1
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Tijdpensioen. ‌ in Nederland? Op zoek naar de praktijk van tijdpensioen. Een field trip door Oostenrijk en Zwitserland.
Studio van Dijk (www.studiovandijk.com) Ada van Dijk, Social Designer
2
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Inhoud Samenvatting
3
Inleiding
4
Field trip door de regio
5
Drie regionale munten
6
Expert interviews
10
Analyse 14 Discussie 16 Conclusie 17 Dankwoord, Literatuur
18
3
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Samenvatting Tijdpensioen gaat om het bewaren van uren die deelnemers besteden aan het informeel helpen van ouderen en hulpvragers. Die uren worden geboekt op een digitale rekening. In Oostenrijk en Zwitserland wordt geëxperimenteerd met dit idee: het heet daar Zeitvorzorge.
Het succes van tijdpensioen hangt samen met de onderlinge
relaties tussen de tijdgevers en -nemers. Dit blijkt belangrijker dan de hoeveelheid verzamelde uren. Het gaat om de groei van een netwerk waarin men omziet naar elkaar, waarin men gekend wordt door wat hij of zij graag doet voor anderen en waarin men actief kan blijven tot op hoge leeftijd. Het sociale kapitaal in tijdpensioen bestaat uit de waarden, de cultuur en de mentaliteit in de lokale community en hangt niet direct samen met de hoeveelheid uren op de digitale rekening.
Het opzetten van een tijdpensioen in Nederland vereist
een brede blik. Het gaat over het anders organiseren van zorg, over samenwerking met de lokale politiek en over de inzet van kleinschalige lokale ondernemingen. Een Nederlandse variant vereist daarnaast een lange adem omdat het niet meteen zichtbaar is of dit idee een antwoord is op de vergrijzingsproblemen; de community van gevers en nemers moet eerst groeien. In dit paper vergelijkt de auteur haar bevindingen uit een ‘field trip’ naar de regio Vorarlberg met de stand van zaken in Nederland en toetst alles aan academische literatuur.
4
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Inleiding In veel Europese landen is het sociale verzekerings- en pensioenstelsel
dit stelsel, kunnen we stellen dat de motivatie voor verplichte deelname
niet goed in staat impact van de vergrijzing te financieren. Veel regeringen
van jongeren in werkgeverspensioenen groter wordt als er individuele
negeren dit vraagstuk en laten de kosten binnen de jaarlijkse begroting
potjes komen waarin de opbouw zichtbaar optelt tot een persoonlijk
oplopen tot het onhoudbaar wordt. Daarmee gaan door heel Europa
tegoed.
spanningen tussen de generaties oplopen.
De meeste mensen willen na pensionering nog zo lang mogelijk
om persoonlijke sociaal kapitaal (talenten, vaardigheden) informeel te
er nog toe doen in de maatschappij, een zelfbepaald leven leiden en tot
benutten. Nederland heeft regionale tijdmunten zoals de Makkie, de
op hoge leeftijd een fijn netwerk hebben met interessante sociale con-
Zuiderling en Tijdmunt. Deze munten hebben een zeer beperkte, lokale
tacten. Dit zijn sociale thema’s die uiteindelijk niet over geld gaan. Het
circulatie. Het gaat om groepen van tussen de 400 tot 2000 deelnemers
is daarom interessant te onderzoeken welke oplossingen er zijn zonder
waarbinnen een kleine kern veel met elkaar onderneemt. De regering
meteen in betaalde dienstverlening te denken. En misschien kunnen we
plaatst deze transacties in het wettelijk kader van de ‘hobbysfeer’, en dit
preventief kosten beperken door senioren tot op hoge leeftijd zo actief
voorkomt verplichtingen op omzet- en inkomstenbelasting.
mogelijk te houden?
Deze denkrichting leidt tot grote groep burgers die vrijwillig
vergroten zonder dat er te grote reserves ontstaan; de circulatie moet
kiest voor betrokkenheid bij het welzijn van ouderen. Maar in de
omhoog. Deelnemers zouden snel moet besteden en niet moeten
recente verzorgingsstaat wordt collectiviteit en solidariteit steeds meer
oppotten voor later. Deze sociale mentaliteit past paradoxaal genoeg bij de
individueel begrepen en beleefd. Vooral jongeren willen weten met wie
aanpak van de vergrijzing door middel van een tijdpensioen. De field trip
men solidair is en zij houden informeel bij wat de deelname aan een
is een zoektocht naar deze mechanismes. Onder welke omstandigheden
vrijwilligersinitiatief hen persoonlijk kost en oplevert.
ontstaat een groeiende complementaire munt met een diep netwerk?
Ook binnen de pensioenen zien we deze trend, en het leidt tot
stevige discussies over het stelsel. Zonder in te gaan op de werking van
In een tijdeconomie gaat het om de uren die gebruikt worden
Alle tijdmunten doen veel moeite om het aantal transacties te
5
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Field trip door de regio Het onderzoek bestaat uit een field trip van een week door Dette
te bepalen. Door achteraf in gesprek te komen over de voorstelling willen
Glashouwer (theatermaker) en Ada van Dijk (social designer, en schrijver
we daarnaast meer te weten te komen over het lange termijn vertrouwen
van dit verslag). In de periode van 29 februari tot 7 maart hebben we in de
in het financiële systeem, de onderlinge relaties in de groep en de rol van
regio Vorarlberg twee interventies gedaan, een aantal bestedingsdoelen
de tegoeden in Talente in de groep .
bezocht en twee expert interviews gehouden.
Naast de theatervoorsetlling bezoeken we vier regionale winkels
We hebben voor een interventie gekozen omdat we mee willen
(bestedingsdoelen) waar we gaan inkopen met Talente. Rolf Schilling,
kunnen doen in de community en omdat het de blokkades voor ‘praten
netwerk coördinator van de munten Talente en VTaler vergezelt ons
over pensioen’ vermindert. (laatste fase in het leven, verminderd
hierbij.
welbevinden, afhankelijk van de omgeving). De interventie bestaat uit
een korte theatervoorstelling over geld door Dette Glashouwer. We gaan
succesvolle tijdspaarinitiatieven te houden in Zurich (KISS-Zeit) en in
hiermee het onderdak en eten voor ons onderzoek verdienen in de
Sankt Gallen, (Stichting Zeitvorsorge).
regionale tijdmunt Talente. We willen de Talente als sociale munt voor
pensioenopbouw beoordelen. Onze instrumenten zijn: het zelf ervaren
ten, websites, communicatie en betaalinterfaces van de systemen.
van de praktijk, het observeren de impact van onze aanwezigheid en
(Zorgtijdschriften, wetenschappelijke onderzoeksrapporten, overheids-
bestedingen en tenslotte, wat gebruikers tegen ons zeggen in informele
publikaties.)
conversaties.
De voorstelling van Dette gaat niet direct over tijdpensioen . Het
gaat over het hebben van een ‘relatie’ met geld en het besef van geld als een systeem van waarden. Aan het begin van de voorstellingen vroeg Dette de toeschouwers zelf de hoogte van hun betaling in Talente
In Zwitserland was het mogelijk twee expert interviews de twee
Desk research is gebruikt voor het analyseren van concep-
6
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Drie regionale munten Talente is een tijdmunt voor particulieren in de regio Vorarlberg en in
‘voor de transparantie’. De transacties worden later overgenomen in het
Zuid-Duitsland. Het gaat om uitruil van services en goederen. Tien
digitale systeem.
Talente staat voor tien euro en voor een uur tijd. Goederen krijgen een
waarde op basis van de geïnvesteerde tijd voor productie. Er zijn Talente
hebben we geen digitale rekening voor de betaling. We ontvingen daarom
biljetten, (zie omslag voor een uur-biljet) en er is een digitale marktplaats
per persoon 25 Talente in biljetten, die speciaal uit een tas opgediept
en digitale rekening met een app voor mobiel.
worden door de organisatrice. Men bepaalt de hoogte van onze betaling
Omdat we eenmalig aanwezig zijn met ons theater en gesprek.
door eerst te vragen hoeveel uur we in de voorbereiding hadden gestopt. De deelnemers die langskomen op een ruilavond zijn zeer betrokken bij
Dette meldde 250 uur voor vertalen en instuderen van haar show.
de regio en kopen graag lokaal. Op ruilavonden gaan ieders goederen op
tafel en worden geruild. De meeste mensen zoeken een opbrengst voor
het woord nam voor het bespreking van het lokale beleid voor ruimtelijke
de surplus producten uit tuin of vrije tijd: ambachtelijk geproduceerd
ordening. De conversatie was wel mogelijk in ėėn op ėėn gesprekjes met
voedsel en textiel. Het zijn veelal senioren, boeren en mensen uit grote
deelnemers bij hun uitgestalde goederen.
gezinnen. De meesten zijn al tien of meer jaar lid. Men heeft in het
algemeen een aversie van het financiële systeem, maar gaat er slim
te geven op de avond zelf. Dat kon voor artikelen zoals huidolie, gebak,
mee om. Er is een inkomen in euro of een toekomstvast pensioen uit
broodjes, kruidenthee en handwerk in textiel. Het gaf echter een gevoel
bijvoorbeeld zonnepanelen.
van een sigaar uit eigen doos, mensen kregen direct terug wat zij zojuist
betaald hadden aan de voorstelling. Wij hadden de spullen niet echt
Mensen komen naar een ruilavond voor het contact met andere
De dialoog achteraf kwam niet op gang omdat een bezoeker
We deden een poging ook direct de Talente biljetten weer uit
leden, maar de meegebrachte koopwaar wordt uitgebreid besproken. Er
nodig omdat we op reis zijn.
is taart en koffie voor iedereen. Vooraf aan iedere transactie is er een
mondelinge afspraak en overeenstemming. Per deelnemer vinden zo’n
ingepakt, maar soms ook alsnog geschonken, vooral vers brood en gebak
drie tot vijf verkopen plaats. In Dornbirn (het Kolpinghaus ) werkt men
wordt gewoon verdeeld.
met een A5-formulier waarop transacties in Talente bijgehouden worden
Aan het eind van de ruilavond wordt de koopwaar zorgvuldig
7
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Voordat we het tweede optreden in Andelsbuch (in het Kaplanhaus) be-
gonnen, vertelden we dat we bij Rolf Schilling logeren en dat de betaling
hospita gekregen om minder huur te rekenen in ruil voor huishoudelijk
voor de voorstelling meteen geboekt kan worden op zijn rekening. Dat
werk. Op deze manier regelt deze hospita, een oudere dame, een
blijkt veel logischer en de bezoekers van deze ruilavond hebben geza-
manier om langer thuis zelfstandig te wonen zonder euro betaling. De
menlijk een bijdrage van in totaal 900 Talente verzameld voor Rolf. Ook
ex-studente ziet wel het nut van niet-financiële uitruil met een sociaal
hier wordt het digitale systeem niet benut maar houdt men de transacties
karakter. Zij zou het graag Zeitvorsorge in Talente willen testen als ze er
bij op de formulieren (4). Die gaan ook hier aan het eind met de penning-
een euro inkomen mee kan verdienen.
meester mee.
In Andelsbuch kwam het na de voorstelling tot een groeps-
opzetten van een Zeitvorsorge in Talente. In het meest recente nummer
gesprek. De bezoekers zien uiteindelijk ook hier geen oplossing in het
van het Talente-tijdschrift staat dat het niet gefinancierd wordt door de
gebruik van Talente als basis voor een Zeitvorsorge maar herkennen
Vorarlberger overheid. Het plan was onderdeel van de verkiezingsdebatten
meteen de onzekerheden rond demografie en het oplopende zorgbudget.
maar is nog niet door een partij geclaimd. Müller werkt op dit moment
Ook hier zegt men dat de mensen ver uit elkaar wonen en dat het in de
aan een vervolgplan om Zeitvorsorge in tijdmunten zoals Talente op te
praktijk over heel weinig Talente gaat. Andelsbuch is het centrum van
starten, maar nu betaald door organisaties in het semipublieke domein.
Een van de jongere leden heeft laatst een aanbieding van haar
In 2014 heeft Gernot Müller1 initiatief genomen tot het
een regio van 70 km doorsnee (Bregenzerwald). Men zegt alleen handel in goederen te hebbem en dat zorg en samenwerking met andere leden
Gebruik van regionaal geld in winkels
niet voor komt.
Naast de Talente kent de regio Vorarlberg ook Langenegger Talente2 en
de VTaler3. Deze betaalmiddelen zijn wettelijk toegestaan maar er moet
Het aantal leden en bereik van Talente ruilkringen groeit niet.
Hoewel de meeste leden zeggen door een ander lid te zijn uitgenodigd,
bij zakelijke transacties inkomstenbelasting in Euro betaald worden.
wordt het Talente gedachtengoed niet uitgedragen op bijvoorbeeld ver-
jaardagen. Er leeft geen ‘uitrolscenario’ onder de leden en men voelt daar
uitwisselbaar in Euro en het is de bedoeling dat geld in de regio circuleert.
ook geen urgentie toe vanuit de economische ontwikkelingen .
Er is rond 100.000 VTaler in omloop. We bezochten vier winkels met Rolf
en stelden voor met onze Talente te betalen. Hoewel men Talente kent,
Pensioen wordt eigenlijk als een vast gegeven gezien waar
De VTaler wordt door ongeveer 200 winkels geaccepteerd, is
men geen invloed op heeft. De meeste mensen hebben ook genoeg
wil men in de winkels die wij bezochten liever VTaler. In twee gevallen
geld en familie om zich heen hebben om met vertrouwen hun oude dag
1 Organisatieontwikkelburo Muller, zie http://www.jochum-mueller.at/ 2 http://www.langenegg.at/rundgang/wirtschaft/langenegger-talente.html 3 http://www.allmenda.com/content/vtaler
tegemoet te zien. Driegeneratiehuizen zijn hier geen uitzondering.
1. Dette Glashouwer speelt voor Talente
2. Groepsgesprek na de voorstelling in Kaplanhaus Andelsbuch
3. Aanbod goederen voor Talente met betaallijstje en pen
4. Verdiensten: 900 Talente op de rekening 807 van Rolf Schilling
5. Richard Dietrich (met Riebenmaiskolf), Dette en Rolf Schilling
6. Whisky van Dietrich Kostbarheiten, met VTaler als W채rtung
9
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
betaalden we toch met Talente.
is opgezet in VTaler is nog niet in de partijk ontstaan maar allerzins
Hoewel winkels zeggen zelf te beslissen of zij in het VTaler netwerk
mogelijk. De web site van de ZA:RT* ondersteunt een dergelijke keten
meedoen spelen er ook politieke belangen. In Bildstein bijvoorbeeld,
met lokale inkoop van grondstoffen. We hebben op onze trip geen enkele
wordt het gebruik van VTaler door de gemeente niet toegestaan en kan
transactie digitaal gemaakt.
men in de kleine dorpswinkel uitsluitend in euro’s afrekenen. Bedrijven in
het dorpje Langenegg (1100 inwoners) kunnen inwoners daarentegen in
keten zou gemaakt kunnen worden door de onderneming Dietrich
Langenegger Talente belasting betalen, waardoor de middenstand in het
Kostbarheiten (5) Hij produceert whisky en tortillachips met Orginalsaatgut
dorp een grotere omzet heeft. Men claimt op de site dat 16 extra banen
Riebelmais (6). Een keten zou tot stand kunnen komen als lokale mais
die gefinanciert worden met Langeregger Talente.
in VTaler gekocht kunnen worden door Richard Dietrich en zijn winkel
Een voorbeeld voor een regionale economische productie-
zou daarmee zich onafhankelijk van de mondiale maismarkt kunnen Volwassen regionale economie
bewegen. Als mais schaarser is of duurder wordt kan men dan bij Dietrich
Regionaal geld is in Vorarlberg een serieuze markt met professionele
Kostbarheiten in Lauterach chips en whisky kopen tegen lokale tarieven
omzet in het lokale en duurzame bereik. Burgers ruilen op eigen
en gemaakt uit een lokaal maisras dat ingekocht is met VTaler.
initiatief euro’s naar VTaler. Het MKB neemt VTaler aan om reputatie te ondersteunen en zich regionaal te onderscheiden. Veel restaurants
In Oostenrijk lopen tijdmunten mee in het circuit van regionale
en (klus)services gebruiken VTtaler en men kan betalen in een aantal
munten waar wisselkoersen en belastingheffing een professionele
vestigingen van de supermarkten ADEG en SPAR.
praktijk ondersteunen en waardoor regiomunten een alternatief zijn
Alle bestedingslocaties staan in een VTaler brochure. Er
voor de euro. De onderlinge verrekensite (clearing house-rol) voor alle
zijn deurstickers voor lokale winkels maar op websites wordt er geen
belastingplichtige munten voorziet in onderlinge uitruil tussen regionale
melding gemaakt. Ook de modewinkel KleiderGrün, waar we gingen
munten. Over alle transacties moet inkomsten en omzetbelasting betaald
inkopen, maakt niet actief reclame voor VTaler. De cheffin koopt ook
worden.
(nog) niet lokaal in VTaler in, maar gebruikt haar verdiende VTalers in de supermarkt. De winkel voor herenmode en een handwerkwinkel nemen
* http://www.zart.org/index.php?id=176
graag onze Talente in ontvangst. Dit blijkt ook met een persoonlijke
bestedingsmogelijkheid te maken te hebben.
Een B2B keten van grondstoffen-producten-verkoop die
10
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Twee expert interviews In Zwitserland is de financiering van ouderenbeleid ondergebracht bij de
zij zelf meer mensen engageren binnen hun organisatie. Respijtzorg
kantons maar valt de uitvoering onder de gemeenten. Daardoor kan de
van mantelzorgers valt hier ook onder. In augustus 2013 is de
uitvoering aangestuurd worden vanuit de lokale politiek. We spreken met
werving van kwetsbare ouderen begonnen via organisaties die nu ook
Priska Muggli, directrice van een inmiddels tweevouding prijswinnend
80-plussers begeleiden (hospices, rode kruis, veel kerken, Spitex). De
concept Zeitvorsorge in Sankt Gallen en met Susanna Fassbind van het
Stichting Zeitvorsorge Sankt Gallen (per jaar 150.000 CHF) kan vele
landelijke KISS Zeit .
uitvoeringsorganisatie 500-1000 uren geven voor de beloning van
Zeitvorsorge Sankt Gallen
1
Interview met Priska Muggli, directrice
mensen die senioren helpen. Wie doet mee? Zeitvorsorge wordt door zestigers opgepakt omdat het een aanvulling is
Wat is Zeitvorsorge Sankt Gallen?
op het tweede pijler pensioen, (zeventigers blijven meestal vrijwilliger).
In het Kanton Sankt Gallen heeft de FDP in 2011 via de Bundesrat
In de introductiegesprekken zegt men vaak dat men het allereerst een
aan de stad Sankt Gallen (80.000 inwoners) gevraagd een pilotproject
fatsoenlijk uitgevoerd idee vindt en in tweede instantie dat men een per-
Zeitvorsorge op te zetten. Na een voorstudie heeft men heel precies
soonlijke reserve wil opbouwen, gebaseerd op het gegeven dat de stad
het doel gekozen: het potentieel van de derde generatie (vanaf 60 jaar)
er garant voor staat.
voor de zorg voor de vierde generatie (vanaf ongeveer 80 jaar) inzetten.
Het kanton verstrekte de stad Sankt Gallen voor een pilot van vijf jaar
een kwetsbare oudere die vaak verbonden is aan dezelfde kerk of het
financiering. Het project loopt vanaf 2012.
uitvoeringsorganisatie en daarom sneller de hulp vertrouwt en accepteert.
Het bleek voor Priska Muggli zeer belangrijk te zijn om eerst vast
In 2 jaar tijd heeft men 80 actieve mensen uit de derde generatie op een
te stellen en te communiceren dat het gaat om het ondersteunen van
ouderenaantal van 52. Deelname beperkt zich tot activiteiten voor tussen
een zelfstandig leven zolang het kan. Na een aanvankelijke weerstand
de 4-6 uren per week. In 2015 was 6,5 uur per maand per 80-plusser het
zien de bestaande (zorg)organisaties dat zij meer ruimte krijgen door dat
gemiddelde met een totaal van 6.317 uur. De helpers mogen 750 uur
http://www.zeitvorsorge.ch/
Mensen die meedoen worden persoonlijk gecombineerd met
11
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
bijeen sparen, wat men meer verzamelt moet worden besteed of gaat
Kantonalrat en -in het verlengde daarvan- het stadsbestuur .
naar het collectief. Van de mensen die meedoen is 47% niet eerder actief geweest voor enige vorm van vrijwilligerswerk. Als een echtpaar samen
Solidariteit wordt zichtbaar op lange termijn
1500 uur gespaard is mag er slecht 750 uitgegeven worden per persoon,
In Sankt Gallen is een aanzienlijk pensioenfonds in sociaal kapitaal
het surplus vervalt aan de gemeente.
opgebouwd. Het commitment van de kantonale Bundesrat wordt
uitgedrukt in keiharde CHF voor vervangende zorguren.
Priska Muggli geeft veel presentaties over Zeitvorsorge bij ve-
renigingen omdat daar de mensen zitten die in staat zijn om stabiele
betrekkingen op te zetten. Jongeren zijn daar minder goed in dus richt
als de derde generatie in de vierde levensfase belandt en het gespaarde
men zich voorlopig op zestigers en hun netwerkorganisaties.
tegoed gaat besteden. Op dat moment wordt kostenneutraal informele
Dat verandert echter als het fonds gaat ‘uitkeren’, dat wil zeggen
zorg geleverd. Een belangrijke vraag is: zijn er over 10 jaar nieuwe zestigers Organisatie en financiering
die tijdtegoed willen opbouwen en uren willen sparen met het helpen
De gemeente Sankt Gallen garandeert Zeitvorsorge. Het fonds in Sankt
van deze tachtigers? Als dat zo is, wordt het fonds financieel onafhankelijk
Gallen is in de opbouwfase en het is onduidelijk wanneer de uren die er nu
en neemt de behoefte tot garantstelling van uren bij de gemeente heel
in zitten weer uitgegeven worden en hoe dit tot kostenbesparingen gaan
snel af. De begeleiding en het platform zijn vaste onbderhoudskosten.
leiden op de stedelijke zorgbegroting. Er moeten immers vitale mensen
gevonden worden die tijdmunt op hun beurt straks willen verdienen.
omdat zij pas na meer dan 10 jaar een definitief succes kan zien.
De gemeente begroot nu voor 23,50 CHF de eventueel ontbrekende diensten. Zeitvorsorge helpt vooral de snel groeiende groep vrouwen c.q. weduwen zonder of met een heel klein tweede pijler pensioen. De helft van hun staatspensioen gaat op dit moment naar aan publieke zorgverzekeringen en deze groep maakt hoge kosten als zijin een tehuis belanden.
In 2015 heeft Sankt Gallen een tweemaal een prijs voor innovatie
en voor creatief denken gekregen. In 2017 moet er een evaluatie komen en men is daarna afhankelijk van het oordeel in de politiek voor een vervolg. Dat maakt het plan afhankelijk van de samenstelling van de
Directrice Priska Muggli ziet het als een spannend open einde
12
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
KISS2 (Keep It Small and Simple)
Zwitserland heeft een wet die maximaal zes uur geregistreerd
Interview Susanna Fassbind, oprichter Verein KISS-Schweiz
vrijwilligerswerk toestaat (BENEVOL). Door deze kaderstelling op tijd en activiteiten liggen er duidelijke afspraken en mag men jaarlijks tot 300
Het plan KISS-Zeit verschilt van Zeitvorsorge Sankt Gallen omdat er geen
uur opbouwen. Groepen zijn maximaal 120 mensen groot, hulp wordt
garantie bestaat voor de opgespaarde uren. Binnen KISS is het eveneens
op papieren formulieren bijgehouden en ingevoerd door de organisatie.
de bedoeling dat vitale senioren en 80-plussers met elkaar samenwerken
Er zijn maandelijkse meet-ups waar de ‘tandems’ van helpers en
om iedereen langer thuis te laten wonen. In principe zijn alle leeftijden
hulpzoekers (nemers en gevers) kunnen ontstaan. Iedereen met een
welkom. Deelnemers kunnen de uren bewaren, meteen besteden of
positief tijdtegoed wordt aangespoord het tegoed zo snel mogelijk te
weggeven aan anderen.
besteden in het netwerk. Sinds de start zijn er 15.000 uren omgezet.
Het uitrolscenario gaat uit van een uiteindelijke grootte van ongeveer 22
KISS-Zeit bestaat sinds 2011 en groeit in 2016 van 3 naar 7 tot
8 groepen in verschillende gemeentes. Nieuwe deelnemers betalen een-
gemeentes.
malig 100 CHF inschrijfkosten. Iedereen wordt vervolgens thuis opgezocht door een professioneel geschoolde KISS-medewerkster, meestal
Wie stapt in KISS? En waarom?
dames die ervaring hebben in therapie en zorg. Het gesprek leidt tot een
Het plan trekt vooral zestigers die meestal niet geïnteresseerd zijn in
plan waarin staat wat iemand in het netwerk gaat doen. Daarnaast beoor-
vrijwilligerswerk. Het initiatief groeit op basis van ons-kent-ons werving.
delen zij ook de mentale weerbaarheid, type persoonlijkheid en hygiëne
Mensen enthousiasmeren elkaar. Men stapt in omdat het plan 'goed
van de nieuwe deelnemer (geheimhoudingsplicht).
in elkaar zit' en het geloofwaardig is als idee van een meer actieve en
KISS-Zeit vermijdt financiële taal: gaat om het tijd geven (in
betrokken oude dag. Dit zegt men ondanks dat men weet dat KISS geen
plaats van verdienen door hulp te geven) en tijd nemen (in plaats van
financiële of in-natura zorggaranties biedt. Het blijkt overigens dat
zorg betalen met voor KISS-Zeitgutschrifte). Ook kandidaten op hoge
mensen die er langer inzitten hun Zeitvorsorge-administratie nogal eens
leeftijd wordt nadrukkelijk gevraagd wat zij gaan geven en niet hoe zij
vergeten en elkaar helpen omdat het vanzelfsprekend is om naar elkaar
gaan verdienen. Maar als er een hoogbejaarde ‘hulpnemer’ minder vitaal
om te zien elkaar te helpen. Er zijn inmiddels 560 mensen actief in drie
is en niet in staat is zelf bij te dragen mag deze gewoon een negatief
gemeentes.
saldo opbouwen. Het is belangrijk dat iedereen wederkerigheid voelt voor het ontvangen van hulp door zelf mee te doen in het KISS-systeem.
Financiering en organisatie
2 http://www.kiss-zeit.ch/einstieg-kiss.html
KISS wordt gefinancierd uit zowel publieke als private fondsen. De
13
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
operationele kosten worden gemaakt voor (opleiding van) professionals die intakes en begeleiding van senioren regelen. Het doel is over alle kantons heen uren over te kunnen gaan dragen door middel van een landelijk platform. (Cyclos software). Zo kunnen jongeren voor hun ouders die ver weg wonen zorgen in hun eigen omgeving terwijl zij in een ander kanton of in de stad wonen. Evaluatie Het BASS instituut maakt op dit moment een financiële evaluatie. Hierin blijkt dat de verschillende kantons de kostenplaatsen/bezuinigingen anders opvatten en dat kosten per KISS-kring niet een-op-een vergelijkbaar zijn. Susanna Fassbind betreurt dat politiek zo veel vertrouwen heeft in financiële bewijsvoering. De vraag is ook of deze evaluatie niet te vroeg is i) gezien de opbouwfase en ii) of er alleen financieel gekeken moet worden gezien het opgebouwde sociale kapitaal. De Zwitserse regering (Bund/ Eidgenossenschaft) in Bern heeft besloten dat KISS-Zeit gestimuleerd moet worden maar heeft er nog niet concreet voorstel over gepubliceerd. Strategie voor o.a. publiek private samenwerking In de communicatie naar sponsoren claimt KISS-Zeit de vierde pijler in het pensioensysteem, als een geldvrije sociale reserve naast financiële voorzieningen. KISS werkt aan business cases met twee verzekeraars die (landelijk) geanonimiseerde data willen inkopen om ‘de zorg beter af te stemmen op de klanten’. Naar publieke fondsen claimt zij investeringen in de stabilisering van kosten op zorgbudget.
14
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Analyse Regionaal geld wordt in de regio rond Vorarlberg serieus genomen
Mensen die intramuraal verzorgd worden betalen naast het uitgekeerde
door de autoriteiten. Dit betekent dat er een wisselkoers tussen euro en
Plegegeld 10% extra uit eigen portemonnee aan het tehuis. De Plegegeld
regionale munten vastgelegd is en er inkomsten- en omzetbelasting in
regeling maakt het voor familieleden en buren veel eenvoudiger tijdelijk
euro afgedragen wordt, ook in tijdmunten zoals Talente. Het is gangbaar
minder te werken. Hierdoor lijkt de behoefte aan ZeitVorsorge en KISS-
euro’s om te ruilen voor VTaler en Langenegger Talente.
Zeit lager. De kritische reacties op vragen rondom het tijdpensioen op
de Talente ruilavonden moeten uiteraard ook in dit licht worden gezien.
De Zwitserse Zeitgutschrifte van KISS-Zeit en Zeitvorzorge zijn
tijdmunten. Er is geen wisselkoers of garantie in euros. De praktijk bestaat uit uitruil tussen particulieren onderling en voor niet-professionele
Succesfactoren voor Zeitvorsorge
activiteiten. Dit is bij uitstek geschikt voor sociale activatie en active
Zeitvorsorge en KISS-Zeit brengt een nieuwe groep zestigers in beweging
aging.
die geen belangstelling hebben voor vrijwiligerswerk. Het succes toont
In Oostenrijk is de keuze voor een pure tijdmunt zonder
aan dat mensen bereid zijn in elkaar en in een netwerk te investeren als
wisselkoers met de euro niet gemaakt (10 Talente = 1 uur = 10 euro) en
de verzorgingsstaat afgebouwd. Er ligt een nieuw mechanisme aan ten
de ruilkringen die we bezochten ruilen veelal producten. Tijdmunten zoals
grondslag voor het concreet maken van sociaal kapitaal. Dit kan het tekort
de Talente hebben impact in de sfeer van hobby en bezigheidstherapie
aan vrijwilligers aanvullen dat ontstaat door grote aantallen senioren met
en het is niet gangbaar belasting te betalen in de lokale ruilkringen.
een hulpvraag. Met een sociaal kapitaal in Zeitgutschriften kan de groei van een civil society bevorderd worden. De kosten worden - op termijn
Plegegeld in Oostenrijk
- vooral gemaakt voor de begeleiding en het platform maar niet door de
Oostenrijk kent veel minder tehuizen dan de rest van Europa. Dat komt
hoeveelheid uren die circuleren in het sociale fonds.
omdat iedereen die zorg nodig heeft Plegegeld kan aanvragen. Het gaat
60 tot 180 (!) uur per maand waarvoor tussen de 157 tot 1688 EUR per
zoals Pflegegeld, belastingwetgeving en zorg en wetten voor nabestaan-
maand wordt vergoed door de overheid (Volkshilfe). Met deze financiĂŤle
denpensioen en vrijwiligerswerk.
hulp kan een hulpbehoevende zelf hulp betalen, ook als dat familie is.
Daarnaast is het succes afhankelijk van de landelijke regelingen
15
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Discussie Tijdspaarregelingen in Zwitserland zijn een instrument om ouderen zo
kunnen de uren die gemaakt worden in de ene gemeente (door kinderen
lang mogelijk een door henzelf bepaald leven in eigen omgeving te laten
c.q. derde generatie) uitgegeven worden in een ander gemeente (door
leiden.
80-plussers).
Het karakter van dit platform verschilt van het platform ZA:RT,
Lange termijn financiele haalbaarheid
dat in Oostenrijk en Duitsland transacties ondersteund tussen de vijf
Het is daarom niet juist on NU al een onderzoek naar financiele effecti-
verschillende munten. De onderlinge wisselkoersen en belastingafdracht
viteit te maken ten einde te beslissen over de toekomst van Zeitvorsorge
in euro is niet van toepassing op tijdmunten. Het is van groot belang dat
want er is ongeveer 15 jaar tijd nodig om aan te kunnen tonen dat het
het bottom-up ontstaan van de communities intact blijft en dat tijdmunten
vertrouwen in Zeitvorsorge en KISS-Zeit ontstaan is.
een autonoom platform hebben. De Talente ruilkringen zouden goed
passen in deze omgeving en op termijn (internationaal) - maar wel
Het zou beter zijn om de groei van het lange termijn vertrouwen
te meten en te bevorderen en dat als criterium te nemen. Susanna Fass-
binnen Vorarlberg - Zeitvorsorge in Oostenrijk kunnen ondersteunen.
bind stelt ook dat het ontbreekt aan meetinstrumenten die de toegevoegd kwaliteit van leven en active aging zichtbaar maken. Aan deze aspecten
Commerciele samenwerking met bedrijfsleven en universiteiten
kan men namelijk aflezen dat het leefklimaat voor senioren verbetert. In
In Zwitserland zijn er nog geen domotica-fabrikanten actief die gebruik
tweede instantie is het uiteraard ook belangrijk of er financiĂŤle besparing
maken van tijdregistratie en tracking. Het gaat om fabrikanten die met
op gemeente uitgaven sociale verzekeringen zijn ontstaan.
e-health trackers deelnemers monitoren op basis van hun tijdsbesteding. Met trackers kan men de algemene gezondheid volgen maar ook de
Landelijk platform voor Zeitgutschriften?
tijd die doorgebracht is met een tijdspaarder kwalitatief beoordelen
Het is de bedoeling om de verzamelde KISS Zeit interkantonaal over-
door bijvoorbeeld meting op het gebied van bloeddruk, beweging
draagbaar te maken. KISS heeft geĂŻnvesteerd in een Cyclos platform/
en calorische waarden. Hier liggen kansen voor samenwerking en
marktplaats gedaan om deze overdracht te ondersteunen. Daarmee
sponsorship, mits KISS-Zeit en Zeitvorsorge Sankt Gallen uitsluitend anoniem en geaggregeerd data doorverkopen voor onderzoek. Er zijn
16
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
twee doelen mogelijk: 1. Het academisch onderzoek naar welzijn van ouderen 2. Het automatisch doen van transacties van personen die zeer fragiel zijn geworden. Beide routes staan op gespannen voet met de privacy wetgeving. Maar deze commerciële verdienmogelijkheden maken het mogeljk niet uitsluitend van de politiek afhankelijk te zijn. De discussie over de financiering van begeleiding en het onderhoud van het platform moet daarmee gaan over de wenselijkheid van een afhankelijkheid van overheid en of bedrijfsleven, private public partnership met de gemeente en zorgverzekeraars. Hybride diensten Sankt Gallen heeft een maximum van 750 uur aangebracht in het systeem. Daarmee is er een heel smalle ‘regelvrije zone’ voor het experimenteren met in tijd gewaardeerde aanvullingen op dienstverlening door lokale ondernemingen. Zonder bemoeienis van landelijke belastingheffing en omzetregistratie. Binnen communities is het mogelijk de regionale ondernemingen een extra stap te laten zetten om senioren als klanten te behouden of opnieuw te winnen. Het gaat om vervoer van en naar evenementen voor senioren, dieetwensen in de horeca, ruimere en speciale openingstijden en voorzieningen voor senioren in kledingwinkels en andere middenstand. De reguliere goederen en diensten kunnen in euro betaald worden en daarbovenop staat een betaling in Zeitgutschrifte voor de extra inspanning.
17
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Conclusies & aanbeveling In Zwitserland lopen twee succesvolle experimenten voor tijdpensioen.
groter op de lange termijn. Deze snelle ontwikkelingen op dit gebied
Het succes bestaat in het vergroten van het welzijn van ouderen door
moeten ingebouwd worden in het systeem.
hen langer te begeleiden bij actief en zelfstandig leven. De ‘tijdgevers’ zijn bereid de vergrijzingsproblemen te helpen oplossen door inzet van
Financiële continuïteit is onzeker
hun informele hulp. De netwerken bestaan uit meerdere cirkels van rond
Het blijkt dat lokale bestuurslagen vooral financiële criteria gebruiken bij
de 100 gevers en nemers die elkaar kennen en elkaar regelmatig ont-
het toekennen van vervolgfinanciering van de operationele professionals
moeten. Men doet mee omdat men vrij is in de keuze van activiteiten
die essentieel zijn voor het groeien van de community. Met het oog
en gewaardeerd wordt met een concrete beloning (maar dat hoeft niet
hierop heeft KISS Zeit een studie van Buro BASS gestart om de financiële
financieel te zijn).
besparingen tot nu toe in kaart te brengen.
Een belangrijke randvoorwaarde is dat men vertrouwen kan
Omdat kantons verschillende zorginstituten inzetten en meet-
hebben in professionele begeleiding, de zorgvuldige koppeling van helper
methodes gebruiken is het lastig hier een algemene besparing te
en helpzoeker en het robuste registatiesysteem. Echter, de onderlinge
berekenen en een investeringsstrategie te schrijven. Het ontbreekt aan
dynamiek is per groep en per regio specifiek. Deze lokale drivers, triggers
een methode om bij tradionele zorginstellingen de impact van informele
en regels die in het kanton, gemeente of dorp spelen moeten groeien in
hulp te berekenen. Die technieken zouden ontwikkeld moeten worden.
de praktijk. Private fondsen & academisch onderzoek Lange termijn
In Nederland, maar wellicht ook in Zwitserland zou dat kunnen door
Een pilot een periode van minstens 15 jaar is ook voorwaardelijk omdat
een privaatpublieke samenwerking met academisch onderzoek en
dan de fase begint waarop het tijdpensioenfonds ook gaan ‘uitkeren’. Het
validatietraject. KISS-Zeit ziet wel ruimte om eventueel meer met
is niet bekend welke onderlinge activiteiten en samenwerkingsverbanden
private financiering te gaan doen en denkt daarbij aan donaties van
er over 10 jaar populair zijn onder senioren. Als het fonds met de tijdgeest
multinationals en samenwerking met zorgverzekeraars. In Sankt Gallen
(domotica, woonvormen) mee kan veranderen zijn is de kans op succes
kan men zich indenken dat naast de samenwerking met zorguitvoerders
18
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
ook de start-up community een rol krijgt en nieuwe diensten voor senioren zou kunnen ontwikkelen op basis van waardering in tijdtegoed. Dat leidt ertoe dat sociale ondernemingen gaan nadenken over en ontwikkelen van meer en meer langdurige deelname van senioren aan de maatschappij. Tijdpensioen als invulling van een geldvrije vierde pijler. Een tijdpensioen vult een financieel pensioen aan met een persoonlijke reserve waaruit geput kan worden voor ‘wederzijds welbestede tijd’ en niet voor ‘zorginkoop tegen uurtarief’. Dit biedt een antwoord op de oplopende kosten voor arbeid en meer specifiek op de oplopende kosten die ontstaan door het ontbreken van (onbetaalde) informele zorg. Tijdpensioen beperkt de negatieve effecten van de vergrijzing en vereenzaming die leiden tot groeiende vraag naar professionele fysiotherapie en psychologische hulp.
Essentieel voor de bloei van een tijdpensioen is dat deelnemers
vertrouwen hebben in het opbouwen van een helpcultuur die aansluit bij hun doelen, zodat de circulatie van tijdmunten groeit. Het tijdpensioen gaat daarom primair over opbouwen van een community met een helpmentaliteit en niet over zakelijke doelen met financieel meetbare resultaten.
Daarmee is het een innovatieve visie op pensioenen en vormt
het een vierde pijler in het pensioenstelsel. Binnen Nederlandse context zijn de oplossingen die in Zwitserland uitgeprobeerd worden zeker interessant.
© Ada van Dijk Rotterdam. maart 2016. adavandijk@hetnet.nl
19
Tijdpensioen ... Ook in Nederland?
Dankwoord Dette Glashouwer en ik willen de volgende mensen bedanken. Rolf Schilling en familie willen we bedanken voor de opvang in Bildstein. De Talente deelnemers voor hun verhalen en het beantwoorden van onze vragen op de ruilavonden en de field trip. Priska Muggli en mevrouw Susanna Fassbind wil ik danken voor hun tijd en het meedenken met de Nederlandse context. Gernot Müller voor het organiseren van afspraken. Door de bijdragen is het in zeer kort tijdsbestek mogelijk een beoordeling van een Nederlands tijdpensioen te schrijven. Literatuur Fassbind, S., Winkler, R., (2016) Verein KISS Schweiz. Stärkung der sozialen Sicherung im dritten und vierten Lebensalter. SCHWERPUNKT ⁄ Ansätze zur Entlastung der sozialen Sicherung Ruzzene, M. (2015) ‘Beyond growth: problematic relationships between the Financial crisis, care and public economies, and alternative currencies’ International Journal of Community Currency Research 19 (D) 81-°© 93 www.ijccr.net ISSN 1325-° © 9547 Baaske Wolfgang E. , Lancaster B. (2014) Sozialwirtschaftlicher Nutzen der ZeitBank 55+. Studienzentrum für internationale Analysen (STUDIA). Oesch T., Künzi, K., (2008) Zeitgutschriften für die Begleitung, Betreuung und/oder Pflege älterer Menschen. BÜRO FÜR ARBEITS- UND SOZIALPOLITISCHE STUDIEN BASS AG.