TOLOSAKO LEKU IZENAK

TOLOSAKO LEKU IZENAK + Tolosako baserri guztien argazkiak

Irma Goikoetxea Gazpio eta Juan Inazio Elosegi Aldasoro

Izenburua: Tolosako leku izenak Argitaratzailea: Tolosako Udala (Euskara Batzordea) Egileak: Irma Goikoetxea Gazpio eta Juan Inazio Elosegi Aldasoro Ikerleak: Irma Goikoetxea Gazpio eta Juan Inazio Elosegi Aldasoro Batzordekideak: Juan Inazio Elosegi, Irma Goikoetxea, Patxi Salaberri, Mikel Gorrotxategi, Guadalupe Larrarte, Juantxo Agirre Mauleon, Onintza Lasa, Benja Arregi, Antton Izagirre eta I単aki Azaldegi Argazkiak: Luis Mari Elosegi (baserrietako argazkiak, 1961ekoak) eta Udal artxiboa Euskaltzaindiaren begiraleak: Mikel Gorrotxategi Nieto, Patxi Salaberria Zaratiegi eta Amaia Usabiaga Flores Zuzentzailea: Juan Manuel Zaldua Diseinua: ADAKI.com Copyright Irma Goikoetxea Lege gordailua: SS-1498/06

HITZAURREA Esku artean duzun liburu hau urte askotan garatu eta mamitutako lana duzu.

Izena duen oro da eta den orok izena du, eta izen horien zergatiak eta jatorriak gure inguruko errealitate askori buruzko azalpenak jasotzeko lagun diezagukete askotan. Hori horrela,Tolosaren garapen sozio-ekonomiko eta demografikoaren isla jasotzen du liburu honek.

Beraz, eskerrak ematea dagokit bai aurreko urteetan ideia hau mamitzen hasi ziren arduradun politikoei, bai lanean, zuzenean, aritu diren gizon eta emakume guztiei. Baserriz baserri eta auzoz auzo jasotako bizipen eta istorio guztiak liburuxka batean laburbiltzeak eta horien berri zehatza emateak ia ezinezkoa dirudien arren, lan honek gure herriaren inguruko informazio eskerga emango digu oso era atsegin eta irakurterrazean. Hainbat eta hainbat kezkari edo ezagutza grinari erantzuteko liburu aproposa duzu, hortaz, esku artean. Ziur naiz interesgarria eta beti atsegina izango zaizula Tolosan zeharreko ibilbide hau, lan aparta honek formatu atsegina ez ezik, dokumentazio oinarri sendo eta zehatza ere baduela ahaztu gabe.

Arbasoekin zilborreste antzeko lotura bat sentiaraziko dizu irakurketa honek, edo bizigunearen beste ikuspegi ezberdin bat eman eta atxikimen berezi bat sortu bataren edo bestearen aurrean. Historia eta norberaren sentimenduak oso pertsonalak dira azken batean.

Garbi dago ehunka urte ez direla alferrik pasatzen;Tolosan ere ez, eta egungo guztiak baduela bere arrazoia, izenak izana baitu. Gure herriaren errealitatea, fisikoa zein sozio-ekonomikoa, aldatuz joan da urteak aurrera joan ahala, eta horrek guztiak badu eraginik izendegian. Liburuak, beraz, izen soilaz gain, historia oso bat islatzen du.

Ziur naiz tolosar guztiek Tolosa berri bat deskubrituko dutela liburu honen amaierara iritsitakoan.Tolosak badu historia bat eta egungo Tolosa urte eta mende horien guztien fruitu eta emaitza da.

Onintza Lasa Euskara eta Hezkuntza zinegotzia

EGILEEN SARRERA Sei urte dira Tolosako Udalak toponimia ikertzeko eta sailkatzeko beka deialdia egin zuela. Lanaren ardura Juan Inazio Elosegik hartu zuen lehen bi urteetan eta orduz geroztik niri egokitu zitzaidan azterketa aurrera eramateko zeregina.

Ikerketa lana Egitasmo hau gauzatze aldera beste ikerlarien lanak berreskuratzeaz gain, artxibo-miaketa lan eskerga burutu zuen Juan Inazio Elosegik hasiera batean. Batetik,Tolosako Udalaren aktak, 1547an hasi (A 1-1) eta 1792 ingurura artekoak (A 1-39), mugen inguruko C 5 siglako bilduma eta lan publikoekin, hots, obrekin zerikusia duten D siglako dokumentuak (1776 – 1900) eta bestetik,Tolosako Jabego Erregistroa izan zituen aztergai.

Beste iturrietatik jasotako lanen artean, Deustuko Unibertsitateko DEIKER Institutuak Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzarentzat (HPS) egindako toponimia ikerketa da, ezbairik gabe, osatuena eta guretzat baliagarriena izan dena.

Luis Maria Mujikak argitaratutako Euskal toponimiazko materialeak lanak, bestalde, Gipuzkoa osoa biltzen du eta Tolosari dagokiona II. alean ageri da.

Gipuzkoako Aldundiaren enkarguz Aranzadi Zientzi Elkarteak 1983-1986 urteetan egindako bilketa lanaz baliatzeko aukera ere izan dugu.

Jesus Elosegi Irazustak Pablo de Gorosabelen Bosquejo de las antigüedades, gobierno, administración y otras cosas notables de la Villa de Tolosa liburuan agertzen diren 150 bat izen edo toponimo jaso eta argitara eman zituen Toponimia y denominaciones urbanas de la Villa de Tolosa liburuan. 1853ko Bosquejo-ren estreinako argitalpena aintzat hartzeaz gain, Irazustarena ere begiratu dugu.

Esku artean izan dugu, halaber, Pedro Elosegi Irazustaren “Perímetro del Término Municipal de Tolosa”. Libro-homenaje a Tolosa.VII Centenario. 1256-1956.

Bedaio auzoko toponimoak soilik biltzen dituzten lanak ere aztergai izan ditugu, hala nola, Jesus Elosegi Irazustaren “Aralar-mendi ta Aralar inguruko leku-izenak”. Anuario de Eusko-Folklore.Tomo IV. 1971-1972, Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu 1992 edo Sebastian Insaustiren “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”. Banco de Tolosa 1965.

Beste iturrietatik jasotako lanen haritik ezin ahaztu genitzake, azkenik, Gipuzkoako Foru Aldundiaren 1:5000 eskalako mapak eta oinarri informatikoan dituzten mapetako Deiker/E.J.ren izendegia, geografikoki erabat kokatua dagoena.

Metodologiarekin jarraituz esan beharrik ez dago iturri idatziez gain ahozko aldaerak jasotzea ezinbesteko dela, eta zeregin honi ere heldu zion hasiera batean Juan Ignaciok, batik bat Bedaioko zatira mugatuz.

Elosegik bi urteetan egindako datu bilketa edo dokumentazio erauzketaren ondorengo bigarren urratsa ematea egokitu zitzaidan niri: arautze eta normalizazioa, hain juxtu, gainontzeko Tolosako eremuko ahozko bilketaz edo landa lanaz gain. Gurean toponimia lanak ezagunak badira ere, gehienak ez dira normalizazio fasera heltzen eta eragin txikia izaten dute herritarren ahotan. Hori dela eta, argitalpen osatuago bat prestatu aldera, Euskaltzaindiak egungo erabilerarako emandako irizpideei eta ahozko erabilerari jarraituz mamituriko lana burutu nahi izan dugu.

Zenbait kasutan zail izan zaigu forma arautu edo lehenetsia hautatzea. Izan ere, erabat gizarteratua dagoen forma hobetsi behar den (Laskorain edo Igarondo, kasu) ala dokumentazioak dioenari itsu-itsuan jarraitu behar gatzaizkion (Laskoain eta Igerondo) erabakitzea ez da erraza. Nolanahi dela ere, asko eta asko berriki eta oker sorturiko aldaerak direla garbi ikus daiteke: Santa Maria edo Laskorain.

Egitasmoaren azken pausua jasotako eta egoki araututako toponimoak mapetan kokatzen izan da, Juan Ignaciok Bedaioko zatia eta nik neuk gainontzekoa, Gipuzkoako Foru Aldundiko 1:5000 eskalako mapak euskarri izan ditugula.

Hau guztia honela, udalerriko mapaz gain, esku artean duzun liburua eta CD bat prestatu ditugu. Liburua astunegia suerta ez zedin aukeraketa moduko bat egitea iruditu zaigu egokiena, datuen laginez gain azalpen interesgarrienak jasoz. Dena dela, datu guzti-guztiak eskura izan nahi dituenarentzat Excel formatuan dagoen eredu fitxa kontsulta lezake atxikita dihoan CDan.

Hauexek dira fitxan agertzen dira esparruak: 1.- Aldaera arautua / Aldaera lehenetsia: Euskaltzaindiak onomastikarako agindutako arauak errespetatuz aukeratutako izen normaldua.Toponimo batek adierakideak dituenean, hauetako bat hautatu eta beltz lodian ipini dugu.

2.- Aldaera lehenetsi errepikatua: Lekukotasun asko dituzten toponimoak bi ilaratan edo gehiagotan ipini ditugu.

3.- Auzoa: Garai bateko auzo banaketaz baliatu gara; gainerako eremuari “T� izena jarri diogu.

4.- Entitate geografikoa: 4.1.- Deiker/E.J.ren kodea: Deiker/E.J.ren sailkapena erabili dugu.

4.2.- Entitate geografikoaren izena: Baserria, erreka, ermita, lur saila, iturria, mendia‌ 5.- Oharrak: Toponimoaren adierazgarri den zerbait edo interesgarri iruditu zaigun edozein argibide bildu dugu atal honetan.

6.- Izen adierakideak: Entitate geografiko bat adierazteko izen bat baino gehiago erabiltzen den kasuetan. Aldaera guztien artean lehenetsitako forma beltz lodian ageri da. Erreken kasuan, maiz, zati desberdinak izendatzeko forma ezberdinak erabiltzen dira.

7.- Deiker/E.J., 1993: Deiker/E.J.ak 1993an araututako forma.

8.- Informatzaileak: 8.1.- Ahozko aldaera: Izenaren transkripzioa.

8.2.- Lekukoa: Elkarrizketatuaren zehaztasunak eta data.

9.- Dokumentua: Izen historikoei buruzko informazioa.

9.1.- Aldaera idatzia: Jasotako izena grafia errespetatuz. Liburuetatik jasotako formek, oro har, arautze prozesu bat jasan dute.

9.2.- Urtea: Dokumentuaren data.

9.3.- Artxiboa / Liburua / Dokumentua / Mapa: 9.3.1.- Artxiboa: Artxiboetatik zuzenean edo liburuetatik jasotako toponimoen kasuan, zein artxibotatik jaso diren.

9.3.2.- Liburua: Artxiboaren erreferentziarik ez dagoenean edo ahoz bildu denean.

9.3.3.- Dokumentua: Artxiboetan ez dagoen dokumentu batetik jaso denean.

9.3.4.- Mapa: Zein mapatatik jaso den.

9.4.- Signatura / Finka: 9.4.1.- Signatura: Artxibo batzuetan erabiltzen diren erreferentziak.

9.4.2.- Finka: Jabego Erregistroan idatzitako eremu bakoitzak finka zenbaki bat darama.

9.5.- Liburua / Tomoa / Legajoa / Ordena zenbakia: 9.5.1.- Liburua: Artxiboetan, liburuaren zenbakia.

9.5.2.- Tomoa: Jabego Erregistroko tomoa.

9.5.3.- Legajoa: Artxibo batzuetan.

9.5.4.- Ordena zenbakia: Dokumentu batzuetan ez ezik, Amillaramenduetan ere horrela ageri da.

9.6.- Orrialdea: Liburuetako orrialdea.

9.7.- Oharra: Dokumentuetako esaldi interesgarri edo adierazgarriren bat.

9.8.- Iturria / Biltzailea: 9.8.1.- Iturria: Zuzeneko bilketa ez denean, zein iturri erabili den.

9.8.2.- Biltzailea: Artxiboetan azterketa egin duenaren izen-deiturak.

9.9.- Dokumentuaren izena: Dokumentuak titulu bereziren bat duen kasuetan.

9.10.- Data: Urteaz gain data zehatza ezagutzen dugunean.

10.- Kokapen geografikoa: 10.1.- Mapa: 1:5000 eskalako maparen zenbakia.

10.2.- Y koordenatua: Izenak puntu bat adierazten badu edo izenak adierazten duen eremuaren erdigunea. Bi koordenatuekin puntua erabat finkatua geratzen da.

10.3.- X koordenatua: Ikus Y koordenatua.

10.4.- Altuera: Itsas gaineko altuera.

10.5.- 10.10.- Entitate geografiko bat 1:5000 eskalako bi, hiru edo lau mapetara zabaltzen den kasuetan (erreketan, adibidez).

Bestalde, garai bateko auzo banaketa aintzat hartuz antolatu dugu, halaber, liburua. Izen normalduaren azpian entitate geografikoa ageri da. Jarraian toponimoaren kokapena, deskribapena eta oharrak jaso ditugu. Izen adierakideak eta ahozko lekukoak ere jaso ditugu, badiren kasuetan, eta azkenik dokumentazioa, hurrenkera kronologikoa errespetatuz. Mapak, kasu guztietan, amaieran ipini ditugu.

Eskerrak eman nahi dizkiegu egitasmoaren jarraipena egiteko Udalak eratutako Toponimia Aholku batzordeari: Onintza Lasa euskara zinegotziari, Euskara Zerbitzuko I単aki Azaldegiri, Aranzadi Zientzi Elkarteko Juantxo Agirre Mauleoni eta bereziki Euskaltzaindiko Onomastika batzordeko Mikel Gorrotxategiri eta Guadalupe Larrarte udalartxibozainari emandako laguntzagatik.

Inkestetan beren lekukotzak eman dizkiguten informanteei, beraien laguntzarik gabe lan hau ez baitzatekeen gure eskuetan egon.

Eskerrak Euskaltzaindiaren ordezkaritza eta lanaren zuzendari akademikoa izan zen Patxi Salaberriri lanaren lehen urteetan izan zuen ardura eta arautze kontuen inguruko aholkuak emateagatik. Luis Mari Mujika, Josu Tellabide eta beste aditu batzuei ere eskerrak. Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzako Euskararen Aholku Batzordeko Toponimia Batzorde-Atalekoei beraien laguntza osoa eskaintzeagatik, baita Gipuzkoako Foru Aldundiko Lurralde Informazio Zerbitzukoei ere.

Ezin dugu aipatu gabe utzi liburuari azken gainbegirada eman dion Euskara Zerbitzuko Juan Manuel Zaldua.

Juan Ignacio Elosegiri ere eskerrak, lanaren ardura utzi zuenetik eskainitako laguntza guztiagatik, eta orohar lagundu diguten guztiei.

Azken batean, toponimia gure ondare kulturala da eta, hortaz, zaintzea gu guztioi dagokigu, ahoz esaten den guztia ezin baita idatzi.

Ezin geniezaioke hitzaurre honi amaiera eman, aurrez esan gabe, umiltasun osoz eginiko lana dela eta irakurleak antzeman ditzakeen hutsuneetarako osagarri izan litezkeen oharrak jasotzeko prest gaudela esan gabe.

Gure arbasoetatik hasi eta egundaino erabilitako izenak eta herriaren izana bera batzeko ahaleginean prestatutako liburu hau tolosarron gustuko izan dadin.

Irma Goikoetxea eta Juan Inazio Elosegi

OINARRIZKO BIBLIOGRAFIA (*): - AGUIRRE SORONDO, Antxon:Tratado de Molinología:(los molinos de Guipúzcoa). Donostia, Eusko Ikaskuntza, D.L. 1983.

- ANSA, Juan María: Itinerarios de montaña entre el Urola y el Bidasoa. Bi ale, 1991-1999.

- COLECCIÓN DIPLOMÁTICA DEL ARCHIVO MUNICIPAL DE TOLOSA. Fuentes Documentales medievales del País Vasco, 36 eta 65. zenb. Donostia, Eusko Ikaskuntza, D.L. 1991 eta 1996.

- ELEIZALDE, Luis: Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas RIEV XIII (1922) - XXVII (1936).

- ELOSEGI IRAZUSTA, Jesus: Aralar-mendi ta Aralar inguruko leku-izenak. Anuario de Eusko-Folklore.

XXIV, 103-215. Donostia, Aranzadi, 1971-1972.

- ELOSEGI IRAZUSTA, Jesus: Las minas de cobre de Aralar: 1732-1804. Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, D. L. 1974) - ELOSEGI IRAZUSTA, Jesus: Toponimia y denominaciones urbanas de la Villa de Tolosa. Donostia, R.S.V.A.P., 1969.

- ELOSEGI IRAZUSTA, Pedro: Perímetro del Término Municipal de Tolosa. “Libro-homenaje a Tolosa: VII Centenario 1256-1956” n argitaratua, 33-46 orr.Tolosa, Udala, 1956.

- GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan, eta ZAVALA, Federico : Tolosa Hiriko Monografía Historikoa.

Donostia, CAM, 1969; 2. arg.Tolosa, Udala, 2001.

- GORROTXATEGI, Mikel eta SALABERRI, Patxi: Toponimia txikia arautzeko irizpideak. Euskera aldizkaria, 203-315. Euskaltzaindia, Bilbo, 2000.

- GOROSABEL, Pablo: Bosquejo de las antigüedades, gobierno, administración y otras cosas notables de la Villa de Tolosa.Tolosa, Imprenta de la Viuda de Mendizabal, 1853. 2. arg., Udala, 1956.

- GOROSABEL, Pablo: Memoria de las cosas memorables de Guipuzcoa. Tolosa, 1900.

- GOROSABEL, Pablo: Diccionario histórico geográfico de Guipuzcoa.Tolosa, 1862.

- GUEVARA EZQUIAGA, Federico: De Yurre a Izaskun.Tolosa, Oriabe, 1949.

- INSAUSTI, Sebastian, et al.: Barrios rurales de Tolosa: Bedayo. Banco de Tolosa, 1965.

- ISASTI, Lope: Compendio Historial de Guipúzcoa. 1625. Donostia, 1850.

- IZTUETA, Juan Ignacio: Guipuzcoaco provinciaren condaira. 1847.

- MARTÍNEZ DÍEZ, Gonzalo et al.: Colección de documentos medievales de las villas guipuzcoanas: 12001369. Gipuzkoako Batzarre Nagusiak eta Foru Aldundia, D.L. 1991.

- LINAZASORO, Iñaki: Historia y guía de Tolosa. Donostia, C.A.P., 1980.

- LINAZASORO, Iñaki: Caseríos de Guipúzcoa. Donostia, C.A.P, 1974.

- MARTÍN RAMOS, Angel: La construcción de Tolosa. Bilbao, Euskal Herriko Arkitektoen Eskola Ofiziala, 1993.

- MUGICA, Serapio: Geografía General del País Vasco-Navarro. Provincia de Guipuzcoa . Barcelona, 1910-16.

- MUJIKA, Luis Maria: Euskal toponimiazko materialeak II. Alea. Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1989.

- Nafarroako Toponimia eta Mapagintza. XLVI, Araitz-Betelu. Iruña, Nafarroako Gobernua, 1997.

- Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa. Donostia, Foru Aldundia, 1857-64.

- OLAETXEA ELOSEGI, Carlos: Panorama socioeconómico del barrio de Bedaio (Tolosa) 1862-1903.

1989 (argitaratugabea) - Toponimia: Oinarrizko dokumentuak. Eusko Jaurlaritza.

- URROZ ERRO, Eugenio: Compendio historial de la Villa de Tolosa. Tolosa, 1913.

(*) Toponimia alorreko gaietan sakontzeko Euskaltzaindiaren “Onomasticon Vasconiae” bilduma ere eskuragarri dago.

AURKIBIDEA: Aldaba Auzoa ........................................................................................................................................................... 1. orria Aldabatxiki Auzoa ................................................................................................................................................. 31. orria Auzotxikia .................................................................................................................................................................. 49. orria Bedaio Auzoa .......................................................................................................................................................... 71. orria Ezama (Santa Lutzia) ........................................................................................................................................ 131. orria Iurre (San Blas) .................................................................................................................................................... 185. orria Monteskue Auzoa .............................................................................................................................................. 223. orria San Esteban Auzoa ............................................................................................................................................ 253. orria Tolosa Herria ........................................................................................................................................................ 283. orria Urkizu Auzoa ........................................................................................................................................................ 345. orria Usabal Auzoa ........................................................................................................................................................ 369. orria

ALDABA AUZOA Alegia, Albiztur, Ikaztegieta eta Legorreta herriek inguratzen duten auzoa dugu.

1957tik 1959ra Jose Migel Barandiaranen gidaritzapean Aranzadi Zientzi Elkarteak burututako arkeologi indusketek eta 2000. urte inguruan Xabier Peñalverek egindakoek agerian utzi dute Aldaban, Iruntxurren, K.a. IV.mendeko, Burdin Aroko, kastroa izan zela. Bertan mintzagai dugun auzoko populaketaren lehen lekukotzak aurkitu dituzte, etxebizitza hondakinen aztarnak agertu baitira. Edonola ere, badirudi orduko eskualdeko biztanleen behin-behineko babesleku izan zela eta ez behin betiko bizileku.

Geroztik, hots, Antzinarotik, ezer gutxi dakigu bertakoez zein bertako historiaz XIII. mendera arte.

1290eko apirilaren 22an Aldaba Tolosako zati izatera igaro zen Tolosako herriak Gaztelako Antso IVa erregeari egindako erosketaren ondorioz. Izan ere, ordura arte ez zen jatorrizko Tolosako udal barrutiko eremu. Honek ez gaitu harritu behar, Aldaba Tolosakoak ez diren herri desberdinetako udal terminoez inguratua baitago, alde batetik izan ezik.

1547. urtean, mendiz inguratuta zegoen Aldaba auzoan, lehendik eraikita zegoen ermitan konponketa batzuk egin zituztela dirudi. Kontuak kontu, Aldabako ermitaren berpiztea inguruko elizei zor zaie. Izan ere, prozesioei amaiera emateko leku sakratu baten beharra sentitzen zuten. Modu honetara, eta batik bat ermita mantentze aldera, inguruan baserriak sortu ziren, Aldaba landa-auzo bilakatu zen arte.

Irailaren 29an ospatzen dituzte auzoko festak.

Egun auzoa bitan banatzen da, Aldaba edo Aldabaaundi deritzona, antzinako Aldaba hartzen duena, eta Aldabatxiki.

Auzo izen honen etimoa ez da batere argia. Baliteke oinarrian aldapa hitza egotea, baina hipotesi hutsa besterik ez da.

Aipuak ikus.

Aldaerak: Aldabaaundi Ahozko aldaerak: Aldaba (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Aldaba, Aldabaaundi (Joxe Mari Lasa / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Aldava Aundia (Mayor) (1290 P. Gorosabel “Bosquejo...” Sancho IV de Castilla vendió a esta villa los montes de Aldava mayor) Aldava (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 245 la yglesia de Aldava 1547/09/06) Aldaua la Grande (1549 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 314v dar al dicho bachiller Elduayen para hazer su casa...quarenta robles en el termino de Aldaua la Grande 1549/02/23) Aldaua (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 106v se pongan mojones claros e altos e que para los poner se llamen para Aldaua a Aluiztur e Vidania e Legorreta e para Loaçu a Ybarra Amasa e Yrura e Berroui 1556/10/09) Aldaba la Mayor (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Aldava la Mayor (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 115v los pastos de los montes de Aldava la mayor se remataron en 1668/09/04) Aldava (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 185 se franquean robles en Aldava para la ejecución de la sacristia de la parroquia a cuenta de lo que debía la villa a las memorias de Anton Arsuaga 1669/10/12) Aldava (1716 P. Gorosabel “Bosquejo... “ la villa prohibió al convento de San Francisco la saca de leña concedida en el monte de Aldava Aldava (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 131 Reconocimiento de mojones 1719/09/27) Aldava (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” Edificó la villa en el barrio de Aldava las caserías Lopetedi, Jangoein, Ugarangoyena, Ugaran barrena, Arizmendi y Lasarte)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 1

Aldava (1852 Tolosako Udal Artxiboa D-7-19 desde el puente de Ycasteguieta a los caserios del Barrio de Aldava en el punto llamado Munsayo 1852/08/14) Aldaba Aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aldaba-Aundi (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Aldaba (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa”) Aldaba, Barrio (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Aldaba (Gipuzkoako Foru Aldundia (1:100))

Abadegaztañadia (-a) lur saila

Abade, konposatuetan abat- (abatetxe, esaterako) formarekin agertu ohi dena, eta gaztañadi (gaztaina + -di) hitzez osatutako leku izena. Abade Gipuzkoan gehiago erabiltzen den apaiz hitzaren baliokidea da; bizkaitarrek maizago darabilte bestea.

Dokumentazioa: Abadegaztañadia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Abileku bizkarra

Ahoz bildutako aurkintza honen osagaiak ahabi “arándano” eta leku hitzak dira. Ezagunak dira abi izenarekin eratutako toponimoak: Abieta, Abiega edo Abitza, besteak beste.

Ahozko Aldaerak: Abileku (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Aingiraerreka erreka

Erreka izen honen lehen osagaia aingira (Angilla angilla) `itsasuge´ adiera duen aingira more hitz konposatuan ere ageri da eta baita eskuarki goi-nafarreraz erabiltzen den aingira-belar (“verdín”) hitz elkartuan. Bigarren osagaia argia da, erreka hitza, hain juxtu.

Oria ibaian isurtzen ditu bere urak, Ikaztegietan.

Ahozko Aldaerak: Aingira-erreka (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939) Dokumentazioa: Aingira-erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

2 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Aingiraerreka lur saila

Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa: Aingiraerreka (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aingeruerreka (Aingiraerreka) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L.M.Mujika ”Euskal toponimiazko materialeak”) Aingeruerreka (Aingiraerreka ?) (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aldaba auzoa

Ikus kapitulu honen hasierako testua.

Aldabaaundi auzoa

Aldaba auzoaren baliokide den aldaera honetan deigarria da Aldabaaundi oso-osorik ahoskatzea eta ez Aldabaundi, ohikoa den bezala. Ikus Aldaba auzoa.

Aldabaerreka erreka

Aldabaerreka bezalako osaketak ohikoak dira Euskal Herriko erreka izenetan. Izan ere, gramatikalagoak diren izena + -ko + erreka egituren ondoan arruntagoak dira izena + erreka moduko deizioak. Hots, nongo kasua jateko ohitura dago gurean. Sarritan azentua ere aldatzen da eta bakarra hartzen du.

Ahozko Aldaerak: Aldaba erreka (Iturriotz, J. / Udaletxea (Legorreta) 1928), Aldaba erreka (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939) Dokumentazioa: Aldaba erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D. de 30.08.1889 1889/10/20) Aldaba Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aldabako saila otadi eta iradia

Aldaba izena, -ko atzizkia, sail hitza eta artikuluaz osatutako toponimoa. Sail hitzak adiera desberdinak izan ditzake: “eremua”, “zatia” edota “alorra”. Honen haritik, aipagarria da “artalde” adiera moduan ere erabili izan dela inoiz ardisail hitza.

Dokumentazioa: Aldabakosaila (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak” )

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 3

Aldabazarra (-a) baserria

Antzina, haritzez betetako mendia zen, oro har, Aldaba, eta bertan ez zen inor bizi. Garai bateko inguruko prozesioei amaiera emateko leku sakratu baten beharrak ekarri zuen, ezbairik gabe, Aldabako Done Mikel elizaren berpiztea. Berau mantentze aldera, laborantza-baserri bat baselizatik gertu eraikitzea erabaki zuen herriak 1691. urtean. Gorosabelek bere liburuan dioenez, “la Villa hizo en el año 1691 una casa de habitación para el ermitaño o cuidador, donde hoy día existe la casería Aldavazarra” (Bosquejo… 80.or). Zernahi gisaz, badirudi ermitauarentzako bizileku baino gehiago, maizter ezberdinei alokatutako laborantza-baserri bihurtu zela.

Esperientziak arrakasta izan zuela ikus dadin, 1725. urtean Ugaranbarrena, Ugarangoiena, Jangoain, Arizmendi, Lasarte eta Lopetedi baserriak eraikitzeko hargintza- zein zurgintza-lanak kontratatu zituzten. Pixkanaka, landa-auzo bilakatu zen Aldaba, XVIII. mendearen bueltan.

Dokumentazioa: Aldabazarra (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 23v basilica de San Miguel y cassa que a de serbir para havitacion y ospedaje de los señores sacerdotes que han de ir a celebrar misa en ella y que esttan contiguas a dicha casseria Aldabazarra 1753/09/02) Aldavazarra (XVIII-XVIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Aldaba Zar (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Aldaba-Zar (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Aldaba Zarra (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasaremos a unos 300 metros al S.O. de la cumbre de Miraleku o Marrubitako gaña siguiendo el lindero a continuación el borde del camino carretil que procedente de Olarrain e Isastegui se dirige a Aldava Zarra) Aldaba Zar (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aldabazarreko borda borda

Aldabazarra baserritik hurbil dagoen borda hau aurri egoeran dago.

Ahozko Aldaerak: Aldaba zarreko borda (Emanalde, P. / Elizondo 1933), Aldaazarreko borda (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Aldaba Zarreko borda (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Amizuri leku izena

Badirudi toponimo honen osagaiak `zikoin´ adiera duen ami (amiamoko) hitza edo agian lanpo sabelmarraduna izena eta zuri izenondoa direla. Dena den, XVIII. mendekoa da jasotako aipu bakarra.

4 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Dokumentazioa: Amizuri (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129 bajando para las cassas de Berassivia hasta el paraje que llaman Amizuri Reconocimiento del partido de Aldava 1719/09/27)

Andresoro labore lurra

Izen gardena, andre eta soro hitzez osatua. Dakusagunez, gizonezkoen aipamenak ez ezik, emakumezkoenak ere ez dira falta toponimian. Andre hitzaren aipamen zaharrenak erromatar garaiko hilobietako izenenak ditugu. Andre (bizkaieraz andra) eta andere-ren arteko bereizketa egiten da. Izan ere, lehena, gaztelaniazko “señora” hitzaren baliokidea litzateke eta, bigarrena, berriz, “señorita” hitzarena.

Dokumentazioa: Andresoro (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 12 ord. zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Apaizetxea etxea

Done Mikel Goiaingeruaren eliza eta frontoiaren artean dagoen etxea.

Ahozko Aldaerak: Apaiz etxea (Elizondo baserria) Dokumentazioa: Apaizetxea (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Argaianea etxea

Berasibiaundia baserriaren ondoan kokatutako etxea dugu. Esanahia argia da, Amezketakoa den Argaia deitura eta–(e)nea atzizkia. Jatorriz atzizki hau jabetzarena da, baina pertsona izen, deitura zein lanbideei eransten zaie etxe izenetan –ren etxea adierarekin: “Argaiaren etxea”. XX. mendearen hasierako berpiztean gaizki sortutako Ajuria-enea hitzarekin topo egiten dugu, aurreko izena bokalez amaitzen denez Ajurianea behar baitzuen.

Bizkaian –ena da gehien erabiltzen den aldaera, Mikelena edo Peruena, esaterako eta Nafarroan, aldiz, ohikoagoak dira –(r)ena, -enea eta –baita.

Ahozko Aldaerak: Argañanea (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Argayanea (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Argayanea (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Argayanea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Argayanea (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Argainenea (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 5

Arizmendi baserria

Jada aurrez azaldu dugu, Aldabazarra baserriaren deskribapenean, hain juxtu, Aldabako Done Mikel eliza mantendu eta sustatzeko nahiari zor zaiola Aldaba auzoko baserrien sorrera. Ermitatxo hau garai bateko inguruko elizek beraien prozesioei amaiera emateko leku sakratu bilakatu zenez, herriak inguruan laborantza-baserri bat eraikitzea erabaki zuen 1691. urtean. Modu honetara, eta baserriak ematen zituen errentak medio, ermitaren zainketa ahalbidetu zen.

1725.urtean herriak baserri berri gehiago eraikitzeko erabakia hartu zuen. Aztergai dugun Arizmendi baserria horietako bat izan zen.

Osagaiak, bestalde, argiak dira: Haritz (Quercus robur) zuhaitz izena eta mendi hitza.

Ahozko Aldaerak: Aizmendi (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Arizmendi (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 416v 1706/05/09) Arizmendi (XVIII-XVIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Arizmendi (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Harissmendy (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arizmendi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas” ) Arizmendi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Arizmendi (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arizmendi (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Arkaizbazterra (-a) sagastia

Lopetedi baserriaren inguruko sagastia. Izen gardena da, harkaitz, bazter eta artikuluaz osatua. Ahoz ohikoa da –er > -ar bilakatzea, gure kasuan, bazter >baztar.

Dokumentazioa: Arkaizbaztarra (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa manzanal y castañal del punto Lopetedialdecoespalda conocido con el nombre de Arcaizbaztarra L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Artxuri lur saila

Osagaiak harri, konposatuetan ar- eta txuri izenondoa dira. New York-en argitara emandako Toponimia en Apellidos Hispánicos tesian egileak antzeko den Atxuri izenerako honakoa proposatzen du: “de txuri blanco y el artículo (A-): Lo blanco” Argi dago ikerlearen ausardia ez zela jakintzaren mailakoa. Bizkaian arrunta den toponimo honen etimoa bestelakoa da, Atxuri-ren azpian Atx (haitz) baitugu.

6 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Dokumentazioa: Archuri (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 terreno llamado Archuri, de Aldaba, el argomal y zarzal que existe en el mismo)

Astabidetako tontorra tontorra

Ikus Errotazargain izen adierakidea.

Basabe leku izena

Izenaren osagaiak baso, konposatuetan basa- bihurtzen dena, eta be(he). Behe, oro har, atzizki moduan erabiltzen da: Altube, Etxabe, Olabe… eta bi adiera ditu, egun arrunta den “behekoa” eta leku izenetan lexikalizatuta, hots, hilda, ageri den “txikia”. Beraz, kontuak kontu, litekeena da `beheko basoa´ adiera baino `baso txikia´ esan nahi izatea.

Dokumentazioa: Basabe (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Basabeerreka erreka

Egoabil paraje inguruko baso-errepide partikularretik gertu jaiotzen den erreka honek Tolosa eta Legorreta bereizten ditu. Aurrerago, Ugaranerreka izena hartzen du, Udane baserriaren lurrak bustitzen dituela. Basabe eta erreka hitzez osatutako izena. Ikus aurreko toponimoa.

Ahozko Aldaerak: Basabe erreka ( Iturriotz, J. / Udaletxea (Legorreta) 1928), Basabe erreka (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939) Dokumentazioa: Basabe (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Basabe Erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D. de 30.08.1889 1889/10/14) Basabeco erreka (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D. de 30.08.1889 1889/10/24) Basabe erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” desciende el lindero con Albiztur, en dirección Suroeste, atravensando una carretera forestal particular en el término de Egoabil, hasta dar con la regata llamada Basabe erreka) Basabe Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Basabe Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 7

Berasibi baserria

Bigarren osagaia argia bada ere, ibi, “vado”, ilunagoa da lehenengoa. Aspaldidanik –s- agertzeak argi adierazten du ez dela “belardi”-ren kidea “beratza” eta nekez “berasa” “ondasunak ugari edukitzea”.

Ondorioz Beraxa pertsona izena dugula pentsatu behar dugu eta adiera “Beraxaren ibia” izango litzateke.

Jasotako toponimo guztien artean aipamen zaharrenetako bat biltzen duen izena dugu hauxe.

XI.mendekoa dugu lehen aipamena, hain juxtu. Mendeetan zehar, Berasibia forma errepikatzen bada ere, XX.mendean Berazubi (ibi>zubi herri etimologia) agertzen da dokumentatua. Edonola ere, bilakaera aintzat hartuta, badirudi Berasibi forma zaharra berreskuratzea dela zuzenena eta ez duela gutxi sortutako aldaera berria mantentzea. Artikuludun eta artikulurik gabeko aldaeren artean bigarrena hautatu dugu, jadanik 1871tik gabe ageri baita.

Bestalde, Berasibi izeneko hiru baserri agertzen dira, eta toponimian ohikoa den legez, bereizketa ezaugarri bereizle baten bitartez gauzatu zen: Berasibiaundia, Berasibi (Berasibierdikoa) eta Berasibitxikia. Azken hau ez da Tolosako barrutiko baserria, Alegiakoa baizik.

Mintzagai dugun Berasibi baserriari Berasibierdikoa ere deitu izan zaio. Azken izen honen lehenengo aipuan oso izen bitxia dugu jatorrizko –s- mantendu arren, herri etimologiak lagunduta, ibi izatetik subi izatera igaro baita. Ahozko aldaeran artikulua galtzeaz gain, erdiko > erdi aldaketa arrunta gertatu da.

Aldaerak: Berasibierdikoa Ahozko Aldaerak: Berasui, Berazuierdi (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Beasubi (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Uerasibia (1025 Escritura de donación del Monasterio de San Salvador de Ollazabal a San Juan de la Peña RIEV 22 (1931) 368) Verasibia (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 78 1556/02/27) Berasibia (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos públicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Berasivia (1656 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 21 seis robles junto a la casseria de Berasivia 1656/07/01) Berassivia (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129 de aquí hasta las casas de Berassivia hace division un arroio 1719/09/27) Berasubi Erdicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Berasubi Erdicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Berasivi (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-9 Actas deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros. 1871/05/09) Berazubi-Erdikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Berazibi Erdi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Berazubi (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Berazibi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

8 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Berasibiaundia (-a) baserria

Argaianea etxearen ondoan dago kokatua, trenbidetik oso ger tu. Berasibi izena, haundi izenondoa eta ar tikuluaz hornitutako izena.

Ahozko Aldaerak: Beasubiaundi (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Berasibia la Mayor (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos públicos del concej de Tolosa 1598/10/06) Berasibia-Andia (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Berassivia Andia (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v los confinantes con Berassivia Andia 1719/09/27) Berasubi Aundía (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Berazubi-Aundi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Berazibi aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Berazubi Aundi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Berazubiaundia (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Berasibierdikoa (-a) baserria

Ikus Berasibi izen adierakidea.

Berroeta leku izena

Toponimo honetan berro (sastraka, sasi) hitzarekin batera –eta atzizkia ageri zaigu. Atzizki honek bi adiera izan ditzake: ugaritasuna edo, besterik gabe, lekua. Nolanahi dela ere, bi esangurak batera ere har ditzake.

Ohikoak dira berro hitzarekin osatutako toponimoak gurean: Berrobi, Berrozpe, Berrogain…

Dokumentazioa: Berroeta (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 47v plantar otros tantos castaños y examinar un pedazo de jaral y maleza vendido en los términos de Urdaneta y Berroeta 1657/09/24) Berroeta (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v en los partidos de Berroeta, Erraizaga y Jangoain 1771/12/24)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 9

Done Mikel eliza eliza

Ez dago zehazki jakiterik zein urtetan eraiki zen eliza hau estreinakoz, baina 1547an bertan konponketa batzuk egin zirenez, pentsatzekoa da urte batzuk lehenago sortutakoa izatea. Ermita honen berpiztea, ordea, inguruko elizetako prozesioei amaiera emateko leku sakratu bihurtu ahala gauzatu zen. Horrela, 1691. urtean, herriak ermita mantentzeko laborantza-baserri bat eraiki zuen, egun Aldabazarra bezala ezagutzen duguna eta ermitaren ondo-ondoan zegoena, hain juxtu. Pixkanaka, baserri gehiago sortu ziren inguruan, Aldaba landa-auzo bilakatu zen arte.

Garai bateko eraikina desagertu eta 1821ean egungo ermita dagoen lekuan tenplu berri bat eraiki zen.

Aldabako erlijio-, kultura- eta kirol-konplexu berria, ordea, ez zen 1964. urtera arte inauguratu.

Aldarearen atzean Txindoki mendia eta Aitzgorriko mendilerro zoragarria ikus daitezke. Paretetan, bi esaldi dakusagu: batetik, “NOR JAINKOA AIÑA?”eta bestetik, “ZERU LURRAK ZURE DIRDAIEZ BETEAK DAUDE” (“Zeru lurrak zure loriaz beteta daude”).

Pertsona izenari dagokionez, bestalde, hebreerako Mikha`el (`nor Jainkoa bezala´) grezierako eta latineko itzulpenetan Michael bihurtu zela esan dezakegu.VI. mendean Italiako Gargano mendian azaldu zenetik zabaldu zen beraren alderako jaiera Europan. Euskal Herrian ere mendi batean agertu zen, Aralarren,Teodosio salbatuz herensugearengandik. Jaieguna irailaren 29an da. Euskarazko aldaerak: Mikele eta Mitxel.

Ahozko Aldaerak: San Miel eliza (Emanalde, P. / Elizondo 1933), San Miel (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: San Migel (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 33 1555/03/18) San Miguel de Aldaba (1661 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 148 obras de canteria en la ermita de San Miguel de Aldaba 1661/09/26) San Miguel de Aldava (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 108 arrendamiento de la cassa de la hermita de San Miguel de Aldava 1668/05/14) San Miguel (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 23v basilica de San Miguel y cassa que a de serbir para havitacion y ospedaje de los señores sacerdotes que han de ir a celebrar misa en ella y que esttan contiguas a dicha casseria Aldabazarra 1753/09/02) San Miguel (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa)

Egoabil leku izena

Leizaundieta parajetik hurbil, Albiztur mugakide duela. Azaleko begiradan hitz honen osagaiak argiak izan daitezkeela iruditu arren, hego eta bil, ez da horrela eta uste baino ilunagoak dira. Badirudi bigarrena bil hitza dugula, toponimoetan arrunta eta biribil-borobil hitzen iturburua dena. Ondorioz, egoa zer izan daitekeen ilun geratzen da; oinarrian hego hitza balego, egobil beharko bailuke eta ez egoabil.

Dokumentazioa: Egoabill (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos públicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Egoabil (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Egoabil (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” desciende el lindero con Albiztur, en dirección Suroeste, atravesando una carretera forestal particular en el término de Egoabil, hasta dar con la regata llamada Basabe erreka)

10 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Elizondo baserria

Izenak berak salatzen du aztergai dugun baserriaren kokapena. Elizaren ondoan egoteaz gain, egungo frontoiaren parean dago, hain juxtu. Eliza hitza latineko “eclesiam”-etik dator eta gaur egun mendebaldeko euskalkietan, bereziki Debarroan, eleiza formak ere bizirik dirau.

Ahozko Aldaerak: Elizondo (Emanalde, P. / Elizondo 1933), Elizondo (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Elizondo (Elizondo baserria Imanol Goikoetxea 1984/08/01) Dokumentazioa: Elizondo (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Elizondo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Elizondo (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Erraizaga leku izena

Toponimoaren atzizkia –aga dela argi badago ere, lehen zatia ilun samarra da. Gaztelaniazko “cuervo” adiera duen erroi (Corvus corax) hitza egon liteke oinarrian, baina atzizkiaren aurrean dagoen tarteko –z-k zalantza pizten du. Baliteke, halaber, erroi-ren atzean dagoena (h)aitz hitza izatea eta hala balitz, honek azalduko luke –z-ren agerrera. Arrigorriagan badira Erroi eta Erroaitx toponimoak.

Dokumentazioa: Erraizaga (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v en los partidos de Berroeta, Erraizaga y Jangoain 1771/12/24)

Errekea erreka

Deigarria da erreka izen honen amaierako ahozko ebakera. Izan ere,Tolosa aldean erreka bezalakoak dauden-daudenean ahoskatzeko ohitura dago eta ez –a > -ea bilakatzekoa. Nolanahi dela ere, lekukoak Goierri ingurukoak direla kontuan hartzekoa da, inguru horietan ohikoagoak baitira gisako ebakerak.

Aldaerak: Errekaundia Ahozko Aldaerak: Errekea (Esnaola Etxezarreta, J. (1914); Arimasagasti (Idiazabal), Errekea (Zeberio Zurutuza, Mª. / Irurregaraikoa (Olaberria) 1936), Errekea (Katarain Urteaga, L. / Aritzeder (Idiazabal) 1926), Errekea (Aldasoro Mujika, A. / Egileor (Idiazabal) 1925)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 11

Errotaberri baserria

Errotazar baserritik gertu dago. Izen gardena, azalpenik apenas behar duena. Duela asko utzi zion errota izateari.

Ahozko Aldaerak: Errotaberri (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Errotaberri (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Errota berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Errotaberri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Errota Berri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Errota Berri (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Errotazar baserria

Errotaberri baserritik hurbil, Legorreta eta Ikaztegieta ditu mugakide. Aipuek garbi erakusten duten bezala, mendeak pasatu ahala artikulua jateko ohitura izan da gurean, Errotazarra > Errotazar, kasu. Ildo honetatik, gaizki erabiltzen ditugun Donosti, Donostiko edo Donostitik bezalakoak sortu dira analogiaz.

1734an proposatu zen Aldaba auzoan errota hau egitea.

Jakin badakigu, 1764an egungoa baino pixka bat beherago eramatea erabaki zela eta badirudi 400 urte baino gehiago direla errota izateari utzio ziola.

Ahozko Aldaerak: Errotazar (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Errotazarra (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Errota Zar (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Errotazarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Errota Zar (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Errotazar ( 1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Errotazarra (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Errotazargain tontorra

200 metro inguruko garaiera duen Errotazar baserriaren mendi gainaldeko tontorra, izenak dioen legez.

Astabidetako tontorra ere deitzen zaio, asto, bide, -eta, -ko eta tontorra, alegia.

Villasante zenak “la elipse es el alma del euskera” idatzi zuen legez, begi-bistakoa da euskaraz izen luze eta korapilotsuak sortzeko aukera dugula, gaztelaniaz ez bezala. Ahalmen honi esker, euskal deitura

12 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

luzeak ditugu, sarri toponimo batek aurreko izena (errota kasu honetan) eta beste ezaugarri bat biltzen baititu bere baitan.

Aldaerak: Astabidetako tontorra Ahozko Aldaerak: Errotazargain (Joxe Mari Irazusta), Astabietako ttonttorra (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939) Dokumentazioa: Errotazar Gain (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezeiza hariztia

Ikus Auzotxikiko Ezeiza sarreran esandakoa.

Aldaerak: Eraitzaga Dokumentazioa: Ezeiza edo Eraizaga ( <1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Gaztañabakarra (-a) leku izena

Leku izen honen osagaiak gaztaina zuhaitz izena, Castanea sativa, eta ez fruitua, bakar eta artikulua ditugu. Honen parekoa da Arespakotxaga, kasu honetan haritz, mendebaldean aretx, eta bakotx hitzak biltzen dituena.

Dokumentazioan jasotako aipu bakarra XVIII.mendekoa dugu. Hizpide dugun toponimoa zehazki kokatzerik ez dugu izan.

Dokumentazioa: Gastañabacarra (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129 paraje que llaman Gastañabacarra 1719/09/27)

Gaztañadi leku izena

Lopetedi baserriaren inguruko aurkintza. Osagaiak begibistakoak dira: gaztaina zuhaitz izena (Castanea sativa) eta –di atzizkia. Ezaguna denez, –di atzizkia multzokaria da eta zuhaitzekin lotutako izenei eransten zaie, eskuarki. Eballeta eta Sekorretagaña bezala ere ezagutzen den parajea dugu.

Aldaerak: Eballeta, Sekorretagaña Dokumentazioa: Gaztañadi (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 en las inmediaciones del caserío Lopetegui del Barrio de Aldaba)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 13

Igeratxulo errota

Antzina, dirudienez, errota hau erre egin zen. Ondorioz, 1747ko urtarrilaren 31an herriak erabaki zuen etxebizitza zuen beste errota bat eraikitzea Aldaba auzoan . Horretarako, Ikaztegietako Iturriotz etxeko jabeen zenbait lur erosi zituen. Euskal Herri atlantikoan ohikoak dira etxebizitzak dituzten errotak, baina badira errota hutsak direnak ere. Azken hauek Araba eta Nafarroan ugariagoak dira.

“A consecuencia de esta perdida, en 31 de Enero de 1747 acordó la villa construir un nuevo molino con casa de habitacion en el barrio de Aldava, adquiriendo para ello 5 posturas de tierra de los dueños de la casa de Iturrioz de Icazteguieta, como se realizó en el mismo año. Las obras de canteria costaron 11617 reales; las de carpintería, sin incluir el valor del maderamen, que era de los montes concejiles, 2040 reales. Con motivo de la construcción de este molino se suscitó por parte de la villa de Legorreta un pleito sobre haberse internado en su jurisdicion y uso de las aguas con que debia moverse; pero se transigió por medio de una escritura que se otorgó en 7 de Enero de 1749 ante JoaquIn Antonio de Sasiain, escribano numeral de Tolosa. Indica la celebracion de este convenio la acta de 19 de Abril del mismo año. Tambien enagenó la villa este molino en la epoca de la guerra de la independencia”.

Osagaiak *igera eta txulo “zulo” dira. Historian zehar, latineko rotam –etik datorren formaz gain, ei(h)o, e(h)o, i(g)o –tik (erdarazko moler –etik) eratorritako i(h)ara, igara, *i(h)era, *igera bezalakoak erabili izan dira (eta erabiltzen dira Iparraldean), errotari erreferentzia egiteko: Igeratxulo edo Igeralde, kasu. *I(h)era eta *igera formetan agertzen den –era atzizkiak, bestalde, toki adiera du. Beraz, egungo euskaraz errotatxulo esango genuke, gauza bera adierazteko.

Dokumentazioa: Iguerachúlo (P. Gorosabel “Bosquejo...” pertenecia a la villa de Tolosa la tercera parte del Molino de Iguerachulo existente en Icazteguieta. Parece se quemó y no se reedificó)

Iruntxur mendia

Madariagagañatik hurbil, Oriako arroaren zati handi bat eta haran honen eta Urolakoaren arteko berezko igarobidea ikusten dira. Punturik garaienak 745 metro ditu eta oso gertu iturri bat dago. Leku hau Iruntxur bezala ezagutzen da. Aro aldaketa gertatu aurreko lehen milurtean, Europan ez ezik gure lurraldean ere Burdin Aroko herrixka legez defini genitzakeen gotortutako lekuak izan ziren, hizpide dugun hau, kasu.

Harresiz zein zuloz inguratutako 17 hektareako barrutia zen eta bertan baratza, artegi, lantegi eta egurrezko nahiz pezozko etxebizitza handiak zituzten. Jakin badakigu, halaber, karlistaldian ere babesleku izan zela.

Formarik zaharrena Yrunchur da, 1598an azaltzen da idatzita. 1719an, Yrunchun agertzen da dokumentatua eta XX. mendetik aurrera erabiltzen den forma Intxurre da. Izenaren bilakaera argia da Iruntxur > Intxur > Intxurre, azken hau deklinatzean erabiltzen den –e izenari atxiki zaiola (Iruntxurren, Iruntxurretik, Iruntxurrera…) Aranzadik, Intxur izeneko liburua argitaratu du. Kontuak kontu, egia da oso zabaldu dela Intxurre hitza.

Aztergai dugun toponimoan bezala, Nafarroako Iruñea, Arabako Iruña eta Bizkaian arrunta den Ilunzar toponimoetan errepikatzen den irun osagaiak tontorretan egoten zen desagertutako hiri gotortua esan nahi du. Begi-bistakoa da kastroak egon diren lekuetan ageri den osagaia dela. Bizkaiko Ilunzar toponimoak, bestalde, irun osagaiaren jatorrizko forma islatzen du. Izan ere, l > r bilakaera ohikoa da euskaraz.

Bigarren osagaiak gailur edo tontor esangura duen txintxur hitza ezkutatzen duela dirudi.

Ahozko Aldaerak: Intxurre (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928), Intxurre (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) 14 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Dokumentazioa: Yrunchur (1598/10/06 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 XX 170, 171Yten otro mojón más arriba a tiro de piedra del otro en el puesto llamado Yrunchur...Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Yrunchun (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v desde el alto Yrunchun ay nueve mojones 1719/09/27)

Iruntxurgaña (-a) tontorra

Iruntxur, gain eta artikuluaz osatutako izena. Bustidura medio, gain + -a > gaña bilakatu da. Ikus Iruntxur.

Aldaerak: Mugarrizarraga Ahozko Aldaerak: Intxurre (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Intxurreko gañe (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928) Dokumentazioa: Yrunchurgaña (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 XX 170, 171 Yten otro mojón mas adelante a tiro de ballesta del otro en lo alto y hultimo del cerro en el puesto llamado Mugarriçaarraga por otro nombre Yrunchurgaña Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Mugarriçaarraga (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos públicos del concejo deTolosa 1598/10/06) Mugarrizarraga (1708 Declaración…vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa –Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Intxurre (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” se alcanza la cumbre de Intxurre o Intxur-gain) Intxur-Gain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” se alcanza la cumbre de Intxurre o Intxur-gain) Intxurre (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Intxur (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Iztingorri baserria

Egun Iztingorri izeneko baserri bakarra ezagutzen dugun arren, antzina bi baserri ziren: Iztingorriaundia eta Iztingorritxikia. Hizpide dugun baserriak hauetako zeini egiten dion erreferentzia ez dugu jakiterik izan. Osagaiak ilunak dira, izan liteke Istingor txoria edo bestela istinga ‘padura’ amaieran gorri adjektiboa hartu duena.

Ahozko Aldaerak: Iztingorri (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Istingorri (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Iztingorri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iztingorri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 15

Iztingorri basoa

Ikus Iztingorri baserria.

Dokumentazioa: Iztingorri (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iztingorrialdea (-a) gaztainadi eta pagadia

Ikus aurreko sarrerak.

Dokumentazioa: Iztingorrialdea (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iztingorriaundia (-a) baserria

Ikus Iztingorri baserriaz esan dena.

Dokumentazioa: Istingor Aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Istingor-Aundi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Istingorriaundia (Iztingorriaundia) (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iztingorribazterra (-a) lur saila

Toponimo honen osagaiak Iztingorri, bazter (bazter >baztar) eta artikulua dira. Ikus Iztingorri baserriaren sarreran aipatutakoa.

Dokumentazioa: Istingorribaztarra (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iztingorritxikia (-a) baserria

Ikus Iztingorri baserriaz esan dena.

Dokumentazioa: Istingor Chiquia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Istingorritxikia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Istingor-Txiki (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

16 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Jangoain baserria (des)

Desagertutako baserria.Ugaranbarrena, Ugarangoiena, Jangoain, Arizmendi, Lasarte eta Lopetedi baserriak eraikitzeko erabakia hartu zuen herriak 1725. urtean. Ikus Aldabazarra baserriaz esan dena.

Izen honen osagaiak ilunak dira. Badirudi lehenengo osagaia jaun dela eta azkena jabetza adierazten duen –ain atzizkia, baina tarteko zatian zer dagoen ez dago garbi. Pentsa liteke goi hitza dagoela, baina bildutako lehen aipuan -gi-(Jaunguiayn) dugu eta ez gerora nagusitu den –go-.

XI. mendean jada dokumentatzen dira –ain amaieradun Lizassoain edota Larrassoain gisako toponimoak, -gain atzizkiaren adiera dutela.

Ahozko Aldaerak: Jangoain (Aldalur, A. / Lopetedi 1958) Dokumentazioa: Jangoain (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” edifico la villa las caserias llamadas Lopetedi, Jangoain, Ugarangoyena ) Jangoain (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Jangoain (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Jangoain (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Jangoain ordeka

Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Jaunguiayn (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Jangoain (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v en los partidos de Berroeta, Erraizaga y Jangoain 1771/12/24) Jangoain (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Jangoaingaña (-a) tontorra

Leizaundieta parajetik gertu, 616 metroko garaiera duen mendia. Ikus Jangoain izena eta Iruntxurgaña sarreran –gaña-z esan dena.

Dokumentazioa: Jaunguiayn Gaña (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06)

Langamuturreko soroa ortua

Osagaiak langa, soro edo landetako sarrera, mutur, -ko atzizkia, soro eta artikulua ditugu. Mutur hitza kontsonantez amaitzen denez, -ko atzizkiaren aurrean –e- bokala tartekatzen da.

Dokumentazioa: Langamuturrekosoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 35 ord. zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 17

Lasarte baserria

1725. urtean herriak Ugaranbarrena, Ugarangoena, Jangoain, Arizmendi, Lasarte eta Lopetedi baserriak eraikitzeko erabakia hartu zuen. Ikus Aldabazarra baserriaz esan dena.

Badirudi lats (`erreka, urlaster txikia´) eta arte osagaiak direla aztergai dugun baserri izenaren oinarrian daudenak.

Izan ere, Lasarteerreka eta Ulangaerreka erreken artean kokatua dago. Gipuzkoako herri ezagunaz gain, Araban, Gasteizen, hain juxtu, bada izen hau duen herrixka bat.

Ahozko Aldaerak: Lasarte (Emanalde, P. / Elizondo 1933), Lasarte (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Lasartte (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 138 arboles corttados en el parttido de Lasartte en Aldava 1719/09/27) Lasarte (1725-1729 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Lasarte (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería edificada por la villa en Aldava) Lasarte (XVIII-XVIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Lasarte (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Lasarte (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Latsarte (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Lasarte (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Lasarte (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Lasarte (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Lasarteerreka erreka

Lasarte baserritik hurbil dagoen erreka. Troskaerreka bezala ere ezagutzen da. Ikus aurreko izena.

Aldaerak: Troskaerreka Ahozko Aldaerak: Lasarteerreka,Troskaerreka (Emanalde, P. / Elizondo 1933) Dokumentazioa: Lasarte erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Leizaundieta leku izena

Jangoain eta Egoabil parajeen arteko lekuari deritzo. Izenaren osagaiak leize eta handi hitzak dira, amaieran lekua edota ugaritasuna adierazten duen –eta atzizkiaz horniturik. Euskaraz badugu leize esateko beste modu bat, koba, hain juxtu. Honen lekuko, leizezulo zein kobazulo formak, esaterako.

Ahozko Aldaerak: Leizaundieta (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) 18 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Dokumentazioa: Leiceandieta (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Leizaundieta (1993 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Lopetedi baserria

Lope pertsona izena latineko lupus “otsoa”-tik sortu eta Erdi Aroan iberiar penintsula osoan asko erabili zen izena dugu. Lope de Vega antzerkigileari esker da ezaguna. Baserri izen honen bigarren osagaia “etxe” esangura duen –tegi/tedi atzizkia da. Dokumentazioari erreparatzen badiogu, begi-bistakoa da –tedi atzizkia duela jatorrizkoa eta ez –tegi.

1725. urtean herriak, besteak beste, Lopetedi baserria eraikitzeko erabakia hartu zuen. Ikus Aldabazarra baserriaz esan dena, azken kontu hau argitzeko.

Ahozko Aldaerak: Lopetegi (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Lopetedi (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” edifico la villa las caserias llamadas Lopetedi...todo en el dicho barrio de Aldava) Lopetegui (XVIII-XVIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Lopetedi (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v de las casas de Arizmendi y Lopetedi por espinar el presente año 4346 arboles 1771/12/24) Lopetedi (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Loperedi (Lopetedi) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Lepetegui (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-1-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/03) Lopetedi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Lopetegui (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Lopetegui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Lopetegi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Lopetegi (Lopetedi) (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Lopetedieskubikoa (-a) baserria

Lopetedi, eskubi eta –ko atzizkiaz osatutako izena, artikulua gaineratuta. Euskaraz ohikoa den legez, baserri izenari ezaugarri bereizleren bat erantsita sortutakoa dugu hau ere. Egun hobesten den forma eskuin da eta ez eskubi. Ikus Lopetedi.

Ahozko Aldaerak: Lopetegi eskubikoa (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Lopetedieskubikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 19

Lopetediezkerrekoa (-a) baserria

Lopetedi izenari ezker ezaugarria gehituta osatutakoa dugu. Ikus Lopetedieskubikoa.

Ahozko Aldaerak: Lopetegi ezkerrekoa (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Lopetediezkerrekoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Madariaga baserria

Madariaga <>Mareaga formekin ikusten da izenen ibilbidea nolakoa izan daitekeen. Argi dago Mareaga izena Madariaga-tik atera dela. Gertaera honen arrazoia ahozkotasunean datza: tarteko –d- kontsonante ahula galdu egin da mendez mendeko ahozko erabileraren poderioz. Bestalde, Mareaga eta Marea ahozko formen arteko alternantzia ez da harritzekoa. Izan ere, oso ohikoa da –aga-dun izenetan ahozko aldaeretan –g-ren galera eta ondorioz –aa eta –a ahoskatzea. Honen adibide garbia da Marearreka.

Madari izenaren atzean artikulua balego Mareerreka behar baitzuen, eta ez Marearreka, konposatuetan ez baita artikulua gorde behar. Kontuan izan behar dugu –aga atzizkiak toponimo batez ari garela baino ez duela adierazten.

Azkoitia eta Elgoibar artean bada izen hau duen mendate bat, ahoz Madarixa moduan ezagutzen dena. Harrigarria bada ere, euskal izentzat Madarixa jo duenik izan da, Madariaga erdarazkoa delakoan.

Pagadi izenaz ere ezagutzen da hizpide dugun baserria.

Aldaerak: Pagadi Ahozko Aldaerak: Marea, Mareaa (Emanalde, P. / Elizondo 1933), Marea (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Madariaga (1714 P. Gorosabel “Bosquejo...” existen declaraciones explicando los puntos en que se hallaban colocados los mojones divisorios de lo concejil y propiedades particulares en Madariaga y otros partidos) Mareaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Madariaga leku izena

Ikus aurreko izena.

Ahozko Aldaerak: Marea, Pagari (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Madariaga (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06)

20 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Madariaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v 1719/09/27) Madariaga (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” existen declaraciones explicando los puntos en que se hallaban colocados los mojones divisorios de lo concejil y propiedades particulares en Madariaga y otros partidos) Pagari (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Mareaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Marea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pagadi (Mareaga) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Madariaga (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R. D. de 30.08.1889 1889/10/24) Madariaga (1927 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Marea (1932 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Madariaga eta Bekobasoa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 19381950 78 ord. Zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Madariaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” terreno llano y punto llamado Zelaicho en el collado de Madariaga) Pagadi (Mareaga) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Madariagaburua (-a) leku izena

Izenaren osagaiek, Madariaga eta buru “gainalde” hitzek, argi esaten digute non dagoen paraje hau.

Dokumentazioa: Madariaga-Burua (1708 Declaración…vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa –Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23)

Madariagaerreka erreka

Ahoz jasotako toponimoa dugu.

Ahozko Aldaerak: Mareaerreka, Mareakoerreka (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939)

Madariagagaña (-a) tontorra

Madariaga baserriaren gainaldeko tontorra, Aldaba eta Aldabatxiki auzoak bereizten dituena. Osagaiak argiak dira: madari hitza,–aga atzizkia, gain eta artikulua (gain + -a > gaña).

Ahozko Aldaerak: Marea (Emanalde, P. / Elizondo 1933), Marea (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Mareagañe (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928) Dokumentazioa: Madariagagaña (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Mareagaña (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Madariaga, Alto de (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Mareako Gaña (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 21

Madariagazelaia (-a) leku izena

Leku izen honen osagaiak Madariaga, zelai eta artikulua dira. Ikus aurreko izenak.

Dokumentazioa: Madariaga-Zelaia (1708 Declaración…vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa –Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Madariagako Zelaia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Martinmotzena (-a) baserria

Toponimo honen osagaiak Martin pertsona izena, motz izenondoa, -en atzizkia eta artikulua dira. Martin izena latineko Martinus (`Marte jainkoari eskainia´) izenetik dator. Oso arrunta da izen hau Galian; kristauen arteko zabalkundeak Toursko San Martinen (316-387) ospe handian du iturri. Martin tribunoa zen Erromako armadan, baina soldadugoa utzi eta bataioa hartzea erabaki zuen. Apezpiku izatera iritsi arren, haitzulo batean bizi izan zen hil arte. Berehala hedatu zen berarenganako debozioa eta luzaz izenik erabilienetakoa izan zen. Jaieguna azaroaren 11n da. Aldaerak: Martie, Marti, Matxin eta Martiko.

Baliokideak: Martin (gaz.) eta Martin (fr.). Bestalde, –en atzizkiak, “noren etxea” aditzera ematen du eta pertsona izenei eransten zaie eskuarki. Ikus Muñozabal izen baliokidea.

Mendiolatxara leku izena

Izenaren osagaiak mendi, borda adiera duen ola eta txara “zuhaixka” direla dirudi. Amaieran txar izenondoa eta artikulua gordetzea ere ez da ezinezkoa.

Dokumentazioa: Mendiolacharra (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 45 en el xaral de Mendiolacharra 1657/08/30) Mendiolachara (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 47v venta de tres robles y un jaral en Mendiolachara 1657/09/24)

Mugarrizarraga tontorra

Mugarri (muga + harri) hitza, zahar izenondoa eta –aga atzizkiaz osaturiko toponimoa. Ikus Iruntxurgaña izen adierakidea.

22 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Muñozabal baserria

Errepidez Alegia zeharkatu eta eskuinetara Aldabara igotzeko gurutzebidearekin topo egiten dugu. Muñozabal baserria igoera honetako lehena da, hain juxtu.

Martinmotzena bezala ere ezagutzen da baserri hau.

Toponimo argia, bustidura jasan duen muino hitzaz, eta zabal izenondoaz osatua.

Bitxikeria bat gordetzen duen baserria dugu hauxe. Izan ere, Txinako Pingliang herriko apezpiku eta Kaputxinoen ordenako jarraitzaile izan zen Ignazio Larrañaga monsinorea jaio zen 1892. urtean. Euskaltzaindiko kide ere izan zen eta, oro har, euskaraz idatzi zuen. 1953. urtean Txinatik bidali egin zuten eta Hondarribiko Amute komentura joan zen bizitzera, 1975. urtean hil zen arte. Aldabako ermitaren eskuinaldeko horman San Migelen irudia egoteaz gain, marmolezko plakatxo batean honakoa irakur daiteke bere omenez: “Pingliang-go gotzai kaputxinoa Larrañaga eta Lasa tar Inazio jauna 1892-X-4 Tolosako Aldaban jaioa ta kristautua 1919 Iruñan apaiztua 1950 Txinan gotzaitua 1975-II-19 Ondarribin Jaunaren besoetan lokartu zen piztearen zai” “Agur, nik maite nuen euskaldun erria, agur, nere senide, agur, baserria, zur emanak nituen, jainko maitatia, pozik, zuk eskatuta, damaizut guztia” G. B.”.

Aldaerak: Martin-motzena Ahozko Aldaerak: Muñazabal (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Martinmotzena (Emanalde, P. / Elizondo 1933) Dokumentazioa: Muñozábal (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Muñozabal (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Muñozabal (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Muñozabal (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” muy cerca del caserío Muñozabal, llamado también Martin-Motzena) Martin-Motzena (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” muy cerca del caserío Muñozabal, llamado también Martin-Motzena) Muñozabal (Muñazabal) (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Muñozabal (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 23

Muñozabal belardi eta sagastia

Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Muñozabal (Muñazabal) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Osinbarrengo osiña leku izena

Izen deigarria, zalantzarik gabe. Gure irudiko, osin hau beste batetik bereizteko Osinbarrena deitu zuten, hots, “Osinbekoa” edo “beheko osiña”. Denboraren poderioz, izenaren berezko adiera galdu zen barren hitzaren adiera galtzean, eta leku izen hau ingurua izendatzeko erabili zen. Azkenik, putzua bera deitzeko, bikoizturiko Osinbarrengo osiña toponimoa sortu zen.

Dokumentazioa: Osibarco Osiña (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/09) Osibarren Osiña (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/20) Osinbarrengo osiña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” paraje conocido por Osinbarrengo osiña, confluencia de la regata Urkamendi con el río Oria)

Pagadi baserria

Ikus Madariaga izen adierakidea.

Ohiko toponimoa, beronen osagaiak pago zuhaitz izena (Fagus sylvatica), konposatuetan paga- izan ohi dena, eta –di ugaritasun atzizkia. Ikus Madariaga izen adierakidea.

Pagadibarrena (-a) zuhaixka-basoa

Euskal toponimian erruz errepikatzen den egitura islatzen du izen honek: Basobarrena, Kalebarrena, Ezeizabarrena… Dena den, orain, barrena-ren ondoan arruntagoa eta ezagunagoa da behekoa.

Dokumentazioa: Pagadibarrena (1930-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pagadibarrena (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Portalpegastanadi mendialdea

Hirietako ateak izendatzeko euskaraz portal hitza erabili izan da eta horren lekukoak dira, besteak beste, Elgoibarko Portalea edo Magumako Portalea Muxikan. Gainontzeko osagaiak gardenak dira, behe, konposatuetan –pe, eta gaztainadi, hots “gaztain basoa”.

24 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Dokumentazioa: Portalpegastanadi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Troskaerreka erreka

Ikus Lasarteerreka izen adierakidea.

Udane baserria

Itxuraz Ugaranerreka izenarekin lotu daitekeela dirudien arren, baserri izena denez, atzean –ena atzizkia egon daiteke.

Ahozko Aldaerak: Uane (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Udane (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” por terrenos del caserío Urdaneta, denominándose más abajo dicha regata de Basabe, Ugaran erreka, que pasa bañando los terrenos del caserío Udane)

Udaneerreka erreka

Ez dago ziurtasunez jakiterik, baina Ugaranerreka izan daiteke. Dena dela, ikusi aurreko izena.

Ahozko Aldaerak: Udane erreka (Iturriotz, J. / Udaletxea (Legorreta) 1928), Uane erreka (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Udane Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Udane erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Ugaranbarrena (-a) baserria

Errotaberri baserritik gertu, Ugaran (ur >ug- eta haran) eta barren “behekoa” osagaiez eraturiko izena. 1725. urtean eraikitako baserri honetan ez da inor bizi orain.

Ahozko Aldaerak: Uganbarrena (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Uanbarrena (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Ugaranbarrena (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” edifico la villa las caserias...Ugaranbarrena... todo en el dicho barrio de Aldava) Ugaran Barrena (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Ugaranbarrena (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 25

Ugaran Barrena (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ugaranbarrena (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ugaran-Barrena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ugarambarrena (1932 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Ugaran Barrena (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Ugaran Barrena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ugaranbarrena (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ugaranburu zuhaixka-basoa

Ugaran eta buru “gainalde” hitzez osatutako izena. Ikus Ugaranbarrena.

Dokumentazioa: Ugaranburu (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ugaranerreka erreka

Izen hau deigarria da, neurri handi batean erredundantea delako. Izan ere, ugaran eta erreka hitzek antzeko esanahia izan dute, gaur egun lehenengoa Tolosaldean gehiegi erabiltzen ez bada ere. Ikus Ugaranbarrena baserria.

Dokumentazioa: Ugaran erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/14) Ugaran (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” siguiendo el curso de la regata Ugaran hasta su desembocadura en el río Oria) Ugan Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ugaran Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ugaranetxeberri baserria

Ugarangoena baserriaren ondoan kokatuta dago. Izenaren osagaiak argiak dira, Ugaran eta etxeberri.

Ahozko Aldaerak: Uanetxeberri (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911)

26 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Ugarangoena (-a) baserria

Herriak, besteren artean, Ugarangoena eta Ugaranbarrena baserriak eraikitzeko erabakia hartu zuen 1725. urtean.

Ugaran, goi, -en eta artikuluaz eraturiko baserri izena. Goien > Goen aldaketa diakronikoa da hizkuntzan. Ikus Ugaranbarrena.

Ahozko Aldaerak: Ugangoena, Ugaangoena (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Uangoena (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911), Ugarangoena (D.Urretabizkaia) Dokumentazioa: Ugarangoyena (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Ugaran Goyena (1725-1729 P. Gorosabel “Bosquejo...” edifico la villa las caserias...Ugaran Goyena... todo en el dicho barrio de Aldava) Ugarangoyena (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332v del caserio Ugarangoyena 1771/12/24) Ugaran Goena (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Ugarangoena (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ugaran-Goena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ugaran Barrena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ugaran Goena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ugarangoena (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ugaran Goena (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Urdaneta baserria

Orain inor ez da bizi baserri honetan. Urde “txerri” hitzetik sortutako urdan ‘txerritoki’ eta ugaritasuna zein lekua aditzera ematen duen –eta atzizkiaz osaturiko izena.

Ahozko Aldaerak: Urdaneta (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Urdaneta (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 47v trasplantar mas de 2000 castaños y robles en Aldaba, plantar otros tantos castaños y examinar un pedazo de jaral y maleza vendido en los terminos de Urdaneta y Berroeta 1657/09/24) Urdaneta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Urdaneta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Urdaneta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Urdaneta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” por terrenos del caserío Urdaneta, denominándose más abajo dicha regata de Basabe, Ugaran erreka, que pasa bañando los terrenos del caserío Udane) Urdaneta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 27

Urdanetasarobea (-a) basoa

Izen honen osagaiak Urdaneta eta sarobe generikoa dira, artikulua gaineratuta. Ikus Urdaneta.

Dokumentazioa: Urdanetta Sarobea (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 138 cargas de carbon en leña que se le vendieron en el partido de Urdanetta sarobea 1719/09/27)

Urkamendi erreka

Izenaren osagaiak urka hitza, berez jendea hiltzeko tokia izendatzen duena, baina toponimian horrelako itxura duten lekuak izendatzeko ere erabili izan dena eta mendi hitzak dira. Urkaerria Arabako Urkabustaizko auzo bat zen.

Dokumentazioa: Urcamendi (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Urkamendi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” paraje conocido por Osinbarrengo osiña, confluencia de la regata Urkamendi con el río Oria)

Urtzain baserria

Ikaztegieta mugakide duela, trenbidetik oso hurbil kokatutako etxea. Oria ibaia azpiko aldean duen baserri izen honen osagaiak ur eta zain “zaindari” hitzak dira. Inoiz baserriaren lurra izendatzeko ere erabili izan da izen hau.

Ahozko Aldaerak: Urtzain (Iturbe, M. C. / Muñoa 1947), Urtzain (Joxe Aldalur / Lopetedi 1911) Dokumentazioa: Urzain (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v en Urzain 1771/12/24) Urzain (Urtzain) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ursain (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Urtzain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Urtzain (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

28 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

Urtzainburu lur saila

Osagaiak aurrez azalduriko Urtzain eta buru (“gainalde”) dira.

Dokumentazioa: Ursainburu (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Urtzaingo ubidea ubidea

Izen honen osagaiak Urtzain, -ko leku-genitiboaren marka eta ubide generikoa dira, artikulua gaineratuta.

Ikus Urtzain.

Ahozko Aldaerak: Urtzaingo kanala (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939) Dokumentazioa: Urtzaingo ubidea (1993 Deiker/E.J. normalizatua)

Zelaitxo leku izena

Iruntxur-eko parajeetatik gertu, Albiztur du mugakide. Izenaren osagaiak zelai eta –txo atzizki txikigarria dira. Aipuek salatzen duten legez, izen honek hiru aldaera izan ditzake: Zelaitxoaga, zaharrena eta osatuena; zelaitxoa, agian amaieran –a artikuluaren ordez -a(g)a duena; eta egungoa Zelaitxo.

Zelai hitzak egun laua eta belartsua den lekua adierazten badu ere, antzina belardia besterik ez zuen adierazten. Mexikon bada Celaya izeneko herria, leku lau batean sortu zelako izen hori hartu zuena.

Aldaerak: Zelaitxoaga Dokumentazioa: Celaychoaga (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Celaychoa (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Zelaichoa (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Celaicho (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Zelaicho (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hasta llegar nuevamente al llano Zelaicho de Madariaga) Zelaitxo (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Zelatxo (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zelaitxoaga leku izena

Ikus Zelaitxo izen adierakidea.

Aldaba auzoa

Tolosako leku izenak - 29

30 - Tolosako leku izenak

Aldaba auzoa

ALDABATXIKI AUZOA Auzo izen honen osagaiak Aldaba (ikus sarrera hori) eta txiki izenondoa dira. Izenak berak dioen bezala, Aldabari itsatsita dagoen auzo txikia da. Aldabatxiki inguratzen duten herriak Albiztur, Alegia eta Altzo dira.

Bi izen kontrajartzen direnean, aski da bat markatzea. Hori dela eta, Aldabandi aldaera inoiz ageri bada ere, ez da zabaldu. Araban, esaterako, Miñaogutxi eta Miñao ditugu, erdaraz Miñano Menor eta Miñano Mayor eratan ezagutzen direnak.

Ahozko aldaerak: Aldaba txiki ballara, Aldabatxiki (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Aldava Chiquia (1323 ?? 1333 P. Gorosabel “Bosquejo...” 1853 D. Juan de Rojas de Mendoza, por escritura que se otorgó en Burgos, vendió a esta villa la tercera parte de los montes de Aldava chiquia) Aldaba Chipia (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT IPT 103 170,171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Aldaba Txiki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aldaba Txiki Bailara (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Aldaba Txiqui (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Aldaba-Txiki, Barrio (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Aldaba-Txiki (Gipuzkoako Errepideak, Foru Aldundia (1:100))

Aldabatxiki lur saila

Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa: Aldaba Txikia (1333 L.M.Mujika Euskal “Euskal toponimiazko materialeak”) Aldabachiquia (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Aldabatxiki (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Artzabaltza baserria

Tolosa, Alegia eta Altzo elkartzen diren gunetik oso hurbil dagoen baserria. Izen honen osagaiak harri, konposatuetan ar- itxura hartzen duena, zabal izenondoa eta –tza ugaritasun atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Artzabaltza (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Artzabaltza (D. Urretabizkaia) Dokumentazioa: Arzabalza (1623 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa determinó hacer en el termino de Arzabalza, donde había tierra de buena calidad, una tejería con su casa de habitación para el tejero) Arçabalça (1662 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 170 por medir las calzadas desde la fuente de Olarrayn a Arzabalza 1662/09/11) Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 31

Arzavalza (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 86 en la dicha cassa de Arzavalza 1667/09/23) Arzabalza (1704 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 315v Juan de Yrazuzta, inquilino de la casa de Arzabalza 1704/11/11) Arzabalza (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Arzavalza (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332v obra de cantería, carpintería y albañilería executadas en el caserío de Arzavalza 1771/12/24) Arzabalza (1807 P. Gorosabel “Bosquejo...” se colocó un mojon divisorio de la jurisdicción de Alegría cerca de la casería de Arzabalza) Arzabalza (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/09) Arzabaltza (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arzabalza (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Arzabalza (Artzabaltza) (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arzabalza (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Artzabaltza paper-fabrika paper-fabrika (des)

Artzabaltza baserritik gertu zegoen paper-fabrika. Ikus Artzabaltza baserriaz esan dena.

Ahozko aldaerak: Artzabaltza papelera (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Arzabalza (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Arzabalza, Papelera (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Artzabaltzaberri baserria

Ikus Muñolegor izen adierakidea.

Artzabaltzaerreka erreka

Ikus Muñolegorko erreka.

Artzabaltzaetxeberri baserria

Ikus Muñolegor.

32 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Artzabaltzasoroa (-a) zuhaitz-basoa

Artzabaltza, soro eta artikuluaz osatutako izena.

Dokumentazioa: Arzabalzasoroa (1930-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 78 ord. zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Artzabaltzatxiki baserria

Artzabaltza baserri izenari txiki izenondoa gehituta sor turiko izena. Garai bateko baserria bota egin zuten.

Ahozko aldaerak: Artzabaltzatxiki (Joxe Mari Lasa / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Arzabaltza-Chiqui (1881 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-7 carretera general y trozos comprendidos entre el puente de Arzabaltza-chiqui y el portal de esa villa 1881/06/11) Arzabalza-Chiqui (1885 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-7 las de pizarra dura de Arzabalza-chiqui 1885/05/27)

Bidaurreta baserria

Artzabaltza paper-fabrikaren parean kokaturiko baserria, ibaiaren beste aldean. Osagaiak bide eta aurre dira, lekua zein ugaritasuna adieraz dezakeen -eta atzizkia gaineratuta.

Isastegiabarrena ere deitu izan zaio baserri honi. Isastegi oinarrian duten baserri izenen kasuan, deigarria da barrena eta bekoa agertzea bi baserri ezberdin izendatzeko. Orain, inguruan barren gehiegi erabiltzen ez bada ere, oso hitz erabilia izan da “beheko” adierazteko eta toponimian erruz agertzen da: Barrenkale, Ezeizabarrena … Toponimo honen erdian ageri den artikulua ez da uste bezain arrotza. Izan ere, sarritan etxe izen batean oinarritutako izen berriek izen osoa, artikulua eta guzti, hartzen dute.

Aldaerak: Isastegiabarrena Ahozko aldaerak: Bideaurreta (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Bidaurretta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129 Reconocimiento de mojones del partido de Aldava) Vidaurreta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 33

Vidaurreta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Bidaurreta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegiabarrena edo Bidaurreta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bidaurreta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Bideaurreta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro....”)

Bideaurreta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Bidaurreta (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bideaurreta (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Bidaurreta soroa

Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Vidaurreta (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Bidaurretaurrea (-a) soroa

Bidaurreta baserri izena, aurre eta artikulua dira toponimo honen osagaiak.

Dokumentazioa: Vidaurreta-Aurrea (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Errotaberri errota

Toponimo gardena, azalpen berezirik behar ez duena. Albizturko errekaren ondoan kokatuta dagoen errota, Auzotxikiko Santa Barbara harrobiaren bestaldean.

Eihera honen inguruko datu gutxi ditugun arren, badakigu 1893-1895 urteen artean Felipe Leunda izan zela errotaria. 1909an Juan Maria Oiarbideren ondorengoak izan ziren errotako jabeak eta urtebete beranduago Jose Oiartzabal.

Errota publiko bezala Maria Oruezabalen izenean ireki zen eta horrela iraun zuen Remigio Oruezabal Begiristainen jabetza izatera igaro zen arte. Ondoren Francisco Oruezabal eta Martin Oruezabal izan ziren nagusiak. Azkenik, 1975ean eraitsi zen.

Ahozko aldaerak: Errotaberri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Errotaberria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Errotaberria (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

34 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Etxegorri borda

Txerritxulo ingurutik gertu dagoen borda hau aurri egoeran dago.

Ahozko aldaerak: Etxegorri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Ruinas (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Gaztañagaebakieta gaztainadia

Izen bitxia, zalantzarik gabe. Osagaiak, dena den, argiak: gaztaina hitza, -aga atzizkia, ebaki hitza eta ugaritasun nahiz leku adiera izan dezakeen –eta atzizkia. Zer nahi gisaz, berezia da bere egitura, -aga amaieran zerbait gehitzea ez baita ohikoa.

Dokumentazioa: Gaztañagaebakieta (<1863Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Gaztañasorokietaotzarain zuhaitz-basoa

Toponimo luze hau hezur-mamitzen duten osagaiak gaztaina (Castanea sativa) zuhaitz izena, soro hitza, -ki atzizkia, -eta atzizkia eta otzarain izena direla dirudi, baina datu nahikorik ez dugunez, ezin dugu ziurtzat eman. Pentsa genezake aurreko izenaren aldaera baten aurrean gaudela, herri etimologia dela medio aldatuta. Elipsiak horrelako hitz luzeak sortzeko aukera ematen digu euskaraz, beste hizkuntzetan ez bezala.

Dokumentazioa: Gastañasorokietaotzarain (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Goiko luberria (-a) larrea

Artzabaltza baserritik gertu, Alegia eta Tolosa bereizten diren gunean dagoen larrea. Lehen hitzaren osagaiak goi eta –ko leku genitibo kasua dira. Luberri hitzaren osagaiak lur, konposatuetan amaierako –rgaldu ohi duena, berri izenondoa eta artikulua dira. Izenak argi uzten duen bezala, luberri hitza mendian egindako soro berriak izendatzeko erabiltzen da.

Ahozko aldaerak: Goiko luberria (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Goiko luberria (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 35

Gure txokoa (-a) etxea

Gisa honetako etxe izenak berriki sortutakoak dira. Ikus Monteskue auzoko Gure Txoko izenean esaten dena.

Ahozko aldaerak: Gure txokoa (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Gure txokoa (Gure txokoa etxea) Dokumentazioa: Gure txokoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Intxaurmuintegi belardi eta gaztainadia

Isastegietxeberri baserritik gertu. Osagaiak intxaur eta muintegi dira.

Ahozko aldaerak: Intxormuttegi (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Intxur muttegi (Isastegi baserria) Dokumentazioa: Intxaurmutegi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Inchaur-Muti (1930 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Intxaurmutitegi (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Intxaurmutitegi (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iñolaki ordeka

Izen iluna.

Ahozko aldaerak: Iñolaki (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Inolaki (Isastegi baserria) Dokumentazioa: Inolaki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Iruetatxiki bizkarra

Intxaurmuintegi alboko bizkarra. Badirudi, hain zuzen, izenaren osagaiak hiru zenbatzailea, lekua zein ugaritasuna aditzera ematen duen -eta atzizkia eta txiki izenondoa direla. Deigarria da txiki agertzea handirik ez dagoenean.

Ahozko aldaerak: Irutatxiki (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

36 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Isastegi baserria(k) Isastegigoikoa eta Isastegibekoa

Ez dugu zehatz-mehatz jakiterik izan Isastegi baserri izena besterik gabe dokumentatua agertzen den kasuetan zein baserriri egiten dion erreferentzia. Batzuetan, badirudi oinarrian Isastegi izena duten baserri biak (Isastegibekoa eta Isastegigoikoa) biltzen dituela. Aipuak ikus.

Isats landare izena Retama sp. eta –tegi atzizkiaz osaturiko toponimoa. Landare hau erratzak egiteko erabili izan da eta tresna horri izena ere eman dio zenbait lekutan. Begi bistakoa da, halaber, abereen buztanarekin duen lotura.

Ahozko aldaerak: Isastegi (Joxe Mari Lasa / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Ysastegui (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 41 mandaron notificar a los huespedes de Ysastegui 1555/05/25) Ysastegui (1663 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 176v 1663/01/26) Isastegui (1679 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería que tenía diferencias jurisdiccionales con la villa) Isastegui (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa 1708/10/23) Isastegui (1719 Tolosako Udal Ar txiboa A-1-14 97 Libramiento a Joaquin Zubillaga y consortes por cuidar un vivero 1719/06/11) Ysastegui (1722 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 313v trasplante que an hecho…arrancados del vivero de sobre Ysastegui 1722/09/28) Isastegui (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v en el partido de Aldava hay en todo 97 mojones y de estos los 21 confinan con las cassas de Isastegui con la villa de Alegria 1728/09/28) Isastegi (1874-1875 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasaremos a unos 300 metros al S.O. de la cumbre de Miraleku o Marrubitako gaña siguiendo el lindero a continuación el borde del camino carretil que procedente de Olarrain e Isastegui se dirige a Aldaba Zarra) Izastegi (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa”)

Isastegiabarrena (-a) baserria

Ikus Bidaurreta.

Isastegiatariko basoa (-a) lur saila

Elipsiaz baliatuz sorturiko toponimo luze honen osagaiak Isastegi, atari, -ko leku genitiboa eta baso hitzak dira, artikulua gaineratuta. Euskaraz ohikoak dira baso > basu gisako ahozko aldaerak. Ikus Isastegi sarreran esan dena.

Dokumentazioa: Isastegiatarikobasua (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 37

Isastegibasoa (-a) belardia

Osagaiak, begibistakoak: Isastegi eta baso, artikulua gehituta.

Dokumentazioa: Isastegibasoa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 188 ord. zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Isastegibekoa (-a) baserria

Izen bereko baserri ezberdinak bereizteko, toponimian oso arrunta den egitura islatzen du: izena gehi ezaugarriren bat, hain justu. Kasu honetan behealdean kokatuta dagoenez, Isastegi izenari beko ezaugarria erantsi zaio.

Aldaerak: (Isastegierdikoa) Ahozko aldaerak: Isasteibekoa (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Isastegui de Medio (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129, Reconocimiento de mojones del parttido de Aldava 1719/09/27) Isástegui Becoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Isastegui Becoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Isastegibekoa edo Erdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ysasti Erdicoa (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/03) Isastegi-Bekoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Isastegui-Becoa (1930 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 caserío Isastegui-becoa del barrio de Aldaba) Isastegui-Becoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Isastegi Bekoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Isastegibekoa (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegi Bekoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Isastegiberri etxea (lehen baserria)

Ikus Isastegietxeberri izen adierakidea.

38 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Isastegiburu lur saila

Izenaren osagaiak, argiak: Isastegi eta buru (gainaldea).

Dokumentazioa: Isastegui Burua (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 145v Razon por menor de los trasplantes de robles y castaños hechos en el año ultimo 1719/09/28) Isasteguiburu (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v por arrancar del vivero de Osarain e Isasteguiburu, 1771/12/24)

Isastegielur soroa

Toponimo honetan Isastegi izenarekin batera elur daukagula dirudi, baina zail da horrela izatea eta gainera lekuko bakarra da. Litekeena da Isastegiburu izenaren okerreko idazketa izatea.

Dokumentazioa: Ysasteguielur (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Isastegierdikoa (-a) baserria

Ikus Isastegibekoa.

Isastegietxeberri etxea (lehen baserria)

Isastegi eta etxeberri hitzek osatzen dute toponimoa. Ahoz Murtzi bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Isastegiberri, Murtzi Ahozko aldaerak: Isasteiberri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Murtzi (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Isástegui Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Isastegui Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Isastegiberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegi-Berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Isastegiberri (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 16 ord. zenb. L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegui-Berri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Isastegi Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Isastegiberri (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 39

Isastegigoikoa (-a) baserria

Isastegi (ikus sarrera hori) jatorrizko izenari goiko ezaugarria erantsita sortutakoa.

Ahozko aldaerak: Isasteigoikua (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Isastegui de Arriva (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129 Reconocimiento de mojones del partido de Aldava 1719/09/27) Isástegui Goicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Isastegui Goicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Isastegigoikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegi-Goikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Isastegui-Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Isastegigoikoa (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Isastegi Goikoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Isastegiko txaraldea (-a) mendialdea

Osagaiak Isastegi (ikus dagokion sarrera), -ko leku genitiboa, txara (sastraka, erdarazko “jaral”) eta alde gehi artikulua dira.

Dokumentazioa: Isastegikotxaraldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Kanteraetxea (-a) etxea

Tolosatik Bidania alderako errepidearen albo batean kokatutako etxea. Izen gardena, kantera (“harrobi”), etxe eta artikuluaz osatua.

Ahozko aldaerak: Kantera etxea (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Kortazabal zuhaixka-basoa

Toponimo ezagun honen osagaiak saroi adiera duen korta, gaztelaniazko “sel”, eta zabal “hedadura handiko lekua” edo berriago “inguru laua, ordokia” esangura duen izenondoa dira.

Dokumentazioa: Kortazabal (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Kortazabal (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 34 ord. zenb.

L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 40 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Larrai basoa

Otzarain basoko zati den toponimo honen osagaiak ilunak dira.

Ahozko aldaerak: Larrai (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Larrai (Isastegi baserria) Dokumentazioa: Larrai (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Liñaputzueta putzua

Muñolegor baserritik hurbil dagoen putzua. Lehenengo osagaia “ehuna” adierazten duen liho hitza da, liho>liño>liña bilakatua eta, bigarrena, azalpen gehiegirik behar ez duen putzu. Bildu ostean, lihoa putzu batean eduki behar zen bi edo hiru hilabetez beratzen, gero haria egiteko.

Ahozko aldaerak: Liña putsu (Izagirre) Dokumentazioa: Linapuzueta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando el manantial de dicha regata cerca del pozo llamado Linapuzueta)

Marrubita tontorra

Ikus Miraleku izen adierakidea.

Miraleku tontorra

567 metroko garaiera duen mendi hau Alegiako mugatik zein Aldabakotik oso hurbil dago. Mugarrieta bezala ere ezagutzen da, eta Marrubita deitura ere izan du. Bigarren osagaia argia bada ere, leku, hain justu, lehenaren etimoa zalantzazkoa da. Baliteke erdarazko mira izatea, baina baita euskal bira hitza mira moduan agertzea. Ezkutatzen dena miru txoria, Milvus sp. izatea ere ez da ezinezkoa.

Marrubita izenaren osagaiak batetik, marrubi hitza, eta bestetik, leku edo ugaritasun kutsua izan dezakeen –eta atzizkia dira. Ikus Miraleku izen adierakidea.

Aldaerak: Marrubita, Mugarrieta Ahozko aldaerak: Miraleku (Langaurre etxea), Mugarrita (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928), Mugarrieta (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Miraleku (1799 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se nombró comisionado para reponer un mojón caído en el paraje llamaAldabatxiki

Tolosako leku izenak - 41

do Miralecu, confín divisorio de la villa de Alegría) Miraleku (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasaremos a unos 300 metros al S.O. de la cumbre de Miraleku o Marrubitako gaña siguiendo el lindero a continuación el borde del camino carretil que procedente de Olarrain e Isastegui se dirige a aldaba Zarra) Miraleku (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Marrubita (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Miraleku (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa” 1990)

Motxogoxoneta etxea

Aldabatxikira edo Bidania aldera joateko bidegurutzean kokatuta dagoen etxea. Osagaiak ilunak dira, baina badirudi izenaren lehenengo osagaia ezizen bat izan litekeela, Motxogoxo, segidan –ena atzizkia duela.

Ahozko aldaerak: Motxogoxoneta (Joxe Mari Lasa / Isastegi 1924)

Mugarrieta tontorra

Izen gardena: mugarri hitzaz eta lekua zein ugaritasuna adieraz dezakeen –eta atzizkiaz osatua. Ikus Miraleku izena.

Muñolegor baserria

Gaur egunean arditarako erabiltzen den baserri hau Isastegibekoa baserritik gertu dago. Osagaiak muino hitza, muño bilakatua bustidura medio, eta lehor izenondoa dira. Euskaraz, ahozkotasunean eskuarki, ohikoa da bi bokalen arteko –h- a –g- bihurtzea. Honen lekuko garbia, besteak beste, Legorreta.

Aldaerak: Altzabaltzaberri, Artzabaltzaetxeberri Ahozko aldaerak: Muñoleor, Artzabaltzaberri, Artzabaltzaetxeberri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Arzabalza Echeberri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Muñolegor o Venta de Garayalde (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arzabalza Berri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arzabaltzaberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arzabaltza-Etxeberri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arzabalzaberri (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L.M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Muñolegor (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

42 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Muñolegor (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Muñolegor (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Muñolegorreko erreka erreka

Muñolegor baserriaren ondotik pasatzen den erreka. Ikus Muñolegor.

Aldaerak: Artzabaltzaerreka Ahozko aldaerak: Muñolegorko erreka (Izagirre), Artzabaltzaerreka, Muñoleorkoerreka (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Muñolegorko erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Munsala leku izena

Toponimo iluna, gaur egun ezagutzen ez dena.

Dokumentazioa: Munsayo (1852 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-9 desde el puente de Ycasteguieta a los caserios del Barrio de Aldava en el punto llamado Munsayo 1852/08/14) Munsal (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/09) Munsal (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/20) Munsal (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” en el río Oria en el punto llamado Munsal)

Murtzi etxea (lehen baserria)

Ikus Isastegietxeberri.

Murtziko erreka erreka

Isastegietxeberri baserriaren inguruko erreka. Ikus Murtzi.

Ahozko aldaerak: Murtziko erreka (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 43

Otzarain baserria (lehen errota)

Izen honen osagaiak otso eta haran-en aldaera den -arain (Asteasuran, Asteasuarain...) dira, ‘otsoen harana’, alegia. Lehen osagaia antroponimoa ere izan liteke, baina horrelakoetan normalean Otxoa dugu, ez Otsoa. Aurkitutako lekukotzek argi erakusten digute Otsarain>Otzarain aldaketa XVIII. mendean hasi eta XIX.ean erabat arrunt egin zela. Aldaketa honen arrazoia ez dakigu, agian otzara “ogia eramateko saskia” hitzarekiko herri-etimologia.

Albiztur alderako bidean kokaturiko baserria.

“El molino llamado Osarain, aunque bastante antiguo, debe ser no obstante, de epoca mas reciente que los tres precedentemente esplicados. Parece que en un tiempo bubo ferrería en el sitio que ahora ocupa, segun se indica en las actas de 23 de Julio y 31 de Octubre de 1612, en cuya epoca se trató de hacerla de nuevo con el objeto de aumentar las rentas de la villa y su vecindario, y para consumir los montes de Aldava y otros del territorio del mismo pueblo. Se calculó su coste por inteligentes en 2000 ducados, dando a la villa el maderamen; pero se desistió luego del proyecto á causa de otros gastos mas precisos que ocurrieron. Sin duda se construyó este molino cuando se destruyó la ferrería antigua; y si bien no se descubre la epoca fija en que esto tuvo lugar, a lo menos hay razón de su existencia en 1612. Aparece tambien que en 1703 se ejecutaron en él varias obras de consideración, principalmente la presa y anteparas destrozadas en el año anterior. Este establecimiento fué vendido por la villa en publica almoneda a Don Jose Joaquin de Mendia en la suma de 54679 reales, de que se otorgó escritura en 12 de Setiembre de 1811 ante Don Ramon Antonio de Goivideta.” Pablo Gorosabel “Bosquejo...” .

Ahozko aldaerak: Otzaraingo errota, Otzarain (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Otzarain (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Otzarain errota (A. Muñagorri), Otsain (Lizartza, J. / Alejonea 1926) Dokumentazioa: Osarain (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 70v los que muelen trigo y otras ceberas en Osarain 1556/01/16) Osarayn (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 69 acerca de la maquilla que se lleba en el molino de Osarayn 1556/01/11) Ossarain (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 70v la maquilla de las çeberas que molieren en el dicho molino de Ossarain 1556/01/16) Ossarayn (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 70v en el dicho molino de Ossarayn 1556/01/16) Osarain (1612 P. Gorosabel “Bosquejo...” estaba en sitio en que antes hubo ferreria) Ossarain (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 84 Libramiento por la detencion del molino de Ossarain 1658/09/20) Otsarain (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 270v una rueda nueva y remiendos del molino de Otsarain 1672/04/05) Otzarain (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25v Libramiento a Bartolome Urdapilleta a cuenta de labradas, desde Otzarain hasta Alegria 1753/09/02) Otarain (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Osarain (1811 P. Gorosabel “Bosquejo...” lo vendió la villa a D. Jose Joaquin de Mendia por 54.679 reales) Osarain (1837 P. Gorosabel “Bosquejo...” los carlistas llegaron a fusilar junto al molino de Osarain a dos pobres mujeres de esta villa que habian salido a traer leña ) Otsaingo Errota (1847 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” ) Otzarain (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Otzarain (Osarain) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otzarain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

44 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Otzarain lur saila

Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Osarain (1625 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa poseía terrenos concejiles en Osarain y otros términos) Osarain (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v por arrancar del vivero de Osarain e Isasteguiburu 1771/12/24) Otsarain (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Otzarainbaso basoa

Isastegi eta Albizturko errekaren arteko basoa dugu. Izen honetan islatzen den egitura erruz errepikatzen da Euskal Herriko toponimian. Baditugu, besteak beste, Abadiñobaso edo Dallobaso. Ikus Zabalabaso sarreran esaten dena.

Ahozko aldaerak: Otzainbaso (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Otzarainbaso eta Aierdi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otzaraingobasoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otzarain Baso (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Otzarainbasoa (1989 L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Otzarainbekoa (-a) errota

Egun deseginda dagoen errota hau Bentaundiko gurutzebidean kokatuta zegoen.

Otzarainerdikoa (-a) baserria

Izenaren osagaiak argiak dira, Otzarain, erdi, -ko eta artikulua.

Dokumentazioa: Otzarainerdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otzarain Erdikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 45

Otzaraingo erreka erreka

Oro har, erreka izenak sortzeko euskarak gehien erabiltzen duen egitura izenari zuzenean erreka hitza eranstearena da, Aingiraerreka esaterako. Kasu honetan, ordea, -go leku genitibo marka eta guzti agertzen da.

Dokumentazioa: Osarain (1708 Declaración...vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa -Escribano Jose Antonio de Maiz 1708/10/23) Otsarain (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Otsaraingo erreca (1847 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” ) Otzarain (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Otzaraingoikoa (-a) baserria (lehen errota)

Osagaiak Otzarain izena, goi eta –ko atzizkia dira, artikulua gehituta. 1804an eraiki zen Ibar jaunaren paper-fabrikak 1936. urtera arte iraun zuen bertan. 1953an errotaria Migel Azurmendi zela badakigu.

Egun deseginda dago.

Ahozko aldaerak: Otzaingoikua (Lasa, J. M. / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Otzarain Garaikoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Otzaraingoikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otzarain Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkar tea)

Otzarainurondo etxea

Motxogoxoneta etxetik gertu dago. Otzarain izenari, ur hitza, hemen ibai adierakidea dena, eta ondo atzizkia erantsita sorturiko etxe izena, errekaren alboan kokatuta baitago.

Ahozko aldaerak: Otzarainurondo (Joxe Mari Lasa / Isastegi 1924) Dokumentazioa: Otzarainurondo (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

46 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

Sagastizarra (-a) leku izena

Txerritxulo ingurutik hurbil dagoen leku izena. Osagaiak begibistakoak: sagasti, zahar izenondoa eta artikulua.

Ahozko aldaerak: Saastizarra (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Txerritxulo zokoa

Muñolegor baserri inguruko aurkintza. Osagaiak zerri, Tolosan txerri, jakina, eta zulo, ahozko bustidura medio, txerritxulo bilakatu dena.

Ahozko aldaerak: Txerritxulo (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Ugalde etxe

Ugalde deitura oso hedatua dago Euskal Herrian, izen hau duten etxe asko baitaude bazterretan.

Toponimo honen osagaiak ur > ug- eta oso maiz atzizki bezala erabiltzen den alde- (Arralde, Mendialde, Zubialde...) dira.

Dokumentazioa: Casa Nueba Ugalde (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ugalde (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zabalabaso basoa

Euskaraz, mendian landu gabeko eremuak izendatzeko, behin eta berriz errepikatzen den joskeretako bat `izen berezia gehi baso´ egitura da. Gure kasuan, zabal izenondoa, artikulua eta baso hitza ditugu; zernahi gisaz, Zabala-k artikulua gorde duenez, deitura dela pentsa dezakegu Zabalaren basoa adiera duela.

Ahozko aldaerak: Zabalabaso (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928)

Zubiaurre baserria

Gurean deitura arrunta ere baden baserri izen honen osagaiak zubi eta aurre dira.

Dokumentazioa: Zubiaurre (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Zubiaurre (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24).

Aldabatxiki

Tolosako leku izenak - 47

48 - Tolosako leku izenak

Aldabatxiki

AUZOTXIKIA Urkizuko igoeran kokaturiko baserriek osatzen duten auzo txikia dugu. Aldabatxiki, Urkizu eta San Esteban auzoak ditu mugakide. Mende eta erdi baino ez du auzo izen honek, baina bere baitan biltzen ditu Tolosako izenik ezagunenetariko bat duten baserriak, Ezeiza-dunak, hain juxtu. Hori dela eta, pentsa liteke, hipotesi hutsa izan arren, lehenago inguru honen izena Ezeiza zela.

Ahozko aldaerak: Auzo txikia (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Auzo txiki (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Auzotxikia (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Auzochiquia ( 1809 Tolosako Udal Artxiboa A-1-56 266 componer en auzolan una camino carretil que desde Auzochiquia se dirige a Azpeitia 1809/07/03) Auzochiquia (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa” ) Ausochiquia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” la fuente de Artocha iturri, con hermoso lavadero. Esta fuente da lugar a la regata de Sogiñ-erreka, cuyo curso seguiremos hasta su confluencia con la regata de Albiztur junto al caserío Errondosoro del barrio Ausochiquia) Auso Txikia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Auzo Txikia (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Auzo-Txiquia (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Aingerusoroa (-a) zuhaixka-basoa

Esolaga baserriaren inguruan dagoen baso izen honen osagaiak aingeru, soro eta artikulua dira. Ezin jakin aingeru hori pertsona izena den edo bidean dabilenari babesa ematen dion aingeru guardakoa den.

Dokumentazioa: Aingerusoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Albizturko erreka erreka

Albizturretik datorren erreka honek Artutxaiturri iturrian jaiotzen den Sorginerrekarekin bat egiten du Errondoso baserritik gertu. Albiztur, -ko leku genitibozko marka eta erreka osagaiez eratutako toponimoa.

Aldaerak: Aisturtzi Ahozko aldaerak: Albizturko erreka (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928), Albizturko erreka (Lasa, J. M. / Isastegii 1924) Dokumentazioa: Albiztur (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Albiztur (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” la fuente de Artocha iturri, con hermoso lavadero. Esta fuente da lugar Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 49

a la regata de Sogiñ-erreka, cuyo curso seguiremos hasta su confluencia con la regata de Albiztur junto al caserío Errondosoro del barrio Ausochiquia) Albizturko Erreka (1984 Oriara ezkerretik Olarrainen) Albizturgo Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Arrillagasaletxe baserria

Santa Barbara harrobitik gertu dagoen baserria. Izenaren osagaiak Arrillaga, jatorriz Pasaia eta Usurbilgoa den deitura, eta “abere etxea” adiera duen saletxe hitza dira.

Ahozko aldaerak: Arrilla saletxe (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Dokumentazioa: Arrillaga-Saleche (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arrillaga (Saletxe) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...)

Arrillaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkar tea)

Auzotxikia (-a) auzoa

Ikus kapitulu honen sarrera.

Azurtzia (-a) baserria

Dokumentazioari erreparatzen badiogu, Azurtzia baserri izenaz gain Azurtziaundia ere agertzen zaigu, kasu bakar batean bada ere. Gertaera honek baserri izenek sorrarazten dituzten arazo handienetako bat islatzen du ezbairik gabe. Askotan ezin jakin izen bera oinarrian duten baserri izendapenen erlazioa zein den, tamalez garai bateko desagertutako baserri zenbaiten lekukotza ez baitugu. Kasu honetan, pentsa liteke Azurtzia eta Azurtziaundia baserri berberak direla, azken hau 1860.urtean zenbatutako baserrien idatzi batean baino ez baita ageri. Gainera, aipatu urteko baserri zenbaketan ez da Azurtzia forma jasotzen eta, hortaz, zilegi da baserri beraren aldaerak direla pentsatzea. Izan ere, gainontzeko baserri izenen bilketetan Azurtzia da dokumentatzen den izendapen bakarra.

Ahozko aldaerak: Azurzi (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928), Azurzi (Saletxe etxea), Azurtzi (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Asurçia (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 41 este dia mandaron notificar a los huespedes de Asurçia 1555/05/25) Assurcia (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) 50 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Azurcía (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Azurci aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Azurtzia (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Azurzi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Azurzi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Azurzi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Azurtzialdea (-a) lur saila

Azurtzi, alde eta artikuluaz eratutako izena. Ikus Azurtzia baserri izena.

Dokumentazioa: Azurzialdea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Azurtziko errota errota

Ikus Errota izen adierakidea.

Balerdi baserria

Tolosatik Bidania edo Azpeitia alderako bidea hartzean, eskuinaldean dagoen lehena. Deitura ezaguna dugu. Altzan bada izen hau duen baserria. Bigarren osagaia gardena bada ere, -erdi, lehenengoa iluna da.

Ahozko aldaerak: Balerdi (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Balerdi (A. Muñagorri), Balerdi (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Balerdi (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v con los Munitas, Ezeyza y Balerdi, 17 mojones 1728/09/28) Balerdi (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Valerdi (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Balerdi (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/18) Balerdi (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R. D. de 30.08.1889 1889/10/2) Balerdi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Balerdi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...)

Balerdi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Balerdi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Balerdi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 51

Balerdialdea (-a) leku izena

Osagaiak Balerdi baserri izena, alde eta artikulua dira. Ikus Balerdi baserriaren sarreran esan dena.

Dokumentazioa: Balerdi-Aldea (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Balerdi (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 cantera de piedra caliza en el punto llamado Balerdi, pertenecido de la casería del mismo nombre, sito en la carretera de Azpeitia y a 100 m. aprox. de su encuentro en la general Irún-Madrid) Balerdi (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 60 ord. zenb.

L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Basobarrena (-a) leku izena

Albizturko lurrekin muga egiten duen aurkintza honek pinu-sailez osaturiko baso eremua du. Osagaiak argiak dira: baso, barren eta artikulua. Bigarren osagaia, barren, hain juxtu, orain hain ohikoa ez bada ere, erruz agertzen da dokumentatuta eta “beheko” adiera du.

Ahozko aldaerak: Basobarrena (Arantzabe etxea) Dokumentazioa: Basobarrena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Bentazar etxea

Ikus ezazu Errondosoroko benta.

Bidanizuloa (-a) putzua

Errotaurre eta Errotazar baserrietatik gertu dagoen putzua. Osagaiak Bidania herri izena, zulo hitza eta artikulua dira. Aztergai dugun toponimoak jasotzen duen herri izenaren XVI. mendeko aipamen batean, Gasteizen, Vidanico agertzen da dokumentatua.Tolosan eta inguruetan Bidani-tik Biañi-ra aldatu badugu ere, bertan Bini esaten dute. Kasu honetan Bidania herri izena agertzeko arrazoia argia da: Bidanirako bidean kokatuta dagoen putzua da.

Ahozko aldaerak: Biañi-zuloa (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910)

52 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Birabe baserria (des)

Desagertutako baserria. Dokumentazio urriak ez digu gauza handirik argitzen, baina pentsa genezake bira eta –be (behe) direla osagaiak.

Ahozko aldaerak: Birabe (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Birabe (A. Muñagorri), Birabe (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Birabe (desagertua) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Birabe (desagertua) (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Errondosoro baserria

Albizturreko lurrekin muga egiten duen baserria. Errando / Hernando pertsona izena eta soro hitza dira toponimoaren osagaiak. Errondosoroetxe izendapena badirudi baserri izen honen aldaera izan daitekeela. Hain zuzen, a>o aldaketa asimilazioa gauzatu da.

Deitura ezaguna Tolosan.

Ahozko aldaerak: Errondosoro (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Errondosoro (Arantzabe etxea), Errondosoro (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Herrandosoro (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 41 este dia mandaron notificar a los huespedes de Herrrandosoro 1555/05/25) Hernandosoro (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 81 la hechura de las calçadas que hay desde Olarrayn hasta Hernandosoro 1556/03/20) Hernandosoro (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” ) Hernandosoro (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 132 los robles que se le dieron en el partido de Aulda (?) y frentte de Hernandosoro 1719/09/27) Ernandosoro (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4 lib. 118 or L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak” ) Errandosoro (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Errandosoro (Errondosoro) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Errondosoro (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Errandosoro-Etxe (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Errondosoro (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Errondosoro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” la fuente de Artocha iturri, con hermoso lavadero. Esta fuente da lugar a la regata de Sogiñ-erreka, cuyo curso seguiremos hasta su confluencia con la regata de Albiztur junto al caserío Errondosoro del barrio Ausochiquia) Errondo Soro (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Errondosoro (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Errondo Soro (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 53

Errondosoroaldea (-a) zuhaitz-basoa

Errondosoro baserri izena eta atzizki bezala asko erabiltzen den alde dira toponimoaren osagaiak, artikulua gaineratuta. Ikus Errondosoro baserriaz esan dena.

Dokumentazioa: Errandosoroaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Errondosoroaurrea (-a) zuhaitz-basoa

Osagaiak argiak dira, Errondosoro, aurre eta artikulua. Ikus Errondosoro.

Dokumentazioa: Errandosoroaurrea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Errondosoroauzkoa (-a) lur saila

Errondosoro, haruzko eta artikulua dira toponimoa osatzen duten osagaiak. Haruzko hitzaren tarteko – r- aren galera arrunta da ahozko hizkeran. Ikus aurrekoak.

Dokumentazioa: Errondosoroauzkoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Errondosoroko benta baserria

Garai batean benta izandako etxea. Izen gardena, argibide gehiegirik behar ez duena.

Aldaerak: Bentazar Ahozko aldaerak: Errondosoroko benta, Bentazar (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916), Bentazar (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928) Dokumentazioa: Errandosorokobenta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bentaernandosoro (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 54 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Errandosoro-Bentatxo (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Benta Zar (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Bentazar (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Benta Zar (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Errondosorozarra (-a) baserria

Desagertutako baserria. Osagaiak Errondosoro baserri izena, zahar izenondoa eta artikulua dira.

Ahozko aldaerak: Errondosoro zarra (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Dokumentazioa: Errandosoro-Zarra (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2)

Errota baserria

Errotazar bezala ere ezagutzen den errota hau Tolosatik Albiztur alderako bidean dago kokatuta, aurri egoeran dagoen Errotaurre baserriaren ondo-ondoan. 1625ean Isastik Assurcia oinetxearen berri ematen digu eta badirudi 1792an, artean, ez zela inor bizi errotan. 1799an Pedro Ignacio Iartza zen errotaria eta 1910. urtean Azurtziko errotaren jabea Gabriel Garmendi dugu. 1956an egin zen irin-errota publiko, Gregorio Garmendia errotari zuela, eta 1969. urtera arte iraun zuen. Egun deseginda dago.

Ikus Aldaba auzoko Igeratxulo sarreran *igera-ri buruz esandakoa.

Aldaerak: Azurtziko errota, Errotazar Ahozko aldaerak: Errota (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916), Azurtziko errota (Arrue, P. / Muñaburuazpi (Albiztur) 1928) Dokumentazioa: Azurci (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Azurzi (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 151 ord. zenb L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Errota (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 55

Errotaurre baserria

Aurri egoeran dagoen baserria. Izen gardena, bestetik, azalpen handiegirik behar ez duena.

Ahozko aldaerak: Errota aurre (Errotaurre baserria), Errotaurre (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Errota Aurre (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Errotaurre (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Errotaurre (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Errotaurre (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Errota Aurre (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Errota Aurre (desaparecido) (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Errotaurreko harkaitza (-a) haitza

Errotaurre baserri izena, -ko leku genitiboa, harkaitz hitza eta artikulua dira toponimo honen osagaiak.

Dokumentazioa: Errota-Aurreko-Arkaitza (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2)

Errotaurreko txokoa (-a) belardi eta harkaiztegia

Osagaiak, Errotaurre baserri izena, -ko leku genitiboaren marka, txoko hitza eta artikulua dira.

Dokumentazioa: Errotaurrekotxokoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Errotaurreko txuloa (-a) gaztainadia, lur landugabea eta harkaiztegia

Aurreko bien egitura berbera jarraitzen duen toponimoa. Aldatzen dena, zulo hitza da, bustidura medio, txulo bilakatu dena.

Dokumentazioa: Errotaurrekotxuloa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

56 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Eskola etxea

Munitabarrena eta Munitagoikoa baserrien artean kokatuta dagoen etxea, garai batean eskola izandakoa.

Ahozko aldaerak: Auzo txikiko eskola (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Eskoletxe (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Eskola (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Esolaga baserria

Urkizu hegoaldean kokatuta dagoen baserri honetan egun ez da inor bizi.Toponimo honen osagaiak erdaraz “estaca” adiera duen hesola hitza eta –aga atzizkia dira. Lehen aipamena 1625. urtekoa da eta dokumentatzen den forma Esolaga da, hain juxtu. Atzizkidun forma XX. mendera arte. mantentzen da, baina geroztik gehien errepikatzen dena atzizkirik gabeko Esola aldaera da. Adibide hau –aga amaierak maiz sorrarazten dituen nahasketen lekuko baino ez da. Oinarrian atzizkia dutenei kentzeko joera izaten da eta, alderantziz, -aga atzizkia ez duten formei berau eranstekoa, ustez atzizkidunak direnean. Kasu honetan toponimoak jasandako bilakaera aintzat hartuz, -aga-dun jatorrizko forma lehenestea iruditu zaigu egokiena.

Ahozko aldaerak: Esola (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Esola (Arantzabe etxea), Esola (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Esolaga (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Esolaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Esolaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ezolaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Esola (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Esola (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Esola (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 57

Esolagaldea (-a) gaztainadia, sagastia eta belardia

Auzotxikia aldeko gaztainadi, sagasti eta belardia. Osagaiak Esolaga baserri izena, alde atzizkia eta artikulua. Ikus Esolaga.

Dokumentazioa: Esolaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Esolagaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Etxeberri baserria

Izen argia, etxe hitzaz eta berri adjektiboaz osatua.Toponimo gardena izateaz gain, Euskal Herrian nonahi aurki dezakegun toponimo horietakoa dugu. Horren ondorioz, euskal deiturarik arruntenetako bat da.

Ahozko aldaerak: Etxeberri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Etxeberri (A. Muñagorri), Etxeberri (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Echeverri de Ansochiqui (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Echeverri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D -3-2) Ezeizaetxeberria edo Ezeizaondoetxeberria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeberri-Ausotxiki (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Etxeberri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Etxeberriaurrea (-a) gaztainadi eta hariztia

Otzarain aldeko gaztainadi eta hariztia. Etxeberri, aurre ata artikulua ditugu toponimoaren osagaiak.

Dokumentazioa: Etxeberriaurri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeberriaurrea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

58 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Etxetxo baserria

Urkizurako igoeran kokatutako baserria. Osagaiak etxe eta –txo txikigarria dira. Balerdietxetxoa bezala ere inoiz dokumentatu da.

Ahozko aldaerak: Etxetxo (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Etxetxo (A. Muñagorri), Etxetxo (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Echecho (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Echecho (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Balerdietxetxoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Balerdietxetxoa edo Etxetxo (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxetxo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxetxo (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Etxetxo (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Etxetxoaldea (-a) laborelurra

Toponimo argia: Etxetxo baserri izena, alde atzizkia eta artikulua.

Dokumentazioa: Etxetxoaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Etxetxoatari soroa

Etxetxo izena daraman baserri inguruko soroa. Izenaren osagaiak argiak dira: Etxetxo eta atari.

Dokumentazioa: Etxetxoatari (1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 59

Ezeizabarrena (-a) baserria

Ezeiza, barren eta artikuluaz osaturiko baserri izena, inoiz Ezeizaazpikoa bezala ere dokumentatu dena.

Bigarren osagaia hainbatetan agertzen da dokumentatua: Kalebarrena, Basobarrena…

Pentsa liteke Ezeiza izenaren oinarrian zezen hitza dagoela eta hasierako kontsonantearen galera izan dela, Ezenarroren kasuan bezala. Zezen hitzaren eta –(t)za atzizkiaren arteko –i- bokalak, ordea, interpretazio hau iluntzeaz gain, zaildu ere egiten du.

Bestalde, oinarrian izai, izei (“abeto”), *ezei dagoela pentsatzea ez da oso fidagarria, Gipuzkoan ez delako izai (Abies alba) zuhaitzik egon.

Amaierari dagokionez, oinarrian –tza dagoenik ezin genezake ziurtasunez esan, ez baita hala ahoskatzen.

Zernahi gisaz, –t-ren galera erdararen eraginaren edo aurreko –z-ren asimilazioaren ondorio izan liteke.

1025eko Hezizarai eta Hezizazabal izenak honekin loturik daudela dirudi.Tamalez, izenen artean 500 urteko hutsunea dugu.

Ahozko aldaerak: Ezeizabarrena (A.Muñagorri), Ezeizabarrena (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Eçeiças (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 41 este dia mandaron notificar a los huespedes de 1555/05/25) Eceiza (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Eceiza Azpicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Ezeiza Barrena (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 4 dueño de la cassa de Ezeiza barrena de esta villa 1701/10/02) Ezeizabarrena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Ezeyza (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v 1728/09/28) Eceizabarrena (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partido de Belauriote y Hernio) Eceizabarrena (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en las jurisdicciones siguientes: 2 en Eceizabarrena 1771/12/24) Ezeizabarrena (1775 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eceiza-Barrena (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Eceizabarrena ( 1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ezeitza-Barrena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ezeizabarrena (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Ezeizabarrena (1989 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas 5.lib. 106.zenb. 62. or. y Maria de Bengoechea su muger contrayentes mancomunados vecinos de la misma villa, hipotecaron la casa solar de Ezeiza barrena con sus huertas y demas pertenecidos) Ezeizabarrena ( 1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

60 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Ezeizabarrenaldea (-a) lur saila

Ezeizabarrena baserri izena eta alde osagaia dira aurkintza honen osagaiak, artikulua gehituta.

Dokumentazioa: Ezeizabarreanaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ezeizabitarte baserria

Ezeizabarrena eta Ezeizagoena baserrien artean kokatuta dagoen baserria. Osagaiak Ezeiza eta bitarte dira. Ikus Aldaba auzoko Ezeiza sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Ezeiza bitarte (A.Muñagorri), Ezeizabitarte (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Ezeiza Bitartea (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 4 dueño de la cassa de Ezeiza bitartea 1701/10/02) Ezeizabitarttea (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Ezeizabitartea (1768 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 34.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eceizabitarte (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ezeizabitartea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ezeitza-Bitarte (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ezeiza Bitarte (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Ezeizagoena (-a) baserria

Ezeiza, goien eta artikuluaz osatutako baserri izena.

Inguruan ditu oinarri bera duten Ezeizabarrena eta Ezeizabitarte baserriak.

Ahozko aldaerak: Ezeiza goena (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Ezeiza goena (A. Muñagorri), Ezeizagoyena (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Eceiza Garaicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Eceiza Goena (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Eceiza-Goyena (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ezeizagoena (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ezeizagoiena (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 61

Ezeitza-Goena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Eceiza Goena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ezeiza Goena (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Ezeizagoenaldea (-a) belardi eta laborelurra

Toponimo gardena, Ezeizagoena baserri izena, alde atzizkia eta artikuluaz osatuta.

Dokumentazioa: Ezeizagoenaldea eta Lanberria (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ezeizagoikoa (-a) belardi eta laborelurra

Izenaren osagaiak Ezeiza eta goiko dira, artikulua gehituta.

Dokumentazioa: Ezeizagoikoa (1989 L. M. Mujika Euskal toponimiazko materialeak II Alea)

Gaztañailagereta lur saila

Azurtzia baserriaren ondoko aurkintza.Toponimo luze honen osagaiak gaztaina, hil, ager eta hainbatetan ageri den –eta atzizkia dira.

Dokumentazioa: Gastañailagereta (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 132 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Hezizarai leku izena

Hezizazabal izenarekin batera jasotako toponimorik zaharrena dugu hauxe. Zehazki kokatzerik izan ez badugu ere, oinarrian Ezeiza duten baserrien ingurua izendatzeko erabilitako izena dela pentsa liteke.

Izenaren osagaiak, badirudi, Ezeiza eta garai hitza direla. Lehen osagaiaren gainean argibide gehigo izateko, ikus Ezeizabarrena sarrera.

Argentinan bada Ezeiza izeneko 30.000 biztanletako hiria, Buenos Airesetik 35 kilometrora.

Dokumentazioa: Heçiçaray (1025 Escritura de donación del Monasterio de San Salvador de Ollazabal a San Juan de la Peña RIEV 22 (1931)368) 62 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Hezizazabal leku izena

Aurreko izena bezala, bildutako toponimoen artean urte gehien dituena eta hau ere zehatz-mehatz kokatzerik izan ez duguna. Osagaiak Ezeiza eta zabal adjektiboa dira. Ikus Ezeizabarrena sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Heçiçaçaual (1025 Escritura de donación del Monasterio de San Salvador de Ollazabal a San Juan de la Peña RIEV 22 (1931)368)

Igaranen ur-biltegia (-a) ur-biltegia

Errondosoro baserritik gertu dagoen ur-biltegia. Lehen osagaiari dagokionez, i(h)ra, igara, *i(h)era eta *igera bezalako formak ei(h)o, e(h)o, i(g)o-tik (erdarazko “moler”-etik) eratorritakoak direla esan genezake, eta -era atzizkiak, bestalde, toki adiera eransten die. Litekeena da latineko rotam-etik datorren errota izena ere garai hartan erabiltzea eta denboran zehar *i(h)era bezalakoak desagertzea. Igara hitzari, bestetik, –en genitibo atzizkia gaineratu zaio.

Ahozko aldaerak: Igaranen depositua (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Dokumentazioa: Deposito subterraneo (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Larrain gaztainadi eta iradia

Larrain hitzak “garia eultzitzeko lekua” esan nahi du. Ezaguna da, ildo beretik, Nafarroako Larrain-dantza.

Ahozko aldaerak: Larrain (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Larrain (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Larrain (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Larraingaraikoa (-a) baserria

Munitaberri baserritik hurbil kokatuta dago. Osagaiak larrain, garai, -ko leku genitiboaren marka eta artikulua. Ikus Larrain. Deigarria da, ahoz gain agertzea eta, idatziz, garaiko.

Ahozko aldaerak: Larraingaiñ (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Larraingaraikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 63

Munitabarrena (-a) baserria

Beste hainbat baserri izenek erakusten duten egitura berbera jarraitzen du honek ere: Ezeizabarrena, Basobarrena, Kalebarrena…Ezeizabitarte eta Ezeizabarrena baserriak ditu alboan.

Lehen osagaiak oinarrian –nn- duela pentsatu behar dugu.

Izan ere, hala ez balitz, Muita bilakatuko baitzen. Honek azalduko luke, halaber, lehen aipuko –ñ-.

Munitaazpikoa eta Munitabekoa izendapenak ere jaso ditu baserri honek eta baita erdarazko plural marka erantsita duena ere, goiko eta beheko baserriei erreferentzia egiten diola.

Ahozko aldaerak: Munitabarrena (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Munitabarrena (A. Muñagorri), Munitabarrena (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Muñita (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Munitas (Munita eta Munita goikoa) (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 las dos Munitas Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Munitas (Munita eta Munita goikoa) (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v con los Munitas, Ezeyza y Balerdi, 17 mojones 1728/09/28) Munita de Abaxo (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Munitabarrena (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 8 en Munitabarrena 1771/12/24) Munita (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 2 en Munita 1771/12/24) Munita (Bekoa) (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas.4 lib. 108 zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5 lib. 15 zenb. 10 or. hipotecó la casería llamada Munita con todos sus pertenecidos sitos en jurisdición de esta dicha villa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Azpicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Munitabarrena (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Munita (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Munita Barrena (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Munita (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Munita Barrena (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

64 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Munitaberri baserria

Larraingaraikoa baserriaren ondoan dago. Munita baserri izenari berri adjektiboa erantsita sorturikoa.

Ahozko aldaerak: Munitaberri (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Munitaberri (A. Muñagorri), Munitaberri (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Munita Berria (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Munitaberria (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Munita Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Munita Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Munita Berria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Munita Berri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Munitaberria (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Berri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Munitagaraikoa (-a) belardi, sagasti eta laborelurra

Izenaren osagaiak Munita baserri izena, garai, -ko leku genitibo marka eta artikulua dira.

Dokumentazioa: Munitagaraikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Munitagoena (-a) belardi eta laborelurra

Munita baserri izena, goi, -en genitiboa eta artikulua dira toponimo honen osagaiak.

Dokumentazioa: Munitagoena (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 65

Munitagoikoa (-a) baserria

Larraingaraikoa baserriaren inguruan kokatuta dago. Osagaiak argiak dira: Munita baserri izena, goi, -ko leku genitiboaren marka eta artikulua. Munitagaraikoa eta Munitaerdikoa aldaerak ere dokumentatzen dira.

Ahozko aldaerak: Munitagoikoa (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Munitagoikoa (Koldo Arzelus), Munitagoikoa (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Munita de Arriba (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 tres terrenos concejiles de la montaña de Ernio en la parte de Aguiñeta, también pegante a las heredades de Artucha y Gorostizu, a cambio de otro terreno concejil que esta sobre la caseria de Munita de Arriba 1655/05/29) Munita del Medio (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Munita Garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Munita Garaycoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Munitagarakoa edo Munita –Erdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munitaerdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Munita Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Munita Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Munitagaraikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Munita Goikoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Munitako sarea (-a) zuhaitz-basoa

Munita baserri izena, -ko leku genitiboa, sari eta artikuluaz osaturiko toponimoa. Sari hitzak, guztiok ezagutzen dugun adieraz gain, badu gutxienez beste bat: gauez abereak biltzen diren etxea, artzaien babesleku ere badena, hain juxtu.

Dokumentazioa: Munitaco-Saria (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

66 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Muñozelaieta baserria

Etxeberri baserritik nahiko hurbil kokatuta dago. Izenaren osagaiak, argiak dira: muino, bustidura medio muño bilakatu dena, zelai hitza eta ugaritasun nahiz leku adiera izan dezakeen –eta atzizkia.

Ahozko aldaerak: Muñozelaieta (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Muñozelaieta (A. Muñagorri), Muñozelaita (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Muñozelaieta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Sagasti lur saila

Izen garden honek Lizardik idatzitako olerkitxo sarmant hau dakarkigu gogora: Sagasti berri, sagasti zuri inguma-atsegintokia iduri elurte arian geldia.

Ezin urtuzko txingor ugari, azpi gizenean duk nabari zelai-bitxizko loreria Dokumentazioa: Sagasti (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sagasti (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Sagastietxeberri baserria

Izen gardena, Sagasti izeneko lekuan eraikitako etxe berria izendatzen duena.

Ahozko aldaerak: Sagasti-etxeberri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Sagasti etxeberri (A. Muñagorri), Saastietxeberri (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Sagastietxeberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sagastietxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Sagasti-Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Sagasti-Etxeberri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 67

Saletxe baserria

Ezeizabitarte baserritik gertu dago. Hitz arrunta da saletxea, abereak gordetzeko etxea izendatzen duena. Borda askorekin gertatu bezala, lur beharren eta nekazaritzaren aurrerakaden ondorioz, horrelakoak etxe bihurtu zituzten.

Ahozko aldaerak: Saletxe (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Saletxe (A. Muñagorri), Saletxe (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Saletxea (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas 5.lib. 100.zenb. 58. or. hipotecó la su casa solar de Ezeiza bitarTea y otra llamada Saletxea con su vibienda L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Saletxe (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Saletxeburua (-a) zuhaitz-basoa

Saletxe baserri izena, “gainalde” adiera duen buru hitza eta artikulua dira baso izen honen osagaiak. Euskal Herriko toponimian ez ezik, Europa osokoan ere gorputz atalen izenak erabiltzea ohikoa da. Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa: Saletxeburua (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Saletxeondoa (-a) soroa

Saletxe baserriaren ondoan dagoen soroa, izenak berak salatzen duen legez.

Dokumentazioa: Saletxeondoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Sanpedrogaztañadialdea (-a) hariztia

Dokumentazioan behin baino aurkitu ez dugun Auzotxikia aldeko izen luze honen osagaiak San Pedro, gaztainadi, alde eta artikulua dira. Done Petri izan zen lehenego apostoluetako bat eta Erromako Elizarentzat lehengo Aita Santua. Buruz behera gurutziltzatu zuten Erroman. Litekeena da gaztainadi hau Urkizuko Done Petri baselizaren jabetza izatea. Beste aukera dateke Sanpedro deitura duen inorena izatea, baina deitura arrotza izanik, zail dakusagu.

68 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

Dokumentazioa: Sanpedrogaztañadialdea (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Santa Barbara harrobia (-a) harrobia

Tolosatik Bidania alderako errepidean, Otzaraingoikoa baserria atzean utzi dugula, eskuinaldean aurkituko dugun harrobia. Ulertzekoa da santu honen izena harrobi batekin lotuta agertzea, Santa Barbara meatzarien zaindaria baita. Diotenez, aitak hil eta gero, tximista ikaragarri batek hil zuen hiltzailea; zoritxarrez, beranduegi, Barbara salbatzeko. Hori dela eta, eztandekin zer ikusia izan dezaketen lanbideen zaindaria da. Jai eguna abenduaren lauan da.

Ahozko aldaerak: Santa Barbara arrobia (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Santa Barbara (Saletxe etxea), Santa Barbara (Gure Txokoa), Santa Barbara (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Santa Barbara (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Santa Barbara harrobia (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Cantera (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Zizaleku hariztia

Auzotxikia aldeko hariztia. Lehen osagaia berezia da. Izan ere, ziza lekuak sekreturik gordeenetakoak izaten dira, sarritan etxeko beste inork ezagutzen ez dituenak, eta heriotzaren atarian baino zabaltzen ez direnak. Bigarren osagaia argia da, leku hitza.

Dokumentazioa: Zizaleku (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Auzotxikia

Tolosako leku izenak - 69

70 - Tolosako leku izenak

Auzotxikia

BEDAIO AUZOA Geografia kontuak aintzat hartuta, irla itxura duen auzo hau 1544. urtetik Tolosaren jurisdikziopean dago.

Juan Martinez Berastegi izan zen lur hauen lehen jaun eta jabea eta 300 urtetan Berastegiko Juanen ondorengoak izan dira Bedaioko nagusiak, 1860an Legardako markesa, Antonio Maria Eskibel gasteiztarra, hil zen arte. 1867an Antonioren bi semeen artean banatu zuten. Eskibeltarren ondorengoek beraien lurrak Jose Elosegi Zabala eta Fermin Calbeton Blanchoni saldu zizkieten 1896an, eta azken honek Braulio Aluztiza Aranbururi, 1900. urtean.

Duela hogei bat urte arte Elosegitarren eta Alustizatarren esku egon da hizpide dugun auzoa, Elosegitarren ondorengoak baserri eta lurrak saltzen hasi ziren arte.

Alustizatarrek ere saldu dituzte hainbat lur eta baserri, baina oraindik ere saldu gabeko asko geratzen dira.

Gipuzkoako latifundio adibiderik garbienaren aurrean gaude, hortaz, zalantzarik gabe.

Bedaio nekazari auzoa da eta bertakoak betidanik izan dira nekazariak eta abeltzainak. Nolanahi dela ere, egun oso gutxi dira baserri lanetik soilik bizi direnak, gehienek inguruko herrietan egiten baitute lan.

Bitxikeria moduan esan liteke Bedaion, Errotan izan ezik, familia bat baino gehiago bizi izan direla baserri guztietan. Egun, ordea, baserri hutsak ere badaude.

Tolosako azaleraren herena osatzen duen arren, ez dago Bedaion industria bat bera ere. 1970 urteaz geroztik errepidez hel gaitezke auzo honetara, Amezketako Ugarte auzotik igarota.

Artzentales,Turtzios eta Kantabriako mugan bada Betaio izeneko mendi bat.

Jasotako ahozko lekukotzan d>r aldaketa gauzatu da.

Ahozko aldaerak: Berayo (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Bedayo (1544 P. Gorosabel “Bosquejo...” Juan Matinez de Berastegui dueño del lugar de Bedayo reconoció la jurisdicción de Tolosa en 8 de junio de 1544,otorgando la correspondiente escritura pública a 13 de enero de 1546...Y desde entonces pertenece a a ésta en concepto de uno de sus barrios rurales 1544/06/08) Bedayo (1544 Tolosako Jabego Erregistroa Don Antonio Maria de Esquibel y Saenz de Navarrete, marques de Legarda...adquirió esta finca como inmediato sucesor de los mayorazgos que poseyó su abuelo Don Ignacio Vicente de esquibel... fundado por Juan Martinez de Berastegui y Doña Casilda Lazcano 1544/09/26) Bedayo (1649 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a 1033 142-144 habian acordado y trataban de reedificar de nuevo y fabricar la iglesia rural de nuestra Señora de Bedayo que tienen en su propia tierra en el distrito de Bedayo S. Insausti “ Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1649/10/12) Bedaio (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 103 Nombramiento de un habitante de Bedaio como teniente del alcalde en ese Barrio, para su cuidado 1659/06/09) Bedaio (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 109v Libramiento por la comida en la visita de los regidores a los montes de Bedaio 1659/09/24) Bedayo (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui los territorios y montes bravos de Bedayo pertenecientes a la casa y mayorazgo de Berasttegui a veinte y ocho dias del mes de mayo de mil y siscienttos y setenta y siette 1677/05/28) Bedayo (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378-379 Don Jose Tomas de Rivas y Berastegui, dueño de Bedayo y llevador de sus diezmos le entablo pleito... al rector de Amezqueta sobre la obligación que a éste incumbía de administrar los santos sacramentos a los habitantes de Bedayo. S. Insausti “ Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Bedaio (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Bedaio (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 111 mandaron que dichos solteros del varrio de bedaio y los hombres cassados que ai en el sean pressos y traidos a esta villa con los vienes que les encontraren...prendio las perssonas de

Bedaio

Tolosako leku izenak - 71

Marttin de Jauregui y Juan de Iturbe avittantes en dicho barrio, y asi los trajo y entrego pressos... en la carzel publica de dicha villa 1719/04/16) Bedaio (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 111 mandaron que dichos solteros del varrio de bedaio y lo hombres cassados que ai en el sean pressos y traidos a esta villa con los vienes que les encontraren Relacion de las disposiciones tomadas con motivo de haber manifestado repugnancia el Barrio de Bedaio a contribuir con su cupo de hombres para el servicio de la frontera 1719/07/29) Bedayo (1732 Don Diego Manuel de Esquivel, dueño y señor del Barrio de Bedayo decide reconstruir nuevamente la Iglesia de Nuestra Señora de Bedayo y la casa para el capellán de la misma S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1732/07/21) Bedayo (1736 Don Diego Manuel de Esquivel y Berastegui... dueño y señor del Barrio de Bedayo decide reconstruir nuevamente la Iglesia.... y Doña Maria Josefa de Rivas y Berastegui, su mujer, patrona divisera de los lugares y iglesias de Bedayo y Ugarte de Jauregui, señora del palacio y torre-fuerte de Berastegui, vecinos de esta ciudad de Vitoria...Nuestra Señora de Bedayo y la casa para el capellán de la misma S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1736/04/04) Bedayo (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 apart. a. l barrio de Bedayo, jurisdiccion de la villa de Tolosa... se compone de doce casas y varias habitaciones y de un molino y casa del sacristán, y en ellas hay cuarenta y nueve familias que componen cuatrocientas personas cuando menos...En dicho barrio hay una Iglesia donde celebra misa un capellan que nombra el Marques de Legarda S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Bedayo (1802 Gorosabel “Bosquejo...” Lizarza citó a Tolosa para demarcar limites de Bedayo) Bedayo (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Bedayo (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/26)

Aaztiko erreka erreka

Sorginputzu inguruan jaiotzen den erreka honek izendapen desberdinak jasotzen ditu bere ibilbidean zehar, Inpernuerrekan urak isurtzen dituen arte. Arrupeko erreka lehenik, Aaztiko erreka ondoren, Otamuñoerrekak jarraitzen dio eta Txuloko erreka azkenik.

Aldaerak: Arrupeko erreka, Otamuñoerreka,Txuloko erreka Ahozko aldaerak: Aaztikoerreka,Txulokoerreka (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925), Aaztikoerreka (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Arrupekoerreka (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Txulokoerreka (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Abadetxe etxea

Elizetxea eta Bedaiobitarte baserriekin batera, Bedaioko Andre Mari eliza inguratzen duen etxea. Jose Ramon Zubillaga euskal idazlea 1891ko urtarrilaren 3an jaio zen baserri honetan, eta Argentinan zegoela, bi liburu idatzi zituen: Lardasketa eta Euskaldunak Argentinan.

Osagaiak, bestalde, argiak dira, “apaiz” hitzaren kidea den abade, batetik, eta etxe hitza, bestetik.

72 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Izendapen zaharrenak Abadetxe eta Erretoreetxe dira, Nagusietxea eta Elosegietxe aldaerak, berriz, XX.mendekoak. Aipuetan irakur daitekeen legez, 1899an Jose Elosegik erosi zuen, eta hortik datorkio Elosegietxe deitura.

Aldaerak: Elosegietxe, Erretoreetxea, Nagusietxea Ahozko aldaerak: Abaetxe, Nagusietxea (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Abadetxea (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Casa retoral (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Casa Abadial (1866 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Rectoral o Abadial, hoy Palacio) Casa Rectoral (1866 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Rectoral o Abadial, hoy Palacio) Erretore echea (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-1-4 Estado de la riqueza territorial) Erretore-echea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4-2 Estado de la riqueza territorial) Rectoral (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Casa Rectoral (1900 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Rectoral o Abadial hoy Nagusi-echea, recientemente reedificada o restaurada) Casa Abadial (1900 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Rectoral o Abadial hoy Nagusi-echea, recientemnte reedificada o restaurada) Nagusi-echea (1900 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Rectoral o Abadial hoy Nagusi-echea, recientemnte reedificada o restaurada) Elosegi-etxe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” ) Abatxezarra (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Elosegietxe (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aitzuri haitza

Amezketa mugakide duen haitza, Albizuriko puntaren inguruan. Izenaren osagaiak haitz hitza eta zuri izenondoa dira. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Aiçuri (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui prosiguiendo adelante por el dicho campo raso de Trecuseta mirando hacia la Peña de Balerdi... puesta a la travisa que delinea a la peña de Aiçuri que denota y señala la faceria y prestacion de ierbas y agua que los de Ascarate tienen en dichos campos por combeniencia antigua... desde el arroyo llamado Ynfernuerreca a la Peña de Aiçuri 1677/05/28) Aizuri (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG 3 Nº8 Cumbre del sistema montañoso de las Malloas, en su límite norte. En la muga de Gipuzkoa, cerca de Artobi Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 73

Alaurteerreka erreka

Iguñaga eta Zugastigoikoa baserrien artetik igarotzen den erreka honek Bedaioerrekan isurtzen ditu urak.

Badirudi izenaren lehen osagaia “bazka” adiera duen ala hitza dela, urte eta erreka hitzek jarraitzen diotela.

Iriarteerreka eta Zugastibarrenako erreka bezala ere ezagutzen da. Deigarria da honen aldaera den Zugastibarrenako erreka; izan ere, Zugastibarreneko izan behar zuen. Beste kasuetan bezala, amaierako artikulua izenari itsatsi zaio, aldakaitza bihurtu arte.

Aldaerak: Iriarteerreka, Zugastibarrenako erreka Ahozko aldaerak: Alaurte erreka, Zugasti barrenako erreka (Zugasti Barrenako etxekoandrea), Alarteko erreka (Jose Balerdi Tolosa / Iruñaga 1928), Alaurte erreka (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934), Iriarte erreka (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Zugastibarrenako erreka (1983) Alarte (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Alaurte erreka (1996 IGN 1:25000. Ordizia) Alaurte Erreka (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Albizuriko punta haitza

Artubi menditik gertu dagoen haitza. Albitz (Brachypodium pinnatum) landare izena, zuri izenondoa, -ko leku genitibo marka eta punta hitza dira toponimoaren osagaiak.

Ahozko aldaerak: Albitzuiko punte (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Albizuriko punte (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...”)

Alkortea (-a) leku izena

Nafarroako mugetatik oso gertu dagoen aurkintza, Balerdi aldean. Maiz ageri den izen honen osagaiak harri eta gorta direla dirudi, amaierako artikuluaz osatuta. Adiera aldetik Algorta leku izena kidea da.

Dokumentazioa: Alcortea (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I terreno raso Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Alkortea (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” desde donde parte la línea recta a la cumbre de Balerdi, pasando por los parajes de Alkortea y Muño aundi) Alkortea (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-Bedaio, mugan) Alkortea (1981 Aralar (1:25000)) 74 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Altzadia (-a) haltzadia

Azkonarzuloetako gainaren inguruko haltzadia. Izenaren osagaiak haltza landare izena, Alnus glutinosa, eta –di ugaritasun atzizkia dira, atzean artikulua ere ageri zaigula. Zuhaitz apala da haltza, baina baliotsua; izan ere, lurra berreskuratzeko aireko nitrogenoa hartzen du lurrean utziz.Venezia hiri ezaguna zuhaitz honen enborren gainean eraiki zuten. Ezaguna da Beretherretxeren kantuko lehenengo esaldian agertzeagatik: Haltzak ez du bihotzik, ez gaztanberak hezurrik Ez nuen uste erraiten zuela, aitunen semek gezurrik Ahozko aldaerak: Altzai (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Altzaye (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Altzaie (Antonio Jauregi Maiza / Gurbillaundia 1932) Dokumentazioa: Altzai (altzadi) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Amalauiturrieta erreka

Bedaioerrekan isurtzen ditu bere urak, Eskoletxe inguruan. Izenaren osagaiak argiak dira, hamalau eta iturri, hainbatetan ageri den –eta atzizkiaz horniturik.

Ahozko aldaerak: Amalauitturrita (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934)

Amizpigain lepoa

Ikus Mizpiragaña izen adierakidea.

Añi leku izena

Zabaltokieta inguruko parajea. Aipua ikus.

Dokumentazioa: Añi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 75

Añigaña (-a) basoa

Ikus Zuritugaña izen adierakidea.

Añiko trikuharria (-a) megalitoa

Gaztelu eta Bedaioko mugak besarkatzen dituen trikuharria. Ezaguna denez, trikuharriak Kristo aurrean, Neolito-Brontze garaian, eraiki ziren eta denbora luzean erabilitako amankomuneko hilobiak ziren.

Trikuharri hitza Aralar mendian dagoen lepo ezagun baten izenetik hartu izan da, nazioarte mailan bretoierazko dolmen (harri eskegia) hitza ezagunagoa delarik.

Ahozko aldaerak: Añi (Odriozola G. /Tolosa 1956), Añi (Jauregi, J. 1934 / Zumizketa) Dokumentazioa: Añi (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/22) Añiko trikuarria (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Añi, Dolmen (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aralar mendia

Nafarroako ipar-mendebaldeko eta Gipuzkoako mendilerro ezaguna. Mendikatearen herena Gipuzkoari dagokio eta gainerakoa Nafarroari. Mendi nagusiak Irumugarrieta (1431 metro), Balerdi edo Mallozarra (1197 metro,Tolosako barrutikoa), Larrunarri edo Txindoki (1346 metro) eta Puttarri (1299 metro) dira.

Artzaintzak garrantzi handia du; Nafarroa aldeko zatiaren ustiapena, 1312az geroztik, Aralarko batasuna (araiztarrek UNIOA esaten diotena) izeneko mankomunitateari dagokio eta Gipuzkoako zatiarena, berriz, Enirio-Aralar mankomunitateari.

Historiaurreko erlijio-gune garrantzitsua da, bestalde; euskal tradizioaren arabera, hainbat jeinuren (besteak beste, Mariren) bizileku izan zena. Horren aztarna ezaguna dugu Done Mikel Goiangeruaren santutegia, Sakana gainean kokatuta.

Trikuharri eta haitzulo ugari dago bertan.

1987an Nafarroako Foru-Komunitateak berreskuratu zuen jabetza eta 1994an parke natural izendatu zuten Gipuzkoako zatia.

Dokumentazioa: Haralarre (1025 Escritura de donación del Monasterio de San Salvador de Ollazabal a San Juan de la Peña. RIEV 22 (1931) 368) Aralar (1567 Tolosako Udal Artxiboa A-1-2 203 se acuerda convocar concejo general para decidir la compra de la caseria de Aguirain con sus pertenecidos, robles, castaños y derechos de pastar en la sierra de Aralar y terrenos concejiles de Alegria 1567/06/22) Aralar (1570 Tolosako Udal Artxiboa A-1-3 106 necesidad de reparar y empedrar los caminos que hay desde el

76 - Tolosako leku izenak

Bedaio

reino de Navarra, del valle de Burunda, para Guipuzcoa por la sierra de Aralar y termino de Alleco 1570/08/12) Aralar (1734 Elosegi, J. “Las minas de cobre de Aralar” una mina de cobre que hauian descubierto en el termino llamado Astonal de junto al sel de Burunzucin, termino de Aralar realengo en el Reino de Nauarra y Provincia de Guipuzcoa 1734/05/25)

Arramuño leku izena

Litekeena da lehenengo osagaia arrano izatea. Bigarrena, argia da, muino, bustidura medio muño bilakatua.

Berastegi-Gaztelu mugan dagoen harkaitz-tontor bati Arramendi esaten diote berastegiarrek, eta 1747an Arranomendigaña dokumentatzen da.

Ahozko aldaerak: Arramuño (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934)

Arrauneta leku izena

Gazteluko mugak ukitzen dituen parajea. Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Arraunta (Jauregi, J. 1934 / Zumizketa) Dokumentazioa: Arramuta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros. 1871/05/22) Arrauneta (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D. de 30.08.1889 1889/10/24) Arrumate (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate) Arrauneta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arriurdiñeta erreka

Harri hitzaz eta urdin adjektiboaz eraturiko erreka-izena, amaieran -eta atzizkia duela.

Ahozko aldaerak: Arri urdiñeta (Joxe Mari Zabala Jauregi / Jazkuebekoa 1923)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 77

Arrupe baserria

Auzoko erdigunetik gertu kokatuta dagoen baserria, izen bereko errekaren ondoan. Izenaren osagaiak arro hitza, hainbat kasutan bezala arru bilakatu dena, eta behe > pe dira.

Dokumentazioa: Arrupe (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378379 parecieron presentes Benito de Zubillaga, habitador en la casa Arrupe, declaró que en su familia hay dos familias y seis personas S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Arrupe (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44v Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Arrupe (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a Desde la Parroquia de Amezqueta a las casas de Arrupe, Gurdilla-aundia, Gurdilla-chiquia, Jazcue de Arriva, Jazcue de abajo y Zugasti garaicoa necesita el cura siete cuartos de hora de tiempo con su caballería S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Arrupe (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Arrupe (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arrupe (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa Bedaio aldeko baserri eta lurtsaila L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arrupe (1868 Tolosako Jabego Erregistroa destruído por incendio en 1867 1868/12/05) Arrupe (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Arrope (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2-2. Estado de la riqueza pecuaria) Arrope (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial) Arrupe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-ko etxea ) Arrupe (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

Arrupeko borda Borda

Arrupe baserriaren inguruko borda.

Dokumentazioa: Arrupe-ko borda (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” )

Arrupeko erreka erreka

Ikus Aaztiko erreka.

78 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Arterreka erreka

Bedaio eta Altzo bereizten dituen erreka. Osagaiak arte (Quercus ilex) zuhaitz izena eta erreka hitza dira.

Ahoz zein idatziz izendapen desberdinak jaso ditugu, errekekin sarri gertatzen den legez.

Aldaerak: Jazkuegañaerreka, Legasako erreka, Lizarrolaerreka, Sisiolaerreka, Zantzunerreka Ahozko aldaerak: Arterreka (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934), Arterreka (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925), Jazkugañe erreka, Sisiola erreka (Iraola Amiano, J. / Altzo 1923), Jazkugañe erreka (Amiano, M. / Altzo 1923), Lizaola-erreka,Txixuela-erreka (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Xixiolaerreka, Xixiolako erreka (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Sansun-erreka (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Santsun-erreka , Zanzunerreka (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Arterreca (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Montes de Arterreca 1868/12/05) Arte erreca (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/24) Arte-Erreca (1890 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1890/10/24) Sisiola (1890 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1890/10/24) Sisiola (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” regata que aquí lleva el nombre de regata de Sisiola, veremos un mojón situado a la vera del camino que de Jazkue goikoa se dirige a Alzo y muy próximo al collado de Jazku gañeko zelaia) Sisiola erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Jazkugain (1986 Gipuzkoako Errepideak Gipuzkoako Foru Aldundia) Legasako erreka (1996 Altzo. Udalbarrutiko mapa. 1:7500) Zanzunerreka (1996 Altzo. Udalbarrutiko mapa. 1:7500)

Artubigaña (-a) tontorra

Tolosako punturik garaiena dugu 1.262 metroko mendi-kasko hau, Azkarate, Amezketa, Enirio-Aralar eta Bedaio bereizten diren gunean kokatua. Izenik ospetsuena Artubigaña bada ere, Astunaldeko gaina, Irugurutzeta eta Irumugarrieta bezala ere dokumentatzen da. Azken hau, Irumugarrieta alegia, ez dugu 1.431 metro dituen izen bereko Nafarroako mendi ezagunarekin nahastu behar.

Toponimo honen lehen osagaia arte (Quercus ilex) edo ardi izan daitezke, hobi eta gain hitzek jarraitzen diotela, artikulua gaineratuta.

Aldaerak: Astunaldeko gaina, Irugurutzeta, Irumugarrieta Ahozko aldaerak: Artubi-gañe, Artubiko gañe (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Artubi (Galarza, J. B. (1944); Amezketa) Dokumentazioa: Artobigaña (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG3 Nº8 Una de las cumbres más importantes de las Malloas con sus 1262 m. de altitud. También se le denomina Iruguruzeta, en la muga de Gipuzkoa, cerca de Artobi

Bedaio

Tolosako leku izenak - 79

Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Artobi (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG3 Nº8 Cumbre del sistema montañoso de las Malloas, en su límite norte. En la muga de Gipuzkoa, cerca de Aizuri Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Iruguruzeta (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG 3 Nº8 Una de las cumbres más importantes de las Malloas con sus 1262 m. de altitud. También se le denomina Iruguruzeta, en la muga de Gipuzkoa, cerca de Artobi) Artubi gaiñ (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por el paraje de Antin o Mallogaña y más tarde por Irumugarrieta gaña, alcanzamos la cumbre denominada Astunaldeko gaña, Irumugarrieta y también Artubi gaiñ) Astunaldeko gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por el paraje de Antin o Mallogaña y más tarde por Irumugarrieta gaña, alcanzamos la cumbre denominada Astunaldeko gaña, Irumugarrieta y también Artubi gaiñ) Irumugarrieta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por el paraje de Antin o Mallogaña y más tarde por Irumugarrieta gaña, alcanzamos la cumbre denominada Astunaldeko gaña, Irumugarrieta y también Artubi gaiñ) Artubi (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...”)

Astunaldegaña (1997 Nafarroako Toponimia eta Mapagintza. Araitz-Betelu) Irumugarrieta (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Artzanbidea (-a) basoa

Aitzuri mendiaren inguruan dagoen basoa. Izenaren osagaiak artzain eta bide dira, artikulua gaineratuta.

Baso izen honen haritik, gaztelaniazko “cañada” adiera duen altxonbide forma ezaguna da Nafarroan.

Gipuzkoako artzaintza gune nagusiak ondorengo hauek dira: Aralar, Aizkorri, Ernio, Zaraia, Izarraitz, Arno, Adarra-Mandoegi eta Altzania. Gipuzkoan artzaintza erdi ibiltaria da ohikoena. Honetan artaldeak mendietako zelaietatik kostatik gertu dauden larreetara jaisten dira eta bertan negua pasatzen dute. Maiatzetik aurrera, artaldea berriz ere zelaietara itzuliko da, negua iritsi arte. Egun, ibiltari bizimodu hau, bideetan dauden arriskuak direla eta, kamioien bidez egiten da. Artzaintzako beste modu bat “borda” deiturikoa da, bertan ardi kopuru txikiz (60 arte) osaturiko artaldeak herrietako mendietan edo baserriko lurretan bizi dira eta artaldeak behar dituen zainketak eta baserriko lanak tartekatu egiten dira.

Artabereetan arrazarik ezagunena latxa da, ziur aski neolitiko garaitik hemen finkatuta egon dena.

Ardiak gauetan jasotzen diren tokiak, bestalde, saroi edo sarobe bezala ezagutzen direla badakigu.

Artzainak erabiltzen dituen lanabesen kopurua nahiko zabala da. Batzuk artzainak berak egiten ditu (makila, uztaiak, zintzarrien mihia…) eta beste batzuk artisautzaren fruitu dira (behiak eta ardiak jezteko balio duen “kaikua” edo pieza bakarreko egurrezko katilu den “oporra”, esaterako).

Artzaintzaren produktuei dagokienez, haragia, esnea eta artilea azpimarratzekoak dira, eta ezagun ditugu Gipuzkoan Tolosa, Ordizia, Zumarraga-Urretxu zein Hernaniko azokak, besteak beste.

Irailaren 29an, Done Mikel egunean, hain juxtu, soldata zuten artzainen tratu eguna ospatzen zen eta urtarrilaren 17an, San Anton, ganadua bedeinkatzeko ohitura zegoen.

Dokumentazioa: Arzanbidea (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui puesto que llaman Arzanbidea 1677/05/28)

80 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Artzupiango erreka erreka

Bedaioerrekara doaz bere urak.

Ahozko aldaerak: Ar tzupiango erreka (Jose Miguel Ar tola Iturbe / Zugastigoikoa 1934), Ar tzupianeako erreka (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917)

Astoango punta tontorra

Ikus Balerdi izen adierakidea.

Astunalde leku izena

Azkarateko mugari itsatsita, Artubigaña menditik gertu dagoen aurkintza. Osagaiak astun izenondoa eta alde atzizkia direla dirudien arren, ez da erraz ulertzen adjektibo hori bertan agertzea. Beraz, beste etimoa pentsatu beharko genuke. Pirinioetan Astun toponimo ezaguna dugu.

Ahozko aldaerak: Astunalde (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Astun-Aldea (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar” Limite de Bedaio, Azkarate, Amezketa 1889/10/30)

Astunaldeko gaina (-a) leku izena

Ikus Artubigaña.

Atea dana arroa

Zumizketa baserriaren inguruko arroa. Badirudi euskaraz oso arruntak ez diren erlatiboko esaldiz osatutako toponimo baten aurrean gaudela. Horrelako egitura duen izenik ezagunena Bizkaiko Urkiolako “Hila datzan zelaia” dugu.

Ahozko aldaerak: Ateana (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934) Bedaio

Tolosako leku izenak - 81

Azpillagaña (-a) leku izena

Balerdi inguruko aurkintza.

Dokumentazioa: Azpillagaña (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG 3 Nº8 Cumbre situada en el sistema montañoso de las Malloas, en su límite norte. En la muga de Gipuzkoa, y cerca de Azpillagaña)

Balerdi tontorra

Bedaio eta Azkarateren mugan dagoen eta 1.197 metroko altuera duen mendi-kaskoa. Balerdi eta Mallozarra/Mallogaña aldaerak ezagunenak diren arren, Aralarko mendizerran kokatuta dagoen mendi honek izendapen ugari ditu. Bedaioarrek, esaterako, Astoango punta deitzen diote eta baita Kaja ere, azken hau bitxia, zalantzarik gabe. Irugurutzeta bezala ere ezagutzen da.

Gipuzkoar mendizaleek oso gogoko duten mendia.

Deitura ezaguna, bestalde, Euskal Herrian.

Aldaerak: Astoango punta, Balerdiko punta, Irugurutzeta, Kaja, Mallogaña, Mallozarra Ahozko aldaerak: Balerdiko punte, Astoango punte (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Astoango punte (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939), Astoango punte (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934), Astoango punte (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934) Dokumentazioa: Balerdi (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui prosiguiendo adelante por el dicho campo raso de Trecuseta mirando hacia la Peña de Balerdi... puesta a la travisa que delinea a la peña de Aiçuri que denota y señala la faceria y prestacion de ierbas y aguas que los de Ascarate tienen en dichos campos por combeniencia antigua 1677/05/28) Balerdi (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG3 Nº8 Cumbre situada en el sistema montañoso de las Malloas, en su límite norte. En la muga de Gipuzkoa, y cerca de Azpillagaña. Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Mallogaña (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I terreno raso Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Mallogaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por el paraje de Antin o Mallogaña y más tarde por Irumugarrieta gaña, alcanzamos la cumbre denominada Astunaldeko gaña, Irumugarrieta y también Artubi gaiñ) Astoan-go punte (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...”)

Irugurutzeta (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...”)

Kaja (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” bedaioarrak Balerdi-ko punte-punteri) Mallo-zarra (1981 Aralar 1:25000) Astaoangomunte (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Mallo zaharra (1992 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu mallózarrá) Balerdi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Mallo zaharra (1996 IGN 1:25000. Ordizia) Balerdi (1997 Aralar Parke Naturala. 1:25.000. Etnogintza)

82 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Barrutiaundi larrea

Zumalakarregiko erreka eta Juanazarretaerrekaren artean dagoen larrea. Izen argia.

Ahozko aldaerak: Barrutiaundi (Juan Jauregi / Zumizketa 1934)

Bartoloren borda borda

Intxusoroerreka eta Bedaioerreka batzen diren gunetik hurbil dagoen borda.

Ahozko aldaerak: Bartoloren borda (J. Beloki / Jauregi-Ugarte), Bartolon borda (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916) Dokumentazioa: Borda de Bartolo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hasta su confluencia con con la regata Insusoro...junto a la borda de Bartolo)

Basaillunbe hegia

Izen bereko iturriaren ondoko aurkintza, Azkarateko mugatik gertu. Lehen osagaia, baso hitza da, konposatuetan basa bihurtu ohi dena, ilun eta behe osagaiek jarraitzen diotela.

Ahozko aldaerak: Basoillunbe (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Basillunbe (Antonio Jauregi Maiza / Gurbillaundia 1932) Dokumentazioa: Basa-illunbe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” pagadie, Askarate-Bedaio muga-mugan) Basaillunpe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Urrea-ko aitze- azpia, Gurdille-aundiruntz.)

Basaillunbeko iturria (-a) iturria

Jasotako ahozko aldaerari erreparatzen badiogu, baso (a)- > basa- eta behe > pe bilakatu direla dakusagu. Ikus Basaillunbe.

Ahozko aldaerak: Basillunpeko itturrie (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939) Dokumentazioa: Basaillunbekoiturrie (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bedaio

Tolosako leku izenak - 83

Batzillarko gaina (-a) tontorra

Urreagako haitzaren eta Zarateren arteko mendi-tontorra. Badirudi hemen “batxiler” hitz arrunta dugula, seguru asko goitizen moduan erabilita.

Dokumentazioa: Batzillar-ko gañe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaiokoan, Urrea-ko aitze ta Zarate bitartean) Batzillarkogañe (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Batzillak (1992 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu)

Bedaio auzoa

Ikus kapitulu hasieran esaten dena.

Bedaiobarrena (-a) baserria

Elizaren inguruan biltzen den baserrietako bat dugu, Bedaiobitartetik gertu. Egun hain arrunta ez den arren, jatorrizko izenari barren osagaia eranstea ohikoa zen baserri-izenetan. Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Bearne, Bedayo barrena (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Bedayo-barrena (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378-379 parecieron presentes Martin de Balerdi, casero de la casa Bedayo barrena, declaró que en su familia hay tres familias y dieciseis personas... S. Insausti “ Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Bedaio barrena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Bedayo barrena (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Bedaiobarrena ( <1863 Tolosako Jabego Erregistroa) Bedayo-barrena (1866 Tolosako Jabego Erregistroa) Barrena (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Barrena (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial y pecuaria) Bedaiobarrena (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-ko etxea)

84 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Bedaiobitarte baserria

Auzoaren erdigunean kokatuta dagoen baserria, elizaren ondoan. Osagaiak, bestalde, argiak dira, Bedaio eta bitarte.

Ikus aipuak.

Ahozko aldaerak: Beittarte, Bedayobitarte (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Beittarte (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Bedaio vitartea (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Bedayo-bitartea (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdºa desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas Elizechea, Larrañeta, Bedayo-bitartea y Bedayo-barrena necesita de hora y media S. Insausti ” Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” ) Bedayo-bitartea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Bitarte de berayo (1860 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Bedaiobitartea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bedayo-bitarte (1866 Tolosako Jabego Erregistroa) Bitartea (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Estado de la riqueza territorial) Bitartea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza territorial) Bitartea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Beraio bitarte (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-ko etxea)

Bedaioerreka erreka

Amezketa eta Bedaio bereizten dituen erreka. Ahoz Errekatxiki bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Errekatxiki Ahozko aldaerak: Errekatxiki (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Bedaioko erreka (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Bedayo-erreca (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar 1889/10/30) Bedayo-erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/26) Bedayo erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...“ con el manantial de la regata llamada Inpernuerreka, que más abajo baña terrenos del caserío Larrañeta de Bedayo......hasta desembocar en la regata de Bedayo erreka) Bedayo erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 85

Bedaioko (Andre Mari) eliza eliza

Bedaioko Ama Birjinaren Sorkundearen eliza dugu. 1568an agertzen da estreinakoz agirietan eta garai desberdinetan eraikitako eliza txikia da, harlanduzko dorrea duela. Auzoko jabe ziren Berastegitarren menpean egon zen eta Amezketako erretoreak izan zuen urteetan zehar elizaren ardura. 1808an parrokia bihurtu zen eta egun ere hala jarraitzen du.

Ahozko aldaerak: Bedayoko eliza (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Santa María de Bedayo (1568 Yten, asimismo es a mi cargo el hacer y edificar la obra de la iglesia de Señora Santa Maria de Bedayo S. Insausti “ Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” ) Nuestra señora de Bedayo (1649 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a 1033 142-144 habian acordado y trataban de reedificar de nuevo y fabricar la iglesia rural de nuestra Señora de Bedayo que tienen en su propia tierra en el distrito de Bedayo S. Insausti ” Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” ) Nuestra Señora Santa Maria de Vedaio (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 103 a las puertas de Nuestra Señora Santa Maria de Vedaio... se juntaron en su regimiento la justicia y el regimiento de esta villa a son de campaña tañida 1659/06/09) Santa Maria eliza (1997 Aralar Parke Naturala. 1:25.000. 1997.

Etnogintza) Santa maria eliza (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Belarmuga baserria

Bedaioerreka alboan duen baserria, Amezketako mugan. Osagaiak argiak dira, belar eta toponimian erruz ageri den muga.

Ahozko aldaerak: Belarmoa (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Belarmua (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925), Belarmuga (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934) Dokumentazioa: Belarmuga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del barrio de Bedaio...así de los casados como de los solteros 1719/03/16) Belar-muga (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas casa-molino y Belar-muga cinco cuartos de hora S. Insausti ” Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Belarmúa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Belarmuga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Belarmuga (1868 Tolosako Jabego Erregistroa mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes ) 86 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Belarmuga (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Belarmuga (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territoria y pecuarial) Belarmuga (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04)

Bisutsaga leku izena

Zantzunibarko iturritik gertu dagoen aurkintza, Altzo mugakide duela. Lehen osagaia erdarazko “ventisca” edo “llovizna” adiera duen bisuts hitza dugu, -aga atzizkiaz horniturik. Ahozko aldaerari erreparatzen badiogu, amaierako –aga > -aa > -a bilakatu dela dakusagu, ohikoa denez.

Ahozko aldaerak: Bisutsa (Iraola Amiano, J. / Altzo 1923), Bizutza (Jauregi, J. 1934 / Zumizketa) Dokumentazioa: Bisutsa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Bizurtza (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Bisutsaga (1996 Altzo, Udalbarrutiko mapa. 1:7500)

Bizenterreka erreka

Auzoko beste erreka askok bezalaxe, bere urak Bedaioerrekan isurtzen ditu. Bizente pertsona izenari erreka hitza erantsita sorturikoa dugu.

Ahozko aldaerak: Bixente erreka, Bizenteerreka (Joxe Mari Zabala Jauregi / Jazkuebekoa 1923), Bizente erreka (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea)

Bizkarate bizkarra

Izen bereko bordaren ondoko parajea. Osagaiak, batetik, bizkar hitza eta bestetik, “mendi arteko beheragune txikia” aditzera ematen duen ate direla dirudi, baina hala balitz, Bizkarrate espero behar genuen eta ez Bizkarate.

Ahozko aldaerak: Bizkarate (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Bizkaate (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939), Bizkaate (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934), Bizkaate (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Bizkarate (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-koan. Kaxko atsegiña. Juan Luis-en Borda bertan ) Bizkarate (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bedaio

Tolosako leku izenak - 87

Bizkarateko borda borda

Errepidetik Bedaio aldera goazela, Sagardotegia baserriaren eta auzoaren erdigunearen artean dagoen borda. Juanluisen borda bezala dokumentatzen bada ere, Bizkarateko borda deitzen diote bedaioarrek.

Ikus Bizkarate.

Aldaerak: Juanluisen borda Ahozko aldaerak: Bizkaateko borda (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Bizkaateko borda (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939), Bizkaateko borda (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Juan luis-en borda (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” )

Burnigurutzedanea (-a) lepoa

Zugastigaña mendi aldeko lepoa. Izenaren osagaiak, burni (burdin), gurutze, dan eta artikulua dira.

Badirudi, deklinatzearen ondorioz, amaierako artikulua –e bihurtu zela (Burnigurutzetik, Burnigurutzeko,..) eta azkenean honi artikulua ere gehitu zitzaiola. Ez dakigu gurutze hau noiz jarri zen, baina 1900 inguruan asko jarri ziren mendien tontorretan, ezagunetako bat Gorbeiakoa, Aitasantuak hala eskatuta kristau fedearen erakusgarri.

Ahozko aldaerak: Burniguutzeanea (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Burniguutzeane (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934), Burnigutzeane (Jose Balerdi Tolosa / Iruñaga 1928)

Ederriturrieta larrea

Amezketa mugakide duen iturri eta belardia, Inpernuerreka inguruan. Euskaraz ohiko joskera izena +izenondoa den arren, toponimian alderantzizko kasuak ez dira arrotzak, aztergai dugun hau kasu.

Osagaiak, bestalde, argiak dira: eder, iturri eta eta.

Ahozko aldaeren haritik, eder > ear bilakaera arrunta dela esan daiteke.

Ahozko aldaerak: Earritturri (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Earitturrita (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Earriturrieta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

88 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Ederriturrietako erreka erreka

Ikus Inpernuerreka izen adierakidea.

Egiluze hegia

Zugastigaña mendi inguruko hegia. Hegi, ‘mendi malda’, izenaz eta luze izenondoaz eraturiko toponimo gardena dugu.

Ahozko aldaerak: Egiluze (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934), Egiluze (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934)

Egutera auzoa

Nahiz ofizialtasunik ez izan, Bedaioarrek Egutera eta Ospela auzoak bereizten dituzte. Lehenak, Eguterak, hain juxtu, eguzkira begira dauden lur sailak biltzen ditu eta Ospelak, berriz, eguzkira begira ez daudenak.

Egutera baino ezagunagoa da, beharbada, guretzat Eguzkitza aldaera.

Ahozko aldaerak: Egutera (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea)

Elizetxea (-a) baserria

Bedaioko Andre Mari eliza inguratzen duen baserrietako bat dugu. Izenaren osagaiak eliz, etxe eta artikulua dira. Izen bitxia da, euskaraz ohikoagoa baita apaizetxea edo abadetxea.

Ahozko aldaerak: Elizatxe, Eletxea (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Eleyzaechea (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44v Lista de las jentes y avitadores del barrio de Bedaio…asi de los casados como de los soteros 1719/03/16) Elizechea (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas Elizechea, Larrañeta, Bedayo-bitartea y Bedayo-barrena necesita de hora y media S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Elizechea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Elis-echea (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Bedaio

Tolosako leku izenak - 89

Elicechea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Elisechea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial) Elizechea (1896 Tolosako Jabego Erregistroa Jose y Manuel Martinez de Ubago y Echevarria venden a Jose Elosegui y Zavala 1896/02/18)

Elosegietxe etxea

Ikus Abadetxe izen adierakidea.

Elosu haitza

Basaillunbe parajetik gertu dagoen haitza, Azkarate aldean. Mitxelenaren ustez, toponimo honen lehenengo osagaia elor hitzaren aldaera den elos da. Gogoratu, Bergara eta Azkoitia artean dagoen mendateaz gain, Araban badela Elosua izeneko herria.

Ahozko aldaerak: Eluso (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Elosu (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui prosiguiendo la subida de la dicha cuesta por el dicho termino y confin llegaron a las peñas de Elosu y Urreaga y Urdilli y sus arresates y portillos 1677/05/28) Elosu (peña de) (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG3 Nº8 En la muga de Gipuzkoa entre Erbaice y Trecuseta Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Elusu (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I paraje y peñascal Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Elusu (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos la aduana de Zarate, siguiendo la línea divisoria al paraje llamado Elusu en peñascal, pasando más tarde por Urdilleko gaña no lejos de la cumbre roquiza de Urrreako aitza, que queda algo a la izquierda, hasta el collado de Urdilleko lepoa)

Errekatxiki erreka

Ikus Bedaioerreka izen adierakidea.

Errekaundi erreka

Ikus Inpernuerreka.

90 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Erreta leku izena

Sagoetako erreka inguruko parajea. Hasiera batean arrotz bazaizkigu ere, partizipio itxura duten toponimoak uste baino arruntagoak dira euskaraz. Beraz, “erre den lekua” esan nahi du.

Ahozko aldaerak: Erreta (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934), Erreta (Juan Jauregi / Zumizketa 1934) Dokumentazioa: Erreta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Erretoreetxea (-a) etxea

Ikus Abadetxe izen adierakidea.

Errota errota

Bedaioerrekaren eskuinaldeko ertzean kokatuta dago.

Estreinako aipamen idatzia 1770. urtekoa bada ere, lehenago ere han zegoen. XIX. mendean Legarda markesarena eta gero Elosegi markesarena izan zen, auzoko baserri guztiak bezalaxe.

Gari aleen zakuetan zenbat kilo zeuden adierazteko, sinbolo sistema berezia erabiltzen zuten.

Ahozko aldaerak: Bedaioko errota (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Casa-molino (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas Casa-molino y Belar-muga cinco cuartos de hora. S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Molino (1792 Tolosako Udal Artxiboa A-1-39 424 havitantes barones que hay entre las 16 casas del Barrio de Bedayo, desde la edad de 18 años hasta la de noventa, asi casados como solteros 1792/10/10) Molino (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Errota (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Molino (1882 Tolosako Jabego Erregistroa se segrega Molino 1882/03/27) Molino (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Molino (1899 Tolosako Jabego Erregistroa Jose y Manuel Martinez de Ubago y Echevarria venden a Jose Elosegui y Zavala Caserío titulado Molino con sus pertenecidos 1899/09/09) Errota (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 91

Eskoletxe etxea

Errotatik gertu dagoen etxea. Osagaiak argiak dira, eskola eta etxe hitzak.

Ahozko aldaerak: Eskoletxe (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934) Dokumentazioa: Eskolak (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Eskorteta bizkarra

Inpernuerreka aldeko bizkarra. Eskorta hitza garoa biltzen den lekua adierazteko erabiltzen da Barrundian.

Ahozko aldaerak: Eskorteita (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Eskorteta (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Eskorteta (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Bedaio-ko kaxko soilla) Eskorteta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Etebide lepoa

Ikus Etebideko langa.

Etebide tontorra

Azkarateko mugan dagoen mendi-tontorra. Bigarren osagaia argia bada ere, bide hitza, hain juxtu, lehena dirudiena baino ilunagoa da, XVII. mendean Itei ageri baita.

Ahozko aldaerak: Etebide (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Etebiko gaña (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Etebide (1996 IGN 1:25000. Ordizia)

92 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Etebideko langa lepoa

Etebide, -ko leku genitiboa eta langa osagaiez eraturiko toponimoa.

Aldaerak: Etebide Ahozko aldaerak: Etebi (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925), Etebide (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Ytteibidea (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui sitio que llaman Ytteibidea 1677/05/28) Etebide (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I paraje de Deslinde Araiz-Bedayo R.D. Abril 1925 1928/05/11) Etebideco-langa (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo R.D. Abril 1925 1928/05/11) Etebideko langa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por los términos de Alzari-Ulcegaña, Salta-leku, Zunceta, Etebide, Etebideko langa, Zarate-gaña) Etebide (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por los términos de Alzari-Ulcegaña, Salta-leku, Zunceta, Etebide, Etebideko langa, Zarate-gaña) Etebide (etebei, etebii) (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” ) Eztebei (1997 Nafarroako Toponimia eta Mapagintza. Araitz-Betelu)

Etxeberri etxea

Toponimo arrunta, Euskal Herrian nonahi topa genezakeena. Belarmuga baserritik gertu dago.

Dokumentazioa: Etxeberri (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000. Ikermap)

Etzupeliturria (-a) iturria

Amezketako Ugarte auzoko mugatik oso gertu dagoen iturria. Ahoz baino ez dugu bildu izen hau eta, hortaz, ez dago jakiterik zein den etimo argia. Badirudi, azken osagaiak upel eta iturri direla.

Ahozko aldaerak: Etzupel iturrie (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Etzupelitturri (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 93

Euleanea (-a) etxea

Bedaioko eliza inguratzen duen etxeetako bat dugu, Bedaiobitarte baserriaren ondoan kokatua. Badirudi, izen honen osagaiak eule hots “oihalak egiten dituena” eta –nea atzizkia direla.Tartean ageri den –a artikulua izan liteke, eta hala balitz, Eulea deituriko baten etxea izango litzateke. San Blas auzoan ere osagai bera ageri da.

Ahozko aldaerak: Eulianea (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte), Euleanea (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925)

Gabinanea (-a) etxea

Ikus Maiordomonea izen adierakidea.

Gibelalde leku izena

Sagoetako erreka inguruko parajea. Deitura ezaguna izateaz gain, toponimian ere ez zaigu arrotza.

Osagaiak, bestalde, argiak dira: “atze” hitzaren kide den gibel eta alde.

Ahozko aldaerak: Gibelalde, Gibelaldea (Juan Jauregi / Zumizketa 1934)

Goieneko muino tontorra

Gazteluko mugatik gertu dagoen tontorra. Osagaiak, goien, -ko leku genitibozko atzizkia eta muino dira.

Ahozko aldaerak: Goonekomuño (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934), Goonekomuñu (Juan Jauregi / Zumizketa 1934), Gooneko muñu (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Goonekomuño (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

94 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Goikoetxetxiki etxea

Ahoz Sagardotegiko borda bezala ere ezagutzen den etxea. Izenaren osagaiak goiko, etxe eta txiki dira.

Aldaerak: Sagardotegiko borda Ahozko aldaerak: Sagardotegiko borda, Saastiko goiko etxetxikie (Juan Jauregi / Zumizketa 1934) Dokumentazioa: Goikoetxetxiki (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Gorostillegi leku izena

Altzo eta Alegiako mugak besarkatzen dituen aurkintza, Bisutsaga parajetik gertu. Izenaren osagaiak, bestalde, gorosti (Ilex aquifolium), hil aditza eta –egi atzizkia dira.

Dokumentazioa: Costillequi (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/08/11) Costillequi (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 punto denominado Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1890/10/24) Kostilleki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” siguiendo el curso de la regata Arterreka nos llevará al confluencia de ésta con la de Olabaso en el punto llamado Kostilleki) Kostilleki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” siguiendo el curso de la regata llamada Olabaso, hasta su confluencia con la de Arterreka, en el punto llamado Kostilleki)

Gurbillako erreka erreka

Gurbillatxikiko errekarekin elkartzen den erreka.

Ahozko aldaerak: Gurbillako erreka (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 95

Gurbillatxikia (-a) baserria

Gurbillaundia baserriarekin alderatuz txikiagoa bada ere, hainbat etxebizitza izan ditu. Aipagarria da sarreran duen puntuerdiko arkua. Osagaiak Gurbilla etxe izena, txiki adjektiboa eta ar tikulua dira.

Ikus Gurbillaundia.

Ahozko aldaerak: Gurdille txiki (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934) Dokumentazioa: Gurbilla-chiquia (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378-379 ...parecieron presentes Fermin de Iturbe, habitador de la casa Gurbilla-chiquia, declaró que en su familia hay ocho personas... S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Gurdilla chiquia (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del barrio de Bedaio… asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Gurbilla-chiquia (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a desde la Parroquia de Amezqueta a las casas de Arrupe, Gurdilla-aundia, Gurdilla-chiquia, Jazcue de Arriva, Jazcue de abajo y Zugasti garaicoa necesita el cura siete cuartos de hora de tiempo con su caballerías S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Gurbilla chiqui (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Gurbilla chikia (1860 Tolosako Udal Artxiboa) Gurbilla-chiquia (1866 Tolosako Jabego Erregistroa) Gurbilla-chiquia (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Gurbille-chiqui (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial) Gurbille-chiquia (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Gurbilla-chiquia (1896 Tolosako Jabego Erregistroa Jose y Manuel Martinez de Ubago y Echevarria venden a Jose Elosegui y Zavala) Gurbilla-txiki (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

Gurbillatxikiko erreka erreka

Izen bereko baserriaren ondoan dagoen erreka.

Ahozko aldaerak: Gurdilletxikiko erreka (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte)

96 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Gurbillaundia (-a) baserria

Gipuzkoako baserririk handiena dugu. Erdian duen patio modukoak baserria osatzen duten sei etxebizitzak agerian uzten ditu. Izen honen osagaiak Gurbilla etxe izena, bi baserri eraikitzean handi adjektiboa hartu zuena eta artikulua dira.

Litekeena da gurbilla izatez gurpil gehi artikulua izatea, eta errota edo horrelako zerbait aipatzea. Denborarekin izenak bere gardentasuna galdu zuenean Gurbilla bihurtu zen eta jatorriz artikulua zena hitzaren zati bihurtu zen, bestela Gurbillaundi eta Gurbiltxiki izango baikenuen.

Dokumentazioa: Gurbilla-andia (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378-379 parecieron presentes Lorenzo de Zubillaga, casero de la casa Gurbilla-andia, declaró que en su familia hay tres familias y en ellas hay veinte y seis personas. S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Gurbilla-aundia (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Kurbillaundia (Gurbillaundia) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gurbilla-aundia (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Gurbille-aundia (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial y pecuaria) Gurbilla-aundia (1896 Tolosako Jabego Erregistroa Jose y Manuel Martinez de Ubago y Echevarria venden a Jose Elosegui y Zavala 1896/02/18) Gurbilla-aundia (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

Haruzko borda borda

Gurbillatxikia baserritik gertu dagoen borda. Ahoz bokal arteko –r-aren galera gauzatu da, ohikoa denez.

Ahozko aldaerak: Auzkoborda (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934)

Iguñaga baserria

Amezketako Ugarte auzoko mugatik gertu kokatuta dagoen baserria dugu hauxe. Aldaba auzoko Iruntxur toponimoan bezalaxe (dagokion sarrera ikus), lehen osagaia, irun > igun da, amaieran toki adiera duen –aga atzizki ezaguna duela.

Ahozko aldaerei erreparatzen badiegu, jatorrizko igun formaren ordez irun gailentzen dela dakusagu. Iguñaga eta Iguña formen alternantzia ohikoa da, bestalde, –aga-dun izenetan, kontutan izan behar baitugu –aga atzizkiak toponimo baten aurrean gaudela baino ez duela adierazten.

Bedaio

Tolosako leku izenak - 97

Ahozko aldaerak: Iruña (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916) Dokumentazioa: Igunaga, Iguñaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 lista de las jentes y avitadores del barrio de Bedaio... así de los casados como de los solteros 1719/03/16) Iruñaga (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 127.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iruñaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Iruñaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Iguñaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iguñaga (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes 1868/12/05) Iguñaga (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Iguñaga (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Iguñaga (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Iruñaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”

Iguñagagaña (-a) tontorra

Mizpiragaña aldeko mendi-tontorra. Ikus Iguñaga baserriaren sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Iruñaga gañe (P.M. Goikoetxea), Iruña-gañe (Tellabide, Felix / 1919), Iruñaagañe, Iruñaako gañe (Jose Balerdi Tolosa / Iruñaga 1928), Iruñagagaña (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934)

Illorreta baserria

Estreinakoz 1860. urtean dokumentatua agertzen den baserri hau Errota eta Eskoletxe inguruan dago.

Hizpide dugun toponimoaren lehen osagaia “saroi” adiera duen ilor (abereak, bereziki ardiak, biltzeko lekua), bustidura medio illor, hitza da, amaieran –eta atzizkia duela.

Tarteko –e- bokalaren galera islatzen duen ahozko adibiderik ez da falta.

Ahozko aldaerak: Illorta, Illorreta (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Illorreta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) lloreta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Illarreta (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Illorreta (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria)

98 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Illorreta (1904 Tolosako Jabego Erregistroa Jose Elosegui y Zabala Coto llamado Illorreta, formado por dos tejabanas o bordas edificadas en terrenos segregados del Caserio Bedayo-barrena; constituyen una finca a la que se ha dado el nombre de Illorreta 1904/02/15) Illorreta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Inpernuerreka erreka

Bedaio eta Amezketako mugak bereizten dituen erreka honek Bedaioerrekan isurtzen ditu urak.

Ibilbidean zehar izendapen desberdinak jasotzea ohikoa da erreken kasuan; Ederriturrieta aldean, Ederriturrietako erreka, edota Larrañeta baserriko lurren inguruan, Larrañetaerreka, esaterako.

Ezaguna zaigun infernu hitzari erreka erantsita sorturiko izena dugu. Euskaraz f > p bilakaera arrunta da, afari > apari, feria > peria edota aztergai dugun infernu > inpernu, kasu. Honetaz gain, -p- kontsonantearen aurreko –n-ren galera ere gauzatu da bildutako ahozko formetan. Ederriturrietako erreka formari dagokionez, bokal arteko –d- galdu, eder > eer, eta bigarren bokala ireki da, eer > ear, iturri hitzak jasandako bustiduraz gain.

Ermuan, Mañarian eta Busturian badira izen bereko errekak.

Aipuak ikus.

Aldaerak: Ederriturrietako erreka, Errekaundi, Larrañetaerreka Ahozko aldaerak: Iparnerreka, Iparnuerreka (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925), Earritturritako erreka (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Ynfernu-erreca (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Inpernuerreca (1868 Tolosako Jabego Erregistroa arroyo que baja de Inpernuerreca, divisoria del término de Amezqueta 1868/12/05) Infernu.erreca (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Infernuerreca (1878 Tolosako Jabego Erregistroa peñon que está a la derecha del arroyo que baja de Infernuerreca 1878/04/20) Infermerreca (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar 1889/10/30) Infernu.erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/26) Inpernuerreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” con el manantial de la regata llamada Inpernuerreka, que más abajo baña terrenos del caserío Larrañeta de Bedayo...hasta desembocar en la regata de Bedayo erreka) Inpernu erreka (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Amezketa-Bedaio arteko erreka (muga)) Larrañeta erreka (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ”) Earriturrietakoerreka (ederriturritakoerreka?) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Inpernu erreka (1997 Aralar Parke Naturala. 1:25.000. Etnogintza) Inpernu erreka (1998 Amezketa herriko mapa 1:10.000) Errekaundi (1998Amezketa herriko mapa 1:10.000) Larrañeta erreka (1998 Amezketa herriko mapa 1:10.000)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 99

Intxusoroerreka erreka

Toponimo honetan baliteke intsusa zuhaixka izena gordetzea. Baita intxaur eta soro hitzak ezkutatzea ere, nahiz eta1871n dokumentatzen den Insusoeco-erreca formak interpretazio hau zailtzen duen.

Intxuspeko erreka izen adierakidearen kasuan, badirudi intxaur, behe eta –ko atzizkia direla osagaiak.

Aldaerak: Intxuspeko erreka Ahozko aldaerak: Intxauspeko erreka (Izenik gabe / Amezketa), Intxuspeko erreka (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Intxuspeko erreka (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Intxuspeko erreka (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934) Dokumentazioa: Insusoeco-erreca (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Insusoeco-erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/26) Insusoro-erreca (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar 1889/10/30) Inchusoro-erreca (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar 1889/10/30) Insusoro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hasta su confluencia con con la regata Insusoro...junto a la borda de Bartolo) Intxusoro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” abandonada la fuente de Insusoro o Intxusoro...hasta el collado o alto de Amizpi-gaiñ o Mizpira-gaña) Intxusoro (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Intsuspeko erreka (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Intxuspeko erreka erreka

Ikus Intxusoroerreka.

Iriarteerreka erreka

Ikus Alaurteerreka.

Irugurutzeta tontorra

Ikus Balerdi izen adierakidea.

100 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Irugurutzeta tontorra

Ikus Artubigaña.

Irumugarrieta tontorra

Ikus Artubigaña.

Iturbeltzako erreka erreka

Ikus Olabasoerreka izen adierakidea.

Iturgoxo iturria

Egun iturririk ez bada ere, inguruak izen berbera jaso du. Itxura guztien arabera, itur- “iturri” eta goxo izenondoa ditugu izen honen osaketan. Ikus aipuak.

Ahozko aldaerak: Iturgoxo (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939), Iturgoxo (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Iturgoxo (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-koan. Sagardotegi aurreko errekondoan) Iturgoxo (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Jazkue baserria

Ikus Jazkuegoikoa izen adierakidea.

Jazkueazpikoa baserria

Ikus Jazkuebekoa izen adierakidea.

Bedaio

Tolosako leku izenak - 101

Jazkuebekoa (-a) baserria

Otsabio-Zarate mendikatearen hegian kokatuta daude bai Jazkuebekoa eta baita Jazkuegoikoa ere. Biak baserri tradizionalak direla esan genezake, egurrezko armazoi eta oholtzazko itxierak dituztela.

Aldaerak: Jazkueazpikoa Ahozko aldaerak: Jazku-bekoa (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Jazcue de abajo (1770? Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a. Desde la Parroquia de Amezqueta a las casas de Arrupe, Gurdillaaundia, Gurdilla-chiquia, Jazcue de Arriva, Jazcue de abajo y Zugasti garaicoa necesita el cura siete cuartos de hora de tiempo con su caballería S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Jazcue azpicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Jazcue-azpicoa (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes 1868/12/05 ) Jazcue-becoa (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Gascue-becoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Jazcue becoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Jazcue-azpicoa (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04) Gazcue azpia (1900 Tolosako Jabego Erregistroa) Jazkue-azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Jazkubekoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Jazkuegaña (-a) baserria

Ikus Jazkuegoikoa izen adierakidea.

Jazkuegaña (-a) tontorra

Jazkuegoikoa baserriaren inguruko mendi-tontorra. Ikus Jazkuebekoa sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Jazku-gañe (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Jazkugaña (Jauregi, J. 1934 / Zumizketa), Jazkugaña (Juan Jauregi / Zumizketa 1934) Dokumentazioa: Jazkue gane (IGN 1:25000. 1996. Ordizia) Jazkugaña (1996 Lizartza. 1:10.000 Ikermap)

102 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Jazkuegañaerreka erreka

Ikus Arterreka.

Jazkuegañeko gaina (-a) tontorra

Ikus Sisiolako gaina izen adierakidea.

Jazkuegañeko zelaia (-a) leku izena

Jazkuegaña mendi aldeko parajea, Altzoko mugatik oso gertu. Jazkuegaña, -ko leku genitibo atzizkia, zelai hitza eta artikuluaz osatutako toponimoa dugu. Orain zelai hitza leku lau eta belartsua bezala hartzen badugu ere, antzina belardia baino ez zuen adierazten.

Ahozko aldaerak: Jazku gañeko ordeka (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916) Dokumentazioa: Jazku gañeko zelaia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” regata que aquí lleva el nombre de regata de Sisiola, veremos un mojón situado a la vera del camino que de Jazkue goikoa se dirige a Alzo y muy próximo al collado de Jazku gañeko zelaia) Jazkue gañeko zelaia (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Jazkuegaraikoa (-a) baserria

Ikus Jazkuegoikoa.

Jazkuegoikoa (-a) baserria

Ikus Jazkuebekoa baserriaren sarreran esan dena.

Aldaerak: Jazkue, Jazkuegaña, Jazkuegaraikoa Ahozko aldaerak: Jazku-goikua (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Jazkugoiko (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Bedaio

Tolosako leku izenak - 103

Dokumentazioa: Jazcue (1710 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 1140 378-379 parecieron presentes Lazaro de Zabala, habitador en la casa Jazcue, declaró que en su familia hay catorce personas... S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” 1710/09/23) Jazque (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio…Asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Jazcue de arriva (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a desde la Parroquia de Amezqueta a las casas de Arrupe, Gurdilla-aundia, Gurdilla-chiquia, Jazcue de Arriva, Jazcue de abajo y Zugasti garaicoa necesita el cura siete cuartos de hora de tiempo con su caballería S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo” ) Jazcue goicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Jazcue garaicoa (1868 Tolosako Jabego Erregistroa) Jazcue garaicoa (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Gascue garaicoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Jazcue goicoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Jazcue garaicoa (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04) Jazkugoikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Jazkugañe (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Juanazarretaerreka erreka

Ahoz baino bildu ez dugun erreka izen honetan Juana emakume izena, zahar izenondoa, -eta atzizkia eta erreka hitza ageri direla dirudien arren, ez da oso ohikoa pertsona izen bati –eta gaineratzea.

Beste hizkuntzetan ez bezala, elipsiaz baliatuz euskaraz sor litezkeen toponimo luzeen adibide garbia dugu hauxe.

Ahozko aldaerak: Juanazarreta erreka, Juanazarretako erreka (Juan Jauregi / Zumizketa 1934)

Juanluisen borda borda

Ikus Bizkarateko borda izen adierakidea.

Kaja tontorra

Ikus Balerdi izen adierakidea.

104 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Karrika auzoa

Bedaioarrek eliza inguruari ematen dioten izena dugu honakoa, auzoaren gunea delako, hain juxtu.

Karrika hitza kale hitzaren ordaina da Nafarroako eremu zabalean eta Iparraldean. Baina Gipuzkoan ere ez da arrotza; izan ere, Oiartzungo auzo batek izen hauxe dauka. Sarritan, kale eta karrika hitzak ‘auzo’ hitzaren kideak dira.

Ezaguna da euskaraz, bestalde, “kale egin” edo “huts egin” adiera duen “karrika egin” esamoldea.

Ahozko aldaerak: Karrika (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939) Dokumentazioa: Karrika (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Kontzeju etxea (des)

Desagertutako etxea. Kontzeju hitza arrunta da euskaraz batzar edo biltzar hitzaren kide moduan, eta zenbait lekutan udal azpiko entitateak izendatzen ditu. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Casa consistorial (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Casa consistorial (1866 Tolosako Jabego Erregistroa Casa Posada o Consistorial ) Conseju-echea (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Concejil (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria) Casa consistorial (1899 Tolosako Jabego Erregistroa Josefa y Francisca Martinez de Ubago venden a Jose Elosegui y Zabala La Posada o Consistorial 1899/08/28) Consejo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Kontzeju (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Kostalarte tontorra

Tontor izen honen bigarren osagaia, –arte, argia bada ere, lehen zatian zer ezkutatzen den jakitea ez da erraza, baliteke kostal izena zuen ikatza eramateko zaku handia izatea.

Dokumentazioa: Kostalarte (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-Bedaio-ko mugan, Zarate baño aruntzago) Kostalarte (1981 Aralar 1:25000)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 105

Lamitegiko zubia (-a) zubia

Erdi emakume erdi arrain bezala ezagutzen dugun euskal mitologiako pertsonaia ageri zaigu zubi izen honetan, -tegi, -ko, zubi eta artikuluak jarraitzen diotela. Lamiak edo laminak urari atxikitako izaki mitologikoak direnez, erreka, zubi eta iturrien izenetan oso arruntak dira.

Bildutako adibidean bokal arteko –g-ren galera gauzatzeaz gain, zubi > zupi bilakatu eta amaierako –a bokala itxi da.

Ahozko aldaerak: Lamiteiko zupie (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916)

Lapurzulo arroa

Izen gardena, lapur eta zulo osagaiez eratua. Ahoz ohikoa da zulo hitza txulo bihurtzea bustidura medio.

Ahozko aldaerak: Lapurtxulo erreka (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Lapurzulo (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934)

Larrañeta baserria

Maiordomonea baserriaren ondoan kokatuta zegoen baserri hau erre zenetik ez dute berreraiki.

Bertakoak, dena den, aldameneko etxetxo batean bizi dira.

Izenaren lehen osagaia “uzta eultzitzen den leku laua” esan nahi duen larrain hitza da, lurra irmoa eta askotan lauzatua duena. Amaieran lekua adierazten duen –eta atzizkia du.

Ahozko aldaerak: Larrainta, Larrañeta (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Larrañeta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Larrañeta (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a Desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas Elizechea, Larrañeta, Bedayo-bitartea y Bedayo-barrena necesita de hora y media S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Larrañeta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Larrañeta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Larrañeta (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Larrañeta (1877 Tolosako Jabego Erregistroa 1877/01/02) Larrañeta (1882 Tolosako Jabego Erregistroa caserías llamadas Larrañeta y Mayordomoechea 1882/02/18) Larralleta (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Estado de la riqueza pecuaria)

106 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Larrañeta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Larrañeta (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-ko etxea) Larrañeta (larrinta) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Larrañetaerreka erreka

Ikus Inpernuerreka.

Larrañetako borda borda

Ikus Larrañeta baserriaren sarreran esan dena.

Ahozko aldaerak: Larrintako borda (Eugenio Zabala / Elizetxea 1933)

Lasapistonea (-a) leku izena

Balerdi mendi aldeko amiltoki edo arroa. Hain zuzen, –nea amaiera izen, goitizen edo deiturei itsasten zaienez, Lasapisto osagaia ezizen bat dela pentsatu behar dugu, agian, Lasa deitura barnean duela.

Muñoaundiko zuloa bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Muñoaundiko zuloa Dokumentazioa: Lasapistonea (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-Bedaio-ko mugan. Balerdi mendi aldean. “Muñoaundiko zuloa” ere esaten zaio) Muñoaundi-ko zuloa (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” ) Lasapistonea (1981 Aralar (1:25000)) Lasapistonea (1996 IGN 1:25000. Ordizia)

Lasturriaga leku izena

Ikus Zuritugaña izen adierakidea.

Bedaio

Tolosako leku izenak - 107

Legasako erreka erreka

Ikus Arterreka.

Leizegaiztoetagaña (-a) tontorra

Ikus Sisiolako gaina izen adierakidea.

Lizarrolaerreka erreka

Ikus Arterreka.

Luisbeltzaren borda borda

Borda izen honen osagaiak argiak dira. Luis pertsona izena, beltza izenondoa, -en (bokal artean –ren) genitibo atzizkia eta borda hitza. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Luis beltzan borda (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Bedaiokoan, Urrea-ko aitze ta Zarate bitartean) Luisbeltzarenborda (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Maiordomoetxea (-a) baserria

Ikus Maiordomonea izen adierakidea.

Maiordomonea (-a) baserria

Bedaioko bigarren jauntxoaren administratzailearentzat 1862-1867 urteen artean eraikitako etxea da, Gabinanea eta Maiordomoetxea bezala ere ezaguna dena. Aipuak ikus.

Aldaerak: Gabinanea, Maiordomoetxea 108 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Ahozko aldaerak: Maiordomonea, Gabinanea (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Mayordomonea (1867 Tolosako Udal Artxiboa casa Mayordomonea Plano general de la jurisdicción de Bedayo dividido en dos partes iguales) Mayordomo-echea (1878 Tolosako Jabego Erregistroa casa denominada Mayordomo-echea o del Administrador...construida sobre el terreno denominado Celaicho, pertenecido de...Larrañeta 1878/04/20) Mayordomoechea (1882 Tolosako Jabego Erregistroa caserías llamadas Larrañeta y Mayordomoechea 1882/02/18)

Maldako erreka erreka

Ikus Zumalakarregiko erreka izen adierakidea.

Mallogaña (-a) tontorra

Ikus Balerdi izen adierakidea.

Mallozarra (-a) tontorra

Ikus Balerdi izen adierakidea.

Mallozarreko muino haundia (-a) haitza

Ikus Muñoaundi izen adierakidea.

Markesbasoa (-a) basoa

Ikus Nagusibaso izen adierakidea.

Bedaio

Tolosako leku izenak - 109

Menditxiki mendia

Eguterakoek Elosu, Urreaga eta Urdilliko haitz osoari deitzen diote honela. Ikus Egutera.

Ahozko aldaerak: Menditxiki (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934), Menditxiki (Gregorio Ugartemendia / Gurbillaundia 1939), Menditxiki (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934)

Miruaitzeta mugarria

Toponimo honen osagaiak miru, Milvus sp, hegazti harraparia eta haitz dira, leku adiera duen –eta atzizkiaz hornitua.

Ahozko aldaerak: Miruaitzeta (Odriozola G. /Tolosa 1956)

Mizpiragaña (-a) lepoa eta mugarria

Bedaio, Alegia eta Amezketa bereizten dituen mugarria. Osagaiak mizpira, Mespilus germanica, gain eta artikulua dira.

Lepoari Amizpigain ere deitzen zaio.

Aldaerak: Amizpigain Ahozko aldaerak: Mizpera-gañe (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Mispiragaña (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/08/11) Mispira-gaña (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 punto denominado Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Mispira-gaña (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 punto denominado Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Mispiragaña (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su Barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar. Mojón divisorio Amezketa, Alegia,Tolosa 1889/10/30) Mizpira-gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Abandonada la fuente de Insusoro o Intxusoro... hasta el collado o alto de Amizpi-gaiñ o Mizpira-gaña) Amizpi-gaiñ (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Abandonada la fuente de Insusoro o Intxusoro... hasta el collado o alto de Amizpi-gaiñ o Mizpira-gaña)

110 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Mugaluze tontorra

Ikus Sisiolako gaina izen adierakidea.

Mugaluzeko borda borda

Toponimo gardena, azalpenik apenas behar duena.

Dokumentazioa: Mugaluzeko borda (1996 Altzo. Udalbarrutiko mapa. 1:7500)

Muintegitxikiko iturria (-a) iturria

Azkarateko mugatik gertu dagoen iturria. Izenaren osagaiak muintegi, txiki, -ko, iturri eta artikulua dira.

Ahoz, bustiduraren ondorioz, muintegi > muttei bilakatu da eta iturria hitzaren azken bokalaren itxiera gauzatu da a>e.

Ahozko aldaerak: Mutteitxikiko iturrie (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934)

Muñazuri bizkarra

Alaurteerreka eta Intxusoroerreka arteko bizkarrari deritzo. Muino, konposatuetan, maiz, muña-, eta zuri izenondoaz osatutako toponimoa.

Ahozko aldaerak: Muñazui (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916)

Muñazuriko borda borda

Muñazuri aldeko borda.

Ahozko aldaerak: Muñazuiko borda (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 111

Muñoaundi haitza

Balerdi mendi aldeko haitza. Osagaiak, bestalde, argiak dira. Muino, bustiduraren ondorioz muño, eta haundi.

Aldaerak: Mallozarreko muino haundia Ahozko aldaerak: Mallozarreko muñoaundia (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Muño-aundi (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I paraje Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Muño aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” desde donde parte la línea recta a la cumbre de Balerdi, pasando por los parajes de alkortea y Muño aundi) Muñoaundi (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-koan, Bedaio-ko muga, Balerdi arkaitzean)

Muñoaundiko zuloa (-a) arroa

Ikus Lasapistonea izen adierakidea.

Muñobiribil leku izena

Leku izen bitxia, toponimian arrunta den muino eta biribil hitzez osatua.Tolosan, eta Gipuzkoan oro har, borobil hitza ohikoagoa dela esan genezake, Bizkaian ez bezala, jatorrizko bil + bil izenetik hurbilago dagoen biribil baitarabilte.

Dokumentazioa: Muñobiribil (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate)

Muñopolita tontorra

Urreagako haitza inguruko mendia.Toponimo gardena eta, itxura guztien arabera, berriki sortua.

Dokumentazioa: Muñopolite (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Muñopolite (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

112 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Nagusibaso basoa

Izen gardena, azalpenik apenas behar duena: `Bedaioko jabearen basoa´. Markesbasoa bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Markesbasoa Ahozko aldaerak: (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916), Markes-basoa (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934)

Nagusietxea (-a) etxea

Ikus Abadetxe izen adierakidea.

NarluzegaĂąa (-a) leku izena

ZuritugaĂąa inguruko parajea. Luze, gain eta artikulua begibistakoak diren arren, hasierako nar- osagaian zer ezkutatzen den jakitea ez da erraza.

Dokumentazioa: Narlucegaina (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui hacia la parte de Narlucegaina 1677/05/28)

Olabasoerreka erreka

Gorostillegi aldean Arterrekarekin bat egiten duen erreka dugu hauxe. Alegia eta Bedaioko mugak bereizten ditu. Borda adiera duen ola, baso eta erreka dira toponimo honen osagaiak.

Egun Iturbeltzako erreka bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Iturbeltzako erreka Ahozko aldaerak: Itturbeltzako erreka (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934) Dokumentazioa: Olabaso (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/08/11)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 113

Olabasoco erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Olabaso (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” siguiendo el curso de la regata Art-erreka nos llevará al confluencia de ésta con la de Olabaso en el punto llamado Kostilleki) Olabaso (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Olegiko zubia (-a) zubia

Zugastibarrena baserri inguruan dagoen zubia. Olabasoerreka toponimoan bezalaxe, badirudi hemen ere lehen osagaia borda aditzera ematen duen ola dela, etxe hitzaren pareko den –(t)egi atzizkiak, -ko leku genitiboak, zubi hitzak eta artikuluak jarraitzen diotela.

Ahoz ohikoa denez, bokal arteko –g-ren galera eta zubi hitzaren kasuan, b > p aldaketa gauzatu dira, amaierako bokal aldaketaz gain.

Ahozko aldaerak: Oleiko zupie (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea)

Ospela (-a) auzoa

Bedaioarrek Egutera eta Ospela auzoak bereizten dituzte, lehenak eguzkira begira dauden lur sailei erreferentzia egiten die eta bigarrenak eguzkira begira ez daudenei. Ikus Egutera sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Ospela (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte)

Otamuñoerreka erreka

Ikus Aaztiko erreka.

Otaskar lepoa

Toponimo deigarria da, zalantzarik gabe, eta irakurketa desberdinak izan ditzake. `Mahai´ adiera duen otaska eta har(ri)osagaiak izan daitezke toponimoa osatzen dutenak. Era berean, ote zuhaixka, -ska atzizki txikigarria eta har(ri) moduan ere uler liteke. Lehen, abereei, besterik ez zegoenean, txikitutako otea ematen zitzaien bazka moduan.

Dokumentazioa: Otaskar (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Lepaka zelaitsua, Larrondo-n “inpernu-erreka” asieran) 114 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Pagadiaundia (-a) leku izena

Muñopolita aldeko aurkintza. Pagadi hitzari haundi izenondoa erantsita eratutako toponimoa, amaieran artikulua duela. Inguruko euskaran ohikoa den bezala, ahozko ia ebakera iya bilakatu da.

Ahozko aldaerak: Pagadiaundiya (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea)

Pagoeder leku izena

Izen gardena. Aipua ikus.

Dokumentazioa: Pagoeder (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate)

Pelotaleku leku izena

Urdilliko haitzaren inguruko aurkintza. Garai batean artzainek bertan pilotan jolasten omen zuten.

Ahozko aldaerak: Pelotaleku (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinane), Pelota tokie (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Pillota-Lekue (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Urreako aitzean) Pelotaleku (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pelotaleku (1996 IGN 1:25000. Ordizia)

Plazegi ordeka

Aitzuri aldeko ordeka. Lehen aipuak salatzen duenez izen honen atzean partzuergo hitzaren erdal kidea den facería dugu. Antza denez, hitzak bere esanahia galdu eta herri-etimologiak plazaegia bihurtu zuen.

Ahozko aldaerak: Plazegiko ordeka, Plazeiko barrutia (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Faceria (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de

Bedaio

Tolosako leku izenak - 115

Joseph Antonio Ribas y Berasttegui puesta a la travisa que delinea a la peña de Aiçuri que denota y señala la faceria y prestacion de ierbas y aguas que los de Ascarate tienen en dichos campos por combeniencia antigua 1677/05/28) Placería (1878 Tolosako Jabego Erregistroa <este mojón último de la línea toca en la que separa los pertenecidos de Bedayo y el monte comun de Placería 1878/04/20) Plazería (1878 Tolosako Jabego Erregistroa terreno en común con el lugar de Azcarate, llamado Balerdi o Plazería 1878/04/20) Plazegi (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Bedaio-koan, Urdilleko lepotik, Inpernu-erreka aldera) Plazegi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Plazegi (1998 Amezketa herriko mapa. 1:10.000)

Putrezulo larrea

Putre (Gips fulvus) animalia izenaz eta zulo hitzaz osatutako toponimoa.

Dokumentazioa: Putrezulo (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi... ” Bedaio-koan)

Sagardotegia (-a) baserria

Garai batean sagastiaren zaintzaileak Etxetxiki izeneko bordatxo batean bizi zirenez, Sagardotegia edo San Inazio bezala ezagutzen den etxea eraiki zen XX. mendean, Gurbillatxikia baserritik gertu.

Aldaerak: San Inazio Dokumentazioa: Sagardotegui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) San Inazio (1981 Aralar (1:25000))

Sagardotegiko borda etxea

Ikus Goikoetxetxiki izen adierakidea.

Sakristauetxea (-a) etxea

Ikus Seroretxea izen adierakidea.

116 - Tolosako leku izenak

Bedaio

San Inazio baserria

Ikus Sagardotegia izen adierakidea.

San Joseko txabola txabola

Zuritugaña inguruko txabola. Euskaraz borda, etxola edota ola formak ere baditugu txabola aditzera emateko.

Ahozko aldaerak: Sanjoseko txabola (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Sanjosetxabola (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Saraskin basoa

Ikus Zuritugaña izen adierakidea.

Sarobeberri baserria

Ugarteko mugatik gertu kokatuta dagoen baserria, Bedaioerreka ondoan duela. Lehen osagaiak, sarobe (saroi, saroe) hitzak, hain juxtu, adiera desberdinak izan ditzake.

Abereak eta abeltzainak, bereziki ardiak eta artzainak, gauez biltzen diren leku aproposa, batetik, eta behean ukuilua eta goian saralea sartzeko tokia duen etxaldea, bestetik.

Bigarren osagaia argia da, berri izenondoa.

Ahozko aldaerak: Saoberri (Jose Miguel Artola Iturbe / Iruñaga 1934), Saaberri, Sagoreberri (Tolosa, J. A./ Sarobeberri 1916) Dokumentazioa: Sarobe berria (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44v Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Sarove berria (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44v Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Sarobe berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sarobe berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sarove-berria (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes 1868/12/05)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 117

Sarobe-berria (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Sarobe-berria (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Saroberria (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 4 famili Estado de la riqueza pecuaria) Sarobe-berria (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04) Sarobe-berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Salaberri (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” )

Seroretxea (-a) etxea

Elizaren ardura duen andrearen bizilekua izan ohi da. Iparraldean, berriz, moja edo lekaimea esateko erabiltzen dute serora hitza. Antzina baseliza guztiek zuten serora bat zainketa lanetarako. 1708an Burgosko apezpikuak Aiarako Andra Maria Zuriaren santutegian egindako ikuskapenean ikusi zuen bai serora, baita honen neskamea ere, oso gazteak zirela (“muy mozas”) eta lan hori uzteko agintzeaz gain, aurrerantzean serorek 50 urte baino gehiago izatea agindu zuen, leku bakartian egonda arrisku ugari baitzuten: “estaban expuestas a peligros por hallarse el santuario en despoblado”.

Sakristauetxea bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Sakristauetxea Ahozko aldaerak: Xeoretxea (Dionisio Balerdi/Alfontxa Jauregi / Bedaiobarrena 1925) Dokumentazioa: Casa del Sacristan (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Casa seroral (1866 Tolosako Jabego Erregistroa) Sacristan-echea (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Sacristan-echea (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial) Casa seroral (1896 Tolosako Jabego Erregistroa Jose y Manuel Martinez de Ubago y Echevarria venden a Jose Elosegui y Zavala 1896/02/18) Seroretxe (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Sisiolaerreka erreka

Ikus Arterreka.

118 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Sisiolako gaina (-a) tontorra

Altzo, Lizartza eta Bedaioko mugak besarkatzen dituen mendi-tontorra.

Aldaerak: Leizegaiztoetagaña, Mugaluze, Jazkuegañeko gaina Ahozko aldaerak: Sisiolako gaña, Leize gaiztota gaña (Zubeldia, I. / Lizartza (udaletxeko langilea) 1933) Dokumentazioa: Sisiolako gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hasta llegar a la cumbre de Jazkue gañeko gaña o Sisiolako gaña) Leizegaiztoko gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hito divisorio de Lizarza-Oreja y Tolosa en el punto llamado Leizegaiztoko gaña) Jazkue gañeko gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” hasta llegar a la cumbre de Jazkue gañeko gaña o Sisiolako gaña) Sisiolako gaña (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Leize gaiztota gaña (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Sisiolako gaña (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa” 1990) Sisiolako gane (1996 IGN 1:25000. Ordizia) Mugaluze (1996 Altzo, Udalbarrutiko mapa 1:7500) Leize gaiztota gaña (1999 Lizartza 1:10.000) Mugaluze (1999 Lizartza 1:10.000) Zitzaolako gaina (1999 Lizartza 1:10.000)

Telleria (-a) larrea

Gurbillaundia baserriaren ondoko larreari deritzo. Garai batean, bertan teilak eta adreiluak egiten zituzten.

Dokumentazioa: Tejería (1866 Tolosako Jabego Erregistroa o sea horno de cocer teja y ladrillo. Dentro de pertenecidos de Gurbilla-aundia)

Trekutseta larrea

Urdilliko lepo inguruko aurkintza. Badirudi triku hitzari –eta atzizkia gaineratuta sorturiko toponimoa dela.

Dokumentazioa: Trecuseta (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui hasta llegar al mojon que esta a la entrada de los campos de Trecuseta junto a la cueba de la Peña de Urdilli cuio intermedio de lo que ocupan las dichas peñas y su contorno es comun de ambas partes para el aprovechamiento de las yervas y aguas 1677/05/28) Trikutseta-ko ordeka (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askaratekoan, Bedaio-ko mugan (Urdille-ko lepotik urbil?))

Bedaio

Tolosako leku izenak - 119

Txarakadia (-a) hegia

Leku izenaren lehen osagaia zuhaitz motzez edo zuhaixkaz osatutako baso itxia aditzera ematen duen txaraka hitza da. –di atzizkia, bestalde, multzokaria da.

Bestalde, ohikoa da euskaraz bokal arteko –r- zein –d- kontsonante ahulak ahoz galtzea.

Ahozko aldaerak: Txaakaye (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea),Txaakaie (Antonio Jauregi Maiza / Gurbillaundia 1932) Dokumentazioa: Txaakai (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-koan, malloan eskuin aldera, amezketa-koa jo arte)

Txuloko erreka erreka

Ikus Aaztiko erreka.

Urdillagaña (-a) haitza

Ikus Urdilleko haitza izen adierakidea.

Urdilleko haitza (-a) haitza

Urdilleko lepoa eta Zarate arteko malkorra, Azkarate mugakide duela. Itxuraz mendez mende aldatu ez den izen honen azpian urde aberea eta iluna den bigarren osagaia dauzkagu, agian hil-, baina oso zalantzazkoa: `Urde hiliko haitza´. Aipuak ikus.

Aldaerak: Urdillagaña, Urreagako haitza Ahozko aldaerak: Urrekaitze, Urreako aitze (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Urreako aitzea (Agirrezabala, J. A.1925 / Bedaiobitarte) Dokumentazioa: Urdilli (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui prosiguiendo la subida de la dicha cuesta por el dicho termino y confin llegaron a las peñas de Elosu y Urreaga y Urdilli y sus arresates y portillos ..... hasta llegar al mojon que esta a la entrada de los campos de Trecuseta junto a la cueba de la Peña de Urdilli cuio intermedio de lo que ocupan las dichas peñas y su contorno es comun de ambas partes para el aprovechamiento de las yervas y aguas 1677/05/28)

120 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Urdelleta (nor. Urdilleta) (1720 Nafarroako Artxibo Orokorra PR LEC C.80 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Urdilli, peña de (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG 3 en la muga de Guipuzcoa. Cerca de Trecuseta Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Urdillaga-gaña (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Urdilleko-gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos la aduana de Zarate, siguiendo la línea divisoria al paraje llamado Elusu en peñascal, pasando más tarde por Urdilleko gaña no lejos de la cumbre roquiza de Urrreako aitza, que queda algo a la izquierda, hasta el collado de Urdilleko lepoa) Urrea-ko aitze (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Urdilleko lepoa eta Zarate bitarteko malkor goituena.)

Urreako haitza (Aralar Parke Naturala. 1:25.000. 1997)

Urdilleko lepoa (-a) lepoa

Urdilleko haitza aldeko aurkintza.

Ahozko aldaerak: Gurdille-lepo (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea), Gurdille lepo (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Urdilleco-lepoa (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Urdilleko lepoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos la aduana de Zarate, siguiendo la línea divisoria al paraje llamado Elusu en peñascal, pasando más tarde por Urdilleko gaña no lejos de la cumbre roquiza de Urrreako aitza, que queda algo a la izquierda, hasta el collado de Urdilleko lepoa) Urdilleko lepoa (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Gipuzkoa-Naparroko muga. Mallozarra eta ta Urreko aitze bitarteko lepoa) Gurdilleko lepoa (1992 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Urdilleko lepoa (1996 IGN 1:25000. Ordizia)

Urreagako haitza (-a) haitza

Urdilleko haitza aldeko parajea. Izenaren osagaiak urre, -aga leku atzizkia, -ko eta haitz dira, artikulua gaineratuta.

Dokumentazioa: Urreaga (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui prosiguiendo la subida de la dicha cuesta por el dicho termino y confin llegaron a las peñas de Elosu y Urreaga y Urdilli y sus arresates y portillos 1677/05/28) Urreaitza (1868 Tolosako Jabego Erregistroa muga con los terrenos alisales y de aprovechamiento común; con la peña de Urreaitza; con el monte llamado Balerdi 1868/12/05) Urreako aitza (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos la aduana de Zarate, siguiendo la línea divisoria al paraje llamado Elusu en peñascal, pasando más tarde por Urdilleko gaña no lejos de la cumbre roquiza de Urrreako aitza, que queda algo a la izquierda, hasta el collado de Urdilleko lepoa) Urrea (1996 IGN 1:25000.Ordizia)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 121

Urreagako haitza (-a) haitza

Ikus Urdilleko haitza izen adierakidea.

Usteluz leku izena

Toponimo bitxia.

Dokumentazioa: Usteluz (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate)

Zabaltokieta ordeka

Gaztelu eta Orexa mugakide dituen parajea. Izen argia, zabal eta toki hitzez osatua, amaieran –eta atzizkia duela.

Ahozko aldaerak: Zabaldokia (Joxe Mari Zabala Jauregi / Jazkuebekoa 1923), Zabaltokita (Juan Jauregi / Zumizketa 1934), Dokumentazioa: Zabaltoquia (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros. 1871/05/22) Zabaldoquia (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Zabaltokia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate)

Zantzunerreka erreka

Ikus Arterreka.

122 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Zarate etxea

Gurbillaundia baserriko lur sailean kokatuta zegoen etxea, garai batean mikelete etxea eta benta izandakoa. Osagaiak baso adiera duen zara hitza eta ate, kasu honetan mendate edo “mendien arteko pasabide” esanahia duena.

Ahozko aldaerak: Zarateko mikeletetxea (Zubillaga, Mª. 1926 / Gabinanea) Dokumentazioa: Zarate (1866 Tolosako Jabego Erregistroa Casita de Zarate. Dentro de pertenecidos de Gurbilla-aundia) Venta de zarate (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Bernardo Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial)

Zarate lepoa

Bedaio eta Azkarate bereizten dituen aurkintza.

Hizpide dugun toponimoaren haritik hauxe dio aipu deigarri honek : “Zarate mendi lepoa garrantzi handiko ataka zabal bat da; bere garaian, kostaldearen eta barrualdearen artean salerosketan jarduteko galtzada garrantzitsua izan zen. Esaten dutenez, galtzada zahar horretatik itzuli omen zen Inazio Loiolakoa bere etxera, Iruñean zauritua izan ondoren. Geroago, bidea bi eraikinen artean sartuta geratu zen; eraikin haietan mikeleteek arielak kobratzen zituzten.” Ibilaldiak Tolosaldean barrena, Tolosaldea Tour.

Ahozko aldaerak: Zaate (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Zarate (1502 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui apeamiento y sentencia arbitraria... que se pronuncio en los campos de Zaratte a los seis de noviembre de del dicho año de mil y quinientos y dos 1502/11/06) Zarate (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui hasta el mojon de Zarate... y desde el hasta la cumbre y punta alta de la peña de Balerdi 1677/05/28) Zarate (1705 Nafarroako Artxibo Orokorra PR LEC C.69 En la muga de Gipuzkoa. Cerca del alto de Balerdi Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Zarate (1790 Nafarroako Artxibo Orokorra LR LG 3 Nº8 En la muga de Gipuzkoa. Cerca del alto de Balerdi Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Zarate (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zarate (1868 Tolosako Jabego Erregistroa punto de Zarate, en el confin de Navarra 1868/12/05 ) Zarate (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925) Zarate (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos la aduana de Zarate, siguiendo la línea divisoria al paraje llamado Elusu en peñascal, pasando más tarde por Urdilleko gaña no lejos de la cumbre roquiza de Urrreako aitza, que queda algo a la izquierda, hasta el collado de Urdilleko lepoa) Zarate (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-Askarate bitartean. Gipuzko-Naparro muga. Pasabide zabala.

Oraintsu arte mikelete-etxea bertan)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 123

Zarategaña (-a) tontorra

Zarate aldeko mendi gaina. Ahoz Zaratemuño bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Zaratemuño Ahozko aldaerak: Zaatemuño (Lorentzo Jauregi / Gurbillatxikia 1934) Dokumentazioa: Zarattegaina (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui colocado en el alto raso que llaman Zarategaina 1677/05/28) Zarate-gaña (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Zarate-gaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando por los términos de Alzari-Ulcegaña, Salta-leku, Zunceta, Etebide, Etebideko langa, Zarate-gaña) Zarategaña (1997 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu)

Zaratemuño tontorra

Ikus Zarategaña izen adierakidea.

Zelaitxo leku izena

Lur sail honetan eraiki zuten Maiordomonea etxea. Toponimo arrunta, bestalde, zelai hitzaz eta –txo atzizki txikigarriaz osatua.

Dokumentazioa: Celaicho (1878 Tolosako Jabego Erregistroa Casa denominada Mayordomo-echea o del Administrador... construida sobre el terreno denominado Celaicho, pertenecido de ...Larrañeta 1878/04/20)

Zugastiazpikoa (-a) baserria

Ikus Zugastibarrena izen adierakidea.

124 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Zugastibarrena (-a) baserria

Alaurteerreka eta Bedaioerreka elkartzen diren puntutik gertu dago. Baserri izen honen osagaiak zugatz, “zuhaitz” eta –di ugaritasun atzizkia dira, beheko edo azpiko adiera duen barren osagai bereizlea atzean duela. Baliteke, halaber, oinarrian dagoena, Zugasti alegia, jabearen deitura izatea.

Ahozko aldaerei dagokienez, bokal arteko –g-ren galera zein –s- / -z- alternantzia harritzekoa ez dela esan daiteke.

Aldaerak: Zugastiazpikoa Ahozko aldaerak: Zuasti, Zuaztiarren (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Zuazti barrena (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917) Dokumentazioa: Zugastibarrena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Zuasti-barrena (1770? Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a Desde la Parroquia de Amezqueta...y a las nombradas Zugasti-barrena y Saroberria una hora larga. S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Zuazti barrena (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zuasti azpicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zugastibarrena (1863 Tolosako Jabego Erregistroa Bedaio aldeko baserria L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zugasti-barrena (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes) Zugasti-azpicoa (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Zugasti-barrena (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa Estado de la riqueza pecuaria) Sugasti-barrena (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04) Zugasti-barrena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zugastibarrena (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Bedaio-ko etxea) Zugasti bekoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Zugastibarrenako erreka erreka

Ikus Alaurteerreka.

Bedaio

Tolosako leku izenak - 125

Zugastigaña (-a) tontorra

Mendi tontorra. Ikus Zugastibarrena baserrian esan dena.

Ahozko aldaerak: Zugasti gañe (P.M. Goikoetxea), Zuaztigañe (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 191), Zugastigaña (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934) Dokumentazioa: Zugastigaña (1995 Lizartza. 1:10.000) Zugastigaña (1996 IGN 1:25000. Ordizia) Zuaztigañe (1996 Altzo. Udalbarrutiko mapa. 1:7500)

Zugastigaraikoa (-a) baserria

Ikus Zugastigoikoa izen adierakidea.

Zugastigoena (-a) baserria

Ikus Zugastigoikoa izen adierakidea.

Zugastigoikoa (-a) baserria

Egun ez da etxe zahar honetan inor bizi eta nekez ikus daitezke aurri egoeran dauden paretak laharren artean. Beste hainbatetan bezala, izen zaharrak garaikoa amaiera zuen, baina XIX. mendean egun arruntagoa den goikoa hartu zuen. Ikus Zugastibarrena baserriaren sarreran esan dena.

Aldaerak: Zugastigaraikoa, Zugastigoena Ahozko aldaerak: Zuasti goikoa (San Sebastian, J. / Zugastibarrena 1917), Zuastigoikoa (Jose Miguel Artola Iturbe / Zugastigoikoa 1934) Dokumentazioa: Zugastigaraicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio...asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Zuasti garaicoa (1770 Arch. Del M.I.Clero, Sec. D, Neg.º 2 aptdº a Desde la Parroquia de Amezqueta a las casas

126 - Tolosako leku izenak

Bedaio

de Arrupe, Gurdilla-aundia, Gurdilla-chiquia, Jazcue de Arriva, Jazcue de abajo y Zugasti garaicoa necesita el cura siete cuartos de hora de tiempo con su caballería S. Insausti “Barrios rurales de Tolosa: Bedayo”) Zugasti garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Zuasti garaicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zugasti-goena (1868 Tolosako Jabego Erregistroa Mitad de Bedayo, compuesta de las fincas siguientes) Zugasti-garaicoa (1869-1870 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-1-4 Julian Ezquibel, propietario Estado de la riqueza territorial) Zugasti-garaicoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-1-4-2 Jose Javier Esquibel Estado de la riqueza territorial) Zugasti-goicoa (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-3 Estado de la riqueza pecuaria) Sugasti-goena (1892 Tolosako Jabego Erregistroa Pedro Pascual de Oliver y Ruiz de Pazuengos, heredero abintestato de su primo Jose Javier de Esquibel vende a Fermin Calveton y Blanchon 1892/03/04) Zugasti-garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zugasti garaikoa (1996 IGN 1:25000.Ordizia)

Zumalakarregiko erreka erreka

Bedaioerrekan isurtzen ditu bere urak, Eskoletxe inguruan. Izenaren osagaiak zumalakar (Frangula alnus), -(t)egi eta –ko atzizkia dira, erreka hitza erantsita. Maldako erreka bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Maldako erreka Ahozko aldaerak: Zumalaiko erreka (Jauregi, J. / Zumizketa (Bedaio) 1934) Dokumentazioa: Zumalakarregikoerreka (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Maldakoerreka (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zumizketa baserria

Zumalakarregiko erreka inguruan kokatuta dagoen baserri honetan Bedaion ospe handia izan zuen Juan Antonio Saratsola jaio zen 1887. urtean. Errepublika-garaian auzoko alkatea izan zen eta, besteak beste, Azpirotz, Errazkin, Lezaeta, Betelu, Uztegi edota Azkarate nafar herrietako jaietara joaten zen txistua jotzera. Ingurutxoa eta bestelako dantza zaharrak ere irakatsi zizkien auzokideei.

Izenaren osagaiak zumitz = zume (Salix) eta –keta atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Zumizketa (Juan Jauregi / Zumizketa 1934)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 127

Dokumentazioa: Zumizqueta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 44 Lista de las jentes y avitadores del Barrio de Bedaio... asi de los casados como de los solteros 1719/03/16) Zumizqueta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Zumizqueta (1860 Tolosako Udal Artxiboa) Zumizqueta (1868 Tolosako Jabego Erregistroa 1868/12/05) Zumizqueta (1889-1890 Tolosako Udal Artxiboa B-8-4-2 Herederos de Bernardo Esquibel Estado de la riqueza territorial) Zumizqueta (1899 Tolosako Jabego Erregistroa Josefa y Francisca Martinez de Ubago venden a Jose Elosegui y Zabala 1899/08/28) Zumizketa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zumizketa (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” )

Zuritugaña (-a) muinoa

Gaztelu, Azkarate eta Bedaioko mugak besarkatzen dituen aurkintza. Izenaren osagaiak zuri(tu) eta gain dira, artikulua gaineratuta. Añigaña, Lasturriaga eta Saraskin izendapenak ere jaso ditu inoiz.

Aldaerak: Añigaña, Lasturriaga, Saraskin Dokumentazioa: Lastturriaga (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui en el sitio y puesto llamado Lasturriaga 1677/05/28) Saraskin (1764 Nafarroako Artxibo Orokorra MN L.3 Nº2 había un vivero en 1764 Nafarroako toponimia eta mapagintza XLVI Araitz-Betelu) Lusturiaga (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/18) Zuritugaña (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/05/22) Lusturriaga (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/29) Zuritu gaña (1890 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1890/10/24) Añigaña (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Sagasquin (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Zuritugaña (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” toparemos con la muga de Gaztelu en el punto llamado Zabaltokia, en el término de Añi, y pasando ahora por los de Usteluz, Muñobiribil y Arrumate, con sus paradas de palomas de Pagoeder llegaremos al punto de Zuritugaña, donde empiezan los linderos de Bedayo con Azcarate) Saaskin (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-koan. Añi ta Frailen-Basoakin mugatzen) Lusturriaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Saraskingo gaina (1997 Nafarroako Toponimia eta Mapagintza. Araitz-Betelu)

128 - Tolosako leku izenak

Bedaio

Zurtaeta leku izena

Azkarateko mugan dagoen parajea. Jatorrizko izena, Zurtaeta, herri etimologia dela medio, Zurtzeta bihurtu zen, oinarrian zurtz egon litekeelakoan. Osagaiak ilunak dira eta, agian, lehenengo osagaia zurtatu (oholak jarri) aditzarekin jar genezake harremanetan; bigarrena, ohikoa den –eta dugu.

Dokumentazioa: Zurttaetta (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui entre la dicha Lasturriaga y Zurtaeta en el parage y sitio que llaman Zurtaetaco Munoa 1677/05/28) Zunceta (1928 Tolosako Udal Artxiboa C5-I Deslinde Araiz-Bedayo. R.D. Abril 1925 1928/05/11) Zuutzeta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zurtzeta (1981 Aralar (1:25000) Imanol Goikoetxea)

Zurtaetagaña (-a) basoa

Ikus Zurtaetako muinoa izen adierakidea.

Zurtaetako muinoa muinoa

Zurtaeta aldeko muinoa.

Dokumentazioa: Zurtaetaco Munoa (1677 Reconocimiento de mojones. Certificado notarial (1797/10/22) emitido por Juan Jose Peralta del reconocimiento de mojones realizado en 1677 entre el lugar de Azkarate y Francisca de Lavega y Alvana, viuda de Joseph Antonio Ribas y Berasttegui entre la dicha Lasturriaga y Zurtaeta en el parage y sitio que llaman Zurtaetaco Munoa 1677/05/28) Zurtzeta-gañe (1971 J.Elosegi “Aralar-mendi...” Askarate-koan, Bedaio-ko mugan)

Bedaio

Tolosako leku izenak - 129

130 - Tolosako leku izenak

Bedaio

EZAMA (SANTA LUTZIA) Euskal Herrian oso ohikoa izan da, hagionimoek, hau da, santu izenek, jatorrizko izenak ordezkatzea.

Gertaera hau aspaldian hasi bazen ere, euskararen gainbeherarekin areagotu egin zen izen batzuk belaunialdi bakar batean desagertzeraino. Adibide ugari ditugu eta era askotakoak, Beriain mendia San Donato eran ezagutua edo Basauri herria, ahoz San Migel deitu izan dena. Horrelako kasuetan Akademiak nori berea eman behar zaiola uste du eta santua gutxitu gabe euskaldunon eginkizuna jatorrizko izena berreskuratzea dela. Gogoan izan behar dugu, Santa Luzia ugari daudela munduan, Siracusako santuarekiko gurtza aspaldikoa baita, baina Ezama bakarra, Tolosako hau. Mapan izen ofiziala mantendu badugu ere, Santa Lutzia, liburuan gure historia ezagutu eta berreskuratzeko asmoa denez, Akademiaren gomendioa jaso dugu, Ezama. Beste horrenbeste egin dugu Iurre (San Blas) auzoaren kasuan.

Tolosako auzorik zaharrenetariko bat dugu, Uzturre mendiaren begiradapean. Madril-Behobia erregebidea auzo honetatik igarotzen zen eta antzinako hilerria ere auzo honetan kokatuta zegoen.

Antzinako nekazaritza izaera galdu gabe, errepide eta errekaren ondoan dagoen auzo honetan, zenbait lantoki bildu ziren (1842an, La Esperanza, esaterako) eta orduz geroztik industriagune garrantzitsua da.

Tolosaldea goimailako lanbide heziketako institutuko obrak, bestalde, 1972ko ekainaren 23an hasi ziren, Carlos Doussinague Garin alkate zela, Tolosako Irakaskuntza Hiria bezala ezagutzen denaren lekuko.

Dokumentazioa: Eçama (1384 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Pero Aluarez de Sona, seruidor en la eglesia de Santa Luzia d’Eçama Documento de incorporación del lugar de Albiztur a la jurisdicción de la villa de Tolosa 1384/07/02)

Abarolekua (-a) leku izena

Ibarra mugakide duen aurkintza. Izenaren osagaiak argiak dira, abaro eta leku, artikulua gaineratuta eta itzalean dagoen abereentzako babeslekua aditzera ematen du. Euskaraz ezagunak dira abaro egin (“siesta egin”) edo abaroan egon (“babestuta egon, gerizpean egon”) bezalakoak.

Dokumentazioa: Abarolekua (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” en terreno claro de herbal hasta el punto llamado de Abarolekua, situado sobre el despeñadero situado sobre el caserío Pixuaga) Abaro Lekua (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aiaberro hegia

Abarolekua parajetik gertu dagoen hegia. Lehen osagaiaren adiera “aldapa” da, bigarrenak, berro hitzak, hain justu, gaztelaniazko “seto, cercado, zarza” esan nahi duela badakigu. Euskal Herrian baditugu Aia eta Berro izeneko udalerriak, bata Gipuzkoan eta bestea Nafarroan.

Ahozko aldaerak: Ayabarro (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Aldeabarro (Saralegi, R. / Iturralde 1921) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 131

Dokumentazioa: Ayaberro (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 140 vibero que la villa tiene a su cuidado en el partido de Ayaberro sobre la casseria de Illarramendi 1719/09/28) Aiaberro (1749 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belariote y Hernio 1749/02/10) Ayaberro (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Ayaberro (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v trasplante de robles en tierras concejiles de Ayaberro, 1771/12/24) Ayaberro (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Ayaberro (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” término confinante con Ibarra) Aiaberro (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ayaberro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” internándose en el bosque de Ayaberro) Aiaberro (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aiaberroiturriko aldea (-a) leku izena

Aiaberro, iturri, -ko leku genitibozko atzizkia eta alde osagaiez eratutako toponimoa, artikulua gehituta.

Ikus Aiaberro.

Dokumentazioa: Aiabarroiturrikoaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aiabarroiturrikoaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aldabanea (-a) baserria

Aldaba leku izena, hemen ziur aski ezizen moduan erabilia, eta hainbatetan ageri den –ene atzizkiaz osatutakoa dugu aztergai duguna, artikulua alde batera utzita. Ikus Illarrazu izen adierakidea.

Andramiliasoro leku izena

Albo batean Villabona eta bestean Ibarra dituen aurkintza hau Belauriate inguruan dago kokatuta.

Osagaiei dagokienez, lehena andre hitza dugu, konposaketetan andra bilakatuta.Toponimian gizonezkoen aipamenak ohikoagoak diren arren, emakumezkoenak ere falta ez direla dakusagu. Erromatar garaiko hilobietako izenenak ditugu, gainera, andre hitzaren lehen agerpenak. Bestalde, amaierako soro hitza ere ezaguna da eta hasieran Emilia- Milia emakume izena dago.

Garibaik Memorias liburuan jasotako tesku arkaiko batean bada jada izen honen lekukorik: “…la dicha Doña Emilia de Lastur, habiendo fallecido moça de parto, su marido Pedro Garcia de Oro 132 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

se entendio que quería casar con Doña Marina de Arraçola, a quien de antes estaba aficionado. Hizo mucho sentimiento dello una hermana de Doña Emilia, y venida de Deva a Mondragón canto las endechas siguientes en cierto día de sus honras, cosa muy usada en este siglo: Mondr<a>goeri artu deusat gorroto, Guipuç andraoc artu ditu gaxtoto: Iturrioç calean andra Maria Balda-co, Arte calean andra Ojanda Gabiola-co, Errebalean andra Milia Lastur-co.”

Geuk egungo idazkeran honela emango genuke: Mondragoeri hartu deutsat (diot) gorroto, Giputz androk hartu ditu gaiztoto: Iturriotz kalean andra Maria Baldako, Artekalean andra Oianda Gabiolako, Errebalean andra Milia Lasturko.

Ikus Aldaba auzoko Andresoro hitzaz esan dena.

Dokumentazioa Andramiliasoro (1676 P. Gorosabel “Bosquejo...” término litigioso entre Villabona Amasa apeado este año) Aldramillassoro (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cima de Aldramillassoro Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Andramillos (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Andramiliasoro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasaremos por Escuiturri...no lejos de la cumbre de este monte, también conocido por Descarga...y siguiendo siempre el curso de la pared antes citada, por los parajes Zabuzokoa y Andramiliasoro, llegaremos a la borda de Ibarbarrutieta)

Antzaerreka erreka

Irurako lurrak bustitzen dituen erreka hau Goldazpi parajetik gertu igarotzen da. Erreka izenak sortzeko euskaraz gehien erabiltzen den egitura “izena + erreka” da, eta ez hainbeste “izena + -ko + erreka”.

Aipuak irakur.

Dokumentazioa: Anza erreca (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/15) Anza erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando a 540m. de la muga con Villabona, la regata Lorreta, que se inicia en las inmediaciones de la loma Goroldiketa... pasando por el paraje llamado Goldazpi y bajando suavemente hasta dar con la regata de Anza erreka, a un kilometro aproximadamente de la regata Lorreta)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 133

Ardinzintzerrieta mugarria

Belauriate aldean Amasa-Villabona eta Tolosa bereizten dituen mugarria. Izenaren osagaiak, ardi, -en leku genitibo atzizkia eta zintzarri hitzak dira, -eta atzizkia gaineratuta.

Dokumentazioa: Ardizinzerrieta (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa y Amasa nombran comisionados para solventar diferencia sobre mojones en el termino de Ardizinzerrieta) Andreçinçerrieta (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 Al moxon llamado Andreçinçerrieta que es el puesto adonde an echo la tala tres o quattro años poco mas o menos 1664/01/26) Andres Çinçerrietta (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 linean al otro moxon de Andres Çinçerrietta y aparecen de los otros terminos 1664/01/26) Ardinzinzerrieta (1670 P. Gorosabel “Bosquejo...” existian diferencias por ciertos mojones en Ardizinzerrieta con Amasa-Villabona.)

Ardinzinzerrieta (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 211v Se nombran comisionados por las diferencias entre Tolosa y Amasa Billabona por los mojones y terminos de Belauriate y Loazu en los puestos de Escuyturri y Ardinzinzerrieta 1670/11/04)

Argorri bizkarra

Ibarra eta Villabonako lurrek inguratzen duten parajea, Muñazki menditik nahiko hurbil. Lehen osagaia harri hitza da, konposatuetan ar- bilakatu ohi dena, eta bigarrena, gorri izenondoa. Harri hitzarekin osatutako toponimo askotxo dugu gurean: Artzabaltza, Artxipiaga, Artzubi…

Ahozko aldaerak: Argorri (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913)

Arramele (hiri) auzoa

Arrameleko zubia pasa bezain laister eskuin-ezker kokatuta dauden etxeek osatzen duten auzoa, garai bateko auzo antolaketa aintzat hartuz, Santa Lutzia auzoan bildu beharrekoa.

Ahozko aldaerak: Arramele (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Arramele (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Arramele (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

134 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Arramele kalea kalea

Egun Aita Larramendi kalea bezala ezagutzen duguna 1900. urtera arte Arramele kalea izan zen. Gaurko Arramele kalea, ordea, Aita Larramendi kalearekiko zut dago, Arrameleko zubia igaro eta berehala, Oria ibaiaren ondoan. 1950ean hala izendatu zuten, desagertutako Arramele baserria inguruan kokatuta egon zela uste baita. Kontuak kontu, izen bereko plaza zein zubiarekin nahasketarik sor ez zedin, Udalak 1972an Miserikordiazarra kalea izendatzea egoki ikusi zuen, antzina Miserikordiaetxea han egon zelako.

Orduko auzokideen desadostasunari esker, Arramele kalea izendapena mantendu da.

Ahozko aldaerak: Arramele (Jos茅 Le贸n Egiguren 1942) Dokumentazioa: Arramele (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Propuesta modificaci贸n nombres de calles 1900/09/22)

Arrameleko zubia zubia

Garai batean zubi hau ez zegoen egun ezagutzen dugun lekuan kokatuta, pixka bat gorago baizik.

Hasierako kokalekua erabat deserosoa zen, Korreo kaletik zetozen gurdiek ezin izaten baitzuten zubian ondo sartu. 1776. urtean, Diputazioak zubi hau konpondu eta zabaltzeko asmoa azaldu zuen aipatutako arazoa ekiditeko. Herriak, bestalde, beherago zubi berri bat eraikitzea proposatu zuen, gurdien igarobidea errazte aldera.Tirabira eta liskarrak tarteko, Arrameleko zubi berria 1784tik 1787ra eraiki zen.

Honen ondorioz, Miserikordiaetxearen atzealdea zena sarrera nagusi bihurtu zen, Errege Bideari begira,

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 135

gaur egun ere Tolosako sarrera nagusia dena.1791n beste arku bat gehitu zitzaion, 1787ko uholdeek egindako kalteek bultzata.

Geroztik, leku berean jarraitzen duen zubi honetan konponketak egin dira. Gorritiko zubia bezala ere ezagutzen da. Ikus aipuak.

Aldaerak: Gorritiko zubia Ahozko aldaerak: Arrameleko zubia (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920), Gorritiko zubiya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Arramele (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 251v que los çapateros que echan los cueros a remojar e descarnar los echan debaxo de la puente de Arramele 1547/10/15) Arramele (1554 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 11v en la calçada y camino real de junto a la puente de, 1554/09/13) Arramele (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 34v las puertas de los puentes de 1555/03/31) Arramele (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 104 que se quiten los maderos que estan sobre la puente de Arramele 1556/10/01) Arramele (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 171 la calçada de la puente de Arramele y de Arozteguieta y la pared de Yerondo 1558/09/10) Arramele (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” uno de los siete que daban acceso a Tolosa, verdadera isla. Con el puente de Navarra, única salida de la villa aislada en tiempo de avenidas) Arramele (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 50 Se manda reparar las calzadas de la villa, en particular los puentes de Arramele y Navarra 1657/10/01) Arramele (1680 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 340 Se otorga poder para demandar en juicio al convento de San Francisco, siempre que no desistiese de la novedad que ha hecho de salir al puente de Arramele para el recibimiento de la bula de la Santa Cruzada, sin entrar primero a la parroquia segun costumbre 1680/08/30) Arramele (1765 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró tierras a varios particulares pare dar ensanche a la estrada desde el puente de Arramele a Irura) Arramele (1781 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se compraron por la villa diferentes huertas y terrenos para la ejecución del nuevo puente de Arramele) Arramele (1784-1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se construyó el nuevo puente de Arramele, prevaleciendo así el deseo de la villa, partidaria de nuevo puente, y no el de la Diputacion de Guipuzcoa que desaba arreglar el viejo situado 36 varas más arriba de lactual, donde la éntrada dé la posada de Mendia en direccion al camino carretil que baja de la casería de Arrillaga) Arramele (1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó aumentar un arco en el puente de Arramele) Arramele (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa cedió terreno bajo canon, existente junto al puente de Arramele, para construir fraguas) Arramele (1881 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-7 entre el puente de Arramele de esa Villa y Villabona 1881/06/11)

136 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Arretxe baserria

Autobiaren azpitik igarotzen den tunelaren ondoan kokatutako baserria,Tolosatik Andoain alderako irteeran. Zientziagizon askok bisitatu dute baserri hau. Izan ere, harriz zizelkaturiko erliebe misteriotsua du ogiba-atearen gainean.

Europar unibertsitate desberdinetako historialari eta paleografoek ez dute gaurdaino idatziaren edukia argitzerik izan. Hübner irakasle alemaniarraren ustez, lehen lerroan 1389 urtea ager liteke, baina gainontzekoari buruz arrastorik ere ez; asma ezin litekeen grafian zizelkatutako izen-abizenen laburdurak, beharbada. Liberto Anglada idazlearen laguna den bartzeloniar artearen obren adituak zaharberritu du tolosar ondarearen erlikia baliotsu hau.

Izenaren azken osagaia gardena bada ere, etxe hitza, hain justu, lehena dirudiena baino ilunagoa da.

Dokumentatua agertzen den estreinako forma Arraiechea denez, oinarrian dagoena harri hitza ez baizik arrai dela pentsa liteke.

Ahozko aldaerak: Arretxe (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Arretxe (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Arraiechea (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Arraietxea (1769 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib.53 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arreche (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Arreche (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arreche o Arraieche (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Arretxe (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Harretche (1922-36 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arreche (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Arretxe (1986 Gipuzkoako Toponimia Aranzadi Zientzi Elkartea) Arretxe (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arrillaga baserria (des)

1967an inauguratutako Asunzion klinika eraikitzeko bota egin zuten baserri hau eta egun ingurua izendatzeko erabiltzen den izena dugu. Osagaiak, bestalde, harri hitza, konposatuetan ar-bilakatua, bil eta –aga atzizkia. Arribillaga deitura ezagunaren adierakidea dela esan daiteke.

Ahozko aldaerak: Arrillaga (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Arrillaga (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 137

Dokumentazioa: Arrillaga (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Arrillaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cassas de Arrillaga y Perrategui Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Arrillaga (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Arrillaga (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 casería de Arrillaga Reconocimiento de mojones de los montes y Partidos de Belauriote y Hernio ) Arrillaga (1773 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 49 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arrillaga (1776 P. Gorosabel “Bosquejo...” desde esta caseria de Arrillaga bajaba un camino carretil al antiguo puente de Arramele) Arrillaga (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” desde la caseria de Arrillaga un camino, considerado como público, se dirigía a los montes de Uzturre, Archipiaga y Belauriate) Arrillaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Arrillaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arrillaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arrillaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Arrillaga (Desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Arrillaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arrillagaldeko soroa (-a) soroa

Izenak berak salatzen du soroaren kokalekua. Arrillaga, alde, -ko leku genitibo atzizkia eta soro osagaiez eratutako toponimoa, artikulua alde batera utzita. Ikus Arrillaga.

Dokumentazioa: Arrillagaldekosoroa (1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arrobigaña (-a) tontorra

Mojattonttor bezala ezagunagoa den mendi honek Ibarra eta Tolosa bereizten ditu. Izenaren osagaiak harrobi eta gain dira, artikulua gehituta. Harrobi hitzaren ildotik esan daiteke gipuzkeraz baino bizkaieraz ohikoagoak direla arro > arru gisako bilakaerak. Ikus Mojattonttor.

Artxipiaga baserria (des)

Desagertutako baserria. Izen gardena da: harri, konposatuetan ar-, txipi izenondoa eta –aga atzizkiaz osatuta. Hegoaldean, oro har, txiki gehiago erabiltzen da eta ez hainbeste txipi. Bestalde, ahozko aldaerei erreparatzen badiegu, -aga-dun forma zein –aga gabea jaso ditugu. Gertaera hau ez da batere harritzekoa.

138 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Ahozko aldaerak: Atxupi (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913), Atxupiaga (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913) Dokumentazioa: Archipiaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Artxipiaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Artxipiaga (eror) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Artxipiaga (desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Artxipiaga leku izena

Izen bereko baserria desagertu zenetik, inguru guztia izendatzeko erabiltzen da eta Tolosa, Irura eta Villabona besarkatzen ditu. Ikus Artxipiaga baserriaren sarreran esan dena.

Ahozko aldaerak: Artxipiaga (José Brit), Artxipiaga (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920), Atxupiya (Etxeberria, A. / Irura 1907) Dokumentazioa: Archipiaga (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra) Archipiaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Archipiaga (1745 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Archipiaga (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” monte al que se dirigía un camino considerado como publico, desde las caserias de Irañeta, Perrategui y Arrillaga) Archipiaga (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/14) Artxipia (Artxipi) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 91 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Achupiaga (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Atxupiaga (Gipuzkoako Foru Aldundia (1:100))

Artxipiagabaso zuhaitz-basoa

Artxipiaga eta baso hitzez osatutako toponimoa. Ikus Artxipiaga.

Ahozko aldaerak: Atxupi-baso (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913) Dokumentazioa: Artxipiaga eta Olajangotxulo (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 139

Artxipiagako langa langa

Tolosa, Irura eta Villabona udalerriak bereizten dituen langa. Artxipiaga ikus.

Ahozko aldaerak: Atxupiako langa (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913) Dokumentazioa: Artxipiagako langa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Artzaienea (-a) baserria

Ikus Illarrazu izen adierakidea.

Asunzion klinika klinika

Izaskungo bidean zegoen Arrillaga baserria bota eta 1967an inaguratutako klinika hau eraiki zuten.

Jasokunde egunean Andre Dona Maria zerura joatea ospatzen da, ez baitzen hil eta ondoren zerura joan, “lokartu” eta aingeruen laguntzaz jaso baizik.

Ahozko aldaerak: Asuncion klinika (Saralegi, R. / Iturralde 1921) Dokumentazioa: Clínica Santa María de la Asunción

Auzate leku izena

Garai batean Miserikordiazarra kokatuta zegoen lekutik gertu, Bordazpi parajearen inguruan. Antzaerreka aurkintza honetatik gertu dagoela kontutan hartuta, baliteke erreka izenak eta aztergai dugun honek oinarri berbera izatea, baina zail da. Osagaiak hauzo eta ate direla dirudi.

Ahozko aldaerak: Ausate (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Auzate (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Anzate (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 79 Acuerdo de trasmochar robles en Anzate y Zulotegui 1658/09/07) Aucate (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v Libramiento para los examinadores del monte de Auzate 1659/09/24) Auçate (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v salario de los hombres que trabajaron en el trasmocho del monte de Auzate y un azumbre de sidra a cada uno por haber trabajado en arboles peligrosos 1659/09/24) Auzate (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 219 Obras de carpinteria de las casas nuebas del conzejo y alondiga de esta villa han hecho ya el corte y desbasto de todos los arboles que son nezesarios para dicha obra en los montes de Aldaua, Auzate, Eula, Oasca y Yguerondo 1671/04/23) 140 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Auzate (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 310 Tres grandes robles que ha traido del termino de Auzate para el horno de Elyçaldea 1673/08/22) Auzate (1681 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 381 vender arboles en el partido de Auzate 1681/01/09) Auzatte (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 145 trasplantes de robles y castaños hechos en el año ultimo (en dicho partido de Auzatte) 1719/09/28) Anzate (Antzarrate) ( <1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Auzato (Auzate?) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Axkaleku leku izena

Kisuaga baserrietatik gertu dagoen parajea. Osagaiak aska hitza, bustidura medio axka, eta leku dira.

Deigarria da kasu honetan ahozko aldaera, Axkapelu.

Ahozko aldaerak: Axkapelu (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga) Dokumentazioa: Axkalecu (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Bañuetxezarra (-a) leku izena

Kaxkardi inguruan dagoen aurkintza. Izen gardena, bainuetxe hitzaz eta zahar adjektiboaz osatua, artikulua gaineratuta. Antzina, bainuetxerik ote inguruan?

Ahozko aldaerak: Bañuetxezarra (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Bañuetxezarra (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Baratzako hegia (-a) hegia

llarrazu bordaren inguruko hegia. Baratza hitz ezaguna, -ko leku genitibo atzizkia, hegi hitza eta artikuluaz osatutako toponimoa.

Ahozko aldaerak: Baretzako egia (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga) Dokumentazioa: Baretzako egia (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 141

Belauriate leku izena

Izen honen osagaiak belauri eta ate direla dirudi eta, orduan, litekeena da lehenengo osagaia pertsona izena izatea. Belauri izenaren azpian Bela izena eta uri ‘hiri’ egotea zaila dirudi,Tolosan ez baitago uri-ren erabileraren lekukorik. Belauriate > Belabieta aldaketaren arrazoia herri-etimologia dela dirudi, izena “gardenago” bihurtzeko nahian aldatu baitzen. Hau ohikoa da eta Bilbon, esaterako, euskal jatorriko Miribila erdara dela medio, Miravilla eta Maravillas bihurtu zen.

Bitxikeria moduan esan liteke, antzina, Nafarroa zein Donostialdera joateko Belauriateko lurretatik igarotzeko ohitura zegoela, batik bat, laburragoa eta doakoa zelako. Amasak eta Villabonak auzo-larretzat ere erabili izan dute eta inguruan monumentu megalitikoak agertu direla badakigu. Militarrentzako interesgune estrategiko izan zen III. Gerra Karlistan eta 1936ko guduan.

Ahozko aldaerak: Belabieta (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Belauriate (1399 GAO-AGG JM IM 1/18/3 Otrosi, que pascan de Belauriate e de Olanz los ganados d’Elduayen sueltamente sin embargo alguno de ganado del dicho busto en todo tienpo de noche e de dia e a los tienpos que la ... fortuna que el tienpo fuerte, que en los seles de la costalada de çerca de Lauriate, que son llamados Ynturia e Sapal, que puedan albergar e estar los dichos ganados d’Elduayen sin contrariedad alguna en... noches e no mas. 1399/09/21) Belauriate (1498 P. Gorosabel “Bosquejo...” en pleito que Tolosa siguió contra Berastegui y Elduayen sobre el paso de Belauriate, consiguió que el paso de Navarra a los puertos de Mar de Guipuzcoa, o yendo de ellos a Navarra, se efectuara por Tolosa) Belauriate (1498 BAPG Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa Tolosa consigue que Berastegi no pueda construir un camino en Belauriate, directo por Andoain a San Sebastian, sin pasar por Tolosa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Velauriate (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 152v los caminos de Velauriate e Leuneta 1558/01/30) Velauriate (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 155v la publicaçion del previllejo de sobre Velauriate 1558/02/28) Belauriate (1577 P. Gorosabel “Bosquejo...” pendia pleito entre Tolosa y el concejo de Ibarra, sobre el hacer rozaduras para sembradios en los terminos y ejidos de Belauriate) Belauriate (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 52 Poder al sindico para el seguimiento de un pleito por unas mercancias que pasaron a Berasteui por Belauriate 1657/10/30) Belauriate (1664 P. Gorosabel “Bosquejo...” Habia diferencias entre Tolosa y Amasa sobre los limites de ambas jurisdicciones en la parte de Belauriate 26/01/1664) Belauriatte (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 Informe sobre los mojones entre Tolosa y Amasa tras la visita del termino de Belauriatte a raiz de unas telas hechas por unos vecinos de Amasa 1664/01/26) Belauratte (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 a los terminos de Belauratte 1664/01/26) Belauriate (1664 P. Gorosabel “Bosquejo...” En acta del ayuntamiento se indica la existencia de losas en forma de sepultura en los términos de Belauriate) Belauriate (1670 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa tenia diferencias con Amasa y Villabona en razon de mojones de los montes de Belauriate y otros ) Belauriate (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 3v terminos de Loazu y Belauriate 1701/09/30) Velauriotte (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 131 1719/09/27) Belauriate (1720 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se verificó amojonamiento de los terminos de Tolosa y los de AmasaVillabona por la parte de Belauriate y Escuiturri) Belauriotte (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 201 Documento por el que aparece el modo en que tuvo efecto la fijacion de mojones divisorios de Tolosa y Billabona por la parte de Belauriote y Eskuiturri (habiendose derribado el mojon de entre Belauriotte y Escuitturri)) Belauriote (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio )

142 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Belauriate (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” a Belauriate se dirigía un camino considerado como publico, desde las caserlas de Irañeta azpicoa y garaicoa, Perrategui y Arrillaga) Belauriote (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Belabiate (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Belauriote (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzaremos en la misma dirección la langa situada en el puerto de Ibiñ, en Belabieta o Belauriote, según se llama en antiguos papeles) Belabieta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasa por terrenos situados debajo de la cantera vieja llamada Uzturreko arrobia, por el paraje Erregebideko zokua y más tarde por Erregebideko iturria, pequeño manantial sito en el camino que de Uzturre se dirige a Belabieta por el paraje de Charagain) Belabieta, Collado de (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Belauriate mugarria

Ikus Ibin izen adierakidea.

Belauriate tontorra

Deskarga bezala ere ezagutzen den 689 metroko mendi-tontorra. Aurrekoak ikus.

Aldaerak: Deskarga Ahozko aldaerak: Belabieta (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913), Belabita (Amundarain, J. L. / Sales (Elduain) 1922) Dokumentazioa: Belauriaste (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Belauriate (1705 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se había hallado un mojón, nuevamente puesto, entre los de Belauriate y Escuiturri) Belauriotte (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 202 A la peña que esta pegante el camino sendero que sube dicho mojon de Belauriotte al de Escuyturri...desde la cruz de dicha peña en línea recta el dicho mojon...se midio haver la distancia de treintta y cinco codos y medio pie 1720/09/28) Descarga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasaremos por Escuiturri...no lejos de la cumbre de este monte, también conocido por Descarga...y siguiendo siempre el curso de la pared antes citada, por los parajes Zabuzokoa y Andramiliasoro, llegaremos a la borda de Ibarbarrutieta)

Bordazpi leku izena

Kisuaga baserrien inguruko aurkintza. Izen gardena, azalpenik apenas behar duena.

Ahozko aldaerak: Bordazpi (Etxeberria, A. / Irura 1907) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 143

Deskarga leku izena

Adiera gardeneko erdal etimoa duen izena. Jakina denez, mendate hasiera hauetan egiten zen mandoen zama aldaketa eta hortik dator izena. Ikus Eskuiturri izen adierakidea.

Deskarga tontorra

Ikus Belauriate izen adierakidea.

Donostia etorbidea etorbidea

Hiltegia dagoen lekutik Anoetako zubiraino luzatzen den kalea.

Donostia hitzaren haritik, honakoa dio Euskaltzaindiko Luis Mitxelenak egindako txosten batek: “Que Done es la forma primitiva usada en euskara como equivalente de santo, existiendo abundantes testimonios en todo el País: Doneztebe (Saint-Etienne), en Zuberoa; Donaixti ( Saint-Just-Ibarre), en la Baja Navarra; Doneztebe (Santesteban), en la Alta Navarra…

Que la evolución de este vocablo pudo haber sido Donasebastiani o Donesebastiane > Donasabastiai > Donasastiai > Donastia > Donostia, con la presumible pérdida disimilatoria de la primera silbante.

Que la primera prueba documentada de la forma Donostia data de finales del siglo XV, concretamente de “El Cantar de Bretaña, poema inédito que se encuentra en la Sección Osuna del Archivo Histórico Nacional y que en su copla D-l dice –actualizándolo para su transcripción a la ortogragía actual-: “Donostiako murruan, islaren goienean abade guztiok daode prozesioan”.

Que Donostia, es asimismo, el nombre de un caserío próximo a la ermita de San Sebastián, llamada Jaun Donostia, en la villa guipuzcoana de Orendain. En Arano (Navarra), hay también una ermita de dicho santo, con el mismo nombre de Donostia.

Que la declinación de Donostia es la siguiente: Donostia, Donostian, Donostiara, Donostiatik…

Que la forma Donosti se ha producido por asimilación de la i, siendo su uso relativamente moderno y localizado, ya que en amplias zonas del País se sigue usando la forma Donostia, que es la forma normalizada académica. Sin embargo se puede considerar correcta la forma Donosti, no para designar el nombre de la ciudad, sino como hipocorístico, concretamente para llamar a un natural de la misma, como sucede con otras localidades del País, así a un otxandiarra, natural de Otxandio (Ochandiano), se le suele conocer con el apelativo de Otxandi, o a un getariarra, Getari.

144 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Ejito baserria

Besteren artean Ejito izendapena ere jasotzen duen Uzturre magaleko baserria. Inguruko lur saila izendatzeko ere erabili izan da inoiz izen hau. Izenaren etimoa ez da hain argia, euskarazko ijito hitzarekin zerikusia duela pentsatzea zilegi bada ere, ez baita kontu ziurra.

Ikus Illarrazu izen adierakidea.

Erregebideko iturria (-a) iturria

Uzturretik Belauriate alderako bidean dagoen iturria, Txaragain aurkintzatik gertu. Izenaren osagaiak errege-bide, -ko leku genitibozko atzizkia eta iturri hitza dira, artikulua gehituta. Ezaguna da errepide hitzak etimologikoki esanahi eta osaketa bera duela: erreg(e)+bide. Antzina, kaltzada nagusiak, gure egungo autobideen parekoak, erregearen jabetza ziren eta handik datorkie izena.

Dokumentazioa: Erregebideko iturria (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasa por terrenos situados debajo de la cantera vieja llamada Uzturreko arrobia, por el paraje Erregebideko zokua y más tarde po Erregebideko iturria, pequeño manantial sito en el camino que de Uzturre se dirige a Belabieta por el paraje de Charagain) Erregebideko iturria (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Erregebideko zokoa (-a) leku izena

Uzturretik oso hurbil dagoen aurkintza, Txaragain inguruan. Aurreko izenaren egitura berbera errepikatzen da, iturri hitzaren ordez oraingoan zoko dugula. Ikus aipua.

Dokumentazioa: Erregebideko zokua (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasa por terrenos situados debajo de la cantera vieja llamada Uzturreko arrobia, por el paraje Erregebideko zokua y más tarde po Erregebideko iturria, pequeño manantial sito en el camino que de Uzturre se dirige a Belabieta por el paraje de Charagain) Erregebideko Zokua (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 145

Errekazarra (-a) erreka

Kisuagagoikoa baserriaren albo bakoitzetik erreka bana igarotzen da; bata, baserriaren izen berbera duen Kisuagaerreka eta bestea, aztergai duguna, Errekazarra, hain justu. Izen gardena, erreka hitza eta zahar izenondoaz osatuta.

Ahozko aldaerak: Errekazarra (Jose Antonio / Kisuaga) Dokumentazioa: Errekazarra (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Eskuiturri leku izena

Belauriate mendiaren inguruan dagoen parajea. Osagaiak esku eta iturri hitzak dira.

Aldaerak: Deskarga Ahozko aldaerak: Euzkitturri (Amundarain, J. L. / Sales (Elduain) 1922) Dokumentazioa: Descarga (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 otro moxon que esta mas debajo de las sepulturas de Belauriatte a tiro de Arcabuz de del puesto llamado Descarga 1664/01/26) Descarga (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 200 en el puesto llamado Descarga se halla el moxon que confina con la juridiccion de Verastegui con la de Tolossa 1664/01/26) Descarga celaia (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 205v asimismo en el puesto llamado Descarga Celaia se alla otro mojon que linea con el mojon de Andres Çinçerrieta en la jurisdicion de la villa de Tolosa 1664/07/09) Escuiturri (1670 P. Gorosabel “Bosquejo...” paraje por el que Tolosa tuvo diferencias, por motivo de mojones, con Amasa Villabona) Escuyturri (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 211v Se nombran comisionados por las diferencias entre Tolosa y Amasa Billabona por los mojones y terminos de Belauriate y Loazu en los puestos de Escuyturri y Ardinzinzerrieta 1670/11/04) Escuyturri (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 131 Reconocimiento de mojones del partido de Usturre.

1719/09/27) Escuiturri (1720 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se verificó amojonamiento de los términos de Belauriate y Escuiturri, pertenecientes a Tolosa y Amasa Villabona) Escuiturri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Pasaremos por Escuiturri...no lejos de la cumbre de este monte, también conocido por Descarga...y siguiendo siempre el curso de la pared antes citada, por los parajes Zabuzokoa y Andramiliasoro, llegaremos a la borda de Ibarbarrutieta)

146 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Esperanza, La paper-fabrika

1842ko ekainaren 11n inauguratutako paper-fabrika hau Santa Lutzia auzoko gasolindegiaren parean zegoen kokatuta. Penintsula osoan paper jarraitua landu zuen bigarrena izan zen. 1969an itxi zituen bere ateak.

Esan beharrik ez dago, Tolosako eta eskualdeko oinarrizko gremioa papergintza dela eta mende eta erdi da irin-errotak paper-errota bilakatzen hasi zirela. 1818an Igerondoko errotaren ondoan ireki zen lehenengo paper-fabrika eta urtebete geroago Otzarainen. Garai hartan burdinolaren krisiari aurre egiteko errekurtso baino izan ez zena indarra hartuz joan zen denboraren poderioz. 1970-1980ko hamarkadetan, 1800 langilerentzat ogibide ziren hamabi paper-fabrika inguru zeuden Tolosan, eta egunean 600 bat tonelada paper egiten zuten.

Itxaropena bertute teologaletako bat da, Fedea eta Karitatea dira besteak.Tolosa eta inguruko zenbait paper-fabrikek gisa honetako izenak hartu zituzten: La Providencia, La Caridad...

Dokumentazioa: Esperanza (P. Gorosabel “Bosquejo...” fue inaugurada este año en los campos de San Juan) Esperanza (1845 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se le autorizó utilizar una parte de las aguas que venían por Quisuaga.

Era fábrica de papel continuo) Esperanza, La (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Etxeberri baserria

Arretxe baserritik metro batzuetara kokatuta dagoen baserria.Toponimo arras ezaguna. Euskal Herrian nonhai aurki ditzakegu Etxeberri izeneko etxeak.

Ahozko aldaerak: Etxeberri (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Echeverria de Aiestaran (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cassa de Echeverria de Aiestaran Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 147

Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Echeberria (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Echeberri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxeberria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxeberria (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Etxetxo baserria

Arans-gi gorren eskola ondoan dagoen baserria, Etxetxogoikoa baserritik oso gertu. Etxe hitzaz eta –txo atzizki txikigarriaz osatutako izena. Etxetxobekoa eta Etxetxoazpikoa izendapenak ere jaso izan ditu oinarrian izen berbera duen Etxetxogoikoa baserritik bereizteko.

Ahozko aldaerak: Etxetxo (Etxeberria, A. / Irura 1907), Etxetxo (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Echecho (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia papa aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Echecho Azpicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Echecho Becoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxetxobekoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxetxo-Azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Etxetxo Bekoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxetxobekoa eta Etxetxogoikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxetxo (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Etxetxogoikoa (-a) baserria

Etxeberri baserritik gertu kokatutako baserria. Euskaraz ohikoa denez, baserri izenari ezaugarri bereizleren bat gehituta sortutakoa dugu hau ere, etxetxo + goiko, artikulua gaineratuta.

Ahozko aldaerak: Etxetxo goikoa (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Echecho Goico (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxetxogoikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxetxo Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxetxobekoa eta Etxetxogoikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 148 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Ezama auzoa

Ikus kapitulu honen hasieran esandakoa.

Ezama baserria

Santalutziaberri baserriaren inguruan kokatuta dago.

Ahozko aldaerak: Ezama (Etxeberria, A. / Irura 1907) Ezama (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Ezama (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Ezama (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Ezama (1768 Tolosako Udal Artxiboa el terreno concejil que se le aplicó junto a Ezama...heredad que se le quitó para la construcción del camino A-1-22 197v 1768/03/01) Ezama (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Ezama (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ezama (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ezama (1922-36 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ezama (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Ezama (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ezama (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Ezamagirre leku izena eta harrobia Agirre hitzak “agerian dagoen lekua” aditzera ematen du eta hain da arrunta Euskal Herrian ezen euskal deiturarik hedatuenetakoa den. Lehen osagaia Ezama da, ikus dagokion sarrera.

Dokumentazioa: Eçamaguirre (1549 Tolosako Udal Artxiboa le mandasen dar dos piedras que la dicha villa tiene en la cantera de Eçamaguirre pagando su valor A-1-1 319 1549/04/08) Ezamaguirre (1691 Tolosako Udal Artxiboa licencia a Francisco Irazusta para rozar tierra en el partido de Ezamaguirre A-1-10 57 1691/03/01) Ezamaguirre (1792 Tolosako Udal Artxiboa borda que está construyendo en el paraje llamado Ezamaguirre sobre Belate A-1-39 251v 1792/06/15)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 149

Fleming pasealekua pasealekua

Larramendi kalearekiko paralelo dagoen pasealekua, Oria ibaiaren ertzean.

Lisozima substantzia antibiotikoaz baliatuz penizilina asmatu zuen Alejandro Fleming doktorea Ingalaterran jaio zen 1882an. XX. mendeko aurkintza nagusi hau 1929an gertatu bazen ere, Penicilina izeneko liburua 1940an argitaratu arte ez zen munduan ezagun egin. 1944an Medikuntzako Nobel saria eman zioten.

Dokumentazioa: Paseo del Doctor Fleming (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”) Flemingen Ibiltokia (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”)

Goldazpi leku izena

Irura mugakide duen Goroldiketa inguruko aurkintza. Osagaiak argiak direla dirudi, golde eta azpi; baina non dagoen ikusita, goroldiazpi ere egon liteke izen honen barruan.

Dokumentazioa: Goldazpi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando a 540 m.de la muga con Villabona, la regata Lorreta, que se inicia en las inmediaciones de la loma Goroldiketa... Pasando por el paraje llamado Goldazpi y bajando suavemente hasta dar con la regata de Anza erreka, a un kilometro aproximadamente de la regata Lorreta)

Goroldiketa muinoa

Lorretaerrekatik gertu dagoen parajea. Dirudienez, izenaren osagaiak goroldio hitza eta ugaritasun kutsua duen –(k)eta atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Goroldiketa (José Brit) Dokumentazioa: Goroldiketa (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/15) Goroldiketa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando a 540 m. de la muga con Villabona, la regata Lorreta, que se inicia en las inmediaciones de la loma Goroldiketa... Pasando por el paraje llamado Goldazpi y bajando suavemente hasta dar con la regata de Anza erreka, a un kilometro aproximadamente de la regata Lorreta)

Gorritiko zubia zubia

Ikus Arrameleko zubia.

150 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Guadalupe auzunea

Iturralde baserri ingurutik Anoetako zubira arteko etxeek osatzen duten auzunea. Auzoak lantegitik hartu zuen izena. Guadalupeko Andre Maria Extremaduran dago.

Ahozko aldaerak: Guadalupe (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917)

Guadalupe, La fabrika

1842an Don Bernardino Abello Llanok eraikitako Fábrica de alambres y puntas de Paris deitzen zena 1872an Baldomero Ollok erosi eta paper-fabrika berria La Guadalupe izendatu zuen. Anoetako zubiaren parean jarraitzen duen eta egun lokal desberdinetan zatituta dagoen eraikinean gremio desberdinak ari dira lanean. Enkarterrin erdaraz “punta de París” deitzen zaie iltze handiei eta susmatzekoa da Legazpin euskaraz erabiltzen den puntapasak, izatez, puntaparisak izatea.

Guadalupeko presa presa

Ikus Guadalupe.

Ahozko aldaerak: Guadalupeko presa (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917)

Hiltegia (-a) ganadu hiltegia

Antzina ez zegoen egun ezagutzen dugun lekuan kokatuta, Arrameleko zubitik Belate alderako bidean baizik. 1541. urtean Udalak erosi zuen eraikina 1702ko otsailaren 26ko uholdearen ondorioz erabat hondatuta geratu zenez, hura bota eta beste bat egin zuten. 1848rako, ordea, nahiko egoera kaxkarrean zegoenez, erori egin zen eta ondoan eraiki zuten berria. Hiltegiko jarduera jorratzeko aproposagoa zirudien egungo kokalekura, Donostia etorbidera, igaro zuten azkenik 1925. urtean.

Dokumentazioa: Matadero - Mataderia (P. Gorosabel “Bosquejo...” casa junto a la que desemboca en el río una parte del mismo que entraba por donde hoy existe la casa de los herederos del Marqués de Vargas y siguiendo por el terreno que hoy ocupa la calle de la Rondilla volvía al río) Matadero (1570 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la antigüedad era esta una de las cinco puertas de entrada de la villa) Matadero (1674 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 256 Libramiento a Sebastian Jauregi por hierros puestos en el molino del matadero 1674/09/28) Matadero (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 452v Libramiento por paradas o averias del molino del matadero 1682/08/06) Matadero - Mataderia (1702 P. Gorosabel “Bosquejo...” El matadero quedó muy destrozado a consecuencia de la

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 151

riada de este dia. Se decretó su demolición y la construcción de otro nuevo 1702/11/26) Matadero (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se concede licencia a Ignacio Aiero para extender su casa Zuloagaenecoa sita en la calle Arozteguieta y Plaza Nueva, sobresaliendo al muro de ella en la azera de Retenguibel y el molino del matadero 1706/05/09) Matadero - Mataderia (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la inundación de este día, el agua, por retroceso siempre experimentado desde Matadero y Rondilla inundó la plaza nueva y calles bajas 1801/05/29,21) Matadero - Mataderia (1848 P. Gorosabel “Bosquejo...” derribado otra vez este año a causa de su mal estado se fabricó de nueva planta en el inmediato con coste de 119.451 reales)

Ibaiondo kalea kalea

1979ko ekainaren 15ean hala izenpetu zen kale hau Naparzubitik Arrameleko zubiraino luzatzen da, Oria ibaiaren eskuinaldetik.

Dokumentazioa: Ibaiondo Kalea (1980 Iñaki Linazasoro “Historia y guía de Tolosa” 96-97)

Ibarbarrutieta borda eta leku izena

Andramiliasoro parajetik gertu eta Villabonako mugari itsatsita Ibarbarrutietako borda aurkituko dugu.

Ingurua izendatzeko ere erabili ohi den izena. Izenaren osagaiak, ibar eta barruti hitzak dira, hainbatetan ageri den –eta atzizkia gaineratuta.

Dokumentazioa: Ibarbarrutieta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Pasaremos por Escuiturri...no lejos de la cumbre de este monte, también conocido por Descarga...y siguiendo siempre el curso de la pared antes citada, por los parajes Zabuzokoa y Andramiliasoro, llegaremos a la borda de Ibarbarrutieta)

Ibin mugarria

Eldua (Berastegi), Amasa-Villabona eta Belauriate (Tolosa) arteko muga. Osagaiak ilunak dira, baina badirudi hasieran ibi hitza dugula.

Aldaerak: Belauriate Dokumentazioa: Belauriate (1705 P. Gorosabel “Bosquejo...” se habia hallado un mojón puesto entre los dos de Belauriate y Escuitúrri) Ibin (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14131 paraje llamado Ibin. Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27)

152 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Belauriotte (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 202 a la peña que esta pegante al camino sendero que sube desde dicho mojon de Belauriotte al de Escuyturri...Desde la cruz de dicha peña en línea recta al dicho mojon... se midio haver la distancia de treintta y cinco codos y medio pie 1720/09/28) Belabieta (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 mojón de Belabieta Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/29) Ibiñ (1956 Pedro Elosegi “Perímetro... “ alcanzaremos en la misma dirección la langa situada en el puerto de Ibiñ, en Belabieta o Belauriote, según se llama en antiguos papeles) Belabieta-Ibiñ (1989 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R. D. de 30.08.1889)

Idoiaga putzua

Tolosa eta Ibarrako mugak ukitzen zituen putzua. Izen gardena, “putzu” adiera duen idoi hitza eta –aga atzizkiaz osatua. Inguruari erreferentzia egiteko izen berbera erabili ohi da. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Idoyaga (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-6 pozo de Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra ) Idoyaga (P. Gorosabel “Bosquejo...” pozo junto a términos comunes de esta villa y de Ibarra) Idoyaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Idoyaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” junto al pozo antiguo de Idoyaga, cuyos restos se pueden ver junto a un camino carretil, que seguiremos hasta cruzarnos con el el camino que del caserío Irañeta se dirige hacia Uzturre)

Igerondo kalea kalea

Santa Klara eta Ibaiondo kaleak elkartzen diren puntuarekiko zut dagoen kalezuloa. Izenaren osagaiak, igera (“errota”) hitza eta ondo atzizkia.

Dokumentazioa: Igarondo Karkaba (1980 Iñaki Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Illarramendi leku izena

Illarramendi baserrien inguruko aurkintza. Izenaren lehen osagaia uste baino ilunagoa da. Batzuek diotenez illarra *inarra-irarra (Erica sp.) formetatik eratorritakoa da, -n- > -l-, -ll- bilakaera. Bigarren osagaia gardena da, mendi hitza. Bada Illarramendi Iurramendiren okerreko idazkera dela uste duenik ere. Hala ere, ez dago lekuko bakar bat bera ere Iurre etimoaren alde.

Dokumentazioa: Yllarramendi (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 55 Libramiento de gastos ocasionados en plantar biveros de Yerrondo y Yllarramendi 1667/02/11) Illarramendi (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 140 los biveros de Berrano y Illarramendi 1669/04/09) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 153

Illarramendi (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 310 Libramiento a Bartolome Galarza por cuidar el vivero de Illarramendi 1673/08/22) Illarramendi (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 97v Parttido de Ayaberro sobre Illarramendi 1719/06/11) Yllarramendi (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Irarramendi (1847 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira”)

Illarramendibarrena (-a) baserria

Etxeberri baserritik gertu kokatuta dago. Izenaren osagaiak Illarramendi, barren eta artikulua dira. Ikus Illarramendi.

Dokumentazioari erreparatzen badiogu, Illarramendiazpikoa eta Illarramendibarrena forma osatuak, oro har, garai batean jasotakoak direla dakusagu, eta azken urteetan gailentzen dena, berriz, Barrena/Barrene aldaera laburtua dugu. Ahozko aldaeran ageri den amaierako –e, paragogikoa deitzen dena, deklinabidearen ondorioa da. Izan ere, mintzatzean, batez ere non, nondik eta nora kasuak erabiltzen ditugu lekuizenekin eta ondorioz Barrenean, Barrenetik eta Barrenera darabilgu. Azkenik, erabiltzearen poderioz, jendeak izena Barrene dela pentsatzen du.

Ahozko aldaerak: Barrena (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Barrene (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Illarramendi Azpicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Ylarramendi de Suso (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 201 Libramiento por salario del cuidador del bibero que tiene la villa sobre la dicha casa Yllarramendi de Suso 1670/09/20) Yllarramendi (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 229v el vibero que tiene la villa sobre la casseria de Yllarramendi 1671/08/28) Yllarramendibarrena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Illarramendi Barrena (1776 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 209.zenb.

130 para la nueba fabrica de la casa solar de Illarramendi barrena sita en esta villa y compresa en el vinculo y Maiorazgo que posehe dicho Aranalde) Barrena (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Illarramendi Barrena (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Barrena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Barrene (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Barrene (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Illarramendibarrena (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

154 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Illarramendibitartea (-a) baserria

Illarramendibarrena eta Illarramendigoiena baserrien artean kokatutako baserria. Illarramendibitartea forma denboraren poderioz laburtuz joan dela ikus dezakegu, dokumentazioari erreparatzen badiogu. Bitarte forma laburtua da azken aipamenetan errepikatzen dena. Illarramendi sarreran esandakoa ikus.

Ahozko aldaerak: Bitarte (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Bitarte (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Illarramendi Erdicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Illarramendi Bitartea (1701 P. Gorosabel “Bosquejo...” hubo diferencias de mojones con la caseria de Illarramendi bitartea) Illarramendibitartea (1701 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Yllarramendi Vittarttea (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v jurisdicion de Yllarramendi vittarttea Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Illarramendi Vittarttea (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Bitarte de Santa Lucía (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Bitarte (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Bitarte (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Bitarte (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Illarramendiburu leku izena

Izenaren osagaiek salatzen dute parajearen kokalekua. Ikus Illarramendi.

Dokumentazioa: Illarramendiburu (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 85v por adrezar el vivero de Illarramendiburu 1667/09/23) Illarramendiburu (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 85v gastos que han hecho en escardar y limpiar los viveros de Illarramendiburu y Berrano 1667/09/23) Illarramendiburu (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 89v los pastos de Illarramendiburu se remataron 1667/09/28) Ylarramendiburu (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 199 cargas de carbon en la partida de Yllarramendiburu 1670/09/20) Illarremendiburu (1674 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 356 salario del cuidador del vivero de Illarremendiburu 1674/09/28) Yllarramendiburu (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 313 trasplanto que han hecho...sobre Yllarramendiburu 1720/09/28)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 155

Illarramendigoiena (-a) baserria

llarramendibitartea baserriaren ondoan dago. Osagaien inguruko argibideak Illarramendi leku izenaren sarreran.

Ahozko aldaerak: Goine (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Goine (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Illarramendi Garaicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Illarramendi Goiena (1702 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se hizo conformidad respecto a ciertos mojones divisorios de to concejil y términos de la casería Illarramendi goiena) Illarramendigoiena (1702-1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 121 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Yllarramendigoiena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre jurisdicion de la cassa de Sarobe y Yllarramendigoiena 1719/09/27) Illarramendigoiena (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Illarramendigoikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Goyena (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Goine (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Goine (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Illarrazu baserria

Uzturre mendia gainean duen baserri honetan aspaldi ez da inor bizi. Izenaren osagaiak illarra (inarra, irarra) eta ugaritasun kutsua duen –zu atzizkia dira. Ikus Illarramendi.

Artzaienea izen adierakidearen kasuan, artzai hitzaz eta –ene atzizkiaz osatutako izena dugu, artikuluaz gain. Borda honek jasotako izendapenak ugariak dira. Aldabanea izenaren kasuan Aldabakoa izateagatik deituriko artzain bat dugu.

Uzturreko artzaia izenean artzaina nondik ibiltzen zen zehazten digu, Uzturre mendian. Illarrazu izenaren azpian deitura daukagula pentsa genezake, baina beste daturik ez badugu, ezin zehaztu.

Aldaerak: Artzaienea, Uzturreko artzaia, Ejito, Aldabanea Ahozko aldaerak: Aldabanea, Artzayanea, Ejipto, Ejito, Ijito, Uzturreko artzaya (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Ejito (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920)

156 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Dokumentazioa: Higito (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Illarrazu (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Illarrazu (Egipto) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ejipto (Ijito ?) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Illarratzu (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Illarrazu (Egipto) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Artzaienea (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Irañeta leku izena

Irañetagoikoa baserriaren inguruko aurkintza. Badirudi, osagiak ira landarea, eta –eta atzizkia direla, baina zail da jakitea. Gogoratu behar dugu, Nafarroan badela izen bera duen mendatea, Orreaga gainean, zeinetan 722an euskaldunek Erroldan hil zuten, Iruñeko sarraskia mendekatzeko.

Dokumentazioa: Yrañeta (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Irañeta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irañeta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 fuente de Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/04/27)

Irañetabekoa (-a) baserria (des)

Desagertutako baserria. Irañeta eta beheko osagaiez eratutako izena, artikulua gaineratuta. Irañetazpikoa zein Irañetazarra izendapenak ere jaso izan ditu. Ikus Irañeta.

Ahozko aldaerak: Irañeta beya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Irañeta Azpicoa (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería junto a camino considerado público que se dirige a Uzturre y otros montes) Irañeta Becoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Irañeta Zarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Irañeta-Bekoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Irañeta Bekoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Irañetazpikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 157

Irañetaburua (-a) leku izena

Izenak berak adierazten digu Irañeta parajearen goialdea izendatzen duela. Irañeta ikus.

Ahozko aldaerak: Irañeta-buru (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Irañetaburua (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irañetaburua (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanza la fuente y lavadero del caserío Irañeta, punto denominado Irañetaburua, virando más tarde a las cercanías del caserío Artetxe, punto denominado Artuchaburua) Irañeta-Buru (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Irañetagoikoa (-a) baserria

Asunzion klinikaren gainean kokatuta dagoen baserria. Izenaren osagaiak Irañeta, goiko eta artikulua dira.

Irañetagaraikoa eta Irañetaberria aldaerak ere dokumentatzen dira. Ikus Irañeta.

Ahozko aldaerak: Irañeta, Irañeta-goya (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Irañeta goikoa (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Iraneta (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Yrañetta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cassa de Yrañetta Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Irañeta (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Yrañeta (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 casería de Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio ) Irañeta Garaicoa (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería junto a camino considerado público que se dirige a Uzturre y otros montes) Irañetagaraikoa (1804 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irañeta Garaicoa (1816 P. Gorosabel “Bosquejo...” se colocó un mojón divisorio con Ibarra, hacia la casería de Irañeta sita ésta en Tolosa) Irañeta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Irañeta Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Irañeta (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D. de 30.08.1889 1889/10/25) Irañeta-Goikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Irañeta Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Irañeta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanza la fuente y lavadero del caserío Irañeta, punto denominado Irañetaburua, virando más tarde a las cercanías del caserío Artetxe, punto denominado Artuchaburua) Irañeta Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Irañetagaraikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irañeta (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Irañeta Goiko (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) 158 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Iturralde baserria

Hiltegia pasa eta Guadalupe auzunera iritsi baino lehenago aurkituko dugun baserria. Iturri eta alde osagaiek eratzen duten izen hau deitura ezaguna da gurean, zalantzarik gabe.

Ahozko aldaerak: Itturralde (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917), Iturralde (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Yturralde (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cassa de Yturralde 1719/09/27) Iturralde (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partido de Belauriote y Hernio) Itturralde (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Iturralde (1755 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 19.zenb. 12.or. y la caseria llamada Iturralde con todos sus pertenecidos en jurisdiccion de ella L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iturralde (1770 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2 lib. 87 or L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iturralde (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Iturralde (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 caserio Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/15) Iturralde (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Iturralde (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Ithurralde (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Iturralde (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iturralde (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iturriotz baserria

Santalutziaberri eta Ezama baserrien ondorengoa, Samaniego ikastetxetik hurbil. Osagaiak iturri hitza eta hotz izenondoa dira. Begibistakoa da Azpirotz, Lekaroz edota Oronoz toponimoetan ageri den -oz bestelakoa dela eta ez duela hotz adjektiboarekin zerikusirik. Deitura bezala ere erabiltzen diren forma hauek patronimikoak direla dirudi eta arruntak dira Nafarroako herri izenetan.

Ahozko aldaerak: Iturriotz (Etxeberria, A. / Irura 1907), Iturrioz (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Yturrioz (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 93 mandaron librar a Miguel de Echeuerria casero de Yturrioz nuebe ducados y medio por el toro que del se conpro con que sea cargo del dicho Miguel el traer del dicho toro a esta villa para correr las fiestas de Sant Joan 1556/06/13) Iturrioz (Iturriotz) (1556 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iturrioz (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 159

Yturrioz (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre en la mitad de la heredad de Yturrioz 1719/09/27) Iturrioz (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones) Iturrioz (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 casería de Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Iturrioz (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Iturrioz (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Iturriotz (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Iturrioz (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iturrioz (Iturriotz) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Izaskungo aldapa aldapa

Santa Klara komentuan hasi eta Izaskuneraino hiru kilometroz luzatzen den aldapa. Francisco Maria Labaienek bultzatuta, 1956an egin zuten errepide honetatik paisaia zoragarriak ikus daitezke, Aiaberro basoan barrena. Uzturre mendiaren begiradapean eta Ibarrako udal barrutian Izaskungo Andre Mari ermita aurkituko dugu.

Jon Andoni Irazusta pasealekua pasealekua

Arrameleko zubia eta Naparzubia batzen dituen pasealekua, “bial” izenez ezagutzen dena.

Jon Andoni Irazusta Muñoa Tolosan jaio zen 1884ko ekainaren 9an. Deustun eta Madrilen Zuzenbidea egin ostean, sorterrian ezarri zen abokatu. 1932, 1934, eta 1936an Gipuzkoako ahaldun izendatu zuten Madrilgo Gorteetarako. Zenbait aldizkari zein egunkaritan idatzi izan zuen. 1932an, Antzerti aldizkaria sortu zuen, Labaien eta Lopez Mendizabalekin batera.

Gerrateaz geroztik, aitzitik, Hego Ameriketara jo behar izan zuen Paristik. Bogota, Puerto Rico, Buenos Aires eta Cordoban izan zen, baita Liman ere, azkenik. Buenos Airesen eman zuen argitara bere lehenengo eleberria, Joanixio, 1946an. Bigarren eleberria lau urte beranduago idatzi zuen, Bizitza garratza da izenburupean.

1951n apaiztu eta 1952ko martxoaren 9an hil zen Liman.

Karaño leku izena

Zenteno eta Larrinkota parajeetatik gertu. Litekeena da izenaren atzean ezkutatzen dena “zaldi” adiera duen garaiño hitza izatea, hitz hasierako g > k bilakatzea arrunta baita gurean.

Ahozko aldaerak: Karaño (Arretxe, E. / Sandra (Amasa) 1913)

160 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Dokumentazioa: Garañon (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Caraño (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 termino de Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/04/27) Caraño (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Caraño (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” nos encaminamos monte abajo en dirección opuesta, por los parajes de Caraño) Caraño (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” al llegar al término de Caraño, viraremos nuevamente al Sur, lindando ahora con Ibarra, hasta la cumbre de Muñazki) Karaño (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Karaño tontorra

Aurreko izena ikus.

Ahozko aldaerak: Kaño (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921)

Katxolaitz leku izena

Garai batean labe izandako aurkintza honek Berastegi eta Ibarrako mugak biltzen ditu. Esanahia iluna da.

Egungo izena ikusita, pentsatu beharko genuke (h)aitz dugula, eta aurrean ola, baina lehenengo aipuak (Katxala) azalpen hori ezinezko egiten du.

Dokumentazioa: Cachalaz (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 131 partido llamado Cachalaz Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Cacholaiz (1749 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 horno que llaman Cacholaiz Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio 1749/02/10) Cacholaiz (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” junto a lo que en un tiempo fue horno de Cacholaiz entablamos contacto con Berastegui, en su pertenecido de Eldua)

Kaxkardi lur saila

Uzturreko gurutzea goian eta Kisuagaerreka azpian duen parajea. Berriki sortutako izena dirudi eta osagaiak kaskar izenondoa, bustidura medio kaxkar, eta –di atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Kaxkardi (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Kaxkardi (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Kaxkardi (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 161

Dokumentazioa: Kaskardia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Kaxkardi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Kaskardia (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Kisuaga leku izena

Kisuaga baserrien ingurua izendatzeko erabiltzen den izena.

Dokumentazioa: Quisuaga (1625 P. Gorosabel “Bosquejo...” Algunos particulares tenian ocupados terrenos concejiles en el termino de Quísuaga y en otros) Kisuaga (1625-1769 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 47 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Quisuaga (1779 P. Gorosabel “Bosquejo...” se colocaron tres mojones divisorios de un terreno que habia comprado Francisco de Arrivillaga para establecer una máquina de afilar espadas en el paraje llamado Quisuaga) Quisuaga (1815 P. Gorosabel “Bosquejo...” se autorizó a la fabrica de papel La Esperanza la utilización de parte de las aguas que vienen de Quisuaga) Pisuaga (1822 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se determinó otorgar escritura de venta de un terreno existente en el término de Pisuaga)

Kisuaga zubia

Aipuak ikus.

Aldaerak: Zupikarro Dokumentazioa: Zupicarro o Quisuaga (1791 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó la reparación del puente de Zupicarro) Zupicarro o Quisuaga (1845 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se autorizó a la fabrica de la Esperanza la utilización de parte de las aguas que vienen que Quisuaga, tomandolas en la presa que se debía construir junto al puente de Zupicarro)

Kisuagabekoa (-a) baserria

Uzturre mendiaren magalean kokatuta dago. Baserri izenetan gertatu ohi denez, oinarrizko izenari ezaugarri bereizleren bat eransten zaio, kasu honetan, beheko, artikulua gaineratuta. Atzizki ezaguna dugu, aga, eta lehen osagaia “kare” adiera duen gisu hitza, denborarekin kisu eta azkenik pisu izatera igaro dena.

G>K aldaketa ohikoa da euskaraz, K>P aldaketa, berriz, herri etimologiak eragin zuen, izena “argiagoa” izan zedin. Zernahi gisaz, Pisuagaaundia forma ere inoiz dokumentatzen da.

162 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Ahozko aldaerak: Pixua bekoa (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Pixuaga bekoa (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Pixuaga bekoa (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Pisuaga Becoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Pisuaga Aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Pisuaga-Bekoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Pixuaga Bekoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Kisuagaerreka erreka

Kisuagagoikoa baserriaren lurrak bustitzen dituen erreka hau Zupikarroko erreka bezala ere ezagutzen da. Nolanahi dela ere, Kisuagaerreka moduko eraketak arruntagoak dira Zupikarroko erreka gisakoak baino. Ikus Kisuagabekoa.

Aldaerak: Zupikarroko erreka Ahozko aldaerak: Bixuako erreka (Etxeberria, A. / Irura 1907), Pixuako erreka (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Pixuaga erreka (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Pixuaga erreka (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920), Zubikarroko erreka (Etxeberria, A. / Irura 1907), Zubizarroko erreka (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921) Dokumentazioa: Zupicarro (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9-12 Presupuesto relativo a un lavadero a construir debajo del puente del camino real, en la regata de Zupicarro) Zupicarro (1899 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9-11 se sirva disponer que en la regata de Zupicarro) Pixuaga erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Kisuagagoikoa (-a) baserria

Errekazarra eta Kisuagaerrekak inguratzen duten baserria.

Izenaren osagaiak argiak dira: Kisuaga, goiko, eta artikulua.

Pisuagatxiki izendapena ere izan du eta baita Kisuaga/Pixuaga aldaerak ere.

Ahozko aldaerak: Pixua goikoa (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Pixuaga goikoa (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Pixuaga goikoa (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 163

Dokumentazioa: Guisuaga (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Gisuaga (Kisuaga) (1625 P. Gorosabel “Bosquejo...”)

Quisuaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v jurisdicion de la casa de Quisuaga 1719/09/27) Quisuaga (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 casería de Reconocimiento de mojones de los montes y Partido de Belauriote y Hernio) Pisuaga (Kisuaga) (1822 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pisuaga Goicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Pisuaga Chiquia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Pisuaga edo Kisuaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Kizuaga (Kisuaga) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pisuaga-Goikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Pixuaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” en terreno claro de Herbal hasta el punto llamado de Abarolekua, situado sobre el despeñadero situado sobre el caserío Pixuaga) Pixuaga Txiki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Pixuaga Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Pisuaga (Kisuaga) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pisuaga (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Pixuaga Txiki (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Larramendi kalea kalea

Arrameleko zubitik hasi eta Santa Lutzia auzoko industrialdera bitarte luzatzen den kalea dugu. Antzina, Arramele kalea deitzen bazitzaion ere, 1900. urtean Aita Larramendi deitura hartu zuen, zinegotziek hala proposatuta.

Manuel Garagorri Larramendi 1690ean jaio zen Andoainen. Hernaniko eskolan Manuel Larramendi esaten ziotenez, geroztik amaren abizena hartu zuen. Filosofia ikasketak Medina del Campon eta Teologia Salamancan egin zituen. 1720ko hamarkadan Teologia irakasteaz gain, idazten ere aritu zen eta Salamancako Unibertsitateko katedradun egin zen.

De la Antigüedad y Universalidad del Bascuence en España. El imposible vencido, euskaraz idatzitako lehenengo gramatika, euskararen etsaiei aurre egiteko asmoz eginda. Izenburuan aipatzen den “garaitezin” hori gure hizkuntza baita. Discurso histórico sobre la antigüa famosa Cantabria edo Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín bezalako lanei esker egin zen ezagun. 1754an idatzi zuen bere libururik ezagunena: Corografía o Descripción general de la muy noble y muy leal provincia de Guipúzcoa.

Geroago, Conferencias jurídico-político-morales sobre los Fueros de Guipúzcoa argitaratu zuen. Manuel Larramendiren liburu gehienak Loiolako santutegian daude dataturik, 1734tik 1766ra bertan bizi izan baitzen, urte bereko urtarrilaren 29an hil zen arte.

164 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Ezbairik gabe, Gipuzkoa gehien maite izan duen pertsonetako bat dugu Larramendi eta honen lekuko dugu Corografía liburua, bereziki gipuzkoar sentitzen direnei eskainia.

Ahozko aldaerak: Larramendi (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Padre Larramendi (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 Propuesta modificación nombres de calles 1900/09/22)

Larrinkota leku izena

Usarralde eta Zenteno parajeen arteko inguruari deritzo. Izen honen osagaiak ilunak dira. Itxuraz, larrain, “garia jotzeko lekua” eta kota, “oiloak biltzeko gunea”, direla dirudien arren, mendian egoteak aukera hau zailtzen du.

Ahozko aldaerak: Larrinkota (Jose Loidi) Dokumentazioa: Larrinkota (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzamos la cumbre del monte en el cerro de Cerberamuño continuando el camino por la cumbre y pasando por Larrinkota, abandonaremos más tarde en Zenteno) Larrinkote (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 165

Loazu mendia eta leku izena

Izenaren bigarren osagaia argia bada ere, -(t)zu ugaritasun atzizkia, hain justu, lehena ilunagoa da, baina loi hitzarekin egon daiteke lotuta. Dokumentazioan hainbat bider errepikatzen den mendialde-izen hau badirudi Ibarrako mugetatik gertu dagoela. Ikus aipuak.

Dokumentazioa: Loazu (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 monte llamado Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra ) Loazu (1533 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa pleiteó contra Ibarra ante el Corregidor, por términos del monte Loazu) Loazu (1533 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa obtuvo ejecutoria favorable contra Ibarra en la Real Chancilleria de Valladolid, por aprovechamiento de éste y otros montes) Loaçu (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 106v 1556/10/09) Loazu (1575 P. Gorosabel “Bosquejo...” monte por el que litigó Tolosa con Berrobi) Loacu (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Visita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Loazu (1608 P. Gorosabel “Bosquejo...” pendía pleito entre Tolosa a Ibarra, ante el Corregidor, por aprovechamiento del monte Loazu y otros) Loazu (1610-1621 P. Gorosabel “Bosquejo...” se hicieron apeos en los términos de Loazu) Loazu (1641 P. Gorosabel “Bosquejo...” Este término de Loazu y otros, con árboles, pasto, leña, bellota, aguas y demás fueron objeto de escritura por parte de Tolosa a Ibarra) Loazu (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 84 Libramiento al Sr. Aguirre por sus gestiones en el pleito con la villa de Ibarra por los montes de Loazu 1658/09/20) Loazu (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v Libramiento a los hombres que buscaron la bellota para el vivero de Loazu y los que pusieron espinos a los robles recien plantados 1659/09/24) Loazu (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v Libramiento por la sidra dada a los peones que trabajaron el vivero de Loazu 1659/09/24) Loazu (1665 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 220v Apeamiento ultimo hecho por señor alcalde y otros dos hechos en la partida de Loazu 1665/03/31) Loazu (1666 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó hacer visita ocular y ajuste de los mojones de los términos de Loazu) Loazu (1737 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-3 convenio con Ibarra para aprovechamiento de los terrenos de Loazu, Usturre, Leixalde (Lescalde), Verondia y otros 1737/01/15) Loazu (1744 P. Gorosabel “Bosquejo...” Escritura de concordia arreglando las diferencias existentes entre Tolosa a Ibarra por aprovechamiento de parajes comunes de ambos concejos en el monte Loazu y otros, fuera de los aplicados a cada uno en propiedad en la concordia de 1641) Loazu (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

166 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Lorretaerreka erreka

Irurako mugen barnean jaiotzen den erreka hau Goroldiketa ingurutik igarotzen da. Lor hitzari –eta atzizkia gehituta sorturiko lorreta hitzak “garraio”, erdarazko “acarreo”, adiera du.

Dokumentazioa: Lorreta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/06/15)

Lorreta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando a 540 m. de la muga con Villabona, la regata Lorreta, que se inicia en las inmediaciones de la loma Goroldiketa... Pasando por el paraje llamado Goldazpi y bajando suavemente hasta dar con la regata de Anza erreka, a un kilometro aproximadamente de la regata Lorreta)

Madalen kalea kalea

Aita Larramendi kalearekiko zut dago eta Uzturre kalera arte luzatzen da. Antzina, kale honek, ondokoak bezala, Montetxe deitura zuenez, Udalak bietako bati izena aldatzea erabaki zuen, nahasketak sor ez zitezen. Inoiz ospitale funtzioak bete zituen, Madalenako ermita ondoan zegoenez, eta 1768. urtean Miserikordiaetxea egiteko saldu egin zutenez, Madalen kalea izendapena egokia zela iruditu zitzaien. Ikus Madalenako ermita.

Ahozko aldaerak: Madalena (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Madalena Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”) Calle de Magdalena (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”)

Madalena baserria (des)

Madalenazar bezala ere inoiz dokumentatu den desagertutako baserria. Madalenako ermita ikus.

Ahozko aldaerak: Maalena (Saralegi, R. / Iturralde 1921) Dokumentazioa: Magdalena Zarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Magdalena-Zar (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Magdalena (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 167

Madalena leku izena

Garai batean Madalenako ermita zegoen lekua izendatzeko erabiltzen da. Ikus Madalenako ermita.

Ahozko aldaerak: Maalena (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Madalena (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Magdalena (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas 5734 su muger, contrayentes mancomunados, vecinos de esta villa, hipotecaron una tierra manzanal situada en el barrio de la Magdalena della, propia dicha Ana Joaquina L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Magdalena (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9-13 puntos mas ventajosos de esta villa para la edificación de tejabanas que alberguen a las personas que se dedican al lavado de ropa blanca)

Madalenaberri baserria (des)

Desagertutako baserria. Ikus Madalenako ermita.

Ahozko aldaerak: Maalena berri (Saralegi, R. / Iturralde 1921) Dokumentazioa: Magdalena Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Magdalenaberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Magdalena-Berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Magdalenaberri (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Madalenako ermita ermita (des)

Arretxe baserriaren parean kokatuta zegoen ermita hau; egun,Tolosatik Andoain alderako autobiaren azpiko tunela dagoen lekuan, hain justu. 1540. urtean Madalena, Jakue eta Lazarori eskainitako hiru aldare zituen eta bi ziren ermitaren ardura zuten serorak. Garai hartan herri barruan ospitalea bazen ere, beste ermita askok bezala, erietxe funtzioak betetzen zituen eta, diotenez, Compostelako Done Jakuera zihoazen erromesen babesleku ere izan zen. 1550. urtean Maria Eulda eta Juana Zelarain seroren artean ika-mikak sortu ziren ermitaren diru-kontuak eramateko eskubidea nork bereganatu. 1691n Katalina Larrartek ordezkatu zuen Mariana Urdiaran serora adintsua. 1704. urtean Madalena Vergara izendatu zuten. Madalena Bengoetxea izan zen hurrena eta 1761ean hil zenean, Manuela Rafaela Bengoetxea izenpetu zuten.

Miserikordiazarra egoera txarrean egoteaz gain, erosoegia ez zen lekuan kokatuta zegoenez, Udalak ermita hau eta Santa Lutziakoa saltzeko baimena eskatu zuen 1768an. Carlos III.a erregeak 1771. urtean eman zuen baiezkoa eta Miserikordia berria Arrameleko San Joan ermitaren ondoan eraikiko zenez, bi ermitetako irudiak hara eramatea agindu zuen.

Francisco Xabier Etnillenek 1775ean erosi zituen ermita eta serora-etxearen eraikin eta lurrak.

Magdalako Maria Itun Berrian agertzen da Jesusekin batera. Kristauentzat andre honek irudikatzen du zuzendutako bekataria .Tradizioaren arabera, Jesus hil eta gero, Madalena basamortuko leize batera joan zen bizitzera, bere bekatuak garbitzeko asmoz.

168 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Dokumentazioa Magdalena (P. Gorosabel “Bosquejo...” parece fue estos años hospital) Madalena (1548 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 300v yglesia de la Madalena 1548/11/11) Madalena (1554 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 11v el mayordomo de la Madalena 1554/09/13) Madalena (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 64 casa y ospital de la Madalena 1555/12/21) Magdalena (1601 P. Gorosabel “Bosquejo...” el vecino de esta villa Martínez de Ayestarán Barrena y Zaldivia trató, sin éxito, de fundar en esta ermita un convento de monjas profesas de San Agustín) Magdalena (1609 P. Gorosabel “Bosquejo...” Miguel Pérez de Mendiola de Iturriza propuso fundar un monasterio de monjas recoletas de Santa Cruz en esta ermita) Magdalena, La (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Magdalena (1683 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se firmó escritura de concordia entre la villa y el cabildo, referente a ésta y otras ermitas propiedad de la villa) Santta Maria Magdalena (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 las campanas de las basilicas de San Pedro de Urquizu y Santta Maria Magdalena 1720/09/28) Magdalena (1775 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue vendida por la villa para costear con su producto las obras de erección de la nueva Casa de Misericordia) Sta. Mª Magdalena (des.) (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Magdalena, La (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Miserikordiaetxea (-a) etxea (des)

Garai bateko ospitale edo karitate-etxea Andre Maria elizaren ondoan kokatuta zegoen eta bereziki herriko gaixoen eta erromesen babesleku izan zen. Denborak aurrera egin ahala, eta egoitza hau egoera eta leku txarrean zegoela ikusita, itxurazko miserikordiaetxea eta ospitalea toki aproposago batean eraikitzeko beharra nabarmenago egin zen. Egitasmo hau bideratzeko, Udalak Santa Lutzia ermita eta Madalenako ermita saltzea erabaki zuen 1768an. 1774. urtean Arrameleko San Joan ermitaren ondoan eraikitako etxe berria, ordea, erre egin zen 1813an eta 1818tik 1821era berritu egin behar izan zuten.

Bertako gaixoen beharrak geroz eta handiagoak zirenez, handitzeko erabakia hartu eta hala egin zuten 1846tik 1848ra. Uzturre mendiaren magalean ere bazuten garai hartan gaixoentzako beste egoitza bat.

1915. urtean, oraingo Iurramendiko zahar-etxea dagoen egoitzak lekukoa hartu zion Arramelekoari.

Ahozko aldaerak: Mixerikordi zarra (Etxeberria, A. / Irura 1907) Dokumentazioa: Casa de Misericordia (1768 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó la erección de la nueva casa de misericordia en la inmediación de la ermita de San Juan de Arramele) Casa de Misericordia (1775 P. Gorosabel “Bosquejo...” los productos de venta de las ermitas de Santa Lucia y Maria Magdalena se destinaron a construcción de la nueva Casa de Misericordia) Casa de Misericordia (1775 P. Gorosabel “Bosquejo...” el camino real, frente de la Casa de Misericordia, quedó intransitable por el mucho barro y tierra que cayó a resultas de la inundacion del 19 de junio) Casa de Misericordia (1777 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Hospital viejo fue vendido por la villa en beneficio de la Casa de Misericordia) Casa de Misericordia (1784 P. Gorosabel “Bosquejo...” por marzo, reinó entre los habitantes de esta villa y su Casa de Misericordia una epidemia contagiosa y maligna que causó varios estragos y el terror de todo el vecindario) Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 169

Casa de Misericordia (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” unos 70 contagiados de erifermedad contagiosa fueron conducidos a la Casa de Misericordia) Casa de Misericordia (1813 P. Gorosabel “Bosquejo...” el 25 de junio fue quemada la Casa de Misericordia al retirarse las tropas francesas que guarnecían Tolosa) Casa de Misericordia (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” habia en la Casa de Misericordia gran numero de soldados enfermos cuyas estancias nadie pagaba) Casa de Misericordia (1834 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la Casa de Misericordia se habilitó un salón con sus correspondientes camas para los paisanos que fuesen atacados del cólera) Casa de Misericordia (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” quedaron terminadas las obras de ampliación de la Casa de Misericordia) Misericordia (desaparecido) (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Mojattonttor baserria (des)

Mojattonttor mendi aldean kokatuta zegoen baserria, errepide berria egitean bota zutena.

Ahozko aldaerak: Monja-ttonttor (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

Mojattonttor tontorra

Santa Klara komentuaren atzealdean dagoen mendixka, Ibarrako Etxeberritxo baserritik gertu. Osagaiak argiak dira, moja hitza eta tontor, bustidura medio ttonttor bilakatu dena. Arrubigaña bezala ere ezagutzen da. Ikus aipua.

Aldaerak: Arrubigaña Ahozko aldaerak: Monja-ttonttor (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Moja-Tontor (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” junto a la casa denominada Benta-txabal hay otro mojón de Ibarra y Tolosa y sigue el lindero un gran muro hasta alcanzar la cumbre de Arrubi-gaña o Moja-Tontor y terrenos del caserio Etxeberritxu)

170 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Montetxe kalea kalea

Aita Larramendi kalearekiko zut dago. Antzina, Santa Lutzia auzoko baserritarrek nahitaez kale hau gurutzatu behar zuten herri barrura joateko eta bertan Euskal Herriko hainbat herritan Jantzietxe bezala ezagutzen ziren lokaztutako arropa zein oinetako aldaketa egiteko denda zegoen.Tolosakoak, Jantzietxeren ordez, Montetxe deitura hartu zuen eta denda desagertu arren, kaleak izena mantendu du gaur egun arte.

Ahozko aldaerak: Montetxe (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Montetxe Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”) Calle de Montetxe (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”)

Muñazki tontorra

Belaurite inguruan Ibarra eta Tolosa bereizten dituen mendi-tontorra. Etimo iluna duen lekua. Mendi bat dela ikusita, badirudi muino hitza dugula, baina lekuko bakarrak, Munizkiok, azalpena zailtzen du.

Dokumentazioa: Munizquio (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra) Muñazki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” cumbre de Muñazki con mojón divisorio de Ibarra y Tolosa)

Olajaun leku izena

Uzturre mendiaren inguruko parajea. Izenaren osagaiak, batetik, borda adiera duen ola hitza eta bestetik, jaun hitza.

Ahozko aldaerak: Olajaun (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Olajaun (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Olajaun (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 234v paraje que llaman Olajaun 1728/09/28) Olajaun (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 16. ord. zenb.

L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Olajaun (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 171

Orixe institutua (-a) institutua

Samaniego ikastetxearen ondoan dagoen institutua, Txaboleta baserritik gertu.

Nikolas Ormaetxea Orixe (1888-1961), sortzez Orexakoa zen, baina hirukiak jaio zirenez, amak hirurak hazi ezinik, Uitzira eraman zuten. Jesuita izateko utzi zuen etxea, 16 urte zituela, baina Jesusen Lagundiak ez zuen hartu.

Jesuitak utzita, euskal lanetan murgildu zen buru-belarri: Euskaltzaindian Azkue laguntzen zuen, Euzkadi egunkarian euskal atalaren ardura hartu zuen Kirikiñoren ondoren, itzulpenak, poemak eta beste hainbat sorkuntza-lan idatzi zituen.

Gerra aurreko belaunaldi harentzat Orixe zen euskal gauzetan jakintsurik handiena eta baita “euskal arima” adierazteko idazle egokiena ere. Orixe dugu euskararen lehen liberatua: Aberriaren pizkundean lagunduko zuen poema nazionala egiteko Aitzolen enkarguz erretiratu zen Bilbotik Orexara, 1931n.

36ko Gerra piztu zenean, Orixek bukatua zuen liburua, ez ordea argitaratua. Faxistek kartzelan sartu zuten; askatu eta, berriz bila zihoazkiola, Ipar Euskal Herrian ezkutatu zen. 1950ean Ameriketara jo zuen eta handik sei urtera itzuli zen, jada giroa arras aldatua baitzegoen Hego Euskal Herrian. Orixek onartzen ez zituen ideia eta joera berriak zeuden indarrean eta polemika eta kritika handiak piztu zituen. Noizbait izan zuen ospea galdu egin zuen belaunaldi berrien aurrean.

Maite zutenek, maite ez zutenek bezala, bere euskararen aberastasuna eta kontakizunerako artea nabarmendu izan dituzte.

Poesiari bagagozkio, Orixek baztertu egiten zituen literaturako azken mugimenduak. Nahiago zituen klasikoak.

Perrategi baserria

Asunzion klinikaren ondoko bidezidorretik hel daiteke baserri honetara. Gaztelaniazko “herradura” adiera duen ferra hitzaz eta hainbatetan ageri den –tegi atzizkiaz osaturiko baserri-izena. Bertan aberei, zaldi, idi zein behiei ferrak jartzen zitzaizkien, lanean erabiltzeko. Euskaraz ohikoa da f > p bilakaera: Fernando > Pernando, afari > apari, feria > peria…

Ahozko aldaerak: Perratei (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Perrategi (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Ferrarategui (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Perrategui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v cassas de Arrillaga y Perrategui Reconocimiento de mojones del partido de Usturre 1719/09/27) Perrategui (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Perrategui (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 casería de Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio ) Ferrategui (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 1 en Ferrategui 1771/12/24) Perrategui (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” caseria desde la que se dirigía un camino considerado como público a Uzturre y otros montes)

172 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Perrategui (1813 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue quemada esta caseria al retirarse las tropas francesas que guarnecían Tolosa) Perrátegui (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Perrategui (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Perrategi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Perrategui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Perrategi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Perrate (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Perrategiazpia (-a) lur saila

Perrategi baserriaren inguruko lur saila. Osagaiak argiak dira, Perrategi eta azpi, artikulua gaineratuta.

Dokumentazioa: Perrategi Azpia (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 103.zenb. 61 el otro en el partido de San Blas y el otro en el termino de Illarramendi; una tierra en el partido llamado Perrategi azpia L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Samaniego ikastetxea ikastetxea

Etxetxo eta Etxetxogoikoa baserrien inguruan kokatuta dagoen ikastetxea. Ondoan du Orixe institutua.

Arabako Errioxako herria da Samaniego, baina munduan ezaguna, idazlearengatik.

Felix Maria Samaniego Guardian (Araban) jaio zen 1745ean. Nobles de Vergara Apaizgaitegiko zuzendari izan zen eta Euskalerriaren Adiskideen Elkartean parte hartu zuen.

Bere amak, Juana Zabala Arteagak, Idiakez, Irala eta Iurramendi jauregietako oinordeko bilakatu zuen hiltzean. 1775ean Tolosako alkate izendatu zuten.

Frantzian izan zen hango ideia berriak ezagutzeko asmoz, baina Euskal Herrira bueltatu zen azkenean.

Musika eta literatura gogoko zituen eta alegilari bikaina izan zen. Fábulas morales (1781) osatzen duten 137 apologoetan nabaria da Esopo, Fedro, La Fontaine eta John Gay-ren eragina.

Satira-olerkiez eta alegiez gain, poesia erotikoa ere idatzi zuen. 1801ean hil zen Guardian.

San Joan ermita ermita

Urteetan zehar Miserikordiaetxea egon zen lekuan kokatutako ermita hau antzina tenplarioen ordenakoa izan zela dirudi. 1312an ordena hau debekatu egin zenez, Jerusalemgo San Joan izatera igaro zen.

1671ean, ordena honetako Fray José Lunak Diego Antonio Zabala Arangureni saldu zion eta Udalak azken honi erosi. 1773an Miserikordiaetxea eraikitzean, bota egin zuten eta 1785ean beste bat egin zuten ondoan. Azkenik, egun dagoen lekuan eraiki zuten 1849an.

Ekainaren 24an jaiera ospatzen duen Arrameleko San Joan Tolosako patroi dugu. Jaiegunetan meza izaten da.

Arramele Tolosako toponimo zabaldu eta zaharrenetariko bat dugu, ezbairik gabe. Hizkuntzalari askok etiEzama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 173

moa argitu nahi izan badute ere, ilun samar jarraitzen duen kontua da. Labaienen iritziz, Erdi Aroko Erramel edo Arramel izenarekin du zerikusia. Errioxan ere, Haro inguruan zehazki, bada Herramelluri izeneko herri bat eta Labastidan izen bera zuen murturia, gaur egun ardandegia dena.

Arrabad arabiar hitzetik eratorritakoa dela esan duenik ere izan da gaztelaniazko arrabal hitzaren haritik, baina –b-dun aldaerarik ez da inoiz dokumentatu eta amaierako bokala azalgaitza dateke.

Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: San Juan de Arramele (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Ramel (1205 S. García Larragueta “El Gran Priorato de Navarra” (131.dokumentua) 178 Comendador de Ramel llamado Fortunio, de los Hospitalarios de San Juan de Jerusalen) Arramel (1301 Nafarroako Artxibo Historiko Nazionala 645.legajoa, 79.zenb. Frey Lope de Guiçerudiaga, Comendador de Arramel y de Santa Catalina que actúa en nombre del Comendador de Cizur de los Hospitalarios de San Juan de Jerusalen 1301/02/21) Arramel (1478 Nafarroako Artxibo Historiko Nazionala 3420.sorta, 904.karpeta, 12.zenb. Frey Pedro d’Aubusson, Gran Maestre y su Convento de Rodas, comunica que en el Capítulo General celebrado en estos días se dió sentencia en el pleito que mantenía el Gran Priorato de Navarra contra la lengua de Castilla, en el cual se declara que las encomiendas de Santa Catalina, en la Villa de San Sebastian, y de San Juan de Arramel en Tolosa de Guipuzcoa, que la lengua de Castilla pretendía le correspondían, pertenecen al Priorato de Navarra 1478/12/04) Arramele (1532 Udal-ordenantzak Elección del Fiel de la Cofradía de San Juan de Arramele. El Fiel juntamente con el alcalde se tienen que ocupar de la ejecución de los acuerdos tomados por los Regidores. Custodia el Libro de Actas de la Cofradía de San Juan de Arramele) Arramele (1573 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 50 590,664tik 673ra Maestre Fermín de Atodo, Comendador de Calchetas e Yndurain, Santa Catalina e San Juan de Arramele inspecciona los bienes y la Ermita de San Juan de Arramele. Escribano Juan de Aburruza. 1573/10/15) Arramel (1596 Nafarroako Artxibo Historiko Nazionala 3457.sorta, 8555/1kaxa, 37/1-2. zenb. Visita a la Ermita de San Juan de Arramel, extramuros de Tolosa) Aramel (1671 Nafarroako Artxibo Historiko Nazionala 3477.sorta, 8555/2.kaxa, 52/1-3. zenb.Venta de los bienes y tierras de la ermita de San Juan de Arramel, extramuros de Tolosa, pertenecientes a la Orden de San Juan, a favor del Gobernador Diego Antonio de Zabala y Aranguren 1671/10/09) Arramele (1671 P. Gorosabel “Bosquejo...” Esta orden la véndió a D. Diego Antonio de Zabala y Aranguren.Y la villa compró a éste, la ermita, su casa, huerta, patronato, mitad de diezmos y primicia entera de sus campos, y otros derechos, por precio de 1.000 ducados de plata) San Juan (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 251 El Ayuntamiento otorga poder para comprar a Fray Jose de Luna, uno de los caballeros de la religion de San Juan y representante de ella, la ermita de San Juan, su casa, huerta, patronato, diezmo, primicia y demas preminencias y servidumbre de la dicha ermita que se expresan en el acta 1671/10/10) San Juan (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 416v por el estipendio de la misa que se celebra, en la hermita de San Juan, el dia de la letanía 1706/05/09) Arramele (1748 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa permutó tierras con el Marqués de Santa Cruz, para la traslación de la ermita) Arramele (1773 P. Gorosabel “Bosquejo...” la ermita desapareció al construirse la nueva Misericordia, a la cual se adjudicó su pavimento y plazuela) Arramele (1849 P. Gorosabel “Bosquejo...” pero derribada también, se ha ejecutado la capilla actual con la denominación del mismo Santo, al norte del establecimiento) Arramele (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Ayuntamiento, la víspera del día de fiestas de San Juan, va a vísperas a Santa Maria y concluidas éstas, a la ermita de San Juan de Arramele, a completas, acompañada del clero del cabildo eclesiástico) San Juan de Arramele (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

174 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

San Joan plaza plaza

Arrameleko San Joan ermitaren ondoko plaza. Egun Felipe Gorriti plaza bezala ezagutzen duguna, 1896. urterarte Arrameleko plaza izan zen. San Joan bezperan, ekainaren 23an, udal-agintariak eta eliz-kabildoa herriko santuari eskainitako arrats otoitzera (Completas) joaten dira urtero. Hurrengo egunean, arratsaldeko lauretan, Udal Musika Banda, Txistulari eta Bordondantzariak lagun dituztela, Arramelera bueltatzen dira.

Santuaren izenaren ildotik, bestalde, Leizarragak XVI.mendean, Nafarroako erreginak eraginda, Itun Berria itzultzean, Joanes Bataiatzailea eta Joan Ebanjelaria bereizi zituela esan daiteke. Euskaraz, Joan, Joanes, Joanis, Joango, Joanikote, Ganiz eta Jon aldaerak dira ezagunenak. Maiz erabili da izen hau gure artean.

Erromesaldiekin zerikusia duen santua. Ikus Arrameleko San Joan ermita.

Santuaren izenaren Ahozko aldaerak: Arrameleko plaza (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Arramele (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 plazuela de Arramele 1822/03/15) Arramele (1846 P. Gorosabel “Bosquejo...” se trató de ensanchar la plazuela Arramele) Arramele (1849 P. Gorosabel “Bosquejo...” en el parador, casa n. 4 actual de la plazuela de Arramele, Carlos Alberto, rey de Cerdeña, por acta que otorgó ante el escribano de número de esta villa D. Juan Fermin de Furundarena, abdicó la corona en su hijo primogénito Victor Manuel. 1849/06/03) Arramele (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” se ha formado la plazuela de Arramele, restaurando el nombre antiguo del sitio donde estaba el puente viejo) Arramel (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 plazuela de Arramele 1859/03/27) Arramele (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de carretera general a Plazuela de Arramele) Arramele (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Arramele (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Puerta de Castilla a la Plazuela de Arramele 1900/09/22) Arramele (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de carretera general a Plazuela de Arramele 1900/09.22)

Santa Lutzia auzoa

Ikus kapitulu honen hitzaurrean idatzitakoa.

Deigarria da lekuko guztiek bailara hitza egoki erabiltzea, adiera ez baita, azken urteotan modan jarri den bezala, “harana”, eskualde txikia edo auzoa baizik.

Ikus izen bereko ermita eta Ezama auzoaren sarreran esan dena.

Ahozko aldaerak: Santa Luzi ballara (Saralegi, R. / Iturralde 1921), Santa Lutzi ballara (Saralegi, R. / Iturralde 1921) Dokumentazioa: Santa Lucia (1663 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 176v 1663/01/26) Santalucía (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del partido de Usturre camino carretil sobre Santalucía 1719/09/27) Santa Lucía (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 132 las rozaduras que havía en el parttido de Montescue, Echaizqui, Urquizu y Barrio de Santa Lucía 1719/09/27) Santa Luzia (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v confinan con las caserias del barrio de Santa Luzia

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 175

empezando de las casserias de Izazcun hasta el puente de Anoeta 1728/09/28) Santa Lucia (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 barrio de Reconocimiento de mojones de los montes y partido de Belauriote y Hernio) Santa Lucía (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Santa Lucia (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9-1-3 Proyecto de cubierto y reforma del lavadero denominado de la Magdalena, sito en el barrio de Santa Lucia de esta Villa) Santa Lucia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Santa Lucia (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Santa Lutzi (Gipuzkoako Foru Aldundia, 1:1000)

Santa Lutzia ermita ermita

Santalutziaberri baserriaren gainaldean kokatuta dagoen ermita. Estreinakoz 1350. urtean dokumentatzen da. 1540an bi aldare zituen; bata, Trinitateari eskainia eta bestea, Santa Lutziari . Garai hartan hiru ziren ermita zaintzen zuten serorak, bat nagusia eta languntzaileak beste biak.1687. urtean Inesa Etxegarai izendatu zuten Estefania Mendioroz serora adintsuaren ordezko eta Inesa hiltzean, 1693an, Maria Tolosak hartu zion lekukoa.1709an Lucia Elola zen serora nagusia eta 1726an Teresa Aranalde izendatu zen Luciaren laguntzaile. 1758an, berriz, Pedro Villanueva zen ermitaua.

Arrameleko Miserikordiaetxea eraiki ahal izateko, Madalenako ermitarekin batera ermita hau ere saldu egin zuen Udalak 1775. urtean eta bi ermitetako irudiak Arrameleko San Joan elizara eraman zituzten. Zernahi gisaz, badirudi kultuan jarraitu zuela, kapera pribatu moduan, ziurrenik.

Otoiztegi zaharra botatzean, Santa Lutziaren irudia Eskolapioen ikastetxera eraman eta etxebizitza bat eraiki zuten 1932. urtean. Auzolanean bildutako hainbat auzokideri esker, 1979ko irailaren 22an inauguratu zuten egun ezagutzen dugun ermita, jatorrizkoa baino pixka bat gorago eraikia. Eskolapioen ikastetxean zegoen santaren irudia ere berreskuratu zuten.

Jaieguna abenduaren 13an da eta meza-elizkizuna arratsaldeko bostetan izaten da.

Lutzia Siciliako Siracusan jaio zen eta gurasoek kristautasunean hezi zuten. Jada Erdi Aroan begietako gaixotasunak uxatu aldera joaten ziren Lutzia gurtzera, bere izena argiarekin lotuta dagoelako, ziurrenik.

Gorputza Constantinoplara eraman zuten eta handik Veneciara, azkenik 2004an bere jaiotze herrira itzuli zuten arte.

Bitxikeria moduan esan liteke, Sopuertan, Santa Lutzia ermita barruan dagoen haitzuloko urez garbitzen zituztela begiak jai egunean.

Ahozko aldaerak: Santa Lutzi ermita (Etxeberria, A. / Irura 1907), Santalutzi ermita (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Santa Luicia (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”)

176 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Santa Lucia (P. Gorosabel “Bosquejo...” Se firmó escritura de concordia entre la villa y el cabildo, referente a ésta y otras ermitas propiedad de la villa) Santaluzia (1683 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak” ) Santta Lucía (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 132v hermitta de Santta Lucía 1719/09/27) Santa Lucia (1775 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue vendida por la villa, para con su importe construir nueva Casa de Misericordia)

Santalutziaberri baserria

Santa Lutzia ermitatik gertu dagoen baserria. Santa Lutzia eta berri adjektiboaz eratutako baserri-izena.

Ahozko aldaerak: Santa Lutzi (Etxeberria, A. / Irura 1907), Santalutziberri (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Santa Lucia Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Santa Lucia Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Santaluziberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Santa Luzi Berri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Santa Luzi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Santalutziazar baserria (des)

Desagertutako baserria.

Ahozko aldaerak: Santalutzizar (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Santa Lucia Zarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Santa Luzi Zarra (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Santaluzizar (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Telegrafoa dorrea

Garai bateko dorre telegrafikoa, Uzturre mendiaren magalean kokatua.

Ahozko aldaerak: Telegrafoa (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga),Telegrafoa (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 177

Dokumentazioa: Telegrafo optico (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Torre del Telegrafo (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24)

Tolosaldea goimailako lanbide heziketako institutua institutua

1972ko ekainaren 23an hasi ziren institutu hau eraikitzeko obrak. Orixe institutuaren gainaldean kokatuta dago.

Trinkete plaza plaza Jon Andoni Irazusta pasealekuaren amaieran,Tolosako irteera bidean, dagoen plaza. Etxe berriak eraikitzerakoan sortu zen.

Dokumentazioa: Trinquete (1807 Tolosako Udal Artxiboa A-1-54 103 se acuerda destinar para cuartel toda la Casa de Misericordia y se pide a Don Hipolito Berroeta su casa trinquete para trasladar a ella a los pobres 1807/10/18)

Txaboleta baserria

Orixe institutuaren ondoan kokatuta dagoen baserria. Txabola hitzari –eta atzizkia gehituta sortu den izena. Euskaraz baditugu txabola esateko beste bi forma, borda eta etxola, hain justu.

Ahozko aldaerak: Txaboleta (Etxeberria, A. / Irura 1907),Txaboleta (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Chaboletta (1753 Tolosako Udal Artxiboa A-1-19 25 Se concede permiso a los habitantes de los barrios de Izaskun y Santa Lucia para aprovecharse de la hoja en el partido de Ayaberro e Izaskun con ciertas condiciones 1753/09/02) Chaboleta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Chaboleta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Txaboleta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Chaboleta ( 1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Txabolita (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

178 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Txapeltxo bizkarra

Errekazarra eta Kisuagaerrekaren artean dagoen aurkintzari deitzen zaio. Txapel hitzaz gain –txo atzizki txikigarria jasotzen duen toponimoa.

Ahozko aldaerak: Txapeltxo (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga) Dokumentazioa: Txapeltxo (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Txaragain leku izena

Txaragain tontorraren ingurua izendatzeko ere erabiltzen den izena. Ikus Txaragain tontorraren sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Characain (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I -1-6 Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra) Txagain (Txagagain) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Txarakain (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak) Charagain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasa por terrenos situados debajo de la cantera vieja llamada Uzturreko arrobia, por el paraje Erregebideko zokua y más tarde po Erregebideko iturria, pequeño manantial sito en el camino que de Uzturre se dirige a Belabieta por el paraje de Charagain) Txaragain (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Txaragain tontorra

Uzturretik Belauriate alderako bidean, Erregebideko zokoaren ondoan dagoen mendi-tontorra. Izenaren osagaiak erdaraz “jaral” adiera duen txara hitza eta –gain atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Txagagain (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921),Txaragain (Jose Antonio Gorostidi / Kisuaga), Txaragain (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Txaragain (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 179

Urkieta leku izena

Izaskun aldeko parajea. Enbor zuria duen urki (Betula sp.) zuhaitz izenari –eta atzizkia erantsita sorturikoa.Toponimian asko erabiltzen den zuhaitz izena; ezagunak dira, besteak beste, Urkiaga, Urkidi, Urkiola, Urkiza…

Ahozko aldaerak: Urkita (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Urkieta (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920) Dokumentazioa: Urkieta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urkita (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” desde este alcanzamos el punto llamado Urkita, que es el lugar rodeado de un paredón,en donde hace años se encerraban los toros para las corrida de San Juan) Urkita (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Urkieta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Urkieta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Uzturpe kiroldegia (-a) kiroldegia

Tolosaldea institutuaren ondoan dagoen kiroldegia. Uzturre eta behe > pe osagaiez eratutako izena.

Uzturre mendia

Zalantzarik gabe, herriko paisaiaren mendirik bereizgarri eta ezagunena dugu. 730 metroko garaiera duen tontor honetatik makina bat mendi, herri eta haran ikus daiteke.

Uzturre deitzen den mendi-elkartea ere bada.

Ahozko aldaerak: Uzturre (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920), Uzturreko gaña (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921) Dokumentazioa: Usturre (1523-1609 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 monte llamado Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra) Uzturre (1567 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa obtuvo ejecutoria favorable, contra lbarra, en la Real Chancillería de Valladolid, sobre aprovechamiento de este y otros montes) Uzturre (1608 P. Gorosabel “Bosquejo...” pendía pleito entre Tolosa a Ibarra, ante el Corregidor de Guipuzcoa sobre cumplimiento de ejecutoria anterior, sobre aprovechamiento de este y otros montes) Uzturre (1618 P. Gorosabel “Bosquejo...” finalizó litigio que Tolosa mantenía con Ibarra sobre use y aprovechamiento de este y otros montes) Uzturre (1641 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se otorgó escritura entre Tolosa a Ibarra sobre aprovechamiento de estos y otros montes) Uzturre (1719 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se describen mojones divisorios de lo concejil y varias propiedades particulares en el partido de Uzturre y otros) Uzturre (1723 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se debió hacer la separacion y division de los montes comunes con el lugar de Ibarra por la parte de Uzturre)

180 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Usturre (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v en el partido de Usturre y sus confines hay en todo 98 mojones 1728/09/28) Uzturre (1744 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se otorgó escritura entre Tolosa a Ibarra arreglando las diferencias que se habían suscitado entre los dos pueblos sobre aprovechamiento del monte Uzturre y otros) Uzturre (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” a Uzturre y otros montes se dirigía un camino considerado como publico desde las caserias de Irañeta y otras) Uzturre, Monte (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Uzturre (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 cuspide de Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/04/27) Uzturre (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 cuspide de Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Uzturre (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” junto al pozo antiguo de Idoyaga, cuyos restos se pueden ver junto a un camino carretil, que seguiremos hasta cruzarnos con el el camino que del caserío Irañeta se dirige hacia Uzturre) Uzturre (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Uzturre (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Uzturre (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Uzturre (Gipuzkoako Foru Aldundia (1:100))

Uzturre kalea kalea

Aita Larramendi kalearekiko paralelo eta Madalen eta Montetxe kaleekiko zut dago. 1950ean hartu zuen Uzturre izena kale estu honek. Garai bateko hilerria ondoko lurretan egon zen.

Ahozko aldaerak: Uzturre (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Uzturre Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”) Calle Uzturre (1980 I. Linazasoro “Historia y guia de Tolosa”)

Uzturreko artzaia (-a) baserria

Ikus Illarrazu izen adierakidea.

Uzturreko gurutzea gurutzea

Uzturre mendi-tontorretik gertu dagoen gurutzea. Bertan, Emeterio Arrese poetaren hitzak daude irakurgai. Hona hemen: Mendi gañean beso zabalik zauden gurutze laztana otoitz egiñez muiñ emanzale apalki nator zugana Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 181

Ahozko aldaerak: Uzturreko gurutzia (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Uzturreko gurutzea (Lorentzo Leunda / Iturralde 1920)

Uzturreko guruzbidea (-a) gurutze bidea

Izenaren osagaiak Uzturre, -ko leku-genitiboa, gurutze eta bide dira, artikulua gehituta. Ikus aipuak.

Dokumentazioa: Uzturre (P. Gorosabel “Bosquejo...” Antiguamente los penitentes, por Semana Santa, solían ir por las cruces del calvario de Uzturre) Uzturre (1616 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se cita el camino, indebidamente cerrado, del Calvario de Uzturre) Uzturre (1626 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se menciona el camino que se dirige a la cruz del Calvario)

Uzturreko harrobia harrobia

Uzturre aldeko harrobia. Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Uzturreko barrutiya (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921) Dokumentazioa: Uzturreko arrobia (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasa por terrenos situados debajo de la cantera vieja llamada Uzturreko arrobia, por el paraje Erregebideko zokua y más tarde po Erregebideko iturria, pequeño manantial sito en el camino que de Uzturre se dirige a Belabieta por el paraje de Charagain) Uzturreko Arrobi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Zabuzokoa (-a) leku izena

Andramiliasoro inguruko parajea. Izen bitxia, “balantza” adiera duen zabu hitzaz eta zoko hitzaz osatua.

Izenaren adiera aintzat hartuz, paraje honetan gauzak pisatzen zituztela pentsa liteke. Amaieran artikulua du.

Dokumentazioa: Zabuzokoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Pasaremos por Escuiturri...no lejos de la cumbre de este monte, también conocido por Descarga...y siguiendo siempre el curso de la pared antes citada, por los parajes Zabuzokoa y Andramiliasoro, llegaremos a la borda de Ibarbarrutieta)

182 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

Zenteno tontorra

Karaño eta Larrinkota parajeen inguruko mendia. Izen iluna, itxuraz erdarazkoa dena.

Ahozko aldaerak: Zenteno (Alzaga, F. / Txulonea (Ibarra) 1921), Zenteno (J. Larrarte) Dokumentazioa: Zenteno (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Alcanzamos la cumbre del monte en el cerro de Cerberamuño continuando el camino por la cumbre y pasando por Larrinkota, abandonaremos más tarde en Zenteno) Zenteno (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Zerberamuño muinoa

Txaragain eta Usarralde artean dagoen muinoa. Amaierako osagaia argia bada ere, muino hitza, bustidura medio muño, lehen zatian zer dagoen ez dago batere argi. Izen bitxia, baliteke oinarrian erdarazko Cervera deitura egotea, euskarazko zerba landarea nekez aurki baitaiteke horrelako inguruetan.

Dokumentazioa: Zerbera Muñoa (1749 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio 1749/02/10) Cerberamuño (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Alcanzamos la cumbre del monte en el cerro de Cerberamuño continuando el camino por la cumbre y pasando por Larrinkota, abandonaremos más tarde en Zenteno) Zerbalamuño (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zupikarroko erreka erreka

Ikus Kisuagaerreka izen adierakidea.

Ezama (Santa Lutzia)

Tolosako leku izenak - 183

184 - Tolosako leku izenak

Ezama (Santa Lutzia)

IURRE (SAN BLAS) Duela urte gutxi, San Blas izenak jatorrizko Iurre ordezkatu eta gero, izen zaharra esparru txiki bat izendatzeko erabiltzen hasi da, Iurramenditarren lurretan sorturiko auzoa, hain zuzen ere.

Egungo auzoa ez dator guztiz bat garai batean izandakoarekin. Kontuan izan behar dugu, bestalde, azken urteotan etxe eta auzo berri asko sortu direla antzinako Iurre eremuan: Bidebieta, Iparragirre, Berazubi edo Izaskungo Andre Mari auzoak, kasu. Diotenez, hasiera batean, auzoaren izena Iurramendi zen eta Iurramenditarren lurrak Oria ibaiaren eskuinaldeko ertzera artekoak ziren.

Guk lanaren antolaketa ere hori guztia aintzat hartuz bideratu dugu, garai bateko auzo-egiturari lehentasuna emanez.

Iurre (San Blas) aldaketa ulertzeko, ikus Ezama (Santa Lutzia) auzoko Ezama baserriaren sarreran esandakoa. Auzoaren historia hobeki ezagutzeko, irakurri San Blas ermitaren atala. Etimoa argia da ihurre, seguru asko inaurre-ren aldaera dena. Izen hau ageri zaigu Bizkaian, gaur egun Igorre deiturikoa, eta Araban, Ihurre. Iherondo > Igerondo kasuan ez bezala, Ihurre izenak ez du Igurre edo horrelakorik eman eta bi silabako izena bihurtu zaigu.

Dokumentazioa: San Miguel de Yurreamendi (P. Gorosabel “Bosquejo...” Antiguamente, Lope Martínez de Isasti en su “Compendio historial de Guipúzcoa” dice que cuando los guipuzcoanos iban a la guerra de los moros de Navarra, los que morían en ella se traían de Gorriti a enterrar a esta ermita. No he hallado nada que lo justifique. La tradición vulgar de este pueblo más bien es que este enterramiento de los guipuzcoanos tuvo lugar en la parroquia de Nuestra Señora de Yurre de esta villa, hoy basílica de San Blas, que debe ser mucho más antigua que la ermita de San Miguel) Yurre (1348 P. Gorosabel “Bosquejo...” Garcia Fernandez de Sarmiento vendió a la villa la mitad del monte de Yurre) Yurre (1353 P. Gorosabel “Bosquejo...” Don Juan Corbera vendió a esta villa la otra mitad del monte de Yurre) Yurre (1575 P. Gorosabel “Bosquejo...” el castañal de Yurre era propiedad de la vieja casa de misericordia) Yurre (1613 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa a Ibarra se obligaron a hacer a costa comun los reparos que necesitaba y necesitase en adelante el camino de Apate, pegante al arroyo a la parte de Yurre)

Agaramundu baserria (des)

Eskolapioen ikastetxe berria egiteko bota zen baserri hau.

Jatorriz Nafarroako leinu garrantzitsuenetako bat dugu Agramondarrena, izen bera duen Nafarroa Behereko eskualdearen jabearena. Frantsesez, Agramont. Ezaguna denez, agramondarrek gogor borrokatu zuten Nafarroako erregearen alde, Gaztelako konkistatzaileen kontra, 1512 eta 1521ean.

Ahozko aldaerak: Amundu (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Agaramont (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 84 Reconocimiento de unos robles que hay en la orilla del rio que baja de Ibarra, junto a la caseria de Agaramont 1658/09/20) Agaramonte (1796 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería cuyo propietario vendió terreno a la villa en lo alto del prado de Iguerondo) Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 185

Agueramundu (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ageramundu (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Agueramundo (1925 Tolosako Udal Artxiboa D-6 heredades denominadas Echeburua y Mugasoro, pertenecidos del caserío Agueramundo de Tolosa) Agedamundu (Amundu) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa

L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aguedamundu (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Allaflor baserria

Bigarren osagaia toponimian uste baino gehiagotan agertzen den gaztelaniazko flor hitza dugu. Bizkaian, esaterako, badira Flores izena duten baserri bat baino gehiago. Lehen osagaia, bestalde, ilunagoa da. Garai batean baserri izandakoa, egun, kale etxea.

Ahozko aldaerak: Aillaflor (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Allapur (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Ailaflor (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Allaflor (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Allaflor (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Allaflor (?) (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Allaflor (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 89 ord. zenb.

L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aillaflor (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aillaflor (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Amarotz auzoa

Herrigunetik kanpo dagoen auzoa dugu, Araxes errekaren eskuinaldean eta Usabal industrialdearen bestaldean kokatua. Auzoan 400 bat etxebizitza egiteko obrak 70eko hamarkadan amaitu ziren.

Egun auzo populatu eta modernoa dela esan dezakegu.

Ezbairik gabe zeresan handia sortu ohi duen amaiera dugu toponimo honetan. Iturriotz gisako izenetan ezkutatzen den “frío”adiera duen -(h)otz atzizkiarekin zerikusirik ez duela argi dago. Badirudi pertsona izenei atxikirik agertu ohi den –otz,latineko –anus, -acus-en baliokide dena gorde litekeela. Halaber, Nafarroako herri-izen askok dute hizpide dugun atzizkia: Iraizotz, Lekaroz edo Oronoz, besteak beste. –os amaieradunak ere ezagunak dira gurean: Ubillos, Galdos, Obanos…

Amaiera alde batera utzita, lehen osagaia zein izan daitekeen ez dago erabat argi; eta amaierako atzizkiak jabetza adieraztekotan, hasieran pertsona izena daukagula pentsatu behar dugu.

Ahozko aldaerak: Amaroz (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

186 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Dokumentazioa: Amaroz (P. Gorosabel “Bosquejo...” Antiguamente parece que la unica tejeria que desde antiguo habia en jurisdiccion privativa de esta villa, era la establecida en Amaroz) Amaroz (1623 P. Gorosabel “Bosquejo...” se habia gastado en el trascurso del tiempo la buena tierra que para esta fabricación habia en Amaroz) Amoroz (1888 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1 15 Charama y Amoroz 1888/09/15) Amarotz (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Amaroz (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Amarotz paper-fabrika paper-fabrika

Txarama aldera goazela, Araxes errekaren ondoan kokatuta dagoen paper-fabrika ezagunaren orubean karlistaldian erretako Amarotz errota izan zen antzina.

Ahozko aldaerak: Amarotz papelera (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Amarotz, Papelera (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Apate leku izena

Ibarra mugakide duen aurkintza. Abade > Apate bilakaera arrunta da euskaraz. Egia da, bestalde, apaiza izendatzeko bizkaitarrek gehiago erabiltzen duten forma dela honakoa. Ikus Aldaba auzoko Abadegaztañadia izena.

Dokumentazioa: Apate (1576 P. Gorosabel “Bosquejo...” pasaba por este término, verosimilmente, la calzada de Yurre) Apate (1576 Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa 373 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Apate (1613 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa a lbarra se obligaron a hacer a costa común los reparos que necesitaba y necesitase en adelante el camino de Apate) Apate (1623 P. Gorosabel “Bosquejo...” A medias con Ibarra se ejecutó la calzada del término de Apate) Apate (1796 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se comisionó a un regidor para hacer el amojonamiento de un terreno concejil, existente en el partido de Apate) Apate (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Apota edo Apate (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Apate (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Apata (1942 Tolosako Udal Artxiboa lugar denominado Acta de la operación practicada para reconocer la línea… de Leaburu y Tolosa 1942/08/19)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 187

Apaterreka erreka

Tolosa eta Ibarra bereizten dituen erreka. Inoiz errekaren inguruko lurra izendatzeko ere erabili izan da izen hau. Osagaiak, aurrez azaldu dugun apate eta erreka hitzak dira. Egitura berbera islatzen duten erreka izen asko ditugu: Aingiraerreka edo Aldabaerreka, kasu. Albizturko erreka gisako joskerak gutxiago erabiltzen dira erreka izenak osatzeko. Deigarriak dira, zalantzarik gabe, ahoz jasotako aldaerak, asko herri etimologiak eraginda sortutakoak. Patxarrika bezala ere ezagutzen da.

Bizkaiko Apatamonasterio herri izenean osagai bera dugu.

Ahozko aldaerak: Apote-erreka (Salaberria, J. A. / Leaburu-Gaztelu-Txarama (mendizaina) 1963), Azate-erreka (Arruabarrena, M. / Arangurenonuzkoa (Belauntza) 1897), Apaiz-erreka (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Apatx-erreka (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Apatterreka, Patxarrika (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929), Patxarrika (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Apatte (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 arroio de Apatte Reconocimiento de mojones del parttido de Eula 1719/09/27) Apata (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 regata Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/31) Apataerreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros. R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Apata-Erreca (1942 Tolosako Udal Artxiboa camino llamado Acta de la operación practicada para reconocer la línea… de Leaburu y Tolosa 1942/08/19) Apataerreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” bajando en dirección a la regata llamada Apataerreka... que más abajo baña terrenos de delcaserío Monteflorido de Ibarra y Arkaitzondo de Tolosa) Apata Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Apala-Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Apaterreka kalea kalea

Izendapena erreka izenetik jaso duen kalea. Ikus Apaterreka.

Argindegitxulo zabortegia

Kanposantutik eskuinaldera dagoen mendi bidea jarraituz aurkituko dugu zabortegi hau. Toponimo gardena, lanbidea adierazten duen (h)argin hitzaz, hainbatetan ageri den –tegi (n-ren ondoren –degi) atzizkiaz eta bustidura medio txulo bilakatu den zulo hitzaz osatuta. Esanahia ikusita, litekeena da antzinako harrobi bat izatea.

Ahozko aldaerak: Argindeitxulo (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

188 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Aritzeta baserria (des)

Sahiesbidea egiteko bota egin zuten baserri hau. Egun ingurua izendatzeko erabiltzen da izen hau. Haritz (Quercus robur) zuhaitz izenari –eta atzizkia gehituta sorturiko toponimoa.

Ahozko aldaerak: Aitzeta (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Aritzeta (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Ariceta (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Ariceta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Aritzeta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aritzeta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Haritzet (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Aritzeta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aritzeta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Aritzetaberri baserria

Hilerritik gertu kokatuta dagoen baserri hau jatorrizko Aritzeta bota ondoren eraiki zuten. Beste kasu askotan bezala, ezaugarri bereizle bat gaineratu zitzaion baserri izenari, hizpide dugun honetan berri adjektiboa, hain juxtu. Ikus Aritzeta baserriaz esan dena.

Ahozko aldaerak: Aitzetaberri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Aritzetaberri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

Aritzio baserria

Kanposanturako bidean, Gurutzeagaberri baserritik gertu dagoen baserria. Lehen osagaia ezaguna bada ere, Haritz (Quercus robur) zuhaitz izena, amaiera ilunagoa da.

Ahozko aldaerak: Aritzio (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Aritziyo (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Aritziyo (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Aricio (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 189

Aritzio (Aritziio) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aritzio (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Aritzio (Aritziio) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 171 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aritziyo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Aritziyo (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Aritzio (Aritziio) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aritziyo (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aritzioburua (-a) lur saila

Aritzio baserri izenaz eta buru “gainalde” hitzaz osatutako leku izena, artikulua gaineratuta. Ikus Aritzio.

Dokumentazioa: Aritzioburua (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arkaitzondo baserria

Ibarra mugakide duen baserria. Osagaiak argiak dira, harkaitz eta ondo.

Ahozko aldaerak: Arkaitzondo (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Arkaitzondo (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Arkaitzondo (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arkaitzondo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” bajando en dirección a la regata llamada Apataerreka... que más abajo baña terrenos del caserío Monteflorido de Ibarra y Arkaitzondo de Tolosa) Arkaitzondo (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Arkaitzondo (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Belazaundi larrea

Argindegitxulo zabortegiaren inguruko aurkintza. Bertan ur-biltegia dago. Izenaren osagaiei dagokienez, lehena, batik bat gipuzkeraz erabiltzen den belaze hitza, eta bigarrena, haundi izenondoa dira.

Aldaerak: Goiko belazea 190 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Ahozko aldaerak: Belazaundi (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Belazaundi (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Belazaundi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Berazubi auzoa

60ko hamarkadan sorturiko auzo izen berria, izatez lur saila zena. Garai bateko auzo antolaketa aintzat hartuz, esan beharra dago San Blas eremuan auzo izen berriak sortu direla, honako hau kasu. Iparragirre edota Bidebieta auzo izenak ere berriki sortutakoak dira eta antzinako San Blas zatiari dagozkie.

Izenaren etimoa uste baino ilunagoa da eta badirudi Beraxa pertsona izena ezkutatzen dela. Bigarren osagaia argia da, “vado” adiera duen ibi hitza, hain zuzen. Bestalde, herri etimologiak lagunduta, jatorrizko Berasibi > Berazubi bilakatu da. Labeaga eta Laskoain aldaerak ere inoiz dokumentatzen dira, garai bateko aurkintza hau izendatzeko.

Ikus Aldaba auzoko Berasibi baserri izenaz esan dena.

Aldaerak: Labeaga, Laskoain Ahozko aldaerak: Berazubi (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Laveaga o Berasubia (1901 Tolosako Udal Artxiboa D-7-2-13 huertas y heredades de la parte denominada Laveaga ó Berasubia)

Berazubi estadioa estadioa

Adrián Lasquibar arkitekto tolosarraren gidaritzapean eraikitako estadioa,Tolosa F.C.-eko lehendakari Angel de Lasquibar zela. 1923ko ekainaren 24an inauguratu zen Biarritz eta Baionaren arteko errugbi partidarekin. Atletismoaren praktikarako estatu espainiarreko lehenengo errautsezko pista Tolosakoa izan zen eta honi esker,Tolosa izena Europa osoan zehar hedatu zen. 1924, 1925 eta 1926an Espainiako Atletismo Txapelketak ospatu ziren. Parisko, Amsterdaneko eta Erromako Joku Olinpikoetan (1924, 1928 eta 1960) parte hartu zuten Espainiako taldeak ere estadio honetan prestatu ziren. 1959an Atletismoko Txapelketa Nazionalak izan ziren eta, urtebete geroago, Munduko Ziklo-Kros Txapelketa egin zen, Wolshoff alemaniarra garaile suertatu zela.

1955ean Berazubiko egurrezko tribuna erre egin zen sute baten ondorioz eta bertako bazkide zein bizilagunen diru-laguntzei esker, hormigoizkoa egin zuten. Aurrez azaldu dugun arkitektoaren seme Iñaki Lasquibar bazkidea izan zen, hain juxtu, proiektuaren egilea.

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 191

Hermanos Iguaran atleta tolosarren izena ipini zioten herriko lehen igerileku irekia eraiki zuen 1965ean Tolosa F.C.ak. Honetaz gain, Berazubi estadioak futbol-zelaia, atletismo-pista, frontoia, tenis-pista, saskibaloipista, gimnasioa eta beste biltzen ditu.

Berazubi kalea kalea

Martin Jose Iraola etorbidearekiko paralelo dagoen kalea, Berazubi estadioaren ondoan. 60ko hamarkadan auzo osoa eraiki zenean sorturikoa dugu. Kale honetako etxebizitza guztiek Martin J. Iraola etorbidetik dituzte sarbideak.

Ahozko aldaerak: Berazubi (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Berazubi Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Paseo de Berazubi (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

Bidebieta auzoa

60ko hamarkadan eraikitako auzoa, izendapena baserri izenetik hartu duena. Berazubi auzoan aipatu dugun legez, garai bateko San Blas auzoaren barnean sortutako beste bat dugu hauxe. Ikus aurreko izena.

Ahozko aldaerak: Bidebieta (José León Egiguren 1942)

192 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Dokumentazioa: Videbieta (1843 P. Gorosabel “Bosquejo...” se estableció una fabrica de hierro colado en la proximidad de Videbieta) Videbieta (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Bidebieta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Bidebieta baserria

Igarondo igerilekuaren gainaldean kokatutako baserria.

Toponimo gardena, osagaiak bide eta bi hitzak dira, -eta atzizkiaz gain.

Ahozko aldaerak: Bidebieta (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Videbieta (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” la inundacion del rio arrastró una curtiduria de pieles que existía un poco mas arriba del paraje de la casa de Videbieta1801/05/21) Bidebieta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bidebieta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Bidebieta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Bizkaia kalea kalea

Kondeaneko aldaparekiko zut dagoen kalea, Sakramentinoen parean. Kaleak Armando Roca arkitekto tolosarraren fruitu diren eta ahoz hain ezagunak zaizkigun Sputniks izeneko etxeetara garamatza.

Ondoan ditu, halaber, Igeralde kalea, Zabalarreta lorategia eta Izaskungo Andre Mari auzoa osatzen duten etxebizitzak.

1979ko ekainaren 15ean Udalak ordura arte Avilako San Joan bezala ezagutzen zen kaleari Bizkaia kalea izendapena jartzea erabaki zuen, San Esteban auzoko San Joan kalearekin eta Arrameleko San Joan plazarekin nahasketarik izan ez zedin.

XVI.mendean Espainiako erlijio bultzatzaileetako bat izan zen Avilako San Joan idazleak Domingo Bereterbide tolosarrari Granadako Santa Katalina ikastetxean Tolosako gazteentzako goi-mailako sei beka lortzeko laguntza eskaini zion.

Bizkaia izenaz gain, Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Zuberoa ere ageri dira egungo kale izendegian, ez ostera, Lapurdi eta Nafarroa Beherea. Gogoan izan Bizkaia hitzaren osagaiak bizkai ‘mendi’ edo ‘bizkar’, egun erabiltzen ez den hitz arrunta eta artikulua direla eta deklinatzean Bizkaiko, Bizkaitik, Bizkaira baina Bizkaian erabili behar direla.

Ahozko aldaerak: Bizkaia (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Bizkaiko Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de Vizcaya (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 193

Corpus Christi parrokia eliza

1907ko uztailean iritsi ziren Tolosara Sakramentinoen ordenako fraide frantsesak. Hasiera batean Pablo Gorosabel kaleko etxe batean izan zuten egoitza, 1913an egun dagoen tokira pasa ziren arte. 1928an ikastetxe apostolikoa handitzeaz gain, beste tenplu bat eraiki zuten Guillermo Izagirre arkitekto tolosarraren gidaritzapean.

Duela berrogei urte inguru Donostiako Apezpikutzak parrokia maila egotzi zion Sakramentinoen elizari.

1972tik Laskorain ikastolako egoitzetako bat dugu egun itxita dagoen Sakramentinoen ikastetxe apostolikoa.

Etimo latindarra duen izenaren itzulpena “Kristoren Gorpua” da.

Aldaerak: Sakramentinoen eliza

Elkano kalea kalea

Rekalde Almirantearen kalearekiko paralelo dago eta batik bat oinezkoek darabilten kalea da. Juan Sebastian Elkano getariarra 1476an jaio zela uste da. Munduari bira eman zion lehena dugu, Pedro Tolosa tolosarrarekin batera. Magallanesen gidaritzapean, 1519an ekin zien espedizioari Indiara iristeko asmoz.

Magallanes egungo Filipinar irletan hil egin zuten eta ondorioz, Elkano Victoria izeneko ontzi-kapitain izendatu zuten. Egindako lana eskertuz, Gaztelako Karlos I.a enperadoreak Primus Circundedisti me hitzak irakur daitezkeen armarria oparitu zion, gainean munduko bola duela.

Loaisa espedizioko partaide eta bigarren kapitain-buru zela hil zen Ozeano Barean, 1526an.

Dokumentazioa: Elkano Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de Elcano (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

Eskolapioen ikastetxea (-a) ikastetxea

1845. urtean Udalak Zerkausiaren eta Gaztelako atearen artean zegoen lurra Vargasko Markesari saldu eta honek bertan jauregia eraiki zuen. Markesaren oinordekoek jauregia eta ondoko baratzea eskaini zien Eskolapioen Kongregazioari eta Udalak egun Kultur Etxea dagoen lekuan kokatuta zegoen Aldundiaren jauregia utzi zien. Lehen zein bigarren mailako irakaskuntza eskaintzen zuen Eskolapioen ikastetxeak modu honetara ireki zituen bere ateak estreinakoz 1878an.

194 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Egun Hirukide izendapena duen San Blas auzoko ikastetxea 1978ko azaroan inauguratu zen, antzina Agaramundu baserria zegoen lekuan. Elkartea Jesuitinek, Gainberri eskolak eta Eskolapioek osatzen dute.

Ahozko aldaerak: Eskolapioak (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

Etxeberri baserria

Sasoeta baserritik eskuinaldera dagoen bideari jarraituz metro batzutara topatuko dugun etxea. Erabat ezaguna zaigun baserri izena, Euskal Herrian nonahi aurkituko duguna.

Ahozko aldaerak: Etxeberri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Etxeberri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Echeverri (1798 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería del barrio de San Blas) Echeberri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Eula leku izena

Leaburu inguruko aurkintza honen esanahia iluna da. Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Eula (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Heula (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 244 un castaño en el termino de 1547/08/31) Evla (1548 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 273 faser sacar los castaños e faser plantar en Evla termino del conçejo 1548/03/15) Heula (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 104 mas le baldrian que tomase en Heula tres castanos pequenos que en Aldaba dos grandes e que con prestarles los mas los auia fecho cortar en Heula tres castanos 1556/10/01) Hevla (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 151 el termino de Hevla bisiten Pedro Sanz e el fiel y que el señor alcalde aga justiçia de los que an cortado los castaños en Aldarrista 1558/01/11) Heula (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Bisita de mojones de los términos publicos del concejo de Tolosa 1598/10/06) Eula (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 109v Libramiento por limpiar los robles y arboles en Eula 1659/09/24) Eula (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 89v los pastos de Eula se remataron en 1667/09/28) Heula (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 115v los pastos de los montes de Heula se remataron en 1668/09/04) Eula (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 219 Obras de carpinteria da las casas nuebas del Conzejo y Alondiga de esta villa han hecho ya el corte y desbasto de todos los arboles que son nezesarios para dicha obra en los montes de

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 195

Aldaua, Auzate, Eula, Oasca y Yguerondo 1671/04/23) Eula (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 3v para el de Eula y Yurroien 1701/09/30) Eula (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130-131 partido de Eula Reconocimiento de mojones del parttido de Eula 1719/09/27) Eula (1719 Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa 101-103.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eula (1719 P. Gorosabel “Bosquejo...” partido de Tolosa cuyos mojones se explican el 27 de noviembre) Eula (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v partido de San Blas Eula y Yurroien 1728/09/28) Eula (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Eulatxara bizkarra

Leaburu mugakide duen leku izena. Bigarren osagaia “sastraka” adiera duen txara hitza dugu, toponimian uste baino gehiago ageri dena. Lehena, ordea, ez da hain gardena. Ikus Eula.

Ahozko aldaerak: Euletxaga (Salaberria, J. A. / Leaburu-Gaztelu-Txarama (mendizaina) 1963), Eule-txaga (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Euletxaga (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Euletxara (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Euletxara (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 93 ord. zenb.

L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eulechaga (1942 Tolosako Udal Artxiboa paraje denominado Acta de la operación practicada para reconocer la línea... de Leaburu y Tolosa 1942/08/19) Euletxaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Euletxara (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eulechara (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Euleko etxeberri baserria

Ikus Euletxeberri izen adierakidea.

Euletxeberri baserria

Baserri honetara heltzeko, hilerritik Leaburu alderako bidea jarraitu behar dugu, Aritzio baserrira joateko bide beretik. Inguruko lurra izendatzeko ere erabili izan da inoiz izen hau. Euleko etxeberri bezala ere dokumentatzen da. Ikus Eula.

196 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Aldaerak: Euleko etxeberri Ahozko aldaerak: Eule-etxeberri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Euletxeberri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Eule Echeberri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Euletxeberri edo Eulakoetxeberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eule-Etxeberri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Euletxeberri (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 21 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eule-Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” atravesando perpendicularmente el camino que desde Eule-etxeberri se dirige hacia Legorburu) Eule-Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Eulecha-Barri (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Eule-Etxeberri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Euletxeberrialdea (-a) bizkarra

Euletxeberri baserriaren inguran dagoen bizkarra. Osagaiak, Euletxeberri eta alde, artikulua gaineratuta.

Ahozko aldaerak: Eule etxeberri aldea (Salaberria, J. A. / Leaburu-Gaztelu-Txarama (mendizaina) 1963)

Gainberri ikastetxea

Urtetan Izaskungo Andre Mari deitura izan duen ikastetxe hau Garmendiola aldapan kokatuta dago. Egun Hirukide elkartea osatzen du, Eskolapioen ikastetxearekin eta Jesuitinekin batera.

Garmendiola aldapa kalea

Kondeaneko aldaparen punturik garaienean dagoen kalea. Kale hau, antzina, San Blas auzorako eta ermitarako iraganbide zen autobia egin zuten arte. Egun Mariaren Bihotza ordenako Moja Misiolariek 1958. urtean ikastetxea egiteko bereganatutako Gainberri finkara hel daiteke bide honetatik. Guardia zibilen kuartela ere aldapa honetan kokatuta dago.

Izena inguruan dagoen aurkintzatik jaso du.

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 197

Gurutzeagaberri baserria

Hilerriaren ondoan kokatutako baserria. Izenaren osagaiak gurutze hitza, hainbatetan ageri den –aga atzizkia eta berri adjektiboa dira.

Aldaerak: Gurutzeagatxiki Ahozko aldaerak: Gurutzeaga berri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Guruzeaga Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Gurutzeagatxikia edo berria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Hilerria (-a) hilerria

XIX. mende hasieran Santa Lutzia auzoan zegoen kokatuta, egungo gasolindegiaren atzealdean, gutxi gorabehera. 1804ko osasun-legeak bultzatuta, ordura arte herrian izan ez zen hilerria prestatzen hasi ziren eta badirudi 1811rako lanak amaitu zirela. XX. mende hasierarako, ordea, txiki samarra geratu zen eta egun ezagutzen duguna egin zuten herritik urrutixeago. 1915. urtean bideratu zen hondakinen lekualdaketa.

Ahozko aldaerak: Kanposantua (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Camposanto (1804 P. Gorosabel “Bosquejo...” Carta circular del Concejo de Castilla estableciendo las reglas de construccion de cementerios) Camposanto (1809 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se midieron y tasaron las paredes de la cerradura del camposanto y el 6 de Marzo de este año fue enterrado el primer muerto, Juana Bautista Trecu) Camposanto (1843 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró al conde de Echauz dos terrenos contiguos al Campo Santo para aumentar éste 1843/05/07) Cementerio (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Ibar Kondearen pasealekua pasealekua

Martin Jose Iraola etorbidea Iruña etorbidearekin batzen duen pasealekua, Iurramendi egoitzaren parean. Ibar Kondeak aipatu egoitzarekin izan zuen lotura ulertzeko ikus atal honetako Iurramendi egoitza sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Paseo del Conde de Ibar (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Conde Ibaren Ibiltokia (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

198 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Ibarralde kalea kalea

1979an, Udalbatzak hala erabakita, Santa Klara kaletik Ibarraldera doan bideak Ibarralde izendapena jaso zuen. Antzina, kale osoa Santa Klara bezala ezagutzen zen, baina Zubiberritik Ibarrako Bentazabal etxea bitarte Ibarralde kalea izendapena ematea proposatu zuen Udalak. 1374. urtean Ibarra eta Tolosa bateratu egin ziren Enrique II.ak xedatutako idatziaren ondorioz eta 1802. urtera arte ez zuen Ibarrak Tolosatik bereiztea lortu.

Belauntza, Berrobi, Elduain, Berastegi eta Leitzara heltzeko kale honetatik igaro behar da, baita Leaburu eta Gaztelura joateko ere, Bentazabal etxean eskuinaldera eginda.

Gerra ondorengo Comandante Checa aldaera ezaguna da aipatu komandantea bertan hil zutelako.

Dokumentazioa: Ibarralde Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle Ibarralde (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

Igarondo igerilekua igerilekua

Igerilekuak 1968an inauguratu ziren. Kanpoko igerileku olinpikoaz gain, 25 metroko igerileku estalia zuen.

2005ean Usabal kiroldegia ireki zenez, igerileku honen orubean etxebizitzak egiteko asmoa dago.

Toponimoaren jatorrizko izena Igerondo den arren, kasu honetan, igerilekuaren izen ofiziala jaso dugu, Igarondo, alegia.

Dokumentazioa: Piscinas municipales de Igarondo (I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa” 1980)

Igeralde kalea kalea

Kondeaneko aldapan jaio, Igerondo igerilekuaren ondoan zehazki, eta Bizkaia kalearekin elkartzen den arte luzatzen da. Antzinako Igerondoko errotara joateko nahitaez hemendik igaro behar zenez, igera (“errota”) eta alde hitzez osatutako kale izena ipini zioten.

Dokumentazioa: Igaralde Kalea (I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa” 1980) Calle Igaralde (I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa” 1980)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 199

Igerondo leku izena (zumardia)

Herritarren gozamenerako pasealeku publiko egin zuten 1618. urtean. Zuhaitzez jositako leku hau Zumardi bezala ezagutzen zen hasiera batean, baina urte batzuk geroago, Santa Klarako zumardia sortu zenean, Igerondokoari Zumardiaundia eta besteari Zumarditxikia deitzea erabaki zen.

1826an Zumardiaundia handitu egin zuten Ibarraldera zuhaitzak landatuz eta hogei urte beranduago Elduaingo errekaren ibilguaren gainean euste-horma eraiki zuten, Urbieta etxetik Igerondoko zubira arte.

1940ko hamarkada inguruan indigaztainondoz apaindutako zuhaiztia urakanak eraman zuenez, arce platanoides zuhaitzek ordezkatu zuten.

Igerondoko udal igerilekuak 1968an inauguratu ziren.

Parkearen erdian iturri zirkular bat, herri-hizkeran “La Chocolatera” bezala ezagutzen dena, eta harrizko eserleku dotore bat daude kokatuta.

Biaduktua eraikitzeko lau zutabe handi ipini zirenetik, pasealekuak zuen xarma galdu egin zen.

1977an biaduktua egiteko zimenduak hondeatzean, garai batean hemen kokatuta egon zen irin-errotaren ubide eta horma zaharren lekukotzak agertu ziren. Igerondo izenaren zergaitia, hortaz, argia da. Aipuak ikus.

Araututako formaren ildotik, bestalde, esan beharra dago XVI. mendetik errepikatzen den forma Igerondo dela eta Igarondo aldaera XX. mendean agertzen dela lehen aldiz. Honek agerian uzten du duela gutxi sorturiko forma berria lehenestea baino egokiagoa dela arautzea mendetan dokumentatzen dena.

Nahiz eta egungo herri etimologiak igeri aditzarekin lotu, azpian daukagu ei(h)era hitza, gure artean igara moduan erabilia, errota esan nahi duena. Beraz, egungo euskaraz errotaondo esango genuke.

Aldaerak: Zumardiaundia Ahozko aldaerak: Zumardi aundiya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Yerondo (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 57v mançanal en 1555/11/02) Yerondo (1555 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 cruz de Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra ) Iguerondo (1618 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se dispuso que en el termino de Iguerondo, de esta villa, se quitasen los nogales que había y en su lugarse pusiesen, para adorno, álamos y fresnos) Iguerondo (1619 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se habían plantado unos 36 olmos traídos de Leiza y Areso) Iguerondo (1623 P. Gorosabel “Bosquejo...” Término en el que la villa compró ferrería, batán, molino, jaral y monte en 1.728 ducados) Iguerondo (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 44 Relacion de las ventas de robles de Aldaba y jarales de Iguerondo 1657/08/30) Iguerondo (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 459 Libramiento a Adrian Roteta por maderamen franqueado por varias obras 1682/09/29) Iguerondo (1796 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró un terreno existente en el alto sobre el prado de Iguerondo) Iguerondo (1808 P. Gorosabel “Bosquejo...” cerca del prado de Iguerondo se halla la casa de campo llamada de Urbieta, donde Napoleón pasó la noche del 8 al 9 de noviembre) Iguerondo (1826 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se hizo algún desmonte, y rellenándolo con la misma tierra y piedra así obtenida se aumentó y ensanchó este paseo) Iguerondo (1846 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se hizo el murallón que hay desde la casa de Urbieta hasta la presa del molino y fábrica, y se plantaron nuevos olmos en lugar de los robles que existían; y en la misma época se formé el paseo que hay entre la citada casa y la de Videvieta) Iguerondo (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” El dia de San Juan, después de la función de novillos y baile del país, se 200 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

va al bosque de Iguerondo con la bordondantza, según orden establecido en 1764) Prado grande de Igarondo (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Zumardi Aundi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Igerondo (Igarondo) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Igerondo paper-industria

La Tolosana bezala ezagutzen den paper-fabrika hau garai batean Igerondoko errota egon zen lekuan kokatuta dago.

Antzina bazen hemen errotaren instalazioez baliatuz sorturiko paper-fabrika bat. Diotenez,Tolosako lehena izan zen. 1858an Baldomero Ollok lokala erosi eta 1862an La Tolosana izeneko fabrika sortu zuen. 1895. urtean Limousin, Aranburu eta Raguanek erosi zuten.

Aldaerak: Tolosana, La Dokumentazioa: Iguerondo (P. Gorosabel “Bosquejo...” fue construída esta fábrica por el propietario del molino contiguo)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 201

Iguerondo (1826 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se aumentó y mejoró considerablemente esta fábrica que era de papel trabajado a mano) Iguerondo (1847 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se pusieron chopos piramidales frente a esta fábrica) Iguerondo (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Igerondo edo Tolosana (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Igerondoko errota errota

1623an Udalak erosi zuen errota hau noiz sortutakoa den ez dugu jakiterik izan. Izen bereko eta gerora desagertutako burdinolaren ondoan zegoen kokatuta, egun La Tolosana lantokia dagoen lekuan. 1623tik 1810era Udalarena izan bazen ere, partikular izatera igaro zen, 1858an itxi zen arte. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Iguerondo (1623 P. Gorosabel “Bosquejo...” lo compró la villa a consecuencia de haber cedido al rey el molino de en medio para las dependencias de la Armeria) Iguerondo (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 44 Libramiento por reparos en el molino de Iguerondo 1657/08/30) Yguerondo (1660 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 122 Libramiento a una monja de Sta. Clara por las rentas del molino de Yguerondo 1660/05/15) Iguerondo (1662 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 167v Libramiento a dos carpinteros por dos redeznos y dos canales en el molino de Iguerondo 1662/09/11) Yguerondo (1666 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 18 Libramiento a maese Pedro Sagasti por reparo del molino de Yguerondo 1666/01/08) Iguerondo (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 55 Libramiento por obras de la presa de Iguerondo a favor de Juanes Irigoien 1667/02/11) Iguerondo (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 51v Libramiento a Juanes Igerabide por importe de los jornales devengados en la presa de Iguerondo 1667/01/28) Iguerondo (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 49v Se acuerda que el carpintero Juanes de Igerabide justifique su cuenta de jornales devengados en la presa de Iguerondo 1667/01/10) Igueraondo (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 184 Acuerdo de que los inteligentes nombrados hagan de nuevo la tasacion de la presa de Igueraondo, 1669/10/01) Yguerondo (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 203 Libramiento por derechos del perito tasador de la nueva presa de Yguerondo1670/09/20) Yguerondo (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 237 Libramiento por parte de pago de la nueva presa de Yguerondo 1671/09/26) Yguerondo (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 278v Libramiento a Juan Artabe por obras de la presa de Yguerondo 1672/08/12) Iguerondo (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 285 Libramiento a Juan Arburola Artabe para pago final por la nueva presa de Iguerondo 1672/09/28) Iguerondo (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 462 Noticia de lo pagado a Juanes Aldandagorri a cuenta de las obras del molino de Iguerondo, 1682/09/29) Yguerondo (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Yguerondo (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331 Composicion y añadidos a las presas de los molinos de Aldava y Yguerondo 1771/12/24) Iguerondo (1807 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa dio en canon a D. Jose Joaquin de Garmendia un terreno existente cerca del molino de Iguerondo) Iguerondo (1810 P. Gorosabel “Bosquejo...” Fue vendido por la villa para pago de urgentes atenciones a D. Martín de Olano en 61.000 reales)

202 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Igerondoko galtzada galtzada

Igerondo, -ko leku genitiboa eta galtzada osagaiez eratutakoa. Ikus Igerondo.

Dokumentazioa: Yerondo (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 239 calzada de 1547/07/16) Yguerondo (1555 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-6 calzada de Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra ) Yerondo (1556 Tolosako Udal ArtxiboaA-1-1 78 la calçada de Yerondo 1556/02/27) Yerondo (1557 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 137v la calçada de Yerondo 1557/09/29) Yerondo (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 159v calçada de Yerondo 1558/05/07) Yherondo (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 171 calçadas de Yherondo 1558/09/10)

Igerondoko zubia zubia

Azaldegi oinetxearen eta Igerondoko errotaren artean kokatuta zegoen zubi hau 1750. urtean erori eta harrizkoa egin zuten. 1846ko abuztuaren 6an harrizko zubi berria ere erori eta beste bat eraiki behar izan zuten.

Zumardiaundira eramaten gaituen La Tolosana edo Igerondo paper-fabrikaren ondoan dagoen zubi hau duela urte batzuk konpondu zuten.

Dokumentazioa: Iguerondo (P. Gorosabel “Bosquejo...” Antiguamente. existia entre el molino de Iguerondo y la casa de Azaldegui) Yerondo (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 251v en la puente de 1547/10/15) Yerondo (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 51v puente de Yerondo 1555/09/02) Yerondo (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 78 la puente de Yerondo 1556/02/27) Yerondo (1559 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 220v puente de Yerondo asta la puente de Amaro 1559/06/10) Iguerondo (1750 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se demolió el viejo puente y se hizo otro nuevo de piedra, contribuyendo Ibarra a la obra) Igarondo Mayor (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-3 219 Puente de Igarondo Mayor) villa de Tolosa -Escribano Domingo de Iriarte 1598/10/06) Yurrayen (1656 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 28v sobre un xaral de la villa que se esta talando en el partido de Yurrayen 1656/10/12) Iurroyen (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 44 Libramiento para tres vecinos hechos presos por el corregidor por el pleito que la villa tenia con Joan de Mendizabal, con dinero procedente del corte del jaral de 1657/08/30) Iurroien (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 84 Ciertas prendarias hechas en Iurroien 1658/09/20) Yurroyen (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 85v En reponer los mojones del partido de Yurroyen 1667/09/23) Yurroien (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 219 Se pone en almoneda la leña de los jarales del monte de Iurroien 1671/04/23) Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 203

Yurroyen (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 331 Se hace cargo al tesorero del valor de una porcion de leña para carbon 1671/08/28) Yurroien (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v Partido de San Blas Eula y Yurroien 1728/09/28) Iurroien (Iurregoien?) (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 194.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Inmakulada ikastetxea ikastetxea

Familia Santuko mojak 1903an iritsi ziren Tolosara eta beraien lehen egoitza Atodo jauregia izan zen.

Hogei urte beranduago San Frantzisko pasealekura igaro ziren eta, egun, Kondeaneko aldapan dago.

Andre Maria sortzez garbia izatea fede agindua da katoliko guztientzat eta bekaturik gabe jaio zela aditzera eman nahi duenez, ez du haurdunaldiarekin zerikusirik.

Iparragirre auzoa

Auzo izen berria, antzinako auzo antolaketa kontutan hartuz, Bidebieta edota Berazubi auzoak bezala, San Blas auzoan barneratu duguna. Antzina Iparragirre izeneko baserria inguruan kokatuta zegoenez, handik jaso du izena.

Ahozko aldaerak: Iparragirre (José León Egiguren 1942)

Iparragirre baserria (des)

San Blas auzoko baserririk zaharrenetarikoa, sahiesbidea egiteko bota zutena. Izenaren osagaiak, bestalde argiak dira, ipar hitza eta ager-, agir- errotik eratorritako agirre. “Iparra, hegoa ez dena, alegia, bistan duena” aditzera ematen du.

Ahozko aldaerak: Iparragirre (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Iparragirre (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Yparheguirre (1555 Tolosako Udal Ar txiboa C-5-I-1-6 heredad de la casería de Notas relativas a cuestiones de límites entre Tolosa e Ibarra ) Iparraguirre (1655 Gorosabel, P. “Bosquejo...” la villa permutó terrenos con heredad existente junto a la caseria de Iparraguirre) Iparraguirre (1719 Tolosako Udal Ar txiboa A-1-14 130 Cassa de Iparraguirre Reconocimiento de mojones del par tido de Eula 1719/09/27)

204 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Iparraguirre de San Blás (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Iparraguirre (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Iparraguirre (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iparragirre (Desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Iparraguirre (desaparecido) (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Iparragirreko zokoa (-a) arroa

Zumarainberri etxearen inguruko aurkintza. Osagaiak, Iparragirre, -ko leku genitibozko atzizkia eta zoko hitzak, artikulua gaineratuta. Ikus Iparragirre.

Ahozko aldaerak: Iparragirreko zokua (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

Irunzubi baserria (des)

Desagertutako baserri hau Iurramendi egoitzaren azpiko aldean dagoen aparkalekuan zegoen kokatuta, egungo biribilgunearen ondo-ondoan.

Osagaien haritik, bigarrena argia da, zubi hitza, hain juxtu.

Lehena dirudiena baino ilunagoa da eta toponimian, batez ere, antzinako gotorlekuak izendatzeko erabili izan da.

Argibide gehiago, Aldabako Iruntxur mendiaren sarreran.

Dokumentazioa: Iunzibia (1769 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib.9.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irunzubi edo Irunzubi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Irunzubi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Irunzubi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Irunzubi zubia eta leku izena

Irunzubi baserri aldeko ingurua. Zubiaren arrastoren bat edo beste ere aurkitu dugu artxiboan eta badirudi, 1795ean berreraiki zena 1816an erori eta berriz egin behar izan zela, Udalak eta auzokideek lagunduta.

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 205

Dokumentazioa: Irunzibia (1795 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería en cuya proximidad debía estar el puente de Amaroz ) Irun-Zubi (1930 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 punto denominado) Irunzubi (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iruña etorbidea etorbidea

Iurramenditik Txarama aldera doan bidea hala bataiatu zuten 1972. urtean. Etorbide honetatik ezkerretara Amarotz auzoa eta eskubitara Usabal auzoa ikus daitezke. Nafarroako hiriburuaren euskal izena Iruñea da, nahiz eta Udalak Iruña ofizialdu. Argi dago, azken izen hau euskal izenaren aldaera dela, batik bat, erdaldunen artean erabilia. Gogoan izan, bestalde, erdarazko izenaren etimoan ere dirudienez badugula euskal hitzik, nahiz eta iluna izan, esanahia “Ponpeioren hiria” baita. Iruñea dela eta, ikus Aldabako Iruntxur izenaz esaten dena.

Dokumentazioa: Iruñako Sarbidea (1980 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa”)

206 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Iurramendi leku izena

Antzina San Blas auzoa izendatzeko erabiltzen zen. Egun Iurramendi egoitzaren inguruari deitzen zaio. Ikus Iurramendi jauregiaren sarreran esan dena.

Ahozko aldaerak: Yurreamendi (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Yhurramendi (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 251v puente que va para 1547/10/15) Yurramendi (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Iurreamendi (1718 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Yurreamendi (1850 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3 3 Sociedad que con el nombre de P. Lesperut, Reveroy y Cia se halla establecida en esta villa para la fabricación de paños…construída en 1845... está situada en el término llamado Yurreamendi a 25 minutos de distancia de la Villa, a la dercha del Rio Oria 1850/05/02) Yurramendi (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Yurreamendi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Iurreamendi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Yurreamendi (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Iurramendi egoitza zahar etxea

Zalantzarik gabe herriko toponimiaren izenik garrantzitsuenetako bat dugu. Iurramenditarren lurren hedadura Oria ibaiaren eskuinaldeko ertzerartekoa zen eta San Blas auzoaren jatorrizko izena den Iurre biltzen du.

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 207

Jorge Sagastumeren gidaritzapean laborantza eskola bat ireki zen 1856. urtean eta hamaika urtez iraun zuen. Bertan laborantzarako ongarri modernoenekin esperimentuak egiten zituzten.

Badirudi 1895. urtean jauregia erre egin zela eta Miguel Muñoa hiltzean berak utzitako lurrei esker eta Eugenio Intsausti Ibarko kondeak emandako diruaren laguntzarekin berritu ahal izan zutela. 1915ean, ordura arte Arramele-n kokatuta egon zen Miserikordiaetxearen egoitza bilakatu zen. 1980ko hamarkadan berritu egin zuten eta egun zahar-etxea da.

Joanes Iurreamendi jaunak nafar eta mairuen arteko gudan parte hartu zuen nafarren alde eta hau dela eta, 1240. urtean Antso erregeak Aragoiko Koroaren barrak dituen armarria eman zion.

Belaunaldi batzuk beranduago Martin izan zen Joanesen oinordekoa eta Errege Katolikoen alde armen munduan murgilduta ibili zen bera ere. Martinen alaba, Katalina, Juan Idiakezekin ezkondu eta Karlos V.a enperadorearen idazkari izan zen Alontso semea izan zuten.

Izenaren osagaiak, bestalde, Iurre leku izena eta mendi hitza dira.

1980ko hamarkadan berritutako egoitza.

Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Yurramendi (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Yurreamendi (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 283 Cassa de Yurreamendi 1672/09/28) Yurreamendi (1718 P. Gorosabel “Bosquejo...” Con motivo de movimientos tumultuosos promovidos en Guipuzcoa por el establecimiento de aduanas en oposicion a libertades forales, la villa tomó razon de todas las armas de fuego que había en el pueblo, proporcionó a su costa pólvora y balas y trajo los pedreros que había en el palacio de Yurreamendi) Yurreamendi (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 140v Cassa de Yurreamendi 1719/09/28) Yurreamendi (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” En Yurreamendi, junto al palacio del mismo nombre, existe una ermita dedicada a San Miguel) Yurreamendi (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Iurramendi frontoia frontoia (des)

Laskorain ikastetxearen ondoan kokatuta zegoen. Berezko izena Illarramendi edo Iurramendi den ez dago jakiterik izendegietan bietara ageri baita. Litekeena da okerreko irakurketa baten ondorioz Iurramendi > Illarramendi aldaketa tarteko izatea, Iurramendi inguruan kokatuta baitago.

Iurramendi pasealekua pasealekua

Allaflor baserritik hasi eta Laskorain ikastetxera bitarte luzatzen den Iurre aldeko pasealekua.

Ahozko aldaerak: Yurramendi (José León Egiguren 1942)

208 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Iurramendiko Done Mikel ermita ermita

Done Mikeli eskainitako eta desagertutako ermita hau Iurramendi egoitza dagoen mendixka berean kokatuta zegoen. 1568. urtean Iurramenditarren orubearen ermita pribatu bezala agertzen da dokumentatua. Garai hartan kleroak hamarrenak ez ordaintzea leporatu zion Joan Ruiz Iurramendi jaunari, ermitaren gastuak haietaz baliatuz kitatzen zituela esanez; kleroaren ustez Iurramendi jaunak ermita eliza bihurtu nahi baitzuen. 1611. urtean ere ika-mikak izan ziren kleroaren eta jabearen artean. 1613an, aipatutako Joanek eta bere emazteak kapilautza bat beraien ermitan ezartzea erabaki zuten, eta 1768an, gauza bera egin zuen D. Andres Tejerok.

Jakin badakigu 1853an ermita hau zutik zegoela, baina 1862an jada ez da ermiten zerrendan ageri.

Santuaren izenaren ildotik, hebreerako Mikha`el (‘nor Jainkoa bezala’) grezierako eta latineko itzulpenetan Michael bihurtu zela badakigu.VI.mendean Gargano (Italia) mendian azaldu zenetik zabaldu zen beraren alderako jaiera Europan. Euskal Herrian ere mendi batean agertu zen, Aralarren,Teodosio herensugearengandik salbatuz. Jaieguna irailaren 29an da. Euskarazko aldaerak Mikele eta Mitxel dira..

Dokumentazioa: San Miguel de Yurreamendi (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” En el punto llamado Yurreamendi, junto al palacio del mismo nombre, existe una ermita dedicada a San Miguel que es de propiedad particular y patronato del dueño del mismo palacio, descendiente de los ilustres Yurreamendis, hijos naturales de esta villa) San Miguel de Yurreamendi (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Iurre auzoa

Irakur ezazu kapitulu honen hitzaurrean esaten dena.

Iurreko Andre Maria ermita ermita

Ikus Iurre eta San Blas ermita.

Aldaerak: Iurre (San Blas) ermita Dokumentazioa: Yurre (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente. fué parroquia) Yurre (1380 P. Gorosabel “Bosquejo...” ermita (hoy de San Blas) agregada a la iglesia parroquial actual) Yurre (1476 P. Gorosabel “Bosquejo...” El obispo concedió autorización para construir el altar de San Blas, y es de suponer que entonces hubiese cambiado su nombre tomando el actual, de San Blas, en lugar del primitivo de Nuestra Señora de Yurre) Yurre (1576 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se examinó y midió esta calzada que pueda creerse se refiera a la del camino de Apate, proximo al termino de Nª Sª de Yurre) Nuestra Señora de Yurre (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 209

Iurroien leku izena

Zehazki kokatzerik izan ez dugun arren, toponimoaren itxura ikusita, baliteke Iurre eta goien osagaiez eratutakoa izatea eta Iurramendi ingurua izendatzeko erabilitako izena izatea.

Dokumentazioa: Yuroyen (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 70v hazer cortar vn roble en el termino de Yuroyen o Eula, 1556/01/16) Yurroyen (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171, Bisita mojones términos publicos concejo

Izaskungo Andre Mari auzoa

Bidebieta eta Iparragirre auzoen arteko auzo eta auzo-izen berria.

Izaskungo Andre Maria plaza plaza

Izaskungo Andre Mari auzoko plaza.

Kondeaneko aldapa kalea

Zubiberritik Iurramendirarte luzatzen den kale hau Sakramentu Santu bataiatzea erabaki zuten 1942ko urriaren 14ko osoko bilkuran. Ordurarte Santa Klara izena izan zuen eta ahoz, erdaraz, “Carretera de Navarra” bezala zen ezaguna. 1979an Kondeko aldapa izendatzea erabaki bazen ere, izen guztien artean erabiliena eta jatorrena jasotzea iruditu zaigu egokiena, Kondeaneko aldapa, hain justu.

Hizpide dugun Villafuerteseko kondearen izena Manuel José Zabala zen, Zabalarretako parke eta jauregiaren sortzailea. Lehen gerrate karlistaren ondoren, alderdi liberal-aurrerakoiko buruzagi izan zen eta 1799, 1813 eta 1815. urteetan Gipuzkoako Diputatu Nagusi hautatu zuten. 1842an hil zen.

Zabalarretan jaio eta 1913tik 1918ra bitarteko epe gatazkatsuan Gipuzkoako Aldundiko lehendakari Ladislao Zavala Echaide izan zen Kondearen ondorengo.

Ahozko aldaerak: Kondianeko aldapa (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Kondeko Aldapa (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle Cuesta del Conde (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

210 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Laskorain ikastola ikastetxea Batetik, Iurramendi egoitzaren behealdean, Araxes errekaren ondo-ondoan, eta bestetik, Sakramentinoetan kokatutako ikastola.

1967an zabaldu zituen estreinakoz ikastolak bere ateak, Zumalakarregi pasealekuko 14an, txalet huts batean.

Ordurarte seminario izandako Sakramentinoen Kolejioa hustu zenean, hara pasatu ziren Oinarrizko Hezkuntza Orokorra irakasteko asmoarekin eta ikastolaren hazkundea urtez urtekoa izan zenez, azkenik Iurramendik babesturiko orubean kokatu ziren.

Izenaren haritik esan beharra dago, jatorrizko Laskoain toponimoari zor zaiola, lehendabiziko ikastola garai bateko Laskoain lurretan kokatuta baitzegoen.

Martin Jose Iraola etorbidea etorbidea

Berazubiko zubian hasi eta ezkerretara haur-parkea eta eskubitara Paper eskola dituen punturarte luzatzen den etorbidea. Iñaki Lasquibar arkitekto tolosarraren fruitu den Berazubi auzoko kale nagusiena da, 1962-1965 urteen artean eraikia.

Martin J. Iraola tolosarrari esker, Argentinan, Las Lomas de la Ensenada parajean zehazki, Tolosa izeneko herria sortu zen 1871ko abenduaren 20an. Arrazoi honegatik Argentinako doktrina sozialaren aitzindaritzat dute. Argentinako Kongresuko legegile gazteena izateaz gain, Buenos Aireseko alkate izatera iritsi zen. Palermoko baso zoragarrien sortzaileetako bat ere izan zen. La Plata udalerriari dagokion herriak egun 55.000 biztanle inguru ditu.

1979ko ekainaren 15eko osoko plenoan kale hau Martin J. Iraola etorbidea izendatzea erabaki zen.

Aldaerak: Avenida Pío XII Dokumentazioa: Martin Iraolaren Etorbidea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 211

Mustad zubia zubia

Berazubiko zubiaren eta Papelerakoaren artean zegoen desagertutako zubi hau norvegiar jatorriko O. Mustad y Cia., S.R.C. lantokikoek sortu zuten 1906an.

Dokumentazioa: Puente de Mustad (I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa” 1980)

Muxika baserria

San Blas ermitatik gertu kokatuta dagoen baserria, hilerrirako bidean. Leku izen eta deitura arrunta, azken hau gaztelania medio Mujika (Múgica) deitua. Ezaguna denez, gaztelaniaz –x- soinua desagertu eta bat egin zuen gaztelaniazko –j-rekin.

Horren adibide ditugu Quixote edo Nebrixa, egun Quijote eta Nebrija idazten ditugunak. Hau dela eta, euskaraz soinu hori zegoen hitzetan gaztelaniazko –j- idatzi zen ( e aurrean g) nahiz euskal ahoskera desberdina izan. Bizkaiko herria eta Aramaiko kontzejua, erdaraz Mugica izan direnak, Muxika izan dira beti euskaldunen ahotan.

Ahozko aldaerak: Muxika (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Muxika (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

212 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Dokumentazioa: Muxica (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Muxika (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4 lib.272 L. M. Mujika Euskal toponi-miazko materialeak II Alea) Muxica (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Musica (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Mujika edo Muxika (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Muxika (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Muxika (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Muxika (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Muxika (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Muxika (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Paños, Fábrica de oihal-industria

Iurre auzotik Laskorain ikastetxera joateko egungo biribilguaren ondoan zegoen kokatuta. 1845eko apirilaren 9an Don Pedro Lesperut baionarrak iurramenditarren lurretan oihal-industria bat sortzeko proiektua aurkeztu zuen eta Udalak onartu bezain laister egin zen. 1850. urtean fabrikaren ondoan harrizko zubia egiteko asmoa azaldu zuten lankideek, baina ez zen bi urte beranduago arte eraikitzerik izan.

1880an Baldomero Ollok erosi eta La Guipuzcoana sortu zuen. Duela urte batzuk desagertutako La Papelera Española bilakatu zen azkenean.

Dokumentazioa: Fabrica de Paños (P. Gorosabel “Bosquejo...” construyó esta fábrica P. Lesperut, vecino del comercio de Bayona, en Yurreamendi, en terreno que perteneció al palacio de este nombre)

Papelerako zubia zubia

Berazubiko zubiaren goialdean dagoen zubia. Urtetan ondoan Papelera Española izan zuenez, Papelerako zubia deitzen zaio. Ikus Fábrica de Paños.

Dokumentatzen den Illarramendi zubia izen adierakidearen ildotik, forma zuzena Iurramendi zubia dela esan behar dugu. Ikus Iurramendi kiroldegiaren sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Papelerako zubiya (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Puente de Illarramendi (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 213

Paper eskola eskola

Berazubi estadioaren atzealdean kokatuta dago. Paper Ingeniaritza Teknikoko Eskola honek 1965-1966 ikasturtean ireki zituen bere ateak. Juan Gonzalez Iñurrategi tolosar industrialariak zerikusi handia izan zuen eskolaren sorrerarekin.

Dokumentazioa: Escuela del Papel (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Paper kalea kalea

Paper eskola eta Berazubi estadioaren arteko kaleari deritzo. Ahoz Los Noruegos kalea bezala ere ezagutzen da, Norvegiako jatorria zuen lantegi baten jabeen nazionalitatea hori baitzen.

Dokumentazioa: Paper Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle del Papel (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Pototxo iturria eta leku izena

Igarondo igerilekuaren parean zegoen iturria. Bertako urez baliatuz zurrategi bat egiteko proposamena aurkeztu zuen Pablo Cachando industrialariak 1806an.

Dokumentazioa: Potocho (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3 7 el muro de sostenimiento de la carretera de Navarra en el punto nombrado Potocho 1865/03/30) Potocho (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9 1 2 Condiciones facultativas para la construcción de un lavadero de ropa, con secadero situado en el parage denominado Potocho) Potocho (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9 1 2 Presupuesto de un lavadero de ropa para construir en el mismo punto donde existe el denominado de Potocho) Potocho (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9 1 3 puntos mas ventajosos de esta Villa para la edificación de tejabanas que alberguen a las personas que se dedican al lavado de ropa blanca) Pototxo (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Rekalde Almirantearen kalea kalea

Martin Jose Iraola etorbidearen eta Elkano kalearen arteko Berazubi auzoko kale motza. Juan Martinez Rekalde Larrinaga Jakue Ordenako jarraitzaile eta Errege-Armaden almirante nagusia izan zen bizkaitarren alde. Azore Irletako konkistatzailea dugu.

1585. urtean Isabel Idiakezekin ezkondu eta Tolosan bizi izan zen. Ez zuten seme-alabarik izan. 1612an 214 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Isabel alargunak Arte eta Teologiako San Josef ikastetxea sortu zuen senarraren omenez. Manuel Rekalde arkitekto ibartarrak eraiki zuen aipaturiko ikastetxea, gerora udal alondegia kokatuta egon zen lekuan.

Gerra ostean Pantaleon Zabala izena eman zioten matxinatutako pertsonaia omentzeko.

Bilbon ere bada Rekalde almirantearen omenezko zumardia.

Dokumentazioa: Rekalde Almirantearen Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Sakramentinoen eliza eliza

Ikus Corpus Christi izen adierakidea.

Sakramentu pasealekua pasealekua

Corpus Christi edo Sakramentinoen parrokiatik Berazubi auzora doan pasealekua. Ikus Corpus Christi.

San Blas auzoa

Ikus Iurre izenean esaten dena.

Ahozko aldaerak: San Blas, San Blas ballara (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), San Blas (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: San Blas (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del parttido de Eula la parte alta que cae hacia San Blas 1719/09/27) San Blas (1798 P. Gorosabel “Bosquejo...” 1798/05/27) San Blas (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) San Blas (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) San Blas (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3 7 vecinos de los Barrios de San Blas y Uzabal 1864/12/13) San Blas (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Sanblas (1989 L.M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 215

San Blas baserria

Izen bereko ermitari itsatsita dagoen baserria, seroraren bizitokia izan zena. Serorak izaten ziren eliza eta batez ere baselizen zaintza eta atontzeaz arduratzen ziren emakumeak. 1708an, Aiarako Andra Maria Zuriaren santutegiko serora gazteegia omen zen, artzapezpikuaren ustez, eta hori dela eta, “arriskuetatik” libratzeko, hura bota eta aurrerantzean serorek gutxienez 50 urte beteta eduki behar zutela agindu zuen. Inoiz ingurua izendatzeko ere erabili izan da. Ikus San Blas ermita.

Dokumentazioa: San Blas (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) San Blas (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

San Blas ermita ermita

Sasoeta baserritik gertu kokatuta dago. Antzina Iurramendiko Andre Mariaren apokope bidez sorturiko Iurreko Andre Maria deitzen zen ermita hau Tolosako zaharrenetariko bat dugu. Izan ere, 1333an dokumentatzen da estreinakoz. 1476. urtean San Blasen aldarea eraiki zenez, litekeena da izen aldaketa garai hartan gauzatzea. 1540an Andre Mariari eta San Blasi eskainitako aldare bana zituen eta beste ermita askok bezala, gaixoentzako oheak ere bazituen. 1581. urte inguruan izendatu zuten Maria Domingo Otamendi serora eta bera hiltzean, Maria Zabala. 1753an, berriz, Rosa Antonia Aiestaran zen ermitaren ardura zuena.

1820. urtean erre egin zen eta ondorengo urteko maiatzaren 29an berriro bedeinkatu zuten. XIX. mendean, Gipuzkoako beste herrialde askotan bezala,Tolosan ere hiru erregu-egun izaten ziren urtean eta ohitura honek 1975. urterarte iraun zuen.

Fededunak zintaz bildutako ogiak bedeinkatzera joaten ziren ermita honetara, ogia jan eta zinta eztarrian ezartzen zutela. Oraindik ere bada eztarriko gaitzetatik libratzeko bertan kandela piztutzen duenik.

Auzokideren bat hiltzen zenean, agoniako kanpaia (33 kolpe) jotzen zen 1990ko hamarkada hasiera arte.

Izen bereko baserria itsatsita duen ermitaren barrualdea harrizkoa da. Erretaula polikromatua eta bi joniar zutabe ditu. Erdian Santua, eskuinaldeko horman Sienako Santa Katalinaren tailua eta ezkerraldekoan gurutze bat ditu. Korua ere badu.

Santa Klara komentuan XII. mendeko Iurreko Andre Mariaren tailu interesgarri bat gordetzen da, diotenez, iurramenditarren batek klarisetan egon zen garaian utzitakoa.

216 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Otsailaren 3an Santuaren eguna denez, Kandelario egunean bezala, meza-elizkizuna ospatzen da eta hurrengo igandean erromeria eta herri-kirolak ere izaten dira. Ezagunak dira, oso, San Blaseko erroskillak.

Aldaerak: Iurreko Andre Maria ermita Ahozko aldaerak: San Blas ermita (Jimenez Azueza, A. / San Blas 1920), San Blas ermita (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: San Blas (1380 P. Gorosabel “Bosquejo...” siendo en lo antiguo Santa Maria de Yurre, fue agregada esta ermita hacia el año 1380 a la iglesia parroquiál actual) San Blas (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) San Blas (1683 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se firmó una escritura de concordia entre la villa de Tolosa y su cabildo eclesiástico, referente a ésta y otras ermitas propiedad de Tolosa) San Blas (1720 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa, como propietaria de la ermita permutó una huerta de ésta con una heredad de la caseria de Sasoeta) San Blas (1820 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se incendió completamente esta basilica con su casa contigua de habitación del capellán y hermitaño. Unicamente quedaron sus antiguas paredes que aprovechó la villa para levantar el actual edificio) San Blas (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se pagaron 336 reales 16 maravedises al capellán de San Blas. Sigue perteneciendo la ermita a la villa de Tolosa) San Blas (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) San Blas (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Sasoeta baserria

San Blas ermitaren eta izen bereko baserriaren ondoan kokatuta dago. Bigarren osagaia argia da, hainbatetan ageri den –eta atzizkia, hain juxtu. Lehena, ordea, ilunxeagoa da.

Baliteke sasi hitza tartean egotea edo baita sasoi ere.

Ahozko aldaerak: Sasoeta, Sasota (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Sasoeta (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Sasoeta (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Sasoeta (1720 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería que permutó terrenos con la villa) Sasueta (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sasueta (Sasoeta) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sasoeta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sasoeta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Sasoeta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Sasoeta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 217

Tolosana, La paper-industria

Ikus Igerondo paper-industria.

Trinitarias komentua

Iurramendi egoitzaren azpian kokatuta zegoen komentu hau, egun aparkalekua dagoen lekuan. 1921ean inauguratu zen Tolosako andre batek utzitako orube batean. Nesken babes-etxe eta lekaimeen egoitza izan zen.

Urbieta etxea

Oria ibaia eta Elduaingo erreka batzen diren lekutik gertu kokatuta zegoen etxea. Euskaraz ohikoa da ur hitzak “ibai” edo “erreka” esanahia edukitzea. Hortaz, izen honek “bi erreken artean dagoena” adierazi nahi du, kasu honetan etxea (Kondeaneko aldapako 7. zenbakia zehatzago).

Dokumentazioa: Urbieta (1808 P. Gorosabel “Bosquejo...” Napoleon pasó la noche en la casa de campo llamada Urbieta, cerca del prado de Iguerondo 1808/09/8,9) Urbieta (1811 P. Gorosabel “Bosquejo...” El Rey intruso José durmió en la citada casa Urbieta 1811/05/8,9) Urbieta (1811 P. Gorosabel “Bosquejo...” De vuelta de Paris para Madrid el mismo José llegó a esta villa el 28 de Julio y después de hacer mansión en Urbieta, continuó el viaje el inmediato día a Vitoria 1811/06/28,29)

Usaltzain baserria (des)

Desagertutako baserri hau egun Paper eskola dagoen lekutik gertu kokatuta zegoen. Ingurua izendatzeko ere erabili izan da izen hau. Baliteke toponimo honetan usabal (ur + zabal) hitza ezkutatzea. Amaiera garbia du, bestalde, zain hitza.

Ahozko aldaerak: Usaltzain (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Usaltzain (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Usalcain (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Uzalzain (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Usalzain (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Uzalzain (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Usaltzain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

218 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Usaltzain (Desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Usaltzain (Urzabalzain) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zabalarreta parkea lorategia (parkea)

Zedro (Cedrus sp.), haritz (Quercus robur), magnolia (Magnolia grandiflora), ezki (Tilia sp.) eta zumar (Ulmus sp.) zuhaitzez apainduriko lorategi dotore hau Kondeaneko aldapan dago, Corpus Christi parrokiaren bestaldean. Zabalarreta jauregiko lursaila zena1989an bilakatu zen parke.

Ahozko aldaerak: Zabalarreta (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Zabalarreta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Zabalarreta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zubizarreta etxea (des)

Zumardiaundi amaieran, zubiaren ondoan kokatuta zegoen etxea. Zubi hitza eta zahar izenondoaz osaturiko etxe-izena, -eta atzizkia gaineratuta.

Ahozko aldaerak: Zubizarreta (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Zubizarreta (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Zubizarreta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zubizarreta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Zubizarreta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zumarain baserria

Hilerriaren inguruan kokatuta dago, Aritzetaberri baserritik gertu. Egun baserri bezala jarraitzen du. Izen honen osagaiak zumar landare izena Ulmux sp eta haran hitzaren aldaera den arain direla dirudi.

Ahozko aldaerak: Zumain (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Zumain (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 219

Dokumentazioa: Zumaráin (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Zumarain (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zumarrain (Zumarain) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zumarain (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sumain (1942 Tolosako Udal Artxiboa caserío de Acta de la operación practicada para reconocer la línea… de Leaburu y Tolosa 19/08/1942) Zumarain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Zumarain (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zumarain (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Zumarainberri etxea

Sasoeta baserritik Izaskungo Andre Maria auzorako bidean dagoen etxea, Zumarainbarren bezala ere ezaguna. Izenaren osagaiak: Zumarain eta berri adjektiboa. Ikus Zumarain.

Ahozko aldaerak: Zumain berri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Zumainberri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

Zumaraingaña (-a) tontorra

Zumarain baserriaren ondoko mendixka. Osagaiak Zumarain eta gain dira, bustidura medio, gañ bilakatu dena. Amaieran artikulua du.

Ahozko aldaerak: Zumaingo gaña (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

220 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

Zumardiaundia (-a) parkea (zumardia)

Ikus Igerondo adierakidea.

Iurre (San Blas)

Tolosako leku izenak - 221

222 - Tolosako leku izenak

Iurre (San Blas)

MONTESKUE AUZOA San Esteban eta Urkizu ondoan dituen auzo izateaz gain, Hernialderekin egiten du muga. Beste askotan bezala, auzo izena dena baserri izena da jatorriz.

Bailara hitz jatorra ongi erabiltzen da “auzoa” esateko euskaraz behar bezala, eta ez azken urteotan, oker, haran-en ordez. Izen honen esanahia iluna da, baina ez dirudi inoiz proposatu den monte (mendi) gehi azkue zilegi denik, XVII. mendean, lehenengo aldiz agertzean, Monteskue baita.

Ahozko aldaerak: Montesku (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Montesku (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Montesku ballara (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917), Montesku (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Montesku (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Montescue (1616 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se habían efectuado rozaduras en el termino de Montescue) Montezku (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 281 Libramiento por gastos de colocacion de mojones en Montezku 1672/09/21) Monttescue (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 137v valor de seis robles que se le dieron en el partido de Monttescue 1719/09/27) Montescue (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 132 las rozaduras que havía en el parttido de Montescue, Echaizqui, Urquizu y barrio de Santa Lucía 1719/09/27) Monttescue (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 139v los arboles que en el parttido de Guruzeaga o Monttescue 1719/09/28) Montescue (1745 P. Gorosabel “Bosquejo...” hubo pleito entre Tolosa y Hernialde sobre pasturacion de ganados y cabras de los vecinos del mismo lugar en los parajes de Montescue y otros confinantes de esta villa) Montescue (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Monteskue edo Ureta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montescue (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Montescue (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Aldarrista leku izena

Egun erabiltzen ez den leku izena. Bakar-bakarrik XVI. mendean agertzen zaigu eta kokapena ere ez da ezaguna.

Dokumentazioa: Aldarrista (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 261 en los terminos de Vreta han fecho muchas talas de arboles e en Aldarrista 1547/11/23) Aldarrista (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 151 los castaños en Aldarrista 1558/01/11)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 223

Aldaun leku izena

Malaka baserritik hurbil dagoen aurkintza. Badirudi ahoz erabiltzen den Aldaon izenaren atzean herri-etimologia dagoela: “Alde ona”.

Ahozko aldaerak: Aldaon (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Aldaun (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 97v Parttido de Aldaun 1719/06/11) Aldaun (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 145v Bivero de Aldaun Razon por menor de los trasplantes de robles y castaños hechos en el año ultimo 1719/09/28) Aldaun (1722 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 313v Vivero de Aldaun, camino de San Ziprián 1722/09/28) Aldaun (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v Barrio de Aldaun 1728/09/28)

Altzusta baserria

Ikus Altzustaaundi izen adierakidea.

Altzustaaundi baserria

Altzustaberri baserria eraikitzean antzinako Altzusta baserri izenari handi gaineratu zitzaion, elkarrengandik bereizteko. Dena dela, aski denez izenkideak diren baserriei ezaugarri bereizleak ezartzea, sarritan, Altzusta huts-hutsean erabiltzen da. Zeanurin ere bada izen bera duen auzoa. Bertako elizako kanpaian honakoa irakur daiteke: “En los ambitos que resuena mi voz, no triunfará el liberal manso ni feroz” Aldaerak: Altzustagaraikoa Ahozko aldaerak: Altzuzta (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Alzustaundi (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Alzusta Garaicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Alzuzta (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 200 Caseria de Alzuzta 1670/09/20) Alzustta (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 381v vezino de la dicha villa sobre la casa de Alzustta 1682/09/29) Alzusta (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 en razon a una porcion de tierra adjudicada a Bartolome Munita sobre la casa de Alzusta 1706/05/09) Alzusta (1714 P. Gorosabel “Bosquejo...” caseria cuyo manzanal confinaba con terrenos concejiles) Alzusta (Altzusta) (1770 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 97 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 224 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Alzusta (1812 P. Gorosabel “Bosquejo...” los guerrilleros que luchaban contra las tropas de Napoleón quemaron, junto con otras fincas, la casería de Alzusta) Alzusta Aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Altzusta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Alzusta Aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Alzusta Aundi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Alzusta (Altzusta) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Altzustaazpikoa (-a) baserria

Oraingo honetan Altzusta izenari azpi eta –ko atzizkia erantsi zaizkio.

Ahozko aldaerak: Alzustaazpikoa (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Alzusta Azpicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”)

Altzustabasoa (-a) mendialdea

Euskaraz, eta toponimian eskuarki, ohikoa den egitura islatzen duen izena.

Dokumentazioa: Alzustabasoa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 211 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Altzustaberri baserria

Altzusta eta berri izenondoaz osaturiko izena.

Aldaerak: Aizuoa Ahozko aldaerak: Altzuzta berri (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Alzustaberri (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Alzusta Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1857-64) Alzusta Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Alzustaberri edo Aizuoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montezkue

Tolosako leku izenak - 225

Altzusta-Berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Alzusta Berri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...)

Alzusta Berri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Alzusta Berri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Altzustaerdi baserria

Ahozko aldaerak: Altzuzterdi (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Alzustaerdi (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Alzusta Erdicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Alzusta-Erdicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa. Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaratua) Alzusta Erdicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Altzustaerdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Altzusta-Erdikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Alzusta Erdi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Alzusta Erdi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Alzustaerdi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Alzusta Erdi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia))

Altzustagaraikoa (-a) baserria

Ikus Altzustaaundi izen adierakidea.

Altzustaldea (-a) belardia

Altzusta, alde eta artikuluaz osatutako izena.

Dokumentazioa: Alzustaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

226 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Anoetako bidea bidea

1450. urtekoa da lehen aipamena; Ahanoeta forma agertzen zaigu dokumentatua Anoetan bertan.

Oinarrian dagoen Ahano- erroa zer den ez dago argi. Zenbaitek latineko “annonam”-ekin, euskarazko ganadu-jatekoarekin, erlazionatu dute, baina Ahanoeta formak salatzen du hori pentsatzea ez dela zuzena.-eta atzizkiak, bestetik, toki adiera du. Ikus aipuak.

Dokumentazioa: Ahanoeta (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 246 las calçadas del camyno de 1547/09/27) Ahanoeta (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 248 en el camino de 1547/09/28) Ahanoeta (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 248 pared para enderezar el camino de 1547/09/28) Anoeta (1701 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó la calzada del camino de Anoeta hasta la caseria de Zuloaga azpicoa, o sea termino de la jurisdicción de Tolosa)

Aranguren baserria

Monteskueaundi baserriaren inguruan kokatuta dago, Hernialdeko mugatik 200 bat metrora. Euskal Herri osoan ohikoa den izen honen osagaiak (h)aran hitza eta guren “ederra” edo “goiengoa” dira. Monteskuearanguren bezala ere agertzen da dokumentatua, baina ezbairik gabe ahoz gehien erabiltzen den izena Paulusenea da. Azken izen honen osagaiak Paulus pertsona izena eta –enea atzizkia dira.

Aldaerak: Monteskuearanguren, Paulusenea Ahozko aldaerak: Aranguren (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki), Paulusenea (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917), Paloxene (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Aranguren (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Aranguren (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Monteskuaranguren (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aranguren (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Aranguren (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...)

Aranguren (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 227

Ariztia (-a) tontorra

Garaiera txikiko mendi tontorra. Alde batean Altzustaberri eta bestean Monteskueaundi baserriak ditu.

Izena gardena oso.

Ahozko aldaerak: Aiztiya (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Askaetabarrena (-a) leku izena

Hizpide dugun aurkintzaren aipamen bakarra bildu dugu. Izenaren osagaiak, aska hitza, -eta atzizkia, barren eta artikulua dira. Egitura berbera jarraitzen duten makina bat adibide ditugu: Basobarrena, Kalebarrena…

Dokumentazioa: Ascaeta Barrena (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v paraje llamado Ascaeta barrena 1728/09/28)

Atariko soroa (-a) lur saila

Ikus Berranoaldea izen adierakidea.

Aztiña baserria

-aga atzizkiak maiz sortzen dituen nahasketen lekuko dugu adibide hauxe. Begi bistakoa da baserri izen honek ez duela jatorrizko –aga atzizkirik. XX. mendean aurkitu dugu lehen aldiz okerreko Aziñaga, ustez –aga-duna zelako ustean edo sortua.

Ahozko aldaerak: Aztiña (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Aztiña (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Astiña (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Astiña (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Aztiña (Aztiñaga) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Astiñe (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Astiña (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Aztiñaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

228 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Aztiñaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Aztiña (Aztiñaga) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Aztiñaga (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Aztiñaldea (-a) soroa

Aztiña baserri izena, alde eta artikuluaz osaturiko soro izena.

Dokumentazioa: Aztiñaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Barrundizelaia (-a) leku izena

Izenaren osagaiak Barrundia leku izena, zelai eta artikulua direla dirudi. Barrundia Arabako Udala da, izena bertako erreka nagusitik hartu duena. Ikus aipua.

Dokumentazioa: Barrundicelaya (1571 P. Gorosabel “Bosquejo...” término en el que Anoeta comenzó a levantar un puente que fué objeto de expediente por parte de Tolosa)

Belategain belardia

Izen gardena. Belate izenaren osagaiak eta historia ezagutzeko, ikus Tolosa hiriko ataleko Belate pasealekua sarreran esaten dena.

Dokumentazioa: Belate-gain (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 termino denominado Belate-gain en el barrio de Montezcue) Belategaiñ (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Benta jatetxea

Ahozko aldaerak: Benta (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 229

Berrano baserria

Izen iluna da, baina deigarria da bokalen arteko –n- desagertu ez izana, ohikoa den bezala. Honi gehitzen badiogu ez duela deiturarik eman, edo gutxienez ez dugu ezagutzen, izen “berria” dela pentsatu behar dugu, hots, XVII. mendearen hasierakoa.

Ahozko aldaerak: Berrano (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Berrano (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Berrano (1616 P. Gorosabel “Bosquejo...” el casero de Berrano esta acusado de haber hecho rozadura pegante a los mojones de la villa) Berrano (1616, 1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa.

Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 103.zenb. 60 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Berrano (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Berrano (1661 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 138 libramiento por separar las acequias del vivero que esta sobre Berrano 1661/03/26) Berrano (1663 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 177v sobre la casseria de Berrano 1663/01/26) Verrano (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 310 Libramiento a Nicolas Zeberio y consortes por cuidar el vivero de hacia Verrano 1673/08/22) Berrano (1674 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 355v Libramiento por salario del cuidador por cerrar los viveros que estan junto a Berrano1674/09/28 Berrano (1676 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se cita esta caseria en una escritura de permuta de terrenos) Berrano (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 155 de la dicha casa de Berrano, y al camino carretil que se da al bosque de Guruzeaga hacia la partte de Urquizu 1719/11/08) Berreno (Berrano) (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib.230 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Berrano (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Berrano (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Berrano (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Berrano (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Berrano (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Berrano (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Berrano lur saila

Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa Berrano (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 70v por el trabajo que ha tenido por injerer los castaños de los terminos de Berrano, Çulaberro y Echaizquia 1667/05/10) Berrano (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 189v Libramiento de gastos de limpiar los viveros que esta dicha villa tiene en Berrano 1670/03/24) Verrano (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 278v Libramiento a Esteban y Nicolas Zeberio y consortes por el cuidado de un vivero en Verrano 1672/08/12) Berrano (1719 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa permutó terrenos concejiles existentes hacia Berrano) Berrano (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) 230 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Berranoaldea (-a) lur saila

Berrano baserri izenaz gainera, -alde atzizkia eta artikulua dauzkagu oraingoan. Atariko soroa bezala ere dokumentatzen da.

Aldaerak: Atariko soroa Dokumentazioa: Berranoaldia (Berranoaldea) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Berranoaldea, Atarikosoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Atarikosorua (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Berranoburu lur saila

Berrano baserri izena eta buru hitzaz osatutako izena. Buru gaintxoa edo fisikoki buruaren antza duen zerbait izendatzeko erabili ohi da toponimian, baina kasu honetan badirudi Berrano baserriaren gaineko lur saila adierazten duela, hots, buru hitzak –azpi posposizioaren aurkako esangura duela dirudi.

Dokumentazioa: Berrano Buru (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 110v Libramiento a Juan Ansorena y consortes por trasplantar arboles en el parttido de Gorridi y Berrano buru 1719/07/29) Berranoburu (1719 Tolosako Udal ArtxiboaA-1-14 139v el vibero que a su cargo y cuidado tiene la villa en el parttido de Gorridi y Berranoburu 1719/09/28) Berranoburu (1722 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 313v Libramientos a favor de los viveristas de Berranoburu 1722/09/28) Berranoburu (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib.131 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Elosegiren parkea parkea

Monteskueren magalean, Antonio Elosegik 80ko hamarkadan erositako finka edo lur-eremu handian sorturiko parkea dugu.

Ahozko aldaerak: Elosegin parkea (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Elosegin parkia (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 231

Elurzulo elurzuloa, karobia, laba

Antzina, izotza sortzeko biderik ez zegoenean, neguko elurra gordetzen zen horretarako egindako leku berezietan, elurzulo edo neberatan. Horrelakoak lurrean sartzen ziren zilindro itxurako “eraikin” bertikalak ziren, behekaldean kalera zihoan tunel bat ere bazutenak. Neguan elurra bota eta zapaltzen zen gogortu arte eta garoa tartekatzen zen isolatzeaz gain, gero moztu ahal izateko. Udaberrian tuneletik izotza atera eta hirietara eramaten zen. XX. mendean, izotz fabrikak agertzean, langintza hau desagertu egin zen. Izotz hau eta txakolina erabiliz freskagarria egiten zen.

Ahozko aldaerak: Elurzulo (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Elurzulo (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Elurzulo (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Elurzuloaldea (-a) lur saila

Elurzulo, -alde eta artikuluaz osaturiko lur sail hau Ureta inguruan dago.

Ahozko aldaerak: Elurzuloaldia (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Elurzuloaldea (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Elurzuloburu pagadi eta hariztia

Elurzulo eta –azpi posposizioaren aurkako adiera duen –buru hitza dira toponimo honen osagaiak.

Dokumentazioa: Elurzuloburu (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Elurzuloko trozoa (-a) zuhaitz-basoa

Izenaren osagaiak: Elurzulo, -ko leku genitiboaren marka, trozo (zatia, ingurua) hitza eta artikulua.

Dokumentazioa: Elurzulokotrozoa (1989 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

232 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Etxaizki leku izena

Ureta aldeko aurkintza. XVI. mendean, 1555. urtean zehazki, Esayzquia, Esayzquiaga eta Essayzquiaga formak agertzen dira idatzita. Urtebete beranduago, Esaynsquia aldaera azaltzen da dokumentatua.

Geroztik gehien erabiltzen den forma –aga atzizkirik gabekoa da eta egun ahoz erabiltzen dena ere Etxaizki denez, berau arautzea dirudi zuzenena. Hala ere, lehengo aipuak ikusita, pentsa genezake herri etimologia dela medio aldatu dela etse-tik etxe-ra. Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Etxaizki (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Esayzquia (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 51v castanos que se plantaron en el termino de Esayzquia los han arruinado e perdido los vezinos de Ernialde 1555/09/02) Esayzquiaga (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 57 los castaños que en el dicho termino de Esayzquiaga estan plantados 1555/11/02) Essayzquiaga (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 57 que se planten en los terminos de Aldaua e Essayzquiaga quinientos pies de castaños 1555/11/02) Esaynsquia (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 92v por plantar en el termino de Aldaba y Esaysquia 1556/05/23) Esazquia (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 153 pongan los castaños en Esazquia y si algunos de los dichos castaños sobraren se pongan en Hevla 1558/01/30) Echaizquia (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 89v los pastos de Uretta Echaizquia y Çulaberro 1667/09/28 Echaizquia (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 185v Sobre el aprovechamiento de pastos de los montes que tiene esta villa en los terminos de Zulaberro, Echaizquia y Gurucegibel limitrofes de Tolosa y de Hernialde 1669/10/12) Echaisquia (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 187v Libramiento por jornales de monteros ocupados en reconocimiento de pastos en los montes que tiene esta villa 1670/01/15) Echaizqui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 132 las rozaduras que havía en el parttido de Montescue, Echaizqui, Urquizu y barrio de Santa Lucía 1719/09/27) Echaizqui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 140 los trasplantaron en los partidos llamados Lizarza zelay, Echaizqui y Iturrieta que son concejiles de esta villa 1719/09/28) Echaizqui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 145v Razon por menor de los trasplantes de robles y castaños hechos en el año ultimo 1719/09/28) Ecayzyqiaga (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 331v en el partido llamado Ecayzyqiaga o Infernuerreca 1771/12/24) Itxaski (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxazki (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Etxaizkizabal zuhaitz-basoa

Etxaizki izenari zabal adjektiboa gehituta sorturiko toponimoa. Ikus Etxaizki.

Dokumentazioa: Echaizquizaval (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Etxaizkizabal (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeskizabal (Etxaizkizabal) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 233

Etxaizkizabalgoiena (-a) gaztainadi eta hariztia

Izenaren osagaiak Etxaizkizabal, goi eta –en atzizkia dira, artikulua gehituta.

Dokumentazioa: Echaizquizavalgoyena (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Etxeberri baserria

Ikus Monteskuetxeberri izen adierakidea.

Floreaga baserria

Izen deigarri honen osagaiak Flore, lore hitzaren aldaeratzat jo behar duguna, eta –aga atzizkia dira.

Floreaga izeneko baserriak Asteasun, Astigarragan,Villabonan eta Zaldibian daude. Harrigarria bada ere, flore hitza dakarte Landucci-ren hiztegiak eta Leizarragak. Ahoz erabiltzen den forman jatorrizko –aga atzizkiaren hondarra dugu –aga > -a bihurtu baita, tartean dagoen –g- erori denean.

Ahozko aldaerak: Florea (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Florea (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Floreaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa.

Gipuzkoako Foru Aldundia, 1857-64) Floreaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Floreaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Floreaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Floreaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Floreaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Floreaga (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Floreagaldeko soroa (-a) belardi eta laborelurra

Osagaiak argiak dira, Floreaga baserri izena, -ko leku genitizko marka, soro hitza eta artikulua.

Dokumentazioa: Floreagaldekosoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 152 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 234 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Garmenditxiki baserria

Urkolarena etxetik gertu dagoen baserria, Monteskuerako igoeran. Badirudi hemen Garmendia deitura eta txiki izenondoa ditugula.

Ahozko aldaerak: Garmenditxiki (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Garmenditxiki (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Garmendi Txiki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Gure txoko etxea

San Esteban auzoko Gorridi baserriaren ondoan kokatutako etxea. XX. mendean eraikitako etxe askok hartu zuten euskal izena, baina tradizioari muzin eginda itxura berriko izenak ere sortu ziren.

Horrelakoetan ohikoa izan zen toki hitza agertzea eta sarri, gure jabetza adierazgarria (Gure Kabia, Toki Alai, Gure Ametsa...).

Ahozko aldaerak: Guretxoko (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Gurugu tontorra

Ikus Iramendi izen adierakidea.

Gurutzegibel gaztainadia

Izenaren osagaiak gurutze eta hegoaldean maizago darabilgun “atzealde” hitzaren baliokide den gibel dira.

Gurean gaur egun oso ohikoa ez bada ere, antzina arrunta zen eta guztiok ezagutzen dugun Jaizkibel (haitz+gibel), esaterako, lekuko garbia da.

Dokumentazioa: Guruceguibel (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 186v therminos de Echaizquia Guruceguibel Sobre la pretensión que tenía Hernialde sobre la fruta de dichos términos 1669/10/01) Guruceguibel (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 185v terminos de Culaberro, Echaizquia y Guruceguibel Sobre el aprovechamiento de pastos de los montes de Tolosa limítrofes con Hernialde 1669/10/12) Guruceguibel (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 187v terminos de Culaberro y Echaisquia y Guruçeguibel 1670/01/15) Gurutzebil (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gurutzegibel (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montezkue

Tolosako leku izenak - 235

Gurutzegibelgoiena (-a) gaztainadi eta hariztia

Gurutzegibel izenari goi, -en genitiboa eta artikulua gaineratuta sorturiko toponimoa.

Dokumentazioa: Guruzibilgoiena (Gurutzebilgoena) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Hernialdeko erreka erreka

Hernialde eta Monteskue bereizten dituen erreka.

Aldaerak: Zuloagaerreka Ahozko aldaerak: Ernialdeko erreka (Altuna, J. / Agirre (Hernialde) 1917), Ernialdeko erreka (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Arroyo de Zuloaga (1706 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa y Hemialde establecieron convenio sobre la construcción de una casa principal por dicho lugar junto al arroyo de Zuloaga) Arroio de Zuloaga (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 14 desea hedificar en propio territorio junto al arroio de Zuloaga) Regata de Hernialde (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros.1871/07/21) Regata de Zuloaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” partiendo de la venta de Zuloaga (hoy venta de Hernialde), punto convergente de los términos de Anoeta Tolosa y Hernialde, en la desembocadura de la regata de Zuloaga o Hernialde en el río Oria) Regata de Hernialde (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” partiendo de la venta de Zuloaga (hoy venta de Hernialde), punto convergente de los términos de Anoeta Tolosa y Hernialde, en la desembocadura de la regata de Zuloaga o Hernialde en el río Oria) Ernialde edo Zuloaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Hernialde-Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Iñurrita baserria

Ikus Monteskueetxeberri izen adierakidea.

236 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Iramendi tontorra

340 metroko garaiera duen mendi tontorra. Izenaren osagaiak “garoa” esanahia duen ira eta mendi hitzak dira.

Gurugu izen adierakidearen ildotik, XX. mendeko kolonialismoaren oihartzuna duen Melillako mendia dela esan daiteke. Zorionez, jatorrizko izena, Iramendi, ez du ordezkatu. Bitxikeria moduan esan daiteke ia Bizkaiko herri guztietan izen bereko lekuren bat edo beste badagoela. Izan ere, 1921ean Annualko sarraskiaren garaian, bizkaitar asko borrokan ibili eta hil egin zituzten. Gerrate horretan 15.000 soldadu inguru hil zituzten mairuek aste bakar batean, asko eta asko etsi eta gero lepoa moztuta. Preso zeuden soldaduak askatzeko Etxebarrieta enpresari bizkaitarrak bost miloi pezeta ordaindu zituen eta orduan zabaldu zen Espainia osoan Alfontso XIII.a erregeak hori jakitean esan zuela: “!Qué cara está la carne de gallina¡”.

Aldaerak: Gurugu Ahozko aldaerak: Iramendi (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Iramendi (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki), Gurugu (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Gurugu (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Iramendi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Iramendieta baserria

1950. urte inguruan eroritako baserria. Iramendi izenari tokia nahiz lekua adieraz diezaiokeen –eta atzizkia erantsita sortutako baserri izena.

Ahozko aldaerak: Iramendieta (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Iramendieta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Iramendieta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iramendieta (desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Izarriturri Iturria

Izen gardena, izar eta iturri hitzez osatutakoa.

Ahozko aldaerak: Izariturri (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 237

Justonea (-a) Harrobia

Osagaiak Justo pertsona izena eta –(e)ne atzizkia gehi artikulua dira.

Dokumentazioa: Justonea (1905 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 cantera de pizarra mamposteria Justonea)

Katebidea (-a) bide (ez asfaltatua)

Azalpen gehiegirik behar ez duen toponimoa. Kateak udal arteko zergak kobratzeko lekuetan jartzen ziren, eta hori dela eta, ez dago izen hau biltzen ez duen herririk.

Ahozko aldaerak: Kate biria (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Lurretxo leku izena

Lur eta –txo atzizki txikigarriaz eraturiko izena. Lur hitza kontsonantez amaitzen denez, tartean –e- bokala erantsi zaio.

Ahozko aldaerak: Lurretxo (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Malkarra (-a) hegia

Izenak berak garbi erakusten duenez, eremu malkartsuan kokatutako hegia dugu.

Ahozko aldaerak: Malkarra (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Markoxene baserria (des)

Desagertutako baserria. Osagaiak Markos pertsona izena, bustidura medio Markox, eta –ene atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Markoxene (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

238 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Martintxiki baserria

Martin pertsona izena eta txiki izenondoa dira baserri izen honen osagaiak. Argaia baserritik oso hurbil dago kokatuta.

Dokumentazioari erreparatzen badiogu, Martintxiki eta Martintxikienea formak tartekatzen dira. -ene atzizkiak, besterik gabe, noren etxea den aditzera ematen duenez, atzizkirik gabeko forma arautzea zilegi da.

Ahozko aldaerak: Martin txiki (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Martintxiki (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Martinchiqui (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Martinchiquinea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Martintxikinea (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Martin Txiki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Martintxiki (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Martin Txiki (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Martintxiki zuhaitz-baso eta zuhaixka-basoa

Ikus aurreko sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Martintxiki (1989 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Monteskue auzoa

Ikus kapitulu honen hasierako azalpena.

Monteskue baserria

Ikus Monteskueaundi izen adierakidea.

Montezkue

Tolosako leku izenak - 239

Monteskuearanguren baserria

Ikus Aranguren izen adierakidea.

Monteskueaundi baserria

Jatorrizko Monteskue baserriak –aundi adjektiboa hartu zuen beste baserri berrietatik bereizteko.

Monteskuetxiki eta Monteskuetxeberri baserriak dira ondoan dituenak. Izenaren osagaiak Monteskue eta haundi izenondoa dira.

Ahozko aldaerak: Montesku aundi (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Monteskuaundi (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Montescue (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Montescur (1672 P. Gorosabel “Bosquejo...” entre los terminos de la casa de Montescue y lo concejil había diferencia de jurisdicción) Montezkue (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 266v Se acuerda colocar mojones para cortar las diferencias de jurisdiccion habidas entre el dueño de la casa de Montezkue y la villa. 1672/01/25) Montescue (1719 Tolosako Udal ArtxiboaA-1-14 131v inquilino de Montescue 1719/09/27) Monteskue (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 228 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montescu Aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Monteskueaundia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montescue Aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Monteskue (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Monteskue Aundi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Monteskueberri baserria

Ikus Monteskuetxeberri izen adierakidea.

Monteskuetxe baserria

Ikus Monteskuetxeberri izen adierakidea.

240 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Monteskuetxeberri baserria

Monteskueaundi eta Monteskuetxiki baserriak ditu inguruan.

Monteskuetxe, Monteskueberri, Etxeberri eta Iñurrita formak baserri honen izen adierakideak ditugu. Etxeberri izenak ez du azalpenik behar, Iñurrita izenean, berriz, iñurri “zomorroa” eta ohikoa den –eta atzizkia ditugu.

Aldaerak: Etxeberri, Iñurrita, Monteskueberri, Monteskueetxe Ahozko aldaerak: Etxeberri (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Etxeberri (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Etxeberri (1798 Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa 102 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montescúe-Eche (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Montescu Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Monteskuetxeberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Monteskue-Etxe (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Iñurrita (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Monteskuetxiki baserria

Monteskueaundi eta Monteskuetxeberri baserrien artean kokatuta dago. Monteskue eta txiki adjektiboa dira baserri izenaren osagaiak.

Ahozko aldaerak: Montesku txiki (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Monteskutxiki (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Montescu Chiquia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Monteskuetxikia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montescue Txiki (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Monteskue Txiki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Ogiaundieta belardia

Belardi honen osagaiak argiak dira, ogi hitza, askotan “gari” adiera duena, haundi izenondoa eta lekua zein ugaritasuna adierazten duen –eta atzizkia.

Dokumentazioa: Ogiaundieta (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Montezkue

Tolosako leku izenak - 241

Olaberatza etxea – benta

Gorosabelek aipatu arren, Hernialden dagoen baserria. Izenaren osagaiak, ola ‘borda’ edo ‘saroia’ eta beratza ‘belardi’ dira.

Dokumentazioa: Olaveraza (1797 P. Gorosabel “Bosquejo...” pleito entre Tolosa y Hernialde por haber establecido esta carniceria publica en la casa venta de Olaveraza)

Olaberatza leku izena

Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa: Olaveraza (1706 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa y Hernialde ajustaron convenio sobre la construcción de una casa principiada por dicho lugar junto al arroyo de Zuloaga, en el paraje llamado Olaveraza) Olaverace (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 419 desea hedificar en propio territorio junto al propio arroio de Zuloaga en que tiene su molino en el paraje llamado Olaverace)

Olanonea (-a) etxea

Olano deitura eta –ene atzizkiaz osaturiko etxe izena. Olano deiturak Gipuzkoako Abaltzisketa, Altzo, Legazpi, Deba, Azkoitia, Usurbil, Orendain, Mutiloa, Azpeitia; Arabako Zigoitia; Nafarroako Betelu eta Bizkaiko Zeanuri herrietan dauden etxeetan du jatorria.

Ahozko aldaerak: Olanonea (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Ollangongor iturria

Badirudi jatorrizko izena Ollarrungar duela. Aldaketaren nondik norakoak ezagutzeko dokumentazio gehiago beharko genuke. Hala ere, pentsatzekoa da, tartean herri-etimologiak izan duela eragina.

Gorosabelen ustez,Tolosako iturririk zaharrenetakoa da. Aipua ikus.

Aldaerak: Ollarrungar Ahozko aldaerak: Ollangorko itturriya (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

242 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Dokumentazioa: Ollangongor (P. Gorosabel “Bosquejo...” probablemente la fuente mas antigua de esta villa será la de Ollangongor, antes de Ollarrungar, existente sobre la de Iturrichiqui en la Rondilla)

Ollangongor lur saila

Aurrekoak ikus.

Dokumentazioa: Ollangongor (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ollangongorbaratza belardia

Ollangongor izena eta baratza hitzaz osatutako toponimoa.

Dokumentazioa: Ollangorbaratza (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ollangongorburua (-a) zuhaitz-basoa

Ollangongor, buru eta artikulua dira baso izen honen osagaiak.

Dokumentazioa: Ollangorburua (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ollarrungar iturria

Ikus Ollangongor.

Montezkue

Tolosako leku izenak - 243

Ondarraga iturria

Hizpide dugun iturri izenaren zatiak hondar hitza eta –aga atzizkia dira. Ondarreta aldaera ere agertzen da dokumentatua Aldaerak: Ondarreta Dokumentazioa: Ondarraga u Ondarreta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Ondarreta u Ondarraga (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Ondarraga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” manantial de Ondarreta u Ondarraga, punto de captación de las fresquísimas aguas que surten a nuestra villa de Tolosa) Ondarreta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” manantial de Ondarreta u Ondarraga, punto de captación de las fresquísimas aguas que surten a nuestra villa de Tolosa)

Ondarreta iturria

Ikus Ondarraga.

Patxiena (-a) baserria

Patxi pertsona izena eta –ene atzizkia dira baserri izen honen osagaiak.

Ahozko aldaerak: Patxine (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Paulusenea (-a) baserria

Ikus Aranguren izen adierakidea.

244 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Pedrojuaneko harrobia harrobia

Izen garden honek frogatzen digu harrobia hitzaren desagertzea ez dela hain aspaldikoa izan inguruko euskaran. Izen honetan deigarria da jabetza adierazteko nongo kasua erabiltzea, eta ez noren. Nolanahi dela ere, erabilera hau uste baino hedatuagoa dago, batez ere mendebaldean.

Ahozko aldaerak: Pedrojuaneko arrobiya ( Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Tokialai etxea

Toponimoaren itxuragatik asma daiteke urte asko ez dituen etxe berri batez ari garela. Toki osagaia duten etxe izenak XX. mendearen hasieran jarri ziren modan.

Ahozko aldaerak: Tokialai (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Urkolarena (-a) etxea

Urkola, ziur aski etxeko jabearen deitura eta –(r)ena atzizkiaz osatutako izena. Garmenditxiki baserritik ez oso urrun.

Urkola baserriak Abaltzisketa, Amezketa, Gabiria, Olaberri eta Orendain herrietan ere badira.

Ahozko aldaerak: Urkolana (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

Urrutisoro erreka

Urruti, toponimian “urrun” baino “beste aldean” esan nahi duena eta soro hitzez osaturiko erreka izena.

Dokumentazioa: Urrutizoro (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Urrutizoro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Después de algo más de un kilómetro, el límite entre Tolosa y Hernialde va siendo la regata de Zuloaga, desde unos 150 metros antes del caserío y central de Errekalde siguiendo luego la regata que está a nuestra izquierda, hasta su confluencia con el pequeño regato de Urrutizoro unos 150 metros más arriba)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 245

Usto baserria

Altzustaaundi eta Altzustaerdi baserriak ditu inguruan. Ustoaltzusta bezala ere dokumentatzen da.

Aldaerak: Ustoaltzusta Ahozko aldaerak: Uzto (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Uxto (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Usto (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Usto (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Ustoa (1920 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I 1920/08/05) Usto-Alzusta (1920 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I 1920/04/03) Usto (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Uztoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Uztoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Utzoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urkoalzusta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Uztoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia))

Ustoaltzusta baserria

Ikus Usto izen adierakidea.

Zatarain izena

Hernialde eta Ernio aldean zegoen leku izen hau Aiako deitura da, XVIII.mendean leku izen moduan ageri bide dena.

Dokumentazioa: Zatarain (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27)

Zubigain etxea

Osagai argiko etxe izena.

Ahozko aldaerak: Zubigaiñ (Joaquin Goikoetxea 1946) 246 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Zulaberro lur saila

Izen honen osagaiak zulo eta berro ‘sastraka’ direla susmatu behar dugu. Kontuan hartuta Zuloagaberro ere ageri dela dokumentazioan, etimo hau segurutzat eman genezake. Beraz, Zuoloaga baserriaren jabetza zen ingurua izan daiteke.

Dokumentazioa: Zulaberro (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 12 trasplantar castaños y robles de los viveros que la villa tenia en Zulaberro y en los montes de Aldaba 1655/10/01) Culaberro (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 70v Por el trabajo que ha tenido por injerer los castaños de los terminos de Berrano, Culaberro y Echaizquia 1667/05/10) Culaberro (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 115v los pastos de Uretta Echaizquia y Culaberro 1668/09/04) Çulaberro (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 140 los del partido de Çulaberro 1669/04/09) Culaberro (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 187v Terminos de Culaberro y Echaisquia y Guruçeguibel Libramiento por jornales de monteros ocupados en reconocimiento de pastos en los montes que tiene esta villa 1670/01/15) Zuloagaberro (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Zulaberro (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 3v termino de Hernio Hoasca y Zulaberro 1701/09/30) Zulaberro (1703 P. Gorosabel “Bosquejo...” Terreno de Hernialde situado en jurisdiccion de Tolosa) Zulaverro (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 110v parttido llamado Zulaverro 1719/07/29) Zulaberro (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 139v el vibero que a su cargo y cuidado tiene la villa en el parttido de Gorridi y Berranoburu, y trasplantaron el partido llamado Zulaberro 1719/09/28) Zuloaberro (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 9-or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloarro (Zuloaberro?) (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 136 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zuloaga auzunea

Ahozko aldaerak: Zuloaga (José León Egiguren 1942)

Zuloaga baserria (etxea)

Izen gardena, zulo eta –aga atzizkiaz osaturikoa. Zuloagaaundia eta Zuloagaazpikoa bezala ere dokumentatzen da.

Aldaerak: Zuloagaaundia, Zuloagaazpikoa Ahozko aldaerak: Zuloaga (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki), Zula aundi (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 247

Dokumentazioa: Zuloaga (1625 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloaga Azpicoa (1701 P. Gorosabel “Bosquejo...” pasaba por esta casería la calzada Tolosa-Anoeta) Zuloaga (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 418v se trata de hedificar y fabricar de nuevo una casa en el barrio llamado de Zuloaga 1706/05/31) Zuloaga Azpicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Zuloaga de avajo (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v los que confinan con el lugar de Hernialde y diferentes particulares empezando desde la cassa de Zuloaga de avajo hasta el paraje llamado Ascaeta barrena, se hallan 22 mojones 1728/09/28) Zuluaga la Grande (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belariote y Hernio) Zuloaga (1768 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 22 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloaga de abajo (1774 P. Gorosabel “Bosquejo...” se habia hecho amojonamiento de los propios de la villa y pertenecidos de la casería de Zuloaga de abajo) Zuloaga Aundía (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Zuloaga Aundia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zuloagazpikoa edo Zuloagaundia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloaga Aundia (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Zuloaga-Aundia (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zuloaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Zuloaga Azpi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...)

Zuloaga saila

Aurrekoak ikus.

Dokumentazioa: Çuloaga (1557 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 124 quiere vender el mançanal de Çuloaga 1557/03/21) Zuloaga (1625 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó lo conveniente para que se restituyesen a la villa algunos terrenos concejiles que los particulares tenían ocupados en Zuloaga y otros términos)

Zuloaga zubia

Dokumentazioa: Çuloaga (1548 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 289v fasta la mytad de la puente de 1548/09/22)

248 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Zuloagaundia (-a) baserria

Ikus Zuloaga izen adierakidea.

Zuloagazpikoa (-a) baserria

Zuloaga du izen adierakide.

Zuloagabarrutia (-a) lur landugabea

Zuloaga leku izena barruti eta artikulua dira izenaren osagaiak.

Dokumentazioa: Zuloagabarrutia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zuloagaberriazpia (-a) zuhaitz-basoa

Izen gardena osagaiei dagokienez, baina ez esanahiaz; ez baitago Zuloagaberri huts-hutsean.

Dokumentazioa: Zuluagaberriazpia (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia)

Zuloagaburu soroa

Soro izen gardena, Zuloaga eta buru hitzez osatua.

Dokumentazioa: Zuluagaburu (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Zuloagaburua (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 249

Zuloagaburualdatseta gaztainadia

Izen luze honen osagaiak Zuloagaburu leku izena, aldats ‘aldapa’ eta ohikoa den –eta atzizkia.

Dokumentazioa: Zuloagaburualdazeta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zuloagaerreka erreka

Ikus Hernialdeko erreka.

Zuloagagaraikoa baserria

Ikus Zuloagatxiki izen adierakidea.

Zuloagagaraikoa (-a) basoa

Zuloaga, garai eta –ko atzizkia dira baso izen honen osagaiak, artikulua gehituta. Egun Zuloagatxiki izenaz ezagutzen dugun baserriaren jabetza.

Dokumentazioa: Zuloagagaraikoa (1770 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib .88 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zuloagatxiki baserria

Zuloaga baserriaren ondoan dago. Gaur egun jatetxea da.

Aldaerak: Zuloagagaraikoa Ahozko aldaerak: Zula txiki (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917), Zuloagatxiki (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki)

250 - Tolosako leku izenak

Montezkue

Dokumentazioa: Zuloagagaraicoa (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas.5.lib. 74.zenb. hipotecó como vienes.. la casa nombrada Zuloagagaraicoa con todos sus pertenecidos sito en la villa de Tolosa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloaga Chiquia (1776 P. Gorosabel “Bosquejo...” se hizo amojonamiento de los pertenecidos de la casería de Zuloaga chiquia ) Zuluaga Chiquia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zuloagatxiki (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloagagaraikoa edo Txikia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zuloaga-Garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zuloagatxiki (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Montezkue

Tolosako leku izenak - 251

252 - Tolosako leku izenak

Montezkue

SAN ESTEBAN AUZOA Trenbidearen bestaldean, Oria ibaiaren ezkerraldeko ertzerarte luzatzen den auzoa, egun, batik bat, industriagune bilakatu dena.

Antzina, herriko elizarik zaharrenetariko bat egun Ogasunaren eraikina dagoen lekuan kokatuta zegoenez, auzo-izena berari zor zaiola badakigu.

Ahozko aldaerak: San Esteban (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), San Esteban (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: San Esteban (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) San Esteban (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

San Esteban (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Alliri baserria (des)

Desagertutako baserri hau duela gutxi Ferialekuaren atzealdean egindako biribilguaren tokian kokatuta zegoen, trenbidetik oso gertu. Bestalde, –iri atzizkiak “gertutasuna” adierazi ohi du, Zubiri, “zubiaren ondoan dagoena” esaterako. Erroaren jatorria, ordea, ez dago argi.

Nafarroako Larraun udalerrian bada Alli izeneko herria.

Gaur egun ezagutzen den –g-dun aldaera, Allegi, herri-etimologia dela medio sortu da. Alliri izena eman diote tren geltoki inguruko pasealekuari.

Ahozko aldaerak: Allegi (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Alliri (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Alliri (1765 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa compró tierras para dar ensanche a la estrada entre Alliri y Arribaquieta) Alliri (1765 P. Gorosabel “Bosquejo...” existen en el archivo municipal, en el libro de actas de este año, las notas de las tierras que entre Alliri y Arribaquieta se quitaron a particulares, para construir el camino real) Alliri (1765 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Alliri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Alliri (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Alliri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Allegui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Allegi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Allegi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 253

Andoain baserria

Gorridi baserriaren inguruan kokatuta dago. Ingurua izendatzeko ere inoiz erabili izan da toponimo hau.

Gipuzkoako herri ezaguna da.

Ahozko aldaerak: Andoain (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Andoain (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa:

Andoain Andoain Andoain Andoain Andoain

Anduain (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Andoáin (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Andoain (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Andoain (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

(1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Andoainaldea (-a) soroa

Izenaren osagaiak: Andoain eta alde, artikulua gaineratuta. Ikus aurreko sarrera.

Dokumentazioa: Andoainaldea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Apiriako bidegain belardia

Dokumentazioa: Apiriakobidegain (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

254 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Arana baserria

Sansonarriaren goialdean kokaturiko baserria. Izenaren bilakaera (H)arana > Arane dela dirudi. Nahiz Arana izen berezia izan, izen arruntak bezala deklinatzen zen: Arana, Aranean, Aranetik… Kasu gehienetan artikulua galtzeak ekarri zuen hiztunen okerreko analisia, eta Arane zela ulertu.

Ahozko aldaerak: Arane (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Arana (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” caserío colmado de tiradores (carlistas), situados ventajosamente) Arana (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Arana (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arane (Arana) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arana (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arane (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Aranaazpikosoroa (-a) leku izena

Arana baserriaren inguruko leku izena. Izenaren osagaiak Arana, azpi, -ko leku genitibo marka eta soro dira, artikulua gaineratuta. Jasotako bi formei erreparatzen badiegu, oinarrian dagoena Arane dela dakusagu eta ez Arana. Amaierako –a > -e aldaketa ohikoa da. Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Araneaspikosoroa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Araneazpikosoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Argaia baserria

Martintxiki baserriaren ondoan dago.

Ahozko aldaerak: Argaia (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Argaia (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Argaia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Argaya (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Argaia (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Argaya (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Argaya (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) San Esteban

Tolosako leku izenak - 255

Arriebakieta leku izena

Bereterbide eta Arana baserrien azpialdeko inguruari deitzen zaio. Izenaren osagaiak argiak dira, harri eta ebaki, hainbatetan ageri den –eta atzizkiaz horniturik. Antzina, harrobia izan zen. Horrelako izenak ez dira urriak, oso ugariak ere ez, eta Zumaian Arridokieta (gaur egun Arritokieta) dugu.

Dokumentazioa: Arrebaquyeta (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 246 las peñas del camyno de Arrebaquyeta 1547/09/27) Arrievaguieta (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia.)

Arriebakieta (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Arribakieta aldea (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Arriebakietako harrobiak harrobia

Aipuak eta aurreko izena ikus. Andre Maria eliza egiteko harria atera zuten leku honetatik.

Dokumentazioa: Arribaquieta (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” calzada desde la ermita de San Esteban hasta las canteras de Arribaquieta) Arrievaquieta (1835 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1 7 de la misma carretera entre la cantera de Arrievaquieta y fábrica de cobre de D. Antonio Dugiols ha caido al rio un trozo de pared 1835/05/02)

Artamugarri leku izena

Toponimo honen osagaiak arto, konposatuetan arta- bilakatu ohi dena, eta mugarri hitza dira.

Dokumentazioa: Artamugarri (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-4 Reconocimiento de mojones entre Tolosa y Casa de Erreca 1760/09/20)

Artzaimalda bizkarra

Luzuriagako bordaren inguruko aurkintza. Osagaiak argiak, artzai eta malda hitzak.

Ahozko aldaerak: Artzaimalda (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Artzaimalda (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Artzaimalda (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

256 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Belen baserria (des)

Erreka baserriaren iparraldean kokatuta zegoen. Egun izenak bizirik dirau ingurua izendatzeko. Belen pertsona izena Palestinako Betlehem toki izenetik sortua da.

Ahozko aldaerak: Belea (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Belen (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Belen (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Belen (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Bentatxiki etxea (des)

Desagertutako etxea.

Ahozko aldaerak: Benta txiki (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Bentaundi etxea (benta)

Bentaundi jatetxeak ehun urte baino gehiago ditu.

Aldaerak: Olarraingo benta Ahozko aldaerak: Bentaundi (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Bentaundi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Benta de Olarrain (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2)

Bereterbide baserria

Goiko gaina mendixkaren azpian kokaturiko baserria.

Aimery Picaud frantsesak idatzitako Compostelako Done Jakuera joateko ezagutzen den lehenengo gidaliburuan euskarazko estreinako hiztegia ere ematen du eta bertan ageri da “apaiza” esan nahi duen bereter hitza: “Entre los términos hoy desusados está belaterra cuya explicación es naturalmente disparatada, “sacerdote”, de origen

San Esteban

Tolosako leku izenak - 257

románico: cf. bereterra ala laicoa “clérigo o seglar”, en Leicarraga.”

Bigarren osagaia, bestalde, argia da, bide hitza.

Ahozko aldaerak: Bereterbide, Betarbi (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Bereterbide, Betarbi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Beretervide (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Beretervide (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-4 Reconocimiento de mojones entre Tolosa y la casa de Erreca 1760/09/20) Bereterbide (1776 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bereterbide (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Bereterbide (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Bereterbide edo Beterbide (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Bereterbide (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Bereterbide (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Bereterbide (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Bereterbide (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Beterbide (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Bereterbide leku izena

Bereterbide baserriaren ingurua. Ikus aurreko izena.

Dokumentazioa: Bereterbide (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 63 Libramiento por trasmochar y guiar unos robles en Olarrain a la parte de Bereterbide 1658/03/21) Bereterbide (1776 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Buenabista baserria

Bereterbide baserri inguruan kokatuta dago. Egun Buenabista bezala ezagunagoa bada ere, garai batean, Egia (hegi+a) izena izan zuen. Erdal jatorria duen izen gardena.

Aldaerak: Buenabistazarra, Egia Ahozko aldaerak: Buenabista (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Buenabista (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Eguia (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” caserío colmado de tiradores (carlistas) situados ventajosamente) Egia (1833 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal 258 - Tolosako leku izenak

San Esteban

toponimiazko materialeak”) Buenavista (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Buenavista Zarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Buenabista (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Buenabista (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Buena Vista (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Buenabistaberria (-a) baserria

Ikus Korteta izen adierakidea.

Buenabistazarra (-a) baserria

Ikus Buenabista izen adierakidea.

Egia baserria

Ikus Buenabista izen adierakidea.

Egiaberri baserria

Ikus Korteta izen adierakidea.

Enazategi leku izena

Tontorra mendiaren inguruko aurkintza. Bigarren osagaia, -tegi, argia bada ere, aurreko zatia iluna da.

Ahozko aldaerak: Enatei (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Enategi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Enategi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Enategi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) San Esteban

Tolosako leku izenak - 259

Enazategierreka erreka

Aurreko izena ikus.

Dokumentazioa: Enazategui erreca (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-4 Reconocimiento de mojones entre Tolosa y Casa de Erreca 1760/09/20)

Enazategiiturri iturria

Enazategi inguruan kokaturiko iturria, Mutitegi baserritik Urkizurako bidean. Metro gutxitara Ietaiturri izeneko beste iturri bat dago.

Ahozko aldaerak: Enatei-itturri (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Enateiiturri (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Enategi iturri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Erreka baserria

Lapatzaiturri izeneko iturria ondoan duen baserria. Izen garbia, azalpenik behar ez duena.

Ahozko aldaerak: Erreka (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Erreka (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Erreca (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Erreca (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-4 Reconocimiento de mojones entre Tolosa y la casa de Erreca 1760/09/20) Erreca (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 13 en Erreca 1771/12/24) Erreca (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería de cuyos mojones con lo concejil se trata) Erreca (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Erreca (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Erreka (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Erreka (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

260 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Errekamalda bizkarra

Erreka baserriaren eta Txoritokieta parajearen arteko bizkarrari deitzen zaio. Erreka eta malda hitzek osatzen dute toponimo hau.

Ahozko aldaerak: Errekamalda (Koldo Arzelus / Erreka)

Errobietxeberri baserria

Ikus Laskoainetxeberri izen adierakidea.

Etxeluze etxea

Araba etorbidetik Olarrain aldera goazela, Bentaundira iritsi baino lehen, ezkerraldean, Oria ibaiaren ertzean zegoen etxe luzea.

Ahozko aldaerak: Etxeluze (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Exola leku izena

Exolaiturri ondoko aurkintza. Hesola hitza exola bilakatu da bustidura medio.

Ahozko aldaerak: Exola (Koldo Arzelus / Erreka)

Exolaiturria (-a) Iturria

Errekamalda eta Txoritokieta parajeen inguruko iturria. Ikus Exola.

Ahozko aldaerak: Exola itturria (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Exola iturria (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 261

Ezeizaberri baserria

Ikus Olarrainazpikoa izen adierakidea.

Ferialekua ferialekua

Azoketarako zein leku handia eskatzen duen edozein ekintzatarako baliatu den pabiloia.Trenbidearen bestaldean kokatuta dago, Osasun Etxearen ondoan.

Ahozko aldaerak: Feriala (Koldo Arzelus / Erreka)

Gaztelumalda leku izena

Zapelazkabi eta Ibiur aurkintzetatik gertu. Latineko castellum hitzetik datorren gaztelu eta malda osagaiez eraturiko toponimoa.

Ahozko aldaerak: Gaztelumalda (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Gaztelu malda (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Gaztelumalda (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 88 ord. zenb L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gaztelumalda (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Gaztelumalda (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Goiko gaina (-a) tontorra

Bereterbide baserriaren gainaldeko mendixka.

Ahozko aldaerak: Goiko gaña (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

262 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Gorridi baserria

Irizar baserritik gertu kokatuta dago.Toponimian, oro har, gorri izenondoak “lehor” adiera izan ohi du. Kasu honetan, -di atzizkiari erantsita ageri da eta “leku lehorra” aditzera ematen du. Izen hau ingurua izendatzeko ere erabili izan da inoiz.

Ahozko aldaerak: Gorregi (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Gorregi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Gorridi (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Gorridi (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v Libramiento a unos franceses por valladares que hicieron sobre la casa de Gorridi 1659/09/24) Gorridi (1665 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 220 Libramiento por trasmochar el vivero que tiene la villa sobre la caseria de Gorridi 1665/03/31) Gorridi (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 57v Se dispone la colocacion de un mojon divisorio hacia la caseria de Gorridi 1667/02/25) Gorridi (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” caseria cuyo propietario propuso permuta de terreno a la villa) Gorridi (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Gorridi (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Gorridi (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gorridi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Gorrequi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Gorregi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Gorregi (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ibiur leku izena

Izen honen lehehengo osagaia gardena da: ibi “erreka zeharkatzeko bidea”; baina bigarrena ilunagoa da.

Itxuraz ur hitza dagoela dirudi, baina joskera arraroa denez, pentsa genezake bihur dagoela atzean.

Gaztelumalda inguruan kokatuta dago.

Ahozko aldaerak: Ibiur (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Ibiur (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Ibiur (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 263

Ietaiturri iturria

Bigarren osagaia iturri dela argia bada ere, lehen zatiak zer ezkutatzen duen ez dakigu. Mutitegi baserrian abiatzen den Urkizu alderako bidean Enazategiiturri iturria pasa eta berehala topatuko dugun iturria.

Ahozko aldaerak: Ietaiturri (Koldo Arzelus / Erreka)

Illibia (-a) baserria

Torrea baserriaren ondoan kokatuta dago. Bigarren osagaia, `ibaia zeharkatzeko lekua´ adiera duen ibi argia bada ere, toponimoaren hasierak zer ezkutatzen duen jakitea dirudiena baino zailagoa da.

Lehenengo aipuan E- agertzeak (Elivia) zailtzen du, hasierako osagaia hiri dela pentsatzea.

Ahozko aldaerak: Illibi (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Illibi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Elivia (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Illibia (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 134 administrador de la cassa de Illibia 1719/09/27) Illibia (1773 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa compró terrenos para prolongar el espolón desde la ermita de San Esteban hasta la estrada de Illibia) Ilibia (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 42.zenb. 26.or. hipotecó la caseria llamada Ilibia sita en la jurisdiccion de dicha villa de Tolosa, y dos casas en la Calle L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Illibia (1831 P. Gorosabel “Bosquejo...” el agua de la riada no sobrepujó la altura del camino real frente a la caserla de Illibia y menos el murallón de su estrada) Illibi ( 1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Illibi (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Illibi (1865 Tolosako Udal Artxiboa D-5-9-1 3 puntos mas ventajosos de esta Villa para la edificación de tejabanas que alberguen a las personas que se dedican al lavado de ropa blanca) Illibi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Illibi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Illibi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Illibia (Ilibia) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

264 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Irizar baserria

Gorridi baserritik gertu dago. Izen garbi eta arrunta gurean, hiri hitzaz eta zahar izenondoaz osatua. Hala ere, gogoan izan, etxe izenez ari garenean, hiri hitzak ez duela “etxe multzo” adiera, etxea baizik. Deitura ezaguna, bestalde.

Ahozko aldaerak: Irizar (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Irizar (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Irizar Irizar Irizar Irizar Irizar Irizar Irizar Irizar

(1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

(1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Karobi karobia

Garai batean karobi izandako aurkintza hau Erreka baserriaren inguruan dago.

Ahozko aldaerak: Karobi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Karobi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Karobita karobia

Karobi aurkintzaren ondoko antzinako karobia. Ez dago lekukorik, baina izena karobieta dela pentsatu behar dugu.

Ahozko aldaerak: Karobita (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Karobita (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 265

Kaxkardi lur saila

Lapatza parajetik gertu dagoen aurkintza dugu honakoa. Itxuraz izen berri honen osagaiak kaskar, bustidura medio, kaxkar, eta –di atzizkia dira.

Ahozko aldaerak: Kaxkardi (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Kaxkardi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Korteta baserria (des)

Desagertutako baserri honek Egiaberri eta Buenabistaberria deiturak ere izan ditu. Gaztelaniazko “sel” edo “cuadra” adiera duen korta hitzari –eta atzizkia erantsita sorturiko baserri izena. Asko dira korta osagaia tartean duten toponimoak: Kortaberria, Kortabitarte, Kortazar, Agirregomezkorta…

Aldaerak: Egiaberri, Buenabistaberria Ahozko aldaerak: Korteta (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Korteta (A. Muñagorri) Dokumentazioa: Buenavista Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Egiaberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Korteta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Korteta (desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Lapatzaiturri iturria

Erreka baserri aldeko iturria. Agian, lapatz, landare izena, eta iturri osagaiez eratua.

Ahozko aldaerak: Lapatzaitturri (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Lapatza iturria (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

266 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Laskoain baserria

Gaur egun Laskoainetxeberri dagoen lekutik oso gertu zegoen baserri hau erre egin zen.

Dokumentazioa: Lascoáin (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Laskoain (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

Laskoainetxeberri baserria

Luzuriaga baserriaren ondoan kokatuta dago. Izenaren osagaiak begibistakoak dira, Laskoain eta etxeberri. Ikus Tolosa herri barruko atalean Laskoain sarreran esaten dena.

Aldaerak: Errobietxeberri Ahozko aldaerak: Laskurain-etxeberri (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Errobietxeberri (Joxe Angel Olariaga / Monteskuetxiki) Dokumentazioa: Lascurain-Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Arrobi Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Laskurain-Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Errobietxeberri (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Laskurainetxeberri (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Laskurain-Etxeberri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Lazaraingo torrea dorretxea (baserria)

Ikus Torrea izen adierakidea.

Legiñenaiturri iturria

San Zipirio ermita aldeko iturria, Oaskaerreka ondoan.Toponimo honen osagaiak argiak dira, iturri eta Legiñena deitura.

Ahozko aldaerak: Legiñena itturri (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Legiñenaiturri (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Legiñena iturri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 267

Lizardiren monumentua monumentu eskultorikoa

Mutitegi aldeko muinoan kokatuta dagoen Lizardiren omenezko monumentua. Ikus Tolosa herri barruko atalean Lizardi plaza sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Lizardin monumentua (Arzelus, M. K. / Erreka 1943)

Lizarraketa erreka eta leku izena

Artzaimalda inguruko erreka eta leku izena. Izenaren osagiak badirudi lizar (Fraxinus sp.) eta erreka direla, amaieran –eta atzizkia duela.

Ahozko aldaerak: Lixarreketa (Koldo Arzelus / Erreka), Lixarraketa (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Lixarreta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Lizarreta leku izena

Argaia baserri aldeko aurkintza. Lizar (Fraxinus sp.) hitzari –eta atzizki ezaguna gaineratuta sorturiko toponimoa dugu. Ohikoak dira Euskal Herrian lizar osagaiarekin eratutako leku izenak.

Ahozko aldaerak: Lizarreta (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Lizarreta (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Luzuriaga baserria

Laskoainetxeberri baserriaren ondoan kokatuta dago.

Toponimo honetan –aga amaiera argia da, eta badirudi aurretik luze eta (h)iri hitzaren aldaera den uri osagaiak dituela. Arruntak dira gurean –uri osagaiaz amaitzen diren toponimoak: Basauri, Beteluri, Ibarruri, Larrauri… Ezaguna denez, Luzuriaga Arabako herria da.

Ahozko aldaera gehienek bustidura daramate: Luzuriaga > Luxuriaga, Luxuria.

268 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Ahozko aldaerak: Luxuria, Luzuriaga (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Luxuriaga (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Luzuriaga (1768 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 42.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Luzuriaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Luzuriaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Luzuriaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Luzuriaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Luzuriaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Luzuriaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Luzuriaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Luzuriaga (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Luzuriagako borda borda

Artzaimalda inguruko borda. Ikus Luzuriaga.

Ahozko aldaerak: Luxuriako borda (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Luxuriagako borda (Koldo Arzelus / Erreka)

Luzuriagako erreka erreka

Ikus aurrekoak.

Ahozko aldaerak: Luxuriako erreka (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Malaka baserria

Txoritokieta inguruko baserria. –ene(a) amaieradun formen eta –ene(a) gabeen alternantzia ez da harritzekoa.

Ahozko aldaerak: Malaka (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Malaka (Koldo Arzelus / Erreka), Malaka (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Malacanea (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 269

Malacanea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Malaka edo Malakaenea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Malakanea (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Malaa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Malaka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Malaka edo Malakaenea (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Málaga (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Malaka (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa” 1990) Malaka (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Muelasanjuan leku izena (monolitoa)

Ikus Sansonarria izen adierakidea.

Muelasanson leku izena (monolitoa)

Ikus Sansonarria izen adierakidea.

Mutitegi baserria

Tontorra mendi aldean kokatuta dagoen baserria.

Ahozko aldaerak: Muttitegi (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Muttitei (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Mititegui (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Mutitegui (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 95 se declara quede sin efecto la permuta de tierras junto a la caseria de Mutitegui I 1667/10/16) Mutitegui (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 416v inquilino de la casa de Mutitegui 1706/05/09) Mutitegi (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-4 Reconocimiento de mojones entre Tolosa y la casa de Erreca 1760/09/20) Mutitegui (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332v 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 14 en Mutitegui 1771/12/24) Mutitegi (Muttittegi) (1799 Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa 103 Se nombró comisionado que interviniese en hacer demarcación y fijación de mojones divisorios de lo concejil y pertenecidos de la casería de Mutitegui y de otras L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) 270 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Mutitegui (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Mutitegi (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Mutitegi edo Mutitegierdikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak” ) Mutitegi (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Mutitegui (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Mutitegi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Mutitegi (Muttittegi) (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Mutitagui (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Mutitegi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Mutitegitontorra tontorra

Ikus Tontorra izen adierakidea.

Olarrain auzoa (entitate ez ofiziala)

Hirigunetik bi kilometroetara dagoen auzoa, errepide nagusitik Azpeitirako bidegurutzean.Trenbide eta Oria ibaiaren artean, ehun urte baino gehiago dituen Bentaundi jatetxe ezaguna dugu. Baliteke izenaren osagaiak “borda” adiera duen ola eta arrain hitza izatea.

Olarraingo taldeak hainbat bandera eta garaikur lortu ditu bere ibilbidean zehar. Lehen postua lortu zuten urte batean, Frente de Juventudes-ekoek Coruñako badian ospatutako Espainiako txapelketan parte hartzeko gonbita egin zieten.

1960ko ekainaren 7an bertan hil zuten Txabi Etxebarrieta Ortiz ETA-kidea, erakunde honetako lehenengo hildakoa. Bere omenez grabatu zuen erbestean Imanol Larzabal kantariak Orain borrokarenean (1972) bere lehenengo diska zeinetan kantu hau agertzen zen: Lehengo batean, kalearen erdian Bentaundi erdian Xabier anaia hil zuten Oteizaren eskultura ere bertan dago.

Ahozko aldaerak: Olarrain (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Olarrain (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Olarrayn (1556 Tolosako Udal ArtxiboaA-1-1 79 las calçadas que estan hechas desde Olarrayn azia Albiztur 1556/03/04) Olarrain (1751 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa ejecutó esta calzada adquiriendo al efecto porcion de terreno de propiedad particular)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 271

Olarrain (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partido de Belauriote y Hernio ) Olarrain (1820 P. Gorosabel “Bosquejo...” Hacia este año se construyó una fabrica de cobre en Olarrain) Olarrain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Pasaremos a unos 300 metros al S.O. de la cumbre de Miraleku o Marrubitako gaña siguiendo el lindero a continuación el borde del camino carretil que procedente de Olarrain e Isastegui se dirige a aldaba Zarra)

Olarrain baserria

Ikus Olarraingoikoa izen adierakidea.

Olarrainazpikoa (-a) baserria

Olarraingoikoa baserriaren azpialdean kokatuta dago, Bentaundi jatetxearen ondoan. Ezeizaberri deitura ere izan du inoiz.

Aldaerak: Ezeizaberri Ahozko aldaerak: Olarrain azpikoa, Ezeizaberri (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Olarrain Azpicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Ezeizaberri (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Olarrainberri baserria

Olarrain aldeko baserria. Kasu honetan jatorrizko izenari berri adjektiboa erantsita sorturiko izena dugu, Olarrainetxeberria bezala ere dokumentatzen dena.

Aldaerak: Olarrainetxeberria Ahozko aldaerak: Olarrain berri (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Olarrain berri (A. Muñagorri), Olarrain berri (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916) Dokumentazioa: Olarrain-Echeverria (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” caserio colmado de tiradores (carlistas) situados ventajosamente)

272 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Olarrain Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Olarrain Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Olarrainberria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Olarrain Berri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Olarrainberria (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Olarrainetxeberria (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Olarrain Berri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Olarrainetxeberria (-a) baserria

Ikus Olarrainberri izen adierakidea.

Olarraingaraikoa (-a) baserria

Ikus Olarraingoikoa izen adierakidea.

Olarraingo benta etxea

Ikus Bentaundi izen adierakidea.

Olarraingoikoa (-a) baserria

Olarrainazpikoa baserriaren goialdean kokaturiko baserria. Izenaren osagaiak argiak dira, Olarrain, goiko eta artikulua.

Aldaerak: Olarrain, Olarraingaraikoa Ahozko aldaerak: Olarrain goikua (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Olarrain goikoa (A. Muñagorri), Olarrain goikoa (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916), Olarrain goikoa (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Olarrain Garaicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Olarrain Garaicoa (1799 P. Gorosabel “Bosquejo...” se nombró comisionado para que interviniera en hacer demarcación y fijación de mojones divisorios de lo concejil y pertenecidos del caserio Olarrain garaicoa y otros)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 273

Olarráin Garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Olarrain Garaicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Olarraingoikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Olarrain (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.18891889/10/20) Olarrain (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Olarrain Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Olarrain Gaikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Olarrain (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Ospeleko malda bizkarra

Arruntak dira ospela eta eguzkitza hitzak tartean dituzten toponimoak. Gure kasuan, ospela “eguzkiari begira ez dagoen lur saila” hitzari –ko atzizkia eta malda gaineratu zaizkio.

Ahozko aldaerak: Ospeleko malda (Arzelus, M. K. / Erreka 1943)

Otazun hegia

Lizardiren monumentuaren inguruko hegia. Izenaren osagaiak ote zuhaixka eta -zu ugaritasun atzizkia direla pentsa liteke.

Ahozko aldaerak: Otazun (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Otazun (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Otazu (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Otazun (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Otazu (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Pagoeta lur saila

Ibiur aldeko aurkintza. Nonahi aurki daiteken toponimoa, pago hitzari, konposatuetan paga-, -eta atzizkia erantsita sorturikoa.

Ahozko aldaerak: Pagota (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Pagota (Koldo Arzelus / Erreka)

274 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Dokumentazioa: Pagueta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pagota (Pagoeta) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pagota (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Pikoaga baserria

Mutitegi baserri aldean kokatuta dago. Izenaren osagaiak piku eta –aga atzizkia dira. Beste hainbatetan bezala, -aga amaieradun formak atzizkirik gabe ere ager litezke, -aga > -aa -> -a. Kontuan izan behar dugu -aga atzizkiak toponimo batez ari garela baino ez duela adierazten.

Ahozko aldaerak: Pikua (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Pikuaga (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Pikoaga (Koldo Arzelus / Erreka), Pikoa (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Picoaga (1611 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería cuyos pertenecidos confinaban con concejiles) Picoaga (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Picoaga (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332v 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 8 en Picoaga 1771/12/24) Pikoaga (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 104.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Picoaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Pìcoaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Pikoaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Pikoaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Pikoaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Pikoaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

San Esteban auzoa Ikus kapitulu honen hasierako azalpena.

San Esteban ermita ermita (des)

San Frantzisko pasealekua eta Pedro Tolosa pasealekua batzen diren lekutik oso hurbil kokatuta zegoen, Luminia enpresa egon zen lekuan, hain juxtu.

San Esteban

Tolosako leku izenak - 275

1350. urtean dokumentatzen da estreinakoz eta garai hartan udalaren izenean alkatea eta elizarenean bikarioa ziren bertako jabeak. 1540an done Eztebe eta Arrosario Andre Mariari eskainitako aldare bana zuen, zilarrezko gurutzeaz gain. Hiru ziren ermita zaintzen zuten serorak eta urteko jaiegun guztietan meza ospatzen zen. Katalina Bereterbide serorak 1603an egindako testamentuan Magdalena Arizmendi ilobaren eta Maria Miranda seroraren artean banatu zituen bere ondasunak. 1693an, Juan Bautista Irazusta ermitau presbiteroa hiltzean, Juana Sorarrain izendatu zuten serora eta 1712an Maria Josepha Olloki. Joseph Pagola ermitauak lekukoa hartu zion Maria Josephari 1749an eta Joseph hiltzean Domenja Ezeiza alargunak ordezkatu zion.

Badakigu erretaula pintatu eta urreztatu egin zutela 1619an, eta obra dezente egin ostean, 1798an bedeinkatu zen. “Ehun Milen” Inbasio garaian, aleak eta bazka gordetzeko zein abere-ukuilu gisara erabili zuen ermita hau frantses armadako zalditeriak.Tenplua berreraiki eta 1823an bedeinkatu zen bigarren aldiz. Eliz-ondasunen desamortizazio-politikaren ildotik Francisco Zalakain tolosarrak erosi egin zuen 1865. urtean. Honek konponketa batzuk egin eta kulturako ireki zen.

Ermitaren lurretan Sabino Irazusta eta Ramon Seséren lantokia handitzeak tenpluaren lekualdaketa ekarri zuen eta metro batzuetara eraikitako ermita berria San Estebani eskainitako bedeinkatzeko eskaera 1895. urtean egin zen.

1918an San Esteban ermita eta inguruak Limousin enpresaren eskuetara igaro ziren. XIII.mendeko erromaniko-gotiko bitarteko portada berezia 1921ean Andre Maria elizara eraman eta bertako koruaren azpian berrosatu zuten. Gipuzkoa osoan gisa honetako portada gutxi aurki daitezke. Azkenik ermita 1950eko hamarkadan bota zuten betiko.

1995. urtean, ermita egon zen orubean etxebizitzak eraiki nahi zituztenez, indusketa-proiektu bat bideratu zuen Aranzadi Zientzi Elkarteak, Juantxo Agirre Mauleonen gidaritzapean. Haur eta helduen giza-hondakinez gain industria-epipaleolitikoaren lekukoak eta K.a. 7000 urte inguruko zenbait silex agertu ziren. Bestalde, ermitaren hormen hondakinak X eta XI. mende hasierakotzat jo zirenez, ermita hau Tolosako kristautasunaren lekukorik zaharrena dela esan daiteke 80ko hamarkada hasiera arte abuztuaren 2an auzoan festak ospatzen ziren, Santuaren jaieguna zela eta.

Fededunak aho-arazoak uxatzeko inguratzen ziren ermita honetara.

Dokumentazioa: San Esteban (P. Gorosabel “Bosquejo...” No he hallado noticias que aclaren cuándo y cómo adquirió la villa la iglesia de San Esteban) San Esteban (1382 P. Gorosabel “Bosquejo...” Según unos, hizo su unión a la matriz el año 1382) San Esteban (1411 P. Gorosabel “Bosquejo...” Pero esta unión se consumó mediante escritura otorgada entre la villa y clero de Santa Maria el 14.XI.1411) San Esteban (1600-1699 P. Gorosabel “Bosquejo...” Hasta fines de este siglo, por lo menos, se celebró misa en esta ermita todos los días festivos) San Esteban (1683 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se otorgó escritura de concordia entre la villa de Tolosa y su cabildo eclesiástico, sobre ésta y otras ermitas propiedad de la villa 1683/09/04) San Esteban (1751 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa ejecutó en esta basilica varias obras de consideración, señaladamente la casa destinada para habitación de la serora) San Esteban (1773 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa decretó la adquisición de terreno para prolongar el espolón desde la ermita de San Esteban hasta la estrada de Illibia) San Esteban (1784 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa, conforme en un principio a que el nuevo camino real, proyectado pará Navarra, pasase por Berástegui y Elduayen, se retiró luego de tal plan, conviniendo que se hiciese por Lizarza, con tal que empalmase con el de Castilla junto a la ermita de San Fsteban)

276 - Tolosako leku izenak

San Esteban

San Esteban (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” los habitantes de Tolosa, atacada por los carlistas, apenas podían pasar desde la ermita de San Esteban, sin exponerse a ser cogidos y fusilados) San Esteban (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de la hermita de San Esteban al Portal de Castilla) San Esteban (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) San Esteban (1870 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-10 en el trayecto comprendido entre la ermita de San Esteban y el punto denominado Montevideo 1870/05/24) San Esteban (1891 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-7 comprendido entre la ermita de San Esteban y el Portal de Castilla 1891/05/27) San Esteban (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la hermita de San Esteban al Portal de Castilla 1900/09/22)

San Joan kalea kalea

Soldadu kalearekiko zut dagoen kale hau San Frantzisko komentuaren atzealdetik igarotzen da San Esteban auzora iritsi arte. Kalearen lehen zatia 1848an egin zuten, frantziskotarrek saldutako ortu-lurrez baliatuz.

Santu izenaren ildotik esan beharra dago Done Joan Bataiatzailea Tolosako zaindari edo patroi izan dela mendetan.

1896an erabaki zuen Udalak kale honi San Joan kalea izendapena ematea.

Udalak babesturiko euskalduntze egitasmo batean, bestalde, Patricio Orkaiztegi hizkuntzalariak eta Emeterio Arrese poetak, Patroi Kalea deitura proposatu zuten.

Ahozko aldaerak: San Juan (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Calle de San Juan (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Patroi Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

San Zipirio ermita ermita

Aurri egoeran dagoen ermita hau Malaka baserriaren gainaldean kokatuta zegoen, Urkizuko done Petri elizara doan mendibidean. Antzina,Tolosatik Bizkaira joateko berezko bidea baseliza honetatik igarotzen zen, Berrano eta Malaka baserriak igaro, Urkizura iritsi eta Bidania aldera zihoala. Izen berbera duen iturria dago ondoan.

Diotenez, 1678ko irailaren 26an, done Zipirio egunean, izandako uholdea dela eta sortu zen izen bereko ermita hau, santu honi eskerrak eman nahian.

Ahozko aldaerak: San Zipriano (ruinas) (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), San Zipiriyo (ruinas) (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Zipirio (ruinas) (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), San Zipiyo (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: San Cipriano (1680 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Ayuntamiento de Tolosa decretó la construcción de esta ermita 1680/10/05)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 277

San Cipriano (1682 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue construida, al contacto del camino que de esta villa se dirige al barrio de Urquizu con la advocación de San Cipriano, la cual desde hace muchos años se halla quemada, sin que de ella se conserven más que unas paredes deterioradas. Tuvo su casa habitación para el cuidador) San Ciprian (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 463 Libramiento por romper la peña de la ermita que la villa hace al glorioso San Ciprian 1682/09/29) San Ciprián (1704 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 283 que esta dicha villa a sus espenssas en su jurisdiccion havia fabricado la hermita de San Ciprián 1704/11/11) San Ziprian (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 97v Libramiento a Martin Zeberio y consortes por cuidar un vivero en el camino de la hermitta de San Ziprian en el parttido de Aldaun 1719/06/11) San Ziprian (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 110 en el camino de la hermitta de San Ziprian 1719/07/29)

Sansonarria (-a) leku izena (monolitoa)

Arana baserriaren azpian dagoen monolitoa. Kondairak dioenez Izaskundik bota omen zuen harria Sansonek.

Aldaerak: Muelasanson, Muelasanjuan Ahozko aldaerak: Sansonarria (J.I.Elosegi), Muela Sanjuan (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Muela Sanson (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Sorotxiki leku izena

Toponimo gardena, azalpen handiegirik behar ez duena.

Ahozko aldaerak: Sorotxiki (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Sorotxiki (Tolosa, J. M. / Berrano 1931), Sorotxiki (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Sorotxiki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

278 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Tontorra tontorra

Mutitegi baserri gainaldeko mendixka. Izen argia, zalantzarik gabe. Ahozko lekukoetan bustidura nabarmentzen da: Tontor > Ttonttor; Mutitegitontorra > Muttetteittonttorra.

Aldaerak: Mutitegitontorra Ahozko aldaerak: Ttonttorra (Arzelus, M. K. / Erreka 1943),Ttonttorra (Koldo Arzelus / Erreka), Muttetteittonttorra (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Tontorra (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Torrea (-a) dorretxea (baserria)

Illibia baserriaren ondoan kokatuta dago. Egungo eraikinaren etxaurrean antzina hemen kokatuta egon zen Torrezarra-ren oroitarri zizelkatua irakur daiteke, leinuaren ikurritza duela: NON ITUR AD ASTRA DELICIS (“Bide errazatik ez da loriara heltzen”).

Honen ondoan harrizko beste inskripzio bat dago eta honela dio: “Alberto Pérez de Réxil, fue Capitán de Tolosa en la conquista de Navarra en el año 1512 y en la quema de la armada de Francia en 1525 y en otra jornada y el rey D. Fernando le dio 15.000 maravedíes de renta.Y también antes, en las guerras de Nápoles, fue malherido en una pierna y Juan Pérez de Eleizalde, su nieto, puso esta memoria en el año 1619.”

Litekeena da aipatu soldaduaren ondasunetako bat Torrezarra izatea.

Ahoz, bustidura medio, Torrea > Ttorre/Txorre bilakatu da.

Aldaerak: Lazaraingo torrea Ahozko aldaerak: Ttorre (Tolosa, J. M. / Berrano 1931),Txorre (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Torrea (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 285v por ocupacion de la su cassa de Torrea 1672/09/28) Lasarain,Torre de (1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Torrea (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Torre (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Torrea (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Torrea (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Torrea (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Torrea (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 279

Torreko erreka erreka

Torrea baserri aldeko erreka.

Ahozko aldaerak: Ttorreko erreka (Tolosa, J. M. / Berrano 1931)

Torretxiki baserria

Torrea baserri ondoan kokatuta dago.

Ahozko aldaerak: Torretxiki (Koldo Arzelus / Erreka)

Txoritokieta leku izena

Martintxiki baserri inguruko aurkintza. Izenaren osagaiak txori eta toki dira, -eta atzizkiaz horniturik.

Aldaerak: Txoritokietako paradak Ahozko aldaerak: Txoritokita (Koldo Arzelus / Erreka),Txoritokietako paradak (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Choritoqui (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Choritoquieta (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” un batallón (carlista) bajó por Urquizu hacia Choritoquieta) Txoritokieta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Txoritokieta tontorra

Ikus aurreko sarrera.

Ahozko aldaerak: Txoritokieta (Tolosa, J. M. / Berrano 1931) Dokumentazioa: Choriteguieta (1834 Plano del recinto de la villa de Tolosa. Servicio histórico militar. Montaña de Choriteguieta 1834/04/04)

280 - Tolosako leku izenak

San Esteban

Txoritokietako paradak leku izena

Ikus Txoritokieta izen adierakidea.

Zapelazkabi iradia

Gaztelumalda aldeko iradi eta harkaitza. Izenaren osagaiak zapelatz izeneko hegazti harraparia, Buteo buteo, eta kabi dira.

Ahozko aldaerak: Zapelazkabi (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Zapelazkabi (Koldo Arzelus / Erreka) Dokumentazioa: Zapelatz Kabi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Zipirioerreka erreka

San Zipirio ermita aldeko erreka.

Ahozko aldaerak: Zipirioko erreka (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Zipirioko erreka (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: San Cipriango erreca (1847 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” ) Cipirio-Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Zipirioerreka (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zuberoa auzunea

San Joan kalearen eskuinaldean dagoen auzunea, trenbidearen tunela igaro eta berehala. Zuberoa ekialdean dagoen Euskal Herriko probintzia da, hiriburua Maule duena.

Ahozko aldaerak: Zuberoa (José León Egiguren 1942)

San Esteban

Tolosako leku izenak - 281

282 - Tolosako leku izenak

San Esteban

TOLOSA HERRIA Tolosak bere hiriguneaz gain, bi enklabe berezi ditu. Bata, txikia eta nagusiari itsatsita dagoena, Belauriate (0,2 km2), eta bestea, handixeagoa eta irla moduan ageri zaiguna, Bedaio (12km2,Tolosa osoaren herena).

Tolosako herriguneak inguruko herriok ditu mugakide: Albiztur, Alkiza, Hernialde, Anoeta, Irura,Villabona, Berastegi eta Ibarra. Bedaiok, berriz, Gipuzkoako Altzo, Lizartza, Gaztelu, Orexa, Amezketa eta Alegia, Nafarroako Araitz (Azkaratere) eta Enirio-Aralar Mankomunitatea. Aralarko gailur bat ukitzen du, Artubiga単a (1.247 metroko altueran), hain justu. Beraz, denera, 18 udal eremu eta Aralarko Mankomunitatea ditu mugakide.

Guztira 37,9 kilometro koadro ditu, eta Tolosaldea deritzan eskualdeko gune eta ardatz da, bere kokaleku geografikoaren eta historiaren eraginez. Industriaren alorrean garrantzi handia hartu badu ere, bereziki papergintzan, Erdi Aroko Alde Zaharraren lekukotzak ere gorde ditu.

Jaiek, bereziki inauteriek, gastronomiak (Tolosako babarrunak edo teilak eta zigarrotxoak) eta kultur jarduerek toki erakargarri bilakatzen dute, ezbairik gabe.

Historiari dagokionez eta izenaren inguruan, esan beharra dago Frantzian ere badela izen bereko hiria (Toulouse). Badirudi handik etorritako frankoek eman ziotela izena Gipuzkoako eremu honi, ezagutu berri diren historia ikerketen arabera.

Aurretik herria bertan bazegoen ere, 1256ko irailaren 13an, Alfontso X.a Jakintsuak emandako hirigutunaren bidez, hiribildu bihurtu eta aurrerantzean erakunde gisa garatzen hasi zen. Besteak beste, harresia eraiki behar izan zuten, hain zuzen, gaurko Alde Zaharra den eremua inguratzen zuena, bost ate zituena.

1374. eta 1392. urteen artean, babesa bilatu nahian edo,Tolosari atxiki zitzaizkion inguruko 25 herri, gizartean egoera ezegonkorra baitzen. Batasun honek 1615. urtera arte iraun zuen, herri batzuek independentzia lortu baitzuten, Felipe III.aren diru-kutxen behar ekonomikoaren ondorioz. Berrobi, Gaztelu, Leaburu eta Irurak beranduago lortu zuten, eta azkenak Belauntza, Hernialde eta Ibarra izan ziren.

1802an apurtu zuten Tolosarekiko lotura.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 283

Hiribildu osoa suntsitu zuen 1503ko sutea aipagarria da, baita XVII, XVIII eta XIX. mendeetako uholdeak ere. 1854an, bereziki, jende asko hil zen kolera izurriteak jota.

Nolanahi dela ere, XIX. mendeko gertaera garrantzitsuena karlistadak izan ziren.Tolosa 1844an Gipuzkoako hiriburu izendatu bazuten ere, Donostiak hartu zion lekukotza 1854an. Papergintzak ere garai honetan hartu zuen indarra, eta 1858an iritsi zen trenbidea Tolosara. Hiriburutza galtzeak kalte handia eragin zion, eta 1900. urterako, beherakada handi samarra gertatu zen biztanlerian.

XIX. mende amaieran, estreinako langile mugimenduak sortu ziren Gipuzkoan, eta industria alorra bizkorrarazi zuten.

Errepublika osteko lehen hauteskundeen ondoren, abertzaleek lortu zuten gehiengoa.

1936ko abuztuaren 11n, berriz,Tolosa frankistek menderatu zuten.

Herriko jaien haritik, bestalde, ekainaren 23, 24 eta 25ean ospatzen dira zaindariaren jaiak eta herri tradizio handikoak dira, halaber, inauteriak.

Ahozko aldaerak: Tolosa (Saralegi, R. / Iturralde 1921),Tolosa (Arzelus, M. K. / Erreka 1943),Tolosa (Tolosa, J. M. / Berrano 1931),Tolosa (Etxeberria, A. / Irura 1907) Dokumentazioa: Tolosa (1256 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Alfonso X de Castilla concede a la puebla de Tolosa el fuero de Vitoria 1256/09/13) Tolosa (1259 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Alfonso X de Castilla concede a Tolosa la exención del portazgo en todo el reino, salvo en Toledo, Sevilla y Murcia 1259/05/28) Tolossa (1282 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Sancho, infante de Castilla y heredero de AlfonsoX, confirma a Tolosa todos sus fueros, usos, costumbres, libertades, franquezas y privilegios reales 1282/04/28) Tolosa (1282 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa fue quemada en su mayor parte por incendio casual ) Tolosa (1290 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Sancho IV de Castilla hace merced a Tolosa de la exencion de fonsadera y demas pechos para sus hijosdalgo 1290/04/20) Tolosa (1322 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Alfonso XI de Castilla concede a Tolosa franqueza para una aceña (molino) en la cerca (muralla) de la villa 1322/06/15) Tolosa (1329 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa El concejo de Tolosa regula la comercializacion de sidra y vino, asi como el ejercicio de los oficios, protegiendo en ambos casos los intereses de sus vecinos y moradores 1329/07/20) Tolosa (1330 Colección de documentos medievales de las villas guipuzcoanas Alfonso XI ordena al concejo de Tolosa respete la escritura de convenio sobre la utilización de molinos suscrita con el monasterio de San Bartolomé del Camino 1330/06/15) Tolosa (1475 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa La universidad y tierra de Andoain se avecinda con la villa de Tolosa 1475/01/30) Tolosa (1498 Colección diplomática del Archivo Municipal de Tolosa Los Reyes Catolicos confirman las sentencias pronunciadas por la Audiencia Real de Valladolid en el pleito mantenido por Tolosa, por una parte, y Berastegui, Elduayen y los dueños de las ferrerias de Leizaran, por otra, relativa al paso de Belauriate 1498/02/22) Tolosa, villa de (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Tolosa (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)) Tolosa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

284 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Alberto Perez Rexil kalea kalea

Belate pasealekuareriko zut dagoen kalea.

70eko hamarkadan etxebizitzak egiteko hizpide dugun kapitainaren ustezko jaiotetxea bota egin zuten eta hortik datorkio kaleari izena.

Alberto Pérez Réxil kapitainak Tolosa eta eskualdeko hainbat eta hainbat gizon bidali zituen Baztan aldeko Belate mendietara Albreten gerrari nafar eta frantsesen aurka borroka egiteko. Garaipena gipuzkoarrek lortu zutenez, Fernando Katolikoak 15.000 marabediko biziarteko errenta eman zion ordainsari gisa aipatu kapitainari.

1525. urtean frantses armadaren erreketan eta Napolesko guduetan ere parte hartu zuen.

Dokumentazioa: Calle de Alberto Pérez de Réxil (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Alberto P. Rexilen Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Alliri pasealekua pasealekua Geltoki inguruko pasealeku honek San Esteban auzoan zegoen baserri bati zor dio bere izena. Ikus aipatu auzoko Alliri baserriaren sarreran esandakoa.

Alondegia (-a) etxea eta plaza

Badirudi hiriko asteroko estreinako azoka lekua Andia dorreari itsatsita zegoela, eta toki berean beranduxeago eraikitako etxea, azokezarra, hots, “alhondiga vieja” bezala ezagutzen zela. 1665. urtean, ordea, egun Berdura plaza dagoen lekuan, erretako etxe batzuen orubeak erosi zituen herriak eta bertan egin zen alondegi berria. Behin baino gehiagotan konpondutako eraikin honek 1843rarte iraun zuen zutik eta Armeria etxea izan zen ondorengo kokalekua. XIX. mende bukaeran San Frantzisko elizaren atzealdean prestatu zen alondegia.

Egun tolosar guztiok ezagutzen dugun Zerkausian egiten da azoka larunbatero. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Alondiga (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 219 Obras de carpinteria da las casas nuebas del Conzejo y Alondiga de esta villa han hecho ya el corte y desbasto de todos los arboles que son nezesarios para dicha obra en los montes de Aldaua, Auzate, Eula, Oasca y Yguerondo 1671/04/23) Alondiga (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 297v Libramiento a Bartolome Munita por cal para la Alhondiga 1673/01/18) Alondiga (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 299v Se trata de facilitar medios para la conclusion de la casa Concejil y Alhondiga 1673/04/06) Alondiga (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 300 Libramiento a Juanes Igerabide para parte de obras de la Alhondiga 1673/04/06) Alhondiga (1719 P. Gorosabel “Bosquejo...” se dio mayor extensión a la plazuela de la Alhóndiga) Alondiga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 153 para la estension de la plazuela de la Alhondiga 1719/10/21) Alondiga (Alondegi) (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib.11.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 285

Amarrandegi etxea

Andre Maria elizaren ondoan zegoen biltoki hau 1951ko azaroaren 30ean erre egin zen. Hitz jator honek hamarrenak (diezmoak) ematen ziren lekua adierazten du eta horretaz gainera, antzinako lan eta otoitz kofradien biltoki zen. Berreraiki, eta XX. mende bukaeran desegin zen.

Dokumentazioa: Amarrandegui (1872 Tolosako Udal Artxiboa A-1-155 139 Se acuerda abrir una comunicación del actual cuerpo de la alhondiga al almacen de vinos, pasando por las antiguas carnicerías, llevando los efectos de estas al Amarrandegui 1872/10/15)

Andia dorrea dorretxea

Gaztelak Gipuzkoa bereganatu zuen garaian, 1200ean, bada jada Andia dorre honen aipamenik.

Domenjon Gonzalez Andia jaunaren jaiotetxea izandakoa Kale Nagusiko 17 zenbakian kokatuta dago.

Egungo eraikineko teilatu-hegalean Erdi Aroko bost gargola eta aurrealdean harrizko armarria atzeman daitezke. 1503ko suteak, dorrearen lau hormak izan ezik, beste guztia hondatu zuen eta Anton Gonzalez Andiak berreraiki egin zuen. Plaza Zaharreko etxea eraiki zuten arte (1657-1672), Udalaren lehen egoitza ere izan zen.

XIX. mende bukaeran Bustamante ostatua, eta geroago, Cielo Grande hotela egon ziren etxe honetan.

Dokumentazioa: Andia (P. Gorosabel “Bosquejo...” fue casa concejil destinada para reuniones del Ayuntamiento) Andia (1463 P. Gorosabel “Bosquejo...” no falta quien diga que el asesinato del judío Gaon, de la sinagoga de Vitoria, recaudador de alcabalas y derechos reales, ocurriese en la Torre de Andia) Andia (1501 P. Gorosabel “Bosquejo...” En el incendio que sufrió la villa se quemó esta torre sin que hubiesen quedado más que las cuatro paredes. Habiéndola reedificado Anton Gonzalez de Andia y su hijo, la vendieron al concejo de esta villa, seguramente sin facultad real. Siguieron largos y costosísimos pleitos, quedando al final la villa desposeída de este edificio) Andia (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Andia (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” En la riada de este dia, se formó como un lago donde está la casa torre de Domenjon Gonzalez de Andia 1678/09/26) Andía,Torre de (1862 P. Gorosabel “Diccionario Históricogeográfico de Guipuzcoa”) Andia (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

286 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Andia kalea kalea

Rondilla kalearekiko zut dago eta Euskal Herria plazako irteeretako bat da. Andia kalea izendapena 1851n jaso zuen kalea urbanizatzearekin batera.

XV. mendean Ingalaterrako Eduardo IV.aren defentsan, Domenjon Gonzalez Andia gipuzkoarren koronela izan zen Frantziako Luis XI.aren aurka. Gipuzkoa eta Ingalaterrako koroaren artean hitzartutako bake eta merkataritza itunean parte hartu, eta Erresuma Batuaren eta euskal portuen arteko itsasgarraioa sustatzea lortu zuen.

Hau gutxi balitz, Gipuzkoako Batzar Nagusietako eskribau zela, zerga- eta aduana-salbuespena eskuratu zituen. Baita Gipuzkoako eskumena zen ‘Sacas’-ko alkatetza ere, gure arbasoen diru-sarrera handitzea lortuz.

M. Zirikiain Gaiztarro idazle jantziaren ustez, Gipuzkoako barne historiaren alorrean lanik gehien egin zuenetariko bat izan zen.

Donostian ere bada bere omenezko kalea.

Dokumentazioa: Andia (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...de la villa de Tolosa” 1853 Se denominó asi esta calle, en honor al ilustre hijo de esta Villa, Domenjón Gonzalez de Andia (304).)

Andre Maria eliza eliza

Izen bereko plazan kokatuta dagoen eliza hau herriko zaharrenetako bat dugu. 1501ean erre egin zela dirudi eta egun ezagutzen duguna 1549-1644 urte bitartean eraikitakoa da. 1762tik 1764ra kanpaihorma eta alboetako hiru dorreak egin zituzten. Eliz ataria, berriz, 1778an amaitu zuten eta XIX. mendeko lehen laurdenean zenbait obra burutu ziren elizaren barnean. Estilo gotikoa oinarrian duela, alboetako dorreetan barroko kutsua eta atarian neoklasikoa nahasten ditu.

Martin Gorostiola, Pedro Etxaburu, Frantzisko Aiertza, Martin Agirre, Pedro Mendiola, Ramon Izagirre eta Frantzisko eta Miguel Landa izan ziren hasierako eraikuntza-fasean parte hartu zuten maisu harginak.

Alboetako dorreak, kanpai-horma eta ataria Martin Karrerak eraiki zituen eta aipatutako XIX. mendeko berriztatze lanen zuzendari Silvestre Perez izan zen. Done Joan Bataiatzaile, San Antonio eta San Joseren irudiak Jose Piquerrek egin zituen.

Altuera berdineko hiru nabe dituen eliza handi honek 1.630 metro karratuko azalera du.

Aipamen berezia merezi du, bestalde, desagertutako Done Ezteberen ermitatik ekarritako XIII. mendeko portada erromaniko-gotikoak.

Nahiz eta gaur egun Tolosako euskaldunon artean gaztelaniazko Santa Maria izena nagusitu den, Jesusen amaren euskal izen jatorra Andre Maria da. Izen hau ageri da ezagutzen dugun lehen euskal hiztegian: XII. mendean Compostelara erromes joan zen Aymeric Picaud jaunak idatzitako Liber Sancti Iacobi ezaguna.

Bertan, Euskal Herriari buruzko beste datu askoren artean, gehienak ez oso onak, gure hiztegitxo bat ageri da.

Sique illos loqui audires, canum latrancium memorares. Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, uinum ardum, carnem aragui, piscem araign, domum echea, dominum domus iaona, dominam andrea, ecclesiam elicera, ... tricticum gari, aquam uric, regem ereguia, sanctum Iacobum Iaona domne Iacue...

(Berbetan entzungo bazenitu, adausika ari diren txakurrekin oroituko zinateke, hizkuntza erabat basatia baitute: Jainkoari Urtzia deitzen diote, Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 287

Jainkoaren Amari Andrea Maria, ogiari ogi, ardoari ardum, haragiari aragi, arrainari arraiñ, etxeari etxea, etxeko jaunari iauna, etxeko andreari andrea, elizari elizera (sic)... gariari gari, urari urik, erregeari erregia eta Done Jakueri Iauna Done Iakue.)

Andre Maria, eta aldaerak diren Andre Dona Maria eta Andra Maria bizi-bizirik daude beste euskalkietan eta ez da ezohikoa erdaraz ere erabiltzea, batik bat Bizkaia aldean. Hori dela eta, badirudi egokiena dela euskal izen zahar eta jatorra berreskuratzea, Elizak berak ofizialki darabilena, bestalde.

Dokumentazioa: Santa Maria (P. Gorosabel “Bosquejo...” fue una de las cuatro parroquias de esta villa, con las de Nuestra Señora de Yurre, de San Esteban y de Santa María Magdalena) Santa Maria (1384 Colección de documentos medievales de las villas guipuzcoanas. 1200-1383 Juebes, once dias de mayo, era de mil e trescientos ochenta e quatro años, en la Yglesia de Santa Maria de la dicha villa 1384/05/11) Santa Maria (1501 P. Gorosabel “Bosquejo...” La mayor parte de esta iglesia se quemó juntamente con la villa. La autoridad municipal de ésta, a la que pertenecia, trató desde luego de reedificarla) Santa Maria (1569 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se estaban ejecutando, en la reconstrucción, los pilares torales y sus molduras) Santa Maria (1583 P. Gorosabel “Bosquejo...” Muere este dia Juan Martinez de Zaldivia, distinguido letrado y celoso hijo y vecino de esta villa de Tolosa. Legó 1.000 ducados para la fábrica y obras de la iglesia de Santa Maria, a condicion de que se hiciese en ella un carnero o tumba donde fuese enterrado el finado Zaldivia 1583/05/02) Santa Maria (1583 P. Gorosabel “Bosquejo...” en testamento otorgado en esta fecha por Anton de Asuraga, vecino de esta villa de Tolosa se dispuso que sus rentas o réditos censales se invirtiesen en reedificar la iglesia de Santa Maria 1583/09/24) Santa Maria (1612 P. Gorosabel “Bosquejo...” se resolvió ejecutar la obra conforme a la traza formada por los canteros Francisco de Landa y Pedro de Zaldúa) Santa Maria (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Santa Maria (1658 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 73 Se acuerda hacer un sagrario para el retablo de la iglesia de Santa Maria y encarga a Bernabe Cordero 1658/06/03) Santa Maria (1676 P. Gorosabel “Bosquejo...” la cantería de la sacristía se verificó en los años anteriores a éste) Santa Maria (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la inundacion de este día, tanto en el crucero, como desde allí para abajo en las fuesas, habia una vara de agua en la parroquia de Santa Maria 1678/09/16) Santa Maria (1695 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó la sillería del coro) Santa Maria (1719 P. Gorosabel “Bosquejo...” los habitantes de la villa, temerosos de sufrir extorsiones o castigos, de parte de las tropas francesas, se encerraron en la iglesia de Santa María y conventos de San Francisco y Santa Clara 1719/06/29) Santa Maria (1764 P. Gorosabel “Bosquejo...” Martín de Carrera hizo la entrega formal de las dos torres y espadaña) Santa Maria (1777 P. Gorosabel “Bosquejo...” fué vendido el hospital viejo, existente junto a la parroquia de Santa Maria) Santa Maria (1778 P. Gorosabel “Bosquejo...” Santiago Marsili, escultor vecino de Amasa Villabona, construyó la efigie de piedra de San Juan Bautista que existe sobre la portada) Santa Maria (1781 P. Gorosabel “Bosquejo...” Un pavoroso incendio destruyó el interior de la iglesia y el archivo de la villa y del cabildo eclesiástico, salvándose en gran parte el archivo de la provincia, debido principalmente al arrojo de Juan Bautista Maestruarena, de su hijo Javier Joaquín y de José Joaquin de Barrena 1781/10/09) Santa Maria (1829 P. Gorosabel “Bosquejo...” se puso en use el tabernáculo de jaspe y posteriormente se reformaron las columnas, se hicieron nuevos altares con nuevas efigies de San Juan Bautista, San Ignacio, San José y San Antonio, trabajadas por José Piquer, escultor de Cámara, todo a expensas de la villa) Santa Maria (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” A las tres y media de la tarde del Jueves Santo principia en Santa Maria el sermón llamado del mandato, a que asiste el Ayuntamiento en forma ceremonial. El Viernes Santo, el alcalde y teniente adoran la Cruz en Santa Marla, después del clero, y besan los corporales)

288 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Santa Maria (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Santa Mariaco eliza-nagusia (1975 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” (1847) Andre Maria (2003 Donostiako elizbarrutiko izendegia)

Andre Maria errota errota

Ikus Elizaldeko errota.

Andre Maria kalea kalea

Antzina Jesus kalea izendapena jaso zuen. Andre Maria plazarekin elkartzen da eta kale amaieran Enperadore kalera eramaten gaituen kalezulo estalia du.

Herriko ospitalea kale honetan kokatuta egon zen 1773. urtera arte, Arramelera igaro zen arte, hain justu.

Elkarte asko biltzen dituen kalea dugu, bestalde: Aurrera, Laiotz, Oargi, Gure Kaiola, Kabi Alai eta Urdiña-Txiki.

Ikus Andre Maria eliza.

Aldaerak: Elizalde kalea, Jesus kalea Ahozko aldaerak: Santa Maria (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Santa Maria (P. Gorosabel “Bosquejo...” existía esta calle de Santa Maria ó Elizaldea, antiguamente del Jesus) Elizaldea (P. Gorosabel “Bosquejo...” existía la calle de Santa Maria o Elizaldea) Jesus (P. Gorosabel “Bosquejo...” este era el nombre de la calle de Santa Maria o Elizaldea) Santa Maria (1773 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 9.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Elizaldea (1808-1814 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 132.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Santa Maria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 calle de Santa María) Elizaldea (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Jesus (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 antes del Jesus) Santa Maria (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Santa Maria (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 calle de Santa María 1900/09/22) Elizaldea (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Plaza de Santa Maria al río Oria 22/09/1900) Jesus (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Plaza de Santa Maria al río Oria 1900/09/22)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 289

Andre Maria plaza plaza

Andre Maria elizak babesten duen plaza, Udaletxearen alboan. Ikus Andre Maria eliza.

Dokumentazioa: Santa Maria (P. Gorosabel “Bosquejo...” existia esta plazuela) Santa Maria (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 Plazuela de Santa María 1859/03/27) Santa Maria (1860 Tolosako Udal Ar txiboa D-3-2 Plaza de Santa Maria) Santa Maria (1860 Tolosako Udal Ar txiboa D-3-2 Plazuela de Santa Maria) Santa Maria (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 Plaza de Santa Maria,1900/09/22) Santa Maria (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3- 2 Plazuela de Santa Maria 1900/09/22)

Andre Mariaren Bihotza eliza eliza

Musika Eskolaren ondoan kokatuta dagoen gainjarritako lau solairutako eliza. Andre Mariaren Bihotzaren misiolariak, “klaretarrak”, 1914an iritsi ziren Tolosara. Izen bereko plazaren ondoko lur sailak erosi, eta komentua zein tenplua eraiki zituzten urte batzuk beranduago, Guillermo Izagirre arkitektoaren gidaritzapean.

Dokumentazioa: Iglesia del Corazón de María ( 1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Antonio Elosegi kalea kalea

Ikus Korreo kalea.

290 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Antonio Lekuona kalea kalea

Rondilla kalearekiko eta Beotibar kalearekiko zut dago eta Monteskuera joateko bidean dauden eskaileratxoetan amaitzen da. XIX. mendeko bigarren laurdenean eraiki zen, ondoan duen Euskal Herria plazarekin batera.

Calle del Convenio deitura izan zuen, 1936ko Gerra Zibilean Franco diktadorearen alde hildakoak omentzeko, Mártires de la Tradición izendapena eman zioten arte. Aipatutako hitzarmen hura Bergaran 1839an lehenengo karlistadari amaiera emateko sinatutakoa da. 1979an kale honi Antonio Lekuona deitzea erabaki zuen Udalbatzak (*).

Antonio Maria Lekuona margolaria Tolosan jaio zen 1831ko urtarrilaren 17an. Iruñean eta Madrilen egin zituen ikasketak eta 19 urte besterik ez zituela, Madrileko Natur Zientzietako Museoko margolari zientifiko izendatu zuten. 1860ko Arte Ederretako Estatu mailako Erakusketan “Costumbres vascas” izeneko bere olio-pintura saritu zutenez, ospe handia lortu zuen. 1873an herria utzi eta Bilbora joan zen, Karlos VII.aren ganberako margolari izendatu zutela.

Ezaguna da, halaber, Jose Mari Iparragirreri eginiko erretratua, haren jaioterriko, Urretxuko, Udaletxeko Kapitulu-gelan dagoena, hain justu. Buenos Aireseko Laurak-Bat Euskal Zentroan ere zintzilika dago antzeko olioa.

Antonio Maria Lekuona irakaskuntza alorrean ere aritu zen eta, besteak beste, Paco Durrio, Adolfo Guiard, Anselmo Guinea eta Miguel Unamuno ezagunen maisu izan zen. 1907ko irailaren 26an hil zen Ondarroan, 76 urte zituela.

Aldaerak: Convenio, Calle del Dokumentazioa: Convenio (P. Gorosabel “Bosquejo...” llamada asi por el Convenio celebrado en Vergara en 1839 entre los jefes de los Ejercitos de la Reina y del Pretendiente) Convenio (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 1859/03/27)

Antonio Mª Labaien kultur etxea kultur etxea

Trianguloan kokatuta dagoen XIX.mendeko etxea. Angeluzuzen luzeskaren itxurako oina du eta garai bateko harresien lekuan dagoenez, Alde Zaharreko hainbat kaleren hegoalderako bidea mozten du.

Isabeldar Berpizkunde estilokoa, 80ko hamarkadan erabat berritu zen, kultur etxea egiteko. 1844 -1854 urte bitartean Gipuzkoako Diputazioaren egoitza izan zen eta, beranduago, Eskolapioen ikastetxea. Egun, kultur etxea.

Antonio Maria Labaien euskal idazle tolosarra 1898an jaio zen. EAJ-ko kide eta zinegotzi izateaz gain, herriko alkate izan zen 1933an. Espainian Gerra Zibila piztu zenean, iparraldera ihes egin behar izan zuen eta Saran hartu zuen bizilekua. Euskal aldizkarietako kolaboratzaile oparoa izan zen. Bereziki antzerkia landu zuen, hala komedietan nola drametan ( Gizon bezarpeitu eta emazte bizartitsu; Jokua ez da errenta; Malentxo alargun; Galtzaundi edo Su eta gar). Sortzeaz gainera, hainbat lan itzuli zituen antzerkirako eta, ezbairik gabe, euskal antzerkiaren berpizkundearen eragileetako bat izan zen. Euskal Letren sari nagusia jaso zuen eta 1964az geroztik euskaltzain osoa izan zen. 1994. urtean hil zen.

(*)1979-07-06, 1979-07-15 eta 1980-07-09 egunetako osoko bilkuretan kale izendegi berria onartu zen.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 291

Antonio Mª Labaien plaza plaza

Geltoki plazaren ondoan dago, San Frantzisko pasealekua aurrean duela. Ikus Antonio Mª Labaien kultur etxea.

Ahozko aldaerak: Antonio Maria Labaien (José León Egiguren 1942)

Araba etorbidea etorbidea

Olarrain auzora garamatzan Oria ibaiaren eta trenbidearen arteko etorbidea, San Frantzisko pasealekuarekin batzen dela. Antzina, Gaztelako erregebidea deitzen zen eta baita San Esteban kalea ere, izen bera zuen desagertutako ermita ondoan zuelako. 1979. urtera arte Madril etorbidea bezala ezagutzen zen, baina Udalbatzak geroztik Araba etorbidea izendatu zuen. Probintzia honen izenaren etimoa argia da: laua. Seguru aski, egun Lautada deitzen dugun ingurua Alaua bihurtu zen eta handik Alaba eta azkenik Araba. Beraz, gaztelaniazko izena aspaldiko euskal izena besterik ez da.

Dokumentazioa: Arabako sarbidea ( 1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Avenida de Alava ( 1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Aranburu jauregia jauregia

Oria ibaiaren ondoko orube batean, Andre Maria elizaren alboan, Pedro Aranburuk aginduta eraikitako XVII. mendeko jauregia, Euskal Barrokoaren lekuko dena. Oinplano irregularreko eraikin exentua, lau aldetako teilatua duela, eta Klasizismoaren simetri eta zentralitate asmoei jarraikiz eginikoa. Aipagarria da ate nagusiaren dekoratua.

1696. urtean Gipuzkoako Foruen Errekopilazioa idatzi zuen Aranburutarren sendiko Migel lege-jakitunak.

Gaur egun liburutegia, artxiboa eta erakusketa-gela.

Dokumentazioa: Aranburu (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

292 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Armeria etxea

XVII. mende hasieran metal-industria krisian zegoela ikusita, herriak Eugiko (Nafarroa) armen lantokia ekartzea lortu zuen. 1630. urtean, hain justu, Andre Maria elizaren ondoko orubean Erregearen Armen Fabrika (Real Fábrica de Armas) ireki zen, Domingo Zabala Aranguren zuzendari zela. Armerian lan egiten zuten langile guztiak foru-militarrari atxikita zeuden eta ez alkateak ez eta epaileak ere ezin zituen inolaz ere auziperatu. Zalditeria-alfanjeez gain, makina bat ezpata eta baioneta egin zen infanteriarentzat.

XIX. mende erdialdean, lantoki hau istean, txapel fabrika ireki zen Antonio Elosegiren gidaritzapean. Ikus Usabal auzoan Boinas Elosegi fabrikari buruz esandakoa.

Dokumentazioa: Armeria (1621 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa compró tres huertas para construir en sus terrenos la casa Armería, cuyo establecimiento habia decretado el Rey a súplicas del Ayuntamiento en el año de 1616, trasladando la fábrica desde Eugui) Armeria (1621 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa cedió para la Armeria el horno de Elizaldea) Armeria (1672 P. Gorosabel “Bosquejo...” se ejecutó un puente de madera junto a la casa de la Armería) Armeria (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la inundación del rio Oria, entraba asi bien otra gran cantidad de agua por el boquete de la Armería 1678/09/26) Casa Armeria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 antigua casa Armería, hoy carnicerias y Escuelas Públicas) Armería (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Armeria (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 antigua casa Armería, hoy carnicerias y Escuelas Públicas 1900/09/22)

Armeria plaza plaza Andre Maria plaza eta izen bereko kalearen artean dago. 1971ko urriaren 15ean Udalbatzak Txapel Enparantza izendatu zuen. Geroago, Jesusen Bihotza Eskolaren plaza (Frantsesen Eskolaren plaza) deitura izan zuen, garai batean plaza honen inguruan eskola egon zelako. Kontuak kontu, egokiena Armeria izena berreskuratzea iruditu zaigu. Ikus Armeria sarreran azaldutakoa eta Usabal auzoan Boinas Elosegi fabrikari buruz esaten dena.

Parke Jurasikoa izendapena ere jaso du.

Aldaerak: Jesusen Bihotza plaza (Frantsesen plaza), Parke Jurasikoa Ahozko aldaerak: Armeri plaza (J. M. Gorrotxategi) Dokumentazioa: Txapel Enparantza ( 1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Plaza de las Boinas ( 1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 293

Aroztegieta kalea kalea

Atadi kalean hasi eta Plaza Berriraino luzatzen den kale estua. 1915ean Tolosak zituen 28 sagardotegietatik bi kale honetan kokatuta zeuden, Etxeaundi izenekoa bata eta Ibiaga bestea. 1925-1935 urteen artean sagardotegiak taberna bilakatzen hasi ziren.

Izenaren ildotik, arotz hitzak euskalkiaren arabera adiera ezberdinak izan ditzakeela esan dezakegu.

Bizkaieraz edo gipuzkeraz arotza zura lantzen duenari esaten zaion arren, Iparraldean zein GoiNafarroan burdingintzan ari denari esaten zaio. Hortaz, bi lanbide hauek jorratzen zituzten langileei eskainitako kale-izena dugu.

Herriak izan du kale hau izendatzeko beste modu bat, Arposakale, hain justu. Labaienen ustez, arri pausotik (“ibaia igarotzeko harria”) sorturiko forma da. Izan ere, antzina Oriaren ibaiadar zena, egun Rondilla kalea, kale honetatik zegoen gertuen. Hau dela eta, uholdeek maiz harrapatzen zuten Aroztegieta kalea eta bizilagunak busti ez zitezen, arri pausoz baliatu zirela pentsa liteke.

Aldaerak: Arposakale Dokumentazioa: Arosteguieta (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existia esta calle, o Arposacale en bascuence) Arposacale (P. Gorosabel “Bosquejo...” era nombre en bascuence de la calle de Arosteguieta) Arosteguieta (1656 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 29 Se acuerda notificar a Jeronimo de Zarauz sobre las casas en ruina que tiene en la calle Arosteguieta 1656/11/02) Arosteguieta (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” durante la enorme inundacion, fué esta calle la primera inundada, llevó la avenida dos casas de la calle de Arosteguieta) Arozteguieta (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se concede licencia a Ignacio Aiero para extender su casa Zuloagaenecoa sita en la calle Arozteguieta y Plaza Nueva, sobresaliendo al muro de ella en la azera de Retenguibel y el molino del matadero 1706/05/09) Arosteguieta (1765 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la riada del 20 junio, entraron las aguas en primer lugar por las calles de Arosteguieta y Herreros) Aroztegieta (1769 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 78.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Arosteguieta (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 calle de Arosteguieta 1822/03/15) Arosteguieta (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-2-3 el derribo del muro del portal del Socorro que sostiene la casa nº 45 de la calle de Arosteguieta) Arosteguieta (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de Arosteguieta 1859/03/27) Arposa-Calle (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Arosteguieta, Calle de (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Arposa-Calle (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la calle del Portal a la Plaza Nueva 1900/09/22) Arposakale (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Arposakale kalea

Ikus Aroztegieta kalea.

294 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Arrosiko erreka erreka

Ikus Elduaingo erreka izen adierakidea.

Arteagaetxea (-a) etxea

Herri-tradizioak dioenez Korreo kaleko 15 zenbakian kokatutako etxe honetan hil zuten Gasteizko Gaon izeneko judua 1463. urtean. Ezagun denez, Baiona, Balmaseda, Gasteiz, Iruñea, Lizarra eta Tuteran bazeuden juduen auzoak, Gipuzkoan ez bezala, eta erregeak Gasteizko judua izendatu zuen diru biltzailea.

Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Arteagaechea (1463 P. Gorosabel “Bosquejo...” casa de la calle del Correo (n. 15 en 1853) donde según tradición vulgar fue asesinado en el mes de Abril el judio Gaon, de la sinagoga de Vitoria, y recaudador de las alcabalas y derechos reales) Arteagaechea (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Arteagaechea (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” uno de los tres altares de la procesión de Corpus se coloca en la casa llamada Arteagaechea, nº 15 de la calle del Correo, que es de cargo de la Cofradía de Vera Cruz) Arteagaechea (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Artxibo Probintziala artxiboa

San Frantzisko pasealekuan, izen bereko elizaren ondoan, kokatuta dagoen artxibo hau 1904ko irailaren 8an inauguratu zuten. Aipamen berezia zor zaio doriko kutsua duen fatxada nagusiari. Estilo eklektikoa du, batez ere, gailurrean. Garrantzi historiko handia duten protokolo, agiri eta paper-sorta ugari gordetzen da bertan.

Dokumentazioa: Archivo Provincial (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 295

Atari kalea kalea

Zerkausi kalean hasi eta Rondilla kalean amaitzen da. Ordurarte herritarren ahotan besterik ez zegoen Atadi kalea izendapena onartu zuten 1851. urteko zinegotziek. Guri Atari kalea arautzea iruditu zaigu egokiena.

Pablo Gorosabelen ustez, berezko Gaztelako atea kale honetan kokatuta zegoen, egungo Olarreaga farmazia eta pareko eraikinaren artean, desagertutako Polboraetxea eta Korreozarra etxeen artean, alegia.

Hipotesi honen arabera, hortaz, Trianguloko edo Eskolapioetako arkua ez litzateke jatorrizkoa. Ikus Gaztelako atea.

Aldaerak: Portal, Calle del Dokumentazioa: Portal (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” El numero 1 de esta calle se hallaba en suelos existentes cerca de la vieja Torre del Portal de Lascoain) Portal (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” Dentro del perímetro primitivo del pueblo, además de las ocho calles principales enunciadas, se ha formadó la llamada Calle del Portal, como situada cerca de la puerta de entrada de Castilla) Portal (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle del Portal 1859/03/27) Portal (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la calle del Portal a la Plaza Nueva 1900/09/22) Atadi Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Atodo jauregia jauregia

Kale nagusiko 35 zenbakian kokatuta dagoen jauregi handi hau Fermin Atodo jaunak eraiki zuen XVIXVII. mendeetan. Harlanduz eginiko fatxada eta zuburuz landutako teilatu-hegal bikoitza ditu. Armarri ikusgarria du bestalde, bi haurrek arrapala-lehoia inguratzen dutela.

Fermin Atodo, jauregiko kondea,Tolosako Tertzioen kapitain izan zen 1558an frantsesen aurka, eta Erroman, Felipe II.aren enbaxadore.

Errege eta erregina askok hartu zuten bertan ostatu: Gaztelako Felipe III.ak eta bere alaba Austriako Anak edo Etruriako erreginak, besteak beste.

XX. mendearen hasieran, egun Kondeaneko aldapan dagoen Inmakulada ikastetxeko lehen egoitza izan zen.

Dokumentazioa: Atodo (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la inundación del 26 de septiembre entraba asi bien otra gran cantidad de agua por detras de la casa de Atodo, durante la inundación) Atodo (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 201.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Atodo (1808 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Infante D. Carlos, hermano del Rey Fernando VII permaneció en el palacio de Atodo de Tolosa, camino de Bayona, del 8 al 18 de Abril)

296 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Atodo (1808 P. Gorosabel “Bosquejo...” Carlos IV y Maria Luisa, de paso para Bayóna, se aposentaron en el palacio de Atodo durante la noche del 29 al 30 de Abril ) Atodo (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Batxiler Zaldibia kalea kalea

Gernikako Arbola lorategiekin bat egiten duen kalea, San Esteban auzo aldera goazela.

Batxiler Zaldibia Gipuzkoako lehen historialari eta legelaritzat har genezake. Egungo Felipe Gorriti plazaren inguruko Zaldibia dorretxean jaio zen eta, beste eraikin asko bezala, oinaztar eta ganboatarren arteko gudua amaitu aldera, Enrique IV.aren aginduz babes-dorre moduan erabili zen.

Idatzitako liburuen artean Tratadillo de armería eta Compilación de Cédulas y Cartas Reales, provisiones y privilegios dados a la provincia de Guipúzcoa azpimarra genitzake. Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas dugu, bestalde, Zaldibia batxilerraren lanik garrantzitsuena. 1575eko apirilaren 28an hil zen bere etxean.

Dokumentazioa: Batxiller Zaldibiaren Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle del Bachiller Zaldibia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Beheko erreka erreka

Ikus Elduaingo erreka izen adierakidea.

Beheko errota errota

Garai bateko hiltegiaren ondoan kokatuta zegoen errota hau 1411n erosi zuen Udalak. Itxura guztien arabera, herriko errotarik zaharrena dugu. Rondilla kaleko urez baliatzen zen eta desegitea erabaki zuten 1762ko ekainaren 20an, uholdeek ekar zitzaketen kalteak murrizteko asmoz.

Dokumentazioa: Molino de abajo (1326 P. Gorosabel “Bosquejo...” Alfonso XI dio facultad a la villa para que pudiese arrimar a sus muros el molino de abajo. Se hallaba junto a la casa Matadero moviéndose su maquinaria con las aguas que corrían por la Rondilla) Molino de abajo (1411 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró a Juan Alfonso de Salcedo los derechos de éste en el Molino de abajo) Molino de abaxo (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 molino de abaxo 1556/06/13) Molino de auajo (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 104v Libramiento por reparar en la presa del molino de auajo 1659/09/24) Molino de abajo (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 106v Libramiento por encontrar unos canales en Aldaba para los molinos de arriba y abajo, y poner las tres piedras de moler pan 1659/09/24) Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 297

Molino de auajo (1663 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 177v piedra de moler para Yguerondo y el molino de auajo 1663/01/26) Molino de abajo (1666 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 18 Libramiento a Miguel Etxaniz por reparo del molino de abajo 1666/01/08) Molino de abajo (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 462 Razon de los debido a Martin Gilisasti por una piedra colocada en el molino de abajo 1682/09/29) Molino de avajo (1702 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 32 limpiar el cauce del molino de avajo, desde el mismo molino hasta la puente de Lascoain 1702/07/03) Molino de Abajo (1762 P. Gorosabel “Bosquejo...” se demolió este molino para dar más libre expedición a las aguas y evitar las inundaciones)

Belate auzoa (entitate ez ofiziala)

Herriaren behealdean, izen bereko pasealekuaren eta trenbidearen arteko etxebizitza multzoak osatzen duen auzoa. Ikus Belate pasealekua.

Ahozko aldaerak: Belate (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Belate (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Belate (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la inundacion del 26 de septiembre a la laguna de inundacion que se formó en lo que hoy es Plaza de la Verdura, se agregaban las aguas que subian de la parte de Belate) Belate (1788 P. Gorosabel “Bosquejo...” hubo tormentas con nieves copiosas, hielos, aguas y truenos y precedió un paso de aves nunca conocido en este pais y aun aparecieron cisnes, de los que uno fué muerto en la playa de Belate) Belate (1817 P. Gorosabel “Bosquejo...” se declararon por casas intramurales las del barrio de Belate) Belate (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Belate pasealekua pasealekua

Herriaren behealdean, Oria ibaiaren ezkerreko ertzean, dagoen pasealekua. 1608an,Tolosa babes-murruz inguratu zen garaian, burgura sartzeko ateetako bat Belatekoa zen. Orduan, oraingo Rondilla kaletik Erretengibel izeneko Oriaren ibaiadarra igarotzen zenez, pasealeku honetatik herrira sartzeko bi zubi zeharkatzea ezinbestekoa zen.

1512. urtean Gaztelaren alde eta Joan Albret Nafarroako erregearen tropelen aurka borroka egitera Alberto Perez Errexil kapitainak bidalitako tolosar talde bat iritsi zen Belate mendatera. Garaipena gipuzkoarrek lortu zutenez, kale hau Belate pasealekua izendatu zuten. Mendate honen izena ez da uste bezain argia, eta itxuraz bele+ate bada ere, Mitxelenak belar hitzarekin lotu zuen.

Dokumentazioa: Belate pasealekua (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Paseo de Belate (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

298 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Beotibar kalea kalea

Soldadu kalea Antonio Lekuona kalearekin elkartzen du. Euskal Herria plaza eta ondoko kaleekin batera, XIX. mende erdialdean sortu zen.

Jakin argitaletxearen egoitza soziala, 1976an Donostiara igaro zen arte, kale honetan kokatuta egon zen, baita Agustinenea sagardotegia ere, duela gutxi arte.

Kale-izenaren haritik, bestalde, Beotibarko gudua, Tolosatik Leitza alderako bidean, Berrobitik kilometro batera koka genezake. Gipuzkoarrek Gorritiko gaztelua bereganatu zutela ikusita, Nafarroako gobernadoreak erasoa prestatu zuen, kendutakoa berreskuratzeko asmoarekin. 1321eko irailaren 23an, hain justu, nafar eta gipuzkoarren arteko borrokarik latzenetako bat izan zen.

Garibaik borroka hau aipatzen duen euskal erromantzerik zaharrenetako bat bildu zuen: Mila urte igarota ura bere bidean gipuzkoarrok sartu dira gazteluko etxean, nafarrokin batu dira Beotibarren pelean Dena dela, gipuzkoar hitza berria denez, jatorra giputz baita, badirudi erromantze hau geroztik moldatu zutela. Adituen ustez, gure probintziaren izena giputz+-oa litzateke, “giputzen lurraldea” esanahiarekin.

Antzeko izenak dira Aezkoa “aetzen lurraldea” eta Nafarroa, nafarrena. Gipuzkoako mendebaldean, Debarroan, adinekoentzat giputzak dira gipuzkeraz mintzo direnak.

Dokumentazioa: Beotibar (P. Gorosabel “Bosquejo...” se hizo en memoria de la batalla ganada en 1321 en los campos de igual denominación ) Beotibar (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de Beotibar 1859/03/27)

Beotibar pilotalekua pilotalekua

Arkitektura razionalistaren adierazgarri den pilotaleku hau Gregorio Azpiazu arkitektoak egin zuen 1935ean. Arkitekto berak, Joaquin Labaienekin batera, Donostiako Nautikoa egin zuen urte batzuk lehenago.

Dokumentazioa: Beotibar (1890 Tolosako Udal Artxiboa A-1-173 103 se acordo que el juego de pelota lleve el nombre de Plaza de Beotibar y se exprese en el fronton debajo del escudo de armas 1890/05/27)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 299

Berastegiko erreka erreka

Ikus Elduaingo erreka.

Berazubiko zubia zubia

Oria kalea Martin Jose Iraola kalearekin batzen duen zubia. 1953an, eraikitzen ari zirela, urriaren 14ko gaueko uholdeak desegin zuen. 1956an inauguratu zuten, azkenean, zubi berria,Tolosaren Sorreraren VII. Mendeurrenaren festarekin batera.

Alfonso X.a Jakintsua erregeak emandako sorrerako hiri-gutuna zela eta, ahoz Berazubiko zubia bezala ezagutzen dugun zubiak bere omenezko izendapena jaso zuen.

Ahozko aldaerak: Berazubiko zubiya (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Dokumentazioa: Puente de Alfonso X El Sabio (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Puente de Berazubi (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Berdura plaza plaza

Leku honetan kokatuta zegoen udal alondegiaren eraikina erori zen garaian, 1843. urtean hain zuzen, sorturiko plaza dugu. Markesina-beiraz estalitako plaza txiki honi zutabe burdinurtuek eta arkupeen gainean eraikitako albo bakoitzeko bi etxebizitza ilarek eusten diote.

Plaza inguratzen duten kaleak Korreo kalea eta Kale Nagusia dira. Azken honetako izkina-arkuan izan zuen Ramon Azkarate zapatari eta poeta tolosarrak bere tailerra. Inaute-abestiak sortu zituen, Galtzaundi izenekoa, esaterako. Honetaz gainera, eta besteak beste, bi antzezlan eta erlijio- zein umorekonposizio askotxo idatzi zituen.

Plaza izendapena 1899. urtetik aurrera jasoa du.

Izan ere, ordura arte Berdura kalea deitzen zen, ezbairik gabe, bertan asteroko barazki azoka egiten zelako. Karlos VII.a (Karlos Maria de los Dolores de Borbón y Austria) deitura ere izan du inoiz plaza honek. Errege hori 1868an izendatu zuten karlisten buruzagi. 1875ean, Oñatin zegoen Monetaren Errege Etxeak 5 eta 10 zentimoko txanponak egin zituen.

Dokumentazioa: Verdura (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existía esta plazuela) Verdura (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” El 26 de septiembre se formó una gran laguna, por inundación, en lo que hoy es plazuela de la Verdura) 300 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Berdura (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 plazuela de la Berdura 1822/03/15) Verdura (1849 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa determino adquirir tres casas de la plazuela de la Verdura, para construir otras nuevas con arquería de piedra) Verdura (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” por Corpus Christi se coloca el tercer altar de la procesión en la casa n°14 de la calle Mayor, situada en la plazuela de la Verdura de cuyo adorno cuida el poseedor de la casa del Conde de Villafuertes) Berdura (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 plazuela de la berdura 1857/03/27) Verdura (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 plazuela de la Verdura,) Verdura (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 calle de la Verdura) Verdura, La (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Verdura (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 plazuela de la Verdura 1900/09/22) Verdura (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 calle de la Verdura 1900/09/22)

Convenio, Calle del kalea

Ikus Antonio Lekuona kalea.

Cuartel, Calle del kalea

Ikus Soldadu kalea.

Damas, Las etxea

Plaza Berriko Toriles eraikinaren ondoan kokatutako etxea. 1820an lapur talde batek Nicolasa Lekanda anderea hil zuen etxe honetan. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Damas (P. Gorosabel “Bosquejo...” frente al pasadizo actual de esta Casa existió un puente que quedaba interceptado en época de avenidas de aguas ) Damas (1808 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue vendida esta finca, con otras concejiles) Damas (1820 P. Gorosabel “Bosquejo...” una cuadrilla de ladrones asesinó a Dª Maria Nicolasa de Lecanda, mujer legitima de D. Hipólito Luis de Ozaeta Berroeta, que vivía en la casa llamada de las Damas en la plaza nueva 1820/06/17) Damas, Las (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 301

Eduardo Mokoroa lorategia lorategia

Artxibo Probintziala eta Beotibar pilotalekuaren arteko lorategia.

Eduardo Mokoroa Arbilla Tolosan jaio zen 1867an. Musika alorrean Txoriñua, Olentzaro eta Iru damatxo abesti ezagunak konposatu zituen bai eta Leidor euskal opera ere. Hainbat motete, himno, miserere eta meza ere sortu zituen.

1899an Belgikako Hainauteko nazioarteko lehiaketetan ohorezko lau sari jaso zituen.

Tolosako Orfeoia (1901-1913) sortzeaz gain Udal Musika Bandaren zuzendari izan zen eta baita Andre Maria elizako organo-jole, besteren artean.

Felipe Gorriti musikagilearen jarraitzaileetako bat izan zen Eduardo Mokoroa, Zumarragaoko Ignacio Busca Sagastizabal konpositorearekin batera.

1958an hil zen.

Dokumentazioa: Jardines de Eduardo Mocoroa (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Mokoroa Eresgillearen Loretegia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Elduaingo erreka erreka

Oria ibaian bere urak isuri bitartean herri desberdinetako lurrak bustitzen dituenez, izendapen desberdinak jaso ditu. Ibilbidearen azken zatian Tolosa eta Ibarra bereizten ditu erreka honek. Zelaiko erreka izena, hain zuzen, Berastegi aldean leku lau batetik igarotzean hartzen du. Aipuak ikus.

Aldaerak: Arrosiko erreka, Beheko erreka, Berastegiko erreka, Ibarrako erreka, Zelaiko erreka Ahozko aldaerak: Beko erreka (Altuna, J. / Agerre (Hernialde) 1917), Beko erreka, Berastegiko erreka (Belaunzaran, K. / Salbarregi (Elduain) 1923), Beko erreka (Amundarain, J. L. / Sales (Elduain) 1922), Beko erreka (Arruabarrena, M. / Arangurenonuzkoa (Belauntza) 1897), Berastegiko erreka (Ayerza, J. Mª. / Errotazar (Berrobi) 1934), Arrosiko erreka (Azpiroz, J. / Goienetxe (Berastegi)), Ibarreko erreka (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Elduayen (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 rio Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Elduarain (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Elduarain erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Zelaiko erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Zelai (1986 Gipuzkoako Errepideak Gipuzkoako Foru Aldundia) Berastegui, río (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Río Elduain ibaia (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Río Berastegi ibaia (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Río Zelai ibaia (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

302 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Elizalde kalea kalea

Ikus Andre Maria kalea.

Elizaldeko errota errota

Aranburu jauregiaren ondoan kokatuta dagoen errota hau XIV. mendetik XIX. mende hasiera arte Udalarena izan zen, 1810. urtean partikular izatera igaro zen arte, hain justu. Hizpide dugun errotako urez baliatu ziren metro gutxitara zegoen Erdiko errota eta, XVII. mende hasieratik aurrera, bertan eraikitako arma-fabrika.

Antonio Elosegik ondoan zuen txapel fabrikaren isurbide erretenaren gainean teilatu bat eraikitzeko eskaera egin zuen 1862an eta, hortaz, esan daiteke garai hartan errota izateari utzi ziola. 1895ean Andre Maria elizaren eta errota honen arteko orubean lantoki bat eraikitzeko baimena eskatu zion Udalari Elosegi jaunak.

2005ean haur-liburutegia ireki zen bertan.

Aipuak ikus.

Aranzadi Zientzi Elkarteak azken urteetan egindako arkeologi indusketek bere fruitua eman dutela esan daiteke. Izan ere, sei edo zazpi metroko altuerako harresi baten hondakinak aurkitu zituzten Aranburu jauregi inguruan.

Adituek diotenez, Alonso Idiakezek 1538an egitea agindutako Errenazimendu garaiko jauregia litzateke, Oñatiko Unibertsitatearen edo San Telmo elizaren tamaina izan zezakeena.

Hona hemen Gara egunkariak 2003ko apirilaren 31n jasotako artikulua: < De aquel grandioso proyecto inacabado sólo se construyeron seis o siete metros de la muralla exterior. Aquellos restos han soportado el paso de los siglos y de otras construcciones que se han ido realizando una sobre otra. Ahora son los testigos de una antigua y desconocida villa.

La razón de que el proyecto no llegara a buen puerto: el amor. Idiakez se enamoró de la donostiarra Gracia de Olazabal y abandonó la idea del palacio para ir en busca de su amada.> “Hasta ahora sabíamos que en los alrededores del Palacio Aranburu había un molino que se construyó a finales del siglo XIX sobre los restos de otro molino más antiguo”, señaló Juantxo Agirre, de Aranzadi…la sorpresa llegó cuando empezamos a buscar debajo del jardín. Allí aparecían unos cimientos enormes, aunque en los documentos no mencionaban nada acerca de esa construcción…por los restos podemos saber dónde iba el salón, la capilla, el sótano, el patio, los jardines, los balcones, el escudo…”

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 303

Aldaerak: Andre Maria errota, Elosegiren errota, Goiko errota Dokumentazioa: Molino de arriba (P. Gorosabel “Bosquejo...” situado en la proximidad de la iglesia parroquial de Santa Maria, fué indudablemente construido por la villa en los primeros tiempos de la fundación de esta misma. Fué el primero de los ejecutados en esta villa; era tambien el que mas renta producia) Eleicaldea (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 109v Libramiento al arrendador del molino de Eleicaldea por quiebras 1659/09/24) Molinos de Arriba (1659 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 106v Libramiento por encontrar unos canales en Aldaba para los molinos de arriba y abajo, y poner las tres piedras de moler pan 1659/09/24) Molino de Arriba (1660 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 122 Libramiento por cal y tejas para el molino de arriba y el horno de Eleizaldea 1660/05/15) Molino de Arriba (1663 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 177v por la rotilla del molino de arriba 1663/01/26) Molino de Arriba (1664 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 205v Libramiento por un cerco de hierro y otras cosas para el molino de arriba 1664/07/09) Molino de Arriba (1665 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 220v Libramiento por una piedra de moler para el molino de arriba, 1665/03/31) Molino de Arriba (1665 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 4 Libramiento a Jose de Iturralde por obras del molino de arriba 1665/09/23) Molino de arriba (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 56 Libramiento al molinero del molino de arriba por averias 1667/02/11) Molino de Arriba (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 83v Se deniega una pretension al importe de unos hierros del molino de arriba 1667/09/23) Molino de Arriba (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 115v Libramiento por obras en el molino de arriba 1668/09/04) Elizalde (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 187v Libramiento por reparos del molino de Elizalde 1670/01/15) Eleizaldea (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 201v Libramiento por llevar un tronco para el molino de Eleizaldea 1670/09/20) Eleyzaldea (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 170 Libramiento por teja y ladrillo para la yglessia parroquial de Santa Maria y el tejado del molino de Eleyzaldea 1669/09/19) Eleyzaldea (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 236 Cargo al tesorero de la renta del molino de Eleyzaldea 1671/09/26) Eleyzaldea (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 285 Libramiento por averias o paradas del molino de Eleyzaldea a su arrendador Domingo Castilla 1672/09/28) Molino de Arriva (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 310 Libramiento a Pedro Uzkudun por cuatro ruedas para el molino de arriv 1673/08/22) Elizaldea (1704 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 315v las paradas de las piedras de los molinos de Elizaldea 1704/11/11) Elizaldea (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Elizaldea (1808-1814 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue vendido por la villa, con otras fincas) Elizaldea (1808-1814 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib.132.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Molino de Arriba (1810 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa lo vendió a Juan Bautista de Altamira en 127.544 rs.)

Santa María (Desaparecido) (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

304 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Emeterio Arrese kalea kalea

San Frantzisko pasealekuaren eta Nafarroa etorbidearen arteko kalea hala izendatu zuten 1977an. 1869ko martxoaren 3an Kale Nagusian jaio zen poeta eta idazle tolosarrak herriko Eskolapioen ikastetxean egin zituen oinarrizko ikasketak eta 18 urte zituela euskararekiko zaletasuna piztu zion Pedro Mari Otaño poeta ezagutu zuen Donostian.

Oso gaztea zela, Ameriketara joan zen pilota sustatu eta euskal pilotariak bultzatzeko, besteak beste.

Nere bidean (1913), Txindor (1928) eta Olerki berrizte (1952) poesia-liburuak idatzi zituen. Olerkigintzan ez ezik, opera alorrean ere ezagun egin zen. Eduardo Mokoroaren Sentierak operaren hitzak, esaterako, bereak dira. Honetaz gainera, Euskal Festetan garaile izan zen Seguran, Zara izeneko operari esker.

1954ko apirilaren 7an hil zen Tolosan, 85 urte zituela.

Dokumentazioa: Arrese Olerkariaren Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de Emeterio Arrese (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Enperadore kalea kalea

Andre Maria plazatik Felipe Gorriti plazaraino luzatzen den Tolosako kale zaharrenetariko bat dugu.

Eskuin-ezker dituen kalezuloetatik Kale Nagusira eta Andre Maria kalera igaro daiteke.

1539ko azaroaren 27an Karlos V.a enperadoreak kale hau zeharkatu zuenez, hala izendatu zuten bere omenez. Dirudienez, aurreko gaua Tolosan pasa zuen, baina ez egun ezagutzen dugun Idiakez jauregian, artean eraiki gabe baitzegoen. Sebastian Insausti tolosar historialariak argitzen digu Idiakeztarren lehenengo jauregia kale honetan kokatuta zegoela. Gatozen Insaustik Tolosako Protokoloetatik eskuraturiko datu batzuk ikustera, esandakoa egiaztatzeko: 1645 “El duque de Ciudad Real (nieto de Alonso de Idiáquez) tiene en esta Villa de Tolosa una casa llamada del Emperador, junto a la iglesia parroquial, pegante a otra casa de Francisco de Amézqueta, en la calle que llaman del Emperador…”

1651“Maese Domingo de Sayzar y Juan López de Ayestarán declaran haber examinado la casa llamada del Emperador, la cual no puede ser reparada por estar en ruina y es preferible derruirla. Su situación era peligrosa por razón de estar en la calle llamada del Emperador que es calle muy pasajera…”

Hizpide dugun kaletik zein Kale Nagusitik makina bat zalditeria igaro zen antzina, Gaztelako Joan II.a erregeak Tolosari emandako pribilegioari esker. Ofiziala izan zen Enperadore izenetik ahoz erabili den Enpero kalea sortu zen.

Ahozko aldaerak: Enpero kalea (Gorrotxategi, J.M.) Dokumentazioa: Emperador (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existia esta calle) Emperador (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 1822/03/15) Emperador (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 1859/03/27) Emperador, Calle del (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Enperadore kalea (1980 Tolosako Udal Artxiboa Nombre empleado en algunas obras por D. Juan San Martin y D. Ignacio Linazasoro y admitidos por la Real Academia 1980/07/29 udalbatza)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 305

Erdiko errota errota

Elizaldeko errota edo Goiko errotatik metro batzuetara kokatuta zegoen. Jasotako lehen aipamena XVII.mendekoa den arren, 1577an jada dokumentatzen dela badakigu. XVII. mende hasieran utzi zion errota izateari, arma-fabrikari lekukoa utziz. Ikus Armeria.

Dokumentazioa: Molino del medio (1616 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa donó al rey este molino que se hallaba detras de la casa de la Armería, en cuyo paraje habia tambien un batán movido por las aguas del rio Oria)

Errementari kalea kalea

Aroztegieta eta Korreo kaleen artekoa dugu. Antzina, Mikeo kalea deitzen zen, baina apenas dugu pertsonaia honi buruzko informaziorik herriko artxiboetan zein historia liburuetan. Litekeena da kale honetako dendari baten izena izatea.

Kale honi izena ematen zioten errementariek Santa Barbara gurtzen zuten jaiegunean, meza, sermoia, prozesioa, dantzak eta sokamuturra izaten ziren. 1781ean, Francisco Arribillaga eta Pedro Jose Muñoa errementari profesionalek Madrilgo lorategi botanikoa inguratzen duen burdin-hesia egin zuten.

Kale honetan kokatutako Txinparta elkartea, bestalde, 1930ean sortu zen eta Periko Elosegi izan zuen bere aurreneko lehendakaria.

Aldaerak: Mikeo kalea Dokumentazioa: Herreros (P. Gorosabel “Bosquejo...” existía esta calle, antes llamada de Miqueo) Miqueo (P. Gorosabel “Bosquejo...” existía esta calle (después llamada de los Herreros) Miqueo (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” a las ocho de la noche del 26 de septiembre habia dos varas de agua en esta calle, por la inundación del rio) Mikeo (1768 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib. 20.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Mikeo (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 16.zenb. 11.or impuesto á favor del Cabildo eclesiastico de la Parroquia de la misma Villa, Miguel Antonio Otamendi vecino de esta de Tolosa principal contrahiente, hipoteco una casa llamada Martiaco situada en la Calle de Miqueo L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Herreros (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 calle de Herreros 1822/03/15) Herreros (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de Herreros 1859/03/27) Herreros (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de la Calle del Portal a la Plaza Nueva) Miqueo (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Herreros, Los (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Herreros (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Calle del Portal a la Plaza Nueva 1900/09/22) Miqueo (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Calle del Portal a la Plaza Nueva 1900/09/22)

306 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Erretengibel ibaiadarra

Egungo Rondilla kaletik igarotzen zen Oriaren ibaiadar hau 1784an ixtea erabaki zuen Udalak.

Ordura arte ez zen uraz gain besterik kale honetan eta eraikitako estreinako etxebizitzak XIX. mende hasierakoak dira.

Izena argia, bestalde, “erreten edo errekastoaren atzean”. Izen hau dauka orain dela urte batzuk Tolosako Alde Zaharra berritzeko osatu zen elkarte publikoak.

Dokumentazioa: Retenguibel (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se concede licencia a Ignacio Aiero para extender su casa Zuloagaenecoa sita en la calle Arozteguieta y Plaza Nueva, sobresaliendo al muro de ella en la azera de Retenguibel y el molino del matadero 1706/05/09) Erretengibel (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 24.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Eskolapioetako lorategiak kalea

Garai batean Eskolapioen ikastetxea izandako lekuan dagoen lorategi eta kalea.

Ahozko aldaerak: Escolapios (José León Egiguren 1942)

Euskal Herria plaza plaza

1979ko ekainaren 15ean Udalak Euskal Herria plaza deitura egotzi zion arren, herritarren ahotan Justizia plaza izendapena gailentzen da.

Ahoz Txerri plaza deitura ere erabili izan da, abere-azoka bertan egiteagatik.

Trenbidearen eta Rondilla kalearen artean kokatuta dagoen eta Monumentu HistorikoArtistiko den plaza hau Andia eta Antonio Lekuona kaleek inguratzen dute. XIX.mende hasieran, Erretengibel izeneko Oriaren ibaiadarra ixteak Euskal Herria plazaren urbanizazioa ekarri zuen, besteren artean. 1826. urtean hasi ziren arkupeen gainean eraikita dauden eta antzeko altuera duten etxebizitzak egiten. Justizia jauregia 1853an inauguratu zen.

1866ko ekainaren 25ean eta 1899ko ekainaren 24an zezen-korridak izan ziren plaza honetan.

Astelehenero eta larunbatero azoka egiten da.

Aspaldiko mendeetatik oso hedatua izan da Euskal Herria izena, kultura ezaugarri jakineko herrialdea adierazteko, politika eta administrazio mugen nahiz ezberdintasun historikoen gainetik erabilia izan dena.

Izena euskara + herri hitzetatik sortua da, hots,‘euskararen herria’. Hitz elkartuetan euskal forma ohikoa da (cf. aizkora, baina aizkol apostu, gari baina galburu, etab.). Pluralean ere erabili izan da: euskal herriak; Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 307

‘euskararen lurraldeak’ esanahiarekin.

Euskal Herriaren erabilera orokorraren lehen lekukoa XVI. mendeko Juan Perez Lazarraga arabarra dugu.

Behin baino gehiagotan ageri da bere eskuizkribuan Eusquel erria: “beti çagiç laudatu çegaiti duçun eusquel erria aynbat bentajaz dotadu.”

Pedro Axular idazle nafarrak ere badarabil 1643ko Geroa aszetika-liburuan. Irakurleari zuzendutako hitzaurrean honela dio: “Badaquit halaber ecin heda naitequeyela euscarazco minçatce molde guztietara. Ceren anhitz moldez eta differentqui minçatcen baitira euscal herrian, Naffarroa garayan, Naffarroa beherean, Çuberoan, Lappurdin, Bizcayan, Guipuzcoan, Alaba-herrian eta bertce anhitz leccutan”.

Dokumentazioa: Plaza de la Justicia (P. Gorosabel “Bosquejo...” se estaban haciendo de nueva planta en la plaza de la Justicia las carceles y casa juzgado) Euskalerriko Enparantza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Felipe Dugiols kalea kalea

Ikus Kale Nagusia eta izen bereko plaza.

Felipe Dugiols plaza plaza

1898an Felipe Dugiols herriko seme kutun izendatu zutenean, orain Araba etorbidea bezala ezagutzen dugunak Dugiols deitura hartu zuen. Hil zenean, 1900. urtean, Kale Nagusiari jarri zitzaion bere izena, aipatutako kalean jaio baitzen. Nolanahi dela ere, herriak Kale Nagusia erabileraren alde egin du beti.

60ko hamarkadan Kale Nagusiari eman zioten berriro ere Dugiols izendapena, 1977ko martxoaren 24an Udalak Felipe Dugiols plaza deitura izendegian barneratu zuen arte.

Iparragirre antzoki-zinemaren eta bankuaren arteko plaza txikiari deitzen zaio, hain justu, Felipe Dugiols plaza.

1901eko irailaren 15ean Felipe Dugiols soldaduaren omenezko monumentu bat ipini zuten Trianguloan, Lorenzo F. de Viana eskultorea eta Javier Agirre arkitektuaren gidaritzapean. San Tomas, Manila eta Pampangako guduak gogorarazten zituen burdinezko hiru plafoi zituen estatuak. 1936ko gerratean desagertu egin zen, eta berrogei urte beranduago, Juan Lope eskultoreak egindako beste estatua bat eraiki zuten egungo tokian.

1837an Tolosan jaiotako Felipe Dugiols Balanzategi Vascongadoen Tertzioko sarjentu gisa nabarmendu zen bai Afrikako gerran (1859) bai eta Filipinetako kanpainan ere. Aipatu kanpainan, gainera, San Fernandoren ohorezko gurutzea jaso zuen. Bigarren karlistadan Oñatiko “Askatasunaren aldeko

308 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Boluntarioen” buru izan zen.

XX. mende hasieran (1901)Lorenzo Fernandez de Vianak estatua bat eraiki zuen Trianguloa plazan bere omenez 1937. urtean eraitsi zen arte. 1976ko ekainaren 23an San Frantzisko pasealekuan brontzezko monumentu berri bat eraiki zuten seme kuttunaren omenez, Dugiols zutik, militarrez jantzita, eskularruak eta sablea eskuetan, eskumuturrean koronel-izarrak eta bularrean San Fernandoren Gurutzea dituela.

Donostian hil zen 1900. urtean.

Felipe Gorriti plaza plaza

Arrameleko zubiaren ondoan, Kale Nagusia, Enperadore kalea eta Korreo kalea elkartzen dituen plaza. Felipe Gorriti musikagilea hil zen arte, 1896. urtera arte, Arrameleko plaza izendapena izan zuen.

XIX. mende amaierako erlijio-konpositore onenetariko bat izan zen Uharte Arakilen jaiotako Felipe Gorriti. Hilarion Eslaba nafarra izan zuen irakasle eta oso gaztea zela herriko Andre Maria elizako organo-jole eta kapilautza irakasle izatea lortu zuen. Pariseko Organista eta Irakasleen Nazioarteko Erakundeko lehen saria eskuratu zuen hainbat bider. Herriko Udal Musika Bandaren sustatzea ere berari zor zaio.

Munduan zehar egiten diren abesbatzakontzertuetan ezagunak dira Felipe Gorritiren magníficat, miserere, salbe edo moteteak.

Plaza honetako garai bateko 4. zenbakiko etxearen azpian Madriletik Irunera zihoazen zaldiak aldatzen ziren. Lehenengo zenbakian, zaldiak eta alokatzeko automobilak, eta oraingo 4. zenbakian, Fonda Sistiaga izeneko herriko ostaturik luxuzkoena zeuden, besteak beste. Ixaka Lopez-Mendizabal idazleak bultzatuta,Tolosako lehen ikastola ireki zen aipatutako eraikinean.

Dokumentazioa: Felipe Gorritiren Enparantza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 309

Foru etorbidea etorbidea

San Frantzisko pasealekuan hasi eta Lizardi plazaraino luzatzen den etorbidea. Etxebizitza gehienak nahiko berriak dira, Adrian Laskibar arkitektoaren gidaritzapean eginiko bakarren batzuk izan ezik. 1945. urtean Udalak Espainia etorbidea izendapena eman nahi izan zion. Seguru asko izen aldaketa honen atzean foruen kentzea zegoen. Gogoratu behar dugu, Francoren gobernuak Bizkaia eta Gipuzkoa “provincias traidoras” izendatu zituela, matxinatuekin bat ez egiteagatik, eta geratzen zitzaizkien foruen azken hondarrak kendu zizkietela.

Foruek, hain zuzen, ohitura lege bilakatuta aditzera ematen dute eta historialariek estreinako sistema demokratikotzat izan dute. Lehenengo Gerra Karlistaren ostean, 1839an, foruak murriztu eta 1876an Madrileko gobernu zentralistak deuseztatu egin zituen.

Dokumentazioa: Lege Zarren Etorbidea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Avenida de los Fueros (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Frantzisko Tolosa kalea kalea

1977ko urriaren 14an Udalbatzak Araba etorbidearekiko paraleko dagoen kaleari, trenbidearen eta etxebizitzen artekoari hain juxtu, Frantzisko Tolosa kalea deitzea erabaki zuen.

Frantzisko Tolosa 1540an jaio zen Tolosan. Gasteizen Humanitateak ikasten ari zela Frantziskotar ordenean sartu zen. 1577. urtean Kantabriako probintzial izendatu zuten eta bi urte beranduago, Parisko Kapituluan, Ordenako Komisario. 1589an, berriz, Erromako Kapituluan Ordenako Jeneral izendatu zuten.

1597ko urriaren 5ean Tuyko Elizbarrutiko Apezpikutza lortu eta 1600. urtean izurriteak jota hil zen aipaturiko Galiziako hirian.

Jeneral izan zen garaian, Arrasate eta Tolosako komentuak sortzeaz gain, Gasteizen Filosofia eta Teologia katedra eta Arantzazuko santutegiko liburutegia sortu zituen, besteak beste. Hainbat liburu ere idatzi zituen.

Dokumentazioa: Calle de Fray Francisco de Tolosa (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Franzisko Tolosa Aitaren Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

310 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Gaztelako atea leku izena

Gorosabel eta Labaienen ustez, berezko Gaztelako atea Atari kalean kokatuta zegoen, zehazki esateko, egungo Olarreaga farmazia eta pareko eraikinaren artean; eta hori dela eta hartu omen zuen kaleak izen hori. Nolanahi dela ere, Gaztelako atea edo Laskoain atea Alde Zaharrerako sarbide den eta Trianguloa plazan kokatuta dagoen arkuari deitu izan zaio urteetan zehar. Neoklasiko estilokoa dugu eta Eskolapioen ikastetxea eraitsi zutenez, bakar-bakarrik geratu da.

Bestalde, Laskoain atea izen adierakidearen ildotik, kontuan izan behar dugu Olarrain inguruko Arriebakietako harrobietatik Oria ibaiaren ezkerreko ertzerarte luzatzen zen ibarraren izena Laskoain zela eta ondorioz, antzina, Gaztelako atea ez ezik, Korreo kalea izendatzeko erabilitako toponimoa dugula.

Badirudi, San Esteban auzoko Laskoainetxeberri baserriaren ondoan zegoen Laskoain baserritik jaso zuela izena hizpide dugun ibarrak. Ikus Laskoain.

Aldaerak: Laskoain atea Dokumentazioa: Portal de Castilla (P. Gorosabel “Bosquejo...” habia un puente en este portal que quedaba interceptado en tiempo de avenidas ) Puerta de Lascoayn (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 247 la puerta de 1547/09/27) Puerta de Lascoayn (1549 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 333 en la puerta de 1549/08/30) Portal de Lascoain (1555 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa vendió a Antonio de Eleizalde unos suelos existentes entre la Torre del portal de Lascoain y el torreón o almacén de polvora) Puerta de Lascoayn (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 43 la puerta de Lascoayn 1555/06/07) Puerta de Lascoayn (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 93 puerta de Lascoayn al molino de abaxo 1556/06/13) Puerta de Lascoain (1570 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la antigüedad era esta una de las cinco puertas de entrada de la villa) Portal de Castilla (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” uno de los siete que daban acceso a la villa, verdadera isla) Puerta de Lascoain (1665 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 222 por llevar algunas cargas de piedra a la puerta de Lascoain para empedrar un agujero que hay alli 1665/04/06) Portal de Castilla (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” entraba, por inundación, tal cantidad de agua por este Portal que llevaba maderos de enorme tamaño (193) y el agua subió hasta más de la mitad del Portal 1678/09/26) Portal de Lascoain (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se acuerda pedir en permuta al Conde de la Vega una porcion de huerta para colocar la arca del manadero de la fuente de Uriñaga que se conduce al portal de Lascoain 1706/05/09) Portal de Castilla (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-2 3 el cuerpo del Torreon sobre el Arco del Portal de Castilla) Portal de Castilla (1847 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se formó la arboleda junto al Portal de Castilla (331)) Portal de Castilla (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de la hermita de San Esteban al Portal de Castilla) Portal de Castilla (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Portal de Castilla (1891 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1 7 comprendido entre la Ermita de San Esteban y el Portal de Castilla 1891/05/27) Portal de Castilla (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 2 de la hermita de San Esteban al Portal de Castilla 22/09/1900) Puerta de Castilla (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 2 de la Puerta de Castilla a la Plazuela de Arramele 22/09/1900)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 311

Geltoki kalea kalea

San Frantzisko pasealekutik tren geltoki aldera doan kalea.

Geltoki plaza plaza Geltoki aurreko plaza.

Gernikako Arbola lorategia lorategia eta kalea

San Frantzisko pasealekutik San Joan kaleraino luzatzen den kale eta ingurua, desagertutako Elosegi Markesaren jauregiaren orubean eraikitakoa, Gernikako Arbola lorategia deitzea onartu zen 1966an.

Botanikarekiko zaletasunak bultzatuta, etxe ingurua milaka zuhaitz eta landarez apaindu zuen Antonio Elosegi tolosarrak. Hirigintza-transformazioaren ostean, euskaldun guztiontzat balio sinbolikoa duen Gernikako Arbolaren urtadar bakar batek iraun zuen zutik. Urte batzuk beranduago, ordea, lehortu egin zen eta zinegotziek beste urtadar bat landatzea erabaki zuten. Azkenean, 1976ko otsailean, Gernikako haritz txikia landatu zuten udal zein probintzia-agintariek bi mila herritarren aurrean. 1979ko martxoan beste urtadar bat landatu zen.

Hizpide dugun zuhaitzari eskainitako Gernikako Arbola kantu ezagunaren hitzak Iparragirrerenak dira.

Gernikako arbola da bedeinkatua Euskaldunen artean guztiz maitatua Eman ta zabal zazu munduan fruitua Adoratzen zaitugu arbola santua Aldaerak: Jardines de la Marquesa Dokumentazioa: Arbol de Guernica (1902 Tolosako Udal Artxiboa A-1-184 147 se acuerda comprar un retoño del Arbol de Guernica para plantarlo en un lugar de la villa 1902/07/07) Gernikako Arbola Loretegia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Jardines del Arbol de Guernica (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

312 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Gipuzkoa plaza plaza

Gernikako Arbola lorategiak eta San Inazio kalearen artean dago. Gogoan izan behar dugu Tolosa Gipuzkoako hiriburu izan zela hamar urtez (1844-1854).

Adituek diotenez, gure probintziaren izena giputz + -oa litzateke, “giputzen lurraldea” adierarekin. Bide beretik sortutakoak dira, esaterako, Nafarroa edo Aezkoa.

Dokumentazioa: Gipuzkoako Enparantza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Plaza de Guipuzcoa (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Goikoerrota errota

Ikus Elizaldeko errota.

Gudari kalea kalea

Lizardi plaza eta Zezen-plaza elkartzen dituen kalea. Bigarren Gerra Mundialean Francok Errusiara Hitleren armada laguntzera bidalitako División Azul izena izan zuen, eta1979an Gudari kalea izendatu zuten, gerra zibilean Euskal Herriaren alde borrokatu zuten gudari guztien omenez.

Alpino Uzturre Elkartearen egoitza, bestalde, kale honetan kokatuta dago.

Dokumentazioa: Gudarien Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de los Gudaris (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Herreros, calle de los kalea

Ikus Errementari kalea.

Ibarrako erreka erreka

Ikus Elduaingo erreka.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 313

Idiakez jauregia jauregia

XIV. mendeko harresiaren gainean eraikitako XVII.mendeko jauregia. Barroko estilokoa da, veneziar kutsukoa. Plaza Zaharrera begira dagoen fatxada nagusia mailukako harlanduz egina da eta armarri konposatua du. Ibaiaren gaineko alboko fatxada zerrahortz modura ezarritako adreiluz josia du. 1794. urtean Tolosako alkate izandako Felix Maria Samaniego Zabala fabulagilearen bizileku izan zen. Egun, Kasino elkartearen egoitza dugu.

Askok hala uste badu ere, jauregi hau ez zuen Karlos V.aren idazkari izan zen Alonso Idiakez Iurreamendik sortu. Izan ere, Juana Idiakezekin ezkondu zen Antonio Lopez Isasi ilobak Naparratearen inguruko orube batzuk erosi zituen 1606. urtean, bere etxea handitzeko asmoz. 1605 eta 1619 urteen bitartean eraiki zen, Francisco Landa eta Luis Zaldua harginen gidaritzapean. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Ydiaquez (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 140v Cassa de Ydiaquez 1719/09/28) Idiaquez (1819 P. Gorosabel “Bosquejo...” se arregló y adomó el Palacio de Idiaquez, donde la reina Maria Josefa Amalia esposa de Fernando VII, paso la noche del 4 siguiendo la jornada para Madrid al dia siguiente por la mañana 1819/10/4) Idiazkez (1819 Boletín de Amigos del País de Gipuzkoa 267.or. “Fernando VII y su esposa Maria Josefa Amalia se alojaron en este palacio de Idiaquez, viniendo de Pamplona a San Sebastian y pasando de esta ciudad a San Sebastian L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Idiaquez (1845 P. Gorosabel “Bosquejo...” las Reinas, madre a hija, hicieron mansión en el citado Palacio con el objeto de presenciar una lucida comparsa de jóvenes de ambos sexos de la villa 1845/07/16) Idiaquez (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” Por Corpus Christi, en la procesión, se ponen tres altares; el uno en la plaza vieja en la casa palacio de Idiaquez, cuya colocacion corresponde a los mayordomos de Izascun) Idiaquez (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” hicieron corta mansion en el palacio de Idiaquez, D.ª Isabel II Reina de España, con su madre M.ª Cristina de Borbon y la Infanta M.ª Luisa Fernanda) Idiaquez (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Iribaratzeta leku izena

Egun Plaza Berria bezala ezagutzen dugun eremuan zeuden ortu lurrek osatzen zuten lekua Iribaratzeta deitzen zen antzina. Izenaren osagaiak argiak dira, iri eta baratze, -eta atzizkia gaineratuta. Antzina hiri guztien zerken ondoan egoten ziren baratzak hiritarrentzako janaria ekoizte aldera, Durangon uriortuak deitzen dira eta Iruñea eta Bilbon gaztelaniaz cocinado (lapikoakoa) eta jardines deitu izan dira. Ikus aipuak eta Plaza Berriaren sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Iribaraceta (1610 P. Gorosabel “Bosquejo...” Paraje que ofreció el cabildo eclesiástico de Santa María para que se fundara el convento de Santa Clara) Iribarazetta (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 381 Por la compra de las huertas que ella tenía en el sitio o paraje de Iribarazetta en que se haze la nueva Casa Concejil y se hizo la Plaza Nueba 1682/09/29) Iribaraceta (1690 P. Gorosabel “Bosquejo...” Paraje con huertas, suelos y fraguas que compró la villa para construir en él la plaza nueva y casas consistorial y de turtles... Se construyó en él la plaza nueva, ocupando la villa, con indemnización a los propietarios, las huertas, solares y fraguas que habia en él)

314 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Iturritxiki iturria

Iturritxiki plazan kokaturiko iturria. Ikus aipaturiko plazari dagokion sarrera eta aipuak.

Dokumentazioa: Iturrichiqui (P. Gorosabel “Bosquejo...” frente a esta fuente existía un puente que quedaba interceptado en tiempo de avenidas) Iturrichiqui (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” Uno de los siete puentes que daban acceso a Tolosa, verdadera isla en la época, era el de la fuente vieja o Iturrichiqui) Iturrichiqui (1649 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se hizo una nueva fuente) Iturrichiqui (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” Entraban aguas en la riada de este día por el portal de Iturrichiqui) Iturrichiqui (1822 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró porción de huerta en la parte de la Rondilla para la traslación de la fuente de Iturrichiqui) Iturrichiqui (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa compró una huerta junto a esta fuente para construir en aquélla una nueva escuela de párvulos)

Iturritxiki plaza plaza

Garai batean Iturritxiki deitzen zen, izen bereko iturria bertan kokatuta baitzegoen. Iturria desagertzearekin batera, plazak izena galdu eta elizarena (Andre Mariaren Bihotza) hartu bazuen ere, egokiena jatorrizkoa berreskuratzea iruditu zaigu. Plaza txiki eta zaratatsua, tren eta autobus geralekuak ondoan baititu. Ikus Andre Mariaren Bihotza eliza.

Aldaerak: Iturritxiki Ahozko aldaerak: Corazonistas (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Iturrichiqui (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 arrabal de Iturrichiqui 1859/03/27) Iturrichiqui (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 heredades y arrabal de Iturrichiqui) Iturritxiki Enparantza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Plaza del Corazón de María (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Mariaren Bihotza enparantza (2003 Donostiako elizbarrutiko izendegia)

Iturritza jauregia jauregia

Korreo kaleko gainontzeko etxeekin lerrokatua dagoen XVI. mende amaierako jauregia. Hiru solairu ditu, eta fatxada berritua izan da, adreilua agerian utziz. Balkoi nagusian armarri berbera ikus daiteke alde bakoitzean.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 315

Jabeek, Migel Mendiola eta Magdalena Unanue senar-emazteek Santa Klarako mojei utzi zieten eraikin hau 1612tik 1666ra bitarte.

Gorosabelen ustez, Iturritza dateke Tolosako jatorrizko izena. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Iturisa (P. Gorosabel “Bosquejo...” nombre primitivo del territorio de la actual Tolosa, según unos) Iturriza (1609 P. Gorosabel “Bosquejo...” casa Torre que D. Miguel Pérez de Mandiola de Iturriza tenia dentro de la población y ofreció pára fundación de un convento de monjas de Santa Clara) Iturriza (1612 P. Gorosabel “Bosquejo...” se fundó el convento en esta casa torre que existía en el nº 37 de la actual calle del Correo) Iturriza (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Jesuitinak ikastetxea

1888an Andoaingo Ama Kandidak sortutako eskola, Vega de Sella kondeari erositako orubean eraikia.

Emakumeei zuzendutako ikastetxe honi bost lekaimek eman zioten hasiera. Besteak beste, hizkuntzak, musika eta eskulanak irakasten zituzten. Gerora, ikasketak zabaldu eta mila ikasle inguru izatera iritsi zen.

Egun Gainberri eta Eskolapioen ikastetxearekin batera Hirukide elkartea osatzen du. Ikus Vega de Sella Kondra sarreran esaten dena.

Aldaerak: San Jose ikastetxea

Jesus kalea kalea

Ikus Andre Maria kalea.

316 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Jesusen Zerbitzarien kalea kalea

Belate pasealekuarekiko zut dagoen kalea, izen bereko komentua alboan duela.

Dokumentazioa: Siervas kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Jesusen Zerbitzarien komentua komentua

Belaten, izen bereko kalearen ondoan dagoen komentua. Jesusen Zerbitzariak izeneko lekaimeak, 1886. urtean Tolosara iritsi zirenean, Andre Maria elizaren ondoko etxe batean kokatu ziren, gaixoak zaindu eta haur behartsuak laguntzeko. 1899an Antonio Elosegik eta bere semeak Belateko hainbat lur sail utzi eta 1900 urte inguruan egungo hiru solairutako eliza eta egoitza eraiki zituzten.

1972an Udalak Jesusen Zerbitzariei kale bat eskaintzea erabaki zuen, egindako lana eskertzeko.

Dokumentazioa: Convento de las Siervas de Jesus (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Justizia jauregi zaharra jauregia

Euskal Herria plaza lauki arkupedunaren alde bat betetzen du. Neoklasiko estilokoa da eta inguruko etxeetatik bereizten da, hiru solairukoa izan beharrean bikoa baita. Unanue eta Eskoriatza herriko arkitektoek 1853. urtean eginiko jauregia dugu.

Epaitegi honetako kartzelan konposatu zuen Jose Maria Iparragirre koblariak amaren omenezko Nere amak baleki zortziko hunkigarria: Zibilek esan naute biziro egoki Tolosan behar dala gauza erabaki Giltzapean sartu naute poliki-poliki negar egingo luke nere amak baleki.

Justizia jauregi izateari utzi eta gaur egun hutsik dago.

Egungo Justizia jauregia Beotibar pilotalekuaren atzealdean kokatuta dago.

Dokumentazioa: Palacio de Justicia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 317

Justizia jauregia jauregia

Beotibar pilotalekuaren atzean dago kokatuta Justizia jauregi berria. Ikus Justizia jauregi zaharraz esan dena.

Justizia plaza plaza

Ikus Euskal Herria plaza izen adierakidea.

Kale Nagusia (-a) kalea

Enperadore kalea eta Korreo kalearen artekoa dugu. Herriko harresi barneko pasabideak gurdi eta zalditeriak igarotzeko sortu zirenez, ulergarria da estua eta norabide bakarrekoa izatea. Antzina, Nafarroara zihoazenek, nahitaez, Kale Nagusia zeharkatu behar izaten zuten, eta Frantzia alderako asmoa zutenek, berriz, Enperadore kalea.

Ofizialki bi aldiz jaso du Felipe Dugiols kalea izendapena hizpide dugun kaleak, 1900. urtean, Dugiols jauna hiltzean, eta 60ko hamarkadan. 1977ko martxoaren 24an, ordea, jatorrizko deitura berreskuratu zuen.

Ikus Felipe Dugiols plaza.

Aipagarriak dira kale honetan kokatutako Andia dorrea eta Atodo jauregia. Ikus dagokien sarrera.

Aldaerak: Felipe Dugiols kalea Dokumentazioa: Mayor (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existía esta calle ) Mayor (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 58?? Se presenta la facultad real concedida a la villa para comprar las casas de D. Jerónimo Ruiz Iurramendi persistentes en la Calle Mayor y se toman disposiciones para llevar adelante en ellas la ejecucion de la Casa Concejil, 1667/02/20?)

Mayor (1806 P. Gorosabel “Bosquejo...” citada este año) Mayor (1848 P. Gorosabel “Bosquejo...” expropió la villa la casa n 33 de la calle Mayor pare construir nuevos arcos) Mayor (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Domingo de Ramos, después de rezar el rosario en la Iglesia de Santa Maria, sale la procesión de dicha iglesia, y da la vuelta por las calles del Correo y Mayor) Mayor, Calle (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Mayor (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Calle Mayor Propuesta de modificación de nombres de calles 1900/09/22) Felipe Dugiols (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Propuesta de modificación de nombres de calles 22/09/1900) Kale Nagusia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

318 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Kalebarrena (-a) kalea

Etimologiari jarraiki, antzinako burguaren punturik baxuenak, hots, egungo Felipe Gorriti plaza eta inguruak jaso zuen Kalebarren deitura XIX.mende bukaeran. Ohikoa izan da Euskal Herriko hirietan Barrenkale izena eta , hiru adibide emateagatik, Legutianon, Ermuan edo Bilbon badaude. Gerora, Arrameleko zubitik Pablo Gorosabel kalera bitarteko zatia izendatu zuten Kalebarren.

“Como quiera que la calle Pablo Gorosabel, terminaba desdoblándose, en la Sesión Plenaria celebrada por el Ayuntamiento de Tolosa el 15 de junio de 1979, se acordó denominar “Kalebarren” al tramo de arteria situada entre la “curva de Gorriti” y el estribo del puente de Arramele”.

1974. urtera arte Gorriti Antzoki-Zinema kale honetan kokatuta egon zen.

Bitxikeria moduan esan daiteke, halaber, 1953ko urriaren 14-15eko uholdean kalterik gehien jasan zuen kalea izan zela.

Dokumentazioa: Kalebarren (1979 I. Linazasoro “Historia y Guía de Tolosa” 1980 99-100.or. se acordó denominar “Kalebarren” al tramo de arteria situada entre la “curva de Gorriti” y el estribo de Arramele)

Korreo kalea kalea

Kale Nagusiarekin batera, Alde Zaharreko kalerik garrantzitsuena dugu. XVI. mende amaierako lehen udal aipamenetan Laskoain kalea izendapena dokumentatzen da. Jakin badakigu, Gaztelako ateak Laskoain atea deitura ere jaso zuela eta kale hau aipatutako atearekin elkartzen zenez, Laskoain kalea izenaz ezagutzen zen. Ikus Laskoain toponimoaz esan dena.

Beranduago, ordea, herriak Korreo kalea edo Posta kalea izendapena eman zion, Goierritik zein Gaztelatik zetozen edo hara zihoazen zalditeria, gurdi eta postak kale honetatik igarotzen baitziren.

Urte batzuk geroago, Antonio Elosegi kalea deitura eman zion Udalak hildakoaren omenez, 1979ko ekainaren 15ean herri-izendapena berreskuratzea erabaki zuen arte.

Kale honetan kokatuta dago Iturritza jauregia, baita Gure Txokoa elkartea ere.

Aldaerak: Laskoain kalea, Antonio Elosegi kalea Dokumentazioa: Lascoain (P. Gorosabel “Bosquejo...” la calle del Correo se llamaba en un principio calle de Lascoain ) Correo (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existía esta calle, llamada en su principio de Lascoain) Lascoayn (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 3v calle de 1555/03/02) Lascoayn (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 43v calle de Lascoayn 1555/06/30) Correo (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” el 26 de septiembre a las ocho de la noche, habia dos varas de aqua en la calle del Correo, por inundación del rio Oria) Correo (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 1822/03/15) Correo (1847 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa expropió la casa nº 11 de esta calle para edificar nuevos arcos de piedra sobre ella ) Correo (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Domingo de Ramos, despues de rezarse el rosario en Santa Maria, sale la procesión de dicha iglesia... y da la vuelta por las calles del Correo y Mayor)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 319

Correo (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 1859/03/27) Correo (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de la Puerta de Castilla a la Plazuela de Arramele) Correo, Calle de (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Correo (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Propuesta de modificación de nombres de calles 22/09/1900) Antonio Elosegui (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Propuesta de modificación de nombres de calles 22/09/1900)

Laskoain leku izena

Tolosako toponimorik garrantzitsuenetako bat dugu hauxe. Arriebakietako harrobietatik Oria ibaiaren ezkerreko ertzeraino luzatzen zen ibarra Laskoain bezala ezagutzen zen. Badirudi, San Esteban auzoan kokatuta zegoen Laskoain izeneko baserritik jaso zuela izendapena ibar zabal honek.

Hau dela eta, egun Gaztelako atea eta Korreo kalea izendatzen ditugunak deitzeko erabilitako toponimoa izan zen antzina.

Dokumentazioak argi erakusten du izen jator eta egokia Laskoain dela. Zoritxarrez, azken mendean tartean –r– duen Laskorain aldaera zabaldu da gure artean.

Dokumentazioa: Lascoain (P. Gorosabel “Bosquejo...” las Ordenanzas Municipales prohibían poner ninguna clase de árbol ni vivero en los campos de Lascoain, para que hubiese más terreno donde sembrar trigo, mijo, lino, legumbres y demás granos) Lascoain (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa recibió a SS.MM. Felipe III y su hija la reina de Francia, fuera de los muros de la villa, en los campos de Lascoain donde estaban ordenados dos escuadrones de gente muy lucida de 3.000 hombres a las dos bandas del camino 1615/11/03) Lascoain (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” todos los campos de Lascoain estuvieron anegados por la riada 1678/09/26) Lascoayn (1760 P. Gorosabel “Bosquejo...” este año, al parecer, se construyó por primera vez el espolón de Lascoain que se extendía desde la huerta del convento de San Francisco hasta el paraje de la ermita de San Esteban) Lascoain (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 334 Quatro peonadas de tierra en los campos de Lascoain 1771/12/24) Lascoain (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” la riada del 20-21 de mayo cubrió todo el lado inferior del campo de Lascoain, donde ondeaban las espigas de trigo que era lo único que se descubría )

Laskoain atea leku izena

Ikus Gaztelako atea.

320 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Laskoain kalea kalea

San Frantzisko pasealekuarekiko zut eta Foru etorbidearekiko ia paralelo dago. 1919-1925 urteetan, Laskoain ibarra zabaltzen hasi ziren garaian, hain justu, izen bereko baratzeetan sorturiko lehendabiziko kalea dugu, eta Etxe alai eta Etxe alaiena deiturak jaso zituzten kale honetako estreinako bi etxebizitzek.

Antzina, egungo Korreo kaleari Laskoain kalea deitzen zioten.

Ahozko aldaerak: Laskorain (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Laskorain Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de Laskorain (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Leitza kalea kalea

Rondilla eta Korreo kaleak batzen ditu, Aroztegieta eta Errementari kaleak zeharkatuz. Leitza kalea izendapena 1919an jaso zuen.

XV. mendearen lehen herenean Aragoiko erregearen aliatu zen Nafarroako Zuria erreginak Gaztelako mugak inbaditzeak gerratea piztu zuen. Gipuzkoa Gaztelari atxikita zegoenez, tolosar gudariek Areso eta Leitza bereganatu zituzten Juan II.a erregearentzat eta, orduz geroztik,Tolosako jurisdikzio zibilaren pean geratu ziren. 1437an, Gaztela eta Nafarroako koroen arteko ezkontza lagun, Areso eta Leitza berreskuratu zituen Nafarroak.

Nolanahi dela ere, badirudi kalearen izendapenean eragin handia izan duela mendeetan zehar Tolosa eta Leitza herriek izan duten harreman estuak.

Dokumentazioa: Leyza (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” se denominó asi esta calle en recuerdo de la conquista de esta villa y de la de Areso hecha por los tolosanos en el siglo XV ) Leiza Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Letxuga kalea kalea

Korreo kalea Kale Nagusiarekin elkartzen du. San Joan egunean ezkaratzeko ateburuak lizar-adarrez apaintzeko ohitura dago, kaleari xarma berezia emanez. Izena bertan saltzen ziren barazkietatik dator eta ez 1970eko hamarkadan zabaldu zen ustezko Letxuga kapitainetik. Ahoz, bokalen arteko –g- jan egiten dugu eta Letxu esan, beste hainbat izenetan bezala.

Ahozko aldaerak: Letxu kalea (Gorrotxategi J.M.) Dokumentazioa: Lechuga (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente existia esta calle )

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 321

Lechuga (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 calle de la Lechuga 1822/03/15) Lechuga (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 Calle de la Lechuga 1859/03/27) Lechuga (1888 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-15 la Lechuga 1888/09/15)

Lizardi plaza plaza

1979ko ekainaren 15ean Udalbatzak erabaki zuen Pista de Patines bezala ezagutzen zena Lizardi plaza izenpetzea. Bere garaian, 11 de Agosto izendapena ere izan zuen, 1936ko aipatutako egunean Frankoren tropek menpean hartu baitzuten Tolosa.

Izenez Jose Maria Agirre eta ezizenez Xabier Lizardi bezala ezagutzen dugun euskal idazlea Zarautzen jaio zen 1896ko apirilaren 18an, eta Tolosan hil zen, 36 urte besterik ez zituela.

Olerkigintza jorratzeaz gain (Biotz-begietan; Otartxo utsa; Urte giroak; Etxe barne bizia; eta Umezurtz olerkiak) antzerkigintza ere landu zuen (Laño ta izar; Bi aizpak; eta Ezkondu ezin ziteken mutilla).

Zalantzarik gabe, euskal literatura modernoaren idazlerik garrantzitsuenetako bat dugu.

Euskalzaleak talde intelektualeko sustatzaile ere izan zen.

Berriro igo nauzu ene mendira, oroigarri zaarrei maitez begira...

Andre lurrak yaulki ditu igaliak; zurbil dauka arpegia, itzal begiak. ....

Kemenak uts-eta nekez bainoa, zalantza dut zaartu naizelakoa.

Udazkenak aulagotzen dit atsa, Orbelak ozenagotzen oin otsa, aldapak larriagotzen biotza...

Luis Mitxelenaren hitzek hauxe diote: “Caso único en nuestra literatura, Lizardi es ante todo un transmutador, y esto es en él actitud natural y espontánea, no es resultado de un próposito preconcebido de crear belleza. En sus mejores poesías, la más alta cima de la lírica vasca…”

Aldaerak: 11 de Agosto, Pista de patines Dokumentazioa: Lizardi Olerkariaren Enparantza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Plaza del Poeta Lizardi (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

322 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Lopez-Mendizabal pasealekua pasealekua

San Frantzisko pasealekuarekiko paralelo dago, Foru etorbideak eta Laskoain kaleak mugatzen dutela. 1977ko martxoaren 24an Udalbatzak erabaki zuen Lopez Mendizabal pasealekua izendatzea.

Ixaka filologo, historialari, argitaratzaile, idazle eta legelaria Tolosan jaio zen 1879ko apirilaren 11n. Filosofia eta Letrak ez ezik Zuzenbide ikasketak ere burutu zituen.

Aita Moreten Los anales del Reyno de Navarra, Novia Salcedoren Diccionario Etimológico, Arturo Campionen Gramática de los cuatro dialectos de la lengua vascongada, Juan Ignacio Iztuetaren Gipuzkoa`ko Dantzak eta Pablo Gorosabelen Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa liburuak, besteak beste, Ixakaren etxean argitaratu ziren.

Berak idatzitakoen artean ezagunenak hauek dira: El País Vasco en tiempo de Augusto; Manual de conversación castellano-euskera; Dotriña laburra; Diccionario vasco-español; Breve historia del País Vasco; Gramática vasca abreviada; eta Nekazaritza. Dena den, baliteke Lopez Mendizabalen obrarik garrantzitsuena Etimología de apellidos vascos izatea, ematen dituen etimologiak zuhaitz-zaleegiak badira ere: Etxemaite = Retamar; Gasteleku = Encinal; Mendizabal = monte llano edo pastizal llano; Irizar = Helechal...

Hainbat obra klasiko euskaratzeaz gain, Xabiertxo, Iziartxo eta Martin Txilibitu pedagogia liburuak ere idatzi zituen. 30eko hamarkadan ikastolen sorreraren aitzindarietako bat izan zen.

Buenos Aireseko Unibertsitatean irakasle izan zen. Gerra zibila baino lehen Euskadi Buru Batzarreko eta Euskaltzaindiko ohorezko kide izan zen.

Erbestealdian idatzitako La Lengua vasca liburua Auñamendi argitaletxeak berrargitaratu zuen.

Dokumentazioa: Ixaka López-Mendizabalen Ibiltokia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Paseo de Isaac López Mendizabal (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Mª Luisa Agirre Doktorearen plaza plaza

Euskal Herria plaza parean Rondilla eta Aroztegieta kaleak elkartzen dituen plazatxoa, Mª Luisa Agirre tolosar doktore ezagunari eskainia.

Tontokale bezala ere ezaguna da, jendea tonto-tonto aritzen zelako berriketan.

Mayor, Calle kalea

Ikus Kale Nagusia.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 323

Mikeo kalea kalea

Ikus Errementari kalea.

Nafarroa etorbidea etorbidea

Zubiberritik Zezen-plazaraino luzatzen den norabide bakarreko etorbide zabala, San Frantzisko pasealekuarekiko ia paraleloan. Postetxearen ondoan, 2005ean berritutako udal parkea dago, eta parean, 1970ean desagertutako San Rafael izeneko jauregia egon zen.

1936. urtera arte Errepublika etorbidea deitzen bazen ere, abuztuaren 11n Mola jeneralaren soldaduek Tolosa hartu eta Nafarroako brigaden omenez izena aldatu zioten.

Jakin badakigu, bestalde, 1200.urtean bereizi zela Gipuzkoa Nafarroatik.

Dokumentazioa: Naparroako Etorbidea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Avenida de Navarra (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Naparratea (-a) leku izena

Naparzubiari itsatsitako atea. Ikus Naparzubia.

Dokumentazioa: Nabarra (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 248 junto al torrejon de la puerta de 1547/09/28) Nabarra (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-17 0v la presa de junto a la puerta de 1556/01/16) Navarra (1570 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la antigüedad era esta una de las cinco puertas de entrada de la villa) Navarra (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 13 Nuevo convento extramuros en la puerta de Navarra 1655/10/25) Navarra (1666 P. Gorosabel “Bosquejo...” se traslado el convento de Santa Clara desde dentro de la villa a la parte que está fuera de la puerta de Navarra)

Naparzubia (-a) zubia

Plaza Zaharra eta Santa Klara kalea elkartzen dituen zubia.

Ditugun datuen arabera, gutxienez XIII.mende amaierako zubi zahar hau Nafarroarako (eta Gaztelarako) irteera zen. Hasiera batean lau begi baino ez bazituen, 1787ko uholdearen ostean, bosgarren arku bat egitea erabaki zen. 1844an arkuak zabaltzeaz gain, harrizko karela eraiki zen, Pedro Telleria arkitektoaren gidaritzapean. Beranduago, espaloi irtenak ipini eta harrizko karela burdinezko tutu-barandaz ordezkatu zuten. Farolak ere gehitu zitzaizkion.

324 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Lehenago ikusi dugun Naparratea eta izen hau nafar herritar izenaz daude osatuta.

Aipuak ikus.

Ahozko aldaerak: Napar zubiya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Navarra (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente solo tenia cuatro arcos. Con el puente de Arramele, era única salida de la villa aislada en época de avenidas) Nabarra (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 251 ven las puentes de 1547/10/15) Nabarra (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 151v en la torre de la puente de Nabarra y en la de Lascoayn se pongan sendas mugeres para que se conserven las dichas torres 1558/01/11) Nabarra (1559 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 235v doze ducados por lo que reparó la puente de Nabarra 1559/09/29) Navarra (1657 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 50 Se manda reparar las calzadas de la villa, en particular los puentes de Arramele y Navarra 1657/10/01) Navarra (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 264v Se acuerda proporcionar la teja que falta para la casa concejil valiendose en caso necesario de la que contenia la torre del puente de Navarra 1671/12/28) Navarra (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la riada de este día estuvo cogido por el agua el último arco de este puente por la parte del convento) Navarra (1785 P. Gorosabel “Bosquejo...” las Juntas Generales de la Provincia decretan que el nuevo camino real de Navarra por Lizarza debía entrar en el puente de Navarra, y no frente a la ermita de San Esteban como quería Tolosa) Navarra (1787-1789 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se alargó este puente con un arco más, según acuerdo tomado a consecuencia de la riada del 2.X.1787 ) Navarra (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 del Puente de Navarra al Portal de Castilla) Navarra (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 del Puente de Navarra al Portal de Castilla 1900/09/22) Napar Zubia (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Naparzubia (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Oria ibaia

Gipuzkoako ibairik luzeena eta emaririk handienekoa dugu. Zegaman, Aizkorriko San Adrian inguruan jaio eta Orion itsasoratzen da. Adar nagusiak Agauntza, Amezketa, Araxes, Elduaingo erreka, Asteasu eta Leitzaran dira. Ibaiertza industrigune garrantzitsua da.

Oriaz mintzo garela, kalte handia ekarri zuen 1953ko urriaren 14ko uholdea datorkigu gogora. Nolanahi dela ere, kontutan izan behar ditugu ibaiak egunero eta modu jarraian eskaintzen dizkigun doako mesede eta zerbitzuak.

Tolosako historiak erreka eta zubiekin lotura estua izan duenez, Oriak ere badu bere kalea. 70ko hamarkadan Oria Europan kutsatuen zegoen ibaietako bat zen.

Ahozko aldaerak: Oria ibaia (Izeta, Mª. C; Etxezuri), Rio Oria (Mujika Goiburu, J. / Marzelagi (Idiazabal) 1915), Oriako erreka (Etxeberria, J. J. / Ugarangoena 1939), Oria (Arzelus, M. K. / Erreka 1943) Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 325

Dokumentazioa: Río de Oria (1564 Tolosako Udal Artxiboa, Proceso sobre las dos mujeres que se hallaron muertas en el río de Oria. Registro Juntas Generales de Azpeitia 1564/04/24) Río de Oria (1593 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 104 98 leg. 364-365v pieza sembradía que linda por la parte de arriba con camino e calçada real entre las casas de barrundia y arrese, y por la de abaxo con el río de oria 1593/04/07) Río de Oria (1615 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 104 2377 leg la hermandad de las seis villas del valle del rio Doria desta dicha Prouincia 1615/11/23) Río principal de Oria (1647 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 104 211 128-131 Examen de las cercas de Yurramendi....siguiendo desde la dicha puerta asta el rrio principal de oria con dos puertas ordinarias 1647/05/18) Río de Oria (1688 Tolosako Udal Artxiboa procuradores de la Union del Rio de Oria Registro Juntas Generales de Azpeitia 1688/05/6) Oria (1708 Declaración, vista y reconocimiento de los mojones y términos de Tolosa 1708/10/23) Oria (1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa tomó a varios particulares diferentes huertas que existian en frente del convento de Santa Clara, a la orilla del rio Oria, con el objeto de dar ensanche a este.

Oria (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” Tolosa se halla situada a la orilla del rio Oria) Oria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 río Oria) Oria (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Oria (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/25) Oria (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Oria ibaia (1975 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” (1847)) Río Oria Ibaia (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Oria kalea kalea

1919. urtetik hala deitzen da Berazubiko zubitik, Zezen-plaza albotik igaro eta San Frantzisko pasealekura arte luzatzen den kalea. Oria izeneko kalea izatea ez da harritzekoa,Tolosako historiak erlazio estua izan baitu erreka eta zubiekin.

Dokumentazioa: Oria Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle Oria (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Pablo Gorosabel kalea kalea

Ikus Rondilla kalea izen adierakidea.

326 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Paulo Rekondo kalea kalea

Zumalakarregi pasealekua Laskoain kalearekin batzen duen kale estua, mediku ezagunari eskainia.

Pedro Tolosa pasealekua pasealekua

San Frantzisko pasealekua eta Berazubiko zubia elkartzen ditu Oria ibaiaren ezkerraldean dagoen arce platanoide zuhaitzez apainduriko pasealeku honek. Garai batean artilezko xalak egiten ziren Pedro Doussinagueren lantokia hemen kokatuta egon zenez, ahoz Las Toquillas bezala ere ezagutzen da.

Pedro Tolosa marinel tolosarra munduari bira eman zion Elkanoren taldeko bat izan zen. Ikus San Blas auzoko Elkano kalearen sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Pedro Tolosaren Ibiltokia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Paseo de Pedro de Tolosa (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Pelena karkaba kale zirkilua

Antzina Letxuga kalea eta Berdura plaza batzen zituen kale zirkilua. Gehiengoak uste duenaren kontra, Urrozek Compendio Historial de Tolosa liburuan hizpide dugun kale izenak Nazareteko Belenekin erlaziorik ez duela esaten digu, metatesi bidez oker sorturikoa dela argituz.

Aita Moretek, bestalde, Iruñean Venela edo Velena kaleen arteko pasabide ororen generikoa dela dio.

Litekeena da herriak onarturiko galizismoa izatea, venelle hitzak frantsesez “kailejoi” adiera baitu.

Dokumentazioa: Pelena (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas.4.lib.103.or.L.M.Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Pelena (1806 P. Gorosabel “Bosquejo...” callejuela existente en esta fecha) Calle de Belén (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Belena Karkaba (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 327

Plaza Berria plaza

Angeluzuzen itxurako trapezio formadun plaza hau Errementari eta Aroztegieta kaleek inguratzen dute.

1896an euskaraz Euskal Plaza eta gaztelaniaz Plaza de los Fueros izendapenak jaso bazituen ere, 1979ko ekainaren 15ean Udalbatzak Plaza Berria deitura berreskuratzea erabaki zuen, lehenagokoa den Plaza Zaharretik bereizteko.

Garai batean, Iribaratzeta bezala ezagutzen zen harresiz inguraturiko esparruan barazkiak lantzeko zenbait lur zituzten herritarrek, eta baratze hauek egungo Sokorrope pasabide estalia dagoen lekutik irteera zuzena zuten Erretengibel ibaiadarraren gaineko zubi batetik.

1690ean Iribaratzetaren urbanizazioa hasi zen eta 1703rako jada plaza itxura hartu zuen.

Ordura arte Plaza Zaharrean egiten ziren ia festa guztien ondorengo izatea lortu zuen horrela, hizpide dugun plazak. Ikus Toriles sarreran esandakoa.

Dokumentazioa: Plaza Nueba (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 381 Por la compra de las huertas que ella tenía en el sitio o paraje de Iribarazatta en que se haze la nueva Casa Concejil y se hizo la Plaza Nueba 1682/09/29) Nueva (1690 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó este año en el sitio llamado Iribaraceta) Plaza Nueva (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se concede licencia a Ignacio Aiero para extender su casa Zuloagaenecoa sita en la calle Arozteguieta y Plaza Nueva, sobresaliendo al muro de ella en la azera de Retenguibel y el molino del matadero 1706/05/09) Plaza Nueva (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 333v La casa nueva en la Plaza Nueva (junto a Toriles) 1771/12/24) Nueva (1820 P. Gorosabel “Bosquejo...” se cometió un asesinato en la Casa de las Damas, sita en esta Plaza Nueva) Plaza nueba (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 Plaza nueba 1859/03/27) Plaza Nueva (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 de la Calle del Portal a la Plaza Nueva 1900/09/22)

Plaza Zaharra plaza

Udaletxeak eta Idiakez jauregiak babesten duen plaza hau herriko zaharrena da. Antzina ez zen beste plazarik eta orotariko festa zein ekitaldi publikoak hemen ospatzen ziren, baita asteroko azoka bera ere.

1903ko otsailaren 15ean Gernikako Arbolaren urtadar bat landatu zuten plazaren erdian. Urte gutxiren buruan, ordea, lehortu egin zen eta egun Zumardiaundian dagoen iturria ipini zuten.

1893an Idiakez plaza izendapena eman bazitzaion ere, herriak Plaza Zaharra deitura erabiltzen jarraitu zuen eta orain ere hala ezagutzen da.

Ikus aipuak.

Dokumentazioa: Vieja (1658 P. Gorosabel “Bosquejo...” se ensanchó esta plaza por cesión, por algunos particulares, de los solares de dos o tres casas que tenían en la misma) Vieja (1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la riada de este día ,el agua que de retroceso venía de las calles Mayor y del Emperador, llegó a rozar las pilastras de la casa concejil de la plaza vieja 1787/10/02) 328 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Vieja (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 Plaza vieja 1822/03/15) Vieja (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la tarde de la octava del Corpus hay procesión que se limita a dar la vuelta a la casa concejil de la plaza vieja) Bieja (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 Plaza bieja 1859/03/27)

Polboraetxea (-a) etxea

Korreo kaleko Olarreaga farmazia dagoen lekuan zegoen etxea, garai batean munizio eta armen gordeleku izan zena. Diotenez, Polboraetxearen eta pareko eraikinaren artean zegoen antzinako Gaztelako atea. Bilbon ere bada Polboretxe izeneko etxea hau bezala arma gordailua izan zena. Ikus Atadi kalean esaten dena.

Dokumentazioa: Polvoraechea (1821 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa puso en almoneda publica el edificio llamado Polvoraechea) Polvoraechea (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” Fue de la villa el torrachón llamado Polvoraechea)

Portal, Calle del kalea

Ikus Atari kalea.

Rondilla kalea kalea

Trianguloa plazaren albotik igarotzen den Rondilla kale ezaguna antzina Erretengibel izeneko Oriaren ibaiadarra besterik ez zen. XIX.mende hasieran, 1826. urtean zehazki, eraiki ziren kale honetako lehen etxebizitzak.

1900. urtera arte Rondilla kalea bezala ezagutzen zen, ibaiadarrak Oriarekin osatzen zuen forma zela eta.

Atzeko kale deitura ere jaso zuen inoiz.

1907an Pablo Gorosabel Eskola eraikin handia inauguratu zen 34. zenbakian eta bost urte beranduago, 1912an, hain justu, Donostia-Tolosa ibilbidea egiten zuen tranbia elektrikoak zapaldu zuen estreinakoz kale hau.

Kale honetan kokaturiko Beleta elkarte famatua, bestalde, 1934an sortu zen.

Pablo Gorosabeli dagokionez, ospe handiko legegizona izan zela azpimarratu behar dugu, Probintziako artxibozain eta Tolosako alkate izateaz gain. Kale Nagusiko 25. zenbakian jaio zen1803ko urtarrilaren 15ean. 1853an argitaratutako Bosquejo de las antigüedades, gobierno, administración y otras cosas notables de la Villa de Tolosa liburuaz gain, Diccionario Histórico-Geográfico de Guipúzcoa (1862), Noticias de las cosas memorables de Guipúzcoa (Etxegaraik eginiko hitzaurreaz hornituta), Redacción del Código Civil de España eta Exámen del Derecho Civil español ere idatzi zituen.

1868ko urtarrilaren 23an hil zen Donostian. 100. urteurrenean bere omenezko ekitaldi akademikoak ospatu zituen herriak.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 329

Aldaerak: Pablo Gorosabel kalea Ahozko aldaerak: Rondilla (José León Egiguren 1942) Dokumentazioa: Rondilla (P. Gorosabel “Bosquejo...” por el terreno que ahora ocupa la calle de la Rondilla, seguía una parte del rio Oria que desembocaba en el junto a la casa de la Mataderia) Rondilla (1570 P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente era esta una de las cinco puertas de entrada de la villa) Rondilla (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas 4.lib. 75.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Rondilla (1814 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó un caño o alcantarilla en la Rondilla, para dar curso a las aguas que en gran cantidad suelen correr de la parte de Berrano) Rondilla (1815 P. Gorosabel “Bosquejo...” se rellenó la acequia que había en la dicha Rondilla) Rondilla (1822 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa dió trozos de terreno coneejil en permuta y pago de las huertas ocupadas para el camino de la Rondilla) Rondilla (1826 P. Gorosabel “Bosquejo...” se principió la construccion de esta calle en paraje de este nombre) Rondilla (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de la Rondilla 1859/03/27) Rondilla (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2-1 del Portal de Castilla a la calle de la Rondilla) Rondilla, La (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Rondilla (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 calle de la Rondilla Propuesta de modificación de nombres de calles 22/09/1900) Pablo Gorosabel (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 Propuesta de modificación de nombres de calles 22/09/1900) Calle de Pablo Gorosabel (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Rondilla Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Samaniego kalea kalea Gudari kalea eta Nafarroa etorbidearekiko zut dagoen kalea. Ikus Ezama (Santa Lutzia) auzoko Samaniego ikastetxea.

San Frantzisko eliza eliza

Izen bereko pasealekuan kokatuta dagoen eliza handi hau komentua baino hamar urte beranduago hasi ziren eraikitzen, 1597an, hain justu. Miguel Aranburu arkitekto frantziskotarrak hartu zuen bere gain lana eta Berpizkunde estiloaren lekuko garbia da, kanpoko itxurari dagokionez. Kanoi-ganga itxurako nabe bakarra du, bobedan Pablo Urangaren freskoak dituela. Erretaula dotorea Ambrosio Bengoetxea Alkizako eskultore gorrak eginikoa da. Horma-hobi nagusiak Asisko Frantzisko eta alboetako kaleetako erliebeek bere bizitzako momentu desberdinak erakusten dizkigute. Monumentu Historiko-Artistiko izendatu zuten eliza hau.

330 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Elizari itsatsita dagoen komentu txikia XX.mende hasierakoa da.Trenbidearen ibilbideak (1860-1864 urteen artean), San Joan kalea irekitzeak, Beotibar pilotalekua eraikitzeak, Artxibo probintzialak eta San Frantzisko pasealekuak berak komentuarenak ziren baratzeak hondatu zituzten.

Aipuak ikus.

Dokumentazioa: San Francisco (P. Gorosabel “Bosquejo...” es propiedad de la villa esta iglesia del suprimido convento de San Francisco) San Francisco (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la riada de este día el agua regó hasta el altar mayor de la iglesia de San Francisco, derribó todas las tapias del convento, arrancó todas sus sepulturas 1678/09/26)

San Frantzisko komentua komentua

XVI. mende amaieran Pedro Mendizorrotz tolosarrak sortu zuen frantziskotarrentzako komentua, Frantzisko Tolosa Ordenako Jenerala zela. 1611n herriko Isabel Idiakez andereak, Juan Martinez Rekalderen alargunak, San Jose ikastetxea sortu zuen komentuan bertan, besteak beste, Arteak eta Teologia irakasteko.

Eliza eta komentua kuartel bilakatu ziren Frantziarekin harreman ona izan ez zen garaian. 1839an fraideek Tolosatik alde egin zuten eta hiru urte beranduago, Mendizabalen desamortizazioa medio, ondasun hauek herriarenak izatera igaro ziren. 1852ko ekainaren 25ean itzuli ziren frantziskotarrak garai bateko bizilekura eta berriro ere kultua hasi zen.

Tolosako pasealeku ezagunaren deitura, zalantzarik gabe, Asisko semeak ia lau mendeetan hemen kokatuta egoteari eta izen bereko elizari zor zaie. Bitxikeria moduan esan behar da, 1967ko otsailaren 1eko udal bilkuran, Jose Miner zinegotziak Paseo de José Antonio Primo de Rivera izendatzea proposatu zuela, alferrik. Irakur aipuak.

Ikus San Frantzisko eliza.

Dokumentazioa: San Francisco (P. Gorosabel “Bosquejo...” las tres hileras de árboles chopos que existen en frente del suprimido convento de San Francisco se plantaron en 1847, y los castaños de Indias interpolados, en 1851) San Francisco (1680 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 339v El Ayuntamiento general otorga poder para demandar al convento de San Francisco para que en observancia de la costumbre asista en comunidad a los entierros y funerales que se celebran en la parroquia siempre que fuere llamado por las partes interesadas 1680/08/30) San Francisco (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” eI agua de la riada alcanzó dos varas de altura en la huerta del convento de San Francisco 1801/05/21) San Francisco (1814 P. Gorosabel “Bosquejo...” fue quemado el convento (salvo la iglesia) estando ocupado por el regimiento español de Toledo 1814/10/13) San Francisco (1845 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa compró una huerta del suprimido convento de San Francisco) San Francisco (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa vendió un terreno del exconvento de San Francisco) San Francisco (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 331

San Frantzisko pasealekua pasealekua

Trianguloa plazatik Araba etorbidera luzatzen den hiriaren erdialdeko pasealekua dugu. Platanoek apaintzen dute pasealekuaren zenbaki bikoitien aldea; bakoitiena, magnolia, urki eta bestelako landarez hornituta dago.

1851. urtetik San Frantzisko pasealekua deitu izan zaiola badakigu, euskaraz Praile kalea izendapena jaso zuen arren. Izenaren zergaitia argitzeko ikus San Frantzisko komentuaren sarreran esaten dena.

Dokumentazioa: San Francisco (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-2-3 199 de la fuente de San Francisco hasta el centro de la Plazuela de Barrenacho) San Francisco (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” se va formando la calle de San Francisco trazada al frente de la iglesia de ese nombre) San Francisco (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de San Francisco 1859/03/27) San Francisco (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 de la hermita de San Esteban al Portal de Castilla) San Frantzisko (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

San Inazio kalea kalea

San Frantzisko pasealekutik, Jesuitinen ikastetxe paretik, Gipuzkoa plazara luzatzen den kalea.

Loiolako San Ignazio Euskal Herriko santurik ezagunena da, Bizkaia eta Gipuzkoako zeruko zaindari.

Loiolako Eneko Azpeitian jaio zen 1491n. 1521ean Gaztelako armadan zegoela, Iruñean zauritu zuten, hankan, Nafarroako erregearen soldaduek, hiriburua berreskuratu nahian zebiltzala. Susperraldian irakurritako Vida de Cristo y de los Santos liburuak Ejercicios Espirituales bere maisu obra idaztera bultzatu zuen.

Jesusen Lagundia sortu eta 1541ean Jesuiten jeneral izendatu zuten. Orduan aldatu zuen izena eta Eneko (Iñigo erdaraz) izatetik Ignazio izatera pasatu. Erroman zela, Constituciones (1550) liburua idatzi zuen. 1556an hil zen Erroman. Paulo V.a Aita Santuak 1609an beatifikatu, eta Gregorio XV.ak 1622ko apirilaren 23an kanonizatu egin zuen. Artean ofizialki Tolosan bilduta zeuden Gipuzkoako Batzar Nagusiek gertakari hau ospatu zuten eta hau dela eta,Tolosan San Ignazioren omenezko kanonizazio festek garrantzi handia izan zuten. Gipuzkoako Batzar Nagusiek hala erabakita, santuaren irudia egin zen herrian Domingo Goroa eskultorearen gidaritzapean. Era berean, hirietako udaletxeetan, foru-batzarrak egiten ziren lekuetan, San Ignazioren erretratua ipintzea agindu zuten.

Dokumentazioa: Loiolako Iñaki Deunaren kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Calle de San Ignacio de Loyola (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

332 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Santa Klara parkea (zumardia)

Ikus Zumarditxikia.

Santa Klara kalea kalea

Antzina Nafarroatik zetozen gurdi eta zalditerien nahitaezko sarrerabidea zen.

1896 urteaz geroztik, Santa Klara deitzen den kale hau Naparzubitik Zubiberrira luzatzen da, 1939 urtera arte Ibarraraino luzatzen bazen ere.

Kale honen eta ibaiaren artean Zumarditxikia dago.

Bitxikeria moduan esan daiteke, hain zuzen, garai batean trinket ospetsu bat izan zela kale honetan, Kulomano etxe famatuan.

Eduardo Mokoroa organo-jole eta musikagilea kale honetako 1. zenbakian bizi izan zen.

Dokumentazioa: Calle de Santa Clara (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Moja Kalea (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Santa Klara komentua komentua eta eliza

1612an iritsi ziren klarisak Tolosara eta Mendiola-Unanueren Iturritza jauregia (egungo Korreo kaleko 27. zenbakia) izan zen beraien lehenengo egoitza. Baratze zein patiorik ez izateak klaratarren kontenplaziozko bizitza zailtzen zuen, eta Perun hil zen Juan Urrutia tolosarrak ez ezik, Mendiola berak emandako diru laguntzaz baliatuz, egungo kokalekura igaro ziren 1666an.

Ondoko tenpluari Mexikon bizi zen Joaquin Zabaleta tolosarrak eman zion hasiera 1711n eta Manuel Rekalde eta Francisco Lete harginek amaitu zuten, eta azken honek bobedak, sakristia eta korua egin zituen. Ignacio Ibero azpeitiarrak diseinaturiko erretaula barrokoa azpimarragarria da, baita Berpizkunde estiloko santutegiko atean dagoen tailua ere. Diotenez, Joanes Antxietak 1588an Andre Maria elizarentzat prestatu zuen tailu hau, eta sute batek hondatu omen zuen. Gurutze latindarreko oina duen proportzio ederretako tenplu barroko hau Monumentu Historiko Probintzial izendatu zuten.

Eliza honetan gordetzen da herri-ondarearen artelanik zaharrena den eta ustez Iurreko Andre Mariaren (egungo San Blas ermitaren) XIII.mendeko jatorrizko irudia dena.

Ahozko aldaerak: Santa Klara komentua (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Santa Clara (1612 P. Gorosabel “Bosquejo...” se instaló la comunidad primeramente en la casa torre de Iturriza, sita en la calle del Correo ) Santa Clara (1655 P. Gorosabel “Bosquejo...” se convino en trasladar el convento a la pane que está fuera de la puerta de Navarra) Santa Clara (1666 P. Gorosabel “Bosquejo...”hecha la obra en este sitio, se trasladó al mismo la comunidad el 30.1X.1666 ) Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 333

Santa Clara (1666 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 37 Se acuerda el modo en que se concedia al convento de Santa Clara la facultad de tomar del rio de Igerondo agua para el uso del convento nuevo 1666/08/30) Santa Clara (1666 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 41v Libramiento a Juan de Sagues por un banco de respaldo con su escudo de armas construido para colocar en el nuevo convento de Santa Clara 1666/09/10) Santa Clara (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 108 Se concede bajo condiciones al convento de Santa Clara licencia para tomar agua del rio de Igerondo y dirigirla al convento 1668/05/14) Santa Clara (1678 P. Gorosabel “Bosquejo...” la riada de este día llegó en Santa Clara en dos varas de elevación) Santa Clara (1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” compró y derribó las huertas que existían frente aI convento de Santa Clara, dejando como una mitad de su terreno para ensanche del río) Santa Clara (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” el Jueves Santo, el primer teniente de alcalde con la mitad de los concejales va a misa a Santa Clara) Santa Clara (1853 P. Gorosabel “Bosquejo...” el domingo de la octava del Corpus, va el Ayuntamiento al convento de Santa Clara a misa mayor, después de la cual suele haber procesión por la parte exterior) Santa Clara (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Sta. Clara (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3-7 espolón que empezando en la Ferrería de Amoroz vaya a terminar en el de frente del Convento de Sta. Clara 1864/12/13) Santaklara (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Sokorrope pasadizoa

Plaza Berritik Rondilla kalera eramaten gaituen igarobidea, Sokorroko Andre Maria gurtzen duena.

Dokumentazioa: Sokorrope (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Socorro (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-2-3 204 el derribo del muro del portal del Socorro que sostiene la casa nº 45 de la calle de Arosteguieta)

Sokorroko Andre Maria leku izena

Dokumentazioa: Nuestra Señora del Socorro (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

334 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Solana kalea kalea

Ikus Zerkausi kalea.

Soldadu kalea kalea

Rondilla kalea eta San Frantzisko pasealekua bereizten ditu eta Beotibar kalearekiko zut dago. Monteskue auzora joateko errepidera garamatza kale honek.

1826-1850 urteen artean eraiki ziren etxebizitzak kale honetan, San Frantzisko eliza eta komentua izan ezik, azken hauek lehendik han baitzeuden.

Mendizabalek bultzatutako desamortizazioaren ondorioz, 1836ko martxoaren 8an komentuak debekatu zirenez, 1839an frantziskotarrek alde egin behar izan zuten eta komentua tropen kuartel bilakatu zen.

Geroztik, Soldadu kalea izendapena du.

Fraideak, bestalde, 1915ean itzuli ziren Tolosara.

Aldaerak: Cuartel, Calle del Dokumentazioa: Cuartel (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó la casa señalada con el nº 1 de la Calle del Cuartel ) Cuartel (1851 P. Gorosabel “Bosquejo...” se denominó así a esta calle como proxima a la entrada al cuartel de la tropa por aquel lado) Cuartel (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 1859/03/27) Cuartel (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Cuartel (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 1900/09/22) Soldadu kalea (1980 Tolosako Udal Artxiboa Nombre empleado en alguna de las obras de Joseba Intxausti y admitido por la Real Academia. El Sr. Amantegi expone la posibilidad de alguna confusión con esta calle, por el hecho de que ya existe otra calle con el nombre de GUDARI KALEA. Ayuntamiento pleno 29/07/1980)

Tinglado kalea eta lekua

Ikus Zerkausia.

Tolosa herria

Ikus kapitulu honen hasierako azalpena.

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 335

Toriles etxea

Plaza Berrian kokatuta dagoen eraikina dugu eta duela urte batzuk arte Posta eta Telegrafoen egoitza izan zen. Garai batean herritarrek oso gogoko zituzten festetan zezen-suzkoa eta sokamuturra; eta hauxe zen zezenak ukuiluratzeko tokia. Hortik datorkio, jakina, etxeari izena. 1760an bota eta herriko lehen trinketa eraiki zuten.

1807an, herriko hargin, zurgin, igeltsero zein errementarientzat gaueko marrazketa-eskola jarri zen martxan Real Sociedad Bascongada de Amigos del País-en laguntzari esker. Pedro Maria Ugartemendia arkitektoa izan zen akademia honetako lehen nagusia eta Arte eta Ofizio Eskola bilakatu arte, 1884. urtera arte, hain justu, irekita egon zen, Independentzia gerra-garaian izan ezik.

Eraikin honetan Bergarako Real Seminario de Nobles-en menpean zegoen Humanitate ikastetxea ere egon zen Bernardo Fanoren gidaritzapean.

Dokumentazioa: Casa Toriles (1690 P. Gorosabel “Bosquejo...” fué decretada su construcción) Casa Toriles (1707-1708 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó un segundo piso capaz para habitación de una familia) Casa Toriles (1760 P. Gorosabel “Bosquejo...” se demolió la casa y construyó otra, más retirada, para dar mayor extensión a la plaza y sirviese de juego de pelota a largo) Casa Toriles (1760 P. Gorosabel “Bosquejo...” en el primer piso de esta Casa Toriles se hizo el primer trinquete de la villa) Toriles (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) CasaToriles (1809 P. Gorosabel “Bosquejo...” en la Casa de Toriles, que servía de casa de misericordia, había siete contagiados de calentura bilíoso-pituítoso-pútrido-nerviosa) Casa Toriles (1831 P. Gorosabel “Bosquejo...” el agua de la riada en la plaza nueva, subió hasta el cerrojo de la casa de toriles, propia de la villa) Toriles, Los (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”)

Trianguloa plaza plaza

Herriaren erdialdean triangelu itxura duen plaza. Garai batean Foru Aldundiaren egoitza eta beranduago Eskolapioen ikastetxea egon ziren. Egun, Kultur Etxea da plazako eraikin nabarmenena. Ikus Iurre (San Blas) auzoko Eskolapioen ikastetxearen sarreran esandakoa.

XX. mende hasieran kioskoa eta Felipe Dugiolsen monumentua zeuden, baina Udalak azken hau kentzea erabaki zuen 1937an. Ikus Felipe Dugiols plaza.

Aldaerak: Foru plaza Dokumentazioa: Plaza de las Escuelas Pías “El Triángulo” (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

336 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Udaletxea etxea

Hasiera batean Andia dorrea izan zen Udalaren funtzioak betetzen ziren tokia, Francisco Irarrazabal Andiaren jabeak dorrea bere gozamenerako hartu zuen arte.

Plaza Zaharrean kokaturiko eraikin barrokoa 1657-1672 urteen artean egin zuen Juan Arburola harginak.

Plaza Zaharrekoa egin eta urte batzuk beranduago, ulergaitza bada ere, Udalak Plaza Berrian beste egoitza bat eraiki zuen funtzio berdinetarako. Behin baino gehiagotan berritutako eraikina musikaeskola, alondegia, hornidura-azoka, gorrentzako udal-zinema, udal-bulego… ere izan zen. XX. mendean merkatua eta euskaltegia ere izan da.

1897. urtera arte Plaza Zaharreko Udaletxeko beheko solairuan kasinoaren egoitza egon zen.

Arkupeduna da eta eskuz landutako burdinezko balkoiak ditu. 1931n hirugarren solairua gehitzearekin batera jatorrizko proportzioak galdu zituen.

2003an garai bateko eraikina berritu, hirugarren solairua berriro kendu eta administrazio funtzioak betetzen dituen beste eraikin bat gehitu zaio.

Dokumentazioa: Casa Concejil (P. Gorosabel “Bosquejo...” antiguamente lo fué la torre de Andia) Casa Concejil (1615 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa fue desposeída de la Torre de Andia, tras largos pleitos seguidos con D. Francisco de Irrarazabal y Andia, quedando sin casa concejil propia ) Casa Concejil (1657 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa compró tres casas para construir sobre sus solares la casa concejil de la plaza vieja) Casa Concejil (1658-1672 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó la casa concejil de la plaza vieja, siendo ejecutor de la parte de canteria Juan de Arburola Artabe y de la carpinteria Pedro de Sarasti ) Casa Concejil (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 Se presenta la facultad real concedida a la villa para comprar las casas de D. Jerónimo Ruiz Iurramendi persistentes en la Calle Mayor y se toman disposiciones para llevar adelante en ellas la ejecucion de la casa concejil 1667/02/20) Casa Concejil (1670 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 209v El ayuntamiento general autoriza al particular para hacer ajustes para las obras de carpinteria de la nueva Casa Concejil 1670/11/04) Casa del Conzejo (1671 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 219 obras de carpinteria de las casas nuebas del Conzejo y Alondiga de esta villa han hecho ya el corte y desbasto de todos los arboles que son nezesarios para dicha obra en los montes de Aldaua, Auzate, Eula, Oasca y Yguerondo 1671/04/23) Casa Concejil (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 285 Carta de pago de Pedro Sarasti de 601 ducados que importaron las obras de carpinteria construidas en la nueva Casa Concejil 1672/09/28) Casa Concejil (1673 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 299v Se trata de facilitar medios para la conclusion de la Casa Concejil y Alhondiga 1673/04/06) Casa Concejil (1682 Tolosako Udal Artxiboa A-1-9 381 Por la compra de las huertas que ella tenía en el sitio o paraje de Iribarazatta en que se haze la nueva Casa Concejil y se hizo la Plaza Nueba 1682/09/29) Casa Consistorial de la Plaza Nueva (1690 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se acordó su construcción, al mismo tiempo que la de la Plaza Nueva) Casa Consistorial de la Plaza Nueva (1702 P. Gorosabel “Bosquejo...” debía estar ya construida, pues se dispuso su medida y tasación) Casa Consistorial de la Plaza Nueva (1716 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se habian contratado nuevas obras con el fin de aumentar la plaza para el juego de pelota) Casa Concejil (1765 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se decretó quitar el enladrillado de la sala principal y ensolarle de tabla) Casa Consistorial de la Plaza Nueva (1800 P. Gorosabel “Bosquejo...” habiendose aprobado la fijacion en Tolosa de las autoridades provinciales, Tolosa propuso a la Diputacion de Guipuzcoa darle esta casa, pago al contado o imponiéndole censo. Se ajustaron con censo. Pero como en 1802 se restablecieron las tandas tradicionales de residencia de autoridades, se ejecutó la devolución del edificio a la villa y cesación del censo estipulado) Casa Concejil (1820 P. Gorosabel “Bosquejo...” se hicieron los cuatro arcos que hay hacia la calle Mayor y otro detrás en la callejuela para la iglesia: se varió la escalera y se ejecutaron otras varios obras interiores de consideración)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 337

Uriñaga iturria

Azken urteetan izenaren jatorrizko izena Urigaña zela uste izan bada ere, dokumentazioak argi erakusten digu ez dela horrela, antzinako forma eta behin eta berriz errepikatzen dena Uriñaga baita eta ez Urigaña. Egun Zerkausiaren atzealdean kokatuta dago. Baliteke izenaren osagaiak ur, arin eta -aga izatea. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Uriñaga (P. Gorosabel “Bosquejo...” la fuente de Uriñaga que había sido trasladada a una huerta junto al portal de Laskoain, se trasladó ahora al interior del pueblo, bajo diseño formado por el arquitecto Pedro Manuel de Ugartemendia) Uriñaga (1587 P. Gorosabel “Bosquejo...” fuente que existía pegante a una pieza de tierra que se empleó para convento de San Fracisco) Uriñaga (1649 P. Gorosabel “Bosquejo...” existía la fuente de Uriñaga) Uriñaga (1705 P. Gorosabel “Bosquejo...” la fuente de Uriñaga, paraje situado al pie de la caseria de Berrano por la parte de los campos de Lascoain, debe ser bastante antigua. Se acordó conducir este manantial a la inmediación del portal de Lascoain o sea de Castilla) Uriñaga (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se acuerda pedir en permuta al conde de la vega una porcion de huerta para colocar la arca del manadero de la fuente de Uriñaga que se conduce al portal de Laskoain 1706/05/09) Uriñaga (1706 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 417 Se nombra comisionado para dar terrenos concejiles en permuta de las propiedades particulares que fuese necesario ocupar para poner corriente a la fuente de Uriñaga en el portal de Lascoain 1706/05/09) Uriñaga (1843 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se mencionan los manaderos de Uriñaga) Uriñaga (1846 P. Gorosabel “Bosquejo...” con las aguas recogidas en el manantial de Uriñaga se ha construido otra nueva fuente en la arboleda que ésta a la entrada del pueblo por la parte de Castilla) Uriñaga (1980 I. Linazasoro”Historia y guía de Tolosa” El tramo inicial se trazó en 1848 en terrenos de huerta, vendidos por la comunidad franciscana. En mi modesta opinión, la calle se debiera de rotular URIGAIN en evocación al manantial del mismo nombre que brotaba donde hoy existe la central municipal de agua y luz, que se inauguró en 1893)

Vargasko Markesaren etxea etxea

Zerkausiaren eta Gaztelako atearen artean zegoen etxea. Ikus Iurre (San Blas) auzoko Eskolapioen ikastetxearen sarreran azaldu dena.

Dokumentazioa: Marques de Vargas (1790 P. Gorosabel “Bosquejo...” Donde hoy existe tal casa, una parte del rio Oria entraba y seguía por el terreno que en el día ocupa la calle de la Rondilla) Marques de Vargas (1801-1802 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se cerró la abertura que había donde hoy existe la casa de los herederos del Marqués de Vargas)

338 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Vega de Sella kondearen etxea etxea

San Inazio eta Geltoki kaleen artean kokatuta zegoen etxe hau 1849an egin zuen Vega de Sella kondeak.

Jakina da, Bigarren Gerra Karlistan Karlos VII.aren kuartel izan zela, eta 1889an, Maria Kandidak, Jesuitinen sortzaileak, orube hau erosi zion Vega de Sella kondearen alargunari, bere kongregazioaren ikastetxea eraikitzeko. Patioaren atzealdean geratu zen etxe hau ikasgelatzat erabili zuten Jesuitinek urte askotan.

1990eko hamarkada amaieran bota zuten, hirigintza-egitasmo baten ondorioz.

Dokumentazioa: Conde de la Vega de Sella (1853 Tolosako Udal Artxiboa Se autoriza al señor Conde de la Vega de Sella para que abra el transito para carruajes a su casa de campo de la calle de San Francisco A-1-142 401v 1853/07/29)

Zelaiko erreka erreka

Ikus Elduaingo erreka.

Zerkausi kalea kalea

Oraintsu arte Solana kalea bezala ezagutzen duguna, antzina, Zerkausia deitzen zen. Garai bateko herriko bi ate nagusi elkartzen ditu kale honek, Gaztelako atea eta Naparratea, hain justu. Etxebizitzak albo bakar batean besterik ez daude, parean Zerkausia baitago.

Lekukotzek argi uzten dute kale honen jatorrizko izena Zerkausia zela, baina erdarazko solana ‘egutera’ izena nagusitu zela, jatorrizkoa zokoratuz. Ikus Gorosabelek honetaz dioena: Antiguamente. Existia esta calle conocida vulgarmente por Cercausia. Euskal izena gardena da zerka “harresi” ausi eta artikulua.

Aldaerak: Solana kalea,Tinglado Ahozko aldaerak: Zerkausi kalea (J. M. Gorrotxategi) Dokumentazioa: Solana (P. Gorosabel “Bosquejo...” existia esta calle conocida vulgarmente por Cercausia) Cercausia (P. Gorosabel “Bosquejo...” existia esta calle (de la Solana))

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 339

Serca Aussia (1662 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 170 apartar los maderos que estaban en Serca Aussia para pasar la procesion del corpus 1662/09/11) Zercausia (1662 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 167v apartar los maderos que estaban en Zercausia 1662/09/11) Zerkausia (1769 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 2.lib.78.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Solana (1773 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 12.or. L. M. Mujika Euskal toponimiazko materialeak II Alea 1989) Solana (1822 Tolosako Udal Artxiboa D-6-1-1 calle de la Solana 1822/03/15) Solana (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 calle de la Solana 1859/03/27) Solana (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 por la acera derecha está el murallon del río y junto a él el paseo) Cercausia (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2 calle de la Solana o Cercausia) Tinglado (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Solana (1888 Tolosako Udal Artxiboa D-7-1-15 cerrada la calle de la Solana y habiendo de pasarse por la de la Lechuga 1888/09/15) Solana (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3-2 por la acera derecha está el murallon del río y junto a él, el paseo 1900/09/22) Cercausia (1900 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-3 2 por la acera derecha está el murallon del río y junto a él, el paseo 1900/09/22)

Zerkausia leku izena

Izenak salatzen duen legez, zerka hausiaren gainean eraiki zen izen bereko kalea eta Oria ibaiaren ezkerreko ertzean habeak sartuta egin zen hizpide dugun Zerkausia bera ere.

Plaza Zaharrean egiten zen asteroko azokaren kokaleku izateko sortu zen 1785. urtean. 1803an pasealekua gehitu eta azkenik, 1897an, bota egin zuten Zerkausi zaharra, egungo burdinezko zutabeak eraiki zituztela. Bi urte beranduago inauguratu zen berria eta orduz geroztik, gutxienez hiru aldiz egin dira bertan konponketa-lanak.

Gaur egun ospe handia duen azoka izaten da larunbatero. Ikus Zerkausi kalea.

Aldaerak: Tinglado Dokumentazioa: Tinglado (1784 P. Gorosabel “Bosquejo...” se trató en sesión del Ayuntamiento de cerrar el boquete de junto al tinglado por donde entraba un brazo de agua del rio que corría por el paraje denominado la Rondilla y volvía a incorporarse al río junto a la casa de Matadero) Tinglado (1785 P. Gorosabel “Bosquejo...” se decretó por el Ayuntamiento la construcción de la parte baja del Tinglado, o sea paseo cubierto existente en la calle de la Solana) Tinglado (1787 P. Gorosabel “Bosquejo...” el agua de inundación que entraba por los boquetes de la muralla del 340 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Tinglado y casa de Idiaquez inundó la plaza vieja 1787/10/02) Tinglado (1803 P. Gorosabel “Bosquejo...” varios particulares abrieron suscripción que produjo 5.000 rs. que ofrecieron al Ayuntamiento para hacer sobre la tejabana un paseo o galería cubierta en un piso alto, con vistas al campo) Tinglado (1844 P. Gorosabel “Bosquejo...” tras las guerras napoleónicas, en esta fecha se hizo el cielo raso y nueva escalera con costo de 12.831 rs. ) Tinglado (1845 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa vendió la parte de la galeria del Tinglado, existente entre el arco del portal de Castilla y el rio ) Tinglado (1845-1847 Tolosako Udal Artxiboa D-6-2 3 89 las tiendas que tiene esta villa en el Tinglado) Tinglado (1846 P. Gorosabel “Bosquejo...” La villa vendió un terrenito arenal existente entre la parte superior del Tinglado y el río)

Zezen-plaza zezen-plaza

1903ko ekainaren 24an inauguratu zen Jorge Díazen ganadutegiko zezen eta Guerrerito eta Bonarillo toreatzaileekin. Jai Egillea deitzen zen merkataritza-elkarte baten diru-laguntzari esker sortu zen 37 metroko diametroa besterik ez duen plaza txiki hau. Zezen-korridak urtean bitan baino ospatzen ez baziren ere, korrikalari, aizkolari zein harrijasotzaile apustuak ez dira falta izan.

Herritarrak gustuko dituen Inauterietako bigantxek ikuskizun handia eskaintzen dutela dudarik ez da.

Dokumentazioa: Zezen Plaza (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Plaza de Toros (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Zubiberria (-a) zubia

Ibarra aldetik Zumalakarregi pasealekura eramaten gaituen eta 40 metroko luzera duen zubi hau Antonio Garmendia ingeniari tolosarrak egin zuen 1926an.

Ahozko aldaerak: Zubi berriya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 341

Dokumentazioa: Puente de los Fueros (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Zubi berri (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Puente Nuevo (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Zubiberria (-a) zubia (des)

Armeriaren ondoan kokatuta zegoen desagertutako harrizko zubi hau 1672an egin zen. 1750. urtean konponketa batzuk egin zirela badakigu. Arku berri bat eta karelak ipini zituzten, besteak beste. Ikus Armeria.

Dokumentazioa: Zubiberria (1672 P. Gorosabel “Bosquejo...” el puente de Zubiberría, de madera, se ejecutó este año, junto a la casa Armeria) Çubiberria (1672 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 285v Libramiento a Juanes de Igerabide por el precio del puente de madera llamado Zubiberria 1672/09/28) Zubiberria (1750 P. Gorosabel “Bosquejo...” en esta época el puente era de piedra)

Zumalakarregi pasealekua pasealekua

Trianguloa plazatik Berazubiko zubiraino luzatzen den pasealekua. Etxebizitzak alde bakar batean baino ez daude, Oria ibaia baitago bestaldean.

Tomas Zumalakarregi Ormaiztegi herri inguruko Iriarteerdikoa izeneko etxean jaio zen 1788ko abenduaren 29an. 1808an, Independentzia gerra-garaian, Zaragozako plazaren alde borroka egin zuen frantsesen aurka. Preso hartu bazuten ere, Gipuzkoara itzultzea lortu zuen Gaspar Jauregi “Artzaia” koronel urretxuarraren alde lan egitera. Gudua amaitzerako, 1813rako, hain justu, hiru kapitain izar zituen.

Berrezarkuntza gobernuak Errege-Erregimentuko teniente koronel izendatu zuen eta 1832an, jada koronel zela, El Ferrol-eko plaza militarrean buruzagi goien moduan aritu zen.

Fernando VII.a hiltzean, Don Karlos anaiaren alde borroka egin zuen.

Begoñako elizaren ondoko etxe bateko balkoian zegoela, fusil bala batek hanka bat zauritu zion.

Zegamako Mazkiaranbarrena etxera eraman zuten, Zeraingo Francisco Telleria “Petriquillo”ren anaiak zain zezan. Bederatzi egunen buruan hil zen, 1835eko ekainaren 24an. Hau dela eta, armada karlistako kapitain jeneral, Garaipenaren Duke eta Zumalakarregiko Konde izendatu zuten.

Lehenengo Gerra Karlistan Zumalakarregiren tropek garaipena lortu izan balute, Euskal Herriak ez zituen, ziur asko, foruak sekula galduko.

342 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

Dokumentazioa: Zumalakarregiren Ibiltokia (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Paseo de Zumalacarregui (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Zumarditxikia parkea (zumardia)

Zumardiaundiak izandako arrakasta ikusita, Santa Klara komentuaren ondoan beste bat egitea erabaki zuen Udalak 1789an. 1939ko abuztuan Udalbatzak Paseo del Generalísimo Franco izendatu bazuen ere, herriak jatorrizkoa erabiltzen jarraitu zuen.

Egun aparkaleku bilakatu zaigu.

Aldaerak: Santa Klara Ahozko aldaerak: Zumardi txikiya (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Santa Clara (1789 P. Gorosabel “Bosquejo...” adquirió la villa este terreno con el objeto de ensanchar el suelo del rio; entonces estaba reducido a huertas de particulares) Santa Clara (1801 P. Gorosabel “Bosquejo...” Se plantaron por primera vez en este sitio árboles de paseo) Santa Clara (1814 P. Gorosabel “Bosquejo...” se volvieron a plantar plátanos y acacias, reponiendo los destruidos durante la guerra de la independencia) Santa Clara (1859 Tolosako Udal Artxiboa D-3-1-1 arrabal de Santa Clara 1859/03/27) Prado Pequeño (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3 7 espolón que principiando a la salida del prado pequeño de esta Villa, finalice en el puente de Amoroz 1864/12/13) Zumardi Txiki (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”) Prado Pequeño de Igarondo (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

Tolosa herri barrua

Tolosako leku izenak - 343

344 - Tolosako leku izenak

Tolosa herri barrua

URKIZU AUZOA Garai batean auzo honetara oinez edo zaldiz soilik igo bazitekeen ere, egun Tolosa-Azpeitia bidearekin elkartzen den eta 1950eko hamarkadan egin zen errepidetik irits gaitezke. Ezbairik gabe, ikuspegi ederrak eskaintzen dituen auzoa dugu, herrigunetik 10 bat kilometrora. Mendikute edo Ernio mendietara doazen mendizaleek gustuko duten abiapuntua. Ezagunak dira, bestalde, Urkizuko jatetxea eta bola tokia.

Urki zuhaitz izena (Betula pendula) eta –zu ugaritasun atzizkia dira izenaren osagaiak. Aiarako Urkixo deituran jatorriz toponimo berbera dugu. Zuhaitz honen enborra oso zuria denez, sarritan landatzen zen basakorten erdian urrundik hobeto ikusteko. Artzainek bere zura erabiltzen zuten lapikoak egiteko. Gaur egun oso arrunta da parkeetan.

Ahozko aldaerak: Urkizu (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Urkizu (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Urquizu (P. Gorosabel “Bosquejo...” desde tiempo inmemorial existe en Urquizu la basilica de San Pedro ) Urquizu (1682 P. Gorosabel “Bosquejo...” se construyó en el monte de Urquizú la ermita de San Cipriano) Urquizu (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v con las Iparraguirre de Urquizu 1728/09/28) Urquizu (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” un batallon carlsta bajó por Urquizu hacia Choritoquieta) Urquizu (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) Urkizu (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Urkizu (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urquizu (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Urkizu (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa”) Urkizu, Barrio de (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Urkizu (Gipuzkoako Foru Aldundia (1:100))

Agiñeta lur saila

Gorostizugoikoa baserriaren inguruko lur sailak. Gipuzkoako armarrian ageri den hagin zuhaitz izena, Taxus baccata, gehi –eta atzizkiaz osaturiko izena. Zuhaitz honen zura erabiltzen zen antzina arkuak egiteko, bai Erdi Aroan, baita Brontze garaian ere. Horretaz gain, oso erabilia izan da apaingarri moduan lorategietan.

Europako zenbait lekutan sakratua izan da eta sarri etxe eta elizen inguruetan landatzen zen.Tamalez, astiro hazten denez, gero eta urriagoa da. Haginak dira Europan urte gehien bizi diren zuhaitzak eta asko dira 1.000 urte inguru dituztenak.

Ahozko aldaerak: Agiñeta (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Aguiñeta (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 3 terrenos concejiles de la montaña de Ernio en la parte de Aguiñeta, también pegante a las heredades de Artucha y Gorostizu, a cambio de otro terreno concejal que está sobre la casería de Munita de arriba 1655/05/29) Agiñeta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 345

Aizkorri leku izena

Ernio hegoaldeko magalean kokaturiko aurkintza. Haitz hitza eta gorri adjektiboa dira izenaren osagaiak, g > k bilakaera arrunta baita euskaraz. Toponimian ageri den gorri hori ez da kolorea izaten, landaretzarik gabeko gunea baizik, gaur egun soila esango genukeena.

Guztiok ezagutzen dugu, bestalde, Aizkorri mendikatean dagoen izen bereko mendia.

Dokumentazioa: Aizcorri (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 punto llamado Actas deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1884/05/10)

Arantzabeaitza (-a) tontorra

Ikus Arantzabemendi izen adierakidea.

Arantzabemendi tontorra

Garaditxulo paraje inguruan, Albizturko Arantz-saletxe baserritik gertu dagoen mendi-kaskoa. Izenaren osagaiak, arantza, be(h)e eta mendi dira. Ahoz Arantzabeaitza bezala ere ezagutzen da.

Aldaerak: Arantzabeaitza Ahozko aldaerak: Arantzabemendi (Urkizugoikoa), Arantzabemendi (Lorentzo Goñi 1931), Arantzabe aitza (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Dokumentazioa: Arantzabemendi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Arkumekaieta gaztainadia

Izen bitxi honen osagaiak arkume, kai hitza, Bedaioko toponimian ere ageri zaiguna, eta ohikoa den –eta atzizkia dira.

Dokumentazioa: Arkumekaieta (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 251.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

346 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Artegietako gaina (-a) tontorra

Ureta inguruko tontorra. Euskal Herrian badira Artegi izeneko mendiak. Artegieta izenaren osagaiak arte zuhaitz izena, Quercus ilex, eta -egi direla dirudi; harri eta –tegi ere izan daitezkeen arren. Amaieran –eta atzizki ezaguna dugu.

Ahozko aldaerak: Arteitako gañe (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Artegietako gaña (Lorentzo Goñi 1931)

Artutxaerreka erreka

Ikus Sorginerreka izen adierakidea.

Artutxaiturri iturria

Albiztur mugakide duen iturria, Albizturko Artutxa baserriaren inguruan. Artutxa deitura ezagunaz eta iturri hitzaz osatutako izena.

Ahozko aldaerak: Artutxako itturriya (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Artutxa iturri (Artutxa etxea), Artutxa iturri (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Artucheco iturri (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Artocha iturri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” la fuente de Artocha iturri, con hermoso lavadero. Esta fuente da lugar a la regata de Sogiñ-erreka, cuyo curso seguiremos hasta su confluencia con la regata de Albiztur junto al caserío Errondosoro del barrio Ausochiquia) Artutxa Iturri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Artutxaiturriko erreka erreka

Ikus Sorginerreka izen adierakidea.

Urkizu

Tolosako leku izenak - 347

Artzuregi iturria

Izen iluna, idazkera egokia ere ez dugu ezagutzen.

Dokumentazioa: Arzuriqui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v fuentecitta llamada Arzuriqui Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio echo el día 19 del mismo mes y año. Josseph Anttonio de Uzcudun, síndico.1719/09/27) Arzuregui (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de montes y partido de Belariote y Hernio)

Azkaetabarrena (-a) leku izena

Leku izen honen osagaiak aska hitza, -eta atzizkia eta barren hitza direla dirudi, artikulua gaineratuta, baina ez da ulertzen nola ager daitekeen –z-.

Dokumentazioa: Azcaettabarrena (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v paraje llamado Azcaettabarrena Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Azcaetabarrena (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-1-5 Reconocimiento de mojones de montes y partido de Belariote y Hernio)

Bideazpia (-a) belardia

Bide eta azpi dira izenaren osagaiak, amaieran artikulua duela.

Dokumentazioa: Bideazpia (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Bistaeder etxea

Munitagoikoa baserriaren inguruan kokatuta dagoen etxea.

Ahozko aldaerak: Bistaeder (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916)

348 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Dobla belardia

Etxanoeta baserriaren ondoko belardia. Erdal jatorrizko izena dela dirudi.

Dokumentazioa: Dobla (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Eguzkitza baserria

Urkizugoikoa baserriaren inguruan kokatuta dago. Egun ez da baserri honetan inor bizi. Izenaren osagaiak, bestalde, argiak dira, eguzki hitza eta ugaritasun kutsua duen –tza atzizkia.

Ahozko aldaerak: Eguzkitza (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Eguskitza (Urkizugoikoa), Eguzkitza (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Eguzquiza (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Eguzquiza (1833 P. Gorosabel “Bosquejo...” caserío colmado de tiradores (carlistas) situados ventajosamente) Eguzquiza de Urquizu (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Eguzkiza (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Eusquiza (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Eguzkitza-Urkitzu (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Eguzkiza (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Eguskitza (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Eguskitza (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Eguzkitzaazpikoa (-a) etxea

Ikus Urkizuazpikoa.

Eguzkitzaberria (-a) baserria

Ikus Urkizuetxeberri.

Urkizu

Tolosako leku izenak - 349

Eguzkitzagaraikoa (-a) etxea

Ikus Urkizugoikoa.

Eguzkitzaldea (-a) leku izena

Izenak berak esaten digu aurkintza hau non dagoen. Eguzkitza, alde eta artikuluaz eratutako toponimoa.

Dokumentazioa: Eguzkizaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 13 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Erdimonteko soroa (-a) zuhaixka-basoa

Euskara eta gaztelania nahasten dituen toponimoa dugu. Erdi, monte, -ko leku genitibo marka eta soro dira izenaren osagaiak, artikulua gehituta.

Dokumentazioa: Erdimontekosoroa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 158 ord. zenb L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Ernio mendialdea

Tolosa eta Zarautz arteko mendigunea. Bertako mendi nagusiak Ernio (1075 metro), Erniozabal (1010 metro), Gazume (997 metro) eta Pagoeta (714 metro) dira.

Hizpide dugun mendiguneko zati txiki bat Tolosari dagokio, tontorra ez.

Ahozko aldaerak: Ernio (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Hernio (1556 P. Gorosabel “Bosquejo...” término sobre el que otorgaron escritura de jurisdicción civil y criminal, Tolosa, Albistur, Régil, Goyaz, Aya y Vidania) Hernio (1570 P. Gorosabel “Bosquejo...” Existía diferencia de mojones entre Tolosa y Juan de Aranzabe y Miguel de Munita) Hernio (1598 Gipuzkoako Artxibo Orokorra PT-IPT 103 170, 171 Visita de mojones de términos publicos y del concejo de la villa de Tolosa 1598/10/06) Ernio (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 3 terrenos concejiles de la montaña de Ernio en la parte de Aguiñeta, también pegante a las heredades de Artucha y Gorostizu, a cambio de otro terreno concejil que está sobre la casería de Munita de arriba 1655/05/29) Hernio (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 118v partido de Hernio 1668/10/01) Herrnio (1669 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 184 términos de Herrnio Acuerdo de reconocer los mojones 1669/10/01) 350 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Ernio (1674 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 336 Se acuerda hacer prendaria de yeguas y cabras que pacen en los partidos de Ernio y Aldaba 1674/06/02) Hernio (1701 Tolosako Udal Artxiboa A-1-11 3v término de Hernio Hoasca y Zulaberro 1701/09/30) Hernio (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 131 Reconocimiento de mojones 1719/09/27) Hernio (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v en el partido de Hernio ay 110 mojones 1728/09/28)

Erniobea (-a) mendialdea

Izen argia, Ernio, behe eta artikuluaz eratua.

Dokumentazioa: Herniovea (1558 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 153v los dos valles de Voare e Çumavaçarre para traer la dicha gentes y que los de Herniovea aguardarian 1558/02/13)

Errestegi leku izena

Bigarren osagaia, -tegi, argia bada ere, lehena ilun samarra da.

Dokumentazioa: Errestegui (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 partido de Errestegui Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27)

Etxanoeta baserria

Urkizuko errepide igoeran kokatuta dagoen baserria.

Izenaren osagaiak argiak dira, etxe, gaur egun erabili ez arren ohikoa izan den –no txikigarria eta nonahi topatzen dugun –eta atzizkia, kasu honetan ugaritasuna. Izenak bilakaera bitxia izan du, seguru asko ‘gardentasuna’ galtzearen ondorioz.

Ahozko aldaerak: Etxauneta (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Etxeaoneta (Urkizugoikoa), Etxeoneta (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Etxanoeta (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3 lib. 251 or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Echeanota (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Echeanota (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxanoeta (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeanota (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 351

Etxeanota (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Etxanoeta (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxanota (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Etxeoneta (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Etxeberri Baserria Ikus Urkizuetxeberri.

Ezeizabarrenaren borda borda

Artegietako gainaren inguruan kokatuta dagoen borda. Euskaraz baditugu borda esateko beste bi forma, txabola eta etxola, hain justu.

Ahozko aldaerak: Ezeizabarrenan borda (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Ezeizabarrenan borda (Lorentzo Goñi 1931)

Fabianen borda borda (des)

Desagertutako borda. Euskal Herrian oso arrunta ez den Fabian pertsona izena ageri zaigu hemen. Hori dela eta pentsatu behar dugu borda hau ez dela oso aspaldikoa.

Ahozko aldaerak: Fabianen borda (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910)

Garaditxulo leku izena

Arantzabemendi inguruko aurkintza, Albiztur mugakide duela. Osagaiak garo, konposatuetan gara-, -di atzizkia eta zulo dira, bustidura medio, txulo bilakatua.

Ahozko aldaerak: Garaditxulo (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910)

352 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Gaztañaditxiki zuhaitz-basoa

Baso izen arrunta, azalpenik apenas behar duena.

Dokumentazioa: Gaztañaditxiki (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Gorostizu baserria

Ikus Gorostizugoikoa.

Gorostizuazpikoa (-a) baserria

Gorosti zuhaitz izena, Ilex aquifolium, -zu ugaritasun atzizkia, azpiko eta artikulua dira baserri-izen honen osagaiak.

Ahozko aldaerak: Gorostizu azpi (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Sorostizu Azpicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sortizu Azpicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Gorostizuazpikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sorostizuazpikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sorostizu-Azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Gorostizazpikoa (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sorostizuazpicoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Gorostizugoikoa (-a) baserria

Artutxaiturri aldean kokatuta dagoen baserria. Gorosti (Ilex aquifolium) zuhaitz izena, ugaritasun adiera duen –(t)zu atzizkia, goiko eta artikulua dira izenaren osagaiak.

Aldaerak: Gorostizu, Gorostizugaraikoa Ahozko aldaerak: Garostizu goikoa (Urkizugoikoa), Gorostizu goikoa (Lorentzo Goñi 1931), Soostizu (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Urkizu

Tolosako leku izenak - 353

Dokumentazioa: Gorostizu (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 3 Terrenos concejiles de la montaña de Ernio en la parte de Aguiñeta, también pegante a las heredades de Artucha y Gorostizu, a cambio de otro terreno concejil que está sobre la casería de Munita de arriba 1655/05/29) Gorostizu (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 14v junto a la casería de Iparragirre también pegante a las casas de Artucha y Aranzabe de la villa de Albiztur y a la de Gorostizu en Tolosa 1655/12/12) Gorostizu (1665-1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 114.zenb. 62-63.or.

Hipotecó la casa principal de Urquizu de suso y las caserias llamadas Gorostizu de yuso, Eguzquiza de yuso y la borda de ganado con todas sus tierras L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gorostizu (Gorosabel, P. “Bosquejo...” casa de Albistur cerca de la cual tenía terrenos concejiles Tolosa) Sorostizu Garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sortizu Garaicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Gorostizugaraikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sorostizu-Garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sorostizu (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Garostizu Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Gorostizu Goikoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Gure toki etxea

Urkizugoikoa baserriaren ondoko etxea. Itxuragatik, izen berantiarra.

Ahozko aldaerak: Gure toki (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Gure toki (Urkizugoikoa), Gure toki (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Gure toki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Gurutzeaga baserria

Bi etxebizitza dituen baserri hau Urkizuko erdigunetik hegoaldera kokatuta dago, errepidearen ondoondoan. Izen garbia, gurutze hitzaz eta –aga atzizkiaz osatua.

Ahozko aldaerak: Gurutzeaga (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Gurutzeaga (Urkizugoikoa), Gurutzeaga (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Guruceaga (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Guruceaga (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Gurutzeaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gurutzeaga (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”)

354 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Gurutzeaga (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Gurutxeaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Gurutzeaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Gurutxeaga (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Gurutzeaga mendialdea

Gurutzeaga baserriaren inguruko mendialdea.

Dokumentazioa: Guruzeaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 134 parttido de Montescue o Guruzeaga 1719/09/27) Guruzeaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 139v los árboles que en el parttido de Guruzeaga o Monttescue 1719/09/28) Guruzeaga (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 155 bosque de Guruzeaga 1719/11/08) Guruzeaga (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 206 treze robles que le dieron en el bosque de Guruzeaga 1720/09/28) Guruzeaga (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 206v montte de Guruzeaga 1720/09/28) Guruzeaga (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v partido de Lizarzelaieta más arriva de Guruzeaga sacados del barrio de Aldaun 1728/09/28) Guruceaga (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 1 en Guruceaga 1771/12/24) Guruzeaga (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 333 corte de leña que se hizo en el monte de Guruzeaga 1771/12/24) Guruzeaga (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5.lib. 4.zenb.3.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Guruceaga (XVIII-XVIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Gurutzeaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Illunburu leku izena

Hasierako irakurketa batean badirudi ilun adjektiboaz eta buru hitzaz eraturiko leku izena dela, baina egitura ikusita, euskaraz ohikoagoa izango zen Buruilun. Litekeena da lehenengo osagaia irun izatea eta orduan “Irungo burua” esanahia izatea.

Dokumentazioa: Yllumburu (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Illunburu (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Illunburu (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 179 ord. zenb L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 355

Iñigorena (-a) etxea

Iñigo izena Eneko euskal izenaren erromantzezko aldaera da. Bilakaera erraza da ulertzen Éneko > Énego > Íñigo. Gogoan izan behar dugu Loiolako santu ospetsuaren jatorrizko izena, Palestinara joateko eskaera orrian idatzi zuena, Eneko zela eta Iñigo horren itzulpena besterik ez dela. Ignazio izena, bestalde, Antiokiako santu ezagunarena zen eta ez du jatorrizko izenarekin zer ikusirik.

Dokumentazioa: Iñigorena (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 250.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iparragirre baserria

Urkizuko igoeran kokatuta dagoen baserria. Ikus San Blas auzoko Iparragirre baserrian osagaiei buruz esandakoa.

Ahozko aldaerak: Ipaarre (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Iparre (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Iparragirre (A. Muñagorri), Iparragirre (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Iparraguirre (1655 Tolosako Udal Artxiboa A-1-7 14v junto a la casería de Iparraguirre también pegante a las casas de Artucha y Aranzabe de la villa de Albiztur y a la de Gorostizu en Tolosa 1655/12/12) Iparraguirre (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Iparraguirre (1728 Tolosako Udal Artxiboa A-1-15 233v con las de Iparraguirre de Urquizu 4 1728/09/28) Iparraguirre de Urquizu (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-1-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belauriote y Hernio) Iparraguirre de Urquizu (1771 Tolosako Udal Artxiboa A-1-23 332 87 mojones se hallan fixados en la jurisdicciones siguientes: 7 en Iparraguirre de Urquizu 1771/12/24) Iparraguirre de Urquizu (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Iparraguirre (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Iparragire-Urkitzu (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Iparragirre (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Iparragirre (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Iparraguirre (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

356 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Iraolako erreka erreka-iturria

Ikus Zelainagusiko erreka.

Irualdeta mugarria

Ikus Irugurutzeta izen adierakidea.

Irugurutzeta mugarria

Alkiza, Hernialde eta Tolosa bereizten dituen mugarria. Izen garbia, hiru eta gurutze hitzez osatua, amaieran –eta atzizkia duela. Irugurutzeta izendapenaz gain Irualdeta (Hiru aldeak) eta Irumugarrieta (Hiru mugarriak) ere ezagunak dira.

Aldaerak: Irualdeta, Irumugarrieta, Irumugarrietagaña Ahozko aldaerak: Irugurutzeta (Lorentzo Goñi 1931), Irualdeta (Urruzola, P. M. / Intxaurrandi (Alkiza) 1926), Irumuarrita (Urruzola, P. M. / Intxaurrandi (Alkiza) 1926), Irumugarrieta (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Irumugarrietta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Yrucuruceta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/20) Iruguruceta (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/21) Yrugurutceta (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889) Irumugarrieta (1889 Deslinde general de la villa de Amezketa con Abalzisketa, Orendain, Alegia, y Tolosa en su barrio de Bedaio y también con la Union de Enirio y Aralar 1889/10/30) Irumugarrieta (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo 11/05/1928) Irumugarrieta-Gaña (1928 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I Deslinde Araiz-Bedayo 11/05/1928) Irugurutzeta (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando junto al camino y a su derecha el punto llamado Irugurutzeta, con un hermoso mojón correspondiente a Hernialde, Tolosa y Alquiza) Irugurutzeta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Irugurutzeta (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 357

Irumugarrieta mugarria

Ikus Irugurutzeta izen adierakidea.

Iturro arroa (mendialdea)

Ureta inguruko mendialde eta kaskoa. Badirudi lehenengo osagaia iturri dela, konposatuetan maiz itureran ageri dena. Deigarria da aipu zaharrenean artikuluaz lagunduta agertzea, Iturroa.

Ahozko aldaerak: Ittorro (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Iturro (Urkizugoikoa), Iturro (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Iturroa (1782 P. Gorosabel “Bosquejo...” paraje del partido de Ureta donde la villa compró un herbal) Iturro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” cumbre de Iturro (sobre la fuente y depósito del mismo nombre), lindando terrenos de Urquizu-garaikoa) Iturro (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Iturroko iturria (-a) iturria

Iturro aldeko iturria.

Ahozko aldaerak: Ittorroko itturrie (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Iturroko iturria (Lorentzo Goñi 1931)

Lizarbakarra (-a) leku izena

Zelaitxiki eta Txota sailaren inguruko aurkintza. Izenaren osagaiak lizar (Fraxinus excelsior), landare-izena, eta bakar adjektiboa dira, artikulua gaineratuta.

Dokumentazioa: Lizarbakarra (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa”)

Lizarbakarrerreka erreka

Ikus Ureta.

358 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Maritomasena (-a) etxea

Pertsona izen femeninoak egiteko, euskaraz ohikoa da izenei edo hitzei Mari- aurrean jartzea, etxe-izen honetan ikus daitekeen bezala. Izenaren beste osagaia –ena atzizkia dugu.

Dokumentazioa: Marithomasena (1772 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 3.lib. 250.or. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Muñoaundieta tontorra

Muino, bustidura medio muño, eta haundi dira mendi-tontor honen osagaiak, atzean –eta atzizkia duela.

Ahozko aldaerak: Muñoaundita (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910)

Olamuño tontorra

Albiztur herriko Intxurbe baserriaren gainaldean dagoen tontorra, Urkizu iparraldean. Kasko-izen honen osagaiak “borda” adiera duen ola eta muino hitza dira, bustiduraren ondorioz, muño bilakatu dena.

Ahozko aldaerak: Olamuño (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Olamuño (Arantzabe etxea), Olamuño (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Ola-Muño (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Olamuño (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” pasando la borda de Pagolarena, abandonaremos la regata, tirando hacia el sudeste, y pasando la cumbre de Olamuño) Olamuño (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Olamuño (1990 I. Goikoetxea “Montañas de Gipuzkoa”)

Perratx baserria (des)

Ikus Zalakainberri izen adierakidea.

Urkizu

Tolosako leku izenak - 359

Perratx leku izena

Izena desagertutako baserritik jaso duen Basobarrena parajearen inguruko aurkintza. Gaztelaniaz “porra” adierazi nahi du perrats hitzak. Bustidurak eragindakoa da, bestalde, perrats > perratx aldaketa. Ikus Zalakainberri izena.

Ahozko aldaerak: Perrats (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Perratx (Lorentzo Goñi 1931), Perratx (Arantzabe etxea) Dokumentazioa: Perratx (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 62 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Perratx (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Perratxaldea (-a) belardi eta labore lurra

Perratx eta alde hitzez eraturiko izena, artikulua alde batera utzita. Ikus Perratx.

Dokumentazioa: Perretxaldea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Perraetxealdea (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 174 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Perratxeko gaztainadia (-a) gaztainadi eta iradia

Perratx, -ko leku genitibo marka, gaztainadi eta artikulua dira izenaren osagaiak.

Dokumentazioa Perratxekogastañadia (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Perretxekogastañadia (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

360 - Tolosako leku izenak

Urkizu

San Pedro eliza (Done Petri) eliza

Auzoaren goialdean kokatuta dagoen eliza honetara, antzina, oinez edo zaldiz soilik igo zitekeen, 1954an errepidea egin zuten arte.

1540an agertzen da estreinakoz dokumentatua eta datu gehiegirik gorde ez den arren, badakigu 1583an kapera bat eraiki zela.Teilatu, horma eta hiru aldareetan konponketak egin ziren 1617. urtean. Francisco Landa arkitektoak trazak diseinatu zituen, Juan Basaiazek aldareak eta gainontzeko guztia Miguel Aiestaranen esku geratu zen.

Juan Aranburu ermitaua 1751n hil zenean, Katalina Ugartemendia izendatu zuten serora.

Duela urte batzuk frontoi estalia itsatsi zitzaion ermitari eta 1983. urtean erretaulak berritu egin ziren.

1990ean birgaitu eta urte bereko martxoaren 18an inauguratu ziren egindako lanak.

Kultuari dagokionez, kapilautza ugari izan zituela esan daiteke, 1583an Pedro Urkizuk ipinitakoa, besteak beste. Badirudi Maritomasena etxeko jabeak izan zirela kapilautza honetako nagusiak.

Done Joane egunean ermitako lurrak bedeinkatzeko ohitura zegoen.

Auzokideren bat hiltzean agoniako kanpaia jotzen da eta larunbat eta igandeetan meza ospatzen da.

Auzoko festak ekainaren 29an izaten dira, Done Petri egunean.

Eraikin angeluzuzena da, eskuinaldean sakristia eta apaizetxea itsatsita eta aurrealdean frontoi estalia dituela. Bost isurialdeko teilatua du eta atean kanpandorrea, erlojua, tximistorratza eta burdinazko gurutzea ditu. Barrualdean duela gutxi konpondutako erretaula dotorea eta erdialdean bi joniar zutaberen artean Done Petriren tailua. Eskuinaldeko aldarean Aingeru Guardakoaren erdierliebea, erretaula moduan, eta ezkerraldekoan Pietatea. Alboan, berriz, gurutze errenazentista. Korua eta aitorlekua ere baditu.

Done Petri izan zen Erromako Eliza Katolikoaren lehendabiziko aita santua. Erroman zela kristauen kontrako eraso gogorra hasi eta alde egitea erabaki zuen. Apia portaletik eta metro batzuetara Jesusekin egin zuen topo eta galdetu zion: Domine, Quo vadis? (Jauna, Nora zoaz?); eta Jaunak erantzun zion: Eo Roman iterum crucifigi (Erromara berriro gurutzatu nazaten). Petri atzera itzuli eta buruz behera gurutzatu zuten. Geroago, bere hilobiaren gainean Vaticanoko Done Petri basilika eraiki zen.

Tenpluaren ondoan haur-eskola egon zen garai batean, Juan Jose Garmendiaren gidaritzapean.

Ahozko aldaerak: San Pedro eliza (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), San Pedro (Urkizugoikoa), San Pedro (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: San Pedro de Urquizu (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) San Pedro de Urquizu (1720 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 207v las campanas de las basilicas de San Pedro de Urquizu y Santa Maria Magdalena 1720/09/28) San Pedro (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) San Pedro (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) San Pedro de Urquizu (1862 P. Gorosabel “Diccionario Histórico-geográfico de Guipuzcoa”) San Pedro (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 361

Sorginerreka erreka

Albiztur eta Urkizu bereizten dituen erreka. Ohikoa da Euskal Herri osoan iturri eta errekekin lamia, sorgina edota Mari bera ere loturik agertzea. Errioxan eta Beloradon badira Laminiturri izeneko lekuak nahiz eta Errioxa eta Burgosko inguru horietan aspaldian galdu euskara eta baita harreman zahar honen lekukoa. Sorgina emakume zein gizon izan badaiteke ere, erdara medio sorgin = bruja berdinketa gauzatu da.

Sorginerreka izendapenaz gain, Artutxaiturriko erreka ere ageri da (ahoz Artutxaerreka forma laburtua).

Aldaerak: Artutxaerreka, Artutxaiturriko erreka Ahozko aldaerak: Sorgin erreka, Artutxa-erreka (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Sorgiñerreka (Hilarion Ezeizabarrena / Ezeizabarrena 1916), Artutxa erreka (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Sorgiñ-Erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Sorguiñ-Erreka (1928 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2) Sorgiñ-erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” la fuente de Artocha iturri, con hermoso lavadero. Esta fuente da lugar a la regata de Sogiñ-erreka, cuyo curso seguiremos hasta su confluencia con la regata de Albiztur junto al caserío Errondosoro del barrio Ausochiquia) Artutxa iturriko erreka (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Sorgin Erreka (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Sorogaztañadia (-a) belardia

Gurutzeaga baserriaren ondoko belardia. Soro eta gaztainadi hitzez eratutako toponimo gardena, artikulua duela.

Dokumentazioa: Sorogastañadia (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 62 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Txotasaila (-a) lur saila

Alkizako mugatik ez oso urrun dagoen leku izena, Lizarbakarra aurkintzatik gertu.

Ahozko aldaerak: Txota-sailla (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910),Txota saila (Lorentzo Goñi 1931)

362 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Ureta erreka

Euskaraz ibai ez ezik ur hitza erabili izan da errekak izendatzeko eta honen lekuko dugu Urbasako Urederra ibai ezaguna, esaterako. Ureta toponimoaren azentua, bestalde, aldatu egiten da Euskal Herrian, Aiaran Úreta esaten da.

Lizarbakarraerreka bezala ere ezagutzen da erreka hau.

Aldaerak: Lizarbakarraerreka Ahozko aldaerak: Ureta (Lorentzo Goñi 1931), Lizarbakarra erreka (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Uretta (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 129v arroio de Uretta Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Ureta (Hourette) (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Uretaco erreca (1975 J.I. Iztueta “Guipuzcoaco provinciaren condaira” (1847))

Ureta mendialdea

Ernio aldeko mendialdea. Ur hitzari –eta atzizkia erantsita sorturiko izena.

Ahozko aldaerak: Ubeta (Arzelus, M. K. / Erreka 1943), Udeta (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Ureta (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Vreta (1547 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 261 en los terminos de Vreta han fecho muchas talas de arboles 1547/11/23) Ureta (1616 P. Gorosabel “Bosquejo...” término de esta villa en el que se habían causado rozaduras) Uretta (1667 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 89v los pastos de Uretta Echaizquia y Culaberro se remataron en 1667/09/28) Ureta (1668 Tolosako Udal Artxiboa A-1-8 115v los pastos de Uretta Echaizquia y Culaberro se remataron en 1668/09/04) Ureta (1714 P. Gorosabel “Bosquejo...” se colocaron mojones divisorios de to concejil y propiedades particulares en el partido de Ureta y otros ) Ureta (1782 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa adquirió un herbal en el partido de Ureta) Ureta (XVIII-XIX Estado de los propios. Gipuzkoako Foru Aldundia) Ureta (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros. 1884/05/10) Ureta edo Zelaitxiki (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ureta (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 30 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 363

Urkizu auzoa Ikus ezazu kapituluaren hasieran ageri dena.

Urkizuaundia (-a) baserria

Ikus Urkizugoikoa izen adierakidea.

Urkizuazpikoa (-a) baserria

Urkizuetxeberri baserriaren inguruan kokatuta dago, San Pedro elizatik gertu. Urkizu, azpi eta artikulua dira izenaren osagiak.

Aldaerak: Eguzkitzaazpikoa Ahozko aldaerak: Urkizu azpi (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Urkizu azpi (Urkizugoikoa), Urkizu azpi (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Urquizu Azpicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Eguzquiza Azpicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 cassa de Eguzquiza azpicoa Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Urquizu Azpicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 cassa de Urquizu azpicoa Reconocimiento de mojones del partido de Hernio 1719/09/27) Urquizu Azpicoa (1760 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-5 Reconocimiento de mojones de los montes y partidos de Belariote y Hernio) Urkizuazpikoa (1775 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urquizu Azpicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Urkitzu-Azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Urkizu-Azpi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Urkizu Azpi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Urkizuazpikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urkizu Azpi (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

364 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Urkizuetxeberri baserria

San Pedro elizaren hegoaldean dagoen baserria. Osagaiak argiak dira, Urkizu eta Etxeberri.

Aldaerak: Eguzkitzaberria, Etxeberri Ahozko aldaerak: Urkizu etxeberri (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Urkizu etxeberri (Urkizugoikoa), Urkizu etxeberri (Lorentzo Goñi 1931), Eguzkitzaberri (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Urquizu Echeberri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Etxeberri (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Eguzkizaberria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Etxeberri-Urkitzu (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Etxeberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro... ”) Urkizu Etxeberri (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Urkizu Etxeberri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Urkizugoikoa (-a) baserria

Baserri honek jatetxea du ondoan. Osagaiak Urkizu, goiko eta artikulua dira. Deigarria da kasu honetan, beste askotan bezala, antzina -garaikoa deitzen zaiola, baina XX. mendean -goikoa aldaera nagusitu zela, seguru asko lehengoaren ahozko laburudura den -gaikoa dela medio.

Aldaerak: Urkizuaundia, Urkizugaraikoa, Eguzkitzagaraikoa Ahozko aldaerak: Urkizu goikoa (Urkizugoikoa), Urkizu goikoa (Lorentzo Goñi 1931), Urkizu gaikoa (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910) Dokumentazioa: Urquizu Garaicoa (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Eguzquiza Garaicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130 cassa de Eguzquiza garaicoa Reconocimiento de mojones del parttido de Hernio 1719/09/27) Urquizu Garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Urquizu Garaicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Urkizuaundia edo Garaikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urquizu-Garaicoa (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros. 1871/06/03) Urquizu Garaicoa (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 365

Urkitzu-Garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Urquizu-garaikoa (1956 Pedro Elosegi . “Perímetro...” cumbre de Iturro (sobre la fuente y depósito del mismo nombre), lindando terrenos de Urquizu-garaikoa) Urkizu Gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” con Eguskiza, Urkizu gaikoa, Urkizu azpi) Urkizu Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Urkizuaundia (1989 L.M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urkizugoikoa (1989 L.M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urkizu Goikoa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Zalakainberri baserria (des)

Desagertutako baserria. P. Barojaren eskutik mundu osoan ezaguna den Zalakain deitura eta berri izenondoaz eraturiko izena. Perratx bezala ere ezagutzen da, gaur egun ingurua izendatzeko erabiltzen dena.

Aldaerak: Perratx Ahozko aldaerak: Zalakainberri (Lorentzo Goñi 1931), Perrats (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Perratx (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Zalacain Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Zalarainberria edo Perratx (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Zalakainberri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Zalakainberri edo Perratx (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Zelainagusiko erreka erreka-iturria

Ernioaldean Urkizu eta Albiztur bereizten dituen erreka. Izenaren osagaiak zelai, nagusi, -ko leku genibibo marka eta erreka dira. Ikus aipuak.

Aldaerak: Iraolako erreka Ahozko aldaerak: Zelainagusiko erreka (Lorentzo Goñi 1931), Iraolako erreka (Lorentzo Goñi 1931)

366 - Tolosako leku izenak

Urkizu

Dokumentazioa: Yraolaco-erreca (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1884/05/10) Celay-Nagusico-Erreca (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1884/05/10) Iraolaco Erreca (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Iraolako erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” manantial de la regata Iraolako erreka, antes denominada Zelainagisiko erreka) Zelainagusiko erreka (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” manantial de la regata Iraolako erreka, antes denominada Zelainagusiko erreka)

Zelaitxiki leku izena

Lizarbakarra parajetik gertu dagoen aurkintza. Osagaiak argiak, zelai eta txiki.

Ahozko aldaerak: Zelaitxiki (Telleria, J. / Artutxa (Albiztur) 1910), Zelaitxiki (Lorentzo Goñi 1931) Dokumentazioa: Zelaitxiki (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Celaichiqui (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1884/05/10) Celai-Chiqui (1884 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1884/05/10) Zelaitxiki (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Urkizu

Tolosako leku izenak - 367

368 - Tolosako leku izenak

Urkizu

USABAL AUZOA Oria eta Araxes ibaien arteko auzoa dugu.

70eko hamarkadan, ordura arte erabateko nekazal-giroan murgilduta zegoen gunea, egun ezagutzen dugun industrialde bilakatzen hasi zen.

Izenari dagokionez, badirudi Urzabal dela zuzena eta ez Usabal.

Txarama auzoaren gainean, bestalde, honakoa dio aipu batek: “Es una continuación y parte geográfica del propio barrio de Usabal, en la carretera con dirección a Pamplona. Sin embargo, adquirió su identidad propia” “Historia y Guía de Tolosa”, Iñaki Linazasoro, 53.or.

Aldaerak: Usabal bailara Ahozko aldaerak: Usabal, Usabal ballara (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Usabal (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Uzabal (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-37 vecinos de los Barrios de San Blas y Uzabal 1864/12/13) Usabal (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-37 la fabrica dicha La Confianza, comprendida en el barrio de Usabal 1864/12/20) Usabal (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Usabal (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional)

Alejonea (-a) baserria

Amarotzetik Ollaun mendira doan errepidean kokatuta dagoen baserria, Kondebaso parajetik gertu. Itxura denez, izenaren osagaiak Alejo pertsona izena eta–(e)ne atzizkia dira, artikulua gaineratuta.

Ahoz izan du inoiz bestelako izendapen bitxirik: Pokopandegi, erdarazko “ogi gutxi” eta –degi atzizkiaz osatua edota Artatolosa, herri izenaren aurrean arto hitza duela.

Aldaerak: Pokopandegi Ahozko aldaerak: Alejune (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Alejone, Artatolosa (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Alejonea (J.M. Kaminos), Alejone (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Alejo-Nea (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Alejonea (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Alejonea (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Alejoenea (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Alejonea (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Usabal

Tolosako leku izenak - 369

Amarotz

baserria (des)

Egungo Usabal industrialdean kokatuta zegoen. Ikus Iurre (San Blas) auzoko Amarotz sarreran toponimoaren etimologiaren gainean esandakoa.

Aldaerak: Amarotzaundi Ahozko aldaerak: Amaroz (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Amootz (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Amaroz (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Amaroz (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Amaroz (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Amaroz (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Amaroz Aundi (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” ) Amarotz (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Amarotz paper-fabrika paper-fabrika

Txarama aldera goazela, Araxes errekaren ondoan kokatuta dagoen paper-fabrika ezagunaren orubean karlista garaian erretako Amarotz-errota izan zen antzina.

Ahozko aldaerak: Amarotz papelera (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920) Dokumentazioa: Amarotz, Papelera (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Amarotzaundi baserria (des)

Ikus Amarotz izen adierakidea.

Amarozko zubia (-a) zubia

Desagertutako Irunzubi baserri inguruko zubia. Aipuak ikus.

Dokumentazioa: Amaroz (1555 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 57 adreçar la puente de 1555/11/02) 370 - Tolosako leku izenak

Usabal

Amaroz (1556 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 78 la puente de Yerondo hasta la puente de Amaroz 1556/02/27) Amaroz (1559 Tolosako Udal Artxiboa A-1-1 220v desde la puente de Yerondo asta la puente de Amaroz 1559/06/10) Amaroz (1795 P. Gorosabel “Bosquejo...” la villa dispuso la reparación del puente de Amaroz que sin duda debe ser el que está cercá de la casería de Irunzibia) Amoroz (1864 Tolosako Udal Artxiboa D-7-3-7 espolón que principiando a la salida del prado pequeño de esta Villa, finalice en el puente de Amoroz 1864/12/13)

Araxes erreka

Azpirotz mendatearen magalean jaio, Betelu, Arribe, Atallu eta Lizartzatik pasa eta Tolosan Oriara isurtzen den erreka dugu. Eskuinaldean Usabal eta ezkerraldean Iurre (San Blas) auzoak bereizten ditu. Izen hau deigarria da, Armenian izen hau duen ibaia baitago.Tamalez, badirudi Araxes hau jatorrizko Araitz izenaren okerreko irakurketa dela eta ondorioz ez dagoela Armenia eta Tolosako ibaien arteko harremanik.

Aldaerak: Lizartzako erreka Ahozko aldaerak: Araxes (Zubeldia, I. / Lizartza (udaletxeko langilea) 1933), Araxes (Garaikoetxea, J. / Lizartza 1967), Araxes (Sarasola, Mª. / Oregi (Altzo) 1927), Lizartzako erreka (Lizartza, J. / Alejonea 1926) Dokumentazioa: Araxes, Rio (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa”) Araxes (1803 P. Gorosabel “Bosquejo...” hubo avenida extraordinaria de aguas en el rio Araxes o de Amaroz 1803/08/27) Arajes (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Araxes (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Araxes (1942 Tolosako Udal Artxiboa Acta de la operación practicada para reconocer la línea… de Leaburu y Tolosa 19/08/1942) Araxes, Río (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Araxes (1986 Gipuzkoako Errepideak Foru Aldundia (1:100)) Araxes (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Artatolosa baserria

Ikus Alejonea izen adierakidea.

Usabal

Tolosako leku izenak - 371

Basotxulo arroa

Baso eta zulo, bustidura medio txulo, hitzez osatutako toponimoa.

Ahozko aldaerak: Basotxulo (Lizartza, J. / Alejonea 1926)

Boinas Elosegi fabrika

Andre Maria elizaren ondoan zegoen Armeria XIX.mendean istean sortu zen Antonio Elosegi negoziogizonaren gidaritzapean txapel-fabrika ezagun hau. 1980ko hamarkadan Usabal auzoko kokalekura igaro zen.

Euskal Herrian txapelaren erabilera duela gutxiko kontua da. XIX. mendera arte kapela jazteko ohitura zegoen eta Tolosan, esaterako, lau kapela-denda zeuden 1845ean. Herriko lehen txapel-tailerra 1852an ireki zen, eta urte batzuk beranduago, ospe handiko Antonio Elosegiren fabrika.

Egun, moda kontuak tarteko, geroz eta gutxiago erabiltzen da.

Dokumentazioa: Boinas Elósegui (1980 I. Linazasoro “Historia y guía de Tolosa”)

372 - Tolosako leku izenak

Usabal

Eguzkitza baserria

Baserri zaharra autobia egiteko bota egin zuten eta ordainez baserri berri bat eraiki zuten.Toponimo arrunt eta gardena, eguzki hitzaz eta –tza ugaritasun atzizkiaz osatua, eguzkira begira dagoen ingurua izendatzen duena.

Ahozko aldaerak: Eguzkitza (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Eguzkitza (J.M. Kaminos), Eguzkitza (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Eguzkiza de Urzábal (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Eguzquiza (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Eguzkiza (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Eguzkitza-Urzabal (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Egusquitza (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 caserío Egusquitza del barrio de Usabal) Eguzkiza (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Elorribasoa (-a) basoa

Altzoko muga ukitzen duen basoa. Izena elorri (Crataegus monogyna) landare izenaz eta baso hitzaz dago osatuta. Izen deigarria da, elorriek ez baitute basorik osatzen.

Ahozko aldaerak: Elurri-basoa (Lasa, J. M. / Isastegi 1924)

Errekabeltza (-a) erreka

Ollaun aldean jaio eta Artzabaltza paper-fabrika ondoan Oria ibaira heltzen den erreka. Izen gardena, bestalde.

Ahozko aldaerak: Erreka beltza (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Erreka beltxa (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Erreka beltza (J.M. Kaminos) Dokumentazioa: Errekabeltza (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Erreka Beltza (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Usabal

Tolosako leku izenak - 373

Erretiro baserria

Usabal industrialdearen ondoan kokatuta dagoen baserria. Izen gardena da, gaztelaniatik hartutako hitza.

Ahozko aldaerak: Erretiro (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Erretira (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Erretiro (J.M. Kaminos), Erretiro (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Erretiro (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Erretiro (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Erretiro (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Erretiro (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 185 ord. zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Erretiro (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Erretiro (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Erretiro (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Galtzarre leku izena

Otzarainaldapa ingurutik gertu dagoen aurkintza. Baliteke galtzarri harri mota ezkutatzea.

Dokumentazioa: Galtzarre (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Galtzarrerreka erreka

Bildutako ahozko adibidean dakusagunez, bustidura dela eta, galtzarre > galtxerre bilakatu da, harritzekoa ez denez. Ikus Galtzarre.

Ahozko aldaerak: Galtxerre-erreka (Lizartza, J. / Alejonea 1926)

Herribasoak zuhaitz-basoa

Artzabaltza atzealdeko basoari deritzo. Izenaren osagaiak argiak dira, herri eta baso, artikulu plurala gaineratuta.

374 - Tolosako leku izenak

Usabal

Ahozko aldaerak: Erribaso (Lizartza, J. / Alejonea 1926) Dokumentazioa: Erribasoak (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Iturriantxara leku izena

Hasierako eta amaierako osagaiak argiak badira ere, iturri eta txara hitzak, hain justu, tartean dagoen –an- zer den jakitea ez da erraza. Litekeena da `iturrien txara´ izatea.

Dokumentazioa: Iturrianchara (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 zarzales en los terrenos ... (Usabal)

Kondebaso basoa

Alejonea baserri aldeko basoa dugu. Euskaraz maiz errepikatzen den egitura islatzen du toponimo honek: herri + baso, konde + baso…

Ahozko aldaerak: Kondebaso (J. M. Kaminos)

Kurpitu bizkarra

Olarrainazpikoa baserriaren ibaiaren bestaldean dagoen bizkarra Kurpitu bezala da ezaguna. Hiztunaren arabera eta bustidura medio, ebakera desberdinak izan ditzake. Aldaerak ikus.

Ahozko aldaerak: Kurpitta, Kurpitto, Kurpittue (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Purpittua (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Kurpito (J. M. Kaminos)

Liñaputzuetaerreka erreka

Sarrolaazpikoa baserriaren ondotik igarotzen den erreka. Izenaren lehen osagaiak, liho > liño > liña hitzak alegia, delako landaretik ateratako zuntzez eginiko ehuna aditzera ematen du eta toponimian uste baino gehiago errepikatzen da. Gainontzekoak argiak dira, putzu, -eta atzizkia eta erreka. Ikus Aldabatxikiko Liñaputzueta izenean esaten dena.

Usabal

Tolosako leku izenak - 375

Ahozko aldaerak: Liñaputzuta (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Liña putsua (J.M. Kaminos) Dokumentazioa: Liñaputsuta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Lizartzako erreka (Araxes) erreka

Ikus Araxes izen adierakidea.

Malkarra (-a) leku izena

Eguzkitza baserri aldeko aurkintza. Hitz arrunta da, aldapa hitzaren kidea.

Dokumentazioa: Malkarra (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Malcarra (1929 Tolosako Udal Artxiboa A-8-2 zarzales en los terrenos (Usabal)) Malkarra (1938-1950 Amilaramendua. Finantza Ministeritzaren Ordezkaritza Artxiboa 1938-1950 12 ord.zenb. L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Malkarra (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Muskildegi bizkarra

Alejonea baserriaren ondoko bizkarra. Izenaren osagaiak urtadar adiera duen muskil eta –degi atzizkia dira Ahozko aldaerak: Muxkildei (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Muxkildegi (J.M. Kaminos) Dokumentazioa: Muxkildegi (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

376 - Tolosako leku izenak

Usabal

Ollaun muinoa

Izatez mendi tontorra Altzori badagokio ere, muinoaren zati bat Tolosarena da. Diotenez, lehen dorretelegrafiko bat zegoen, eta bertako harriak erabiliz Altzoko Sarobeko borda egin omen zuten.

Ahozko aldaerak: Ollaun (Azpeitia, R. / Ipintzaberri (Altzo) 1920), Ollaon (Lasa, J. M. / Isastegi 1924), Ollagun (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Ollaun-mendi (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Ollaun (J.M. Kaminos) Dokumentazioa: Ollaun (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ollagan (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Ollaun (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” alcanzando la proximidad de la cumbre de Ollaun, conocido también por el Telégrafo) Ollaun (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Ollaun (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Ollaun (1986 Gipuzkoako Errepideak Gipuzkoako Foru Aldundia) Ollaun (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Otzarainaldapa basoa

Soroa baserri aldeko basoa.

Ahozko aldaerak: Otzarain aldapa (J. M. Kaminos)

Pagoeta lur saila

Alejonea baserritik gertu dagoen aurkintza.Toponimo arrunta eta gardena.

Dokumentazioa: Pagota (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Partilekueta leku izena

Pagoeta inguruko leku izen deigarria, ezbairik gabe.

Ahozko aldaerak: Partikulota (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Partilekuta (J.M. Kaminos) Dokumentazioa: Partilekuta (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Usabal

Tolosako leku izenak - 377

Peñaflorida bizkarra

Erdaratik jasotako peña eta florida hitzez eratutako toponimo bitxia, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen sortzailea izan zen Azkoitiako Xabier Maria Munibe Idiakez Peñafloridako kondea ezaguna dela eta.

Ahozko aldaerak: Peñaflorida (Lizartza, J. / Alejonea 1926)

San Luis ermita ermita

Txarama paper-fabrikaren bestaldean dagoen ermita. La Confianza paper-fabrikaren jabeak, Blas Irazustak, eskatu zuen eraikitzeko baimena 1894an eta hamahiru hilabete beranduago inauguratu zen. Ekainaren 21ean, San Luis Gonzagaren egunean, meza ostean, lantegiko jabeek ogitartekoak banatzen zituzten bildutakoen artean.

Ahozko aldaerak: San Luis ermita (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), San Luis ermita (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929)

Sarrola baserria

Ikus Sarrolaazpikoa izen adierakidea.

Sarrolaazpikoa (-a) baserria

Amarotz auzotik Ollaun alderako errepidean kokatuta dagoen baserria. Euskaraz oinarrian izen bera duten baserriak desberdintzeko modurik erabiliena baserri izenari ezaugarri bereizle bat lotzea izan da.

Ezaugarri hau, oro har, kokapena izan ohi da, gure kasuan bezala, Sarrola + azpikoa.

Baserri izenaren osagaiak sarri `baso´ eta ola `borda´ dira, kasu honetan azpiko ezaugarria erantsita duela, artikuluaz gain.

Aldaerak: Sarrola Ahozko aldaerak: Sarrola azpi (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Sarrola azpikoa (J.M. Kaminos), Saula, Sarola (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Sarrola (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) 378 - Tolosako leku izenak

Usabal

Dokumentazioa: Sarrola (1625-1676 L. Isasti “Compendio Historial de Guipuzcoa” 1625-1676) Sarrola (1702 P. Gorosabel “Bosquejo...” casería que arregló con la villa diferencias de mojones) Sarrola (1775 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 5 lib. 24 zenb. 16 or. hipotecó como principal contrayente de dicho censo la mitad de la casa y caseria de Sarrola de yuso con su huerta tierras sembradias y demas pertenecidos sito en jurisdicion de dicha villa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarrolla Azpicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sarrola (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sarasola (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarrolazpikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarrola-Azpikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sarrola (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Sarrola Azpikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea)

Sarrolaberri baserria

Txarama paper-fabrikaren ondoan dagoen baserria. Ikus Sarrolaazpikoa sarreran esandakoa.

Ahozko aldaerak: Saula berri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Sarrola berri (J.M. Kaminos), Sarrola berri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Sarrola Berri (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sarrola Berria (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sarrolaberria (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2- 9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Sarrola-Berria (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Sarolaberri (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 pertenecidos de Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Sarrola-Berri (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sarolaberri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” por terrenos de Sarolaberri de Tolosa y Sarobe de Alzo, y más abajo los de este último caserío y Usabal de Tolosa) Sarrolaberri (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarola Berri (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Usabal

Tolosako leku izenak - 379

Sarrolaegiluz baserria

Sarrolagoikoa baserriaren alboan dago kokatuta. Izen bereko gainontzeko baserrietan ez bezala oraingo honetan osagaiak sarrola baserri izena eta egiluz izena dira. Bigarren honen osagaiak (h)egi hitza eta luz(e) izenondoa direla dirudi. Ohikoak diren goikoa, berri eta azpikoa erabilita zeudenez oraingo honetan osagai berri bat erabili behar izan zuten bereizteko. Gertaera hau Tolosan arrunta ez bada ere, ohikoa da Bizkaian.

Dokumentazioa: Sarrola Eguillus (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sarrolaegiluz (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Sarrolagaraikoa (-a) baserria

Ikus Sarrolagoikoa izen adierakidea.

Sarrolagoikoa (-a) baserria

Ollaun menditik gertu kokatuta dago. Ikus Sarrolaazpikoa baserriaren sarreran esan dena.

Aldaerak: Sarrolagaraikoa Ahozko aldaerak: Saula goiko (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920), Sarrola goikoa (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Sarrola goikoa (J. M. Kaminos), Sarrola goikoa (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Sarrola Garaicoa (1719 Tolosako Udal Artxiboa A-1-14 130v Reconocimiento de mojones del parttido de Eula ) Sarrola Garaicoa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Sarrola Garaicoa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Sarrolagaraikoa (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarrola Garaicoa (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Sarola Garaicoa (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 30.08.1889 1889/10/24) Sarrola-Garaikoa (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Sarola gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” atraviesa el camino de Alzo bajo a Sarola gaikoa) Sarrola gaikoa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” con los caserios Sarrola, Sarrola berri, Sarrola gaikoa) Sarrola Goikoa (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Sarrolagaraikoa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Sarola Goiko (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) Sarasala Goiko (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia) 380 - Tolosako leku izenak

Usabal

Soroa (-a) baserria

Partilekueta aldeko baserria. Deitura ezaguna izateaz gain, hitz arrunta ere bada.

Ahozko aldaerak: Soroa (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Soroaga (J. M. Kaminos), Soroa (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Soroa (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Soroa (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Soroaga (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Soroa (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Soroaga (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Soroa (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Soroaga (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Soroa (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Soroako borda borda

Altzoko mugatik eta Ollaun menditik oso gertu dagoen bordatxoa.

Ahozko aldaerak: Sooko borda (Lizartza, J. / Alejonea 1926)

Telleria baserria (des)

Araxes errekaren eskuinaldean kokatuta zegoen eta bertara heltzeko fabrika batetik pasa behar zen.

Ahozko aldaerak: Telleri (Jimenez Azueza, A. / San Blas auzoa 1920),Telleri (Juan Ignacio Mendizabal / Sasoeta 1929) Dokumentazioa: Tellería (1857 Nomenclátor de la Provincia de Guipúzcoa) Telleria Ugalde (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Telleria (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Telleria (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Telleri (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...”)

Telleri (Desaparecido) (1986 Gipuzkoako Toponimia, Aranzadi Zientzi Elkartea) Telleria (1989 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”)

Usabal

Tolosako leku izenak - 381

Usabal Auzoa

Ikusi kapitulu honen hasierako azalpena.

Usabal baserria

Txarama aldean, Leaburu eta Altzoko mugetatik gertu kokatuta dagoen baserria. Ikus Usabal auzoaren sarreran esan dena.

Ahozko aldaerak: Urzabal (Lizartza, J. / Alejonea 1926), Ursabal (Lizartza, J. / Alejonea 1926) Dokumentazioa: Usabal (Urzabal) (1774 Oñatiko Gipuzkoar Protokolo Artxiboa. Contaduría de Hipotecas. 4.lib. 82 L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Urzabal (1860 Tolosako Udal Artxiboa D-3-2) Usabal (Urzabal) (<1863 Tolosako Jabego Erregistroa L. M. Mujika “Euskal toponimiazko materialeak”) Usabal (1871 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-9 Actas de deslinde y amojonamiento de Tolosa con Ibarra, Leaburu, Gaztelu, Altzo, Billabona y otros 1871/07/10) Usabal (1889 Tolosako Udal Artxiboa C-5-I-2-10 Actas de amojonamiento de Tolosa con otros R.D.de 382 - Tolosako leku izenak

Usabal

30.08.1889 1889/10/24) Uzabal (1922-1936 Eleizalde, L. “Listas alfabéticas de voces toponomásticas vascas”) Urzabal (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” Amaroz Aundi y Urzabal) Usabal (1956 Pedro Elosegi “Perímetro...” por terrenos de Sarolaberri de Tolosa y Sarobe de Alzo, y más abajo los de este último caserío y Usabal de Tolosa) Urzabal (1979 Mapa Topográfico Nacional (1:25000) Instituto Geográfico Nacional) Urzabal (1986 Gipuzkoako Toponimia Aranzadi Zientzi Elkartea.)

Orzabal (1993 Mapa Topografikoa (1:5000) Gipuzkoako Foru Aldundia)

Usabal bailara entitatea

Ikus Usabal izen adierakidea.

Usabal

Tolosako leku izenak - 383