Иса Капаев Тал Терек

«Тал теректинъ бутаклары тиеди меним бетиме» - «И ветви ив касаются моего лица», Рассказы и повесть. Карачаево-Черкесское книжное издательство. г.Черкесск, 1979 г.

ИСА КАПАЕВ

тал теректинъ бутаклары тиеди меним бетимге… Хабарлар ман повесть

КАРТ АМЕТ Карт Амет, адымларын акырынлатып атып, асыкпай барады. Онынъ кулаклы боьркин, омыравы Ашык кара тонын кар борайды. Кар аяздан кызарган, таза кетерилген бетине де, калын мыйыгына да ябысады. Карт озып бараяткан аьдемлерге де, орам бойлап ярык янган шыракларга да, коьп шарлаклы уьйлердинъ туьрли туьсли терезелерине де эс бермей, адымлайды. Янъы басланган кыстынъ биринши кары явады. Онынъ дымлыгы бурынга сезимли согады. Кар япалаклап, коьктен ак куьпелеклер туьскенге усап, явады. Биринши кардынъ аьлемет ийиси авады бийлеп алган. Амет орамнан онъ якка бурылганда, танымаган паркка кайтип киргенин оьзи де билмей калды. Паркка киреяткан ердеги кишкей тоьбешикте аьли де аьруьв ятпаган карда балалар шана тебедилер. Амет оларга да карамай озды. Кайда баратаганын карт оьзи де билмейди. Ол калада тек автостанция ман кызы яшаган уьйди биледи. А муна ерлерде ол биринши кере болып туры. Кене де карт, авыр ойларга коьмилип, коьзлери кайда карай болса, сонда адымлай берди. Эки ягында тереклер оьскен бир сокпакка басканда, карт токталды. Мунда бир инсан да йок эди. Тоьгереги тып-тынык болып, каладынъ шав шувы артта калганын анълап, карт оьзининъ ялгызлыгына коьмилди. Узын ак сокпакка тереклер арасыннан куьнъирт шыраклардынъ наьзик ярыгында ройланып кар туьседи. Амет токталып, тоьбеге карады эм кар пушыклар ога ерден коькке созылган ак йиплердей болып коьриндилер. Кар тамшысынынъ йогарыдан тоьменге дейим кайтип туьсетаганын караяк болды. Ама кар пушыклары, бир-бирлери мен карысып, ройланып коьз алдында айландылар эм оларды айырым кепте коьзлев кыйын эди. Бу зат ога неге керегин оьзи де билмеди, тек кишкей баладай болып, каныккан затыннан айырылмай, ол буьркеп айланган кардан коьпке дейим коьзлерин алмады. Басында ойлары да онынъ суьйтип айландылар, юректи таьжелдей авыр кайгы басып, коьнъили тап буьгуьнги куьнъирт, сувык коьктей болган. Кар пушыкларындай карыскан онынъ ойлары да. Суьйтип ол балалар шенъилшек тебетаган майданга етти. Ак яюв ман буьркенгендей аппа-ашык ерге аьдемнинъ аягы тиймеген эди. Амет токтап карады да, теп-тегис карга аягы ман баскысы келмеди эм сокпак бетке бурылды. Ама ол сосы ойын да койып, артына кайтып, таза карга биринши адымын этти. Йылтыратып крем ягылган кирз этиклер улпадай юмсак карга ойылып кеттилер. Биринши абыттан сонъ, экинши, уьшинши, доьртинши... Артындагы карагошкыл тапларына карай берип, ол кыясыннан майданнынъ бир муьйисиннен оьзгесине оьтти. Кар буьркенген шенъилшектинъ касында бираз турды,

сонъ, болган куьшин салып, колы ман тактадынъ шетине сокты. Тактадынъ шети ерге тийди эм онынъ оьзге ушы йогарга коьтерилип, шенъилшек зыйкылдап тербетилди. Бу зат Аметке айлак сейирли болып коьринди. Эм ол майданнынъ муьйислеринде турган оьзге такта шенъилшеклерди де суьйтип согып шыкты. Сонъ бирден токталып, эки колы ман басын ыслады.

— Неге? Не болган экен ога?— деп ол акырын эринлери мен йыбырдады. Токтамай явган кар карттынъ тапларынынъ ызын яба берди. Бириси баскасына усаган эм айлак коьп кар пушыкларын бир·бирлериннен айырып танув кыйын эди. Аметтинъ сынъар бир кызы бар эди. Ол да кеш тувып, Амет тек кырк ясына толганда балалы болды. Сол кешигип келген наьсип онынъ акылын авыстырмага аз калды деп хабарлайдылар авылшылар. Бала тувмай турып, аьдемлердинъ айтувы ман, кавгадынъ биринши куьниннен сонъына дейим болып кайткан Амет аьдемлерден шет турган, оьзининъ ойларына коьмилип, уьндемес киси болган. Кавгадан сонъ уьш йыл озганда, онынъ баласы тувады эм ол аьдем танымастай туьрленеди. Аьдемлер оны каралдыда бала коьтерип, суьйип ойнаганын коьрип. эр кисиге «ярамайтаган" затты этуьви уьшин бетлемедилер, а онынъ куьезленип яшав баслаганына ишиннен аяп та алдылар. Кене де бирерлер куьн коьрмеген куьн коьрсе, куьндиз шырак ягар деп, ога куьлемсиреп те карадылар. Сонынъ уьшин болартага наьсиптен акылы саса калаязды дегенлери. Тек Аметтинъ сондай толы наьсиби, уьш ясындагы кыз баладынъ анасы оьлгенде, боьлинди. Пенсияга аьли де заман коьп болса да, Амет оьзин замансыз карт деп санады. Экинши кере уьйленмеди. Яшавынынъ сынъар коьрки баласы болды, кызды асырап аяк уьстине салув оны яшавда кутландырды. Кызы авылда окыганда да, интернатта болганында да, калада калып ислейтаганында да оны ман оьктемсип, янын бермеге керек болса, янды бермеге аьзир болып, оьзи акында коьтере де ойланмай яшады Амет. Аьдемлер сосы кызда оьктемсигендей аьлемет зат коьрмеселер де, атасы, коькирегинде коьнъили буьлкилдеп, оьктемсиди. Аметтинъ сейирли кылыклары аз тувыл эди. Элбетте, авылшылар бу затка эс этпей калмадылар эм оьз ара соьйлейтаган эдилер. Айтпага, онынъ уьйининъ касыннан кеше озаятырсанъ, бирерде карттынъ бос уьйде завыкланып йырлар йырлавын эситпеге болатаган эди. Ол суьйтип базарларды суьетаган эди. Уьшинин айтсанъ, алатаган заты да йок, а сыйырлардынъ, койлардынъ баасын сорап шыгар, кыскасыннан айтканда, оьзине коьтере керекпеген затлар акында сатув-этуьв хабарын бардырады. Ким биледи, ол сосы акылын, бир базарды да, ярмалыкты да калдырмай юрген бурынъы картлардан алган болса да ярайды. Алдынгы заманларда, соьлегиндей болып, аьр буйымынъды битирген эм каранъыга дейим ашык турган туькенлер болмаган уьшин халк базар суьйген. Аметтинъ эне суьйтип коькирексип, базар бойлап юретаган акылы бар. Онынъ аягында-аьр заман бияладай йылтыраган этиклери, уьстинде-кенъ моры туьсли галифе. Оьзге картлардынъ баьриси демеге болаяк туькенде сатылатаган ыстанларды киетаган эдилер, а ол конъысы болып турган эсли пишеге ийги шуга кумаштан, тизлерине сактыян кесеклерин салдыртып, галифе тиктиреди. Онынъ уьстиндеги энъ де коьрнекли зат-ол ийинлери кенъ дегенде кенъ болган, омыравында терен киселери мен эм йылтыравык туьймелери мен ясыл китель. Суьйтип кийингенининъ маьнеси де бар эди. Кызынынъ калада яшайтаганы уьшин, авыл картлардан артык кийинмеге онынъ оьзинше шалысканы сол эди. Авылда Аметтинъ яшавы бир тегис пен барды. Ол, оьзининъ бир кесек тенълериндей болып, аьжелин саклап, оьлеекке дейим куьнлерин санамады, кайтарасына онынъ яшав куты бар эди, биревди де куьнлемеди, керексиз кенъеслери мен аьдемлердинъ яшавына кириспеди эм аслам акылы ман данъкламады. Яшайтаган эди булай. Кызы уьшин. Оны коьреек уьшин, коьрип суьйинеек уьшин эм ер юзинде янына ювык аьдем барлыгына куванаяк уьшин яшады. Кенемнинъ оьзинде де ол авылда кужыр кылыклары ман белгили эди. Сол кылыклардынъ бири— арбалар. Эки уьйкен тегершиги болган ногай арбалар. Онынъ бириншиси - бир аьлемети де болмаган арбасын аз аьдемлер билетаган эдилер. Ол сосы арбасы ман авыл шетиндеги данъылга, пишен тасымага, уьйге керек·ярак затларды аькелмеге шыгатаган эди. Эгер деймен де ол авыл ортасы ман сув аькелмеге яде райцентрге базарга шыкса, оьзининъ данъкланган арбасына куба эм ак эшегин егер. Картлар неше кере коьрген болсалар да, кенемнинъ оьзинде де оны аьр заман, тиллерин шыйкылдатып, коьнъилленип йолыгадылар. Соьлеги машиналарды кулланатаган яс-явка да, сосы эскиликке куьлемсиреп караса да, сукланмай болмайды. Коькшил туьске боялган арба, аьдеттегинше агаш тегершиклерге тувыл да, а автомобиль тегершиклерине салынган эди. Салдырбавыклары болган ювенди тарта берип, бир колында алты оьрмели сыбырткыды ыслап, орныннан коьтериле берип, эшеклерин айдап, шыгатаган эди Амет. Сув

куйылып аькелинеек ак флягалар, арбадынъ уьстинде тербетилип, зынъырдаган сеси мен аьдмлерге эс эттиредилер эм олар кораларыннан карайдылар. Топарласкан балалар оны тап Кобаннынъ оьзине дейим озгарадылар. Олардынъ кайсы биревлери, арбадынъ артына асылып, кыдырмага да шалысады. Ама кайыстан оьрилген сыбырткы оларды тез кувады, бармакларына бир кере тийсе, оннан сонъ олар арбага асылмага батпайдылар. Балалар сосы йигерли эшеклерге завыкланып карайдылар, картка ашувланадылар эм оны оькиндируьв акында мырад этедилер. Эм де оькиндиретаган, ашувландыратаган эдилер... Кеше, аякларына кисен салып, Амет эшеклерин авыл шетине отламага йиберетаган эди. Яс балалар болса, сол саьатлей кисенди алып, эшеклердинъ уьстинде суьйгенлери кадер кыдырып, сонъ оларды йылгага яде баска якка аькетип калдыратаган эдилер. А эртенъликте каарланган Амет, яс балаларды ыслап, кулакларын тарткышлап, сав куьнин эшеклерди излевге йиберетаган эди... Бирерде ол орамда таслар уьстинде корага таянып олтырган картлар ман олтырады. Картлар болса кажавлап: — Айгырларынъ саьатте неше шакырым оьтедилер?— дейдилер. Амет олардынъ ойнап айтувларын да анълайды, болса да ашувланып кетип, ерге туьгилип карайды, агарган каты мыйыкларынынъ ушларын айландыра берип: — Олар уьшин запчастьлер излемеймен, аьдемлерди бастырмайман, юрисимди де бир заманда тоьменлетпеймен... - деп явап берер эди. Тенълер макуллыкларын коьрсетип куьлейдилер. Олардынъ соьзлерин юрегине ювык алган Амет, койын кисесиннен «Памир» пашкесин шыгарып, оннан сигарет алады да, эки боьлип, ярти кесегин муьштигине салып, тартады. Картлар яне сыйырды да оьзинъ савасынъ, кир де ювасынъ, уьй де йыйыстырасынъ деп те оны кажавлайтаган эдилер. Суьйтип олар онынъ йигерин йыкпага базналары батып соьйлейдилер, ама ол да оьзин кемситтирмейди. Бир кере Амет оьзининъ эски арбасы ман пишеншалдан кайтып келеятыр эди. Йолда авыл шайпагы Аскер расты. Картты коьрип, онынъ уьстиннен куьлмеге суьйди.

- Амет! Амет!.. Тез! Шалт кел! Кел муна якка! — деп кышкырды ол бийик кырдан, тап ян береяткан аьдемдей болып. Карт арбадан туьсти де, Аскердинъ ынъыранувын эситип, аье-куье болып, кырга коьтерилип 6аслады. Тынысын авыр алып, пысылдап, Амет Аскердинъ касына келгенде: — Меним сыйырымга йолда распадынъма? — деп ол тынышлы давазы ман сорады. Амет бир явап та бермеди, бересесин сонъында этти. Бир неше куьннен сонъ ол сол баягы арбасы ман кырдан тоьменге туьсип келеятыр эди. Ойда Аскер пишен шалып туры.

— Уьйге кетпейсинъме? - деп кышкырды, оьзининъ эткен заты акында мутып кутылган, Аскер.

— Уьйге бараман, — деп яваплады Амет эм, туваршыды саклап, эшеклерин токтатты. Аскер, тез болып шалгысын эм сумкасын алып, кырга тармасты. Эм ол коьтерилгенлей, Амет ога: — Асыкпа, мен энди де сыйырынъды коьрген йокпан! — деди де, телбегиди тартып, ойланышлы болган туваршыдынъ сейирин калдырып, йолда шанъды коьтерип, коьзден йогалды ... Кызыннан баска онынъ ювык аьдеми йок эди. Ама Эркехан энди авылда айлак та сийрек болып баслады. Картка болса кызынынъ яныплыгы да, бас-коьз болувы да бек керек эди. Кенемнинъ оьзинде де Амет онынъ келмеви акында яман зат ойлангысы келмеди. Аьр куьн сайын саклады эм саклавын баьрисиннен ясырды. Сол зат пан кыйналып яшады. Кызын сагынганнан юрегиндеги каьсуьвети оны тамам мойыктырса, ол бос уьйден шыгып, ярбаска кетер яде болса яшав акында хабарласпага досларына барар эди! Коьп авылшылардай болып, Амет те, калады юбаншык яшав уьшин яратылган деп санайтаган эди эм соннан себеп те онда тек яс-явка яшамага 6олаяк деп ойлайтаган эди. Бир кере Амет, совхозга машинистка керек деп эситип, сол зат акында тез болып кызына айтпага асыкты.

— Не зат айтасынъ сосы сен, акам? Авылга эндиги мен кайдан келейим экен, муна каранъалыкка?!

—деп ашувланды Эркехан. Кызы тувган авылына кайтып, онда оьз усталыгы бойынша куллык этпеге унаяк деп билген эди карт. Ама онынъ ойлаганы болмады. Кене де, бирев каладан келсе, оны анъылып Амет кызы акында сарай эди: — Эй, сиз онда меним Эркеханымды коьрмединъизбе?

— Не зат соьйлейди-ав сосы? Кала сага бизим клуб болганы йокта! Баьрисин де онда кайтип коьреексинъ? — деп, куьлей берип, аьдемлер оьз йоллары ман кетедилер. Аьр заман автобуска шыгып, Эркехан бар болар деп сенип, Амет терезелерине коьзлерин туьгилтеди, ама ол йок, келмейди. Карт, кайгысы тамагына тыгылып, коьмекейи босап, уьйине кайтады. Кешки автобуска шыкканында, биревге расып олтырмайым деп, тартынады, эгер дейим расып олтырса, эш бир затын да билдирмейди.

— Калайды аьллер, Амет? — деп сорайдылар карттан.

— Оллахый, Аллага шуькир, аруьв! — Кызынъ ша?

— Оллахый! Уьйкен ерде куллык этеди. Эне бир той этсек экен, сол зат уьшин семиз баспакты да сымарлап тургыстаман. Муьлк уьшин оьзи йыйып акша берген, немеслер эткен гарнитур алаякпан, - деп мактанады Амет, кызы акшадынъ коьзин коьрсетпеген болса да. А баспакты ол уьшини мен де саклайтаган эди.

— Бизди мутпа тойга шакырмага, — дейдилер ога авылшылар да. Карт оьзи болеа, кызынынъ кайтип яшавын, не каьр шегуьвин, ога не затлар керегин ойланып, сонъына шыгалмайтаган эди. Кызынынъ балалыгын эскерип, оьзининъ юрегин оьзи ийги этеди. Анасыз калган кыз бала: — Анай, анай! — деп кышкырып, туьрли-туьрли кыскаяклыларга атылатаган эди. Кыскаяклылар, коьзлери ясланып, кызалакты колларына алганлар эм: — Заьвилкей! — деп суьетаган болганлар. Он доьрт ясында Эркеханды интернатка бердилер, ога бас-коьз болатаган кoнъысы куртка Маржан коьтере де кавдырады, атасы болса, оьсип бараяткан кызына не зат, кайдай ийгилик этеегин билмейтаган эди эм иитернатта окув кызына баьри яктан да аьруьв деп ойланды. Картка соьлеге дейим де кызы кишкей, аянышлы, заьвилкей болып коьринди эм ол онынъ баьри затын да кеширди. Сонъгы кере ол атасынынъ уьйинде бир йыл артта болды. Карт уьшин бу зат байрам эди. Эркехан эрикпесин деп. Амет конъысы балады йиберип, кызынынъ алдынгы тенълерин шакыртты. Олар, келмеге суьймеселер де, карттынъ хаьтери уьшин келдилер. Сегизинши класска дейим, Эркехан интернатка кеткенше, олар дос эдилер. А соьле баьри зат та туьрленген. Эркехан олар ман уьйкенсип, олардан артыктай болып, соьйлейтаган эди. Кызлардынъ шыбаларын, шаш таравларын мактап алса да, онынъ соьзинде мисетке санамавлык коьринетаган эди. Кешке тура бирге клубка да бардылар. Ама Эркехан, биревдинъ де авызын аштырмай, оьзи соьйлеп, каладагы яшавын тамагы карлыкканша мактап, мендей ким бар деп, кызлардынъ ишин шыгарды. Авыл яслары ойнамага шакырсалар, бармады, оларды мисетке санамады. Сосы копыйды уьйине озгарып, кызлар мойынларыннан тас таслагандай болдылар. Амет сосы затлардынъ бирисин де коьрмейтаган эди. Карт аье-куье болып, кызынынъ коьнъилине етпеге шалысады. Каранъа намаздан турып, ол, кызымды уянтып олтырмайым деп, аякларын акырын басып, уьй йыйыстырады, конъысы пишеди шакырып, ас эттиреди. Эртениктинъ йылы елемиги эсип; терезе туьпте албели тереклер сувсылдап, шырторгайлар зарнап, куьн де коьтерилип, ярык саьвлелерин ерге мол тоьгип баслаган болса да, таьтли уйкысыннан уянган Эркехан, йылы орыннан тургысы келмей, коьпке дейим ятады. Ятып тамам безген сонъ, халатын ийнине таслап, каралдыга шыгады. Аьлбели бавдынъ иши аьлемет. Тереклердеги мойшактай тымалак аьлбелилер, куьн коьзинде кып-кызыл болып, йылтырайдылар.

— Уяндынъма, кызалак? — деп Амет, ясыл кителиндеги йылтыраган туьймесиндей йылтырап, коьнъилленип сорайды.

— Аьше, — деп, коьзлерин, куьннен шуькирейтип эм эсиней берип, тегаран бир яваплайды кызы. Атасы ога тасаланып эректен карайды. Карап коьзи тоймайды. Эм аьр замандагындай аяп алады. Не этеексинъ, аьше, оьксиз, ярыгым деп ойлайды. Тек Маржан оьлген заманда онынъ юрегине шекленуьв энди. Карт, асыгып келип, кызына хабарды билдиреди.

— Йок, мен оьмираллага баралмайман. Куллыкларым шашымнан коьп, - деп ол ян ювытпады. Амет сол соьзлерди эситип саьспекледи.

— Кызым-ав, не зат соьйлейсинъ сосы сен? Ол сени кишкейинънен алып карагантта. Ананънынъ орынына болады да... Коьмеектен алдын барып коьрсенъ. Биле болсанъ, ол-сенинъ борышынъ, кызым! — деп, эситкенине ыйнанмай, анълатпага шалысты Амет.

—Баралмайман деп айттым да, - деди кыз, давазын туьрлендирмегенлей.

—Уят экен, уят! Аьдемлер не зат айтарлар?! — деп кайгырды карт Амет.

—Мени авырыйды деп айт аьдемлерге,- деп кызы сол саьатлей явап тапты. Карт суьйтип те айтты, ама юзин коьтерип авылдасларынынъ коьзлерине карамага уялды эм кызынынъ эткен сосы заты юрегине тийди. Ама ол бу зат уьшин де кызын кеширди эм кызын авырган деп айтканына оьзи де ыйнанды. * * * Машинистка болып куллык этетаган эди Эркехан. Сексен маьнет кыйын ак куллыгында алганнан баска болып, ол, аьдемлердинъ язганларын кешелер мен машинкада согатаганы уьшин де акша алатаган эди. Каладагы яшавы ога ярады. Орта орамда оьзине бир кишкей пеш ыслап туратаган эди. Куллыгы — йылы, таза ерде, оьзи де енъил болганы уьшин ол яшавына разы эди. Энъ де ийгиси—оьзининъ басына оьзи ие эди. Каладагы кызларга баз этип, ол модалар журналын алып, оны басыннан сонъына дейим тинтип окып, тешкеруьвли кийинмеге суьетаган эди. Куллыкка Эркехан, шашын тегис этип артына тарап, барады, базар куьнлер болса, ол парикмахерскаяда шашын, модага келисли эттирип, келбакландырады эм кулакларына баалы кызыл тасы болган алтын сыргаларын тагады. Юма эртеси куьннинъ кешлигинде ога аьдетше тенълери келедилер. Олар оьзлери мен бирге сосы кишкей калада «мода» болып кеткен пластинкаларды аькеледилер. «Битлзды» яде болса Рафаэльдинъ йырлары болган пластинкады сол заманда колдан бес маьнет артык тоьлеп алмага болатаган эди. Бирерде кызлар косылысып алган, Эркехан уьйинде сакланатаган шагырды столга саладылар. Олар атлары кувнак эм таппага кыйын болган шагырларды суьетаган эдилер. Айтпага —«Кара коьзлер», «Куьлемсирев». Шагыр ман бирге столга торт, алма, каьмпет еалынады. Кызлар енъилелпуьв кызып, кала паркына йоьнейдилер. Мунда куьплесип турган яс-явка аз тувыл. А буларды болса, боьтен де бек каладынъ коьрки болган-студентлер кызыксындырадылар. Кызлар олардынъ касларыннан йыйы озадылар, эс этерлер деп сенедилер, олар болса караган да этпейдилер. Кыдырувдынъ пайдасыз экенлигин коьрип, кызлар. «Ясыл аралга», ойынлар болатаган ерге йоьнейдилер. Темир кора ман курсалган тоьгерек ерде оркестр занъырайды эм эрекке эситиледи. Мунда кызлар шет кагылып, экисер болып ойнайтаган ясларга эм кызларга карап, бир кесек заман турадылар. Оннан да безип, сосы ерден таядылар. Оьзлерининъ коьнъилин оьзлери коьтерип: «Ал, аьше, ана юмада йыйылысаягымызды мутпанъыз»,—деп аманласадылар. Кызлардынъ келуьвин юреги телезип саклап турган Эркехан, кешке еткенде олардынъ кеткенин де шыдамсыз карап турады. Эм, юреги тынышланып, ялгыз калады. Тувган-оьскен уьйиннен узакта ол, интернатта окып, оныншы классты кутылады. Оны ман бир класста окыйтаган яслар эм кызлар ата-аналарын, тувган авылларын сагынатаган болсалар, ол кишкейлей калада яшагысы келетаганын анълады. Ерге каранъалык туьсип, каладынъ шарлаклы уьйлерининъ терезелери бирисиннен сонъ бириси ярыкланып басласа, Эркехан сол затка общежитиединъ ашык терезесиннен сукланып карайтаган эди. Ол сосы уьйлерде туратаган аьдемлердинъ яшавын коьз алдына аькелип, сол яшавга коьзи кызып, коьпке дейим канатлы ойларына оралып турады. Бир кере ол интернаттынъ тербиялавшысынынъ уьйине кирген эди. Эм Эркехан конъысы уьйлердинъ терезелерине караган сайын, сол квартирады эсине алатаган эди. Бияладай болып йылтыраган акшыл-моры паркет, кенъ диван, юмсак креслолар, уьстинде кызыл телефон болган кишкенекей, ногай сыпырага усаган стоьл, аппа-ашык шкаф, тап сондай туьсли газ пеш турган казануьй. Керек-ярагынъ кол астынъда болып, салган затынъ ярасыкланып, каладынъ мунадай онъайлы яшавын ол биринши кере коьрип туры эм бу зат бала коьзлердинъ эсин алды. А сосы тербиялавшыдай аьдем ол дуныяда йоктай коьретаган эди. Эм Эркехан онынъ соьзине эм тебентели юрисине, куьлкисине, кыскасыннан айтканда аьр кылыгына да сукланып, ога усамага шалысып, эркеледи. Эндигиси Эркехан соьзлерди соза берип, арасында «элбетте», «айхай да», «аьше» деген соьзлерди айлак коьп косып, давазын коьтермей, акырын соьйлейтаган эди. Окувын артык тарталмады, орта окыды эм школады кутылган сонъ, сукланган тербиялавшысындай болып, пединститутка туьсип кыйналмады, машинисткалардынъ алты айлык курсларына барды. Калада яшаганлы ол уьйин сагынып, онда тартылмады. Янъы яшавга ымтылув ман коьнъили бийленген эди. Уьшин, бирерде эсине балалыгы туьсип, сол шагына аькететаган зди... Мине атасы оны, кишкенекей кызды, касына арбага олтыртып эм олар эртенъ мен куваклык оьскен кырга йолланадылар, оннан йылгага туьседилер. Мунда атасы пишен шалады эм ол, кыз бала, ясыл оьленлердинъ, шешекейлердинъ арасында, завыкланып, шапкылап юреди, атасы шалган пишеннинъ арасыннан маьметекей излеетиреди. Сап-сары, авызынъда ирип кеткен, пискен куьрегелерди йыйганларыша?! Атасы

оны теректинъ бутагына олтыртады. Быдыраган куьрегелерди коьрип, кыздынъ коьзлери янадылар эм ол тез огына бириеин алып, авызына салып бир кере кабады, баскаларды да суьйтип этеди де яртилерин атасына береди, атасы да йийди. Кайдай завык, кайдай куваныш!.. Сосы эстеликлер онынъ эсине оьзи-оьзиннен келедилер. Тек Эркехан оларды кувмага шалысады. Бала шагы ога ярлы, аянышлы, авылдагы яшав ялыгувлы болып коьринеди. Ол сосы затлардан уялады, эсине алмага, хабарламага да суьймейди. Оьзининъ тенълериндей болып, ол киевге бармага мырад этетаган эди. Элбетте, байы кара куллык этпеге керек тувыл, энъ ийгиси — «таза куллыкта» болган инженер деп санаган. Уьйленселер, эки боьлмели квартиралары болып, оны ярастырарлар, яп-ярык абажур илерлер эм ол оьзининъ яшавын балаларды тербиялавга багыслар. Ога коьз аткан сондай яе та табылды. Тек ол инженер тувыл эди. Ол да Эркехан куллык эткен редакцияда ислейтаган эди. Рамазан тири, куватлы, коьзлери куьлемсиреп, аьдем мен тез досласатаган йырма бес ясындагы яс эди. Олар, Эркехан редакцияга келгенлей, таныс болдылар. Статьяларын соктырмага аькелген Рамазан, кызлар ман соьйлесип яде статьясынынъ согылувын саклаган киси болып, машбюрода олтырмага суьетаган эди. Йылтыраган яс деп кызлар мактаса да, бас дегенде Эркехан ога айырым эс этпеди. Бир кере эртенъликте ол соктырмага оьзининъ кезуьвли очеркин аькелди. Эркехан ялгыз эди. Сол заманда Эркехан Рамазаннынъ ога узак заман эм бир аьлемет каравын сезди. Тыпырдап кеткен юреги кабыннан шыгып кетеязды. Аьр замандагындай болып, ол кийинген: крахмал салынып ювылган коькшил коьйлеги эм ыйтув басылган кара ыстаны сыпатына эм уьстине айлак келиседи. Эркехан кийинип билуьвге бек уьйкен маьне беретаган эди. Эм ол ястынъ аягыннан басына дейим тагы да бир кере карап шыкты. Ярады ога тегис кара шашлары, таза кетерилген акшыл бети эм куьлемсиреген коьзлери.

— Эркехан, — деди ол юмсак давазы ман. — Мен аьр заман «уьстинлик» деп язаман, сен келесинъ де «усталык» деп туьзетесинъ. Кел сага, тилеймен, буьгуьн соьзди мен язгандай этип сок, - деп куьлемсиреди. Онынъ айтканына кыз маьне бермеди, а, ишиннен: «Ким биледи-ав?! Мага айлак та тийисли, сосы зат соьлеге дейим басыма калай келмеген. Ярамага шалыспага керек», — деп ол, тенъ кызлары куьлеп айтканша, «талдырып салатаган карамын» ога таслады.

— Элбетте, сага тез керек болар деп ойлайман?

—Аьше, аьше, тек «уьстинлик» деген соьзди мутпа,—деди асыгыслы ол, кыздынъ карамы оны састырды. Ама Эркехан каьр этип, «усталык» деп язды. Колязбасына келген Рамазан басын шайкап куьлемсиреди эм онынъ стоьлининъ уьстине шешекейлер салды. Бу затты кыз коьтере де саклаган йок эди. Рамазан Эркеханды коьргенлей де яраткан. Сыпатка аьруьв, сынлы кыз болганы уьшин. Искусстводы, литературады аьруьв билген эм суьйген Рамазан, сол затлар акында соьз козгаса, Эркехан оны эс этпей тынълап, тек ога оьктемсип карайтаган эди. «Не этеексинъ, аьше? Белки, коьтере затты да билмеге кереги де йок болар!» — деп ойлайтаган эди яс. Олар энди кинога йыйы баратаган эдилер. Рамазан кызды уьйине озгарып бараятканда, фильм акында ойларын айтып тоьгинеди. Эркехан оны коьнъили коькке етип тынълайды. Оннан сонъ кыз оны оьзининъ тувган куьнине шакырды. * * * Ети саьат кешликке стоьл тизилген эди. Келген конаклар коьп саклап турмадылар эм ас-сув ишпеге олтырдылар. Биринши тилек айтаяк болып турды: - Йолдаслар! — деди ол кувнакка толган давазы ман. — Он доьртинши декабрьде, йырма бир йыл артта, кыз тувган... —деп Рамазан Эркеханга ийилип:·—Каерде?—деп сорады.

— Неден керекти? Ол затка маьне бермесенъ де болады,— деп басын шайкады кыз.

— Каерде онынъ тувганына маьне бермесек те болады,— деп давазын тоьменлетип кайтарды ол. Элбетте, олтырганлар онынъ соьзин кажав деп анъладылар эм эситкенлерине завыкланып куьлкиге айландырдылар. Рамазан оларды тыныстырды.

— Суьйтип соьзимизди бардырамыз. Кыз тувган дедим дия? Кайтип ол оьскен эм соьлеги кешликке дейим кайтип еткенине де маьне бермесек те болады ... Конаклар ясты куьлемсиреп тынълап турдылар.

Эркехан макуллыгын коьрсетип, 6асын ийзей берип, коьзлерин шуькирейтип, ястан карамын алмады.

—Кайда тувганын, кайтип оьскенин ийнеге-йипке тизип, узынлатып хабарлап не этеексинь? Бизим алдымызда Эркехан оьзи туры. Йырма бир йылдан сонъ мине кайдай болган! - деп Рамазан соьзин кутылганлай, йыйылганлар гуьрилдесип кетип, кол соктылар. Рамазан колына ясыл туьсли сиседи алып: — Арканнынъ узынлыгы, соьздинъ кыскалыгы яхшы деп айтканлар бизим атайлар. Ал, аьше, тенъдослар. мен соьзимди кутыламан. Сизинъ аьр кайсынъыз да Эркеханга юрегинъиздинъ туьбинде саклаган тилек соьзлеринъизди айтарсыз деп ойлайман. Сонынъ уьшин шыдамлыгынъызды сынап, заманды тартпайым. Келинъиз, биринши бокалды Эркеханнынъ бала шагы уьшин колымызга алаяк. Мине сосындай занъыраган салюттан баслансын онынъ аьр йыл сайын сосы куьни! Шампанское куйылган бокаллардынъ согыстырылганы эситилди. Тап сосы вакытта бирев терезеге какты. Эркехан олтырган ериннен силкинип турды. ама Рамазан, оны орнына олтыртып, тыска оьзи шыкты. Арасы коьп кетпей Рамазан ман бирге уьйге, акшыл мыйыклы. кардан калын каслары терейген, бети кызарган карт кирип келди. Таныс болмаган яс-явкады коьрип, ол тартынды, аясы ман авызын явып, йоьткиргендей болып тамагын кырды, уьстиндеги, койшылар киетаган, тери тонын какты. ога бирев де уьндемей караган себепли ол тагы да тамагын кырып алды.

—Уьйинъизге яхшылык, сосы уьйде наьсип дайым болсын! Байрамынъыз кутлы болсын! - деп карт карлыккан давазы ман айтты да, куваныштан йылтыраган коьзлери мен Эркеханга карады. Буьгуьн атасы келер деп кызы саклаганы йок эди. Онынъ тувган куьнине атасы кой соятаганын коьтере муткан. Аьдетинше ол эртеникте келип, кешке кететаган эди. А бу йол уьйтип болмады. Кеше суьйтип бир бели авырып шыкты, эртеникке дейим сызлады: «Эште, куьн туьрленеек болар, сонынъ уьшин кутырады», — деп карт, оьзин оьзи увантты, кене де юреги тыныш таппады эм койды алып кешки автобуска шыкты. Келсе келсин, оны коьрген кызы кып-кызыл болып кызарды. Кыз атасынынъ эски боьркине, тонына, йылтыратып тазаланган кирз этиклерине, акырын муьйиске салган шувалына уялып карады. Коьзлерин тегаран бир коьтерди: конаклар селекелеп атасына карайдылар деп ойланып, куьнъиртленген коьнъили коьтере де бузылды. Анъламлык сезимин излеп ол Рамазанга бурылды. Олтырганлардынъ биреви де Эркеханнынъ юрегинде болатаган затларды сезбеди эм картты йылы карамлары ман йолыктылар. Уьйдеги аьлди, кызынынъ коьнъилин аьли де аьруьв анъламаган карт Амет тонын эм боьркин шешти.

— Кел, кызым, атанъды кушакла, — деп Амет баласына колын созды. Эркехан уьндемей онынъ касына барды.

— Коьптен бербетин келмейсинъ, сагындырдынъ. Сосы оьзим коьрип келейим дедим де келдим, тувган куьнинъе саклаган койды да сойдым. Эркехан ога коьзлерининъ астыннан карады.

— Келинъиз, атай, стоьлге бизи мен бирге олтырынъызтага, —деп Рамазан Аметке турып оьзининъ орнын берди.

— Кызым, кел касыма олтырсанъ, — деп тиледи карт.

— Мен турагалып та турарман, — деди бурныннан алдырып Эркехан.

— Олтыр, олтыр,—деп бир даваздан шувылдастылар конаклар. Эркехан авызына сув толтырып алгандай, эринлерин коьптирип, уьндемей олтырды.

— Балаларым меним, — деп Амет колына шампанское. куйылган бокалды алды. - Сизинъ де байрамынъыз коьп болсын, досларынъыз эм тувганларынъыз дайым сизи мен бирге болсын!

- Сав болынъыз!—деп олтырганлар иштилер. Сонынъ арасында Эркеханга карап, юмсак давазы ман акырын: — Яшавынъ калай, кызым ? — деп сорады. Басына кан куйылган аьдемдей, мунъайган Эркехан стоьлге таянып, уьндемей олтыра берди. Бир зат та анъламаган конаклар конакбайдынъ бу кадер туьрленгенин, коьнъилининъ бузылганын коьрип, камсыктылар.

— Аьруьв шагыр... — деди Амет кызыннан явап эситпесе де.

— Мунавы шагыр тувылтта, а «шампанское».— деди кыз, иши толган ашувын ясыралмай.

— Кайтип ол,— деп сейирленди Рамазан,- шампанское шагыр тувылма, аьше?

Эркехан турды да: — Атам, сага бир авыз соьз айтаяк эдим,—деп коридорга шыкты. Саьспеклеген Амет онынъ артыннан адымлады.

— Неге сен келгенсинъ?! — деп Эркехан каранъы аралыкта атасына каныкты.

— Кызым, мен... Сенинъ куьнинъ де, аьше, кайтип келмей калайым, сага ийгилик этеек болдым да...

— деп Амет, оьзининъ келгенин аклаяк болып, тегаран бир соьзин айтты.

— Атам, сен анълайсынъма, менде аьдемлер... —деди тутлыга берип Эркехан.-А сен этиклер мен, тон ман, ол аз болса койды салган шувалынъды суьйреп келгенсинъ. Карттынъ басына буз куйылгандай болып кетти эм ол давазын акырын шыгарып: — Аьше, аьдемлер, кызым, аьше... Тенълери, дослары йыйылган заманда, боьтен де Рамазаннынъ алдында кыз оьзининъ «авыл» атасын коьрсеткиси келгени йок эди. Кайдай бек келиспеген зат болды. Эм аьдемлер оны коьргеннен уялатаганын атасына кайтип анълатпага керегин билмей турды Эркехан эм: — Анъла, атам... — деп токталды.

— Ах, меним языгым-ав! Ялгыз оьскен яным-ав ... — деди дирилдеген давазы ман Амет эм кызынынъ басыннан сыйпады.

— Сага кетпеге керек болар, — деди Эркехан коьзлерин тоьмен туьсирип.

— Кайда мен кетеекпен, кызым? Кеш болганда?— деди куьбирденип Амет, ама кызынынъ сыпатын коьрип, сол саьатлей разы болып.— Аьше, кетпеге керек! Тек не зат пан кетер экенмен? Кетермен... Алла йол этер!— деп асыкты атасы. Эркехан, мойыныннан авыр тасты таслагандай, енъилленип, уьйге кирди эм: — Атам уьйге кетеди, асыгыслы куллыгы бар экен, — деди. Рамазан коьзлерин шуькирейтип, тигилип кызга карады, бир зат айтаяк болып эди, ама тез болып кийинген карт асыгыслы аманласып баслады.

— Яхшылык пан калынъыз, балаларым, тойынъыз кутлы болсын, — деп Aмет бетине зор ман куьлемсирев эндирди.

— Уьйтип болатаганым, аьше, келгенинъиз бен кеткенинъиз бир болып?- деп Рамазан картка тиледи. —Буьгуьнги куьн тек Эркехандыкы тувыл, а ол сизинъ де куьнинъиз, сизинъ де байрамынъыз болады да!

— Кетпеге керек. Оны уьйде саклайдылар! — деп кыскасыннан катырып явап берди карт уьшин Эркехан.

— Аьше, мага кетпеге керек, мени уьйде саклайдылар,—деп кызынынъ соьзлерин йоьпледи Амет.

— Тагы да бир кере сизге баьринъизге де наьсип сагынаман,— деп карт колы ман силкти. Олтырганларга Амет бир такыйкадынъ ишинде картайып кеткендей коьринди. Савлай куванышы, наьсиби, яшавы сосы epдe коьмилгендей болып, ол буькирейип уьйден акырын шыгып кетти. Сол саьатлей эсин йыйган Рамазан орныннан ушып турды, тек кызлардынъ арасыннан тез шыгып болмады. Не болганын баьриси де анъладылар эм Эркеханды бетлеп, оннан ишлери шыгып карадылар. Эркехан конаклардынъ бир-бирлерине карамага тартынувларын коьз астыннан карап коьргенде, тагы да бек кунысты, аянышлы, мунълы болды. Тагы да бир затка муьсирев эткен карамын Рамазанга атты. Карамлары распадылар. Сол такыйкада ога стоьлдинъ янында олтырганлар янлары авырмаган кисилердей болып коьриндилер. Коьмекейи босады, йыламага етти. «Ол булар уьшин атасын да, оьзин де кемситти. А олар муьсиревли болып оны анълаякларынынъ орнына, кешликтинъ шырышын бузып олтырылар...» - деген кыздынъ ойларын Рамазан боьлди.

— Сен атамнан баска биревим де йок деген эдинъ де!—деп стоьл яныннан шыкты.

— Аьше,— деди Эркехан куьлемсиремеге шалысып.

— Мен онынъ артыннан етип, кайтарайым,— деп Рамазан илгиштен пальтосын алып, тыска шыкты. Ана якка шапты, муна якка шапты, озып бараяткан аьдемлерден сорады, тек кара тон кийген картты бирев де коьргени йок эди. Ким биледи онынъ кайсы йол ман барып, кайсы якка бурылганын?.Таппады ол картты. Артына, Эркеханга, Рамазаннынъ кайткысы келмеди... *** Кар токтамай явады. Авыр ойлар басып, парктынъ ишин кезип юрген Амет, шенъилшеклерге янасып. олардынъ уьстилериннен карды туьсиреди. Не этеегин анъламай, оьзин кайда йибереегин билмей, мый-айлан болган карт тамам мойыкканнан арып, олтыргышка барып олтырды. Аякларын

силкилеп, карын туьсирди. Мунда ол, оьзининъ ялгызлыгын, биревге де керексизлигин тагы да бек сезип. калтырап кетти. Яшавына кайдай маьне берип озгарганын анъламады, не де болсын булай яшады. Яшайтаган эди—неге десенъ суьетаган эди. Яныннан артык этип суьетаган эди ол кызын — ол суьювдинъ шет-кыйыры йок эди. А буьгуьнги куьнде суьйген баласы оны унамады, корлады, орам баста калдырды, таптады атадынъ суьювин. Юpeгинде бир зат уьзилгендей болды. Ол, кызы тувганша, оьзининъ кайдай экенлигин эсине алды. Кавгадынъ кара казасын коьрген Амет айлак та мунълы аьдем эди. Оннан сонъ ша — кызы тувганлай куьн яркырады, юреги куванды, коьнъили кутлы болды, яшавы тирилип, туьрленди. «Не зат уьшин? Кайдай шуьшим бар эди сосы яшавдынъ алдында, мени мундай корлыкка еткергенше? Неге болды экен суьйтип?» - деп куьбирденип, Амет, бираз йылынгандай болып, мызгап кетти. Неге ди карттынъ туьсине уьйкен мунълы коьзлери мен кызыл сыйыры энди. Аьр заманда да ол бир минсиз аьруьв бузавлайтаган эди. Былтыр оьзи-оьзиннен оьли бузав тапты. Оькириклеп, ынъыранып муьнъиреп, елимине аьдем ювытпады. Не этпеге керек? Сол заманда Амет оьли бузавдынъ терисин тобан ман сыплап, агаш аяклар этип сыйырдынъ алдына салды. Язык сыйыр тобанлы бузавынынъ аьр ерин тили мен ялап, ийискиленип, ога телинди. Муьнъиревин, оькиргенин койды. Тек негеди бузавы тепкиленип, онынъ елимине ябыспайтаганын, неге онынъ янбасына уйкаланмайтаганын сыйыр анъламады. элбетте, тери ийис болмаса, бузавдынъ йоклыгын ол кайдан билсин? Карт мызгайды, а коьзлерининъ алдында тек бир зат: бузавынынъ терисин ялаган кызыл сыйыр. Ясландылар онынъ тамам арыган коьзлери. Амет даяналмады, ынъыранып уянды. Танъ ювыклай эди. Карт турып аялары ман коьзлерин суьртти, боьркин басты. Аркасы сызлаганнан, кевдесин толысынша язалмай, кунысты, тоныннан карды какты. Сувык эм тынык эди. Тап сондай болып, Аметтинъ юрегин де тастай тыныклык эм каядай кайгы бийлеп алган эди...

БОЛМАГАН САБАНТОЙ Каладан юретаган автобус авылга кирмейтаганы себепли, мен оннан авылга бурылатаган йолда туьстим де, йолдынъ шетинде авылга баратаган автобусты саклап турдым. Коьнъилим бек аьруьв эди. Неге десенъ мен баратаган авылда язлыктан бербетин аьдемлер саклаган сабантой эртен болмага керек эди. Ашык, юлдызлы коьк те, елсиз йылы кеше де эртенги куьннинъ аьруьв болаягы акында билдирип, янды тынышландырадылар. Сабантойга керек затлар, вак—туьегине дейим ойланылып, аьзирленгенлер. Авылдынъ энъ сыйлы, данъклы карты Алимурза сабантойдынъ ханы болып сайланган, Янболаттоьбединъ басына ханнынъ сары шатыры куралган, сабантойда болатаган ат шабыс, куьрес, тас атув дегендей сынасларга ер аьзирленген, яс-явка савга уьшин йоргалайтаган баганадынъ оьзи шонъкыр казылып, ерге олтыртылган, автолавкадынъ райцентрден келееги aкында да соьйлесилген. Сабантойда уьйкен маьне берилген биринши баразнады айдаяк трактор да туьрли туьсли казбалылар ман ярасыкланып, эртен энъ сыйлы механизаторды оьзине олтыртпага аьпме-аьзир болып, байрамды саклап турады. Ойларыма коьмилгеннен себеп йолда эшек арбадынъ алдыма кайтип келип токталганын билмей калдым.

- Улым, сен баягы оьзинъиздикилерге клубка бара боларсынъ? - деген давыс меним канатланган ойларымды бузды. Эшек арбадынъ уьстинде олтырган шаьвжик карт мага кылпысып, куьлемсиреп кapaды.

- Салам аьлейкум, Коьшен! - дедим мен.· Онынъ атына «агай» деген сыйлав соьзин коспадым, неге десенъ биз оны ман аьр заманда да бир тенъдей болып соьйлесетаган эдик. Сонъ берген соравына явап бердим.

- Роберт пен Якуб мени саклап талган боларлар.

- Олтыр, мен данъылга йол алган болсам да, сени еринъе еткерейим, - деп ол колындагы сыбырткысын булгап, мени оьзи бетке шакырды. Бараяк ерим узак тувыл эди, уьш-доьрт шакырым. Мен, каладынъ аьдеми, авылшылардынъ куьлкиси болмайым деп, куьндиз эшек арбага олтырмага тартынаяк эдим. Бизим заманда эшек егилген арба - айлак сийрек затты да эм бу эскилик аьдемлерде куьлкиди тувдырады. Сонынъ уьшин де, арбага олтырганымда, мен оьзимнинъ сосы эткен исиме эм

карттынъ шакырганына куьлемсиредим. Юлдызлар да коькте куьлемсирегендей коьриндилер. Кара асфальт йол байлап тыгырган тегершиклердинъ тыкылдавы мени тербетип, завыкланып бардым. Боьтен де сосы аьлемет карт пан, ийин ийинге тийип, олтырув ийги эди. Коьшен, уьндемей, сыбырткысы ман эшегин айдай эди· Мен, ол бир кужырлы зат айтар деп, саклайман. Ама ол уьндемейди. Тек электрошыраклар ман ярыкланган авылдынъ орта орамына шыгаятканда, ол колындагы сыбырткысы ман быдыраган юлдызлы коькке коьрсетип, коьнъилин де коьтеринки этпей, сабыр давазы ман: - Тезден Коьшен де бир юлдызга айланаяк, - деп айтты· Эгер карт сол затты оьктемсип яде оьзининъ кылыгына келистирип, шайпаксып айткан болса, мен куьлер эдим, а онынъ оьзиндикине усамаган коьнъилсиз, сабыр давазы мени ойлы этти. Мен карттынъ бетине де карадым. Оьмири куьлемсиреп турган Коьшеннинъ юзи де туьрленген эди. Сол заманда неге ди аяп кеттим мен картты. Кене де коьнъилимди коьтереек уьшин мен, сыпатыма куьлемсиревди зор ман эндирип, сорадым: - Кайда йолланган экесинъ? Карайман да арбанъда казан да, тезек те бар.

- Мен, арбамга бу затларды салып, аьр кешеде шыгаман· Авылдан эрек бир ер тавып; от ягаман, казан илип шай асаман, шай кайнагышай кешки данъылды тынълайман, каранъа коьктинъ куьмпезине сукланаман. Тоьбенъде юлдызлар янып, сынъар оьзинъ данъылда болып, шай ишкеннен ийги зат, оллахый, бу дуныяда коьрмеймен! Шай ишсем, яным тояды! Яным ногайдынъ яшавында коьрген бир тойы - ол шай! Коьнъили де, тойы да, наьсиби де - шай! - дел карт сонъында катырып айтканы шайпаксып соьйлейтаган алдынгы Коьшен кайтты дегенди билдирди. Мен куьлемсиреп арбадан туьстим.

- Сага да, сенинъ эшегинъе де мени йолда калдырмаганынъыз уьшин савбол айтаман! - деп мен, карттынъ соьзине келиспеге шалысып, оны эркеледим. Эшекке ким савбол айтатаган деп, карт куьлер деп ойлап оьзим куьледим, аман да карт, меним соьйлегенимди макуллап, басын ийди. Сол заманда мен коьтере де саркылдап куьледим, - Нё, арам зат! - деп карт сыбырткы ман эшегин тартты. - Тап юлдызлардынъ оьзине алып каш мени!—деп екирди ол эм эшек арба каранъада йок болды. Мен клубтынъ касында турагалып, каранъада йогалган арбадынъ артыннан карап, онынъ тегершиклерининъ тыкылдаганын тынълап турдым. Сансыз йылтыравык юлдызлар быдыраган капкаранъа коьк астындагы данъылда, тезек ягылган оттынъ касында олтырган шаьвжик карт коьзиме коьринди. Белгисиз сеслер мен, туьрли-туьрли куьлеткилер мен, коьгоьленлердинъ кокувы ман толы болган данъылда сынъар бир оьзи куванышка толы шырайы ман келди. «Шай ишсем, яным тояды!» деген Коьшеннинъ соьзлери кулакка шалындылар. Мен аьруьв билген, таныган карт сол соьзлер мен меним тамашамды калдырды. *** Коьшен мен биринши кере бу йыл язлыктынъ басында таныстым. Ол заманда биз, яс аьдемлер, халкта мутылган эгиншилердинъ сабантой деген байрамын янъыртаяк болган эдик. Халк сол байрамды этпегени мине элли йылдан артады. Кобан ногайлардынъ арасында сабантой сонъгы кере 1928 йылда этилген. Соннан себеп сабантой акында сорастырган картларымыз, сол заманда оьзлери бала болып, эсте аз зат саклаган эдилер. Кене де аксакаллар биз мутылган аьруьв аьдетти янъыртаяк болатаганымызды макул коьрип, бизге колларыннан келгенше ярдам этпеге разы болдылар. Биз этнография акында бир кесек книгалар окыдык, музей эм илми куллыкшылар ман кенъестик, олардан ярдам тиледик. Шынты ногай халктынъ болган байрамлары бизде аьле бек аз, сонынъ уьшин биз буьгуьнги куьнимизге бу байрамды да кайтараяк эдик. Болаяк сабантой акында хабар савлай районга яйылды. Сол ис пен коьнъилленип ясарган картлар болаяк сабантойдынъ ханын сайладылар, бес - алты аьел боза кайнатты, биз сол байрам кайтип озаягын басыннан сонъына дейим ойластырдык. Байрамды хан ашады, оннан сонъ· соьз этнографияды билген куллыкшыга бериледи, ол соьйлеп болган сонъ совхоздынъ энъ ийги эгиншилери ярасыкланган трактор ман биринши баразнады айдайдылар, оннан сонъ совхоздынъ директоры алдышы куллыкшыларды грамоталар ман, баалы затлар ман савгалайды, халк ойынлары, сынаслары, биювлери, ат шабыс болып, байрам кутылады. Биз аьзирленуьв куллыкларынынъ баьрисин де эттик, автолавкадынъ келуьви акында да соьйлестик, Янболат-тоьбединъ касында ойынлар, сынаслар уьшин майдан аьзирледик, авыл арасыннан теллер созып, сабантой болаяк ерде электрошыраклар илдик, эстрада ансамбльге де концерт аьзирлеттирдик. Эм мине болжалы етти

дегенде... Язлык ямгырлар басландылар. Оьлшемен быйыл олар сабантой болаяк базар куьнлерде явып турдылар. Сабантой созылып баслады. Басында байрамды саклаган авылшылар, табиаттынъ этетаган исин коьрип, бизге куьлемсиреп карайтаган эдилер, а созылувыннан тамам безгенлеринде, байрамнынъ болмайтаганына биз шуьшлидей, бизге кылыйыннан карап басладылар. Сондай бир базар куьнде коьктен тап шелектей куйылатаган ямгырлы шакта, биз - мен, клубтынъ заведующийи Роберт, конъысы авылдан бир поэт яс Якуб, —клубта олтырып, ашык эсикте шылкытып яватаган ямгырга ашувлы карап туры эдик. Ямгыр сести арбадынъ тегершиклерининъ тыкырдаганы бузды эм: - Тпру-у! Токта, иесининъ бетин ашатаган, айван! - деген соьзлер кулакка шалындылар. Сол ара ясыл брезент плащка буьркелген маштак карт басамакта коьринди. Карт, куьбирткейлидей болып, сувланган кийиз боьрк кийген басын плащтынъ астыннан шыгарып, кыйык, ойнаклы коьзлери мен бизге карады. Сувга атылып шыккан янувардай ол силкинип, ян-якка ямгыр тамшыларын шашыратып, басыннан кийиз боьркти шешип, тап бет явлыкты сыккандай этип сыкты да оьзи аьйлежисип биз бетке коьз кысты. Биз куьлемсиредик. А карт этиклери мен киргисткен батпакка карап, авызын ашып биз бетке коьзлерин батлатты. Биз тагы да куьлемсиредик.

- Кайда? Кайда? - деп ойнап бакырды муьйисте олтырган клубты йыйыстыратаган Акбилек. - Не этеек экенсинъ мунда, карт Коьшен?! Яде клубты оьзинънинъ эшегинънинъ котаны ман адастырдынъма?!

- деп косты эсли кыскаяклы. Карт онынъ бакырыгыннан коркандай болды да, куры ер сайлап дорс деп полга олтырды. Эм сескенип кеткен Акбилекке аьйлежисип карап, этиклерин шешпеге аьзирлегенин коьрсетти.

- Аллам-ав! Навы не зат этеди?! Мен ойнап айттым да! - деп Акбилек, ягын ыслап, Коьшенге шавып, колтыгыннан ыслап, коьтермеге шалысты. Ама карт унамады эм баягы этигин шешеектей болды. Биз шегимиз катып куьлдик. Коьшен де куьлемсиреди эм кыскаяклыдынъ колыннан босалып: «Хоп!» - деп кышкырып, олтырган ериннен шоршып, тап акробаттай аяк уьстине кадалып турды.

- Онъмадым-ав! Алжыган экен навы! - деп Акбилек аьжейипсинип биз бетке карады. Коьшен, кыскаяклыдынъ соьзлерине эс этпей эм ога коьтере де карамай, уьстиннен шешкен плащын кыскаяклыга булактырды. Акбилек оны тегаран бир колында ыслап калды. Карт, онынъ авызын аштырмай, кийиз боьркин де колларына тыкты эм белин бувган белбавды туьзетип, солдат галифеди, гимнастеркады аялары ман уйкалап: - Уьйинъизге яхшылык! - деп давазын коьтерип айтты.

- Яхшылык пан киринъиз, агай! - деп биз де кешки саламына явап бердик. Айлак та саскан Акбилек плащ пан кийиз боьркти аькетип, кийим илгишке илди. Карт, зал бойлап юрип, сценадынъ бир шетине олтырды. Олтырып, сынап бизге карады. Юзи ойлы болды. Сонъ кисесиннен папирос шыгарып якты эм асыкпай туьтин ишти· - Мунда туьтин ишилмейди. Мунавы клуб, котан тувыл деп тагы да айтаман! - деди эсин йыйып баслаган кыскаяклы. Коьшен, Aкбилектинъ соьзлерин макул коьрип, басын ийди, аман да кыскаяклыга карамады эм туьтинин ише берди. папиросты ишине ийги этип тартып, туьтинин бувдакландырып, кыскаяклы бетке шыгарды, соны коьрген Роберт куьлемсиревин ясыраяк уьшин аясы ман ялпак мыйыкларын сыйпады эм тартынып сорады: - Коьшен-агай, ден савлык калайды?

- Калай да, бакыр да! - деп явап берген карт, «таптынъ сорамага зат» дегенди билдирип, ийинлери мен какты. Тап биринши танысувдан, эсли аьдемге келиспеген кылыклары, Коьшенди бизге кужырлы карт этип коьрсетти. Эм биз сол вакыттан алып, Коьшеннен не затты да сакладык. Карт папиросын таьвесип ишип, Акбилекке азгырувлы карады да, янъы ювылган полга таслады. Роберт, коьрмеген киси болып, ккыскаяклыга карамын бурды, Акбилек те уьндемеди.

- Бараятырман туьнегуьн кеше шаша йол ман,— деп коьтеринки давазы ман коркыстаяк болып, коьзлерин де батлатып, халк арасында айтылгандай, басы-сонъы болмаган хабарды баслады Коьшен. Карайман, ана эстелик болып тypгaн тас солдат орнында йок! Биз саьспеклеп бир-биримизге карадык.

- Кайтип ол йок? - деп аьшейипсинди Роберт. - Аьше, кайда ол болаяк экен?

- Мен де суьйтип сейирсиндим,- деп, тизлерине колы ман кагып, Коьшен хабарын бардырды. «Кайда йок болган экен?» деп ойлайман. Коьзлеримди уйкаладым, белки, уйклап кеткен болсам деп ойланып, оьзимди шымтып та алдым. Аман да солдат орнында йок. Э-э, йин карыскан болар ол затка деп, сол ерден тез асыктым эм болган куьшим мен сыбырткыды ойнаклатып, эшекти шаптырттым. Авыл бетке бармага йигерленмедим, аьдемлер ювык бетке, райцентрге айдадым. Агашлыкка етеятырман, ана «Фатима» турган ерге...

- «Тав кызы» дейтаган эстеликти «Фатима» дейсинъме? - деп соьзин Якуб боьлди.

- Аьше, сога бизим авыл «Фатима» деп атаган,— деп Коьшен онынъ сользин йоьплеп, неге ди авыр тыныс алып. - Карайман... Сол кыздынъ касында... Коьргениме ыйнангым келмейди. Тас солдат «Фатимадынъ» касында туры. Караш ога, «свиданьеге» келген экен! деп карт сылкылдап куьледи.

- Наьлет сага, карт оьтирикши! - деп шыдаялмай айтты Акбилек.- Каратага, Алла сакласын сени, не зат шыгаратаганын. Биз, яслар, шегимиз катып куьлеймиз.

- «Не зат шыгаратаганын» дейсинъме?! - деп Коьшеи туьрленген де этпей. кыскаяклыдынъ коьзлерине туп-тувра карады· - Сол солдат фронтовик те. А фронтовиклер - олар соьлеги яс-явкадай тувыл, олар не затка да яравлы, олардынъ колларыннан не зат та келеди. Фронтовик бир де сасып кетеек тувыл. Оны мен бек аьруьв билемен. Оьзим фронтовикпен де! - деп карт мактанып, колы ман оьзининъ коькирегине сокты. Тек сол хабарды айтпага келгендей, карт кийим илгиш бетке барып, кийинмеге аьзирленди.

- Ия, Коьшен, яным-коьзим, сен кайда? - деп сейирсинген Акбилек плашын киетаган картка коьзлерин батлатты. - Сыякта шелеклеп куяды да!.. Коьшен ол бетке басын бурмады. Сизи мен лахырда курып олтырмага заман йок,деп куьбирденди карт. - Мен сабантойга келгенмен, а коьремен де сиз коьк иеси мен кенъеспеге муткансыз. Биз картты озгармага шыгып, басамакта токталдык. Коьшен йигерленип арбага минди, телбегилерди туьзетип, биз бетке сувланган бетин бурып, бизди кажавлап область газетин ол алмай болар.

- Эй, окымыс йигитлер, сиз ана коьктегине шагынып, газетке язсанъыз.· Белки, кыйыншылардынъ хатын явапсыз калдырмас. Тек тувра крайдыкына язынъыз, область газетин ол алмай болар. Коьшен эшекти колындагы сыбырткысы ман тартты. Арба козгалды, бираз заманнан ямгыр да йок болды. *** Сол базардан бери Коьшен сабантойды саклап бизге тез-тез келе турды. Суьйтип турган сабантойымыз да созыла берди. Ямгырлар эгин эгуьвдинъ заманын кешиктирдилер. Эгин эгуьв басланганда, кешиккеннен себеп, бир бос куьн берилмеди, аьр базарда да авылшылар иследилер. Эгин эгуьвден сонъ оьзлери ярасык, оьзлери аьлемет май байрамлары басландылар. Элбетте, сабантойды май байрамлары ман карыстырып болмады. Эм биз язлык байрамы сабантойды язда аткараягымызга амалсыздан разы болдык. Енъуьв куьннен сонъ кайдан да областьте бир семинар шыкты эм Роберт сонда кетти. Бир кесек заманды клубтынъ басшысы семинарда озгарды, а онсыз, савлай янын берип баслаган аьдемсиз сабантойды озгармага келиспеди. Суьйтип аслык бастыратаган шакка еттик. Сондай созувдынъ себеби коьп эди. Энъ баслапкы себеп - ол ямгырлар, базар куьнлерге рас болып келген ямгырлар. Савлай район саклаган сабантойды боьтен де бизим авыл бек саклай эди. Биз орамда аьдемлерге коьринмеге де тартынып басладык.

- Не казага калдым мен басымды сол зат пан байлап, - деп оькинди Роберт. - «Байларымыз ишкиши, алкаш болаятырлар, а биз айт деп сол адавыс бозады куямыз. Сосы сен сол сабантойынды, я десенъ комбайн тойынъды тез аткарсанъ-ав», - деп кыскаяклылар пай бермейдилер. Биз сол соьзлерге, авыр тыныс алып, куьлемсиреймиз. Куьрсинемиз. Бизи мен бирге Коьшен де куьрсинеди. Ол оьзининъ аьдетинше, баска якка йолланганында, йол уьстинде бизге киргендей болып, клубка кирип шыгады. Туьтин ишип, бизди тынълап, оьзининъ бир тамаша хабарын айтпай, кетпейди. Суьйтип Роберт бизим кыйынлыкларымызды тоьгинип айтканда, ол: Сизинъ кыйынлыклар кыйынлык болама? - деп карт, бизди тынышсызландыраяк болып, оьзининъ кезуьвли хабарын айтты. - Мине мен бир кере Невинскеден кайтаятырып, кайдай бир азап шектим. Эне ол эди кыйынлык! Тувра коьпирдинъ ортасында эшек токтады да. Ерге кадалгандай болып, адавыс зат, бир

якка кыймылдамайды, - деп Коьшен, биз оны эс этип, тынълавымызды яде тынъламавымызды билеек болып, бизге карады. - Мен оны айт деп сыбырткы ман ураман, согаман, а ол орыннан козгалмайды! Янягымда машинлер йыйылганлар, артымда тувра узын поездтей тизилгенлер, шоферлар шыгып мага акырадылар. Ашувландым да, мен болган куьшимди салып тарттым. Эшегим тап аьдемдей болып ынъыранды-ав! Йылап билген болса, эне сылкылдап йылаяк эди. Меним юрегим ярылды. Э-э, согып шеклерин уьзген экенимди ок сездим. Ана огырсыз шоферлар да оьлшемен коймайдылар. Ал не этейим?! Амал йок. Эшекти тувардым. Арысларды ийнимге салдым да, йоьнедим. Мине суьйтип уьйге шеким арбады да, язык эшекти де суьйреп аькелдим. Суьйтип аьдуьвлеген эшегим де бираз болса да, аяса экен. Мен кырга коьтерилсем; «иа, иа!» деп бакырып, мага тез-тез козгал дегенди билдирип, келди, - дейди Коьшен авызын ашып. Биз, айтканына ыйнанмасак та, куьлемсиреймиз. Коьшен де, артык сейирли зат айтпаганын анълап, кетпеге асыгады.

- Сосы сенинъ оьтиригинънен бездик. Бир капшык оьтирик аькеледи де, онъып калады, - деп Акбилек, - Ажбекировнага баьри затты да айтарман. Клубка тагы да келгенинъди шагарман. Ага, эне «авылдынъ басы» Оьзи де келеятыр! - деп кыскаяклы, карттынъ авыл Совет председателиннен, оттан корккандай, коркатаганын билип, алдады.

- Кала, каерде? - деп Коьшен, онынъ алдайтаганын да анълап, корккандай болып, эркеледи. - Алла сакласын, сол кыскаяклыдан, айтып олтырма, яным· - Э-ге, корктынъма, карт оьтирикши! Сен куры соьзге устасынъ! - деп Акбилек, колларын белине салып, куьлемсиреди.

- Мен коркаманма? Менме? - деп Коьшен каарлы тавыс пан айтып, юмырыгы ман коькирегине сокты. — Мен фронтовикпен де, афронтовиклер бир заттан коркып эситкенсинъме? Эсимде, окопта ятып турамыз... — деп карт тагы да хабар айтаяк болды.

- Сен фронтовиксинъме?! - деп Акбилек Коьшеннинъ соьзин боьлип, бармагы ман ога коьрсетип куьледи. - Каранъызтага, муна фронтовикке! Муна фронтовик-баьтирди, савлыгы болмайды деп, оны аьскерге де алмаганлар. А ол мунда оьзи акында эртегилер шыгарады. Мадина Ажбекировна сенинъ савлай яшавынъды биледи, Советте бар болган савлай кагытларды актарып шыккан. Сен, Коьшен, кавга заманда тавда колхоздынъ малын саклап тургасынъ! Карт оны эситип, сасып кетти. Ол кунысып, басын тоьменлетип, саьспеклеп карады бизге. Биз де, онынъ оьтирик соьйлегенине оьзимиз шуьшлидей, карамларымызды оннан бурдык.

- Мен... Мен... - деп ол давазын тоьменлетип, бир зат айтпага аьзирленди, сонъ йигерленип, давазын катырып соьйледи.

- Мен партизанларда болгаман. Партизан экенимди ясыраяк уьшин мени туваршы этип тургыстканлар, оьзим отрядта эдим, мылтыгым да бар эди.

- Сени тынъласанъ, аьдемди аьвмедий этерсинъ... Алдасанъ, тап ерден йылы юмыртка тапкандай боласынъ.

- Йылы юмыртка тапкандай дейсинъме? - деп карттынъ саьспеклегени тайды. Оьзи тирилди. Сценадынъ шетине олтырып, бизге кылпысып карап, тагы да бир кужырлы хабар айтты.

- Аьли мен сизге тувра, болган затты айтайым. Биршийин де ясырмай, бирший де коспай айтайым... Бир кере пишен шалып, уьйге кайттым. Келсем - келейим, уьйде айран тувыл деш, бир аяк сувдынъ оьзи йок. Оьзим кайтип бир сувсагаман десенъ. Билмеймен не каьр мен котанга киргенимди, кирсем кирейим, тавык уяда юмырткалар ятыр. Алдым да иштим биревин. Йылы болса да иштим, сувсаганымды алдым. Енъил болды. Тек эртеси куьн... - деп Коьшен тоьгерек коьзлерин бир юмып, бир батлатып, бизге карады, курсагымнан «шыйк-шыйк», деген сес шыгады. Орамда юрсем де, уьйде олтырсам да, уйкласам да, а сол адавые сес тынмайды. Алжымагай эдим деп, дув сандырак болып юремен. Бир уьш куьннен бир зат шукыгандай болып, бавырым кадалып авырды. Шыйкылдаган сес те кетпейди, бавырымнынъ авырувы уьстей берип, биз бен кадалгандай кадалады. Ал эндигиси, аьше, аьжел вакытым келген деп, оьлеегимди саклап, орындыкка яттым. Сол заманда курткам, докторга бармасанъ болаяк тувыл, сенсиз меним яшавым йок деп, аье-куье болды. Аядым язык курткады. Бардым докторга. А ол да, доктор, биялага кирмеге керек деди ...

- Бияла дегенинъ не зат? - деп аьжейипсиндим мен.

- Ана шеклеринъди карайтаган, - деди Коьшен.

- Рентгенди айта болар, - деп Акбилек, шыдаялмай биз бетке ювыклап, колындагы швабрага таянып, соьзге киристи.

- Аьше, аьше, - деп карт, куьлемсиреп, кыскаяклыга карамын атып, хабарын бардырды. - Доктор биялага карады да «маь сага!» - Карт колларын яйып, коьзлерин юмды. - «Сенинъ курсагынъда сап-сав тири шипий, эне сол бавырындыы шукыйтаган...» - деди. Мен кайдан билейим, уяда не юмырткалар турганын?! Тавык шипийлер шыгармага олтырган экентагы. Коьресизбе кайтип болатаганын? Биз шегимиз катып куьлеймиз эм бир-биримиздинъ ийинлеримизге кагамыз.

- Ай, Коьшен, Коьшен, - деп Акбилек басын шайкап, куьлмеек болып, сыгылып турды да, бирден кыткытлап куьледи. - Сен тувганда, кыркынъа шыкканлай, соьйлегенсинъ деп, босына айтпайды экенлер· Коьшен де бизге косылып куьледи. Акбилек эсин йыйып: - Аьше кайдады сол бирев шипий? Бавырынъды соьле де шукыйым? - деп сорады.

- Йок, йок! Ол онда олтырган болса, бир затты да калдырмас эди. Доктор курсагымды ярып шыгарган, — деп карт белбавын тагатып, гимнастеркасын коьтерип, курсагынынъ онъ ягында биткен ярадынъ сызыгын коьрсетти. Биз сол сызык, сокыр шектинъ операциясыннан сонъ калганын анълап, оьтиригине сейирсинип, тагы да куьлеймиз. Акбилек авызын ашып, картка карап: - Ия, бетсиз, савлай шешинсенъ? - дейди.

- Ыйнанмайсынъ да! Уялып билсенъ, карама! —деп карт турып белбавын бувды да: - Кетпеге керек. Сиз бен танъ аткышай да олтыраяксынъ. А меним куллыгым коьп, - деп эсик бетке адымлады.

- Кет, кет. Аьдемлердинъ ыйманларын коьтере де ушырдынъ! Тагы да келсенъ, Мадина Ажбекировнага айтаякпан! - деп Акбилек Коьшенди коркыстып та алды. Клубты йыйыстыратаган кыскаяклы, сонъгы заманларда Коьшенди суьймей, ога яман карайтаган эди. Суьйтип неге этуьвин биз анълайтаган эдик. Коьшен бир кере Мадина Ажбекировнады ашувландырыпты экен. Акбилек болса авыл Советтинъ куллыкшысы болып саналган себепли аьр заты ман да Мадина Ажбекировнага ярамага шалысты. Ол клубтынъ касында яшап, клубтынъ куллыгын да, уьй куллыгын да этпеге етисетаган эди. А Акбилектей болып, клубтынъ касында яшайтаган кыскаяклылар коьп эдилер эм онынъ техничка куллыгын суьйип те этеек эдилер· Сонынъ уьшин конъысы кыскаяклылар Акбилекти куллыгы уьшин куьнлеп те турдылар. Акбилек те куллыгында берк тураяк уъшин Мадина Ажбекировнадынъ соьзин юргистти. Мадина Ажбекировна Коьшенди коьрип унамайтаган эди. Акбилек те «авыл басшысынынъ» ягы экенлигин коьрсетпеге шалысты. Мадина Ажбекировна тувралык суьйген, аьр-бир аьдемнинъ коьнъилине ететаган кыскаяклы. Мине он йылдан бербетин авылшылар оны авыл Советтинъ председатели этип сайлайдылар. Тек бир нышаны бар· кыскаяклыдынъ. Бир мини. Айлак оьктем кыскаяклы. Эне шыкыйына бирев тийип олтырмасын. А Коьшен оьзининъ тили мен тийипти онынъ шыкыйына. Бир кере Мадина Ажбекировна оьзи юргистетаган «Москвич» пен орамнынъ муьйисинде бурылаятырганда, казага ушыраягын оьзи де билмеген. Ога карсы болып, эшек арбасы ман Коьшен келеятырган болган. Машинадан корккан эшек тувра «Москвичтинъ» алдына кадалып токталады· Мадина Ажбекировна эшекти бастырып олтырмайым деп бурылып, корага согылады.

- Эй, агай, йолда юруьвдинъ йорыкларын билмеге керекпе, кайтип ойланасынъ?! - деп, рульди таслап шыккан Мадина Ажбекировна, Коьшенге бакырады. Оьзининъ шуьшин билген Коьшен де уьндемесе экен.

- Мен, окымаган каранъа карт. Элбетте, йолда юруьвдинъ йорыкларын билмеймен, - дейди де эшегин сыбырткысы ман туьртип, коьрсетип, - муна арам зат оны ман он бес йыл юргенли бир «нарушение» де эткени йок. Меним ойымша, ол йол юруьв йорыгын бузып болмаган!

- Не зат дединъ? - деп Мадина Ажбекировна, кабагын туьйип, картка карайды. - Сенинъ ойынъша, сенинъ эшегинъ йолда кайтип юрилетаганын биледи, а мен билмеймен, солма?!

- Онысын билмеймен, - деп Коьшен ийинлерин куныстырады. Сондай затка тез йыйылатаган аьдемлер, карттынъ соьзлерин эситип, «сырк-сырк» этип куьлейдилер. Мадина Ажбекировна, аьдемлер онынъ уьстиннен куьлейдилер деп анълап, боьтен де сонынъ уьшин ашувга толганнан кутыгыннан шыкпага аьзир эди.

- Мен судка берермен сени! Мине соьле-аьле ГАИди шакыртаякпан! - деп кapтты коркыстаяк болады. Соны ман Коьшен авызын явып, тилин тыйса экен. Йок, аьдемлердинъ куьлейтаганын яратып, кажавын бардырады.

- Язык, каьрип эшегим, сени эндигиси тутнакка олтыртпасалар болмаслар... «Авылдынъ басы», сен уьйкен аьдемсинъ де, сени халк тынълайды да, - деп ол эки колын да кыскаяклыга созып. - Аятага сосы наьсипсиз айванды, сонынъ яшавын милиция ман карыстырматага! Муна узын кулак тентекти олтыртаяклар да! Тилеймен, курманынъ-кулынъ болайым, тилеймен!- деп аьрзекерсий береди Коьшен. Йыйылган аьдемлер тагы да бек куьлейдилер.

- Эй, аьйлежи карт! - деп Мадина Ажбекировна куьлкиге калаятырганын сезип, тез болып машинага киреди эм эсигин кагып, кетпеге асыгады. Сол куьннен сонъ авыл Советтинъ председатели, Коьшенди клубка ювытпа деп, Робертке тилейди, Акбилекке де «оьтирикке толы карт капшыкты» елкесиннен ийтеп кувмага буйырык береди... *** Юлдызга айланмага уьмитленген Коьшен кеткен якка карап, мен бу затларды эске алдым. Ол кеткен ягында яп-ялгыз кыр ман, каранъа коьк пен калувы мени сукландырды. Эгер Коьшен оьзи юлдызга айланаякпан деп ойланатаган болса, онынъ ойынша коьктеги мынълаган юлдызлар да алдын ерде аьдемлер болып юргенлер. Калай аьлемет ойды! Эм мен басымды йогар коьтерип, савлай коьк куьмпезди бийлеген йылтыравык юлдызларга карайман. Олар да мени коьре боларлар, деген ой келеди. Коьшенди де коьре боларлар. Уьшинимен де суьйтип болса экен. Аьдем яшавдан тайса, юлдызга айланып койсын деген ой мени кужырландырды. Суьйтип мен клубка кирдим. Клубта алдыма Акбилек шыкты эм Роберт пен Якубтынъ Янболат-тоьбеге кеткенлерин айтты. Мен клубтан шыгып, ярбаска йоьнедим. Янболат-тоьбеге ювыклаганда, ишимнен Мадина Ажбекировна акында йылы, аьруьв соьзлер ойландым. Бу кыскаяклы бизге ярдам этип, коьп куьшин салган эди. Ян-ягыннан янган электрошыраклар тоьбеди ярыкландырадылар, тоьбединъ уьстинде куралган шатыр саргайып коьринеди, тоьбединъ туьбинде агаштан согылган столлар ак туьси мен коьзге илинедилер, касында, ямгыр явып олтырса деп, какыра да; ясалган, коькке ушы ымтылып, багана да олтыртылган, тамам куршактай, казбалылар ман буьркелген, трактор да турады. Мадина Ажбекировна болмаган болса, биз эртен болаяк сабантойдынъ ерин мундай этип ярастыралаяк тувыл эдик. Роберт пен Якуб шатырда магнитофоннынъ, микрофоннынъ калай куллык этуьвин карап турганларынынъ уьстине мен де келдим. Туьн ортасына дейим биз Янболат-тоьбединъ уьстинде юрдик. Аьр биримиз ойларымызды айтып, эртенги куьн акында кенъестик. Ким каерде олтыраягы, картларды кайтип орынластыраягымыз, автолавка кайсы ерде тураягы акында соьйлесип, коьнъилимиз коькирекке сыймай, тоьбе уьстинде кездик. Уйкламага туьн ортасында яттык. Аьли де уйкламай турып, Роберт пен Якубка буьгуьн Коьшен мен расканым акында айттым. йолдасларым оны эситип, карт тагы да бир зат ойланып шыгарган экен деп, куьлеп алдылар. Сонъ олар тындылар. А мен уйклаялмай, коьпке дери шатырдагы тесиктен юлдызлы коькке карап, данъылдагы карт акында ойлап турдым. Ол да соьле коьктеги юлдызларга карайды, ога да мага карагандай болып, сосы быдырап шашылган юлдызлар деген ой мага тагы да келди. «Ах, соьле оьзим де данъылда, оттынъ касында олтырар эдим. Ах, наьсипли аьдем сол Коьшен деп, картка сукланып, уйклап кеттим. Бизди машинадынъ гуьрилдеви уянтты. Биз, эртенги сувыктан кунысып, шык сувлаган шатырдан шыктык. Тоьбединъ касында авыл Советтинъ председателининъ кызыл «Москвичи» токтаган эди. Мадина Ажбекировна бизди коьрип, машинадан шыгып, шырайы кашкан сыпаты ман бизге карады.

- Яслар, узын соьздинъ кыскасы, мунадай куллык, -- деп, давазын тегаран бир шыгарып баслады соьзин кыскаяклы эм коьзлерин бизден ясырып: - Сабантой болаяк тувыл. Совхоздынъ директоры сол затты сизге оьзи айталмай, мага айт деп, тилеп йиберди. Биз саьспеклеп, ыйнанмай куьлемсиреп ога карадык.

- Ойнап айта боларсыз? - деди Роберт, оьзи де куьлеек болып, - Йок, Роберт, ойнап айтпайман. Туьнегуьн райисполкомда аслык бастырувды районда биринши болып басламага бизим совхозга сый этилген, - деп Мадина Ажбекировна карамы ман сынаслар озаяк ерди, какырады, столларды айланып шыкты ...

- Бир куьн уьшин не зат болаяк экен?! Не зат туьрленеек? - деп Роберт йыламсырап айтты.

- Биз савлай авылларга да билдиргенмиз де! Афишалар илип шыканмыз!- деди оькинишли болып Якуб. - Каладан да аьдемлер келееклер! Кайгадер аьдемлерди алдаякпыз, - дедим мен де, ашувлы болып.

- Билмеймен, яслар, бир зат та меним колымнан келмейди, - деп Мадина Ажбекировна туьйилди. Билмеймен. Эгиншилерге айтылган эм соьле-аьле олар кырга шыгадылар. Не зат этеегимди билмеймен, деп ол машинага минип кетпеге асыкты. Биз йыламага етип, шатырдынъ касында тувра ерге олтырдык Бир-биримизге караялмай, кыймылдамай, тастай катып, ян-ягымызга карамларымызды атып, не этеегимизди билмей олтырдык. Куьнтуварда куьн коьринип, ярык, йылы саьвлелерин ерге тоьгип баслады. Янболат-тоьбе бетке аьдемлердинъ де келуьвлери коьринди. Бизим уьстимизден куьлегендей, эки басы куьмистей·яркырап, Карлытав да куьннинъ аьруьв болаягы акында билдирди. «Табиат оьзи бу куьнди байрамга саклап турган. А суьйткен байрамымыз да болмайды» деп, ишимизден оькинемиз. А халк айт деп келеди. Алыс эм ювык авыллардан, калада, секер заводта ислегенлер, сандыкларында яткан шепкенлерин кийип картлар, узын коьк, моры, ясыл шыбаларын кийип курткалар, энъ ярасыклы кийимлери мен аьдуьвленген кызлар, кыскаяклылар, янъы костюмларын кийип яслар, эркеклер коьтериледилер Янболат-тоьбе бетке. Машиналардынъ, автобуслардынъ гуьрилдевлерин мотоцикллердинъ, атлылардынъ коьтерген шанъы, туьрли туьсли кийим кийген аьдемлердинъ тавыслары, куьлкилери бийледилер тоьбединъ тоьгерегин. Келген автолавкадынъ эсиклери кенъ ашылып, сатув этуьв басланды. Авылшылар боза куйылган шапшакларды арбалардан туьсирдилер. Шапшаклардынъ тоьгерегине эркеклер йыйылдылар. Хатын—кызлар йыйылган бетте кобыз сес шыкты. Халк оьзинше байрамды баслаганына биз сейиримиз калып карадык. Буз туьсли шепкен, онынъ астында ак нейлон коьйлек, басына бийик коьрпе боьрк кийген Алимурза булан туьсли айгырда олтырып, касымызга ювыклады, атты косаяк аттырып, бир ер де ойнаклатып, басын коьтерди де: - Эркеклер, калай коьресиз басласак? - деп бакырды. Роберт, сабантойдынъ ханына оькинишли карап, авады кесип колын силкти.

- Не за...ат? Аьдемлердинъ айтатаганы дурыспа?!— деп Алимурза каарланып бакырды.

- Дурыс, - деди Р.оберт.

- Ийттен тувганлар! Мырадынъа еткереек тувыл экенлер сени! - деп соьгинип, карт зоьнъгилерге басып, коьтерилген кевдеси мен ян-якка карады да: - Билесинъме, Роберт, бир затка да карамай сабантойымызды басла! — деди.

- Уьшинимен де, байрамымызды этеек. Караш, кайтакым халк йыйылганын, - деп мен де ханнынъ ягы болдым.

- Айхай, механизаторлар, эгиншилер йокты да!—деп Роберт бизим эсимизди йыйдырды. Алимурза аттан туьсип, боьркин туьзетти.

- Дурыс, - деди ол ойлы болып. - Мен де келеятырып, эгиншилерсиз муна байрам кайтип болаяк экен деп ойлап келдим. Халкка каранъызтага! Кайтакым халк йыйылган! - деп Алимурза басын шайкады. О, коьресизбе, эне энъ уьйкен басшымыз да сабантойга йол алган, - деп карт колы ман алдыга коьрсетти. Биз, карт коьрсеткен якка карадык, шапшаклардынъ тоьгерегин куьплеген аьдемлерди, столларды, автолавкады айланып биз бетке кара «Волга» ювыклап келеятыр эди. Машина тоьбединъ касында тактады, ишиннен элли ясына келген кеселтек эркек - райисполкомнынъ председатели шыкты. Онынъ туткан кабаклары буькир бурынлы, ак бетли кисидинъ ашувлы экенин коьрсетип туры эдилер. Эркек касымызга келгенде, сыйлап, эки кызыл этли домбай колларын созып, Алимурза ман саламласты. Сонъ Робертке бурылып куьлемсиреди.

- Аьше, каза баьтирлер, халктынъ басын айландырдынъызба?! Эндиги оьзинъиз амалын табынъыз ... —деп ол колы ман йыйылган аьдемлерди коьрсетти.—Сиз мага кире алган йоксызба?! Неге мага кирмединъиз?! - деди бакырып ол. Роберт уьндемеди, биз де карамларымызды ерге туьсирдик.

- Неге? - деп Алимурза онынъ соьзин боьлди.- Муна яслар, алла савлык берсин оларга, мине уьш айдан бербетин халкка байрам аьзирлеп турганлары. Оьзлери акында олар ойланмаганлар, халк уьшин шалысканлар, авылдасларына аьруьв этеек болганлар. А сен тек буьгуьн билесинъ оны, тек соьле. Соьлеге дейим неге келмединъ мунда?

Райисполкомнынъ председатели, оны ман суьйтип соьйлегенди яратпай, касларын кыймылдатты да, тек картка карамады, аман да давазын тоьменлетти.

- Яслар, аьруьв зат, ийги зат сиз этеек болганынъызды мен айлак аьруьв анълайман. Тек сизинъ этетаган затынъызды районнынъ басшылары билмегени кайтип болган? Эне соны анъламайман! Эгиншилерге байрам керегин де бек аьруьв билемен. Мага келип, «Ахмед Умарович, мине деп, деп мунадай куллыкты этеек боламыз» деп, айталмадынъызба? Мен де ногайман, билемен, сабантой не зат экенин билемен, мен сизге карсы болаяк эдимме?! Сиз де кыйналаяк тувыл эдинъиз, халкты да кыйнаяк тувыл эдинъиз, - деди. Ол авыр тыныс алып, шувылдасып, оьзининъ завкын шешетаган халкка тагы да карады. Сонъ бизге кылыйыннан карамын атып: - Буьгуьнги ойсыз абытынъызды койынъыз. Сабантойды эттиреек тувылман! Быйыл сабантой болмас, неге десенъ ол ер айдав ман байланыслы, сабан ман байланыслы. А сиз аслык бастыратаган заманда баразна айдаттыраяксызба, э?! Биз уьндемеймиз. Ол соравына явап сакламай: - Мине аслыкты йыйып кутылсак, аслык байрамды этинъиз. Биз оны макул коьреекпиз. Савлай районды йыйып этинъиз - макул сизики! А соьле болса, кайтип халкты йыйгансыз, суьйтип шашынъыз. Анъладынъызба?! - деди катырып. Суьйтип ол машинасына олтыpды да кетти.

- Караш сен ога, - деп артыннан куьлемсиреди Алимурза. - Мунадай аьдемге басшылатпага аьскерди де бермеге болаяк. Оьзининъ ойын катырып айтты да кетти.

- Айтканы - акыйкат. Биз коьтере затты да аьруьв ойланган йокпыз. Мунадан басламага керек эди, деп мен сасып кеткен тенълеримиздинъ арасында биринши болып, авызымды аштым.

- Оны тавып болаягым,- деп ашувланды Роберт.— Бир келсенъ, шерет уьшин кирип болмас, бир келсенъ ол оьзининъ тегершиклеринде кыдырып юреди. Ал тап оны... Элбетте, оннан басламага керек эди, - деп клубтынъ заведующийи елке шашын касыды.

- Эндигиси онынъ не затын соьйлейсинъ. Ямгырдынъ артыннан ямышы алып шапкандай болады. Ойлан - ойланма, а халкка болган затты туьсиндирмеге керек, - деп карт Алимурза турды. Алимурза, халк тынсын дегенди билдирип, колын коьтерип бир кесек заман уьндемей турды.

- Ямагат! - деп бакырды халк тынганда. Аьдемлер уьндемей, мине байрам басланады деп, сабантойдынъ ханына суьйинишли карадылар.

- Ямагат! Сабантой болаяк тувыл... Йыйылган халк бирден гуьрилдести.

- Неге экен? Бизим уьстимизден неге куьлейсиз?!— деген давазлар шыктылар.

- Неге?! Неге халкты алдайсынъыз?! - дедилер тагы биревлер.

- Биз сизге ойыншык тувылмыз да! - деп кышкырдылар экиншилер. Алимурза эки колын коьтерип, аьдемлердинъ тынаягын саклап турды. Халк тынгышай, бир кесек заман кетти. Бирев токтаса, баска бирев кышкырды. Тегаран бир токтадылар.

- Ямагат! Буьгуьн бизим совхоз, районда биринши болып аслык бастырып баслаган. Бу йыл калай кыйынлы экенин оьзинъиз билесиз. Тагы да ямгырлар басланмага болаяклар, а олай болса асыллаган аслыгымызды йоямыз. Сонынъ уьшин баьри эгиншилер, механизаторлар данъылда ислейдилер. Муна байрам - эгиншилердинъ байрамы, оларга багысланып озгарылады. Солтта, олар данъылда ислеп, а биз байрам этип болаякпа, э? Дурыспа?! - деп «хан» катырып сорады. Аьдемлер уьндемедилер.

- Ямагат! Соьле-аьле райисполкомнынъ председатели келип кетти. Ол аслык йыйганнан сонъ аслык байрамын этермиз деди ... Халк тагы да гуьрилдеп шав-шувласты.

- Аслык байрамы - ол сабантой тувыл! - деп бирев тамагын ярып бакырды.

- Дурыс, сабантой тувыл, - деп яваплады Роберт. - Сабантойды биз келеек язлыкта этермиз,— деди. Халк арасында тагы да соьйлевлер басландылар.

- Келеек язлыкта да быйыл болгандай болаяк!

- Сабантойдынъ кайтип этилетаганын эндигиси билемиз!

- Ногайда бир зат болаягым?!

- Эткен заты бырык- шырык болып шыгады! .

- Бу затка мен шуьшлимен! Мен! - деди сонда Роберт. - Сабантойды этпеге бек суьйген эдим, тек оны сонъына дейим ойланмаган экенмен ...

- Сенинъ бир шуьшинъ де йок! - деп боьлди оны бирев. - Сен колынънан келгенше эткенсинъ. Сен оны баслаганынъа да бек уьйкен савбол.

- Сен ялгыз оьзинъди неге шуьшлейсинъ? Ол затка биз баьримиз де шуьшлимиз. Эгер биз баьримиз де шалыскан болсак, байрамды этпей калдырмас эдик!— деп якласты тагы да бирев.

- Бек тувра! Оьзимиз шуьшлимиз! Робертке демев болмадык, аьзир затка йыйылаяк болдык! - деп косылды тагы да бирев як болып.

- Келеек йылда да сабантойдынъ болаягына шекленемен! - деп бакырды сонынъ арасында бир яс даваз. Соны эситкен халк айлак шувылдасты эм соннан сонъ бир зат та эситип болмады. ...Тоьбеди курсап алган аьдемлер баягы боза куйылган шапшаклардынъ тоьгерегинде куьплестилер, тагы да кобыз сес эеитилди, тез ара кобыз тартувы куьшленди эм кол согылып, уьйкен ойын куралды. Аьдемлер кетпеге ойланмадылар. Халк юбанды, куванды. Тоьбеден узак болмаган ерде, автолавкадынъ касында, бакырык-кышкырыкка, авады ярган куьлкиге савлай халк бурылып карады. Сол куьлки мен карыскан ала-бакырык арасыннан: - Теке! Теке! - дегенлери эситилди. Бир кеееклер сол бетке атылдылар, шеклери катып куьлеген аьдемлер, эки якка боьлинип, текеге йол бердилер. Басында онынъ - кийизден этилген кызыл туьсли теке боьрк, колында - сабы кызыл кумаш пан оралган сыбырткы. Сыбырткысын булгалаклап, кийизден этилген кара муьйизлери мен аьдемлерди суьзбеге шавып, тамам шынты текедей шоршып, аьдемлердинъ алдына маштак киси шыкты. Кобыз токтады, баьри аьдемлер текеди карамага атылдылар. Теке ян-ягына карана берип, каргып-шоршып, муьйизлерин тускалап, аьдемлерди кува берди. Кашалмаганларды ол куьшин салып сыбырткысы ман тартты. Бу затты коьргенлер де, сыбырткы тийгенлер де авыртканга шыдап, саркылдап куьлейдилер. Теке арымай-талмай баьрисининъ артыннан тагылады, онынъ арасында тап ярганаттай болып, турган еринде оргып-оргып каргыйды. Аьдемлер сыбырткысынынъ тартувын тамам сынап, кашып баслаганларында, теке шапкылап, авада оматакасыннан атылып, кадалып аяк уьстине туьсти. Сейири калып караган халк завыкланып кол сокты. Аьдемлердинъ кол сокканларына суьйингенин билдирип, теке тагы да шапкылап, оматакасыннан атып, кыскаяклылардынъ тап ортасына туьсти. Аьдемлер завыкланып тагы да кол соктылар. Теке болса, баягы оматака атувын коймай, аьдемлердинъ арасындагы бос, кенъ ерге келип туьсти де, басын ерге кадап, аякларын коькке коьтерип, шатасынынъ арасына кызыл сыбырткысын салып алды· Хатын-кызлар уялганнан коллары ман бетлерин явып, ян-якка ювырыстылар, эркеклер болсалар сылк-сылк этип куьледилер. Сонынъ арасында сыбырткысы ман авады ярып, теке каргып-шоршып автолавка бетке йоьнеди. Авызын ашып куьлеп турган туькеншидинъ колыннан пиво сиседи тартып алды да, автолавкадынъ артында йок болды.

- Ой, Алла, мунавы шынты теке де, шынты теке! —деди Алимурза, куьлкисин токтаталмай, ким де болсын сол бирев аьдемге Алла савлык берсин!

- Кайтип ол биз... биз текеди мутып койганмыз?!—деп Роберт те, куьлуьвин токтаталмай, айтты.

- Энъ керекли затты, сабантойдынъ коьркин мутып койган экенмиз. Теке де - сабантойдынъ коьрки! Ол тувылым халкты юбантатаган, куьлететаган! - дедим мен де, ясланган коьзлеримди суьртип. Сонынъ арасында автолавкадынъ арт бетиннен бизге айлак та таныс даваз эситилди: - Нё, нё! Козгал, сабантойга тийиссиз зат! - Тегершиклердинъ тыкырдаганы эситилди эм бизге бек аьруьв таныс эшек пен арба йолга шыкты. Арбадынъ уьстинде сыбырткысын булгалаклап теке туры эди.

- Вуа, навы конъысы авылдан Коьшенди де! - деп бирден бакырып айтты Алимурза.

- Юлдызга айланаяк аьдем, - деп мен туьнегуьнди эске туьсирдим. Арба, йолда шанъды коьтерип, эрек кете берди. Арбадынъ уьстинде турган теке сыбырткыдынъ кызыл сабын, тап куйрыктай артына кадап, булгалаклайды. Аьдемлер, шырайлары куванышка толганнан ярыкланып, онынъ артыннан сукланышлы карап, куьлейдилер. *** Сондай болып сол аьдем меним эсимде калды. Шайпак, ойыншы кылыгы болган уьшин ол коьплерге бос аьдем болып коьринетаган эди. А мен онынъ тагы да коьп кылыкларын билетаган эдим. Ол кешки данъыл ман, юлдызлар ман сынъар оьзи хабарласып олтырмага суьйгенин, оьзи де юлдызлардынъ

бирисине айланмага мырадланганын эм аьдемлерге энъ баслапкы куваныш - куьлкиди савкат этип беруьвин билетаган эдим. Эм сол затлар уьшин мен онынъ акында эстеликти юрегимнинъ энъ сыйлы еринде тургыстаман. Соннан баска мен Коьшенди коьрмедим. Келеек язлыкта, элбетте, сабантой болды. Ярасык, шавшувлы, йогар коьнъилли сабантой. Тек Коьшенсиз. Кыста, етпис бес ясына толып ол оьлди.

АЛТЫН ШЫБЫН

1. Кар тоьслерди агартады. Бир кесек ерлер иригеннен себеп, эректен ямавлы ак юрканга усап кетедилер. Кыс шыкпага коьп калганы йок. Авылда, боьтен де машиналар юретаган орта орамда, куьндиз эпсиз батпак болады. Машиналар батпакка батпага аз калып, йолдынъ шетине шыгадылар эм йолды кенъейте бередилер. Ер айлак забын. Авыл аьдемлери орамга этиксиз шыкпайдылар. Аьр куьн сайын, куьнтувардан куьн тувып, оьзининъ куьши мен ерди йылытады. Авлаларда калган кар куьннен куьнге аз бола береди. Эм авлалар куьн тувганлай бувланып, ак хардан этилген шымылдыктай, був ман буьркеледи. Уьйлердинъ шерепишлери мен шиферлери де бувланадылар эм, олардан тамшылар тыгырып туьсип, тамам язлыктагы сесин шыгарадылар. А эртенъликте уьйлердинъ коналарында, зуьклеринде илинген буз симеклери аьлемет кужыр болып коьзге коьринедилер. Кеше ер бузлап шыкса да, куьн, эриншек куллыкшыдай болып, асыкпай тувып, оьзининъ исин этип баслайды эм ерди уянувга аьзирлейди. Аз болатаган кар, ирийтаган буз, авлаларда коьтерилетаган був тез ара кыс уйкыдан уянмага керегин билдиреди. Сосы куьнлерде Сокур тоьсекте ятак болып, дуныядан бас кешпеге аьзирленген эди. Туькенши кыз эртенъ сайын оны босына саклады. Туькенши каьр этип Сокурга деп «Беломорканал» папирослардынъ паьшкесин ашып аьзирлеп туратаган эди. Сокур куьн сайын туькенге эки папирос алмага келген. Бир йыл артта, яс кыз туькенге туьсетаганда, карт пан ол урсыспага аз калган эдилер. Эки папирос уьшин яс туькенши паьшкеди ашкысы келмеди. Сокур эки каьпик созганда, кыз айлак та бек ашувланды, аман да Сокурды коьптен таныган эсли туькенши соьзге киристи эм паьшкединъ кагытын йыртып эки папиросты картка созды. Сокур куьлемсиреп, эринлери мен «сав бол» деп айтып. йыбырдап, оьзининъ шуьшин анълаган кисидей, кунысып, акыртын адымлап туькеннен шыкты.

- Аьше, не этеексинъ! Сонадай ол наьсипсиз! Эки юмада бир булка оьтпек, куьн сайын эки папирос алатаганы болмаса, бир зат та ога керекпейди, - деди авысатаган эсли туькенши, орынына туьсетаган кызды уьйретип эм ога ашылган паьшке уьндирикте кайсы ерде турмага керегин де коьрсетип айтты.

-Папирос уьшин сен, кыз, кайгырма, эки юмадынъ ишинде паьшкеди савлай таьвисеек эм баьасын да тоьлеек. Карт оьзинше эконом этемен деп ойлайды. Оны Аллах суьйтип яраткан болса не этеексинъ?! Сыклыгына эп те, сеп те йок! Кассте бир он бес мынъ маьнет акшасы бар, ал, не хайыр, оьзи яппа-ялгыз! Кимге саклайды детага? Бу куьн туькенши кыз, уьндириктеги ашылган паьшкеди коьрип, карттынъ келмейтаганына сейирсин·ди. Яде карт туьтинди койган, яде десенъ авырып ятады, деген ойлар кызга келедилер. Авырган болар, деген ой келгенде, кыз оны ак юректен алып аяды. Ким ога ас иширеек, ким ога сув береек, деп кыз оьзи оьзине соравлар берди. Сокурдынъ бир конъысы кыскаяклысы туькенге оьтпек алмага келгенде, кыз даяналмай карттынъ акында сорады.

- Алла билсин оны! Алла тала оьзи онынъ янын саклалмас, неге десенъ аьдемге бир аяк сув оьзи бермес эм оьзи де тилемес «Сокур» деп ога ат босына берилген йок, эне, турган бир кудайдынъ сокыр кулы! Дуныяды оьзи коьрмес, оьзин де дуныяга коьрсетпес. Соннан себеп Сокур ман не болганын, кызым, кайдан билейим ? - деп яваплады конъысы кыскаяклы. Кыскаяклыдынъ соьйлегенине туькенши кыз артык эс этпеди, кайтип ол картты тагы да аяп алды.

2. Карт Сокур орындыкта кыймылдамай ятып ишке уьнъилген коьзлери мен иргедеги токтаган гирли саьатке карайды. Саьат токтаган. А аьжел саьати ювыклайды. Аьжел саьати Сокурдынъ ийтине де ювыклайды... Ийт те агаштан ясалган коста авыр ынъыранып ятады. Ол аш. Окында осалланган сары тислери мен костынъ агашын кемиреди. Ийт мине бир юма болаятыр, уьйдинъ иеси авырганнан бери, бир зат та авызына каппаганы. Сокур да капканы йок. Ийтти Сокур оьзиннен де бек суьетаган эди. Бас деп ол Сокурдынъ саклавшысы болды, сонъында олар бир-бирлерине уьйреншикли болдылар. Яз куьнлерде карт ийттинъ касына олтырып, туьги куйылатаган кызыл терисин сыйпап, оьзининъ ойлары акында оны ман кенъесетаган эди. Муна куьнлерде авырувдан себеп, ол табанга минип сакланып яткан какланган эттен кесип алалмайды. Алдын Сокур кесек этти ийтке берип, оьзи онынъ касына олтырып, онынъ ашаганына карап туратаган эди.

- Муна эт меники. Анда энтте эки какланган кой, бир баспактынъ эти бар, доьрт боькше пыслак, бир центнер бийдай эм бир центнер тары, бир шувал кепкен кертпе де бар. Бизге бу затлар оьмиримизге де етеек. Мине туькеннен юмсак оьтпек аькелсем, сага да берермен, берермен, тек сен каралдыга биревди

де ювытпа, ким биледи тонап олтырырлар. А мен... - дейди Сокур, ийтке, тап бир аьдем мен соьйлегендей болып. Уьйдинъ табанында карттынъ азыгы сакланатаган эди. Боькшелерде, йыллар ятып, кирештей кепкен пыслаклар, табаннынъ макасларына какланган этлер илингенлер, табаннынъ бир муьйисине бийдай куйылган, баска муьйисине-тары. Аслыкты, колхозда счетовод болып ислегенинде, трудоденьге алган эди. Табан тыстан агаш кап пан ябылып, тот баскан уьйкен кирт пен киртленетаган эди. Табанга минер уьшин шапыраш салмага керек, а сол шапырашты Сокур уьйдинъ ишинде ясырады. Авлады, налог тоьлегиси келмей, ол конъысылардынъ янъы уьйленген ясларына бир шувал ералма уьшин кулланмага береди. Сол ералмады сав йылына кайтип те болсын еткереди. Уьстине бир де авыстырмай тамам акшыл болган брезент ыстанды, аягына, оьзининъ колы ман бир неше ямалган кетен баьпишти, басына боьрк келбагын йойган, туьси авган, кулаклары уьзилген боьркти кийип юрген. Авылдынъ кыскаяклылары оны коьрип, шыдаялмай бир-бирлерине «Келинъиз, косылысып муна языкка ыстан ман боьрк алаяк»,-дейдилер. Элбетте, бир зат та алмайдылар, Сокур да олардынъ соьзлерине маьне бермейди. Агаш пан коьмир де сатып алмады ол. Ашшы, сувык кыс куьнлеринде примус ягып, онынъ уьстине аякларын коьтерип, оьзининъ сыклыгы уьшин, тамашаша йылынып турды. Электричестводы да кулланмайтаган эди. Сол баягы авласын беретаган конъысысыннан шыракмай тилеп, окын-сокыыда кешелер мен «картоп» шыракты ягатаган эди. Эгер шырак янатаган кешелерде терезе сиселерден уьйине карасанъ, Сокур ярык кешелери зыян кетпесин деп книга окыйтаганын коьрип бек аьжейипсинесинъ. Сынъар бир книгады окыйды. Тысы тозган, дурбатлары эскирген эм заманнан саргайган книгадынъ аты—«Овод». Сейир тувылым? Бу книгада не зат тапкан экен? Оны тек Сокур оьзи биледи, эште. Сонъгы йылларда Сокур бир айда тек алпыс эки каьпик шыктажлайтаган эди. Оо электрошырак якпаганнан себеп, свет уьшин тоьлемейтаган эди, радио салдырмаган, пенсиясынынъ кырк сегиз маьнетин ай сайын касске салып баратаган эди.

3. Бир йырма йыл артта оны ман бир кужырлы зат болды эм соннан бери онынъ яшавы туьрленип кетти. Алдын онынъ аьдемлерден айыргандай мини болган йок эди. Аьлиги сыклыгы да, кызганшыклыгы да - бир зат та сезилмейтаган эди. Алдынгы Сокурды коьрген аьдем аьлиги Сокурды коьрсе, яде Сокур булай аьдем болган деп эситсе, коьтере де ыйнанаяк тувыл эди. Эки туьрли аьдемдей, араларында куьн мен айдай — баскалыгы. Сокур савлай авылга мунадай каьсиети мен белгили болар деп авылшылардынъ биреви де ойланган йок эди. Соьле савлай дуныяда Сокурдынъ каьсиетиндей аьдемди таппага уьйкен шек. Кайда да авылды айтпа да кой. Сокур-ялгыз, сынъар оьзи! Мине оны ман кайда кужырлы зат болганы ... Пишеншалдынъ шагы эди. Кырда пишенди шалган заманда Сокурдынъ шалгысы сынады. Уьйле вакытта, ол темиршиге барайым, деп авылга йолланды. Пишен шалатаган ери авылдан алыс эди эм ол авылга терлеп—писип, арып-талып келеди. Сол заманда темиршидинъ уьйи совхоздынъ соьлеги мастерскойынынъ орынында эди. Аьли сол уьйдинъ бир ушкыны да калганы йок, а ол заманда сол уьйге усаган темир уьйлер аьр бир авылда бар эдилер. Эм уста темиршидинъ данъкы савлай Кобан бойында орынласкан авылларга яйылатаган эди. Темирши Инал да баьри ногай авылларга усталыгы ман белгили эди. Телетин мен ябылган, кара кербиштен каланган, сырт беттен терезесиз, а кубыла беттеги терезелер сисесиз, эсиги де капсыз эди темиршидинъ уьйининъ. Ога ювыкласанъ янган коьмирдинъ курым ийиси бурнынъа согатаган эди. Биревлерге сол ийис ярайды, а биревлер яратпайдылар. Тек темир уьйге кирген аьдем сол ийиске уьйреншикли болады эм ярататаганын да, яратпайтаганын да мутады. Темир уьйде: сандал, темиршидинъ коьриги, бир муьйисте уьйилген коьмир, коьмирдинъ касында темирди сувытатаган сувга толган шапшак, алды бетте уьстинде майлы фуфайкелер тоьселген агаш орындык бар эди. Арып келген Сокур шалгысын Иналга берди де, барып aгaш орындыкка янтайды, эм темиршидинъ шоькишининъ таьтли давазын тынълап, уйклап кеткенин билмей калды. Темирши Инал уьндемей шалгыдынъ кулагын кызартып шоькиши мен таптап алып керек кепке салды. Эндигиси кызган кулакты шапшакка сувытып алайым деп ол курылдап уйклайтаган Сокурга басын бурганлай авызын ашып бир ерде катты... Уйклап турган Сокурдынъ танавыннан алтын шыбын шыкты. Алтын шыбын шыгып Сокурдынъ бетиннен, кийимининъ уьстиннен йылысып барды, агаш орындыктынъ шетине етти, орындыктынъ туягыннан ерге туьсти, туьсип кум себилген ер мен шапшак бетке йылысты, шапшакка еткенде, шапшакка басып йогарыга йоргалады эм тувра оьрейи ушып турган Иналдынъ коьзлерининъ алдында алтын шыбын йылысып

сувга етти. Алтын шыбын сув ишип, кайтип сувга келген болса, суьйтип артка кетти. Тер баскан иегиннен юрип, авызынынъ ябык эринлериннен айланып, саргайган мыйыкларыннан кыйналып оьтип, яне сол шыккан танавына кирди. Сокурдынъ бети коьтере де бузылмады, ол курылдап таьтли уйклайтаган эди, Темирши Инал куллыгын да мутып, сакав болгандай, Сокур уянганша бир ерде катып калды.

- Болдынъма, аьше, Инал? - деп Сокур эсинеди эм юмдырыгы ман коьзлерин уйкалап турды.

- Соьле, соьле... - деп Инал саьспеклеп эсин йыя берди. Эсин йыйганнан сонъ Сокурдынъ тувра коьзлерине карап: - Сокур, суьйсенъ ыйнан, суьйсенъ ыйнанма. Сенинъ бурнынънан алтын шыбын шыгып, бираз кезди де тагы да бурнынъа кирди! - деди ол. Бирден Сокурдынъ бети кыйшайды эм ол бир затлар эсине туьсирмеге шалысты, сонъында шырайы туьзелип: «ха-ха-ха!» - деп сылкылдап куьледи.

- Ва, сосы сен аьдемди кажавламай болмайсынъ экен!

- Йок! Мен сага уьшин затты айтаманl - деп айтпага асыкты Инал колындагы шалгыды берк ыслап. Сокур сескенгендей болды эм олтырган еринде аьйлежисип колы ман бурнына тийди. А Инал болса коьзлери мен коьрген затларды хабарлады.

- Ойланып шыгарып турысынъ сен ол затты, — деди Сокур, темиршиди тынълаганнан сонъ, эм куьлемсиреди.

- Ырызкыдынъ акына! Алтын шыбын бурынынънан шыгып артка кирди,- дедн Инал яне карганып.

- А мен туьсимде ... -деп Сокур бир зат айтаяк болды, аман да соьзин боьлди де шырайын туьрлендирип куьлемсиреди.

- Не зат туьсинъде?- деп Инал Сокурдынъ соьзинде бир туьрленис те сезбей сорады.

- Иок, бир зат та тувыл... - деди Сокур эм бираз ойланып: -Я, сен анадай зат коьргемен деп биревге де айтпа, аьдемлер сага да, мага да куьлерлер, - деди тилеп.

- Вуа, неге айтаман экен! Мен сага коьргенимди айтаман... Я десенъ болмаган зат коьзге коьриндиме?- деп шекленди темирши.

- Болмаган зат, Инал, болмаган зат, - деп Сокур темиршидинъ шекленгенине суьйинди.

- Билмеймен аьше, тек мен муна эки коьзим мен коьргенмен деп ойланаман,- деди темирши.

- Мен сага аьдемлер ян-яктан неге келедилер, дел ойланатаган эдим? Сенинъ тилинъ уьшин экентага. Коьтере болмаган затты басынънан шыгарып, болган деп ыйнандырасынъ аьдемлерди. Эне суьйтип, экеви де бир-бирлерине ашувланмага аз калып, бир ойга келмей аманластылар. Инал оьзи коьрген затка шекленип калды. Сокур шалгысын уьйге алып кетеятырганда алтын шыбын акында хабарга ыйнанмай, тек оьзи Иналдан корккан сезимин ясырып кетти. Онда корккан сезим тувганынынъ себеби бар эди. Инал айткан хабардынъ бирер ерлери Сокурдынъ туьси мен келисил кететаган эди. Тек туьс акында ол темиршиге бир соьз де айтпады. А туьси онынъ булайды. Иналда мызгап янтайганда, Сокурга туьсинде бир аьлемет затлар коьринди. Сол темир уьй, сол агаш орындык. Эм Сокур оьзи онда ятыр. Ама уьйдинъ ишинде бирев де йок эм иши туншык, Сокур бир яныннан баска ягына авдарылады. Сувсаганнан авызы кепкен. Ишпеге сув излейди, таппайды, кепкен эринлерин тислейди. Эм шыдаялмай турып, кир сувды болса да ишейим деп, шапшакка барады. Эки колы ман шапшакты ыслал, ишеек болады, ама шийкенеди. А кайтип бир ишкиси келеди. Болмаганда басын сувга энъкейтип, увыртлайды. Увыртлаганда, Сокур шапшактынъ туьбинде бир йылтыравык зат коьреди. Коьргени алтын экенин сезеди. Эм сол вакытта оьзи де уянады. Иналды коьрип, темир уьйге кайтип келгенин эсине туьсирип, коьрген затлары туьс экенин анълап, оькинеди. Сонынъ уьшин де Иналдынъ хабары оны айлак та бек ойландырады. Бир неше куьн Сокур тынышлык таппай юрди. Иналдынъ хабары эм оьзининъ туьси онынъ басыннан шыкпай, акылыннан таймай, кемирди. Сол туьсти тагы да коьрип: «Сол туьске ыйнанаман" ,-деп шыдамсыз болды. Бир кере туьн ортасында уьйиндеги пишесине бир зат та айтпай,ол темир уьй бетке йолланды. Йолда басында туьрли ойлар айланып, тынышлык бермеди. "Белки, Инал уьйге кетпей, куллыкта калган болса не этермен ?! .. Мени бирев коьрип олтырмагай эди..."деп Сокур оьзи-оьзи мен соьйленип, темир уьйдинъ тоьгерегинде яйыла 6ерген куьйик ийисти сезди. Эм темир уьйге ювыклаган сайын ол айлак та коркып баслады. Сокур артына бурылганда, ай ярыгында оьзининъ куьлеткисин коьрип, бирден сескенип кетти эм ян-ягына каранып алгасады. Темир уьйдинъ алдында яйрап яткан тырнавышларга, эскирген сабанларга оратылганда, Сакурдынъ юреги куьшли тепти. Сокур темир уьйде бирев де йогын каьргенде, бир авыр юкти ийниннен таслагандай болды эм агаш орындыкка тыншаймага олтырды. Ойларга коьмилди. Сонъ

турып, билеклерин туьрди, шапшактынъ касына келип, онынъ ишиндеги сувга эки колын да малды. Бир зат та таппады. Авыр тыныс алып, оьзи-оьзине куьледи де барып тагы да агаш орындыкка олтырды. «Оьтирик туьсим», - деп эринлери мен йыбырдады. Эндиги кетейим деп турганында, оны тагы бир ой ыслады: «Токта, Сокур, аьруьв этип изле. Ана такым кешелер, куьнлер сени сол туьс кыйнап турды да»,-деп Сокур таьвекелленип, шапшакты орыныннан козгады. Сыяктан туьскен айдынъ саьвлесиннен темир уьйдинъ иши ярык эди. Сокур алатлар туратаган муьйисте казгырды коьрип, оны алды эм шапшак турган ерди казып баслады. Бир кесек заман озганнан сонъ казгырдынъ ушы темирдей бир затка тийип, кыршылдады. Сокур бирден суьйинип, юреги яс улактай тебинетаганын да сезбей, тизлерине шоьнъкип, эки колы ман ерди тырнады. Бетиннен тамшы болып, тер тыгырды, пишеншалда куьнге куьйген елкеси терлеп, коьйлегининъ кир ягасына ыскыланып, ашытты, ама Сокур ол затларга эс бермей. ерди тырнай берди. Ерден бир авыр затты шыгарып, терезеден туьсетаган ярыкка созды, ама ол коьрмеге аьсирет болган йылтыраган туьсти коьрмей ашувланды. Бармаклары ман кармаклап шыгарган заты берк болып, кумаш кесегине оралганын анълады, тез болып кисесиннен бекиди шыгарып, оны кести. Бирден коьрмеге аьсирет болган сары туьс темир уьйдинъ ишин ярыкландырды.

- Алтын ... -деп Сокур куьбирденип, авыр алтын кесекти эки колы ман сол коькирегине кысты. Сокур алтынды кайтарамнан кумашына орап, койнына салды. Казылган ерди тегислеп, шапшакты орнына орынластырды да, асыгып темир уьйден шыкты.

4. Алтын акында бирев де бир зат билмеди. Соьле ол Сокур яткан тоьсектинъ ишинде эди. Эм сол алтын кесек Сокурдынъ яшавын коьтере туьрлендирди. Бас деп ол алтынды бирев коьрип олтырар деп коркып, оны бир ерден баска ерге ясырды. Болса да юреги тынышлык таппады. Эм энъ сонъында тоьсекке тыкты. Оннан сонъ бираз тынышлангандай болды. Болса да тынышлыкты ол таппады. Аьр бир аьдемге де шекленди, олар бир зат ойланып олтырмасынлар деп, коьтересине де оьзин ярлы этип коьрсетпеге шалысты. «Ай—хай, акша, акша. Каппага оьтпектинъ оьзи де йок», - деп юрди. Аьдемлерге тамам ярлы экенин билдиреек уьшин туькеннен экисер папирос сатып алатаган болды. Сокур оьзи-оьзине азап шектирди, тек сол кыйналувында онынъ яны беркиди, эпсиз сык аьдемге айланды алдынгы Сокур. Алтыны акында ясыратаган болса да, тек эндиги байымага шалысатаганын ол ясырмады. Ай сайын касске акша салды, алдынгыдай ярлыман, деп соьйлемеди эм оьзи акша aкында, байлык акында сукланып айтпага да, тынъламага да суьйди. Аьдемлерге усамады, ана бурынъы дербишлердей, байлыктынъ кулы болды эм сога яшавын багыслады. Эм сол яшав ымтылувы онада айлак та куьшли болды. Сокурдынъ эки хабары бар эди. Ол аьдемлер мен аз карысса да, эгер бирев ога салам берип касында токтаса, ол салам кайтараяктынъ орынына сол хабарларынынъ бирисин айтатаган эди. Биринши хабар - Бир эркек куй казатаганда бир темир кутык тапкан, а кутыктынъ иши алтын затларга толы болган. Сол затлар ман не зат этеегин билмей коьп кыйналады эм энъ сонъында сол кутыкты ана городта музейим сол, яде билмеймен эски-пускы затлар йыятаган бир уьй барды да, эне сонда аькетип береди. Баьрисин де аькетеди, бир затын да ясырмайды. Сондай берлилер де боладылар экен дунында,-дейди Сокур селекелеп. - А кайтакым ол акша?! Баьриси де сувга кетти. Ал, сол тувылым кайгы деген зат, э?!— дейди ол оькинишли болып. Экинши хабар - Бир тракторист авласын айдаятырганда алтын акшага толы шоьлмекти табады. Ол тапкан карзынасын биревге де коьрсетпейди, уьйинде ясырады. Тек биревге де айтпаганы оны кыйнайды, халк айткандай, тили кышып турады. Куьнлердинъ бир куьнинде даяналмай ол авлада тапканман деп бир алтын акшады пишесине коьрсетеди. Бир кесек заман кеткенде пишеси, алтын акшады конъысы пишеге каьрсетип, байым авлада тапкан, дейди. Конъысы пише де, сынъар бир акша коьрген болса да, баска бир конъысысына тракторист суьйтип коьп алтын акшалар авласында тапкан деп хабарлайды. Бирев де шаьлмекти трактористтен оьзге коьрмеген болса да, савлай авылга тракторист бир шоьлмек алтын акша тапкан, деп яйылады. Коьп заман кетпей авыл Советтинъ басшысы ман милиционер келип трактористтен шоьлмек акында сорайдылар. Амалы йок. Тракторист оларга алтынын береди, - дейди Сокур соьйлесетаган аьдемге коьзлерин шуькирейтип карап. - Эне сонадай затлар да дуныяда боладылар! — деп косады.

Хабарларынынъ бирисин айтып Сокур кетеди. Аьдемлер онынъ аьр заман тек бир затлар соьйлейтаганын тынълап, эште, муна языктынъ акылы авысады болар, деп ойлайдылар. Тек касске аькетип акша салатаганын, туькенге баратаганын, конъысысыннан бир шувал ералмасын алатаганын коьрселер, сол ойларына шекленедилер.

5. Бир куьн оьлеектен алдын Сокур орындыктан турып, тоьсектинъ астыннан карандаш пан таза, доьрт буькленген кагыт шыгарып, авыр тыныс алып стоьлге янасып олтырды. Карандашка туькиршиклеп оьсиетин язды. Язып болып бир неше кере язганын карады, окып шыкты. Сонъ турып баягы тоьсектинъ астыннан саргайган конверт шыгарып, тысына: «Авыл Советтинъ председателине» ,-деп язып, оьсиет кагытты ишине салып, конверттинъ ушларын ябыстырды. Конвертти стоьлге салып, аьжелин саклап ятты. Оьлеятырган Сокур туман баскан коьзлери мен иргедеги токтаган гирли саьатке карайды.

- Не этеекпен -мен оны юргистип? Аьли заман сегизге ярым кирген, юрсе де эртен ол сегизге ярымды коьрсетеек. Аьше, не этесинъ оны боп·босына юргистип? Байлык болмаса, бир маьне йок бу яшавда. Меним байлыгым, яшамага шалыссам да, шалыспасам да, меннен коьп яшаяк, меннен озаяк. Ол затты мен билгеннен сонь не зат уьшин емеге, туьтин ишпеге, не зат уьшин ер уьстинде юрмеге керекпен?! Не зат уьшин керек мага муна карт муьшелер, муна язык яшав?! Энъ баслапкы меним байлыгым !.. Меним! Ол меники! Ол меним яшавым, ол-мен оьзиммен! Меним байлыгым-меним кыйналувым, меним языксынып юргеним, меним кайгым эм куванышым! Меним яшаганымды белгилейтаган зат ол. Яшавда энъ баьа даьмем, ниетим... Оьх, неге сол адавыс оьсиетти. калдырдым экен? Йыртсам экен?-деп Сокур ян береектинъ алдында авыр тыныс алады.

6. Сокур сол саьат ян берди. Онынъ юзи мырадына еткен кисидикиндей сабыр болды... Эм... Бурынынынъ бир танавыннан алтын шыбын йылысып шыкты. Онынъ канатлары да, аркасы да, йинъишке аяклары да, басы да- алтын эди, сол авырлыктан себеп ол ушалмады. Алтын шыбын оьлгеннинъ бетиннен йылысып кийимге туьсти, кийимнен-орындыкка, оннан онынъ туягы ман полга туьсти, пол ман келип эсик арасындагы тесиктен тыска шыкты, каралдыды оьтип ол орамга шыкты да биревге де коьринмей орам бойлап ирийтаган кар уьстиннен йылысып барды... Каралдыда оьлген ийт авызын ашып ятыр эди. Уьйдинъ шерепишлериннен тамшылар тыгырып туьседилер. Авлада ер бувланады эм сол був ердинъ уьстинде ак шымылдыктай тоьселеди... Туькендеги туькенши кыз бирден карт уьшин кайгырувын коьтере де койды. Эндиги ол уьндирикте ашык паьшкеди коьрип ким оны алар экен, деп ойлады эм суьйтип ойланганы уьшин уялды. Аман да ол ой оннан сол куьн кешке дейим де кетпеди, юрегин кыйнады ...

7. Савлай авыл Сокурдынъ оьсиетин бипип сейирге калды. Оьсиет Мен, Сокур, 1913 йылда бу авылда тувганман. Мен кырк йыл колхозда алал исимди юргисттим. Яшавдынъ завкын суьрмей, берекетимди оьз-оьзимнен кытып, яшадым. Халктынъ берекетин тийиссиз кулланып, яшавдынъ завкын суьрдирген куллык суьймес эриншеклер мени анъламайтаган эдилер эм уьстимнен куьлмеге, мени кемситпеге шалысып турдылар. Тапканларын анда-мунда шашып, яшавларын тойбайрамга айландырган кыдырувкелер мутылаяклар, а мен болсам йок, неге десенъ мундай зат туврашылык болмаяк. Мен яшавым бойы оьз-оьзимнен кытып, акша йыйдым. Йыйганым 56 мынъ маьнет болды, онынъ 20 мынъ маьнети меним атым ман сберегательный касада турады, калганы болса, туьрли кагытлы акшалар, тоьсегиме тигилип салынган, сосы айтылган акшадан баска меним тоьсегимде 3 килограмм таза алтын да бар, бу затка мен оьлген сонъ тийисли баасы берилер деп ойлайман. Меним байлыгым - меним шыдамлыгым, меним намысым, оьз-оьзимге танъкылык этуьвим. Сондай мен аьдеммен, сонынъ уьшин йыйган затымды авыл Советине оьсиет этемен. Сол байлыкка мага, Сокурга, авыл Советтинъ уьйи алдында, бакырдан бюст ясап салганларын суьемен. Оннан калган акшады тувган авылымды коьрклендируьв уьшин шыгарсалар, ийги деп санайман. Сизинъ Сокур. Бюст керек болган, каратага ога?! Куьлетпесенъ экен, Сокур!

АЯСАНЪЫЗ КАРТ АКТУЯКТЫ Бир заманларда баьри авылшылар да мутып кутылган картайган ат Актуяк косаяк атып, юйрик аттай болып, авыл бойынша шапкылап баслады. Арыклыктан кабыргалары сезилип турган карт ат, басын ян—якка бургышлап, авылдынъ бир шетиннен ана бир шетине ювырады эм сол шабувы ман артына кайтады. Эгер ат йолында аьдемлерди коьре калса, сескенип, токталып, косаяк атып, турган еринде наьндуьриктей айланады. Оны коьрген аьдемлер: - Караш кутырган атка, картайганда юйрик болгысы келеди-ав!- деп шеклери катып куьлейдилер. Ат бирев де ога зарарлык этпегенин сезип, цирктеги аттай, басын шайкап, туякларын аьдемге усатып, абытлайды. Боьтен де бек сынъар бир ак туягын йогары коьтерип абытлайды. Куьлген аьдемлерден бир он абыт кадер эрек кеткенлей, ол тагы да шабады. Бирерде авылдынъ шетиндеги тоьбеге минеди эм аьзининъ этетаган кужырлы затларын коймайды. Бир инсан да, не болган экен сол атка деп, ойламады. А ога, атка, бирев де онынъ акында ойланганы эм биревдинъ де онынъ уьшин яны авырганы, ога муна дуныя керек тувылдай, керек тувыл эди.

Онынъ тиси авырган эди. Азув тиси. Бек яман авыртатаган эди. Даянып болмастай кыйнайтаган эди. Савлай дуьмле муьшелерин сарсытатаган эди. Басы, бирев темир таяк пан дуьмбижлегендей болып, зил басып авыртты. Боьтен де бек туяклары тоьбединъ таслы ерине басты десе, савлай кевдеси даянып болмастай болып авыртты. Сондай шакта биз ийнелер аякларына шанышылгандай болдылар, а басын, биллиард шарлар бирбирлерине согылгандай, шав-шув бийледи. Бу вакытта эгер онынъ колы болган болса, ол сол авырган тис болган ягын сувырып таслар эди. Тек .. сол вакытларда ол аьрзекирсип, косаяк атып, басын ян-якка шайкап, наьндуьриктей айланып тамам талгышай тоьбеден туьспей турды. Эм коьтере болмаганда, эне-мине басы шатлаятыргандай болганда... Онынъ коьз алдына арбага егилип юргенде, касында футбол топ, машинадынъ тегершиги астында калып, тарсылдап бузылганда, апаты кетип, баганага согылып арбады авдарганы келеди. Соьле де ол, басы йик-йигиннен айырылаятырганын сезгенде, тоьбеден туьсип, авыл иши мен каталаклап шапты. Тиси тагы да бек кутырды, басы топтай шашылаягы эсине келди, эм ол кешке дейим оьзин шакырып тартатаган тоьбеге ювыкламады. Аксамда, салкынлык туьскенде, арып-талып карт ат тасланган мал фермага барды. Совхоз малын сатканда, бу котанлар, ер-ерлери опырап, пайдасыз болып калган эдилер. Котанлардынъ касында булак бар эди. Алдын мал сол булактан сув ишетаган эди. Эне сол булакка келеди Актуяк кеш сайын. Алдын... Ол яс заманында, онынъ иеси арбашы Карамырза оны муна булакка сув иширтпеге аькелетаган эди. О, кайдай даьмли эди сол булактынъ сувы! Эрини сувга тийгенлей, арыганы-талганы янмаян йок болатаган эди. Оьзин Кобаннынъ ягасындагы ясыл тогайындадай сезип, оьзининъ ойсыз тай шагын эске туьсирип, арбага егилгеннен сонъ юйриклигин йойган болса да, сол сувдан сонъ юйрик аттай шапкысы келетаган эди. А эндиги... Ол конадан агатаган булак сувга басын тоьмен салып келди. Сувды кызыксынып увыртласа да, сувык сув тистеги авырувды бираз сабырлатканын сезип, ал оны ютпага асыкпады. Сув авызында йылынганлай, авырувы да куьшленип баслады. Соны уьшин ол, авызындагы сувын ютып, агатаган булактан тагы да увыртлады. Сав кешеди ол юлдызлар быдыраган каранъа коькке де, мунълы, сары айга да карамай, сувды увыртлай берип, турагалып мызгады. Ялы агарып, туьклери туьсип баслаган карт Актуяктынъ кешелери суьйтип оза бардылар. Танъ шолпаны соьнип, кызыл, кызувлы куьн шыкканда, онынъ коьзлерине кызыл тоьгереклер энип эм ол авыл бойлап каталаклап шапты, баягы тоьбеге минип берлисиди. Карамырза, Актуяктынъ иеси, авылда оьзининъ байыр аты болганлардынъ бириси эди. Ол мазаллы, савлыклы киси эди. Анъламастан аьжел келип, бир ай артта каьпилестен оьлип кетти. Боьтен де атка карав керек, ем керек. Аьдемлер малларына тегаран ем табадылар, а ялгыз куртка кайтип атка ем табаяк эди. Карт атты сатпага да болалмады. Кимге керек эди картайган ат ада болып, не минип, не егип болаяк тувыл эди оны. Сонынъ уьшин де куртка: «Эркинлик сага, аргымак!» —деп ювен мен атты сокты. Оннан сонъ бирев де атты каралдысына киргистпеге батпады. Карамырзадынъ пишесининъ хаьтери калыр деппе, яде пайдасыз айванга ем туьттирип болама деппе, ким биледи, батпадылар. Бир неше куьнлер ат коралардынъ туьбинде коьгоьлен отлады, орамга куьл мен, коклык пан бирге тасланган астан калган затларды еди. Сосы куьл тоьбелерде ширик бир зат еп тисин зыянладыма, яде бир неше йыл артта авырув басландыма, ким биледи оны? Тек биринши кере авырув оьзин билдиргенде, ол, тили мен тисин ялап, тисинде тесик барын сезди... Ол мекансыз болганда, биринши куьнлеринде оны авылдынъ балалары ыслап, уьстине минип Кобан ягасында кыдырдылар. Ягада ога ярады. Таза, елемик, аьруьв ийисли эм даьмли коьгоьленлер, Кобаннынъ ап-ашык таьтли сувы оны коьнъиллендирдилер. Тек балалар оны сувга киргистип юздиргенлери ога ярамады. А бир кере балалар оны терен ерге киргисттилер. Язык ат сувга кетеязып тегаран бир кутылды. Эм соннан сонъ ол Кобан ягадан кашты, сув ягага ювыкламага да коркты. Кобаннынъ шувылдав сесин эсите калып эм сонынъ арасында эсине сувга кетеязганын туьсирип, ол ягадан айлак та эрек ерде турса да, сескенип юрди. Орамларда юрди. Бирерде саьатлеп Карамырзадынъ каралдысынынъ алдында, сагынышлы егилетаган арбасына карап,· алал иесин эске алып турды. Сондай шакларда куртка коьзлери ясланып, шыдаялмай, атка, аша деп оьтпек берип турды. Актуяк эринлерин йыбырдатып курткадынъ колыннан оьтпекти ашайтаган эди.

- Кет, Алла оьмиринъди кыскарткыр! - деди куртка йыламсырап сонъында. Актуяк кетпеди, курткага мунъайып карады. Куртка авызын кымып, коьмекейин босатып, каралдыга барып сыбырткы алып, атты кувды. Ол заманда Актуяк, басын тоьмен салып, тынълавлы болып, кетип турды. Штакет коралардынъ янларында коьгоьлен излеп, тереклердинъ япыракларын уьзип яшады ат. Сол

вакытларда авыл балаларынынъ биреви оны ыслап орамларда кыдырды. Оннан ярбаска етип Кобан ягасына туьсеек болганда, ат тыртысып, орыннан козгалмай токталды. Бала, аттынъ тыртысканына ашувланып, шыбык пан оны тоьбеледи. Шыбык аттынъ коьзине тие кетти. Ондай затка Актуяк шыдаялмады. Косаяк атып, балады уьстиннен тымалатты. Бала аттан ушып аягын сындырды. Эки-меки атта кыдырмага суьйген балалар табылмадылар, Актуяк та аьдемлерден уьркип баслады. Соннан еонъ бу тез-тез совхоздынъ каралдысында коьринди. Мунда, ындырда былтырдан шяшылып калган аслыкты торгайлар ман, коьгершинлер мен бирге шоьплеп еди, бийик, тас корадынъ тоьбинде оьсетаган аткулакты суьйип отлады. Каралдыда куйы да бар эди. Аьдемлер, шелеклер мен куйыдан сув алып, корадынъ янын коьл эткен эдилер. Сонынъ уьшин де сув каралдыда эркин. эди. Асынъ бар болса, сувынъ бар болса, басынъа шер керегим?! Суьйтип тынышлык тавып, бир-эки йыл аьжел саьатине дейим яшамага болаяк эди Актуяк. Тек... Экинши айында сол адавыс тиси авырды да савлай дуныя коьз алдында актарылды. Эндигиси ол совхознынъ каралдысында коьринмеди, иесининъ уьйин де мутты, савлай озган яшавын да, баьри затты да мутты. Ога савлай яшавы, шыдалмас кыйынлыклар болып, азап шегуьв болып коьринди. «Мунадан эсе аягым сынып, бир ерде оьлген болгай эдим», -деген ой онынъ басында тува берди. Ол тоьгерегиндеги затларды анъламай баслады. Бир заманларда ол танъ ататаганы ман сукланып, куьн бататаганга карап, тоьгеректинъ ярасыклыгына коьзи кызыксынып туратаган эди. Эндиги сукланув кайда, кызыксынув кайда?! Бир сеними. де, мырады да, ниети де болмай яшады. Аьр бир аттай курсагын тойгыстпага да шалыспады. Сол тисининъ авырувы кеткенин де суьймеди. Эндигиси ол тап суьйтип ол кишкейиннен оьзин тис авырувлы болып тувгандай коьрип баслады. А дуныя онынъ азап шегуьвин анъламады. Картайган, оьлмеге аз калган ат керек эдиме 6у дуныяга ?! Аьдемлер арасында кайдай болса да авырув болса, врачлар йок этедилер, а атлар арасында болмайды да ондай зат... Боьтен де ол ялгыз, сынъар болып калган болса... Ога да бу дуныя керек тувыл эди. Коьпке дейим Актуяктынъ шыдалмас куьнлери созылаяк та болар эдилер... Тек сонъысы бирден келди. Сол куьн каладан шувылдыр отамага стундентлер авылга бир машин болып келдилер. Олар шувылдасып машиннен туьсип аьбир-шуьбирлерин совхоз каралдысынынъ корасынынъ касына салып, баьри де бирге конторга гуьрилдесип бардылар. Сол вакытта орам ман Актуяк каталаклап шавып бараятыр эди.

- Каранъыз!- деп бирев атты коьрип кышкырды.

- Не кужырлы атты бу!- деди баскасы. Актуяк басын ян-якка шайкап, агарган ялын кызлувыш шиберектей елде елпилдетип, бир кужыр болып шабады. Оны коьрген аьдем ат шабады деп эш ойланмас эди. Студентлер сейир эттилер. А бир кесек яслар оьзлерин атта олтырган колларын ювеннинъ тизгининнен ыслаган атлыдай этип: - Но! Но!- деп кышкырстылар. Актуяк яслардынъ касларыннан озаятырганда, корадынъ касында студентлердинъ аьбир-шуьбирлерин коьрип, неге болса да токталды. Онынъ карамы аьбиршуьбирлердинъ арасындагы бир аьлемет затта тигилди. Ол авыр тыныс алып, шемиданларды, сумкаларды ийискилеп шыкты эм сол кoьpгeн аьлемет затынa басын созды. Онынъ карашыл коьк, коьзлери сейири калып кызылша туьсли гитарага тигилдилер.

- Каранъыз, юйрик ат бизим затларымызга келди, -деди студентлердинъ бириси. Актуяк даваз шыккан бетке эринип басын бурды. Студентлерден карамын алганда, ерде кишкей туьеге усаган оьзининъ буькир куьлеткисин коьрип сескенди. Сескенип ол тагы да гитарага басын ийди, оьзи де эс этпей, тили мен теллерине тийди. Теллер занъырап кеттилер. Актуяк, айлак та сейири калып, тагы да эринлерин теллерге тийгистти. Тагы да сеслер шыктылap. Сол заманда онынъ ягы шанышты эм тиси кутырып авыртты. Актуяк авызын ашып, темир авызлыкты тислегендей этип, теллерди шайнап баслады. Даяналмай шайнады. Теллер уьзилдилер, тислери арасына каптылар, авызы канады.

- Каранъыз, бизим гитарамызды йийди! - деп студентлер арасында бирев бакырды. Студентлер, бакырысып, аьбир·шуьбирлери турган бетке шаптылар. Актуяк олардынъ келеятырганларын сезип, басын ян-якка шайкап, гитарадан босанаяк болды, аман да тислери капкан теллер босалмадылар. Студентлер ювыклаганда, ат тислерине капкан гитара ман уьркип кашты. Болган куьшин салып кашты. Акашылган гитара, куьн тутылганда согылган элекеннен шыгатаган сестей сести шыгарып, аттан айырылмады.

- Каранъыз, кайтип шабатаганын! Биз онынъ артыннан энди еталмаспыз! - деп болган затка сейирсинип бакырдылар студентлер. Тек авылдынъ шетинде гитара аттан айырылып туьсти. Актуяк шабувын токтатпай фермалар бетке кетти. Уьйлеге шеким ат опыраган котанлар арасында кезди. Яралы авызы ашытып авыртты. Сонъында ол булактынъ касында токтап, шувылдап аккан сувга карап турды. Оннан сонъ тизлерине шоьнъкип ятты. Басын ерге салып, мызгап кетти. Авырувга да, бир затка да эс бермей мызгады. Туьстен сонъ ел коьтерилди. Коькте куба, авыр булытлар топарласып йыйылдылар. Ел, давыл алдындагындай болып, куьшлене берди. Аттынъ шал ялы, йыртык эски шашаклардай, ян—якка елпилдедилер. Эндигиси ол аяк уьстине турмага болалмады. Бир зат акында да ойланмай, тек тынышлык, рахатлык тавып яткысы келди. Актуяктынъ арыган, туман баскан акылына тай заманы, анасы, онынъ таьтли суьтининъ ийиси келдилер. Бирден ел шынты давылга айланды. Уьйкен, сувык ямгырдынъ биринши тамшылары туьстилер. Сонъ тамшылар карга айландылар, а оннан сонъ буршак сокты. Буршаклар алмадай уьйкен болып туьсип басладылар. Актуяк бирден силкинди де, аяк уьстине турды. Уьйкен буршаклар савлай кевдесин авыртып тоьбеледилер. Атка коьктен буршак болмай, ак алмалар туьскендей сезилди. Ак алмалар манълайына, танавларына, мыйына соктылар. Актуяк, коьктен туьскен казага оьзининъ карсылыгын коьрсетпеге шалыскандай болып, алды аяклары ман косаяк атып, болган куьшин салып, кисинеди. Эм сол вакытта тастай бирший мыйына домп этип тийди. коьзлерининъ алдында айындырык сызылды. Эм ол дуьрсилдеп ерге йыгылды... ...Давыл бирден тынды эм куьн шыкты. Тоьгерек ап-ашык болды. Тереклер кыстагындай япыраксыз, яланъаш калган эдилер. Актуяк сувык буршак пан ябылган эди. Куьнтуварда коькте кайкы кылышлардай болып, ети туьсли эки курткашык тувды. Бир кесек заманнан ак тоьбешик козгалды эм тоьбешиктинъ ишиннен, янъыдан тувгандай болып, ярасык Актуяк шоршып аяк уьстине турды. Ол оргый берип карды уьстиннен туьсирди, басын оьктем йогарга коьтерди, ярасык йибек ялын силкти. Эртенги шыктагындай болып, юмсак, тегис териси куьнде йылтырады. Ат. туяклары ман оьктемли басып, курткашыклар бетке бурылып абытлады. Ер мен коьк биригисетаган ерге етип, ол тоьмениндеги ети туьсли кypткaшыкка оьзининъ сынъар бир ак туягы ман абыт этти. Эм эки курткашыктынъ арасында барды. Курткашыктынъ ортасына мингенде, ол тагы да бир кере йогарыдан ерге карады эм, разылыгын билдиргендей болып, басын ийип, ол оьмирликлерге йок болды...

ЗЕЙНАБ Язлык. Куьннинъ коьзи тамам ерди кептирген. Тек шонъкырларда ириген кардан аз-маз сув калган. Тереклер буьрленмеге караганлар. Бу заманда кырда сабан айдалады, авлалар казыладылар. Табиат та, аьдемлер де язлык пан бирге яйнап баслаганлар ... Зейнаб ойлы болып, асыкпай, школадан кайтип келеятыр. Тетрадьлерге толган моры сумкасы колында шайкалады. Кыскаяклы коьзлерин юмып, куьнге карайды, окында эринлерининъ муьйисин йыйырып куьлемсирейди. Оннан сонъ коьзлерин ашады, авыр тыныс алып абытлайды. Ойлы коьзлер отыз ясына келмеген кыскаяклыды эслидей этип, коьрсетедилер. Кыскаяклы бирерде, бирев онынъ куьлемсирегенин сезип олтырмасын дегендей этип, ян-ягына каранады. Ама аьдемлер орамларда коьринмейдилер, авылшылар йылдынъ бу шагында уьйкен аьрекет этедилер. Зейнаб та озган дерислерди эсине туьсирип суьйинеди. "Не аьруьв куьн!" - деп сукланады язлыкка. "Олардан баска менде бирев де йок", - деп ойлайды окытатаган балалары акында. Зейнабтынъ уьйтип бек ярасыклыгы да йок, орта бойлы, юка бети сепкилли, эркеклер ога карап сукланмайдылар, кыскаяклылар куьннемейдилер. Яс окытувшы, оьзи букыж. Коьп олтырганнан онынъ кевдеси бираз буькирейген. Кешелерде книга окыса, тетрадьлерди караса, ол коьзилдирик салады, а аьдемлерге коьзлери алмайтаганын сездиргиси келмейди. Онынъ да юрегининъ туьбинде бир уьйкен ойы бар. Ах, ол ой кайдай ой. Толарма экен мырады онынъ, табылар ма экен ога шынты ян йолдас? Куллыкта оны мактайдылар, оьзи де тек куллыкта тувыл, савлай яшавында коьримли болмага шалысады. Школада Зейнаб ога берилген саьатлерден баска болып та каьр табады. Литературадан кружок юргиетеди, пионерлер мен куллык этеди. Уьйде де, исте де заманды босына йоймайды.

- Зейнаб Крым-Гереевна! - деген давыс онынъ ойын боьлди.

- Мен язып кутылдым. Алынъыз! - деп артыннан еткен бала коьк тетрадьти созды.

- Шахим, мен сага туьсиндирдим де, асыкпай уьйде кутылган болсанъ, сага бирев де шамгалаяк тувыл эди, -деп окытувшы, давазын анадынъ юмсак соьйлевине усатып, айтты. Яс бала ондай давазга уьйренген йок эди, уялды да, тетрадьти алгасап сумкага салып, бурылып кашты.

- Ах сени... - деп айтаягын айталмай калды кыскаяклы, эм тынык орам ман йолланды. Тагы да эсине балалар туьстилер, моры сумкадагы коьк тетрадьлерге карап: "Мине мунда отыз эки юрек",- деди. Буьгуьн ол балаларга сочинение яздырткан эди. Окувшылардынъ ойлы коьзлери, тувра карамлары соьле де эсинде. Эм оларды эске туьсирген сайын Зейнаб куванды, коьнъили коьтерилди. Ава тап-таза. Карлыгашлар, канатлары йылтырап, коькте ушадылар. Кубыла беттен эрте кайткан караторгайлар оьзлерининъ язлык йырларын йырлайдылар. Зейнаб авылдынъ шетиндеги кишкей тоьбешикте балаларды коьрип: "Шаьбден йыядылар", - деди оьзи оьзине эм бирден оьзин де кишкей баладай коьрди. Кырга барып шаьбден йыятаган заманлары эсине туьсти. Сонъ кыскаяклыдынъ эсине кыз заманы, авылга колына диплом алып келгени эм кайтип кешелерде яс оны уьйине дейим озгарганы туьсти. Яс ога ашык этип, кайдай соьзлер айтканы кулагына шалынды. Сонъ той эсине туьсти... Бирден коьз алдында савлай дуныя авдарылды. Коьк кызарып ердинъ уьстине тоьнътерилди. Ясыл тавлар коьп-коьмек болып коьриндилер. Басы айланды, ава таьтли болып сезилди эм ол тынысын авыр алды. Бувынлары босап кеттилер... Зейнаб токтады да, коьзлерин юмды... Кулагына озган кешеги мысык бакырыгы шалынды. "Ярабий, не болган экен мага?"- деп Зейнаб ойланды. Бир заманга дейим ол оьзин бир осал аьдемдей коьрди, бирден йылагысы келди. Коьзлериннен тыгырып эки коьз яс туьсти. Авылдынъ йогар бетиннен трактордынъ гуьрилдегени эситилди. Орам ман шанъды коькитип, енъил машина озды. Зейнаб кызыл кермек ябылган уьйге етти. Уьйдинъ тоьбесинде уйкысырап турган кара карга, аьдем ювыклаганын сезип: "Кар-кар",-деп бакырып авлага ушты. Каралдыды бийлеген торгайлар, Зеннабтынъ киреятырганын коьрип, коькте уьйиримлестилep. Басамактынъ касында кара ийт ятыр эди. Яс кыскаяклы онынъ басыннан сыйпады да уьйге кирди. Сумкасын олтыргышка салып, оьзи диванга олтырды. Уьйдинъ иши салкым. Терезе туьпте оьсетаган шешекейлер пешти салкым этедилер. Стол, олтыргышлар, шифоньер, телевизор, куьйиз, орындык пан диван — булар эдилер пештеги муьлклер. Бираз олтырган сонъ Зейнаб турды. Сумкады актарып, оннан "Купчаков Амирдики" деп язылган тетрадьти шыгарды. Бирден кыскаяклыдынъ коьз алдына баладынъ ашувлы каравы келди. Окувшы тактага шыкса да, Зейнабты коьргиси келмей, моры туьсли коьзлерин яде ерге, яде терезе бетке бурады. "Уьйинде уьйретедилер,-деп Зейнаб ойланады.-Баладынъ не шуьши бар? Ал уьйтип айтып кара. Балалар- уьйкенлердинъ бияласы. Мен агасы ман яшаганда, эртениктен кешке дери бизде болатаган, мени кушаклайтаган Амир эндигиси уьйдинъ касына тувыл, орамга ювымайды." Зейнаб столдынъ ящигиннен альбомды шыгарып, дурбатларын авдарып, бир каьртти алды. Ол Исмаилдынъ суьврети эди. "Не бек усайдылар,-деди ишиннен кыскаяклы каьртке карап.-Буькир бурынлары, уьйкен манълай, бирге биткен каслары, бала оьссе, тамам Исмаилдынъ оьзи болаяк..." Кыскаяклы бир хыйлы заман каьртке карап турды. Бес йыл бирге яшаган яшавы коьзге коьринди. Суьйимлери сувыганы, куьн сайын онынъ куллыктан кеш кайтатаганы, кеше сайын урсысатаганы тагы да янъыдан коьз алдына келди. Бирден сонъгы кере айтылган каты соьзлер кулагына коьк гуьрилдегендей шалындылар. Сол куьн, ол эсирип келген эди. Бир шуьшсиз Зейнабтынъ ягыннан шалды эм екиринди: - "Не затка муна сыпатсыз, биршийге яравсыз пишеди алдым? Бек керек эди сенинъ дипломынъ! Савлай яшавымды аьлек эттинъ сен! Савлай яслыгымды сенинъ уьшин зыян эттим... " Зейнаб уьйден кашып кетти, оннан сонъ олар айырылыстылар. Байынынъ кардашлары Зейнабты коьрип унамадылар ...

- Соьле калада баска пише мен турады... - деди де Зейнаб тагы да коьзлерин ашып япты. «Кайтесинъ аьше? Ярайым сага янъы яшав? Янъы пише мен де кырлы яшамай боларсынъ? Аьше, не этеексинъ, мен сенинъ уьшин яратылган йокпан .. " деп каьрт пен соьйлей берип, Зейнаб оьзи бирден йылап кетти. Коьз ясын басындагы явлыктынъ ушы ман суьртти... Тагы да бир кесек заман ойлап олтырды. Сонъ баладынъ тетрадин колына алды. Буьгуьнги сочинениединъ темасы-"Яшавымда болган аьлемет зат". Амирдинъ сочинениеси «Балык ыславда" .деп аталган. "Коьтере ерде де мени мен эриспеге шалысады,.. - деди окытувшы оьзи оьзине. Сонъына дейим Зейнаб оны окымады. "Аьлемет бала, суклангандай бир соьз эситпессинъ оннан. Сочинениеси десенъ сол. Баска балалар яхшы эпитетлер тавып, кызыксынувларын айтып биледилер. А онда ондай зат йок",-·деген ойлары ман тетрадьти явып сумкага салды.

Туьнегуьнги кеш эсине келди. Мысыклардынъ бакырыгы, кышкырыгы ога уйкы бермеди. Эм оьзининъ ялгызлыгы уьшин коркты. Соьле де сол ялгызлыгы уьшин коркканы янына оьтти эм савлай муьшеси дирилдегендей болып кетти. Тагы да байы ман яшайтаган заманлары эске келди. Эндиги сол заманлар ога исси болып сезилдилер. Байынынъ эткен затларын кеширди, Исмаилдынъ артка кайтпаягын ийги билсе де, "ол тек мага керек, баска биревге де", деп ойланды кыскаяклы. Сондай ойдан кыскаяклыдынъ коьнъили ашылды, юреги куванды, озган яшав ога таьтли коьринди. Тагы да каьртишке коьз алдына кап-каранъа болып келди. «Иок ! - деди Зейнаб.-Ол уьйтип айтаяк тувыл эди. Ол уьйтип айткан йок... йок... йок! Йок, айткан! Аьше не зат этеексинъ ол мени бир зире кадер суьйгени йок",- деп сонъында Зейнаб явап тапкандай болды оьзининъ ойына. Уьйдинъ иши тып-тынык. Иргедеги саьаттинъ тыкылдаганы эситиледи. Зейнаб бетин сыйпап, басындагы явлыкты шешти, газпешке сувыган асты йылытпага салды. Сонъ каралдыга шыкты. Тоьптоьгерек куьн бийик кырлардынъ артында ясырынмага аьзирленген эди. Табиатты салкынлык бийлеген. Шырторгайлар тынык кешки йырын йырлайдылар. Зейнаб оьзининъ арыганын сезди эм: - Язлык, язлык!- деп тынысын енъил алды...

НОГАЙ Тарийхлы повесть ...Уллы хан Менъли-Тимур оьлгенде, онынъ тогыз улы асаба болып калдылар. Менъли-Тимур тамагындагы безин тестирип каьпилестен оьлип кетти эм ол зат савлай хан ордасын саьспеклетти. Тек бир аьдем, саьспеклегендей бир зат та болмаганша юрди. Оны таныганлар ол не зат ойланатаганын билмеге каьрледилер, аман да онынъ ишиндегин билмеге кыйын эди. А онынъ, кыралдынъ куьшлилерининъ эм айтылган аьдемлерининъ бирисининъ юрегинде ханнынъ топырак болувы кайдай болса да сезимлер тувдыраягына шек йок эди. Тек мине ол, туьменши, Алтын Ордадынъ куьнбатар беттеги байтакларынынъ иеси, оьзининъ ишиндеги ойларын шырайы ман да, юриси мен де, соьзи мен де эш биревге де сездирмеди. Ол, хан оьлгеннен сонъ уьш куьн кеткенде, орда орынласкан Сарай каласына етти. Сынъар бир ян саклавы ман келди. Ханнынъ ювык еткенлерин, бийкелерин коьрди, кайгыларын боьлди эм Уллы ханды кайтип коьмееклерининъ каьрин шекти. Менъли-Тимурдынъ уьйкен улы Туды—Менъли таккa олтырмага кepeк эди. Уьйкен хан сав заманда, кыралда ханнынъ ярдамшысы эм онынъ буйрыкларын толтыратаганлардынъ бириншиси, туьменшн Ногай эди. Шынъыз асылга йнен болган Ногай ханнан сонъ ордада экинши басшы эди. Ол ханга бойсынган болса да, хан Ногайдынъ колында турган ерлернне артык карыспаган. Аьскери мен де, байлыгы ман да ханнан куьшли болса да, Ногай артыклыгын бнр де сездирмеген. Йолы уьйкен ханды, хан деп сыйлап, айткан затын этип, онынъ уьшнн янын бермеге де аьзнр экеннн коьрсетнп турган. Ордадагы тоьрелер, ханбийкелер, мырзалар Ногайды хан тукымнынъ тек йнени болып ханды оьзине тынълаттырып эм ханлыкта суьйген затын этип юргени уьшин суьйген йоклар. Суьймеселер де, оны коьргенлей, сусыннан коркып, юзине карамага баталмай, бел ийгенлер. Коьплер коркатаган эдилер Ногайдан эм суьймейтаганларын сездирмейтаган эдилер.Ханнынъ Ак-сарайында, бавлар ишинде орынласкан термелерде яшайтаганлар аьр заман сейирлери калып, сескеннп, келген кисиди аьдем тувылды да, а кайдай ды бир эртегилерден шыккан дав келип, шурган коьтергендей коьретаган эднлер. Онынъ коьзге коьринис турмысы коьплердннъ апатларын кашырып, кевделерин калтыратып йиберген. Эм ол кеткеннен сонъ да, онынъ суслы суьлдери эслериннен таймай, куьлеткидей артларыннан калмаган. Акыйкатлай да... Онынъ тек бир боьри терисиннен этилген тонынынъ оьзи де балдай таьтли яшавды коьрип, аьруьвлик пен сарайда яшаган аьдемлерди тувыл да, кимди де коркыстпага болаяк эди. Сокыр коьзин ябатаган кара байлавын шешпегендей, ол боьри тонын да уьстиннен туьсирмейтаган болган. Кой боьри ийисиннен корккандай, аьдемлер де туьменшиден коркып юргенлер. Онынъ, ушында коргайы болган алтын саплы камышысы, тоьресине де, ыргатына да карамай, аз аьдемге тийдиме, аз аьдемнинъ этлеринде кетпес тамгалар калдырдыма! Онынъ камышысы коьтерилген ерде тек бойсынув, коркув, тынълав болды. Ногай Шынъыз ханнынъ улы Жушидинъ кызыннан тувган болса да, Шынъыз

асыллыларынынъ биревинде де калмаган бурынгы басшыдынъ касиети тек онада сакланган эди. Туьменши оьзи де дуныя енъуьвшиси Шынъыз курган йосыкларды сакламага шалысатаган эди. Асабалардынъ ишинде энъ уьйкени болып такты оьзине Туды-Менъли алмага тийисли эди. Тек Туды-Менъли такты унамады, хан болгысы да келмеди.

- Меним басыма онадай зат ярамас!.. - деп яваплады басын ыслап, йыламсырап кыскаяклы давазлы яс солтан, оны дербишлер эм шаманлар арасында тапкан туьменшиге.

- Нур себуьвши! Сен, тек сен Уллы ханлыктынъ тагына олтырмага керексинъ!- деп туьменши ашувланганнан ким мен соьйлейтаганын да мутып, арслан давазы ман акырды эм сонынъ арасында касына ойнаклап келген шаманды камышысы ман тартты. Шаман этине тийген камышыдан тыржайып турган еринде, шоршый берип, йыртык кийимлерине тагылган айванлардынъ тислерин, конъыравларын зынъырдатып сылк-сылк этип куьледи. Аман да туьменшиден айырылмады, шоршып касына барып, колындагы кыткытлайтаган кара тавыкты аьрзекирсип тувра бетине тутты, онда туьменши оны камышы ман тагы да тартты. Шаман баягындай шоршып, куьлеп: - Яс солтан ондай затка ярамайды. Онынъ басы баа, ол басын саклаяк болады. А соьлеги заман баалы басларды унамайтаган заман, айтканым тувра тувылма, хан-атам?! - дел ол тагы да бек сылкылдап куьледи, онынъ куьлкисине ерде олтырган шаманлар да, дербишлер де косылдылар эм олардынъ конъыравлары да зынъырдадылар. Шаман ога «хан-атам» деп айтканы уьшин, Ногай куьлемсиреди. Ол шаманлар селекелеп соьйлейтаганларын билетаган эди, сонынъ уьшин уьндемеди. Туды·- Менълидинъ тувра коьзлерине карап: - Нур себуьвши! Тилеймен... Сен муна оьзинънинъ дербишлеринънен айырылмассынъ, коркпа. Мен оьзим ислерди юргистеекпен, мен ак юрегим мен Уллы уьлистинъ куллгын этеегиме шекленме. Бийбий ханымды да сага иершен этип берермен ... - деди Ногай.

- Йок, ол пишем болгысы келеди!- деди яс солтан, ойын ман, йыр ман ак-сарайда аьдемлердинъ эригин язатаган кыскаяклыдынъ атын эситип.

- Нур себуьвши! Ойнаклы, таьвке кыскаяклы ханга пише болмага ярамайды. А эгер сен таьж боьркти басынъа кийсенъ, алмасанъ да, ол сени мен ак-сарайда оьзи яшар.

- О-о, яс солтан таьж боьркти, элбетте, киер, ол Бийбий-ханымды бек суьеди, - деп суьйинишли даваз бан шаманлардынъ бириси яваплады. Канзепирсип юретаган шаман колындагы тавыгы ман туьменшиди кушакламага шапты. Ашувланган туьменши деген куьшин салып камышысы ман онынъ бетине тартты. Шаман акырып, коьзлерин батлатып йыгылды эм ерде авнаклап баслады. Яс солтан касына шавып келип, оны тынышлатаяк болып сыйпады эм йыламага еткеннен эринлери мен йыбырдап: - Мен таьж боьркти киермен,- деди.

- Сол керек эди де мага!- деп туьменши камышы ман авады тарсылдатып, боьри тоныннынъ этеклерин кенъ яйып, эсиктен шыкпага асыкты... Соннан сонъ сегиз йыл кетти. Туьменшиди тагы да орда да коьрдилер. Заман туьменшиди картайтканы сезилди. Бакыр туьсли бети йылтыраган, онынъ уьсти тыртыклар ман сызыкланганлар, сынъар коьзининъ карамы куьнъиртленген, тек алдыга шыгып, турган иеги алдынгыша онынъ эш биревге тынъламага суьймегенин, сом юрекли, ашувлы кылыгы акында билдирип туры. Аман да сынап билген аьдем тешкерип ога караса, кевдесине ябысканкыска мойыныннан онынъ кылыгына карсы, ишинде ясырынып турган саклыкты коьрмеге болаяк эди. Баягы камышы, баягы тон ханнынъ сарайынынъ боьлмелеринде тез-тез коьзге илиндилер. Сарайдынъ яшавшылары бу заманга аьруьв яшавдан тагы да бек аьдуьвленгенлер, тагы да бек кенъбайсыганлар. Олар туьменшиди коьре калсалар, тап хан ман раскандай болып, белине шеким ийилип салам бередилер, аманшылык сорайдылар. Бир куьн ол тонынынъ узын этеклери мен боьлмелердинъ тас ерининъ шанъын алып, бир ер де де токталмай, саламласатаганларга тигилип карап, тек бир хан анасынынъ савлыгын, аманшылыгын сорап эм соравы ман ким керегин, кимге келгенин билдирип, сарайдан шыгып каралдыдагы бавга кирди. Ол камышыдынъ сабы ман тонынынъ этегине кагып, бир затка ашувланып барды. Узын, куба шелкен, белиндеги куьмнс белбавына кылыш тагылган ян саклавы артыннан калмады. Олар бавда орынласкан ак термединъ алдында токталдылар. Туьменши энъкейип термеге кирди. Менъли-Тимурдынъ уьйкен пишеси оьлген Ханга бир неше ул тапкан болса да, эри сав заманда, аьр кеше ол хан орынга кыздай болып, ятатаган эди деп, яшавшыларынынъ араларында соьйлейтаган болган.

Ол заманлар кеттилер. Эндиги ол тул хатын болып яшады. Аман да ханнынъ анасы болганнан себеп онынъ соьзи ордада юретаган эди. Эне сога туьменши келди... Кыскаяклыдынъ аты Инжи-ханым эди. Инжи-ханым айлак йылы карап йолыкты туьменшиди. Келгенди тоьрге олтыртып, оьзи бир неше кабатлы даьрий шыбаларына, улпага коьмилгендей, оралып, тизине шоьнъкип шынъ аяк пан толы кымызды сувсапка созды. Боьри тонын шешпей, тоьрде олтырган туьменши шынъ аякты алды. Ханбийке олтырган аьдемнинъ ян-ягына ястыклар салып, оьзи де тоьрдинъ бир шетине олтырды. Олтырып болып, ол сукланып туьменшиге карады. Онынъ кара уьйкен коьзлери алдынгы йылтыравыгын йойганлар, алдын ярасыкландыратаган суьрме де эндиги ярдам этеалмады. Инжиханым элли ясына келген эди. Кара, койы шашлары тыртыклы манълайын япканлар эм оны аз-маз болса да ясартадылар. Бу оьктем кыскаяклы картайып бараятырман деп коркатаган эди. Оьлшемен сонъы заманларда картлыгы акында, озып кететаган яшав акында ойлар оны коймайтаган эдилер. Заман биршийге де карамай оьзиндикин алады... Суьт пен ювылатаган онынъ бети сызыкланып, оьзи де юка, мамыктай юмсак болган, а иеги астындагы эти тап коькистинъ кекирдевигине усап салпыраган. Биялага карап алса, ол боьтен де бек кыйналатаган эди. Бияладан тайганлай, сарайдынъ яшавшылары айткандай, эгер экев бар болса бириси, эгер бирев болса ялгыз оьзи деген, биревге де оьзин кемситпейтаган аьлемет ярасык Инжи-ханым болады. Тек онынъ сыны, кевдеси яслык замандагы кебин йоймаган эм халк арасында Инжи-ханым, оьзине эс бердиреек болып, басын бурып оьзининъ белине карайтаган эди. А мине колларын ол кеспеге аьзир эди. Неге десенъ олардынъ тыртайып сызыкланганы эсли куьнлерининъ келгени акында айтып турылар. Эм ол затты баа таслардан ясалган юзиклер де, алтын билезиклер де ясырып болмадылар. Куьннен-куьнге барган сайын ол оьзи-оьзиннен козгалатаган, аьдемлерге тез тутатаган шалт акылын тоьгерегиндеги аьдемлерине коьрсетти. Мине ол эри оьлгени сегизинши йыл, бир тойга, бир байрамга катнаспай, ялгыз яшады... Ол уьстине коьк даьрий шыба кийген. Сол шыба ман орамга шыкса, онынъ узын этегин он эки кыз ысламага деп ясалган бавлардан коьтерип оны ман бирге шыгадылар. Басындагы онынъ бийик такыя боьрки ак таслар ман оралган. Соьле-аьле ол туьрли-туьрли туьслер мен йылтырайтаган коьк даьрийге коьмилип: бирерде коькирексип, бирерде сукланып, бирерде сейирсинип, туьрлише аьйлежисил туьменшиге карады. Тек бираздан ол туьменшидинъ соьзине кулак салды эм сол саьатлей аьйлежисуьви юзиннен тайды. Ол эс берип тынълады. Кыскаяклыдынъ аьйлежисийтаганын туьменши онынъ бетиннен сезетаган эди. Сол затты Ногай сезетаганын Инжи-хан оьзи де билди, тек яшавда уьйренген касиетин коялмай, биле болса да, оны ман да уьйреншикли оьзин юргистетаган эди. Аман да муна йол юргистеалмады, онынъ ,коьзлери бирден мунъайып, соьйлейтаган кисиге тешкеруьвли карадылар.

- Сыйлы кыскаяклы! Мине сегиз йыл мен сенинъ эм улынънынъ ис юргистетаган колы болдым... Бизим ханларга дирек бол деп Саин-ханнынъ мага айткан соьзлерин канымды да, янымды да кызганмай, баьри куьшимди салып толтырып келеятырман. Сизге де, сизден алдын болган ханларга бергендей, янымды да, канымды да береекпен. Тек Алтын Ордадынъ ислери бардырылсын, данъкы оьссин ...

- О, аты уьйкен, карайман да меннен ярдам излейсинъ,- деп кыскаяклы соьзин боьлди.

- Тувра айтканынъ! Тек куры ярдам тувыл, оьзинъизди де яманлыктан саклаяк боламан. Инжи-ханым, сен билесинъ, сага да неше кере ашувын коьрсеткен сенинъ улынъ Толы-Бугы. Сап-сав болыл такта олтырган тувган уьйкен кардашыннан ханлыкты алаяк болады ол ...

- Аты уьйкен, мине неше кере биз баягы соьзге кайтамыз. Меним уьйкен улым авырыйды, тек ол бизим ярдамымыз бан Уллы уьлистинъ тагында олтырыл турган эди ... Туьменши «олтырып турган эди» дегенди эситип сескенип кетти.

- Сен келеектен бир саьат алдын, меним улым такты Толы-Бугы инисине берди. Мен де ол затка разылыгымды билдирдим,- деп ханбийке касындагына сынап карады.

- Кайтип?!- деп тутлыга берип екирди туьменши.

- Суьйтип, - деди Инжи-ханым азлана берип, куьлемсиреп, а оьзи ишиннен анадай каты аьдемди кутыгыннан шыгармага аз калганына суьйинип. - Эндиги меним экинши улым такты алды. Туды-Менъли такты оьзи унамады эм тагы да сол баягы дербишлерине тагылды.

- Ия, Коьк—иеси, Ер-иеси, Коьк-Танъри! Ия, ялгыз, сынъар Аллах, кудай! Кайдай куьнге биз еттик! деп эски эм янъы кудайлардынъ атларын айтып оькинишли соьйленди туьменши. Ханбийке сол айтылган соьзлердинъ маьнесине туьсинеек болып сынап кисиге карады эм: «Ашувланып айттыма яде сейири калдыма экен?»- деп ойланды. Тек туьменши эсин йыйды да ишиндегин ашпады, кыска акыллы ханбийке ол янъы ханга карсы шыгар деп коркты.

Кене де ханбийке сегиз йыл ханлыкта ялгыз оьзи басшы болып турган Ногайга сосы хабар ярамаганын бек аьруьв анълап туры эди.

- Сыйлы, Инжи-ханым! Буьгуьн мен ордады калдырып оьзимнинъ уьлис ерлеримге кетемен. Крымдагы байтакларымнан сувык хабарлар келдилер. Бизге бойсынган калалар басларын коьтерип баслаганлар,- деди, давазын коьтере де тоьменлетип, Ногай.

- О, аты уьйкен! Такка янъы олтырган яс хан сизге сенеди эм дем берерсиз деп те ойланады. А ол яс тувылым, билмей янъылыслар йибермеге де болаяк, деп ханбийке, туьменшидинъ ойы ман санасатаганын коьрсетеек болып, айтты.

- Яс солтан, эндиги ханымыз, тек мени мен тувыл да, оьзининъ тувган анасы ман да кенъесеегине шекленемен,- деди Ногай эм коьз алдына Толы-Бугыдынъ суьлдери келди. Толы-Бугы ога Саин-ханды эсине туьсиретаган эди. Тамам Саин-ханнынъ бетиндей бети кара, коьп-коьмек ялынлы коьзлери. Тек сыпаты тувыл, сусы да, катылыгы да, соьгинип соьйлегени де ога усайды. Саин-хан туьменшидинъ эсинде ястан бербетин сакланып калган. Эм ол тек сондай болсам экен деп шалысатаган эди. Кайдай куьш пен суьйген, оьктемсиген болса Саин-хан ман, сол такым ол суьймейтаган эм коркатаган эди яс солтаннан.

- Аьше, - деп Инжи-ханым Ногай айткан соьзлерди ойланып карап айтты· Кыскаяклы туьменшидинъ авызыннан шыккан соьзлерден коркты. Эм сол соьзлер Онынъ юрегин авырттылар. Неге десенъ Ногай айткан затлар акыйкатлай да уьшин эдилер. Такка янъы олтырган ханнынъ каты эм шуьриш акылын Инжи-ханым оьзи де бек яхшы билетаган эди. Толы-Бугы атасы оьлгеннен бербетин такка олтырмага шалысып келеятыр. Ол ханлыкты колына алаяк уьшин бир заттан да коркпайтаган эди, кайдай да огырсызлык этпеге разы эди. Баьленше кайта анасына да оьлтиремен деп шапкан йоллары бар эди. Тек хан боламан деп алгасаган солтанды Ногай ыслап туратаган эди, эгер ол болмаган болса, ким биледи, Толы-Бугы анасына колын коьтерген де болар эди. Инжи-ханым хан аьелинде Ногайдай ярдамшысыз калай кыйын болаягын яне-соьле ойланды. Болса да Ногайды аьли бир зат пан да ордада калдырып болаяк тувыллыгын анълады· Неге десенъ, ханлар кайдай да болсын оларга карсы турганды мутпайтаганларын бек аьруьв билетаган эди. Бир заманларда Инжи-ханым оьзи де улына карсы шыккан эди эм эндигиси кайдай каза басына туьспеге болаягы акында ойланды. Ханбийке улынынъ юмсак соьйлевине алданып кеткенине оькинди. Улы хан болаяк уьшин аьйлежисип турганын, тек соьле туьсинди. Эндиги ол ордада онынъ соьзи юрмеегине шекленмеди эм намарт хан оны оьлген атасынынъ тул хатынлары яшайтаган уьйде тургыстпага болаягын анълап коркты эм юреги сызлап кетти· Олар уьндемей, ойларга коьмилип олтырдылар. Туьменши ога сонъгы кере ойланмага амал берди эм яне не зат акында ханбийке ойланатаганын сезип, ишиннен кыскаяклыдынъ кыска акылын соькти. Ногай, кыскаяклыдынъ юзи мунъайганын коьрип, куьлемсиреди.

- Энди де Тохта бар, Мункединъ улы, ол сизге шынты дирек болмага болаяк... - деп акырын айтты Ногай. Ханбийке айтылган соьзлерди туьсинип, басын коьтерип, туьменшидинъ шырайына карады. Эм онынъ коьз алдына, Менъли-Тимур коьрип унамаган, Мункединъ калдыклары келдилер. Олардынъ бириси ханлыкты колына алмага болаягы кыскаяклыды ашувландырды· Аман да соьлеги аьлинде онынъ эрине яв болганлардынъ балалары да хан болганы колай экенин ойланып, савлай ашувы кетип, ол тек оьзин шуьшледи. Ол соьле туьменши янъы ханды явлайтаганын шакпага да болаяк эди, аман да ондай абыты яшавында бир зат та -туьрлендирмеегин анълап, уьмитсизленип, Ногайга сенимли карады.

- Сизге тынышлык эм рахатлык! - деп Ногай боьри тонынынъ этегин коьтерип ханбийкединъ ак термесиннен шыкты. Уллы ханнынъ аксарайында ягылган шыраклардан шыгатаган ярык эм той этетаганлардынъ кувнаклы давазлары тоьгерекке яйыладылар. Ногай саклавы ман атларга минип куьнбатар бетке, каранъа бийлеген данъылга кетти. Артта ети юз мешитли, шав-шувлы Сарай каласы калды. Атлылар уьйкен калады ярыкландыратаган затларга басларын бура берип эрек кеттилер. Каранъыда мешитлердинъ суьлдерлери коьпке дейим оларга коьринип бардылар. Авыстырмага атлар йок эдилер, тек туьн ортасында олар биринши керван - сарайга етип, онда астындагы атларды авыстырып йолларын узайтаяк эдилер. Карт Урлык, сенимли саклавы, йол коьрсетип алдыда барды… Бираз заман кетти…Йолдынъ онъ ягында да, сол ягында да, кабырлар коьриндилер. Ер тоьбешиклерге суьнъгилердинъ узын саплары кадалганлар, оларга туьрли туьсли кумаш кесеклери

байланганлар, олардынъ арасында бай кабырлар да коьринедилер: уьйкен тоьбелерде доьрткил этилип каланган мезарлар яде тастан келбакланган бабалардынъ сынлары олтыртылганлар. Кабырлардынъ артындa теп-тегис шоьл. Оны мынълаган йылкы ман кой атарлар таптап тегис эткенлер. Шоьлдинъ ойпаты да, кыры да коьринмейди. Алыста, коьк пен ер биригетаган якларда денъиздинъ толкынындай боз туьсли йылкылар ман топарласкан кой атарлар уьймелеклеседилер. Аьли уьйле ийги кесек кыйылган эди. Атлылардынъ бетлерин ашшы, исси ел ялайды: Атлы аьскерлердинъ артларыннан арбалар барадылар. Арбалардынъ уьстинде курылган шатырлар алдыдагы атлар коьтерген шанъды ютадылар. Уьстинде - боьри терисиннен тон, басында - кундыз боьрк, белине кылыш тагылган атлы аьскер куьптинъ алдында барады. Атлыдынъ тувра кевдеси мен бириккен мойыны коьринмейди, оьзи де ол ат белинде онъ ийнин алдыга берип сак болып олтырган. Онынъ онъ коьзи кара байлав ман байланган, бети бакыр туьсленип йылтырайды. Атлыдынъ артыннан аьскерлер уьшер сыдыра-сыдыра болып, тизилисип, енъил елис пен барадылар. Аьр сыдырадынъ аралары суьнъги сабыннынъ узынлыгы такым эм бирев де алдыга шыкпайды, артта да калмайды. Атлар, иелерин тынълап, бир терис абыт этпейдилер. Атлардынъ тершиккенлериннен олардынъ арганлары эм йол узак болганы сезиледи· Алдыдагы атлы билегине илинген камышысы ман колын коьтерип аьскерлерди токтатты. Арбалар беттен эки атлы ол бетке асыкты.

- Урлык, аьскерди сен юргистерсинъ! - деп колын коьтерген атлы еткенлердинъ биревине буйырык берди эм йийрен туьсли атын бурып, камышысы ман онынъ белине тийип тизилген аьскерлердинъ аьр бирисининъ бетине карап артка кетти. Алты ат егилген шатырлы арбага еткенлей, ол тувра аттынъ уьстиннен арбага тоьселген такталарга минип, шатырга кирди. Баска бир саклавы йийреннинъ тизгинин алып оьз атынынъ иерининъ канжыгасына байлады. Аьскер куьби тагы да йол алды. Аксамда олар уьйкен сувдынъ ягасында эдилер. Астына тоьселген такталары ман ак кийизли шатырды Оба-тоьбединъ басына олтырттылар. Туьменши шатырдан тез-тез кирип-шыгып, аясын манълайына салып, сынъар 6ир коьзи мен алыска карайды. Онынъ биревди карайтаганы сезиледи. Аман да ол саклаган затын коьрмей, тагы да шатырдынъ ишине киреди. Тоьбединъ тоьгерегине тоьгилип аьскерлер орынласканлар. Олар от ягып, казан илип, ишине эт, туьй салып ас асадылар. Туьменши шатырда ялгыз олтыры. Ол бир де сакламага суьймейтаган эди, боьтен де сондай вакытларда касында аьдем болганын унамайтаган эди· соьле де ол ялгыз эди. Тонынынъ алды ашык, коькирегинде биткен яралардынъ ызлары коьринедилер. Ол коьзин юмып, ойга коьмиледи. Басын ийип кирген Урлык онынъ ойларын боьлди.

- Аты уьйкен! Тохтадан явап келди, - деп Урлык, иесининъ карамы ман распага коркып, оьзининъ этиклерине карады.

- Кирсин ... - деди бираз ойланып Ногай. Савыт-садакларын занъырдатып шатырга элши киси кирди эм тизине шоьнъкип, басын ерге тийгистти. Кисидинъ аркасындагы куьбеси кара сактыян ман куьпленген, басындагы калкан боьркине кара канат беркитилген. Ол затлар элши аьдемнинъ белгилери эдилер.

— Ием меним!.. - деди билдируьвши басын коьтермей.

— Тур! - деди Ногай.

— Элши турды.

- Меним тоьрем сизге билдиреди, - деп соьзин баслады киси. - Эртен куслыкка ол Оба-тоьбеге етисеек ... - деди дирилдеген давазы ман. ол тагы да туьменшиди мактаяк соьзлер косаяк болды, аман да оьзин мактаганды яратпайтаган туьменши суслы каравы мaн оны токтатты· - Баска косаяк затынъ болмаса, йорык йоьне! деп Ногай бакырып айтты.

- Аьше, - деп билдируьвши энъкейип, арты ман козгалып, шатырдан шыкты. Туьменши ялгыз калды. Ол шатырдынъ ишинде бираз юрип, шатырдынъ терезе тесигине келип, кийиз туткышын ашып куьнъиртленген коькке, кешки уйкысына аьзирленген шоьлликке карады. Аьскерлер казан асып от яккан ерлерден куьйик нйис онынъ бурнына сокты эм аьскершилердинъ давыслары кулагына еттилер· Сувдынъ ягасында кисенли болып отлайтаган атлар коьриндилер. Оларга бир кесек заман карап болып, ол карамын Эдил сувда токтатты. Эдилдинъ кенъ, коьп, толкынсыз сувы тынып агады. Эдил, яшавында коьрген коьп баска сувларды, туьменшидинъ эсине туьсирди. Эм элбетте Терек сувдагы согыс та

коьз алдына келди. Сол согыста ол, Ногай, коьзин йойган эди. Ярасы янъырганда, бетининъ онъ ягы сызлап авыртты... Янатаган шам агашты ыслап шатырга Урлык кирди. Туьменши кийиз туткышты туьсирип, кирген киси бетке бурылды. Урлык колындагы шам агаштынъ оты ман шатырдынъ доьрт муьйисинде илинген балшыктан ясалган шыраклардынъ майын якты. Шатырдынъ иши ярыкланды. Ногайдынъ бакыр туьсли бети ярыктан тагы да бек йылтырады, Эм ол басындагы боьркин шешип, кетерилген басынынъ тоьбесиннен салпырайтаган кекел шашын касып, танавларын коьптирип, олтырды.

- Уллы хан Толы-Бугы биз токтаган тоьбеден он шакырым ерде конган! - деп Урлык, колындагы шам агаштынъ янатаган отын авызы ман уьрип соьндирди. Туьменши саклавы айтканына басын ийип, уьндемей олтырып, тешкерип: - Эртенъликке дейим саклайык. Уьйкен ислерди эрте баслап эрте кутылсанъ аьруьв, - деди ол эм ойланып косты; - Урлык, кымыз аькелеш мага! Авызым курып туры... Урлык шыгып ез аяк пан кымыз аькелди, Туьменши кымызды асыкпай ишти, ишип болып аяктынъ тысын оьбип кайтарды.

- Куьзетшилерди салып шык! - деп Ногай Урлыкка буйырык берип, оны йиберди. Урлык, куьзетшилерди салып болып, тагы да шатырга кайтты. Ногай уьндемей, саклавы кайтканына эс бермей, бир ерде карамын токтатып олтырды. Урлык та тыныклыкты бузбай, турган еринде катып, иесининъ буйырыкларын саклады. Ногай саклавы бетке бурылып: - Мен аьли Эдилге карап, баягы Терек сувда озган согысты эске алдым. Кайтип сол согыстан мени шыгарганынъды кайтаралап айташ ... - деди. Урлык басын тоьмен салып, акылын йыйып, бир неше кере айткан затын кайтаралап айтпага аьзирленди. Эм ол иеси, хабарласпага суьйип, сол затты айт деп тилейтаганын билди. Окын-окында Ногай саклавшысына сол заттан баслатып, оннан сонъ баска затлар акында да хабарласатаган эди. Урлык авызын тек ашатаган эди, а Ногай оьзининъ ойларын, уьмитлерин тоьгинип айтатаган эди. Сол заманда саклавы уьндемей иеси айтканларды тынълайды, соравларына явап береди. Сонадай хабарласувдан сонъ олар экевлери де бир-бириннен арадылар эм янъыдан олтырып соьйлесеек уьшин коьп заман кеткени оларга керегеди. А булай яшавда Ногай аз соьйлейтаган киси эди. Ол эсли болганы уьшин эм ордада туткан орыны себепли оьзин соьзгер этип коьрсеткиси келмейтаган эди. Тек сонъгы заманда ога яде картлык еткени уьшинме, яде баска бир зат уьшинме, яшав акында ойлар коьп келедилер. Эм ол сол ойларын Урлыкка тоьгинеди. Яслык шагында Ногай ондай тувыл эди. Соьзге шебер, уста, соьйлемеге де суьетаган эди. Оьзининъ шешенлигин aьскep куьптинъ алдында коьрсеткени аз деп, орда да йыйылган тоьрелердинъ, мырзалардынъ алдыларында соьз алып эм сол усталыгы ман, йигерлери мен ханнынъ оьзине де ярайтаган эди. Бирерде колына кылкобыз алып, ханга йыр багыслап йырлайтаган эди. Боьтен де ол тыс кыраллардан келген араплар ман, иудлер мен, румлар ман соьйлесип, олардынъ эллериндеги яшавларын билмеге, олар ман дин акында эриспеге суьетаган эди. Тек эсли болганда, онынъ данъкы кыралда айтылганда, онда сол акылы койылды, ойланганын ишинде ыслатпага яшав уьйретти. Урлык оьзининъ шынты сенимлигин сол Теректеги Хулагадынъ l аьскери мен согыста коьрсетти. Сол согыста туьменши, булай аьскершидей болып, кылышын коьтерип, явга шапты. Сол йигитлиги мен аьскерлердинъ юреклерин коьтерди. Тек оьзи саплы суьнъги ушып бетине тийгеннен аттан тымалап туьсти· Урлык, оьзининъ яны уьшин коркпай, яраланган Ногайды согыс даладан коьтерип шыгарды... Соьле Урлык, сол затты хабарламага суьймей, уьндемей ойланып турды. Ол, Ногайга эртенги куьннинъ уьйкен маьнеси барын билип, сонынъ уьшин хабарлары узакка созылып туьменшиди тыншайдыртпас деп коркып, соьзди басламады. Экиншилей де, ол Ногайдынъ эртенъги куьни уьшин айлак та юреги кыйналатаганын сезип, баска хабарлар ман алдандыргысы да келмеди. Ногай да сол саьат Урлык соьйлегиси келмейтаганын сезди эм уьндемеди. Урлык калын юнли терилерди ерге тоьсеп шатырдан шыкты. Туьменши тонды уьстиннен шешип терилерге ятты эм уьстине баягы тонын япты. Ол коьзин ябып коьпке дейим уйкламады. Бос термеде, шатырда ол ялгыз конса, бир вакытларда оьзи де анъламаган бир заттан яны шыгып коркатаган эди. Аьли де солай болды. Ол оьзин япа-ялгыз каьрип, кишкей аянсыз баладай сезип кыйналды. Оны билгенлер, бу аьдем бир заттан коркады деп эситселер, ыйнанмас эдилер. Соьле де ол не заттан, кайдай кара куьштен коркатаганын оьзи де анъламай ятты. Бу дуныяга кайдай болып яратылганын да мутып, коьзин ашпага да коркып бирев оны бугындырмага келетагандай да ойланып, ол тоннынъ ишине коьмиле берди, апаты коьтере де кетип, аьр бир сеске кулак салды. Бир янбасыннан баска янбасына

авдарылып, тонга ябысып терледи. Суьйтип бир кесек заман озганда ол, яшавында болган затларды эсине туьсирип, оьзине тынышлык тапты. Яны тыншайды, каты соккан юреги согувын тоьменлетти. Яшавында болган затлар, толкынлы туманга усап, коьз алдына Берке-ханнынъ суьлдери де келди, Беркехан Саин-ханнан сонъ оны, Ногайды, йылы коьрип, ордада басын билетаган экинши хан эди. Соьле-аьле ога оьлеятырган Берке-хан коьринди. Уьйкен, ялпак, сары бетли, сийрек сакаллы, шашлары кулагынынъ уьстиннен артка таралганлар, бир кулагында алтын сырга эм оьзи тынган давазы ман эринлерин йыбырдатады: «Сен, Ногай, Уллы уьлисте Джиганхир! баслаган исти юргистпеге ялгыз каласынъ. Ханлардынъ каны осалланган. Олар куьн туватаган яклардан алып келген кайратлыкты, йигитликти йойганлар. Тек ханларда Шынъыз калдырган бойсындыртувды, коркытувды осалландырмага ярамайды. Сенде Джиганхирдинъ, онынъ улы Жушидинъ каны агады. Сол канынъ бу дуныямызда куьннен-куьнге аьдемлер арасында куьшленетаган кенъбайлык пан, сабырлык пан аьлекленмеген. Сен Джиганхир калдырган кыралда меннен сонъ болаяк ханларда оьзинъ куьлетки болып Куьлетки дуныяга кеткишей етекши болып тураяксынъ. Тек ханнынъ улы хан балмага ярайтаганын мутпа, эгер сол аьдет мутылса, уллы Джиганхир эткен истинъ сонъгы келеек, юз алпыс кесектен шоьмишлеп йыйылган кырал, шашылаяк. Эм санъалыкта бу дуныя ханлар эткен оьктем ислерди мутаяк. Соны эсинъде тургыст, ханлыктынъ ерлерин кенъейт эм беркит!» Туьменши ханнынъ эстелигин эсинде аьруьв саклайтаган эди эм онынъ оьсиетин берк тутатаган эди. Ногай оьзи де ханлыкты колына алмага болаяк эди, неге десенъ куьши хандыкыннан да коьп эди, тек Беркединъ соьзлери ога сол абытты эттирмедилер. А эртен ол сол затты бузбага керек болды. Уллы уьлистинъ хайыры уьшин бузбага керек болды. Яс хан басшылыкты кыралда тийисли юргисталмайды, онадай юргистуьвдинъ сонъалыгында ханлык осалланмага болаягын Ногай сезетаган эди. Тек ол ханнынъ улы хан болмага керек деген Беркединъ оьсиетин тутып, Толы Бугыды ханлыктан тайгысталмады. Аман да Ногай Толы-Бугыдынъ басшылыгы коьпке дейим созылаягын да аькис коьрди. Неге десенъ ханнынъ аьр бир баска кыралларга шапкынлыклары пайдасыз кутылып турдылар, байып кеткен, куьшленген мырзалар ханды тынъламай басладылар, а хан оьзи коьп билген Ногайды мисетке алмады. Ногай уйклаялмай кыйналып турды. Домбырадынъ зынъырдаган сеси, йырдынъ анъы эм тынълайтаганлардынъ йырды ярататаган давазлары тыстан эситилдилер. Йыр кутылганда, давазлар койылдылар, шатырды тыныклык бийледи. Ногай шатырдынъ эсигинде турган эки саклавдынъ соьйлесетаганларын эситти. Туьменши оларга уьйренген эди эм олардынъ кешки хабарласувларына бир зат та айтпайтаган эди. Ол, кара халктынъ соьзнне сукланып, уйклап кететаган эди. Маштак, тoьrepeк бетли, батлак коьзли Алдан йолдасына бир затлар хабарлайды. йолдасы Туган, авызыннан бир соьз де шыгармай, тынълайды, а Алданга тынълайтаганы-тынъламайтаганы дел хайыр болып, ол оьзининъ хабарын бардырады. Ялпак бетли Туган Алдандай болып соьзгер тувыл эди, ол уьндемес, шырайына мунъайлык энген аьдем эди. Туганнынъ бетинде куьлки бек сийрек коьринетаган эди, а Алдан оьзи-оьзин соьйлеп кувандыратаган киси эди. Соьле-аьле де Алдан бир куьлкили хабар айтып туры.

- ...Бурын-бурын бир бай болмаган манап 1 бизим авылда яшаган. Кызыл сакал Шынъыздынъ келуьвиннен алдын яшаган сол манап. Сол заманда кый авдарсанъ, кыпшак шыгар деп айтканлар, сол такым коьп кыпшак болган. Бизим манап та кыпшак эди. Онынъ доьрт пишеси болган. Бир куьн пишелер йыйылысып байы кимди бек суьеди деп шар бузып бир-бирлери мен урсысадылар. Уьйкен пишеси: «Мени суьеди, неге десенъ мен уьйкенмен, меним балаларым ата юртта калаяклар», - дейди. Экиншиси: «Мени, дейди, неге десенъ мен асыл тукымнанман». Уьшиншиси: «Мени, - дейди, - неге десенъ савлай уьй куллыкты мен юргистемен». Кишкейи: «Мени, неге десенъ ишинъизде мен энъ яспан, суьйдимлимен», дейди. Эриседилер олар эм бир де маьнесине шыгаялмайдылар. Эм олар манаптынъ оьзиннен сораяк болдылар. Савлайы да йыйылысып олар эрине бардылар. Бакырысып, кышкырысып, йылап, эр кисиден сорадылар. Манап оларга уьндемей карады: ол кайтип яваплаягын билмей эди. Неге десенъ пишелердинъ аьр кайсысы уьйде керек эди, Биревди бек суьемен десе, аьелде тынышльш бузылаяк, куьнлев басланаяк, бир-бирлерине яманлык сагынаяклар. Сол заманда манап кыскаяклыларынынъ соьзлерин токтатып: «Хатынлар, эртенъ мен базарга бараякпан, сонда мен бир коьк мойшак аларман, эне кимге соны берсем, соны бек суьетаганымды анъларсыз. Тек мойшакты алган баска биревге мактанып айтпасын», - деп айтты. «Аьруьв», - деп пишелер де разы болдылар.

Эртеси куьн манап базарга барып бир мойшак тувыл, доьрт мойшак сатып алады· Пишелер шыдаялмай байын саклай эдилер. Манап келип, аьр бир пишесине айырым кирип: «Хатыным, мине сага коьк мойшак, мен сени калганлардан артык суьемен, тек сен мойшакты биревге де коьрсетпей шыбадынъ омыравына тик», дейди. Доьрт пише де авызларын кымып разы болдылар эм ишлериннен, байым мени артык суьеди деп, оьктемсип юрдилер. Баьри аьдемлерге де аьжел келеди де эм бир зат та ясыртын калып болмайды. Суьйтип манап та оьледи. Доьрт пише сыйт этедилер, йылап бозлайдылар: «Бай-вай! вай-бай! Кайтип сен мени муна сувык уьйде калдыргансынъ. Кайтип сенсиз мен яшаякпан. Оьзинъ айткасынъ да баскалардан артык суьемен деп, коьк мойшакты да бергенсинъ, соьлеге дейим оны эстелик этип сaклайман...» Сондай соьзлерди пишелер, бир-бириннен эситкенде, сейирлери калдылар. Олар кайгыды да мутып бир-бирине оьтирикти айтасынъ деп эристилер. Тек аьр бириси де койныннан шыгарып коьк мойшакты коьрсеткенде авызларын кымдылар. Байлары акыллы эм кылыплы болганын билдилер... Алдан, хабарын айтып кутылып, Туганга кapaды. Туган уьндемей турды. Хабаршы онынъ уьндемейтаганын коьрип, оьзининъ тизине аясы ман шалп этип согып, сыкылдап куьледи. Ногай да, хабарды тынълап, ишиннен куьледи. Тоьгеректи тыныклык бийледи. Кешки сувыклык шатырга кирип баслады. Ногай тонъып, уьстине ябылган тонына орана берип, авдарылды. Тыныклыкты Алданнынъ курылдавы бузды. Ногай ялгыз Туган оьзи кеше уйкламай шатырды саклайтаганын билетаган эди. Тек бир кайта Ногай Туган оьзининъ акында хабарлаганын эситип калды. Конъысы мырза шапкынлык этип Туган яшаган авылды тонаган эди. Савлай, авылшыларды, олардынъ ишинде Туганнынъ анасын да, ага-инилерин де ол есирликке алган эди· Туганнынъ атасы душпанлардынъ биревлери камышы ман тийгенде, шыдаялмай сол корлайтаганга пышак сукты. Мырза оны билип, уллары карап турганлай, аталарынынъ коьзлерин шыгарып аьдем йок данъылга аькетип сынъар оьзин калдырды. Туганнынъ яшавы Ногайга оьзининъ яшавыннан бир кесек затлар эске алдыртты. Ол да сага усап атасын йойган эди эм сонынъ уьшин Туганды аяп та алатаган эди. Тамам суьйтип Ногайдынъ кардашкавымы есирликке туьсип оьлтирилген эдилер· Сол зат болатагап заманда Ногай кишкей бала эди. Ногайдынъ атасы мангыт ханлардынъ тукымларыннан эди. Атасы оьлгенде аны асыравга анасынынъ кардашлары алган эдилер. Анасынынъ атасы Жущидинъ калдыклары ханлыкты юргистетаган эдилер. Ногайды хан тукымы асырады. Хан тукымынынъ балаларында болгандай онда да аталыгы болды. Аталык яс берк болсын, ийттей шыдамлы болсын, деп, бабаларынынъ аьдетинше, балага анъ ийттинъ суьтин эмдирди эм соннан себеп анъ ийтлердинъ бир тукымынынъ атын атады. Кишкейлей оны аьскершиге керек туьрли-туьрли оьнерлерге уьйретти аталыгы. Аьр-бир байрам сайын яслар ара озатаган сынасларга оны шыгарды. Ногай сол сынасларда аттан бир де йыгылмай енъуьвши болатаган эди. Тири болып оьсти· Яшавга ыйнанувы, сенуьви юрекке сыймай юрди. Хан тукымы эркелетип оьстиргеннен себеп, онынъ бир кыйланмай хан ордасынынъ йыйынларында кылкобызда ойнайтганын эм йырлайтаганын коьрмеге болды. Эркин кустай елпилдеп оьсти. А он сегиз ясына толганда атасын оьлтирген Орканды оьлтирип эм уьш юз термесин ягып оьшин алды. Орканнынъ ясак аьдемлерин савлай уьлислерге шашып сатты... А соьле ол алпыска толган эди· Эм алдынгы яшавга сенуьви оннан тайып баслады. Ол оьзининъ яшавына караганда, алдын тешкермей айтатаган такпактынъ соьзлерине яшавы усап кететаганын ок сезди. Не зат уьшин яшагаман? Неге яшав берилген? Эм суьйтип оьзи-оьзиннен сорап, яшавын мунълы саклавдынъ каьрип атасынынъ яшавы ман тенълестирди ол. «Кайдай мырадым толды, не затка келдим?»деген соравлар оны кыйнадылар. Юзлер, мынълар аьдем оьлтирди ол яшавында. Бирев де янын тыныш бермеди. Аьр кимге де яшав таьтли коьринди... Авырув баска темир таяк пан соккандай этип, ога бир ой келди· Йок яшавдынъ аргы ягы. Куьлетки дуныя йок деген ой келди. Эм яшавга тоймаган онынъ яны сол заттан кыйналды эм онынъ юрегин ашувга, оькинишке толтырды. Ах, анда да яшамага болатаган болса... Баьри зат та бос! Ол, кыралдынъ куьшлилиги уьшин, ханлар туьзген шартларды саклав уьшин яшады, эм оьзи коьп кудайы болган эски Таьнъри динге де, сынъар бир кудай Алла болган янъы динге де ыйнанып турды. Бир де оьлип кетпеге болаягы акында ол ойланмады. Эндигиси сол куьлетки дуныясы яде Ахыреттинъ оьзи бар болса да, аьдемлердинъ муна дуныядан кеткилери келмейтаганын ·коьрип, муна яшавдан онда колай болмас экенлигине ол шекленмеди. Сынъар бир Аллага ыйнандыратаган янъы дин

куьлетки дуныя бар деген Таьнъри мен коьтере де келиспейди. Эски дин аьдем кайтип яшавында яшаган болса, суьйтип куьлетки Дуныяда да яшаяк дейди, а янъы дин ийги аьдемге еннет, куьнали аьдемге яханем аьзирлейди. Эки дин бир-бири мен эш сыйыспайды, бир-бири мен куьреседи, ол аз деп, янъы диннинъ оьзининъ ишинде де келиспейтаган затлар бар, суьйтип суннетлер шейитлерди коьтере де унамайдылар, Хулагадынъ патшалыгы баска мусылман кыраллар ман кавга этип баслаганы сол затка шаат болады. Бас деп эки динге де шекленгенде, Ногайдынъ ашувы ишине сыймады. Крым калалардынъ бирисининъ яшавшылары ога бойсынгысы келмей, басларын коьтергенлеринде, ол оларды каты язалады. Сол заманда, ол, аьр бир аьдем кайтип яшавдан кеткиси келмейтаганын коьрип, биринши кере шекленди эм кутыгыннан шыгып: - Бу явур каладынъ яшавшыларынынъ бирисин де калдырмай оьлтиринъиз! - деп буйырык берди. Эртеси куьн мынълап язаланып оьлтирилгенлерди коьрип, сейирсинди. Тек туьнегуьнде сатув этип, йыр йырлап, ас ашап, юзим оьстирип, бала асырап яшаган аьдемлер, буьгуьн сал эт болып ятатаганларына аьжейипсинди. «Мине савлай яшав!» - деди сол заманда Ногай, Шынгыз тукымнынъ асыравы болып оьскен аьдем. Куьн туватаган кырлар беттинъ аьдемлерининъ каны онынъ тамырларында ага эди. Ол аяв деген затты билмеген, куьнтувардан куьнбатарга дейим баска халкларды яв деп санап эм коьтересин де, азына да, коьбине де карамай, оьлтирмеге керек деп ойлаган. Эм оьзи юрген ерде тек бойсынувды, коркувды калдырмага керек деп билген аьдем. Оьзи де аьжелсиз аьдем тувыл экенин анълап, сейири калды. Тамам суьйтип бурынгы бабасы Шынгыздынъ да сейири калган эди. Эм сол заманда бабасы сол заттынъ маьнесине шыгаяк болып, Чань-Чунь атлы даос манакты шакырткан эди. «Яшавды созбага затлар бар, тек аьжелден бир дарман да йок», - деп ога манак явап берген. Ногайдынъ ашувы бираздан таркады. Эм ол коьпке дейим куьнаьли экенлигине кыйналды. Эндигиси савлай Дуныяда болатаган затларга карайтаган Таьнъри-кудайга ыйнанмай, сынъар бир кудай Аллага ыйнанып баслады. Калаларда юзлеген мешитлер салып, ислам диншилерди байлык пан савгалап, мусылманлык тутатаган Мисир патшалыктынъ солтаны ман дослык курып, Аллага ярамага шалысты. Тек ана ой бир соьнип, бир янып басыннан кетпеди... Не затка ыйнанаягын билмейтаган ой… «Кув шоьлде калган сокыр», - деп Ногай, бир заманда Туганнынъ авызыннан шыккан соьзлерди, эринлери мен йыбырдады. «А мен, мен яшавда сокыр, каьрип тувылманма?» деп оьзи оьзиннен сорап, туьменши соьзиннен оьзи сескенди· Айтканын мутаяк болып, тонына орала берип, бир неше кере авдарылды. Тек муталмады. Сол соьзлерди мутаяк уьшин яшавыннан бир куванышлы, суьйинишли затты зор ман эсине туьсирмеге шалысты. Саин-хан куьнбатардагы каранъа l кыралларга еткенде эм шаманлар биз Куьлетки дуныяга еткенмиз дегенде, Саин-Хан сыйлы тоьрелер йыйылган ордасында Ногайдынъ йигитлиги уьшин ога халк арасында Ногайга эндиден арбатын Иесу-Ногай 2 деп аталсын деп ат берди. Ана басындагы ойды мутаяк уьшин ол сосы затты зор ман эсине туьсирмеге шалысты· Тек... «А мен сосы яшавда сокыр, каьрип тувылманма? - деп эринлерининъ йыбырдавы токтамады. Уйклаган аьдемнинъ авызына йылан киргендей, басына кирген сосы соьзлер де артына шыкпадылар. Ол, сокыр коьзин япкан байлавды шешип, бетин бармаклары ман уйкалады, эм тез арадан оьзининъ уйклап кеткенин билмей калды· Танъда уянды. Турып, тонды ийнине салып, шатырдан шыкты. Колларына саплы суьнъгилер ыслаган саклавлар уьндемей турагалып туры эдилер· Ногай, саклавлардынъ кеше соьйлейтаган соьзлерин эсине салып, бас деп маштак бойлы, тоьгерек бетли Алданга карамын бурды. Туьменшидинъ карамын сезген Алдан, коькирегин алдыга шыгарып, коьзлерин батлатты. Саклавларды Ногай оьзи айырып, сайлайтаган эди· Баска туьменшилердей ол саклавларды тоьрелердинъ улларыннан сайламайтаган эди. Неге десенъ тоьрелердинъ балалары ишинде мазаллы, сенимли, шыдамлы, аьдем таппага бек кыйын экенин билетаган эди. Кара халктынъ арасыннан шыдамлы, йигерли, сенимли йигитлер шыгатаганын боьтен де баска халктан болса ийтинъе сенгендей сенмеге болаяк экенлигин, Ногай билетаган эди· Сонынъ уьшин де онынъ саклавлары - коьбинше кыпшаклар, аланлар, орыслар, балахлар эдилер. Алдан ман Туган да кыпшаклар болганлар. Ногай, Алданнынъ ойсыз· шырайына карап, куьлемсиреди, а оннан сонъ карамын ялпак, караборан бетли Туганга бурды. Туганнынъ сийрек кирпикли, кысык коьзлерининъ карамы мунълы эм сувык эди. «Ол караманълай коьзи тесилмеген болса да, муна яшавда сокыр атасыннан да сокыр!» - деп ойланып, туьменши эрек тайды. Тоьменде, тоьбединъ тоьгерегинде, соьнген отлардынъ касларында, аьскершилер уйклайдылар. Куьнтувар кызарып баслаган· куьл туьсли коькте юлдызлар аьли де йылтырайдылар. Суьт туьсли ай, сынган ярти шынъ тепшектей, ер уьстинде илинип туры. Енъил ел эседи, эректен атлардынъ кисиневи

эситиледи. йылкыдынъ янында, янмай туътини шыгып турган оттынъ тоьгерегинде куьзетшилердинъ суьлдерлери коьринедилер. Ногай, артында абытлар эситип, бурылды. Тоьбеге асыкпай Урлык коьтерилеятыр эди· Ногай, ян саклавына тешкерип карап, Урлыктынъ картайганын коьрип, ян саклавга тувыл да сарай ыргатшыга яраяк ол энди деп ойланды. Туьменшиге тускаланып йиберилген саплы суьнгилерге оьзининъ коькирегин тутып, иесин аьжелден неше бир кере саклаган Урлык эди ол. Тек онынъ сондай берклиги саклавшыдынъ оьзине де, туьменшиге де яшавды калдырды. Соьле болса, тири болып коьринсе де, шал баслы Урлык, сокыр ийт койшыга ярдамшы болмага ярамагандай, ол да саклавга келиспейтаган эди. Урлыктынъ тувган ерлери - Кавказ тавлар. ол, кишкей бала болып, есирликке туьседи, оннан бир кыпшак бай оны сатып алады, ол онынъ колында кул болып оьседи. Кулдынъ куьни каранъа дегенге усап, ол кишкейиннен алып коьрмегени калмады· Яланъаш та болды, аш та юрди. Бай йийтаган затлардан бир зат калып олтырса, сога курсагын тойгыстты. Ийтлерге кемирмеге тасланган суьеклерди де олардан тартып алып еди. Ийтлер мен ийтше ырылдасып, олардан суьеклерди тартып алаятырганда, оны биринши кере Ногай коьрип, муна йигиттен сенимли бирев де болмас деп байдан кулды алды· Эм онынъ ойы дурыс болып шыкты. Иесининъ яшавы, оьзининъ яшавындай баа коьрди Урлык. Ол иесиннен бир де айырылмады. Аьр затка тынълады, аьр буйырыгын толтырды, уьйкен шапкынлыкларда аьскерди де юргистти. Аман да, иеси мен сондай ювыклыгы болса да, онынъ юрты да, байлыгы да, пишеси де болмады. Уьлис ерде туьменшидинъ сарайы, узакка созылатаган шапкынлыкларда болса, ашык коьк яде иесининъ шатыры ога уьй болды. Урлык иесининъ аьр бир aдымын, аьр бир кapaмын, кайтип тыныс алатаганын билетаган эди эм иесин иш коьрип, суьетаган эди. Ногай да саклавын нызамы уьшин иш коьретаган эди. Урлык тойларда, байрамларда, оьзге куллардай болып курсагын толтырмага асыгатаганлардан тувыл эди. Иесине бир де терис соьз айтпаган эм онынъ кылыкларына да разы тувыл экенлигин биревге де билдирмеген. Согысларда да дели бастай янып, иеси барын мутып, явга шаппайтаган эди. Коркув дегеннинъ не экенин билмеген Урлык оьзининъ саклав борышын аьруьв толтыратаган эди· Оьзи ырызлы. Согысларда есирликке кыскаяклы туьсе калса, туьменши де, баскалар да, коьрмесин деп сакланатаган эди...

- Куслыкта Тохта аьскери мен келеек Тойга деп, ювыктагы авыллардан бир он тай еткерсинлер деп, аьдемлеринъе айт! - дейди туьменши, - Аье, аты уьйкен! - деп Урлык басын ийди. Экевлери де уьндемей турдылар. Урлык, иеси ялгыз калгысы келмейтаганын сезип, кетпей турды, Ногай авыр тыныс алып давазын коьтермей йырлады: Эгер аьдем эки oйлы болса, Эр киси тувыл - хатын аты, Эгер аьдсм бир ойлы болса, Эр киси тувыл – сыйлы басы! Эгер хатын эки ойлы болса, Эй, йигит, - юртынъ соьнди! Эгер хатын бир ойлы болса, Хатын тувыл - ол эр киси! Ногай йырлап кутылып ойланды. Оьзининъ акында ойланды. Ол аьр заманда да бир ой ман яшайтаган эди эм оьзин йырдынъ соьзлеринде айтылгандай этип «басым сыйлы» деп коьретаган эди. Яшавда онынъ тек бир ымтылувы болды. Баьри куьшин, савлай яшавын уллы тукымынынъ ислерине багыслады. Тек картайганда, коьп коьрген, орнында турган аьдемди яшавдынъ оьмирли соравлаоы козгады. Ол эки ойлы болатаганы уьши'н бу йырды сонъы заманларда· йыйы-йыйы эсине ала турды. Соьле-аьле де: «Шашым агарганда кыскаяклыга усаягым келедиме меним?» - деп ол оьзи-оьзиннен сорады. Эм сол сорав уьшин оьзи уялды. Буьгуьн ол, Ногай, Шынъыз туьзген Яс 1 йосыклардынъ бирисин бузбага керек болды. Неше бир кере сол йосыклаp уьшин канын тоьккен болса да, янын бермеге аьзир болса да, а буьгуьн карсы абыт этпеге керек эди· Ханга тынълав, ханга зорлык этпев, а боьтен де ханга кол коьтерип болмайтаган йосыктынъ тысына шыкпага керек болды. Алдынгы заманларда ханларды оьлтиретаган болсалар да, ол затты коьрсетпей эткенлер. Ногай неше бир аьдем йиберген эди ордага ханды оьлтиртпеге, тек онынъ аьдемлери ысланып, хан ман аскакка асылдылар. А ол ханды авыстырмай

тынышлык табаяк тувыл эди· Боьридинъ куйрыгы басындай болмас дегенге усап, Толы-Бугыдай осал, тентек аьдем де хан болмага ярамайтаган эди. Эгер Туды-Менъли оьзи басшылыкты юргистеалмайтаган болса да, ол Ногайды тынълайтаган эди эм соннан себеп те ордада ханнынъ йосыклары тутылатаган эдилер. Яс хан Толы-Бугы биревге де тынъламайтаган эди эм ханлык ишинде бойсынган халклардынъ араларында ханга карсы козгалыслар болдылар. Мырзалар да, тоьрелер де ханга тынъламай басладылар. Сонынъ уьшин ... Ойлары эки яклы болатаганы уьшин Ногай сол бурынгы йырды эсине алды...

- Мен дуныядан бас кешкенде, Урлык, улларымнынъ кайсысы меним исимди юргистер экен? - деп бираз ойлы болып сорады Ногай.

- Билмеймен, ием, - деди Урлык.

- Исимди юргистеек туврашыл бала менде йок деп айткынъ келедиме?

— Билмеймен, ием, - деп явабын кайтаралады Урлык.

—Куьшли атадан осал балалар тувадылар, акыллыдан - акылсызлар· Меним огырсыз улларым меннен сонъ меним ислеримди муттыраяклар, - деди оькинишли болып Ногай. Урлык та уьндемеди. Соьйтип олар коьпке дери уьндемей турдылар. Куьнтуварда тoьrepeк кызыл куьн йогарыга коьтерилип баслады· Аьскершилер уянып, от ягып, тагы да казан илип, эртенъги асларын аьзирлеп басладылар. Туьменши шатырга кирди. Урлык та ислерин толтырмага кетти. Куьн ерди йылытып баслаганда, Толы-Бугы келеятырганын билдирдилер. Туьменши эсиктинъ касында, энегеди колы ман ыслап, он косак ат егилип келеятырган орда термесиннен карамын алмай турды. Мунадай шакларда кийиндиретаган ыргат шатырга кирди. Туьменши боьри тонын уьстиннен шешип, берк кевдесиндеги биткен яралардынъ сызыкларын коьрсетип, сынъар, бир тери ыстанда калды. Ыргат туьменшидинъ коькирегине, ийинлерине, билеклерине бакыр алатлар беркитти, а онынъ уьстине коьк капталды кийгистип, сонъ басындагы ыракшыннынъ уьстине йылтыравык болаттан ясалган тувыпга боьрк кийгистти, Туьменши оьзи белин бувып, кынлы кылыш пан бил саплы камады белбавына такты. Колына камышысын ыслап, ол шатырдан шыкты. Ол шыкканда узак болмай турган баска тоьбеге хан ордасы кондырылган эди. Ордадынъ тоьгерегинде атлы саклавлар уьймелеседилер, тоьбединъ эки ягында ханнынъ аьскери тизилискен эди. Туьменши артка бурылды. Артта онынъ аьскершилери тизилип баслаган эдилер. Ыргат алтын ока кыйылган ясыл туьсли халатты шатырдан шыгарып, Ногайдынъ ийинлерине илди. Хан ордасынынъ эсигининъ алдына басамакларды йылыстырып беркиттилер. Ордадынъ эсиги ашылды эм оннан уьстине сары йибек халат, басына алтын таьж боьрк кийген хан шыкты. Ордадынъ касында турган аьдемлер, беллерин ийип, тизлерине шоьнъктилер эм тагы да коьтерилдилер.· Туьменши тоьбеден туьсип, орда конган тоьбеге етип, токталып белин ийди. Хан ордага кирди, онынъ артыннан туьменши де кирди. Шыгарактан ордадынъ ишине ярык туьседи. Хан алтын басамакларга коьтерилип, ордадынъ ортасында турган такка олтырды. Тактынъ янларында бийкелер олтыратаган орынлар бос эдилер. Тактынъ басамакларына ханнынъ эр балалары олтырганлар. Тактынъ артында ханнынъ инилери эм тактынъ эки янында мырзалар орынласканлар. Ордадынъ ишинде эллиге ювык мырза, савлай ханнынъ пишелери де олтыратаган эдилер, сонынъ уьшин орда туьменшиге бос болып коьринди. Неге десенъ онда аьдетше ханнынъ касындa туратаган кыркэлли аьдем йок эди. Ыргат алтын аякты кымыз бан толтырып ханга созды. Хан коьзлерин батлатып, карамын бас деп тоьменге каратып, а оннан сонъ йогарга атып, кымызды ишип, аякты оьбип артка кайтарды. Ыргат конакка да кымыз куйып берди. Ногай да ишип тамам хандай аякты оьбип артка берди. Тамам суьйтип олтырганлар да иштилер. Оннан сонъ соьйледилер. Кенъести хан Толы-Бугы баслады· - Куватлылардынъ куватлысы, Ногай. Уьш ханга сен шынты дирек болдынъ. Алтын уьлистинъ байлыгын оьстирген, ерлерин кенъейткен сен болдынъ. Алтын ордадынъ энъ яман душпанын бизим Уллы бабамыздынъ ислерин аьлек этеек болган Хулагады бузган сенсинъ· Атамнынъ, еринде еннетли болсын, сен онъ колы болдынъ, меним аданасым ханлыкты алганда, онынъ ислерин сен юргисттинъ. Мага да, меним аданасымга да акыллы кенъеслер бердинъ, акыллы соьзлерге уьйреттинъ. Сенинъ шакырувынъ ман биз тагы да сенинъ акыллы соьзлеринъди тынъламага келдик. Сен анам ман соьйлескендей этип, мен

аьскерсиз келгемен. Алгый, Тогрыджа, Малайхан, Кадан, Куьнтувган инилерим эм Манджик пен Баяк ул балаларым мени мен бирге келгенлер, - деп хан соьзин кутылып Ногай не зат айтаягын саклады. Туьменши басын тоьменлетип, колы ман манълайын сыйпай берип, йыйылган аьдемлердинъ эслерин йыйдыраяк болып, бир аз заман уьндемей турды.

- Тегершикти1 айландыратаган ием, Толы-Бугы хан, сиз де онынъ инилери, яс солтанлар, сиз де онынъ ул балалары! Картлык келеятыр мага· Эрис-суьристи мен койганман, бир инсан ман да явлык излемеймен. Тек Саин-ханнан калган менде бир буйырык бар. «Эгер бирев уьлисте оьзин аькис юргистсе эм оны шашпага шалысса, сен, Ногай, сол заттынъ маьнесин билип, токтатпага керексинъ!» - деген мага Саин-хан. Сол буйырыкты толтырмага мен шалысаман· Куьнбатар яктагы кыралларга шапкынлык эткеннен сонъ ханнынъ аьдемлери меним ерлеримде оьзлерин терис юргистедилер. Яде сол затларды, экевимиздинъ арамызга бузгынлык салаяк, явларымыз эттиредилерме? - деп туьменши, кабагын туьсирип, явап тынъламага аьзирленди. Онынъ бетине сабырлык энди, юзи бакыр туьсленип йылтырады.

- Куватлылардынъ куватлысы, яманлык этпеге де шалыскан йокпан, Кардашлар! - деп хан аясы ман инилер бетке созды, олар ханнынъ соьзи акыйкат деп басларын ийдилер. - Мине муналар айтканыма шаьат боладылар, - деди хан. Хан суьйтип ант этсе де, туьменши давазыннан хан оьтирик соьйлейтаганын сезди, тек уьндемей ханды сонъына дейим тынълады. Тынълап болып: - Хан-ием, оннан баска да, ханымыз сол шашкынлыктан сонъ мага разы болмайды деп, мен ювык аьдемлеримнен эситкенмен· мен сизди сол шапкынлыкта таслап кеткенмен эм сонынъ уьшин аьскеримнинъ яртысын йойганман деп, айткасыз,- деп туьменши ян-ягына каранды.

- Тувра. Хунлардынъ эм поляклардынъ тавларында юз мынъ аьскеримнен яртысына ювыгы калды. Меним аьдемлерим йол билген йоклар. Боран эм ашлык аьскеримнинъ ызыннан бардылар. Аьскершилер ашлыктан не зат этееклерин билмей, оьзлери минген атларды едилер, оьзлери мен алган ийтлерди де еп басладылар. Кайгым кара каядай болып ишиме сыймады. А сенинъ аьокеринъ неге кеткенин мен соьлеге дейим де туьсине алмайман. Сонынъ уьшин сени шуьшлеткемен! - деп хан Ногайдынъ коьзине тувра карады. Карамлары растылар. Ногай карамын бурды. Туьменши бирден басын коьтерди де, колы ман камышысын берк кысып: Бизим ислеримиз бир. Эгер ханнынъ аьскерлери кемитилсе, бизим кыралымыз осалланады. Меним аьскерлерим кемитилсе де, бизим кыралымыз осалланды. Тек сол шапкынлыкта Судак-каласында кызымнынъ улы янын алдырган деген кайгылы хабарды эситип, ювык йоллар ман сизди калдырып кеткенмен· Баламнынъ баласынынъ Куьлетки дуныяга кетеек йолын ярыкландырмага асыкканман. Сондай хайырлы шапкынлык суьйтип кайгылы сизге кутылаягын кайдан билейим. Бнлген болсам, мен сизге йолларды таныйтаган аьдемлерди калдырар эдим де, - деди Тыстан ордадынъ ишине ат шабув эм шувылдасув давазлар эттилер. Ордадынъ ишинде олтырганлар сескеншли бир-бирлерине карадылар. Тек ялгыз Ногай бир сезимсиз турды.

- Ол заманда, анамыз айткандай, биз аксакал айтаяк акыл соьзди тынълаймыз. Мутылмага болаяк затты хан мутаяк. Сен уьйкенсинъ бизим тукымда эм айтканынъ акыйкат болып шыгады, эгер сен биз бен бирге ханнынъ ак-сарайында яшасанъ, биз айлак та суьйинер эдик. Эндиги биз бир-биримизге шекленуьвди койып бир ойлы болаяк! - деп Толы-Бугы шуьшли экенин коьрсетпеге шалысып айтты.

- Биз де суьйтип ойланамыз! - деп олтырганлар да ханнынъ соьзлерин макул коьретаганларын билдирдилер. Ногай, яс хан соьзлерге юмарт экенин билип, куьлемсиреди· - Атынъыз сыйлылар! Ондай соьзлерди мен хош кoьpeмен! Мен сизди Уллы уьлисте дослык курмага, явлык болмасын деп шакырганман. Эм сонынъ уьшин Тохта кардашынъызды да шакыргаман. Сиз оны ман бир заманда явласкан эдинъиз. Тохта ордадан кувылган эди. Эндиги сизинъ досласканынъызды суьемен, деп туьменши Тохтадынъ атын эситтиргенде, Толы-Бугы да, инилери де ога акыйып карадылар. Ногай соьзин бардыра берди.- Яраспага амал тапсанъыз ярасынъыз. Тохта сенимли аьдем, эгер ол яслык пан терис затлар эткен болса... - деп Ногай айтканда, эсиктен коьринген Урлык, коллары ман бир затлар коьрсетип, соьзин боьлди, Ногай ога карап: - Эгер Тохта болса кирсин! - деди. Тыстан кылышлар согысатаганда шыгатаган занъырдавлар, бакырыклар, шувылдасувлар эситилдилер. Хан олтырган еринде кунысып, инилерине карай берди, онынъ бетине коркув энди.

Бирден ят аьскердинъ: «Ур-р! Ур-р!» - деген бакырыгы тыста шалынды. Ордадынъ ишиндегилер, ханнан оьзгелери, аяк уьстине турдылар. Ханнынъ ян саклавларынынъ яралы басшысы канга боялып, эсиктинъ алдына йыгылып: - Хан-ием, Тохта аьскери мен, саклавларынъыздан савытларын зор ман алган, - деп йыгылып ян берди.

Xaннынъ инилери шувылдасып, кынларыннан кылышларын шыгардылар. Ногай, турган еринде кыймылдамай, эсикке сескенишли карайтаган ханга карады. Ханнынъ инилери тактынъ тоьгерегин ябалап, кевделери мен такта олтырган агаларын яптылар. Басамакларда олтырган хан балалары апатлары ушкан бетлерин эсик бетке бурган эдилер. Мунынъ арасында Тохта аьскерлери мен Ордага кирди. Аьскершилер Тохтадынъ тоьгерегинде йыйылысып, кылышларын, айбалталарын алдыга шыгарып ханнынъ тоьгерегин курсалап япкан кардашларга шаптылар. Тохта ашувга толган битик коьзлери мен корккан ханды изледи· Онынъ калкан боьркининъ астыннан тер тамшылар тыгырдылар. Мазаллы кевдесине болат куьби кийилген, оьзи бойлы, бети кара, бурыны узын, коьзлери йырткыш айванларда янгандай от болып янады. «Муна затты этпеге керек тувыл болса ша? Толы-Бугы мени тынълап ханлыкты акыллы юргистсе ша? - деп Ногай оьзи-оьзиннен сорады, аман да сол саьатлей тислери мен кыршылдатып, шекленетаганы уьшин оьзин соьгип, колындагы камышыды коьтерип: - Тохта, сен дослык курмага келгенинъ уьшинме?! - деди. Тохта басын туьменши бетке бурды, сонъ ханга карап: «Дослык кураяк уьшин!» - деди.

- Тек, Тохта, сага карсы шыкканларды орнына олтыртпага келгенинъди де мутпа! - деп Ногай камышыдынъ сабын ханга тускалады. - Мине мунавы сен олтырмага тийисли такты оьзине алган, а мине муналар, - деп ол ханнынъ инилерине коьрсетип, - ога дирек болып, сени ыслап оьлтиреек болганлар! деп айтып кутылмады, ханнынъ тоьгерегинде турган кардашлар кылышларын коьтерип Ногайга шаптылар. Тохтадынъ аьскерлери оларга йолды явып, согыстылар. Бир-эки аьдем яраланып йыгылдылар. Тез арадан хан да, кардашлары да, балалары да аркан ман байланып ерде яттылар.

- Аксакал! Мен оларды кансыз язаларман, арка суьеклерин сындыраякпан! - деп Тохта, саклавларына бурылып: - Капшыклар аькелинъиз! - деп бакырды. Тохта ерге тоьселген кийизге туьскен алтын таьж боьркти коьрип, калтыраган коллары ман оны коьтерди. Ногай оны коьрип куьлемсиреди.

- Муьсиревлимен сизге, аксакал! - деп наьсипли Тохта таьж боьркти басына кийди. Ногай тагы да куьлемсиреди. Булгар патшага такты кайтарганда, Урым патшасы Михаил Палеологка такта турмага куьш пен ярдам эткенде сондай соьзлерди эситкен эди ол· «Урым патшасы сол ярдам уьшин Ногайга Ефросинья деген кызын пише этип берген, а Тохта не зат береек экен», - деп Ногайдынъ куьлемсиревин оьзинше анълаган Урлык ойланды.

- Сен, Джиганхир, туьзген йосыкларды буздынъ. Биз энди де ана дуныяда расармыз, бирев де буьгуьн этилген затты сага кеширмес, намарт аьдем!—деп куьбирденди Толы-Бугы.

- Бир ерде биз расаягымызга шекленемен! — деди куьлеп Ногай. Оны эситкен Тохта: - Аькелинъиз тез капшыкларды! - деп акырды. Толы-Бугыга эм оны ман ыслаганларга пелванлар, капшыклар кийгистип, арка суьеклерин сындырдылар. Ногаи термеден шыкканда, тоьбединъ касында Тохтадынъ кардашлары туры эдилер.

- Сиз де буьгуьн такты колга алдынъыз! - деди Ногай· Кардашлар, разылыкларын билдирип, басларын ийдилер. Кеше уьйкен той болды... *** Эртеси куьн Тохта аьскери мен Сарайга йолланды. Ногай аьдемлери мен артына, оьзининъ уьлислерине кетти. Йолда аьскер куьпке кайгы элши етти. Оны Ногайга аькелдилер.

- Ием меним, яман хабар, - деп, элшиге оьлим йок деп халк арасында айтылатаган болса да, ол калтыраган давазы ман айтты. Неге десенъ тоьрелер кыйналмай кайгы билдирген аьдемнинъ янын алатаган эдилер.

- Айт! - деди Ногай кабакларын туьйип, - Янымды сакланъыз, ием! Огырлы Инжи-Ханым терис дуныяга кетти. Оьлтирменъиз мени муна кайгылы хабар уьшин, - деп тиледи билдируьвши.

- Кайзаман, кайтип? - деп сорады Ногай.

- Кан алувшы биревге де коьринмей, термеге кирип, яйдынъ бавы ман огырлы ханбийкеди бугындырган·. Саклавлар, язалавшыды термеде тавып, ыслаяк болганлар, тек ол оьзи-оьзине кама сугып оьлген. Ногай эринлерин шуьйирип куьлемсиреди. Неге десенъ оьлтиртпеге аьдемди оьзи йиберген эди. Эм Ногай сол аьдем оьзи де оьлгенине суьйинди.

- Элшидинъ арыган атын авыстырып йиберинъиз, - деп Ногай буйырык берди. Аьскерлер йолын бардырдылар ...

СЫНТАСЛЫ АКЫНДА ТОЛГАВ ПОВЕСТЬ Кирис соьз ...Бир болган, бир болган йок. Алай болган, булай болган. Кайтип болган? Уьйтип болмаган болса ша? Ол заманда кайтип болган?.. Буьйтип болган экен... Бурын-бурын эрте бир заманда бир мырза яшапты. Мырзадынъ бир ярасык пишеси болыпты. Оьзи шириген бай болган. Бола берсинлер, олардынъ байлыгы биревге де керек тувыл эм ярасык пишесине де биревдинъ де коьзи тиймей тура берсин. Оларда бир ярлы ыргат яшаган. Онынъ ярлысына да карамай тураяк, неге десенъ ярлы-ярлы деп турсанъ, ол бай болмас. Эне сол ыргаттынъ бир кылыгы болган экен. Онынъ эртенъликтен кешке дейим, кырда куллык болса да, каралдыда йыбырдаса да, авызыннан йыр туьспепти. Бир куьн эртенъликте сол ыргат малды мырзадынъ каралдысыннан айдап, сыбырткы ман таза авады тapсылдатып, давазынынъ болган куьшин салып йырлайды: О-ла -ла -лай,ола-ла-лай, O-ла-ла-лай, ола-ла-лай... — деп. Бу вакытта терезединъ янында мырза ман пишеси каралдыга карап туры экенлер.

— Тамаша! — дейди мырзадынъ пишеси.—Бу ыргатымыз завкында, эртенъликтен кешке дейим буълбилдей йыр йырлап юреди...

— Баска каьри болмаса не этеекти аьше? — дейди мырза, сейир-зат этпей.

— Аьше сен, мырзам, олай болатаган болса неге йырламайсынъ, сенинъ де каьринъ коьп тувылды да? А ол каратага, тувра коькке ушаяктай болып, кувнап йырлайды. Неге экен?— деп мырзадынъ пишеси кужырланады.

— Суьйсенъ, соьле-аьле ол йырды койып эм йырдынъ анъы эсиннен коьтере шыккандай этейимме, э?— дейди мырза пишесине.

— Ыя сага, ол оьлеятырса да йырлап оьлер, — дейди пишеси, соьзине ыйнат болып.

— Аьли кара! — деп мырза кол согып уьй куллыкшысын шакырады. Куллыкшысы ювырып келеди.

— Мырзам, не болганды?— дейди муртазак, бел ийип. Мырза, куьлемсиреп, сандыкты ашып, ишиннен алтын тайтуяк шыгарады. (Бурында кесекли алтын тайдынъ туяк кеби мен куйылатаган болган). Соны муртазакка созып мырза: — Каралдыды халктан босатып, муна тайтуякты aнa йырлайтаган туваршы ыргатымнынъ алдына билдирмей таслап кой эм артыннан коьз алмай карап юр! Анъладынъма? — деп буйырык береди.

— Аьруьв, мырзам, — деп берилген исти этпеге муртазак шыгып кетеди.

— Аьли коьрерсинъ, — дейди мырза пишесине оьктемсип, — йырларым, йырламасым туваршы. Муртазак баска муртазакларга айтып, мырзадынъ буйырыгын этпеге асыгады. Олар, каралдыды халктан босатып, сездирмей алтынды ыргаттынъ юреек йолына таслайдылар. Эм оьзлери ыргат не этеегин карайдылар. Ыргат: - Олалай, о-ла-ла-лай, - Олалай, о-о-ла-ла-лай, — деп йырлап исин битирип, котаннынъ касына ювыклаганда, сонъгы кере: - O-ла-ла-а-а-лай... — деп ян-янына карайды. Эш бирев де йогын коьрип энъкейип ерде яткан алтынды алып янмаян койнына тыгады. Коркып янягына тагы да карап алады. Корадынъ аргы ягында онынъ артыннан анъылып туратаган муртазакларды коьрмейди. Ыргат орамга шыгып авыл иши мен сыпыртып кашады. Муртазаклар да оны коьз алдыларыннан йибермей, анъылып барадылар. Ыргат авылдынъ шетине етип, тыныс алып, токтайды. Бир таска олтырып, авылга карап, тайтуяк пан не этеегин билмей ойлайды. Ыргат тоьгеректи алып карап, бир инсан да йок, деп ойланып, алтынды ерге коьмеек болады. Аман да бу вакытта авыл ишиннен арбага олтырып бир карт шыгады. Ыргат тыныш таппай, авылга кайтады. Онда да тайтуяк пан не этеегин билмейди. Яс тамам арып-талып, алтынды котанда ясырмага токтайды. Муртазаклар ыргат алтынды каерге салганын коьредилер. Ыргат алтынды ясырып болып: - O-ла-ла-лай! - деп тынышлык тавып йырлаяк болады, аман да юреги йырга коьтерилмейди. Басы алтыннынъ кайгысыннан зилдей авырланады.

- Коьресинъе, пише, йигит йырды койганын, - дейди мырза пишесине, азланып.

- Ол куры буьгуьн койып туры, эртен йырлаягына соьз де йок, - дейди пишеси, байы ман эрисип.

- Аьше, йырласа коьрерсинъ! - дейди мырза. Бир куьн тувыл, юма да, ай да озады, а ыргат сес те шыгармай, артына-алдына, каранып, окынокында котандагы байлыгын карап турады. Бир куьн, сол алдынгындай болып, байы ман пишеси терезеден ыргатларын коьредилер.

— Айтканынъ, акыйкат экен, мырза. йырдынъ анъын да муттырдынъ каьрипке, — дейди пишеси, ыргатты аяп.

— Аьше, муткан. Суьйсенъ йырлатаякпа тагы да? — дейди мырза.

— Кой, мырзам, эндиги ол йырламас, — дейди пишеси, ыйнанмай.

— Мине коьрерсинъ, — деп мырза, кол согып, басшы муртазакты шакырады.

— Мырзамыз, не керекти? — дейди шавып келип муртазак.

— Барып, ыргат ясырган ерден меним тайтуягымды аькелинъиз, — деп буйырады мырза. Муртазак: «Бу саьат!»— деп уьйден шыгып кетеди эм арасы коьп кетпей буйырыкты этеди. Эртеси куьн ыргат котанга киреди. Кирип бир кесек заман ишинде турады. Сонъ тоьмен болып шыгады. Бир аз турып, таза авады сыбырткы ман тарсылдатып, давазынынъ болган куьшин салып: — Олалаи, о—о—о—лалалай, — Олалай, о—о—о—ла—лалай,— деп йырлайды.

— Не аьлеметти, — дейди пишеси.

— Онадай бос болып, муна соьлеги байлыгым болмаса, мен де йырдан баска каьр этпес эдим, — дейди куьлемсиреп кылыплы мырза...

АВЫЛ ХАБАРЫ. Яс болганым уьшин болартага меним яшавымда трагедия болмаганы? Яде болса, баска зат уьшин болырма экен? Яде яшавымыз аьлемет аьруьв болганы уьшинме экен бизим яшавымызда ога орын табылмайтаганы? Булай сорасанъ, не зат экен сол бирев трагедия? Мен ол кара эм ярык, арам эм алал куьшлердинъ бир—бирлери мен куьресуьви болады деп ойлайман. Эм сол эки куьштинъ бири енъип, а баска бири енъиледи. Алал куьш енъсе де, енъмесе де оьзининъ аклыгын саклайды. А бизим авылда кара куьшти кайдан табаяксынъ? Неге десенъ байлар, мырзалар йок болганлар. Моллалар да йок; оларды язувшылар ман атеистлер йок эткенлер, болса да язувшылар историялык романларында олар ман куьреседилер, оларды эслерине аладылар. Ярык яшавлы, алал ниетли халк яшайды соьле. эм трагедияга орын табылмайды. Тагы да сорайман, неге· мен сол заттынъ акында суьйтип бир айтаман, э? Яде мен аз яшаганым уьшинме экен, соны эсиме алатаганым? Трагедия сага неге керек? Суьйтип те сорамага болаяксыз? Мен оны оьзимди юбандырмага деп излемеймен, оны туьсининъиз. Мен литературага карап айтаман. Мине айтпага, мунадай затты алып каранъыз. Койшы боьркин йойткан, туьп маьнеси ол боьркин тувыл, а намысын йойткан деп яваплайдылар. Ол язувшыга баскалар: «Шамиль Алиевич, сенинъ язганынъ трагедия тувыл эм язувшы уьйтип язбайтаган» —дейдилер. Шамиль Алиевич оьзининъ тувралыгын билдиреек уьшин булай дейди: «Эне баска бай литературада бир повестьтинъ геройы шинелин урлатканда, ол затка язык аьдемнинъ трагедиясы дегенлер, а меникине неге айтып болмайды экен, э?» Эм суьйтип оьзининъ язган затынынъ тувра экенин коьрсетеек болады. А ондай трагедия мага керек тувыл. Мага баска трагедия керек, ама табалмайман. Мен оны, уьйилген пишеннинъ ишиннен, ийнеди караган аьдемдей болып, излеп кеттим. Йок ол, сол хайырсыз трагедия! Мине тезден мен уьйленирмен. Эне сол заманда табылмайтаган хайырсыз шыкпаса коьрерсинъиз. Неге десенъ янъы аьелди куратаган тема коьтере книгаларда да трагедия болып шыгады. Мине бир книгада он уьш ясындагы Асиятты бир карт биревге байга бередилер. Сол бирев карт, аты онынъ Аслан—Герей болар деймен, бир ат, йырма кара мал, акша берип яп—яс кыздынъ яшавын аьлек этеди. Соьле ол книгады курткаларга окысанъ—олар йылайдылар. А мен алаяк кыз йырма ясына еткен эм ога калын да бермеймен ... Ол мага оьзи суьйинип келеди. Ол, аьше, олай болатаган болса, трагедия кайда? Токтанъыз, асыкпай турынъыз. Баьри затты да мен сизге асыкпай, шерети мен тизип айтайым. Сиз тек эринмей тынъланъыз. Мен табанда яшайман. Мага яшамага ер йок деп ойланманъыз. Мунда бираз тынык эм окымага бирев де орав этпейди. Онда меним ятпага раскладушкам, окымага библиотекам да бар. Телевизор да карайман. Тоьменде, эки агамда да телевизорлары бар. Болсалар да, оны баьриси де уьйкен агамнынъ пешинде (боьлмесинде) карайды. Неге десенъ авылда телевизорды коьлем болып карасанъ, бек юбанасынъ дегенди аьдет этип кутылганлар. Конъысы картлар, курткалар олтыргышларын да алып эм туьтинлерин де мутпай келедилер. Конъысылардынъ эм агамнынъ балалары тувра полда олтырып, коьзлерин батлатып, коьк экранга карайдылар. Окында караган ерлеринде уйклап та каладылар, аналары келип аькеткишей уйклайдылар. Баьриси де телевизор карайтаган пеште (боьлмеде) хабарласып, куьлеп, уьйкен шав—шув этип олтырадылар. Эгер дейим телевизорга бир зат болса—коьргистпесе, яде частота кадр шалт ана якка, муна якка шапса, кара сакал карт Сулеймен мени кара деп шакырады. Мен туьсемен. Олар куйытланып карап баслайдылар. Мен де оьз пешиме (боьлмемге) кетемен. Табаннынъ терезеси ашык эм терезеден туьскен ярыккa кештинъ куьпелеклери эм баска ушатаган ян—янувар йыйылады. Караланган коьк яркыраган юлдызлар ман меним пешимди ютпага аьзир. А тoьгepeк ай мага электричестводы бос шыктажлайсынъ деп, шамгалады. А мен заманды да, такатты да бос шыгармайман, окыйман. Библиотекады мен туьйир—туьйир мен аз—аздан йыйгаман демеге болады. Мине янъы дурбатлары аьли ашылмаган, типографиядынъ сырынынъ ийиси кетпеген бизим ногайлардынъ книгалары, оларды оьзим ногай болганлы себеп алганман. Мунда коьп затты коьрген, куллана—куллана тамам юмаракланган дурбатлы китаблар да бар. Оларды комбайнерлерден, шоферлардан йыйгаман. А бир книгады Абидат деген бир курткадан алдым. Бир кере буйымым болып Абидат—аларга кирдим, карасам

куртка отягадынъ янында бир зат этеди. Колында туьйгиш, кызыл шибжийди тувра книгадынъ уьстинде туьеди. Куллык этип ятырган курткады сол саьат токтаттым. Книгадынъ шанъын суьртип карасам... «Я астопиралла!.. —деп, сейирсиндим. Язык Абидат, шайтанлардынъ, аздаалардынъ, Вийдей 1 ( «Вий» Н.В.Гогольдинъ повести) айваннынъ акында эситкен болсанъ, ай акына, акылынъ авысып кетер эди», — дедим ишимнен, курткага карап… Книгалар окымага суьемен. Эм оьзимнинъ яшавымда болган затларды книгада, айтылган затлар ман салыстырып карайман. Аьше ... Кайдай затлар болдылар менде? Карайык. Мескуди мен болдыралмайтаганым уьшин меним агаларымнынъ пишелери кулагымды кемиреяздылар: — Савлай Сынтаслы авылда ондай кызды таппасынъ сен! Нур кызындай. Каратага—кайдай ярасык, юриси ша, наьзиклиги ша! Сага эне сондай кыз керек. Авыз ашык болып олтырма, соьйле, соьйле! Аьруьв. Мен де авыз ашык болып олтырмайым деп шалыстым. Кеше сайын клубка аькетемен, каьр этип орамда карап тураман, тенълерим мен ырасса, алданып кетип олтырар деп коркып, касымнан айырмайман. Ойым да, эсим де тек ол болды. Ярасыклыгы, наьзиклиги уьшин, нур кызы деп кеншеклер неге айтканын билмеймен, а юриси акыйкат, ярасык. Уьндемейтаган бирев эди ол Меску. Ога ырассам меним де тилим тыйылады, авызым ябылады. Мине биз ырасамыз: — Салам!—деймен мен ога.

— Салам!—дейди ол да мага.

— Куьнди кайтип озгардынъ?—деймен мен, уяла берип.

— Аьруьв. Сен ша?—дейди ол да, тартынып.

— Мен де яман тувыл,—деймен мен. Уьндемей клубка етемиз. Клубта коьтере де соьйлемеге болмайды, оьзинъиз ойланынъызтага онда олтырганлардынъ савлайы да соьйлеп басласалар, кинодынъ давазынынъ ушкынын да эситпеексинъ. Шыкканда соьйлермен деп ойлайман, бакыл эткендей, сол заманда бир кыскаяклы мага орав бола кояды. Сол бирев Мескуди каравылдай саклап турады. Онынъ aты — Kaйырхан, оьзи савлай авылга белгили, почтальон болып куллык этеди. Ол Мескуди кушаклап, аьруьв соьзлер айтып, уьйине шеким озгарып йоьнейди. А мен артларыннан йорт—йорт этип иерип бараман. Ал, ашувлан—ашувланма, не этеексинъ. Кайырханнынъ Москвада студент—кардашы бар. Мескуди ол сонъ соьйлейди экентагы. Соннан себеп яслар ябысып олтырмасын деп, ол кызды корынып юреди. Меним ашувланганым бир зат та тувыл, ана бизим кеншеклер ша!..

— Мен сол кыскаяклыдынъ коьзин шыгарырман! — дейди энъ уьйкен кеншек, ашувтас капкандай болып, ашувланып.

— Сен оьзинъди эркектей юргисттага! Кызлар йигерсизлерди унамайтаганлар. Эне сенинъ аганъ ясымда мага пай бермеди, коьтере, артымнан калмай, исси бастадай ябысып турды... — деп ол мени уьйретеди. А мен ол оьзи агамды загске аькеткенин бек аьруьв билемен, а оьзи келеди де агам анадай йигерли эди, зат эди дейди.

— Я, Тенгиз. Меску сувга бараятыр! — деп, шавып кишкей кеншек те, кызды шелеклер мен ойга туьсеятырганын коьрсе, мага келе кояды. Эм сол бирев кишкей енъе мага кайтип соьйлеегимди, оьзимди кайтип юргистеегимди аьйт деп айтып баслайды. Уьйкен кеншектинъ уьйреткени бирший де тувыл, ол уьйкен, айтпага да болаяк, а кишкей неге кириседи де тагы... Мен ашувланып: — Яшамага уьйретпеш! Оьзинънинъ байынъды кара, кой тилеймен, меним ислериме кириспеш!— деймен.

— Эй сени, осалсынъ! Авыз ашыксынъ,—деп кишкей енъе оьзининъ йинъишке давазы ман уьйдинъ ишин: бийлейди.

— Я, алдыга каратагы! Эриншек, уьйде де бирший де этпейсинъ. Авлады да мен палойт этемен, сыйырды да мен карайман, эндигиси мени сувагаш алдырып, сизинъ макталган Мескунъиздинъ артыннан шаптыраяк боласызба?!—деп, тамам шыкыйыма тийсе, мен де бакыраман.

— Аьруьв, аьше, койдык. Аяйман мен сени, —деп кишкей енъе хаьтери калган аьдем болады. Ол йинъишке давазыннан баска, толы кевдели, домбай, болса да, тез кыймылдайтаган бирев. Ол меним касымнан бурылып кетпеге асыкса, мен оны ашувландыраяк болып:

— Оьзинъди аятагы! Эне меним агам сени алдайды. Онынъ артыннан кызлар иерип юретаганын билмейсинъме, э? Эй, аьперим, ога!—деймен.

— Наьлет, токта, токта, аганъа айтып керегинъди таптырарман,— деп домбай кеншек юмырыгын коьрсетип меним касыма келеди. Мен ашувландырганымды билип оннан кашаман. Сонъында агамнан мага тиеди. Кишкей енъе баьри затты да байына экпей—тоькпей еткистеди экентагы.

— Тилинъди тый! — деп, агам ашувланып бир кере ягымга да шалды, эки—меки айтпассынъ деп. Меним агамнынъ юрисин—турысын савлай авыл биледи. Сынтаслы уьйкен авыл, онда ети юз казануьй бар. Авыл билсе де, пишеси билмейтаган кисидей болып юреди. Соннан себеп, ол мени ашувландырса, мен де оны ашувландыраман. Кеншекке аьруьвлик сагынаман, деп агамнан мага тоьпеш тиеди. А ким биледи? Белки кишкей кеншек, билетаган да болар эди байынынъ акында, ама сыр билдирмейтаган эди... Кой, олардынъ яшавын айтпай турайым, ол заманда уьйкен агамнынъ яшавын айтпага керек. Орысларда «боклыкты уьйден шыгарма» дейдилер, а ногайда: «яшаган еринъди яманлама, сени де ямандай коьрерлер», — деп айтылады. Неге экен? Кишкей кеншектинъ акында айтатаган болсам, уьйкен енъгемнинъ акында неге айтпайман. Айтып баслап, соьзинъди уьзгенинънен яманы йок... Уьйкеннинъ аьллери, кайгысы баска... Онынъ байы—меним уьйкен агам. Ол нызамлы, кылыклы аьдем... Бир кайта кишкей енъге уьйле вакытта мага куллыкка азык аькелген эди.

— Тенгиз! Тенгиз!—деп онынъ бакырганын уйклап турган еримде эситтим. Бетим кызарып, коьзлеримди уйкы басып, мен кеншектинъ алдына шыктым.

— Ятарбек, уйклайсынъма?! — деп ол мени зыртлады.

— Уйкламай не зат этеекпен? Уьш—доьрт машиннинъ юклерин складка киргистип тыншаяман. А ол кадер затты тоькпеге енъил деп ойланма, аьр бир машинде уьш—доьрт тонна, а ол аз юк тувыл, кеншек, — деймен, оьзимди аклап. Соны ман... Аькелинген, азыкты ашап, кеншектинъ хабарын тынълайман.

— Кино, кино олар,—деп ол соьзин баслайды.

— Билесинъме, ол казануьйде конады, а пишеси балалары ман уьйдинъ ишинде. Эм пишеси кеше сайын, кулагыннан тартпага аз калып, байын уьйде яткарайык болады, а ол бармайды.

— Я, уялмайсынъма кайынаганънынъ акында уьйтип айтпага, — деп мен онынъ соьзин яратпай шамгаламан, болса да оьзимнинъ сол хабарды тынълагым келеди.

— Кояш, хаьтеринъ калмасын, —деп кеншек куьлемсирейди. — Арамызда калган соьз болсын. Оьзинъ билесинъ де, уьйкен аганъ—агроном. Ама ол агроном деп ким айтаяк? Ана болмаяк бухгалтерлер совхоздан анавын йийдилер, мунавын йийдилер. А сенинъ аганъ койды да оьзи асырайды, емди де оьзининъ колы ман табады.

— Ол кайдай экенин мен сенсиз де яхшы билемен. Сен, айтаяк затынъды айт, — деймен онынъ соьзин боьлип.

— Аьше. Соны ман мага муна затты Рабиат айтты. Ол айткан болса, савлай авыл биледи болар. А биз билмеймиз, коьресинъме?! — деп кишкей кеншек тагы да соъзин баслады.

— Соны ман, не болганын айттагы! — дедим муна йол мен, авылда кайдай соьз юретаганын тез болып эситким келип.

— Не болаякты болып? Билесинъ де бизде ана янъы туькенши барын. Сол букыж бир кеше «вечер» — эткен экен, сол «вечерге» савлай начальстводан аъдемлерди шакырган. Меним апсынымнынъ байын да, сенинъ уьйкен аганъды да шакырган экен. «Вечер» кутылганда, аганънынъ йолдаслары сол букыж бан япа—ялгыз кардашынъды бир пеште калдырып кетедилер. Энъ кереклиси соьле болаяк... — деп кишкей кеншек ыржайып соьзин боьлди.

— Айт, айт,—деп мен асыктырдым.

— Уьйге кетким келеди, уьйге кетемен,—дейди экен аганъ. Кино, кино! Казануьйге асыгады... —деп азланып домбушка кеншек куьледи. Мен де куьлдим.

— Меним байымга ондай затты эткен болгай эди ол. Ондай туькеншилердинъ калпагын айландырар эди. Шынты эркек! — деп енъге байын мактады. — Сендей заманда ол куры мени мен тувыл, а тагы да уьш кызга ашык этетаган эди. Кене де мен онага бардым. Тенгиз, аганъа карамага керексинъ. Ондайларды кызлар бек суьедилер, — деп кеншек тагы да акыл уьйретти.

Суьйтип байынынъ, оьзининъ акында ашык соьйлеген аьдемлерге бизим авылда ялантоьс дейдилер. Анъкылдак эди кишкей кеншек, болган сырларын айтып беретаган эди. Бирерде мен оны аяйман. Соннан себеп, агам баскалар ман юретаганын айтаман. Уьйтип айтсам, кеншек мага ашувланады. Ким билсин оларды... Мен бирерде оьзимди анъламай каламан, а кеншектинъ акылын кайтип анълап болаякпан... Эки кеншектинъ бир—бирлерин артык суьймейтаганларын мен бек яхшы билетаган эдим. Эки кеншек те бир—бирининъ акында бизим уьйкен аьптемизге ол алай этти, бу булай этти деп, шагынатаган эдилер, Уьйкен аьптемиз бизи мен яшамайды. Баска орамда турады. Савлай авылда эки шарлаклы энъ уьйкен уьй оныкы. Оьзи де энъ балалы уьй. Он бес баласы бар. Бизим уьй де, олардыкындай болмаса да, бир шарлаклы, сегиз пешли, уьйкен уьй. Каралдымызда козы тереклери мен уьйкен бав бар. А ондай бав авылда эш биревде де йок десенъ де болаяк. Соны ман айтаягым, кеншеклер... Уьйкен кеншек бир кайта уьйкен аьптемге келип: — Ана кишкей келининъ эртенъликтен кешке шеким каралдыда каьрсиз юреди. Сыпыргышты колына да ысламайды, уьйдинъ капаклары да сырланмага керек эдилер, сырланмаганлар, манъгазыга туьспеге шышканлардан коркады. Ол не затты оьзи, ана уьйкен семиз кевдесин коьтереалмайды!—деп шагынады. Уьйкен апсынымнан калган менме дегендей этип, домбай кеншек те аьптемге келип: — Агрономнынъ балаларынынъ бурмыклары шыбырып юредилер. Апсыным оларга эс те этпейди. Байынынъ уьстин, басын карамайды, оьзи де каьриптей йыртыгы, кири шыбырып юреди, — деп шагынады. Уьйкен аьптемиз баьри затты да бизге айтады. Байлары да сол айтылган затларды янмаян пишелерине еткистедилер. А мен уьндемей ишимнен куьлеймен. Сол болган затлардан сонъ уьйкен кеншек уьйкен аьптемизге келип: — Каратагы онага, сизге келип бир капшык оьтирикти еткисткенин... — деп шагынды. Соларды эситип биз, уьш ага—инили, эм бизим энъ уьйкен аьптемиз, эки кеншекке куьлеймиз... Савлай хабар почтальон Кайырхан этетаган затлардан шыгып кетти. Мине сол почтальон Кайырхан мага тыйдажлык этетаганын билип эки кеншек те бир болдылар эм бир тил таптылар. Бир аьдемнинъ тили — ол тил, а эки аьдемнинъ тили — ол уьйкен куьш… Биз письмоларсыз, газетсиз калаяздык. Почтальон бизим кыскаяклыларды каралдыда коьре калса, коьзлерине коьринмей кетпеге асыгатаган болды. йигерленип бизим ясыл сыр ман боялган авызымызга ювыкласа, бизим кеншеклер, тартынмай—зат этпей, айтаягын айтатаган эдилер. «Куьнтувардынъ кыйналган хатыны» — деселер бирерлер мен ашувланаман. Бизим уьйкен кеншекке карасанъыз эки— меки ол соьзди айтпас эдинъиз. Ол почтальонды коьргенлей, эки колын пишинлерине таяп, басын кайкалатып, онынъ алдына шыгады.

— Завеликей, яным—коьзим, уялмай—зат этпей, кала касыма келеш,—деп ол ярасык, юмарт соьзлерди кызганмайды.—Арыган боларсынъ, ана кадер авыр юкти арканъда юргистип, э? Келтагы олтырайык, бираз соьйлесеек. Яс заманларды эске туьсиреек. Оннан сонъ ол соьзди баска якка бурады.

— Сосы сен кешелер мен не коьп юресинъ? Яде оьзинъе бай излейсинъме? Бир аьруьв байынъ бар эди. Неге ол сени йиберди экен, э? Оны ман яшайтаганда да, сенде сол кешелер мен юретаган авырув бар болар эди?! Курманынъ болайым, тынъла мени... Соьле советский закон! Законды сен де, мен де аьруьв билемиз! Яс аьдемлердинъ араларына кириспеге сага неден керекти, э?! — деп ашувы ашув тастай болып, кабакларын туьйип, уьйкен кеншек давазын коьтерип баслайды. Сол сенинъ адавыс кардашынъ Москвада тувыл, Америкада да окысын, оьзи келип ашык этсин. А сен келесинъ де, бебенънинъ орнына кызларга оьзинъ соьйлейсинъ. Яде соьле сондай янъы аьдет шыккан болса, сак бол, мен сени мен табан тиресип басларман! Ана онсыз да сийрек шашларынъды бир—бирлеп юлкарман! — деп ол, коллары ман булгалаклап, коркып зыранълап бараятырган почтальон кыскаяклыдынъ артыннан йин давазланып кышкырады. Кишкей кеншек почтальон ман бираз тартынып соьйлейтаган эди. Неге десенъ уьйкендей болып, соьзге уьйтип айлак шебер тувыл эди. Почтальон оьзи де домбай кеншектен коркпайтаган эди. Ол да ялгыз болса, Кайырхан тартына берип. авыздынъ касына· асыгып келип, письмо, газета салатаган ящикке таслаяк затын атып кеткишей асыгатаган эди. Болса да, кишкей кеншек уьйкен агамнынъ пишесиннен кем болгысы келмеди. Почтальоннынъ келеятырганын коьргенлей, ол онынъ алдына шыгып токтататаган эди.

— Кайырхан! Айып этпе, оьзинъ билесинъ, апсынымнынъ акылын. Мен сага бир зат айтайым..., — деп кишкей кеншек почтальоннынъ касына ювыклап келеди де куьлемсиреп эм зырт этип айтады: Мескудинъ орамындагы ийтлер сага уьйренген, деп сен уьйтип бек мактанма. Куьндиз олар сени таныйдылар, а кеше олар ана онсыз да арык санларынъды уьзерлер ...

— Я—я! Я—алла, я расул алла! Муна албаслылар мага пай береек тувыл экенлер. Эндигиси оьмир яшавымды почтальон болганымга оькинирмен. Не шуьшим бар меним? Сизинъ ясынъыз кыз бан соьйлеп билмесе, юрип билмесе, меним не шуьшим бар?! Кардашым да шалттан инженер болаяк. Ога аьруьв, ярасык ногай кыз керек, кардашыма мен сайламасам, ким ол языкка сайлаяк... — деп почтальон оьзин аклаяк болады. Домбай кеншек уьйкендей бек енъил тувыл, соннан себеп, почтальон Кайырхан ога бир затлар туьсиндиреек болатаган эди. Оннан сонъ эки кеншек те бизим уьйкен аьптемизге ·мактанмага асыгатаган эди. Уьйкен аьптемиз соьлеге шеким меним ислеримге кириспеген эди. Ол тешкерип, баьри затты шегип карамай, оьзининъ ойын айтпайтаган эди. Эндигиси савлай аьелдинъ акында айтпага керек болады. Энъ уьйкен аьптемиздинъ байы кырда каравылшы болып ислейди. Онынъ эки аты, арбасы бар. Бир аты боз туьсли, баска бириси булан туьсли. Сол булан туьслидинъ бир маразы бар эди. Булан ат ерге йыгылатаган эди. Ол йыгылса, артыннан экинши ат та йыгылып, ерде авнайтаган эди. Неше бир кере атлардынъ пастронкаларын кесип, ерден оларды коьтеретаган эдик. Киевдинъ атларынынъ йыгылатаганыннан баска да, оьзининъ де бир мини бар эди. Арбадынъ ишинде ол янмаян уйклап кететаган эди. Уьллесиндеги туьтини бувдакланады, а оьзи арбадынъ ишинде кенъбайсып ятып уйклайды. Атлар оны оьзлери уьйге дейим аькеледилер. Оьтириги неден керек, биз киевимиз оьзи-оьзин куьйдирмеге болар деп коркатаган эдик. Энъ уьйкен аьптемизден баска, тагы да эки аьптемиз бар эди. Бириси олардынъ райцентрде яшайтаган эди, а баскасы — калада. Олар бизден узак эдилер, оьзимиз де сувык катнасатаган эдик. Болса да, бир керекли заманда экевлери де, алыста яшасалар да янмаян ете коятаган эдилер. Сосы бизим уьйкен аьелде унафа этетаган, йыйынды юргистетаган энъ уьйкен аьптемиз эди. Бизим телевизорды карайтаган кара сакал Сулеймен энъ уьйкен аьптемге «авыл совет», райцентрдегине «район», калада яшайтаган аьптемизге «областной» деп атлар да таккан эди. Бир кайта сондай бир куллык шыга койып, баьриси де йыйылдылар. Онынъ шуьшлиси мен болдым. Энъ уьйкен аьптемиз, «областной», «районный», эки кеншек эм нагашлар беттен Медихан деп аьптем сол йыйында болдылар. Эркеклер аьел йыйынга кириспейтаган эдилep. Олар савлай кешти конак пеште олтырдылар. Энъ уьйкен аьптемиздинъ соьзи энъ сонъында айтылатаган эди, эм онынъ айтканы баьримизге де соьз эди. Бу йол да ол уьндемей, йыйылганларды тынълап, орындыкта оьзи-оьзине бал ашып олтырды. Кырк бир наьртуьк буьртигин таслап, олардынъ ишиндеги эки куьйген буьртик кайтип ятканына балшы аьптем эсин берип карайды. Мен сол буьртиклердинъ тыгырып токталганын коьреалмайтаган эдим, неге десенъ энъ уьйкен аьптем биревге де коьргистпей савлай балын янмаян увысына йыяды. Сол куьн каладан келген аьптем, басымды сыйпап, мага: - Буьгуьн бизи мен олтырарсынъ,—деди. Йыйылыста ясы уьйкенлер соьйлеп болып, кишкейлерге соьз бердилер. Тек энъ уьйкен аьптемиз уьндемейди. Бас дегенде, кезуьв—кезуьв мен авылдынъ хабарларын, районнынъ, каладынъ хабарларын айттылар эм аьр кайсысы да «кавга болмасын, Алла каза бермесин», деп тиледилер. Оннан сонъ уьндемей бираз олтырдылар, бир—бирлерине карадылар эм мен бетке карамларын бурып басладылар. Калада яшаган аьптем соьйлевин баслады.

— Орам ман, уьйди коьреекпен деп суьйинип, келеятыр эдим. Алла ырастыргандай, карасам... — (аьптем авызын ашып сейирсингенин бизге коьргистеек болды). — Карасам, Марлыхан оьзи келеятыр (Марлыхан Мескудинъ анасы эди). Яшавынъ аьруьвим, савлыгынъ яхшыма деп, сорастык, кушакластык. Ол да басын ийип,—аьруьв, яхшы,—деди. А оьзим ишимнен соьле колай келип туры, кызын сорастырайым, ювыклык акында айтайым деп ойландым. Бизим тукымлар эртеден бери татым болып, аьруьв яшайдылар. Бир—биримизди билемиз. Бизим абамыздынъ да, еринде еннетли болгыр, сизинъ тукымынъыз бан ювык болмага мырады ·бар эди. Узын соьздннъ кыскасы, кызынъыз оьскен, байга бермеге заманы еткен, деп айтып бердим... (Аьптем. басын коьтерип мага карады)... Марлыхан сол саьат

ок мени анълады. Язык бек уялшанъ экентагы, оьзи де бираз меннен тартынып, аьдетинше: «Кызды ким соьйлемейди, кымызды ким ишпейди». Бек уялшанъ экен, айтаяк затын да айталмай кетти,—деди калада яшайтаган аьптем, коллары ман манълайын, бетин сыйпап. Сонъ куванышлы болып мага карады. Баскалар да кувнап мага карадылар.

— Мен де суьйтип ойлайман, Алла оьзи ырастырды Меску мен бизди. Сондай наьзик, сондай ярасык. Басын коьтермеге уялады, аьдемнинъ коьзине карамас, тек аьруьвсинъме, деп сорайды ыраса калса. Сондай гоьзел, сондай ярасык, тамам юзиктей,—деп тамагын татытып айтты райцентрде яшаган аьптем де. Баскалар да суьйиндилер. Меним аьптелерим суьйингенлерине ыйнанаман а кеншеклердинъ куванганларына неге болса да ыйнангым келмеди. Боьтен де бек кишкей кеншектинъ юзинде суьйиништи эслемедим, кайтарасына онда аьйлежилик бардай сезилди.

— Меску мени мен бирге ислейди, кайдай бир куллыкшы, мукаят кыз... —деди Медихан да суьйинип мага карап.

— Биз сага бир пешти де босаткамыз,—деп уьйкен кеншек мага карамай, аьптелеримге карады. Муна йол кишкей кеншек уьндемеди. Почтальон акында бирев де бир зат та айтпады. Онынъ акында аьптелерим эситпегенине мен бек суьйиндим. Мага яхшылык сагынып, юрегимди кувантып энди шыкпага болаяксынъ дедилер. Йыйын туьн ортасына дейим созылды. Олардынъ не зат соьйлегенлерин мен билмедим. Мен орамлар бойлап ерге нурын себетаган ярык айга карап кездим. Ай да мага: «Йигерли бол!» дегендей этип коьзин кысып карады. Болса да, кайдай ды бир зат мени юншытатаган эди. Кайдан шыкты детагы сол хайырсыз почтальон Кайырхан?! Эне сонынъ уьшин мен Меску мен соьйлеп болалмайман. Тек сонынъ уьшин. Соны ман... Кайырханнынъ Москвада окыйтаган кардашы яз каникулларына таркап авылга келди. Онынъ аты Амит эди. Яс, аьдеттегинше яс, бир мактагандай ери де йок, оннан уьрккендей бир заты да йок. Кыскасыннан айтканда, пелуван тувыл эди. Ол бир заты ман да мени сукландырмады, мен оны институтка туьспей турып кайтип билген босам, ол сондай эди. Бир туьрленген ери де йок. Коьрискенлей колластык, анна—муннан соьйлестик. Мескудинъ акында соьз козгамадык Онынъ да, меним де ойымызда Меску эди, болса да уьндемедик. Мен ога карап куьлемсиредим, ол да мага карап куьлемсиреди. Эм аьруьв болып аманластык. Яманлык болып не болаяк эди. Биз кыскаяклы тувылмыз да, эр кисилермиз· Эр киси—оьзин —оьзи соьзде тувыл да, исте коьрсетеди, дурыс тувылым?.. Мескудинъ конъысыларына, меним бактымгама, яде бактыма тувылым, ким биледи, кыз туьскен эди. Тезден той болаяк. Э, той. Оьзинъиз билесиз, бизде тойлар кайдай экенин, кайдай болатаганларын. «Тойма, яде кешликпе?» деп аталып янъыларда бизим газетте шыккан статьяды окысанъыз, бизде кайдай тойлар болатаганын билерсиз. Аьли тойлар «кешликке» айланып кеттилер десенъ де оьтирикши болаяк тувылсынъ. Кене де, аллага шуькир, алдынъы тойлардан калып турганы—кыз туьскен ерде ойын болады.

0л да аьруьвтагы. Кыз туьскен болса, ойын болаяк, ойын болса, яс—явка болаяк, яс—явка болаяк болса, кызлар да болаяк. Кызлар болаяк болса, Меску де болаяк. Меску болса, Амит пен экевимиз де болмага керекпиз... Сол куьн куллыктан мен эрте келдим. Уьйкен кеншек сол тойга деп мага, каьр этип райцентрге барып, ак нейлон коьйлек алып келди.

— Сен сол яман почтальоннынъ кардашыннан неге кем боласынъ?! Хайырлы коьйлек болсын! Кий, Эрке яс, йигиттей бол!—деди кеншек. Мага ол суьйтип айтатаган эди. Ногайда енъгелери кайынлерининъ атларын айтпайдылар. Сондай аьдет барды да. Кишкей кеншек те оннан калмады, колыннан келгенин ол да этти. Станымды ийтувлады, уьстиме ийисли сув буьркти эм: — Эки юз грамм аракы ишсенъ—яхшы боларсынъ, коьнъилинъ коьтерилер, йигер келер,—деп иширмей коймады. Иштим... Бардым... Йолда ямышы алып шыкпаганымга оькиндим. Коьнъилим суьйтип бир коьтерилген эди. Басыма Мескуди ямышыга орап акашпага болаяк эди деген ой да туьсти. Аракы баска шыкса не ойланасынъ, не ойланмайсынъ. Сен этпеек зат та калмайды. Кобыздынъ давазы, яслар согатаган карс эректен эситиледи. Аякларым: оьзи—оьзиннен шоршып, ойнап ойынга келдим. Бир ойынды да озгармай, Меску мен ойнарман деп оьзим оьзиме йолда ант эттим...

Каралды электрошыраклардан яп—ярык. Яс—явка эсик алдын тоьгерек алып йыйылып туры эди. Кызлар айырым, яслар айырым. Мен келгенлей, Мескуди коьрдим. Онынъ коьзлери мага куванышлы йылтырайтагандай болып коьриндилер. «Мени коьрип куванды»,—деп ойландым мен. Оннан сонъ Амитти коьрдим. Колластык. Мен ога бир заттан да йол бергим келмейтаганымды билсин деп, колласканда онынъ колын каты сыкпага керекпен деп ойландым. Эште, Амит те суьйтип ойланган болар эди, ол да меним колымды каты этип кысты. Сол заттынъ сонъгы бек каты, йылы колласув болды. Кобыздынъ тартылувы токтамай, агынлы сувдай агып, занъырайды. Яслар карс—курс этип кол согадылар. Амит бираз уьндемей турып: — Кызлар аз, —деди.

— Аьше,—дедим мен де. Тагы да уьндемей, кол согып турдык.

— Караш, кайдай ярасык кыз,—деп Амит Мескудинъ касында басына кызыл явлык байлап турган кызды коьрсетти. Ол мени сынап айткандай коьрип мен ога Мескудинъ баска янында коьк явлык байлап турган Насипхан дейтаган кызды коьрсеттим. Кобыз токтамай занъырайды. А биз, Амит пен экевимиз аьйт деп белсенип кол согамыз, ойнавымыз йок. Мине уьшинши ойынды артлы—артыннан ойда яшайтаган Назир Меску мен ойнап туры. Биз Aмит экевимиз oларгa карап, кол согувды да койдык. Назир увырс-увырс этип кыздынъ касында копарсып, аьйт деп, наьндируьктей айланып, ойнавда болды. Кыз да коьзлери йылтырап суклана берип, яска карайды. Аьдемге тувра карамайтаган Мескуге буьгуын не болганын биз билмей калдык... Ойын кутылганлай, Назир кызды билегиннен ыслап, аьдемлерден эрекке аькетти. «Соьнгенмиз»,—дедим мен оьзим оьзимге. Амиттинъ басы тоьмен болды. «Язык Кайырхан», деп мен неге болса да ястынъ почтальон аьптесин аяп кеттим. А меним кулакларыма кеншеклердинъ шамгалган давазлары шалынды... Не этеексинъ? Амал йок. Йигерлигине, затына караганда Назир бизим кишкей кеншектинъ байына усаган эди, а ондайларды кызлар суьедилер... Мен тагы да Амитке карадым. Йыламага керегим аьше?.. «Эрлигимизди коьрсетпеге керекпиз!»— деп ишимнен оьзим—оьзимге ант эттим· Амит янмаян барып Мескудинъ онъ ягында турган кызыл явлык байлаган кызды тoьгepeккe шакырды. Мен де барып оьзимге яраган коьк явлык байлаган Насипханды ойынга шакырдым. Явлык пан басын япкан кыз бизим авылымызда аьдетли деп саналады. Насипханды колтыгыннан алып тоьгерекке шыгардым. Аллам сакласын, билсенъ онынъ сондай зыртшы экенин?

— Яслар сол такым ийислисувды босына неге тоьгедилер экен? — деп куьлемсиреп те туры кызым. Мен бирден токталдым.

— Аьперим Назирге! — Кыз алаяк ясларга коьрсетти! — деп Насипхан куьлеп меним колымнан босалды. Эсимди йыйып карасам, Насипхан кызлардынъ арасында шеги катып куьлеп туры эди.

—« Эй, наьлет! Куьлкинъ коьмир болгыр, ол оьзинъе кешелер мен уйкы бермегир!»—деп мен ишимнен пишелердинъ каргавларыннан кем этпей каргав айттым... Эртеси куьн куллыкка бараятырганда орамда бирев мени токтатты. Артка бурылып карасам, Насипхан. «Каратага тартынмайтаганын»—деп ойландым янмаян. Ама ол мага авызымды ашпага да бермеди.

— Тенгиз, туьнегуьн хаьтеринъ калган болар, кешир мени... —деп ол, эринлери дирилдеп, тиледи. Мен де не айтаягымды билмей ога карадым, сонъ колымды силктим де, уьндемей оьз йолым ман кеттим. Экинши куьн конторадынъ касындагы ындырда яне оны коьрдим. Ол агаш куьрек пен аслык сувырып ятыр эди. Насипхан мени коьрип, басын шайкап, куьлемсиреди. Мен де басымды шайкадым. Уьшииши куьн ырасканда ол: Буьгуьн клубта ийги кино болаяк,—деди. Доьртинши куьн ол мага: — Сен аьруьв яссынъ,—деди.

Бесинши куьн, мен де ол яман кыз тувыл дедим. Алтыншы куьн, биз экевимиз бирге райцентрдеги паркка кыдырмага бардык. Бизим авылда парк йок эди. Етинши куьн, парк йогына оькинмей, биз оьзимиздинъ сув ягамызга барып кыдырдык. Оннан сонъ баьри зат та тегершиктей айланып кетти. Насипхан мениме, яде мен оны айландырдымма? Ол зат аьле де белгисиз. Биз уялмай, зат этпей кайтип яшаягымыздынъ акында соьйлеп басладык.

— Кайтип яшаякпыз?—деди ол.

— Кайдан билейим ... —деп явапладым мен.

— Неге созасынъ? Мен сенинъ аьлинъди билемен, сен де меним аьлимди билгендей коьремен, — деп Насипхан мени оьзине уьйлендирмеге асыктырды. Тек тенълерим: — Эрте сага уьйленмеге, капканга туьспеге асыкпа,—дедилер. Энъ уьйкен аьптемиз: — Байга баргышай асыгатаган кызды алып болмайды, — деп айтса да, Насипханнынъ акында аьруьв куллыкшы кыз деди. Эндиги ойлан да тур. Насипхан байга асыгатаганын тек мен билемен; ама энъ уьйкен аьптемиз оны мактайды. Ойлан, ойланма, эне мен уьйленемен. Арканнынъ узыны яхшы, хабардынъ кыскасы яхшы, деп бос айтылмайды. Мен де хабарымды кыскартып баслайым. Эндигиси баскалар ман не болганын айтайым. Бас деп айтаягым Меску Назирге байга барды. Амит оьзининъ кызы ман хат алысып суьйисти. Бизим кеншеклер Кайырхан—почтальон ман ярастылар. Уьйкен кеншек басын кайкалатпай, келеятырган почтальонды авыздынъ касында карап турды. Кишкей кеншек те, оьзи онсыз да домбай эди де, соьле аягы авыр болып, тегаран бир кевдесин кыймылдатып, почтальоннынъ алдына куьлемсиреп шыкты.

— Кайырхан, сен газетти коьп окыйсынъ. Сосы. Сынтаслыдынъ акында не зат язадылар экен?—деп биринши болып яраспага уьйкен кеншек шалысты.

— Кимге керекти сенинъ Сынтаслынъ?—деп кишкей кеншек те артта калгысы келмей авызын ашты. Кайырхан не зат айтаягын билмей, дорбасыннан излестирип алып газеталарды авыздагы почта ящикке атты.

— Авылда бир кужыр зат болады, деп эситемиз, — деди уьйкен кеншек. Ол кужыр зат, Мескудинъ тойы болаяк зат эди.

— Койынъызтагы, сиз. Мен газета окыйманма?! Сол болса экен каьрим. Мен де сиздей болып окыйтаган бирев мен. Эне Амитим тезден уьйленеек, эне сол меним хабарым... —деди почтальон. «Э, мунавы шалт ок ярасты»,—деп эки кеншек те суьйинди.

— Бизим Тенгизимиз де шалттан кыз. аькелеек. Ол шекеток кызларды сайластыра—сайластыра тувра басымызды авыртты. Аллага шуькир, эндигиси бир кыз бан яраскан, деп биз де бир затлар эситемиз,—деди уьйкен кеншек мени мактап.

— Кайдан билесинъ яс аьдемлерди, эне бизим Амитимиздинъ басын тегаран бир сол бир Мескуден куткардык. Соьлеги кызларды да кайдан билесинъ, оьзинъ акылын билмесенъ, яс аьдемлер кайтип билеек, — деп Кайырхан оьзининъ алдынгы этетаган затларынынъ маьнесин туьсиндиреек болды.

— Тувра айтасынъ, Кайырхан, биз де тегаран бир оьзимиздинъ ясымызды сол адавыс кыздан айырдык.— Сени мен де урсысаяздык та,— деп уьйкен кеншек юмсак шырайланып почтальонга карады.

— Аьше, анъламаган эдик,—деди Кайырхан да акырын айтып. Соны ман олар ярастылар. Амит кызы ман хат алысады. Мен тезден уьйленеекпен. Хабарым да кутылады. Трагедия кайдады? Йок. Ким биледи, уьйленгеннен сонъ трагедия болаяк болса да билмеймен. Эки агамнынъ яшавы мага уьлги. Ама оларда яшав уьйтип те айлак аьлемет тувыл. Мен сол баягы табанда оьзимге айырым пеш этип яшайман. Энъ уьйкен агам уьйде уйклайды. Туьн ортасында: «Я, акылсыз, сосы сен уьйде ятаяксынъма?»— деп уьйкен кеншектинъ давазы эситиледи.

Баска бир агам олардынъ бакырыгыннан сонъ уьйге келеди. Домбай кеншек уьндемейди. Энъ уьйкен аьптемизде он алтыншы бала тувды. Мунавы ийги хабар! Трагедия йок. Яным да тыныш, коьнъилим де яхшы. Мен коьп зат соьйледим. Туьп маьнеси не затты? Трагедия тувыл, комедия тувыл, лирикалы повесть десенъиз, повесть те тувыл. Не затты? Мунавы булай авылдынъ булай бир хабары болар...

• АЙТ ДЕСЕНЪИЗ, АЙТАЙЫМ". (Халк йыры). Сынтаслыга сыпсын ман сары танъ саркып келди. Аьдемлер уянмаганлар, танълайларын татытып таьтли уйкыдынъ шынты даьмин тартып уйклайдылар. Коькшил коькте юлдызлар да, ай да агарады. Эне сол тыптынык шакта япырактынъ, шоьптинъ кыймылдаганы эситилетаган табиатта, коьк гуьрилдегендей, сес шыгады. Савлай авылды куьлки сес бийлейди. Коьк те, ер де шайкалып кетеди. Шайкалады уьйлер, уьйлердинъ телетин, шифер тоьбелери дуьбирдейдилер. Аьдемдикине усаган куьлки сес. Бир аздан тынады. Арасы коьп кетпей Сынтаслыдынъ коразлары бакырып, оьзлерининъ йырларын созадылар. Олардан сонъ аьдемлерди уянтатаган саьатлер де зынъырдап баслайдылар. Аьдемлер уянып баслаганда, куьннинъ саьвлеси авылды ярыкландырады. Сыйыр савылады, тувар айдалады, тракторлар, машинлер гуьрилдейдилер, аьдемлер куллыкка шыгадылар. Суьйтип Сынтаслы авыл куьнди баслайды. Тенгиз баягы табанында олтырып, сол куьлки сести бир неше кере эситкени бар. Авылшылардан сорастырганда ондай затты эситкенмен деген болмады. «Йыгылаяк ерди билген болсам, тобан туьсер эдим», —деп айтылады бир такпакта. «Сувга етпей этикти шешпе», — дейди баска такпак. «Тавык юмырткаламай кыткытламайды»,—деп те айтады халк. Мен де кайсы ерде йыгылаягымды билмей калдым, сувга етпей аяк кийимимди шештим эм кыткытладым. Меним шуьшим аз. Яшав шуьшли. Ол каьпилеске толган, кайсы ерде не зат саклаганын билмейсинъ деп, меним ойымша, бир аксакал оныншы оьмирликте айткан эди. Билген болсам, меним яшавымда трагедия йок деп, савлай авылды тойга шакырып, аьлемет яшавдынъ акында «кыткытламас» эдим. Авылдасларым той эттилер. Тойым баскалардан кем болмай, артык та болмай, халктыкындай озды. Уьш куьн аракы—баллар ишилди, уьш куьн семиз этлер едилди, уьш куьн узын—узын, тилеклер айтылды, уьш куьн мен тенълеримнинъ арасында олтырдым, уьш куьнди келин енъгелер мен шымылдыктынъ ишинде озгарды. Уьш куьн кобыз тартылып карс—курс болып, узын, тоьгерек, коьшемеке ойналды. Эне суьйтип мен де уьйлендим. Эне соп заманда мен артыма—алдыма карамаган экенимди билдим. Меннен эрте уьйленгенлердинъ кимисине караяксынъ. Агаларымнынъ аьеллеринеме, олардынъ пишелериннен Алла сакласын?! Ол заманда кимге?.. Бурын кайтип яшаганларын билмеймен. Ама картлардынъ айтканларына коьре, яман тувыл. Кыйынлы яшав экенин картлар оьзлери. айтып эм олар оьзлери оны мактайдылар. Мине Сулейменнинъ айтканына тынълап карайык... ...Он ети ясымда мени акам, ез таяк пан коркыстып, уьйлендирди. Асылхан пишем он доьрт ясында эди. Он беске толганда мага ул тапты. Он сегизге толганда, экинши ул тапты. йырмага толганда — уьшиншиди. Суьйип алгандай ойлайсызба, аман да акамнынъ ез таягын мутпадым. Уьйрендим. Уьшинши баладан сонъ. коьтере де суьйип кеттим. А соьлеги яшав не затты оьзи?.. Картлар буьгуьнги яшав ман унаспаяк болсалар, бурынъыды эске аладылар. А пишелери мен кайтип яшаганларын айт десенъ де, айтпаслар. А буъгуьнги яшав ман эрисеек уьшин мысал этип алдын болган затларды айтадылар. Соннан себеп Сулеймен де: - Соьле не затты оьзи?·. Кыз алганы буьгуьн, эртеси куьн — «Командировка».- Сулеймен янъы соьзлер коспага суьетаган киси.

— «Командировка» этип, пишесин тоьркинине йиберип кояды. Баскады алады, тагы да —«командировка». «Яшасалар да, бир яде эки баладан коьп болмас. Ол яшав болама? Мине алдын кайтип яшаганлар. Балалар, балалар, балалардынъ балаларын коьргенлер,—дейди Сулейман,

сукланганнан танълайын тыкылдатып. — Балалы уьй базар, баласыз уьй мезар!— деп ол халк такпагын да косады. Биз, яс—явка, алдын болган затларга артык эс бермеймиз. Эм бизге бурынъы яшав уьйтип те бек ярамайды. Ким биледи, бираз картайсак, яраяк та болар. А соьле йок. Тагы да... Аьдемлер татымлы яшасалар, ондай яшавды артык абайламайдылар. А мине бир етиспейтаган зат болса, оны янмаян эслейдилер. Меним де коьзимге сондай аьдемлердинъ яшавлары коьриндилер. Оьзим уьшин мен кайгырмайман. Мине яс пишем уьшин кыйналаман. Кимге ол карамага болады? Арык, таз бас Аким завклубтынъ пишесинеме? Алла бермесин ондай албаслыды. Мазаллы оьзи, юмырыклары туьйирмен тастай, яды экенине соьз йок. Ога карасанъ, Аким байы болады деп те, завклуб болады деп те айталаяк тувылсынъ. Аьдемлер клубка кирселер, сол пишеге тувра караялмайдылар. Тартынадылар. Ашувлы, оттай янган кара коьзлериннен коркадылар. Клубка бир эсирик бирев кирсе— онъмады демеге болаяк. Сол уьйкен юмырыклары ман эркек экенине карамай дуьмбижлеек. Аким оьзи ишеди эм окын да туькеннинъ касына эркеклер йыйылган ерден завклубтынъ пишеси байын суьйреп уьйге аькететаганын коьрмеге боласынъ. Элбетте, ондай пишеден ишинъ шыкканнан да, ишкиши болмага болаяк. Яде ярасык коьк коьзли Сапияткама? Ол—бухгалтер Мусадынъ пишеси. Сылув кыскаяклы, мойыны узын, ак тамак, эне эртегиде де ондай коьзел йок. Аман да ога зарплатты туьттирип болмас. Бир йылдынъ ишинде онынъ ялгыз оьзине катпар—катпар этип энъ модалы кийимлер, алтын сыргалар, билезик, юзик алмага керек эм оннан да баска болып, ол оьзининъ байлыгын коьрсетеек уьшин конъысыларына савкатлар этетаганы ша. Ал, аз шыктажым? Яде Камайдынъ пишеси? Уьндемес дегенде, уьндемес кыскаяклы. Эртенъликтен кешке дейим куллык этеди. Я уьйди ыслайды, я ак куяды, я наьртуьк йыяды. Савлай каралды да, уьй де онынъ колында. Караманълай дейдилер ога аьдемлер. Бир кайта конъысылары онынъ манъазыга деп шонъкыр казып турганын коьргенлеринде шыдаялмай: — Наьсипсиз, оьзинъе мезар казаяк боласынъма?!— деп шамгаладылар. Ол уьндемей куллыгын эте берди. Байы да урысады, а бир кере коьтере де ашувланып ога курортка путевка алды. Эне сол заманда уьндемес пишеси авызын ашты.

— Я, Камай, акылынъды иштинъме?! Тавыклар ша, баьпийлер ша, олар менсиз оьлип кетерлер, — деп оьмири шамгалмаган пише байына шамгалды. Камай куьлеп, амалсыздан путевкады артка кайтарды. Эне оьзинъиз коьресиз кайдай пишелер барын. Кимге караяк экенимди билмеймен. Олардынъ яшавлары меним Насипханымга келиспейди. Насипхан оьзи де оьзининъ акында коьтере де ойланмайды. Ол да, мен онынъ кайдай болмага керегин ойлангандай болып, мен кайдай болмага керегимди ойланады экентага· Насипхан да мени коьримли эр этеек болады.Ога уьйдегинънинъ артыннан сак карамага керек деп айткан болырлартагы. Ол яхшы баслаганлай, аягымды яза бастырмады, бир якка йок болдым десем: — Кайдасынъ?—деп сорайды. Бир куъннинъ бир куьнинде Насипхан сол табанда йок болатаганымга безген болартагы. Ол табанга эрте минмеге де болаяк эди, аман да, савлай сол яс кеншеклердинъ тайпасындай, онда коьтерилмеге уялатаган эди. Сол уялувы ман ол уьйдегилерге давазын коьтерип те болмайтаган эди, а ана куьн тартынмай—зат этпей табанга минди. Меним книга окып раскладушкада ятканымды коьрип, ол йылап йиберди. Мен коьпке дейим ога кайтип тынышлык таптыраягымды билмей турдым. Болмаганда, ерге туьсип, сол куьнди касында озгардым. А эртеси куьн табанга минсем — орыным йок. Тоьменге туьскенде, ол мага: — Мунда окытага, яным. Меннен бир сес шыкпас. Раскладушкады суьйсенъ, пештинъ муьйисине салаяк,—деди. Мен куьледим. Ол да оьпкелемей, эткенин оьзи яратып, куьледи. Яман пише тувыл, алал юрек. Тек байга барганнан бери куьлкисин аз эситемен. Уьйкенлерден уялатаган болса. да билмеймен, яде янъы яшавга уьйренеалмайым. Билмеймен... Аман да сол зат каьпилестен келди. Йыгылаяк ерди билген болсам тобан тоьсер эдим,—деп эне сога айтадылар. Ол зат кайтип болганын эш билмей калдым. Тагы да эки енъге киристи. Олар кирискен ерде хайыр болмаягы эртеден белгили. Бас деп олар Насипханга бек аьруьв карадылар. Карамай да бир карасынлар. Сегиз пешти йыйыстырып, савлай уьй куллыкты да этип, оьз исине барып, сексен маьнет те аькелип турган кеншекке аьруьв караганды кой да, ялынып турмага керек эдилер. Биз ол заманда ярым йылдан артык бирге яшадык.

Яз келди. Аьдемлер сувга туьсип басладылар. Мен де бир базар куьн сувга туьспеге бардым. Байыннан айырылыскан кыскаяклыга бизде букыж дейдилер. Сондайлар Сынтаслыда да аз тувыл. Яс аьдемлер уьйленедилер, айырылысадылар, тагы да уьйленедилер, тагы да айырылысадылар, а соннан себеп букыж кыскаяклылар эм пише йиберген эркеклер ялгыз каладылар. Сондай бир яс кыскаяклы тувра бизим кесекте яшайтаган эди. Аты онынъ Суврат. А сиз оьзинъиз билесиз, яздынъ авасында ялгыз яс аьдемлерге кайдай аьруьв. Боьтен де бек ялгыз яс кыскаяклыларга. Олар сол шакта сув ягага сув аламыз деп барсалар, сав куьнди сонда таза авада завыкланып турадылар. Айтаягым, базар куьн тыншаяйым деп, сув ягага келдим. Кыскаяклылар турган ерден эрек тайып шешинип куьнге кыздырынып басладым. Аямай шувагын тоьгип, куьн йылтырайды. Mен де сынъар бир плавкада юремен, аьлемет табиатка сукланаман. Таза ава, сув шувылдайды, тоьгерек яп—ясыл. Коьнъилим ол затлардан коьтере де коьтериледи. Яга тик яр, ярдынъ астында былтыр кыскаяклылар сув алататан эдилер. Быйыл баска ерге коьшкенлер. Ярдынъ шетине ювыклап тоьменге карадым. Карасам карайым, Суврат билеклерин туьрип, белдемесин бел шалып, кир ювып туры. Коьзим алып кетти. Ол да мага куьлемсиреп карады. Яланъаш экенимди де мутып тоьменге туьстим. Оны ман соьйлеп басладым. Халк коьрип олтырыр, деп ойланмай. соьйлей беремиз· Аьдемлер куьннинъ аьруьвлигининъ, яде авылда болган баска затлардынъ, яде янъы кино акында соьйлегенинъди билмей, баска затлар ойланаяклар. Неге яр астына ясырынганлар, орамда соьйлеп болмайдыларым, деп айтпага болаяклар. Билмей ырасканынъды да билмеслер. Оьзи Суврат соьйлеген сайын куьлки, коьзлери йылтырайды. А мен бир заманда оны ман бирге окыгаман деп, эш тартынмай соьйлеймен. Эм айткандай, бирев коьрмей болмады. Басымды коьтердим, карасам, кишкей кеншек яр басындa бизге карап туры. Олтырган тасымнан, ушып кеткендей болып, сескенип янмаян турдым.

— Эрке яс, сувга туьсесинъме?—деп кеншек, аьйлежий берип куьлемсиреп, мага да, Сувратка да карады.

— Аьше, кеншек,—деп тегаран бир айттым. Кеншек кетти.

— Эндиги булайда коьп коьринме. Уьйдегилеринъ уьйкен соьз этерлер. Мен сага куллыкка келермен, Тенгиз,—деди Суврат. тилеп айткандай этип.

— Не затка келеексинъ?—деп сейирсиндим. Суврат колы ман авызын явып куьледи. «Каратага шаядынъ куллыкка келеекпен дейтаганына»,—деп ишимнен ашувланып, Сувраттынъ куьлкисине де карамай, сувга туьсеегимди де койып, кийинип уьйге асыктым. Сол куьннен бери кишкей енъге мага кылыйыннан карап куьлемсиреп турды. Бир заманнан уьйкен енъге де куьлемсиреп мага карады. Шуьшим йок болса да, Насипханнан уялдым. Не болганын айталмай юрдим. Бир зат та болган йогын кайтип айтаяксынъ. Айтып басласанъ сени тувра анъламас. Бир зат та болмаган болса неге айтасынъ дер. Мени алдагандай коьре эди. Суьйтип мен кыйын аьлге туьстим. Не этеегимди билмедим. Бир шуьшсиз болып аьдемлерге оьзим этпеген затларды ойландырттым. Суврат айткан соьзине берк болды. Бир—эки куьн озганда, ол куллыгыма келип те туры. Аксам мезгилде, складта каравылшыдан баска бирев де йок шакта келди. Уьстине ак нейлон кофта, коьк белдеме, бир тойга аьзирленгендей аьруьвленип, бетине пудра ягып, ийисли сувды коькитип келди. Ога карасанъ, турган бир каьртишке деп айтаяксынъ, ярасыкланган, яйнаган. А мен куллыкта киетаган кийимим мен. Оьзимнинъ уьстимдегилер уьшин уялдым. Соннан себеп ол касыма ювыклаганда, мен эрек тайдым. Кене де ол меним кир кийимимнен шанъ батар деп те корпай, касымга келе берди. Алмай— салмай коьзиме карады. Юн уьйилген ерде мен токталдым. Тувра коьзимге карап: — Тенгиз, мен сени кайтип — бир сагындым,—деди Суврат. Ол соьзлерге мен уялып кызардым. Суврат ак колларын созып, елкемди сыйпап авызымга карап ымтылды. Эне сол заманда, дуныя авдарылса авдарылсын деп, мен де кушакладым. Уьйге кеш кайттым. Сол бир адавыс Суврат ырасканына оькиндим. Насипханга не зат айтаяк экенимди ойладым. Коьнъилим бузылып, тегаран бир уьйге келдим. Оьлшемен авыздынъ касында кишкей енъге ырасты. Тагы да куьлемсиреп карады. Ашувланып уьндемей озаяк болдым, аман да, ол биринши болып авызын ашты: — Сизге куллыкта ийислисув буьркедилерим? Сиз, эркеклер, баьринъиз де бирдей экенсиз,—деди.

— Оьзинъе кара... —деп соьгип айттым. Ол соьзимди тынъламай кедешти яппага аьзирленди.

Басамакка минип уьйге киIреятырганда, ярык аят уьйден коьзлерин батлатып, уьйкен енъге асыгып шыкты: — Эй, сав тувыл экенсинъ!—деп ол басындагы явлыгынынъ ушы ман бетимди суьртип, явлыкты ярыкка созып, кызыл эринге ягатаган помададынъ калдыкларын коьрсетти.

— Сендейлерме кыдыратаганлар, басынъды юргистип билмейсинъ, наьлет, бар тез болып бетинъди сабын ман юв, — деп уьйкен енъге урсысты. Сав кеше пишемнинъ касында уьндемей олтырдым. Ога бир де оьтирик айткан йок эдим, оьзим де оьтирик затларды суьймеймен. Эм сол вакытларда коьзлерине каралмай турдым. Ол мени авырып соьйлемейди деп ойланып, куьйгетти, кымызлыкты эм баска коьгоьленлерди кайнатып, даьри этип берди. Мен, элбетте, ишпедим. Насипхан айыпланды. Деним сап—сав экенин туьсиндиреек болдым. Ол ыйнанмады. Мен ашувланып бакырып соьйледим. Ол йылады. Сол заманда, коьнъилине етеек болып, даьрисин иштим. Кеше уйкламай шыктым. Бас авырып куллыкка бардым. Кешке тура Суврат тагы келди. Бас деп бакырып складтан куваяк болдым. Ол кетпей йылады, мага ашык этетаганын йылап айтты. Меним юрегим аьлемет юмсак, аьдем йыласа даяналмайман. Сол кеше уьйге бармадым, Суврат пан складта кондык. Насипхан сол кеше меним кайтаягымды сакламай, савлай аьбир—шибирин йыйып тоьркинине кетти. Мен аьлек болгаман, деген хабар авылда яйылды. Бир юма уьйге бармай, Сувратта яшадым. Уьйде кардашларым йыйылып, меним келеегимди сакладылар, аман да мен олардынъ соьзлериннен коркып сав юмады келмедим. Сувратка эртенъликтен кешке дейим Насипханнынъ аьруьвлигининъ акында хабар айттым. Суврат та юрегиме етеек болып, Насипхан кайтар, кайтпаса мени мен яша, деди, оны ман яшасам мага аьруьв болаяктай ойланып. Суьйтип айтса, мен ога шамгаламан, а ол йылайды эм мени бир якка да йибермеегине ант этеди· Ал, не этеексинъ? Трагедия мине кайсы ерде ятады экен. Насипханнынъ бир кардашы юмырык коьрсетип коркыстты. Агам орамда мага ырасып, эки кере ягыма шалды. Эки—меки бетти ашпассынъ, деди. Уьйге кайтпадым. Бир куьн энъ уьйкен агам куллыкка келип зор ман уьйге аькетти. Аьелимиздинъ совети йыйылды. Уьйкен аьптелерим: «сельсовет», «районный», «областной» —савлайы да бар эдилер.

— Ий, наьлет!—деп калада яшайтаган аьптем баслады. — Биз онага кыз тавып, биз оны уьйлендирип, ол бизге этетаганын каратага!..

— Аяп оны, кенжапай, деп коьтере де эрке этип йибергемиз!—деди ашувланып райцентрде яшаган аьптем.

— Оьктемсигеннен болады ондай зат, коьтере де копар болган!—деп, аркамга пышак суккандай, тувра коьзимге карап уьйкен енъге айтты.

— Аьше,—деп, уьйкен енъгединъ соьзин кишкей енъге макул коьрип, ол да меним тувра коьзиме карады. Энъ уьйкен аьптем уьндемей, аьр бир соьзге эс берип, ойланып тынълап турды. Кардашларымнынъ сувык карамларыннан мен йыламага еттим. Сонъында шыдаялмай: — Аьруьв аьше, кайтарынъыз Насипханды,—дедим. Суьйтип айтканымда, коьтереси де куьлемсиреп, мага йылы карадылар. Сол кеше соьйлесип, Насипханды аькелмеге элшилер йибермеге токтастылар. Эм ога энъ уьйкен аьптем мен эки енъге кирдилер. Эки енъге кирген ерде пайда болаягым, деп мен ойлангандай болды. Суьйтип элшилер де пайдасыз барып келди. Насипхан кайтаягына уьмитим уьзилди. Ондай зат трагедия тувылым, трагедиядан да кыйын зат болды. Меним пишем яс букыж болды. А ол Сувраттан уьш иылга кишкей эди. Эм ондай яс букыжга савлай авылдынъ бетлеп караганын шыдамага керек. Сувраттайлар уьйренгенлер букыж экенлерине. Насипханнынъ яс юреги ондай затты коьтереалмас. Букыжлар туьрли боладылар, Букыж—ол ялгыз кыскаяклы. Кыскаяклылар да туьрли боладылар. Бийке куртка оьмир яшавын ялгыз яшаган, байга барган йок, кене де ога да букыж дегенлер. Айшат деп бир кыскаяклы яс заманында ашыкярына, сага болмаса биревге де бармаспан, деп ант этип, мине отыз йыл болады байга бармаганы, кене де ога да бойдак дейдилер. Баска Айшат, ант эткен Айшаттынъ конъысысы, байга бармаса да, ялгызлыктан бес бала тапкан? Мен байга бармаган пишелердинъ акында айттым. Эндиги шынты букыжлардынъ акында хабарлайым. Хатын—кызлар байга барып шыгып, ялгыз калсалар, ол заманда шынты букыжлар. Яде байы кавгада, яде бир авырувдан оьлсе, а коьбинше аьелде байы пишесин таслап, ялгыз калган пишелер букыж боладылар. Кылыклары, акыллары келиспеген уьшин

байлары ман айырылысадылар. Орысша айтсанъ, «характерлери» келиспейди. Эне мысалы, «заготскот» Амит йырма йыл яшап, пишеси Зумрудтынъ «характери» коьтере баска экенин янъы билген. А мине Асанбий деп бир йигит, оьзи йыршы, бир той озгармайды, ол десенъ бес пише алып, бес кере йиберген. Букыж тукымга оьзи ялгыз Асанбий бес кыскаяклы коскан. Кене де кыскаяклылар Асанбийдинъ агарган буйра шашына коьзлерин батлатып, карайдылар. Олар не зат ойланатаганын билмеймен. Тагы да йыршы йигиттинъ келиспейтаган «характерин» коьреек болсалар, билмеймен... Карт букыжга байга бармага бек кыйын. Эсли пишеди йиберген эркек яс букыжды алады. Яс букыжга енъил. Пишесин йиберген яс аьдемге экинши кере уьйленмеге бек кыйын. Байдан шыккан яс кыскаяклы ога бармас, неге десенъ суьт пен авызын куьйдирген, сувга уьрип ишеди дейдилер. Коьтере байга бармаган кыз, элбетте, пише алып йиберген яска бармага макул этпес. Сондай аьлге мен де калган эдим. Ама да букыжларга да енъил деп ойланманъыз. Байга баралмай калатаганлар да коьп. Бизим яс букыжларды Тбилисиде, Ташкентте, исси Ашхабадта коьрсенъиз сейирсинменъиз. Солардай, оьзлерининъ наьсибин излеп, Сынтаслыдан эркеклер де кетедилер. Олар да оьз тамырларын алыс якка таслайдылар. Эне коьресизбе тек аьелдинъ ишинде трагедияды таппага болады. Мине кайда ятыр трагедия... Эки енъге де аяп мага карасалар да, ишлериннен шеклери катып куьлегенлерин сеземен. Делегация басшылап энъ уьйкен аьптем ашувлы болып: — Ол Насипханды басамактынъ касына да ювытпаспан,—деди. Мен коьтере де кайгырдым. Аракы ишеек болдым, аман да аракы бармады. Уьйлери мени каралдысына да ювытпадылар. Оны ман ырасаяк болып, янъы салынган Сахарный заводка куллыгына йолландым... «Проходнойдынъ» касында оны бир узын яс саклап туры эди. Ондай зат мага ярамады, мен куьннедим. яс бурылганда, таныдым. Ол Башир деген бир студент эди. Сол вакытта эсимге ана Меску уьшин таласатаган Амит те туьсти эм мен савлай Сынтаслыдынъ студентлерине ашувландым. Неге десенъ баска якта бес йыл завыкланып юрип, кайтканда бизим авылдан шыкпаган яслардынъ кызларына колларын узатадылар. Насипхан ман сол бирев яс бир ерде токтап соьйлесип турдылар. Мен де турган еримнен кыймылдамадым. Насипхан мени коьргенде, кабакларына кан явып мен бетке абытлады. Касыма келип: — Букыжлар ман юрип канмаган болырсынъ, эндиги меним шеретим, бетсиз,—деп ол бурылып артка кетти.

— Насипхан!—деп оьпкелеп бакырдым мен. — Не зат?—деп ол токталды.

— Бир зат та... —деп мен не айтаяк болганымды да муттым. Ол кетти, зор ман ястынъ колтыгыннан кысып йоьнеди. Яс колын босатаяк болды, а Насипхан мага бакыл этип онынъ колын йибермей касымнан озды. Мен ялгыз калдым. Раскладушкады артына табанга киргистип, трагедиядынъ акында эш ойланмай, болган затларга оьз ойларым ман оьзим оькинип япа—ялгыз калдым. Эне сол заманда язаяк акында ойландым, ятлавлар язып басладым. Бас деп суьюв акында ятлавлар. Кимнинъ яшавда суьюви болмаса яде ким янъы суьйип басласа, солар ятлавлар язадылар. Ол белгили зат. Суьйтип Сынтаслыда ятлавлар язатаганлар коьп. Олардынъ коьби айтылган язувшылар болдылар, кардашларына, аьдемлерге билдирмей оьзлери кагыт пан сырласадылар. Элбетте, бар коьтере де язбайтаганлар. Бар язбай эсинде ятлавды шыгаратаганлар, олар биревге де окымай, оьзлерине тыныш таптыраяк уьшин ятлавларын ишлеринде саклайдылар. Мен ша язатаган эдим. Эки калын тетрадьти язып толтырдым. Сол куьнлерде орамдагы йолдасларымды да тасладым, аьдемлер мен катнаспай ялгыз юрдим. Кинога барувды да койдым. Сонъгы куьнлерде болган затлардынъ акында кагыт сырластым. Суврат куллыкта да баьленше кайта алдымга шыгып турды. Мени кой деп, оны касыма да ювытпадым. Насипханнынъ акында хабар да, соьз де йок эди. Кешелер мен олардынъ уьйлерининъ касына барып, терезелериннен карап турдым. Ол кайтип книга окыйтаганын, кийимлерине ийтуьв басатаганын, шыбасын тазалайтаганын карап, оны ман яшаганымды эске туьсирдим. Оны акашпай турып, кайтип биз кинога баратаганымыз, кайтип кешелер мен сувдынъ ягасында олтырганымызды, онынъ йинишке давазын, куьлкисин коьз алдыма аькелдим. Суьйтип яшавымызды эске туьсирип, коьзлерим мен онынъ

ярык терезесине ымтылып заманды озгардым. Ол да мени коьрип олтырар, деп сендим. Аман да, ол мени каранъыда коьрмей, оьзининъ аьрекетлерин шегип, шыракты соьндирип уйкламага ятатаган эди. Мен басымды тоьмен ийип каранъы орам ман уьйге кайтаман. Каралдыга кирдим десем коьтере де коьнъилим бузылады. Уьйдинъ каранъы иргелери, костамсыз сарайдынъ суьлдери, кишкей птицефермага усаган бизим кедешимиз мени айлак та мунъайлы этеди. Ийт те алдымга ийискилеп шыкса, ишимди шыгарады. Баьри заттан ишим шыгады, баьри зат та бизим сувык уьйде коьнъилимди бузады. Тек табанга минип, астрономдай, юлдызларга карап, дуныяда миллион аьдемлердинъ акында ойлансам, аз—маз тыныш табаман. Суьйтип ручка колга туьседи, оннан сонъ тетрадьти ашып язып баслайман. Билбил тавыс шыгарып, Эситиледи соьзлеринъ, Айдай ярык ак юзинъ, Юлдызлардай коьзлеринъ. Коькте тувган ялгыз ай Аьдемлерди коьрмейди, Кайгым кара каядай, Бирев оны боьлмейди ... Соьнсе сенинъ шырагынъ, Коькте соьнди ай, деймен Аьруьв, сени коьрмесем, Юрек сызлайды, деймен... Язаман. Эсим—дертим Насипханда. Онынъ суьвретин айда да, юлдызлардынъ ишинде де коьремен. Савлай болган ойларды, сезимлерди язаяк боламан. Язувдан колым арыса, этилинген ятлавдынъ акында ойлайман. Язган затта энъ кыйын эсап — ол акыйкатлык, тувралык эм оьзинънинъ сезиминъди айтып билуьв. Ол затлар менде бар. Сезимлерди айтып билемен. Мен куьнневдинъ акында бир поэма язаман. Аздаадынъ образына кыз алаяк студент ясларды йыйгаман. Сол затыма коьп оьзимнинъ сезимимди киргисткемен. Эм ол бек романтикалы болган. Меним савлай творчеством да романтикалы болып барады. Неге десенъ ашык аьдемлер коьби романтикалы боладылар. Аман да, меним язган. затларым яшавга бек усайды, неге десенъ коьбинше оьзимнинъ яшавымнан шыгараман. Суьйтип ятлавлардынъ акында ойланып, каьпилестен мага бир ой келди. Язганларымды баспаласам не болар эди деп, мен оьзим—оьзимнен сорадым. Сол вакытларда мага кайдай мырадлар келди! Мен сондай шакларда оьзимнинъ ятлав книгаларым шыгып, оьзимнинъ каьртишкемди область журналында, газетлерде баспаланып эсиме алганым аз деп, халк гуьрилдесип кол согып, ятлав окы деп, трибунага шакырганын, оннан почтальон Кайырхан окувшылардан шуваллап письмолар келтиргенин де эсиме туьсиремен. Ол затлар да аз деп книга окувшылар баска кыраллардан келип, автографлар тилейдилер, енъгелер де, кардашларым да конакларга суьйинедилер. Эне сондай оьктемсиген заманларым болдылар. Сондай вакытларда Насипханды да меним книгамды окып коьрдим. Коьзлериннен оькинишли яслар тоьгиледилер, а ол кене де окыйды. Мен ярык терезесине карап тураман. «Я, аьруьвим., юр, кетеек, кел, тилеймен». Ол терезединъ аргы ягында бир зат эситпейди, а мен уьйге кирмеге уяламан. «Меним давазымды муткандай ойлайсынъма, йок, мутпаганман, бир»,—деп акасы эситип шыгады.—Эй, огырсыз! Аягынъды уьйимнинъ касында коьрмейим. Кызымды корлап, келетаганын каратага!»—деп ол бакырады. Мен кетемен. Акалар сондай, аьдетлерине берк. Оларга аьдемнинъ оьктеми тувыл, оларга аьдемлик керек. Ол биз яс—явка, оьктем затлардынъ акында ойланамыз. Мага эне сондай ойлар келдилер бу шакларда. Бир кере туьсимде Насипханнынъ акында ятлав яздым. Янмаян уянып, каранъыда каьлем тавып тетрадьке язып алдым. Сол шакта да оьктем затлар ойга келди. Аьр бир уьйкен поэт, айтылган язувшылар туьслеринде бир зат язбай болган йоклар. Ондай ой уьшин уялып кызарып, баска заттынъ акында ойланаяк боламан. Аман оьзимди сол айтылган, уьйкен аьдемлер мен тенъдей эткен ой эсимнен таймайды. Суьйтип сав кеше, окында танъ аткышай кагыт пан куьресип олтыраман...

Будильниктинъ шанъгы сокса, эсимди йыяман. Ети саьат. Куллыкка аьзирленмеге керек болады. Тоьменде элекен занъыраганы эситиледи эм уьйкен енъгединъ давазы шыгады: — Муна наьлет тагы да тоьсекти шылкыткан!—деп ол йылаган балага бакырады. Сол соьзлерди эситсем, коьтере де дирилдеп кетемен. Неге десенъ сав кеше кайдай огырлы, уьйкен затлардынъ акында айланып шыгаман, а муналар: «шылкытканнынъ» акында соьйлейдилер. Уьйкен агамнынъ энъ кишкей улынынъ йылавы ман бакырыгы токтамайды.

— А—а—а! Абай—ав, абай—ав!.. Сол бакырык кулагымды яргандай болады эм мен ашувланып табаннан тоьменге кышкыраман: — Я, пиштай, бакырыкты коймасанъ, соьле туьссем мен де косарман! Меним давазымды эситип бала йылаганын кояды. Меннен коркады.

— А сен де, авмедий, неге баланъды бакыртасынъ?—деп уьйкен кеншекке урысаман.

— Сенинъ не ишинъ бар, меним балам, суьйсем согаман, суьйсем йок. Оьзинъ авмедий, — деп уьйкен енъге де ашувланып, мага явап кайтарады.

— Ол не кышкырык!—деген энъ уьйкен агамнынъ тавысы эситиледи. Уьйдинъ ишин тынык алады. Мен кийине бере мен. Соьзге кешигип, оьзининъ пешиннен кишкей енъге шыгып, мени мен каптырылыспага суьйип тыныкты бузады: — Оьзинънинъ баланъ болса, коьрермиз не этеринъди?—дейди. Мен уьндемей шапыраштан туьсип, тилимди ога коьрсетип, касына еткенде: - Поезд кетти, шемидан калды,—деп кажавлап айтаман.

- Кайдай поезд, кайдай шемидан? — деп анъламай коркып енъге мага карайды.

— Кайдай шемидан?—деп уьйкен енъге де, баска пештен шыгып, сорайды. Мен уьндемей касларыннан озып, рукомойникке ювынмага бараман. Енъгелер бир зат та анъламай, не акында соьйлегенимди билгилери келип артымнан айырылмайдылар.

— Кайдай шемидан? Айттага, сосы сен?!—деп тагы да уьйкен енъге сорайды. Мен уьндемей ювына бере мен. Олар турагалып, мага карайдылар. Кишкей енъге шыдаялмай бармагы ман шекесине туьртип, уьйкен.·енъгеге мени акылыннан тайган, деп анълатаяк болады. Мен де оны коьрип басым ман шайкап: — Аьше, аьше... —деймен. Ювынып боламан. Яшавда не коьп «проза» барды. Сен кеше уьйкен затлардынъ акында ойланасынъ, мырад этесинъ, уьмитленесинъ бийик затларга. А яшавда булай бос бакырыклар, бос соьзлер, балалардынъ кышкырыгы, уйкысырап юрген аьдемлер. Эситким де, коьргим де келмейди ол затларды. Мине эки агам мага кишкей деп, дуныя ман бир буйырык берерлер, оннан сонъ савлайымыз да уьндемей, сыпырага олтырып, ас ишермиз, а кеше тагы да сыпырага йыйылаякпыз. Енъгелер аьдемлердинъ акында неше соьзлер юргистирлер. Оннан сонъ коьтереси де телевизор карамага кетерлер. Олардай болып бир заттынъ акында ойланмасанъ, не завыкы бар яшавдынъ. Олардыкында яшав коьтере де «проза». А сен уьйкен затлардынъ акында ойла а тербе... Яшавдынъ прозасы... Сол заманнан бери, сол ятлавлар язып баслаганнан бери, сол оьктемли вакытлар ойга келетаганнан бери мен проза язып карамага да керек деп, ойландым. Меним тоьгерегимде, тагы да кайтарып айтаман, проза бек коьп. Суьйгенимди йойтканда, мен ятлав язып басладым. А прозады язаяк уьшин не зат йойтпага керек экен? Йок, бир зат та йойтпага керек тувыл. А мине кутырган ийт капса, проза язаяк боларсынъ, деп ойлайман. А туврасын айтсанъ, бир затка ашувланмага керек болады. Сол заманда проза язылар деп ойланаман. Мен де ашувландым. Туврасын айтсам ийт тувыл, кораз шукып тиследи. Соьле кайтып болганын айтайым. Каралдыды мен карайман. Меннен баска эркеклер бар болса да, мен кишкей болганга карайман. Мен де олардай куллыктан кешикпеге де болар эдим, йолдасларга да кирмеге болар эдим, аман да мен оларды тынълап каралдыдынъ каьрин шекпеге керекпен. Сол куьн уьйде куллыклар уьйтип те коьп тувыл эди. Авызды ясамага керек тувыл, шонъкыр да казаяк тувыл эдим, силос та аькелеек тувылман, тек котанды тазалап, койларга ем салмага, оларды капамага, сыйырга наьртуьк салмага эм бузавды сыйырдан айырмага керек эди. Ол затларды этип болып мен кызып кетип енъгединъ де исин этип басладым. Уьйкен енъге балаларга кроьшкеге суьт кyйып иширтип турганда, мен кедешке коькислер мен тавыкларды киргисттим. Коькислерди, тавыкларды санадым—коьтереси де орнында, тек бир шыбар кораз йок эди. Савлай каралдыды да, орамды да карадым, шыбар кораз—йок. Болмаганда кораздай, «ку—каре —ку—у»,—деп те бакырып карадым. Кышкырыгыма тек балалар кроьшкелери мен шавып келдилер.

— Тенгиз, йырлаш тaгы да,— деп тиледилер. Шыбар кораз йок эди.

— Не болган?—деди уьйкен енъге.

— Шыбар кораз йок болган,—дедим.

— Аллам—ав, машин баскан болыр! —деп ол ягын ыслады.

— Яде муна бетсизлер,—деп ол яланъаш балаларын коьрсетип,—тас пан согып, эндекке таслаган болырлар! Эй, огырсызлар, сиздиме, сизди!—деп бакырып коркыстты.

— Биз оны коьрген йокпыз!—деп балалар савлайы да бир тавыс болып шувылдастылар.

— Сизге ыйнанув барым?..—деп енъге басындагы шоканасын туьзетип, орамга шыкты, балалар да артыннан иердилер. Авылгa каранъы туьскен эди. Тезден олар бир затсыз кайттылар. Сав кешти уьйкен енъге мени оьзининъ касыннан йибермеди. Йыламсырап, аркасы ман иргеге таянып, соьйлей берди: — Туьнегуьн ветеринарды шакырган эдим, савлай тавыкларга укол эттирдим. Баскаларда оьлип баслаганлар. Сол наьсипсиз кораз да авырып, бир ерде оьлип калган болса, ким биледи.

— Оьлген болса, оьлген. Алла тала яраткан, алла тала алган,—деймен мен, онынъ соьзине келистирип.

— Орамда озган огырсыз бирев ыслап aькеткен болса, ким биледи?—дейди тагы да ол.

— Кимге керек ти сенинъ коразынъ, - деймен мен, онынъ суьйтип ойланганына — Лукпаннынъ куйына атылган болса да, ким биледи?—деп тагы да мени бездиреди.

— Атылган болса, аьше не этеексинъ? Лукпаннынъ сыйыры куй сув ишпес,—деп тез явап табаман.

— Тенгиз, аьше каерде болмага болаяк сол адавыс кораз?—деп тагы да муталмайды.

— Коразлар калкып билеме?—деп йинъишке тавысын коьтерип, анасынынъ касында турган кишкей улы сорады.

— Олар кайтип бир ялдайдылар,—деп мен, коьп ойланмай, ога явап таптым.

— Тавыклар да ялдайым?—деп тагы да артымнан калмады бала.

— Кайыктай калкадылар,—дедим, ол артымнан калыр деп ойланып. Уьйтип ойланганым бос экен.

— Кайыкты неден этедилер?—деди тагы.

— Тобаннан,—деп сонъына дейим шыдаяк болдым.

— Эге!—деди бала. Эндигиси ол койгандай коьрип, суьйинеек болган эдим, а ол: — Муна шырактагы ярык кайдан келеди?—деди муна йол. Мен янган шыракка карап, эндиги онынъ соравларынынъ сонъгы болмас, деп ойландым эм соьзин койсын деп: — Алла ягады, — дедим.

— Алла барым?—деп ол тагы да сорады. Тамам бездирди.

- Болды энди!—дедим, ашувланып.

- А ярык кайдан келеди?

— Мен соьле сени шайтанга аькетермен,—деп, онынъ коркатаган затын билип айттым. Бала авызын тыйды. Шайтаннан да, меним кышкырыгымнан да ол бек коркатаган эди. Былтыр ол меним электробритвамда не зат. гуьрилдегенине сейирине калып, тас пан бузып караган эди. Мен уьйтип эткенин коьрип, эки—меки этпесин деп оны сарайга кападым. Оьзим уьстиме тонды авдарып кийип, шайтанды электробритва йиберген,—деп коркысткан эдим. Эндигиси ол меннен де, шайтаннан да, оттан корккандай, коркады.

— Аьше, кайда экен сол кораз?—деп тагы да уьйкен енъге соравын коймады. Мен коьтере де ашувланып кетип: — Авмедий, Шомат келип таяк пан согып кетти! - деп бакырып айттым.

— Сен неге мени мен уьйтип соьйлейсинъ?—деп уьйкен енъге оьпкелеп кетти.—Мен сага тенъинъ болгаманма? Бир ийгилик эт деп тилеген эдим. Сендейлерге эттирип болама?!—деп онынъ коьтере де хаьтери калды.

— Тенгиз, Шомат шайтаннынъ йолдасыма, неге ол таяк пан юреди?—деп соьзге кардашымнынъ баласы акылятак сорав ман тыгысты.

— Болган сага!—деп анасы ашувланып баладынъ артына сокты. Бала оькирип йылап, телевизор карайтаган пешке кетти.

Уьйкен енъге де оьпкелеп, баласынынъ артыннан кетти. Мен де ашувландым. Табанга минип, оьзимнинъ биринши хабарымды яздым. Тек бизики тувыл, авылымыздынъ баска бир коразы акында. А бизим кораз эртеси куьн оьзи каралдыга кайтты. Кайда болганын бирев де соьлеге дейим билмейди. Коразлар кыдырувшы затларды да, кайда юргенин ким биледи онынъ. . КОРАЗ СОРПА. Тал корадынъ астыннан бир кызыл бас зат коьринди. Аьжейип тувылым? Оьзи де кыймылдайды. Ва, кораздынъ басы экентага. Кевдесин киргисткендей тесик этеек болып, ол аяклары ман ерди тырнап коькитти. Эм шанъ ман бирдей болып, каралдыга уьйкен кара кораз атылып кирди. Кирип болып басын кайкалатып, канатларын яйып, баьленше кайта Toьгepeк айланды. Айланды да токталды. Онынъ коькшил коьзлери бир зат коьрдилер болар деймен. Сонъ ол ушайым деп элесленди, канатларын яйды. Аман да бу вакытта ушып келген таяк оны, шалгандай этип, йыкты. Караздынъ канатлары авады какты, оьзи ян деспеси мен тыпырдады. Уьйимшик тезектинъ артыннан, тап бир йырткыш карыскырды йыккандай,Шамат—карт копарсып шыкты. Тери боьркин компайтып, агарган мыйыкларын сыйпап, карт тыпырдап турган караздынъ касына келди де, энъкейип ога карады: — Эге, туьстинъме колга! Урдынъ туьби куры деп, курыдыма туьбинъ? Эндигиси меним кызыл коразларымды шукып бир кара, йигит болатаган болсанъ. Тырнавыштай тырнап, авладагы ералмады да аьлек этпессинъ, эште! Тавыкларыма да кыдырып келип, азан кышкырмассынъ... Карт, тап бир аьдем мен соьйлескендей, ерде яткан кара кораз бан соьйледи. Сонъ энъкейди де, аьвликкен коразды ерден коьтерди. Тынысын авыр алып, авыз бетке кетти. Орамнынъ аргы ягында оьзининъ каралдысындагы пештинъ касында аьрекетленип турган Минат— куртка Шоматтынъ колындагын эследи. Минаттынъ коьзлери, кутыгыннан шыгаятыргандай, батладылар. Юмырткалайтаган тавыкты уясыннан кувганда, кайтип кыткытлайтаган болса, куртка да суьйтип, бир ерде туралмай, куьбирденип пештинъ янында айланды. Сонъ, оттагы оьтпегин де мутып, кора бетке асыгыслы зыранълады. Карттынъ колында оьзининъ кара коразын таныганда, курткадынъ оьрейи ушып кетти.

— Маь!—деп Шомат, каты суслы болып, коразды корадынъ уьстиннен таслады.—Йиберме деп, айта—айта бездим тувра. Куьширеек болып таякты таслап эдим, тие койды. Аьли де яны шыккан йок, алал этпеге болаяк. Карт, кыскаяклы не айтар экен дегендей болып, коьзлерин кыса берип, туп—тувра Минаттынъ коьзлерине карады.

— Онъмадым—ав, Шомат, акылынъды иштинъме?!—деп, куртка саьспеклеп, ерге коразга ымтылды. Эм оны канатларыннан ыслап коьтерди де, кулагынынъ касына ювыклатып, тынълады. Кораздынъ кызыл кекели салпырап шайкалды. Куртка, онынъ авызын ашып, тилине карады: — Тыныс—мынысы йок. Оьлтирген,—деп, Минаттынъ эринлери йыбырдадылар. Эм ол авыр тыныс алып, кара шыбасынынъ енъи мен манълайынынъ терин суьртти. Шомат, уьн йок, туьн де йок, казыктай сирелип, корадынъ аргы янында тура берди.

— Ba—вуй! Ямагат, муна алжыган картка каранъыз... —деп Минат ашувы ашувтастай болып бакырды. Кундай кышкырык тoьгepeккe тоьгилди. —Наьлет карт! Оьмиринъ кыска болгыр! Мунадай янувардынъ куьнасине калган сенинъ Алла мырадынъды бермегир! Соккан колынъ курсын, я Алла, я расулалла... Уятсыз—бетсиз карт!—деп бакыра берди Минат, колындагын байрактай этип, коькке коьтерип.

— Алла яраткан януварды арам эткен, не айтайым сага! Карт ян—ягына карады, коралардынъ уьстиннен басларын созган пишелерди коьрди, олар бакырыкты эситип шыкканларын анълады. Уялды, туншыгып акырын Минатка екирди: — Авызынъды тый, алжыган куртка. Савлай aвылды йыяятырсынъ. Кораз уьшин бу кадер неге кышкырасынъ? Тагы да эки шубар коразынъ барды да, олар да меним каралдымнан шыкпайдылар. А соьле авызынъды яп. Тилеймен, халкты каратпа.

— Вай—вуй! Эситесизбе не айтатаганын! Муна акылсыз карт савлай кедешиме сув куяяк болып туры! Кайдан берди детага Алла мага мунадай конъысыды, Алла алгыр янын!—деп, уьстей берди куртка.

— Былтыр суьйтип корадынъ астыннан оьлген коькисти таптым... Алла билсин ким эткенин... Сендей конъысы сав турып — не коьрерсинъ, не коьрмессинъ... Ана огырсыз Мурзабеклери ша, яз сайын бир алма теректи сындырмай калдырмайды, а муна картасы уьзилгир карт савлай януварымды кырып, таьвеспеге туры. Я—а—Алла, оьлип кетейимтага, мунадай конъысы ман яшаганнан эсе! Кайдан да ыластырды детага сендей конъысыды кудайым таала!

— Токта!—деп, Шомат екиринип, тери боьркти коьзлерине шеким туьсирди, сонъ тутлыга берип:— Узын соьздинъ кыскасы, болган зат болды,—деди.—Битти-кетти· Каьр этип ким соккан оны. Таякты тасладым, а ол тие койды, хайыр коьрмегир. Уьйтип бирден... Айтаягым, яны шыкпай турып, биревге сойдыр. Куртка карттынъ не дегенин анъламай, ойлы болып ога карады. Оннан сонъ эсин йыйып, колындагы коразды Шоматка созды да: — Аьше, Шомат, маь оьзинъ соя кой соны, —деди юмсак тавысы ман, бакырык—зат этпегендей болып. Шомат аьйлежий берип куьлемсиреп, курткага карады, онынъ ашувы таркаганын коьрди. Болса да: — Йок!—деди.—Меним сойганым да ярамас сага.—Оннан эсе баска биревге сойдыр.

— Неге—яв?

— Неге болады. Эркектинъ соьзи берк болмага керек. Сен аьйт деп мага бакыр, а мен сенинъ айтканынъды этейим де турайым. Йок! Мине эндиги меним соьзим кайдай берк экенин коьрирсинъ оьзинъ, —деп Шомат уьйи бетке бурылды.

— Оьмиринъ кыска болгыр! Наьлет карт! Эндиги сенинъ Мурзабегинъди каралдымнынъ касына да ювытпайман. Оьзинънинъ куртканъа да айт, сеператорга коьтере аягын баспасын, меним кызымнынъ акында эндиги бир соьз де айтпанъыз, кан явгырлар!—деп Минат кетеятырган Шоматтынъ артыннан дуныя буздырып кышкырып калды... Хабар ерде ятпайды дейдилер де, суьйтип муна хабар да савлай авылды алты айланды. Ога болган—болмаган затлар косылып кетти. Авылдынъ шетинде яшайтаган Шомат карт алжыган, дедилер бирерлер. Баскалар Минаттынъ камыс уьйин конъысысы ягаяк болган деп те хабар эттилер. Шомат карт Минаттынъ тавыгын—казын кырган, эндигиси Минат оны судка береек болып юри экен деп те эситилди... Ногайда, соьздинъ басы бир пушык, ызы бир кушак деп, босына айтылмайды. Эне суьйтип Сынтаслы ·авылда бир кораздынъ саясы ман уьйкен соьз шыкты. Ол хабар тыгырды, тыгырган caйын ога, ношагандай, баска затлар косыла бардылар. Косыла—косыла, костай болды да кетти… Шомат кеткенлей, Минат талагы янып, конъысысы Якыпка келди. Ол аьдетинше коразды сойды.— Минаталарда эркек йок эди. Ялгыз Зарема деген кызы ман яшайды куртка. Заремасы йорыгына туратаган аьвлет болса не керек эди. Оннан шыгып кетти тувылма эки конъысыдынъ арасындагы ашшылык. Савлай авыл билетаган эди Шоматтынъ улы Мурзабек пен Зарема экевлерининъ араларын, а кораздынъ акында хабарды эситкенлеринде аьдемлер, муна эки тукым явластылар, эндигиси Шоматтынъ уьйине келин туьсеек тувыл, дедилер... Узын соьздинъ кыскасы, сол кеше Минат—аларда кара казанда кара кораз кайнады... Минат оьзи каралдыдагы пештинъ касында казанга карап, басы ойларга едилип, коьпке дейим олтырды. Шомат карт каралдысын карап шыгып, авызды беркитип, байланган ийтти йиберди, сонъ казан уьйге кирип, бир пашке сигарет аьзир деп, болган затларды ойланайым деп, маштак шатка олтырды. Казан уьйде курткасы да бар эди. Куртка кайда да аьдетли куртка эди эм байынынъ ислерине, ойларына кириспей, оьзининъ исин билетаган аьдем эди. Оьзи де айлак мукаятлы, каьрсиз олтырмайтаган эди. Соьле де ол юн ийирип олтыры. Шомат та уьнсиз—туьнсиз, артлы—артыннан туьтин ише берди... А эндигиси Зарема ман ястынъ ислерин айтып караяк. Кораздынъ эти кайнасын, ол пискишей кайтип баска ислер кайнайтаганын коьреегинъиз... ...Кара ямышысын кенъ яйып, авылды кеш япты. Авылдынъ шетиндеги йик тобаннынъ касында бир яс пан кыз соьйлеседилер. Олар авылдан эситилетаган тавысларды да, каранъы кештинъ тысырдавын да эситпейдилер. Олар бир—бирлерине кысылып олтырганлар эм йылувлыкарына юреклери суьйинишли тебедилер.

— Картлар коьтере алжыган экенлер,— деди кыз, шыбасынынъ этегине ябыскан тобанды тазалай берип.

— Курткалар да олардан колай тувыл, —деди сонда яс та, куьлемсиреп.

— Неге колай болмайды экен? Абайым—ав, койтага сен де! Не иши барды биревдинъ затына колын созбага! Ал, бизики де болмасын, сол йок болгыр кораз. Аьруьв тувылды да?!—деп Зарема соьзге кыза берди.

— Кой соны, Зарема. Карт та оьзинше дурыс,—деди Мурзабек созып. Сонъ юлдыз шашылган коькке карады.

— Я—а! Койтага сен оьзинъ!—деп, кыз ястынъ кушагыннан босанды эм онынъ бетине карады.— Сен де неге якласасынъ? Онсыз да халкка уьйкен соьзге калдык.

— Неге дейсинъме? Якласаман. Неге десенъ кайтакым каьр шектим сизинъ сол кара коразынъыз бан. Куьн сайын авладан кувалайман, савлай соганымызды—затымызды аьлек—шалек этти. Ол оьзи ялгыз кирсе экен, артыннан савлай орамда болган ян—януварды алып киреди ... Койдык энди сол увак соьзлерди. Баска соьйлемеге таппагандай болдык. А аьдемлерге куьлки неге боламыз? Антсыздылар, куьлеп шеклери катпаса, бизим, не ишимиз бар аьдемлерде,—деп соьйледи яс, шыганаклары ман тобанга янтайып.

— Эндиги, я—а, бизге де соьз етти,—деп, айтканга туьсинип болмай, кыз оьзининъ кайгысын шекти, —эндиги бизикилер урсысып турсалар, бизим куьнимиз не болаяк? Эм оьзинъ коьрдинъ сондай увак заттан кайдай соьз шыгып кеткенин. Эндиги Заремады оьлсе де бермейди Шоматтынъ улына, дейди халк.

— А сен аьдемлерди тынъла. Коьп соьйлер халк. Мине куьз бир кирсин, уборка бир кутылсын, биревге де карамаспан... —деп яс кызды кушаклады.

— Куьз кирсе не болаяк?—Кыз, анъламай калган кисидей болып, сорап карады. Яс уьндемеди, айтаягымды айттым да дегенди билдирип .

— Биревден де сораяк тувылсынъма? Уьйдегилеримиз ша? Олар яраспаса, оьмири ялгыз яшайымтага сага баргышай...

— Сеннен сораяктай коьресинъме, сеннен де сораяк тувылман. Акаштым, куллык болды,—деди яс.

— Эге, эне кайтип соьйлеп басладынъ. Ол заманда сени ана бизим кара коразды бугындыргандай этип, бугындырар анам,—деди кыз, туткан тавысланып. Яс куьлди, тагы да кызды кушаклады. Кыз ашувланып ястынъ кушагыннан босалаяк болды. Болса да босалаялмады, яс берк ыслаган эди.

— Йибер!—деп, амалын таппай, Зарема тиледи.—Бизде кайдай яшав болаяк, ол заманда, э? Соьле уьйкен соьз, а байга барсанъ, Алла сакласын, не зат болаягын,—деди кыз, кайгырган сыпатланып.

— Аьше, баска биревди излейсинъме оьзинъе, э? А мен савлай авылга йыр йырлап шыгарман... — деди Мурзабек кажавлап.

— Кайдай йырды ол оьзи?

— Кайдай?... Кайдай болсын, байга бармай мени мен болган деп . Мурзабек тагы да бек куьледи.

— Бар йоьне! Соьле де айтпага болаяксынъ?—деп кыз ашувланып, ясты ийтеп, йогарыга тypды.— Kаpaтaга онынъ айтатаганын. Сендейлер мага толып ятырлар. Шофер болганынъ уьшин мактанасынъма?! Мурзабек куьлкисин койып, бирден шырайын туьрлендирди.

— Тутпатага,—деп кыздынъ колыннан ыслап тобанга олтыртты. Бир кесек заман олар уьндемей олтырдылар. Сонъ яс юмсак давазы ман айтты: — Койтага соны. Мага енъилдей коьресинъме? Меним картым мага да пай бермейди. Кене де онынъ юреги биревге де яманлык сагынмайды. Оьзи соьйлейди, оннан сонъ айтканын мутады. Ол куьн сайын басымды йийди де. Уьйкен агаларымды уьлгиге салып турады, мага—эриншек, ятарбек, уьйде бирший де этпейсинъ, сага уьй иси дел хайыр деп, басымды кемиреди. Ал бирший айтып кара, аканъ болады да. Аьдемлер не зат, олар айтканды тынъламай да, тынълап та боласынъ. А ол aйтканды тынъламай бир кара! ... Мине экинши юма аьйт деп бир затты айта береди: «Бир ерден брезент тап, каралдыды тойга аьзирлер уьшин брезент керек»,—деп турады...

— Тувра айтады, аьше,—деди кыз, яска сонъына шеким айтпага бермей.

— Туврасы тувра, мен эриспеймен. Брезентти ердинъ астыннан казып табаяксыма, аьше? Маь деп сага бирев де аькелеек тувыл?.. Бу соьзден сонъ экевлери де тындылар. Урсысканларын да мутып, ойлы болып бир талай олтырдылар... Эне оьзинъиз коьресинъиз эки яс аьдемнинъ арасына сол кара коразымыз ондай apтык туьрленислер аькелмеди. Олар, кораздай, бирден кызып урсыспага аз калып, сонъ шалт сувып, ярасып,

бир—бирлерин алдын кайтип суьйген болсалар, суьйтип суьйип калдылар. Энди де биз оларга кайтармыз, аьли келинъиз карт аьдемлер ярасырым, яраспасым, соны караягынъыз. Соьле тагы кара караздынъ хабарын бардыраягынъыз ...Минат каралдыдагы пештинъ алдында олтырып, пештеги кызувларды кыскыш пан йылыстырып туры. Шоматка ашувы кайтпай, не этеегин билмей, олтырды куртка. Кораз сорпадынъ ийиси казаннан шыгып баслады. Эне сол хайырсыз ийис Сынтаслы авылы болмаса, тоьгерекке энмеген, Бийке деген курткадынъ бурынына сокты. Эм ол калтанъ—култанъ этип, Минаттынъ каралдысына авылдынъ бир шетиннен зыранълап етти. Авыз алдында токтап, тыныс алды, ишиннен мага, муна хабарды юргистетаганга, салам берди эм коьз кысып, аьйлежий берип сорады: «Шыракшым, кара кораз кайнайтаган отка аз—маз май куяйымма, э? Шырылдап, тарсылдап, ялын болып яйылып кетсин бизим кара кораз акындагы хабарымыз?» Мен де бакылшы аьдем болмасам айтпас эдим: «Аьше»,—деп. Савлай Сынаслыгa энмеген куртка ишиннен, куры мага эситтирип: «Биссимилла»,—деп, авызды ашып, каралдыга кирди.

— Ай—яй, Минат, кайгынъды боьлмеге келдим,—деди киргенлей куртка, кылпысып. Минат басын да коьтермей, ойлы болып, янатаган отка карап олтыры эди. Келген куртка пештинъ касына барып, басын энъкейтип, казанды ийискиледи.

— Сенсинъме, Бийке?—деди Минат бир заманда басын коьтерип.

— Минат, кене де кайнатасынъма?—деп Бийке сорады. Минат ол соравга явап бермеди, тек: «Ах»—деп авыр тыныс алды.

— Минат—ав, Минат—аьптем,—деп айтып баслады Бийке. Минат ога кардаш та, ювык та болмайтаган болса да, суьйтип айтты.—Язык коразды сол огырсыз карттынъ куйына аькетип таслар эдим!

— Аьше; Бийке, не этеексинъ эндиги, мен уьйтип этеалмадым, — деди уьи иеси, йыламсырап.

— Минат аьптем, авылда уьйкен хабар юреди ceн кишкей кызынъды Шоматтынъ улына береек боласынъ деп,—деди сынап келген кыскаяклы.

— Уьш коьпсинлер, алай олар, кызымнынъ шынатайын да коьргистпеспен бетсизлерге,—деди Минат. Бийке тек сол соьзлерди эситпеге керек эди. Эм ол оьзининъ эрте аьзирлеген соьзин айтты: — Аьше, Минат, мен де суьйтип ойландым. Ондай яман уьйге Минат оьзининъ тотайдай кызын кайдан берсин деп. Савлай Сынтаслы авылда болмаган яманларга, ярлыларга, шинъенелерге кайдан берсин деп. Бар эне орамга шыгаш, олардынъ уьйлерине карап болмайды, олардынъ каралдыларына кирип болмайды. Олар аьдем болам?!—деп Бийкединъ соьйлейтаган моторы кызды, эндиги оны ядыра атсанъ да, токтатып болаяк тувыл эди. Эм ол баьленшакай—туьеншакай деп, Шомат—алардынъ савлай тукымларынынъ осаллыгын, яманлыгын, ата—бабаларыннан буьгуьн яшайтаган кардашларына шеким калдырмай айтты. Минат авызын ашып, коьзлерин батлатып, карап турды Бийкеге, Бийке айткан затларды ол оьмир яшавы, Шоматтынъ конъысысы болса да, эситкени йок эди.

— Бир заманларда Шоматтынъ анасынынъ атасы, ол бабасынынъ атасы, сол атасынынъ атасы бурында, Сынтаслы авылда аьдем оьлтирип туьрклерге кашкан экен. А бир бабасынынъ атасы, сол атасынынъ абасы бир заманда Сынтаслы авылда зыйналык этип юрген экен. Шоматтынъ акасы болса биршемекей кавга заманда бандитлер мен болган экен. А онынъ бир кардашы соьле спекулянтлык пан машина сатып алып, соьле калада яшайды экен. А баска бир кардашы туберкулез болып авырып оьлген, а пишесининъ кардашы машина ман аьдем бастырып, соьле тутнакта олтырады экен...

— Болды,—деп Минат Бийкединъ таьвесилмес соьзин боьлди. «Ах, сениме, сен де кырлы тувылсынъ»,—деди ишиннен Байке, Минат оны сонъына шеким тынъламаганына ашувланып.

— Сав бол, Бийке, мен картайганда сокыр эдим, а сен коьзимди аштынъ, Алла оьмиринъди узак этсин. Эртен келирсинъ, сорпа ишермиз,—деди Минат, арып. Бийке ишиннен тагы да бек ашувланды: «Сенинъ «эртен келерсинъ» мага керегим, сен, мени не зат уьшин келгендей коьресинъ, сол сорпадан биразанакай ишпеге, таьтли кораздынъ этиннен биразанакай каппага келгемен, а сен: Алла оьмиринъди узак этсин деп кутылаяк боласынъ, Алла сенсиз де этер, - деп ойланды Бийке.- Бир зат айтып олтырсам, мунавы мени, кувып та олтырар, эртен болса эртен ермиз»,— деп Бийке кетпеге аьзирленди.

Савлай Сынтаслыга энмеген аьйлежи Бийке айтаяк затын айтып кетти. Минат ашувы коькирегине сыймай олтырды. Эне сол заманда, онынъ кардашы Узын—Карайдар, школада кишкей классларда окытатаган окытувшы, келди. Бойына карап аьдемлер ога «узын» деп атаганлар. Онда бир кылык бар эди, савлай Сынтаслыда ондай йок эди. Авылда ол, Минаттынъ кардашы болса да, энъ сабыр аьдем эди. Бирев мен де урсыспайтаган, бирев мен де эриспейтаган, бир затка да карыспайтаган аьдем эди! Узын— Карайдар болган затты эситип, кеште бирев де барган ерин коьрмес деп, Минат аларга келди. Авызга еткенде, бирев каралдыдан шыкты, ким экенин танып, Узын—Карайдар сескенди. «Эндиги муна соьзгер куртка мен сосы урсыска кирискенимди савлай авылга билдирер»—деп ойланды, басындагы ак шляпасын тьзетип. Кене де уьндемеди. «Аьруьвсинъме, Бийке»,—деп те айтпады. Куртка да, оьзининъ басын энъкейтпеген аьдемге уьндемей, касыннан озды. Тек ишиннен «мыкый» деп айтып кетти. Узын—Карайдар каралдыга кирди.

— Аьруьвсинъме, аьптем?—деди ол. Минат басын бурып карады, кардашын коьрип, янатаган отка уьндемей битилди.

— Неге юрегинъди уьйтип бек кыйнайсынъ, аьптем?—деди Узын—Карайдар, аьптесининъ тоьмен экенин коьрип. Минат каьр этип уьндемей турды.

— Аьптем, ондай юрек кыйналгандай не зат болган, э?

— Аьше, —болмаган... —деди оьпкелеп Минат.—Ялгыз мен биревмен, ялгызбан бизим тукымымызда. Аьше не зат этеексинъ тукымымыз сондаи осал болганына. Карт, ялгыз аьдемлерди корлатпага да болады, кардаш болмаса!—деп, эринлери йыбырдап, Минат йылады.—Ялгызларды эне суьйтип корлайтаганлар, эне мен языкты кайтип корлагандай. Я, Алла, неге яшайман—ав, кардашсыз— несиз, болган кыз балаларым байга кеткен, ялгыз биревим колда калган, оны да, мени де аьдемлер корлайдылар, аьше не зат этеексинъ ялгыз болсанъ,— деп Минат коьз ясларын суьрте берди.

— Койтагы, аьптем! Бирев де бизим тукымымызды корламаган!—деп Узын—Карайдар Минаттынъ йылавын койдыраяк болды. Кой, аьптем!—деп тилей берди Узын—Карайдар. Не кой оьзи,—деп тутты аьптеси. А Минат йылай берди.

— Аьше, мен не этейим, аьптем. Колымнан келген затты этейим,—деди Узын—Карайдар, не этеегин оьзи де билмей саьспеклеп.

— Аьше, кардашлар не зат этеегин билмейтаганым,—деп сылкылдап Минат йылавын коймады.

— Кой деймен сага, аьптем!—деп бирден каты бакырды Узын—Карайдар.—Соьле сол айванга барып мыстакайын шыгарайым!—деп кышкырды савлай Сынтаслы авылда энъ сабыр аьдем. Соьле барып кыйыр—шыйыр этермен, карттынъ уьйин ягарман, оьзине пышак сугарман!

—Онъмадым—ав! Карайдарым—кардашым,—деп Минат коркып олтырган ериннен ушып турды эм Узын—Карайдарды токтатаяк болып билегиннен ыслады.

— Йок, аьптем! Мен ол айванды бугындырмасам аьдем тувылман!—деп карланып айта берди Карайдар.

— Аллах уьшин, Карайдарым, тилеймен, —деп Минат кардашынынъ колларыннан ыслады. Ол заманда яшавынъ не болаяк, ойлантагы, кардашым. Биревди оьлтиремен деп, савлай яшавынъды аьлек этерсинъ. Балаларынъ ша, оларды ойлантагы, а пишенъ ша, ол басынъды еп кетер! Узын—Карайдар пишеси бар экенин эситип токталды. «Аьше, пишем кемируьвин кемирер»,—деп ойланды ишиннен ол. Сол вакытта авыз ашылып, каралдыга шавып бирев кирди. Ол сол баягы аьйлежи куртка Бийке эди. Ол Минаттынъ касына барып, кулагына бир затлар сыбырдады.

— Каерде?—деп, Минат бирден саьспеклеп кетти. Аьйлежи куртка Бийке тагы да бир затлар кулагына айтты.

— Мени саклап турынъыз!—деп Минат уьйге кирип шалга оранып шыкты. Минат кетти. Каралдыда, савлай авылда нышанлары ман эки белгили аьдем калды. Эки яв, бири аьйлежи куртка Бийке, баска бириси Минаттынъ кардашы УзынКарайдар—Сынтаслыдынъ энъ сабыр аьдеми.

*** Каранъа туьннииъ тыныклыгын биревдинъ адымлары бузды. Кыз сескенип, яска йылысты да колыннан берк этип ыслады. Йикке ювыклайтаган биревдинъ суьлдери сезилди. Аьдемме, януварма, малма экенин яс пан кыз анълап болмадылар. Суьлдердинъ аьдем экени тобанга ювыклаганда билинди. Кыз бан яс, оьзлерин билдирмеек болып, акырын тыныс алып, тобанга коьмилдилер.

— Бисимилла! Кайда йок болган экен?.. —деди бирев оьзи—оьзине куьбирденип. Яс ким экенин таныялмады, тек сол биревдинъ колында шыбыкты коьрип: «Сыйыры тувардан кайткан йок болар, излеп юри»,—деп ойланды. . Аьдем каты абытлап, тувра тобанга келди. Ястынь юреги: «дуьмп—дуьмп» этип тепти. Кыз да бир затлар айтып сыбырдады яс кыздынъ не айтканын эситпей калды.

—А! Бетсизлер! Мен картайгандай коьрген болырсыз. Меним коьзим алмайды деп ойлана боларсыз. Мине таптым сизди!—деп кышкырды Минат, шалга буьркенип, колындагы шыбыгын да яскап.

— Тур бетсиз! Бек аьруьв билдим сенинъ эндигиси кинога барганынъды. Бийке сав болсын! Онъмай калдым, абасы оьлмей турып, кызы бетин ашады! Муна кан куйган аьдемлерге ыласып! Тур деймен сага!..

—деп карт кыскаяклы таза, тынык кешеде авады бузды. Минат кызын, тап тувардан кайтпаган яс бузавды тавып, айдап келгендей, алдына салып айдап келди. Олар, аьдемлер коьрип олтырмасын деп, кораларга йылыса берип, уьйлерине асыктылар. Артларыннан яс та авыр абытлап барды. Минат шыбыкты булгалаклап, оьзи—оьзи мен дуныя буздырып соьйлеп кайтты: — Меним кызымды келин этеек боладылар. Кызым байга бармай калсынтага, ондаи уьйге баргышай!.. Кара кораздынъ эти мен сорпасын кешки конаклардынъ алдына салып. Минат куртка ак юрегиннен алып айтты: — Алла онъарсын Шомат картты, аьдемге бу кеше эт егистти. Куьн узагына иегим кышып ятыр эди...

—.Меним иегим де кышып турган эди,—деди Бийке суьйинип, коьзлери бувы шыгып турган сорпага атлыгып. Узын—Карайдар уьндемей сыпырадынъ касында олтыры эди. Бу вакытта тыйкылдап авыз ашылды эм таягын туьйип каралдыга Шомат карт кирди. Пештинъ янында турган уьш аьдем не айтаякларын билмей, авызларын ашып калдылар.

— Коразынъызды, Минат, мине тирилттим. Сага ·оьзинъдикиндей кара кораз бермесенъ, унайсынъма? Оьзи де— атаман коькистей уьйкен, сеникиннен де уьйкен,—деп карт ерге аяклары байланган уьйкен кара коразды салды. Минат куртка саьспеклеп бир картка, бир олтырган аьдемлерге карап алды.

— Йок, Шомат... —деп уьйдинъ иеси айтып баслады.

— Не зат ол оьзи йок?—деп Бийке Минаттынъ коьзлерине карады.

— Ал деймен сага, оьзинъе керек болмаса—мага берерсинъ.

— Аьше, Минат, яхшы кораз коьринеди. Яхшы кеште кал, мен кетейим,—деп Шомат артына бурылды. Минат эсин йыйып: — Туратаганымды каратагы, берли пишедей. Кел, Шомат, сыпырага олтыр. Бир аьруьв болып пискен. Еп кетеш.

— Не зат?—деди Шомат—карт.

— Кара кораз. Мине сага тоьс басы. Еш, Шомат.Соьле—аьле сорпасын да куяйым… Савлай куьнди буздырысып турган аьдемлер каранъы кеште, яйма шувак болып, сыпырага олтырып кара кораздынъ этин де едилер, сорпасын да иштилер. Сыпырадан тураятырып Шомат: — Сыпыранъ тойга шыксын,—деди курткага.

- Сага да йос болсын,—деди Минат.

- Йос болар, эгер сен йос эткинъ келсе, Минат.

- Неге этпейим. Шомат.

Уьйдинъ эсигин кынъырайтып ашып, турган Зареммадынъ юреги, карт пан курткадынъ соьзлерин эситип, дуьмп—дуьмп этип тепти. Мине мунавы сол кара кораздынъ хабары. Неге аны айттым дерсиз? Не маьнеси бар муна хабардынъ дерсиз? Бар маьнеси! Соьздинъ басы бир пушык, ызы бир кушак! Ногайлар соьзди суьйген халк. Онынъ яманы йок. «Соьзинъ сав болса, басынъ тав болар», яде «маьнели соьз малдан артык», дейди халк, оннан да баска аьлемет такпак бар бизим халкта: «Коьп соьздинъ азы яхшы, аз соьздинъ оьзи яхшы!» дурыс тувылым? Дурыс. Аз соьздинъ оьзи яхшы. Э—э, сиз, сол эки яс аьдем не болдылар, деп сорамага боларсыз. Мурзабек пен Зарема бирге яшайдылар. Олар татым, наьсипли эм бизим аьр биримизге де яхшылык, татымлык сагынадылар. Шомат та, алдынгындай этип, Минат—курткадынъ коразларын—затын сокпайды. Окын—окында куртка оьзи тилеп сойдырады ога ... Сол кораз бан болган затка ашувланып мен оьзимнинъ биринши проза хабарымды яздым. Арып— талып, терлеп—писип яздым. Хабарда, тагы да бир кайтарып айтаман, энъ кыйын эсап ол тувралыкты коьргистуьв болады. Соны этеалсам деп, шалыстым. Язганнан сонъ бек куванып кеттим, тагы да оьктемсиген вакытлар келдилер. Ол аз деп, мага хабарым баспадан шыккан деген сезим де сезилди. Бизим авылшылар оьзлери акында айтылганды окыганларында, уьйкен сейирге калып: «Аьперим!»— дейдилер колымды берк этип алып, мага ыразылыкларын билдиредилер. «Авылдасларым баспаланып шыккан затты коьрселер, кайтип бир суьйинееклер, кайтип бир куванаяклар»,—деп бир неше кере ойландым. Элбетте, меним авылдасларым савлай дуныя Сынтаслы авылдынъ колында тургандай ойланадылар, оларга кыралга тувылды да, конъысы авылга да оьзлерин кемситпейдилер. Эм мен олардынъ акында язганымды коьрселер, коькке ушыл кеткендей болаякларын бек аьруьв сездим. «Бизим авылдан яхшы авыл дуныяда болмас! Бизим яшавдан яхшы яшав йок! Сынтаслыдынъ Тенгиз язувшысыннан ийги язувшы дуныяда йок!»—дерлер олар. «Неге бизге савлай дуныяды коьрсететаган телевизор керек, савлай дуныяга бизим авылдынъ акында айтаяк Тенгизимиз бола турганлай!»—деп оьктемсип олардынъ мактанганларын эситтим... Аман да бу затлар тек меним уьмитлерим, ойларым. Ах, уьйтип болса, не яхшы болар эди... Мен ясырып билмеген аьдем мен, юрегимде не зат бар болса соны айтып беремен. Ондай акылым бизим кишкей кеншектикине усап кетеди. «Юрек яюв тувыл, оны ашып аьдемлерге таптатпага»,— дейдилер меним кардашларым. Бизде коьп затты ясырадылар. Сырларын—затларын агаларым пишелериннен, енъгелер десенъ бир—бириннен эм балаларыннан ясырадылар. Баьри сырларды энъ уьйкен аьптем биледи, ол кирттей биревге де бир зат та айтпайды.

— Соьзди уьйден шыгарманъыз,—деген соьз энъ уьйкен аьптемнинъ суьйген соьзи. Уьйкен агам коьтере де уьндемес аьдем. Ол айтаяк затын да айтпайды. Бир метр токсан сантиметр бойы, бир аршин явырынынынъ кенълиги. Мазаллы, уьндемес, аьлемет аьдем. Оьзи уьй аьрекетин суьйген аьдем. Боьтен де бек койларды суьеди. Мен каралдыды карасам да, соьлеге дейим бизде неше кой бар экенин билмеймен. Сейир тувылым? Куллыктан эрте келип олтырса, ол колына шыбык алып, ярбаска койларды бакпага барады. Олардынъ авырувы бола калса, оьзи карайды, биревге де сенмейди. Оьзи кыркады, оьзи козыларды оьстиреди, эт керек болса оьзи сояды. Айтып баслаганнан сонъ, мен онынъ акында эш бирев де билмеген бир болган затты айтайым. Бир кошкарды агам оьзи козыдан асыл этти. Ана кой баласын ювытпаганнан себеп агам оны тонга орап оьзи карады. Козыга эмизлик пен суьт иширтип, йылы пештинъ янында оьстирди. Ол коьтере колга уьйреншик болды эм уьйден куваласанъ да, шыккысы келмеди. Бир кере агам бияласы ман шифоньер сатып алады. Уьйге салады. Оьзи куллыкка кетеди. Уьйде бирев де болмайды. Колга уьйренген сол кошкар пешке киреди. Кирсе, биялада оьзининъ суьлдерин коьреди. Коьргенлей, тутлыгысады. Биялада суьлдери де тутлыгысканын коьрип, ана беттен оьзиндей бир кошкар туьйиспеге аьзирленип тургандай сезип, ашувланады. Оьзи де туйиспеге карланады. Суьлдери де аьзирленеди. Ашувланып, деген куьшин салып, ювырып келип «явын» туьеди. Бияладынъ куьлпарасын шыгарып, ватады. Агам бузылган шифоньерди коьргенде, авызыннан тек эки соьз шыгарады: — Убытоктан убыток!—дейди.

Aман да ол кошкарды соймайды, оны конъысы ман колга уьйренмеген кошкарга авыстырады. Агам ян—януварды айлак суьетаган эди. Оьзи, айтканымдай, уьндемес эм сырын да билдирмес. Окымага да айлак суьеди. Газета да, журнал да, книга да окыйды. Меннен ол книга тилемейди. Тилесе, мен де оннан тилермен деп, корка болартагы. Книгады бек кызганады. Книгаларды авылдынъ библиотекасыннан алып, уьйде тургыстады. Кайсы ер де саклайтаганын бир неше кере билеек болып, билеалмадым. Бир кайта Франсуа Раблединъ «Гаргантюа эм Пантагрюэль» деген книгасын колында коьрип, тилеген эдим. Ол мага: —Окып кутылсам, библиотекадан оьзинънинъ атынъа яздырып аларсынъ,—деди.

— Айлак аьруьв, кызганшак,—дедим мен ишимнен эм эки—меки оннан бир зат та тилемедим. Кызганшак, уьндемес, сырын да билдирмес бирев. Дуныяда болган затларга коьтере де эс этпегендей болып юреди. Бир кайта шавып келип: — Космонавтлар Айга ушканлар!—деймен.

— Аьше не болды? Кулакты неге ярасынъ? Энтте Марска ушарлар, ал не болды?—дейди асыкпай, бир сейири де калмай. А бир кере аксамда тагы да суьйтип шавып келип: — Ираннынъ шахиншахы бизим кыралга конакка келген!—деп янъы хабарды айттым.

— Оьзинънинъ акында ойлан!—деди ол, басын тоьмен салып. Сол акылларыннан баска болып та, янъыларда ол бал шетен ысламага токтасады. Эм сол ойын пишесине айтады. Кыскаяклысы кан куйдырып байына кышкырады: — Алла ярсын сени! Шыбын ыслайман деп балаларынъды да, бизди де сакат этеек боласынъма! Авденсок, олар кайтип бир тислейтаган!

— Олардай тыныш зат бу дуныяга энмеген. Оларга тиймесенъ, олар да биревге де тиймейди, берли пише, олар бал бередилер. Балга онъып тураякпыз,—дейди байы, давазын коьтермей. Пишеси балдынъ акында эситкенде, авызын тыяды. Сондай эне уьйкен агам. Кишкей агам коьтере баска кылыклы. Онынъ савлай авылдынъ кызларынынъ, яс кыскаяклыларынынъ басын айландырып, юретаган aкылын коьтереси де биледи. Пишеси куьн сайын онынъ ыстанын тазалап, ыйтувлайды, баьпишллеринеерине крем ягып, бияладай этип, йылтыратады, коьйлегин агартып ювады эм эртенъ сайын пулевизатор ман бетине, басына ийислисув буьркеди. Окында пишеси онынъ сакалын да кетерип турганын коьрмеге болады.

— Сав бол, шыракшым!—деп агам оны оьбип куллыкка кетеди. Авылдагы ис тигетаган фабрикада электрик болып ислейди. А онда тек кыскаяклылар куллык этедилер, эм соннан себеп агамнынъ акында такпак этип: «Боьридинъ авызына койды байлаганлар»,—деп айтадылар. Маьнеси булай: агам—боьри, а кыскаяклылар—койлар. «Яшасанъ, яшавдан оькинмегендей болып, яшамага керек»,—деп айтпага суьеди агам. Ол да, савлай аьелимиздегилердеи, сырын айтпага суьймес. Аман да коьзлерине карасанъ: «Тувра затты, баьри затты»,—айтаман дегенди окымага болады. Бир кере, аксамда, мен шай ишип олтырганда, агам куллыктан кайтты. Мен турганлай, ол пишеси мен мундай соьз юргистти. Бас деп кишкей кеншек оьзи баслады: — Аьруьв яс, сен туьнегуьн кеше кинодынъ акында айтып, кинодан сонъ не эткенинъди муттырдынъ сорамага... — деди.

- Не эткемен?—деп агам ашувлангандай болды эм давазын коьтерип,—кыдыргаман! Келгенлей сорав алмай, сен бас деп ас салтага!—деп ашувлы явап берди. Кайда кыдыргасынъ, бек кеш болган эди де?- деп байынынъ сусыннан коркып, тагы да пишеси сорады.

— Суьйтетаган мунавы,—деди агам, авыр тыныс алып, басын шайкап.—Оьзинъ билесинъ де каидай авыр кино болганын. Онда шпион керегим, оьлуьв керегим, коьтереси де бар. Сав кеше сага онынъ акында айтып шыктым да. Кинодан шыкканда, басым авырып олтырмасын деп, бираз юргим келди. Орамда кезсем, аьдемлер мунага бир зат болгандай коьрип ойланмасынлар деп, сув ягага бардым Сонда олтырып, уьйге кеш кайттым. Анъладынъма? —деп ол коьзлери мен: «Коьтере затты да тувра айтаман», — дегенди билдирди.

Баьрисин де тувра айткан болса да, ким биледи. Аман да, коьзлерин суьйтип эткенине ыйнанмага куьш. Болса да кишкей кеншек ога ыйнанады. Сондай бизим аьелимиз. Ясырмага бек суьедилер. Кене де, мен оьзимнинъ агаларымды да, енъгелерди де суьемен, неге десенъ савлайы да меним тувганларым, ян кардашларым. Ишиндегилерин билдирмейтаган акылларын яратпасам да, эм бир—эки сырларын ашып айткан болсам да, мен оларды суьемен. А мен олардай тувылман, мен ашык аьдеммен. Мен де, кишкей кеншектей, юрегимде болган затты айтып кояман. Ондай зат пан мактанмага керек тувыл. Кишкей кеншекке таккандай, мага да анъкылдак,— деп ат такпага боладылар. Сонъгы куьнлерде мен де «анъкылдак», оьзимди сырын ясырып . юретаган аьдемдей коьрдим. Язып баслаганымды биревге де айталмай юрдим. Анъламаган аьдемлерге айталмадым, анълаган аьдемлер Сынтаслыда аз. Язатаган куллыкты анълаганлар коьп эдилер. аман да ондайлар Сынтаслыда калмай, калага коьшкен эдилер. Ясыратаган аьдем экенимди оьзим сезгеним аз деп, аьдемлер де коьрип басладылар. Уьйдегилер аьли де сезбейтаган эдилер. Межит, «Сельмагтынъ» туькеншиси, мен коьлем тетрадьлер алатаганымды эслеп, шек этти. А оннан сонъ форматлы кагыт та алып баслаганымда, коьтере де кужырланды. Мен «Сельмагка» киргенлей ол курсагын алдына салпыратып «Канцтовар» деп язылган боьликке бара кояди.

— Межит, ана кагыттан бир пакет береш!—деп бармагым ман кагытлар бетке коьрсетип тилеймен.

— Иним,—деп ол пакетти береди эм меним коьзимге карай берип:—мунда юз дурбат, сага бир зат орамага керек болса, мен сага баска бермеге боламан,—деп Межит кагытты не зат уьшин алатаганымды билеек болып кызыксынады. Мен уьндемей, кагытты алып бурылып кетемен. Межит сейирге калып, коллары ман булгалаклап артымнан соьйлеп калады.

— Каражан ман экевлери сондай кагытты аладылар. Ал, Каражанга неге керегин савлай авыл биледи. А муна балага неге керекти?—деп туькенши басын шайкайды. Каражан савлай авылга белгили яла ягувшы эм болаяк—болмаяк акында шагып турган аьдем. Бир конъысы йырма кой асырайды деп шагады, баскасына эртенъликтен кешке дейим пластинка ойналады, председательдинъ акында «Волга» ман кыдырады эм бир кере председатель каьр этип батпак шашып кеткен, деп шагады, школадынъ каравылшысы уьйледе ишеди эм коьтересиннен бек Каражаннынъ акында куьлейди деп шагады. Каражан коьтереси акында да газеталарга да, бас калага да язады. Оны ман мен туькеннен бирдей кагыт алатаган болдык. Суьйтип мен туькенши Межитти уьйкен ойга калдырдым. Карасакал Сулеймен де бир затлар сезди. Ол бизде телевизор карап турганда, ога бир зат болып, мага туьзеттиреек болып, мени шакыраяк уьшин табанга мингенде, меним язып олтырганымды коьре калды.

- Тенгиз,—деп оьзи тувра касымга ювыклады. Мен тегаран бир кагытларды столдан йыйыстырып алдым.

- Эй—гей?!—деди карт куьлемсиреп.—Алыс якта кардашынъ барым хат язбага?

— Сулеймен—агай, ол затлар хат тувыл,—дедим мен.

— Аьше, не зат ты?

— Булай бир затлар,—деп мен айткым келмеди.

— Аьруьв, аьруьв... Биревге де бир зат та айтпаспан,—деди куьлемсиреп, ол тап мени бир казадан саклагандай этип. Мен не ясыртыны барын анъламадым.

— Яс заманымда мен де биревге язып тургаман,— деп кара коьзин кысып айтты. Мен куьлеп йибердим.

— Аьше, аьше,—дейди карт, коьз кысувын токтатпай, эм анда—мунда калган бир—эки тислерин ашып коьрсетип. Эндигиси Сулейменге ыpacкан сайын, ол энъ алдын ян—ягына бирев де йогым деп карап болады да, сонъ куьлемсиреп: «Язасынъма?» —деп сорайды. Ол меним акымда аькис затларды ойланатаганын ога туьсиндиреек боламан. Ол туьсингиси де, тынълагысы да келмейди. Эм оьзи, коьп зат билген аьдемдей болып, сакалын сыйпап сол айтатаган соьзлерин: «Мен де яс заманда язатаган эдим»,—деп айтады.

Эне суьйтип аьдемлер мен бир зат ясыратаганымды сездилер. Аман да олардынъ арасында меним кешеги ислеримнинъ тувра маьнесин тувра билген аьдем болмады. «Кораздынъ» акында язатаганда, мен Узын—Карайдардынъ акында да айткан эдим. Эне сол Карайдар биринши аьдем болып, меним язатаганымнынъ акында билди. Оьзи Карайдар бир заманлар язатаган, эм савлай Сынтаслыда язган поэтлерди билетаган болган экен. Яшавында онынъ эсте калгандай бир зат болыпты. Бир йылларда Карайдар Шарапутдин деген кардашынынъ область журналында поэзия боьлигинде куллык эткен орынын юргистипти. Ол зат савлай авылга белгили эди. Айтып озганымыздай, Карайдар оьзи тыныш, сабыр болса да, пишесининъ ога юккан ери де йок. Кыскаяклысы байы калада бир йыл уьйкен куллык юргисткени акында мактанып, арымай—талмай авылшыларга айтып турады. Шарапутдиндей оьрметли, айтылган кардашлары бар экени мен де мактанады. Авылдаслары Карайдардынъ калада ислегенин баскаша ойланадылар. Шарапутдинди переподготовкага йибереятырганда, баска аьдем онынъ куллыгын алып олтырар деп, корынып оьзининъ кардашын. аькелип олтыртады деп Сынтаслыдынъ аьдемлери ойланадылар. Аман да пишеси ондай затты тынълагысы да келмей, аьйт деп байынынъ колайлыгынынъ акында оьктем хабар яя береди. Меним язатаганымнынъ акында биринши болып авыл ишинде Карайдардынъ аьели билди. Кешке тура мен Карайдар аларга бардым. Асыкпай олтырып, баьри затты да айттым. Ол тынълады. Пишеси тигилип, авызын кыйшайтып мага карай берип олтырды. Мен ятлавларды окып баслаганда, Карайдар сейирсинип, коьзлерин батлатып, эс берип тынълады. Окып болганда: —Мен аьли поэзия боьликтинъ басшысы болган. болсам, бу саьатте ок баспалар эдим сенинъ ятлавларынъды,—деди аьжейипсинип. Пишеси байынынъ соьзлерин яратпай тагы да бек авызын кыйшайтып Карайдарга карады.

— Улым, сага калага барып, меним кардашым Шарапутдинге ятлавларды бермеге керек болар. Олар сеннен поэт этер,—деди Карайдар ятлавларга сукланып.

— Я, сепей, не дейсинъ?! Шарапутдинде балалар ман соьйлемеге заманы барым, авмедий. Ал авылга келип кардашларын коьрмеге заман таппайды. а сен онага балалардынъ каьрлерин шектиреек боласынъ. Бос затты кояш! — деп пишеси туьтеп кетти.

— Неге экен—ав. Онынъ ятлавлары бек аьлемет эм олар баспаланмага керек боладылар,—деп Карайдар давазын коьтермей мени мактады. Оьзи суьйингеннен коьзлери ясланды, калтыраган коллары ман коьзлерин суьртип: — Мен де бир заманларда ятлав язатаган эдим. Кайдай ятлавлар эди! Энъ аьруьвлерин мен биревге де коьрсетпейтаган эдим. Олар, оллагый, янымга бек баа эдилер. Оларды пишемге багыслайтаган эдим. Аман да оларды ол анъламады—ав, отка якты. Бес баламды коьргистип: мине сага ятлавлар, мине муналардынъ каьрлерин шек, деп якты. Коьресинъме кайтип болганын куллыктынъ. Уьйленме, улым, уьйленме, поэтлерди куры пишелер оьлтиредилер,—деп Карайдар яшавдьшъ баска ягын айтып баслады.

— Ога дейим мен баскаша ойланатаган эдим. Яшавымды ол аьлек этти... — деп пишесин коьрсетип айта берди,—ол мага куьн сайын урсысты, бетлеп турды. А эндиги менде от коьтере соьнгенде, тыншайып онъды, —деп Карайдар соьзин кутылып, авыр тыныс алды. Пишеси ийнелердинъ уьстинде олтыргандай иыбырдап, колы ман бетин ыслады, сонъ карап, басын шайкап: — Я, язык! Кимнинъ алдында ялынасынъ, кимге йыланасынъ?! Ол балады да! Авмедий, оннан сонъ мен сени орамга шыгармайман деп, йыланасынъ. Сени шыгарсанъ, савлай авылга оьзинъди яманлап келеексинъ, селекеге калаякпыз!—·Кыскаяклы басын шайкап бетлеп aйтa берди. Оннан сонъ ол мага карап: — Сен, балам, мунда эситкен затларды баскаларга айтып олтырма. Соьлеги аьдемлер кайдай, уьйкен соьз этерлер... —деп тиледи мага.

— Йок, йок. Ойымда да йок,—деп явап бердим мен.

— Шарапутдинге бар, улым,—деди кыскаяклы.— Барганда, бос колынъ ман барып олтырма, бир зат аькет. Ол ондай затты суьеди... —деди. Карайдар, эки колы ман басын ыслап, стол яювга, тап оннан бир зат коьреектей болып тигилип карады. Пишеси сукланып мага бурылып, тагы да: — Оьсип уьйкен аьдем болсанъ, бизди мутпа. Сага яхшылык эткен аьдемлерди мутпа. Бизим балаларымызга ярдам этерсинъ. А муна болмаяктан не коьреексинъ?!—деп селекелеп байын коьрсетти.

Карайдар басын коьтерип тегаран бир шыдап пишесине карады, пишеси тагы да коса берди: — Белки бизим балалар институтка туьсеек болырлар, а сен, акыллы яс, колынънан келген затты этерсинъ, да?!—деп кыскаяклы яне тиледи.

— Авызынъды ябалмайсынъма сосы сен!—деп энъ сабыр, энъ тынышлы аьдем шыдаялмай бакырып алды.

— Ия, каратага ога?—деп пишеси уьйкен сейирге калды. Мен турдым. Аьруьв тувыл биревдинъ урсысына кириссенъ. Узын—Карайдар да турды. Ол, билмеймен, неге болса да, муьшелери калтырап, мени эсикке шеким озгарды. Мен эсикти ябаман дегенде: —— Аьруьвим, билмей авызымнан шыкты, эндигиси уьйтип этпеспен, хаьтеринъ калмасын, коьзим —яным,—деп Карайдар пишесине ялбарып тилегени кулагыма шалынды. Эсикти явып, сейирсинип оларды калдырып кеттим. Аьлемет тувылым Сынтаслыда байы уьйтип пишесин суьйгени. Аьлемет! Тек Сынтаслыда яшайтагалар аьлемет затларды коьрсетпеге уста. Эне коьресизбе энъ сабыр, энъ тыныш аьдем, а кайтип пишесин суьеди, кайдай ога соьзлер айтады. Кайдай яныплы. Сыягы каранъы эди. Коьнъилим тоьмен эди. Сол татым аьел урсыспага аз калганы уьшин болыртага коьнъилимнинъ бузылганы. Мен авага тоймай бираз юрдим. Электрошыраклар янадылар, олардынъ ярыгында дуныя ман бир куьпелек, ширкей ройланып ушадылар. Кеше солар кайдан шыгады экенлер деп, ойландым. Юлдызлар яркырайдылар. Туманлы Аьжи йол каранъы коькти эки кесекке боьлип созылган.

— Аьлемет бу йол, сонадан бир юрсенъ экен,—деп ишимнен ойланаман. Алыста ийтлер уьрдилер. «Тагы да ярык айга уьреди болырлар?»—дедим оьзим—оьзимге. «Неге олар айга уьреди экен?»—деймен сонъ, аьжейипсинип. Кайтип аякларым Насипханнынъ уьйине аькелгенин де сезбей калдым. Терезеси ярык эди. Онынъ терезесининъ ярыгында да баягы куьпелеклер, ширкeйлер ушып айланадылар.

— Аьше,—деп алдын оьзимге салган соравга явап табаман,—аьдем ярыкка келеятырган болса, а язык куьпелеклер, ширкейлер, кайда бараякты?—деймен. Насипхан окып туры эди. Меним коьз алдыма ол меним книгаларымды кайтип окыганы келди. Эм мен сол затты ойландым. Бирден ол турып, шыракты соьндирди. «Меним биотокларым ога еткен болырлар»,—дедим, ишимнен. Каранъыда, мени бирев де коьрип олтырмасын деп, уьйге асыктым. Аягымнынъ астында бир зат тырсылдаганда, конъысы каралдыда ийт уьрди. Онынъ уьруьвине савлай орамнынъ ийтлери сеслерин костылар. Мен ол орамнан каштым. Аьше кеше ийтлердинъ каьрлери сол, биревге уьрмеселер туралмайдылар деп, тагы да бир соравга явап табылды. Ярбаска шыгып, уьй бетке бардым. Сувдынъ шувылдаганы эситилди, ийтлер де уьргенлерин койдылар. Тегаран бир уьйге еткенлей, оьзимнинъ табанымга миндим. Онда раскладушкамга ятаман дегенлей, кулагыма: — Аьвмедий, уьйде сосы сен уйклаяксынъма?—деген уьйкен енъгемнинъ байына бакырган давазы эситилди. Коьз алдыма кайтип ол байын суьйреп, казан уьйден пешке аькетееги коьринди эм мен соны ман уйклап кеттим. Эртеси куьн бизге энъ уьйкен аьптемиз келди. Мен куллыктан келип, ювынмага да, ас ишпеге де уьлгирмей турып, ол мени мен уьйкен лакырда курды. Бас деп, куьлемсиреп, коьзи мен ымлап коьрсетип, олтыргышка олтыртты. Соьйлемей турып, уьйкен соьз коьтерилеегин мен коьзлерининъ карамыннан билдим.

— Ия, Тенгиз. Сенинъ агаларынъдай аьдемлерди, куллык беттен де, акыл беттен де, колайлык беттен де савлай авылда таппага кыйын. А сен ша? Кимге усагасынъ? Бир атадан, бир анадан тувгансыз да?! Аьруьв... Куллык этесинъ, этпеген болсанъ ша, ол заманда коьтере де соьнип эдик. Бас дегенде бир болмаяк, бир шая кызды акашаяк болдынъ. Аьруьв... Койдырдык. Ал аьруьв—уьйлендинъ. Ал пише мен де яшаялмадынъ. Коьтере куьйиксинъ... Бу не затты оьзи, айташ?!—деп аьптем бакырды. Мен ол бу йол неге келгенин, не уьшин соьйлейтаганын анъламай турдым. Мага куьн сайын айырылыскан уьшин шамгалып авызларын курыткан эдилер. Оннан сонъ баска зат уьшин урсыссалар да, сол айырылыскан хабарды да косадылар. Соннан себеп мен соьле бу баска не зат айтаяк экен деп уьндемей тынъладым.

— Пишенъ таслап, Алла сокпасын бир, ший шаяга ырасып, савлай авылга атымызды кара батпакка авнаттынъ. Ал аьруьв, ол затларды билесинъ, ол затларды бир неше кере айтамыз эм айтаякпыз.

Айтаман, айтаман дегенде муна зат не затты?!—деп энъ уьйкен аьптем бек бакырып коьзлерин батлатты.

—Я Алла, я расул Алла! Буьгуьн туькенге киремен· Эндиги, савлай авылга коьринисли, сондай танъ, сондай алал Межит туькенши, онынъ акылын, айткан соьзин савлай авыл макул коьреди. Эне сол куьлеп мага бизим акымызда: «Сосы сизинъ кенжапайынъыз акша «печать» этеди болыр деймен, ай сайын меннен юз кагыт алады»,—деп те туры. Ал, турган еринъде йыгыл, ер тесик: болса, киреегим, суьйтип селекелеп айтканда. Не иши бар онынъ куьлемеге. Ал сол куьлеген болса, савлай халк куьлейди. деп санамага болаяк. Неге, ким халкка куьлетеди? Сен, сен, бебем... Тагы да, буьгуьн бараятырман орам ман... —деп энъ уьйкен аьптем коьзлерин кенъ ашып, сынап мага карады.—Бараятырман. эситемен, ана сол какаштай арык, кыйшык авыз, манъка бурын, ана. язык Карайдардынъ пишеси узын тилин шыгарып, савлай халкка бизим акымызда уьйкен хабар яйып ятыр...

— Аьптей,—деп мен оны боьлдим, савлай хабар неден басланганын ceзип,—аьптей, кой соны, ана калган соьзди билемен.

— Сен коьтере де билмегендей ойландым?!—деп кажавлады уьйкен аьптем.—Кимнинъ акында сол яманнынъ соьйлегенин билесинъме? Бизим акымызда. Савлай Сынтаслыга айтылган бир аьелдинъ акында айтып туры. Ким онага онадай «правады», (булайда энъ уьйкен аьптем «права» дегенде машинге берилетаган «правадынъ» маьнеси мен айтты) берген? «Тап бир билесинъ, биз олардынъ баьленшакай бир Шарапутдинлери мен таныспага суьйип оларга тилеп келгендей». А биз онынъ Шарапутдинин басымызга шер этеекпизбе? Не шотымыз бар онада. Айташ, мага, бебем. Мен «грамотка» окымагаман, айташ Шарапутдин не затымызга керек?!—деп ол сонъгы кере бакырды. Эндигиси ол кайтаягын мен сол саьат ок сездим. Энъ уьйкен аьптем бакырмага эрте аьзирленген болыр эди, а ким эрте бакырмага аьзирленсе, сол тез бакыраяк отын йояды. Суьйтип, аьптем де тез кайтты.

— Сол тилши пише, сен ятлав язасынъ, дейди. Артык та уста язылган болмаса да, Шарапутдинлери оны баспалаяк дейди. Коьтере де куьйик экесинтага сен,—деп энъ уьйкен аьптем коьзлериннен тыгыртып —тыгыртып яс тоькти. Оннан сонъ коьтере де кайтып, юзиме йылы карап: - Ятлав язып сени ким уьйреткенди, акыллым?—деп сорады. Сонъ шоканасынынъ ушы ман коьзлерин суьртип: — Бебем, калай бир аьруьв болыр эди, эгер сен соларды баспаласанъ,—деди ярыкланып.— Тенгиз, тек Шарапутдинди коймага керек. Ол Шарапутдинге тагылсак, сол яман пише артымыздан калмас. Билесинъме не зат этермиз?—деп энъ уьйкен аьптем ойланды.

Meн онынъ бети кайтип туьрленетаганын карадым.

— Айткым келмегенди айттырасынъ, акыллым. Яс заманымда мага Мамедбий деп бир язувшы ашык эткен эди. Кайдай бир алал, кайдай бир яныплы эди. Оьзи: Ах, деймен де, оьх деймен Алтыншаштай йок деймен ... деп мага йыр йырлайтаган эди. (Энъ уьйкен аьптенънинъ аты Атлыншаш эди),—деп аьптем сырын айта берди.—Ал, эне алтын шашларым да калмады, суьймей баскага байга бардым.

— Тынъла, Тенгиз,—деп ол тыныс алды.—Шарапутдиннен де Мамедбий колай, а ога меним атымды айтсанъ, ол сага коьтере затты да этер деп ойланаман. Сол куьннен бери Сынтаслы авылда янъы яс поэт тувып баслады. Шарапутдин меним ятлавымды баспалаяк болады деген хабарды бир яктан Узын—Карайдардынъ пишеси яйды. Баска яктан энъ уьйкен аьптем Шарапутдинди унамай, коьтере затты Мамедбий ювыгымыз этер деген хабарды юргистти. Авылшылар ондай затты эситип, меним язувшы болаягыма суьйинип, ыйнандылар. Карасакал Сулеймен алдынгындай: - Язасыма?—деп сорап турды. Мен басымды ийзеп: - Аьше,—деймен. Ол:

— Яз, яз. Анага—мунага язганынъды кой. Оьзимнинъ яслык шагымда язув уьшин акша берилетаганын билген болсам, соьлеги таякка таянып юрген Сулеймен легковой машини мен юрер эди. Яз, яз, улым... — деп мени комлады. А кетеятырганда, карт оьзи оьзине: — Караш, яс—явкадынъ акылы йыйылганын, аттат сени... —деп куьбирденди. Уьйдегилер де мага карамларын коьтере. туьрлендирдилер. Домбай кишкей кеншек юмсак куьлемсиреп, ас ишпеге оьзи табанымга коьтерилип шакырып турды. Алдын ол шакырмайтаган эди. Уьйкен кеншек мага ялынып баслады.· Бир кере ол баласын элекенде сувга туьсирип турганда, мен пешке кирдим. Мен кирмей турып, сол баягы энъ кишкей уллары ала бакырык, этип йылап баслаганда, анасы балага мени коьрсетип: — Каратага,—деди ол,—кардашынъ сенинъ язувшы болаяк, сондай болып оьс, соннан коьрим ал сен де! Бала йылавды койып, мага, бир эстеликке карагандай болып, карады. Коьресизбе, тек туьнегуьнлерде кылыксызланатаган бала, эндигиси сес те шыгармайды. Агаларым да эндигиси яшавда орын тапкан аьдемге карагандай этип, мага карадылар. Урсысты коьтере койдылар. Мен баьрининъ де мага карамлары суьйтип aвысканынa уьйренеалмай юрдим. Ал, урсысты койганлар, бир зат та эттирмейдилер, акыл уьйретпейдилер. Ондай яшавга мен уьйренген йокпан. Бир кайта кишкей кеншекке оьзимди урсыстыраяк болып, юватаган полын таптап шыктым. Ол урсыстынъ орынына савлай тапларды суьртип, мага суьйинип карады. Эм арасы коьп те кетпей аьелимиз йыйын йыйды. Уьш аьптем де каладан, райцентрден, эм конъысы орамнан йыйыннынъ басшысы «сельсовет», энъ уьйкен аьптем келдилер. Йыйын этип, мени калага йибермеге токтастылар. Енъгелер де оьзлерининъ кайгыларын шегип, мага анавын—мунавын аларсынъ деп тилек эттилер. Балалар каьмпет аларсынъ дедилер. Билмеймен, неге авылда сатылатаган каьмпетти балалар яратпайдылар, а тамам сондайды каладан аькелсенъ, оны балдай таьтли коьредилер. Автобуска бараятырганда, карасакал Сулеймен ырасты. «Кайда»,—деп сорамай, кайда десенъ йол болмас деп ойланган болыртага, эм онынъ орнына алдынъы сорайтаган затын сорады: — Язасынъма? Мен калага йолланганымды айттым. Ол неге баратаганымды билип, уьйкен тилек этти: — Яхшы йолга! Кыдырали яс дос болсын!" Йолынъ узак болсын! Аман барып, сав кайт. Мен онынъ колын эки колым ман алдым. Карт оьзининъ керегин де мутпады: - Улым, сосы уьллем бир эскиргенди де... —деди...

Экинши кесекке кирис соьз Бир кайта бир ярлы киси сыйырын сатаяк болган экен. Ол базар куьнди саклап, эртенъ мен сыйырды базарга айдайды. Доьрт оьтирикши, ол затты билип, ярлыды алдаяк боладылар. Олардынъ бириси базар йолында ярлыга расады.

- Я, йигит, эшкинъди сатаяк боласынъма?- деп ол оннан сорайды.

- Кайсы эшкиди, менде эшки тувылды да, сыйыр,— дейди· ярлы.

- Мунавы сыйырма? Сыйырга усаган бир ерин коьрмеймен, - деп оьтирикши зырт этип куьлейди.

- Басымды авыртпаш! - деп ярлы, соьзин койдырып, сыйырын айдайды. Бираз йол юргенинде, ога тагы бир оьтирикши расады.

- Аьруьв аьдем, эшкинъ мен кайда йоллангансынъ? - деп сорайды ол.

- Коьзинъ шыккыр! Мунавы эшки тувылды да, сыйыр экенин коьрмейсинме? - деп ярлы ашувланып, токтамай асыгып кетеди. Бир кесек заманнан сонъ ярлыдынъ алдына уьшинши оьтирикши шыгады.

- Эв, аьруьв аьдем, эшкинънинъ тек ян суьеги калганды да?! - дейди ол.

- Уьйден шыгараятканда сыйыр эди эндигиси ол неге эшки болганды-ав?- деп ярлы сыйырына сейирсинип карайды. - Йок. сыйыр эшки болаяк тувыл! - деп йолланады.

Ога тагы бир оьтирикши расады. Ол да: - Сатпага аькетесинъме эшкинъди?- деп сорайды. Солардан сонъ ярлыдынъ оьзине уьйиннен шыгарган сыйыры эшки болып коьринеди эм ол уятка калмайым деп: - Сатаман эшкимди, - дейди. Олар бир-бирлерине колларын бередилер. Ярлы сыйырын эшкидей коьрип сатады. Экинши кесек «Айтайыма, айтлайыма дел мен куьйдим. (Халк йыры). Кала Кисиге, авыл аьдеми болган себепли, шав-шувлы эм сувык болып коьринди. Бас дегенде ол оьзин калага коьтере де келиспейтаган эм керексиз деп ойланды. Аман да Киси мунда коьп заман болмаягын эске алганда, юреги тынышланды. Автостанцияда Киси оьзине усаган, калады сувык коьрген аьдемлер мен расканында, коьнъилленип кетти. Кисидинъ биринши коьрген заты — ол автостанциядынъ тоьбесиндеги: «Гражданлар, автопассажир хозяйстводынъ ярдамы ман пайдаланынъыз!» - деген реклама эди. Оннан сонъ ол оьзининъ артында Кобаннынъ бойында яшаган эки орыс казактынъ соьзлерин эситти. Кызыл сызыклары болган галифе ыстан кийген казаклар онынъ сумкасы акында соьйлей эдилер. Кисидинъ сумкасы акында соьйлемеге болаяк эди. Неге десенъ ол уьйкен эм ишине коьп зат та сыятаган эди. Орыс казаклар да сол затка эс эттилер.

— Оьх, оьх, турган, эне дорба! — деди бириси.

— Аьлемет, ал, яс онынъ ишине не затлар салмага болады экен?! — деп сорады экиншиси.

- Кайтип не зат? Азым? Ералма да, сало да, шемидан орнына да юргистпеге болады, — деп 6ириншиси билгенсип соьйледи.

— Донъыз майын болмайды, - деди экиншиси.

- Неге болмайды?- деп сейирге калды бириншиси.

- Ол бусурман да, ога донъыз этин емеге ярамайды. Экеви де куьлеп, бир-6ирининъ ийинлериннен кактылар. Киси бир йырма ясындагы орта бойлы аьдем эди! Уьстине ол ак нейлон коьйлек, ыйтувланган кара ыстан, аякларына кара баьпишлер кийген эди. Кара коьзли, кара шашлы, караборан бетли, бурыны буькир эди. Сыпатка коьре, ол аьдемлер мен келисип билетаган ашык юрекли болып коьринетаган эди. Онынъ аты да бар, аман да ол калада аз белгили, айтылмаган-танымаган аьдемлер мен йолыгыспага керек болганнан себепли эм оьзи де оларга танылмай калган уьшин ол «Киси» болып калады. Базардынъ иргесине янаскан автостанциядынъ майданында онавга ювык курткалар, кишкей сыпыралардай болып курылган стоьллердинъ янында, шемишке сатып туры эдилер. Олар бир-бирлерине усайтаган эдилер. Эгизлерди айырып болмагандай, оларды да айырмага кыйын эди. Язгы куьнге де карамай, олар кара, конъыр туьсли фуфайкалар, басларына кыскы калын шаллар байлаганлар, аякларына йылы валенкалар кийип кымталганлар. Баьрисининъ бетлери де йыйырылып, шырайлары ярык, караслары ашык болып, аьр бирисининъ алдындагы стоьллерде ак элекенлерге кара йылтыравык майлы куьнайлан куйылып, аьр бирисинде де куржын бокшалар болып, бир бокшаларында ак каьпиклер, бир бокшаларында сары каьпиклер, а койынларындагы сактыян бокшаларда кагыт акша саклап, оьзлери оьктемли болып олтырадылар. Киси оларга тигилип караганда, олар да ога уьрккендей болып карамларын тасладылар. Яс аьдем, сол затты сезип, кетпеге асыкты. Тувра майданнынъ муьйисинде, базарга киреяткан ерде, «Звукозапись» деген будка туры эди. Онынъ эсигине: «Йыр бизге яшамага ярдам этеди» деп язылган плакат илинген эди. Будкадынъ ишиннен Сынтаслыдагынша «орайда» шалынып эситиледи: «Кырга шыгып бараман,

Шыбын-ширкей коймайды Оьзим суьйген аьруьвге Коьзим карап тоймайды...» Базардынъ ишинде тизилискен «чайныйлар», «закусочныйлар», «шашлычныйлар», кумырскаларды йыйгандай этип, аьдемлерди йыядылар. Базардынъ таскора иргелери бойында арбалар, машинлер тизилискенлер. Авылшылар басларына коьрпе боьрклер, аякларына этиклep кийип, интеллигент авылшылар европалык костюмлер, шляпалар кийип юрилер. Кыскаяклылар колларында - кошелкалар, сеткалар. Базар топ-толы аьдемлерге. Яс Кисидинъ коьрген затларына сейир этти. Элбетте, сынтаслышы калады шынтысы ман базарда коьрмеге болаяк эди: кала мунда тап аянъдадай болып коьринеди. Цирк коьреек болсанъ - кара. Ол тап базардынъ ортасында орынласкан. Сыйырынъды мотоциклге авыстырмага суьйсенъ, оны да мунда этпеге болаяк. Йырлап эм ойнап юрген сиганларды коьргинъ келеме - оларды да мунда табаяксынъ. Олардан шапкы яде темир затларын сатып алмага болаяк. Авылдан келгенге базар — байрам, сосы коьлем аьдемлердинъ ишинде айланып юруьв эм оларга карав — кайдай юбаншык! «Кус суьти» деп язылган бидонын ыслап турган суьт сатувшы да мунда бар эди. Сосы калада сондай туьрли язувлар толып ятыр. Айтпага, балалар паркында балаларды кара ат егилген бидарка кыдыртады. Бидаркага Ильф эм Петровтынъ «Антилопа гну!» деген белгили язылувы тартынувсыз ябыстырылган. Бу базарда юк тасыйтаган бир машинадынъ каршыгасына: «Шаша йол космос тувыл, сенимлигинъ йок болса, алдынъдагын етип озба!» - деп язылган. Соны ман Киси, базарды айланып, онынъ кубыла авызыннан шыкты. Кумырскадай быжылдаган базар артта калды, аьли де онда керек ярак салынатаган сеткалары ман кыскаяклылар асыга эдилер. Гуьрилдев эм ахырында кала коьтере де сессизленди. Куьн саьвлеси мен ярыкланган эртенъликтинъ авасы таза эди. Алыстан Карлытавдынъ эки уьйкен куьмис баслары калага коьриндилер. Киси, йол бойлап эгилген ясыл тереклердинъ салкымлыгы ман барады, йолда ога аьдемлер расадылар. Олар эртенъликтинъ таза авасы ман тыныс алмага шыккан пенсионерлер яде болса служащийлер. Олардынъ коьбиси колларын артка салып, юзлеринде сабырлык, тынышлык язылып, кезинедилер. Базардынъ шавшувыннан сонъ сосы тыныклык аьлемет болып коьринди. Озып кеткен аьр аьдемнинъ адым сеси ашык эситиледи. Ак теректинъ япыраклары сувсылдайдылар. Узак болмаган ерде пионер горны сызлатып тартылды эм барабан токылдады. Оннан сонъ тагы да тыныклык тоьгеректи бийледи. Киси асфальт йолы ман бара берди. Йол эртенълик шыктан аьли де кеппеген. Кисиге, авыл аьдемине, асфальт йолы тамаша болып коьринеди. Эм ол завыкланып адымлайды. Авылдагы ислери де онынъ басыннан шыкпаганлар. Ол барады эм оьктемсийди. Тувган авылы ога язувшылыкты йорыган. Ол оьзин поэттей сезеди. Эсине авылшылары ман аманласканы туьседи: эртенъликте сыйыр айдамага шыккан балалар оны автобуска дейим сукланып озгарганлары, карасакал Суьлейменнинъ тилеги, энъ уьйкен аьптеси мен соьйлегени. «Сумкады тек батырма!» - деп ога уьйкен кардашынынъ айтканы эсине туьседи. Киси мунда, калада, оьз авылдаслары, тувганлары эткен сенимлерин акламага керек эди. Ол балалар садынынъ касыннан озды. Корадынъ берги ягында толысымал кыскаяклы, онынъ аргы ягында ак халат кийген тербиялавшы бир-бирлери мен кызыклы соьйлесип туры эдилер. Балалар садтынъ каралдысындагы кум тоьбеде ойнайдылар. Олар, аваслары болмай, кумнан бир затлар ясамага шалысадылар. Сосы тоьбединъ бир шетинде шырайы кеткен, юзи саргайган коьк коьзли, сары шашлы бала олтыры эди. Ол бир аягынынъ уьстине баскасын салып, сандалынынъ табаншасына тийип карайды. Оьзи авызын коьптирип те алады. Эм оьпкели экенин билдирип толысымал кыскаяклыга бирерде карамын таслайды. Кыскаяклы да, кызувлы соьзин боьлип, балага: - Шайтаннынъ баласы, сандалигинъди шайнап тербеме! - деди. Сосындай кажавлык Кисиге ярады эм ол, даяналмай, куьлеп йиберди. Биз эслегенше, Киси коьнъилшек эм аьдемлерден ятсырап-зат этип билмейтаган эди. Ол — авыл ясы. А авылшылар, боьтен де, сынтасшылар, баьри таныс болган эм таныс болмаган аьдемлер мен де саламласадылар эм аьр заман кайсы соьйлесуьвде де соьзге кириседилер, ян авырувларын коьрсетпеге шалысадылар. Коьп затты билмеге аваслыгы болган сынтаслышылар таныс болмаган аьдемлерден ятсырамайдылар. Кыскаяклы Кисиге сейирсинип карады. Ол куьлкисин койды. А «шайтан-бала» анасынынъ соьзлерин эситип, онынъ суслы юзине коьзлерин битилтип йылады.

«Бизим авыл балаларын бир. соьз бен яде суслы карам ман йылатып болалмассынъ,- деген ойлар келдилер Кисиге. - Сокпай, каранъа котандагы шайтан ман коркыстпай авыл баласы эш йыламас. Дурысын айтсанъ, каладагы балаларда не юбаншык бар? Аьр заманда да кишкенекей садикте, капалгандай болып, эригедилер. Авыл балаларынынъ яшавлары баска. Олар эртенъ мен кыр, данъыл деп кетселер, оннан каранъа ясыда арып-талып, аш болып кайтадылар. Ама олар, койынларын толтырып, алмалар эм кертпелер аькелгенлери уьшин кайтип бир завыкланадылар. А каладынъ балалары тек сосындай кум тоьбеси болган каралдыда, няня олтырып, книгалардан эртегилер окыйтаган беседкаларда, шенъилшеклерде эриклерин язадылар. Авыл балалары куьресип те аларлар, асык: та ойнарлар, эшекке минип те кыдырарлар. Несин айтасынъ, авылда азба балаларга юбаншык затлар?!» Суьйтип ойлана келип, Киси «Справочныйга» етти, онда керек затты билди эм, йигерликке толып, «Печать уьйине» йолланды. Оьнерликтинъ дуныясы ман таныс болмаган аьдемлер аьдетинше искусство аьрекетшилерин айлак сый коьредилер. Киси де суьйтип буьгуьн, Олимпте олтырган аьдемлерди яде Парнастынъ яшавшыларын коьреектей ойланып, юреги телезип барады. Дуныяга эндирилген тамаша затлар ман танысув - бир зат та тувыл, а мине оларды эндиретаганларды коьруьв - калай аьлемет зат... Эндирилген затларды тергемеге болаяк, суьйсенъ макта, суьйсенъ яманла. Ол сенинъ ишинъ. Язувшылар ман таныс болмаган аьдемлер коьбинше аьлде олардынъ алдында калтыратып йиберген аьлемет сезимлердинъ толкынына коьмиледилер. «Парнаска» ювыклаганда, Кисиди сондай сезим бийлеп алды. Мине онынъ алдында - бетоннан эм сиседен этилген бес шарлаклы уьй. Бетоннан этилген ак басамаклар, басамаклардынъ уьстине балкон илинген. Балконнынъ астында, басамаклардынъ эки янында тогыз парнас музасынынъ статуялары тизилгенлер. Калаларда скульптура ман кызыксынувларын арттырып та олтырадылар. Каладынъ бир кесек еринде бир неше эстеликти де коьрмеге болаяк. Наьсипке Печать уьйиндеги тогыз статуя келисли эди эм олар Кисиге ярадылар. Ама онынъ тогызынынъ да юзлери, бойлары, плащлары бирдей экенлигин эслеп, Киси уьйкен сейирге калды эм олардынъ тогызын да эгизлердей коьрди. Сосындай усаслык ога айлак та кужырлы болып сезилди эм ол ишиннен куьлемсиреди. Киси фойеге кирди. Мунда Россиядынъ биринши книга баспалавшысы Иван Федоровка салынган кара туьсли эстелик туры эди. Фойеде тыныклык. Эсиктен сол якта, стол янында, узын мыйыклы коьрпе боьрк кийген, колларын маьнели кепте телефонга салган тавлы-вахтер олтыры эди. Ол, коьзлерин шуькирейтип, Кисиге карады.

- Журналдынъ поэзия боьлигине кайтип бармага болаяк?- деп сорады оннан Киси. Тавлы явап бермеди. Сол заманда Киси сынтаслыша сорады, ама явап эситпеди. Суьйтип оны тап биринши адымыннан анъламадылар. Ама карт ога ярады. Сосындай аьлемет картты коьруьв - калада сийрек болатаган зат. Онынъ коькирексиген оьктем турысы Кисиди сукландырды. Карт бир, затлар куьбирденди. Сол заманда Киси карттынъ орысша да, сынтаслыша да билмевин анълады. Янында ол язылувды коьрди. Журнал бесинши шарлакта экен. …Киси, тартына берип, узын сувык коридорга кирди. Бесинши шарлакка коьтерилгенше, онынъ савлай йигери таркады. Басамаклар тик эдилер, ол талшыкты. Аьдетинше кевдединъ арувы· аьдемнинъ коьнъилин де тоьменлетеди. Ол коьтерилгенше, алдыдагы болаяк йолыгыслар акында ойланып барды. Баста ызыгыскан туьрли ойлар йигерликти артка тайдырдылар. Коридордынъ сонъында сакаллы аьдем туры эди. Область язувшыларынынъ йыйынтыгында онынъ суьвретин коьргени себепли Киси оны таныды. Танымай да болмаяк эди, неге десенъ сакаллы болып онда ол ялгыз эди. Аты онынъ - Кемал. «Элбетте, ол мени танымады, ама мен оны таныганымды сол саьатлей сезди»,- деп ойланды Киси. Кемал, уьллесин терен тарта берип, келгенге коьз астыннан карады. Уьллеси онынъ аьлемет эди. Сынтаслыдынъ школасында сув тасувшыдынъ уьллеси де тамам сондай. Не аьлемет, уьлле мен ишетаганлар бир заманда да уьллелерин тислериннен айырмайдылар. Кемал оьзин ойлы эм биревди де коьрмейтагандай этип коьрсетпеге шалысты. Киси де сол затты сезди. Аьйлежийди бу деп ойланды. Кемал юка эринлерин эмшейте берип: - «Мага сувык эм ювык...» деп бир затлар куьбирденип айтады. «Поэзия боьлиги» деп язылган эсикке кирмеге батпай, Киси токталды.

- Мунълы эм кайгылы ... - деп рифмалар излеп соьйленген Кемалдынъ куьрсинуьви эситилди. Киси басын акырын ол бетке бурды. Ойлы болып Кемалдынъ туьтин ишетаганына карады. Тагы да Сынтаслыдынъ школасында сув тасувшы ман тенълестирди, уьллелерин, бирдей тартатаганларын усатты. Ким кимнен уьйренген экен деп ойланып алды ишиннен. Кемалдынъ коьнъилленип рифмалар излеви онынъ ойларын бузды.

- Куванышлы мага, сагынышлы мага ...

- Мунавыма «Поэзия боьлиги?»- деп саьспеклеп, сорады Киси, эсикке ашык болып язылган болса да.

- Йок, мунавы проза боьлиги... - деп оьзининъ соьзлерине уьйкен маьне берип, узак карап, яваплагысы келмей, оьтирикти айтты Кемал.

- Мунда «Поэзия боьлиги» деп язылганды да?- деди анъламай кетип Киси.

- Йок, яс йигит, онда, коьрмейсинъме, «сыйырга пишен» деп язылган. Ха! Ха!- деп куьледи поэт.

- Кеширинъиз , - деп тагы да бек саьспекледи Киси. - Мага ким де болсын сосы боьликтен бирев керек эди. Мен ятлав язаман ...

- Ха! Ятлавларма яде прозама?- деп каьр этип соьзлерди созып, Кемал оьзининъ куьлкили, селекели соравын бардыра берди. Арасында рифмалавын да коймады: - Танысым меним, кыймасым меним ... «Селеке этеди бу мага»,- деп ойланды Киси эм уьндемеске токтасты. Поэт болса: - Сизге ким эм не зат керек, яс йигит?- деп тагы да соьзлерди созып сорады.

- Мага ким де болсын ... - деп тартына берип яваплады Киси.

- Сол ким де болсын бирев дегенинъ - мен болайым! Не керекти, айт? - деп эндигиси соьзин катырып сорады Кемал. Эм онынъ коьзлери, баьри затты эртерек билген аьдемдикиндей болып, куьлемсиредилер.

- Мен ятлав язаман ... - деди Киси. - Сынтаслыдан келгемен.

- Сынтаслыда аьли де ятлав язадыларма?- деп зыртлап сорады Кемал, сонъ эсик бетке коьрсетти.

— Сенинъ акынъда мунда эситкенлер, сени эне онда саклайдылар. Селекеди анъламай, оны мунда саклайдылар дегенге уялып эм аьжейипсинип, Киси кабинетке кирди. Ама онда бирев де йок эди. Ирге бойлап уьш стоьл туры. Олардынъ бирисинде кагытлар уьйилгенлер. Боьлмеде биревдинъ де йоклыгына сейири калып, ол шыгаяк болып турганлай, кагытлар уьйилген стоьл бетте шыкырдав эситти. Авыл «Сельмагыннан» Кисидинъ алатаган кагыты да тамам стоьлдегиндей эди. Ол не де болсын шыкырдав сести анълады: язып турган каьлемнинъ сеси эди. Киси, тамагын кырып, оьзининъ киргенин анълатты. Сол саьатлей уьйилген кагытлардынъ аргы ягыннан кыскаяклыдынъ кишкей басы коьринди. Ол кабинеттеги аьдемди коьргенинде, онынъ Кисиден де бек сейири калды. Кыскаяклы арык, караборан шырайлы, коьзлерине кара муьйиз саплы коьзилдирик кийген эди. Киси бираз арт тая берип: - Салам!- деди.

- Са-ля-м!- деди балсына берип кыскаяклы. - Тоьр бетке шыгынъыз, олтырынъыз. Киси алдыга бара берип, онынъ стоьлине ювыклап токтады.

- Олтырынъыз, олтырынъыз,- деди кыскаяклы юмсак давазы ман. Оьзининъ уьйкен сумкасын тизлерине салып, Киси олтыргышка олтырды.

- Сен кайдан келгенсинъ?- деп сорады кыскаяклы.

- Сынтаслыдан, - деп кыскасыннан яваплады Киси. Кыскаяклыдынъ шырайы бирден ашылып кетти.

- Ах, Сынтаслы, кайзаманнан бербетин мен онда болган йокпан. Бир он йыл болар... Аллага шуькир, айына бир кере анам келип кетеди. Бизим авылда не янъылык бар экен?- деп сорав ман кутылды коьнъилли соьзин кыскаяклы. Киси неге эсе де айлак тартынды эм кайдай явап береегин билмей, саьспеклеп, кыскасыннан: - Билмеймен,- деди.

- Айлактан аьше, - деди кыскаяклы, - сен яс поэтсинъ эм ятлавлар язасынъ, солма? Киси «аьше» деп яваплаяк болып эди, ама «поэт» деген соьз оны уялтты. Кыскаяклы болса, басын кыйшайтып, онъ ийнине янтайта берип, явапты да сакламай, оьз соьзин бардыра берди:

- Язбага кайдай кыйын. Биз язамыз. а бизим аьдемлер бизди окыйдылар деп ойланасынъма? Окысалар да, анълайтагандай коьресинъме? Анълмайдылар ... Оларга халк шынъларын бер, оларды анъларлар. Эм мине солардынъ акылларына етсин деп язбага керек болады. Эне сол зат - бизди халктынъ анъламавы - бизим трагедия. Язбага эм язбага керек! Соьле мен подстрочниклер этип язаман. Баьрисин де халкым уьшин этемен. Бизим авыл акында баьриси де билсин деп шалысаман. Айып этпе мен сага оьзимнинъ ким экенимди айтпадым. Меним атым Мариям, - деп кыскаяклы колын ога оьзи созды.

- Тенгиз,- деди Киси эм оьзининъ колында онынъ йылы аясын сезди. Киси атын айткан болса да, ол танылмаган aьдeм болып калды. Неге десенъ сол саьат Мариям онынъ атын мутаяк. Онынъ куллыгы шашыннан коьп эм авыл яслары акында онынъ каьр шеккендей заманы йок. Таныс эм таныс болмаган аьдемлер мен де соьйлейтаган сынтаслыларда аьлемет акыл бар эди. Сога коьре ол да аьдетин этип ястынъ атын сорады. Киси болса, Москвадынъ газеталарында, журналларында баспаланатаган белгили поэтессады таныды. Ол кыскаяклы оьзининъ ятлавларында тавларды эм тавлардагы тас уьйлерди мактайды, уьйкен мыйыклары болган, барак боьрклер кийген эрлер акында язады. «Ким мен танысканымды сынтаслышылар билсе экенлер»,- деп ойланды Киси. Сынтаслыда оьмири болмаган тавлар акында, авылшылардынъ эслеринде калмаган, туьслерине энмеген камалар акында, тувганлары саман уьйлерде, бир заманда да «сакляда» яшамаган болсалар да, а ол «сакля акында» язатаган Мариям ман таныскан эди Киси. А бир ятлав Кисидинъ эсинде де калган: "О, Сынтаслым, тувган як! Эрлеринъ сенинъ тастан берк, Кызларынъ тав эшкидей ярасык, Эрлердинъ беллерине тагылган -камалар, Берк саклайды намысты олар. Тувган Элге душпан келсе. Савыт кыннан шыгып яркырар! Душпан колларына туьспес уьшин, Кызлар бетлерине явып ак тастар Бийик тавдан атылып. янларын кызганмаслар! О, Сынтаслым, тувган як! Орыс тилин билген сынтаслышылар, сосындай ятлавларды уьйкен газеталарда окып, оьзлерининъ Мариямы уьшин оьктемсийдилер. Сосы ятлавды окыганда, карасакал Суьлейменнинъ айтканы Кисидинъ эсинде: «Бизим эрлер тавда яшаганлардан, элбетте, берк. Ох, яслыкты эске алсанъ... сондай аьруьвлер бар эдилер. Кызларды тенълестиретаган айваннынъ аты кайдай ды сол?» - деп Суьлеймен Кисиден сорады. Бу да орысша «косуля» деп явап берди. «Кайтесинъ сосы сен, кызларды эшкилер мен тенълеп боларма? Ишкенде тамагыннан аккан сув коьринген аьруьвлер бар эдилер» ... – дeп ол яслык заманды эске алып, ойларга коьмилди. Оннан сонъ карт: «Оллахый, бу Мариям дегенинъ эр аьдем экен! «Соьйтип мактаган Мариям ман танысканымды билселер, олар...» - деген ой Кисиди коьнъиллендирди.

- Йолдас... Мени кешир, Тенгиз, - деп соьзин бардырды ол онынъ атын эсине туьсиргенине суьйинип.

- язбага кайдай кыйын. Сен билгей эдинъ. кайдай авыр подстрочниклер этпеге. Куьндиз эм кеше, мен эм байым да этемиз, куьндиз эм кеше! Бек коьп куллык. Москвага издательстволарга бармага керек, переводчиклер мен распага керек. Билесинъме, мен сага яным авырып, уьйретип айтаягым бар: подcтрочниклер этпеге керек эм Москвага, Москвага! Тек Москвада, Тенгиз, йол ашык. Онда билселер, мунда да билееклер. Онда билселер. савлай дуныя да билеек. Калай кыйын яшамага. Ах, заманнынъ тарлыгы. Радиога шаппага керек, - деп ол соьзин кутылды эм стоьлдинъ уьстиннен кагытларды йыйыстырып баслады. Киси кыймылдамай катып калды. Бу кадер кайратлы, битпир кыскаяклыды ол бир де коьрген йок эди. «Книгаларын онынъ мен бос суьймеген экенмен. - деп ойланды Киси, - кыйналады аьдем. Куьлки тувылды да эллиге ювык книга шыгармаклык. Книгаларына коьре, язувшы акында яман ойланмага керек тувыл экен ... » Кыскаяклы кишкей колын созды эм кетпеге асыкты. Kиси ялгыз калды.

Бир кесек заман турып Киси, ят ерде ялгыз калганын эсине алып, кабинеттен шыкты. Терезединъ касында баягы Кемалды коьрип, ога коьринмей кетеек болып, тез адымлады. Тек Кемал оны коьрди, соны анълап, Киси де адымларын акырынлатты.

- Тагы да бирев Сынтаслыдан, йырма поэт болганы аз, йырма бириншиси де келген. Ол такым поэт кырлы авылдан шыгаякпа? Суьймеймен оларды. суьймеймен Сынтаслыды!-деп эринлери мен йыбырдап айттканы ястынъ кулакларын тести. Сосы соьзлерден Кисидинъ бас дегенде аркасы терлеп, оннан сонъ буз салгандай сувык болып кетти. Кемал баска авылдан болган болса, онынъ ясы уьйкенине де карамай, яс явап берер эди, ама ол соьзлерди Сынтаслыдан шыккан аьдемнинъ айтканы онынъ ашувын тыйды эм Киси ишиннен Кемалды кешире алмай, тысыннан соьзлерин эситпегендей болып, коридор бойлап абытлады. Моры дермантин мен куьпленген эсикке. кагылган табличкада «Поэзия боьликтинъ басшысы Шарапутдин» деп язылганын коьрип ол токтады. Apкасына битилген карамды сезгиси келмей, Киси «Шарапутдин деген аьдем мен ласпа» деген уьйкен аьптесининъ соьзлерин де мутып, эсикти кагып ашты.

- Киринъиз!- деген давазды эситкенде, яс неге эсе де саьспекледи. Стоьлге колларын салып, Узын Карайдардынъ кардашы олтыры эди. Онынъ бет келбагы, шырайы Карайдарга усайтаган эди. Олтырган аьдемнинъ де, Карайдардынъ да юзлери тоьгерек, бурынлары узын, эринлери йинъишке болып, бирдей эдилер. Тек олтырган аьдемдеги баскалык - агарган сийрек мыйыклары. Шарапутдиннинъ стоьлинде коьк туьсли ярасыклы шынъ шайник, шай касыгы ман шешекейли шынъ аяк. туьрли вареньелери мен эки банка туры эди. Коьк коьйлегининъ енълери батпасын деп, ол билеклерине кол туткышлар кийген. Олар резин мен ышкырланып байланганлар. Мойнында онынъ - кара галстук.

- Салам аьлейкум! - деди Киси.

- Аьлейкум салам, - деп яваплады Шарапутдин эм алдындагы аягына шай куя берип, киргенге артык эс бермеди.

- Мен Сынтаслыдан келгенмен, - деди Киси. Шарапутдин, аякты йылыстырып, яска йылы карады.

- Карайдар сизге салам айткан эди, - деди Киси.

- Ва!- деп Шарапутдин коьнъилленди. - Саламы узак болсын! Саламына меним мынъ саламымды айтарсынъ! Мен бетке шыгып олтыраш. Олтыр, йолдас, олтыр! - деп Шарапутдин турып, ясты олтыртпага асыкты. Ястынъ сескенуьви, тартынувы бир неше такыйкадан таркап кетти. Шарапутдин оьзин ийги конакбай этип коьрсетти. Авылдынъ яшавын сорастырды, кардашларын да мутпады. Кисидинъ кардашларын да билди эм онынъ тукымлары Кисидинъ тукымларына ювык болатаганын айтып, ясты айлак та суьйиндирди эм коьнъилин коьтерди. Соьз бен кызып, шай ишип, туьрли хабарлар айтып, олар таныстылар. Киси ондай затка ыйнанмай, туьсиндедей сезип, оьзининъ колын шымтып алды. авырувын сезип, туьс тувыл экенин анълады. Неге ол заманда муна эркектинъ акында Карайдардынъ пишеси тап бир ханнынъ акында соьйлегенин анъламай сейири калды. «Яныплы, аьдетли, аьруьв аьдем»,- деп Киси ишинен ойланып Шараптудиннинъ кылыгын яратты. Олар бир саьатке ювык соьйлеп олтырдылар. Шарапутдин кардашларынынъ акында, йолдасларынынъ акында сорастырды. Киси ога билгенинше явап берди. Тек олар литература акында соьз баслалмадылар. Шарапутдин ятлав язатаган аьдем эди эм журналда уьйкен орынды тутады. Поэзия боьликтинъ басшысы болса да, литература акында Киси мен тувыл, оьзгелер мен соьйлемеге де онынъ аваслыгы йок эди. Ол оьзининъ яслыгында, литература аяк уьстине басып баслаганда, ана тилиннен ятлав тез куралатаганын сезип эм бувынларды санап уьйренип, язувшы болды. Не зат акында язбага кереклигин ол баска язувшылардан коьрип, олардынъ темаларын алып, оьзининъ соьзлерин рифмалы этип, ятлавларын баспалады. Эсли болганда, сынтаслышылар ясы уьйкенди сыйлайдылар да, эм оны боьликтинъ басшысы этип салдылар. Литература акында онынъ соьйлемейтаганы, тек оьзининъ бир зат та билмейтаганыннан, анъламайтаганыннан коркып тувыл, а оны ман соьйлеген аьдем оьзининъ билимин оннан акыллы этип коьрсетер деп коркып соьйлемейтаган эди. Баска аьдемнинъ акыллыгы онынъ оьктем юрегине тиетаган эди. Экевининъ де соравлары койылганда, олар не акында соьйлееклерин билмедилер. Киси, эсине Кемалды алып, онынъ Сынтаслыды яманлаганы акында айтты. Шарапутдин, яс аьдемге сенмей,

коьзлерине карап, тынышсызланып тынълады. Литература акында соьйлегиси келмеген Шарапутдин суьйсе де, суьймесе де, сол соьзди басламага керек болды. Сол бирев Кемал акында соьз басланганын макул коьрмей, Шарапутдин басын шайкап: - Ясым, ол аьдем яшагандай болып яшап болмайды! Тек Сынтаслыды яманласа экен, ол баьримизди де яманлайды! Уьйтип яшап болмайды да! Биз оны аьдемге санаймыз, а ол бизди бир каьпиктей де коьрмейди. Яман язбайды, билемиз язган затларында идеялар бар. Аман да баьри аьдемлерди батпакка батырмага керегим? Мине оьзинъ кара. Мариямга - «графоманка», Хамзатка халк такпакларыннан ятлав туьзуьвши, оьзи шыгарган эртегилерге халктыкы деп айтады дейди, а Урлавбекке плагиат деген ат берген. Коьресинъме, аьдемше соьйлесе экен, баьрисине де аьдемнинъ эсине келмеген атлар таккан. Мени ясым, мени, агарган шашлы картты кус пан тенълеген! Эне айт, уьйтип яшап болама, болмайма?! Мариям да, Хамзат та, баска бирев де, мен де - коьтеремиз де яманмыз! Ол заманда ким аьруьв болып шыгады? Меним пишем, балаларым, кардашларым бар, aсырайман, кесек оьтпек табаман, мага оькимет куллык берген, а ол, аты курыгыр, мага «бил-бил» деп ат таккан,- деп Шарапутдин ашувы кайнап, кисесиннен кол явлык шыгарып, кызарган бетин, манълайын, елкесин, коьзлерин, кулакларын суьртип, соьзин бардырды.

- Куьнлейди ол! Куьнши! Ийттен тувган! Меним аьруьв куллыгыма куьнлейди. Мариямды-ол ондай белгили, айтылган язувшы болганына, Хамзатты-ол оннан аьруьв язатаганы уьшин, «Айван» деп те бар бирев — оны оннан мазаллы, куьшли болганы уьшин. Баьриси де оннан артык, соннан себеп куьнлейди. Куьншидинъ куьни-кара куьн деп халк босына айтпайды да! Куьнлевден эне саргайып оьлгенин коьрмей каларсынъ. Аьли оьзи мен соьйлеп баслаган, неге десенъ соьйлегендей аьдеми йок. Соьйлемеге коьтереси де суьедилер. Соьз коьнъилди юбантады. Мен бирев мен соьйлеп алсам, ялкып турганым янмаян кетеди. Ялкувдынъ дарманы — соьз. Кыскаяклы эркектен коьп соьйлегени себепли эркектен коьп яшайды. Сол зат акында аьлимлер босына язбайдылар. Билдинъме? Кемал биревди де суьймейди, суьймей тербесинтага, мен де биревди суьймей боларман, аман да коьзине туьртип ондай затты бир инсанга да айтпайман. Эльбетте, ол баскаларды яманласа, мен ишимнен ярататаган да боларман, тек оьзим яман соьйлеялмайман. Баьри аьдемлер де оьзлерин суьетаганларын бек аьруьв анълайман. Яман соьз айтсам, билемен, мага да Кемал деп кояякларын. Уьшинин айтсанъ, бир яктан мен оны тувралык уьшин макул коьремен. Тек... Мага... «кус» дегени... Аьдемлердинъ агын-коьгин билген меним акымда айлак келиспеген зат айткан. сондай зат оькиндиреди. Билемен, онынъ соьзин йоьплеп, бир кесеклер артымнан: «торгай» деп айтаякларына да шек йок... «Торгай!» дегенди эситкенинде яс шыдалмай куьлеп йиберди.

- Коьресинъме, сен де куьлейсинъ. «Сенинъ акынъда Кемал курыган бавда йырлайтаган бил-бил кус деген», - деп аьдемлер келип, куьлеп айтканларында, ер тесик болган болса, киреек эдим. Кене де ыйнанмай: «Сондай соьзлер меним ятлавларымда бар болар»,-деп айтып аламан. Йок! Сенинъ акынъда суьйтип айткан», - деп явларым завыкланадылар. Ал не этеексинъ? Уьндемедим. Урсыспага да болаяк эдим, ама ондай аьдемге тийсенъ, оннан сонъ басынъды алалмассынъ. уьндемедим,-деп Шарапутдин токтады, эсине бир зат туьсирип, эринлерин кымып, колындагы саьатине карады,- Оьх, яс, коьп соьйледик. Бир саьатте столовый ашылады, етиспеге керек, кешиксем, ондагы шеретте туралмайтаганман. Шарапутдин турды. Колларыннан кол туткышларын шешип йыйды, сонъ йийлек вареньединъ капкашын япты, терезеге аякларды салды, стоьлдинъ ящигин ашып, шай сакланатаган калай кутыкты салаятырып: - «Цейлонский» - аьлемет шай, - деди. - Тавып болмайды, былтыр Москвада отпускта болганда, йырма паьшке алдым... Ийиси де, даьми де бек аьлемет! Тек эне тавып болмайды, - деп ол кутыкты тыгып, ящикти япты. Шарапутдин уьстине пиджагын кийип, суьйинишли коьзлерин йылтыратып, ястынъ неге келгенин де сорамай, аманласпага деп колын созды.

- Келе тур, яс авылдасым! Тагы да кел бизге. Авылга уьйкен салам айтарсынъ! - деп ол ястынъ колын исси ыслады. Эсикке еткенде, яс сумкасын эсине туьсирип, кайтып алды. Шарапутдин йол берип, ясты алдыга йиберди.

Коридорда олар орта бойлы, агарган шашлы, эки колын кисеге салып, юрген эркекти коьрдилер. Эркек аясы ман буькир бурнын сыйпап, ала коьзлерин шуькирейте берип, куьлемсиреп, бас дегенде кисиге, сонъ Шарапутдинге, оннан сонъ тагы яс кисиге карады эм тагы да аясы ман буькир 6урынын сыйпады. Шарапутдин оны яс пан таныстырды: - Хамзат, бизим яс, Сынтаслыдан, ийги яс, таныс болынъыз, - деп айтып Шарапутдин кетпеге асыкты. Хамзат йылы куьлемсиреп, колын созды. Киси, ясы уьйкенди сыйлап, созылган колды эки колы ман алды.

- Кол колды ювар, эки кол бетти ювар, сынтаслышы сынтаслышыды сыйлар, бир-бирин коьтерер эм тувган авылды савлай областьке мактатар, тувра айтаманма?-деп тез соьйледи Хамзат.

- Аьше, - деди Киси бираз уялып.

- А сен, яс, Сынтаслыдынъ не экенин билесинъме?- деп анавы тагы да тезлетип сорады.

- Сынтаслы не зат? - деп яс анъламай кетти. - Сынтаслы - бизим авыл.

- Тувра айтасынъ, - деди Хамзат, алтын тислери йылтырап. - Сынтас деген соьзди билесинъме?

- Аьше. Сынтас-эстелик, оьлгеннинъ мезарынa салынады, бас казык, - деп яс Хамзаттынъ не айткысы келгенин анъламай турды.

- Тувра, тувра, айтувынъ! Сынтаслы акында эртеги барын билесинъме!

- Йок, эситпегенмен.

- Сен, яс, коьп затты эситкен йоксынъ. Хамзат айтса, билерсинъ, яде меним поэмамды окысанъ коьрерсинъ сол эртегиди! Хамзат яман аьдем тувыл, дия?

- Аьше,- деди яс, ишиннен болса, аьруьвинъди де, яманынъды да билмеймен деп ойланып.

- Бир неше эртеги болмага болаяк. Айтпага, йигитлик акында поэма болса, ол заманда халк согыста оьлген баьтирлерге- сынтас салган сол ерге, соннан себеп авылга Сынтаслы деп атаганлар. Эгер эртеги суьюв акында болса, мунда бир кыз оьзининъ суьйгенине баралмай, оьзи-оьзине аьжел излеген эм суьюв акында эстелик калдырган. Туьрлише айтпага болады. Дурыспа? Халк не зат та шыгармага болады. Халк ол ким ди? Биз оьзимиз халкпыз! Сен де, мен де – халк. Туврама айтувым?!- деп Хамзат яне куьлемсиреп яска карады.

- Аьше, биз халк,— деди яс, оьзин халктай сезип.

- Соьлe литературада куьрес барады. Аьр бир язувшы енъуьвши болып шыкпага шалысады! Бир билгеним бар, Наполеон болар сол. Эште, бир затка да карамай, халкларды енъип, ерлерин тартып алмага керек, а тувралыкты юристлер юргистерлер деген. Куьшли аьдем болган Наполеон!-деп Хамзат эринлерин эмшейтти. Литературада да аьр язувшы енъмеге, оьзине шалыспага керек, а тувралык сонъында. Туьсиндинъме, яс? - деп Хамзат кылпысып коьз кысты. Киси уьндемеди, ондай затты ол туьсинеалмады.

- Сондай эртеги халкта барын-йогын сеннен бирев сорап олтырса, сен бар деп айт. Бир аьдем артыма туьсип, мени казып баслаган. Ол баслаган, а баскалар ога ярдам этип, аьдемди ярдан атаякларына шек йок!- деп Хамзаттынъ юзинде коркув суьвретленди. «Казатаган Кемал болар, соны эсине туьсирген болар», - деп яс Хамзатты аяп кетти. Онынъ суьйтип тез туьрленетаганына яс сейирсинди. Бираз ойланып, Хамзат йигерленди, тек эндиги давазын коьтермей, кулакка сыбырдагандай этип айтты: - Акыйкатын айтсанъ, сен яде мен савлай халк эртегилерин билемизбе? Сынтаслы акында сондай эртеги халк арасында бар болса да, билмейсинъ. Кырда кой багатаган койшы билетаган болса да, билмеймиз. Ондай зат, билесинъме, не затка усайды? Сынтаслыдынъ историясын ким билгенди? Бирев де билгени йок! А эне доьртинши оьмирликте ясалган греклердинъ шоьлмегин Сынтаслыдынъ сув ягасында тапканлар, мине сага история дедилер! Не айттылар, не айтпадылар! Бир аьлим, сынтаслышылар Троядынъ кавгасында болганлар деген! Болган болса да, не яманы барды?! Сынтаслышылар болганына бир соьз йок! Ана белгили агаш аттынъ ишине кирип, Трояды греклер мен бирге алып бузган да боларлар. Эртегилер де сондай дия. Оннан сонъ ол эртеги уьшини мен де халктыкы деп ойланаман. Мага ол эртеги язган затымда керек болады, а халктынъ аты ман шыкса, окувшыды ийнандырады, анълайсынъма?! - деп Хамзат тагы да коьз кысты, шашлары тик турган эркекке карады.

- Аьше,- деп яс анълаганын коьрсетти.

- Кемал!- деп Хамзат эринлери мен йыбырдап, сескенип, кабинеттен шыккан узын бойлы, сакаллы, шашлары кирпидинъ ийнелериндей тик турган, эркекке карады. Хамзат саьспеклеп, яс пан таныслыгын да, соьйлегенин де билдиргиси келмей, Кемал эситсин деп, давазын коьтерип, айтты: - Мамедбий оьзинде, эне эсиги, кир, конак яс, кир!- деп Хамзат бир кабинеттинъ эсигин ашып, оны ийтеп киргистти. Оьзи коридорда калды. Бир арык аьдем стоьл янында олтырып туры эди. Кызыл шырайлы, басы кабактай, эки шекесине шашлары туьскен эм шашсыз ерлери де кызарган, мыйыкларынынъ туьси де кызгылт болган эркек коьзлерин балт-балт эттирип, йыбырдап яска карады. Карап болып куьлемсиреди.

- Олтырынъыз,- деп Мамедбий колы ман бос олтыргышка коьрсетти. Киси олтырды. Саламласпаганын эске алып, уялды, аман да Мамедбий ол затты абайламаганына суьйинди. Мамедбий колларын стоьлге салып, юмырыклар ман иегин тиреп, карамын Кисиден алмады.

- Язамыз, солма?- деп ол сорады.

- Аьше,- деди тартынып Киси.

- Болатаган ... - деди Мамедбий. Яс не зат болатаганын анъламады.

- Болатаган, соьле коьплер язадылар, сонъында коядылар. Биз оларды баспалаймыз, язувшы болаякларына сенемиз, а олар бизди мутадылар, а бирерлер бизим язганымызды да окымайдылар... Болатаган... деп Мамедбий акылятаксып, коьзлери мен йыбырдап, тагы да куьшли куьлемсиреди. Киси уьндемей турды.

- Болатаган... - деди тагы да Мамедбий,- книгаларымызды да туькеннен алмайдылар, кайда да книгадынъ акында йылы хаттынъ журналга туьсуьви акында коьтере де айтпа. А сенде, яс, меним книгам барма?- деп ол давазын акырынлатып сорады.

- Бар... «Кобан Карлытавдан басланады» дегени... Былтыр алгаман,- деп яс саьспеклеп явап берди. Мамедбий ялыкса, коьзлерин йыбыр-йыбыр эттирип, бармаклары ман стоьлди шерте берип, касындагы аьдемге де ялыгувды юктыратаган эди. Авызын ашса, ол кызып, коьзлерин йылтыратып соьйлейди, соьзи кутылаятырганда, онынъ коьзлерининъ йылтыравы соьнип оьзи де сабырланатаган кылыгы бар эди.

- Болатаган... - деп ол не зат акында соьйлеегин ойланады. - Книгадынъ акында йылы отзыв бизим журналга язгансынъма?- деп авызын ашып яска карады.

- Йок... - деди яс кызарып.

- Коьресинъме?.. - деп авызын явып, Мамедбий тили мен шакылдады. - Мине сен язасынъ, а сенинъ книгаларынъды бирев де окымайтаганын билсенъ, калай болаяк сага? Яратаяксынъма? Айташ, бебем.

- Йок,- деди Киси.

- Кала, аьше, бизге окытпага деп, оьзинъ мен бир зат аькелген боларсынъ, окыйым,- деп Мамедбий яска колын созды. Мамедбий проза боьликтинъ басшысы эди. Киси соннан себеп сумкасын ашып, ишинен «Кораз» деген хабарды шыгарып берди. Мамедбий коьзлерине коьзилдирик салып, кагытка караганлай, куьлеп йиберди.

— Ва, мунавы казаншыларга яде, кус асыравшылapгa багысланган болар?- деди. Яс куьлкидинъ маьнесин билмей, ога аьжейипсинип карады.

- Ойнап айтаман. Хаьтеринъ калмасын, ойнап айтаман,- деди Мамедбий. Эм ол ойлы шырайланып, окып баслады. Киси де ойлы болды. Мамедбий хабарды окымай турып, «Кобан Карлытавдан басланады» деген романда болатаган затлар акында сорап олтырмасын деп, корка турды. Романды эсине туьсиреек болып не кадер шалысса да, аман да эсине аз зат келди. Роман буьгуьнги авылдынъ яшавы акында экени, шебер халк тили газет тили мен байланыслы болып язылганы, уьш юзге ювык колхоз йыйынларынынъ протоколлары ишине киргистилгени эм орта геройы-койшы йигит экени болмаса, эсине баска эш бир зат та туьспеди. Романды критика да мактаганын эсине алды. Сосы тынышсызланувга оьзининъ хабары уьшин де кайгырувы косылды.

Мамедбий «Коразды» окып, ойлы болып авторга карады, эс этпестен куьледи, биринши кере куьлегендей болып куьледи. Яс тагы да бир зат та анъламады. Куьлегенин койып, Мамедбий: - Йок,- деди,- кус асыравшыларга да, казаншыларга да келисеек тувыл экен. - Эм оьзи шеги катып тагы да куьледи. Куьлкисин койганда, кисесиннен кол явлык шыгарып, симгирди, оннан сонъ явлыкты буьклеп кисесине салды.

- Аьдемлер бизим Сынтаслыда огырсыз экенлер. Яс, Шомат дейтаган мага кардаш болады, сен ана обыр куртка соьйлейтаган затларды таслап кой. Айтылган ондай карттынъ акында кирли соьзлер айтпага коьтере де келискисиз, эситпеге де аьруьв тувыл. Оннан сонъ, мага онынъ аьдем оьлтиретаганы ярамады,- деди Мамедбий.

- Ол биревди де оьлтиргени йок та...

- Коразларды ша?.. - деди Мамедбий. - Аьли литературада кораз болсын, ат болсын, ийт болсын, — баьриси де аьдем акында ойландырады, аьдем кылыкларын коьрсетеди. Билесинъме, бизим Сынтаслыда бурын бир акыллы карт: «Аьдемлер - эшеклер!»- деген. Коьресинъме, ол зат кайзаманнан бери белгили. Бурынгылар тек авызлары ман айтканлар, соьле язувшылар сурвретли образ этип коьрсетедилер. Меним романымда, сенинъше, кайсы образ аьдемлерге келисли болады?- деп ол бирден соьзин боьлип сорады. «Куллыгым ялпайды...»- деп Киси ишиннен ойланып баслады, ойланганнан маьне йок, неге десенъ ол койшы йигит пен отар кой болмаса, романда бир янлы зат эсинде сакламаган.

- Билмеймен,- деди айлак кызарып яс.

- Тоьх-тоьх!- деп Мамедбий бетлеп, тили мен шакылдатты. - Карагус... Карлытавдынъ басында ушатаган кapaгyc. Карагус халкты коьрсетеди. Халкымыз карагустай куьшли! А сенде кораз халк тувыл. Коразда идея болмага керек, а онада йок. Болмага керек, анълайсынъма? - деп бу коьзлерин батлатып сорады.

- Йок, анъламайман,- деди яс.

- Идея салынмаган кораз, идеясыз кораз,- деп Мамедбий туьсиндиреек болып шалысты.

- Идея болмаса ша, савлай яшавда идея болмаса ша?- деп сейирсинип соьйледи яс.

- Аьруьв, эриспеек. Сен мага ыйнанасынъма?

- Аьше,- деди яс.

- Хабарда да, коразда да идея болмага керек. Битти - кетти. Идея болса - баьри зат та орынорынында болады. Айып этпе, айып этпе!- деп куьлемсиреди Мамедбий.

- Йок, йок, этпеймен,- деди Киси.

- Хабар болаяк· эди. Эне идея тавып, оны ишине киргистпеге керексинъ. «Кораздынъ» идеясы болмага керек. Эринме, яз, эринме! Мен оьзимнинъ романымды эринмей бир йылдынъ ишинде язгаман. Толстой бир романды он йыл бойы язатаган болган. Яз, эринме!- деп кагытларды яска узатты. Киси, оларды алып, сумкага салды.

— Хабарынъызда конъысылардынъ ярасканлары ийги. Аьдемлер тынышлык суьедилер. Аьдемлер татымлы болып яшамага кереклер, араларында яхшылык болмага керек, соннан себеп яшав татымлыктан куралады. А мине окытувшы Карайдарды огырсыз этип босына коьрсеткенсинъ. «Аьдем оьлтирермен» деген зат окытувшыдынъ эсинде де, соьзинде де болмага керек тувыл. Мен оны таныйман да, авылда айткандай энъ сабыр аьдем, а сенде ол: «Соярман!»- деп бакырды. Алла сакласын, Шарапутдин эситип олтырмасын! Онынъ кардашын литературага киргистетаганынъды ол яратпас. Сен онда болдынъма?деди Мамедбий.

- Аьше.

- Хабарынъды окыдыма?

- Йок, коьрсетпеге амал таппадым.

- Коьрсеткен тувыл, эситтирген де этпе... - деп Мамедбий бармагы ман авады сызды. - Онсыз да ога «бил-бил» атты такканлар, ол эндиги савлай куслардан сескенеди, Кемал билсе, ога «кораз» деген атты да береегине шек йок. Язык карттынъ юрегин ярарсынъ! Хи-и-и!- деп Мамедбий куьледи.

- Кемалды ша таныйсынъма?- деп ол бир аздан сонъ сорады.

- Коьргемен... тек таныскан йокпыз,- деди яс.

- Аьруьв... Болатаган,- деп ол бираз ойланып, ястынъ - язган хабары акындагы соьзге кайтты. Кара, эндиги шипийлердинъ акында язсанъ да, аьдемлерди мутып олтырма! Ол сага меним сагынышым... Анъладынъма? - деп кажавлап та алды.

- Аьше,- деди яс та куьлемсиреп. Сонынъ арасында Мамедбий ялкып баслады. Бас дегенлей коьзлери мен йыбыр-йыбыр этип, сонъ бармаклары ман стоьлди, домбра соккандай этип, шертти. Ол заттан да безгенинде эки колын стоьлге салып, юмырыкларына иегин таянтып, уьндемей турды. Эндигиси баскалай соьйлемеге маьне йоклыгын ол анълатты. Киси оьзи де анълады. Аман да кайтип тураягын билмеди. Мамедбий, ястынъ тартынганын сезип, оьзи турды.

- Сен «Айванга» кирсенъ ша. Онынъ кабинети меним эсигимнинъ онъ ягында.

- Кирсем де ярайды,- деп яваплады яс та, оьзи ога не зат уьшин кирмеге кереклигин де анъламай. Яс, Мамедбийдинъ колын алып, шыкты. Эм шыкканлай «Мамедбийге онынъ яс заманын туьсирерсинъ» деген уьйкен аьптесининъ тилегин эсине алды, тек артка кайтпады. Киси асыгыслы болып, конъысы кабинетке кирди. Мунда олтырган аьдем куьшли йоьткирди, йоьткириктинъ куьшлилигиннен иргелер силкинип кеткендей боладылар, кирген яс та сескенди. Кабинеттинъ иргелерининъ кенълигин де, узынлыгын да бийлеп, экономика карталары илингенлер. Боьлме ясыл-моры туьсли эди. Стоьл янында караборан домбай бетли эркек олтыры эди. Мазаллы, басы казандай, шашы койы кара, каслары да кап-кара, узын бурынлы, алдыга шыккан иеги ортасыннан боьлинген, богырдагы салпыраган сосы аьдем Кисиге суслы карамын бурды. Ийинине кирген елкеси коьринмейтаган эди. Ол оьгизгеме, яде бугагама, кайдай да болсын бир «айванга» усаган эди. Стоьлдеги онынъ эки кызгылт юмырыклары тоьбелеске аьзирдей эдилер. Туьйилген кабаклары Кисиди айлак та тартындырдылар.

- Ким керекти?- деп ол оькиргендей болып сорады. «Ога «Айван» деп босына тувыл экен айтувлары»,- деп ойланды яс ишиннен. Яс не айатаягын билмеди, шыгып та болмады, мунда калгысы да келмеди. Састы. «Айван» явап эситпей, ястынъ сумкасыннан ушы шыгып коьринген колязбады коьрип: - Ятлавларма?- деп басын ийзеп коьрсетти.

- Ятлавлар да бар... - деп тегаран давазын шыгарып яваплады Киси.

- Береш!- деп кабинеттинъ иеси колын созды. Киси шыгарып эки тетрадь берди. Кабинеттинъ иеси, артык та эс бермей, тетрадьлерди карастырып шыкты.

- Баьрисин де сен оьзинъ язгансынъма?

- Аьше,- деди яс.

- Га-га-га! - деп куьлеп, бирден токталды. — Сен язгансынъма?- деп кабакларын туьйип карады.

— Мен,- деди саьспекли давазы ман яс.

- Га-га-га!- деп бу яне бирден куьледи. Сонъ эсине бир зат туьсирди, тагы да куьледи эм тагы да токталды. - Мен институтта окыганымда, бизи мен бирге бир ширкин яс та окыйтаган эди, сага усаган ерлери бар эди. Тек ол оьзин Достоевскийдей коьрсететаган эди,- деп «Айван» тамагын кырып, уьндемей яска карады, сонъ: - Сен оьзинънинъ акынъда ким деп айттыргынъ келеди?!- деп акырып йиберди «Айван».

- Бирев деп те тувыл,- деди Киси.

- Йок, алдайсынъ! Ыйнанмайман. Сен де оьзинъе бирев деп айттырмага суьесинъ! Ол бирев ширкин яс, энъ аьлемети, Достоевскийдей болгысы келип, язатаган эди. Ол бир де бос турмайтаган эди. Куьн сайын, аьр заман оны коьрсенъ - язады. Соьле Достоевскийдинъ отыз томын книгадан кагытка коьширеди. Отыз томды кагытка туьсирген ойын зат тувыл да, бир кере колы да уйып, парализоваться этилип, калган эди дейдилер. Эне суьйтип ол Достоевский болгысы келеди,- деп «Айван» хабарын кутылып, яска коьзлерин батлатып карады.

- Сен бу затларды биревден алып язбагансынъма?

- Йок,- деп, яс айлак та коркты, эм йигери кайтып, тетрадьлерди алмага колларын созды.

- Сен кайсы яктансынъ? - деп сорады эркек.

- Сынтаслы авылданман,- деди Киси эм оьзи олардынъ соьйлевлеринде кайдай туьрленис болып кетеегин билмей калды.

- Ва, суьйтип эрте айткан болсанъ, мен сени мен уьйтип соьйлемес эдим. Мен оьзимнинъ авылдасларымды коьрмейтаганлы кайгадер заман болды, - деп эркек суьйинди. - Авылдасларды, авылымды кайтип бир суьемен! Атым меним Арслан,- деп ол колын созды.

- Меним атым Тенгиз,- деди Киси онынъ колын алып, эркектинъ бу кадер тез туьрленип кеткенине ыйнанмай.

- Билесинъме, мен муна кабинетлерди яратпайман,- деп Арслан иргелерди бийлеген карталарды коьрсетти. - Табиатты сагынаман. Мага кенълик керек, атта шаппага суьемен, майданга шыгып йолдасларым ман куьресип, йыр йырлап, бир йылгадан баска йылгага кой айдамага суьемен. Белки, сол заманда янъыдан ятлавлар да язар эдим,- деп Арслан оькинишли мырадларын айтты, сонъ бирден коьзлери йылтырап: - Кел, кол ман куьресеек, ким кимди салар экен? - деп Арслан шыганагын стоьлге салып колын созды. Киси ондай балалыкты журналдынъ куллыкшысыннан сакламаган эди.

- Койынъыз соны, сиз мени енъеексиз,- деди яс куьлемсиреп.

- Йок, йок! Сал колынъды,- деп Арслан йигерленип, колынынъ сом этлерин ойнатып, ястынъ колын салаягын карады. Киси де шыганагын стоьлге тиреди, аяларын бирбирисине тийгистип, бармаклары ман каптырылыстылар.

- Басладык, аьше,- деди куьшенип Арслан. Яс артык куьреспей, Арсланга колын енъил салдырды.

- Коьресинъме?- деп Арслан мактанды. - Куьш бар, аман да ол куьшти кайда салаягынъды билмейсинъ!

- Мунда неге турасынъыз, ярамайтаган болса, авылда яшанъызтага?- деп Киси Арсланга карап сорады.

- Эй-гей, авылда... Мен авылдан поэт, язувшы болып кеткемен, городской болгаман, а эндиги кайдай бет пен кайтаякпан. Авыл мага сенген, мен авыл уьшин ойлангаман. Эндигиси авылга кайтип кайтаяксынъ? Ким мени онда саклайды, кимге керекпен? Арслан йок болган десинлертага, мен аьдемлердинъ бетлерине каралмай юргенимнен колай болаяк. Халкты куьлетеексинъ, сен айтканша этсенъ. Бизим ногайга бир сылтав болсын, а ол сени зыртлар, бармагы ман туьртип, ыржанълап, маскара этер. «Поэт авылда яшайды, поэт авылда яшайды!» - деп шеклери катып куьлерлер. Бизим халк каты, колынъа ыслаган исинъди сонъына дейим юргистпесенъ, онъмаган оьзинъсинъ, аьзир сылтав... - деди Арслан кайгыра берип.

- Аьше, не зат этпеге керек?- деп яны авырып сорады Киси.

- Не зат?- деп Арслан ийинлерин коьтерди.- Билмеймен. Куллык этпеге керек. Куллыгынъды суьймесенъ де, суьемен деп коьрсетип турмага керек. Корреспондентлер материаллар йибередилер бизим совхоздан, фермалардынъ куллыкшылары оьзлери де язадылар. Статьялар язаман, язатаганлардынъ затларын туьзетип, номерге аьзирлеймен. Аьли мага: суьт савув, гектардан бастырылган аслык - ятлав. Ятлав язбасам да, эригимди язгандай затлар табыладылар. Конаклар ман хабарласып, кажавласып коьнъилди ашамыз. Яде Шарапутдин, Хамзат, Мамедбий келип эрикти язадылар. Шарапутдин, Хамзат, Мамедбий ийги алал аьдемлер...

- Кемал ша?- деп Киси онынъ соьзин боьлди.

- Кемалма?- деп Арслан ойлы болды. - Йок, ол бизди суьймейди, а биз оны! Ол бизди коьтере де унамайды. Биз йок болсак, кайтип суьйинеек эди. А биз болмай, ол кайтип?! Биз бармыз, мен де, Хамзат та, Шарапутдин де, Мамедбий де - баьримиз де бармыз, йок та болгымыз келмейди. Сап-сав аьдемлер кайтип йок болмага кереклер? Ол бизден себеп, оьзи Сынтаслыдан болса да, авылымызды да суьймейди. Йолдасларым коркадылар оннан, а мен оны коьрсем, куьлеймен. Ол куьлки уьшин яратылган болартага... Не затын айтаяксынъ, биз баьримиз де мунда куьлки уьшин турамыз,- деп Арслан завыкланып куьледи. Суьйсенъ мен сага бир эртеги айтайым. Суьйсенъ де, суьймесенъ де, тынъла, айтайым. ...Бир кеше Хожа шелек алып, куйыга сувга барады. Ол куйыдынъ касына келип, онынъ ишине караса, сейири калады: - Тоьх, язык, сен онынъ ишине кайтип атылгансынъ?- деп ая-куье болады куйы ишиндеги айды коьрип. - Не этейим, не этейим?- деп кайгырады.

Каптырмавышка шелекти салып, айды батырып шыгармага шалысады. Шелекти аткан сайын айдынъ суьлдери йок болады, шелекти шыгарганлай сары ай куйыдынъ ишинде йылтырайды. Суьйтип Хожа бир неше кере шелекти батырып, сув шыгарады, ама ай куйыдан шыкпайды. Сонъында шелек каьпилестен бир авыр затка капканын сезеди де куьшенеди. Куьшенип тартады. Бир тартады. Эки тартады. Уьшинши кepe тартканда, аркан уьзилип шалкасына йыгылады. Басын касып коькке караса, ай тоьбеде. Ол сол заманда айлак та суьйинип шелегин де, сувын да мутып, уьйге шавып келеди. Пишеси тамашаланып, эрининъ сув аькелмегенин сорайды.

- Мен куйыдан айды шыгардым. Биз айсыз кайтер эдик?!- дейди Хожа... . Арслан хабарын кутылганлай, Киси онынъ айтканыннан зат анълаганын билгиси келип, тигилип ога карады: - Эне суьйтип бизим Кемал да Хожадай болып, куйыдынъ ишиннен айды шыгараяк болады, а биз ай тоьбеде экенин бек аьруьв билемиз. Ха-ха-ха!- деп Арслан куьлди. - Эне сондай аьллер, куьнлер, авылдас.

Cынтаслыга Арсланнан уьйкен салам! Арслан сав экенин билдир, сав язувшы деп айт! - деп Арслан Кисиге колын созды... Тоьменде Печать уьйиннен шыгаятырган ерде, эсиктинъ касында Кемал уьллесин сорып туры эди. Онынъ коьзлери куьлемсиреп Кисиге карадылар. Сакалынынъ оьскени, басындагы узын шашларынынъ куьрпейгени ол оьзининъ ыспайлыгына эс бермевин сол саьат билдиретаган эди. Яс Киси онынъ касыннан озаятырганда, Кемал, сокыр ийттей болып битилип, ога карады. Яс карамнан тартынды эм, сол сезимин билдиргиси келмей, зыранълады. Басын йогары коьтерип, кетеятырганда, Кемалдынъ ашувлы йыбырдаганын эситип калды: - Аьйлежи, биревин калдырмады... «Айваннынъ» оьзин мутпады! Сынтаслышы экенлиги бепбелгили! - деп ол авылды да яманлады. «Сынтаслышы-беп-белгили» дегени Кисидинъ юрегине тийди. «Журналда энъ яман, энъ огырсыз аьдем ол, Кемал болар»,- деп Киси ишиннен ойланып, Печать уьйин артта калдырды. Орамда ястынъ бетин енъил елемик сыйпап алды. Киси терекли аллеяга шыгып, эртенъликте келген йолы ман адымлады. Аксам болаятыр эди. Батаятырган куьннинъ саьвлелери уьйкен уьйлердинъ араларыннан тереклерге туьсип, олардынъ куьлеткилери асфальтке созылганлар. Куьн бойы ястынъ коллары арып, ол авыр болган сумкасын бир колыннан баскасына авыстырып юрди. «Айваннынъ оьзин мутпаган!»- деген Кемалдынъ соьзлерин эсине туьсирип, яс артына карады. Караса, сакалы да, басындагы шашлары да куьрпейген Кемал онынъ артыннан ызлап келеятыр эди. «Мунавы мага неге каныккан?»- деп ойланып, Киси токталды. Кемал карамын туьсирмей, акыртын ястынъ касына ювыклады. Яс юмырыкларын катырып, онынъ не зат айтаягын саклады.

- Аьйлежи... - деп Кемал тегаран давазын шыгарып, авызы ман йыбырдады. Яс шыдалмай, эркектинъ колын ыслады: - Сен де Сынтаслыдансынъ да! - деди яс ашувлы кепте.

- Мен Сынтаслыды суьймеймен!- деп Кемал басын йогары коьтерди.

- Ол сенинъ тувган еринъ де?!- деди Киси, онынъ колын йибермей.

- Тувган ерим деп санамайман. Сынтаслы бос куьлейтаганлардынъ авылы. А мен тувган ерсиз аьдеммен, неге десенъ мен куьлемеймен оьмири,- деп Кемал екиринди эм колын силкип, тартып алды.

- Кене де сен Сынтаслыда тувгансынъ да!- деп яс куьледи. - Яшавга куьлки мен карамага керек,— деп косып, ол соьзлердинъ кайтип шыкканын оьзи билмей калды.

- Сынтаслы бос куьлки. Сынтаслы йок! Сынтаслыда яшав уьстиннен куьлки болмаса, эш бир зат та йок! Сынтаслы ер астына опырап кетсе де, сол ерде коьк гуьрилдегендей болып, куьлки эситилип тураяк!.. Яс сол заманда коркып алды, ойлы болды. Эм онынъ эсине Сынтаслыда эртенълик сайын эситилетаган куьлки туьсти. Кемал соьзин бардыра берди.

- Сол куьлки амалсызлыктынъ себеби. Амалсызлыктан, осаллыктан!- деп давазын коьтерди.

- Мен сага куьлки - амалсызлыктан тувыл экенин коьрсетермен!-деп Киси де давазын йигерли катырып, эм ондай соьзлерди кайдан шыгарганын оьзи де билмей калды. Яс тершигип, бир ерде ойлангандай болып, кетип бараятырган Кемалдыпъ аркасына карап турды.

- Куьлки амалсызлыктан тувыл, куьлки яшавды создырады!- деп яс Кемалдынъ артыннан бакырды эм ким онынъ уьшин онынъ тили мен соьйлейтаганын тагы да анъламады. Киси орныннан козгалды. Узын бойлы, сакаллы Кемалдынъ ашувлы отлы коьзлери онынъ эсиннен таймадылар. «Огырсыз экен, баьри затты да яратпай болама экен? Сынтаслыдагы куьлкидинъ акында кайдан биледи экен? Яде билмей соьзине келистирип айтама? Авылымызды неге суьймеске керек?»- деп яс, оьзи—оьзине соравлар берип, явапсыз калды. Оннан сонъ онынъ эсине кабинетлерде раскан аьдемлер туьстилер, сонынъ арасында авылды эсине алды, уьйин сагынганын сезди эм уьйдегилер буьгуьн раскан аьдемлерге коьтере усамайтаганларына сейирсинди. Доьрт шарлаклы уьйдипъ касыннан озаятырганда онынъ ойлары боьлиндилер. Ашык терезеден радиодынъ давазы эситилди: - Соьле, баалы йолдаслар, микрофонды журналдьнъ редакторы Мурзакан Пашаевичке беремиз,деди кыскаяклы диктор. Киси токтады.

- Йолдаслар, буьгуьнги бизим литературамыз оьсуьвли йолга туьскен. Язувшыларымыздынъ затлары тек бизим кишкей областьте тувыл, онынъ аргы якларында да белгили болып баратаганы бизди суьйиндиреди. Бизим литературамыз кенъ йолга шыгып, масштаблы болган... Масштабсыз литературамыз масштаблы ойлар коьтерип баслаган деп айтпага болады ... деп Мурзакан соьйлей берди. «Масштабсыз литературамыз масштаблы ойлар коьтерип баслаган» - деп Киси ишиннен кайтаралап адымлай берди. Ол соьзлердипъ маьнесине шыгаяк болып шалысты. «Масштабыз литературамыз масштаблы ойлар коьтерип баслаган ... » «Масштабсыз литертурамыз масштаблы ойлар коьтерип баслаган ... » «Масштабсыз литературамыз масштаблы ойлар коьтерип баслаган ... » Суьйтип Киси оьзине тагы да, тагы да кайтаралап айтты. Эм сосы айтылган заттынъ маьнеси барлыгын сезсе де, онынъ сонъына шыгалмады. Киси саьатине карады. Ети саьат. Бу вакытта Сынтаслыга автобус йок эди. Яс ол зат уьшин артык кайгырмай, Сынтаслыга баратаган шаша йолга шыкты, йолавшы машина саклады. Туьн ортасына дейим машина болмады, яс яяв йоьнеди. Каладагы аьптесине баргысы келмеди, енъелер тилеген затларды да туькеннен алмага мутып, cумкасын ийнине салып, Сынтаслыга кетти. Яп-ярык юлдызлар, савлай коькти бийлеп, тарыдай болып шашылганлар. Сары ай да Тенгиздинъ юриси мен бирге йылысады. Яс бир неше кере айдан кашпага шалысты, аман да ай артыннан етип, коьз кысып: «Ах, сени, кылыплы, кашалмассынъ!»- деп айткандай болды. Тенгиз, таза сувык авадан терен тыныс алып, бара берди. Асфальттеги каранъадан коркып, ол йырлады. Йыр кырларга яйылды. Ога асфальттинъ янлары бойлап олтыртылган тереклердинъ япыракларынынъ сусылдаганлары косылдылар. Танъ атаятырганда ол Сынтаслыга етти. Биринши уьйлердинъ касында токтады. Toьrepeк тып-тынык. Куьл туьсли коькте агарган юлдызлар артлы-артыннан йойылып басладылар. Ай да агарып, кесек сиседей, таза болды. Сынтаслыды уйкы баскан эди. Баягы шак етеятыр... Тенгиз Кемалдынъ соьзлерин эсине туьсирди... Коьктен де, ер астыннан да мынъ давазлы куьлки бирден бирге шыкты. Кулаклар ярылмага аз калдылap. Тенгиз эки колы ман кулакларын явып, тoьгeректеги уьйлердинъ, тереклердннъ, баганалардынъ, ойыншыклардай болып, ер уьстинде силкинип турганларына карады. Оны коркынышлы сезим бийлеп алды эм ол коьзлерин юмды. Суьйтип куьлки кутылганша турды. Коьзлерин де ашып, колларын да босатканда, савлай Сынтаслыга коразлардынъ шувылдап кышкырувлары яйылган эдилер. Эсин йыйып, яс асыгыслы зыранълап уьйине етти, биревге де коьринмей, бир сес те шыгармай, шапыраш пан табанга минип, уйкламага ятты ...

Уьшинши кесекке кирис соьз Бурын-бурын бир хан яшаган экен. Бу ханнынъ ай десе, авызлы, куьн десе, коьзли, дуныяда эки болса онынъ бириси, бир болса ялгыз оьзи - сондай да аьруьв бир кызы болган. Бу кыздынъ эрге берилеек заманы еткенде, атасы: - Ким мага кырк оьтирик айтса. сол кисиге кызымды береекпен,- деп хабар этеди.

- Оьтирик болганда, - дейди хан,- шынты оьтирик болсын, олардынъ бири экиншисине усаган болмасын; бири экиншисине кыйысатаган болмасын, киси ыйнанмаяк болсын. Бу хабарды эситкен йигитлер, ханнынъ кызын алаяк болып, ханга келип, билген оьтириклерин айтып баслайдылар. Келуьвшилердинъ бириси де, хан айткандай, бири экиншисине кыйыспаяк оьтирик айталмайдылар. Ашувланган хан булардынъ баьрин де аскакка астырып оьлтиреди. Оннан сонъ буга эш бир киси де келмей, хыйлы заман озады. Бир куьн хан алтын сарайда, даьрий тоьсекте, кув ястыкта ятып, не этеегин билмей, эсинеп турганда, мунынъ алдына бир яс келеди. Хан муны коьрип, кабагын, касын туьйип, ашувлы кепте: - Не керек сага, канъыма?- деп акырады.

- Йок, хан акам, мен канъыма тувыл, мен йылкышы яс, мен кырк оьтирик айтпага келдим,- деп явап береди яс. Хан ога шамланып: - Тас бол, коьзиме коьринмей тур, сеннен уьйкенлер айталмай, тиллери басларына етти. Сенинъ аскакка асылгынъ келеме? Шык, аман-эсен турганда! - деп акырады.

- Йок, хан акам, сен мени аспассынъ, мен сага кырк оьтирик айтсам, сен мага кызынъды берерсинъ, — дейди анавы да. Ястынъ оьткирлигине сукланып хан: - Айт аьше, тынълайым!- дейди. Сол ерде йылкышы яс соьзин булай деп баслайды: - Мен атамнан алдын тувып, бабамнынъ йылкысын багатаган эдим. Йылкы бек коьп эди. Мен йылкыды ятканда кулагыннан, турганда аягыннан санайтаган эдим. Бир куьн эрте турсам, йылкыдынъ баьри де ятыр. Тутып келип, кулагыннан санадым. Ишинде бир буваз бие бар эди, сол йок. Йылкыды тургысттым да, аягыннан санадым - баягы буваз бие тагы да йок. Артта бир уьйкен яр бар эди, ювырып басына шыгып карадым, эш бир зат коьринмеди. Сонъ курыгымынъ юван басын ерге кадап, йинъишке басына минип карадым. Сол ер де не этеегимди билмедим. Бие тайлап кырда калган болса, тайын боьри ашаган болмагай эди деген кайгылы ой ман, эки коьзим ясланып, костан сырт шыгатаган уьш аяклы йолга туьсип кеттим. Сол йол ман хыйлы кеткеннен сонъ карасам, алдымда бир ярты ат тезек туры. Уьйтип-буьйтип, терлеп-писип, тармасып-ыдырынып, ийттинъ кара куьни мен, калай этип те сол ярти ат тезектинъ уьстине миндим. Ярти ат тезектинъ уьстинде токтап, доьрт те якка коьз салып карайтаган болсам, баягы бием Эдилдинъ аьри ягына шыгып, елге карап елинлеп, ыкка карап кулынлап туры. Коьргениме суьйинип, ярти ат тезектинъ уьстиннен каргып туьсип, тез ювырып Эдилге бардым. Курыгымды сувдынъ уьстине коьпир этип салып, ювырып аьри ягына шыктым. Биеди тез ыслап алып, Эдилге туьстим. Эдилдинъ тап ортасына келгенде, карайтаган болсам, бие юзеалмай батып, мен де сувга кетип те бараятырман. Мен тез аьрекетлеп, иерди кулынга салып, ога атланып, биеди алдымга тоьнътерип, кулыннынъ уьстине алдым. Эдилден шыгып, сувды ягалап бараятыр эдим, битпеген бетегединъ астыннан бир коян турды да кашты. Курыкка минип кувып еттим де, кулын ман согып алдым. Уьшинимен де бу йылкышы ястынъ кыйыспаяк оьтириклерди айтып болаягын коьрип, хан оны ман эрисеек болып: - Коян дегенинъ коьжек болар!- деп акырды.

- Коьжек болса да ярайды. Тек орта йилиги одага сурык болатаган эди.

- Ода дегенинъ отав болар!

- Отав болса да ярайды. Тек кырк атан аран суьйреп келетаган эди.

- Кырк атан дегенинъ кырк тайлак болар!

- Кырк тайлак болса да ярайды. Тек кырк кулаш карагайдынъ басын шалып отлап келетаган эди.

- Кырк кулаш карагай дегенинъ кырк юмырышка болар!

- Кырк юмырышка болса да ярайды. Тек йогарысына караган картлардынъ боьрклери ерге туьсетаган эди.

- Ол заманнынъ картлары эргежейли болган боларлар.

- Эргежейли болган болсалар да ярайды, тек кырк кулаш куйыдынъ авызында турып, туьбиннен энъкейип сув ишетаган эдилер.

— Ол заманнынъ куйылары шоканажык болган болар.

— Шоканажык болган болса да ярайды. Тек эртенъ вакытта кеткен коьн шелек кеште туьбине барып ететаган эди.

- Ол заманнынъ куьни кыска болган болар.

- Куьни кыска болган болса да ярайды. Тек эртенъликте бугага келип кеткен доьнежин сыйыр, оьристе бузавлап, кеште бузавы янындa доьнен оьгиз болып келип, оны егип агашлыктан агаш аькелетаган эдилер. Хан бир соьз де айталмай, токтайды. Йылкышы яс ханга карап: - Ал энди аьри ягын тынъла, хан акам, мен коьргенлеримди аьли сага айтып кутарганым йок, -дейди.- Баягы коянды коска аькелип сыдырдым. Ишин ярып майын алдым. Сол кояннан бир пуд май шыкты. Этин казанга асып, майын этигиме яктым. Бу бир пуд май меним бир этигиме етти, бир этигиме етпеди. Этин де ашап, ятып келип уйкладым. Бир заманнан уянсам, бир уьйкен кышкырык бар. Карасам, эки этигим тоьбелесип те ятырлар.

- Сага май якты, мага май яккан йок,- деп бириси кышкырады.

- Мага май якты, сага май яккан йок,- деп баска бириси кышкырды. Турып барып булардынъ экисин эки якка айрып, май яккан этигимди алып, бас астыма салып, май якпаган этигимди аяк ушымда калдырып, ятып уйкладым. Эртенъ мен турып карайтаган болсам, май якпаган этигим: «Мага май яккан йок», - деп оьпкелеп кетипти, мен де, эки аягымды бир этикке сугып, онынъ артыннан кувдым. Кувып баратаган болсам, этигим бир уьйкен тойда, аякшы болып халкка эт уьлестирип юри. Бу мени коьрди, шырайы бирден туьрленип кетти. Неге каштынъ деп, мен оны тоьбелер деп ойлаган болаяк, пакыр. Сол ерде мен этигиме коьз кысып, этигим де мага коьз кысып, ол аяклап этти аькелуьвде болды, мен ашавда болдым. Оннан он бес аяк эт ашап, сувсаганлыгымнан баьри де боькшелердеги сувды да ишип кутардым, ама сувсынымды кандыралмадым. Кой, эндиги Эдилге барып, сув ишип канайым деген ой ман этигимди шакыраман, ол, мага шекесин бурып, кыйсыгыннан карайды. Келмеек болады. Оны да сол ерде таслап, эки аягымды тагы да бир этикке сугып, сыртка карап ювырдым. Баратаган болсам, яздынъ исси куьнинде Эдил бузлапты. Белимде уьйкен балтам бар эди, алып бузды соктым-соктым, бузылмады. Балтады былактырып таслап, басымнан боьркимди шешип, басым ман урып, бузды ойдым. Сув ишип, канып, кетип бараятыр эдим, кегейсиз арбага капсыз тары тиеген бир кесек коьп авылшылар келеятырлар. Олар мага карап: - Не коьрдинъ? Не коьрдинъ? - деп акырадылар. Мен оларга: - Кегейсиз арбага капсыз тары тиеген сизди коьрдим, - деймен. Артында, тагы да: «Сиз не коьрдинъиз?»-деп сорайман олардан. Олар мага: - Ярти шекели болып юрген тентекей сени коьрдик,- дейдилер. Басымды ыслап карайтаган болсам, баягы бузды бузган ерде, шекемнинъ бир яртысы туьсип калыпты. Сол ерге кери кайтып барып, шекемди алып, ерине салдым...

- Оьтирик!- деп хан акырып хабаршыды боьлди.

- Алгасама, хан акам, кырк оьтирик айткан кисиге кызын береек деп, эситип, сенинъ алдынъа келгемен.

— Кырк оьтирик! - деп хан ашувланды.

— Мине меним коьргенлерим, хан акам. Бу затлардынъ баьриси де меним басымнан кешкен затлар. Эгер мен баьри эситкенлеримди айтаяк болсам, ол мен оьлгенше де кутылмас эдилер.

- Оьтирик, кырк оьтирик!- деп хан тагы да акырды. Оннан сонъ эсин йыйып, кызын бермеге керегин янъы анълап, айлак та мунълы болды. Йылкышы яс оны сезип: - Хан соьзиннен кайтпас, кара киси деп айтпас, - деп соьзин кутарып токталды. Хан, уьйкен той этип, кызын йылкышы яска берди. Йылкышы яс, ханнынъ кызын алып, бавыр болып батып, оьпке болып, калкып, онъып-оьсип яшап калды. Уьшинши кесек «Йырдай аксын бу яшав!» (Халк йыры.) Авылдынъ тоьгерегинде тавлар болмаса да, сынтаслышылар тав халкы деп саналганлар. Сынтаслы авылы айланып аккан ак Кобаннынъ бойында орынласкан эди. Авылдан кубыла бетке карасанъ, онда коьк тавлардынъ куьмис туьсли баслары коьринедилер. Куьмис шынжырдай тизилген тавлардынъ арасында бийикленип турган эки ак баслы Карлытав боьтен де эртенъликте коьзди сукландырады. Сынтаслышыдынъ эки яны болган. Бир яны кубылага термиледи. Неге десенъ сынтаслышылар намаз кылсалар, басларын кубылага буратаган болганлар. Бурганлары кубылада тавлар болганы уьшин тувыл, а алыста, тавлардынъ аьри ягында, динге ыйнанган аьр бир аьдемнинъ уьмити эм мырады огырлы АьжиМекке болганы себеп бурганлар. Сынтаслышылар мал, ян-янувар сойсалар да, сол куьналикти АьжиМеккеде кеширерлер деп, олардынъ басларын кубылага бурып эм ишлериннен «пысымла» айтып, сойганлар. Бир яны кубылага караган болса да, сынтаслышыдынъ баска бир яны Керуьвге, кенъ кырлардан ел мен бирге куьшли ювсан ийиси келип, сынтаслышыдынъ уйклап турган сезимлерин янландыратаган эди. Сол ийис уйклаган янды уянтып, кенъликке, кенъ кырларга сынтаслышыды шакырады, тартады. Сол ювсан ийис, сынтаслышы муткан, йылкыдынъ кисинегенин, ак кымыздынъ коьпируьвин, тек эртегилерде болган ак сарайларды, ак мешитлерди, дав баьтирлерди, эсине туьсиретаган эди. Сол экинши янын ол баьриннен де ясыратаган эди: оьзиннен де, кардашларыннан да, конъысы авыллардан да. Бурынгы заманларда сынтаслышылар басларына коьрпе боьрклер, уьстилерине шепкенлер кийип, беллерине камалар тагып юргенлер. Аьскер савытты сынтаслышы бек суьйген. Сынтаслышыга аьруьв мергин мылтык эм мисирде этилген болат кылыш болса, артык бир зат та керек тувыл эди. Сынтаслышылар аьдетти берк ыслаганлар. Орамда карт коьрселер, йолыннан оьтпей, атасынынъ касында туьтин, аракы ишпей, ясы уьйкенди сыйлаганлар. Ясы уьйкен аьдемлер мен эки кол созып саламласканлар. Бурын-бурын Батирбек деп бир ярлы яшаган. Батирбекте бир сынъар ялгыз карындасы болмаса, биревви де йок эди. Батирбек уьйленмеген йигит эди. Дуныяда аьруьв кызлар аз болмаса да, кыз алмага Батирбекте калымлык малы йок эди. Бир куьн Батирбектинъ карындасы келип: - Оьлмес-ханнынъ Соьйлемес кызы бар, сол кызды ким соьйлетсе, хан сога оны береек болады, деп айтады. Батирбек, сол затты эситип, ханнынъ Соьйлемес кызын соьйлетеекке токтасады. Ол ханнынъ янына бармага ызын сорайды. Хан ызын берип, Батирбек ханга барады эм, тиз буьгип, тоьмен энъкейип: - Салам аьлейкум, хан аьпенди, - дейди. - Меним келуьвим яхшылык. Сиз кызынъызды ким соьйлетсе, сога береексиз деп эситтим. Сиз ызын берсенъиз, мен сизинъ кызынъызды соьйлетпеге келдим. Хан Батирбекке карап: - Ол уьшин. Кызымды ким соьйлетсе, сол кисиге мен оны береекпен, ама ким соьйлете алмаса, онынъ басын кыркаман. Сендей каны еткен нешевлер басларын кырктырган, сенинъ де канынъ етип турган болар, балам,- деди. Ама Батирбектинъ йигит коьриниси эм онынъ оьзине ыйнанымлы экенин коьргенде, хан ога вазирлерин де косып, кызынынъ уьйине йиберди. Касындагы эки вазир кыздынъ соьйлегенин эситеек

болып, кыздынъ уьйининъ терезе туьбинде калды. Батирбек карындасы ман соьйлесип, экевлери бирге уьйге киредилер. Карындас тоннынъ ишине ясырынады. Ханнынъ Соьйлемес кызы Батирбектинъ алдына шыгып, тоьрге олтырады, Батирбек уьйдинъ ишинде илгишке илинген тонды колындагы шыбыгы ман согып: - Оьлмес ханнынъ Соьйлемес кызы, соьйле, - деди. Тоннынъ ишинде туран баягы карындас, ханнынъ кызына коьринмей, тон соьйлегендей болып: - Эситкенимди соьйлейимме, коьргенимди соьйлейимме, — деди. Батирбек тонга карап: - Эситкенге ыйнанмага ярамас, коьргенинъди соьйле,- деди. Тон соьйледи: - Мен бир авылда уьш агалы-инили йигит коьрдим. Олардынъ бираз койлары бар эди. Олар сол койларын кезуьв мен аьр куьн биреви багады. Олардынъ уьйкенлери агаш устасы эди. Ол алатларын яныннан айырмай, оьзи мен алып юретаган эди. Бир кере ол бир агашлыктынъ янында койларын багып турганда, эриккеннен, агашлыктан ясап, аьр муьшесин тап аьдемдикиндей этип келистирип, аьдем карап тургандай кыз кебине келтиреди. Кеште кайтаякта, кыз кевдесин ол бир ерге олтыртып кетеди. Экинши куьн сол йигитлердинъ ортаншысынынъ кезуьви келип, койды багып сол агашлыкка барады. Барса, бу агашлыктынъ янында бир аьдем олтырганын коьреди. Янына барып караса, аьдем тувыл да, агаштан ясалган кыз кеби экенин коьрип ойлайды: «Муны бирев эрикпей ясапты. Мен буга кийим аькелип кийдирсем, бу шынты кыздай болаяк»,- деп авылына барып, туькеннен аьзир кыз кийимлерин, бастан аякка дейим бир сыдыра этип, сатып алып келди эм кыз кепли агашты кийиндиреди. Кеш болганда, кыз кебин еринде калдырып, ол койын айдап, уьйине кайтады. Уьшинши куьн кой багув кезуьви кишкейлерине келеди. Ол да койларды айдап, сол ок агалары болган агашлыкка барады. Агашлыктынъ янында бир кыз турганын коьрип, койды калдырып аянълап юрип кыздынъ касына барса, кыз тувыл да, агаштан ясалып кийиндирилген бир кыз кевдеси экенин коьрип, ойлайды: «Муны бирев аьруьв этип ясап, ийги кийдирипти, ама ян салып болган йок экен. Мен буга токсан тогыз оьленнен ясалган дарманымды буьркейим»,- деп кыз кебине буьркип йиберген эди, кыз кеби янланып, онъ колын коьтерип колынынъ аясы ман коьзлерин уйкалай берип, керилип, коьзлерин ашады. Йигит кыздынъ янланганына суьйинип, кешке кайтаятканда кызды оьзи мен бирге алып уьйге келеди. Агалары муннан кызды кайдан тапканын сорайдылар. Яс калай тапканын эм дарман севип янландырганын айтканда, уьйкен агасы: - Бу кыздынъ кебин мен ясаганман, мен ясамаган болсам, сен не затты янландырар эдинъ? Бу кыз мага тийисли,- деди. Ортаншылары: - Сен ясап койсанъ да, ога аьдем деп кapaмай, ким де ой бермей, касыннан оьтип кетер эди. Оны аьдем сыпатына келтирген мен. Бу кыз мага тийисли,- деди. Кишкейлери: - Эй, агайлар, биринъиз ясасанъыз да, экиншинъиз кийиндирсенъиз де, оьзинъиз кырда калдырган кепте кыз сонда турар эди. Яны болмаса, ол кимге керек эди? Ога дарман буьркип, оны янландырган мага тийисли, - деди.

- Ал, йигит болсанъ, бу уьш яска тоьре эт, сен кызды булардынъ кайсысына тийисли коьресинъ деп сорады тон ишиндеги Батирбектинъ карындасы. Батирбек ойланмай ок: - Агашты тирилтип аьдем эткен кишкейине тийисли, - деди. Ханнынъ Соьйлемес кызы Батирбектинъ терис эткен тоьресине шыдайалмай: - Батирбек, йигит яс, сен тоьреди тувра этпединъ: бизим ата-бабаларымыздынъ аьдетине караганда, уьйкен агасы турып инилери уьйленмейтаган, эм баслап йок ериннен куры агаттан кыз сыпатын ясамаса, кишкейи не затты тирилтер эди? Ата аьдетимиз ягыннан да, ол кыз уьйкенине тийисли,- деди. Батирбек ханнынъ кызынынъ соьйлегенине суьйинип: - Ол кыз ога тийисли болса, аьше сен мага тийисли, - дейди.

- Сонъ суьйинип, кыздынъ уьйиннен шыгып, ханга барып: - Хан аьфендим, соьйлемес кызынъды соьйлеттим, -дейди... Мунадай бурынгы эртегилер аьдетлердинъ берклигн акында хабарлайдылар. Аьдетти тувра кепте туттыраяк уьшин соьйлемес кыздынъ оьзи соьйлеген, ал, сейирли зат тувылма?..

Сынтаслышылар да аьдетти берк ыслаганлар. Бурынгы заманда олар Аллага ыйнанып, динди куьшли кепте тутып турганлар. Оьзлерининъ ваьлий болганларына коьре, яханем де, еннет те бар экенине ыйнанганлар. Олар еннетке туьсеек мырадка сав яшавларын багыслаганлар. Еннетке туьсеек уьшин куьналик те этпеге коркканлар. Яшавдынъ ак ниети олардынъ балалары болганлар. Олар балаларын оьстирип, оларды аяк уьстине салып, яшавдан кеткенлер. Ол балалар да, оьз аьвлетлерин оьстирип, аьжеллери еткенде, оьлгенлер. Олардынъ тувдыклары да, яшавларын саьбийлерин тербиялавга багыслап, баягынша яшавдан тайганлар. Суьйтип сынтаслышы тувып ер уьстинде юрген, оьлгенде сол ердинъ астына кеткен ... Соьле сынтаслышылардынъ коьплери динди тутпайдылар, Аллага юреклерин ашпайдылар. Оьзлерине сенедилер. Ама олар соьле де тувадылар эм оьледилер. Аьруьв яшавды сынтаслышылар эндигиси ер уьстинде излейдилер эм сол аьруьв яшав ман балалары ерде яшасынлар деп оьмирин багыслайдылар. Дин эм яшав туьрленген болса да, яшаган ерине Сынтаслышыдынъ карамы туьрленмеген. Сынтаслышы оьзининъ ерин суьеди эм оны ман мактанады, оьктемсийди. Тувган ерималтын бесик, дейди сынтаслышы. Авылдынъ тувра ортасында мезар бар. Бир заманларда сол ер авылдынъ шети балган экен. Есеней мен Найман тукымлар оьзлерининъ аьдемлерин сол мезарга коьметаган болганлар. Мезардынъ тоьгереги тел кора ман тартылган. Кора бойында япыраклары сувсылдаган ак тереклер. Мезардынъ тувра ортасында, шашылып яткан басказыклардынъ араларында бийикленип бир тоьбе турган. Пишеншалдынъ заманы еткенде, авылдаслар, Советтен ызын алып, мезарда оьскен койы пишенди шалганлар. Мезардынъ каравылшысы аксак Максуд та мунда пишен шалады. Онынъ яшаган уьйи узак балмаган себепли ол шалган пишенин йикке уьйип оны тувра мезарда тургыстатаган эди. Максудтынъ баспагы яз алтай да, сав кыс та сонда отлайды. Бирерде баспак мезардынъ ортасындагы тоьбеге минип, болган куьшин салып оькиргени узак болмай орынласкан «конторадынъ» касында да эситиледи. «Конторадынъ» карасына тирелип олтырган эркеклер, соьйлеген затларын боьлип, баспак бетке басларын бурадылар эм: - Тагы да сол «мех-тех» - баспак! Эндиги тезден Максуд муналардынъ хайырына я «Волга», я «Егули» алаяк, эште!- дейди эркеклердинъ биреви. Кара баспак карагошкыл ойсыз коьзлери мен кубылага да, керуьвге де карап, тегин емди еп ток балганы ман авылшыларды ашувландырады. Аман да баспак аьдемлердинъ ашувларына карамай, тоьбеден де туьспей, арасында оькирип те алып, отлап турады. Мезарда тегин отлатып асыраган оныншы баспагы аьдемлерди ашувландыратаганын сезип, аксак Максуд ак кирпиклерин кага берип, аксап, тоьбеге минип, баспакты тоьменге, коьринмеген ерге, басказыклардынъ арасына айдайды.

- Уллы топырактан оьзге ер таппадынъма, акылсыз?!- деп Максуд малына урысады. Бу тоьбе эртегилерде эм сынтаслышылардынъ айтувларында Уллы топырак деп айтыла эди. Оларда айтылганша сосы тоьбеде ханлар, мырзалар, солтанлар эм ногайдынъ оьзге сыйлы аьдемлери коьмилгенлер. Тек сол эртегилерге, айтувларга соьлеги сынтаслышылар артык эс бермеге де шалыспайдылар. Эртегилер эм айтувлар Сынтаслыда бек коьп эдилер! Оларда айтылган ерлерди авылшылар оьмири де коьрмегенлер, болган затларды эситпегенлер. Эртегилер эм бурынгы йырлар бир нешев тувылды да, айлак коьп. Авылда яшаган аьр куртка эм карт оларды капшыгы ман биледи десек, оьтирикши болаяк тувылмыз. Бир отыз йыл артта, бир аьлим аьдем Сынтаслыдан доьрт шувал эртеги мен йыр язып аькеткени де авылшылардынъ эсинде. Сол аьдем сынтаслышылардынъ эртегилери мен байыган эм савлай областьке атын билдирткен дейдилер. Тек сол аьлимге берилген эртегилерин сынтаслышылар коьрмегенлер эм олар ман не болганын да эситкен йоклар. Эндигиси соны айлак та аьруьв билген сынтаслышылар кенетен аьдемлерге оьзлерининъ эртегилерин, йырларын айтпайдылар. Белки, оьзимизге керегир деп сенедилер. Балаларын да, балаларынынъ балаларын да сол затка уьйретедилер. Аман да сынтаслышылардынъ оьзлеринде, эртегилерге, йырларга ыйнанув койылган. Оьзинъиз ойланып каранъыз: эртегилердинъ бирисинде айтылганша, коькке дейим каланган ирге мен кораланып, дуныядан ясырынып турган Шын кырал барына сынтаслышылар кайтип ыйнанаяклар, яде баска эртегилеринде айтылгандай, сынтаслышылар билге минип кавга эткенине, эгер билди оьмири коьрмеген болсалар, ыйнанып боларларма яде бабаларында ак мермер тастан бир неше шарлаклы сарайлар; яде тек еннетте оьскен емис бавлары болганына, бавларында йыршы тотыгуслар яшаганларына кайтип ыйнанмага болаяклар?!

Карасакал Суьлеймен, алыстагы тоьслердинъ артына куьн ясырынып баслаганда, боьтен де телевизор сейирли кино коьрсетпейтаган болса, конъысы балаларды касына йыйып, бурынгы хабарларды эртегилерди айтады. Клубта кино кутылгышай, балалар оны тынълайдылар. Олар хабардынъ сейирлиги уьшин олтырадылар деп айтып болмас, тап картты кужырланып тынъласалар да. Туврасын айтсанъ, балалар аьдемлердинъ бавларына алмага, кертпеге туьсеек уьшин каранъы болганды саклайдылар.

- А-а!- деп картты сонъына дейим тынълап, энъ йигерлиси колы ман булгалаклап: - Бир капшык оьтирикти бастынъ, Суьлеймен! - дейди де балаларды кешки кылыксызлыкка аькетеди. Эртегилерге, бурынгы хабарларга аз ыйнанатаган эдилер сынтаслышылар. Боьтен де Уллытопырак акындагы хабарларга... Ол затлар маьнесиз яде кызыксынувлы болмаган уьшин тувыл. Аьвелгиде кужырлы затларды хабарламага сынтаслышыда тек авызы бар эди, а соьле радио, телевизор, кино, книга... Сынтаслышылар сол кадер коьп кужырлыкты еткеретаган затлардынъ оьзлерине сукланадылар. А яшавда ша, кайтакым тамаша туьрленислер боладылар, оларга сукланув аьдемнинъ коьнъилине сыймайды, эште тар. Ол туьрленислердинъ баьрисине аьдемнинъ коьнъили етисип болмайды. Сынтаслышылар биринши тракторларды коьргенде: - Вай-вай!- деп юреклери ярылмага аз калып, бакырганлар эм ян-якка кашып, адавыс заттан ясырынганлар. Бир карт, биринши кере кинога барганда, экранда ога тускалып келеятырган поездти коьрип: - Эй, ямагат, таптап кетеек, кашынъыз!- деп эки колы ман бетин явып кышкырыклаган. А мине, авылдагы биринши мотоциклди сынтаслышылар, атлылар ман шабыстырып, аьр бир ат шабыска косатаган эдилер. Сондай тамаша затлар авылда болганлар. А эндиги, аьр бир авылшыда, машин болмаса, мотоцикл бар. Сындырадылар, ясайдылар, запчастьлер авыстырадылap. Алдын ол затлар коьтере де кужырлы болып коьринген зат эндигиси оьзининъ сейирлигин йойган. Эртегилер де суьйтип болар эште? Тек аьдем оьзининъ сейирлигин йоймайды. Аьдем: аьр заманда да аьлемет, сейирли. Аьдемнинъ яны — туьпсиз денъиз... Баска авылларда болгандай, Сынтаслыда да оьзлерининъ тамаша аьдемлери бар. Солардынъ акындa Тенгиз язган эди. Ол редакцияга барып келгени бир йыл озды. Оьзи баягынша, складта ислейди. Кешелер мен табанга минип, книга окып, яшав акында ойланып, аз-аздан язып турады. Тамаша аьдем акында хабарды ол, редакцияга бармай турып, язган эди. Нургиси Нургиси библиотекарь Алимединъ йыйы конагы эди. Ол оьзи Сынтаслыдынъ Культура уьйинде художестволы самодеятельностьти юргистеди. Кеш сайын ол, Алимединъ уьйине келип, юзине, аьдемнинъ оьпкесине туьскен куьлемсирев эндирип, бир аягын баска аягынынъ уьстине салып, терезе туьпке олтырады. Алиме сосы аьдемнинъ йыйы келуьвине тамам уьйренип калган. Сондай бир куьнлердинъ бирисинде ол конагына оьзининъ аьдетинше артык та эс этпей, казануьйде астынъ каьрин шекти. Казануьйдинъ кынъырайган эсигиннен пештеги Нургиси коьрине эди. Алиме, эркек бетке караганда, олардынъ карамлары расып, онынъ куьлемсиревине уьйреншикли куьлемсирев мен яваплады. кыскаяклы карамын алып бурылганлай, Нургиси яне кисесиннен бастарак шыгарып, тегис уьйилген кара шашын тарамага эм турып биялага карап алмага етисти. Нургиси оьзининъ басына айлак мукаят эди. Авылшылар оны пише секилли деп унамайтаган эдилер. Нургисиде ондай кылыклар аз тувыл эдилер. Ол кисесинеде кол явлык, кийим суьртетаган щетка эм кишкей тоьгерек бияла юргистеди, авылдасларын ашувландырып, олардан баскаланып, мойнына галстук тагып юреди. Нургиси кырк ясына еткен эркек эди.· Соьле галстукты оьсип келеяткан яслар, студентлер саладылар. А ол кырк ясында, онынъ не басына кepeк экен галстук?! Совхоз директорынынъ оьзи галстукты тек байрамларда тагады. А мунда Нургиси - каратага! Онынъ куьлемсиреви ша, куьлемсиреви?! Оьзин оьзи суьйгеннен ирип бараятыр. Ол куьлемсирев ишинде эр яны болган аьдемнинъ куьлемсиревине усамайды. Ол куьлемсирев, кайдан билейим, Ираннан сатылып алынган болыр дейдилер авылдаслар. Эне сондай данъкы болган Нургиси куьлеп те куьлемей, а оьзи оьзине куванып, орам бойлап бараятыр эди. Онынъ увыртларынынъ ойылувы, онынъ онъ якка янтайган басы, онынъ кайгысызлыгы

сынтаслышыды ыйманыннан шыгаратаган эди... Сол заманда олар онынъ Иран асылын да мутадылар эм ога баьри аьвелги эркеклерде болган куьналарды ябыстырадылар, асылы я кораз, я теке дейдилер. Орам бойлап бараяткан Нургисиди коьрселер, кыскаяклылар онынъ артыннан узак карайдылар. Оннан сонъ каралдыларыннан шыгып, олар орамдагы энъ де соьзгер кыскаяклыга шабадылар. А аьр орамда сондай сыйлы, юректе болган затты айтпага болатаган кыскаяклы· яшайды.

- Баягы пишетекей озды,- деп куьлкиден коьз ясларын суьрте берип, ювырып келип айтады бириси. Оьзгеси уьйге онынъ куьлкисин эркелеп киреди, мойнындагы явлыгын тап галстуктай этип байлап, оны йыйы-йыйы туьзете берип, колынынъ аясын тап биялады ыслагандай этип алдына тутады. Ога баьриси де куьлейдилер.

- Не затка куьлеп калгансыз сол языктынъ уьстиннен,- деп куьлкисин косады келгенлердинъ уьшиншиси.

- Байынънан айырыл да Нургиси мен аьптели-синълидей яша... Оьзимиз арамызда соьйлегенде, онда анавысы да бар, мунавысы да бар дейдилер. Эне, сондай аьлемет байынъ болар!- деп селекелейдилер кыскаяклылар як болувшыды. Кыскаяклылар аьр заманда да шекленетаган эдилеp онынъ эркеклигине. Авылда алдын пишетекей эркеклер болганлар. Бирсвлери аьр заманда тек кыскаяклылар ман карысып, ойнап, эркелесип юргенлер; экиншилери ис тигуьвшилер, кобызшылар болганлар, уьшиншилери, кыскаяклылардан коьтере де тартынмай, олар ман сувга туьскенлер. Сынтаслышыларды эркеклигине шеклендиретаган Нургисн эркек болганлы мине кырк йыл болды. Клубта ол балаларды йырлап, бийип, инструментлерде ойнап уьйрететаган эди. Алиме ералма тазалайды. Нургиси баска боьлмеде олтыры. Ол коьзининъ астыннан биялага карайды эм заман-заман ман онынъ колы бастаракка тартылады.

- Алиме, сен эште, арыган боларсынъ? - деп сорайды ол йигерленип.

- Йок, Нургиси. А сен неге суьйтип сорадынъ?

- Оьзим...

- Кайтип оьзим? Аяйсынъ мени солма? Нургиси уьндемейди.

- Оьзим деп болмайтагантта?- деп куьлемсирей береди Алиме.

- Сорагым келди де, сорадым.

- Э-э ... А сен, эште, балалар ман кыйналган боларсынъ?- деп Алиме Онынъ соьзин йоьплейди.

- Ия сага, Алиме. Буьгуьн оларга аьперим. «Полькады» оьзлери бийип уьйренгенлер ... Соны ман соьз уьзилди. Алиме казануьйде казанаяк юватаганы эситиледи. Оннан сонъ ол колларын туткышына суьртип пешке киреди. Нургиси олтырган олтыргышында кыпынълап кетеди, аьли орныннан да тураяк болады эм ога уьйреншикли куьлкиси мен куьлемсиреп карайды. Нургиси Алимединъ ювык келгениннен каны кайнап тартынып кетеди эм оьзининъ узын, йинъишке бармакларын сайбастырып баслайды. Алиме — орта бойлы, сынлы, толы болмаган, кара шашларынынъ оьрмелери елкесине тымалакланып салынган, тоьгерек, ак юзли, оьзи Нургиси яслы, баласы болмаган, яслыгында букыж болып калган эм оьзининъ ялгызлыгына уьйренген кыскаяклы. Бас дегенде ол, баьрисиндей болып, Нургисиди кужырлы аьдем деп санайтаган эди, ама ювык билгеннен сонъ ол ойын койды. Нургиси Алимединъ яшавын артык та туьрлендирмеди эм оьзининъ тез арада келуьви мен бездирмеди. Кыскаяклы ога уьйренди, Нургиси заманында келмей олтырса, Алиме тыныш та таппай юрди. Бир кере, кыста, Нургиси келмей калганда Алиме кайгырып, орын таппай эркектинъ уьйине барып оны терезеде коьрип, юрегин тыншайтты. Мине бир неше йыл Нургиси ога келеди. Келип, кишкей савгалар, яде уьйиннен пластинка аькеледи. Олар олтырадылар, музыка тынълайдылар, бир-бири мен вак-туьек aкында хабарласадылар. Олардынъ экевлерине де мундай тынык, йылы хабарласув ман озатаган кешелер ярайды. Алиме аьруьв таныганнан сонъ авылдаслардай эркекте селекели акылларды коьрмеди. Нургиси айлак уялшанъ аьдем экенин билди. Сол уялшанълыгын Нургиси оьзиоьзин суьйген куьлемсиревди юзине эндирип билдирмейтаган эди, а оны авылдаслар анъламайтаган эдилер. Алиме столдынъ баска янына олтырып; аясына бетин тийгистип, куванып эркекке карады. Нургиси эринлерин йыйып куьлемсиреди, увыртлары ойылып кетти, коьзлеринде суьйиниш тувды эм ол айлак та уялып коьзлерин тоьмен туьсирди.

- Калай аьруьвсинъ сен... сен оьмири бир аьдемге яман соьз айткан йок боларсынъ,- деп кыскаяклы йылы карап мактады. - Неге уьйленмейсинъ, э?- деп неше бир берилген соравды кайтарып айтты.

- Соьле мага ол зат неге керекти... - деп Нургиси уяла берип яваплады.

- Йыллар кетип барады да, Нургиси... Нургиси уьндемейди. Бир кесек заманнан йигерленип сорайды: - А сен ша, Алиме? - деп.

- Мен, не зат мен?- деп Алиме анъламаган болады эм куьлемсирейди. Нургиси де куьлемсирейди. Алиме казануьйге барып кувырылатаган ералмады карайды. Нургиси ол келгишей бастаракты шыгарып, яне биялага карамага эм басын тарамага етиседи. Суьйтип олар кеш болгышай олтырадылар. Ас ишедилер, музыка тынълайдылар, уьндемейдилер, бир-бирине куьлемсирейдилер, аз-аздан хабарласадылар. Тамам арыганда, аманласадылар. Нургиси оьзининъ ялгыз уьйине кетеди, Алиме оьзининъ ялгыз уьйинде калады. Тек экевлери де эртеси куьнди бек сагынадылар, 6аьри зат та кайтарылсын деп сагынадылар. Авылдаслар баягыдай Нургиси уьстиннен куьлейдилер. Тек Алимединъ касында олар уьндемедилер. Эм шекленуьв карамлары ман Алимеге карайдылар, аннан-муннан сорап Нургиси мен кайдай байланысы бар экенин билгилери келедилер. Алиме, шекленуьвлери койылсын деп, Нургиси акында акыйкатлай не зат билетаганын айтпай, авылдаслардынъ соьзлерин йоьплеп: - Кет алла сокпасын оны! Я эркек тувыл, я пише тувыл! -деп аьдемлерди куьлетпеге шалысып:— Келер, сав кеше оьзи—оьзине сукланады да олтырады!- дийди. Тенгиздинъ тамаша аьдемлери, олар тувганлай сондай табиатлы болганы уьшин тувыл, а олардынъ кылыклары аьдемлердинъ яшавына келиспеген себептен тамаша болып коьринедилер. Сынтаслыда аьдем яшавына коьтере де келиспей яшайтаганлар бар. Олар акыллары осал яде халк айткандай яртилер, оннан да бек ашыклап айтсанъ, берлилер. Аьр бир авылда бар оьзининъ берлиси. Сынтаслы уьйкен авыл, соннан себеп берлилер де коьп болмага тийисли... Сынтаслыда эки берли яшаган. Булай алып карасанъ, аьр халкта да олар сыйланадылар. Халк эртегилерден классикалы литературага дейим берлилер мактавлы орынларды тутадылар. А халк арасында оларга кайтип карайдылар? Бириншилей басларына аьдем кыйынлыгын алганлар деп оларды аяйдылар. Уьйкен байрамларга, тойларга оларды шакырмай калдырмайдылар эм савап деп садака да этедилер. Оларга тиеек болган кылыксыз балаларды соьгедилер. Берлиси болмаган авылга наьсипсиз деп те халк арасында айтадылар. Сынтаслыдынъ, айтканымша, эки берлиси бар эди. Акылбек деген аты болган берли акында соьзимиз. Баскасынынъ аты Ярой эди. Онынъ акында айткандай коьп зат та йок, ол йогар бетте яшаган эм оьзи кино карамага суьйгеннен эм конъысы милиционер берген кызыл фуражке кийип юргеннен баска келиспевликлер этпеген. «Шыдамлы» берли эди. Тек... Гуьлкыз деген бир букыж отягасын наьсипли эткиси келип, Яройды уьйинде капап, каралдысындагы ийтин шынжырдан босатып, эркинине йиберип, оны зор ман бир юма оьзинде тургысткан. Савлай авыл Яройды излеп, аяк уьстинде болган. Эндигиси Ярой орамда Гуьлкыз-букыжды коьре калса, оттан корккандай оннан коркып кашады. Халк та, оьзининъ ортак аьдеми деп санаган Яройдынъ иеси болмага шалыскан, Гуьлкыз-букыжга ол ашувлы эди... Ярой ман тек сол бир кужырлы зат болган. Яройдынъ анасы оьлеятырганда аьдемлерди йыйып, улын берли уьйге берип олтырмасынлар деп оьсиет эткен: - Муна языкты сакланъыз! Ол бизим авылга наьсип аькеледи. Председатель, муна заьвилкейди каранъыз, тилеймен,- деген. - Ястык астында йыйган акшам бар, соны алып языкты йылы ассыз калдырманъыз... Авылдаслар оьсиетти мутпадылар.Колларыннан келген затларды эттилер. Акылбектинъ хабары болса узын. Ол да Яройдай «шыдамлы» берли болган. Ама онынъ бир аьлемет каьсиети бар эди. Ол тоьмен бетте, бир заманда школада историяды окыткан агасы Сарзаман ман бир кишкей каралдыда яшайтаган эди. Акылбек бир отыз ясындагы киси, узын бойлы, бети тoьгepeк, кишкей авызыннан силекейи шыбырып, коьзлери куьлемсиреп, оьзи шайкалып юретаган болган. Ол берлилер кыдырмага суьетаган кылыктан таймай, айлап авылдан йок болып кететаган эди.

Акылбекте биревге де усамаган, баска берлилерде болмаган кужырлы бир акылы да бар эди. Орамда юрген заманында Акылбек колында ирге саьат ыслап аьдемлерге коьрсетип: - Ляв, ляв, ляв... - деп соьйленетаган эм саьатти баладай этип шайкайтаган эди. Саьаттинъ циферблатынынъ уьстинде суьвретленген мысыкты Акылбек тиридей коьре болар эм сонынъ уьшин шайкайды деп ойланатаган эдилер аьдемлер. Тек Акылбекке раскан аьдем онынъ касында токталса, ол мысыкты сыйпап эм шайкап: - Ляв, ляв, ляв. Уйклайды бу, заман уйклайды, уйклайды заман... - деп тоьмен давазы ман куьбирденип, аьдемге языксынып карай эди.

-Саьатке неге каныккансынъ?- деп бирерлер онынъ этетаганын яратпасалар, ол: Тс-с,- деп, орта бармагын эринлерине тийгистип, ол акырын озатаган эди.

- Ах, наьсипсиз, сосы саьат пен коьтере де алжырсынъ!- деп бирерлер айтып та аладылар. Ол заманда, анъланылмай калганын сезип, Акылбек коьзлерин батлатып, саьатке тигилип карап, колы ман саьаттинъ стрелкаларын айландырып, агарып кеткен юзинде коркыныш энип, оькириклеп: - Юреди бу, юреди! Заман юреди!- деп бакырып йибереди. Аьдемлер сескенип аладылар эм оны коядылар эм тиймейдилер. Акылбек те оьз йолы ман кетип, баягы саьатин сыйпай берип шайкап, авыл ишинде юреди. Сондай каьсиетли берли эди Акылбек. Акылбектинъ агасы Сарзаман эди. Ол, пенсияда болса да, инисин карайды. Баласыз пишеси бир неше йыл артта дуныядан бас кешкен эди. Сарзаман иниси мен шерепица ябувлы уьш пешли «ногай» уьйде яшайды. Ол аьлбели тереклерди карап, авлада ералма эгип, сыйыр, бир неше кой ыслап, каралдыды юргистип яшаган карт аьдем. Сарзаман пенсияга шыкпай турып, школада историядан дерислер берген. Сонъгы заманларда сынтаслышылар оннан кужырлы затлар эситедилер. Карттынъ акылы авыспага туры, иниси Акылбектен юккан болар деп соьйлей эдилер, Сарзаман акында аьдемлер.

- Уллы топыракты казбага керек!- деди ол бир куьн халкты сейирсиндирип. - Бу тоьбеде халктынъ савлай бурынгысы, аьвелгиси, таварыхы коьмилген. - Ол ерге тиймеге ярамайды, онда кабырлар бар! деп картлар Сарзаманнынъ соьзлерин аькис коьрип, соьгиндилер.

- Акылятаксыйсынъ сен, Сарзаман!- дедилер баска биревлер куьлемсиреп. - Бу кув ерден сен не зат таппага болаяк экенсинъ? Карзына излейтаган болсанъ оьзинънинъ авланъда табарсынъ! Ама Сарзаман, бу соьзлерге эс бермей, оьзининъ хабарын юргисте берди. Куьн сайын Совхоздынъ директорына барып, Уллы топыракты казбага деп, бульдозер, экскаватор тилеп бездирди.

- Агай, сыйлы агай, койынъызтагы сол акылынъызды. Сиз айтатаган затлар Уллы топыракта коьмилген болса да, неге бизге сол бурынгы керек? Бизге йоллар салмага машиналар етиспейдилер. Биз буьгуьнге керек затларды этемиз. Халкка соьле-аьле керек затлар азба? А. сенинъ эртегилеринъе балалардынъ оьзлери ыйнанмайдылар,- деп директор онынъ соьзин яратпады. Сарзаман калага да барып, илми-тергев институтта да ойларын айтты.

- Сынтаслыда бурынгы затлар бар деген хабарынъыз шеклендиреди. Ондай соравды сиз тувыл биз салалмаймыз. Бурынгыдан калган затлар бизим ерлерде каралганлар эм караладылар. Тек Сынтаслыда ондай затлар болар дегенге бирев де ыйнанмайды. А сенинъ соьзлеринъе ыйнанып, аьдемлердинъ заманларын алалмаймыз, шыктажлык та эте алмаймыз! - деп явапладылар ога. Сынтаслыда доьртинши оьмирликтен урым шоьлмеги болмаса, бурынгылыктан оьзге бир зат та табылмаган эди. Бир-эки йыл артта бир сынтаслышы сув ягада балык ыслап балыкшы шоьлмекти тапкан. Сосы шоьлмек Сынтаслыдынъ еринде табылганына область аьлимлери айлак шеклендилер. Кылыплы сынтасшылар таварыхлары бар деп айттырмага шалысып, шоьлмекти бир яклардан аькелип коьмгенлер, оннан сонъ казып шыгарып, мине бизим бурынгы яшавымыздан эстелик деп, аьлимлерди оьтирик йолга саладылар деп бу затты шеклик пен йолыктылар. Сонынъ уьшин бу шоьлмек акында уьндемедилер, мутпага шалыстылар. Ама бир неше заман озганда, Москвадан бир аьлим сол заттынъ акында сейирли макала язып баспалады. Сол заманда савлай область шоьлмек акында соьйледи. Макалада мунадай хабар... Бурынгы бир сынтаслышы урым шоьлмекти сувдынъ ягасына коьмген экен. Онынъ колына бу савыт арка-аркадан коьшип келген болса ярайды. 0л сынтаслышы тукымынынъ ырымлы эм баалы заты болып саналганын анълав кыйын тувыл. Шоьлмек биринши сынтаслышыдынъ колына кайтип туьскен

экен? Сосындай соравга да явап береди аьлим. Шоьлмектинъ биринши иеси Урымга барган эм соьлеги савытты оьзи мен ала келген. Суьйтип, Сынтаслы таварых яктан область аьлимлерин бир заты ман да сейирсиндирмейтаган эди. Неге десенъ аьлимлердинъ айтувларына коьре, сынтаслышылар соьлеги яшайтган ерлерине эки юз йыл артта келгенлер, а ол кесек заман таварыхка коьре бек аз заман болады. Сол себепли де олар авылды мисетке санамай эдилер. Аьлимлердинъ ойларына коьре, Сыстаслыдынъ бурынгы таварыхлары Дон сувдынъ бойы ман Аьжитархан денъиздинъ араларындагы кенъ кырларда калган. Сынтаслышылардынъ оьзлерининъ эртегилеринде де, таьвесилмес хабарларында да сол кырлардынъ акында бабаларымыздынъ ерлери деп айтыллады. Сонынъ уьшин областьтинъ илми-тергев институты Сынтаслыга артык эс этпей турганы. Сынтаслышылар оьзлери болсалар, озган затты кайтарып болмас, бизге керегим сол бирев таварых, басым сав болсын деп, бу затлардан бас кешип юргенлер... Сарзаман болса сынтаслышыдынъ эсине-дертине келмеген соьзлерди айтатаган эди. «Сынтаслышылар савлай таварыхларды оьзлери мен бирге аькелип, уллы топыракка коьмгенлер!» - деп айтса, авылдаслар оны куьлкиге айландырадылар.

- Кайзаман казып баслаяк?- деп йыйылган картлар Сарзаманды селекелеп сорайдылар. Сарзаман олардынъ куьлеп айткан соьзлерин акыйкатлыктай коьрип: - Суьйсенъиз буьгуьн, яде эртен танъ атканлай,— деп яваплайды.

- Аьше, ининъ мен басла, биз де келип коьмек этермиз!- деп кажавларын коймайдылар картлар. Ама Уллы топыракты казув ман кызыксынган Сарзаман куьлкиге де айыпланмай, кажавлыкка да эс этпей, хабарын бардыра берген. Сынтаслышылар, боьтен де картлар, окытувшыларды сыйлайтаган болсалар да, Сарзаманнынъ соьзлерин дурыс деп санамаганлар, кажавлавдан да безип, соьзди баска якка бурганлар. Кене де Сынтаслыда Сарзаманды тынълайтаган аьдем бар эди. Ол — мезардынъ каравылшысы аксак Махсуд. Аксак Махсуд халк ишинде оьзин санъыравдай коьрсетпеге шалысса да, тек дуныя кылыбын саклаган сынтаслышылар, акша акындагы хабарларга каравылшыдынъ кулагы сак экенин эртеден билгенлер. Сарзаман болса, Махсудтынъ абайламай, ога конакка келип, янын кыйнайтаган хабарларды ога тоьгеди. Каравылшы да, бир уьн-cec шыгармай, хабарын боьлмей, картты тынълайды. Махсудтынъ пишеси Зорымхан байынынъ авырыйтаганын Сарзаманга билдирсе де, пенсияга шыккан окытувшы, ол затка эс этпей, кетеегин ойланмай, каранъа кешеге дейим олтырды. Махсудалар оны конак этпеске де болаяк эдилер, тек оларды кызыксындыратаган зат бар эди - Сарзаманнынъ Уллы-топырак акында хабары. Сарзаман келгенлей, Зорымхан сыпырады шыгарып, ун ийлеп баслайды. Махсуд ак кирпиклерин кагып, картка тигилип хабарын тынълайды. Пише де ун ийлей берип, бир соьзди де ерге туьсирмейди. Онынъ ун ийлегени, конак кеткишей, кутылмайды. Сарзаманды озгараятырганда, ол оькинишли болып: «Конак асыкты, боьректи казанга да салалмадым!»- дейди. Сарзаман оларда олтырган заманында савлай кайгысын Махсудка тоьгип салады. Сынтаслыдынъ. таварыхын да бурынгы йигитлери данъкланатаган баьтир йырларды да, аьскер басшылардынъ акында айтувларды да эм аьлемет карзына Уллы топыракта коьмилгенин де эм бу затларды халк казып шыгармага кереклигин де Махсуд терлеп, калтырап, дирилдеп тынълайды. Ол таварыхлар, озган оьмирликлер, озып кеткен кавгалар, согыслар, дуныядан кешкен йигитлер асыралган кара баспак пан янъы тувган бузавдынъ аьллери кыйын болаяк деген ойдынъ тоьгерегинде айланып Махсудтынъ мыйын козгайдылар. Сонъгы заманларда Махсуд, аксайтаган аягынынъ акында ойланып, кол ман юргистилетаган «Москвич» алмага мырадлаган эди. Сарзаман Уллы-топырактынъ ишинде коьмилген затлардынъ акында ойланатаган болса, Махсудты болса онынъ уьстиндеги отлав тынышсызландырмайды. Баспаклары да сосы тоьбеди айлак суьйген сонъ, Махсуд бу тоьбединъ ога наьсип аькелеегине шекленмей, оны ырымга санайтаган эди. «Муна акылятак халкты коьтерип, тоьбеди казып басласа, ол заманда онынъ таварыхы меним исимди коьтере де мыстакай этер» — деп Махсуд Сарзаман кеткенлей пишесине шагынады.

- Ва-вуй, Махсуд, онынъ алжын-гулжын соьзине ыйнанатаганым. Оьзинъ каратага, ана такым йыл балаларга акыл беремен деп алыскан кайсы аьдем арымас? Ол да арыган, сол затлар эндиги басына шыгады, инисин коьрмейсинъме, оннан да бир затлар юккан болартага?.. — деп Зорымхан, соьзлердинъ дурыслыгына бир шекленмей, байын коьнъилленднреди.

Сарзаман Уллы-топырак акында соьз бардырганнан баска, Махсуд та баспакларын асыраганнан оьзге болып, сосы мезар Найман ман Есеней ямагатлар оьлгенлерин коьметаган ер эди. Сынтаслышыларда оьлиди коьмуьв аьдети, аьдем тувувда эм уьйленуьвде озгарылатаган аьдетлердей болып, берк сакланган. Сосылардан баскалары яшавга коьре туьрленгенлер, а муна уьш аьдет аьдемнинъ энъ де маьнели шаклары ман байланган сосы аьдетлер сынтаслышылардынъ юзин коьрсетедилер, баска халкларга оларды усатпайдылар. Оьли коьмуьвде туьрленген зат - басказыклар. Аьлиги куьнде сынтастынъ басын шокалатып, кишкей баганадай доьрт яклы этедилер. Басына юлдыз тагадылар, бир янында аьдемнинъ карти, карттинъ астында язув бар. Алдын сынтасты доьрткил эткенлер, оны тек кубылага каратканлар, атын, тукымын, оьлген йылын куранша язып салганлар. Оьли кыскаяклы болса, онда каншы ман ийне, эркек болса, кынжал ман кумган суьвретлегенлер. Аьр бир сынтаска тамга салынган. Айтпага, Найман тамга багана ман тарак. Есенейлердики - аьлип тамга, яде халк айткандай «таяк» тамга. Хан аьдемлерге тамга уьлестиргенде, бир ногай кешигип келген эм ога етпей калган. Сол заманда хан, таякты батпакка малып, оны ман келгеннинъ ак тонына тамга салган: «Есеней тамга элге ортак, ким еалса да болаяк!»- деп айткан. Узын соьздинъ кыскасы: «Есеней тамга - халк тамгасы... » Сынтаслышылар соьле оьлиди ата-бабалар кайтип коьмген болсалар, суьйтип коьммеге шалысадылар. Ата. бабалар бу аьдетлерди, элбетте, динге карап туьзгенлер. Соьле сынтаслышылар динге ыйнанмайдылар, аьли моллалардынъ арасында да куран окып билетаганлар аз, а онынъ ишиндегин анълайтаганды боьтен де таппассынъ. Сынтаслышылар болса, молла окыйтаган затларды коьтере де анъламайдылар. Аьдем оьлсе, онынъ касында олтырган карт киси: - Калды деп айт,— дейди конъысыларга. Оьлгеннинъ касында маулт окылады. Атлы йибередилер, халкка «калган» деп айттырадылар. Оьлиди ювадылар, ак ябувга орайдылар. Шапыраштынъ астына куьйиз, казбалылар тоьсейдилер, уьстине де ябадылар. Мезарга аькетеектен алдын оьлиди каралдыга салып, аьпенди сонъгы соьзин айтады: - Ал, эндиги, ямагат ... Оьлмеек аьдем йок. Ана биревдинъ улы (яде кызы) уьшин дуныяга кетти, барганда еннет эсиги ашылсын аьруьв яшасын. Сосы дуныяда биревге борышлы болып терис соьз айткан болса, кеширинъиз, еннеттинъ алдында куьнаси болмасын, куьнасин Алла курытсын ... Ал, эндиги яслар, алынъыз, Аллах еннетке эсигин ашсын! Кыскаяклылар шувылдап сыйт этедилер, шабынып та йылайдылар. Пише яде куртка айтып-айтып сыйт этеди: Баьпишиме кум толып, Баса алмай туры эдим, Ал йыйылган ямагат, Айып эте коьрменъиз. Баскарып йылап алмай туры эдим. Баьпишим бар, месим йок, Акылым бар, эсим йок, Давыл базлы тавыслы, Уьйкен уьйдинъ аьдеми, Элекенли, кумганлы Эскили уьйдинъ аьдеми. Коькирегине колын салып бозлайды. Кыскаяклылар да онынъ давазына келисип, бозлап йылайдылар. Оьлиди шыгарганда да каралдыдагылар сыйт этип каладылар. Мезарга тек он бес ясыннан арткан эр кисилер барадылар. Ювык еткен кудалар, суьйгенлер шапырашты авысып коьтередилер. Орам бос, ийттинъ улыганы эситиледи, аьдемлер мезарга еткишей асыгадылар. Кабырды казып аьзирлегенлер мезарда, кетпей, оьлиди саклап турадылар. Кабыр алагат шыгарылып казылады. Суьекти кабырдынъ алдына саладылар. Оьлидинъ бас бетинде уллары турадылар, аьдемлер аяк бетинде тизиледилер. Аьпенди йыйылганларга карап:

- Ва, ямагат, мунадай аьдемнинъ улы бизден кетеди. Сосы дуныяда биревге куьналик эткен болса, кеширинъиз!.. — дейди. Аьдемлер: - Кеширемиз! - деп эринлери мен йыбырдайдылар. Аьпенди сосы затты уьш кере айтады. Аьдемлер де уьш кере кешируьв соьзин кайтаралайдылар. Эки карт кабырга туьседи, оьлиди алагатка туьсирип, онъ бетине яткарадылар эм уьстине де бир туьйир топыракты саладылар... Ети куьнге дейим куран окылады. Моллалар арапша окыйдылар, аьпенди ногайшага коьширип айтады. Пайхамбарлардынъ яшавларын хабарлайдылар. Кыскаяклылар олтырган пештинъ эсик бетинде турып, сол затларды тынълайдылар. Пайхамбарлардынъ кыйланув яшавын эситип, кайгы баскан юреклерин тыншайтадылар. Оьли кайгысы ман байланыста айтылган бозлавлар да коьп. Солардынъ бирин кайгы баскан карт каралдыда олтырып, йинъишке давазы ман толгайды: Кулак салынъыз яхшылар, Бу дуныядан пайда йок, Анъыланъыз, йнгитлер, Картлардан калган хайыр соьз Коьнъилге алып юргейсиз. Елиген аттан иер калар, Тапкан ерден мал калар, Яхшылардынъ соьзлерин, Юргенлерден як калар, Эр басына ис туьссе, Дуныя бары йок болар, Кардаш оьлсе ят калар. Ойлап турсам, йигитлер, Бу дуныяда ким калар? Юрген ерде йол калар, Коьрген ерде сол калар. Хатыны оьлсе, тул калар, Кимди усатса, соны алар.

Kaлганларга ортакка Алтын-куьмис калар. Тувган ман деп куванма Тувган оьлер, куьл болар, Оьткен янынъ ериннен Кутылмастай куьн болар. Куьшим бар деп куванма, Куьшинъ кетер куьн болар, Малым бар деп куванма, Малынъ да калмас куьн болар. Яраткан сонъ не этермиз, Бу дуныядан кетермиз. Аьжел етсе, амал йок, Йыласанъ да, пайда йок. Оьлгенге бир ярдам йок, Кутылмага дарман йок. Хатын калса, эр табар, Бала калса, мал табар, Кызынъ калса яр табар, Ян оьлмеге еткенде Каьрип басынъ не табар?

Минген атынъ бос калса, Минмеге эр табылар, Калганга мал табылар, Кеткенге не табылар? Мунша юрген кисинъиз Кара ерге кирер ол, Уьстинъизде кара ер, Мен ойлансам йигитлер, Аьжел-оьлим кайда йок, Бу дуныядан пайда йок. Карт япа-ялгыз олтырып толгайды, каралдыга киреятырганлар ога карап кулак саладылар. Пайхамбарлардынъ кыйналган яшавыннан да, еннеттеги аьлемет дуныя ман кызыктырувдан да, муна бурынгы толгав кайгы баскан юреклерди тынышландырады эм аьдемди тек оьзине сендиртеди ... Мезар сынтаслышыларда ырымлы ер болган. Мезарда бакырып соьйлемеге, боьтен де урсыспага ярамайтаган эди. Неге десенъ ата-бабалардынъ топырагы айлак сыйлы ер деп саналган. Мезардынъ ери йылдан-йылга кенъееди, ишинде сынтаслышылар косыла бередилер. Ата-бабалардынъ топырагы сынтаслышыга баалы болган. Алыс якларда оьлгенлерди де сый коьрип, суьеклерин барып аькелип, авыл мезарында коьмгенлер. Айлак бек сыйлаганлар ата-бабалардынъ топыракларын сынтаслышылар. Сынтаслышылар: «Кайтип «улы-атасына сынтас» деп такпакта айтылатагандай бизим авылымыз да атабабаларымыздынъ топырагына «Сынтас!»—дегенлер. А яшав туьзилген шерети мен озады. Балалар тувадылар, картлар оьледилер, авыл оьседи, мезарда сынтаслар косыладылар. Мезарда сынтаслардынъ арасында пишен битеди, сол пишенди куванып Махсудтынъ баспаклары отлайдылар. Баспаклар эт байлап, семиз боладылар эм аьр язлык сайын, мал бааланганда, Махсуд савлыгына шагынып, кунажынларды базарда сатады. А янъы яратылган бузав басказыклардынъ арасында отлайды эм Уллы-топырактынъ басына минетаган каьсиети мен авылшыларга эс эттиртеди. Бу йыл мезарда Махсуд пан бирге Тенгиз-алар пишен шалмага керек эдилер. Тенгиз Есеней тукым эди. Онынъ эки агасы бар, олар аьли де казан боьлиспей, бир уьй болып яшадылар. Уьш аьптеси Алтыншаш, Кериме, Куьмисхан - эрге барып, айырым оьз аьеллери мен турадылар. Тенгиздинъ уьйкен агасы Карадавда пишеси Ассирейден доьрт баласы болган. Быйыл ол «план» алып, ата юрттан шыкпага аьзирленген. Баска агасында, Карадавдан кишкейи Аруьвинде Инжихан атлы пишесиннен бир кызы бар. Индия кыралынынъ басшысы Индира Гандидинъ атына усатып, олар кызга Индира деген атты бергенлер. Аруьвин ата юрттан айырылып шыкпага аьли де ойланган йок эди. Тенгиз болса, косаксыз ялгыз яшайтаган эди. Ол Наьспиханды сылтавсыз йибергенине кайгырады. Сынтаслыда аьеллер берк эдилер, айырылувлар аз болатаган эди. Аьел бузув аьруьв зат деп саналган йок. Аьел аьдемнинъ оьмир яшавына курылган. Айырылысканларга янъыдан аьел курмага кыйын болган. Неге десенъ айырылыскан бай да, пише де «данъклы» болып, халк арасында кырлы аьдемлер деп саналган йоклар. Кене де Тенгиз баьри зат та орнына туьсер деп эм ол пишесин уьйге кайтараягына сенуьви мен яшады. Уьйкен аьптелер, бир кере яс аьдемлерди ярастырмага шалысып болмаганнан сонъ, тагы да кыздынъ уьйине ялынып бармага йигерлери батпады. Эндиги олар яс аьдемлердинъ оьзлерине сендилер эм, ярассалар да, яраспасалap да - йол олардыкы деп турдылар. Тенгиз клубка барганда, Наьсипханды коьрсе де оны ман соьйлемеге амал табалмады. Йолыгыскан сайын олар, карамлары ман распага коркып, уьндемей бир—бирининъ касыннан озадылар. Тенгиздинъ эм Насипханнынъ ювык аьдемлери аьел бузылувдныъ себебин анъламай, сейирлери калып, баьри затты билмеге суьетаган эдилер. Тек эки енъе, ол затка Сурат шуьшли деп ойланып, отка май куйгылары келмей, уьндемей турдылар. Тенгиздинъ яшавы акында туьрли соьз де шыкты. Элбетте, наьсипли, тынышлы аьел акында соьйленмейди, а мине бир минли аьел болсын - соьзден басты алмассынъ!

Аман да Тенгиз соьзлерге эс бермеди. Ол, окувга халк акында туьрли-туьрли ойларга алданып, яшады. Авылдаслар онынъ язган затларынынъ баспадан тез ара шыгаягын сакладылар. Тенгиздинъ оьзиннен язувы акында сорамага тартындылар, а Тенгиздинъ мактангандай заты йок эди. Кой кыркувдынъ шагы етти. Тенгиз ислеген складта куллыклардынъ кайнаган заманы эди. Кыркув пункты тувра складтынъ касында орынласкан. Язлык бойы ол оьзге куллыкшылар ман бирге пунктты аьзирлев мен каьр шекти. Мунда стеллажлар беркитилдилер, электромашинкалар туьзетилдилер, транспортер куралды, тыншаюв уьшин боьлмелер ярастырылдылар, креолинли ванналар салындылар эм койлар шашылмастай этилип коралар тартылдылар. Эртенъликтен кешке дейим койлардынъ манъыравлары, машинкалардынъ, трнспортердынъ ызылдаган сеслери тоьгеректи бийлеп, яздынъ биринши юмаларында кой кыркув басланды. Тап эртегилерде, бурынгы йырларда айтылганша, юнинде кара торгай уя эткен дегендей койларды койшылар айт деп бередилер, олар кыркувшылардынъ колларыннан яланъашланып, еп-енъил болып шыгадылар, кыскаяклылар юнди айырып бастырадылар, куллыкшылардынъ арасында шапкылап юрген учетчик, аьдемлердинъ кырккан койларынынъ санларын билип, оларды бор ман тактага туьсиреди. Кыркувшылардынъ бригадасы он бес аьдемнен туьзилген. Олар - туьрли куллыклар ман каьр шегип юрген аьдемлер. Уьшеви - шофер яслар. Сарзаман, карасакал Суьлеймен - пенсионерлер, Тенгиздинъ уьйкен кардашы Карадав - агроном эм тагы да сондай баскалар. Юн бастырув ман каьр шеккен бес кыскаяклы коьп саьбийли болып, уьйлеринде олтырып, оларды карайтаган авылшылар. Сосы бригадада Тенгиздинъ уьйкен аьптеси Алтыншаш та, мундай кайнавлы ислердe сийрек коьринетаган авыл библиотекари Алиме де бар. Койларды аькелген койшылар да ярдам этип юредилер. Эки складтынъ куллыкшылары, ишлеринде Тенгиз де болып, юн ювув фабрикага катнайтаган машиналарга юклерди тиейдилер. Куллыкшылар базласып ислейдилер. Биринши куьн уьш шофер яс, алпыс бесер кой кыркып, баьрисин оьзлерине караттылар. Электромашинкады коьтере де яратпайтаган карасакал Суьлеймен, ясларга енъдирмеек болып, экинши куьн етпис кой кыркты. Аьр койдан бесер килограмм юн деп санап караганда, Суьлеймен кырккан койлар уьш юз элли килограмм юн бердилер. Алдышылыкты белгилейтаган байрак уьш куьн Суьлейменнинъ стеллажына кадалып турды, Оннан сонъ алдыга сакламастан школада алдын историяды окыткан пенсионер Сарзаман ман Тенгиздинъ уьйкен агасы агроном Карадав шыктылар. Кара куллык этип шыныкпаган аьдемлердинъ алдыга шыгувлары оьзгелерди сейирге калдырды. Олардынъ аьр бириси, сексенер кой кыркып, доьртер юз килограмм юн берди. Кыркувшылар бир костюмга не шаклы юн кететаганын билип, Сарзаман ман Карадав 220 костюмнынъ юнии кыркканлар деген хабарды яйдылар пунктта. Исси куьннен сонъ, куллыкшылар тыншаюв боьлмесине йыйыладылар, озган куьннинъ хабарын айтып, телевизор карап олтырадылар. Аьр заман хабарды алдышылар бaслайдылар эм олардынъ ойларын баьриси де макул коьреди. Алдышы авысканлай, сый да, оьрмет те, макуллык та, авысады. Кимнинъ арбасында болсанъ, сонынъ йырын йырла деп сынтаслышылар босына айтпайдылар. Бас дегенде алдышылыкты алган шоферларды тынъладылар.

- Биз, шоферлар, оьзимизди кайсы исте де коьрсетермиз, - деди мактанып караборан Тагир.

- Кереккенде баска куллыкларга да яравлы экенлигимизди де коьрсетпеге боламыз, — деп Шоматтынъ улы Мырзабек ога косылды.

- Шоферлар классы - дуныя классы! Оьзинъиз ойлап каранъыз, савлай дуныядынъ шоферлары ислерин токтатсалар, не болаякты? - дейди, баьри зат акында дуныялык масштабта соьйлемеге суьйген уьшинши яс Айдемир.

- Арба ша?.. - деди Суьлеймен. Боьлмеде олтырганлар карттынъ соравын яратпадылар. Олар соьзге кирискен Суьлейменге шувылдап, картларды сыйлайтаган болсак та, тек олардынъ эски карамлары сынтаслышыдынъ яшавын артка тартады деп бир даваз бан явап бердилер. Ама эртенгиси куьн шофер яслар тындылар. Боьлмеде олтырганлар, карамларын картларга бурдылар. Суьлеймен, буьгуьнги затларды айтып болган сонъ, аьвелги яшав акында хабарлады.

- Болган заманлар... - деп карасакал Суьлеймен кылыйыннан телевизорда коьринген сары шашлы диктор кыскаяклыга карап алды. - Болган заманлар... Койлар танадай, юнлери куьмистей, алтындай болганлар. Оларга караган курткалардынъ шырайлары нурланган. Наьсиплилер олтырып, эртенъликтен кешке дейим юнди юнтараклар ман тараганлар, оннан сонъ ийиргенлер, тиккенлер ...

Олтырганлар битилип, яс диктор кыскаяклыга карайдылар, кылыйларыннан Суьлейменге карамларын таслап, басларын ийип, картка разылыкларын билдиредилер. Уьш куьн Суьлеймен кыркувшыларга, юн бастырувшы кыскаяклыларга, склад куллыкшыларына сынтасшылардынъ бурынгы яшавын суьвретлеп турды. Ол кийизлердинъ кайтип этилуьви, куьйизлерге калай ока кыйылувы, ямышылардынъ, сымлардынъ, кийиз боьрклердинъ кереклиги акында хабарлады. Уьш куьннинъ ишинде Суьлеймен оьзининъ хабары ман тынълавшыларды бездирди. Доьртинши куьн электрокыркув пунктына автолавка келгенде, этнография акында тынълав кутылды. Сосы куьн кой кыркувдынъ янъы рекорды данъкланды. Карадав ман Сарзаман сексенер кой кырктылар. Агроном авылда эситилмеген «оренбург» йосык пан иследи. Ол койды артына олтыртып, алды аякларыннан бир колы ман ыслал, баска колындагы машинкасы ман сейири калган койдынъ ак тонын шешип алды. Сарзаман болса, ата-бабалар кырккандай, каншы ман куллык этти. Суьйтип автолавка келгенше олардынъ аьр бирисининъ колыннан сексенер кой енъилленип шыкты. Тегершиклердинъ уьстиндеги туькеннинъ эсиги, коьз кыздырып, ашылды. Агроном Карадав Тенгизди акша аькелмеге деп уьйге йиберди. Эм оьзине автолавкадан аьлемет ярасыклы итальян костюмын сатып алды. Сосы куьн тыншаюв боьлмеде боьтен де бек шавшувлы эди. Эрлер эм кыскаяклылар агрономнынъ алган костюмына хайырлы болсын айттылар, оны коллары ман ыслап, юмараклап карадылар, мактадылар алынган кийимди, мактадылар онынъ исте кулланган «оренбург» йосыгын да. Алдын школада историяды окыткан пенсионер Сарзаман да оьктемсип, йибек колявлыгы ман куьнде кызарган елкесин суьртип, аьдемлердинъ сабырланганларын саклап, хабар айтпага аьзирленди. Сосы куьн баьри куллыкшылар оны тынъладылар. Карадав уьндемес аьдем болмаган болса, оны да тынълаяк эдилер, неге десенъ ол да алдышы эди.

- Оьзинънинъ кайдай экенинъди билеек болсанъ, алдынгы яшавды, бурынгы яшавды, таварыхты билмеге керек, - деп алдын школада историяды окыткан Сарзаман аьдемлердинъ коьзлерине карады. Билмеге керекпиз! Халктынъ, бизим халкымыздынъ кайдан шыкканын билмеге керекпиз де?!

- Аьше, аьше! - деп олтырганлар разылыкларын билдирдилер.

- «Биз Сынтаслыданмыз, биз сынтаслышылармыз!» - деп мактанамыз, коькиректи согамыз. А биз киммиз?.. Билмеймиз... Боьлмеде олтырган Тенгиз сескенгендей болды: алдынгы окытувшы Сарзаманнынъ соьзлери онынъ сонъгы заманда ойланатаган затлары ман келисли эди. Уллы-топырактынъ акында, Сарзаманнынъ айткан затларына Тенгиз, карт окытувшы ол соьзлер мен эригин язады деп ойланып, артык эс бермейтаган эди.

- А биз тарийхты мисетке санамаймыз, - деп Сарзаман хабарын бардырды, - куьлеймиз тарийхтынъ уьстиннен. А тарийх бизим уьстимизден куьлейди, савлай еримизди силкишлеп куьлейди...

- Куьлегенин эситкесинъизбе? - деп Тенгиз коьтере де сейирсинди, неге десенъ онынъ эсине танъ атаятыргандагы куьлки туьсти. Олтырганлар сыкылдап куьледилер.

- Билемен, - деди Сарзаман каты айтып. Билемен, тарийх бизим уьстимизден куьлейтаганын билемен. Биз тарийхты билсек, куьлки де койылаяк.

- А онынъ уьшин не этпеге керек? - деп Тенгиз асыгыслы сорады.

- Не зат дейсинъме?. Уллы—топыракты казбага керек! Онда бизим савлай бурынгымыз, тарийхымыз коьмилген... Боьлмеде олтырганлар, куьлкилерин ясыраяк болып, бетлерин бурып, телевизорга карадылар.

- Сосы телевизорды соьндиринъизтагы,- деди Сарзаман, соьзине эс этпевлерин сезип. Аман да онынъ айтканын олтырганлар абайламай, уьндемей телевизорга тигилип, «Кино ман эл кезуьв» клубын карайдылар . Олтырганлардынъ ога эс бермейтаганларына айыпланып, Сарзаман куьрсинди эм, кисесиннен кол явлыгын шыгарып, елкесин суьртти.

- Бизим бурынгымыз, аьше, онда барып кайдан туьскенди? - деп Тенгиз уьнсизликти бузды.

- Сен сорайсынъ, кайтип деп? Ол оьзи кеткен онда эм оны савлай Сынтаслы казып шыгармаса, биз онынъ кайдай экенлигин де, кайтип онда туьскенин де билмей калаякпыз.

- А не зат пан бурынгылык тарийх белгиленеди? - деп Тенгиз куьлемсиреп картка карайды.

- Вуа, кайтеди сосы, соравлар ман карт аьдемди бездирдинъ де! Тыншаймага бертага аьдемге!.. деп ашувланды Тенгиздинъ энъ уьйкен аьптеси Алтыншаш. Иниси Карадав алдышы болып шыкканга Алтыншаш сосы куьн айлак куванган эди. Ол аьдемлерге йылы куьлемсиреп, коьнъили аьруьв экенин коьрсетип турды. Ама Тенгиз оьзининъ келиспеген соьзлери мен онынъ коьнъилин бузбага туры.

- Алтыншаш, кайгыргандай зат йок, бебенъ мени мен дурыс затлар акында соьйлейди. Эште, оннан аьдем болаяк! - деп алдынгы окытувшы Тенгизди мактады.

- Уьшинимендеме?! - деп Алтыншаш тагы да яркылдап кетти. Сонъ ол, турып, Тенгиздинъ касына барып, онынъ басын сыйпады да: Сен сол такым акылга кайдан уьйренген экенсинъ?! - деген юмсак соьзлери мен ога разылыгын билдирип, олтырганлар ман аманласып, уьйден шыкты. Алтыншаштан сонъ, калганлар да бир-бирлери мен аманласып, алжын-гулжын соьйлейтаган карт пан яс аьдемди калдыратаганларына ишлериннен суьйинип, уьйлерине кайттылар. Сарзаман телевизорды соьндирди эм Тенгиздинъ касына келип: - Бурынгыдынъ не зат пан белгиленетаганын, неде тарийх барлыгын мен оьзим де билмеймен,- деп баслады историядан окытувшы болып ислеген карт.-Оны муна бизим туратаган еримиз айтар. Ол затлар книгаларда болмага тийисли, бурынгылардынъ кулланган савыт-сабалары да аз зат акында айтпас. Не де болсын савлай сыр-бизим еримизде. «Сырынъ-сыбырынъ—яшаган еринъде», - деп халкымыз босына айтпайды, ясым ... - деп Сарзаман соьзин боьлди. Хабарын бирев эситип олтырмасын деп, ол ян-ягына карады эм бир инсаннынъ да йок экенлигине юреги тыншайып, Тенгиз бетке энъкее берип, тоьмен давазы ман: - Билесинъме, мен онда сап-сав аьдемлер бар деп ойланаман! Сап-сав аьдемлер... - деди ол. Тенгиз сескенип кетти эм карттынъ тувра коьзлерине карады, карттынъ кылы да кыйшаймай, тынышлы экенин коьрип, неге эсе де онынъ соьзлериннен коркты.

- Кайтип ол? Сап-сав аьдемлер ер астында яшап болама? - деп Тенгиз сыбырдап сорады.

- Яшайдылар, аьше, олар сонда яшайдылар, - деп карт кабакларын туьйип, яска карады.-Аьше, яшайдылар,- деп косты. Тенгиз уьндемей сескенишли болып, картка карай берди. Сарзаманнынъ, алаллык коьринген, юзи туьрленип баслады, танавлары шатлап, коьзлери битилип, яска тускалдылар. «Эште акылы авысаятыр», - деп Тенгиз ишиннен ойлады. Сол арада карт тагы даавызын ашып: - Мен бу затты соьлеге дейим биревге де айтпаганман. Айтсам да, ким ыйнанаяк ога?! «Алжыган» деп айтаяклар, - деди ол. - Юр барып Ногай ман онынъ кырк тоьреси соьйлейтаганын тынълаяк. Турагалган Сарзаман Тенгизге языксынып карады. Тенгиз тургысы келмей турды. Сарзаман, ерге юмсак басып, уьндемей пештен шыкты. Тенгиз де: уьнсизликти бузбага коркып, Сарзамандай аяклары ман ерге аявлы басып, пештеги шыракты соьндирип, карттынъ артыннан шыкты. Ерге каранъы туьскен эди. Юлдызлар ярык янадылар. Янъы тувган ай, алтын сыргадай, юлдызлар арасында йылтырайды. Уьйлердинъ терезелериннен каранъы орамга ярыклык тоьселген. Авылдынъ бир шетиннен кобыздынъ сеси эситиледи.

- Бир кайта кеше, - деп Сарзаман Тенгиздинъ касында токталды, - мен Уллы-топырактынъ касына барганда, Ногай ман онынъ кырк тоьреси термеде олтырып хабарласканларын коьрдим. Сол кырк тоьрединъ ишинде Эдиге аьлемет заманлар акында соьйледи. Олар ман бирге Орак пан Мамай да, Эртаргын ман Эр-Досмамбет те, Шора да эм баска белгили аьдемлер де бар эдилер... Мунавы не затлар «мандыраклайды» деп, Тенгиз ишиннен айлак сейирсинди.

- Эртеси кеше барганда,- деп Сарзаман айта берди хабарын Ногай ялгыз карт пан олтыры эди. Сол карт мага бек усаган эди. Бети де, давазы да, соьзи де-тамам оьзим. Ол мени касына шакырып, мунадай затлар акында айтты: эгер савлай Сынтаслы мезарга келип, Уллы-топыракты казбаса, сынтаслышылар оьзлерининъ бурынгысын оьмири билмей калаяклар. Сол заманда Ногай мени де, ана картты да акылсызлар деп койды. Уьйтип айтканы аз болса, акылы басына сыймайтаганы уьшин картты оьзи аскакка асаягын айтты, мени болса, акылым уьшин сосы дуныядагылар аскакка аспага кереклер деди. Биз карт экевмиз сосындай зат акында соьйлестик: ол мага бурынгыды билмеге суьйген аьдемди аькелерсинъ деп тиледи, а оьзи болса, оьзлерининъ аьдемлери арасында келеек заманларда болаяк затларды билмеге аьсирет болган кисиди аькелермен деди. Онынъ бу затларды айтувынынъ маьнеси бар: ол мени аскакка ассалар, бурынгыды билгиси келген аьдемлер болмас деп коркады...

«Мунавы дурыс болмаган затлар акында хабарласа да, онынъ соьзлеринде акыйкатлыктынъ ушкынлары барлыгын сезесинъ»,-деп Тенгиз ишиннен ойланды. - Аьше, - деп Сарзаман хабарын бардырды, - ол карт-меним суьлдерим, ол - мен оьзим. Мен оьзимди бир заманлар яшаганымды билемен эм мен оьлсем де, бир заманларда янъыдан туваягыма да ыйнанаман... Сарзаман хабарын кутылды. Экеви де уьндемей мезардынъ касына еттилер. Сарзаман кыйкылдатып, авызды ашты. Тенгиздинъ бетине каранъыдан елемик сокты. Сарзаман токталган ясты асыктырды. Яс алдына тешкеруьвли карап, бир затка оратылаяктан коркып, асыкпай карттынъ артыннан адымлады. Карт, басказыклардынъ арасындагы сокпакты оьмири таныгандай болып, бир затка да оратылмай, аякларын каты басып, алдыда барды. Тенгиз, кешелерде мезарда йинлер, шайтанлар, тирилген оьлилер боладылар деп бала заманда эситкен хабарларды эсине туьсирип, сескенип кетти. Бир сынтастынъ касында бир зат йыбырдагандай коьринди эм кайдай ды бир сес кулакка шалынды, ястынъ апаты кетип токтады. Сес бирден йогалды эм Тенгиз ян-ягына да карамай, Сарзаманнынъ артыннан зыранълады. Олар тегаран бир тоьбеге еттилер.

- Мине Уллы-топырак! - деп давазын коьтермей, сукланып айтты Сарзаман эм колын Тенгиздинъ ийнине салды. Карттынъ сувык колыннан Тенгиз сескенип алды. Каранъа туьнде мезарга келип, алжыган картка тагылганы уьшин Тенгиз оькинди.

- Кел бираз олтырайык, - деп Сарзаман эринлери мен йыбырдады. Олтырдылар.

- Эндигиси бираз саклап турайык, олар оьзлери баслайтаганлар, - деди Сарзаман. Олар олтырып, кайгадер заман сакласалар да, бирев де коьринмеди эм бир зат та эситилмеди. Сарзаман шыдамсызланып, йыбыр-йыбыр этип олтырды.

- Эште оны аскакка аскан боларлар! - деп, карт оькинишли айтып бармакларын кайырып тарсылдатты. - Йолыгыс болмады. Эгер Сынтаслы эртен Уллы-топыракты казып басламаса, мен оьлеекпен. Яс, сен эртен келерсинъме, э?-деп тиледи Сарзаман.

- Мага куллыкка бармага керекти де, - деп асыгыслы яваплады Тенгиз.

- Муна зат сенинъ куллыгынънан да бек керекли де ... - деп Сарзаман йыламсыраган давазы ман айтты. - Аьше, мен ойланарман, - деди Тенгиз. Туьн ортасында олар аманластылар. Танъда Тенгиз сол баягы куьлкиден уянды. Куьлки, алдын бир де болмаган куьш пен, савлай тоьгерекке яйылды. Ол куьлкиден уьйлер шайкалып, уьйлердинъ телетин тоьбелери, ойында кол соккандай занъырадылар. Алыстагы тоьбешиклер де даяналмай силкинип—силкинип куьлегендей коьриндилер. Куьшли куьлки сес ер астыннан гуьрилдеп шыкты. Тенгиз басын терезеден шыгарып, тыска караганда, эсиктинъ басамагында яткан ийт авнап-авнап ойнайтаганын коьрди. Куьлки сес бирден койлды. Тоьгерек як тынды. Коьктеги юлдызлар артлы-артыннан соьне бердилер, ак шынъдай ай туман баскан коькте ясырынып йогалды. Кораз бакырды. Онынъ артыннан баска коразлар да давысларын тоьгерекке яйдылар. «Ол не аьлемет затты? Акылым меним дурыспа экен? Не куьлки ди бу?» - деп кужырланып Тенгиз оьзи-оьзиннен сорады. Аман да явап таппай, туьнегуьнги кешеди эсине алды. «Алжыган карт! Кайтип ол юз йыллар артта оьлген аьдемлерди коьрип болган экен?! Ол не затларды оьзи онынъ туьнегуьн мандыраклаганы? Кой соны, куллыкка барайым», - деп ойлады Тенгиз. Эртенъликте Сарзаман Уллы-топыракты казып баслаган деген хабар авылга яйылды. Бир шетен корадан баска шетен корага, бир штакеттен оьзге штакетке, бир уьйден баска уьйге, бир орамнан баска орамга, Советтен конторага, ындырдан кырдагы бригадаларга, ушты бу хабар. Оны эситип, савлай авыл мезарга йыйылды. Картлар, курткалар, яслар, кыскаяклылар, эркеклер, яс кеншеклер, балалар мезарга келдилер. Шугадан тигилген кенъ галифе ыстан, кайыс белбав ман бувылып тыска шыгарылган коьк коьйлек, кирз этиклер кийген Сарзаман колындагы казгыр ман тоьбеди бир ягыннан казып туры эди.

- Кой соны, карт аьдем, не затлар этесинъ? – деп аьдемлер оны токтатаяк болдылар. Сарзаман казувын токтатпай: - Сиз уьшин шалысаман! - деп яваплады. Мезардынъ алдына «Волга» ман авыл Советининъ басшысы эм совхоздынъ директоры келип токтадылар. Аьдемлердинъ гуьрилдеви куьшленди.

Совет басшысы тоьбеге коьтерилип колын коьтереди. Аьдемлердинъ шав-шувы тоьменленип, коьтере де токталады. Сарзаман, бир затка да эс этпей, ерди каза берди.

- Ямагат!- деп соьзин баслады Советтинъ басшысы. Онынъ соьзине эс этпейтаган Сарзаманга бурылып: - Сен де тынъла, окытувшы ... - деди. Сарзаман токталып, казгырдынъ сабына таянды, коьзлерин шуькирейтип, соьйлейтаганга карады.

- Ямагат!- деди тагы Советтинъ басшысы тамагын кырып,- Авылдынъ ерин не зат уьшин казатаганын сиз муна карттан сорагасызба? Яде карт авылдынъ ерин казбага болаягы ман болмаягына ызын алгансызба?

- Йо-о-к!- деп шувылдадылар авылшылар.

- Йорыкты бузбага ярайма, аьше?- деп Советтинъ басшысы аьдемлерге карады.

- Мага соьз айтпага болама?- деп Сарзаман, Советтинъ басшысындай алдыга шыгып, колын коьтерди. Ол аьдемлердинъ шырайларына тешкеруьвли карай берип, боьркин шешти, агарган басын коьрсетип, оьз соьзин баслады: - Ямагат! Мен Уллы—топыракты казбага кереклиги акында кайзаманнан бербетин айтаман. Эне сиз буьгуьн савлайынъыз да йыйылгансынъыз, аьр биринъиз бирер казгырды колынъызга алынъыз, тоьбеди буьгуьн казып кутылаягымызга шекленмеймен. Аьдемлер арасында куьлки яйылып кетти.

- Ак термеде Ногайды эм онынъ кырк тоьресин коьргеннен бери... Сарзаманнынъ соьзин кимди бирев боьлди: - Кайдай ол ак терме, кайсы Нукайды айтасынъ, тоьмен бетте яшайтаган Нукайма?.. Аьдемлер тагы куьледилер.

- Йок, - деп Сарзаман тагы да соьзин бардырды.—Мен бес юз йыл артта яшаган аьдемлерди коьргемен ...

- Ва-ву-у! - деп сейирсиндилер йыйылган аьдемлер.

- Ай, наьсипсиз аьдем!-деп эринлери мен йыбырдадылар курткалар. Сакаман картлар тиллери мен шакылдатып, тынысларын авыр алып, карадылар Сарзаманга. Яслар эм кызлар карттынъ акылы авысканына шекленмей, ога сейирли карамлары ман тигилдилер.

- Йок, сиз меним акылым дурыс тувыл деп ойланманъыз, - деди Сарзаман.

- Ай, язык, аьше сав деп ойланаякпызба? Берли оьзине берли деп оьмири - де айтаяк тувыл,- деп бирбирлери мен соьйлестилер курткалар. Аьдемлер айлак та шувылдастылар. Сарзаман саьспеклеп карады оларга. Советтинъ басшысы, колын коьтерип, шав-шувды койдырды.

- Кыскасыннан,- деп ол Сарзаманга карамын бурды, - аьдемлердинъ йорыгын не затка бузгасынъ? Оьзинъди аклаяк уьшин не зат айтпага болаяксынъ?.. Сакаман картлар басшыдынъ соьзин боьлдилер, оны касларына шакырып, ойлары ман боьлистилер. Сол арада: - Ямагат! - деген Сарзаманнынъ куьшли давазы шыкты. - Мен Эдиге мырзады коьргемен, Шорабаьтирди ... Мен сол заманларда, баска шакларда яшайтаган оьзимнинъ суьлдерим мен соьйлегемен...

- Ваа-ву! Мунавы не затлар куяды?!- деп сакаман картлар ман турган Суьлеймен сейирсинди.

- Язык аьдем, язык аьдем! - деп яс аьдемлер де, картлар да шувылдастылар.

- Эгер Сынтаслы Уллы-топыракты казбаса, бурынгылыкты ол коьтере де билмей калаяк, деп айткан меним суьлдерим... Аьдемлер оны тынълавларын койып, шашылып басладылар.

- Туьнегуьн кой кыркувда алдышы болып шыкканы басына соккан болар, эште, - деп аьдемлер, куьлевлерин коймай, мезардан таркай бердилер. Арасы коьп кетпей, мезардынъ авызы алдына «Скорая помощь» машинасы келип токтады. Онынъ ишиннен шыккан ак халатлы эки эркек тоьбеге асыкты. Олар, бир зат та анъламай турган Сарзаманнынъ эки яктан да колтыгыннан ыслап, оны сары туьсли машинага киргисттилер. Машина райцентрге карап йолланды. Авыл бир кесек заманга тынды. Сарзаман ман болган затлардан сонъ онынъ иниси Акылбекке сынтаслышылардынъ карамлары туьрленди. Саьаттинъ стрелкаларын айландырганнан баска болып, онда терис эткен зат коьрмедилер эм оны агасына коьре колай экен деп санадылар.

Сарзаман ман сосындай затлар болып, бир кесек заман кеткен сонъ Тенгиз-аларга алыстагы Норильсктен суьтли кардашлары Солтан-Гирей Есенеев келди. Тенгиз-аларга ол суьтли кардаш кайтип болганы акында айтып озайык. Солтан-Гирейдинъ атасы савлай халкка белгили ат урлавшы болган, онынъ акында соьлеги куьнлерде де тап эртегидегинше айтадылар. Онынъ урлаган йийренлери, буланлары, шал айгырлары картлардынъ эслериннен кетпейдилер. Солтан-Гирейдинъ атасын кан оьшин аламыз деп Есенейлер оьлтиредилер, неге десенъ биринши болып канды ол тоьккен. Атасы оьлтирилетаган йыл Солтан-Гирей тувган. Кан тоьгис, оьш алув баска болмасын деп, халк эки тукымды ярастыраяк болган. Халктынъ макулы ман Солтан-Гирейди болса Тенгиз-алардынъ атасы асыраган, Тенгиздинъ анасы болса асыравга эмшек суьт эмгисткен анасы болган. Солтан-Гирейдинъ оьз анасы байы оьлгенли бир эки йылдан сонъ, дуныядан кешкен. Сол заманда Солтан-Гирей коьтере де Есенейлердинъ баласы болып калган. Аьскерден сонъ Солтан-Гирей Сынтаслыга кайтпады. Институтка туьсти, окыды. Инженер болган сонъ алыстагы Норильскте яшамага токтасты. Онда ол уьйленди эм йыл сайын авылга кардашларына конакка келе турды. Оны ман бирге орыс пишеси Катя эм сынъар кызлары Анжела да келдилер. Келсе де, ол бос колы ман келмейтаган эди. Аьр бир кардашына савгалар аькелетаган, биревин де эслемей калдырмайтаган эди. Карадав да Солтан-Гирейдинъ келуьвин хош коьрип алатаган эм кой сойып, халкты йыйып, кардашын аьр заманда да сыйлайтаган эди. Суьйтип бир куьн эртенъ мен Тенгиз-алардынъ каралдысынынъ штакет кораларынынъ алдына ясыл такси келип токтады. Онынъ ишиннен йылтыравык куба туьсли костюм, басына шляпа кийген, караборан юзли, буькир бурынлы, кара коьзлери ойнаган эркек шыкты. Таксидинъ баска эсигиннен толы кевдели кыскаяклы коьринди эм онынъ артыннан асыгып туьскен сары шашлы кыз бала ян-ягына куванышлы карады. Кыз бала бир бес-алты ясында эди. Онынъ коьп-коьмек коьзлери анасына усаптылар, шуькирейтип куьлемсиреви болса, тап атасындыкы эди. Кызалак эки колын яйып: - Тагы да курортка келдик! Калай аьруьвди!—деп айлана берип, конъыравдай йинъишке давазын занъыратты.

- Токта бир! Оьзинъди аьруьв этип юргист! Эркелевди кой! - деп анасы кызын шамгалмага асыкты. Уьйдинъ ашык терезелеринде эки енъгединъ де баслары коьриндилер, олар сасканнан не зат этпеге кереги акында билмей, келгенлерге карай бердилер. йылы куьлемсиреп, конак алмага, Карадав шыкты. Онынъ артыннан Аьруьвин мен Тенгиз шыктылар.

- Хош келдинъиз! Хош келдинъиз! - деп Карадав кайтарып айтып, Солтан-Гирейди кушаклады.

- Сен де, Катя, хош келдинъ! - деп Карадав суьтли кардашынынъ пишеси бетке бурылып, колын созды.

- Сен де, Анжелла, хош келдинъ! - деп ол кызды колына коьтерип, басыннан оьпти. Аьруьвин мен Тенгиз де Солтан-Гирей мен эм онынъ пишеси мен саламластылар.

- Анжелла Солтан—Гиреевна! - деп, ойнап айтып, Аьруьвин кызды коькке коьтерип, ушырды. Солтан-Гирей Тенгиз бен кушакласканда, боьтен де суьйинип: - Туьнегуьнги кылыксыз бала, каратага эркек болган! Ал эне тойынъа келип болмадык, куллык, йол да узак... - деп йылы куьлемсиреди.

- Хайырлы келин болсын! - деп Солтан-Гирейдинъ пишеси колын созып: - Кала келин?! Тез болып коьрсетинъиз... - деди. Тенгиз кызарып, уялды. Басын тоьмен салып, соравга кайтип яваплаягын билмеди.

- Ол янъы аьдетлерди тутады. Уьйленди де, айырылысып койды... - деп Аьруьвин, Тенгиз уьшин явап бермеге асыгып, кажавлады.

- Кайтип ол! Айырылдынъ солма? - деп сорады Солтан-Гирей, сонъ куьлемсирей берип, Тенгизди ийинлерине какты, Карадавдынъ балалары кабакларын туьйип, конакларга каралдыдынъ ишиннен карап турдылар. Олардынъ карамлары сары шашлы Анжеллада йыйы токталдылар. Кыздынъ бурынгысы йыл келгени балалардынъ эслеринде эди, ама ол заманда Анжелла кишкей болганы уьшинме, яде авыл балаларынынъ тиллерин анъламаганы уьшинме, бир-бирлери мен ювык досласканы йок эдилер. Карадав конакларды уьйге киргистти, а Аьруьвин мен Тенгиз, таксидинъ ишиннен юклерди алып, олардынъ артларыннан бардылар. Каралдыда сайлам кийимлерин кийген енъгелер Cолтан-Гирейди кушаклап, саламластылар. Солтан-Гирейдинъ пишеси оларды коьргенде, суьйинип, экевин де бирге кушаклады.

- Калай аьруьв болгансынъ, Ассирей! - деди ол уьйкен енъгединъ бетиннен оьвип. - Сен де Инжихан аьруьв болгансынъ! - деп кишкей енъгединъ де бетиннен оьвип алды. Эки енъге де, конак кеншекти эркелеп, бир даваз бан: - Сен де, Катюш, хороша! - дедилер. Конакларды уьйкен пешке киргистип, стоьл ярастырып басладылар. Тенгиз былтыр йок болатаган коразды Карадавдынъ балалары ман ыслаяктынъ каьрине туьсти. Тенгизге биринши хабарды сосы кораз яздыртканын билесинъиз. Балалар да, каралдыды ала бакырыкка толтырып, коразды кувдылар. Юреги ярылган кораз, котаннынъ ашык эсигин бирден коьрип, ишине ювырып кирди, коразды ыслайтаганларга да кереги сол эди. Эсикти артыннан явып, Тенгиз де котаннынъ ишине кирди эм бир неше такыйкадан коразды ыслап оннан шыкты. Кишкей енъге казануьйден пышакты, кумганды, бетявлыкты аькелди. Тенгиз бир аягы ман кораздынъ канатларына, баскасы ман аякларына басып, басын кубылага бурып, тилин шыгарып, ишиннен «пысымла» айтып колындагы пышакты янувардынъ мойнына тийгистти. Кораз сонъгы кере силкинди эм мойныннан шорылдап кан тоьгилди. Енъге сескенип януварга карады да, басын баска якка бурды. Кораздынъ яны шыкканда, Тенгиз оннан эрек тайып, енъгеден сув тиледи. Бас дегенде пышакты, оннан сонъ колларын юва турып: - Онынъ яны кайда ушкан экен, э? - деп кишкей енъгеден сорап алды.

- Кайда да ушсын, эндигиси ога баьри бир! - деп енъге, аякларыннан ыслап, коразды казануьйге аькетти. Конаклар хабарласа берип, кавызлы бал, май-пыслак, артыннан исси шай ишип олтырылар. Анжелла бир тербиясыз зат этип олтырмасын дел, Катя кызына карай турады. Ол колын кавызга созганда: - Анжелла, шыбанъды батырып олтырма! - деп эртерек айтып кояды.

- Дядя Аьруьвин, а бал тамам мунадай болып оьсеме? - деп кызалак бармакларын соргышлай берип, орыс тилинде сорайды.

- Йок, оны буьйтип балшыбынлар этедилер. Анжелла Солтан-Гиреевна, - дейди Аьруьвин, кыздынъ басын сыйпап.

- Балшыбынлар? Бр-р-р... деп шийкенип кыз ийинлерин куныстырады. Астан сонъ Солтан-Гирей аькелген савгаларын уьлестирип баслады. Савгалар беруьв кутылганда, Алтыншаш та келди, ол Солтан-Гирей мен де, Катя ман да кушакласты. Келген конактынъ сыйына кеште той эттилер. Карадав карасакал Суьлейменди шакырды, а ол Солтан-Гирей уьшин деп эртерек кой ыслап турган эди эм оны сол кеше сойдылар. Каралдыда от ягып, уьйкен тойларга деп сакланатаган казанды этке толтырып илдилер. Ас болганда, кыскаяклылар кесек-кесек этлер уьйилип салынган тепшеклерди, исси сорпасы куйылган аякларды уьйге тасый бердилер. Эркеклердинъ стоьллеринде Солтан-Гирей аькелген ярасыклы дурбатлары ман вискидинъ домбай сиселерге авылшылар кызыксынып карадылар. Аракы ишпеге суьймейтаган Суьлейменнинъ оьзи согыстырып ишти. Баска пеште Катя ман кыскаяклылар олтырдылар. Олар шампанский мен, алува ман, туьрли каьмпет-колашлар ман сыйландылар. Катя стаканларга шампанскийди куйып: - Тартынъыз, кызлар, тартынъыз! - деди, юзиннен куванышты кетирмей. Кыскаяклылар стаканларын эринлерине тийдирип: - Эсирдик, эсирдик! - деп куьлемсиредилер. Эркеклердинъ стоьллерине ас салып кирген енъгелер шампанскийге толы стаканларды колларына алганларында, шай ишип тоьрде олтырган Алтыншаш кабагынынъ астыннан оларга карап: - Ишинъиз, ишинъиз... - деп, олардынъ этетаган затларын яраткандай болып, соьйледи.

- Кайтеди сосы кайынбийкемиз? Эсиртеек боласынъма бизди? - деп енъгелердинъ бириси, ишкиси келмейтаганын билдиргиси келип, кене де стаканыннан уртлап алады. Агалары болганнан себепли Тенгиз стоьлге олтырмады. Ол аякшы болып юрди. Керек заманда бетявлык созды, оьтпек кести, сиселерди ашты, шынъ аяклардан коьзин уьзбеди, толтырып куя берди. Солтан-Гирей бир неше кере виски толган стаканды созды, Тенгиз агаларыннан уялатаган болса да, конактынъ тилегин этип, оны ман согыстырып ишти. Солтан-Гирей стоьлден турып олтырса, Тенгиз оны ман бирге шыгады. Суьйтип бир шыкканларында Солтан-Гирей ястынъ ийнине колын салып эм акырыннан кага берип: - Эркек сен, эркек! - деп оны мактады. Таза авага шыкканда, Солтан-Гирей неге эсе де тынысын терен алады, куьрсинеди. Тоьгерекке карап коьзлери канмайдылар, яны тоймайды.

Коькте быдырап йылтыраган юлдызлардынъ арасындагы ай ерге ярыгын мол себеди. Тыныклыкты бузып, алыстагы сувдынъ шувылдавы эситиледи. Бетти сыйпаган кешединъ елемиги-аьлемет. Каранъада тереклердинъ суьлдерлери кужырлы болып коьринедилер, олар, кешединъ тыныклыгына кулак салгандай болып, ясыртын тыныс алганга усайдылар. Котандагы силостынъ ашшы ийиси бурынга согып алады. Ер де, кеше сувыкланганын, оьзиннен шыгатаган дымлыгы ман билдиреди. Котаннынъ янында орынласкан койлардынъ ишинде сыркавлысы йоьткирип, тынлыкты бузып алады.

- Калай аьруьвди бизим авылда! Калай аьлеметти! - дейди Солтан-Гирей, ян-ягына термилип карап. Мунда баьри зат та Солтан-Гирейдинъ янына ювык, юрегине тиеди, артта калган бала шагын эсине туьсиреди, коьнъилин коьтереди. Ол муна якты, муна кесек ерди коьреек уьшин, тувган ердинъ тавысын, тынысын сезеек уьшин, балалыгын эсине алая к уьшин мынъ шакырымларды йолга санамай келеди.

- Суьемен, суьемен Сынтаслыды! Калай бек мен суьемен бу ерди! - деп Солтан-Гирей, Тенгиздинъ ийнин берк ыслап, юрегиндегин тоьгеди. - Бебем, бу еримизди мен кайтип сагынатаганымды сен билсенъ экен? Окын-окында суьйген куллыгымды, суьйген пишемди, сынъар кызымды таслап, авылга кайтайым дегенге етемен. Тувганларынънынъ арасында яшагынъ келеди, Суьлеймендей картларды тынълагынъ келеди, тап-таза коькти коьргинъ келеди, карлыгашлардынъ давазларын эситкинъ келеди, бизим айланып аккан Кобанда бир кере шомылып шыккынъ келеди ... - дейди, коьнъилин босатып, Солтан-Гирей. Эртенълик сайын Солтан-Гирей пишеси мен Анжеллады да алып, сувга барадылар. Авылшылардынъ коьзлериннен олар эрек тайып, куьнге куьйип, балык ыслап куьнлерин озгарадылар. Авылшылар тыншаятаганларды коьрселер, куьлемсирейдилер, боьтен де колындагы кармак сабы ман Катя оларды куьлететагап эди. Соннан себеп Солтан-Гирей оларга коьринмеге суьймеди. Тенгиз алдынгындай болып «экинши шарлакта» яшай эди: туьн ортасына дейим окыйды, колындагы книгасы ман уйклап та кетеди, танъ атаятыргандагы куьлки сестен уянып, саьаттинъ шанъы соккышай мызгайды. Сарзаманнынъ соьзлери эм бактысы эндиги ога тынышлык таптырмадылар. «Оьзинъди билеек уьшин аьвелгинъди билмеге керексинъ, оьзинъди билсенъ, аьвелгиди билеексинъ, аьвелгиди билсенъ, авылынънынъ кайдай экенлигин таныяксынъ... Эгер аьвелгинъди билмесенъ, оьзинънинъ ким экенлигинъди эм не зат уьшин яратылганынъды да билмеексинъ. А эгер оьзинъди билмесенъ, аьвелги не затка керегин билип болаяк тувылсынъ... Аьр бир аьдем аьвелгиден шыккан»,- деген ойларга коьмилип, оьзиоьзине соравлар берип, яваплар тавып, яшады Тенгиз. СолтанГирейдинъ соьзлери де онынъ юрегине туьсип, янын кыйнадылар. Тенгиз де оьзининъ ерин айлак суьеди эм бу ерде туьрли-туьрли заводлар, фабрикалар болып, Солтан-Гирейдей аьдемлердинъ баска якка кетпевлерин макул коьреди. Тенгиздинъ Сынтаслы акында уьйкен книга язбага мырады бар эди. Оьзининъ тоьгерегинде аьлемет яшав озатаганын ол сезеди, ама сол яшавдынъ туьп маьнесине ол шыгалмайды. Стоьлге олтырып, колына каьлем алып язайым дегенлей, авылшылар ога бир-бирлерине усас болып коьринедилер, эм ол бир сынтаслышыдынъ кылыгын, каьсиетин оьзгесиннен айыралмайды. Тек Нургисидей аьдемлердинъ кылыклары ога артык ийги сезилетаган эдилер. А олар Сынтаслыдынъ юзи тувыл экенин Тенгиз аьруьв анълайды. Соннан себеп онынъ колыннан каьлем оькинишли туьседи. Суьйтип язувынынъ сонъына шыгалмай, Тенгиз айт деп окыйды. Эндигиси ол тек классикалы литература ман кызыксынады. Кайтарып окыганда, Гомер мен сукланганы тагы да бек оьседи. Онынъ коьз алдына бурынгы Урым келеди, денъиз ягасында олтырып, йыр шыгаратаган сокыр карт коьринеди. Гоголь мен де сукланады ол. Коьз алдына маштак бойлы, узын бурынлы, ятыскан узын шашлы, айлак та сейирли коьзлери болган киси келеди. А боьтен де сосы аьдемнинъ язган затлары коьзге илинедилер. Туьрлитуьрли шактынъ яшавлары эм аьдемлери: Запорожьединъ эркинли яшавы, яде кишкей орынларды туткан Петербургтынъ аьдемлери, яде аьдемнинъ оьрейин ушыратзган Вий, яде аьйлежи Хлестаковлар тизилисип шыгадылар. Эртенъликте зарядка этип, Тенгиз тоьменге туьседи. Аьруьвиннинъ пешинде «мама» деп бакыраяктынъ орнына «папа» деп Индира бакырады. Басына атасынынъ шляпасын кийген, оьзи яланъаш, колында бала тетиктинъ тегершигин, машинадынъ рулин ыслагандай ыжылдатып, Карадавдынъ энъ кишкей улы тыска шыккан Тенгиздинъ алдына шавып келди. Тенгиз, аянып, колы ман онынъ артына согып, ювынмага кетти. Ювынып болганнан сонъ, ас ишпеге барды. Эртенги ас ишилген сонъ, агалары не зат этилеегин Тенгизге айтып, куллыкларына кеттилер.

Кишкей енъге колындагы Индирасы ман Аьруьвинди авызга дейим озгармага шыкты эм байына эрте кайтарсынъ деп тиледи. Уьйкен енъге, кишкей улынынъ басында атасынынъ шляпасын коьрип, ога ашувланып, согып оны, шляпады тартып алып, оны ман орам бойлап эссиз байынынъ артыннан шыкты. Эки агасы да кеткеннен сонъ, Тенгиз де уьйден шыкты. Тек шыгаяктан алдын анасы тоьбелеген йиенининъ йылавын токтатты эм йылап турган Индирадынъ да бетиннен оьпти. Куьн шувагы, таза коькти кесип ушатаган карлыгашлар йол бойы коьнъилди коьтередилер. Куллыкка он бес такыйкага эрте келип, Тенъиз йолдаслары ман ис акында хабарласты. Оннан сонъ сав куьнди складта озгарды. Кыркувшылардынъ машинкаларына май якты эм оларды язлыкка дейим саклав уьшин ящиклерге салды. Юн тасыйтаган машина келгенде, ога юклер тиеди, машина кеткен сонъ складтагы бир кесек ислерин толтырды, йыйыстырды, уьстиннен коьк халатты ол тек кеште шешти. Эм оьзининъ ис куьнине разы болып уьйге кайтады. Уьйге келгенде де, таьшке мен боклыкты шыгарып, котанды тазалады. Сыйыр савмага аьзирленген уьйкен енъгеге бузавды сыйырдан айырмага ярдамласты. Уьйкен енъге суьтти шелекке зыйкылдатып савады, а онынъ энъ кишкей улы, сыйыр куйрыгын ана якка, муна якка булгалакламасын деп, колы ман ыслап турады. Тенгиз оларга завыкланып карайды. Савув кутылганнан сонъ ол малга ем салды. Сонъ колына бетявлык алып, сувга туьспеге барды, оннан кайткан сонъ янъы савылган суьттен бир кроьжкеди симирип, савлай аьел йыйылган казан уьйге кирип, кешки асын ишти де, оьзининъ шарлагына минди. Мунда онынъ биревге де белгисиз яшавы басланатаган эди. «Сынъар болса, ол-аьлемет. Сынъар зат аьр дайым да - баа. Сынъар зат аьр дайым да оьзине эс этуьвлик сезимлерин тувдырады. Сынъарды суьесинъ, аяйсынъ, я десе коьрип унамайсынъ. Тек бирдей затларда, бир-бирине усаган затларга янынъ кыйналмайды, дел хайыр болып турасынъ. Сынтаслыда бир аьдем баска аьдемге усамайды. Тек баьриси де яшавдынъ шартын бирдей тутадылар. «Аьдемнинъ колында бес бармак, а кол бир,- дейдилер авылдаслар. - Бармаклар-аьдемлер, а кол-яшав». Аьдем аьр дайым да - аьлемет, неге десенъ, аьр бир аьдем-сынъар оьзи, бир-бирине усаган аьдемлер йок, эм болган йок. Яшав да - сынъар, ол да - аьлемет. Аьр бир аьдемге бериледи яшав. Баска биревдикине усамаган яшав. Узынма, кыскама, наьсиплиме, тынышсызба - ол онынъ сынъар яшавы. Аьдемлер сырласып яшаяк уьшин, бирлигип, яшаяк уьшин яшавга бир шарт курадылар. Сынтаслышыларда яшавдынъ шарты аьдет болган. Тек аьр бир авылшы оьзинше келиседи аьдетке. Неге десенъ аьдет бир, а аьдемлердинъ кылыклары туьрли-туьрли... » Яздынъ шилле куьнлери басландылар. Балалар эртенъликтен кешке дейим Кобан ягасында заманды озгарадылар. Куьн саьвлелерин ерге мол тоьгеди. Балалар суьйинедилер, яс кевделерин куьнге кап-кара болгышай куьйдиредилер. Олар агынлы сувда тамам балыктай шомыладылар, ялдайдылар, бакырыкларыннан Кобаннынъ шувылдаганы да эситилмейди. Уьйледе уьйлерине шапкылап, ас ишип, колларына да кесек оьтпек алып, сувдынъ ягасына кайтадылар. Сол баягы ялпак таслардан каланган тоьсеклерге ятып, куьнге куьедилер, сувга туьседилер, ойнайдылар, куьлейдилер, кыскасыннан, дуныя завкын суьредилер. Авыл уьнсиз. Тыныклыктан исси авадынъ тыныс алувын да эситесинъ. Тыныклыкта окында уьйдинъ тоъбесиндеги коьгершиннинъ куьбирдеви, яде эндектеги тавыктынъ шанъды коьтерип кыткытлаганы, яде салкын излеп юрген ийттинъ улыганы бузады. Аьдем давазы аз эситиледи бу вакытларда. Аъдемлер данъылда эм фабрикаларда, заводта эм складларда оъз ислерин этедилер. Авылда курткалар, картлар, балалы пишелер каладылар. Тек олар да, уьйлердинъ капакларын явып, уъйдинъ ишин салкын этип, орамга шыгувдынъ акында ойланмайдылар. Школады янъы кутылган яс-явка да авылда, олар да ялгызлык излеп, каралдыдагы бавларында салкын ер тавып, институтка туьспеге аьзирленедилер. Айлак та бу куьнлерге кишкей балалар суьйинедилер. Исси куън, сувык сув, коъп-коьмек коьк, коьгоьленли яга балаларга савлай дуныяды муттырады. Суъйтип оьмирлик табиат сынтаслышыдынъ канына бала заманыннан синъеди! Балалар сув ягасында ойнайдылар, кужырлы хабарлар айтадылар, бирерлери кармак пан балык ыслайдылар, баскалары ярдан каргып агынга атыладылар - калай да болсын эриклерин язадылар. Энъ кишкей балалар япа-яланъаш, негрлердей кап-кара болып, ягадан эрек таймага коркып, сувдынъ сай еринде туьседилер. Тонъгышай туьседилер, оннан сонъ калтырап, ягага шыгадылар, уъйкен балалар «каьпик» ойнайтаган ерге барадылар. Уьйкенлер оларды кувмага шалысадылар. Неге десенъ кишкейлер

яде аякларына оратыладылар, яде ерден каьпикти алып акашадылар. Ама кишкейлер, соьгуьвге де, согувга да карамай, канзепирсип, кызыксынып ойнаганларга орав этедилер. кишкейлердинъ сабырлары ойнаганлардынъ касларына ювык бармай, коъзлерин батлатып, ойынга эректен карайдылар. Уьйкенлер: «Бук, шик!»- деп каьпиклерди согып занъыратадылар. Каьпик мутатаганлар оьктемсийдилер, суьйинедилер, муттыратаганлар йыламага етип, мунъаядылар. Агроном Карадавдынъ энъ кишкей улы, Тенгиздинъ йиени, сол куьн эткенининъ акында тек атасыанасы, кардаш-кавымы йыйылып соьйлеген тувыл да, ямагат кардаш-кавымы оьзлери де соьйледилер. Сосы баладынъ уьшинлей атын бирев де айтпайтаган эди. Неге айтпайтаганын бирев де билмейди. Ол айлак ярасык, аявлы бала эди. Тувганда, Тенгиздинъ энъ уъйкен аьптеси, Алтыншаш кардаш-кавымды йыйып, кырк бир буьртик наьртуькте бал ашкан сонъ: «Соьлеги куьннен Алла берген муна яннынъ аты Зулкарнай болаяк!»- деп ога ат берди. Ол ат сельсоветте берилетаган шаьат кагытка да туьсти. Искандер Зулкарнайга усатканлай, балада аьскер усталыктан бир кылык та йок болса да, ога сондай уьйкен ат бердилер. Эм Есеней тукымга тагы да бир эр атлыды костылар. Ама онынъ уьшин атын сол куьнге дейим бирев де айтпады. Тенгиздинъ оьзге аьптелери ога «Кишкей яс» дейтаган эдилер, атасы Карадав «Аьскер» деди, кишкей енъге Инжихан эм анасы Ассирей «Карабала», деп суьетаган эдилер, Тенгиздинъ оьзи «Йиеним» деп коятаган эди. Кайда да, карасакал Суьлеймен «Шибжий» дейтаган эди ога. Сондай уьйкен аты болса да, ол оьзининъ кылыклары ман атын аклайтаганы коьринмеди. Бала бесикте йылап турса, оннан йигерли, тоьбелескиш оьседи дейдилер. Ама Зулкарнай бесикте кыймылдамай, уьнсиз ятып, бир эр кылык та коьрсетпеди. Окында уьйкен балалар оны йылатаяк болып шымтысалар, бала тилин шыгарып, моры коьзлери мен куьлемсиреп, тынышына ята берди. Бир йыл толганда, баладынъ басын кетерип, той эттилер, карын шашын сакламага Алтыншаш оьзине алды. Эки аягына басатаган болса да, ол аякларына басып юрмеди, доьрт аяклап юрди. Ол, трусикке дейим уьстиннен шешип булактырып, уьстинде кийим даянтпайтаган эди. Онынъ аьли кыста карлы басамакта яланъаш турганын коьрмеге болатаган эди. Ама ога сувык тийип авырганын бир де коьрмедилер. Эм ол оьзи кеш соьйледи. Айырып болгандай биринши соьзи: «Бер карайым»,-деп, кол саьатти юргистпеге шалыскан, анасына каратылды. Ол оьсип барган сайын атасына усап кеткен затлары бар экенлиги белгиленди. Бириншилей, ол атасындай ян-януварлар суьетаган эди. Койлардынъ, бузавлардынъ уьстилерине йоргаламага суьйген бала, тымалап туьссе де, йыламады. Тавыкларды куваламага да суьетаган эди. Сонъ ол йылап бирден уьйренди. Себеби болса да, болмаса да йылады, боьтен де ога каьмпет бермеселер, онынъ йылавын коьтере де токтатып болмады. Ол йылап басласа, анасы басына шокана байлап, авылдынъ ортасында орынласкан туькенге шабатаган эди. Ол туькеннен кайткышай, баладынъ акырыклап, сылкылдап йылавы токтамайды. Каьмпетти коьргенлей, йылав койылады. Ол сол куьнге дейим суьйтип оьскен эди. Сосы куьн де, алдынгы куьнлердей, исси эди. Ол, танъ атканлай, уьйдегилер мен бирге эртенъ мен турды. Баьриси мен бирге шай ишти. Уьйкенлер куллыкка кеткен сонъ, ол ас аьзирлейтаган анасынынъ касында бираз олтырды. Каралдыда тавыкларды кувалап та бираз ойнады. Куьн тамам кызып, орамда сувга бараяткан балалардынъ давазлары эситилгенде, ол да каралдыдан шыкты. Яланъ аяк, яланъ бас Кобан бетке йолланды. Йолда, боклык куйылатаган шонъкырдынъ касында токталып, оны шыбык пан туьрткишлеп, оьзине юбангандай зат изледи, ама таппай, ярбастагы йол ман бармай, сокпаксыз ерден, тегенекке, таска карамай, кыр бойлап Кобаннынъ ягасына шапкылады. Йолда ушып юрген ак куьпелекти коьрип, оны ыслаяк болып, артыннан кувды, етип болмаганда, асыкпай, ягада балалар йыйылган ерге барды. Toьгepeк болып олтырган балалар «каьпик» ойнайтаган эдилер. «Бук! Шик!» - деген давазлар ман бирге каьпиклер занъырайдылар. Зулкарнай, ойнайтаганлардынъ аякларына оратылып, каьпик урлап кашаяк болув эди, ама оны бир неше кере куваладылар, бирев кетерилген басына да шертип алды. Зулкарнай, коьзяслансада, йыламады, басын касып, козыдыкындай ак тислерин коьрсетип куьледи. Сонъ сувга кетип атылды, эринлери коьгергишей туьсип шыкты. Дирилдеп, шоьнъкип куьнге йылынды. Уьйлеге ол уьйине карны ашып барды. Анасы уьйде йок эди, уьйкен ясыл кастрюльдинъ капкашын ашып, касык пан сорпа ишти, колы ман бир кесек этти шыгарып еди, оннан сонъ бармаклары ман ток курсагына соккышлап, уьйдинъ артындагы авлага барды. Мунда ол куьнге йылынган помидорларды уьзип еди. Колына да бир-эки помидор алып, баягы сувга кетеек болув эди, ама оны, оьзи де билмеген бир куьш, уьйге тартты эм ол йылы такта басамакларга басты. Энъкейип, помидорларды басамакларга салды эм, эсикти кыйкылдатып, салкын уьйдинъ ишине кирди. Аят уьйди озып, янъы сырланган поллы пешке кирип, ян-ягына каранды. Пештинъ иши каранъа, тек ябылган капаклардынъ арасыннан азганакай ярыклык

туьседи. Зулкарнай, коьп ойланмай, ондырыктынъ уьстине минди, сеткада шоршып, йыйылган орынды бузды. Орыннынъ мыстакайын шыгарып, ол орындыктан каргып туьскенде, аяклары ысламай, «дорс» деп артына олтырды. Сувык полда бираз олтырган сонъ, шифоньердинъ касына барды, онынъ тоьмендеги кутыгын ашып, ишиннен колы ман бир затлар изледи. Бир зат таппага деген онынъ уьмити де йок эди. Ама колына тийген пашке кагыт оны сейирсиндирди, оны капактан туьсетаган ярыкка шыгарып караганда, коьтеpe де сейири калды. «Акша»,- деп ол эринлери мен йыбырдады. Ерден йылы юмыртка тапкандай суьйинип, коьп ойланмай, акша ман уьйден шыгып, сув ягага ювырды. А сув ягада баягы ойынды бардыратаган эдилер. Зулкарнай уьйкен балалардынъ касларына ювык барып: - Эге, менде акша бар!- деп мактанды. Ойнайтаганлар басларын бурып, пашкеге карап, турагалдылар. Акшады коьрип, коьзлерин батлаттылар. Зулкарнай, балалардынъ акшага эс эткенлерин коьрип, коькирексип, санап баслады. Санды ол билгени йок, ама атасынынъ эм баскалардынъ кайтип санайтаганы онынъ эсинде калган эди. Эм ол, атасындай, бармакларын туькиршиклеп: - Бир, эки, ети, юз, сегиз, элли,-деп аьр бир кагыттан сонъ суьйген санды айтты. Балалар ойынларын мутып, силекейлери шыбырып, Зулкарнайдынъ колындагы тутас бесер маьнетлик пашкеге карадылар.

- «Шибжий», кел, бизи мен ойна,- деп уьйкен балалардынъ бириси ялынды. Уьйкен балалардынъ ога карамлары акшадан себеп туьрленгенин Зулкарнай сезди. Боьтен де ялынып турган бала буьгуьн онынъ басына шерткен эди. Зулкарнай булардынъ касына келип, баягы балага: - Маь! Болсын деп беремен, - деди де. Экинши бала да тиледи. Зулкарнай ога да берди. Баскалар да тиледилер, оларга да Зулкарнай бесер маьнетликлерди созды. Балалар экинши кере де тиледилер, кара каьпиклерге авыстырдылар. Зулкарнай болган эки юз элли маьнетти савлай уьлестирип шыкты, а оьзининъ увысы зынъыр-зынъыр эткен каьпиклерге толды. Зулкарнай каьпиклерге айлак та суьйинди: кайзаманнан бери ол олар акында ойлайтаган эди, кайзаманнан бери ол ойнайтаган балалардынъ каьпиклерине термилип, заьр болып карайтаган эди, а эндигиси сол каьпиклер зынъырдап онынъ увысында турылар. Кеште ол уьйге наьсипли болып кайтты. Ассирей баласынынъ колында каьпиклерди коьрип: - Карабала, акша сенде кайдан шыкканды, э? Аканъ бердиме, э? - деп юмсак давазы ман сорады.

- Йок!- деп бала каьпиклер мен зынъырдай берди.

- Айт, кайдан тапкансынъ? - деп сейири калып, давазын коьтерип сорады анасы.

- Акшага авыстырганман,- деп улы ак тислерин коьрсетип куьлемсиреди.

- Кайдай акшага? - деп анасынынъ сыпаты туьрленди.

- Ана акамыз санайтаган акшага, - деди бала.

- Кайзаман санаган?

- Коь-оьп заман, - деп созды бала.

- Сен оларды кайдан алгансынъ?

- Шифоньердинъ кутыгыннан таптым...

- Э-э!- деп бакырып йиберди Ассирей. - Алла сакласын мени сосындай балалардан! Наьсипсиз мен экентага! - деп онынъ юреги кабыннан шыгаяктай болып, сыгылды эм ол тез болып уьйге ювырып кирди. Шифоньердинъ кутыгын савлай актарып шыкты, бир зат та таппай, басын коллары ман ыслап, уьйден шавып шыкты. Баласынынъ колыннан силкишлеп: - Босяк, огырсыз, акша кайда, кайдады? Сеннен сорайман,-деди. Бала сескенип, анасына карай берди.

- Билмеймен, - деди сонъында саьспеклеп.

- Кайтип ол билмейсинъ?! - деп акырды анасы. Коьзлери батлап, эринлери калтырап, соьз таппай турды кыскаяклы.

- Олар, Мурат, Алик, Салим, Якып... Олар... Олар... - деп сылкылдап эринлери мен йыбырдады йыламага еткен улы. - Оларга бергемен... - деп бала, тегаран бир соьз шыгарып, йылады.

- Тас болгыр! - деп бакырды Ассирей. Сонъ ол орам бойлап, айтылган балаларды излеп йоьнеди. Бу хабарды савлай тоьгерек билди. Наьсипке, Ассирей эки юз кырк бес маьнетти тапты. Бес маьнет табылмаганына: «Аллага шуькир, оннан калганы табылганына!» - деп кайгырмады. Эне сол куьн балады «акылга салаяк уьшин» ювык аьдемлер йыйылдылар. Тенгиздинъ уьйкен аьптеси Алтыншаш та, райцентрде яшаганы уьшин Суьлеймен «райком» деп ат таккан аьптеси Кериме де, Суьлеймен оьзи де сол йыйылувга келдилер. Солтан-Гирей де аьели мен сол йыйында болды. Тек калада яшаган Куьмисхан келгеи йок эди, ога бу хабар алыста яшаганы уьшин етпеген эди. Карадав, катылыгын коьрсетеек болып, улына суслы карай берди. Баладынъ эрискенине карамай, енъелер зор ман онынъ уьстине тор ыстан, аякларына сандалларын кийгисттилер.

- Зулкарнай! Аттаьт сени! - деп кабакларын туьйип, баслады Карадав. - Мен сол акша уьшин куьн сайын оьгиздей куллык этемен де. Сенинъ уьшин табаман оны. Сол акша ман сага уьй салаякпан.

- Кайзаман салып баслаяксынъ?- деп, атасынынъ шамгалувына коьтере де эс этпегендей болып, бала онынъ соьзин боьлди. Сондай ойсыз соравга баьриси де куьлеп алдылар.

— Бетсиз!- деди райцентрде яшаган Кериме, шырайында яйнаган куьлкисин ясырып.

- Зулкарнай! - деп Карадав соьзин бардырды.—Кайтип ол болады, э? Мен куллык этемен, акша аламан, а сен куллык та, не де этпей, акша уьлестиресинъ, э?! Урлайсынъ. Кимнен сорагансынъ алмага болаягы ман болмаягын? Э? Ондай зат уьшин колды кесетаганлар... Буьгуьн мен сени кедешке капаякпан!

— деп атасы ашувын кыздырды.

- Капаяк тувылсынъ, - деп эринлери мен йыбырдады Зулкарнай.

- Караш ога! Капаякпан!- деп атасы тил кайтарганы уьшин ашувланды.

- Йок, капаяк тувылсынъ, -деп акырын давазын шыгарды бала.

- Йок капаякпан!- деп бакырды атасы.

- Йок! - деп акырыклап доьрт ясындагы Зулкарнай йылады. Олтырганлар тагы да куьлемсиредилер. Тек баладынъ табиатын ийги билген анасы Ассирей йылавды токтатаяк уьшин туькенге шабаягы акында ойланды. Анасынынъ коркувы босына тувыл экенин олтырганлар да оьз коьзлери мен коьрдилер, кулаклары ман эситтилер. Зулкарнай ала-бакырык коьтерди. Коьтереси де кулакларын яптылар. Анасы аьруьв соьз бен йылавды койдыраяк болды. Ама Зулкарнай: «Анам—ав!» - деп бакырыклап, анасына янасты. Тенгиздинъ энъ уьйкен аьптеси Алтыншаш, бакырыкка шыдаялмай; — Йылавды койдыраш бир! - деп Карадавга буйырды.

- Аьруьв, аьше, аьруьв, капаяк тувылман, - деди атасы. Зулкарнай, бирден йылавын койып, юмырыклары ман коьз ясларын суьртти.

- Каратага ога! Бир зат болганлай, йылав ман коркыстады! - деди райцентрде яшаган Кериме.

- А сен, келин, - деп Алтыншаш Ассирей бетке бурылды,- акшады бала коьргендей ерге неге саласынъ?! - деди.

- Кайдан билейим кайинбийкемиз, онынъ шифоньерден табаягын?.. - деди Ассирей. Байы болса ашувын пишесиннен алды: - Акшадынъ кайтип табылатаганын кайдан билсин?! Эртенъликтен кешке дейим оьгиздей ислеймен, а акшам сувга кетеди... Сосы затларга Тенгиз ишиннен куьлеп турды. Зулкарнай онынъ йолын алаягын ол буьгуьн анълады. «Эндигиси кардаш-кавымга йыйылысув уьшин аьдем бар», - деп ойланды ишиннен. Уьйкенлер мен де эриспеге-суьриспеге де аьдем бар. Уьйдеги баска балаларга ондай сеним йок эди. Олар тынълавлы балалар эдилер. Карасакал Суьлеймен «совет» ябылганлай, ямагат картлар олтыратаган ерге асыкты. Орта орамдагы каралдылардынъ бирисининъ корасы касында узын такта олтыргыш ясалып салынган эди. Сонда аьр кеше сайын, таяклары ман ерди туьрткишлеп, картлар йыйылысадылар. Суьлеймен келгенде, картлар буьгуьнги хабардынъ уьстиннен соьйлеп туры эдилер. Ол саламласып, тенълерининъ касына олтырды.

- Каратага, кайдай балалар туватаганын! Ондай акылбалыкты олар книгалардан аладылар... - деди Абдулла атлы карт. Абдуллага картлар кажавлап «контра» дейтаган эдилер. Ол яс заманында билмей кетип мырзадынъ бандасына туьскен. Оннан сонъ амал тапканлай, кызылларга коьшкен, болса да онынъ сол

биринши абытын картлар мутпайдылар. Соьз келискенде «контра» деп зыртламай калмайдылар. Абдулла окувда зарарлык коьретаган эди. Онынъ ойынша коьп окувдан яс-явка аьдетти мутады, кызлар уялмай, кыска белдемелер киедилер, басларына явлык яппайдылар, балалар ата-аналарын тынъламайдылар. Буьгуьнги затты да Абдулла сол соьзине бурмага шалысты.

- Мен бала заманымда акша дегеннинъ не экенин билгенменме? Атам эски йыртык боьркин кий деп берсе, энъ наьсипли бала мен болатаган эдим... - дейди ол.

- Элбетте, элбетте, - деп картлар да соьзин йоьплейдилер.

- Элбетте,- деди баска карт тa. - «Мине, улым, коьрерсинъ, баьри аьдемлер ак булкалар еген заманлар, келееклер эм сол заманда аьдемлер кутыраяклар,—деп айтатаган эди меним атам.- А биз, ети аш бала, кара оьтпекти коьзлеримиз бен де коьрмей, ак оьтпектинъ акында эситкенде, ыйнанып та болган йок эдик. Абдулла айткан затка разы болып: - Мине, оьзинъиз коьресинъиз, кутырып та турылар. Акша уьлестиредилер. Карадавдынъ орнында мен оны таяк пан сыдыртар эдим!..

- Белки, ким биледи оны, - деди янъы келген Суьлеймен, - муна Зулкарнайдай балалар келеек яшавларында акшады бир-бирлерине тегин берип тураяк болсалар да, билмеймиз.

- Хе! Ол яшавга коммунизм, деп айтадылар,-деди Абдулла Суьлейменди боьлип, - ога дейим биз яшаякпызба?

- Вуа? «Контра!» Сен де коммунизмге дейим яшаяк боласынъма? Сенинъ бир аягынъды да бастырмаяклар онда! - деп кажавлады Суьлеймен. Картлар саркылдап куьлдилер. Картлар хабарларынынъ сонъында бир ойга келдилер. Зулкарнай янъы яшавдынъ, «коммунизмнинъ аьдеми» деген ойга келдилер. Сол заттан сонъ Тенгиздинъ яшавында маьнели бир туьрленис болды. Юма эртеси куьн Зулкарнай «шарлакка» коьтерилип: - Юртага, Тенгиз, балык ысламага, - деп тиледи. - Туьнегуьн Солтан-Гирей муна такым ыслаган— деп бала колларын кенъ яяды.

- Менде кармак та бар, оны Суьлеймен берген... Тенгиз бармага разы болады. Бийикке коьтерилген куьн авады кыздырып, куьн бойы исси болып турды. Куьмис туьсли Кобан да, агынлары толкынласып, агады. Кармакка тек куьнде йылтырайтаган яркай балык туьседи. Зулкарнай шешекейден эткен тизгинге балыкларды тизеди. Оьзлерининъ аьдетлеринше балыкшылар бир ерде турмайдылар. Агында калкып баратаган шерткидинъ артыннан барадылар. Тенгизалар да, каз канаттан этилген шерткидинъ калкувына ызлап, козгаладылар. Зулкарнай, кийимлерди ерден алып, Тенгиздинъ артыннан тегаран бир етиседи. Олар сув ягасы бойлап Наьсипханнынъ орамынынъ туврасына да кайтип еткенлерин билмей калдылар: - Шылавшан! - дейди Тенгиз.

- Соьле, соьле, Тенгизтав,- деп аьйлежисийди Зулкарнай, банктан кызыл шылавшанды шыгарып.

- Кус! Кус! Бир балык туьс! - деп Тенгиз, шылавшанды аясына салып, баска аясы ман согады эм куныскан шылавшанды кармакка иледи. Каьпилестен Зулкарнай Тенгиздинъ янбасына туьртти.

- Эне келеятыр! - деди ол. Бала авызын ашып, сувагаш пан келеятырган Наьсипханга карай эди. Йогар ыслаган басында явлыгы елпилдеп, Наьсипхан, балыкшыларга коьтере де эс бермей, оьзининъ тувра йолы ман барды. Тенгиз басын бурганлай, Зулкарнай Наьсипхан бетке каталап кетти. Балады коьрген Наьсипхан: - Вуа, Карабала, сен кайтип бир оьскен экенсинъ! - деп суьйинишин ясырмады.

- А биз балык ыслаймыз, - деп Зулкарнай, колындагы тизгишти коьрсетип, мактанды.

- Коьтересин де сен ыслагансынъма? - деп сорады, сувагаштан шелеклерин туьсирип, Наьсипхан. Ол Тенгизди коьргенин билдиргиси келмеди.

- Тенгиз экевимиз! - деп бала тагы да бек мактанды. Тенгиз, пишеси мен соьйлемеге, яраспага мунадан аьруьв амал табылмас деген ойга келди, тек не затлар айтаягы басыннан ушып кеткендей болды эм сол сасып, не зат этеегин билмеди.

- Бар тагы да ысла. Бар, Карабала, - деп Наьсипхан колы ман онынъ кетерилген басыннан сыйпады. Наьсипхан, сувагашты коьтерип, шелеклерди занъырдатып, баска ерден сув алмага кетти. Шелеклерин шайкап болганнан сонъ, оларды бир неше кере сувга атып, кeнe де сув алмады, сосы ерден уьйге тез кайткысы келмевин ол анълады. Зулкарнай Тенгиздинъ колыннан кармак сапты алганда сув уьстинде шерткидинъ йоклыгы коьзине илинмеди, толкынларды кесип юрген йипти коьргенде, шерткидинъ ютылганын анълап: - Кара, шертеди! - деп кышкырып йиберди Зулкарнай. Тенгиз баладынъ колыннан кармак сапты алып тартты, тек сап майысты.

- Бир затка капкан, таска болар, иблис! - деп шамланып, Тенгиз болган куьши мен кармак сапты тартты. Йиптинъ ушында уьйкен кара бир зат йылтырап коьринди.

- Йылан!- деп бакырып, Зулкарнай Тенгиздинъ касыннан кашты.

- Аллам-ав! - деп эректе турган Наьсипхан да кышкырды. Коьгоьленге шолпылдап бир уьйкен балык туьсти. Ювырып келип Тенгиз оны юмырыклары ман соккышлады, тек балык колыннан йылысып шоршый берди. Не де болсын, сонъалыкта Тенгиз кара туьстинъ уьстинде кызыл туьс шыбарланып турган алашоргайды эки колы ман ыслап: - Эй,- деп Зулкарнайга бакырды,- кара кайдай йылан экенин. Бала коьзлерин батлатып ога карайтаган эм ювык келмеге коркып туратаган эди. Наьсипхан корккан баладынъ касына барып, оны кушаклады эм оьзи де, олар бетке балык пан келеятырган, Тенгизге сейирсинип карады. Бизим Кобанда мунадай уьйкен балык ысламага болаяк деп оьмири ойланган йокпан, - деди Тенгиз Наьсипханга карап. Тенгиздинъ шыганагына дейим ететаган эди балык. Коркканы таркамаган Зулкарнай балыкка тиймеге батпады.

- Ыслатага, ысла! - дей берип балага, оьзи де йигерленип, Наьсипхан бармаклары ман балыкты сыйпады. Ол заманда Зулкарнай да балыккa бармагын тийгистип алды.

- Ий, коркак! - деди Тенгиз.

- Коркак тувылман!- деп Зулкарнай балыкты колларына алды, ама балык зырганап туьсип, кoьгoьленде шоршыды. Зулкарнай да ерге йыгылып, коькиреги мен шоршыган балыкты басып, сонъ оны эки колына алып, коьтерди. Тенгиз сонынъ арасында аясында туткан Наьсипханнынъ колын берк ыслап, коьзлерине тешкеруьвли карады. Наьсипхан, басын тоьмен салып уьндемеди. Зулкарнайдынъ колындагы балык тагы да зырганап туьсти эм ол тизлерине шоьнъкип оны ысламага шалысты.

- Каратага, тагы да кашты, - деп Наьсипхан занъыраган давазы ман куьледи.

- Ярасаяктагы?!- деди Тенгиз, балык пан алысатаган балага эс этпей, Наьсипханнынъ коьзлерине карай берип.

- Каратага, кара! - деп Наьсипхан, бала ман алданып, тилекти явапсыз калдырады. Зулкарнай кайтип те болсын балыкты колларында берк ыслап, Тенгиздинъ касына келди.

- Оьх, не бек уьйкен! - деп бала суклана эди. Тенгиз коьгоьленнен Зулкарнайдынъ коьк ыстанын коьтерип балагына балыкты салды да, оны эки ягыннан байлады.

- Балыкты ал да, тез уьйге! - деп Тенгиз йиенине буйырык берди. Зулкарнай суьйинип, - коьгоьленли яга ман шоршып-каргып, уьй бетке карап шапты. Оьзлери ялгыз калганда: - Коьтере де келиспеген зат болды арамызда, - деди Тенгиз давазын тоьменлетип. Наьсипхан уьндемеди.

- Уьшинимен де, - деп Тенгиз явап саклады. Наьсипхан явапламай, коьзлерин тоьмен туьсирип, аяк астына карай берди.

- Биз урсыскандай бир зат та болган йок та... Айт, аьше, болганым? - деп сорай берди Тенгиз.

- Сурат ша? - деп Наьсипхан эринлери мен йыбырдады.

- Сурат? Ол сенинъ касынъда не зат? Сен оны, Наьсипхан, оьзинъ мен неге тенълестиресинъ?! деп асыкты айтпага Тенгиз.

- Солтага, мен оны оьзим мен тенълестирмеймен,- деп давазын тегаран шыгарып айтты Наьсипхан.

- Мен боьтен де, - деп Тенгиз коьнъилленди.

- Билмеймен... - деди Наьсипхан. Кешке табатын Тенгиздинъ энъ уьйкен аьптеси Алтыншаш эм эки енъге Наьсипханды уьйге аькелдилер. Эртеси куьн машина ман муьлкин де еткердилер эм Тенгиздинъ пешине салдылар. Уьшинши куьн Солтан-Гирей Наьсипханга деп Норильсктен аькелген савгаларын ога берди. Савгага кызыл этиклер, кызыл каврак шыба алганнан сонъ, Наьсипхан кайынагасынынъ касында соьйлемеге болатаган эди. Карадав ман Аруьвин келинди аьдетинше аьли де соьйлетпеген эдилер эм сол затты этпеге асыкпадылар. Пишен саргайып, пишеншалдынъ заманы да етти. Авылшылар танъ атканлай, мотоцикллерин юргисти, шалгылары ман оларга берилген ер уьлислерине кетедилер. Уьйлерине кеше, каранъа болганда, эткен куллыкларына разы болып, кайтадылар. Тенъгиз-алар пишенди мезардынъ еринде шалаяк эдилер. «Узакка бармага керек тувыл, касынъда, пишенди аькелмеге тележкалы трактор да кepeк тувыл... арба ман да тасымага болаяк», - деп Тенгиз сол зат уьшин суьйинип турды. Пишеншалга бараяк куьннен алдын ол кешке тура шалгыды кайрады эм Наьсипханга айран ман азык аьзирле деп айтып, эртерек уйкламага ятты. Тенгиз танъ атаятырганда куьлки сестен уянды. Ашык терезеге келип, басын шыгарганда, куьлки сес алдынгыдан тынык болып эситилди, сонъ коьтере де йок болды. Тоьгерекке туьскен тыныклыкка Кобаннынъ шувылдаганы киристи. Тенгиз терезединъ касында бираз турды. Куьл туьсли коькте юлдызлардынъ бирерлери энди де агарып коьрине эдилер. Эртенъликтинъ сувыгы аьли де сезиледи. Тыныклыкты окында, кишкей канатларын кагып, торгайлар бузадылар. Тенгиз тыстан согатаган елемикке куванып, тынысын терен алады. Ол сарайдан шалгыды, казануьйден азыкты эм шуьйдеги кийиз боьркти алып, каралдыдан шыкты. Тенгиз мезардынъ корасына еткенде, куьнтуварда куьннинъ ушы коьринип басладьr. Эртенъликтинъ елемиги аьли де тайганы йок эди. Тенгиздинъ бурнына мезардан пишен ийиси сокты. Колындагы затларды ерге салып, Тенгиз кыйкылдатып авызды ашты. Тувра Уллы—топырактынъ уьстинде ер мажаланган эди, каравылшы Махсуд оьзининъ уьлисин шалып кутылган. Тенгиз азык салынган дорбасын эм шалгысын алып мезарга кирди. Ясыл оьлен капланып, ян-якка энъкейип турган сынтаслар мунъшылык эндиредилер. Сол таслардынъ астына не шаклы аьдем коьмилген! Тенгиздинъ басында ойлар ювырыстылар: «Кайтип яшаганлар олар? Кайдай баа зат калдырганлар олар бизге? Кайтип оны билеексинъ? Ана такым аьдемлердинъ куванышын кайгырувын, суьйинишин эм йылавын, баьри аьрекетлери мен юткан бу ер! Эм бир аьдем де олардынъ акында бизге бир зат та айтып болмайды. Мине кайда олар баьриси де бирдей болган... Белки, олардынъ куванышлары, олардынъ кайгырувлары бизде туватаган болса да, ким биледи? Белки олардынъ аьрекетлери бизи мен яшайтаган болса ша? Олардынъ арасында болганлар алаллылар да, намартлар да; олардынъ арасында болганлар йигитлер де, коркаклар да; олардынъ арасында болганлар анъкылдаклар да, шешенлер де... Олар да бир заманларда сап-сав аьдемлер болганлар. Ким айтар бизге олардынъ акында? Ким айтар?! Биревге айтпага керек болгантта! Ким? Бизкеткенде ша?!» Тенгиз сав куьн шалды. Уьйренмегеннен себеп савлай муьшелери авырдылар. Шалмага да кыйын эди. Таслар коьп эдилер. Оларга тийсе, шалгыдынъ аьлекленееги акында ойланып, Тенгиз коьп кере энъкейип, тасларды эрекке булактырмага керекли болды. Суьйтип кыйналганына да карамай, ол пишенди кызганып, сынтаслардынъ янларындагы пишенди де шалды. Бу затлардынъ баьриси де ога кыйынлык тувдырадылар. Ол коьп кере токталып, пишен мен шалгысын суьртип, оны кайрап, тыншая турмага керекли болды. Уьйлеге табатын Тенгиз айлак арыды. Ол басыннан кийиз боьркин, уьстиннен коьйлегин шешип, терлеген кевдесин суьртип, корадынъ касында олтырды. Ол берилген уьлисининъ яртысын шалган эди. Тенгиз дорбасыннан шоьлмекти шыгарып, коьнъилленип айранды ишип болган сонъ, астына коьйлегин тоьсеп янтайды. Тоьгеректи аьлемет тыныклык бийлеп алган эди. Бийик таза коькке караган сайын онынъ шетикыйыры коьринмеген аьлеметлиги уьшин тынысынъ боьлинип кетеди. Тенгиз коьзлерин юмады эм бир зат акында ойлангысы келмей, бир кесек заман кыймылдамай ятады. Бирден ога: - Тенгиз! - деген даваз эситилди.

Ол басын коьтерип, ян-ягына карады, тек мезарда бирев де йок эди эм бир зат та коьринмеди. «Кулака шалынган болыр, эште», - деп ойланды Тенгиз. Сосы даваз бир шаклардагы давазга усай эди, онынъ анасы оны сол даваз бан шакыратаган эди ...

1975 й.