Bloedstolling en bloedingsneiging: Artsen, wetenschappers en patiënten

BLOEDSTOLLING EN BLOEDINGSNEIGING: ARTSEN, WETENSCHAPPERS EN PATIËNTEN Een eeuw wetenschappelijk onderzoek en medisch handelen in Nederland

Ton van Helvoort

Amsterdam 2016

Eerste druk oktober 2016 Copyright © 2016 Universiteit Maastricht, CARIM School of Cardiovascular Diseases www.carimmaastricht.nl Drukkerij Boereboom Grafische Bedrijven, Bunnik ISBN 978-90-820949-5-4 www.hetpatrys.nl

Inhoudsopgave Motto Over geneeskunde en natuurwetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I

Een historisch-analytische inleiding 1 Trombose en hemostase als discipline . . .

2 Geschiedschrijving en analyse . . . . . . .

3 Structuur van het boek . . . . . . . . . . .

4 Infrastructuren in de levenswetenschappen 5 Bronnen en verantwoording . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

2 5 9 11 14

II Kliniek ontmoet laboratorium 1 Ontbindende natuurwetenschappen? . . . . . . . . . . . . . .

2 Direct werkende stollingsremmers: heparinen . . . . . . . . .

3 Indirect werkende stollingsremmers: vitamine K antagonisten 4 Bloederziekten als schatkamer . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Vooruitblik op het boek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

18 21 22 23 25

III Trombosediensten 1 Een welvaartsziekte tijdens de Wederopbouw 2 Chronische intramurale zorg . . . . . . . . .

3 De trombosedienst als medische innovatie . .

4 Het Nederlandse Rode Kruis . . . . . . . . .

5 Het afnemen van bloed . . . . . . . . . . .

6 Invoering van de Thrombotest . . . . . . . .

7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

28 28 29 32 33 35 37

IV Centraal Laboratorium Bloedtransfusiedienst 1 Het begin van de bloedtransfusiediensten in Nederland . . . . . .

2 Bloedcomponenten: oorlogswinst . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Ontwikkelingswerk van het Centraal Laboratorium . . . . . . . .

4 Speurwerk van het Centraal Laboratorium . . . . . . . . . . . . .

5 Van Binnengasthuis naar de Plesmanlaan: een Pyrrusoverwinning?

6 Circulerend bloed: het CLB als infrastructuur . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

40 44 46 49 51 53

V Van Creveld-kliniek 1 De hemofiliepatiĂŤnt . . . . .

2 Simon van Creveld . . . . .

3 Van bloed naar extracten . . .

4 Kliniek en natuurwetenschap

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

57 58 63 64

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . .

ix

. . . . . . .

. . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

Bloedstolling en bloedingsneiging

vi VI Loeliger en Hemker 1 Zwitserse precisie . . . . . . . . . . .

2 Biochemie in een klinisch laboratorium 3 Een stille getuige . . . . . . . . . . .

4 Terug naar biologische complexiteit . .

5 Slotbeschouwing . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

66 68 71 73 74

VII Jan Veltkamp als inspirator 1 ‘Hemofilie in Nederland’ (HiN 1972) . . . . . . .

2 Thuisbehandeling en zomerkampen . . . . . . . .

3 Structuurplan hemofilie-behandeling in Nederland 4 ‘Hemofilie in Nederland’ op herhaling (HiN 1978) 5 Hemofilie en familie . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Wisseling van de wacht . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

79 80 81 84 86 91

VIII Jan Wouter ten Cate als erflater 1 Het Wilhelmina Gasthuis: Een roemruchte traditie 2 Ten Cate, bloedplaatjes en bloedstolling . . . . . .

3 Ten Cate en hemofilie . . . . . . . . . . . . . . .

4 Ten Cate en trombose . . . . . . . . . . . . . . .

5 Allemaal goudhaantjes . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

96 99 104 106 111

IX Jan Sixma als erflater 1 De klinische traditie en het laboratorium . . . . . . .

2 Sixma: Internist via een omweg . . . . . . . . . . . .

3 Morfologie van de bloedstolling: geen tijd voor koffie 4 Van geïsoleerde bloedplaatjes naar ex vivo-modellen .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

117 120 123 127

X Mochtar, Van Mourik en Bouma 1 De ziekte van von Willebrand als atypische bloederziekte . . .

2 Mochtar als opvolger van Van Creveld . . . . . . . . . . . .

3 Molecularisering van bloederziektes . . . . . . . . . . . . . .

4 Internationale erkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Van bloedstolling en bloedplaatjes naar moleculaire hemostase 6 Gescheiden werelden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

133 136 138 144 146 148

XI Hemker, Zwaal, Rosing, en heterogene biokatalyse 1 Opkomst van de biochemie . . . . . . . . . . . . . . . .

2 De achtste Medische Faculteit in Nederland . . . . . . . .

3 De Vroman-traditie: membranen, eiwitten en oppervlakken 4 De lipide-traditie in Utrecht . . . . . . . . . . . . . . . .

5 De enzymkinetische traditie uit Amsterdam . . . . . . . .

6 Maastrichts speerpunt: heterogene biokatalyse . . . . . .

7 Conclusie: De Maastrichtse biochemie als kaperschip . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

152 156 159 163 167 168 173

. . . . . . .

. . . . . . .

Inhoudsopgave

vii

XII Lyseerders en de hemostatische balans 1 Fysische chemie en interdisciplinariteit (1940-1970) . . . . . . . . . . . . . .

2 Fibrinolyse: de flipside van de bloedstolling . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Brakman in Leiden (1970-1980) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Het Gaubius en het dilemma van fundamenteel versus toegepast (de jaren 1980) 5 Leuven: Van souterrain naar wereldinstituut . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Het Gaubius Instituut: lyserend ten onder? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177 181 184 188 191 197

XIII De molecularisering van gedoneerd bloed 1 Het fragmenteren van bloed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Volbloed en plasma: het tweesporenbeleid van het Nederlandse Rode Kruis 3 Kritiek op de plasmacampagnes van het CLB . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Cryo’s, concentraat en aids: een verhit debat . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Hemofilie en de Nieuwe Biotechnologie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Uiteindelijke centralisatie van de bloedbanken: Sanquin . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

203 205 206 208 211 215

XIV Hemofilie: Patiënten en behandelaars 1 Van poliklinische toediening naar zelfbehandeling . . . . . . . . . . . . . .

2 Van collectieve belangenbehartiging naar consensusbijdragen (1988 en 1996) 3 Consolidatie van de NVHP en oprichting van de NVHB . . . . . . . . . . .

4 Schadeloosstelling bij hiv-besmetting en aids . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 De 21ste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

219 223 227 229 231

XV Antistolling in Nederland 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Antistolling en coronaire trombose: nuttig, onwerkzaam of gevaarlijk? . . . .

3 Bloedingen als complicatie van VKA-therapie . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Stollingstesten en apparatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 RELAC: Kalibratie, referentiematerialen en externe kwaliteitscontrole . . . .

6 Een landmark klinische studie in Nederland: de 60+ reinfarct study . . . . .

7 RELAC: Normalisatie van de laboratoriumcontrole van heparinebehandeling 8 RELAC en diversificatie: Van laboratorium naar point-of-care . . . . . . . .

9 ECAT: De kalibratie van metingen van risicofactoren voor trombofilie . . . .

10 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

234 236 238 240 245 250 252 254 255 256

XVI Erfelijkheid of omgeving in Leiden 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Biochemie en genetica van bloederziektes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Klinische epidemiologie in het LUMC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Klinische epidemiologie van de tromboseneiging . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Multicausaliteit in het trombose-onderzoek: de pil als archetype voor ‘omgeving’ 6 Conclusie: Gaspedaal en rempedaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

258 259 263 266 271 273

viii

Bloedstolling en bloedingsneiging

XVII Jan Wouter, de Rebellenclub en klinisch bewijs 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 McMaster University in Hamilton (Ontario, Canada) . . .

3 Van hemofilie naar trombose & hemostase . . . . . . . .

4 Klinische gewoontes toetsen en toetsbaar onderzoek doen 5 Kwaliteit van zorg en zorg voor kwaliteit . . . . . . . . .

6 Conclusie: Vestiging van de Vasculaire Geneeskunde . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

276 278 279 283 286 287

XVIII Van stollingscascade in vitro naar hemostase 1 De stollingscascade: Een voldoende voorwaarde voor trombose?

2 Endotheelcellen en Weibel-Palade bodies . . . . . . . . . . . .

3 Klonering van stollings- en signaalfactoren . . . . . . . . . . .

4 Bloedplaatjes, endotheel en receptoren: Utrecht . . . . . . . . .

5 Atherosclerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 De Weibel-Palade bodies als Eerste Hulp-verbanddoos . . . . .

7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

292 294 297 299 302 304 305

XIX Maastricht revisited: Focus op biologische verspilling 1 Inleiding: De Pyrrus-overwinning van de biochemie . . . . . . . . . . . .

2 De Franse connectie: Jean-Pierre Soulier, François Josso en Suzette Béguin 3 Suzette Béguin: Lost in translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 De TG-test en aangeboren resp. verworven risicofactoren voor trombose . .

5 Het toevoegen van biologische complexiteit . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Automatisering en commercialisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 Trombinegeneratie: Biologische spilzucht onderzocht . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

310 313 318 321 323 326 328

XX Padvinders en het collectief 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Trombosestichting Nederland . . . . . . . . . . . . . .

3 Van RELAC naar Coagulation Reference Laboratory . .

4 De THON: de eerste Nachwuchs . . . . . . . . . . . .

5 De Nederlandse Vereniging voor Trombose en hemostase

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

334 335 340 342 344

XXI Geneeskunde en natuurwetenschap, bloedstollend 1 Inleiding: Geneeskunde en natuurwetenschappen . . . . .

2 De ziektelast van stollingsproblemen . . . . . . . . . . .

3 Infrastructuren rond bloed . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Molecularisering: de Januskop van het stollingsonderzoek 5 Slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

350 352 355 357 358

Noten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

359

Personenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

392

Motto Over Geneeskunde en Natuurwetenschap ‘Die Medizin will nicht bloß eine einige Wissenschaft, sie will Naturwissenschaft, und zwar die höchste und schönste Naturwissenschaft sein.’

Rudolf Virchow, ‘Das Bedürfniß und die Möglichkeit einer Medizin vom mechanischen Standpunkt’ (1845).

‘Aber der Naturforscher hat es nicht so leicht, diese Einheit [zwischen Medicin und den übrigen Naturwissenschaften] zu begreifen ... Die Wissenschaft vereint wohl, aber erst, nachdem sie getrennt hat; die erste Aufgabe des Forschers ist die Zerlegung, die Analyse, die Anatomie; nachher erst kommt die Zusammenfügung, die Synthese, die Physiologie.

Wie lang ist dieser Weg und wie viel Täuschungen bringt er uns! Wir suchen die Einheit und wir finden die Vielheit; unter unseren Händen zerfällt und zerbröckelt das organische Gebäude und am Ende halten wir die Atome. Ist das wirklich der rechte Weg, der uns zur Erkenntnis des Individuums bringt? Dürfen wir da die Wissenschaft vom Leben suchen, wo wir nur den Tod finden? Ist nicht wirklich diese ganze zersetzende Naturwissenschaft ein Irrweg, und ist nicht in Wahrheit die höchste Zeit, dass man umkehre zu anderen Pfaden.’

Rudolf Virchow, ‘Atome und Individuen’ (1859).

Geciteerd in: Heinz David, Rudolf Virchow: Naturwissenschaftler, Sozialmediziner und Berliner Stadtpolitiker und Lehren aus seinem Wirken für unsere Zeit (Berlin: LeibnizSozietät, 2002).

Meer dan anderhalve eeuw geleden verwoordde Rudolf Virchow de wens tot de emancipatie van de geneeskunde tot natuurwetenschap. De in dit boek beschreven geschiedenis van wetenschappelijk onderzoek naar de werking van de bloedstolling, afwijkingen daarvan en het daarop afgestemde medisch handelen, is een verslag van een dergelijke emancipatoire zoektocht.

Het in dit boek beschreven amalgaam van de geneeskunde en de ontledende, ‘destructieve’ natuurwetenschappen leverde aanvankelijk eerder verwarring en complexiteit op dan helderheid. De natuurwetenschappelijke studie van de levende mens resulteerde in informatie over dood materiaal. Virchow vroeg zich retorisch af of het niet verstandiger was om ten halve te keren? Dit boek laat zien dat de ingeslagen weg een vruchtbare is gebleken.

Elsloo, voorjaar 2016 Ton van Helvoort

I

‘You have planted quite a few trees that are going to bear fruit, but you cannot expect the young people who pick the apples to know that you planted the trees.’ Stollingsonderzoeker Leandro M. Tocantins1

Hoofdstuk I Bloedstolling en bloedingsneiging: Een historisch-analytische inleiding

I.1 Trombose en hemostase als discipline

In de zomer van 2013 kwamen zo’n achtduizend internationale wetenschappers bijeen voor een conferentie in Amsterdam. Dit waren de deelnemers aan het XXIVste congres van de International Society on Thrombosis and Haemostasis (ISTH) (foto I.1). ‘Trombose en hemostase’ is de ingeburgerde technische term voor bloedstolling en bloedingsneiging in de meest brede betekenis van die woorden. Ieder van de hierboven genoemde congresdeelnemers had een professionele interesse in het fenomeen bloedstolling bij de mens.

Met bloedstolling wordt bedoeld een scala aan biologische fenomenen, uiteenlopend van het fysiologische proces van bloedstelping wanneer dat nodig is (hemostase) tot de pathologische processen wanneer hetzij een stolsel een ader c.q. slagader afsluit (trombose) hetzij het bloed niet stolt wanneer dat juist noodzakelijk is (bloederziekte). Duizenden wetenschappers die een week lang presentaties hielden, elkaar bekritiseerden, met elkaar in discussie gingen en afspraken maakten voor gezamenlijk onderzoek. Niets bijzonders want zo gaat het er op elk wetenschappelijk congres aan toe.

Terzijde, het zou logischer zijn om het natuurlijke evenwicht voorop te stellen en de verstoring zoals trombose als tweede te noemen maar het domein ‘trombose en hemostase’ heeft historisch nu eenmaal deze naam gekregen en we zullen deze terminologie volgen met het begrip ‘bloedstolling en bloedingsneiging’ als synoniem.

Toch loont het de moeite om bij dit internationale congres wat langer stil te staan. Het getuigt namelijk van een paar zaken waarmee het brede publiek - maar vaak óók medici en natuurwetenschappers - weinig vertrouwd is. Er is een kanttekening te maken bij het veld van trombose en hemostase (T&H) zelf. Dat heeft enkele kenmerken waardoor het fundamenteel afwijkt van andere biomedische disciplines, niet in de laatste plaats doordat het een relatief jonge geschiedenis kent.

Medische disciplines zijn gewoonlijk gecentreerd rond organen. De medische specialisten die we uit het ziekenhuis kennen zijn cardiologen, neurologen, urologen, dermatologen, gynaecologen, et cetera. Deze specialismen zijn alle gebaseerd op een specifiek orgaan van het lichaam. Bloed daarentegen is historisch gezien niet een afzonderlijk orgaan waarop een medische discipline zich onderscheidt van alle andere. Immers, daar waar de cardioloog met bloed(vaten) te maken heeft, rekent hij dit tot zijn eigen vakgebied: er wordt gesproken van hart- en vaatziekten. Ook de nefroloog rekent het bloed dat de nier doorspoelt tot zijn expertise. ‘Maar hoe zit het dan met de hematologen?’, is vervolgens de terechte vraag.

Inderdaad is dat een specialisme van het bloed. Maar hematologen richten zich in hoofdzaak

I. Een historisch-analytische inleiding

3

Foto I.1

Grote zaal ISTH 2013, RAI Amsterdam (© ISTH2013, met toestemming)

op maligne bloedziekten, waarmee zij zich op het terrein van de oncologie begeven. En een ander aspect van bloed, namelijk T&H, was een ondergeschoven kindje van de hematologie.

Geen wonder dat dat kindje toen het eenmaal de puberteit had bereikt maar wat graag ‘op zichzelf wilde gaan wonen’.

Het veld van trombose en hemostase als (sub)discipline heeft geen anatomische achtergrond. Hoe is dat veld dan als eenheid ontstaan? Het is geen toeval dat de opkomst van het T&H-veld samenvalt met de molecularisering van de geneeskunde, die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw in een stroomversnelling kwam. Een gevierde mijlpaal die deze molecularisering symboliseert is uiteraard de presentatie van het helix-model van DNA door James Watson en Francis Crick in 1953. Maar daarnaast was men al vanaf de jaren dertig en veertig van de 20ste eeuw binnen de biochemie bezig met het ophelderen van vele tientallen metabole routes in biologische organismen. Ook werd bijvoorbeeld het functioneren van hormonen opgehelderd en werden antibiotica geïsoleerd en gesynthetiseerd. In de jaren zestig werd de biochemie gekoppeld aan de genetica en ontstond er een nieuwe natuurwetenschappelijke discipline: de moleculaire biologie. Deze nieuwe loot aan de wetenschapsboom concentreerde zich op de macromoleculaire structuren in organismen.

In de jaren 1950 en 1960 werd ook het bloedstollingsproces steeds verder ontrafeld in termen van enzymen, macromoleculaire eiwitten en complexen bestaande uit eiwitten en biomembranen. De (macro)molecularisering van de bloedstolling wordt mooi verwoord door R.G. Macfarlane uit Oxford (Verenigd Koninkrijk), één van de erflaters van het stollingsonderzoek zoals we zullen zien. Hij beschrijft dat in het begin van de jaren zestig een stateof-the-art stollingslaboratorium moest beschikken over tal van fysisch-chemische apparaten waarmee biologische macromoleculen geïsoleerd en gekarakteriseerd konden worden. Met

4

Bloedstolling en bloedingsneiging

name wijst hij op de wereld van verschil met de situatie van drie decennia eerder2 : ‘... the appearance of our laboratories is changing rapidly. When I first worked on coagulation nearly 30 years ago, my stock-in-trade consisted of an ancient gas water-bath (which I still use) and a stop-clock bought in a street market. Total capital outlay about £ 4. Looking back on the work I did with this equipment, I believe I was overcapitalised. Now one needs preparative and analytical ultracentrifuges and electrophoresis apparatus, gas chromatographs, fraction collectors, velodynes and much else running into terms of thousands of pounds. The amusing thing is that the final and crucial test of the products of all this is still the test-tube and stop-watch! This increase in complexity of techniques and apparatus, and a consequent increase in complexity of ideas, is part of a general trend in biology. The pursuit of a physiological problem takes us successively into biochemistry, biophysics, physics and finally, unless one is careful, into metaphysics.’

In het begin van de 20ste eeuw was er een schema opgesteld waarmee het bloedstollingsmechanisme werd verklaard op basis van slechts vier stollingsfactoren: fibrinogeen, protrombine, weefselfactor en calciumionen.3 Dit klassieke schema - opgesteld door de in Duitsland woonachtige Paul Morawitz - voldeed een kleine halve eeuw, maar na de Tweede Wereldoorlog begonnen er publicaties te verschijnen waarin de ene na de andere nieuwe bloedstollingsfactor werd geponeerd. De nieuwste fysisch-chemische instrumenten en technieken werden toegepast om deze factoren te isoleren en te karakteriseren. Daarbij kwam ook de immunologie te hulp en het onderzoeksveld werd uitgebreid naar de moleculair-genetische achtergrond van bloederziektes en trombose.

In 1954 verenigde een kleine internationale groep onderzoekers zich, daarbij geholpen door een subsidie van het National Heart, Lung and Blood Institute van de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH). Zij vormden het International Committee on Thrombosis and Haemostasis (ICTH) welk comité jaarlijks bij elkaar kwam. Het aantal leden van het comité moest noodgedwongen laag blijven om het hanteerbaar te houden. Maar de belangstelling voor het veld van trombose en hemostase en de biologie van de bloedvaten groeide enorm zodat werd besloten het comité open te gooien. In 1969, tijdens de 15de jaarlijkse bijeenkomst van de ICTH in Bath (Verenigd Koninkrijk), werd besloten tot de vorming van de International Society on Thrombosis and Haemostasis (ISTH). Tot de onderzoeksvelden werden onder meer gerekend de functies van bloedplaatjes, fibrinolyse, trombolyse en de mechanismen van pathologische trombose. Fritz Koller uit Zwitserland werd verkozen tot President van de vereniging en er werd een ISTH Council ingesteld met Sol Sherry uit de V.S. als voorzitter. In 1969 groeide de vereniging meteen tot zo’n tweehonderd leden. Een belangrijke activiteit van de ICTH die door de nieuwe club werd voortgezet was het bereiken van consensus in de chaos van aanduidingen en namen voor bloedstollingsfactoren.4

Hemostase en trombose in Nederland In de jaren vijftig en zestig begaven ook Nederlandse artsen en wetenschappers zich op dit nieuwe onderzoeksterrein. Internisten specialiseerden en organiseerden zich in de behandeling van trombose en bloederziekte (hemofilie). Zo ontstonden organisaties zoals de trombosediensten, het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis en hemofilieklinieken. Dit zouden instellingen worden waarmee Nederland een zekere wereldfaam zou verwerven. Ook aan de universiteiten van Leiden, Amsterdam en Utrecht - en later Maastricht - ontstonden teams van onderzoekers die zich bezighielden met de medische en wetenschappelijke problemen van de bloedstolling. De initiatiefnemers van het eerste uur zijn inmiddels overleden, waaronder Jordan, Van Creveld, Haanen, De Vries, Mochtar, Roos, Veltkamp en Vreeken. Maar van diegenen die in de jaren zestig en zeventig

I. Een historisch-analytische inleiding

5

begonnen en het pionierswerk voortzetten, zijn de meesten nog in leven. Bij gelegenheid van ISTH 2013 werden deze wetenschappers geëerd doordat zij als wetenschappelijke adviseurs (in ruste) bij de organisatie werden vermeld.

Kadertekst I.1

ISTH 2013 Senior Advisory Board Jan Willem Akkerman; Rogier Bertina; Bonno Bouma; Pieter Brakman; Ernest Briët; Harry Büller; Jan Wouter ten Cate; Coen Hemker; Fredy Loeliger; Jan van Mourik; Hans Pannekoek; Jan Rosing; Jan Sixma.

Een aantal van deze wetenschappers was er eerder in geslaagd het ISTH-congres 1991 naar Nederland te halen.

Na de erflaters waren deze ‘senioren’ op hun beurt de grondleggers van een nieuwe generatie wetenschappers die Nederland op de T&H-kaart zouden houden. Een wetenschappelijk congres, zoals ISTH 2013, wordt aan een land toegekend wanneer er wetenschappers van naam en faam zijn om de kar te trekken. Belangrijke key note speakers zijn alleen tot deelname te verleiden als er vertrouwen is dat het een uitdagend congres wordt. Het is dus een conditio sine qua non dat de congresorganisatoren over een goed internationaal netwerk beschikken, hetgeen ook nodig is om de aanmeldingen van sprekers via peer review te selecteren. ISTH1991 en ISTH2013 zijn er dus het levende bewijs van dat er in Nederland dergelijke T&H-expertises en -netwerken bestaan.

I.2 Geschiedschrijving en analyse

Waarom een boek over de geschiedenis van wetenschappelijk onderzoek naar de werking en afwijkingen van het bloedstollingssysteem en het daarmee samenhangende medisch handelen in Nederland? Om met het openingscitaat van stollingsonderzoeker Leandro Tocantins te beginnen: een nieuwe generatie zal niet weten wat zij te danken hebben aan voorgaande generaties artsen en wetenschappers. Zonder de erflaters zou er niet zo’n bloeiende wetenschappelijke gemeenschap zijn geweest en zij verdienen een eerbetoon.

Maar er is ook een bredere reden om de geschiedenis van het trombose- en hemostaseonderzoek te analyseren en te beschrijven, namelijk dat een historie van het werk aan de bloedstolling en aanverwante processen de molecularisering van de geneeskunde sinds de Tweede Wereldoorlog in het algemeen illustreert. Hierbij zullen twee thema’s bijzondere aandacht krijgen. Een eerste thema waarop we onze aandacht richten is de rol van organisaties en instellingen. Meer in het algemeen kunnen we die zien als infrastructuren die wetenschappelijk onderzoek en medische behandeling faciliteren. Maar een nieuwe organisatie zoals een trombosedienst komt er niet vanzelf. Enerzijds is daar wetenschap en technologie voor nodig maar anderzijds ook artsen en wetenschappers die de kar willen trekken en met bestaande tradities wensen en durven te breken. Vernieuwing gaat altijd gepaard met het afbreken van ‘heilige huisjes’ zoals het ontstaan van een andere arts-patiënt relatie. Een heel recent voorbeeld van dit laatste is natuurlijk de ‘mondige patiënt’ die zich uitgebreid heeft geïnformeerd via internet.

Het is van belang te weten wanneer en hoe de ene infrastructuur verandert in een volgende omdat het succes van een medische innovatie vaak van zo’n transformatie afhankelijk is.

Nieuwe technologieën leiden tot andere machtsrelaties in het medisch circuit. Voorbeelden die we zullen bespreken zijn: de vraag of de trombosediensten behoorden te vallen onder het Rode

6

Bloedstolling en bloedingsneiging

Foto I.2

ISTH 2013 Organising Committee Frits Rosendaal, President; Pieter Reitsma, Vice-President; Marcel Levi, Treasurer; Suzanne Cannegieter, Educational Programme; Tilman Hackeng, Innovation; Menno Huisman, Social Events Committee; Joost Meijers, SOA Book Editor; Jeroen Eikenboom, SOA Book Editor; David Lillicrap, SCC Chairman; Hugo ten Cate, SCC Liaison.

Onderstaand een deel van het organiserend team: Marcel Levi, Pieter Reitsma, Suzanne Cannegieter, Tilman Hackeng en Frits Rosendaal (© ISTH2013, met toestemming)

Kruis of onder de Vereniging voor Hematologie of dat ze zelfstandig moesten zijn; de vraag of hemofiliebehandeling centraal (landelijk) moet plaatsvinden of decentraal (poliklinisch of zelfs thuis); de vraag hoe erfelijkheidsadvisering moet plaatsvinden; het verschijnsel dat de infrastructuur van geneesmiddelvergoedingen mede de uitkomst van een innovatief medicijn bepaalt; et cetera. Bij de infrastructuren rond trombose- en hemostaseonderzoek kunnen we onder meer denken aan breuklijnen en grensvlakken zoals arts-patiënt relaties, kliniekversus-laboratorium, arts-versus-natuurwetenschapper, regionale / landelijke / internationale organisaties, et cetera.

Het tweede thema waar de aandacht naar uitgaat is die van de periodisering van de geneeskunde. In dit boek doe ik een voorstel voor een periodisering van de geneeskunde, en onderzoeken we vervolgens de relevantie ervan aan de hand van onze T&H-gevalstudies.

Die periodisering hangt nauw samen met de ‘vooruitgang’ in de natuurwetenschappen die we in de 20ste eeuw hebben gezien. Maar de relatie tussen de geneeskunde en de natuurwetenschappen in de 20ste eeuw is verre van goed doorgrond. Dat we meer te weten komen over die relatie is erg belangrijk want onderzoeksbeleid en onderzoeksprogramma’s van universiteiten en semi-particuliere onderzoeksinstituten worden gebaseerd op ideeën over hoe die relatie in elkaar steekt. De meest basale aanname is die van een lineair model van fundamenteel onderzoek via toegepast onderzoek naar medische innovatie. Maar wanneer dit proces stokt, leidt dat tot frustratie zowel bij de clinicus als bij de wetenschapper. De Nederlandse senior stollingsonderzoeker Coen Hemker drukte deze frustratie bij zijn oratie in 1969 als

I. Een historisch-analytische inleiding

7

volgt uit5 : ‘Ik ken weinig dingen die verdrietiger zijn dan een medicus in heldere termen biochemische termen dan altijd - uit te leggen dat men een probleempje heeft opgelost om dan te horen: “Nou, dat is voor mij te ingewikkeld en trouwens, wat heb ik er aan in de praktijk?”.’ Wanneer klinisch nut te lang uitblijft dan wordt niet zelden de nieuwe opdracht aan de onderzoeksleider: stel een onderzoeksprogramma op dat garanties geeft voor valorisatie van je kennis!6 In de relatie natuurwetenschap / geneeskunde moet naast de individuele wetenschapper in ons verhaal ook de rol van samenwerken – van teamwork – en van instrumentatie aan de orde komen. Dit is een aspect van de wetenschapsbeoefening dat uiterst belangrijk is maar dat in historische verhalen daarover meestal onderbelicht blijft. Ook in het geval van het T&H-veld beschikken we niet over heel veel documentatie, maar daar waar die voorhanden zullen we er aandacht aan besteden. De apparatuur is enorm in vernuft toegenomen, alhoewel we daar niet veel van kunnen zien. Analyses spelen zich nu af in dichte kasten die in een groot laboratorium een echte analyse-straat vormen. Wat een enorm contrast met onderstaande instrumenten waarmee een halve eeuw geleden het eerste onderzoek naar bloedplaatjesaggregatie werd gedaan in het stollingslab van het Wilhelmina Gasthuis (behorende tot de Universiteit van Amsterdam).

Foto I.3

Rotatie van erlenmeyerkolfje voor de studie van bloedplaatjesaggregatie in het stollingslaboratorium van Jan Wouter ten Cate (Wilhelmina Gasthuis, Universiteit van Amsterdam) (waarschijnlijk eind jaren zestig van de 20ste eeuw) (collectie J.W. ten Cate)

Retrospectief gezien lijken al deze ontwikkelingen eerder een zekere vanzelfsprekende logica te kennen dan dat zij als revolutionaire veranderingen moeten worden beschouwd.

Echter, wanneer we de weg van het verleden naar het heden bewandelen zonder het eindpunt te kennen, dan zien we dat die logica er niet vanzelfsprekend was. Van nieuwe organisatiestructuren en netwerken zoals de ISTH moest men maar afwachten hoe succesvol zij zouden blijken te zijn. Om een ander voorbeeld te geven: in het begin van de jaren zestig

8

Bloedstolling en bloedingsneiging

startte in het stollingslaboratorium van de Rijksuniversiteit Leiden een groot biochemisch onderzoeksproject van de al genoemde medisch-biochemicus Coen Hemker. Dat programma zou bijzonder succesvol blijken maar uiteraard kon het alleen doorgang vinden omdat de internisten van de afdeling Inwendige Geneeskunde met die aanpak instemden. Het geld dat naar de biochemie ging, kon immers niet meer uitgegeven worden aan klinisch onderzoek.

Klaarblijkelijk waren ook de Leidse internisten van mening dat de ingezette molecularisering van de geneeskunde ondersteund moest worden.

Foto I.4

Apparatuur voor het registreren van aggregatiecurven van bloedplaatjes in het laboratorium van Jan Wouter ten Cate (circa 1970?) (collectie J.W. ten Cate)

I. Een historisch-analytische inleiding

9

Foto I.5

Hal met standhouders op ISTH 2013, RAI Amsterdam (Š ISTH2013, met toestemming)

I.3 Structuur van het boek

Het verhaal van dit boek wordt verteld in drie dimensies die uiteraard met elkaar verweven zijn en dus alleen analytisch kunnen worden onderscheiden: (i) een chronologie van de geneeskunde waarin algemene, ook internationale ontwikkelingen aan de orde komen; (ii) een differentiatie naar Nederlandse T&H-organisaties zoals bloedtransfusiedienst, trombosedienst, universitaire laboratoria, et cetera; (iii) een differentiatie naar individuele wetenschappers en wetenschappelijke teams in Nederland waarbij wederom de internationale context niet uit het oog wordt verloren. – ad (i) Dit boek over fundamenteel en medisch T&H-onderzoek in Nederland heeft de geschiedenis van de geneeskunde als achtergrond. Binnen de geneeskunde van de 20ste en de 21ste eeuw zijn een aantal breuklijnen te onderkennen waarmee we het historisch materiaal zullen ordenen. De namen van de perioden vormen slechts een etiket voor de verandering die plaatsvond ten opzichte van de daaraan voorafgaande periode; deze aanduidingen zijn uiteraard niet kenmerkend voor ål het werk dat in betreffende periode werd gedaan. De gehanteerde perioden en breuklijnen zijn als volgt.

De traditionele geneeskunde (de premoleculaire periode) De eerste breuklijn vinden we rond de jaren vijftig van de 20ste eeuw. Tot dan toe zouden we de geneeskunde kunnen karakteriseren als traditionele geneeskunde, gebaseerd op symptomenleer. Afgezet tegen de erop volgende periode kunnen we spreken van de premoleculaire periode. In het boek Symptomenleer (drie banden, 1950, 1953, 1960) van F.L.J. Jordan (die we later zullen tegenkomen als grondlegger van de eerste trombosedienst in Nederland) stelt deze dat het onderwijskundig handig is om uit te gaan van symptomen in plaats van ziek-

10

Bloedstolling en bloedingsneiging

ten. De diagnose wordt immers meestal gesteld vanuit de reeks van ziekteverschijnselen.7 Met de term traditionele geneeskunde bedoelen we ook een bepaalde houding van de arts ten opzichte van de patiënt. Deze relatie arts-patiënt zal niet zelden paternalistisch zijn geweest maar de patiënt zal dat zeker niet altijd als zodanig hebben ervaren. Dat besef kwam pas toen de verhoudingen begonnen te verschuiven.

Ondanks dat we van de premoleculaire periode spreken was het laboratorium al sterk in opkomst, waar de microbiologie en vooral de chemie werden ingeschakeld om patiëntenmateriaal te onderzoeken.8 In die tijd was er nog vaak sprake van een eenvoudig analytisch laboratorium waar de internist zelf of met behulp van een analiste een beperkt aantal chemische, bacteriologische en hematologische onderzoeken deed. Meer gespecialiseerd was het lab in een ziekenhuis waar men streefde naar werkverdeling en differentiatie. Daarbij was het niet ongewoon om het chemisch onderzoek in een andere ruimte te doen dan de plek waar met bacteriologische methoden werd gewerkt.

Molecularisering van de geneeskunde Vanaf de jaren 1950 was de biochemie sterk in opkomst met in haar kielzog de moleculaire biologie. Vanaf dat decennium kunnen we spreken van een (macro)molecularisering van de geneeskunde.9 Een algemene trend die zich vervolgens in de jaren zeventig voordeed was dat het bedrijfsleven veel meer invloed kreeg op het werk aan de universiteiten. De trend van molecularisering loopt feitelijk nog door tot in de 21ste eeuw, maar om onze chronologie structuur te geven zullen we deze periode laten eindigen in de jaren 1980.

Genetisering van de geneeskunde Vanaf de jaren tachtig van de 20ste eeuw zette een nieuwe vorm van genetisering in. Het werd mogelijk om erfelijk materiaal te isoleren als specifieke moleculen welke met hulpmiddelen zoals chromatografie gekarakteriseerd kunnen worden. Voor de geneeskunde hield dat in dat de studie van de erfelijkheid niet meer was beperkt tot het fenotype maar dat ook het genotype voor onderzoek toegankelijk was geworden.

Individualisering van de geneeskunde Rond de overgang van de 20ste naar de 21ste eeuw vond - mede op basis van de genoemde genetisering - een individualisering van de geneeskunde plaats. Zo kan de farmacogenetica worden gebruikt om te onderzoeken of de dosering van medicatie moet worden aangepast op basis van het metabolisme van de individuele patiënt.

De bovenstaande periodisering is eerder ondersteunend bedoeld dan dat er bij het vertellen van het verhaal strikt aan deze chronologie kan worden vastgehouden. Soms laten we een hoofdstuk doorlopen tot voorbij een breuk in de tijdlijn omdat dit de coherentie en begrijpelijkheid ten goede komt. En nogmaals, we gebruiken termen zoals premoleculair, moleculair, genetisch en individualistisch omdat er geen betere etiketten voorhanden zijn en er toch behoefte bestaat om perioden aan te duiden.

– ad (ii) In de tweede dimensie die door ons verhaal loopt komen organisaties en ‘infrastructuren’ aan de orde. Deze kunnen uiteraard zowel stimulerend als blokkerend werken. Een voorbeeld van het eerste is de hulp van het Nederlandse Rode Kruis die bij de oprichting van trombosediensten werd ondervonden. Een voorbeeld van het tweede is de controverse die ontstond rond het functioneren van de bloedtransfusiediensten in de jaren 1980 en de vroege jaren 1990.

– ad (iii) De derde dimensie in het verhaal zijn de wetenschappers zelf. Soms gaat het over individuele bijdragen maar meestal over bijdragen in groepsverband. In sommige gevallen is zelfs sprake

I. Een historisch-analytische inleiding

11

van ‘school’-vorming.

Net als de periodisering van de geneeskunde zijn ook deze andere twee dimensies slechts analytische instrumenten. Maar de vooronderstelling van dit boek is dat door deze drie dimensies te bestuderen we inzicht verkrijgen in de relatie geneeskunde - natuurwetenschap en de rol van individuele personen, instituties en infrastructuren daarin. Daartoe zullen we kort uitweiden over wat we bedoelen met dergelijke infrastructuren.

I.4 Infrastructuren in de levenswetenschappen

De term infrastructuur behoort gewoonlijk tot het domein van grote technologische structuren (Large Technical Systems, LTS). Voorbeelden daarvan zijn systemen van vervoer, energie, elektriciteit, telefoon en, het meest recent, internet. Ondanks dat er uiteraard verschillen bestaan tussen een wegenstelsel c.q. een elektriciteitsnet enerzijds en de medische praktijk anderzijds, bestaan er ook belangrijke overeenkomsten. Een sterke analogie is dat het in alle drie de gevallen gaat om een infrastructuur waarin informatiestromen cruciaal zijn.

Infrastructuren zijn de laatste twee decennia meer en meer onderwerp van analyse.

Geoffrey C.Bowker en Susan Leigh Star bijvoorbeeld, omschrijven informatie-infrastructuren als volgt10 : ‘Information infrastructure is a tricky thing to analyze. Good, usable systems disappear almost by definition. The easier they are to use, the harder they are to see. As well, most of the time, the bigger they are, the harder they are to see. ... Systems of classification (and of standardization) form a juncture of social organization, moral order, and layers of technical integration. Each subsystem inherits, increasingly as it scales up, the inertia of the installed base of systems that have come before.

Infrastructures are never transparent for everyone, and their workability as they scale up becomes increasingly complex. Through due methodological attention to the architecture and use of these systems, we can achieve a deeper understanding of how it is that individuals and communities meet infrastructure. We know that this means, at the least, an understanding of infrastructure that includes these points: a historical process of development of many tools, arranged for a wide variety of users, and made to work in concert; a practical match among routines of work practice, technology, and wider scale organizational and technical resources; a rich set of negotiated compromises ranging from epistemology to data entry that are both available and transparent to communities of users; a negotiated order in which all of the above, recursively, can function together.’

Dit citaat maakt duidelijk dat het analyseren van een infrastructuur rond hemostase en trombose een complexe opgave is. Echter, het materiaal dat via archief-, literatuur- en interviewstudies beschikbaar is gekomen, maakt een dergelijke ontrafeling mogelijk.

Infrastructuur en T&H Wat zijn de kenmerken van het T&H-veld als we dat domein interpreteren als een infrastructuur? Een infrastructuur is geen ‘natuurlijk’ gegeven; het is een groeiend fenomeen dat ontstaat uit lokale, regionale, nationale en internationale initiatieven. Inherent aan het opkomen van een infrastructuur is dat er fricties (zullen) ontstaan tussen initiatieven op de uiteenlopende niveaus. Op voorhand is niet duidelijk wie de regels en conventies bepalen en ook niet of consensusvorming een proces is dat bottom-up verloopt of top-down. Onduidelijke kwesties en conflicten zullen er altijd zijn, waarbij vragen over (intellectueel) eigendom, management, controle, regulering en toegankelijkheid vaak niet eenduidig te beantwoorden zijn.

12

Bloedstolling en bloedingsneiging

In dit boek zullen de vier aangeduide perioden - traditioneel (premoleculair), molecularisering, genetisering en individualisering - gekenschetst worden in termen van actoren zoals artsen, wetenschappers en, in steeds belangrijker mate, patiënten. Uiteenlopende wetenschappelijke disciplines en instituties zijn bepalend (geweest) voor het ontwerpen en vormgeven van het trombose- en hemostaseveld in Nederland in de 20ste en 21ste eeuw. Binnen elk van de vier perioden willen we analyseren hoe ordeningen, structuren en informatiestromen op lokaal, regionaal, landelijk en internationaal niveau in elkaar zijn overgegaan. En waar er positieve en negatieve feedback-lussen zijn opgetreden zodat er een - voor de betreffende periode specifieke - infrastructuur ontstond. Interessante domeingrenzen, breukvlakken en scheidslijnen zijn bijvoorbeeld arts-patiënt relaties, kliniek-versus-laboratorium, arts-versusnatuurwetenschapper, regionale-landelijke-internationale organisaties, et cetera. En binnen de natuurwetenschap zelf de discussies over welke laboratoriumbepalingen te prefereren zijn, conflicten over intellectueel eigendom, onderzoeksfinanciering, wettelijke regelgeving, et cetera.

Uit de literatuur rond (informatie-)infrastructuren komt naar voren dat juist de overgangen - de transities - tussen heterogene systemen cruciaal zijn voor de totstandkoming en efficiëntie van een infrastructuur. Wanneer men er niet in slaagt om een dergelijke transitie te bewerkstelligen, dan ontstaat uiteraard een haperende infrastructuur. Bij T&H kunnen we bij transities bijvoorbeeld denken aan de communicatie tussen huisartsenpraktijk, consultatiebureaus, specifieke klinieken, algemene ziekenhuizen, farmaceutische industrie, regelgeving vanuit de overheid, en niet te vergeten de patiënt in het ziekenhuis, de poli of thuis. De aansluitingen tussen dergelijke systemen zijn gateways of ‘omvormers’. In de LTS-literatuur worden dergelijke gateways gedefinieerd als technologieën en standaarden die in uiteenlopende gemeenschappen of praktijken worden toegepast. Bij het tot stand brengen van een goed lopende infrastructuur is het belangrijk dat geïmproviseerde en specifieke gateways worden omgevormd tot generieke gateways. Een verder aspect uit de LTS-literatuur is dat er sprake kan zijn van reverse salients: kritische, onopgeloste problemen die technisch van aard kunnen zijn maar ook vaak hun oorsprong hebben in het sociale netwerk en de organisatie.

Een verder kenmerk van een infrastructuur is dat een dergelijk systeem een eigen fixatie gaat krijgen die vervolgens niet meer gemakkelijk is open te breken. Doordat organisaties en individuen de infrastructuur gaan gebruiken - en er aldus deel van gaan uitmaken - raken kleinschalige, lokale elementen gekoppeld aan de services vanuit de infrastructuur op een hoger niveau. Daardoor ontstaat een zogeheten pad-afhankelijkheid van werken, die zowel positief of negatief kan uitwerken voor vernieuwingen binnen het T&H-veld.

Die pad-afhankelijkheid illustreert dat het problematisch is om wetenschappelijke uitvindingen, zoals een nieuwe stollingstest of een nieuw antistollingsfarmacon, tot een daadwerkelijke uitvinding te maken en deze (met winst) te vermarkten. Een succesvolle, nieuwe vinding zal namelijk niet alleen een ‘oud’ bepalingsapparaat in het laboratorium of een ‘oud’ geneesmiddel overtollig maken, maar ook hele andere gateways vereisen om de infrastructuur te hervormen. Gebruikers hebben namelijk geïnvesteerd in apparatuur en organisatie en zien niet graag dat eerdere investeringen voortijdig moeten worden afgeschreven en nieuwe investeringen moeten worden gedaan. Een dominant, algemeen geaccepteerd systeem wordt maar moeilijk verlaten omdat voor een dergelijke transformatie geld, tijd, aandacht, hernieuwde training en coördinatie noodzakelijk zijn.

I. Een historisch-analytische inleiding

13

Een voor de hand liggend recent voorbeeld van innovatie uit de T&H-wereld en het opschudden van de infrastructuur is de categorie van nieuwe antistollingsmiddelen. Deze maken de noodzaak tot een nauwgezet monitoren van de bloedstolling door de trombosedienst mogelijk overbodig. Een algemene overstap naar deze categorie nieuwe geneesmiddelen zou de T&H-infrastructuur in Nederland op de grondvesten doen schudden, veel personeel overbodig maken maar tevens leiden tot hogere kosten voor de farmaca. Tegelijkertijd hebben dergelijke nieuwe farmaca vaak nog niet alle fasen van klinisch onderzoek in de specifieke Nederlandse context doorlopen.11 Elke innovatie zal - per definitie - de infrastructuur opschudden en dus weerstand ondervinden. Is een innovatie succesvol, dan wordt deze dan ook vaak gekenmerkt doordat een ‘Maestro’ de stimulans achter de innovatie is. De organisatorische en financiële aspecten van een nieuw systeem moeten worden georkestreerd. Zo’n charismatisch persoon bewaakt de externe contacten en zorgt ervoor dat de spanningen ten opzichte van oudere, concurrerende systemen worden verlicht en beheerst.

Helaas is het in het kader van dit boek nog niet mogelijk om nu al een systematische studie te maken van de infrastructuren van de levenswetenschappen. Dat zij bestaan en belangrijk zijn (geweest) voor de ontwikkeling van het veld van hemostase en Trombose in Nederland is een premisse. Een andere premisse is dat bloed de currency is waarop die infrastructuren zijn gebaseerd. Waar ons energiesysteem gebaseerd is op gas en stroom, en het waterleidingnet gebaseerd is op drink- en afvalwater, is een belangrijk deel van de gezondheidszorg geconcentreerd rond bloed.

De opbouw van dit boek Na dit inleidende hoofdstuk wordt in hoofdstuk II een summiere uiteenzetting gegeven van de vroege geschiedenis van het verschijnsel bloedstolling en het bloedstelpingsproces (hemostase). Dat hoofdstuk heeft twee intenties. Als eerste wordt ter inleiding een aantal termen uit deze processen geïntroduceerd. Als tweede aspect van hoofdstuk II wordt ingegaan op de relatie tussen de natuurwetenschappen enerzijds en de geneeskunde - en bloedstolling en hemostase in het bijzonder - anderzijds.

Na dit warmlopen schetst het tweede deel van het boek de vroege geschiedenis van de eerste T&H-organisaties: de trombosediensten, het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis (CLB) en de eerste behandeling van hemofilie, resulterend in de Van Creveld-kliniek. Het derde deel van het boek omvat hoofdstukken waarin de eerste erflaters worden gepresenteerd, die werkten in Leiden (VI en VII), Amsterdam (VIII en X) en Utrecht (IX). Het vierde deel omvat drie hoofdstukken waarin een trend naar molecularisering van het T&H-onderzoek wordt beschreven: opnieuw ligt de focus op Utrecht en Amsterdam met de ‘tweede generatie’ werkers (X), de vliegende start van de T&Hbiochemie in Maastricht (XI) en tenslotte het Gaubius Instituut in Leiden dat aanschurkte tegen het meer toegepaste werk - o.a. in samenwerking met TNO (XII). Het vijfde deel betreft meer klinisch-toegepast werk zoals de behandeling van, c.q. profylaxe bij, hemofiliepatiënten (XIII en XIV) en van trombosegevallen (XV). In deel zes komen meer recente onderwerpen aan bod zoals die zijn bestudeerd in Leiden, i.c. erfelijkheid (XVI), de opkomst van evidencebased medicine in Amsterdam (XVII), het leggen van de relatie tussen de bloedstolling sec en de bloedvatwand (XVIII) en tenslotte de ontwikkeling van een nieuwe test in Maastricht (XIX). Het laatste deel bespreekt de organisaties uit de wereld van de hemostase & trombose (XX) en de conclusies ten aanzien van de relatie tussen natuurwetenschap en kliniek (XXI).

14

Bloedstolling en bloedingsneiging

I.5 Bronnen en verantwoording

Voor het grootste deel gaat dit boek over recente en zelfs zeer recente geschiedenis, althans zo noemt een historicus de periode na de Tweede Wereldoorlog. Je zou denken dat dit betekent dat de geschiedschrijver zwemt in het materiaal. Voor wat betreft wetenschappelijke publicaties is dat natuurlijk zo. Maar inmiddels weten we wel dat wetenschappelijke artikelen bijzonder gestileerd zijn en dat ze geen erg goed beeld geven van hoe ‘ontdekkingen’ of laten we bescheidener zijn en het wetenschappelijke feiten noemen - tot stand komen (the context of discovery). Een grondgedachte waarop dit boek rust is dat wetenschappers werken binnen tradities of denkstijlen. In dit boek komen we veel van dergelijke tradities tegen, waarvan de meest uitgesproken zijn de onderzoekstraditie van de bloedstollingsfactoren, die van de bloedplaatjes en die van die het lyseren van bloedstolsels. We zullen zien dat gaandeweg deze tradities bij elkaar zijn gekomen.

Wetenschappelijke denkstijlen en tradities zijn nauw verweven met grondleggers die voor de volgende generaties de erflaters zijn. In Nederland zijn erflaters vaak honkvast zodat hun werk leidt tot lokale ‘hotspots’. Zo zijn er in het Nederlandse T&H-onderzoek ‘scholen’ gekomen in Amsterdam, Leiden, Utrecht, Maastricht, et cetera. Je zou verwachten dat er op die locaties primair materiaal te vinden is over de geschiedenis van die scholen. Tijdens het werk voor dit boek bleek dergelijk materiaal er echter nauwelijks te zijn. Op een enkele uitzondering na bleken alle erflaters die geïnterviewd konden worden niet (meer) te beschikken over persoonlijke archieven. Aanleiding tot vernietiging van het persoonlijke archief was bijvoorbeeld het betrekken van een nieuw laboratorium of kliniek, dan wel het feit dat men met pensioen ging.

Vandaar dat de interviews die zijn afgenomen van groot belang zijn geweest voor het verhaal van dit boek. Geïnterviewden die tevens referent zijn geweest bij één of meer hoofdstukken zijn: Pim van Aken, Suzette Béguin, Ton van den Besselaar, Bonno Bouma, Harry Büller, Hugo ten Cate, Tilman Hackeng, Frits Haverkate, Coen Hemker, Wim Hermens, Cas Kortmann, Eveline Mauser-Bunschoten, Jan van Mourik, Jan Over, Odette Paauwe, Frits Rosendaal, Jan Rosing, Jan Sixma, Guus Sturk, Jan Vandenbroucke en Rob Zwaal.

Daarnaast zijn gesprekken gevoerd met Jan Willem Akkerman, Rogier Bertina, Cees Breederveld, Ernest Briët, Jan-Wouter ten Cate, Flip de Groot, Kees Kluft, Theo Lindhout, Karina Meijer, Koen Mertens, Willem Nieuwenhuizen (overleden), Hans Pannekoek, Han Peek, Pieter Reitsma, Frans Reuvers, Cees Vermeer, Marc Verstraete en Marianne Veltkamp. Voorts is gecorrespondeerd met Edouard Bevers, Timo Bolt, Jack Hirsh, Annemieke Klijn, Annemarie de Knecht-Van Eekelen, Joost Meijers, Arnoud Plat, Chris Reutelingsperger en Cees Smit.

De interviews verliepen semi-gestructureerd doordat onder meer werd gevraagd naar het curriculum vitae, de universitaire opleiding, post-doc ervaring, het wetenschappelijk onderzoek en, vooral, de belangrijkste wapenfeiten daaruit. Uiteraard werd de vraag gesteld naar persoonlijk archiefmateriaal maar zoals gezegd leverde dat meestal weinig op. Ook werd gevraagd naar foto’s en dit boek bewijst dat met die vraag meer succes werd geboekt.

De gebruikte literatuur bestond uiteraard uit primaire T&H-publicaties en voorts secundaire geschiedenissen op het terrein van trombose en hemostase.12 De zogeheten ‘grijze literatuur’ bestond uit nieuwsbrieven c.q. tijdschriften zoals Centrum / Cicero (AZL / LUMC); Faktor (NVHP); NVTH Nieuwsbulletin (NVTH); RELAC Jaarverslagen; Sanquin Jaarverslagen; Tromnibus (NFT) en TSN Jaarverslagen.

I. Een historisch-analytische inleiding

15

De speurtocht naar persoonlijke archieven moge dan tamelijk vruchteloos zijn geweest, wel konden een aantal organisatie-archieven ontsloten worden, waarvoor de auteur de beheerders veel dank is verschuldigd: Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag: archief van de Trombosediensten van het NRK; Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag: archief van het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het NRK; Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag: archief van Centrale Medische Bloedtransfusie Commissie van het NRK; Nederlandse Vereniging van Hemofilie Behandelaren, Utrecht; Nederlandse Vereniging van Hemofilie Patiënten, Nijkerk; REferentie instituut Laboratoriumonderzoek AntistollingsControle, Leiden (RELAC); Trombosestichting Nederland, Voorschoten (TSN).

Op basis van gesprekken met de bovenstaande personen en van archief- en literatuuronderzoek is geprobeerd een eerste indruk te geven van hoe klinisch en natuurwetenschappelijk onderzoek is verknoopt met persoonlijke drijfveren en ambities, met samenwerking in onderzoeksteams en samenwerking op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Vanwege de nadruk die decennia lang is gelegd op wetenschappelijke publicaties en impactfactoren van tijdschriften, is een indruk ontstaan dat citatiescores uitmaken hoe de ‘eredivisie’ van het T&H-onderzoek eruit ziet. Inmiddels wordt - na een leerproces van vele jaren waarin de wal het schip heeft gekeerd - algemeen ingezien dat een ‘Hirsch-index’, of rendementsdenken in het algemeen, niet de ideale meetlat is om wetenschappelijk onderzoek te evalueren.

Hopelijk spreekt uit dit boek dat de samenwerking tussen onderzoekers, clinici, patiënten, post-docs, promovendi en ondersteunend personeel de crux is geweest van het succes van het veld van hemostase en trombose in Nederland. Dat er telkens weer, nu al drie à vier generaties lang, nieuwe T&H-onderzoekers zijn vormt het ultieme bewijs dat de erflaters vruchtbare grond hebben achtergelaten.

Jan Klerkx van Bèta Vertalingen, Maastricht, heeft geprobeerd mij taalkundig op het rechte pad te houden. Opnieuw heeft de al vele jaren durende samenwerking tussen ons, me voor tal van fouten en valkuilen behoed. Ondanks de ruime hulp die ik van referenten heb mogen ontvangen is uitsluitend de auteur verantwoordelijk voor het gepresenteerde materiaal en alle gevolgtrekkingen die daarop zijn gebaseerd.

I

‘You have planted quite a few trees that are going to bear fruit, but you cannot expect the young people who pick the apples to know that you planted the trees.’ Stollingsonderzoeker Leandro M. Tocantins1

II

‘Writers on blood coagulation usually feel compelled to begin with a sort of apologia on the complexity of their subject. This form of introduction may serve useful purposes, and in some respects, it may be justified. It is useful in that the reader is forewarned about what is to come, and is not led to expect an easy passage. It is justified by the fact that the confusion (as opposed to inherent complexity) of the subject is man-made, and most workers have been guilty of inventing unnecessary names and hypotheses, or of discovering intriguing artifacts which have little physiological significance. But no apology should be given for the real complexity of the clotting mechanism as a biological system.’ R.G. Macfarlane (1960)1

III

‘Tengevolge van de ontwikkeling van vooral technisch omslachtige en dure methodieken ter diagnosestelling en behandeling heeft de huisarts de laatste decennia grote arbeidsterreinen aan de specialist moeten afstaan. Daartegenover openen zich voor de huisarts geheel nieuwe mogelijkheden, vooral wat betreft de profylaxe en behandeling van vroeger als ongeneeslijk beschouwde ziekten. Het is niet moeilijk hiervan voorbeelden te vinden, indien wij slechts denken aan de behandeling van hypertensie en decompensatie; van infectieziekten; deficiëntieziekten; allergieën, enz. ... Een nog weinig bekend gebied, hetwelk zeker op het terrein van de huisarts ligt, is de langdurige behandeling van atheromateus vaatlijden met anticoagulantia. Het is algemeen bekend hoe enorm de toeneming is van deze vaataandoening, welke de mens, vooral de man, zo vaak in de kracht van zijn leven of op het hoogtepunt van zijn carrière bedreigt. Alleen al in Nederland sterven per jaar bijna 24.000 mensen aan hart- of vaatziekten. Dit betekent dat, aangenomen dat er 4000 praktiserende huisartsen zijn, iedere huisarts gemiddeld zes patiënten per jaar aan deze ziekte verliest.’

Clemens Haanen (1957)1

IV

‘De meesten van ons hebben als kinderen geleerd, het zichtbaar worden van bloed te haten om de pijn waarmee dat haast altijd gebeurt; kunnen daardoor zelfs nu geen bloed zien en vinden dat het maar moet blijven waar het hoort. We schrikken zelfs van opeens iets roods. Eigenlijk is er niet veel reden meer voor die angst: we weten nu dat we vlug genoeg zelf nieuw bloed kunnen maken en het nog vlugger van iemand anders lenen - maar de angst blijft, zelfs bij hen die maar een heel klein beetje van dit verontrustend bezit moeten geven of nemen.’ Leo Vroman (1967)1

V

‘Before cryoprecipitates became available around 1967 I was usually hospitalized two or three times a year and also very often confined to bed at home.

Since 1967 I have not been hospitalized and I have to stay in bed only occasionally. To make this possible I require polyclinical therapy about once or twice a month. I continue to sustain frequent, minor bleedings mainly in the joints for which I do not judge it necessary to obtain cryos and from which it usually takes about three days to recover. One does acquire the ability to carry on normal life with a stiff arm of knee especially when one is confined, as I am, to a wheel chair.’ Wim Th. Hermens (1975)1

VI

‘It is the ultimate objective of most biological research to explain phenomena in terms of biochemical reactions. Until a few years ago this was quite beyond the reach of the worker on coagulation; though his subject abounded with hypothetical factors and reactions, there was no biochemical knowledge of any of them and their very existence was often in doubt. Now, a series of beautifully integrated investigations has provided a biochemical basis for the transformation of fibrinogen to fibrin, the action of thrombin, and its generation from prothrombin.’ R. Gwyn Macfarlane (1956)1

VII

‘It has always been considered one of the most remarkable features of haemophilia that it runs in families, and the earliest writers on the disease were so definite on this point that, even in 1820, Nasse had sufficient material at his command to assert that haemophilia is propagated entirely by the unaffected females to their sons. Subsequent experience led Grandidier to state that it was the most heritable of all heritable diseases, a view upon which there has been general concurrence.’ William Bulloch en Paul Fildes (1912)1

VIII

‘SIR - We agree with Dr. O’Brien that it is not known exactly what the many platelet function tests measure, and what is their relevance to in-vivo events. Furthermore it is not known how many ‘diseases’ are created by these numerous tests, with their conflicting results.’

Jan Wouter ten Cate en Simon I. de Vries (1969)1

IX

‘Een opmerking over het begrip ‘bloedstolling’; dat is eigenlijk een verkeerd woord. Het heet - al sinds het eind van de jaren 1960 - eigenlijk hemostase en trombose. Namelijk, bloedstolling is dát wat er in een reageerbuis gebeurt.

Hemostase is dátgene wat in het lichaam gebeurt. In het woord bloedstolling zitten niet de fysiologische interacties met bijvoorbeeld de vaatwand, de bloedplaatjesfuncties, et cetera. Sinds er daar aandacht voor is spreekt men van hemostase. Bedenk wel, het onderwerp hemostase is het doel waarom je dergelijk onderzoek doet.’

Jan J. Sixma (2014)1

X

‘De traditioneel bestaande scherpe scheiding tussen de rol van de plaatjes en de rol van de bloedstolling is vooral een scheiding tussen de geleerden die ze bestuderen.’ H.Coen Hemker (1999)1

XI

‘Benjamin Moore, Frederick G. Hopkins and his group, David Keilin, Hans Krebs, and a few others constituted a small avant-garde in British biochemistry.

Chemical physiology was the norm, and it was not until after World War II that aspects of Hopkins’s program began to take root in many departments. General biochemistry developed as part of an unusual pattern of institution building, involving a visionary entrepreneur and connections with external patrons, a rare combination. Meanwhile, chemical physiology thrived on routine service roles in medical instruction and research. Historical precedents and institutional support systems strongly influenced intellectual styles. As the ideas of general biochemistry became more familiar and accessible, however, particular institutional contexts were no longer as strongly determining of scientific style as they were at first. A new generation of biochemists routinized Hopkins’s vision, and wider availability of government patronage diluted the structural importance of service roles in traditional departments. Although Cambridge and Oxford lost their special character, other departments came to resemble what had once been the avant-garde.’

Amerikaans wetenschapshistoricus Robert Kohler (1992)1

XII

‘It has not been an easy task for nature to build up a fluid transportation medium which is able to circulate under a considerable pressure in a closed system, and which possesses the property of automatically repairing a possible leakage of the system produced by injuring the surrounding tissue. The solution of this problem is now known to be no simple one, and the circulating blood in an organism is in this respect a very complicated system in which several different components interact in a balanced manner in order to reach this object.’

Tage Astrup (1944)1 [Re. thromboembolism] ‘The clinician finds it frustrating that nature has provided a beautiful mechanism for maintaining the patency of vascular channels, yet which at any time can fail to function adequately to meet a sudden emergent need. Any sanitary or hydraulic engineer concerned with the constant recirculation of fluid medium through a closed conduit would recognize the necessity for some mechanism to filter and dispose of accumulated insoluble particulate matter and debris, especially when the circulating fluid comprises living formed elements, colloids, macromolecules, and crystalloids flowing in a dynamic interrelationship. What is really surprising is that this mechanism operates as well as it does, over so many years, efficiently and unobtrusively.

It is only its unpredictable, sporadic and gross failure that confronts us now as an increasingly important clinical problem as infectious, nutritional, neonatal, and other diseases are progressively conquered. Thromboembolic disease is now a major threat to life and limb.’

Benjamin Alexander (1960/1)2 ‘J. van Heiningen kwam van Shell en zijn legitimatie om bij het Gaubius Instituut te adviseren was dat olie ook door pijpen stroomt. Hij kon dus best over bloedvaten adviseren.’

Cees Kluft (2014)3

XIII

‘De volgende getallen illustreren hoezeer de vraag naar bloed is toegenomen.

Om aan de bloedtransfusiebehoeften te kunnen voldoen, waren in Nederland in 1946 ongeveer 10.000, in 1954 meer dan 100.000 en in 1976 ongeveer 570.000 bloeddonaties nodig. Dat dit aantal in de komende jaren nog zal moeten stijgen, blijkt o.a. uit de prognose van de vraag naar stollingsfactor VIII-preparaten en naar albumine-houdende oplossingen. In 1977 was in Nederland voor de behandeling van patiënten met hemofilie A het equivalent van ten minste 260.000 verse bloeddonaties nodig; de geschatte behoefte voor dat jaar was 220.000 donaties.’

Pim van Aken (1978)1 ‘Het lijkt gevaarlijk om de organisatie van de bloedtransfusiediensten door de “hemofilievraag” te laten beheersen. Voortdurende interactie tussen kliniek, Centraal Laboratorium en regionale bloedbanken lijkt de meest aangewezen weg, zeker voor een land als Nederland met zijn korte en snelle verbindingslijnen. ... Voor het optimale gebruik van menselijk bloed is behalve het “opvoeden van de gebruikers” ook een goede organisatie noodzakelijk. Een regionale bloedbank die met een grote vraag naar een bepaalde bloedcomponent heeft te maken, zal daarvan onder de indruk komen, terwijl een weinig frequente vraag nauwelijks zal worden opgemerkt omdat deze bij het Centraal Laboratorium terechtkomt.’

Johan Vreeken (1978)2

XIV

‘Recent hebben de Nederlandse Vereniging van Hemofilie Patiënten, de Nederlandse Vereniging van HemofilieBehandelaars en alle bij de behandeling betrokken instanties en verenigingen een herziene richtlijn hemofilie opgesteld. De herziene richtlijn “hemofilie” bevat ondermeer een aantal afspraken met betrekking tot de organisatie, de kwaliteit en de veiligheid van de hemofiliebehandeling. Kern ervan is dat hemofiliebehandeling behoort te geschieden in of vanuit daartoe gespecialiseerde centra. De centra moeten voldoende ervaring hebben in alle normale maar ook met name de bijzondere aspecten van hemofiliebehandeling, goed bereikbaar zijn gedurende het hele etmaal en gespecialiseerd stollingsonderzoek kunnen doen.’

Els Borst-Eilers (1999)1 ‘In Nederland heeft de overheid sinds het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw uitspraken gedaan over de versterking van de positie van patiënten en consumenten als “derde partij” in de gezondheidszorg. De “derde partij” naast zorgaanbieders (behandelaars en instellingen) en zorgverzekeraars. Dit beleid is vastgelegd in een aantal documenten en beleidsbrieven. Deze “derde partij” rol betrof vooral het idee van een gelijkwaardige, geïnstitutionaliseerde rol van patiëntenorganisaties in het veld van zorgverzekeraars en zorgaanbieders. Dat idee heeft als zodanig slechts beperkt vorm gekregen.’

Cees Smit (2012)2

XV

‘[I]n cases of myocardial infarction that survive the initial impact of the attack, anticoagulants, correctly used, help to prevent both thrombo-embolic complications and deaths. ... The therapy is not one for the careless, or for the physician who does not fully understand the objective, methods, and contraindications of the technique.’

Irving S. Wright, et al. (1954)1 ‘Zeer veel van de kennis en ervaring van de trombosedienst is autodidactisch.

Het werk van de dienst heeft echter in het moderne samenspel tussen patiënt, huisarts en specialisten een niet meer weg te denken plaats ingenomen.’

Fredi Loeliger (1971)2 ‘[T]hrombosis was believed to be clotting in the wrong place, so an anticoagulant drug seemed likely to be antithrombotic. ... survival is directly related to the actual process of thrombosis and embolisation. The situation in coronary disease is infinitely more complex but as this was not recognised when anticoagulants became available the end-points used in early studies reflected this naivete. An unwritten series of equations dominated everyone’s thinking: death = myocardial infarction; myocardial infarction = coronary thrombosis; coronary thrombosis = coronary blood coagulation; therefore anticoagulants = prevention of death in coronary disease. None of these equations tells the whole story.’

J.R.A. Mitchell (1981)3 ‘Nergens ter wereld [als in Nederland] verheugt anticoagulatie zich in zo een wetenschappelijke en practische belangstelling, nergens ter wereld verschijnen per hoofd van de bevolking zoveel proefschriften over bloedstolling, nergens ter wereld - bijna nergens - vindt men zulke honorabele, eerlijke, geleerde, hooggeleerde en emotionele tegenstanders van deze behandelingsmethodiek.’

Han Roos (1981)4

XVI

‘De medische wetenschap is te lang geregeerd door de natuurkunde. ... wij kunnen op basis van moleculaire kennis niet voorspellen hoe de mens als intact organisme zal reageren. De wetten die gelden op het niveau van moleculen en cellen, gelden niet op het niveau van orgaansystemen, individuen of risicogroepen. Dat betekent dat je met een natuurkundige benadering niet verder komt. Tussen de natuurkunde en de levenswetenschappen gaapt een ravijn.’

L.A. van Es (1999)1 ‘Factor V is een stollingsfactor die de bloedstolling stimuleert, factor V Leiden een gemuteerde versie van dit eiwit. ... Met voortdurend switchen van biochemie naar epidemiologie naar genetica en naar moleculaire biologie hebben we factor V Leiden in korte tijd gevonden, zonder subsidie.’

Rogier Bertina (2008)2 ‘Hetgeen waar is voor de groep, is onwaar voor het individu, en daarop richt zich ons onderzoek.’

Frits Rosendaal (1998)3

XVII

‘De belangrijkheid in de geneeskunde wordt in de grond afgemeten aan welke ziekten je kunt diagnosticeren en behandelen. Dat lijkt een heel primitief principe maar het is wel degelijk een feit. In de hematologie had je leukemieën, anemieën, allemaal echte ziektes. De hematoloog, die liep door het academisch ziekenhuis met een air van: ‘Moet je eens kijken welk vakgebied ik heb en hoe belangrijk dat is!’ Toen kwam de bloedstolling een beetje naast de hematologie te staan - vooral op basis van de toch beperkte groep aan hemofiliepatiënten.

Maar die bloedstolling werd plotsklaps belangrijk toen die enórme groep van trombosepatiënten erbij kwam.’

Harry Büller (2014)1 ‘Dr Alton Ochsner [founder of the world famous Ochsner Clinic in New Orleans] turned to me and said ‘Sir, by your answers I consider you a murderer to think that a blood thinner could prevent those large venous thrombi from breaking away and causing massive pulmonary emboli.’

Jack Hirsh (2014)2 ‘Before I [Jack Hirsh] left Amsterdam, I was told by Pim van Aken and his Chairman [Johan Vreeken] that Harry Büller was not the typical polite Dutchman and that he could be quite argumentative. It turned out that not only Harry, but also, the two members of the Dutch Connection who followed him, Martin Prins and Ton Lensing, were not your typical polite Dutchmen. They were mavericks, very bright and industrious. We got on famously.’

Jack Hirsh (2014)3

XVIII

‘Some will say, as they always have said, that these factors, co-factors, activators and inhibitors are probably artefacts or mere figments of the imagination.

All but one of the clotting factors have, by simple absence from the blood, produced specific haemorrhagic diatheses in man.’

R.G. Macfarlane (n.d.); geciteerd in J.G.G. Schoenmakers (1965)1 ‘... bibliometrisch meten leidt tot conservatisme. Dat doet het AMC ook en dat leidt tot heel veel frustratie; maar ook leidt het tot ‘de dood in de pot’. Waarom? Een dergelijke structuur houdt in dat je wel heel dom moet zijn om van vakgebied te veranderen! Je staat in dat geval de eerste tijd ‘droog’ voor wat betreft publicaties. Je productiviteit keldert.’

Hans Pannekoek (2014)2 ‘Most of the readers of this review were probably taught about hemostasis using a modification of the coagulation cascade or ‘waterfall’ models proposed in the 1960s. These models were major conceptual advances, because they proposed the concept that a series of proteolytic reactions could act as a biological amplifier - a paradigm now well recognized to underlie many physiological processes. [... The coagulation scheme] was not actually proposed as a literal model of the hemostatic process in vivo. However, the lack of any other clear and predictive concept of hemostasis meant that most physicians and students of coagulation de facto viewed the cascade as a model of physiology.’

Dougald M. Monroe en Maureane Hoffman (2005)3 ‘Researchers tend to work in silos and are often unaware of the important discoveries made next door to them.’

Jack Hirsh (2014)4

XIX

‘Nadat Coen Hemker rector magnificus was geweest en hij Suzette Béguin naar Maastricht haalde, nam Hemker zich voor: “Ik ga weer kijken in het plasma”. Wíj vonden dat overigens absoluut niet zo’n goed idee. Wij waren juist zo ver dat we alle afzonderlijke eiwitten begonnen te begrijpen en toen begon Coen weer te werken aan die plasmasoep. Dat leek een stap terug.’

Jan Rosing (2013)1 ‘I felt that, as far as pure biochemistry was concerned, I could, at the best, do as good as my collaborators did. As an MD, I also felt that we were drifting too far from our medical roots and that “the patient” had disappeared over the horizon. That is why I was so eager to implement the pathophysiological approach, i.e. looking at the “isolated organ” plasma rather than at its purified constituents. In fact it is not a question of either or, the two approaches are supplementary.’

H.Coen Hemker (2014)2

Nobel Prize Chemistry 1978, awarded to Peter Mitchell for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory ‘At this stage, in 1961, Peter Mitchell put forward his chemiosmotic hypothesis. The basic idea of this hypothesis is that the enzymes of the electrontransport and ATP-synthesizing systems are localized in the membrane with a well-defined orientation and are functionally linked to a vectorial transfer of positively charged hydrogen ions, or protons, across the membrane. ... The chemiosmotic hypothesis was received with reservation by many workers in the field which is, in a way, understandable, since it was unorthodox, fairly provocative, and based on little experimental evidence.’

Lars Ernster [Swedish Royal Academy of Sciences] (1978)3

XX

‘The metaphor of the research trail - or the alternative phrase that I [Larry Holmes] have adopted, the ‘investigative pathway’ - both describes and can contribute to our understanding of the personal trajectories of individual scientists within the larger investigative movements in which they take part. The double face of each branch of science - as, on the one hand, a collective “long march” by a group of specialists sharing a discipline and pushing ahead together along a “frontier”, and, on the other hand, as the private struggle of each individual within that group to find a distinct place and to produce original discoveries, conclusions, or other claims through which he can make recognized contributions to the movement - provides the creative tension around which all our stories about the ‘progress’ of science somehow revolve.’

F. Larry Holmes (2004)1

XXI

‘Without doubt, it is a question of definition, whether medicine be or be not classified as a science. But definition in this instance is far from being devoid of practical significance. If medicine is classified as an art, in contradistinction to a science, the practitioner is encouraged to proceed with a clear conscience on superficial or empirical lines; if, on the other hand, he is acutely conscious of a responsibility to scientific spirit and scientific method, he will almost inevitably endeavor to clarify his conceptions and to proceed more systematically in the accumulation of data, the framing of hypotheses, and the checking up of results.’

Abraham Flexner (1925)1 ‘Increasing stress is being placed on the importance of the basic sciences. The importance of physiology, biochemistry, pharmacology and bacteriology to the development of clinical medicine is being realised. It is of some significance that in recent years the ultimate rewards in medicine, the Nobel Prizes, have been awarded for achievements in these basic sciences rather than for any contributions to personal or community medical care or to advances in medical thought and philosophy. The glamour of modern medicine is being placed in technical and laboratory work.’

John Fry (1966)2 ‘[W]here science is the pursuit of universal truths, medicine revolves around knowledge of sick individuals, and as such requires an understanding of complex, concrete particularities, not abstract generalisations; where science is analytic, medicine is holistic and synthetic ... ’ Steve Sturdy (2011)3

Hoofdstuk XXI Geneeskunde en natuurwetenschap: een bloedstollende relatie

XXI.1 Inleiding: Geneeskunde en natuurwetenschappen

In 1910 verscheen een rapport over de staat van de medische opleidingsinstituten in de Verenigde Staten dat al snel het ‘Flexner report’ ging heten. De schrijver was Abraham Flexner (1866-1959), zoon van arme Joodse immigranten in Louisville Kentucky. Hij was gevraagd dit rapport te schrijven omdat hij naam had gemaakt met een nieuwe schoolvorm op basis van progressieve ideeën. In zijn rapport velde hij een hard oordeel over een groot deel van de Medical Schools in Amerika, die in de jaren daarna dan ook gesloten zouden worden. In de ideale opleiding van de Amerikaanse arts werd deze - naar Flexners voorstellen - opgeleid door voltijds aan de school verbonden klinische opleiders (dus zonder eigen klinische praktijk). Maar minstens zo belangrijk was dat hij het onmisbaar achtte dat de arts werd opgeleid in de natuurwetenschappen en met name aan de hand van de experimentele methode zoals die in het laboratorium wordt toegepast. In Duitsland had, sinds de jaren zeventig van de 19e eeuw, de medische laboratoriumwetenschap al grote naam gemaakt.4 Op basis daarvan was in Baltimore aan de Johns Hopkins University een medische school opgericht met in het curriculum een gedegen laboratoriumopleiding. Johns Hopkins was voor Abraham Flexner het prototype van hoe het zou moeten.

Vijftien jaar na het ‘Flexner report’ verscheen van zijn hand opnieuw een evaluatie van medische opleidingen, nu in een directe internationale vergelijking tussen de V.S. en Europa.

Uit dit boek komt het openingscitaat van dit hoofdstuk waarin Abraham Flexner het thema aansnijdt dat de geneeskunde sindsdien al een eeuw beheerst: in hoeverre moet de geneeskunde geleid worden door de natuurwetenschappen en hoe verhoudt dit zich tot de ‘klinische blik’ van de arts. Is er nog ruimte voor geneeskunst?

Het voorgaand citaat van de Britse arts John Fry uit de jaren zestig van de vorige eeuw laat zien dat niet iedereen de zegeningen zag van de fundamentele natuurwetenschappen voor de geneeskunde. Fry beargumenteerde dat wanneer de geneeskunde te veel in handen komt van de laboratoriumwetenschappen en de technologie, dit leidt tot te veel specialisatie met als gevolg het teloorgaan van de zorg voor de patiënt door de (huis)arts - de eerstelijnszorg.

En de Britse medisch socioloog Steve Sturdy stelde dat de verwetenschappelijking c.q. de vertechnologisering van de geneeskunde niet zo ver mag gaan dat de holistische blik van de geneeskunst verloren gaat.

Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn de natuurwetenschappen ver doorgedrongen op het terrein van de hemostase en trombose. We zouden dit tijdperk kunnen verdelen in drie segmenten. De eerste vier decennia na de oorlog die zijn te kenmerken als het succes van de

XXI. Geneeskunde en natuurwetenschap, bloedstollend

351

biochemie. In hoofdstuk XIX is een representatie gegeven van de moleculaire netwerken zoals die zijn opgehelderd. Vanaf het midden van de jaren 1980 tot aan de eeuwwisseling zien we dat de invloed van de moleculaire biologie groot is geworden, met aandacht voor genen, mutaties, membranen, cellulaire structuren en met behulp van biotechnologie bereide farmaceutische preparaten. In de 21ste eeuw zijn er doorbraken te verwachten met betrekking tot diagnostiek, genoomanalyse en nieuwe typen geneesmiddelen.

Het met grote volharding door biochemici ophelderen van de complexiteit van de hemostase in de afgelopen halve eeuw, is in medische kringen niet altijd met gejuich ontvangen. In het voorwoord van de derde editie van het boek Leven met hemofilie van Peter Jones schreef hematoloog Peter H. Levine van de University of Massachusetts in 1991 dat die precieze beschrijving van de hemostase artsen juist heeft vervreemd van het veld5 : ‘De meeste artsen houden niet van het vakgebied van de bloedstolling. Er zijn tientallen stollingsfactoren; sommige met lange namen (‘serum protrombine omzettingsversneller’), sommige met korte namen (‘fibrinogeen’), sommige met weI drie namen (factor XI, ook weI PTA of ‘hemofilie c factor’ genoemd) en sommige, waarvan we nu weten dat ze niet eens bestaan (factor VI)! Elk jaar worden er nieuwe stollingsfactoren beschreven (zoals proteïne C-inhibitor twee jaar geleden en de inhibitor van proteïne C-inhibitor vorig jaar). Het onderzoek naar het ontbreken van deze factoren is lastig qua uitvoering en interpretatie, het vraagt om precisiewerk in het laboratorium en is lang niet overal uitvoerbaar.’

Ook de Utrechtse, nu in Zwitserland woonachtige, stollingsonderzoeker Bonno Bouma erkende onlangs dat het medisch veld hemostase & bloedstolling een moeizaam imago heeft: ‘Een probleem is altijd gebleven dat het Trombose & hemostase-onderzoek nooit de brede belangstelling heeft gekregen als het kankeronderzoek, immunologie, hersenen, et cetera. Trombose was een ziekte van ouderen en dus niet zo ‘sexy’!’6 De nooit om een stevige uitspraak verlegen Maastrichtse biochemicus Coen Hemker zei het enige jaren geleden aldus7 : ‘Samenwerking met de industrie is erg in de mode. [Maar] als je niet bekend bent van radio en TV maakt zo’n samenwerking weinig kans. Want hoe gaat het? Je hebt een goed idee. Je maakt contact met een grote industrie. Die stuurt een meestal heel deskundig lid van het middenkader op je af en het kost weinig moeite om die te overtuigen van de waarde van je idee. Die man wordt enthousiast en gaat praten met zijn directe chef, die is iets minder deskundig maar er wordt wel iets beter naar hem geluisterd.

Die chef praat weer met zijn baas die weer wat meer macht heeft en wat minder verstand van zaken.

Uiteindelijk komt het dan bij iemand met beslissingsbevoegdheid maar zonder benul waar het eigenlijk over gaat: een z.g. topmanager. Die vraagt op zondag op de golfbaan aan zijn huisarts of-ie wel eens van bloedstolling gehoord heeft. Nou - nee, zegt die dan - einde plan. ... Kortom: in mijn ervaring zit de bottleneck voor samenwerking met de industrie niet bij de onderzoekers maar bij de industrie. ... Het laat zien dat een onderwerp nog zo medisch en maatschappelijk relevant kan zijn, dat het in zich kan hebben om fors bij te dragen aan de economie en dat het nochtans niet hoeft door te breken naar het publiek besef. De kwaliteit is er, de mensen zijn er, zoals alleen al blijkt uit het feit dat zes kopstukken uit het T&H onderzoek lid zijn van de KNAW. De toetsbare productie is er en de relevantie ook. En steeds blijf je zitten met een vaag gevoel van onvrede, met een gebrek aan herkenbaarheid. En herkenning is een eerste vereiste voor erkenning. Als je het mij vraagt heeft dat allemaal te maken met het feit dat er geen duidelijk label op het onderzoek geplakt kan worden, dat het geen SMOEL heeft. Het is geen discipline, zoals de oncologie wel is; het is geen instituut, zoals het NKI wel is; het is niet één grote naam zoals bijvoorbeeld van Jon Rood wel is, het is niet één fonds. Er is wel een Trombosestichting maar we kunnen net zo goed terecht bij de Hartstichting en bij de Hersenstichting. Om kort te gaan, het is een heleboel niet en toch gaat het om een ziektemechanisme waar evenveel mensen aan doodgaan als aan kanker en ongelukken samen.’

352

Bloedstolling en bloedingsneiging

Het zal niet verbazen dat de conclusie van dit boek moet zijn dat het veld ‘hemostase en trombose’ wel degelijk publieke aandacht verdient. Wellicht helpt het wanneer we doorgronden waarom het veld zo slecht is bedeeld in de publieke interesse.

XXI.2 De ziektelast van stollingsproblemen

De geringe zichtbaarheid van de ziektelast van stollingsproblemen bij het grote publiek heeft twee belangrijke oorzaken. In de eerste plaats het succes van de behandeling van bloederziekten. In de jaren 1960 werden de cryoprecipitaten ontdekt en kwamen factor VIII-preparaten beschikbaar welke met biotechnologische middelen waren bereid. De behandeling van hemofilie en de ziekte van von Willebrand behoren tot de succesnummers van de geneeskunde. Ter illustratie hieronder twee ‘levensverhalen’ van personen met hemofilie. Het eerste, geboren in 1939, droeg een zware last van zijn ziekte. De twee broertjes uit het tweede levensverhaal zijn geboren in de jaren tachtig van de 20ste eeuw en zij leven een bijna normaal leven.

Kadertekst XXI.1

Jan P. ‘In het grote gezin, waarin Jan (*1939) opgroeide als oudste van negen kinderen, was hemofilie geen onderwerp van gesprek ondanks dat zowel Jan als één van zijn broers aan de ziekte leden. Vooral knie-, schouder- en enkelblessures die bij bet leven van een lagere schoolleerling horen, werden door Jan ontkend en behandeld met koude doeken tot het te ernstig werd. Dan moest bij achterop de fiets naar het ziekenhuis worden gebracht, de Maria Stichting in Haarlem. Daar werd hij door chirurg Van der Laan behandeld met bloedtransfusies. Rond zijn elfde heeft hij er negen maanden gelegen. Zijn rechter been, dat helemaal haaks was komen te staan, werd onder narcose recht gezet en ingegipst. Gelukkig kwam de zwartgallige voorspelling ‘dat been zal wel stijf blijven’ niet uit. Hij herinnert zich deze tijd als vreselijk, veel pijn, geen pijnstillers, zich voorhoudend dat ‘het een paar dagen zou duren’ en dan weer over zou zijn. De onwetendheid betreffende hemofilie die in de jaren vijftig nog heerste, komt wel het duidelijkst naar voren in het feit dat Jan werd opgeroepen voor de keuring voor militaire dienst en hij daar nog heen ging ook.’8 Door de suppletie met de deficiënte stollingsfactoren hebben hemofilie en de ziekte van von Willebrand niet meer de invaliderende kenmerken die ze decennia daarvoor wel hadden.

Deze ‘patiënten’ kunnen nu voor hun eigen behandeling, of anders gezegd, voor eigen onderhoud zorgen. In plaats van het feit dat zij een zeldzame ziekte hebben - waardoor zij buiten de groep van gezonde mensen staan, onderwerp van vooroordelen zijn, onbegrip op school ontmoeten, en lijden aan eenzaamheid, verveling en depressie - staat nu een relatief normaal leven voor ze open.10 Dat trombose minder zichtbaar is dan diabetes, hart- en vaatziekten, kanker, nierziekten, maag-, darm- en leverziekten, et cetera, heeft een aantal redenen. Laten we ook hier beginnen met een levensverhaal van iemand die een trombotisch infarct - van de hersenen - doormaakte.

Ondanks dat een beroerte wordt veroorzaakt door vaatproblemen - een trombose of een vaatscheuring - wordt het gerekend tot de hersenziekten. Evenzo is de (oorzakelijke) rol van trombose bij het acuut myocardinfarct onduidelijk (zie hoofdstuk XV). In geval van overlijden vindt vaak geen postmortem-onderzoek plaats.

XXI. Geneeskunde en natuurwetenschap, bloedstollend

353

Kadertekst XXI.2

Maarten en Ruben ‘Wanneer hemofilie niet in de familie voorkomt - zo’n 30% van de nieuwe hemofiliepatiënten zijn spontane gevallen - wordt vaak niet direct aan hemofilie gedacht. Toen Maarten in de box blauwe plekken kreeg, stuurde de huisarts ze wel gauw door naar een kinderarts in Utrecht. Na een week kwam de uitslag: hemofilie A. “U heeft geluk”, zei de kinderarts, “hier ‘om de hoek’ is het hemofiliecentrum van Nederland” en dat was de Van Creveld Kliniek in Bilthoven waar zij in het najaar 1986 kennismaakten met dokter Sjamsoedin-Visser. Op een sombere najaarsdag bood het druipende bos en het massieve gebouw bepaald geen opwekkende aanblik, maar dokter Sjamsoedin-Visser was aardig, charmant, ‘een echte dame’. Haar benadering van ‘als er wat is, kun je altijd bellen’, gaf de nodige rust. Maar bloedingen lijken wel altijd op ongelukkige tijden, rond etenstijd, ’s nachts en bij voorkeur voor het weekend te komen; dat betekende weer in de auto - want een auto was onmisbaar -, “klikklak” door de donkere gangen van Berg en Bosch naar de nachtzuster die het prikken “heel eng” vond. ... Toen Maarten 3 1/2 was, begonnen ze met profylaxe en met zelf prikken, net voordat Ruben werd geboren. Terwijl het met Maarten best goed ging, gaf Ruben meer zorgen. Anderhalf jaar oud ontwikkelde hij al een remmer, waardoor hij opgenomen moest worden. Omdat hij zo vaak geprikt moest worden en zo moeilijk te prikken was, kreeg hij een Port-a-cath. Deze werkte bij hem echter niet goed: een infectie, verstopt, weer een infectie, waarvoor hij twee weken werd opgenomen. Zijn moeder kon blijven slapen en met hem naar buiten als hij van het infuus mocht. Tijdens een warme zomer bleek toch wel het voordeel van de zo gewenste bosrijke omgeving. Er liepen pauwen en konijnen rond, het was “een knusse bedoening”. Uiteindelijk kon Ruben al heel jong op thuisbehandeling. Dank zij de steun van de Van Creveld Kliniek, waar moeder had leren prikken op dokter Mauser-Bunschoten, durfde zij het aan. Door hun begeleiding hoef je van de kinderen geen kasplantjes te maken. Maarten en Ruben hebben geen aangepast huis nodig, zij kennen geen bijzonder schoolverzuim, “hun leven is niet meer bepaald door hemofilie”.’9

Daarenboven verloopt veneuze trombo-embolie (VTE) vaak asymptomatisch, wordt deze fout gediagnostiseerd en vaak in geval van overlijden niet herkend. Ook hierbij wordt niet routinematig een postmortem-onderzoek gedaan. Dit is er mede oorzaak van dat het vóórkomen van VTE waarschijnlijk sterk wordt onderschat. Vandaar dat er enige jaren geleden in Europa een epidemiologisch onderzoek heeft plaatsgevonden naar het vóórkomen van niet-fataal VTE en VTE-verwant overlijden, alsmede naar post-trombotisch lijden. De best mogelijke schattingen kwamen uit op bijna een half miljoen gevallen van diepe veneuze trombose, bijna driehonderdduizend gevallen van pulmonaire embolie en een kleine vierhonderdduizend VTE-verwante sterfgevallen in de zes Europese landen die in het onderzoek werden bekeken.

De onderzoekers concludeerden dat VTE als gezondheidsprobleem werd onderschat en dat er met goede VTE-profylaxe veel ziektelast vermeden zou kunnen worden.12 Maar de algemene conclusie blijft dat de door trombose veroorzaakte ziektelast op de bevolking bijzonder moeilijk in te schatten is.

354

Bloedstolling en bloedingsneiging

Kadertekst XXI.3

Robert McCrum11 ‘[Z]eker is dat niemand ooit precies zal weten wat er in mijn hoofd gebeurde in de nacht van 28 op 29 juli 1995, maar vermoedelijk ging het ongeveer als volgt. Om te beginnen vormde zich sluipenderwijs een stolsel in een van mijn hersenvaten, dat de toevoer afsneed naar het orgaan dat, op het hart na, het meest naar bloed dorst. Uiteindelijk, misschien een paar uur later, barstte het, alsof er een dam doorbrak, de rechterhelft van mijn hersens binnen en veroorzaakte daar een bloeding die zou leiden tot een onherstelbare vernietiging van het hersenweefsel diep in mijn schedel.

Ik had geen weet van dit cerebrale drama; ik wist alleen dat ik een razende hoofdpijn had en toen, de volgende morgen, dat ik me praktisch niet meer kon bewegen. Van de ene op de andere dag had ik iets opgelopen dat de specialisten een ‘rechter hersenhelftinfarct’ noemen en in de rest van de wereld bekendstaat als een beroerte. Het Engelse woord voor beroerte is stroke, een woord dat oorspronkelijk ook de bijbetekenissen had van ‘een klap’ en ‘een ramp’. Deze ramp treft zo’n 450.000 Amerikanen en 150.000 Britten [en 24.000 Nederlanders] per jaar, maar toen het gebeurde was ik volslagen onkundig van de aandoening die Sherwin B. Nuland, auteur van Hoe wij sterven, doodsoorzaak nummer drie in de ontwikkelde landen van de wereld noemt. ... Als je een beroerte krijgt en je hersens een ‘hemorragisch infarct’ te verduren krijgen, ondergaat het lichaam een enorme verstoring van het natuurlijk evenwicht. Letterlijk van de ene dag op de andere was ik van iemand die een dure maaltijd in een deftig restaurant kon bestellen, veranderd in een incontinent wrak dat geen hoogte kon krijgen van zijn eigen lijf. Ik was (dacht ik) bij mijn positieven en alert, maar mijn ledematen gaven niet thuis.’

Gezien de ernst is het inderdaad verrassend te zien dat er onder het grote publiek relatief weinig aandacht is voor dergelijke gezondheidsproblemen. Wetenschappelijk onderzoek naar T&H krijgt niet erg veel aandacht in de media; fondsenwerving door de Trombosestichting Nederland blijft mijlenver achter bij die van fondsen voor de kankerbestrijding zoals het KWF; en er worden maar weinig patiëntenverhalen gepubliceerd, terwijl dat in het geval van kanker, hersenziekten en A.L.S. veel meer het geval is.

Het achterblijven van de aandacht voor trombose is waarschijnlijk ook daaraan te wijten dat het gewoonlijk valt onder de brede taken van de internist. Interne Geneeskunde is een amorf veld dat pas in de 20ste eeuw tot ontwikkeling kwam, in tegenstelling tot medische specialties zoals oogheelkunde, keel-, neus- en oorartsen, dermatologie en pathologie. Bij Interne Geneeskunde ging het niet om één enkelvoudig orgaansysteem c.q. set van bekwaamheden dat gemonopoliseerd kon worden.13 Bloed - het hoofdonderwerp van dit boek - en het bloedvatstelsel maken slechts een beperkt deel uit van de interne geneeskunde. Bovendien worden zij ook behandeld bij overige specialismen zoals cardiologie, neurologie, et cetera. Bloedstolling is voorts, zoals gezegd, een ‘marginaal’ onderwerp binnen de hematologie omdat díe hoofdzakelijk de focus heeft op oncologische onderwerpen. Zitten we er ver naast als we claimen dat de bloedstolling uit de marge van de geneeskunde is gehaald door de biochemie - door de natuurwetenschappen?

XXI. Geneeskunde en natuurwetenschap, bloedstollend

355

XXI.3 Infrastructuren rond bloed

De aard van bloed als een ‘zuiver’ en vloeibaar product maakt het mogelijk om het te bestuderen in een sterk variërend landschap van disciplines. Disciplines die in dit boek aan de orde zijn gekomen lopen uiteen van epidemiologie, interne geneeskunde, fysiologie en biochemie tot biofysica. Om te kunnen dienen als onderwerp van (laboratorium)experimenten worden specifieke eisen gesteld aan het bloed, het laboratorium en experimentele systeem, patiënt en (pre)kliniek en de populatie.

De vroege geschiedenis van de Bloedtransfusiediensten van het Nederlandse Rode Kruis maakt duidelijk dat aanvankelijk de verantwoordelijkheid voor de transfusie lag bij de behandelend arts die de transfusiebehoevende patiënt onder behandeling had. De snel toenemende vraag naar transfusiebloed maakte dat de transfusiediensten een steeds belangrijker rol gingen spelen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er een werkwijze ter beschikking gekomen om bloed te fractioneren. Eisen ten aanzien van steriliteit en opbrengst maakten het nodig om de productie van bloedcomponenten te centraliseren zodat dit proces op semi-industriële schaal kon worden uitgevoerd. Daartoe werd het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst (CLB) opgericht, waar zowel die productie plaatsvond alsook wetenschappelijk onderzoek naar bloed en transfusies werd verricht.

Naast transfusiebloed was Anti Hemofilie Factor een belangrijk product dat het bestaan van het CLB legitimeerde. De wetenschappelijke leiding van het CLB kreeg contacten met het buitenland, met name met de Verenigde Staten. Het wetenschappelijk terrein werd vervolgens uitgebreid met werk aan immunologie. Vanwege de expansie van de werkzaamheden van het CLB werd er uiteindelijk toestemming verkregen voor de nieuwbouw aan de Plesmanlaan in Amsterdam. Die expansie van de werkzaamheden noodzaakte ook de start van de CLBplasmacampagnes.

De infrastructuur van de Bloedtransfusiediensten - en van de afdelingen van het NRK - werd ook gebruikt voor de oprichting van díe Trombosediensten die niet rechtstreeks onder een ziekenhuis vielen. De Trombosedienst was een typisch Nederlands fenomeen, dat ontstond omdat er in Nederland geen aansporing was om stollingsbepalingen in de eigen medische praktijk van de huisarts uit te voeren. Het instellen van orale antistollingstherapie met vitamine-K remmers was aantrekkelijk vanwege het aantal hartinfarcten dat epidemische proporties dreigde aan te nemen. Hiermee vond ook een verlaging plaats van de aanspraak op ziekenhuisbedden en het verschafte huisartsen een wetenschappelijk gefundeerde interventiemogelijkheid. Met de toepassing van orale stollingsremmers ter voorkoming van een secundair hartinfarct werd ook een positie ingenomen in de wereldwijde discussie over gebruik van vitamine-K-remmers versus bloedplaatjesremmers, welke laatste vooral in de Verenigde Staten werden gebruikt.

De bloei van de natuurwetenschappen in de tweede helft van de 20ste eeuw bracht ook in Nederland een enorme expansie voort van het in vitro-bloedonderzoek. Enerzijds bracht dit bloedonderzoekers samen in bijvoorbeeld de THON, anderzijds kwam er kwam er een eerste informele taakverdeling tot stand. Dit leidde tot clusters van onderzoek die te onderscheiden waren als de stollers (clotters), de klonteraars (clutters) en de lyseerders (lysers).

Uiteraard werd gezocht naar hypothesen die deze scheidslijnen zouden overbruggen, en de hemostatische balans is daarvan een uitgesproken voorbeeld. Deze drie groepen bloedonderzoekers vormen een goed voorbeeld van hoe wetenschap groeit: enerzijds door het ontstaan van tradities en anderzijds door vernieuwingen die knagen aan de stoelpoten van de gevestigde orde. Een uitgesproken voorbeeld van dit laatste is de uitspraak van Marcel Levi, nu bestuursvoorzitter van het AMC, die in 1999 korte metten maakte met de biochemische tradi-

356

Bloedstolling en bloedingsneiging

tie in het bloedonderzoek. De oude garde had hun werk gebaseerd op ‘artefacts of biochemical experiments in an inappropriate environment (i.e., glass)’.14 Dit geheel van trombose- en hemostase-onderzoek en behandeling vormt een specifiek systeem dat kenmerkend was en is voor Nederland. De sociale contexten zijn immers ook bepaald door de wijze van financiering van universiteiten en academische ziekenhuizen, van bloedtransfusiediensten en bloedbanken, van trombosediensten, van opleidingen tot medische specialisten, van patiëntenverenigingen, van beroepsverenigingen, et cetera. Klaarblijkelijk zijn deze ‘instituten’ bevorderend geweest voor de excellente staat van dienst van de T&Hwetenschappen in ons land. In dit boek hebben we ook niet meer kunnen doen dan een eerste inventarisatie te maken van de veelheid aan betrokken instanties. In hoeverre deze constellatie afwijkt van die in het buitenland staat open voor verder vergelijkend (historisch) onderzoek.

Een directe lijn van de kliniek naar de biochemie van de bloedstolling verliep via patiënten wereldwijd met een bepaald stollingsdefect. In sommige gevallen werd de ontbrekende stollingsfactor vernoemd naar de ‘index’-patiënt zoals Hageman (XII), Christmas (IX) en Stuart-Prower (X); of naar de onderzoeker, zoals de von Willebrand-factor. Het toevoegen van een naam maakt de conditie van een patiënt universeel. Omgekeerd weerspiegelen stollingstesten niet per se de complexiteit van hemostase in vivo. Stollingstesten zijn echt in vitro: de arts moet de uitslagen interpreteren vanuit zijn klinische blik. Vandaar dat feitelijk met het woord bloedstolling dat wordt bedoeld wat zich in de reageerbuis afspeelt, terwijl dat wat er in het lichaam gebeurt onder de term hemostase valt. Laboratorium en kliniek kunnen dus ver van elkaar af staan, hetgeen wordt geïllustreerd door een uitspraak van epidemioloog Henrik Wulff in een boek over de ‘Principes’ van klinisch denken en handelen: ‘De clinicus die probeert bij de tijd te zijn zal zich dikwijls wat gefrustreerd voelen bij het lezen van medische tijdschriften. De meeste publicaties hebben te maken met laboratoriumonderzoek en dat is van geen onmiddellijk belang voor de medicus practicus.’15 Ondanks dat de uitslag van stollingstesten meestal niet één-op-één op de patiënt kan worden toegepast, betekenen meer laboratoriumdata wel dat de rol van de klinische blik geringer wordt. Het classificeren van ziekten en het diagnosticeren van de patiënt is ook wel uitgedrukt als ‘a halfway house between the uniqueness of the individual patient and the abstractions of laboratory science.’16 Wat we in dit concluderende hoofdstuk wél kunnen doen is een analyse maken van het spanningsveld tussen de natuurwetenschappen en de geneeskunde. De relatie tussen die twee is namelijk verre van onproblematisch. Een belangrijke oorzaak daarvoor is gelegen in het karakter van de geneeskunde als geneeskunst. Met geneeskunde als art wordt bedoeld dat de relatie tussen patiënt en arts méér is dan de toepassing van kennis op het medisch probleem van de patiënt: de arts brengt ook de medische blik in stelling. Met de voortgaande ontwikkeling van de medische wetenschappen en van medische technologie lijkt de rol van de persoonlijke medische blik steeds geringer te worden. Wetenschap heeft de professionele identiteit van de arts getransformeerd; deze kan nu niet meer zonder het diagnostisch laboratorium en diagnostische apparatuur.

Medisch-historicus Russell Maulitz heeft laten zien dat met de opkomst van het bacteriologisch laboratorium in de eerste decennia van de 20ste eeuw de arts een belangrijk deel van zijn autoriteit moest inleveren als gevolg van de uitslagen die uit het laboratorium kwamen.

Het was ironisch dat toen dit eenmaal had plaatsgevonden, de prevalentie van infectieziekten afnam door verbeterde hygiënische omstandigheden. Maar de dominantie van laboratoria of deze nu chemisch, fysiologisch of bacteriologisch waren - zou standhouden.17 Critici van de dominantie van medische technologie argumenteerden dat de data die voort-

XXI. Geneeskunde en natuurwetenschap, bloedstollend

357

kwamen uit de laboratoria het gevolg waren van het streven naar universele waarheden en dat dit op gespannen voet stond met de individuele aard van een ziekte bij de patiënt. Deze kon dan wel aan een bekende ziekte lijden (disease), maar deze patiënt had een illness die persoonlijke kenmerken vertoonde en waarop de arts zijn geneeskunst moest toepassen. Een arts had dan ook weinig aan abstracte generalisaties van de ‘objectieve wetenschap’. Daarentegen diende de geneeskunde holistisch en synthetisch te zijn. De natuurwetenschap hanteerde een deductieve redeneertrant terwijl de geneeskunde in de spreekkamer langs de weg van de inductie tot een oordeel kwam. Aldus kwam vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw de wetenschappelijke aard van de geneeskunde onder kritiek te staan. In dit boek hebben we gezien dat in de jaren 1980 de klinische epidemiologie opkwam, een nieuw systeem om tot een klinisch oordeel te komen, gevolgd door de snelle opkomst van de Evidence-Based Medicine in de jaren 1990.

XXI.4 Molecularisering: de Januskop van het stollingsonderzoek

Tot de grootste successen van het stollingsonderzoek behoren de moleculaire verklaringen voor stollingsfenomenen, waarbij we zowel moeten denken aan stolling als aan lysis van het stolsel. De ontrafeling van de processen werd natuurlijk geholpen door het gemak waarmee bloed biochemisch geanalyseerd kan worden - dit in tegenstelling tot studies aan vaste organen. Hierbij moet echter in gedachten worden gehouden dat veel onderzoeksmateriaal voortkwam uit de kliniek. Klinische wetenschap in de persoon van de internist stond aan de wieg van de identificatie tal van moleculaire deficiënties en overige afwijkingen. In tal van gevallen was het resultaat dat wetenschappelijke kennis eerder uit de kliniek leek te komen dan uit het laboratorium.18 Het summum van moleculaire verklaring indertijd was het cascademodel van de bloedstolling. Het mag enigszins overdreven zijn, maar dit cascademodel is te vergelijken met het model dat in 1970 werd opgesteld door Francis Crick voor de relatie tussen DNA, RNA en eiwit.19 Net als het DNA-RNA-eiwit-model bleek het cascademodel voor de bloedstolling veel te simplistisch te zijn, maar het had een enorme zeggingskracht voor de uitleg van de bloedstolling naar het grote publiek. Het cascademodel herbergde zowel enzymen, als enzymen die geactiveerd dienen te worden, eiwitten en cofactoren. Zoals we hebben gezien hebben de elementen uit deze cascade in de loop der tijd een internationaal erkende naam gekregen naast de idiosyncratische naam die ze soms al bezaten. Hier krijgt het cascademodel echter het vóórkomen van een Januskop. De numerieke volgorde van de stollingsfactoren weerspiegelt de volgorde van het historisch proces waarin zij zijn ontdekt en beschreven. Het cascademodel volgt echter niet dezelfde volgorde. Alleen al omdat veel factoren werden gevonden vanuit klinisch waargenomen ‘afwijkingen’ zit er geen sluitende numerieke volgorde in het cascademodel.

Een tweede reden waarom het moderne schema van de bloedstolling chaotisch oogt is dat het een samenspel is van onderzoeksdomeinen die lange tijd van elkaar gescheiden waren met name de bloedstolling en de fibrinolyse. In zekere mate geldt dat ook voor de studie van bloedplaatjes. Naarmate het onderzoek naar het vasculaire systeem steeds belangrijker bijdragen opleverde, nam de complexiteit alleen maar toe. De dynamiek van de stolling wordt beïnvloed door versnellers, door remmers, door remmers van remmers, et cetera. Geen wonder dat de gewone arts het begrip hierover kwijtraakt.

Samengevat bestaat de Januskop van de bloedstolling uit enerzijds een ongekende moleculaire verklaringskracht, terwijl het vakgebied anderzijds de rudimenten draagt van het

358

Bloedstolling en bloedingsneiging

historisch proces waarlangs deze kennis tot stand is gekomen. Het is het resultaat van de investigative pathways van een heel collectief van wetenschappers en behandelaars.

XXI.5 Slot

Uit het bovenstaande zouden we bijna afleiden dat de natuurwetenschappen en de geneeskunde tegenover elkaar staan, en dat er sprake is van een soort methodenstrijd: onderzoeksprogramma’s waarin de nadruk wordt gelegd op ontdekking en verklaring van de oorzaken van ziekten. Een ontdekking is een onverwachte waarneming of een observatie die plotsklaps in een ander licht wordt bezien. Dit is typisch de praktijk van de laboratoriumwetenschapper.

De medisch (klinisch) wetenschapper is meer geneigd studies op te zetten waarmee geëvalueerd kan worden of een bepaalde diagnostische of therapeutische aanpak inderdaad leidt tot het verminderen van het ‘lijden’ van de patiënt. De manier waarop klinisch onderzoekers tegenwoordig werken is strikt geformaliseerd in typen klinisch onderzoek, zoals randomised controlled trials, prospective follow-up studies, case-control studies en - met de minste status - anekdotische gevalstudies.

Enerzijds is er een spanningsveld tussen beide typen benaderingen. Immers, de klinische studies zijn strikt gereguleerd, waarbij het verboden is om tijdens de studie de opzet ervan aan te passen op straffe van het niet gepubliceerd krijgen van de uitkomsten. De op ontdekkingen gerichte wetenschapper is juist uit op het onverwachte. Anekdotische bevindingen (denk aan index-patiënten uit het bloedstollingsonderzoek) kunnen zeer waardevol zijn. Een bepaalde (denk)weg inslaan - zie bijvoorbeeld de studie van in vitro bloedstollingsonderzoek versus het latere werk aan trombinegeneratie kan een verspilling van geld en menskracht zijn geweest, ofschoon het ook een noodzakelijke omweg kan zijn geweest. In de ogen van de natuurwetenschapper is klinisch onderzoek vooral evaluatief onderzoek waarmee de veronderstellingen uit het laboratorium getoetst kunnen worden. In de woorden van klinisch epidemioloog Jan Vandenbroucke20 : ‘From the perspective of the evaluative researcher, this method of discovery and explanation is dangerously biased: clinicians present case series out of the blue, epidemiologists do multiple analyses on existing data collected for completely different purposes, basic scientists repeat lab experiments with endless new variations, changing the hypothesis as well as the experiment continuously -until something fits. And all these researchers always dream up perfect explanations. This leads to irresponsible ‘hypes’ and ‘scares’ in the popular press, and to unnecessary research loops that are a burden to the public purse.

In contrast, the discovery type of researcher is convinced that too much emphasis on evaluation actually hampers the progress of science -precisely because everything is preplanned. For discovery you need chance and one-sided views. You need to look at the literature in a slanted way, to examine the data of others as well as your own to see them in a different light. To discoverers, evaluation is mainly a form of “quality control” that society needs for financial reimbursement by third party payers.’

Met andere woorden, ja er is inderdaad een bloedstollende methodenstrijd tussen de natuurwetenschappen en de geneeskunde, maar deze is juist vruchtbaar, het is een essentiële spanning. Het succes van Nederlandse stollingsartsen en stollingswetenschappers is er juist aan te danken dat zij die spanning - vaak onbewust natuurlijk - hebben weten te kanaliseren in hun netwerken en collectieven waartoe ook patiënten zijn gaan behoren.

Noten Hoofdstuk I i–1: Leandro Tocantins wordt geciteerd in: P. De Nicola, Thirty years of studies on blood coagulation: 1935-1965. The Renaissance period of blood coagulation (Lischi Pisa: s.l., 1979), p. 4. Tot de publicaties van Tocantins behoren: J.E. Flynn en L.M. Tocantins, Blood clotting and allied problems (New York: Josiah Macy, Jr. Foundation, 1948); L.M. Tocantins, The coagulat blood: Methods of study - prepared with the help and under the sponsorship of the Panel on Blood Coagulation of the Committee on Medicine and Surgery of the National Academy of Sciences, National Research Council (New York: Grune & Stratton, 1955); L.M. Tocantins en L.A. Kazal (red.), Blood coagulation, hemorrhage and thrombosis: methods of study (New York: Grune & Stratton, 1964). i–2: R.G. Macfarlane, ‘Perspectives’, in: I.S. Wright, F. Koller en E. Beck (red.), Progress in coagulation.

Transactions of the conference held under the auspices of the International Committee on Blood Clotting Factors; Wiesbaden, Germany, 3-6 September 1961 (Stuttgart: Friedrich-Karl Schattauer-Verlag, 1961), pp.

17-24, met name p. 20. i–3: P. Morawitz, The chemistry of blood coagulation [Die Chemie der Blutgerinnung, 1905] (Springfield, Ill.: Charles C. Thomas, 1958). i–4: I.S. Wright, F. Koller en F. Streuli (red.) [International Committee on Blood Clotting Factors], New blood clotting factors: Transactions of the conference held under the auspices of the International Committee on Blood Clotting Factors, Montreux, Switzerland, August 24-26, 1959 - Thrombosis et diathesis haemorrhagica (Supplementum 1) (Stuttgart: F.-K. Schattauer, 1960). De officiële rapporten, aanbevelingen en verslagen van de Scientific and Standardization Committee (SSC) onder de ISTH zijn gepubliceerd in de ISTH-tijdschriften Journal of thrombosis and haemostasis (2003-present), Thrombosis and haemostasis (1976-2002) en Thrombosis et diathesis haemorrhagica (1975). Zie http://www.isth.org/?page=ssc_bibliography (bezocht 5 januari 2016). i–5: H.C. Hemker, Begrijpen ∨ ingrijpen - Of: De plaats van de kliniek in de biochemie, geïllustreerd aan voorbeelden uit de biochemie van de bloedstolling - Openbare les 6 Mei 1969 (Leiden: Universitaire Pers Leiden, 1969), p. 8 i–6: Er blijven natuurlijk diehards die het nut van nutteloos onderzoek blijven verdedigen. Zie bijvoorbeeld: R. Dijkgraaf, Het nut van nutteloos onderzoek (Amsterdam: Bert Bakker, 2012). i–7: F.L.J. Jordan, Symptomenleer en differentiële diagnostiek der inwendige geneeskunde, delen I, II en III (Utrecht: Erven J. Bijleveld, 1950-1960). i–8: E.C. Noyons, H. Neumann, Th. Strengers, Jr., et al., Chemie en kliniek / Dl. III, Chemische en chemischphysische methodes voor het klinisch laboratorium (Amsterdam: Holkema en Warendorf 1952). Voor secundaire literatuur zie bijvoorbeeld: H. Beukers, ‘Een nieuwe werkplaats in de geneeskunde: De opkomst van laboratoria in de geneeskundige faculteiten’, pp. 266-77; M.J. van Lieburg, ‘De ontwikkeling van het klinisch-diagnostisch laboratorium in Nederland tot omstreeks 1925’, pp. 278-318; in: R.P.W. Visser en C. Hakfoort (red.), ‘Werkplaatsen van Wetenschap en Techniek: Industriële en Academische Laboratoria in Nederland, 1860-1940’, Tijdschrift voor de Geschiedenis der Geneeskunde, Natuurkunde, Wiskunde en Techniek 9 (1986), 143-318. i–9: Het onderscheid tussen een ‘analytische’ periode en een ‘(macro)moleculaire’ periode in de levenswetenschappen wordt ook gemaakt in: H.-J. Rheinberger, ‘Recent science and its exploration: The case of molecular biology’, Studies in history and philosophy of biological and biomedical sciences 40 (2009), 6-12. i–10: G.C. Bowker en S. Leigh Star, Sorting things out: Classification and its consequences (Cambridge, MA: MIT Press, 1999), pp. 33-4. i–11: De voor- en nadelen van de nieuwe anticoagulantia (NOAC’s) ten opzichte van de infrastructuur van de klassieke antistollingsmiddelen worden verhelderend geïllustreerd in: Federatie van Nederlandse Trombosediensten [FNT], De waarde van trombosediensten in Nederland (Voorschoten: FNT, 2011). i–12: Historische literatuur over onder meer hemofilie, veneuze trombose en antistollingstherapie komt in de relevante hoofdstukken aan de orde. Voor een inleidende secundaire geschiedenis van bloedstollingsfactoren in engere zin, zie navolgende referenties: L.B. Jaques, ‘The hemostasis paradigm in 1934 and in 1980’, pp. 1-4; Ch.A. Owen, ‘The revolution in concepts of coagulation’, pp. 5-10; in: D.A. Walz en L.E. McCoy (red.), Contributions

Bloedstolling en bloedingsneiging

360

to hemostasis - Annals of the New York Academy of Sciences, v. 370 (New York, N.Y.: New York Academy of Sciences, 1981); St. Douglas, ‘Coagulation history, Oxford 1951-1953’, British journal of haematology 107 (1999), 22-32; Ch.A. Owen, W.L. Nichols en E.J. Walter Bowie, A history of blood coagulation (Rochester, Minn.: Mayo Foundation for Medical Education and Research, 2001); P.L.F. Giangrande, ‘Six characters in search of an author: The history of the nomenclature of coagulation factors’, British journal of haematology 121 (2003), 703-12.

Hoofdstuk II ii–1: R.G. Macfarlane, ‘The blood coagulation system’, in: F.W. Putnam (red.), The plasma proteins - vol.

1: Isolation, characterization, and function; vol. 2: Biosynthesis, metabolism, alterations in disease (New York: Academic Press, 1960), pp. 137-83, met name p. 137. ii–2: L.M. Tocantins (red.), The coagulation of blood; methods of study [Prepared with the help and under the sponsorship of the Panel on Blood Coagulation of the Committee on Medicine and Surgery of the National Academy of Sciences, National Research Council] (New York: Grune & Stratton, 1955), pp. 229-30. ii–3: H.C. Hemker, ‘De bloedstolling’, in: P.F.W. Strengers en W.G. van Aken (red.), Bloed: Van magie tot wetenschap (Maastricht: Natuur & Techniek, 1994), pp. 70-89, met name p. 75. ii–4: C.A. Pekelharing, ‘De physiologie in Nederland in de laatste halve eeuw’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde i (1907), 8-19; P. Morawitz, ‘Die Chemie der Blutgerinnung’, Ergebnisse der Physiologie 4 (1905), 307-422; P. Morawitz, The chemistry of blood coagulation (Springfield, Ill.: Charles C. Thomas, 1958). ii–5: Chr.W. Hemker, De ontdekking van het prothrombine (Amsterdam: Ronald Meesters, 1981). ii–6: C.A. Pekelharing, Voordrachten over weefselleer (Haarlem: De Erven F. Bohn, 1917 2), p. 1. ii–7: Zie ook E. Bächli, ‘History of tissue factor’, British journal of haematology 110 (2000), 248-55. ii–8: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985), 63-4. ii–9: A.J. Quick, M. Stanley-Brown en F.W. Bancroft, ‘A study of the coagulation defect in hemophilia and in jaundice’, American journal of medical sciences 190 (1935), 501-11. ii–10: A.J. Quick, ‘On the constitution of prothrombin’, American journal of physiology 140 (1943), 212-20. ii–11: E.M. Ebel, The Quick tests: The life and work of dr. Armand J. Quick (Blacksburg, VI: Pocahontas Press Inc., 1995). ii–12: P. Morawitz, ‘Die Chemie der Blutgerinnung’, Ergebnisse der Physiologie 4 (1905), 307-422; P. Morawitz, The chemistry of blood coagulation (Springfield, Ill.: Charles C. Thomas, 1958), pp. 126-7. ii–13: Het onderscheid direct versus indirect werkzaam wordt bijvoorbeeld gehanteerd in: H.K. Kettenborg, E.A. Loeliger en O. Planten, ‘Ervaringen met het indirect werkende anticoagulans Marcoumar bij de trombosedienst’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 102 (1958), 2269-75. ii–14: W.H. Howell, ‘Theories of blood coagulation’, Physiology reviews 15 (1935), 435-70; J. Mclean, ‘The discovery of heparin’, Circulation 19 (1959), 75-8; J.A. Marcum, ‘The origin of the dispute over the discovery of heparin’, Journal of the history of medicine and allied sciences 55 (2000), 37-66. ii–15: M. Verstraete, ‘Heparin and thrombosis: A seventy year long story’, in: G.G. Neri Serneri (ed.), Heparin: Present and future - Proceedings of the symposium on heparin, Florence, March 28-31, 1990 (Basel: Karger, 1990), pp. 4-11. ii–16: J. Kiss, ‘Chemical structure of heparin’, in: V.V. Kakkar en D.P. Thomas (red.), Heparin: Chemistry and clinical usage - Proceedings of an International Heparin Symposium held at the King’s College Hospital Medical School, July 18-19, 1975 (London: Academic Press, 1976), pp. 3-20, met name p. 11. ii–17: Anonymus, Anticoagulentia in de huisartsenpraktijk (Haarlem: Propharma N.V., 1960), p. 11. ii–18: K.P. Link, ‘The discovery of dicoumarol and its sequels’, Circulation 19 (1959), 97-107; P. Griminger, ‘Vitamin K antagonists: The first 50 years’, Journal of nutrition 117 (1987), 1325-9. ii–19: Anonymus, Anticoagulentia in de huisartsenpraktijk (Haarlem: Propharma N.V., 1960), p. 12. ii–20: Zie ‘Henrik Dam’, in: Giulio Gabbiani (red.), Reflections on biologic research [Dedicated to Hans Selye, on the occasion of his 60th birthday] (St. Louis, Miss: Warren H. Green, Inc., 1967), pp. 27-31. ii–21: Vide supra. ii–22: Zie ook het onderwerp ‘fibrinolyse’ in: P. Morawitz, The chemistry of blood coagulation (Springfield, Ill.: Charles C. Thomas, 1958), pp. 93-5. ii–23: P.L.F. Giangrande, ‘Six characters in search of an author: The history of the nomenclature of coagulation factors’, British journal of haematology 121 (2003), 703-12, met name p. 703. Giangrande schrijft: ‘This is primarily an account of how the current nomenclature of the blood coagulation factors came into being, but it is also the more personal story of six patients whose names are still associated with several important haemostatic proteins: Christmas (factor IX), Stuart and Prower (factor X), Hageman (factor XII), Fletcher (prekallikrein) and Fitzgerald (high-molecular-weight kininogen).’ ii–24: A.J. Patek en F.H.L. Taylor, ‘Hemophilia: II. Some properties of a substance obtained from normal human plasma effective in accelerating the coagulation of hemophilic blood’, Journal of clinical investigation 16 (1937),

Noten

361

113-24. ii–25: J. Vermylen, ‘Thrombosis, where clinical and basic science meet’, Thrombosis and haemostasis 98 (2007), 6-7. ii–26: E.A. Loeliger, De bloedstolling als onderwerp van klinisch-wetenschappelijk onderzoek (Leiden: Universitaire Pers, 1963), p. 4. ii–27: R.G. Macfarlane en R. Biggs, ‘A thrombin generation test: The Application in Haemophilia and Thrombocytopenia’, Journal of clinical pathology 6 (1953), 3-8, met name p. 3. Nadruk toegevoegd. ii–28: H.C. Hemker, ‘De bloedstolling’, in: P.F.W. Strengers en W.G. van Aken (red.), Bloed: Van magie tot wetenschap (Maastricht: Natuur & Techniek, 1994), pp. 70-89, met name p. 75.

Hoofdstuk III iii–1: C.A.M. Haanen, ‘Langdurige behandeling met anticoagulantia in de algemene praktijk’, Huisarts & wetenschap 1 (1) (1957), pp. 4-9, met name p. 4. iii–2: K.P. Link, ‘The discovery of dicumarol and its sequels’, Circulation 19 (1959), 97-107, met name p. 106. iii–3: J. Groen en R. Meinhard van der Heide, Atherosclerose en coronairthrombose: Oorzaken en ontstaanswijze (Rotterdam: Wyt Uitgevers, 1956), p. 9. iii–4: Ibid. iii–5: De Utrechtse trombosedienst verhuisde na de oprichting van een verborgen hoekje in het ziekenhuis naar een vervallen woning in een achterafstraatje nabij het hospitaal. Pas meer dan twee decennia na de oprichting verkreeg de dienst een fatsoenlijk onderkomen. Zie het krantenknipsel: ‘Trombosedienst: Na 25 jaar nog steeds niet door iedereen erkend’, krant onbekend; in: NRK-archief, Trombosedienst, doos 4. iii–6: F.L.J. Jordan, ‘Een jaar thrombose-dienst’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 94 (1950), 2610-6. iii–7: E.C. Noyons, H. Neumann, Th. Strengers, Jr., et al., Chemie en kliniek - Dl. III: Chemische en chemischphysische methodes voor het klinisch laboratorium (Amsterdam: Holkema en Warendorf, 1952), p. 45 iii–8: I. Steenbergen, M. van der Steeg, et al., Het Nederlandse Rode Kruis: 145 momenten in 145 jaar Nederlandse Rode Kruis (Den Haag: Het Nederlandse Rode Kruis, 2012). iii–9: J.H. Rombach, Nederland en het Rode Kruis (Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1992); J.F. Hutchinson, Champions of charity: War and the rise of the Red Cross (Boulder, CO: WestView Press, 1996). iii–10: Kringsecretarissenvergadering, 29-30 augustus 1972, Praatstuk trombosediensten (mejuffrouw A. Rot); in: NRK-archief Trombosedienst, Doos 7, Map: Trombosedienst. iii–11: Notulen van de tweede vergadering van de Studiecommissie inzake de oprichting van een thrombosedienst van het Nederlansche Roode Kruis, gehouden op donderdag 19 november 1953 te 20 uur ten kantore Prinsessegracht 27 te ’s-Gravenhage. In: NRK-archief, Trombosedienst, Doos 1, Map: Trombosedienst, stukken betreffende oprichting van trombosediensten 1952-1955. iii–12: ’Een woord vooraf’, in: NRK-archief, Trombosedienst, Doos 1, Map: Trombosedienst 1959. iii–13: K.H. Brandt - secretaris Bloedophaaldienst Arnhem, Een dienst ten behoeve van anti-stollingsbehandeling voor de thuis verpleegde patiënt (n.d.; circa 1962), in: NRK-archief, Trombosedienst, Doos 2, Map: Trombosedienst: Verslagen van de Wetenschappelijke Commissie voor de trombosedienst van het NRK, 1954, 1961, 1963 - 1964 en 1968. iii–14: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985). iii–15: FNT-archief, Conferenties Trombosediensten (5-10-1957) - (30-9-1978). Voor het onderstaande schema zie H.K. Kettenborg, ‘De behandeling van trombose en embolie met indirect werkende anticoagulantia’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 100 (1956), 2186-92, met name p. 2187. iii–16: H.K. Kettenborg en E.A. Loeliger, ‘Controle van de behandeling met coumarinepreparaten door een trombosedienst’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 102 (1958), 2325-30. iii–17: FNT-archief, Conferenties Trombosediensten (5-10-1957) - (30-9-1978). iii–18: P.A. Owren, ‘Thrombotest: A new method for controlling anticoagulant therapy’, The Lancet (ii) (1959), 754-8. Nederland, Japan en Scandinavië werden de beste markten voor Owrens Thrombotest. De test bleef gedurende meer dan vier decennia een enorm commercieel succes; zie Helge Stormorken, Paul A. Owren & The golden era of haemostasis (Oslo: Gazettebok, 2005), pp. 70-2. iii–19: S.I. De Vries, J. Abels, C.A. Haanen en E.A. Loeliger, ‘De trombo-test van Owren. Verslag van een ‘panel’ discussie van de werkgroep over bloedstolling op maandag 19 december 1960 in het Wilhelmina Gasthuis te Amsterdam’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 105 (1961), 977-80; E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985), p.

38. iii–20: Verslag van de 5e conferentie van medische leiders, verpleegsters en analisten van trombosediensten alsmede andere belangstellenden gehouden op 7 november 1964 te Baarn; in: FNT-archief, Conferenties Trombosediensten (5-10-1957) - (30-9-1978).

Bloedstolling en bloedingsneiging

362

iii–21: Voor een korte biografie over De Vries zie: C.A.M. Haanen, ‘Van ‘Stolclub’ naar THON: het tromboseonderzoek in Nederland’, TNO Project (6) (1978), 238-41, met name pp. 239-40. iii–22: K. Punt en S.I. de Vries, ‘In Memoriam Martinus C. Verloop (1916-72)’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 116 (1972), 1354-5. iii–23: Samenvatting van het gesprek tussen de heer A. van Emden, prof. dr. E.A. Loeliger, Dr J. Roos en mejuffrouw A. Rot, gehouden op maandag 13 april 1970. Onderwerp: Bestudering van de kwalitatieve verbetering van de Trombosediensten, alsmede de samenstelling van de commissies voor de Trombosedienst. In: NRK-archief, Trombosedienst, doos 1, Map: Trombosedienst 1969-1970. iii–24: Verslag van de bespreking over een te houden Onderzoek bij de Trombosediensten, gehouden op dinsdag 2 juni 1970 te 12.30 uur in de Kleine Vergaderzaal van het Nederlandsche Roode Kruis, Prinsessegracht 27 te ’s Gravenhage. In: NRK-archief, Trombosedienst, doos 1, Map: Trombosedienst 1969-1970. iii–25: Notulen van de Oprichtingsvergadering van de Vereniging ‘Federatie van Nederlandse Thrombosediensten’, gehouden op zaterdag 6 februari 1971 in het Rode Kruis Ziekenhuis, Den Haag. In: NRK-archief, Trombosedienst, doos 1, Map: Trombosedienst 1971. iii–26: Agenda voor de vergadering van de Commissie voor de Trombosediensten van het Nederlandse Rode Kruis, te houden op dinsdag 16 mei 1972 te 12.00 uur in het Rode Kruis Ziekenhuis, Sportlaan 600, Den Haag. Met Punt 3: ‘Het drie diensten-rapport’. In: NRK-archief, Trombosedienst, doos 1, Map: Trombosedienst 1972. iii–27: Voor de Nederlandse situatie rond de ziekenfondsen, zie bijvoorbeeld: NRK-archief Trombosedienst, Doos 3, Map: Opnemen van trombosediensten in verstrekkingenpakket van Ziekenfondsen 1970 - 1971. iii–28: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985), p. 21.

Hoofdstuk IV iv–1: Leo Vroman, Bloed (Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij N.V., 1967), p. 7. iv–2: Zie bijvoorbeeld: P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982). iv–3: Karl Landsteiner kreeg hiervoor in 1930 de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde. iv–4: De originelen van de historische foto’s welke in dit hoofdstuk zijn opgenomen kwamen via enkele omwegen in het foto-archief van Sanquin Amsterdam terecht. De rechten berusten bij Sanquin Amsterdam; publicatie geschiedt met toestemming. iv–5: J. Spaander, Bloedtransfusie: Bloed redt mensenlevens - Het werk van de Bloedtransfusiedienst (Amsterdam: IVIO, 1947). iv–6: Anonymus, ‘Bloedtransfusiedienst in ’s-Gravenhage’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 75 (1931), 5337-8. iv–7: A.O.H. Tellegen, ‘Ervaringen, opgedaan bij het organiseeren van bloedtransfusiediensten in oorlogstijd’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 84 (1940), pp. 2531 [ingestuurd: april 1940] [nadruk toegevoegd] iv–8: C. Dudok de Wit en P. Waumans, ‘Bloedtransfusie in Nederland en België’, in: P.F.W. Strengers en W.G. van Aken (red.), Bloed: Van magie tot wetenschap (Maastricht: Natuur & Techniek, 1994), pp. 13-5. Over het Binnengasthuis, zie: D. de Moulin, I.H. van Eeghen en R. Meischke, Vier eeuwen Amsterdams Binnengasthuis: Drie bijdragen over de geschiedenis van een gasthuis - Stichting Viering 400-Jarig Bestaan van het Binnengasthuis (Wormer: Inmerc, 1981). iv–9: P. Heijboer, Het CLB: 55 jaar Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis (Amsterdam: CLB, 2000), p. 5. iv–10: E.J. Cohn, ‘The history of plasma fractionation’, in: E.D. Andrus (red.), Advances in military medicine made by American investigators working under the sponsorship of the Committee on Medical Research, vol. 1 (Boston: Little, Brown and Company, 1948), pp. 364-443. iv–11: Andrus, Ibid. iv–12: V. Bush, Science: The endless frontier - A report to the President on a program for postwar scientific research, July 1945 (Washington, D. C.: National Science Foundation, 1960-reprint). iv–13: E.J. Cohn, ‘Blood - A brief survey of its chemical components and of their natural functions and clinical uses’, Blood, the journal of hematology 1 (1946), 3-9. iv–14: G.G.A. Mastenbroek en J. Spaander, ‘Lyofiel drogen van bloedplasma en moedermelk’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 88 (1944), 565-8. iv–15: Brochure: Anonymus [Nederlandsche Roode Kruis], Het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandsche Roode Kruis (Amsterdam: CLB, 1959), pp. 31-2. iv–16: H.F. Stallman [internist], ‘Stichting Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis’ [n.d.]; manuscript in: NRK-Archief, Algemene Documentatie Collectie nr 28-14. iv–17: H.F. Stallman [internist], ‘Stichting Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis’ [n.d.]; manuscript in: NRK-Archief, Algemene DocumentatieCollectie 28-14.

Noten

363

iv–18: Brochure: Anonymus [Nederlandsche Roode Kruis], Het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandsche Roode Kruis (Amsterdam: CLB, 1959). iv–19: H. van Zon, Tachtig jaar RIVM (Assen: Van Gorcum, 1990), pp. 206-318. iv–20: Over het Lister Institute zie: H. Chick, M. Hume en M. Macfarlane, War on disease: A history of the Lister Institute (London: Deutsch, 1971). iv–21: C.P. Engelfriet en H.W. Reesink, ‘J.J. van Lochem: In memoriam’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 149 (2005), 2170-1; zie ook: Anonymus [V.P. Eijsvoogel], Biomedical research in present and future society: Symposion organized on the occasion of Prof. Dr. J. J. van Loghem’s resignation as Director of Research of the Central Laboratory of the Netherlands Red Cross Blood Transfusion Service and the 35th Anniversary of this Institute, November 21, 1978 (Amsterdam: North-Holland, 1979). iv–22: Brochure: Anonymus [Nederlandsche Roode Kruis], Het Centraal laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandsche Roode Kruis (Amsterdam: CLB, 1959). iv–23: Brief van J.F.J. Baesjou (arts), 14 februari 1947; in: NRK-archief; CBL-CMBC, doos 15: CLB van de Bloedtransfusiedienst 1945-1970. iv–24: NZR/Z 73/81, Reorganisatie Transfusiediensten Nederlandse Rode Kruis; in: NRK-archief; Algemene DocumentatieCollectie nr 28-14. iv–25: Notulen van de vergadering van het Bestuur [van de Stichting behoud Centraal Laboratorium Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis] van 23 juni 1960 in het Stadhuis te Amsterdam; in: NRK-archief; CBL-CMBC, doos 15: CLB van de bloedtransfusiedienst 1945-1970. iv–26: Brochure: Anonymus, Het Centraal Laboratorium van de bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis (Amsterdam: NRK, 1978). [NRK-Archief, Algemene DocumentatieCollectie nr 28-18.] iv–27: J. Spaander [Stichting Rode Kruis Bloedbank Nijmegen en omstreken], Het ontstaan en de ontwikkeling van het bloedtransfusiewezen in Nederland (Nijmegen: Stichting Rode Kruis Bloedbank Nijmegen en Omstreken, 1983), p. 28.

Hoofdstuk V v–1: W.Th. Hermens, ‘The haemophilic way of life’, in: K.M. Brinkhous en H.C. Hemker (eds.), Handbook of hemophilia (New York: American Elsevier Publ. Co., 1975), pp. 921-4, met name p. 921. v–2: J.J. Veltkamp, ‘Wat is hemofilie?’, in: C. Smit, P. Hagen en J. Ides (samenstellers), ‘Het beste uit 10 jaar Faktor’ (1981), pp. 10-7; K.M. Brinkhous, ‘A short history of hemophilia, with some comments on the word “Hemophilia”’, in: K.M. Brinkhous en H.C. Hemker (eds.),Handbook of Hemophilia (New York: American Elsevier Publ. Co., 1975), pp. 3-20. v–3: S. van Creveld en M.J. Kingma, ‘hemofilie en orthopedie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 108 (i) (1964), 633-40, met name p. 633. v–4: A.J. Patek en R.P. Stetson, ‘Hemophilia I: The abnormal coagulation of the blood and its relation to the blood platelets’, Journal of clinical investigation 15 (1936), 531-42; A.J. Patek en F.H.L. Taylor, ‘Hemophilia II: Some properties of a substance obtained from normal human plasma effective in accelerating the coagulation of hemophilic blood’, Journal of clinical investigation 16 (1937), 113-24. v–5: Ch.A. Owen, W.L. Nichols en E.J.W. Bowie, A history of blood coagulation (Rochester, Minn.: Mayo Foundation for Medical Education and Research, 2001), pp. 64-5. v–6: Het laboratorium van Seegers had een zeer grote aantrekkingskracht op stollingsonderzoekers. Tientallen wetenschappers deden daar hun post-doc waardoor er een groot netwerk ontstond; zie bijvoorbeeld: W.H. Seegers, Prothrombin (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1962). Seegers’ ideeën over (pro)trombine waren echter erg omstreden. Over Seegers, zie bijvoorbeeld Ch.A. Owen, W.L. Nichols en E.J.W. Bowie, A history of blood coagulation (Rochester, Minn.: Mayo Foundation for Medical Education and Research, 2001), pp. 31-2 en elders. v–7: A. Pavlovsky, ‘Contributions to the pathogenesis of hemophilia’, Blood 2 (1947), 185-91. v–8: R. Biggs, A.S. Douglas, R.G. Macfarlane, J.V. Dacie, W.R. Pitney, C. Mersky en J.R. O’Brien, ‘Christmas disease: A condition previously mistaken for haemophilia’, British Medical Journal ii (1952), 1378-82. Dit artikel verscheen op kerstavond waardoor tal van lezers veronderstelden dat dit de reden was om de biologische afwijking Christmas te noemen, hetgeen zij een ongepaste frivoliteit vonden. Zie ook: S. Douglas, ‘Coagulation history, Oxford 1951-1953’, British journal of haematology 107 (1999), 22-32, p. 28. Voor de diverse synoniemen die in de jaren zestig werden gebruikt voor bij de activering van protrombine betrokken factoren, zie R.G. Macfarlane, ‘The reaction of the blood to injury’, in: R.G. Macfarlane en A.H.T. Robb-smith (red.), Functions of the blood (New York: Academic Press, 1961), pp. 303-347, met name p, 325. Macfarlane maakte een onderscheid tussen de ‘consensus’ onder Britse resp. Amerikaanse onderzoekers, de door de Internationale Commissie voorgestelde nomenclatuur (romeinse cijfers) en de idiosyncratische opvattingen van Owren, Quick resp. Seegers. v–9: A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 26 v–10: H. Beukers, M. Gruber en R. Matthijsen, Nederlandse Vereniging voor Biochemie: De Eerste 60 Jaar

Bloedstolling en bloedingsneiging

364

(Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Biochemie, 1987), p. 108. In 1972 zou Mastenbroek directeur van Organon Teknika worden. v–11: Vóór de oorlog bijvoorbeeld: W.M. Bendien en S. van Creveld, ‘Investigations on haemophilia’, Acta brevia Neerlandica 5 (1935), 135-8. Direct na de oorlog onder meer: S. van Creveld en G.G.A. Mastenbroek, ‘Plasmafracties bij haemophilie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 91 (1947), 1305-9; S. van Creveld en M.M.P. Paulssen, ‘Plasmatransfusies bij haemophilie-I, II, resp. III’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 93 (1949), 2700-7, 3714-23; 94 (1950), 441-6. S. van Creveld, I.A. Mochtar en J.G. Koppe, ‘Plasmatransfusies bij hemofilie-X: Ervaringen met lyofiel gedroogd twee-donorsfibrinogeen’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 108 (1964), 843-4. v–12: J.A. van Mourik, ‘Van Creveld, pioneer of hemophilia care and coagulation research in the Netherlands: A personal account’, Journal of thrombosis & haemostasis 2 (2004), 1029-33. v–13: H. Beukers, M. Gruber en R. Matthijsen, Nederlandse Vereniging voor Biochemie: De eerste 60 jaar (Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Biochemie, 1987), p. 100. v–14: A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 20. v–15: C. Smit, ‘Cryo uit een zwembad vol alcohol - Interview met prof.dr. E.A. Loeliger’, Faktor 14 (4) (1985), pp. 2-7. v–16: A. de Knecht-Van Eekelen, (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 44. v–17: Ibid., p. 19. v–18: Ibid., schutblad. v–19: J.A. van Mourik, ‘Van Creveld, pioneer of hemophilia care and coagulation research in the Netherlands: A personal account’, Journal of thrombosis & haemostasis 2 (2004), 1029-33. Of dergelijke apparatuur wel met succes werd toegepast wordt door Jan Sixma betwijfeld; zie A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 93. Over Jan Sixma, zie hoofdstuk IX. v–20: R. Gourdeau (red.), Proceedings of the 5th congress of the World Federation of Hemophilia, Montreal 1968: The hemophiliac and his world (Basel: S. Karger, 1970), pp. 1-8. v–21: A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 34. v–22: Ibid., pp. 40-1. v–23: C.H. Hemker, Stollingsonderzoek in Nederland - Lezing bij het 20-jarig bestaan van de NVTH (s.l.: s.n., 2008). v–24: Email van Hemker aan de auteur (31 mei 2016). v–25: ’Stollers’ die met een foto in het Van Crevelds jubileumalbum zijn opgenomen zijn: Rosemary Biggs, Kenneth Brinkhous, L.B. Jaques, Fritz Koller, R. Gwyn Macfarlane, P. De Nicola, Paul A. Owren, A. Pavlovsky, Armand Quick, Jacques Roskam, Walter Seegers, J.-P. Soulier en André de Vries. v–26: De MAC-leden waren: Peter Vogel, Benjamin Alexander, Kenneth Brinkhous, John H. Lawrence, Armand Quick, Leandro Tocantins en Maxwell Wintrobe. v–27: K.M. Brinkhous en H.C. Hemker (red.), Handbook of hemophilia, 2 vols. (New York: American Elsevier Pub. Co., 1975). v–28: C.K. Kasper, ‘Judith Graham Pool and the discovery of cryoprecipitate’, Haemophilia 18 (2012), 833-5. De Cutter Laboratories kwamen negatief in de publiciteit toen in 1955 bleek dat zij een poliovirusvaccin hadden geproduceerd waarin zich per abuis nog levend poliovirus bevond. Toepassing van dit vaccin leidde tot polioslachtoffers.

Zie: P.A. Offit, The Cutter incident: How America’s first polio vaccine led to the growing vaccine crisis (New Haven: Yale University Press, 2005). v–29: A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 87. v–30: Ibid., p. 59.

Hoofdstuk VI vi–1: R.G. Macfarlane, ‘Blood coagulation with particular reference to the early stages’, Physiological reviews 36 (1956), 479-502. vi–2: F. Koller, Das Vitamin K und seine klinische Bedeutung, mit einem Geleitwort von W. Löffler, Zürich (Leipzig: Thieme Verlag, 1941). vi–3: Loeligers proefschrift over factor VII is samengevat in het Wiener Zeitschrift für Innere Medizin 33 (1952), 169-80. vi–4: A.J.Ch. Haex, ‘In Memoriam Prof. dr. Jacob Mulder’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 109 (1965), 2161-3; J. Geerling, et al., Nederlandsche Internisten Vereeniging 1931-1981 (Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema, 1981), met: A. Querido, ‘Prof. Dr. J. Mulder [De Hijmans van den Bergh-medaille 1965]’, pp. 201-4.

Noten

365

vi–5: Over het wetenschappelijk werk van Loeliger, zie ook de door zijn ‘leerlingen’ geredigeerde gedenkbundel: E. Briët, A.W. Broekmans en R.M. Bertina (red.), ‘Liber amicorum for Emil Alfred Loeliger’, Haemostasis 15 (1985), 223-92. vi–6: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985). Voor dit hoofdstuk ben ik sterk schatplichtig aan dit boekje, zonder dat telkens te vermelden. vi–7: Zie ook Ibid., pp. 29-30. vi–8: Zoals we in hoofdstuk III hebben gezien zouden de meeste trombosediensten in Nederland in het begin van de jaren 1960 overstappen op deze vorm van meten van de antistolling. vi–9: J. McMichael en E.H.O. Parry, ‘Prognosis and anticoagulant pro-phylaxis after coronary occlusion’, The Lancet (2) (1960), 991-8. vi–10: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985), p. 42. vi–11: Ibid., p. 45. vi–12: Over Slater en diens instituut aan de Universiteit van Amsterdam, zie T. van Helvoort, ‘’Purifying’ science: E.C. Slater and postwar biochemistry in the Netherlands’, History of science 41 (2003), 1-34. vi–13: Brief van J. Mulder, 3 september 1962, betreffende ‘Sollicitatieschrijven Hemker’, in: H.C. Hemker, persoonlijk archief. vi–14: Brief van E.A. Loeliger, 27 augustus 1962, in: H.C. Hemker, persoonlijk archief. vi–15: M.W. Jongsma, 325 jaar Academisch Ziekenhuis Leiden (Lochen, Uitgeversmij. De Tijdstroom, 1963). vi–16: PPSB is een preparaat met protrombine, proconvertine, Stuart-Prower factor en antihemofiliefactor B. vi–17: H.C. Hemker, Een bloedstollende geschiedenis: Holstlezing - Uitgesproken 18 november 1999 aan de Technische Universiteit Eindhoven (Eindhoven: TU/e, 1999). vi–18: Brief van J. Mulder, Onderwerp: ‘Bevordering Dr. H.C. Hemker’, 12 januari 1965, in: H.C. Hemker, persoonlijk archief. vi–19: H.C. Hemker, P.M.Esnouf, P.W. Hemker, A.C.W. Swart en R.G. Macfarlane, ‘Kinetics of the formation of prothrombin converting activity in a purified system’, Nature 215 (1967) 246-251. vi–20: H.C. Hemker, ‘De lotgevallen van protrombine bij vitamine-K-deficiëntie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 116 (1972), 1877-80. vi–21: H.C. Hemker en M.J.P. Kahn, ‘The reaction sequence of blood coagulation’, Nature 215 (1967), 1201-2. vi–22: L.I. Rothfield, ‘Biological membranes: An overview at the molecular level’ (1971), in: Idem (red.), Structure and function of biological membranes (New York: Academic Press, 1971), pp. 3-9. vi–23: H.C. Hemker, ‘The pathways of blood coagulation’, Folia medica Neerlandica 10 (4-5) (1967), 102-11. vi–24: Citaat ontleend aan: H.C. Hemker, ‘The pathways of blood coagulation’, Folia Medica Neerlandica 10 (4-5) (1967), 102-11. Leo Vroman woonde en werkte vanaf 1947 in de Verenigde Staten en werd in 1951 Amerikaans staatsburger. Desondanks geldt hij als een van de belangrijkste Nederlandse dichters; in 1964 ontving hij de P.C. Hooft-prijs. Vroman is op 22 februari 2014 overleden. vi–25: Anoniem, ‘Cardiologie, 50 Jaar in het hart’, Centrum (13)(12 september) (1997). vi–26: H.C. Hemker, Begrijpen ∨ ingrijpen - Of: De plaats van de kliniek in de biochemie, geïllustreerd aan voorbeelden uit de biochemie van de bloedstolling - Openbare les 6 Mei 1969 (Leiden: Universitaire Pers Leiden, 1969), p. 5. vi–27: J. Stenflo, ‘Structural comparison of normal and dicoumarol-induced prothrombin’, in: H.C. Hemker en J.J. Veltkamp (red.), Prothrombin and related coagulation factors (Leiden: Leiden University Press, 1975), pp. 152-8. vi–28: Over dergelijke adsorptiestudies zie ook: H.C. Hemker, ‘The initiation phase - Review of old clotting times’, Thrombosis & haemostasis 98 (2007), 20-3. vi–29: Brief van J. Stenflo aan H.C. Hemker, May 26, 1976, in: H.C. Hemker, persoonlijk archief. vi–30: Brief van E.A. Loeliger aan H.C. Hemker, 3 april 1968; en brief van H.C. Hemker aan E.A. Loeliger, 9 april 1968, in: H.C. Hemker, persoonlijk archief.

Hoofdstuk VII vii–1: W. Bulloch en P. Fildes, ‘Haemophilia’, in: K. Pearson (red.), Treasury of human inheritance 1 Eugenics Laboratory memoirs, vol. 12, Parts V and VI Section XIVa (London: Cambridge University Press, 1911), pp. 167-354, met name p. 181. vii–2: Tot die arts-promovendi behoorden de artsen Jan Wouter ten Cate (Wilhelmina Gasthuis, Amsterdam) en Victor Kunst (Sint Radboudziekenhuis, Nijmegen). vii–3: P. Hagen, et al., 25 jaar NVHP: hemofilie als bron van inspiratie (Badhoevedorp: NVHP, 1996). vii–4: J. de Graeff, L.A. van Es en E.A. Loeliger, ‘In memoriam prof dr J.J. Veltkamp’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 129 (1985), 1163. vii–5: E.A. Loeliger en J.J. Veltkamp, ‘Aanwinsten op het gebied van de hemofilie-behandeling’, Nederlands

Bloedstolling en bloedingsneiging

366

tijdschrift voor geneeskunde 112 (1968), 1593-5. vii–6: Anonymus, ‘Resultaat van de enquête’, Faktor 2 (2) (1973), 1-8. vii–7: J. Stibbe, ‘Thuisbehandeling’, Faktor 3 (1) (1974), 1-11. vii–8: Frank en Boudewijn, ‘Zomerkamp’, Faktor 2 (2) (1973), 13-4. vii–9: C. Smit, ‘In memoriam prof. dr. J.J. Veltkamp’, Faktor 14 (2) (1985), 16-7 [met foto van het zomerkamp in 1979]. Zie ook: A. Seuren, ‘Hem [hemofilie] kamp 1979’, Faktor 8 (3) (1979), 5-7. vii–10: Anonymus, ‘Wat gaat er gebeuren? Inleiding op het structuurplan’, Faktor 3 (4) (1975) 2-3. vii–11: Anonymus, ‘Landelijk Centrum Slotervaart (?)’, Faktor 4 (2) (1975), 36. vii–12: Anonymus, ‘Sluiting Kliniek’, Faktor 4 (3) (1975), 8-14. vii–13: Ibid., 8-14. vii–14: Anonymus, ‘Van Creveld Kliniek’, 4 (4) (1976), 12-5. vii–15: K.F. de Jong, ‘Van Creveldkliniek (1)’, Faktor 5 (1) (1976) 3-5; Anonymus [redactie Faktor], ‘Van Creveldkliniek (2)’, Faktor 5 (1) (1976), 5-6. vii–16: J.J. Veltkamp, ‘De stand van zaken in de hemofiliebehandeling’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 123 (1979), 2108-9; J.J. Veltkamp, H.T.L. Willeumier, H. van Dijck, et al., Werkgroep hemofilie Onderzoek Leiden (Leiden: s.n., 1979). vii–17: V.A.J.M. Kunst en P. Geerdink, ‘SGPT-verhogingen bij hemofiliepatiënten tijdens behandeling met stollingsfactorpreparaten’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 123 (1979), 1513-9. vii–18: Deze paragraaf leunt sterk op de artikelen van J.J. Veltkamp, ‘Wat is hemofilie?’ en ‘Bent u draagster?’; in: C. Smit, P. Hagen en J. Ides (samenstellers), ‘Het beste uit 10 jaar Faktor’, Faktor (1981), pp. 10-7 resp. pp. 18-23. vii–19: E.A. Loeliger en J.J. Veltkamp, ‘Aanwinsten op het gebied van de hemofilie-behandeling’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 112 (1968), 1593-5, met name p. 1593. vii–20: V.A.J.M. Kunst, ‘Ziekte van von Willebrand’, Faktor 2 (1) (1973), 9-12. vii–21: M.D. Schneider-Trip, ‘Ziekte van von Willebrand’; in: C. Smit, P. Hagen en J. Ides (samenstellers), ‘Het beste uit 10 jaar Faktor’, Faktor (1981), pp. 69-72. vii–22: J.J. Veltkamp, ‘Wat is hemofilie? [Faktor 5 (1) (1976), 7-14]’; in: C. Smit, P. Hagen en J. Ides (samenstellers), ‘Het beste uit 10 jaar Faktor’, Faktor (1981), pp. 10-7, met name p. 11. vii–23: J.J. Veltkamp, ‘Bent u draagster? [Faktor 5 (1) (1976), 7-14]’; in: C. Smit, P. Hagen en J. Ides (samenstellers), ‘Het beste uit 10 jaar Faktor’, Faktor (1981), pp. 18-23. vii–24: M.F. Lyon, ‘Gene action in the X-chromosome of the mouse (Mus musculus L.)’, Nature 190 (1961), 372-3. vii–25: Oscar Ratnoff had in 1964, bijna gelijktiijdig met Macfarlane, de bloedstollingscascade-hypothese opgesteld: E.W. Davie en E.D. Ratnoff, ‘Waterfall sequence for intensive blood clotting’, Science 145 (1964), 1310-2. Zie ook hoofdstuk II. vii–26: B.N. Bouma, M.M. van der Klauw, J.J. Veltkamp, A.E. Starkenburg, N.H. van Tilburg en J. Hermans, ‘Evaluation of the detection rate of hemophilia carriers’, Thrombosis research 7 (1975), 329-50. In dit artikel werden plasma’s van hemofilie A-carriers uit Leiden getest door middel van de ratio FVIII active en FVIII related antigen. De verhoudingen werden vergeleken met die van normale vrouwen via een nieuwe, door J. Hermans uit Leiden ontwikkelde statistische methode. vii–27: J. J. Veltkamp en R. M. Bertina, ‘Genetica van de hemofiliesyndromen’, Cicero (24 november) (1977). vii–28: E. Briët, A. Bröcker-Vriends, R. Quadt, R.M. Bertina, I.K. van der Linden, J.J.P. van de Kamp, P.L. Pearson en J.J. Veltkamp, ‘Onderzoek naar draagsterschap van hemofilie B met behulp van restrictiefragmentlengtepolymorfisme’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 129 (1985), 1141-5. Zie ook: E. Briët, A. Bröcker-Vriends en J. Hermans, ‘Het onderzoek naar draagsterschap van hemofilie; de hedendaagse gang van zaken’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 128 (1984), 354-60.

Hoofdstuk VIII viii–1: J.W. ten Cate en S.I. de Vries, ‘Platelet-function tests’, The Lancet 294 (1969), 1309-10, met name p. 1310.

viii–2: P.M. Aggeler, S.P. Lucia, et al., Hemorrhagic disorders: A guide to diagnosis and treatment (Chicago: Univ. of Chicago Press, 1949), p. 3 viii–3: P.M. Aggeler, S.G. White, M.D. Glendenning, E.W. Page, T.B. Leake en G. Bates, ‘Plasma thromboplastin component (PTC) deficiency: A new disease resembling haemophilia’, Proceedings of the Society for Experimental Biology and Medicine 79 (1952), 692-4. viii–4: In dit hoofdstuk is uitgebreid gebruik gemaakt van interviews van de auteur met Jan Wouter ten Cate (april 2014) resp. Cas Kortmann (mei 2014). Voorts van A. de Knecht-Van Eekelen, ‘Een document bij het afscheid van Prof. J.W. ten Cate: Pleitbezorger voor een geëmancipeerde relatie arts/patiënt’, Faktor 29 (4)(2000), 12pp.; en J.W.A.H. Leenen, ‘Uitreiking van de Erepenning van de Trombosestichting Nederland aan Professor Jan-Wouter ten Cate’, Tromnibus 32 (3) (2004), 37-9.

Noten

367

viii–5: J. Lambregts, R. Dijckmeester, et al., ‘Hoe vaak ben ik niet door die poort gegaan?’ Herinneringen aan het Wilhelmina Gasthuis (Amsterdam: Stadsdrukkerij, 1989), pp. 12-22. viii–6: Dit is verhaald in een interview met Jan Wouter ten Cate (april 2014). In de rest van dit hoofdstuk is ruim gebruik gemaakt van dit interview, zonder dit telkens te vermelden. viii–7: Email van Coen Hemker aan de auteur (4 december 2014). viii–8: K. Punt en S.I. de Vries, ‘In Memoriam Martinus C. Verloop (1916-72)’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 116 (1972), 1354-5. viii–9: J. Goudsmit [met een voorwoord van I. Snapper], Bloedziekten en bloedbeeld: Diagnostiek en behandeling - Een beschrijving voor practizeerende artsen en studenten (Amsterdam: Scheltema & Holkema’s, 1942 2e druk), met: ‘De haemorrhagische diathesen [hemofillie]’, pp. 185-221. S.I. de Vries, Leerboek der bloedziekten, 2 delen (Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij van de Amsterdamsche Boeken Courantmij, 1947-48). viii–10: S.I. de Vries, Haematologisch onderzoek (Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij, 1955). viii–11: S.I. de Vries, Leerboek der bloedziekten, deel 1 (Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij van de Amsterdamsche Boeken Courantmij, 1947), p. 234. viii–12: Uit: Fotoalbum ‘Werk’ van J.W. ten Cate. viii–13: H.K. Kettenborg, Bloedstolling en trombosedreiging (Amsterdam: Holdert & Co., 1956), pp. 34-7. viii–14: S. van Creveld en M.M. Paulssen, ‘Significance of clotting factors in blood-platelets, in normal and pathological conditions’, The Lancet (ii) (1951), 242-4. viii–15: S. van Creveld en H.A. Veder, ‘Differentiëring van factor 3 en factor 4 der bloedplaatjes bij een lijder aan haemorrhagische diathese’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 99 (1955), 2882-6. viii–16: H.K. Kettenborg, Bloedstolling en trombosedreiging (Amsterdam: Holdert & Co., 1956), p. 36. viii–17: Ibid., p. 41. viii–18: W. Drukker, ‘De behandeling van chronische nierinsufficiëntie en vervanging van nierfunctie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 110 (1966), 1798-1808. viii–19: G.K. van der Hem, ‘In memoriam dr. W. Drukker’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 136 (1992), 1995-6. Zie ook V.E. Andreucci, ‘The history of the ERA/EDTA: Memories of a former president’, Clinical kidney journal 5 (2012), 180-6. viii–20: G.V.R. Born, ‘Aggregation of blood platelets by adenosine diphosphate and its reversal’, Nature 194 (1962), 927-9. viii–21: S.I. De Vries, J. Abels, C.A. Haanen en E.A. Loeliger, ‘De trombo-test van Owren - Verslag van een ‘panel’ discussie van de werkgroep over bloedstolling op maandag 19 december 1960 in het Wilhelmina-Gasthuis te Amsterdam’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 105 (1961), 977-80. viii–22: THON [Koördinatiegroep, C. Hemker, et al.], Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland (n.p.: s.n., 1976), pp. 23-35. viii–23: S. van Creveld, ‘Isolation and properties of the third clotting factor in blood-platelets’, The Lancet (ii) (1952), 23-5. Dit wordt echter niet altijd erkend, zie bijvoorbeeld: Ch.A. Owen, W.L. Nichols en E.J. Walter Bowie, A history of blood coagulation (Rochester, Minn.: Mayo Foundation for Medical Education and Research, 2001), pp. 207-8. viii–24: THON [Koördinatiegroep, C. Hemker, et al.], Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland (n.p.: s.n., 1976), pp. 54-6. viii–25: Ibid. pp. 54-6. viii–26: Uit het interview met Jan Wouter ten Cate (april 2014). viii–27: Over het ontstaan van zelfbehandeling, zie ook: C.Th. Smit Sibinga, J. Stibbe, C. Breederveld en E.J.M. Sjamsoedin-Visser, hemofilie in Nederland: Thuisbehandeling een zorg minder (Vianen: Nederlandse Vereniging van hemofilie-Patiënten, 1981). viii–28: J. Stibbe, De inactivatie van factor VIII in vitro: Een onderzoek naar de aard van de factor VIII of antihaemophilie-factor activiteit (Amsterdam: s.n., 1967). viii–29: C. Breederveld, J.W. ten Cate, J.J. Sixma en J.J. Veltkamp, ‘hemofilie, een veranderd beeld’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 120 (1976), 69-70. viii–30: Interview met Jan Wouter ten Cate (april 2014). viii–31: H.G. Schipper, L.H. Kahlé, Ch.S.P. Jenkins en J.W. ten Cate, ‘Antithrombin-III transfusion in disseminated intravascular coagulation’, The Lancet 311 (1978), 854-6. viii–32: H.G. Schipper, Antithrombin III and human antithrombin III concentrates: Clinical and experimental studies (Amsterdam: Rodopi, 1980). viii–33: Foto: Cas Kortmann (op de foto staat overigens niet diens dochter). viii–34: Email van Coen Hemker aan de auteur (4 december 2014). viii–35: R. Bieger en E.A. Loeliger, ‘Diagnose, profylaxe en therapie van de veneuze trombose van het been’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 117 (1973), 100-7; zie ook: J. Roos, ‘Trombosepreventie bij chirurgische patiënten’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 114 (1970), 1828-32. viii–36: H.R. Büller en J.W. ten Cate, ‘Commentaar: Zwangerschap en ontstolling’, Nederlands tijdschrift voor

Bloedstolling en bloedingsneiging

368

geneeskunde 125 (1981), 710-3; K. de Boer, H.R. Büller, J.W. ten Cate, G.H. Weenink en P.E. Treffers, ‘Diep veneuze trombose in de zwangerschap: Diagnostiek, behandeling en preventie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 134 (1990), 1349-52. viii–37: H. Büller, Studies on antithrombin III and the Netherlands antithrombin III concentrate transfusion (Amsterdam: s.n.,1981). viii–38: Uit: Fotoalbum ‘Werk’ van J.W. ten Cate. viii–39: Zie bijvoorbeeld M. Verstraete, J. Vermijlen en H.R. Roberts (red.), The challenge of clinical trials in thrombosis (Stuttgart: F.K. Schattauer Verlag, 1979). viii–40: A. de Knecht-Van Eekelen, ‘Een document bij het afscheid van Prof. J.W. ten Cate: Pleitbezorger voor een geëmancipeerde relatie arts/patiënt’, Faktor 29 (4)(2000), 12pp., met name p. 12. viii–41: J.W.A.H. Leenen, ‘Uitreiking van de Erepenning van de Trombosestichting Nederland aan Professor Jan-Wouter ten Cate’, Tromnibus 32 (3) (2004), 37-9. viii–42: I. van Elzakker, ‘Allemaal goudhaantjes - Afscheid hoogleraar Trombosebehandeling en -Preventie’, Status - Voorlichtingsorgaan AMC, jrg 9 (13) (september 2000), 9-10. viii–43: M.R. Halie en A.E.G.Kr. von dem Borne (red.), Nederlands leerboek der hematologie (Utrecht: Bunge, 1987), met: W.G. van Aken, A.E.G.Kr. von dem Borne, C. Breederveld, J.W. ten Cate, H.K. Nieuwenhuis, J.J. Sixma en J. Vermylen, ‘Afwijkingen van de trombocyt; hemostase en trombose’, pp. 198-240.

Hoofdstuk IX ix–1: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). ix–2: J.-W.N. Akkerman, B.N. Bouma en J.J. Sixma, Platenatlas hemostase / hemostase-atlas (Haarlem / Ingelheim am Rhein: Boehringer, 1979), p. 14. Deze atlas bereikte enorme oplages en werd in veel talen vertaald (o.a. in het Japans). Hoewel Akkerman in het colofon als eindredacteur werd opgevoerd, werd het boek door de drie auteurs gezamenlijk geschreven. ix–3: J.J. Sixma, ‘Bloedstelping en bloedplaatjes - het onderzoek in Utrecht en Amsterdam’, TNO Project 78 (juni) (1978), 246-9. ix–4: D. Schaap, et al., Vaarwel Catharijnesingel: Een nieuw begin in ‘De Uithof’ (Utrecht: Stichting Matrijs, 1988), p. 86. ix–5: THON, Koördinatiegroep Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland (1976), pp. 9-10. ix–6: J. Geerling, et al., Nederlandsche Internisten Vereeniging 1931-1981 (Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema, 1981), pp. 197-8. In 1960 werd de medaille voor de eerste keer uitgereikt, aan de Amsterdamse hoogleraar J.G.G. Borst. (In dit boek wordt over het algemeen moderne spelling aangehouden, behalve in sommige gevallen bij boek- en tijdschrifttitels wanneer die anders moeilijk bibliografisch te lokaliseren zijn.) ix–7: Interview met Jan Willem Akkerman (juni 2014). ix–8: J. Wagenaar, ‘Abraham Albert Hijmans van den Bergh (1869-1943), internist’, in: C.J.E. Kaandorp, J.J.E. van Everdingen en Annet Mooij (red.), Erflaters van de geneeskunde: Beroemde Nederlandse artsen beschreven door hun (kinds)kinderen (Alphen aan den Rijn: Belvédère / Medidact, 2002), pp. 94-105. ix–9: P.J. van der Schaar, 100 jaar ziekenhuis Coolsingel: 1851-1951 - De geschiedenis van een Rotterdams ziekenhuis (Rotterdam: Gemeente-Drukkerij Rotterdam, 1951), p. 42. ix–10: J. Wagenaar, ‘Abraham Albert Hijmans van den Bergh (1869-1943), internist’, in: C.J.E. Kaandorp, J.J.E. van Everdingen en Annet Mooij (red.), Erflaters van de geneeskunde: Beroemde Nederlandse artsen beschreven door hun (kinds)kinderen (Alphen aan den Rijn: Belvédère/Medidact, 2002), pp. 94-105, met name p. 100. ix–11: E. Gorter, ‘Levensbericht A.A. Hijmans van den Bergh’, in: Jaarboek KNAW, 1943/44 (Amsterdam: KNAW, 1944), 194-207. De kinderarts Evert Gorter was, samen met Willem C. de Graaff, de schrijver van het meerdelige Klinische diagnostiek (1915) dat vele herziene herdrukken kende tot aan 1949. Zie ook: A. ten Bokkel Hunnink, ‘Levensbericht E. Gorter’, in: Jaarboek, 1954-1955 (Amsterdam: KNAW, 1955), pp. 275-9. ix–12: Lord Horder, ‘Clinical Medicine: A Farewell Lecture at St. Bartholomew’s Hospital’, British medical journal (25 jan.) (1936), 163-5. Zijn patiënten omvatten alle leden van het Britse Koningshuis, uiteenlopend van Edward VII tot Elizabeth II (met uitzondering van Edward VIII). ix–13: E.G. de Langen, ‘Cornelis Douwe de Langen (1887-1967), internist’, in: C.J.E. Kaandorp, J.J.E. van Everdingen en A. Mooij (red.), Erflaters van de geneeskunde: Beroemde Nederlandse artsen beschreven door hun (kinds)kinderen (Alphen aan den Rijn: Belvédère / Medidact, 2002), pp. 144-53. ix–14: A.A. Hijmans van den Bergh; Voortgezet door C.D. de Langen in samenwerking met I. Snapper [en] C.L.C. van Nieuwenhuizen, Leerboek der inwendige geneeskunde (Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1946-1949). ix–15: F.L.J. Jordan, Haemolyse en erythrolyse - Inaugurele rede (Utrecht: Mado, 1953). Het noodlot wilde dat hij het probleem van bloedstolling aan den lijve moest ondervinden. Hij kreeg meerdere keren een hartinfarct en overleed daaraan in 1971. Zie: D. Schaap, et al., Vaarwel Catharijnesingel: Een nieuw begin in ‘De Uithof’ (Utrecht: Stichting Matrijs, 1988), p. 74. ix–16: M.C. Verloop, Over het bloedvaatstelsel in de longen van den mensch en enkele knaagdieren, in het

Noten

369

bijzonder over de arteriae bronchiales: Een microscopisch-anatomische studie (Utrecht: N.V. Drukkerij P. Den Boer, 1946). ix–17: R.S. Schwartz, ‘William Dameshek: Compassionate clinician and gifted teacher’, The hematologist (July 1, 2008); F.W. Gunz, ‘William Dameshek, 1900-1969’, Blood 35 (1970), 577-82. ix–18: K. Punt en S.I. de Vries, ‘In memoriam Martinus C. Verloop (1916-72)’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 116 (1972), 1354-5. ix–19: Zie ook M.T. Jansen en I. Molenaar, ‘Medische elektronenmicroscopie’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 106 (1962), 2624-8, met name p. 2625. ix–20: Ibid., met name pp. 2626-7; nadruk toegevoegd. Molenaar ging later als hoogleraar naar Groningen. ix–21: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). ix–22: R.E. Ballieux, Inleiding tot de immunologie - Samengesteld namens de Vereniging voor Immunologie (Utrecht: A. Oosthoek, 1969). ix–23: A. Klijn, Verlangen naar verbetering: 375 Jaar academische geneeskunde in Utrecht (Amsterdam: Boom, 2010), p. 278. ix–24: B.N. Bouma, Von Willebrand factor and factor VIII (Utrecht: S.n., 1974). ix–25: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). ix–26: H. Stormorken, Paul A. Owren and the golden era of haemostasis (Oslo: Gazettebok, 2005), met: ‘Blood platelets: ‘Prima ballerinas’ of haemostasis’, pp. 129-51, met name pp. 137-9. ix–27: H. Holmsen en H.J. Weiss, ‘Further evidence for a deficient storage pool of adenine nucleotides in platelets from some patients with thrombocytopenia: ‘storage pool disease”, Blood 39 (1972), 197-209. ix–28: J.B. Meijer van Putten, ‘Gezondheidsonderzoek, hemodialyse, wespensteken en gedragsveranderingen, een gesprek met A. Struyvenberg’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 143 (1999), 1483-4; A. Struyvenberg, ‘Jaap van der Sluys Veer: In Memoriam’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 142 (1998), 1892-3. ix–29: F. de Groot, ‘Jan Sixma’, in: Nederlandse Vereniging voor Trombose en hemostase, NVTH, 25 jaar - 25 years (n.p.: NVTH, 2013), pp. 79-83. ix–30: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). ix–31: Interview met Jan Willem Akkerman (juni 2014). ix–32: G.V.R. Born, ‘Aggregation of blood platelets by adenosine diphosphate and its reversal’, Nature 194 (1962), 927-9; J. O’Brien, ‘Platelet aggregation (II): Some results from a new method of study’, Journal of clinical pathology 15 (1962), 452-5. Maar feitelijk heeft alleen Born de credits voor de ontdekking gekregen. ix–33: J.-W. N. Akkerman, B.N. Bouma en J.J. Sixma, Platenatlas hemostase / hemostase-atlas (Haarlem / Ingelheim am Rhein: Boehringer, 1979), p. 115 resp. p. 117. ix–34: J.Fr. Mustard en M.A. Packham, ‘Factors influencing platelet function: Adhesion, release, and aggregation’, Pharmacological reviews 22 (1970), 97-187, met name pp. 101-2. ix–35: J.-W.N. Akkerman, B.N. Bouma en J.J. Sixma, Platenatlas hemostase / hemostase-atlas (Haarlem / Ingelheim am Rhein: Boehringer, 1979), p. 97. ix–36: THON, Koördinatiegroep Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland (1976). ix–37: Zie ook het proefschrift: J.P.M. Lips, Aspects of purine metabolism of human blood platelets (Utrecht: s.n., 1979). ix–38: Interview met Jan Willem Akkerman (juni 2014). ix–39: Nu weten we dat fosfatidylserine (PS) naar de buitenkant van de membraan ‘flipt’ en daar een negatieve lading genereert. Hieraan binden bepaalde geactiveerde stollingsfactoren waardoor een cluster van actieve stollingsfactoren ontstaat. Dat was feitelijk de eerste concrete verbinding tussen bloedplaatjes en stolling! Deze complexeringen leiden tot processen die uiteindelijk resulteren in hemostase of trombose. ix–40: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). ix–41: K.S. Sakariassen, V.T. Turitto en H.R. Baumgartner, ‘Recollections of the development of flow devices for studying mechanisms of hemostasis and thrombosis in flowing whole blood’, Journal of thrombosis and haemostasis 2 (2004), 1681-90. ix–42: Bijvoorbeeld: V.T. Turitto en H.R. Baumgartner, ‘Platelet interaction with subendothelium in a perfusion system: Physical role of red blood cells’, Microvascular research 9 (1975), 335-44; H.R. Baumgartner, R. Muggli, T.B. Tschopp en V.T. Turitto, ‘Platelet adhesion, release and aggregation in flowing blood: Effects of surface properties and platelet function’, Thrombosis and haemostasis 35 (1976), 124-38. ix–43: K.S. Sakariassen, The role of factor VIII-von Willebrand factor in platelet adherence to human artery subendothelium (Utrecht: UU, 1984). ix–44: Interview met Jan J. Sixma (april 2014). Zie ook: V.T. Turitto en H.R. Baumgartner, ‘Platelet adhesion’, in: L.A. Harker en Th.S. Zimmerman (eds), Measurements of platelet function - Methods in hematology, vol. 8 (Edinburgh: Churchill Livingstone, 1983), pp. 46-63. ix–45: E.G. Huizinga, S. Tsuji, R.A. Romijn, M.E. Schiphorst, P.G. de Groot, J.J. Sixma en P. Gros, Structures of glycoprotein Ibalpha and its complex with von Willebrand factor A1 domain’, Science 297 (2002), 1176-9. ix–46: Er zijn tal van reviewartikelen over dit onderwerp. Zie bijvoorbeeld J. Evan Sadler, ‘Von Willebrand factor,

Bloedstolling en bloedingsneiging

370

ADAMTS13, and thrombotic thrombocytopenic purpura [ASH 50th Anniversary Review]’, Blood 112 (2008), 11-8.

Hoofdstuk X x–1: H.C. Hemker, Een bloedstollende geschiedenis: Holstlezing - Uitgesproken 18 november 1999 aan de Technische Universiteit Eindhoven (Eindhoven: TU/e, 1999), p. 13 x–2: S. van Creveld, ‘Zeldzame haemorrhagische diathesen (acuut haemorrhagisch oedeem - sporadische haemophilie)’, Maandschrift voor kindergeneeskunde 3 (1934), 351-66. x–3: S. van Creveld, F.L.J. Jordan en K. Punt, ‘Hemorrhagic disease characterized by a combination of a shortage of anti-hemophilic factor and a vascular disorder in a woman’, in: Ve Congrès International d’Hématologie, Paris, Septembre 1954, Revue Belge de Pathologie et de Médecine Expérimentale 24 (1955), 310-13. x–4: S. van Creveld, ‘Hemophilia and allied diseases’, in: The annual E.R. Murphy Lecture held by the lntermountain Pediatric Society and the Salt Lake County Medical Society, Salt Lake City (October 8, 1956), Rocky Mountain Medical Journal (March 1958). x–5: H. Stormorken, Paul A. Owren & The golden era of haemostasis (Oslo: Gazettebok, 2005), p. 152. x–6: I.M. Nilsson, M. Blombäck, E. Jorpes, B. Blombäck en S.-A. Johansson, ‘Von Willebrand’s disease and its correction with human plasma fraction I-O’, Acta Medica Scandinavica 159 (1957), 179-88. x–7: S. van Creveld, I.A. Mochtar, J.G. Koppe en E.B. Lopes Cardozo, ‘Von Willebrand’s Disease II: Effect of transfusion of plasma and of plasma products’, Annals of paediatrics 201 (1963), 277-86. x–8: D. de Moulin, I.H. van Eeghen en R. Meischke, Vier eeuwen Amsterdams Binnengasthuis: Drie bijdragen over de geschiedenis van een gasthuis (Wormer: Inmerc, 1981). x–9: Zie ook deze foto in: P. Heijboer, Het CLB: 55 jaar Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis (Amsterdam: CLB, 2000), schutblad. x–10: I.A. Mochtar, Deuterohaemophilie (Christmas’ Ziekte) (Amsterdam: M.J. Portielje, 1954). x–11: M. de Maat, H. van Daele en F. Leebeek, ‘Jeanne Stibbe’, in: T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp. 62-6. x–12: I.A. Mochtar, J.G. Koppe en J. Stibbe, ‘Enkele experimenten betreffende factor VIII: De levensduur van factor VIII in vivo en in vitro en de subfractionering van het twee donor-fibrinogeen’, Maandschrift voor kindergeneeskunde 32 (1964), 440-5. x–13: S. van Creveld, I.A. Mochtar en J.G. Koppe, ‘Plasmatransfusies bij hemofilie (X): Ervaringen met lyofiel gedroogd twee-donorsfibrinogeen’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 108 (1964), 843-4; S. van Creveld, I.A. Mochtar, C.C. Moll van Charante-Van der Meulen, C.N. Pascha en J. Stibbe, ‘Onderzoekingen betreffende een circulerend anticoagulans tegen de anti-hemofiliefactor bij drie patiëntjes met hemofilie A’, ibid. 111 (1967), 158993; S. van Creveld, I.A. [Dé] Mochtar en H. van Donk, ‘Ervaringen uit de hemofilie-Kliniek (III): Intramusculaire bloedingen bij hemofilie’, ibid. 114 (1970), 719-22. x–14: J. Voorberg, ‘Jan van Mourik’, in: T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp. 58-61. Zeer nuttige informatie is verkregen van Jan van Mourik door regelmatige voortgangsgesprekken bij het schrijven van onderhavig boek en dit hoofdstuk in het bijzonder. x–15: J.A. van Mourik, ‘Van Creveld, pioneer of hemophilia care and coagulation research in the Netherlands: A personal account’, Journal of thrombosis & haemostasis 2 (2004), 1029-33. x–16: J.A. van Mourik en I.A. Mochtar, ‘Purification of human antihemophilic factor (factor VIII) by gel chromatography’, Biochimica et biophysica acta 221 (1970), 677-679. x–17: Deze paragraaf is mede gebaseerd op het interview met Bonno Bouma (december 2013). x–18: J. Schoenmakers, De Hageman Factor (Nijmegen: University of Nijmegen, 1965). x–19: E.W. Salzman, ‘Measurement of platelet adhesiveness: A simple in vitro technique demonstrating an abnormality in von Willebrand’s disease’, Journal of laboratory and clinical medicine 62 (1963), 724-35. x–20: J.-W.N. Akkerman, B.N. Bouma en J.J. Sixma, Platenatlas hemostase (Haarlem / Ingelheim am Rhein: Boehringer, 1979), p. 112. x–21: Ibid., p. 113. x–22: B.N. Bouma en J.A. van Mourik, ‘Unraveling the mystery of von Willebrand factor’, Journal of thrombosis & haemostasis 4 (2006), 489-95. x–23: J.A. van Mourik en B. Bouma, ‘Factor VIII, a series of homologous oligomers and a complex of two proteins’, Thrombosis research 4 (1974), 155-64, met name fig. 3. x–24: C.F. Borchgrevink, ‘The haemostatic effect of normal platelets in haemophilia and factor V deficiency’, Acta medica Scandinavica 170 (1961), 378-83; E.W. Salzman, ‘Measurement of platelet adhesiveness: A simple in vitro technique demonstrating an abnormality in von Willebrand’s disease’, Journal of laboratory and clinical medicine 62 (1963), 724-35; E.J.M. Bowie, C.A. Owen Jr, J.H. Thompson Jr, et al., ‘Platelet adhesiveness in von Willebrand’s disease’, American journal of clinical pathology 52 (1969), 69-77. Walter Bowie was in 1961 staflid van de Mayo Clinic (Rochester, MN) geworden; zie: Ch.A. Owen, W.L. Nichols en E.J.W. Bowie, A history of

Noten

371

blood coagulation (Rochester, Minn.: Mayo Foundation for Medical Education and Research, 2001), p. 149. x–25: J. Koutts, ‘A short history of diagnostic tests for von Willebrand Disease: In Memory of Barry Firkin (1930 to 2001) and Ted Zimmerman (1937 to 1988)’, Seminars in thrombosis and hemostasis 32 (2006), 445-55. x–26: B.N. Bouma, Y. Wiegerinck, J.J. Sixma, J.A. van Mourik en I.A. Mochtar, ‘lmmunological characterization of purified anti-haemophilic factor A (Factor VIII) which corrects abnormal platelet retention in von Willebrand’s Disease’, Nature new biology 236 (1972), 104-6. x–27: H.J. Weiss en I.W. Hoyer, ‘Von Willebrand factor: Dissociation from antihemophilic factor procoagulant activity’, Science 182 (1973), 1149-51. x–28: H. Stormorken, Paul A. Owren & The golden era of haemostasis (Oslo: Gazettebok, 2005), p. 140 resp. p.

155. x–29: B.N. Bouma, J.A. van Mourik, J.J. Sixma, I.A. Mochtar, Y. Wiegerinck en S. de Graaf, ‘Von Willebrand factor and antihaemophilic factor A (factor VIII)’, Thrombosis et diathesis haemorrhagica, Suppl. 54 (1973), 191-6; B.N. Bouma, J.J. Sixma, S. de Graaf, J.A. van Mourik en I.A. Mochtar, ‘Factor VIII antigen and platelet retention in a glass bead column’, British journal of haematology 25 (1973), 645-56; B.N. Bouma, J.A. van Mourik, Y. Wiegerinck, J.J. Sixma en I.A. Mochtar, ‘Immunological characterization of antihemophilic factor A (factor VIII) related antigen in haemophilia A’, Scandinavian journal of haematology 11 (1973), 184-7; B.N. Bouma, J.J. Sixma, J.A. van Mourik en I.A. Mochtar, ‘Antigen / biological activity ratio for factor VIII - Letter to the editor’, The Lancet (1001) (May 5, 1973). x–30: H.R. Roberts, et al., ‘In memoriam: Kenneth M. Brinkhous (1908-2000)’, Thrombosis research 102 (2001), 385-6. x–31: S. Aldridge, ‘Dogs’ priceless contribution to hemophilia research: Hemophilia treatment in humans developed in parallel with dogs’, Hemaware / The bleeding disorders magazine (2010). x–32: Zie ook: B.N. Bouma, S. de Graaf, J.M. Hordijk-Hos, J.A. van Mourik en J.J. Sixma, ‘Investigations on the relationship of factor VIII related antigen, factor VIII procoagulant activity and von Willebrand factor activity using insolubilized rabbit antiserum’, Thrombosis research 7 (1975), 695-707. x–33: B.N. Bouma, Von Willebrand factor and factor VIII (Utrecht: Universiteit Utrecht, 1974); J.A. van Mourik, Investigations on the purification and characterization of human anti-hemophilic factor A (factor VIII) - dissertatie (Amsterdam: J. Kaal, 1975). x–34: J. Meijers, K. van ‘t Veer en T. Hackeng, ‘Bonno Bouma’, in: T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp. 71-8. x–35: Interview met Bonno Bouma (december 2013). x–36: B.N. Bouma en J.H. Griffin, ‘Human blood coagulation factor XI: Purification, properties, and mechanism of activation by activated factor XII’, Journal of biological chemistry 252 (1977), 6432-7. x–37: J. Meijers, K. van ‘t Veer en T. Hackeng, ‘Bonno Bouma’, in: T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp. 71-8. x–38: J.A. van Mourik, B.N. Bouma, W.T. LaBruyère, S. de Graaf en I.A. Mochtar, ‘Factor VIII, a series of homologous oligomers and a complex of two proteins’, Thrombosis research 4 (1974), 155-64. x–39: H. Stormorken, Paul A. Owren & The golden era of haemostasis (Oslo: Gazettebok, 2005), p. 155. x–40: Email van J.J. Sixma aan de auteur (2 januari 2015). x–41: J. Over, Functional heterogeneity of human factor VIII (Utrecht: Universiteit Utrecht, 1978). x–42: Zie ook: J.B. Graham, W.B. McLester, K. Pons, H.R. Roberts and E.M. Barrow, ‘Genetics of vascular hemophilia and biosynthesis of the plasma antihemophilic factor’, in: The Hemophilias, International Symposium (Washington, 1964), pp. 263-75. x–43: J.J. Sixma, J. Over, B.N. Bouma, A.L. Bloom en I.R. Peake, ‘Predominance of normal low molecular weight forms of factor VIII in ‘variant’ von Willebrand’s disease’, Thrombosis research 12 (1978), 929-35. x–44: B.N. Bouma, S. de Graaf, J.W. Slot en T.S. Zimmerman, ‘Human blood platelet factor VIII-related antigen: Demonstration of release by alpha-chymotrypsin’, Thrombosis research 14 (1979), 687-96. x–45: R.J. Hamer, FVIII isolation, characterization and interaction with von Willebrand factor (Utrecht: UU, 1986); J.A. Koedam, Interaction between factor VIII and von Willebrand factor (Utrecht: Universiteit Utrecht, 1989). x–46: Maar zie: J.J. Sixma, R.J. Hamer en J. Koedam, ‘Nieuwe inzichten in de biologie van factor VIII’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 130 (1986), 2026-30.

Hoofdstuk XI xi–1: R.E. Kohler, From medical chemistry to biochemistry: The making of a biomedical discipline (Cambridge: Cambridge University Press, 1982), p. 92; nadruk toegevoegd. xi–2: Voor Kohlers uitgebreide werk aan de geschiedenis van de biochemie, zie bijvoorbeeld: R.E. Kohler, ‘The enzyme theory and the origin of biochemistry’, Isis 64 (1973), 181-96; idem, ‘The history of biochemistry: A survey’, Journal of the history of biology 8 (1975), 275-318; idem, ‘Walter Fletcher, F. G. Hopkins and the Dunn

372

Bloedstolling en bloedingsneiging

Institute of Biochemistry: A case-study in the patronage of science’, Isis 69 (1978), 331-55. xi–3: Verkenningscommissie Biochemie [E.C. Slater, et al.], Over leven: Betekenis van de biochemie in Nederland (’s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1982), p. 13. xi–4: Ibid., p. 36. xi–5: T. van Helvoort, ‘Articulating biochemistry in the Netherlands after the second World War: Science for its own sake’, Ambix 51 (2004), 199-218. xi–6: Deze ontwikkeling kunnen we zien als een vreedzame spin-off van de Tweede Wereldoorlog die ook wel de oorlog van de fysici wordt genoemd (kernwapens). Impliciet wordt daarbij verwezen naar de Eerste Wereldoorlog die de oorlog van de chemici was (chemische strijdgassen). xi–7: A.E. Kersten, Een organisatie van en voor onderzoekers: De Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek (Z.W.O.) 1947-1988 (Assen: Van Gorcum, 1996). xi–8: Na vijfentwintig jaar ging FUNGO over in Medigon en werd kort daarop in 1989 vervangen door NWOgebiedsbestuur Medische Wetenschappen dat op zijn beurt werd opgevolgd door ZonMW. xi–9: T. van Helvoort, ‘’Purifying’ science: E.C. Slater and postwar biochemistry in the Netherlands’, History of Science 41 (2003), 1-34. xi–10: C.D. Andriesse, Dutch messengers: A history of science publishing, 1930-1980 (Leiden: Brill, 2008). xi–11: D. Daling, Stofwisselingen: Nederlandse uitgevers en de heruitvinding van het natuurwetenschappelijke tijdschrift, 1945-1970 (Zutphen: Walburg Pers, 2011). xi–12: Daarna werd deze aanpak overigens veel geïmiteerd en volgden zogeheten Letters-tijdschriften; internet heeft de publicatietijd uiteraard nog veel verder teruggebracht. xi–13: Dit hoofdstuk is in belangrijke mate geënt op interviews met Wim Hermens (februari 2014), Cees Vermeer (december 2013), Jan Rosing (september 2013), Rob Zwaal (juni 2014) en meerdere gesprekken met Coen Hemker. xi–14: A.E. Kersten, Een organisatie van en voor onderzoekers: De Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek (Z.W.O.), 1947-1988 (Assen: Van Gorcum, 1996), pp. 240-2. xi–15: J. Wester, ‘Geschiedenis van de voorbereiding tot nieuwbouw van de academische ziekenhuizen te Amsterdam, Leiden en Utrecht’, in: Anonymus, Volksgezondheid in ontwikkeling: Liber amicorum t.g.v. de 70e verjaardag van prof. dr. P. Muntendam (Assen: Van Gorcum & Comp. N.V., 1971), pp. 161-92. xi–16: J. Derix, A.J. Plantinga, H. Bos, et al., Perspectief voor Limburg: Stappen en obstakels in het beleid rond de Perspectievennota Zuid-Limburg, 1965-1990 (Leeuwarden: Eisma, 1990), pp. 239-55. xi–17: P.J. Knegtmans, De medische faculteit Maastricht: Een nieuwe universiteit in een herstructureringsgebied, 1969-1984 (Assen-Maastricht: Van Gorcum, 1992), p. 62. Over Tans, zie ook: A. Klijn, Onze man uit Maastricht: Sjeng Tans, 1912-1993 (Nijmegen: SUN, 2001). xi–18: P.J. Knegtmans, De medische faculteit Maastricht: Een nieuwe universiteit in een herstructureringsgebied, 1969-1984 (Assen-Maastricht: Van Gorcum, 1992), pp. 63-5. xi–19: Anonymus, ‘Basisfilosofie achtste medische faculteit’, Medisch contact (27) (1972), 879-84. xi–20: P.J. Knegtmans, De medische faculteit Maastricht: Een nieuwe universiteit in een herstructureringsgebied, 1969-1984 (Assen-Maastricht: Van Gorcum, 1992), p. 77. xi–21: H.C. Hemker, Het mechanisme van de werking van ontkoppelende fenolen op de ademhalingsketenfosforylering (Amsterdam: Klein Offset Drukkerij S.O.L., 1962); J. Rosing, Studies on thermodynamics and mechanism of oxidative phosphorylation (Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 1974). xi–22: Anonymus, ‘Coen Hemker - Het begon met een microscoop’, De Telegraaf (2000). xi–23: Foto uit: Bibeb, ‘Prof. Hemker: Het bloed is tegelijk tegenstander en bondgenoot’, Vrij Nederland (18 februari 1984). xi–24: J. Rosing, ‘Teaching biochemistry at a medical faculty with a problem-based learning system’, Biochemical education 25 (2) (1997), 71-4. xi–25: P.J. Knegtmans, De medische faculteit Maastricht: Een nieuwe universiteit in een herstructureringsgebied, 1969-1984 (Assen-Maastricht: Van Gorcum, 1992), p. 141. xi–26: Anonymus, ‘Leo Vroman’ in: G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse (red.), De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden met inbegrip van de Friese auteurs (Weesp: De Haan, 1985), pp. 623-5. xi–27: L. Vroman, Tekenaar (Amsterdam: Uitgeverij Weesperzijde, 2010), pp. 98-9. xi–28: W.Th. Hermens, ‘Bloedstolling aan de vaatwand en kunstmatige vaten’, in: M. van Leeuwen, C. Kluft, W.Th. Hermens, et al., Bloedsomloop - Cahiers Bio-wetenschappen en maatschappij, vol. 15 (4) (november 1992), pp. 40-1. xi–29: L. Vroman, Warm, rood, nat en lief (Amsterdam: Uitgeverij Contact, 1994), pp. 173-6. Zie ook J. Kuijper, M. Salverda, et al., Het Vroman-effect: Over leven en werk van Leo Vroman (Amsterdam: Querido, 1990). xi–30: L. Vroman, Bloed (Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij N.V., 1968), p. 90. xi–31: L. Vroman, Warm, rood, nat en lief (Amsterdam: Uitgeverij Contact, 1994), p. 195. xi–32: H.C. Hemker, ‘Het Vroman-effect’, in: J. Kuijper, M. Salverda, et al., Het Vroman-effect: Over leven en werk van Leo Vroman (Amsterdam: Querido, 1990), pp. 177-90. xi–33: Foto uit de collectie van Wim Hermens.

Noten

373

xi–34: Denk daarbij bijvoorbeeld aan onderzoek naar biomaterialen aan de Technische Universiteit Twente van onder meer Pim van Aken en Jan Feijen. xi–35: W.Th. Hermens, ‘Bloedstolling aan de vaatwand en kunstmatige vaten’, in: M. van Leeuwen, C. Kluft, W.Th. Hermens, et al., Bloedsomloop - Cahiers Bio-wetenschappen en maatschappij, 15 (4) (nov 1992), pp. 40-1. xi–36: P.A. Cuypers, Dynamic ellipsometry: Biochemical and biomedical applications (Maastricht: s.n., 1976). xi–37: H.L. Booij, ‘Vijftig jaar modellen van biomembranen’, in: H.L. Booij en W.Th. Daems (red.) Biomembranen: 50 jaar na Gorter en Grendel (Wageningen: Pudoc, 1976), pp. 7-41. xi–38: T. van Helvoort met J. de Gier, A. van Kammen, P. van de Putte en P. Borst, ‘Biochemie: Molecularisering van ‘Het Leven” (2004), in: E. Homburg en L. Palm (red.), De geschiedenis van de scheikunde in Nederland, vol.

3: De ontwikkeling van de chemie van 1945 tot het begin van de jaren tachtig (Delft: Delft University Press, 2004), pp. 131-61, met name p. 138. xi–39: G.H. de Haas, J. de Gier, H. van den Bosch en K.W.A. Wirtz, ‘Twenty-five years of lipid and membrane biochemistry in Utrecht’, in: J.A.F. Op den Kamp, B. Roelofsen en K.W.A. Wirtz (red.), Lipids and membranes: Past, present, and future - In honour of Laurens L.M. van Deenen (Amsterdam: Elsevier, 1986), pp. 1-44; B. de Kruijff, ‘Levensbericht L.L.M. van Deenen’, in: Levensberichten en herdenkingen (Amsterdam: KNAW, 1995), pp. 29-34; en L.L.M. van Deenen, ‘From Maastricht to Utrecht - Autobiographical essay’ (n.d.) [ongepubliceerd manuscript]. xi–40: J. de Gier, ‘Recent onderzoek aan modelsystemen’, in: H.L. Booij en W.Th. Daems (red.), Biomembranen: 50 jaar na Gorter en Grendel (Wageningen: Pudoc, 1976), pp. 42-61, met name p. 44. xi–41: H. Chap, R.F.A. Zwaal en L.L.M. van Deenen, ‘Action of highly purified phospholipases on blood platelets.

Evidence for an asymmetric distribution of phospholipids in the surface membrane’, Biochimica et Biophysica Acta 467 (1977), 146-64. xi–42: R.F.A. Zwaal, P. Comfurius en L.L.M. Van Deenen, ‘Membrane asymmetry and blood coagulation’, Nature 268 (1977), 358-60. Zie ook: R.F.A. Zwaal, ‘Membrane and lipid involvement in blood coagulation’, Biochimica et biophysica acta 515 (1978), 163-205. xi–43: J.W. DePierre en L. Ernster, ‘Enzyme topology of intracellular membranes’, Annual review of biochemistry 46 (1977), 201-62. xi–44: J. Rosing, G. Tans, J.W. Govers-Riemslag, R.F.A. Zwaal en H.C. Hemker, ‘The role of phospholipids and factor Va in the prothrombinase complex’, Journal of biological chemistry 255 (1980), 274-83; G. van Dieijen, G. Tans, J. Rosing en H.C. Hemker, ‘The role of phospholipid and factor VIIIa in the activation of factor X’, Journal of biological chemistry 256 (1981), 3433-42. Zie ook: K.G. Mann, M.E. Nesheim en P.B. Tracy, ‘Molecular weight of undegraded plasma factor V’, Biochemistry 20 (1981), 28-33. xi–45: Voor dit onderwerp zie bijvoorbeeld: J. Stenflo, ‘Vitamin K, prothrombin and gamma-carboxyglutamatic acid’, New England journal of medicine 296 (1977), 624. Voor werk van de Maastrichtse groep, zie bijvoorbeeld: M. de Metz, C. Vermeer, B.A.M. Soute and H.C. Hemker, ‘Some characteristics of purified bovine prothrombin synthase’, in: J.W. Suttie (red.), Vitamin K metabolism and vitamin K-dependent proteins (Baltimore: University Park Press, 1980), pp. 560-71. J.W. Suttie was een belangrijk contact voor de groep Vermeer. xi–46: H.C. Hemker en R.F.A. Zwaal, ‘Heterogeneous biocatalysis in the generation of thrombin’, Trends in biochemical sciences 7 (1982), 378-81. xi–47: G. van Dieijen, J. Rosing, J. van Rijn, E. Bevers, H.C. Hemker en R.F.A. Zwaal, ‘The role of factors VIII and IX in blood coagulation’, in: R.T. Wensley (red.), Current topics in haemophilia (Manchester: NDT, 1983), pp. 1-14, met name p. 2. xi–48: F. Lynen, ‘Coordination of metabolic processes by multienzyme complexes’, in: M. Sela (red.), New perspectives in biology - BBA Library, vol. 4 (Amsterdam: Elsevier, 1964), pp. 132-46, met name p. 140. xi–49: C. Hemker, ‘De bloedstolling: Het reactiemechanisme’, in: P.F.W. Strengers en W.G. van Aken (red.), Bloed: Van magie tot wetenschap (Maastricht: Natuur & Techniek, 1994), pp. 70-89. xi–50: H.C. Hemker, J. van Rijn, J. Rosing, G. van Dieijen, E. Bevers en R. Zwaal, ‘Platelet membrane involvement in blood coagulation’, Blood cells 9 (1983), 303-17, met name 304. xi–51: C.M. Jackson, ‘The mammalian blood coagulation system’, in: H.U. Bergmeyer (ed.), Methods of enzymatic analysis, Volume V; Enzymes 3: Peptidases, proteinases and their inhibitors (Weinheim: Verlag Chemie, 1984), pp. 316-51, met name p. 317. xi–52: Persoonlijke notitie van Hemker aan de schrijver, TvH (augustus 2014). xi–53: J. Rosing, J.L.M.L. van Rijn, E.M. Bevers, G. van Dieijen, P. Comfurius en R.F.A. Zwaal, ‘Role of activated human platelets in prothrombin and factor X activation’, Blood 65 (1985), 319-32; H. Speijer, J.W.P. Govers-Riemslag, R.F.A. Zwaal en J. Rosing, ‘Prothrombin Activation by an activator from the venom of Oxyuranus scutellatus (Taipan Snake)’, Journal of biological chemistry 261 (1986), pp. 13258-67. xi–54: J.L.M.L. van Rijn, R.F.A. Zwaal, H.C. Hemker en J. Rosing, ‘Role of accessory components in the activation of vitamin K-dependent coagulation factors’, Haemostasis 16 (1986), 216-26. xi–55: E.M. Bevers, P. Cumfurius en R.F.A. Zwaal, ‘Platelet procoagulant activity: Physiological significance and mechanisms of exposure’, Blood reviews 5 (1991), 146-54; R.F.A. Zwaal, P. Comfurius en E.M. Bevers, ‘Platelet

Bloedstolling en bloedingsneiging

374

procoagulant activity and microvesicle formation: Its putative role in hemostasis and thrombosis’, Biochimica et Biophysica Acta 1180 (1992) 1-8. xi–56: J.W.P. Govers-Riemslag, Protein-protein and protein-membrane interactions in prothrombin activation (Maastricht: Rijksuniversiteit Limburg, 1994); P. Comfurius, Phospholipid flip-flop in activated platelets (Maastricht: s.n., 1989). xi–57: R.F.A. Zwaal en Alan J. Schroit, ‘Pathophysiologic implications of membrane phospholipid asymmetry in blood cells’, Blood 89 (1997), 1121-32. xi–58: Bibeb, ‘Prof. Hemker: Het bloed is tegelijk tegenstander en bondgenoot’, Vrij Nederland (18 februari 1984), p. 3. xi–59: Een weerslag daarvan is bijvoorbeeld: Anonymus [NWO], Inspiratie en sturing van wetenschap: NWO en maatschappelijk georiënteerd en multidisciplinair onderzoek (Den Haag: NWO, 1997).

Hoofdstuk XII xii–1: T. Astrup, Biochemistry of blood coagulation (Copenhagen: Store Nordiske Videnskabsboghandel, 1944), p. 13. xii–2: B. Alexander, ‘Some perspectives of thrombolysis’, in: I.S. Wright et al., Thrombolytic activity and related phenomena: Transactions of the conference held at Princeton, N.J., September 18-21, 1960 (Washington DC: NIH, 1961), pp. 26-44 xii–3: Cees Kluft in interview met de schrijver (februari 2014). Dit hoofdstuk is voorts gebaseerd op interviews met Frits Haverkate (februari 2014) en Willem Nieuwenhuizen (april 2014). Enkele weken nadat de schrijver het interview met Willem Nieuwenhuizen had gehouden overleed deze zeer onverwacht tijdens een sportief uitstapje.

Willems uiteenzetting over zijn werk en dat van zijn collega’s van het Gaubius Instituut in het algemeen, is richtinggevend geweest voor de tekst van dit hoofdstuk. xii–4: Cees Kluft in interview met de schrijver (februari 2014). xii–5: T. Astrup, ‘Fibrinolysis: Past and present, a reflection of fifty years’, Seminars in thrombosis and hemostasis 17 (3) (1991), 161-74; S. Coccheri, ‘My remembrance of Tage Astrup (1908-2006)’, Journal of thrombosis and haemostasis 5 (2007), 652-3. xii–6: Met Frits Böttcher (vide infra) als erflater werd er aan het Gaubius ook lipideonderzoek gedaan, met onder meer Louis Havekes als prominent onderzoeker. xii–7: C.J.F. Böttcher, ‘Afwisseling doet leven’, in: H. Gerding et al.,Werken aan scheikunde: 24 Memoires van hen die de Nederlandse chemie deze eeuw groot hebben gemaakt (Delft: Delft Universitaire Pers, 1993), pp.

293-316. xii–8: C.J.F. Böttcher, De diëlectrische constante van vloeistoffen (Leiden: Luctor et Emergo, 1940). xii–9: T. van Helvoort, De chemie van de universitaire wetenschapsbeoefening: Een halve eeuw scheikunde aan de Groningse Universiteit, 1945-1995 (Hilversum: Verloren, 2008), pp. 52-6. xii–10: Interview met Willem Nieuwenhuizen (april 2014). xii–11: H.M. Sinclair, ‘Deficiency of essential fatty acids and atherosclerosis, etcetera’, The Lancet (i) (1956), 381-3; zie ook Idem, ‘This week’s citation classic: H.M. Sinclair (1956)’, Current Contents (39) (September 30) (1985), p. 20; C.J.F. Böttcher, J.G. Keppler, C.C. ter Haar Romeny-Wachter, E. Boelsma-van Houte en C.M. van Gent, ‘Analysis of lipids of the arterial wall’, The Lancet (6 December) (1958), 1207-9; C.J.F. Böttcher, F.P. Woodford, C.Ch. ter Haar Romeny-Wachter, E. Boelsma-van Houte en C.M. van Gent, ‘Composition of lipids isolated from the aorta, coronary arteries and circulus Willisii [circle of Willis] of atherosclerotic individuals’, Nature 183 (1959), 47-8. xii–12: C.J.F. Böttcher aan College van Curatoren (14 juni 1962), in: Leiden College van Bestuur-Archief 3755, Instelling, naamgeving, organisatie, opening en toekomst [Gaubius] instituut, 1962-1971. xii–13: C.J.F. Böttcher aan College der Curatoren (22 mei 1962), in: Leiden College van Bestuur-Archief 3755, Instelling, naamgeving, organisatie, opening en toekomst instituut, 1962-1971. xii–14: Anonymus, ‘Gaubius-Instituut te Leiden’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 109 (i) (1965), 1169. xii–15: Notitie van C.J.F. Böttcher (8 april 1965): ‘Geen officiële opening’; in: Leiden College van Bestuur-Archief 3755, Instelling, naamgeving, organisatie, opening en toekomst instituut, 1962-1971. xii–16: C.J.F. Böttcher aan College van Curatoren (2 november 1967); in: Leiden College van Bestuur-Archief 3755, Instelling, naamgeving, organisatie, opening en toekomst instituut, 1962-1971 xii–17: C.J.F. Böttcher aan College van Curatoren (29 oktober 1969); in: Leiden College van Bestuur-Archief 3755, Instelling, naamgeving, organisatie, opening en toekomst instituut, 1962-1971. xii–18: Zie map: Leiden College van Bestuur-Archief 3744, Gaubius Instituut, 1970. xii–19: H. Holter en K. Max Møller (red.), The Carlsberg Laboratory, 1876/1976 (Copenhagen: Rhodos, 1976); L. Rasmussen en D.N. Wheatley, ‘The Biological Institute of the Carlsberg foundation: International Centre for Cell Biology for 50 years’, Cell biology - international reports 7 (1983), 1071-9. xii–20: T. Astrup and S. Müllertz, ‘The fibrin plate method for the estimation of fibrinolytic activity’, Archives of

Noten

375

biochemistry and biophysics 40 (1952), 346-51. xii–21: P. Brakman, ‘Oplossen van bloedstolsels - het fibrinolyse-onderzoek’, TNO Project 78 (6) (1978), 250-4, met name p. 251. xii–22: T. Astrup, ‘Fibrinolysis in the organism’, Blood 11 (1956), 781-806, met name p. 782. xii–23: T. Astrup, ‘The haemostatic balance’, Thrombosis and diathesis haemorrhagica 2 (1958), 347-57; H. Stormorken, ‘The thrombo-haemorrhagic balance’, Acta medica Scandinavica 642 (Suppl.) (1980), 131-40; P.J. Gaffney, T.A. Edgell en C.M. Whitton, ‘The haemostatic balance: Astrup revisited’, Haemostasis 29 (1999), 58-71. xii–24: T. Astrup, ‘Fibrinolysis: Past and present, a reflection of fifty years’, Seminars in thrombosis and hemostasis 17 (3) (1991), 161-74, met name p. 167. xii–25: P. Brakman, Fibrinolysis: A standardized fibrin plate method and a fibrinolytic assay of plasminogen (Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1967). xii–26: T. Astrup, ‘The discovery of tissue plasminogen activator (t-PA) and the elucidation of fibrinolysis’ Persoonlijke notitie verkregen via Cees Kluft (s.n.; s.d.). xii–27: K.N. von Kaulla, Chemistry of thrombolysis: Human fibrinolytic enzymes (Springfield, Ill.: Thomas, 1963), p. 21. xii–28: I.S. Wright et al., Thrombolytic activity and related phenomena: Transactions of the conference held at Princeton, N.J., September 18-21, 1960 (Washington DC: NIH, 1961). xii–29: S. Sherry, ‘Status of therapy: Critique and outlook for the future’, in: I.S. Wright et al., Thrombolytic activity and related phenomena: Transactions of the conference held at Princeton, N.J., September 18-21, 1960 (Washington DC: NIH, 1961), pp. 344-56. xii–30: M.M. Wintrobe, Hematology: The blossoming of a science: A story of inspiration and effort (Philadelphia: Lea & Febiger, 1985), pp. 443-4. xii–31: P. Brakman, ‘Klinische en therapeutische aspecten van fibrinolyse’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 106 (1962), 2381-5. xii–32: Zie map: Leiden College van Bestuur-Archief 3756, Overdracht aan TNO, 1971-1973, 1978. xii–33: J.G.F. Veldhuis, Nota voor de Curatorenvergadering (7 juli 1971); in: Leiden College van Bestuur-Archief 3756, Overdracht aan TNO, 1971-1973, 1978. xii–34: P. Brakman en C. Kluft, ‘Twenty-five years of the Gaubius Institute - Preface’, in: P. Brakman en C. Kluft (eds), ‘Plasminogen activation in fibrinolysis, in tissue remodelling and development’, Annals of the New York Academy of Sciences 667 (1992), pp. xi-xii. xii–35: Interview met Willem Nieuwenhuizen (april 2014). xii–36: F. Haverkate, ‘A simple device for measuring diameters of fibrinolysis zones on fibrin plates’, Haemostasis 1 (1972), 55-60; F. Haverkate, ‘De fibrinolyse-zone-meter’, Innovatie - Informatiebulletin TNO, Delft, the Netherlands (11) (1973), 3; F. Haverkate en P. Brakman, ‘Fibrin plate assay’, in: J.F. Davidson, M.M. Samama en P.C. Desnoyers (red.), Progress in chemical fibrinolysis and thrombolysis 1 (1975), 151-9. xii–37: F. Haverkate en G. Timan, ‘Protective effect of calcium in the plasmin degradation of fibrinogen and fibrin fragments D’, Thrombosis research 10 (1977), 803-12; F. Haverkate, G. Timan, J. Soria, C. Soria en M.M. Samama, ‘Studies on the structure of the fragment D moiety of abnormal fibrinogens: Influence of calcium ions’, Thrombosis research 13 (1978), 689-92. Voor een recente review over D-dimeren, zie S.S. Adam, N.S. Key en Ch.S. Greenberg, ‘D-dimer antigen: Current concepts and future prospects’, Blood 113 (2009), 2878-87. xii–38: P.F.W. Strengers en W.G. van Aken (red.), Bloed: Van magie tot wetenschap (Maastricht: Natuur & Techniek, 1994), p. 84. xii–39: Zie bijvoorbeeld F. Berends, E.M. Cohen, et al., Medisch Biologisch Laboratorium TNO (Rijswijk), Werkprogramma van het Medisch Biologisch Laboratorium TNO (Rijswijk: Medisch Biologisch Laboratorium TNO, 1973). xii–40: Interview met Cees Kluft (februari 2014). xii–41: C. Kluft, Blood fibrinolysis: Proactivators and activators in human plasma (Pijnacker: Dutch Efficiency Bureau, 1978). xii–42: T. Astrup, ‘The discovery of tissue plasminogen activator (t-PA) and the elucidation of fibrinolysis’ Persoonlijke notitie verkregen via Cees Kluft (s.n.; s.d.). xii–43: P. Brakman, ‘Oplossen van bloedstolsels - het fibrinolyse-onderzoek’, TNO Project 78 (juni)(1978), 250-4. xii–44: W. Nieuwenhuizen en P.J. Peters, ‘Boehringer Mannheim fibrine-monomeertest met gezuiverde componenten’ (s.d.). Het Gaubius ging een samenwerking aan met de Leidse T&H-onderzoeker Rogier Bertina met betrekking tot proteïne C en proteïne S (zie ook hoofdstuk XVI). xii–45: L. Sterrenberg, M. Gravesen, F. Haverkate en W. Nieuwenhuizen, ‘Granulocyte enzym mediated degradation of human fibrinogen in plasma in vitro’, Thrombosis research 31 (1983), 719-28. xii–46: F. Leebeek, E.A.R. Knot en C. Kluft, ‘Congenitale deficiëntie van de fibrinolyseremmer alfa2-antiplasmine als oorzaak van hemorragische diathese’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 132 (1988), 167-70. xii–47: Bijvoorbeeld: J. Koopman, F. Haverkate, E. Briët en S.T. Lord, ‘A congenitally abnormal fibrinogen (Vlissingen) with a 6-base deletion in the gamma-chain gene, causing defective calcium binding and impaired fibrin

376

Bloedstolling en bloedingsneiging

polymerization’, Journal of biological chemistry 266 (1991), 13456-61. xii–48: J. Koopman, Structure-function analysis of hereditary variant human fibrinogens (Leiden: s.n., 1992). xii–49: F. Haverkate en M. Samama, ‘Familial dysfibrinogenemia and thrombophilia: Report of a study of the SSC Subcommittee on Fibrinogen’, Thrombosis and haemostasis 73 (1995), 151-61. xii–50: C. Kluft, ‘De vloeibaarheid van bloed’, in: M. van Leeuwen, C. Kluft, W.Th. Hermens, et al., Bloedsomloop - Cahiers bio-wetenschappen en maatschappij 15 (4) (1992), pp. 33-9. xii–51: H. Lintsen (red.), Tachtig jaar TNO (Delft: TNO, 2012), pp. 152-6. xii–52: Anonymus, ‘Marc Verstraete: Laureaat van de «Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin» door het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek voor de periode 1976-1980 verleend’, in: Anonymus [Fonds National de la Recherche Scientifique], Vijfjaarlijkse prijzen: 1956-1980 (Brussel: Fonds National de la Recherche Scientifique, 1981), pp. 235-63, met name p. 240. xii–53: Voor een overzichtsartikel zie bijvoorbeeld H.R. Lijnen en D. Collen, ‘Mechanisms of physiological fibrinolysis’, Baillière’s clinical haematology 8 (1995), 277-90. xii–54: D.C. Rijken, G. Wijngaards, M. Zaal-de Jong en J. Welbergen, ‘Purification and partial characterization of plasminogen activator from human uterine tissue’, Biochimica et biophysica acta 580 (1979), 140-53. xii–55: D.C. Rijken, G. Wijngaards en J. Welbergen, ‘Relationship between tissue plasminogen activator and the activators in blood and vascular wall’, Thrombosis research 18 (1980), 815-30. xii–56: D. Collen, ‘On the regulation and control of fibrinolysis’, Thrombosis and haemostasis 43 (1980), 77-89. xii–57: D. Collen en H.R. Lijnen, ‘Tissue-type plasminogen activator: A historical perspective and personal account’, Journal of thrombosis and haemostasis 2 (2004), 541-6. Daar wordt verwezen naar: D. Collen, ‘Regulation of fibrinolysis: Plasminogen activator as a thrombolytic agent’, in: H.L. Nossel en H.J. Vogel (red.), Pathobiology of the endothelial cell (New York: Academic Press, 1982), 183-9. xii–58: D. Collen, D.C. Rijken, J. van Damme en A. Billiau, ‘Purification of human extrinsic (tissue-type) plasminogen activator in centigram quantities from a human melanoma cell culture fluid and its conditioning for use in vivo’, Thrombosis and haemostasis 48 (1982), 294-6. xii–59: D. Pennica, D. Collen, et al., ‘Cloning and expression of human tissue-type plasminogen activator cDNA in E. coli’, Nature 301 (1983), 214-21. xii–60: J.A. Zivin en J. Galbraith Simmons, tPA for stroke: The story of a controversial drug (Oxford: Oxford University Press, 2011). xii–61: Sally S. Hughes, Genentech: The beginnings of Biotech (Chicago: University of Chicago Press, 2011), pp.

167-9. xii–62: Rörsch was sterk voorstander van de nieuwe recombinant-technologie en stak dat niet onder stoelen of banken: A. Rörsch en G. Douwes, Genetische manipulatie: Waarom wel? Waarom niet? (Alphen aan den Rijn: Stafleu, 1979); A. Rörsch, Ondernemen in wetenschap - Value for money, money for value: De positie en het functioneren van de professionele dienstverlenende onderzoekorganisatie in de wetenschappelijke infrastructuur. Uitgegeven bij het afscheid van Arthur Rörsch van TNO op 2 Februari 1994 (Delft: TNO, 1994). xii–63: Interview met Hans Pannekoek (januari 2014). xii–64: H.R. Lijnen en D. Collen, ‘Remaining perspectives of mutant and chimeric plasminogen activators’, in: P. Brakman and C. Kluft (red.), ‘Plasminogen activation in fibrinolysis, in tissue remodeling, and in development’, Annals of the New York Academy of Sciences, v. 667 (New York: New York Academy of Sciences, 1992), pp.

357-64. xii–65: Het ontbreken van de lysers in de jubileumbundel van de NVTH zal dit gevoel bij hen zeker niet hebben weggenomen. Zie T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013). xii–66: N. de Fouw, Activated Protein C and fibrinolysis (Leiden: s.n., 1988). xii–67: R.M. Bertina, N.H. van Tilburg, N.J. De Fouw en F. Haverkate, ‘Thrombin, a Link between Coagulation Activation and Fibrinolysis’, in: P. Brakman en C. Kluft (red.), ‘Plasminogen activation in fibrinolysis, in tissue remodeling, and in development’, Annals of the New York Academy of Sciences, v. 667 (New York: New York Academy of Sciences, 1992), pp. 239-48. Zie ook: R.M.Bertina, N.H. van Tilburg en F. Haverkate, ‘Discovery of thrombin activatable fibrinolysis inhibitor (TAFI)’, Journal of thrombosis and haemostasis 4 (2006), 256-7. xii–68: Mail van Frits Haverkate aan de auteur (25 mei 2015). xii–69: ECAT staat voor European Concerted Action on Thrombosis. Deze Concerted Action was een door de EU gesubsidieerde samenwerking tussen onderzoeksinstituten in Europese lidstaten. ECAT liep van 1981 - 1993. Het doel van de ECAT was het opsporen van hemostase risicofactoren voor arteriële en veneuze trombose. Zie ook hoofdstuk XV van dit boek. xii–70: J. Gram, J. Jespersen, C. Kluft en P. Declerck, ‘Various approaches to standardization and the importance of measurement accuracy’, Fibrinolysis (1996) 10 Suppl 2, 113-116; C. Kluft en P. Meijer, ‘Update 1996: Blood collection and handling procedures for assessment of plasminogen activators and inhibitors (Leiden Fibrinolysis Workshop)’, Fibrinolysis 10 (Suppl. 2) (1996), 171-179. Zie ook: C. Kluft en J. Burggraaf, ‘Introduction to haemostasis from a pharmaco-dynamic perspective’, British journal of clinical pharmacology 72 (4) (2011), 538-46.

Noten

377 Hoofdstuk XIII

xiii–1: W.G. van Aken, H.G.J. Brummelhuis, H.K. Prins en A.E.G.Kr. von dem Borne, ‘Het optimale gebruik van menselijk bloed’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 122 (1978), 1362-75; zie ook: C.Th. Smit Sibinga, ‘hemofilie: Een zorg van de bloedbank?’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 122 (1978), 1359-62. xiii–2: J. Vreeken, ‘Het optimale gebruik van menselijk bloed’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 122 (1978), 1375-6. xiii–3: C. Smit en A. de Knecht-Van Eekelen, ‘Bloeddonatie: Ideëel of commercieel?’, Medisch contact (16 januari) (2014), 78-80. xiii–4: R.M. Titmuss, The gift relationship: From human blood to social policy (New York: Pantheon Books, 1971); P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982); C. Waldby en R. Mitchell, Tissue economies: Blood, organs, and cell lines in late capitalism (Durham: Duke University Press, 2006), pp. 1-30. xiii–5: K. Healey, ‘Embedded altruism: Blood collection regimes and the European Union’s donor population’, American journal of sociology 105 (2000), 1633-57. xiii–6: P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982), pp. 113-4; ontleend aan: International Federation of Pharmaceutical Manufacturers’ Associations, A study of commercial and non-commercial plasma procurement and plasma fractionation (Zürich: IFPMA, 1980). xiii–7: D. Starr, Blood: An epic history of medicine and commerce (New York: Alfred A. Knopf, 1998), pp.

178-9. xiii–8: ’Verslag van de vergadering van de onderzoek-commissie inzake het bloedtransfusiegebeuren in Nederland, gehouden op 8 oktober 1979 in Holiday Inn te Utrecht: Interim-rapport inzake de Plasmacampagnes’ (’s-Gravenhage: s.n., 5 december 1979); in: NRK-CLB-CMBC, doos 20: Commissie de Jong 1979-1981. xiii–9: College voor de Bloedtransfusie van het NRK, Geschiedenis en organisatie van de bloedtransfusie in Nederland (augustus 1992); NVHP-archief, map 179 BLT [P584]. xiii–10: ’Verslag van de vergadering van de onderzoek-commissie inzake het bloedtransfusiegebeuren in Nederland, gehouden op 8 oktober 1979 in Holiday Inn te Utrecht: Interim-rapport inzake de Plasmacampagnes’ (’s-Gravenhage: s.n., 5 december 1979); in: NRK-CLB-CMBC, doos 20: Commissie de Jong 1979-1981. xiii–11: P.J. Hagen en C. Smit, ‘Handelaar in bloedprodukten Thomas O. Hecht: “Wij zijn geen vampiers”’, Trouw (september 26) (1979); zie ook de paragraaf ‘Brokers’ in: P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982), pp. 133-4. xiii–12: Stollingsfactorpreparatencommissie van de Nederlandse Vereniging van hemofiliepatiënten, ‘Rapport rondom de problematiek van stollingsfactorpreparaten’ (s.l.: NVHP, 1979); in: NVHP-archief, map 130 OND. xiii–13: Factor IX is in deze context niet relevant want de procesopbrengsten daarvan waren altijd behoorlijk hoog en er is ook altijd meer dan voldoende plasma beschikbaar geweest om aan de vraag te voldoen (die ook veel lager was dan die naar factor VIII). xiii–14: “Vraagstukken rondom bloedtransfusie”, Tweede Kamer 1979-1980 15.800 (16 april 1980), pp. 11-2. Als bijlage bij dit stuk staat een kaart van de territoria van de op dat moment aanwezige negentien Bloedbanken, p. 45; in: NVHP-archief, map 101 WET. xiii–15: Brief van NVHP-voorzitter aan de leden, d.d. 27 februari 1983; zie Anonymus, ‘Zorgen om AIDS-ziekte’, Faktor 12 (1)(1983), 6-9. xiii–16: Zie bijvoorbeeld H. Vuijsje en R.A. Coutinho (red.), Dilemma’s rondom AIDS (Amsterdam: Swets & Zeitlinger, 1989); en A. Mooij, Geen paniek! AIDS in Nederland, 1982-2004 (Amsterdam: Bert Bakker, 2004), met name pp. 3-21. xiii–17: M.S. Gottlieb, et al., ‘Pneumocystis carinii pneumonia and mucosal candidiasis in previously healthy homosexual men; evidence of a new acquired cellular immunodeficiency’, New England Journal of Medicine 305 (1981), 1425-31. xiii–18: G. Dolana, et al., ‘Hepatitis risk reduction in haemophilia: A treated factor VIII preparation’, Blood 60 (suppl 1)(1982), 210a. Referentie uit: Anonymus, ‘Aids en hemofilie’ [Aidshemo (5 december 1991)]; NVHP-archief, map 113 2 OMB [P2107]. xiii–19: P. Hagen, ‘Relatie AIDS en bloed blijft nog duister’, Faktor 12 (2)(juni) (1983), 6-19. xiii–20: Mail van Pim van Aken aan de auteur (3 mei 2015). xiii–21: Anoniem, ‘Zorgen om AIDS-ziekte’, Faktor 12 (1)(maart) (1983), 6-9. xiii–22: Anonymus, ‘Aids en hemofilie’ [Aidshemo (5 december 1991)]; NVHP-archief, map 113 2 OMB [P2107]. xiii–23: Staatssecretaris WVC, Brief betreft: Regeling houdende voorschriften met betrekking tot de bereiding van factor VIII-bloedprodukten (d.d. 8 december 1987); referentie in: Anonymus, ‘Aids en hemofilie’ [Aidshemo (5 december 1991)]; NVHP-archief, map 113 2 OMB. xiii–24: Nationale Ombudsman, Openbaar Rapport nr 95/271 [Verzoekschrift van de NVHP met een klacht over een gedraging van het ministerie van WVC, de minister] (18 juli 1995), pp. 204-5; NVHP-archief, map 113 2 OMB.

Bloedstolling en bloedingsneiging

378

xiii–25: Nationale Ombudsman, Openbaar Rapport nr 95/271 [Verzoekschrift van de NVHP met een klacht over een gedraging van het ministerie van WVC, de minister] (18 juli 1995), pp. 133-9; NVHP-archief, map 113 2 OMB. xiii–26: C. Smit en F. Rosendaal, ‘hemofilie en AIDS: Een andere werkelijkheid’, in: H. Vuijsje en R.A. Coutinho (red.), Dilemma’s rondom AIDS (Amsterdam: Swets & Zeitlinger, 1989), pp. 47-66, met name pp. 50-2. Voor cijfers (1982-2002) over de aantallen aids-diagnoses en sterfte aan aids in totaal en uitgesplitst naar risicogroepen zoals homo- en biseksualiteit, intraveneus drugsgebruik, hemofilie en bloedtransfusie, et cetera, zie A. Mooij, Geen paniek! AIDS in Nederland, 1982-2004 (Amsterdam: Bert Bakker, 2004), pp. 219-20. xiii–27: R. van der Heijden, ‘Plasmaferese, een andere manier om bloed te geven: De plasma en factor VIIIproblematiek in Nederland’ - Uittreksel uit de afstudeerscriptie voor de studie bedrijfskunde van Ria van der Heijden, samengesteld met Dr. J.A. v.d. Does, directeur van de Stichting Rode Kruis Bloedbank ’s-Gravenhage & Omstreken (april 1982), p. 11; NVHP-archief, map 131 OND; en email van Jan Over aan de auteur (11 april 2015). xiii–28: A.H.M. Triemstra, H.M. van der Ploeg, C. Smit, E. Briët en F.R. Rosendaal, hemofilie in Nederland 4: Verslag van een landelijk onderzoek in 1992 onder mensen met hemofilie (Amsterdam/Leiden: VU / Leiden RUL-AZL, maart 1994), p. 14; in: NVHP-archief, map 130 OND. xiii–29: B. Duffels, ‘Zorg voor hemofilie: CLB introduceert Recombinate’, Peligraaf - Personeelsblad CLB 26 (januari) 1995; NHVP-archief, map 128 CLB. xiii–30: In een email (8 september 2015) aan de auteur schrijft Smit dat hij het openstaan voor nuances in de wetenschapsbeoefening heeft geleerd van Jan Veltkamp en van tal van wetenschappers van het CLB. xiii–31: C. Smit, ‘About David, Dolly and Tracy: the patients’ perspective’, EuropaBio, Brussels (Monday, July 7) (1997); NVHP-archief, map 141 SPE. xiii–32: C. Smit, ‘Challenges of modern biotechnology: the patient’s interests - De Van Creveld-lezing’, NVTH-Symposium, 22 - 24 Januari 1998, Houthalen, België; in: NVHP-archief, map 141 SPE. Zie ook: C. Smit, ‘Haemophilia care after 2000’, in: ‘Special congress edition’, Faktor 26 (May) (1998), pp. 19-23. xiii–33: J. Gould, ‘Gene therapy: Genie in a vector’ en S. Pemberton, ‘Perspective: The fix is in’, Nature (26 november) (2014). xiii–34: Anonymus, ‘De bloedvoorziening in Nederland: doelstelling - organisatie - werkwijze’ (1994), in: NVHP-archief, map 179 BLT. xiii–35: College voor de Bloedtransfusie van het Nederlandse Rode Kruis, ‘Rapport spreiding Bloedbanken’ (15 juli 1993); NVHP-archief, map 179 BLT [P327]. xiii–36: L. Koopmans, ‘Voorziening van Nederland met bloed en bloedprodukten - Advies aan de minister’ (mei 1995), NVHP-archief, map 167 VWS [P44]; en E. Borst-Eilers, ‘Herstructurering van de bloedvoorziening in Nederland’, Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-6, 24 400 XVI, nr 92, p. 5. xiii–37: ’Econoom Koopmans bepleit radicale reorganisatie bloedvoorziening - Rapport Koopmans roept veel vraagtekens op’, Laboratorium praktijk (oktober) 1995; in: NVHP-archief, map 181 BLT; zie ook P. de Koning, ‘De macht van de bloedkoninkrijkjes taant’, Vrij Nederland (2 september 1995); in: NVHP-archief, map 181 BLT. xiii–38: ’Minister en organisaties ondertekenen intentieverklaring - Ondertekening benadrukt wil tot samenwerking’, Bulletin bloedvoorziening 1 (1) (maart 1997); in: NVHP-archief, map 128 CLB. xiii–39: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ‘Ministerieel plan bloedvoorziening 2001’ - Kenmerk GMV/L 2109478 (28 september 2000); NVHP-archief, map 166.

Hoofdstuk XIV xiv–1: E. Borst-Eilers, De Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ‘VWS Beleidsvisie hemofilie’; uit: Staatscourant 1999, nr. 161, p. 8. xiv–2: C. Smit, ‘De Nederlandse patiëntenbeweging: Een korte schets’, in: Idem, Een nieuwe horizon: De toekomst van de patiëntenbeweging in Nederland (Hoogwoud: Kirjaboek, 2012), pp. 11-30, met name p. 20. xiv–3: In de 21ste eeuw kent Nederland meer dan vierhonderd ziekte-specifieke of categorale organisaties voor mensen met een ziekte of een aandoening. Zie: Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), Gids patiënteninformatie (Utrecht: NPCF, 2011); zie ook: A. de Knecht-van Eekelen, Erfelijkheid op de agenda: Actualiteit van 25 jaar VSOP (Soestdijk: VSOP Alliantie voor Erfelijkheidsvraagstukken, 2004). xiv–4: PPSB = protrombine, proconvertine, Stuart-Prower factor en antihemofiliefactor B. xiv–5: A.H.M. Triemstra, H.M. van der Ploeg, C. Smit, E. Briët en F.R. Rosendaal, hemofilie in Nederland 4: Verslag van een landelijk onderzoek onder mensen met hemofilie (Amsterdam-VU, Leiden-RUL / AZL: maart 1994). xiv–6: Anonymus, ‘Algemene richtlijnen voor de thuisbehandeling van hemofiliepatienten, Wilhelmina Gasthuis, Amsterdam’ (november 1976), in: NVHB-archief. xiv–7: ’Thuisbehandeling van hemofilie’, Discussienota opgesteld door dr. J. Stibbe, Hoofd subafdeling Haemostase, Academisch Ziekenhuis Rotterdam-Dijkzigt. Besproken in februari 1974. Stibbe won daarover informatie in bij prof. J.F. Rang, hoogleraar Gezondheidsrecht te Leiden en mr. G.E. Langemeyer, voorheen Procureur Generaal bij de Hoge Raad; NVHB-archief.

Noten

379

xiv–8: Brief van J. Abels (Hematologie Rotterdam) aan NVHB, 10 juni 1982; in: NVHB-archief. xiv–9: H.G.J. Brummelhuis, ‘Enquête cryo-verbruik’, in: Bijeenkomst hemofiliebehandelaars in Berg en Bosch d.d. 6 december 1976, in: NVHB-archief. xiv–10: P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982), p. 120. Dit werk is ook al aangehaald in hoofdstuk IV en XIII. xiv–11: Brief van behandelaars NVHB aan de Staatssecretaris van Volksgezondheid en Milieuhygiëne, J.P.M. Hendriks (30 maart 1977); in: NVHB-archief xiv–12: C. Smit, ‘Overzicht stollingsproducten’, Faktor 21 (3) (1992), 8-11. xiv–13: V.A.J.M. Kunst, ‘Notitie: Hepatitis na buitenlandse ‘plasmapool’ Faklor VIII-concentraten’ (20 februari 1978), in: NVHB-archief. xiv–14: Bij het CLB bestond grote behoefte om deze conclusie te geloven omdat daarmee hun systeem van vrijwillige donoren superieur werd aan het systeem in de VS met betaalde donoren. De vraag is of het argument helemaal correct is; informatie uit email van Wim Hermens (30 maart 2015). xiv–15: P.J. Hagen, Blood: Gift or merchandise - Towards an international blood policy (New York: Alan R. Liss, Inc., 1982), p. 114. xiv–16: J. Veltkamp aan L. Heijen, ‘Sterfte- en vervangingscijfers van hemofilie’ (29 maart 1979), in: NVHBarchief. xiv–17: Het nut van deze specialismen wordt overigens bestreden door een geïnvalideerde hemofiliepatiënt, die stelt er nimmer nut van te hebben gehad. xiv–18: C. Smit en F. Rosendaal, hemofilie: Geschiedenis en behandeling - AO-boekje 2857 (1996); C. Smit (ed.) [Werkgroep hemofilie in Nederland], hemofilie in Nederland-5. Verslag van 30 jaar onderzoek (1972-2001) naar de medische en sociale omstandigheden van mensen met hemofilie in Nederland (Leiden: s.n., 2004). xiv–19: Brief van NVHB aan NVHP, t.a.v. Cees Smit (maart 1980); in: NVHB-archief. xiv–20: Deze alinea is ontleend aan: L. Kerstens, et al., Verbonden in verscheidenheid: Nederlandse Vereniging van hemofilie-Patiënten 1971-2011 [40 jaar] (Badhoevedorp: NVHP, 2012). xiv–21: F. Rosendaal, ‘Van marktonderzoek tot wetenschap: Serie onderzoeken naar hemofilie in Nederland’; ook in: HiN5, hemofilie in Nederland 5, Verslag van 30 jaar onderzoek (1972 - 2001) naar de medische en sociale omstandigheden van mensen met hemofilie in Nederland - Werkgroep ‘hemofilie in Nederland’ (Leiden: s.n., 2004). xiv–22: De volgende alinea’s zijn ontleend aan A. Meijboom, ‘CBO organiseert consensusbijeenkomst over hemofiliebehandeling’, Faktor 15 (4)(1986), 24-6. xiv–23: A. Meijboom, ‘hemofiliebehandeling vervat in dertig stellingen’, Faktor 16 (1)(1987), 14-8. xiv–24: NVHP / CBO / NVHB, ‘Consensus hemofilie: behandeling en verantwoordelijkheid, 20 december 1996; resultaat van een consensusbijeenkomst, gehouden op 31 oktober 1996 te Ede’ (s.p.: s.n., 1997). xiv–25: C. Smit en J.J.B. Hulst, ‘Kwaliteit en veiligheid van de hemofiliebehandeling vanuit de patiënt gezien’ Gericht aan CBO (1996). NVHP-archief, map 137 BEH. xiv–26: E. Briët en E.P. Mauser-Bunschoten, ‘Herziening consensus hemofilie: Behandeling en verantwoordelijkheid’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 141 (1997), 2566-71, met name p. 2570. xiv–27: Email van Wim Hermens aan de auteur (30 maart 2015). xiv–28: L. Kerstens, et al., Verbonden in verscheidenheid: Nederlandse Vereniging van hemofilie-Patiënten 1971-2011 [40 jaar] (Badhoevedorp: NVHP, 2012). xiv–29: J.R.A. Calis, et al., Van cryo tot recombinant factor VIII: Een overzicht van 25 jaar hemofiliebehandeling (Mijdrecht: Bayer, 1996), p. 7. xiv–30: Cijfers uit: Persbericht ‘NVHP, Aids-besmettingen bij hemofiliepatienten: Resultaat van gesprek met WVC uiterst teleurstellend’ (Amsterdam: 12 december 1991); NVHB-archief. xiv–31: NVHB-vergadering 2 november 1987; in: NVHB-archief. xiv–32: NVHB-vergadering over Factor VIII-CPS-P, 18 maart 1992; in: NVHB-archief. xiv–33: NVHP-archief, map 159 SAN. xiv–34: NVHB-vergadering, ‘Toepassing van recombinant F VIII’, 26 januari 1993, in: NVHB-archief. xiv–35: Ibid. xiv–36: NVHB-vergadering, ‘Prognose recombinant factor VIII gebruik’, 16 maart 1993, in: NVHB-archief. xiv–37: J.E.F. Zwart-van Rijkom, Assessment and diffusion of biotechnology drugs (Utrecht: UIPS, 2002), p.

161. xiv–38: Bloedbank Friesland, ‘Notitie met betrekking tot Factor VIII-concentraat productie in bloedbanken’, (5 november 1993), in: NVHB-archief. xiv–39: Brief van H.J.C. de Wit, apotheker, Bloedbank Friesland, (s.d.), in: NVHB-archief. xiv–40: C. Smit Sibinga en H.J.C. de Wit, ‘Fusie’ (17 juli 1995); in: NVHB-archief. xiv–41: ’Nationale Ombudsman onderzoekt rol overheid bij aidsbesmetting door bloedproducten’, Faktor 23 (1) (1994), 5.

Bloedstolling en bloedingsneiging

380

xiv–42: Brief van NVHP aan haar leden, 19 juli 1995; in: NVHB-archief; en P. Ooms, ‘Mensen met hemofilie hebben een vechthouding’, Faktor 24 (3) (1995), 6-8. xiv–43: M. de Jong, ‘200.000 Gulden vergoeding voor HIV-geïnfecteerden’, Faktor 24 (4)(1995), p. 2-3. Zie ook: A. Mooij, Geen paniek! AIDS in Nederland, 1982-2004 (Amsterdam: Bert Bakker, 2004), pp. 97-8. xiv–44: C. Smit, Lezing ‘Medische aansprakelijkheid’ (24 april 1996), in: NVHP-archief, map 141 SPE. xiv–45: Brief van NVHB, Betreft CTG-lijst (2 oktober 2000); in: NVHB-archief.

Hoofdstuk XV xv–1: I.S. Wright, C.D. Marple en D.F. Beck, ‘Myocardial infarction and its treatment with anticoagulants: Summary of findings in 1031 cases’, The Lancet (i) (1954), 92-5. Nadruk toegevoegd. xv–2: E.A. Loeliger, ‘Trombosedienst: Nieuwe vorm van een oud principe’, Medisch contact 36 (1971), 75-7, met name p. 75. xv–3: J.R.A. Mitchell, ‘Anticoagulants in coronary heart disease: Retrospect and prospect’, The Lancet (Jan. 31) (1981), 257-62, met name p. 257. xv–4: J. Roos, ‘Inleiding door de voorzitter (internist Rode Kruis Ziekenhuis Den Haag)’, in: ‘Lustrumnummer - Federatie viert tiende verjaardag [25 april 1981]’, Tromnibus 9 (2) (1981), 44pp., met name pp. 32-3. Nadruk toegevoegd. xv–5: E.A. Loeliger, In de greep van de protrombinetijd: Een persoonlijke visie op 45 jaar orale antistollingsbehandeling (Leiden: E.J. Brill, 1985), p. 37. xv–6: E. Braunwald, ‘Evolution of the management of acute myocardial infarction: A 20th century saga’, The Lancet 352 (1998), 1771-4; zie ook: E. Braunwald, ‘Cardiology: The past, the present, and the future’, Journal of the American College of Cardiology 42 (2003), 2031-41. xv–7: C.L.D.C. Bruins, A. Oppenheimer-Dekker en H.W.H. Weeda, ‘In memoriam prof dr H.A. Snellen’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 143 (1999), 268-9. Zie ook: H.A. Snellen, A.J. Dunning en A.C. Arntzenius, History and perspectives of cardiology: Catherization, angiography, surgery, and concepts of circular control (The Hague: Leiden University Press, 1981). De pur sang clinicus Snellen was echter ook geïnteresseerd in de cardiofysiologie, wat leidde tot de oprichting van het Leidse Laboratorium voor Cardiobiochemie, zoals we hebben gezien in hoofdstuk VI, onder leiding van Coen Hemker. xv–8: A. Maroo en E.J. Topol, ‘The early history and development of thrombolysis in acute myocardial infarction’, Journal of thrombosis and haemostasis 2 (2004), 1867-70. xv–9: A.B. Weisse, ‘The elusive clot: The controversy over coronary thrombosis in myocardial infarction’, Journal of the history of medicine and allied sciences 61 (1) (2006), 66-78, met name p. 78; zie ook: A.B. Weisse, Heart to heart: The twentieth century battle against cardiac disease - An oral history (New Brunswick: Rutgers University Press, 2002). xv–10: D.Y. Solandt en C.H. Best, ‘Heparin and coronary thrombosis in experimental animals’, The Lancet (ii) (1938), 130-2. xv–11: I.S. Wright, C.D. Marple en D. Fahs Beck, ‘Report of the committee for the evaluation of anticoagulants in the treatment of coronary thrombosis with myocardial infarction (A progress report on the statistical analysis of the first 800 cases studied by this committee)’, American heart journal 36 (1948), 801-15. xv–12: I.S. Wright, C.D. Marple en D. Fahs Beck, ‘Myocardial infarction and its treatment with anticoagulants: Summary of findings in 1031 cases’, The Lancet (i) (1954), 92-5; I.S. Wright, ‘Second thoughts on anticoagulant treatment for myocardial infarction’, The Lancet (ii) (1957), 692-3. xv–13: A.J.R.E. Van Schoonhoven van Beurden, ‘Anticoagulatiemiddelen en de huidige bestaande indicaties’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 96 (1952), 2106-8, met name p. 2108. xv–14: W.J.H. Schmidt, ‘Het gebruik van anti-coagulantia in de algemene practijk’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 97 (1953), 3364-71. xv–15: J. Vermeulen, et al., ‘Klinische ervaringen met het anticoagulans Sintrom’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde (29 juni) (1957), 1218-23. xv–16: J. McMichael en E.H.O. Parry, ‘Prognosis and anticoagulant prophylaxis after coronary occlusion’, The Lancet (ii) (1960), 991-8. xv–17: I.S. Wright, ‘Prognosis and anticoagulant prophylaxis after coronary occlusion’, The Lancet i (1961), 220-2. xv–18: G. Pickering (red.), Symposium on anticoagulant therapy, held at the Royal Society of Medicine, November 18 and 19, 1960 (London: Harvey and Blythe, 1961). xv–19: E.A. Loeliger, J.J. Veltkamp en H.C. Hemker, ‘Anticoagulants in acute myocardial infarction’, British medical journal (ii) (1969), 445. xv–20: S. Ritland en T. Lygren, ‘Comparison of efficacy of 3 and 12 months’ anticoagulant therapy after myocardial infarction: A controlled clinical trial’, The Lancet (i) (1969), 122-7; L. Poller en E.A. Loeliger, ‘Anticoagulants in cardiac infarction’, The Lancet (i) (1969), 464.

Noten

381

xv–21: Editorial, ‘Long-term anticoagulants after acute mycardial infarction’, The Lancet (i) (1970), 226-7. xv–22: De PT-verhouding of PT-ratio wordt nu gedefinieerd als PT patiënt/gemiddelde PT van de normale populatie. De gemiddelde PT van de normale populatie wordt aangeduid als MNPT. Hierover is veel discussie geweest die zich concentreerde om de vraag: ‘Wie beschouw je als de normale populatie?’ xv–23: R.D. Hull, J. Hirsh, R.M. Jay, C.J. Carter, C. England, M. Gent, A.G.G. Turpie, D. McLoughlin, P. Dodd, M. Thomas, G.E. Raskob en P.A. Ockelford, ‘Different intensities of anticoagulation in the long term treatment of proximal vein thrombosis’, New England journal of medicine 307 (1982), 1676-81. xv–24: L. Poller en J. Hirsh (red.), Oral anticoagulants (New York: Oxford University Press, 1996), pp. 167-79. xv–25: Deze informatie is ontleend aan correspondentie met Ton van den Besselaar (14 oktober 2015). xv–26: L. Poller, ‘International Normalized Ratios (INR): the first 20 Years’, Journal of thrombosis and haemostasis 2 (2004), 849-60, met name p. 849; zie ook: Jack Hirsh’ autobiografisch memoir (2014), aangehaald in hoofdstuk XVII. xv–27: N. de Haan, ‘Stichting Rode Kruis Thrombosedienst ’s-Gravenhage 40 jaar, 1952-1992’, Tromnibus 20 (1) (1992), 1-2. xv–28: J. Roos, ‘Trombose - de ziekte, het gevaar van embolie, de geneeswijze en de preventie’, TNO project 78-6 (1978), 229-37, met name p. 232. xv–29: A.M.H.P. van den Besselaar, ‘Stichting Referentie-instituut laboratorium onderzoek antistollingscontrole’, Tromnibus 27 (3)(1999), 45-7. xv–30: A.J. Quick, Hemorrhagic diseases (Philadelphia: Lea and Febiger, 1957). xv–31: H. Schnitger en R. Gross, ‘Über ein Universalgerät zur automatischen Registrierung von Gerinnungszeiten’, Klinische Wochenschrift 32 (1954), 1011-2. xv–32: A.M.H.P. van den Besselaar, ‘Ervaringen met de Lode coagulatometer LC-78’, Tromnibus 10 (2) (1982), 16-9. xv–33: N. de Haan, ‘Stichting Rode Kruis Thrombosedienst ’s-Gravenhage 40 jaar, 1952-1992’, Tromnibus 20 (1) 1992), 1-2. xv–34: H. Peek, History of Instrumentation Laboratory (Vught: Private, 2007); alsmede Chr.P. Price en K. Spencer (red.), Centrifugal analysers in clinical chemistry [based on the proceedings of a Symposium on centrifugal analysers in clinical chemistry held in Southampton from 5th to 7th September 1979] (Eastbourne: Praeger, 1980). Zie ook: Anonymus, Instrumentation Laboratory in de Benelux: Hemostasis, et cetera (Breda: Werfen Group-Instrumentation Laboratory, 2012). xv–35: C.A. Burtis, J.C. Mailen, et al., ‘Development of a miniature fast analyzer’, Clinical chemistry 18 (1972), 753-61, met name p. 756. xv–36: N.L. Alpert (red.), ‘The ACL(tm) coagulation system - A new generation’, Clinical instrument systems 9 (5)(May) (1988), 1-7. xv–37: Interview met Han Peek, voormalig medewerker van Instrumentation Laboratory (juni 2014). xv–38: Zie de jaarverslagen 1982-2007 van de Stichting RELAC (Leiden: RELAC, 1983-2008). xv–39: Anonymus, ‘Het kwaliteitsbewakingsmodel van de Federatie van Nederlandse Thrombosediensten: Inpasbaar in de verpleeghuizen? [lezing]’, in: FNT-archief, Publicaties en voordrachten (Voorschoten: FNT, n.d.). xv–40: De deelnemers waren zich soms heel erg bewust dat er een extern controlemonster werd geanalyseerd. In sommige diensten werd er aan het controlemateriaal juist speciale aandacht besteed. Uit: Email van Ton van den Besselaar (3 augustus 2015). xv–41: C.A. van Dijk-Wierda en A.M.H.P. van den Besselaar, ‘Externe laboratorium kwaliteitscontrole van de Thrombotest-bepaling [Lustrumcongres: Federatie viert tiende verjaardag, 25 april 1981], Tromnibus 9 (2) (1981), 24-7; en A.M.H.P. van den Besselaar, ‘De waarde van zogenaamde controle plasma’s voor de standaardisatie en kwaliteitscontrole van de prothrombinetijd bepaling: Resultaten van een prospectieve studie [Lustrumcongres: Federatie viert tiende verjaardag, 25 april 1981]’, Tromnibus 9 (2) (1981), 28-32. xv–42: C.A. van Dijk-Wierda, ‘Uit de RELAC’, Tromnibus 7 (1) (1979), 7. xv–43: L. Poller, J.M. Thomson en K.F. Yee, ‘Stability studies on lyophilised reference thromboplastins for standardisation of prothrombin-times’, The Lancet (ii) (1977), 1019-22. xv–44: A.M.H.P. van den Besselaar, ‘De waarde van zogenaamde controle plasma’s voor de standaardisatie en kwaliteitscontrole van de prothrombinetijd bepaling. Resultaten van een prospectieve studie [Lustrumcongres: Federatie viert tiende verjaardag, 25 april 1981]’, Tromnibus 9 (2) (1981), 28-32. xv–45: A.M.H.P. van den Besselaar, A.W. Broekmans en E.A. Loeliger, ‘INR: Een internationaal geaccepteerde maatstaf voor de controle van orale antistollingsbehandeling’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 130 (1986), 1975-76. xv–46: Zie Guidelines for thromboplastins and plasma used to control oral anticoagulant therapy with vitamin K antagonists - WHO Expert Committee on Biological Standardization (Genève: WHO, 2013), figuur A6.1. xv–47: Zie ook J.H.H. van Geest-Daalderop, Antistolling binnen de grenzen (Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2008): ‘The INR is the PT ratio ISI; the PT ratio to the power ISI, with the PT ratio equal to the patient PT divided by the mean normal PT and the ISI a shorthand notation for the International Sensitivity Index and used

Bloedstolling en bloedingsneiging

382

to calibrate the different thromboplastins.’ xv–48: Jaarverslag van de stichting RELAC 1983 (Leiden: RELAC, 1984). xv–49: C.A.van Dijk-Wierda, ‘Uit de RELAC’, Tromnibus 7 (1) (1979), 7. xv–50: E.A. Loeliger, C.A. Van Dijk-Wierda, A.M.H.P. van den Besselaar, A.W. Broekmans en J. Roos, ‘Anticoagulant control and the risk of bleeding’, in: T.W. Meade (red.), Anticoagulants and myocardial infarction: A reappraisal (Chichester: John Wiley & Sons, 1984), pp. 135-78, met name pp. 160-1. xv–51: J.B. Miale, ‘The use of reference plasmas in the control of oral anticoagulant therapy’, in: P.M. Mannucci, Giuliano Mariani en L. Tentori [C.I.S.M.E.L. Coagulation Study Group], ‘Standardization and quality control of coagulation tests’, Scandinavian journal of haematology, Suppl. 37 (v. 25) (Copenhagen: Munksgaard, 1980), pp.

21-33. xv–52: Verslag over de werkzaamheden van RELAC 1991 (Leiden: RELAC, 1992). xv–53: ’Lustrumnummer - Federatie viert tiende verjaardag [25 april 1981]’, Tromnibus 9 (2) (1981), 44pp. xv–54: M.J. Horikx, ‘Inleiding door de voorzitter’, pp. 14-5; H.Ch. Hart, ‘Discussie [Kritiek op het 60 + onderzoek]’, pp. 38-9. xv–55: J.R.A. Mitchell, ‘Anticoagulants in coronary heart disease: Retrospect and prospect’, The Lancet (i) (1981), 257-62. xv–56: A.R. Wintzen, E.A. Loeliger, et al., ‘Risks of long-term oral anticoagulant therapy in elderly patients after myocardial infarction - Second Report of the Sixty Plus Reinfarction Study Research Group’, The Lancet (i) (1982), 64-8; E.A. Loeliger, J. Tijssen, A.R. Wintzen, W.A. de Vries en J. Roos, ‘Het nut en de risico’s van langdurig voortgezette antistollingsbehandeling bij patiënten die een transmuraal hartinfarct hebben doorgemaakt’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 127 (1983), 428-33. xv–57: A.R. Wintzen, Intracranial haemorrhage and oral anticoagulant therapy (Leiden: s.n., 1982). Voor de grote indruk die Wintzen op zijn medewerkers en collega’s maakte, zie R. Roos, J. Verschuuren en G. van Dijk (red.), Axel Wintzen: Liber amicorum: Aangeboden aan Axel Wintzen ter gelegenheid van zijn afscheid op 14 juni 2002 (s.l.: s.n., 2002). xv–58: E. Briet, ‘Gunstig effect van Iangdurige cumarinebehandeling na een hartinfarct’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 138 (1994), 1000-2. xv–59: S.C. Cannegieter, F.R. Rosendaal, A.R. Wintzen, F.J.M. van der Meer, J.P. Vandenbroucke and E. Briët, ‘Optimal oral anticoagulant therapy in patients with mechanical heart valves’, New England journal of medicine 333 (i) (july 6) (1995), 11-7. xv–60: Het is niet als referentiemateriaal geaccepteerd omdat er op internationaal niveau geen consensus was om een APTT-referentiepreparaat te gebruiken om de controle van ongefractioneerd heparine te normaliseren. Er waren namelijk ook andere laboratoriummethoden ontwikkeld (onder meer anti-Xa, anti-IIa, trombinegeneratietesten).

Bovendien was de APTT niet zo specifiek voor heparine en erg afhankelijk van de gebruikte stollingsmeter. xv–61: J. Stibbe en A.M.H.P. van den Besselaar, ‘Laboratoriumcontrole van antistolling met heparine: Welke bepaling?’, Tromnibus 11 (1)(1983), 21-3. xv–62: Verslag over de werkzaamheden van RELAC in 1987 (Leiden: RELAC, 1988). xv–63: R.B. Dinkelaar, ‘Verslag van het RELAC / VHL Heparine-symposium’, NVTH Nieuwsbulletin 2 (4)(1989), 15-20. xv–64: H. ten Cate, ‘Nieuwe (en oude) antitrombotica’, Tromnibus 33 (1) (2005), 15-7. xv–65: Email van Ton van den Besselaar aan de auteur (31 juli 2015). xv–66: Voor point-of-care testen (POCT) in het algemeen, zie bijvoorbeeld: Chr.P. Price en J.M. Hicks (red.), Point-of-care testing (Washington, DC: AACC Press, 2004). xv–67: Notulen RELAC-bestuur (14 mei 2003); in: Sturk-archief, Doos RELAC II. xv–68: Anonymus, ‘Introductie van zelfmeetapparatuur voor trombosepatiënten in Nederland’, Tromnibus 30 (1) (2002), 1-2. xv–69: Verslag over de werkzaamheden van RELAC in 2007 (Leiden: RELAC, 2008). xv–70: Haverkate, ‘Op zoek naar risicofactoren’, in: M. van Leeuwen, C. Kluft, W.Th. Hermens, et al., Bloedsomloop - Cahiers Bio-wetenschappen en maatschappij 15 (4) (nov 1992), p. 38. xv–71: Notitie van Frits Haverkate (n.d.) in het bezit van de auteur.

Hoofdstuk XVI xvi–1: P. van Megchelen, ‘Argumenten en het algemeen belang - Interview met prof dr L.A. van Es, nefroloog in Leiden’, Cicero (14)(17 september 1999), 12-4. xvi–2: R. Heemskerk, ‘Bloedstollend onderzoek: Ontdekker factor V [Leiden] blikt terug’, Cicero (7)(31 mei 2008), 24. xvi–3: F.R. Rosendaal, ‘’De waarheid ligt zelden in het midden’ - Rede, uitgesproken bij de openlijke aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de Klinische Epidemiologie, in het bijzonder de hemostase en trombose, op 18 december 1998 te Leiden’, in: Tromnibus 25 (december)(1998), 37-44, met name p. 38.

Noten

383

xvi–4: Het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) bestaat sinds 1996. xvi–5: De term ‘succesfactoren’ uit de titel van dit hoofdstuk is ontleend aan Rogier Bertina’s afscheidsrede van 16 mei 2008. Dit hoofdstuk is in belangrijke mate gebaseerd op interviews met Rogier Bertina (november 2013), Ernest Briët (september 2013), Frits Rosendaal (april 2014), Pieter Reitsma (juli 2014) en Jan Vandenbroucke (juli 2014).

Daarnaast is dankbaar gebruik gemaakt van de notitie ‘De geschiedenis van het hemostase- en tromboseonderzoek in Leiden’ (n.d.), geschreven door Ernest Briët en door Frits Rosendaal ter beschikking van de schrijver gesteld. xvi–6: R.M. Bertina en J.J. Veltkamp, ‘The abnormal factor IX of hemophilia B+ variants’, Thrombosis and haemostasis 40 (1978), 335-49. xvi–7: H.P. Muller, Haemophilia A: An absent or abnormal molecule? - A study with allogeneic, xenogeneic and monoclonal antibodies (Leiden: s.n., 1981). xvi–8: K. Mertens, The intrinsic activation of human blood coagulation factor X (Leiden: s.n., 1985). Over de persoonlijke redenen waarom deze promotie langer duurde dan normaal, zie hoofdstuk XVIII. xvi–9: E. Briët, ‘Rogier Bertina’, in: T. Hackeng, et al., NVTH - 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp.

84-6, met name p. 84. Bovendien konden Bertina en Rosing in Maastricht het zeer goed met elkaar vinden, onder meer blijkend uit het bridgeclubje Amsterdam-Leiden-Maastricht waar zij beiden, samen met Cas Kortmann en Jan van Mourik plus partners - ook nu nog - toe behoren. xvi–10: J. Stenflo, ‘From γ-carboxy-glutamate to protein C’, Journal of thrombosis and haemostasis 4 (2006), 2521-6. xvi–11: A.W. Broekmans, ‘Hereditary protein C deficiency’, Haemostasis 15 (1985), 233-40. Zie ook het proefschrift: A.W. Broekmans, Hereditary protein C and protein S deficiency: Risk factors for venous thromboembolism (Leiden: Universiteit Leiden, 1987). xvi–12: J.H. Griffin, B. Evatt, T. Zimmerman, A. Kleiss en C. Wideman, ‘Deficiency of protein C in congenital thrombotic disease’, Journal of clinical investigation 68 (1981), 1370-3; R.M. Bertina, A.W. Broekmans, I.K. van der Linden en K. Mertens, ‘Protein C deficiency in a Dutch family with thrombotic disease’, Thromb Haemost 48 (1982), 1-5. xvi–13: A.W. Broekmans, J.J. Veltkamp en R.M. Bertina, ‘Congenital protein C deficiency and venous thromboembolism: A study of three Dutch families’, New England journal of medicine 309 (1983), 340-4. xvi–14: F.J. Walker, ‘Regulation of activated protein C by a new protein: A possible function for bovine protein S’, Journal of biological chemistry 255 (1980), 5521-4; R.M. Bertina, ‘Hereditary protein S deficiency’, Haemostasis 15 (1985), 241-6. xvi–15: Ch.T. Esmon en W.G. Owen, ‘The discovery of thrombomodulin’, Journal of thrombosis and haemostasis 2 (2003), 209-13. xvi–16: N.J. de Fouw, Activated protein C and fibrinolysis: Evidence for a profibrinolytic effect of an anticoagulant (Leiden: Rijksuniversiteit Leiden, 1988). Het duurde tot 1995 voordat (in Canada) het bestaan van TAFI door isolatie werd aangetoond. xvi–17: Zie ook: E. Briët, L. Engesser en E.J.P. Brommer, ‘Regulation of blood coagulation and thrombosis’, Haemostasis 15 (1985), 228-32. xvi–18: Zie bijvoorbeeld: Voorlichtingsdienst Wetenschapsbeleid, Recombinant DNA: Van risicoschatting naar maatschappelijke discussie - Verslag van een discussiedag van de Vereniging van Wetenschappelijke Werkers (29 november 1983), naar aanleiding van het verschijnen van het ‘Rapport van de Brede DNA-commissie’ (’s-Gravenhage: Distributiecentrum Overheidspublikaties, 1984). xvi–19: Interview met Pieter Reitsma (juli 2014). xvi–20: Mail van Jan Vandenbroucke aan de auteur (9 april 2015). xvi–21: Binnen Nederland is deze ontwikkeling bediscussieerd tijdens een workshop in 1984 in aanwezigheid van RF-vertegenwoordigers: S.A. Danner, A.S. Muller en J.P. Vandenbroucke, ‘Klinische epidemiologie: Verslag van een workshop’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 128 (1984), 2280-3; op internationaal niveau is deze ontwikkeling beschreven in: K.L. White, Healing the schism: Epidemiology, medicine, and the public‘s health (New York: Springer-Verlag, 1991). xvi–22: Zie voor het werk onder Hans Valkenburg in Rotterdam: H.A. Valkenburg en A. Hofman, Een kwart eeuw Hippocratische epidemiologie: 25 Jaar epidemiologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (Utrecht: Wetenschappelijke Uitgeverij Bunge, 1995); en A. Hofman, M. Keijer en J. Paak, Veertig jaar epidemiologie aan de Erasmus Universiteit 1969 - 2009 (Rotterdam: Erasmus Universiteit, 2009). xvi–23: A. Cats, Ontwikkelingen binnen en rondom een eeuw reumatologie (Leiden: Leidse Alumnivereniging Geneeskunde, 2008). xvi–24: Zie ook de latere publicatie J. Miletich, L. Sherman en G. Broze, ‘Absence of thrombosis in subjects with heterozygous Protein C deficiency’, New England journal of medicine 317 (1987), 991-6. xvi–25: Interview met Jan Vandenbroucke (juli 2014); zie ook F.R. Rosendaal, H. Heijboer, E. Briët, H.R. Büller, D.P.M. Brandjes, K. de Bruin, D.W. Hommes en J.P. Vandenbroucke, ‘Mortality in hereditary antithrombin III deficiency - 1830 to 1989’, The Lancet 337 (1991), 260-2. xvi–26: E.Briët, A.W. Broekmans en R.M. Bertina (red.), ‘Liber amicorum for Emil Alfred Loeliger’, Haemostasis

Bloedstolling en bloedingsneiging

384

15 (1985), 223-92. xvi–27: J.J. Veltkamp, G. Schrijver, W. Willeumier, B. van de Putte en H. van Dijck, hemofilie in Nederland: Resultaten van een enquête (Leiden: s.n., 1973); J.J. Veltkamp, ‘Hemophilia in the Netherlands: Results of a survey on the medical, genetic, and social situation of the Dutch hemophiliacs’ - Acta medica Scandinavica, Suppl. 572 (Stockholm: Almqvist & Wiksell Periodical Co., 1974). xvi–28: Werkgroep hemofilie in Nederland, hemofilie in Nederland 2: Resultaten van een in 1978 gehouden enquête (Leiden: s.n., 1979). xvi–29: F.R. Rosendaal, Hemophilia: The best of times, the worst of times (Dordrecht: ICG Printing, 1989); zie ook: M. van den Bos, ‘hemofilie-enquête - Levensverwachting nu vrijwel normaal’, Cicero (10)(15 juni 1987), p.

287. xvi–30: T. Koster, F.R. Rosendaal, H. de Ronde, E. Briët, J.P. Vandenbroucke en R.M. Bertina, ‘Venous thrombosis due to poor anticaogulant response to activated protein C: Leiden Thrombophilia Study’, The Lancet 342 (1993), 1503-6. xvi–31: J.P. Vandenbroucke, T. Koster, E. Briët, P.H. Reitsma, R.M. Bertina en F.R. Rosendaal, ‘Increased risk of venous thrombosis in oral-contraceptive users who are carriers of factor V Leiden mutation’, The Lancet 344 (1994), 1453-7; R.M. Bertina, R.P.C. Koeleman, T. Koster, F.R. Rosendaal, R.J. Dirven, H. de Ronde, P.A. van der Velden en P.H. Reitsma, ‘Mutation in blood coagulation factor V associated with resistance to activated protein C’, Nature 369 (1994), 64-7. Zie ook het proefschrift: T. Koster, Deep-vein thrombosis, a population-based case-control study: Leiden Thrombophilia Study (Leiden: s.n., 1995). xvi–32: Mail van Rogier Bertina aan auteur (19 november 2013). xvi–33: S.R. Poort, F.R. Rosendaal, P.H. Reitsma en R.M. Bertina, ‘A common genetic variation in the 3’untranslated region of the prothrombin gene is associated with elevated plasma prothrombin levels and an increase in venous thrombosis’, Blood 88 (1996), 3698-703. Dit artikel zou een Citation Classic worden: R.M. Bertina en H.L. Vos, ‘A novel genetic risk factor for venous thrombosis’, Clinical chemistry 57 (2011), 637-8. xvi–34: E. Pronk, ‘De pathologie van stolling - Winnaar Spinozapremie prof. dr. Frits Rosendaal over tromboserisico’s’, Medisch contact (12 februari, nr 7) (2003). xvi–35: J. Vreeken, ‘’De pil’, het bloedstollingsmechanisme en trombo-embolische complicaties’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 109 (1965), 1355-6. xvi–36: J. Vandenbroucke, ‘Van pil tot pil: Orale anticonceptie, veneuze trombose en stollingsafwijkingen -Van Creveld lezing tijdens het NVTH-symposium, ‘THON weekend’, Houthalen, januari 2000’, Tromnibus 29 (2)(2001), 29-37. xvi–37: Mail van Vandenbroucke aan de auteur van 9 april 2015. xvi–38: K.W.M. Bloemenkamp, F.R. Rosendaal, H.R. Büller en J.P. Vandenbroucke, ‘Enhancement by factor V Leiden mutation of risk of deep-vein thrombosis & 3rd generation progestagen’, The Lancet 346 (1995), 1593-6.

Zie ook: S.v.L., ‘De pil versterkt kans op trombose bij genafwijking’, Cicero (18)(25 nov 1994), pp. 4-5. xvi–39: Zie bijvoorbeeld J.M. Kemmeren, A. Algra, J.C.M. Meijers, G. Tans, B.N. Bouma, J. Curvers, J. Rosing en D.E. Grobbee, ‘Effect of second- and third-generation oral contraceptives on the protein C system in the absence or presence of the factor V Leiden mutation: A randomized trial’, Blood 103 (2004), 927-33. xvi–40: J.P. Vandenbroucke, J. Rosing, K.W.M. Bloemenkamp, S. Middeldorp, F.M. Helmerhorst, B. Bouma en F. Rosendaal, ‘Oral contraceptives and the risk of venous thrombosis’, New England journal of medicine 344 (20) (2001), 1527-35. xvi–41: F.R. Rosendaal, ‘Venous thrombosis: A multicausal disease’, The Lancet 353 (1993), 1167-73. xvi–42: K.W.M. Bloemenkamp, Oral contraceptives, venous thrombosis and the role of coagulation defects (Leiden: Universiteit Leiden, 1999). xvi–43: A. van Hylckama Vlieg, Causes of venous thrombosis: Procoagulant factors and oral contraceptives (Leiden: s.n., 2003); B.C. Tanis, Arterial thrombosis in young women: Role of oral contraceptives and coagulation factors (Leiden: s.n., 2003). xvi–44: R.G. Macfarlane, ‘Perspectives’, in: I.S. Wright, F. Koller en E. Beck (red.), Progress in coagulation - Transactions of the conference held under the auspices of the International Committee on Blood Clotting Factors; Wiesbaden, Germany, 3-6 September 1961 (Stuttgart: Friedrich-Karl Schattauer-Verlag, 1961), pp.

17-24, met name p. 19. xvi–45: R. Bertina, ‘Afscheidsrede’ - PowerPoint-presentatie (16 mei 2008). xvi–46: W. van Strien, ‘Testen op trombose: Wie, wanneer en hoe?’, Cicero (7 april 2000), 16-7.

Hoofdstuk XVII xvii–1: Interview met Harry Büller (mei 2014). xvii–2: J. Hirsh, ‘Autobiographical memoir’ (Hamilton, Ontario: s.n., 2014). xvii–3: Ibid. xvii–4: Evidence-Based Medicine Working Group [D. Sackett, J. Hirsh, et al.], ‘Evidence-Based Medicine: A new

Noten

385

approach to teaching the practice of medicine’, JAMA 268 (1992), pp. 2420-5. De prioriteit van deze publicatie ten aanzien van het gebruik van het concept EBM is ontleend aan het proefschrift van Timo Bolt van de Universiteit Utrecht, A doctor’s order: The Dutch case of evidence-based medicine (1970-2015) (Utrecht: s.n., 2015), deel uitmakend van het Utrecht / Maastricht medisch-historisch onderzoeksprogramma Medicine in Transition onder leiding van Frank Huisman, medisch historicus van het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU). xvii–5: Evidence-Based Medicine Working Group [D. Sackett, J. Hirsh, et al.], ‘Evidence-Based Medicine: A new approach to teaching the practice of medicine’, JAMA 268 (1992), 2420-5, met name p. 2421. xvii–6: Over ‘Hoe een klinisch tijdschrift te lezen’, zie ook T. Bolt, A doctor’s order: The Dutch case of evidence-based medicine (1970-2015) (Utrecht: s.n., 2015), pp. 229-30; en over Cochrane, ibid., pp. 129-30. xvii–7: J. Hirsh, Memoirs - concept (Hamilton: s.n., 2014). Overige interviews waarvan in dit hoofdstuk gebruik wordt gemaakt zijn die met Harry Büller (mei 2014), Jan Wouter ten Cate (mei 2014), Pim van Aken (februari 2014), Cees Breederveld (april 2014), Cas Kortmann (mei 2014) en Hans Pannekoek (januari 2014). xvii–8: Het werk van Van Aken werd onder meer gepubliceerd in: J. Hirsh, W.G. van Aken, A.S. Gallus, C.T. Dollery, J.F. Cade en W.G. Yung, ‘Heparin kinetics in venous thrombosis and pulmonary embolism’, Circulation 53 (1976), 691-5; R.D. Hull, W.G. van Aken, J. Hirsh, A.S. Gallus, G. Hoicka, A.G.G. Turpie, I.R. Walker en M. Gent, ‘Impedance plethysmography using the occlusive cuff technique in the diagnosis of venous thrombosis’, Circulation 53 (1976), 696-700. xvii–9: Interview met Pim van Aken (januari 2014). xvii–10: J. Hirsh, W.G. van Aken, A.S. Gallus, C.T. Dollery, J.F. Cade en W.L. Yung, ‘Heparin kinetics in venous thrombosis and pulmonary embolism’, Circulation 53 (1976), 691-5. xvii–11: B. Shurlock, ‘Spotlight: Harry R. Büller, MD, PhD’, Circulation (December 7) (2010), f133-7. xvii–12: H.G. Schipper, L.H. Kahlé, Ch.S.P. Jenkins en J.W. ten Cate, ‘Antithrombin-III transfusion in disseminated intravascular coagulation’, The Lancet 311 (1978), 854-6. Dit onderzoek omvatte: ‘Three patients with a severe bleeding disorder and disseminated intravascular coagulation were effectively treated with human anti-thrombin-III concentrates. This treatment, followed by administration of prothrombin complex and platelet suspensions, resulted in a normal hæmostasis, which was maintained during clinical investigations and surgery.’; H.G. Schipper en J.W. ten Cate, ‘Antithrombin III transfusion in patients with hepatic cirrhosis’, British journal of haematology 52 (1982), 25-33. xvii–13: O. Egeberg, ‘Inherited antithrombin deficiency causing thrombophilia’, Thrombosis et diathesis haemorrhagica 13 (1965), 516-20. Zie ook: U. Abildgaard, ‘Antithrombin and related inhibitors of coagulation’, in: L. Poller (red.), Recent advances in blood coagulation - vol. 3 (London: Churchill Livingstone, 1981), pp. 151-74. xvii–14: H.R. Büller, Studies on antithrombin III and the Netherlands antithrombin III concentrate transfusion (Amsterdam: s.n., 1981). xvii–15: H.R. Büller, A.H. Weenink, P.E. Treffers, L.H. Kahlé, H.A. Otten en J.W. ten Cate, ‘Severe antithrombin III deficiency in a patient with preeclampsia: Observations on the effect of human AT III concentrate transfusion’, Scandinavian journal of haematology 25 (1980), 81-6. xvii–16: C. Breederveld, Factor V and hemostasis: Clinical and experimental studies (Amsterdam: Rodopi, 1981). xvii–17: C.Th. Smit Sibinga, J. Stibbe, C. Breederveld en E.J.M. Sjamsoedin-Visser, hemofilie in Nederland: Thuisbehandeling, een zorg minder (Vianen: Nederlandse Vereniging van hemofilie-Patienten, 1981). xvii–18: R. Hull, J. Hirsh, D.L. Sackett, et al., ‘Combined use of leg scanning and impedance plethysmography in suspected venous thrombosis: an altemative to venography’, New England journal of medicine 296 (1977), 1497-1500. xvii–19: H.R. Büller, J.W. ten Cate en J. Vreeken, ‘Diagnostiek van diep veneuze trombose: I. Methoden van onderzoek’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 128 (1984), 2307-12; H.R. Büller, J.W. ten Cate en J. Vreeken, ‘Diagnostiek van diep veneuze trombose: II. Strategie van onderzoek’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 128 (1984), 2312-4. xvii–20: Ibid., p. 2313. xvii–21: Ibid., p. 2314. xvii–22: R.D. Hull, J. Hirsh, H.R. Büller, et al., ‘Pulmonary angiography, ventilation lung scanning and venography for clinically suspected pulmonary embolism with abnormal perfusion lung scan’, Annals of internal medicine 98 (1983), 891-9; R.M. Jay, R.D. Hull, J. Hirsh, H.R. Büller, et al., ‘Outcome of abnormal impedance plethysmography results in patients with proximal-vein thrombosis: Frequency of return to normal’, Thrombosis research 36 (1984), 259-63; R.D. Hull, J. Hirsh, H.R. Büller, et al., ‘Diagnostic efficacy of impedance plethysmography for clinically suspected deep-vein thrombosis: A randomized trial’, Annals of internal medicine 102 (1985), 21-8. xvii–23: D.L. Sackett, , ‘Hoe moeten medische tijdschriften worden gelezen? I. Waarom en in welke geest?’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 127 (1983), 2286-90; R.B. Haynes, ‘Hoe moeten medische tijdschriften worden gelezen? II. Het beoordelen van een diagnostische test’, ibid. 127 (1983), 2331-7; P.X. Tugwell, ‘Hoe moeten medische tijdschriften worden gelezen? III. Het beoordelen van het klinische beloop en de prognose van een ziekte’, ibid. 127 (1983), 2367-71; K.S. Trout, ‘Hoe moeten medische tijdschriften worden gelezen? IV. Het bepalen

Bloedstolling en bloedingsneiging

386

van oorzakelijke verbanden’, ibid. 127 (1983), 2414-19; D.L. Sackett, ‘Hoe moeten medische tijdschriften worden gelezen? V. Het onderscheiden van nuttige en nutteloze of zelfs schadelijke behandelingen’, ibid. 128 (1984), 21-5. J.W. ten Cate, ‘De betekenis van de klinische epidemiologie voor het klinische denken’, ibid. 127 (1983), 2290-1. Ten Cate legde een sterke nadruk op medische statistiek, terwijl EBM meer zou zijn dan methodologisch verantwoord onderzoek! xvii–24: D.P.M. Brandjes, H. Heyboer, H.R. Büller, M. de Rijk, H. Jagt en J.W. ten Cate, ‘Initiële heparinisatie noodzakelijk bij patiënten met een trombosebeen; een vergelijking met acenocoumarol-behandeling’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 137 (1993), 1564-67. xvii–25: J. Hirsh, ‘Memoirs’ - Concept (Hamilton: s.n., 2014). xvii–26: Voor de vestiging van EBM en de rol van de klinische epidemiologie daarin, zie hoofdstuk 6 ‘The academic foundation of Clinical Epidemiology in the Netherlands’ uit T. Bolt’s dissertatie A doctor’s order: The Dutch case of evidence-based medicine (1970-2015) (Utrecht: s.n., 2015), pp. 221-61. xvii–27: Harry Büller heeft indertijd geen inaugurele rede gehouden. xvii–28: Zie de oratie van Hugo ten Cate bij de ‘leerstoel Interne Geneeskunde’: Grenzen vervagen: hemostase in beweging (Maastricht: Universiteit Maastricht, 2003).

Hoofdstuk XVIII xviii–1: J.G.G. Schoenmakers, De Hageman Factor: Isolatie en enzymatische eigenschappen van bloedstollingsfactor XII (Nijmegen: Thoben Offset, 1965), p. 13. xviii–2: Interview met Hans Pannekoek (januari 2014). Overige interviews die voor dit hoofdstuk van belang zijn geweest betreffen die met Pim van Aken (februari 2014), Bonno Bouma (december 2013), Flip de Groot (september 2013), Koen Mertens (april 2014) en Jan van Mourik (maart 2013). xviii–3: D.M. Monroe en M. Hoffman ‘What does it take to make the perfect clot?’, Arteriosclerosis, thrombosis and vascular biology 26 (2005), 41-8, met name pp. 41-2. xviii–4: J. Hirsh, ‘Autobiographical memoir’ (Hamilton, Ontario: s.n., 2014). xviii–5: M. Hoffman en D.M. Monroe, ‘Coagulation 2006: A modern view of hemostasis’, Hematology / Oncology Clinics of North America 21 (2007), 1-11, met name p. 2. xviii–6: Citaat van R.G. Macfarlane dat is gebruikt als openingscitaat van het Nijmeegse proefschrift van J. Schoenmakers met Clemens Haanen als promotor: J.G.G. Schoenmakers, De Hageman Factor: Isolatie en enzymatische eigenschappen van bloedstollingsfactor XII (Nijmegen: Thoben Offset, 1965). xviii–7: E.A. Jaffe, L.W. Hoyer en R.L. Nachman, ‘Synthesis of antihemophilic factor antigen by cultured human endothelial cells’, Journal of clinical investigation 52 (1973), 2757-64. xviii–8: C.T. Esmon en W.G. Owen, ‘The discovery of thrombomodulin’, Joumal of thrombosis and haemostasis 2 (2003), 209-13. xviii–9: N.L. Esmon, W.G. Owen en C.T. Esmon, ‘Isolation of a membrane-bound cofactor for thrombin-catalyzed activation of protein C’, Journal of biological chemistry 257 (1982), 859-64; C.T. Esmon, N.L. Esmon en K.W. Harris, ‘Complex formation between thrombin and thrombomodulin inhibits both thrombin-catalyzed fibrin formation and factor V activation’, Journal of biological chemistry 257 (1982), 7944-7; N.L. Esmon, R.C. Carroll en C.T. Esmon, ‘Thrombomodulin blocks the ability of thrombin to activate platelets’, Journal of biological chemistry 258 (1983), 12238-42. xviii–10: D.M. Monroe en M. Hoffman ‘What does it take to make the perfect clot?’, Arteriosclerosis, thrombosis and vascular biology 26 (2005), 41-8. xviii–11: D.D. Wagner en P.S. Frenette, ‘The vessel wall and its interactions’, Blood 111 (2008), 5271-81. xviii–12: T. van Helvoort, De chemie van de universitaire wetenschapsbeoefening: Een halve eeuw scheikunde aan de Groningse universiteit, 1945-1995 (Hilversum: Verloren, 2008), pp. 57-60. xviii–13: H.V. Stel, K.S. Sakariassen, B.J. Scholte, E.C.I. Veerman, Th.J. van der Kwast, P.G. de Groot, J.J. Sixma en J.A. van Mourik, ‘Characterization of 25 monoclonal antibodies to factor VIII von Willebrand factor: Relationship between ristocetin induced platelet aggregation and platelet adherence to subendothelium’, Blood 63 (1984), 1408-16. xviii–14: Zie, onder meer, de proefschriften uit Twente: P.B. van Wachem, Interaction of endothelial cells with polymers (1987); A.A. Poot, Protein adsorption and platelet deposition on biomaterials (1989); A. Dekker, Adhesion and proliferation of human endothelial cells on polymeric surfaces (1998); en M.J. Wissink, Endothelialisation of collagen matrices (1999). xviii–15: E.R. Weibel en G.E. Palade, ‘New cytoplasmatic components in arterial endothelia’, Journal of cell biology 23 (1964), 101-12. xviii–16: D.D. Wagner, J.B. Olmsted en V.J. Marder, ‘Immunolocalization of von Willebrand protein in WeibelPalade bodies of human endothelial cells’, Journal of cell biology 95 (1982) 355-60. xviii–17: E.R. Weibel, ‘Fifty years of Weibel-Palade bodies: The discovery and early history of an enigmatic organelle of endothelial cells’, Journal of thrombosis and haemostasis 10 (2012), 979-84; D.D. Wagner, J.B.

Noten

387

Olmsted en V.J. Marder, ‘Immunolocalization of von Willebrand protein in Weibel-Palade bodies of human endothelial cells’, Journal of cell biology 95 (1982), 355-60. xviii–18: P.G. de Groot, Ch. Willems, J.A. van Mourik en W.G. van Aken, ‘Gekweekte endotheelcellen als model voor onderzoek naar ontstaan van atherosclerose en thrombose’, Hart bulletin 13 (1982), 135-42; Ch. Willems, et al., ‘Media conditioned by cultured human vascular endothelial cells inhibit the growth of vascular smooth muscle cells’, Experimental cell research 139 (1982), 191-7. xviii–19: H.V. Stel, K.S. Sakariassen, P.G. de Groot, J.A. van Mourik en J.J. Sixma, ‘Von Willebrand factor in the vessel wall mediates platelet adherence’, Blood 65 (1985), 85-90. xviii–20: M.C. Rondaij, R. Bierings, A. Kragt, J.A. van Mourik en J. Voorberg, ‘Dynamics and plasticity of Weibel-Palade bodies in endothelial cells’, Arteriosclerosis, thrombosis and vascular biology 26 (2006), 1002-7; en ook Th. Romani de Wit, M.G. Rondaij, P.L. Hordijk, J. Voorberg en J.A. van Mourik, ‘Real-time imaging of the dynamics and secretory behavior of Weibel-Palade Bodies’, Arteriosclerosis, thrombosis and vascular biology 23 (2003), 755-61. xviii–21: Waarschijnlijk de eerste Nederlandse publicatie waarin een gen m.b.v. recombinant-DNA-technieken werd gekloneerd, zij het dat het een gen van een bacterie was: H. Pannekoek, I.A. Noordermeer, et al., ‘Expression of the uvrB gene of Escherichia coli: In vitro construction of a pMB9-uvrB plasmid’, Journal of bacteriology 133 (1978), 884-96. xviii–22: Interview met Hans Pannekoek (januari 2014). xviii–23: H. Pannekoek, ‘Van Creveld-lezing’, gehouden op het NVTH-symposium 2014, Koudekerke (NVTH, 2014). xviii–24: C.L. Verweij, C.J.M. de Vries, et al., ‘Construction of cDNA coding for human von Willebrand factor using antibody probes for colony-screening and mapping of the chromosome gene’, Nucleic acids research 13 (1985), 4699-717. xviii–25: C.L. Verweij, P.J. Diergaarde, M. Hart en H. Pannekoek, ‘Full-length von Willebrand factor (vWF) cDNA encodes a highly repetitive protein, considerably larger than mature vWF’, EMBO journal 5 (1986) 1839-47. xviii–26: H. Pannekoek, C. de Vries en A.-J. van Zonneveld, ‘Mutants of human tissue-type plasminogen activator (t-PA): Structural aspects and functional properties’, Fibrinolysis 2 (1988), 123-32. xviii–27: H. Pannekoek en J. Voorberg, ‘Molecular cloning, expression and assembly of multimeric von Willebrand factor’, Baillière’s clinical haematology 2 (4) (1989), 879-96; J. Voorberg, R. Fontijn, J.A. van Mourik en H. Pannekoek, ‘Domains involved in multimer assembly of von Willebrand factor: multimer assembly can proceed independently of dimerization’, EMBO Journal 9 (1990), 797-803. xviii–28: P.J. Lenting, J.A. van Mourik en K. Mertens, ‘The life cycle of coagulation Factor VIII in view of its structure and function’, Blood 92 (1998), 3983-96. xviii–29: O.C. Leeksma, J. Zandbergen-Spaargaren, J.C. Giltay en J.A. van Mourik, ‘Cultured human endothelial cells synthesize a plasma membrane protein complex immunologically related to the Platelet Glycoprotein IIb/IIIa Complex’, Blood 67 (1986), 1176-80. xviii–30: E.G. Huizinga, S. Tsuji, R.A.P. Romijn, A. Schouten, M.E. Schiphorst, R.K. Andrews, M.C. Brendt, P.G. de Groot, J.J. Sixma en P. Gros, ‘Insight into platelet rolling by crystal structures of glycoprotein Ibα and von Willebrand factor A1 domain’, Science 297 (2002), 1176-9. xviii–31: J. Meijers, K. van ‘t Veer en T. Hackeng, ‘Bonno Bouma’, in: T. Hackeng et al., NVTH: 25 jaar - 25 years (n.p.: NVTH, 2013), pp. 71-8. xviii–32: T.M. Hackeng, M. Hessing, et al., ‘Protein S binding to human endothelial cells is required for expression of cofactor activity for activated protein C’, Journal of biological chemistry 268 (1993), 3993-4000; T.M. Hackeng, C. van ’t Veer, et al., ‘Human protein S inhibits prothrombinase complex activity on endothelial cells and platelets via direct interactions with factors Va and Xa’, ibid. 269 (1994), 21051-8; C. van ’t Veer C, T.M. Hackeng, et al., ‘Increased prothrombin activation in protein S-deficient plasma under flow conditions on endothelial cell matrix: An independent anticoagulant function of protein S in plasma’, Blood 85 (1995), 1815-21.

Weer later bleek uit onderzoek binnen de groep van Jan Rosing en Tilman Hackeng dat deze schijnbaar identieke antistollende activiteiten van proteïne S in afwezigheid van APC toch op twee verschillende mechanismen berusten.

De antistollende werking op endotheelcellen werd retrospectief verklaard door de aanwezigheid van proteïne S multimeren die alle fosfolipide oppervlak-afhankelijke processen remden. Het stollingsbevorderende effect in proteïne S-deficient bloedplasma kon worden verklaard door het ontbreken van proteïne S als cofactor voor de essentiele stollingsremmer TFPI, een doorbraak in het begrijpen van de natuurlijke regulatie van de bloedstolling. xviii–33: Interview met Bonno Bouma (december 2013). xviii–34: E-mail van Bonno Bouma aan de auteur (14 april 2015). Zie B.N. Bouma en J.H. Griffin, ‘Human blood coagulation factor XI: Purification, properties, and mechanism of activation by activated factor XII’, Journal of biological chemistry 252 (1977), 6432-7; K. Kurachi en E.W. Davie, ‘Activation of human factor XI (plasma thromboplastin antecedent) by factor XII (activated Hageman factor)’, Biochemistry 16 (1977), 5831-9. xviii–35: J.C.M. Meijers, W.L.H. Tekelenburg, B.N. Bouma, R.M. Bertina en F.R. Rosendaal, ‘High levels of coagulation factor XI as a risk factor for venous thrombosis’, New England journal of medicine 342 (2000),

Bloedstolling en bloedingsneiging

388

696-701, met name p. 697. xviii–36: J. Meijers, Bloedstollend - Rede, 18 december 2009 (Amsterdam: VossiusPers UvA, 2009), p. 10. xviii–37: H.R. Büller, Cl. Bethune, et al. [for the FXI-ASO TKA Investigators], ‘Factor XI antisense oligonucleotide for prevention of venous thrombosis’, New England journal of medicine 372 (2015), 232-40. xviii–38: N. Mackman, ‘Triggers, targets and treatments for thrombosis’, Nature 451 (2008), 914-8. xviii–39: B. Stein, V. Fuster, et al., ‘Platelet inhibitor agents in cardiovascular disease: An update’, Journal of the American College of Cardiology 14 (1989), 813-36; N. Mackman, ‘Triggers, targets and treatments for thrombosis’, Nature 451 (2008), 914-8. xviii–40: D.D. Wagner, ‘The Weibel-Palade body is the perfect first aid kit after an insult to the vasculature’, Journal of thrombosis and haemostasis 10 (2012), 979-84. xviii–41: Zie bijvoorbeeld G. van Dieijen, G. Tans, J. Rosing en H.C. Hemker, ‘The role of phospholipid and factor VIII in the activation of bovine factor X’, Journal of biological chemistry 256 (1981), 3433-41. xviii–42: K. Mertens, The intrinsic activation of human blood coagulation factor X (Leiden: RUL, 1985). xviii–43: M.G. Rondaij, R. Bierings, A. Kragt, J.A. van Mourik en J. Voorberg, ‘Dynamics and plasticity of Weibel-Palade Bodies in endothelial cells’, Arteriosclerosis, thrombosis and vascular biology 26 (2006), 1002-7.

Hoofdstuk XIX xix–1: Interview met Jan Rosing (september 2013). xix–2: Coen Hemker in email aan de auteur (17 augustus 2014). xix–3: L. Ernster [Royal Academy of Sciences], ‘Nobel Prize Chemistry 1978’, in: T. Frängsmyr (red.), Nobel lectures including presentation speeches and laureates’ biographies: Chemistry, 1971-1980 (Singapore: World Scientific Publishing, 1993), p. 290 xix–4: J. Rosing, ‘Teaching biochemistry at a medical faculty with a problem-based learning system’, Biochemical education 25 (2) (1997), 71-4. xix–5: H.C. Hemker, ‘The initiation phase: Review of old clotting times’, Thrombosis & haemostasis 98 (2007), 20-3. xix–6: D. Menache-Aronson, ‘Jean-Pierre Soulier, 1915-2003’, Journal of thrombosis and haemostasis 1 (2003), 1125-6. xix–7: R.G. Macfarlane en R. Biggs, ‘A thrombin generation test: The application in haemophilia and thrombocytopenia’, Journal of clinical pathology 6 (1953), 3-8, met name p. 3; W.R. Pitney en J.V. Dacie, ‘A simple method of studying the generation of thrombin in recalcified plasma: Application in the investigation of haemophilia’, Journal of clinical pathology 6 (1953), 9-14. xix–8: H.C. Hemker, Een bloedstollende geschiedenis: Holstlezing - Uitgesproken 18 november 1999 aan de Technische Universiteit Eindhoven (Eindhoven: TU/e, 1999), p. 9. xix–9: H.C. Hemker, ‘Recollections on thrombin generation’, Journal of thrombosis and haemostasis 6 (2007), 219-26, met name p. 222. xix–10: Ibid., p. 221. xix–11: Interview met Jan Rosing (september 2013). xix–12: Interview met Theo Lindhout (januari 2014). xix–13: H.C. Hemker, Een bloedstollende geschiedenis: Holstlezing - Uitgesproken 18 november 1999 aan de Technische Universiteit Eindhoven (Eindhoven: TU/e, 1999), p. 10. xix–14: Ibid., p. 11. xix–15: Ibid., p. 10. xix–16: Zie voor de connectie van Utrecht met La Jolla, hoofdstuk IX. xix–17: R.C. Rotteveel, K.J. Roozendaal, L. Eijsman en H.C. Hemker, ‘The influence of oral contraceptives on the time-integral of thrombin generation (Thrombin Potential)’, Thrombosis and haemostasis 70 (1993), 959-62. xix–18: J. Rosing en G. Tans, ‘Highlight main theme I: Acquired APC resistance, oral contraceptives and venous thrombosis’, (n.d.). Zie ook: J. Rosing, G. Tans, G.A.F. Nicolaes, M.C.L.G.D. Thomassen, R. van Oerle, P.M.E.N. van der Ploeg, P. Heijnen, K. Hamulyak en H.C. Hemker, ‘Oral contraceptives and venous thrombosis: Different sensitivities to activated protein C in women using second- and third-generation oral contraceptives’, British journal of haematology 97 (1997), 233-8; J. Rosing, H.C. Hemker en G. Tans, ‘Molecular biology and pathophysiology of APC resistance: Current insights and clinical implications’, Seminars in thrombosis and hemostasis 24 (1998), 329-35; J. Rosing en G. Tans, ‘Effects of oral contraceptives on hemostasis and thrombosis’, American journal of obstetrics and gynecology 180 (Suppl.) (1999), S375-82; J. Rosing, J. Curvers en G. Tans, ‘Oral contraceptives, thrombosis and haemostasis’, European journal of obstetrics & gynecology and reproductive biology 95 (2001) 193-7; S.N. Tchaikovski en J. Rosing, ‘Mechanisms of estrogen-induced venous thromboembolism’, Thrombosis research 126 (2010), 5-11. xix–19: G.M. Willems, P.L.A. Giesen en W.T. Hermens, ‘Adsorption and conversion of prothrombin on a rotating disc’, Blood 82 (1993), 497-504.

Noten

389

xix–20: H.C. Hemker, ‘Thrombin generation at macroscopic surfaces in flowing plasma’ (NWO-subsidie 902-26-129) (circa 1995). xix–21: R. Kumar, S. Béguin en H.C. Hemker, ‘The influence of fibrinogen and fibrin on thrombin generation: Eevidence for feedback activation of the clotting system by clot bound thrombin’, Thrombosis and haemostasis 72 (1994), 713-21. xix–22: R. Kumar, S. Béguin en H.C. Hemker, ‘The effect of fibrin clots and clot-bound thrombin on the development of platelet procoagulant activity’, Thrombosis and haemostasis 74 (1995), 962-8. xix–23: S. Béguin en R. Kumar, ‘Thrombin, fibrin and platelets: A resonance loop in which von Willebrand factor is a necessary link’, Thrombrosis and haemostasis 77 (1997) = ‘State of the Art Issue XVIth Congress ISTH’. xix–24: Interview met Theo Lindhout (januari 2014). xix–25: Voor een toegankelijke uitleg van de ontwikkeling van de TG-test tot de CAT, zie T. Baglin, ‘The measurement and application of thrombin generation’, British journal of haematology 130 (2005), 653-61. xix–26: H.C. Hemker, G.M. Willems en S. Béguin, ‘A computer assisted method to obtain the prothrombin activation velocity in whole plasma independent of thrombin decay processes’, Thrombosis and haemostasis 56 (1986), 9-17; H.C. Hemker, S. Wielders, H. Kessels en S. Béguin, ‘Continuous registration of thrombin generation in plasma, its use for the determination of the thrombin potential’, Thrombosis and haemostasis 70 (1993), 617-24; R. Kumar, S. Béguin en H.C. Hemker, ‘The effect of fibrin clots and clot-bound thrombin on the development of platelet procoagulant activity’, Thrombosis and haemostasis 74 (1995), 962-8; S. Béguin, R. Kumar, I. Keularts, U. Seligsohn, B.S. Coller en H.C. Hemker, ‘Fibrin-dependent platelet procoagulant activity requires GPIb receptors and von Willebrand factor’, Blood 93 (1999), 564-70; H. Hemker en S. Béguin, ‘Phenotyping the clotting system’, Thrombosis and haemostasis 84 (2000), 747-51; H. Hemker, P. Giesen, R. Al Dieri, V. Regnault, E. de Smedt, R. Wagenvoord, T. Lecompte en S. Béguin, ‘Calibrated automated thrombin generation measurement in clotting plasma’, Pathophysiology of haemostasis and thrombosis 33 (2003), 4-15. xix–27: J.J. van Veen, et al., ‘Thrombin generation testing in routine clinical practice: Are we there yet?’, British journal of haematology 142 (2008), 889-903. xix–28: Y. Dargaud, A.S. Wolberg, R. Luddington, V. Regnault, H. Spronk, T. Baglin, Th. Lecompte, H. ten Cate en Cl. Negrier, ‘Evaluation of a standardized protocol for thrombin generation measurement using the calibrated automated thrombogram: An international multicentre study’, Thrombosis research 130 (2012), 929-34. xix–29: E. Castoldi en J. Rosing, ‘Thrombin generation tests’, Thrombosis research 127 (Suppl 3) (2011), S21-5. xix–30: K.M. Ludmerer, Time to heal: American medical education from the turn of the century to the era of managed care (Oxford: Oxford University Press, 1999), pp. 149-50 en p. 291. xix–31: H.C. Hemker, ‘The initiation phase: Review of old clotting times’, Thrombosis & haemostasis 98 (2007), 20-3, met name p. 22. xix–32: H.C. Hemker, E. De Smedt en P. W. Hemker, ‘During coagulation, thrombin generation shifts from chemical to diffusional control’, Journal of thrombosis and haemostasis 3 (2005), 2399-2400, met name p. 2400. xix–33: E.C. Löwenberg, A.W.J.H. Dielis, J.C.M. Meijers, H. ten Cate en M. Levi, ‘Voortschrijdend inzicht in de werking van de bloedstolling in vivo’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 153 (2009), 30-7.

Hoofdstuk XX xx–1: F.L. Holmes, Investigative pathways: Patterns and stages in the careers of experimental scientists (New Haven: Yale University Press, 2004), p. xvi. xx–2: A.C. Nieuwenhuijzen Kruseman en F.M. Gerritzen, Van te huis tot ziekenhuis: Het Haagse Rode Kruis Ziekenhuis van 1889 tot 1991 (Groningen: Diette Doesburg, 1991), pp. 143-4. xx–3: O. Paauwe-Insinger, ‘Er is meer bereidheid ontstaan de handen in één te slaan ...’, Tromnibus 33 (2) (2005), 26. xx–4: Centraal BegeleidingsOrgaan - CBO, Richtlijn ‘Diagnostiek, preventie en behandeling van veneuze trombo-embolie en secundaire preventie arteriële trombose’ (Utrecht: Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2008); en B.D. van Dolder, et al. [Commissie Standaardisering Medisch Handelen], De kunst van het doseren - Richtlijn, leidraad en informatie voor het doseren van vitamine K-antagonisten - De state-of-the-art voor antistollingsbehandeling met VKA’s in Nederland (Den Haag: Federatie van Nederlandse Trombosediensten, 2010). xx–5: Notitie ‘Doelstellingen van TSN, RELAC en FNT’ (1998), in: Sturk-archief, doos ‘RELAC II’. xx–6: A.W. de Jong-Verhagen, ‘Ambassadeurs van de Trombosestichting Nederland’, Tromnibus 34 (1) (2006), 20. xx–7: J.W.N. Akkerman, ‘Verslag nascholingsdag FNT, 14 april 2007’, Tromnibus 35 (2) (2007) 28-31, met name p. 29. xx–8: Anonymus, ‘TSN, Jaarverslag 2006’ (Voorschoten: TSN, 2007), in: Sturk-archief, doos ‘RELAC IV’. xx–9: Anonymus, ‘Feestelijke opening kantoor FNT / TSN op 13 mei 2011’, Tromnibus 39 (2) (2011), 21. xx–10: F.H. Schuurman (voorzitter FNT), ‘Ter gelegenheid van het 40 jaar bestaan van de FNT op 23 september

Bloedstolling en bloedingsneiging

390

2011 te Reeuwijk’, Tromnibus 39 (3)(2011) 41-3. xx–11: Federatie van Nederlandse Trombosediensten [FNT], De waarde van trombosediensten in Nederland (Voorschoten: FNT, mei 2011). xx–12: Per januari 2013 werd de directie van de FNT gevoerd door Norbert Groenewegen en, zoals gezegd, die van de TSN door Odette Paauwe-Insinger. Zie ook A. de Bruijn, ‘Nieuwe directeur FNT: Norbert Groenewegen’, Tromnibus 41 (2) (2013), 39. xx–13: R.K.A. van Wermeskerken (voorzitter CCKL) en J.G. Loeber (secretaris CCKLtest), ‘Voorstel tot verandering van de structuur van de CCKL’ (19 januari 1999); in: Sturk-archief, doos ‘RELAC II’. xx–14: A. Sturk en O. Paauwe-Insinger, ‘Notitie met betrekking tot ontwikkelingen ten aanzien van de Stichting RELAC’ (23 mei 2006); in: Sturk-archief, doos ‘RELAC III’. xx–15: Email van Guus Sturk (15 juli 2008); in: Sturk-archief, doos ‘RELAC IV’. xx–16: Zie onder meer FNT, Algemeen Jaarverslag 2014 (Voorschoten: FNT, 2015); en de brief van de afdeling Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde van het LUMC aan de klanten van het RELAC laboratory (22 september 2014). Uit: Email van Ton van den Besselaar aan de auteur (29 juli 2015). xx–17: C.A.M. Haanen, ‘Van ‘Stolclub’ naar THON: het trombose-onderzoek in Nederland’, TNO project 78-6 (1978), 238-41, met name p. 240. xx–18: Ibid. xx–19: H.C. Hemker, et al., Koördinatiegroep Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland [THONklapper] (n.p.: s.p., 1976). xx–20: T. van Helvoort, De chemie van de universitaire wetenschapsbeoefening: Een halve eeuw scheikunde aan de Groningse Universiteit, 1945-1995 (Hilversum: Verloren, 2008), p. 308 xx–21: H.C. Hemker, et al., Koördinatiegroep Thrombose en Haemostase Onderzoek Nederland [THONklapper] (n.p.: s.p., 1976), p. 36. xx–22: Ibid., pp. 20-2 xx–23: Nieuwsbulletin - Nederlandse Vereniging voor Trombose en hemostase, 1 (1) (oktober) (1988). xx–24: J. Meijers, ‘Heimwee naar Houthalen’, in: T. Hackeng, et al., NVTH: 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), pp. 43-51 xx–25: F.L. Holmes, Investigative pathways: Patterns and stages in the careers of experimental scientists (New Haven: Yale University Press, 2004), p. xvi. xx–26: T. Hackeng, et al., NVTH: 25 jaar - 25 years (Utrecht: NVTH, 2013), p. 35.

Hoofdstuk XXI xxi–1: A. Flexner, Medical education: A comparative study (New York: The Macmillan Company, 1925), p. 5. Abraham was de broer van Simon Flexner, directeur van het befaamde Rockefeller Institute for Medical Research in New York. xxi–2: J. Fry, Profiles of disease: A study in the natural history of common diseases (Edinburgh: E. & S. Livingstone Ltd., 1966), pp. 1-2. xxi–3: S. Sturdy, ‘Looking for trouble: Medical science and clinical practice in the historiography of modern medicine’, Social history of medicine 24 (2011), 739-57. xxi–4: T.N. Bonner, American doctors and German universities: A chapter in international intellectual relations, 1870-1914 (Lincoln: University of Nebraska Press, 1963); idem, Becoming a physician: Medical education in Britain, France, Germany, and the United States, 1750-1945 (New York: Oxford University Press, 1995). xxi–5: P.H. Levine (University of Massachusetts), ‘Voorwoord bij de derde Engelse editie’, in: P. Jones, Leven met hemofilie (Amsterdam: Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis, 1991), p. xv. xxi–6: Interview met Bonno Bouma (december 2013) xxi–7: C.H. Hemker, Het Nederlandse Stollingsonderzoek - Rede ter gelegenheid van het twintig jarig bestaan van de Nederlandse Vereniging voor Haemostase en Thrombose. Gehouden in Diligentia in Den Haag (2009). xxi–8: A. de Knecht-Van Eekelen, hemofilie, een ziekte in beweging: De geschiedenis van de Van Creveldkliniek (Utrecht: Van Creveldkliniek, 1998), p. 121 xxi–9: Ibid., pp. 124-5. xxi–10: A. de Knecht-Van Eekelen en C. Smit, Een zeldzame ziekte - je leeft ermee. Hemofilie als voorbeeld: Lessen uit het verleden, opties voor de toekomst (Amsterdam: Sanquin Bloedvoorziening, 2013). xxi–11: R. McCrum, St. Wagenaar, et al., Mijn jaar vrij: Hervonden leven na een beroerte (Amsterdam: Ambo, 1998), pp. 11-7. xxi–12: A.T. Cohen, G. Agnelli, et al. [VTE Impact Assessment Group in Europe (VITAE)], ‘Venous thromboembolism (VTE) in Europe: The number of VTE events and associated morbidity and mortality’, Thrombosis and haemostasis 98 (2007), 756-64.

Noten

391

xxi–13: R.C. Maulitz, ‘Grand rounds: An introduction to the history of internal medicine’, in: R.C. Maulitz en D.E. Long (red.), Grand rounds: One hundred years of internal medicine (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987), pp. 3-13. xxi–14: M. Levi, ‘Hemostasis in the 21st century’, Netherlands journal of medicine 55 (1999), 280-6, met name p.

281. xxi–15: H.R. Wulff [Nederlandse bewerking: A. Querido en J. Lubsen], Principes van klinisch denken en handelen (Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema, 1980), p. 132. xxi–16: St.J. Kunitz, ‘Classifications in medicine’, in: R.C. Maulitz en D.E. Long (red.), Grand rounds: One hundred years of internal medicine (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987), pp. 279-96, met name p. 290. xxi–17: R.Maulitz, ‘’Physician versus bacteriologist’: The ideology of science in clinical medicine’, in: M.J. Vogel en Ch.E. Rosenberg (red.), The therapeutic revolution: Essays in the social history of American medicine (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1979), pp. 91-107. xxi–18: P.B. Beeson en Russell C. Maulitz, ‘The inner history of internal medicine’ (1987), in: R.C. Maulitz en D.E. Long (red.), Grand Rounds: One Hundred Years of Internal Medicine (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987), pp. 15-54, met name p. 23. xxi–19: F.H.C. Crick, ‘Central dogma of molecular biology’, Nature 227 (1970), 561-3 en F. Crick, What mad pursuit: A personal view of scientific discovery (New York: Basic Books, 1988), p. 168. xxi–20: J.P. Vandenbroucke, ‘Observational research, randomised trials, and two views of medical science’, PLoS medicine 5 (3) (2008), 339-43, met name p. 339. Het argument van § XXI.5 is ontleend aan deze publicatie.

Ontwerp, opmaak en druk van dit boek is mogelijk gemaakt door financiĂŤle steun van:

Stichting Historia Medicinae

Nederlandse Vereniging voor Trombose en Hemostase

Descartes Centre for the History and Philosophy of the Sciences and the Humanities, Utrecht University

Trombosestichting Nederland

Cardiovascular Research Institute Maastricht (CARIM)

Federatie van Nederlandse Trombosediensten

Stichting Amstol

Colofon ‘BLOEDSTOLLING EN BLOEDINGSNEIGING: ARTSEN, WETENSCHAPPERS EN PATIËNTEN’ is in opdracht van de Universiteit Maastricht, CARIM School of Cardiovascular Diseases, vervaardigd door Ton van Helvoort.

Bij Het Patrys is ook een populaire versie van dit boek verschenen, geschreven door Klaas Nanninga: ‘In de ban van bloedstolling’.