Filosofie en ethiek
27
Emmanuel Levinas (1906-1995): mens en verantwoordelijkheid
14
Emmanuel Levinas wordt op 12 januari 1906 in Kaunas (Litouwen) geboren als oudste kind van joodse ouders die er een boekhandel hadden.
Pr
es s
20
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 emigreert het gezin Levinas naar Oekraïne. De familie maakt er de revolutie van 1917 mee. In 1920 keert het gezin terug naar Litouwen. In 1923 vertrekt Emmanuel Levinas voor een studie filosofie naar Straatsburg in Frankrijk. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, dient Levinas – inmiddels genaturaliseerd tot Fransman – in het Franse leger. Kort na zijn indiensttreding in 1940 wordt hij door de Nazi’s gevangen genomen. Hij brengt de oorlogsjaren door in krijgsgevangenschap. Waarschijnlijk dankzij zijn uitmuntende talenkennis en zijn werk als tolk tijdens zijn krijgsgevangenschap, heeft hij als jood deze periode overleefd.
em ia
De gruwelijke ervaringen als krijgsgevangene en het feit dat heel zijn familie in Litouwen vermoord wordt, tekenen Levinas voor de rest van zijn leven. De basis voor zijn filosofie is daardoor gelegd. De filosofie van ‘de andere mens’ en zijn ideeën over mensenrechten en menselijkheid zijn verankerd in zijn persoonlijke levensloop.
ad
Levinas, nochtans zeer vergevingsgezind van aard, zweert trouwens nooit nog een voet te zullen zetten op Duitse bodem.
Ac
De Ander centraal
©
Levinas legt sterk de nadruk op de relationaliteit tussen de mensen. Hierbij staat de andere mens centraal. Levinas schrijft de Ander vaak bewust met een hoofdletter om het ‘onophefbaar anders-zijn van de andere’ te benadrukken. De Ander kan en mag door mij niet gebruikt worden voor eigen doeleinden. (Zie ook Kants categorische imperatief.) Voordat er een betrekking met de Ander tot stand komt, is de mens een genietend op zichzelf staand wezen. Het ‘ik’ staat centraal en de medemens is een belemmering voor de persoonlijke ontplooiing. Dit egoïsme kan voor Levinas nooit het laatste woord hebben. In de blik van de Ander, die mijn bestaan ter discussie stelt, bevrijd ik mij van dit egoïsme. De Ander is volgens Levinas © Academia Press 2014
ethisch duurt het langst.indb 27
23/09/14 11:49
28
ETHISCH ONDERNEMEN DUURT HET LANGST
een weerloos schepsel dat een appèl doet op mijn verantwoordelijkheid. De relatie tot de Ander is dus ethisch van aard.
De grondvraag bij Levinas
14
De mens wordt overrompeld door bepaalde ervaringen die hem van zijn mens-zijn ontdoen. Hoe kan de mens ingaan tegen deze ontmenselijking of dehumanisering?
20
Het ‘ik’ kan geen definitief heil brengen. Alleen de ‘ander’ is in staat de cirkel van het narcistische ik te doorbreken.
es s
Het ‘il y a’ of het onpersoonlijke zijn: ‘het’
Pr
Twee ingrijpende ervaringen in het leven van Levinas als jongeman hebben zijn denken sterk bepaald: zijn vertrek uit Litouwen naar Frankrijk en zijn krijgsgevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog.
em ia
Levinas benadrukt de onpersoonlijkheid van het ‘il y a’, net zoals men zegt ‘het regent’. De mens wordt opgeslokt in een zee van zinloosheid, anonimiteit, onpersoonlijkheid, absurditeit. Wat bedoelt Levinas hiermee? Er doen zich allerlei mogelijkheden voor om met de absurditeit geconfronteerd te worden. Levinas heeft het in dat verband over volgende ervaringen: De non-figuratieve kunst
ad
■■
©
Ac
Hij ervaart in de non-figuratieve kunst een materiële chaos die de toeschouwer elke zinervaring ontneemt. In de moderne schilderkunst worden alleen nog dikte, grofheid, lijnen, kleurenvlakken, kortom: dingen waar de mens zichzelf niet meer in herkent, tot uitdrukking gebracht. De kunst wordt ‘abstract’, wat wil zeggen dat alleen de kern overblijft en dat de tussenmenselijke communicatie doorbroken wordt. Zie het communicatiemodel bij normale communicatie: zender-boodschapper-ontvanger. De boodschap gaat over de wereld en wordt geformuleerd in een bepaalde (verstaanbare) taal. In de abstracte kunst verdwijnt de zender achter kleurenspel of abstracte begrippen, de ontvanger weet niet wat hij hieraan heeft. Bovendien gaat het over niets meer, er is geen verhaal Ook bij sommige hedendaagse componisten kan men dat gevoel van vervreemding sterk ervaren.
© Academia Press 2014
ethisch duurt het langst.indb 28
23/09/14 11:49
Filosofie en ethiek
■■
29
Maar bovenal is er zijn oorlogservaring Als soldaat voelt hij zich herleid tot een onpersoonlijk radertje in de oorlogsmachinerie. Hij zegt daarover:
14
In de oorlog vormt zich het slagveld om in stukken van anonieme lijken en van stille puin.
20
Vergelijk dit met het werk aan de lopende band in montagefabrieken (Charlie Chaplin in Modern Times), de etikettering van een ziek persoon als ‘patiënt’, …
es s
Als krijgsgevangene ervaart hij de radicale herleiding van een mens tot niets. Dit noemt Levinas de meest indringende ervaring van het ‘il y a’: de totale ontmenselijking van de mens.
Pr
Het kwaad kan dus verschillende gestalten aannemen: het dehumaniseren van de mens in tijden van oorlog, maar ook door de onrechtvaardigheid van bepaalde economische en politieke structuren, de angstaanjagende anonimiteit van het onpersoonlijke en chaotische.
em ia
Maar de mens beschikt over een enorme veerkracht en poogt aan de opdringerige aanwezigheid van het ‘il y a’ te ontsnappen. Dit is de positieve betekenis van de zelfstandigheid.
De zelfstandigheid
Ac
ad
De mens zet zich af tegen de dreiging van het ‘il y a’. Hij neemt het heft in eigen handen. Hij poneert zichzelf als mens. Deze zelfstandigheid is een eerste reactie tegen de onmenselijkheid, de anonimiteit van het ‘il y a’. Dit kan zowel een individueel gebeuren zijn (zelfrespect, het besef een ‘ik’ te zijn) als een collectief gebeuren (emancipatiebewegingen).
©
De keerzijde van deze zelfstandigheid, volgens Levinas, is dat de zelfstandige mens op zichzelf teruggeworpen wordt. Eenzaamheid is het gevolg. Men kan ook de andere belemmeren in zijn vooruitgang en zo de oorzaak zijn van de onmenselijkheid (het ‘il y a’) voor anderen.
© Academia Press 2014
ethisch duurt het langst.indb 29
23/09/14 11:49