Wie Hitler vom Versagen der Alliierten profitierte
Niet te missen In de winkel vanaf 8 mei 2019
€ 5,50
MENSEN · VERHALEN · TIJDPERKEN
GESCHIEDENIS
Maart 2019 Tiende jaargang, nr. 2
Casanova Galante verleider en avonturier
Casanova
Casanova • Suezcrisis: Nassers triomf • Mussolini’s startschot • IJs voor koelkelders • Stamvader van het Huis Rothschild • Dulle Griet weer thuis in Antwerpen • Mennonieten langs de Wisla • Plakkaat tegen sodomie 1730 • De weerman/vrouw • Africamuseum Tervuren
De eerste grote beschaving op het Italiaanse schiereiland, met een cultuur die misschien wel rijker was dan die van de Grieken en de Romeinen en het zeker langer volhield. Waarom weten we eigelijk zo weinig over de Etrusken? Lees erover in de volgende editie...
GESCHIEDENIS
De Etrusken
GESCHIEDENIS
2 19
Suezcrisis
Nasser speelt hoog spel
Erfgoed
Mennonieten in Polen
Wegbereiders
Mayer Amschel Rothschild
www.g-geschiedenis.eu
Tiende jaargang maart 2/2019
UITGELICHT
6 Nasser trotseert het Westen De Suezcrisis van 1956 KRONIEK EN WETENSCHAP
10 Mussolini richt de Fasci Italiani di Combattimento op – Kinderkerkhof Noord-Brabant – Dulle Griet weer thuis – Metaaldetectorhobbyisten in het gareel? LEZERSVRAAG EN ACTUELE HISTORIE
12 IJs winnen voor koelkelders – wat maakte de taxusboom voor de Kelten zo bijzonder?
SPECIAL
Giacomo Casanova
14
De galante liefhebber
16 Venetië Stad als een droom
22 Zo gewonnen, zo geronnen Het riskante gokspel
24 Op de loden daken Een hachelijke ontsnapping, de legende begint
28 Venus’ eredienst Rokkenjager of charmeur?
34 In de high society Casanova’s nieuwe netwerken
40 Vrijheid en vlucht 65.000 kilometer kriskras door Europa
45 Aan waard en weg overgeleverd Per koets, schip, muilezel en te voet HOLLANDERS IN POLEN
46 Dijkgraven langs de Wisla Mennonieten in Polen WEGBEREIDERS
50 Mayer Amschel Rothschild Uit het getto: stamvader van een bankiershuis 4
G GESCHIEDENIS 2|2019
14 Kroniek van een charmeur
Casanova
Galante liefhebber
Alle kenmerken van de 18de eeuw vinden we terug in Casanova’s memoires. Maar niemand beschreef ze zo levendig en helder. Je kunt zijn tijd bijna ruiken, horen, voelen, proeven.
INHOUD UIT BETROUWBARE BRONNATIONAAL ARCHIEF
54 ‘Schandelijkheeden’
UITGELICHT
6
Nassers triomf De Suezcrisis
Plakkaat tegen sodomie uit 1730 ALLEDAAGSE GESCHIEDENIS
56 Weer of geen weer? De opkomst van de weerman/vrouw SERVICE
58 Tentoonstellingen De Synode van Dordrecht – Begijnhoven in Kortrijk (en elders)
60 Boeken Vlaams wielrenwoordenboek; ontstaan graafschap Holland; katholicisme in Europa; Akte van Verlatinge; Bijbelse miniaturen; landschap der polyfonisten IN HET NIEUWS
HOLLANDERS IN POLEN
Mennonieten op reis Het temmen van de Wisla
46
64 Africamuseum Tervuren Renovatie met felle discussies
65 Lezersbrieven en colofon VOLGENDE UITGAVE
De Etrusken
BEELDBRON: GETTY IMAGES/STANLEY BIELECKI MOVIE COLLECTION
Vrouwenrechten, bondgenootschappen in plaats van oorlog; veel huidige waarden hebben we niet van de Romeinen of Grieken overgenomen, maar van de Etrusken.
Heath Ledger alsAuch Casanova das 21. Jahrin de gelijknamige film uit hundert inspiriert 2005 er onder regie noch: Szene aus van Lasse Hallström. einer Verfilmung
Heath Ledger als Casanova in de gelijknamige film uit 2005 onder von 2005 regie van Lasse Hallström.
IN HET NIEUWS
Africamuseum Tervuren Je kan het nooit goed doen
64 G GESCHIEDENIS 2|2019
5
Nasser triomfeert De Suez-crisis in 1956
Vanaf landingsboten bestormen Britse commando’s het strand in Port Saïd. Petroleumtanks staan in brand, 6 november 1956. (Royal Marines Museum, Portsmouth)
President Nasser wordt uitbundig ontvangen in Caïro na zijn toespraak in Alexandrië op 26 juli 1956. (Hulton Archive)
‘Met ons bloed, zweet en tranen, ten koste van duizenden levens, groeven wij dit kanaal honderd jaar terug. De Suez Canal Company strijkt jaarlijks 35 miljoen pond op. Waarom zou dit ons niet toekomen? Daarom ondertekende ik vandaag een resolutie voor de nationalisering van de Company. Zo zullen wij zelf ons land kunnen ontwikkelen.’
I
n een urenlange, emotionele toespraak voor een menigte van 250.000 in Alexandrië legde Gamal Abdel Nasser op 26 juli 1956 onverhoeds beslag op het Suezkanaal, aange-
6
G GESCHIEDENIS 2|2019
legd in het midden van de 19de eeuw. Het nieuws sloeg in als een bom. Goed één maand tevoren was de legerkolonel officieel president van Egypte geworden, maar hij had de touwtjes al veel
vroeger in handen. De beslissing viel nadat hij geen steun had gekregen van het Verenigd Koninkrijk en evenmin van de Verenigde Staten voor de bouw van de Aswan-stuwdam die de
UITGELICHT
jaarlijkse overstroming van de Nijl moest omzetten in elektriciteit. Nasser nam daarop het heft in eigen handen en klopte aan bij de Sovjet-Unie, grote rivaal van de VS in de Koude Oorlog. In Londen en Parijs zochten de regeringen in allerijl een antwoord op deze provocatie. De Brits-Franse aandeelhouders, die sinds 1882 haast alle winsten opstreken uit het voor de handel met Azië onmisbare Suezkanaal, wilden hun lucratieve bron van inkomsten niet verliezen. Bovenop kwam het onduldbare besef dat, eenmaal in Egyptische handen, de doorgang niet meer verzekerd was en de olietoevoer bedreigd. Nasser veroordeelde ook nog eens de koloniale politiek van het Verenigd Koninkrijk in het Midden-Oosten, ten
voordele van Israël, en sprak zijn steun uit voor de onafhankelijkheidsstrijd in Algerije. Het was duidelijk: de onruststoker moest dringend een lesje worden geleerd of liefst nog van het toneel verdwijnen. Volgens de intenties van prime minister Anthony Eden en zijn Franse homoloog Guy Mollet werd de publieke opinie in de media opgehitst en klaargestoomd voor militaire actie tegen ‘de imitator van Hitler’. De kwestie zou uitdraaien op een vernedering van formaat voor Groot-Brittannië en bondgenoot Frankrijk, met Nasser als grote overwinnaar. Een pijnlijk blijvend ijkpunt, bleek recent nog tijdens de Brexit-onderhandelingen, toen Labour-leider Jeremy Corbyn in het parlement sprak van
‘de grootste mislukking van Brits staatsmanschap sedert de Suez-crisis.’ Arabisch nationalisme en socialisme: nasserisme
Nassers krachtmeting kwam niet compleet uit de lucht vallen. In 1951 verwierp de Egyptische regering de overeenkomst die was vastgelegd in het AngloEgyptische Verdrag van 1936, waardoor de Britten gedurende twintig jaar troepen mochten legeren in de kanaalzone. GrootBrittannië weigerde echter zich terug te trekken, wat resulteerde in anti-Britse protesten waarbij zowel Britse burgers als Egyptenaren werden gedood. Na een periode van politieke instabiliteit werd een militaire staatsgreep gepleegd, koning
Nasser plant de Egyptische vlag op het Suezkanaal. Tekening in een Italiaans magazine, 1956.
Na de aanval liet Nasser schepen zinken in Port Saïd om het kanaal te blokkeren. (Keystone Pictures)
G GESCHIEDENIS 2|2019
7
dens een toespraak waarin de aangekondigde Britse aftocht werd gevierd, werd een moordaanslag gepleegd op Nasser. Acht schoten werden van dichtbij afgevuurd maar alle misten doel. De aanslag was zeer waarschijnlijk het werk van de Moslimbroeders, die de overeenkomst veroordeelden. Vele vermeende samenzweerders werden ter dood veroordeeld en de Moslimbroederschap werd verboden. Nassers politiek was een combinatie van Arabisch nationalisme en socialisme, het ‘nasserisme’, dat bijzonder populair werd in eigen land en in de hele Arabische wereld. Zijn meesterzet van 26 juli paste helemaal in dat plaatje en kwam exact na het verstrijken van de twintig maanden vastgelegd in het verdrag met de Britten. De drie musketiers overvallen een soeverein land: schande!
Franse militairen bewaken gevangengenomen Egyptische soldaten op het strand van Port Fouad. (Hulton Archive)
8
G GESCHIEDENIS 2|2019
Franse para’s in Port Saïd. (Keystone Pictures)
Farouk verbannen en een republiek opgericht. Om verdere verslechtering van de betrekkingen met Egypte te voorkomen, ging Londen door de knieën. Onder impuls van kolonel Nasser, die president Naguib buitenspel had gezet en als vi-
cepremier alle macht naar zich had toegetrokken, ratificeerden Egypte en Groot-Brittannië op 21 oktober 1954 een verdrag volgens hetwelk alle troepen de zone van het Suezkanaal binnen twintig maanden zouden verlaten. De week daarop, tij-
Terwijl een conferentie startte in Londen (zonder Egypte) om een vreedzame oplossing te zoeken, kwamen Groot-Brittannië en Frankrijk eind oktober in het geheim bijeen in Parijs om te beslissen wat hen te doen stond na Nassers greep op hun kanaal. Ook Israël was erbij; de jonge Joodse staat spande samen met de Europese machten, uit woede over Egyptische invallen aan de grens met Sinaï. Bovendien had Nasser ook de toegang tot de Golf van Akaba geblokkeerd, zodat Israël vanuit de Rode Zee onbereikbaar was geworden. Het trio bereikte een akkoord voor een zogenoemde ‘police action’, een plan met de codenaam Operation Musketeer om het Suezkanaal terug in handen te krijgen. Op 29 oktober viel het Israëlische leger de Gazastrook en het Sinaï-schiereiland binnen, en begon het zijn opmars naar de kanaalzone. Kort daarop begonnen Groot-Brittannië en Frankrijk vanaf Malta, Cyprus en vliegdekschepen strategische
UITGELICHT
‘This canal belongs to Egypt.’ President Nasser, 26 juli 1956
doelen in Egypte te bombarderen. Nasser reageerde door tientallen schepen te laten zinken, waardoor de waterweg geblokkeerd raakte voor alle commerciële doorvaart. Tegelijk riep hij ‘een oorlog van het volk’ uit en liet wapens uitdelen aan de bevolking in geval het tot een bezetting mocht komen. Begin november landden 668 Britse en 470 Franse paratroepen bij de monding van het kanaal, commando’s bestormden het strand in de havenstad Port Saïd waar zware schade werd aangericht; het Egyptische verzet was ongelijk: sommige posities vochten tot het einde, andere boden weinig weerstand. De aanvallers hadden snel de controle over Port Saïd en de toegang tot het kanaal dat nu wel gesaboteerd was. De internationale gemeenschap reageerde afkeurend; drie staten hadden heimelijk samengespannen om een soeverein land aan te vallen, zonder akkoord van de Verenigde Naties. Een vierde musketier verscheen op het toneel: de Verenigde Staten die hun door WO II versterkte machtspositie voor het eerst onverholen gingen uitspelen. Arabische overwinning, blamage voor Parijs en Londen
Misnoegd omdat hij niet vooraf was ingelicht en bevreesd dat Nasser helemaal in het communistische kamp zou belanden (waarmee reeds een wapendeal was gesloten), kwam president Dwight Eisenhower snel tussenbeide om de bondgenoten onder druk te zetten een eind te maken aan de militaire actie. Hij dreigde ermee de economische hulp die na WO II werd geboden op te schorten. De Sovjet-Unie van haar kant was woedend om wat
‘een koloniale invasie’ werd genoemd; partijleider Chroesjtsjov – in beslag genomen door de opstand in Hongarije – liet Nasser weten dat rechtstreekse tussenkomst onmogelijk was, maar uitte wel dreigementen om raketten af te vuren op Londen en Parijs als de troepen zich niet onmiddellijk terugtrokken. China, voor wie de doorgang steeds belangrijker werd, steunde Nasser eveneens: ‘Het kanaal behoort toe aan Egypte, dat het volste recht heeft de Suez Canal Company te nationaliseren.’ Na een staakt-het-vuren, uitgevaardigd door de Verenigde Naties op 7 november, begon de terugtrekking van de Britse troepen op 23 november; een maand later waren ook alle Franse soldaten weg (het Israëlische leger volgde pas begin maart 1957). VNtroepen namen het van hen over. Samen met de hele Arabische wereld vierde Egypte de overwinning, hoewel er geen echte vrede was gesloten. Naar schatting tweeduizend Egyptenaren waren gedood, tegenover 231 Israëli’s en slechts een twintigtal Britten en Fransen. Toch kwam Nasser als een held uit de crisis tevoorschijn; hij had zijn slag helemaal thuis gehaald, zij het dan wel dank zij de Amerikanen en de VN. Het Suezkanaal was voortaan Egyptisch, de politieke en financiële geschillen werden beslecht, de Aswan-stuwdam kwam er met hulp van de Sovjet-Unie. Einde British Empire, begin nieuwe wereldorde
Zowel Groot-Brittannië als Frankrijk zagen in 1956 hun positie als grootmacht verzwinden door de confrontatie met Egypte. De Britten waren zon-
der scrupules in de steek gelaten door de Amerikanen, hun trouwste bondgenoot. Door de Britse ambities te fnuiken hadden de VS hun dominantie op het wereldtoneel bevestigd, en werd het Verenigd Koninkrijk er pijnlijk aan herinnerd dat de dagen van het British Empire, na de onafhankelijkheid van BritsIndië, nu ook in het MiddenOosten definitief voorbij waren. Anthony Eden trad een paar weken later als eerste-minister af, met als officiële reden zijn slechte gezondheid. Het fiasco van Operation Musketeer, gedwarsboomd door Amerikanen, Russen en Chinezen, betekende het einde van het Europese imperialisme en het begin van een nieuwe wereldorde. In de jaren 1960 zette de dekolonisatie zich helemaal door. De Arabische zege, acht jaar na de collectieve nederlaag bij de stichting van de staat Israël, was evenwel van korte duur; spoedig werd de kanaalzone opnieuw oorlogsgebied: de Zesdaagse Oorlog in 1967, gevolgd door de sluiting van de waterweg en zes jaar sporadische gevechten; dan opnieuw oorlog in 1973, met twee grote overtochten, eerst door de Egyptenaren en daarna door de Israëli’s. Het eindresultaat van die wederzijdse overwinningen was het vredesverdrag tussen Egypte en Israël vastgelegd in de Camp David-akkoorden van 1978. ANDRÉ CAPITEYN
Het gebouw van de Suez Canal Company/ Société Maritime de Suez in Port Saïd eind 19de eeuw. Door het Anglo-Egyptische Verdrag van 1936 werd het Britse protectoraat onafhankelijk, enkel het beheer over het Suezkanaal bleef met 80% van de aandelen in Brits-Franse handen.
MEER WETEN?
Kennett Love, Suez, the twice-fought war. New York, 1969 en London, 1970 Standaardwerk door de Midden-Oosten-correspondent van The New York Times (1953-1956) Derek Varble, The Suez Crisis 1956. London, 2003 Barry Turner, Suez 1956. London, 2006 Keith Kyle, Suez, Britain’s end of empire in the Middle East. London, 2011 Simon Hall, 1956. De wereld in opstand. Houten/ Antwerpen, 2016 BEZOEKTIP
L’Epopée du Canal de Suez, in het Musée d’Histoire de Marseille, i.s.m. L’Institut du Monde Arabe, nog tot 31 maart 2019 G GESCHIEDENIS 2|2019
9
Hoelang bewaart (natuur)ijs? IJsbrokken worden in 1912 uit de Amstel in Amsterdam in een boot geschept ten behoeve van de brouwerijen. In een ijskelder zou dat voor twee jaar koeling zorgen, werd vroeger gezegd, met stro-isolatie, afvoer van smeltwater en slim ventileren zodat de ruimte droog bleef. Dat proces wordt nu getest met veertig ton ijs in de gerestaureerde ijskelders van kasteel Arenberg (Leuven). In 1991 mislukte zo’n experiment in Bloemendaal: te weinig van het oude ambacht geleerd. (Tekst Luc Minten. Beeld Nationaal Archief, Collectie Spaarnestad/Het Leven)
12
G GESCHIEDENIS 2|2019
CASANOVA, CHARMEUR
Wie was Casanova werkelijk? De mens achter het cliché
BEELDBRON: AKG, GETTY IMAGES/IMAGNO, ULLSTEIN/HERITAGE IMAGES/FINE ART IMAGES
•
14
Giacomo Girolamo Casanova op 63-jarige leeftijd; gravure van het frontispice van zijn utopische roman Eduard en Elisabeth. G GESCHIEDENIS 2|2019
CASANOVA
’s Werelds beroemdste verleider wordt veelal in
clichébeelden neergezet. Hoog tijd om hem in historische context te presenteren. Want Giacomo Casanova is veel meer dan alleen vrouwenheld: een man die gecharmeerd was van de wetenschap en die zijn galante eeuw onverbloemd en gedetailleerd portretteerde als geen ander.
•
Het carnaval in Venetië beleefde in de 18de eeuw zijn grote bloeiperiode. Casanova groeide op met verkleedpartijen en maskerades. Schilderij van tijdgenoot Giovanni Domenico Tiepolo.
De stad op het water heeft Casanova’s levensgevoel nadrukkelijk gevormd – zijn zin voor theater, zijn trots, zijn vermogen om zonder reserves van het moment te genieten.
G GESCHIEDENIS 2|2019
15
16
G GESCHIEDENIS 2|2019
D
e droom. Hij begint elke dag opnieuw, als Venetië uit zijn slaap ontwaakt. Als de flarden ochtendnevel boven de lagune oplossen. Als het klare ochtendlicht de duisternis uit grachtjes, steegjes en de enkele tuinen verdrijft, de eerste zonnestralen dompelen muren en koepels in een gulden gloed– de campanile, de San Marco, het dogenpaleis, de St. Maria della Salute, het arsenaal … Dan zweeft Venetië weer over de wateren van de lagune, die de stad zowel beschermen als belagen, haar rijkdom brengen maar ook zorgen baren. Niemand die de stad vanaf zee nadert kan om de vraag heen of zij wel werkelijkheid is. Is ze geen zinsbegoocheling? Een droom, die op wonderbaarlijke manier werkelijkheid geworden is?
Werkelijk zijn niet alleen de stenen muren, rustend op duizenden eiken palen die door de moerassige bodem tot op stevig zand gaan. Werkelijk zijn vooral de mensen, de veneziani. Het overgrote deel van hen is al lang op de been als de zon boven de stad opgaat – de bakkers en slagers, de vishandelaren en groenteboeren, de gondolieri en kelners, de handwerkers en de dienstbodes in de palazzi van de aristocraten. De voorname lieden zelf houden zich nog een tijdje verre van het straatrumoer dat tussen de huizenwanden weerkaatst. Op 2 april 1725 wordt dat rumoer in een van de steegjes, de Calle della Comedia, overstemd door het gehuil van een nieuwgeborene. Venetië heeft er een zoon bij, op de wereld gezet door de jonge toneelspeelster Giovanna Maria Farussi (‘Zanetta’). Als het kind in de nabijgelegen San
BEELDBRON: INTERFOTO/GRANGER NYC
De realistische schilderijen van Canaletto bepalen het beeld dat de meeste bezoekers in de 18de eeuw van Venetië hadden: van de naderende ondergang van de republiek valt in het bruisende stadsleven niets te bespeuren.
De Rialtobrug, tussen 1588 en 1592 gebouwd door Antonio da Ponte, was lange tijd de enige brug over het Canal Grande (schilderij van Canaletto, vóór 1750).
De Venetiaanse elite liet geen gelegenheid tot feesten voorbijgaan: concert in de ‘Sala dei Filarmonici’, 1782.
Kansspelen hadden een groot aandeel in het stadsvertier; hier de bekendmaking van de lottogetallen op het San Marco-plein, 18de eeuw.
beschuldiging van samenzwering, spionage, verspreiding van opruiende geschriften, lidmaatschap van de vrijmetselaars of gewoon van een verdorven levenswandel. En de drie inquisitoren van de stad waren niemand verantwoording schuldig. Veel van de ongelukkigen die in het Het conflict met zijn geboortestad legt de basis voor Casanova’s roem
gevang verrekken of het leven laten aan de galg horen tot aan hun laatste ademtocht niet waarom ze gevangen gezet werden. Over het hem ten laste gelegde zal Casanova zich later altijd in vaagheden uiten. Met des te meer gevoel voor sprekende details schildert hij zijn gevangenistijd en zijn ontsnapping – dat bravourestukje waarmee hij zijn geboortestad terugpakte en dat hem tot een beroemdheid maakte. Hij betaalt daar wel een hoge prijs voor, want bijna twintig jaar lang wordt hem de terugkeer naar Venetië geweigerd. Een nieuw vaderland vindt hij in de Europese salons, waar hij zich presenteert als de ideale Venetiaan: elegant, sprankelend, zelfbewust en lekker losjesop zedelijk vlak. Een, twee keer ziet hij zijn geboortestad terug, kan zich naar feesten of afspraakjes laten gondelen, kan er verkleed gaan als tabaro o bauto, in kapmantel, met een wit oogmasker voor en steek op het hoofd. Maar dan voert zijn rusteloze 20
G GESCHIEDENIS 2|2019
CASANOVA
T
wee heren wandelden vroeg in het jaar 1764 door het park van slot Sanssouci in Potsdam. Ze hadden het over de staatskas en die gaf aanleiding tot bezorgdheid. De ene flaneur was Pruisens koning Frederik II, later ‘de Grote’ genoemd. Die had waarachtig geen cent om uit te geven, want de Zevenjarige Oorlog had nagenoeg alle hulpbronnen van het land verslonden. De gesprekspartner van de koning gold wijd en zijd als financieel expert en schuldensaneerder van formaat: Giacomo Casanova. Hij raadde de koning een ‘altijd excellente’ inkomstenbron aan: de loterij. Jammer genoeg had Frederik al een ‘directeur van de alhier onder allerhoogste protectie gevestigde loterij’ in dienst. Het was de Italiaan Giovanni Antonio Calzabigi, een heer die Casanova nog uit zijn tijd in Parijs kende. In welk voordelig licht Casanova zijn kennis van de loterijhandel ook stelde, de koning weigerde daarvoor Calzabigi te laten vallen. Frederik bood zijn wereldwijze gast ‘slechts’ een betrekking als leraar aan de Berlijnse cadettenschool aan, waar zonen uit adelsgeslachten hun opleiding kregen. Het jaarsalaris van 600 daalders vond Casanova te laag. Hij vertrok uit Berlijn.
BEELDBRON: BPK
Menige speler liet de lottobaas ook de getallen kiezen
In de 18de eeuw viel Europa ten prooi aan een ware speelzucht. Casanova was in de ban van het toen uiterst populaire hazardspel ‘farao’. Dat wordt geleid door een bankhouder, de ‘banquier’, met staand of zittend tegenover zich de ‘pointerende galerie’, zijnde de spelers. Bij dit spel verloor de achttienjarige Casanova in 1743 al zijn contanten. Hij was erin geluisd door een dominicaner monnik, een vals spelende bankhouder. Vervolgens verpandde hij alles wat hij aan zijn lijf had. De pandjesbaas had medelijden met de jonge vent en wilde in elk geval een stel kousen en wat zakdoeken van de transactie uitzonderen. Maar Casanova was niet voor rede vatbaar. Hij schreef daar later
Wat 18de-eeuwers graag speelden biljart ooit ontstaan in Frankrijk of Engeland, als soort golf voor binnenshuis
farao bedacht in Venetië en in de 18de en 19de eeuw uitgegroeid tot een van de populairste kaartspelen
roulette ontstond in het Italië van de 17de eeuw en vond in loop van de 18de eeuw ingang in Frankrijk
over: ‘Ik wilde alles verpanden, omdat ik een voorgevoel had dat ik alles wat ik verloren had weer terug zou winnen. Een tamelijk wijdverbreide misvatting.’ Alleen een ‘overbruggingssom’ (nomen est omen) van de monnik zorgde ervoor dat Casanova geen slaapplaats in een van ‘aken der verlorenen’ hoefde te zoeken, die onder de bruggen van Venetië lagen te rotten. Af en toe had Casanova geluk, maar al snel werd hem duidelijk dat de ware, uiteindelijke winnaars aan de andere kant van de speeltafel zaten: de bankhouders. In Venetië mochten alleen patriciërs die functie vervullen. Maar Casanova’s tijd zou nog komen. Een vriend, abbé François-Joachim de Pierre de Bernis, de man die Casanova er ooit toe aangezet had het bed met zijn minnares, een non, te delen en die het inmiddels tot Frans minister van Buitenlandse Zaken geschopt had, schreef hem in een brief: ‘Probeert u iets te bedenken wat de financiën van de koning ten goede komt.’ En Casanova bedacht iets. Hij stelde de Franse staat voor een loterij volgens de regels van de ‘Lotto di Genova’ in te stellen, waarbij je vijf van negentig getallen goed moest hebben, wat mathematisch gezien bijna onmogelijk is. Casanova helpt de Franse staat aan een inkomstenbron
Op het idee van een loterij was Joseph de Paris-Duverney ook gekomen – om een door hem te leiden militaire academie van kapitaal te voorzien. Daarvoor bo-
den twee ‘ontwikkelde avonturiers’ uit Italië hem hun diensten aan: de gebroeders Giovanni en Ranieri deʹ Calzabigi. Zij namen het administratieve deel van de onderneming voor hun rekening, terwijl de flamboyante Casanova de public relations zou verzorgen. Op 1 oktober 1757 opende het hoofdkantoor in de Rue Saint Denis, in een elegant stukje Montmartre, zijn deuren. Casanova had er persoonlijk de leiding. Zijn assistent was een even goed uitziende als gewiekste Italiaanse kamerdienaar, een ware meester in de klantenwerving. Verspreid over heel Parijs verschenen dependances, waar het publiek zijn formulieren in kon leveren. De eerste trekking vond plaats 18 april 1758, waarna maandelijkse trekkingen volgden. Meestal werd er pas acht dagen na bekendmaking van de uitslag uitgekeerd, maar bij monsieur Casanova kon je al na een etmaal je geld halen. Zijn loterij werd al snel zo populair, dat veel van de deelnemers hem in het café of het theater hun inleg betaalden en hem soms zelfs de keuze van de getallen lieten. Kijk, nu was hij van een speler een speler met staatsconcessie geworden en nu verloor hij niet, maar kwam het geld in stromen binnen. ‘Mijn inkomsten bij de eerste trekkingen bedroegen 40.000 frank. In totaal verdiende ik 600.000 frank aan de loterij, bij een bruto-omzet van twee miljoen.’ Van geldzorgen was hij bevrijd – voorlopig althans. Helaas, al een jaar later, in de zomer van 1759, moesten de gebroeders Calzabigi wegens verduistering het veld ruimen. Casanova hield het daarna nog een half jaar vol. Ranieri deʹ Calzabigi maakte desondanks in Wenen carrière op het Ministerie van Financiën, Giovanni Antonio Calzabigi reisde af naar Potsdam om het Pruisische hof met de loterijkoorts aan te steken – en was Casanova voor. HARRY D. SCHURDEL
MEER WETEN?
Ian Kelly. Casanova. Actor, Lover, Priest and Spy. Tarcher/Penguin USA 2008 G GESCHIEDENIS 2|2019
23
BEELDBRON: BPK, BRIDGEMAN/DERRICK WITTY/NATIONAL TRUST PHOTOGRAPHIC LIBRARY, GETTY IMAGES/HERITAGE IMAGES
CASANOVA
Manon Balletti was de dochter van een vermaarde actrice en koesterde een ongelukkige liefde voor Casanova. Zij wilde met hem trouwen, maar hij wilde de goede betrekkingen met haar familie daarvoor niet op het spel zetten.
G GESCHIEDENIS 2|2019
29
Tentoonstellingen Comt in mynen hof
MECHELEN (B) Kazerne Dossin Goswin de Stassartstraat 153 0032-15 29 06 60 www.kazernedossin.eu Holocaust en strips Shoah et Bande Dessinée Tot en met 22 april, do-di 09-17 OUDENAARDE (B) Centrum Ronde van Vlaanderen Markt 43 0032-55 33 99 33 www.crvv.be Koersen in de Grote Oorlog Tot 12 mei, ma-zo 10-18
Begijnhoven kunnen zich verheugen in een grote populariteit onder toeristen. Dat komt niet alleen vanwege de bijzondere architectuur, maar ook door de bijna gewijde rust die elke bezoeker overvalt bij het betreden van een hofje of convent. De reizende tentoonstelling Begijnhoven, Eeuwenoud, Eigentijds startte in 2018 en zal eindigen in 2020. De reeks duikt niet alleen in de geschiedenis van de plaatselijke Vlaamse hoven, het laat ook zien dat de geest van de Begijnen nog springlevend en actueel is. Reeds in de 12de eeuw waren er groepen vrouwen die hun leven invulden met het dienen van de plaatselijke gemeenschap, zonder onderdeel te zijn van de clerus. De latere hoven werden gesticht om hun toenemende invloed en daarmee vermeende dwaalleren zoveel mogelijk te reguleren. Begijnen leefden veelal aan de rand van de stad, maar zonderden zich niet af. Een hof was feitelijk een seculier klooster, waar ook een zekere persoonlijke vrijheid heerste. Die manier van leven is later verworden tot het cliché van de schuwe en wereldvreemde zonderling, terwijl deze sociale vrouwen juist autonoom, inventief en weerbaar waren. In maart is de tentoonstelling te zien in het Sint-Elisabethbegijnhof te Kortrijk, dat werd gesticht in 1238. Kortrijk is overigens de stad waar in 2013 de laatste begijn overleed. De reeks is daarna nog te zien in Diest, Gent, Breda, Tongeren, Brugge en Overijse. KORTRIJK (B) Begijnhof Kortrijk (Sint-Annazaal) Begijnhofstraat 0032 - 56 24 48 04 www2.kortrijk.be / www.eeuwenoudeigentijds.be Begijnhoven, Eeuwenoud, Eigentijds Tot en met 30 maart, di-zo 10-17 Daarna op tour: http://www.eeuwenoudeigentijds.be/tour/
ROTTERDAM (NL) Belasting & Douane Museum Parklaan 14-16 0031-88 15 14 900 www.bdmuseum.nl Bizarre Belastingen Tot en met 12 mei, di-zo 11-17 LEWARDE (F) Historisch Mijncentrum Rue d’Erchin 0033-32 79 58 282 www.chm-lewarde.com Houille… ouille, ouille! Gezondheid in de mijnen van Nord-Pas de Calais Tot en met 19 mei, ma-zo 09-17:30 AMSTERDAM (NL) Verzetsmuseum Plantage Kerklaan 61 0031-26 20 25 35 www.verzetsmuseum.org Nach Holland. De meidagen van 1940 door Duitse ogen Tot en met 19 mei, ma-vrij 10-17, za-zo 11-17 OUDESCHILD, TEXEL (NL) Museum Kaap Skil Heemskerckstraat 9 0031-22 23 14 956 www.kaapskil.nl De ondergang van de Pieter Anthony – Vondsten uit het Schervenwrak Tot en met 31 oktober, ma-zo 10-17 LEUVEN (B) M-Museum Leuven Leopold Vanderkelenstraat 28 0032-16 27 29 29 www.mleuven.be Verzamelen is een kunst Tot en met 21 april 2020, vrij-di 11-18, do 11-22 G GESCHIEDENIS 2|2019
59
Mediarubriek Mediarubriek Paul Van Nevel (fotografie Luk Van Eeckhout)
Het landschap van de polyfonisten De wereld van de Franco-Flamands Lannoo, Tielt 2018 287 blz., € 39,99 ISBN 978 94 014 5399 8 (incl. cd Huelgas Ensemble)
K. Schelkens, P. van Geest en J. van Gennip
Het katholicisme in Europa
Onno en Charlotte Kleyn
Een geschiedenis
400 jaar koken in Nederland
Uitgeverij Boom, Amsterdam 2018 445 blz., € 34,90 ISBN 978 90 244 2418 4
Amsterdam University Press, Amsterdam 2018 288 blz., € 26,99 ISBN 978 94 629 8739 5
Werden in het verleden handboeken over de geschiedenis van de Katholieke Kerk vooral vanuit de Nijmeegse universiteit geschreven, nu nemen Tilburgse collega’s het stokje over. Schelkens, Van Geest en Van Gennip hebben hun colleges over twee millennia christendom uitgewerkt tot een compact handboek. In een heldere stijl zijn de auteurs er goed in geslaagd om, weliswaar laverend, een gulden middenweg te bewandelen tussen enerzijds een institutionele geschiedschrijving en anderzijds een ideeën- en mentaliteitsgeschiedenis. De passages waarin de nadruk ligt op de ‘institutionele geschiedenis’ maken duidelijk dat ‘kerk’ en ‘politiek’ eigenlijk vanaf het begin een ‘haat-liefde’ verhouding hebben gekend: ze kunnen doorgaans moeilijk met elkaar, maar ze kunnen ook niet zonder elkaar. Wie Het katholicisme in Europa van kaft tot kaft leest, concludeert dat er in elke periode wrijvingen waren. Soms werden deze door het propaganda-apparaat van een van beide partijen breed uitgemeten, maar niet zelden knetterde het binnenskamers. De onderdelen waarin de ‘ideeën- en mentaliteitsgeschiedenis’ centraal staat, zijn niet de makkelijkste passages (maar dat ligt niet aan de auteurs). Een leek moet er even goed voor gaan zitten om te begrijpen wat er geschreven wordt over bijvoorbeeld gnostiek, doketisme, miafysitisme, pelagianisme, monothelisme, gallicanisme of het ultramontanisme. Dit maakt wel duidelijk dat de Katholieke Kerk ten onrechte gezien wordt als één monolithische instelling, waarbij één persoon op één plaats de dienst uitmaakt. Het is de grote verdienste van Het katholicisme in Europa dat aangetoond wordt dat de Katholieke Kerk veel meer is dan de paus in het Vaticaan. De aandachtige lezer zal ontdekken dat zij vaak juist iets anders is dan dat.
Culinair schrijver Onno Kleyn en zijn dochter, culinair historica Charlotte Kleyn, laten in Luilekkerland zien wat de Nederlandse keuken van de 16de tot eind 20ste eeuw zoal te bieden heeft. Aan de hand van willekeurig gekozen thema’s zoals zuivel, pudding en oorlog, komt naar voren hoe verrassend, gevarieerd en eigenaardig Nederlandse kookboeken en recepten kunnen zijn. Het boek geeft geen overzicht van de ontwikkeling van de vaderlandse keuken, maar dient vooral als een culinaire expeditie beschouwd te worden. Dit is enerzijds verfrissend: als lezer val je van de ene in de andere verbazing: koffie met ei en hartige pudding? Anderzijds is de lukrake selectie soms verwarrend: de auteurs gaan van de hak op de tak en hoofdstukken hebben vaak een abrupt einde. Deze onduidelijkheid loopt ook door in de rijke afbeeldingen, waar helaas lang niet altijd een omschrijving of uitleg is bijgevoegd. Hoewel de illustratieverantwoording achterin het boek terug te vinden is, zou een kort bijschrift meer tot de verbeelding spreken. Vermakelijk en interessant om te lezen, zijn zowel de oorspronkelijke als aangepaste recepten, die vaak door vader en dochter van humoristisch commentaar zijn voorzien. Hierin komt duidelijk hun grote kennis en kunde op het gebied van (historisch) koken naar voren. Een variatie aan bekende en minder bekende Hollandse kost passeert de revue (gevulde tomaat, pistachetaart en kip met sinaasappel) en meer dan eens moeten we concluderen dat wat we nu zo vernieuwend vinden (granaatappelpitjes, artisjokken), eeuwen geleden ook al in de mode was. Een appetijtelijk boek om je kostelijk mee te vermaken en, voor wie durft, uit te koken.
Een uit de hand gelopen vorm van topofilie, zo zou je dit fraai uitgegeven boek kunnen omschrijven. Reisbestemming is het verstilde landschap van de Franco-Flamands. Dat waren de meer dan vijfhonderd zangers, componisten en organisten, afkomstig uit de vierhoek Brugge, Mons, St-Quentin en Boulogne-sur-Mer. Samen hebben ze in de 15de en 16de eeuw de zogenoemde ‘Vlaamse polyfonie’ tot ongekende hoogten gebracht en waren ze aan alle Europese paleizen erg gegeerd. Uit nieuwsgierigheid en vanuit een romantische reflex zoekt dirigent Paul Van Nevel al meer dan dertig jaar in de streek zelf naar een verklaring wat de Vlaamse polyfonie zo uniek maakt. Hij meent die gevonden te hebben in het landschap van hun jeugd, in navolging van filosoof Ton Lemaire. Ze zochten naar reliëf, perspectief en de uitbreiding van de auditieve ‘ruimtes’, net zoals Patinier en Van der Weyden in de schilderkunst of de gebroeders van Limburg in de miniatuurkunst. Van Nevel doet samen met zijn vaste fotograaf Luk Van Eeckhout de vermeende reizen van de jonge koorknapen over en beschrijft de visuele momenten (licht, wolken, waterlopen, lijnenpatroon in het landschap, gedempte geluiden, horizon…) om hun emotionele gevoelens beter te begrijpen. Tekst en beeld vullen elkaar perfect aan, zoals stilte en klank in de polyfonie. De landschappen die de FrancoFlamands in hun jeugd gekend hebben, ademen vooral een gevoel van eenzaamheid, twijfel en droefheid uit. Samengevat: melancholie. Waar de moderniteit die landschappen vernield heeft, behelpt Van Nevel zich met de miniaturen in gouache van schilder Adriaan van Montigny uit de befaamde Albums van Croÿ. Van Nevels hypothese klinkt heel welluidend, ook voor niet-musicologen, al valt er op de historische context heel wat af te dingen.
COR VAN DER HEIJDEN
ANNE VAN LIESHOUT
LUC MINTEN
Luilekkerland
G GESCHIEDENIS 2|2019
63
Uitgave tiende jaargang 3/2019 In de winkel vanaf 8 mei 2019
Verwacht VERGETEN GESCHIEDENIS Olifanten vangen op Ceylon
SPECIAL
De Etrusken Sterke vrouwen, levensvreugde, gewiekste diplomatie: veel kenmerken van onze Westerse samenleving hebben we van de Etrusken overgenomen, niet van de Grieken of Romeinen zoals vaak wordt gedacht. De Etrusken waren de eerste grote beschaving in Italië, hielden het veel langer vol dan de Romeinen. Tot voor kort bleven ze omgeven door raadselen.
Naast de ruim 1600 steden en dorpen-boekjes in oude ansichten zijn er ook vele thematische boekjes verkrijgbaar (v.a. €16,95).
Hoe zag het leven eruit eind 19de en de eerste helft van de vorige eeuw? U krijgt een uniek inkijkje door de boeken In oude ansichten – 80 pagina’s met afbeeldingen van oude ansichtkaarten. Deze boekjes zijn voor velen een nostalgische terugblik op geliefde plekken, mensen, gebouwen en landschappen. Bent u ook benieuwd welke steden, dorpen én thema’s er beschikbaar zijn? U kunt kiezen uit duizenden titels!
Steden, dorpen, thema’s.
Bestel nu op www.eurobib.nl, kies het boekje van uw keuze, plaats deze in de winkelwagen.
De thema’s zijn onderverdeeld in: • Ambachten • Kastelen en landhuizen • Koningshuizen • Militair • Molens • Overzee • Regio • Religie • Scouting • Sporten • Vervoer
DUIZE NDEN TITELS BESCH IKBAA R
Eurobib.nl is een onderdeel van Senior Publications Nederland BV, uitgever van o.a G-Geschiedenis en Plus Magazine.
ERFGOED De Statenvertaling
TWEEDE WERELDOORLOG Duivenspionage UITGELICHT Louis Couperus in Japan
VERGETEN GESCHIEDENIS Olifanten vangen op Ceylon
TWEEDE WERELDOORLOG Duivenspionage
ERFGOED De Statenvertaling
UITGELICHT Louis Couperus in Japan
Eeuwenlang was Nederland de grootste handelsnatie in grote landdieren, zoals olifanten vanuit Ceylon. Soms kwam een kleintje, die op een VOC-schip paste, naar Nederland. Rembrandt schilderde het olifantje Hansken. Zowel in Nederland als Sri Lanka herinneren gevelstenen aan deze handel.
Eén van de belangrijkste resultaten van de Nationale Synode in Dordrecht, 400 jaar geleden, is het besluit om de Bijbel vanuit de bronnen te vertalen. Een werk van jaren, met als resultaat de Statenbijbel. Een boek dat van enorme invloed is geweest op de Nederlandse taal en cultuur.
Alle technische vooruitgang ten spijt speelden duiven in de Tweede Wereldoorlog nog altijd een cruciale rol in het inlichtingenverkeer, al kwamen van de 5.814 vanuit Engeland boven het continent gedropte vogels er slechts 378 met informatie terugvliegen. Een levensgevaarlijk spel.
De reis die Louis Couperus in 1922 door Japan maakte, resulteerde in een reeks lyrische impressies en wondermooie beschrijvingen van boeddhistisch Japan. Vol schoonheid, noodlot en ontferming. Zijn vrouw bundelde de artikelen in een prachtboek, met Japanse prenten die de schrijver inspireerden. G GESCHIEDENIS 2|2019
67