Rodowód i Przemiany Symboliki Lotniczej by Adart-Project

Rodowód I przemiany symboliki lotniczej

Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne

Arkadiusz CIEŚLIK

Rodowód I przemiany symboliki lotniczej

Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT” Warszawa 2013

Tekst i dobór zdjęć: Arkadiusz Cieślik Zdjęcia: Tomasz J. Kopański, Arkadiusz Cieślik, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Mirosław C. Wójtowicz, Grzegorz Jodłowski, 23 Baza Lotnictwa Taktycznego Projekt graficzny, skład i łamanie: Adam i Katarzyna Mojscy (Adart-Project) Projekt okładki: Adart-Project Korekta: Dorota Kanabus Druk i oprawa: Adart-Project, biuro@adart-project.pl © Copyright by: Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT” Wszelkie prawa zastrzeżone. Wydawca: Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT” Klub Sił Powietrznych ISBN: 978-83-933529-3-7

Publikacja dofinansowana ze środków Ministerstwa Obrony Narodowej

Od Autora

łużba wojskowa w Siłach Powietrznych to niezapomniane przeżycie, które umożliwiło mi zdobycie gruntownej wiedzy z historii symboliki lotniczej. Stała się ono inspiracją dla stworzenia podstawowego zbioru wiadomości dotyczących tej dziedziny, rodowodu poszczególnych jej kategorii, a takżeprocesów przeobrażeń, jakim symbolika lotnicza była poddawana na przestrzeni wieków. Zamysłem autora nie było zatem przedstawienie szczegółowego opisu procesu powstawania i przekształceń wszystkich elementów symboliki lotniczej, ponieważ wymagałoby to drobiazgowego opracowania poszczególnych zagadnień składających się na opisywaną problematykę, ale pokazanie rodowodu poszczególnych rodzajów znaków lotniczych (orzeł lotniczy, sztandary, szachownica lotnicza, flagi lotnicze, godła lotnicze, odznaki i oznaki). Autor ma świadomość, że niniejsze opracowanie nie wyczerpuje w pełni zagadnienia. Jest to spowodowane dużą liczbą wzorów znaków własnych poszczególnych jednostek wojskowych, które funkcjonowały w przeszłości (odznak, oznak i godeł lotniczych) oraz trudnościami w pozyskaniu informacji o wielu znakach jednostek, które obecnie nie istnieją. Opracowania skierowane jest do szerokiego kręgu osób zainteresowanych historią wojskowości, a szczególnie lotnictwem wojskowym. Aby ułatwić poznanie opisywanej problematyki, autor zamieścił wiele elementów graficznych (rysunków i zdjęć), które obrazują procesy przemian. Rysunki zostały wykonane w większości samodzielnie na podstawie własnych materiałów, gromadzonych przez lata. Autor serdecznie dziękuje następującym osobom za pomoc w pozyskiwaniu materiałów do niniejszego opracowania: – panu ppłk. dr. Tomaszowi J. Kopańskiemu; – panu Tadeuszowi Jeziorowskiemu; – zastępcy dyrektora Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – panu dr. Henrykowi Latkowskiemu oraz pracownikom Muzeum – Iwonie Sobierajskiej, Ewie Wartalskiej, Maciejowi Skoczniowi, Jarosławowi Pychowi i Andrzejowi Cichalowi; – panu Mirosławowi C. Wójtowiczowi; – panu Grzegorzowi Jodłowskiemu; – panom: Mirosławowi Guzielowi i Tomaszowi Jazgarskiemu z 23. Bazy Lotnictwa Taktycznego.

Rozdział I

Rodowód, narodziny i przeobrażenia Orła Lotniczego

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Fot. 1.1 Wizerunek orła na kaszkiecie oficera grenadierów gwardii pieszej koronnej z 1732 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.1 Wzór orła piechoty w dobie Sejmu Czteroletniego Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego”

Fot. 1.2 Pokrywa ładownicy oficera kawalerii narodowej wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1785-1794. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. Arkadiusz Cieślik

ednym z naczelnych znaków Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej jest orzeł wojskowy stanowiący stylizowaną odmianę godła państwowego. Znak orła towarzyszył przez stulecia polskiemu żołnierzowi w spełnianiu jego obywatelskich powinności. Orzeł lotniczy jest jednym z wzorów godła wojskowego. Chociaż pojawił się stosunkowo późno, to jego historia ma ścisły związek z rodowodem orła wojskowego. Narodzin orła jako godła wojskowego noszonego przez pojedynczego żołnierza można doszukiwać się w czasach panowania króla Augusta II Sasa. Wtedy to obok białej kokardy na czarnych filcowych kapeluszach pojawił się wizerunek orła na kaszkietach grenadierów gwardii pieszej koronnej. Był to mały biały orzeł na niebieskim okrągłym tle widniejący na dużej blasze czołowej (fot. 1.1). Sylwetka orła wzbogacona była regaliami (korona, berło, jabłko) uosabiającymi postać króla oraz symbolizującymi panowanie, rządzenie i dowodzenie. Oprócz orła widniały (nad nim) inicjały królewskie „AR” (Augustus Rex) mające uwidaczniać zwierzchność królewską nad wojskiem1. Nie był to jednak orzeł wojskowy, tylko osobisty znak króla. Przeniesienie owego specjalnego godła królewskiego do armii nieprzypadkowo dokonało się za czasów Augusta II. Sprzyjały temu zainteresowania militarne króla; między innymi przeprowadzone zmiany w umundurowaniu części wojska tzw. autoramentu cudzoziemskiego – ujednolicono

1 2 3 4

Fot. 1.3 Orzeł żołnierzy piechoty według przepisów z 11 marca 1791 r. Według L. Ratajczaka „Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego”. Wizerunek tego orła widnieje w Katedrze Polowej Wojska Polskiego

Fot. 1.4 Ryngraf oficera piechoty koronnej z pierwszej połowy XVIII wieku. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

je wówczas na wzór zachodni. Chociaż orły gwardii królewskiej nie zostały upowszechnione, to jednak odegrały znaczną rolę w dalszym rozwoju żołnierskiego emblematu. Wśród wielu eksperymentów i prób przeprowadzenia reform przez Augusta II umieszczenie orła na czapce przetrwało do naszych czasów. W ramach następnej reformy mundurowej zapoczątkowanej w 1764 r. wprowadzono oznaki metalowe w formie tarcz z inicjałami królewskimi „SAR” (Stanislaus Augustus Rex) noszone na czapkach, pasach, ładownicach, czaprakach, które często były zastępowane wizerunkiem krzyża kawalerskiego (fot. 1.2) jako znaku nawiązującego do dawnej świetności oręża polskiego, a szczególnie epoki husarii, której zbroje i proporce zdobił taki właśnie znak. Narodowy charakter wojska podkreślono wprowadzeniem w marcu 1791 r., na blachy kaszkietów gwardii pieszej koronnej i niektórych regimentów piechoty2, orła odmiennego kształtu niż ówczesne godło państwowe. Cechą charakterystyczną owych orłów było nieregularne rozwarcie ich skrzydeł i przegięcie szyi w lewą stronę. Ponadto różniły się kształtem skrzydeł i regaliami (por. rys. 1.1 i fot. 1.3). Umieszczenie na żołnierskich czapkach orła doprowadziło do zmiany pewnych form ceremoniału wojskowego. Zaczęto oddawać honory poprzez prezentowanie broni i przykładanie ręki do daszka czapki3. Oprócz czapek wizerunki orła umieszczano na bandolierach, ryngrafach (fot. 1.4)4, klamrach pasów,

K. Madej, Polskie symbole wojskowe 1943-1978, Warszawa 1980, s. 11. K. Madej, op. cit. s.12 oraz Opr. zbior., Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, s. 20, 21. Do tego czasu honory oddawano poprzez ukłon i uchylenie kapelusza. Na piersi orła widnieje herb Saksonii.

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

Fot. 1.8 Orzeł na czapkę batalionu saperów z okresu Królestwa Polskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.5 Orzeł 17. pułku ułanów Księstwa Warszawskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.2 Orzeł noszony w oddziałach artylerii Księstwa Warszawskiego. Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego”

Fot. 1.6 Wizerunek orła posadowionego na blasze naczolnej na czapce fizyliera 8. pułku piechoty Księstwa Warszawskiego 1807-1815. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.

Fot. 1.7 Orzeł z kaszkietu żołnierza gwardii Królestwa Polskiego. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

przykrywkach ładownic, na czaprakach, guzikach mundurów generalskich oraz później – na grotach sztandarów. Dalszy rozwój wizerunku orła wojskowego przypada na okres Księstwa Warszawskiego. Jest to czas narodzin współczesnego wzoru orła wojskowego. Do sylwetki orła dodana została tzw. tarcza amazonek (właściwie pelta – tarcza lekkiej piechoty greckiej) przejęta z armii francuskiej, gdzie nosiły ją niektóre formacje5. Tarczę noszono w różny sposób: niekiedy bez orła jako blachę do numeru pułkowego i czasami wraz z orłem (ale wykonywaną osobno), wreszcie łączoną z nim, a także tłoczoną w całości6. Funkcjonalnie tarcza amazonek stanowiła tło numeru pułkowego zamkniętego wężem okólnym. Pierwotnie rogi tarczy zakończone były dwiema głowami lwów, a z obu stron numeru pułkowego znajdowały się dwie gałązki lauru (fot. 1.5). W późniejszym czasie tarcza amazonek częściowo zmieniła swój kształt i wielkość (uległa zmniejszeniu). Rogi tarczy zakończone zostały rozetami, natomiast w polu tarczy pojawiła się wypukła wewnętrzna tarczka, na której widniał numer pułku lub znak broni, np. artylerii (dwie skrzyżowane lufy) lub grenadierów (pękający 5 6 7 8

Historyczny rodowód... , op. cit. s. 21-22. B. Królikowski, Polski orzeł wojskowy 1807-1978, Lublin 1978, s. 12. K. Madej, Polskie symbole wojskowe, s. 14. Historyczny rodowód... , op. cit. s. 22 i K. Madej, op. cit. s. 15.

Fot. 1.9 Orzeł z okresu Królestwa Polskiego z cyfrą „4” na czapce fizyliera 4. pułku piechoty liniowej Królestwa Polskiego 1815-1831. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

granat). Tarcza nie miała dekoracji w formie gałązek lauru i była zespolona na stałe z orłem. Z czasem tarcza amazonek przestała być elementem funkcjonalnym, ze względu na zaniechanie umieszczania na niej numerów pułków czy symboli przynależności do danej formacji, to jednak do dziś stanowi ona element wizerunku orła wojskowego. Zaznaczyć przy tym należy, że w okresie Księstwa Warszawskiego istniała duża różnorodność wzorów orłów noszonych przez poszczególne oddziały i formacje, np. orzeł łączony był z blachą naczolną, (fot. 1.6), na której tłoczono numer pułku lub znak broni z emblematem artyleryjskim (rys. 1.2), albo tłoczono go w blasze mosiężnej w kształcie rombu7. Dalsze zmiany kształtu orła wojskowego nastąpiły w czasach Królestwa Polskiego8. Wprowadzony wzór orła był znacznie większy od dotąd używanych (15,0–20,0 cm wysokości). Bardzo ładny w rysunku posiadał na głowie koronę zamkniętą (typu jagiellońskiego) zwieńczoną krzyżem i połączony był na stałe z tarczą amazonek, którą znacznie uproszczono. Wokół tarczy pozostawiono ornament przypominający metalowe okucie brzegów gwoździami.

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Fot. 1.12 Orzeł z okresu powstania listopadowego na biało-czerwonej kokardzie. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.10 Orzeł na czapkę Korpusu Inwalidów z okresu Królestwa Kongresowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Rys. 1.3 Orzeł oficerski 2. pułku Mazurów z powstania listopadowego. Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego” Fot. 1.13 Orzeł na czapkę 2. pułku Mazurów z okresu powstania listopadowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.11 Orzeł na czapkę Korpusu Weteranów Królestwa Polskiego i powstania listopadowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.14 Orzeł na czapce oficera pułku Żuawów Śmierci powstania styczniowego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.15 Wizerunek orła na odznace Polskich Drużyn Strzeleckich. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.14.1 Orzeł na czapce ochotnika powstania styczniowego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Przy zakończeniu tarczy umieszczono dwie rozetki, a na środku tarczkę ze znakiem formacji (pękający granat – fot. 1.7 lub skrzyżowana łopata, topór i kilof – fot. 1.8) albo numerem pułku (fot. 1.9). Jedynie artylerzyści żandarmi i kadeci nosili orły bez tarczy amazonek. Odrębne wzory orłów mieli członkowie Korpusu Inwalidów Królestwa Kongresowego9 (fot. 1.10) i Korpusu Weteranów Królestwa Polskiego10 (fot. 1.11). 9

Fot. 1.15.1 Wizerunek orła na odznace Drużyn Bartoszowych wzorowany na orle z tronu w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Opisane wzory orła wojskowego obowiązywały także podczas powstania listopadowego, chociaż wytworzono wiele nowych odmian jego wizerunku (bez korony, bez wewnętrznej tarczki na tarczy amazonek, ze skrótami nazwy oddziału – fot. 1.1311). Dostosowywano je zwłaszcza do wielkości nakryć głowy. Piechota nosiła na stosunkowo niskich czapkach niewielkie orły na biało-czerwonych kokardach (fot. 1.12) bądź też w innych oddziałach umieszczano go na szwoleżerskim półsłońcu (rys. 1.3).

W Królestwie Polskim w 1815 r. utworzony został Korpus Inwalidów. Inwalidzi zorganizowani byli w dwie kompanie stacjonujące w Warszawie. Na tarczy amazonek widnieje litera „I” będąca identyfikatorem przynależności do formacji. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego). Prezentowany orzeł był noszony w Korpusie Weteranów, do którego należeli wysłużeni, ale sprawni żołnierze i oficerowie. Pełnili oni funkcje pomocnicze przy ochronie magazynów, twierdz, więzień wojskowych i w szpitalach wojskowych. W Królestwie Polskim korpus tworzyły trzy bataliony. W trakcie powstania listopadowego weterani byli instruktorami w nowo tworzonych jednostkach oraz uczestniczyli w działaniach bojowych. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego). 2. pułk Mazurów sformowany został w trakcie powstania listopadowego z ochotników. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego).

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

Fot. 1.16 Orzeł Związku Strzeleckiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Fot. 1.17 Czapka z orłem Związku Strzeleckiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.21 Orzeł artyleryjski. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.20 Czapka z orłem 1. pułku ułanów Legionów. Na wewnętrznej tarczy widoczna cyfra „1”. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.18 Orzeł noszony przez legionistów. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.19 Orzeł 3. pułku piechoty Legionów z 1916 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Z chwilą upadku powstania orły wojskowe stały się symbolami polskich tradycji narodowych. Umieszczano je sporadycznie, częściej na emigracji niż w kraju. W czasie Wiosny Ludów noszono na czapkach orły (często bez korony lub tarczy) zbliżone kształtem do tych z powstania listopadowego. Powstanie styczniowe nie było istotnym okresem w dziejach munduru polskiego, a tym bardziej orła wojskowego. Powstańcy nosili na ogół kokardy o barwach narodowych. Zdarzały się jednak przypadki noszenia orłów z poprzednich okresów, a także haftowanych srebrną nicią bądź koralikami na kokardzie lub wprost na suknie oraz 12 13 14

Fot. 1.22 Orzeł saperów. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

małych srebrnych orzełków na biało-czerwonych lub czerwonych kokardach (fot. 1.14, 1.14.1)12. Po 1864 roku orzeł zniknął na prawie pięćdziesiąt lat. Przechowywany w kufrach i szufladach, wraz z innymi pamiątkami, czekał na czasy, kiedy znów będzie mógł wrócić na nakrycie głowy żołnierza polskiego. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej orzeł pojawił się jako znak organizacji niepodległościowych Polskich Drużyn Strzeleckich13 (fot. 1.15), Drużyn Bartoszowych14 (fot. 1.15.1) i Związku Strzeleckiego15 (fot. 1.16, 1.17). Tworzone regularne oddziały wojskowe przyjęły wzór orła z okresu Królestwa Kongresowego, lecz znacznie mniej-

B. Królikowski... s. 24. W dolnej części odznaki znajduje się prostokąt przeznaczony na wybicie rzymskiej cyfry stanowiącej numer drużyny. Członkowie Drużyn Bartoszowych nosili na miękkich rogatywkach wypukłą odznakę średnicy 33 mm z posrebrzanym orłem na tle ciemnoczerwonego sukna, otoczonym wieńcem stylizowanych liści lauru. Oficerowie nosili niekiedy ww. odznakę haftowaną białą nicią na ciemnoczerwonym suknie. W kwietniu 1913 r. na polecenie Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego J. Piłsudskiego, Czesław Jarnuszkiewicz opracował projekt orła na czapki, wykorzystując XIX-wieczną sztancę do bicia orłów z czasów Królestwa Polskiego, przechowywaną w Krakowie przez p. Marię Jarnuszkiewicz. Orzeł został zmniejszony (do 40 mm), aby mógł się zmieścić na noszonej przez członków Związku Strzeleckiego czapce typu maciejówka. Istnieją trzy uzasadnienia braku korony u tego orła. Według relacji Cz. Jarnuszkiewicza projekt orła uległ zmianie w zakładzie grawerskim Czaplickiego w Krakowie, gdzie odcięto mu koronę. Mjr. Kazimierz Wiśniewski, w oparciu o ustną relację twórcy projektu z 1917 r., twierdził, że wykonany projekt orła z wosku posiadał koronę, ale w trakcie dostarczania do zatwierdzenia przez J. Piłsudskiego ukruszyła się i taki wzór zatwierdził Komendant, mając na względzie podpis Jarnuszkiewicza. Według trzeciej wersji, brak korony uzasadniany jest zamiarem nawiązania do XIX-wiecznego rewolucyjno-patriotycznego nurtu, którego symbole narodowe – orły – nie posiadały korony. Orły z literą „S” noszone były długo w I Brygadzie Legionów Polskich, a J. Piłsudski nosił do końca życia orła strzeleckiego na swojej maciejówce. (Za Piotrem Dąbrowskim z Muzeum Wojska Polskiego).

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Fot. 1.24 Orzeł na klamrze pasa podoficera 2. pułku ułanów (z lewej) i 4. pułku piechoty Legionów (z prawej). Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik Fot.1.23 Orzeł 2. pułku ułanów Legionów wykonany w Wiedniu w 1914 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.25 Orzeł Legionu Wschodniego z „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”

Fot. 1.26, 1.27, 1.28 Orły oficerskie Polskiej Dywizji Strzelców w Rosji z emaliowanymi tarczkami na tarczy amazonek. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.29, 1.30 Orzeł na czapce szeregowego 5. Dywizji Strzelców Polskich w Rosji. Litery „WSP” na tarczy amazonek są skrótem „Wojsko Polskie na Syberii”. Poniżej napis „ZA OJCZYZNĘ I WOLNOŚĆ”. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

szych rozmiarów (do 5 cm wysokości). Orzełki strzeleckie i w I Brygadzie Legionów były bez korony. Na tarczy amazonek wytłaczano literę „S” (Strzelec) (fot. 1.17) lub „L” (Legion) (fot. 1.18). Od 1916 r. funkcjonowały orzełki wzorowane na orłach Wojska Polskiego z lat 1815-1831 (niewiele większe i z koroną). Na wewnętrznych tarczach miały najczęściej numer od 1–7 (fot. 1.19, 1.20), a nawet do 12, w Polskiej Sile Zbrojnej, lub oznakę artylerii (fot. 1.21) albo saperów (fot. 1.22) rzadziej literę „S” lub „L”16. Orły z koroną nosili przeważnie żołnierze II i III Brygady Legionów. 16 17

Fot. 1.31, 1.32 Orły żołnierskie formacji polskich w Rosji wykonane z cynowej blachy. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Inne wzory orłów noszone były na pasach legionistów (patrz fot. 1.24). Oprócz tych zasadniczych wzorów orła na uwagę zasługuje odmienny wzór godła w Legionie Wschodnim (fot. 1.25). Orły wówczas noszone przypinane były niekiedy do czapek nie bezpośrednio, lecz na podkładce z ciemnoczerwonego lub amarantowego sukna albo aksamitu, o konturach orła bądź w formie kokardy17. Również żołnierze formacji polskich utworzonych na Wschodzie nosili ponad sto odmian orła. Na ogół nawiązywały one do znaku wojskowego z lat Królestwa Kongresowego.

K. Madej, Polskie symbole wojskowe, op. cit., s. 18. Tamże.

Rodowód i przemiany symboliki lotniczej

Fot. 1.33 Orzeł 4. Dywizji w Odessie. Na wewnętrznej tarczce oko opatrzności, a poniżej napis: „ZA OJCZYZNĘ I WOLNOŚĆ”. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.34 Orzeł II Korpusu Polskiego w Rosji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot.1.37 Orzeł noszony w I Polskim Oddziale Awiacyjnym. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.35 Orzeł 1. pułku ułanów tzw. krechowiecki. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.39 Czapka oficera sztabowego armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.4 Oficer Awiacji I Korpusu Polskiego w Rosji z końca 1917 r. Z Encyklopedii Lotnictwa Wojskowego. Mundury lotnicze, tom 9 Fot. 1.38 Orzeł oficerów sztabowych armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Często wykonane z dużą starannością przez grawerów w Kijowie, Bobrujsku, Mińsku i Odessie na indywidualne zamówienie oficerów (fot. 1.26, 1.27, 1.28). Orły dla żołnierzy były wykonane mniej starannie, według uproszczonych rysunków (fot. 1.29, 1.31, 1.32). Ich wspólne ich cechy stanowią: wysmukłe sylwetki, korony otwarte lub zamknięte, skrzydła uniesione wysoko, o bogatej linii piór, tarcze uproszczone, często bez gwoździ i ozdób na rogach, z wewnętrzną gładką tarczką (fot. 1.31, 1.32) lub bez niej (w II Korpusie) (fot. 1.34)18. Funkcjonowały także orły bez tarczy amazonek, tzw. krechowiecki (fot. 1.35) czy artyleryjski (fot. 1.36). W I Polskim Oddziale Awiacyjnym sformowanym w I Korpusie gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego noszono najpierw wizerunek orła (jak na fot. 1.37) na lewej górnej 18

B. Królikowski, op. cit, s. 35-36.

Fot. 1.36 Orzeł artyleryjski formacji polskich w Rosji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.40 Wizerunek orła na mundurze podchorążego Armii Polskiej we Francji. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.41 Orzeł noszony na naramiennikach kurtek i płaszczy w armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

kieszeni munduru, a od kwietnia 1918 r. – na środkowej części otoku czapki (rys. 1.4). W I Polskim Oddziale Awiacyjnym-Bojowym noszono orły II Korpusu Polskiego gen. Hallera (fot. 1.34). Na wzór orła krechowieckiego bito w 1919 r. orły Wojsk Wielkopolskich, które z kolei noszono również w powstaniach śląskich. W armii polskiej we Francji, zwanej błękitną od koloru munduru, noszono pięć zasadniczych wzorów orłów. Na czapkach z daszkiem noszonych w kawalerii, artylerii, lotnictwie i przez oficerów widniał orzeł metalowy z otwartą koroną oraz liczbą pułkową, znakiem broni lub inicjałami „WP” na tarczy amazonek (fot. 1.38, 1.39), natomiast na rogatywkach bez daszka noszonych w piechocie przyszywano owalną naszywkę z czerwo-

Rodowód, narodziny i przeobrażenia Orła Lotniczego

Fot. 1.42 Orzeł oficerski lotnictwa „błękitnej armii”. W: „Polski orzeł wojskowy 1807-1978” B. Królikowskiego

Fot. 1.43 Wzór orłów na hełmie w armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.5 Orzeł Wojsk Wielkopolskich. Według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939”

Fot. 1.44 Wizerunek tego orła ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.45 Lotnicy 4. eskadry wielkopolskiej. Na czapkach widnieją orły noszone w wojskach wielkopolskich. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.46 Czapka oficera wojsk wielkopolskich. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

nego sukna z haftowanym orłem wzorowanym na orle epoki jagiellońskiej. Takiego orła nosili również podchorążowie (fot. 1.40). Tego typu godło nosili wszyscy żołnierze na naramiennikach kurtek i płaszczy (fot. 1.41); srebrno haftowane – oficerowie i wyszywane białą nicią – szeregowi19. Zaprojektowany we Francji orzeł oficerski na czapkę – autorstwa por. Jana Henryka Rosena – noszony był w eskadrach lotniczych „błękitnej armii”. Orzeł ten miał skrzydła składające się z trzech warstw piór, uniesionych ponad koronę (otwartą). Nogi proste, w pozycji stojącej na niewielkiej tarczy amazonek. Na tarczy widniały litery „WP” oraz uskrzydlona gwiazda (patrz fot. 1.42)20. Żołnierze armii gen. Hallera we Francji nosili także wizerunek orła na hełmach (patrz fot. 1.43).

Fot. 1.46.1 Płk Gustaw Macewicz, dowódca lotnictwa wielkopolskiego w czapce z orłem z okresu powstania wielkopolskiego. W: „Ku czci poległych lotników”

W czasie powstań śląskich oraz w początkowym okresie powstania wielkopolskiego noszono orzełki różnych typów, sprowadzane z innych ziem polskich lub wyrabiane przez powstańców. Dla regularnej armii wielkopolskiej przyjęto w styczniu 1919 r. wzór orła zbliżonego kształtem do orła noszonego w I Korpusie gen. J. Dowbora-Muśnickiego (rys. 1.5, fot. 1.44). Sylwetka orła wielkopolskiego charakteryzuje się brakiem tarczy amazonek, otwartą koroną na głowie, szyszkowatym tułowiem i wachlarzowatym ogonem21. Takie orły nosili lotnicy eskadr wielkopolskich oraz szkoły lotniczej na Ławicy (fot. 1.45, 1.46, 1.46.1). Zaznaczyć przy tym należy, że nie wszyscy uczestnicy powstania wielkopolskiego nosili opisane orły na nakryciach głowy. Żołnierze Straży Ludowej mieli nakrycia głowy bez daszka, na których widniała biało-czerwona rozeta

H. Wielecki, Polski mundur wojskowy 1918-1939, Warszawa 1995, s. 18. J. Zieliński, Orzeł lotnictwa wojskowego, [w:] „Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej”, marzec 1992 r., s. 85. 21 K. Madej, op. cit. s. 18 oraz B. Królikowski, op. cit. s. 50, 54.

19 20

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

Fot. 1.47 Nakrycie głowy żołnierza Straży Ludowej powstania wielkopolskiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.48 Kokarda na czapce i kurtce ochotnika powstania wielkopolskiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.49 Czapka podoficera kawalerii z 1919 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.6. Fot. 1.50. Wzór orła z 1919 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” (z lewej) i wizerunek tego orła ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Fot. 1.51 Czapka oficera 8. pułku ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego z orłem wz. 1919. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik Rys. 1.7. Fot. 1.53 Wzór orła z 1933 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” (z lewej) i wizerunek tego orła ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.52 Furażerka do ubioru polowego podoficera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.55 Czapka żołnierza Obrony Narodowej. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.

Fot. 1.54 Czapka oficera 1. pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego z orłem wzór 1933. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

(patrz fot. 1.47), natomiast ochotnicy nosili biało-czerwone kokardy na czapce i kurtce (patrz fot. 1.48). W pierwszym okresie niepodległości Polski istniała duża różnorodność wzorów orła wojskowego. Dopiero dokonujący się w 1919 r. proces integracji Wojsk Wielkopolskich i „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim sprawił, że w ramach unifikacji umundurowania wprowadzono wzór godła dla Wojsk Lądowych, w tym i lotnictwa (rys. 1.6). Do tego czasu zarówno wielu lotników, jak i pozostałych żołnierzy nosiło orły formacji, w których uprzednio służyli. Nowy orzeł nawiązywał kształtem do tradycji wojska z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Miał tarczę amazonek, na której był tłoczony numer pułku lub oddziału albo inicjał służby, koronę na głowie (zamkniętą) 22 23

i uniesione do góry skrzydła. Na uwagę zasługuje fakt, że już w latach dwudziestych zrezygnowano z umieszczenia na tarczy amazonek liczb stanowiących numer pułku albo symboli pokazujących rodzaj służby (fot. 1.50, 1.51)22. W 1922 r. wprowadzono do wojska orły do furażerek, proste w rysunku, z gładką wewnętrzną tarczką na tarczy amazonek tłoczone z blachy ciemno oksydowanej (fot. 1.52). Pomimo przyjętych ustaleń występowało w wojsku wiele wizerunków orła różniących się szczegółami (kształtem głowy, ułożeniem piór, ustawieniem łap na tarczy, liczbą gwoździ na obrzeżu tarczy oraz dodatkowymi elementami na tarczy amazonek. W 1933 r. godło zostało ujednolicone, poprawiono rysunek i opracowano warunki techniczne wykonania23 (rys. 1.7, fot. 1.53, 1.54).

Trzeba byłoby produkować ok. 250 wersji tego orła. H. Wielecki, Polski mundur wojskowy 1918-1939, s. 70 oraz Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. nr 9/1919 poz. 4139.

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Fot. 1.56 Furażerka ochotnika Wojska Polskiego z 1939 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.59 Personel 141. eskadry myśliwskiej. Na zdjęciu widoczne nowe wzory orła lotniczego na nakryciach głowy lotników. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Rys. 1.8. Fot. 1.57. Wzór orła z 1936 r. dla oficerów, chorążych i podoficerów starszych lotnictwa. Według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” oraz haftowany bajorkiem. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.9 Wzór orła lotniczego dla szeregowych ustanowionego w 1936 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939”

Fot. 1.58 Wizerunek tego orła tłoczonego w blasze. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.60 Nowo promowani w 1937 r. absolwenci SPL, w mundurach nowego wzoru po złożeniu wieńców na stopniach Belwederu. Ze zbiorów ADM

Orła wzór 1933 nosili także żołnierze Obrony Narodowej z tą różnicą, że był on umieszczony na biało-czerwonej rozecie (fot. 1.55). Natomiast odrębny wzór orła nosili ochotnicy Wojska Polskiego podczas kampanii wrześniowej 1939 r. wywodzący się z Ligi Przysposobienia Wojskowego (patrz fot. 1.56). Sylwetka orła była podobna do herbu państwowego, który był posadowiony na tarczy amazonek, na którą była nałożona dodatkowa tarczka z kompozycją liter „PW”. Lotnictwo nosiło orła ogólnowojskowego aż do 1936 r., tj. do czasu, kiedy wprowadzono nowy rodzaj umundurowania (koloru stalowoniebieskiego). Godłem lotnictwa noszonym na czapkach stał się (od maja 1936 r.) orzeł ogólnowojskowy w obramowaniu skrzydeł, husarskich haftowany bajorkiem koloru srebrnego (na czarnym sukiennym podkładzie) dla oficerów, chorążych i podoficerów starszych (rys. 1.8 i fot. 1.57) i metalowy (oksydowany na stare srebro) 24

dla podoficerów młodszych (zawodowych) oraz metalowy matowany dla szeregowców (rys. 1.9, fot. 1.58)24. Zarówno barwa, jak i krój munduru oraz godło weszły na trwałe do tradycji polskiego wojskowego ubioru lotniczego i z pewnymi zmianami co do szczegółów, obowiązują do dziś. Lata II wojny światowej to osobny rozdział w historii znaku polskiego żołnierza. Objętość opracowania nie pozwala na szczegółowe opisanie wszystkich wzorów orłów. W tamtym okresie dominował orzeł na tarczy amazonek, w większości przypadków wyraźnie nawiązujący do przedwojennego, choć niekiedy pozbawiony korony. Występowały także całkiem nowe, dotychczas nie funkcjonujące wzory. W Polskich Siłach Powietrznych we Francji, a potem w Wielkiej Brytanii, obowiązywał zasadniczo wzór orła z 1936 r. o nieco zmienionym rysunku. Używane w lotnictwie polskim we Francji orły pochodziły z kraju bądź były wykonywane na miejscu (fot. 1.61). Noszono je na okrągłych

Dziennik Rozkazów M.S. Wojsk. nr 8/1936 poz. 98.

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

Fot. 1.61 Orzeł lotniczy noszony przez lotników polskich we Francji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.63 Orzeł lotniczy tłoczony w metalu w Wielkiej Brytanii w 1940 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.64 Orzeł oficerski PSP na Zachodzie według wzoru z 1941 r., noszony przez gen. Stanisława Skalskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.62 Lotnicy polscy z „Grupy Montpellier” w bazie Lyon-Bron, marzec 1940 r. Na zdjęciu widoczne orły lotnicze na czapkach. Ze zbiorów ADM Fot. 1.66 Czapka mjr. E. Prusieckiego z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.65 Czapka gen. bryg. Stanisława Ujejskiego, Inspektora Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.10. Fot. 1.67 Orzeł dla podoficerów i szeregowych PSP według wzoru z 1941 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

czapkach lotniczych koloru szarego, (fot. 1.62), mimo że mundury były koloru granatowego (takiego jak francuskie)25. Orzeł ten różnił się od wzoru z 1936 r. linią zewnętrzną skrzydeł (na planie okręgu), wyglądem nóg (oryginalnie zwinięte pióra i innym układem pazurów) oraz węższymi skrzydłami husarskimi. Na wyspach brytyjskich, w pierwszym okresie, zezwolono polskim lotnikom na noszenie polskiego orła lotniczego tylko na lewych górnych kieszeniach mundurów. Dopiero umowa lotnicza z Wielką Brytanią przywróciła polskiego orła lotniczego na czapki. W początkowym okresie odbudowy i rozbudowy PSP noszono wiele odmian orłów zarówno haftowanych, jak i metalowych, mimo że opierano się na wzorze z 1936 r. (patrz fot. 1.57, 1.58). Oficerowie nosili orły przywiezione z kraju oraz haftowane w Wielkiej Brytanii. O noszeniu przez oficerów 25 26

Fot. 1.68 Czapka sierż. E. Dutki z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.

lotnictwa orłów haftowanych wspomina także Wacław Król w swojej książce pt. „Walczyłem pod niebem Londynu”. Podoficerowie i szeregowcy nosili orły wykonane z posrebrzanej i oksydowanej blachy. W 1940 r. wykonano w Wielkiej Brytanii około tysiąca orłów metalowych mających fakturę orłów haftowanych dla oficerów (fot. 1.63). Dopiero w marcu 1941 r. zostały określone wzory orłów na nakrycia głowy żołnierzy lotnictwa26. Orzeł oficerski był haftowany dwoma kolorami bajorka na czarnej podkładce. Srebrnym – orzeł i pióra zewnętrzne w skrzydłach, złotym – pióra wewnętrzne skrzydeł, korona, szpony, tarcza amazonek i skrzydła husarskie (fot. 1.64). Orzeł dla podoficerów i szeregowych był tłoczony w metalu (rys. 1.10, fot. 1.67, 1.68). Wyróżniał się spośród innych starannością wykonania i oryginalnością rysunku, nawiązując kształtem do czasów

J. Murgrabia, Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1946, Warszawa 1990, s. 22. Tamże, op. cit., s. 23, 24.

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Fot. 1.69 Furażerka mjr. E. Prusieckiego z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.70 Orzeł na furażerce lotnika Polskich Sił Powietrznych. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A.Cieślik

Fot. 1.71 Mechanik PSP w furażerce z orłem Wojsk Lądowych. Ze zbiorów WAF

Fot. 1.72 Piloci PSP (od lewej) ppłk Mieczysław Mumler w furażerce z orłem lotniczym, ppłk Jerzy Bajan w czapce, kpt. Jan Zumbach w czapce, kpt. Stanisław Skalski w furażerce. Ze zbiorów WIH

Fot 1.73 Orzeł ogólnowojskowy na berecie oficera 663. dywizjonu samolotów artylerii. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych Fot. A. Cieślik. Fot. 1.74 Orzeł 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Orzeł ten widnieje w Katedrze Polowej Wojska Polskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Królestwa Kongresowego. Rysunek tego orła charakteryzuje szczupła sylwetka, delikatniejsze skrzydła i prążkowana pionowo tarcza amazonek. Opisane wzory orłów noszono na czapkach garnizonowych, natomiast na furażerkach obowiązywało noszenie orła metalowego Wojsk Lądowych (fot. 1.69, 1.70, 1.71). W praktyce nie przestrzegano tego przepisu. Występowały różne odmiany orłów: Wojsk Lądowych oraz orły lotnicze metalowe lub haftowane (patrz fot. 1.71, 1.72). W 663. dywizjonie samolotów artylerii nie noszono orłów opisanego wzoru. Lotnicy tego dywizjonu nosili umundurowanie koloru ogólnowojskowego (khaki), a na zielonych beretach widniały orły Wojsk Lądowych (fot. 1.73). 27

Lotnicy 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” i innych jednostek lotniczych utworzonych na terytorium Związku Radzieckiego nosili na czapkach orła potocznie zwanego kościuszkowskim. Orzeł ten został opracowany pierwotnie dla 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki przez Janinę Broniewską, która wzorowała się na wizerunkach orłów z grobowców Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego27. Był to orzeł różniący się zasadniczo od wzorów przedwojennych brakiem tarczy amazonek i korony na głowie oraz kształtem skrzydeł, tułowia i nóg (fot. 1.74). Orzeł był wykonywany z blachy miedzianej patynowanej na brąz. Po otrzymaniu (w lipcu 1944 r.) mundurów koloru stalowego, w celu upodobnienia tego orła do mundurów lotniczych, praktykowano malowanie go na kolor szary, srebrzenie lub oksydowanie (fot. 1.75).

K. Madej... op. cit. s. 26, 27 oraz Historyczny rodowód ceremoniału... s. 24, 25.

Rodowód i przemiany symboliki lotniczej

Fot. 1.75 Orzeł „kościuszkowski” oksydowany do mundurów lotniczych. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.77 Orzeł lotniczy noszony do 1949 r. Według B. Królikowskiego „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”

Fot. 1.76 Lotnicy 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” na lotnisku w Zadybiu Starym. Na zdjęciu widoczne dwa wzory orłów na nakryciach głowy. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.79, 1.80 Orzeł lotniczy noszony w latach 1949-1952, z lewej podoficerski, z prawej oficerski. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.78 Czapka podoficera 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” z 1945 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.81 Mechanik samolotu w czapce z orłem wzoru z 1949 r. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.82 Orzeł ogólnowojskowy z lat 1952-1958 na czapce podchorążego Oficerskiej Szkoły Lotniczej z lat pięćdziesiątych. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

Później, po wkroczeniu na ziemie polskie, pojawiły się na czapkach lotniczych przedwojenne metalowe orły z husarskimi skrzydłami, z koroną28 oraz produkowane w oparciu na stary matrycach (ale bez korony). Po zakończeniu działań wojennych, wraz z lotnikami przybyłymi z W. Brytanii, pojawiły się orły haftowane i metalowe noszone w Polskich Siłach Powietrznych na Zachodzie. W Wojskach Lotniczych do 1949 r. noszono orły metalowe według wzoru przedwojennego (z 1936 r.), lecz bez korony (fot. 1.77, 1.78). Jedynie oficerowie przybyli z W. Brytanii nosili orły haftowane. Brak przepisów mundurowych sankcjonował różnorodność noszonych godeł lotniczych do 1949 r. Wydane 1 marca 1949 r. przepisy ubiorcze wprowadziły 28 29 30 31

nowy wzór godła i umundurowania lotniczego. Godło to składało się z dwóch elementów: orła ogólnowojskowego (bez korony) siedzącego na tarczy amazonek i girland z liści laurowych (fot. 1.79, 1.80) (okalających orła)29. Orzeł był tłoczony z blachy koloru srebrnego (dla szeregowych) i haftowany srebrnym bajorkiem (dla oficerów), natomiast girlandy były tłoczone z metalu koloru złocistego (dla szeregowych) i haftowane złotym bajorkiem (oficerskie). Liście wawrzynu zapożyczono z emblematu lotnictwa radzieckiego, umieszczając w nim zamiast gwiazdy – polskiego orła wojskowego30. Po wprowadzeniu (w 1952 r.) mundurów barwy khaki dla lotnictwa, orły te zastąpiono ogólnowojskowymi31 (fot. 1.82). Dla rozróżnienia żołnierzy poszczególnych rodzajów wojsk wprowadzono barwne otoki, wypustki oraz meta-

Encyklopedia lotnictwa wojskowego, t. 9. Mundury lotnicze, Warszawa 1995 r., s. 112. Dziennik Rozkazów MON nr 4 /1949 poz. 30. Encyklopedia lotnictwa, t. 9 s. 112. Rozkaz nr 73/MON z 18.12.1950 r.; Dziennik Rozkazów MON 1952 nr 27, poz. 137.

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

Rys. 1.11. Fot. 1.83 Orzeł lotniczy wykonany w metalu, wprowadzony w 1958 r. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego” tom II-A. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.84 Orzeł na czapkę haftowany bajorkiem. Ze zbiorów własnych

Fot 1.85 Orzeł na furażerkę, czapkę polową i beret wyszywany białą nicią jedwabną. Według „Encyklopedii lotnictwa wojskowego”, tom 9 – Mundury lotnicze. Ze zbiorów własnych

Rys. 1.12. Fot. 1.86 Orzeł z 1971 r. haftowany bajorkiem. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.87 Czapka gen. bryg. pil. Franciszka Kamińskiego, komendanta Oficerskiej Szkoły Lotniczej w latach 1957-1959. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

Rys 1.13 Orzeł tłoczony z plastiku na furażerkę. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A. Ze zbiorów własnych

lowe oznaki służb i broni na sukiennych patkach, na kołnierzach kurtek noszonych przez kadrę. Lotnicy nosili otoki i wypustki koloru chabrowego oraz oznakę metalową na chabrowych patkach zwaną potocznie „mewką”. Jedynie generałowie nosili na czapkach garnizonowych orły haftowane bajorkiem koloru matowosrebrnego i złotego (szpony) na suknie koloru chabrowego. Rozkaz nr 73/MON dopuszczał noszenie na czapkach polowych i furażerkach zamiast orzełka metalowego, orzełka haftowanego nićmi koloru matowoniebieskiego na podkładce koloru khaki. W 1958 r. przywrócono tradycyjny kolor munduru lotniczego – stalowoszary dla żołnierzy pełniących służbę w jednostkach wojskowych wchodzących w skład Wojsk Lotniczych i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju, oprócz żołnierzy z jednostek artylerii przeciwlotniczej WLiOPlot. OK oraz wzór orła niemal identyczny jak w 1936 r., ale bez korony32. Orzeł lotniczy wykonywany był w trzech wersjach: tłoczony z blachy (rys. 1.11, fot. 1.83), haftowany bajorkiem (fot. 1.84) i białą nicią jedwabną (fot. 1.85). 32 33

Zróżnicowanie technik wykonania wizerunku orła wynikało z przeznaczenia go na określone nakrycie głowy. Orzeł haftowany srebrnym bajorkiem33 na podkładce koloru czarnego był noszony na czapkach garnizonowych kadry, oficerów rezerwy odbywających ćwiczenia, żołnierzy nadterminowych oraz słuchaczy akademii wojskowych, a także na furażerkach generalskich. Wersja (orła) haftowana białą nicią jedwabną noszona była na czapkach polowych, furażerkach i beretach (czarnych). Orły noszone na furażerkach były haftowane maszynowo na czarnym materiale. Spotkać można kilka odmian tego znaku różniących się głównie kształtem sylwetki orła oraz starannością wykonania i wymiarami. Natomiast orły metalowe noszone były na czapkach garnizonowych żołnierzy służby zasadniczej oraz czapkach zimowych wszystkich żołnierzy. W 1970 r., w ramach nowelizacji przepisów ubiorczych, wprowadzono nową wersję orła haftowanego bajorkiem (rys. 1.12 i fot. 1.86) oraz tłoczonego z tworzywa sztucznego (rys. 1.13). Różni się on od poprzedniego wzoru przede

Dziennik Rozkazów MON nr 24 z 1958 r. poz. 123 oraz B. Królikowski... op. cit., s. 70 i Encyklopedia Lotnictwa t. 9, s. 112. Dziób i szpony orła haftowano bajorkiem koloru złotego.

Rodowód i przemiany symboliki lotniczej

Fot. 1.89. Rysunek uproszczony orła Wojsk Lądowych na hełmie. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.88 Orzeł z tworzywa sztucznego noszony na czapkach polowych (z lewej) i beretach (z prawej) od 1970 r. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A oraz B. Królikowskiego „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.90 Rysunek uproszczony orła lotniczego na hełmie stalowym. Fot. M.C. Wójtowicz

Fot. 1.91 Obsługa wyrzutni pocisków przeciwlotniczych Strzała 2M w hełmie z orłem lotniczym. Ze zbiorów własnych

Rys. 1.16 Orzeł lotniczy z 1993 r., wzór ustawowy

Rys. 1.14 Podoficer lotnictwa w ubiorze polowym z orłem z tworzywa sztucznego na czapce polowej. W: „Przepisy ubiorcze żołnierzy Wojska Polskiego” tom II-A

Rys. 1.15 Żołnierz lotnictwa w ubiorze ćwiczebnym z orłem Wojsk Lądowych na hełmie . W: „Przepisy ubiorcze żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A

Fot. 1.92 Piloci z orłem lotniczym na kombinezonie. Ze zbiorów własnych

wszystkim kształtem ogona i nóg (długie, szeroko rozstawione oparte szponami o rozety tarczy amazonek). Uległy również częściowej zmianie zasady noszenia orłów. Orły haftowane bajorkiem noszone były po 1970 r. na czapkach żołnierzy zawodowych i furażerkach do ubioru służbowego, natomiast na furażerkach wchodzących w skład ubioru specjalnego personelu latającego i beretach noszono orły wykonane metodą natrysku z tworzywa sztucznego, na podkładce koloru nakrycia głowy. Identyczny wzór orła, ale bez skrzydeł husarskich, był noszony na czapkach polowych na podkładce z materia-

Fot. 1.93 Orzeł tłoczony w metalu.Ze zbiorów własnych

łu koloru moro (fot. 1.88, rys. 1.14). Początkowo tworzywo sztuczne miało kolor szary, następnie biały. W Wojskach Lotniczych i w Wojskach Obrony Powietrznej Kraju (od 1990 r. w Wojskach Lotniczych i Obrony Powietrznej) funkcjonowały do 1993 r. dwa wzory orłów na hełmach. Zasadniczym wzorem widniejącym na hełmach koloru khaki był orzeł Wojsk Lądowych (fot. 1.89), natomiast na hełmach koloru szarego były namalowane orły lotnicze (patrz fot. 1.90, 1.91). Oba wzory orłów miały uproszczony zarówno rysunek sylwetki orła, jak i tarczy amazonek.

Rodowód, narodziny i przeobrażenia Orła Lotniczego

Fot. 1.94 Orzeł tłoczony z plastiku na berecie (z lewej) i na furażerce. Ze zbiorów własnych oraz Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.95 Czapka oficera starszego z orłem starego wzoru, z dohaftowaną koroną. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.96 Orzeł tłoczony w blasze na czapce oficera starszego. Fot. A. Cieślik

W 1982 r. wizerunek orła lotniczego, wykonanego metodą natrysku (wg rys. 1.13), zaczęto umieszczać na prawym rękawie kombinezonów personelu latającego (fot. 1.92)34. W 1993 r. został wprowadzony znowelizowany wzór orła lotnictwa wojskowego (razem z orłami Wojsk Lądowych i Marynarki Wojennej) różniący się przede wszystkim od dotychczasowych koroną na głowie oraz układem piór w skrzydłach (rys. 1.16). Wzór tego znaku został prawnie usankcjonowany przez Sejm RP ustawą z 19 lutego 1993 r.35 Nowy wzór orła lotnictwa był tylko tłoczony w metalu (fot. 1.93) i noszony na czapkach garnizonowych oraz tłoczony w plastiku na furażerkach i beretach (fot. 1.94). W celu zapobieżenia dowolności posługiwania się powyższymi wzorami orłów wojskowych, w tym lotniczego, Minister Obrony Narodowej określił szczegółowe zasady ich użycia36: 1. Znak orła lotnictwa wojskowego może być używany: 1) na wojskowych nakryciach głowy; 2) na proporcach, odznakach, oznakach, godłach i innych znakach używanych wyłącznie w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; 3) na płomieniach do sygnałówek oraz fartuchach do werbli, tarabanów i kotłów marszowych; 4) na guzikach mundurów wyjściowych i galowych żołnierzy Sił Zbrojnych RP (z wyjątkiem Marynarki Wojennej); 5) jako materiał ilustracyjny; 6) na drukach i wydawnictwach wojskowych; 36 37 34 35

7) w winietach wydawnictw i publikacjach naukowych; 8) w innych przypadkach w jednostkach wojskowych – za zgodą Ministra Obrony Narodowej. W zarządzeniu tym zawarte jest zastrzeżenie zabraniające deformacji ustawowych wzorów orłów wojskowych. Dopuszczalna jest natomiast ich modyfikacja za zgodą Ministra ON, polegająca na wprowadzeniu dodatkowej symboliki do ustawowych wzorów, np. symboli lub napisów na tarczy amazonek. W przepisach przejściowych i końcowych tego zarządzenia zawarty został zapis ograniczający używanie dotychczasowych znaków (sprzed 1993 r.), w tym orłów lotnictwa wojskowego do końca 1996 r. Pomimo powyższych ustaleń lotnicy nosili na czapkach orły haftowane bajorkiem (wz. 1971) z dohaftowaną koroną na głowie orła (patrz fot. 1.95). Był to wyraz przywiązania do wieloletniej tradycji lotniczej. Zasady noszenia nowego wzoru znaku orła lotnictwa wojskowego na nakryciach głowy żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych zostały uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z 2 grudnia 2004 r. w sprawie wzorów oraz noszenia umundurowania i oznak wojskowych przez żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych37. W paragrafie 14. niniejszego dokumentu normatywnego zawarte zostały m.in. uregulowania dotyczące rodzajów orła lotniczego na poszczególnych nakryciach głowy, a mianowicie: – na czapkach wojskowych garnizonowych – znak orła

Zarządzenie MON nr 71 z 21.12.1982 r. Dziennik Ustaw nr 34 z 30 kwietnia 1993 r. Monitor Polski nr 14 z 28 lutego 1996 r. oraz Dziennik Ustaw nr 82 poz. 690 z 2009 r. Dziennik Ustaw z 2005 r. nr 7, poz. 53 z późn. zm.

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

Rys. 1.26 Orzeł na furażerce pilota (z lewej) i furażerce polowej38

Fot. 1.97 Orzeł haftowany bajorkiem na czapce oficera starszego. Fot. M.C. Wójtowicz

Rys. 1.27 Orzeł na czapce zimowej do ubioru wyjściowego (z lewej) i polowego39

lotnictwa wojskowego o wysokości 60 mm haftowany srebrzystym bajorkiem na podkładce barwy czarnej; korona, dziób i szpony haftowane złocistym bajorkiem; – na czapkach futrzanych – znak orła lotnictwa wojskowego wykonany w metalu; – na furażerkach – wykonany metodą haftu komputerowego (tłoczone z tworzywa lub termo nadruku). Natomiast na hełmach bojowych i ćwiczebnych znaków orłów wojskowych nie umieszcza się. Ponadto na guzikach kurtek mundurów wyjściowych, galowych i wieczorowych, płaszczy sukiennych i letnich oraz czapek garnizonowych żołnierzy Sił Powietrznych umieszcza się znak orła lotniczego. Ponadto dowódca Sił Powietrznych nakazał, aby wszyscy podlegli żołnierze do 31 października 2012 r. na czap-

38 39

Z rozporządzenia MON z 14 kwietnia 2013 r. Dz. U. 2013 poz. 466. Tamże

kach garnizonowych nosili znak orła lotnictwa wojskowego haftowanego bajorkiem (fot. 1.97). Wcześniej żołnierze Sił Powietrznych na czapkach garnizonowych mieli umieszczony znak orła lotniczego zgodnie z wzorem ustawowym z 1993 r., tłoczony w blasze (patrz fot. 1.96 ). Nowe uregulowania kwestii wzoru orła lotnictwa wojskowego są ewidentnym nawiązaniem do przedwojennej i wojennej historii tego znaku, z uwzględnieniem współczesnych uwarunkowań i możliwości technicznego wykonania tego znaku. W niniejszym rozdziale autor podjął próbę pokazania rodowodu orła lotniczego oraz procesu przemian tego znaku na przestrzeni prawie stuletniej historii lotnictwa polskiego.