En do fp r e v i e w. Th i sb o o ki sa va i l a b l ea t www. a c a i r b o o k s . c o m
Caogad san FhĂ sach
Caogad san Fhàsach Sgeulachdan Goirid le
Dòmhnall Iain MacÌomhair
Air fhoillseachadh ann an 2014 le Acair Earranta, An Tosgan, 54 Seaforth Road, Stornoway, Isle of Lewis. HS1 2SD www.acairbooks.com info@acairbooks.com © an teacsa Dòmhnall Iain MacÌomhair Tha còraichean moralta an ùghdair/dealbhaiche air an daingneachadh. Na còraichean uile glèidhte. Chan fhaodar pàirt sam bith dhen leabhar seo ath-riochdachadh an cruth sam bith, no a chur a-mach air dhòigh no air chruth sam bith, grafaigeach, eleactronaigeach, meacanaigeach no lethbhreacach, teipeadh no clàradh, gun chead ro-làimh ann an sgrìobhadh bho Acair. An dealbhachadh agus an còmhdach, Acair Earranta Clò-bhuailte le Gwasg Gomer, Ceredigion, A’ Chuimrigh Gheibhear clàr catalogaidh airson an leabhair seo bho Leabharlann Bhreatainn. Chuidich Comhairle nan Leabhraichean am foillsichear le cosgaisean an leabhair seo. Tha Acair a’ faighinn taic bho Bhòrd na Gàidhlig. ISBN/LAGE 978-0-86152-551-5
Clàr-innse
Ro-ràdh............................................................................ 8
1. Na Leabhraichean................................................... 17 2. An Saighdear....................................................... 20 3. Am Partaidh Purpaidh........................................ 27 4. Ròsan.............................................................................. 34 5. Aon uair Eile?............................................................ 40 6. Cha Mhair iad Òg................................................... 43 7. Am Bodach................................................................. 49 8. Leasain........................................................................... 54 9. Tobar nan Trì Uisgeachan................................. 61 10. Alfaidh Foirbeis....................................................... 69 11. An Duine...................................................................... 76 12. An Leabhar ’s an Spaid........................................ 81 13. Uaig-uàm..................................................................... 88 14. Murchadh is Ùistean............................................. 92 15. Cuimhneachain........................................................ 96 16. Darach Mhurchaidh .......................................... 100 17. An Gille-stùir.......................................................... 106
18. Oighre na h-Oighreachd.................................. 114 19. Criosaidh.................................................................... 120 20. A-mach às an Oidhche...................................... 125 21. MacGumaraid......................................................... 134 22. Turas a’ Phrionnsa................................................ 139 23. Hì, Hò, Hoileabhag.............................................. 143 24. A’ Bheinn Mhòr...................................................... 148 25. Co-thachartas.......................................................... 154 26. An Litir........................................................................ 159 27. An Dìomhanas....................................................... 163 28. An Leabharlann..................................................... 170 29. An Dìoghaltas......................................................... 173 30. A’ Phàrlamaid.......................................................... 180 31. Dominic........................................................................ 187 32. A’ Bheing...................................................................... 194 33. Na Aonar...................................................................... 199 34. Bonaid, Plaide agus Cù.......................................... 205 35. Am Bogsa..................................................................... 211 36. Na Maoir...................................................................... 217
37. Cafaidh Ranji............................................................. 222 38. Bòrd do Dheichnear............................................... 229 39. Tormod......................................................................... 235 40. Còmhradh is Agallamh......................................... 240 41. Cailleach nam Pàipear........................................... 247 42. Rurabost....................................................................... 253 43. Còignear Sheonaidh Sheòrais............................. 261 44. Talamh Bàn................................................................. 270 45. Am Prògram............................................................... 278 46. Agallamh Sheumais................................................. 284 47. Na Bleideagan............................................................ 291 48. Faoilleach Sheumais................................................ 293 49. Luath do Choimhearsnaich................................. 301 50. An Aisling.................................................................... 319
Ro-ràdh Tha caogad dem sgeulachdan goirid sa chruinneachadh seo, mar a thuigear bho thiotal an leabhair. Is iomadh rud a dh’èireas ann am fàsach na h-inntinne. Nochdaidh corra innis bho àm gu àm, ach tha e freagarrach coiseachd seachad air cuid dhiubh, oir chan eil biadh no uisge annta uile a bheathaicheas am fear-allabain – agus is tric a tha sinn air allaban! Nuair a chaidh iarraidh orm taghadh dem sgeulachan fhoillseachadh còmhla, chuir mi feadhainn air chùl – dh’fhaodadh e bhith gu àm eile. Mar sin ’s e mo thaghadh fhìn a tha a’ nochdadh an seo, an dèidh iomadh cuairt a ghabhail tron fhàsach às an tug mi iad bho thùs. Nochd feadhainn de na sgeulachdan an àitean eile cheana – tha na h-àitean ro lìonmhor airson an ainmeachadh. Ach tha mi a’ toirt taing do na daoine agus do na foillsichearan a chuir de mheas orra gum faca iad solas an latha. Agus taing mhòr do Acair Earranta airson an taghadh seo fhoillseachadh. Mus tig sinn gu na sgeulachdan fhèin, is dòcha gu foillsich na briathran a leanas beagan de na bha a’ dol tron inntinn aig caochladh amannan nuair bha mi a’ siubhal tron fhàsach – agus uaireannan a’ dol air chall! DIMI
9
Smaoinich mionaid air toinnteachd an t-saoghail, air Blàr nan Eun, ’s air cnapan-starra na tòrachd – beanntan, coilltean agus aibhnichean – seann chrìochan Hades, rìgh nam marbh, dia a’ bheairteis, is Persephoné is an cromadh gu ifrinn a thug na h-Airianaich do na h-Innseanaich ’s a ràinig na Ceiltich ’s a dh’fhalbh le na manaich Èireannach gu na deas-chuantan ’s gu Madasgar, agus labhraidh do thuigse riut a dh’innse dhut gu bheil samhlaidhlean mac an duine nan comharraidhean air toinnteachd obair Dhè, ’s na sia làithean a chaith E a’ cruthachadh ar dìleib, ’s air ar n- aineolas mun bhrontosàras nach d’ fhuair fiù don Àirc. Breacte tha ’r n-eachdraidh le aineolas mu na riaghailtean sin a nì ar treòrachadh, ’s ged dheasaich sinn gnè bàrdachd is gnè feallsanachd, gnè soisgeil is gnè sgeulachd cuideachd, chan eil ar toinnteachd ach mar chosamhlachd ann an lìonadh na doimhne, ’s chan eil ar briathran coileanta ann a bhith ag iarraidh mathanas airson an saoghal a ghànrachadh.
10
Cuileag air uinneig no flùr air achadh gan sgoltadh le cutag mì-thuigse, a’ leudachadh dìth tuigse air na nithean as toinnte na ar feallsanachd, ’s cha tuig sinn a dh’aindeoin shubhailcean gu bheil crìochan air ar breithneachadh – coilltean, aibhnichean is beanntan a chruthaicheadh mar chnapan-starra nach lèir dhuinn le sùil chorporra, oir fhathast cha d’ chuir sinn beatha sa mharbh, no beairteas ann am pòcaid deòraidh, no blàths ann am fuachd a’ gheamhraidh, no lìomhadh airgid ri oir sgòtha. Rinneadh goid is murt is siùrsachd, oir b’ iad ar dealbh air feartan saoghail nuair chuir sinn na spealgan a’ chreag a bha snaidhte le àithntean, is dh’fhuadaich sinn am brontosàras ach am faigheadh sinn ceannas air brìgh na talmhainn, sheòl sinn ann am bàtaichean pàipeir, ’s mar an seann Cheilteach, dh’òl sinn ar brochan à basgaidean cuilce, ach cha do thuig sinn gun shìolaidh am brochan tro na tuill, tro mhogail lìon na beatha, ’s cha do thuig sinn nach robh bàtaichean pàipeir seasmhach.
11
Ann an cogaidhean an t-saoghail cha d’ fhuaireadh buaidh bho ghèill Camarathas don dreathan-donn, ’s bho thuit an leòghann nuair bhuail an luch e, ’s chithear nach eil sa chumhachd ach dòigh, seadh innleachd, chaillte air neart a lagachadh, air neo-chiontas a thruailleadh, air truaillidheachd a ghlanadh, ’s anns a’ chathair mhòir sin air spiris riaghaltais nach eil ach briathran dìomhain gun bhrìgh, nach seas ri ladarnas no tìm. Dùisgidh an ròs ann an gàrradh samhraidh nuair nochdas boillsgeadh grèine, is tuitidh an duslach a chuireas ròs gu dhùbhshlan, ’s nach glan an driùchd oir thig an driùchd nuair tha an ròs na chadal, mar chaidleas mac is nighean an duine tro ùrachadh na h-oidhche faide, ’s tha mìle ròs ann am mìle gàrradh gam fèin-dhìon le drisean geur’, ach ’s maol na drisean nuair ’s moth’ tha ’m feum air innleachd cothachaidh ron eug, ’s e duais an neo-chiontais do ròsan nuair thig am fuachd gu searg am bòidhchead, ’s a-mach air bòidhchead nach eil sinne, mar ròs, a’ coileanadh an dàin, air sgàth gach nì a rinn sinn ceàrr?
12
Bidh blàr mòr eile aig na h-eòin, ’s bidh Hades air ath-bheothachadh, ach cha bhi manaich Èireannach le soisgeul a’ stiùireadh ghaisgeach ar beul-aithris, a thug cofhurtachd do ar sinnsearan, is iadsan a’ sireadh fhìrinnean a thug am brontosàras leis, nuair sheas Noah san doras ’s a thuirt e, “Na tig nas fhaide”. An t-òrdugh ceudna cha d’ fhuair an duine, is leag e na craobhan, is mhùn e anns na h-aibhnichean is chluich e leis an ubhal òr, leis a’ chlaidheamh, leis a’ ghunna, le na sleaghan, ’s chuir an duine an duine fo chìs le armachd innleachdach a’ mhillidh, a’ sguabadh roimhe obair Dhè, ag ràdh nach robh Dia ach ri fealla-dhà nuair labhair E mu theintean ifrinn. Cha lìonar a’ bheàrn eadar breug is fìrinn, eadar fuachd is blàths, eadar là is bliadhna, eadar beatha is bàs; oir cha chumar smachd air briathran is ar n-iarrtasan chan fhàg, gus an cuirear freumh ar n-iarrtais mar an sìol a thalamh bàn, ’s gun tuig sinn gur e talamh torach bheir air gèig air craoibh bhith fàs,
13
’s cha chreid sinn g’ eil ar beatha uile cheana sgrìobht’ an leabhar an dàin, gu bheil mac-talla còir ’s na creagan a’ fanaid oirnn a dh’oidhch’ ’s a là. Bidh ’m bàrr a bhuainear a rèir an t-sìl a chuireas sinn, ’s an t-iasg a ghlacar a rèir meud ar dubhanan, ach ’s leibideach gun dèan sinn truailleadh air lìonmhorachd nam buadhan oirnn rinn Dia a bhuileachadh. Cluinnear searmon à iomadh cùbaid nach buin do eaglais, ach a bhuineas do shoisgeul eile gar n-athchainge gu nithean glòrmhor, gu briseadh nan geamhraidhean, gu bun-os-cionn an nàdair, ’s tuigidh sinn nach robh na h-uirsgeulan ach a-mhàin ag àrdachadh nan gaisgeach treuna, ’s bho thùs gun robh milleadh ann an gnè an duine, agus cuideachd gun robh coilltean, aibhnichean is beanntan ann bho thoiseach tìme, ’s a dh’aindeoin truaillidh nach d’ fhuair sinn innleachd a-chum an gluasad, no bheireadh buaidh orr’.
14
Bàtht’ le cianalas ar cuimhn’, ar n-ìomhaigh, air saoghal nam manach ’s nan Ceilteach – èirigh maidne is ionnlaid gnùise ann an cùbhraidheachd na driùchda, is an uair sin facal ùrnaigh, agus cuairt gu oir na mara a shireadh lorgan-cois’ Mhoraha a bhuannach’ caisteil agus mnatha, gun mhothachadh air briathran nathrach ann am fìon-liosan Èdein, ’s nuair seachad leigeas sinn gach guaineas ’s gach sgleò bho shùilean air am fuadach ’s lèir dhuinn dìmeas air ar dualchas – chan ann air cànan no air daoine ach air dualchas mòr an t-saoghail, ’s iad coilltean, aibhnichean is beanntan a chasg ar tòrachd air ar sanntachd. Am bàrd bu lèir dha bòidhchead cruinne às eugmhais ìomhaigh bhrist’ an duine, a chruthaich Dia na ìomhaigh fhèin ’s thug dha mar dhìleab cruinne-cè. Is truagh an truaghan a bhios a’ ruagadh bhriathran fuasgailte na cheann, ’s is truaigh’ an truaghan nach fhaic cho luachmhor ’s tha làithean fuadaich a’ ruith nan deann. Amen don ùrnaigh – am faigh i èisteachd? Amen don ùrnaigh ’s do dhaoine gleusta.
15
16
1. Na Leabhraichean Cha robh càil san rùm ach leabhraichean. Bha iad ann air gach cuspair, ’s na sgeilpean a’ dìreadh bhon ùrlar gu mullach an taighe. Bha iad ann mu ghaol ’s mu chogadh, mu nàdar ’s mu eachdraidh, mu fhealla-trì’s mu fhealla-dhà. Air thuaiream, thug Mànas aon a-nuas bho cheann sgeilpe. An toiseach, cha do dh’fhosgail e idir e. Chùm e na làimh e, ’s a shùilean a’ sgrùdadh thiotalan chàich. ’S cha do sheall e ri tiotal an leabhair a bha na làimh. Bha reic-tairgse gu bhith ann làrna-mhàireach. Nuair bhuaileadh an t-òrd, bhiodh fios cò a cheannaicheadh iad. ’S cha robh brath aig Mànas cò dha a bhuineadh iad, ach a-mhàin gun cuala e gur ann le bodach a bha iad, le bodach a ràinig ceann-uidhe nam bodach. Ach dh’fheumadh gun robh rudan eile aige a bharrachd air leabhraichean. Ma bha, cha robh sgeul orra; ’s dòcha gun shiubhail iad fo bhuillean ’s fo fhuaim le òrd air choreigin eile. Chuir Mànas an leabhar sìos air an ùrlar fhiodha, agus dh’fhosgail e an leabhar. Dh’èirich fear agus bean a-mach às, agus sheas iad air duilleagan mu choinneamh a chèile. Thug Mànas ceum air ais. “Carson a bhris thu an cupan?” ars ise. Bha guth àrd, geur aice. “Mise?” ars esan. “Cha do bhris mi an cupan. ’S chan eil agam ach d’ fhacal fhèin gu bheil e na spealgan.” A rèir coltais, cha do mhothaich iad gun robh Mànas ag èisteachd riutha, reòite ri na clàir. Bha iad a’ lìonadh an t-seòmair len guthan, agus dreach na feirge orra le chèile. Cha deach an trusgain tric a nighe, agus bu robach an coltas.
17
Caogad san Fhàsach
“’S ann agad a tha co-chomann ri na breugan,” ars ise. “Tha fios agamsa gun bhris thu an cupan.” Thug i leth-cheum na b’ fhaisge air, ach cha do dh’èirich gluasad ann. Bha a dhà làimh domhainn na phòcaidean, ’s a chorragan gun deòin a’ gluasad. Bha e a’ sealltainn rithe eadar dà shùil. Chuir ise a làmhan suas a chumail taic ri a smeagaid. ’S labhair i an uair sin le guth na bu chiùine, agus blasad tiamhaidh sa ghuth. “An cupan,” ars ise. “An cupan a thug am ministear dhomh an là a rugadh mi. Lìon e an cupan le sòlas agus shìn e thugam e. Cha robh de neart anns na corragan leanabail agam na ghabhadh grèim air, agus bhòidich mo mhàthair gun gleidheadh i dhomh e gus an tiginn gu ìre. ’S nuair thàinig mi gu ìre thug i dhomh an cupan, ’s bha e fhathast làn de shòlas . . .” Thòisich i a’ caoineadh, ’s na deòir a’ sruthadh sìos air a gruaidhean. Theab Mànas a dhol a thairgsinn cofhurtachd dhi, ach bha eagal air gun cuireadh e clisgeadh oirre. Ann an dòigh neònach, bha cofhaireachdainn aige rithe. Bha e a’ miannachadh gum faigheadh i a cupan sòlais air ais. Ach bha an cupan briste, ’s an sòlas air sruthadh às. Agus chunnaic e dà thaobh a nàdair, an dara taobh feargach ’s an taobh eile còmhdaichte le fèin-thruas. Agus labhair an duine. Shìn e a làmh a-mach, ach dh’aithnich e nach robh e comasach dha suathadh innte. Bha na làithean sin seachad. “Tha fios agamsa,” ars esan, “nach dèan aithreachas leigheas. ’S fhada bho dh’ionnsaich mi sin. Ach stad ort. Bha cupan agamsa uaireigin cuideachd. O, cha do làimhsich mi a-riamh e, ach bha e ann, a cheart cho cinnteach ris a’ chupan agadsa. Agus thòisich an cupan a’ sgàineadh. ’S mu dheireadh, thuit e às a chèile. Shiubhail gach criomag a-steach do shìorraidheachd dhorch air choreigin, mar oiteag gaoithe san dol-seachad. Ach, a dh’aindeoin do dheòir, tha thusa fortanach, oir is aithne dhut cò a bhris do chupan. Tha fios agam nach robh mi gu math dhut, ach, dìreach, coltach ri aithreachas, chan eil leigheas fillte ann an leisgeul. Seall oirnn, Ealasaid. Seo mar a bha sinn fad ar beatha. Bha gach sgàthan a’ foillseachadh na bochdainn dhuinn. ’S an-diugh cha ghabh e a leasachadh . . . cha ghabh e a leasachadh . . .”
18
En do fp r e v i e w. Th i sb o o ki sa va i l a b l ea t www. a c a i r b o o k s . c o m