Tijdpensioen

1

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Tijdpensioen. ‌ in Nederland?

Op zoek naar de praktijk van tijdpensioen. Een field trip door Oostenrijk en Zwitserland.

Studio van Dijk (www.studiovandijk.com) Ada van Dijk, Social Designer

2

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Inhoud Samenvatting

3

Inleiding

4

Field trip door de regio

5

Drie regionale munten

6

Expert interviews

10

Analyse 14 Discussie 16 Conclusie 17 Dankwoord, Literatuur

18

3

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Samenvatting Tijdpensioen gaat om het bewaren van uren die deelnemers besteden aan het informeel helpen van ouderen en hulpvragers. Die uren worden geboekt op een digitale rekening. In Oostenrijk en Zwitserland wordt geëxperimenteerd met dit idee: het heet daar Zeitvorzorge.

Het succes van tijdpensioen hangt samen met de onderlinge

relaties tussen de tijdgevers en -nemers. Dit blijkt ​belangrijker dan de hoeveelheid verzamelde uren. Het gaat om de groei van een netwerk waarin men omziet naar elkaar, waarin men gekend wordt door wat hij of zij graag doet voor anderen en waarin men actief kan blijven tot op hoge leeftijd. Het sociale kapitaal in tijdpensioen bestaat uit de waarden, de cultuur en de mentaliteit in de lokale community en hangt niet direct samen met de hoeveelheid uren op de digitale rekening.

Het opzetten van een tijdpensioen in Nederland vereist

een brede blik. Het gaat over het anders organiseren van zorg, over samenwerking met de lokale politiek en over de inzet van kleinschalige lokale ondernemingen. Een Nederlandse variant vereist daarnaast een lange adem omdat het niet meteen zichtbaar is of dit idee een antwoord is op de vergrijzingsproblemen; de community van gevers en nemers moet eerst groeien. In dit paper vergelijkt de auteur haar bevindingen uit een ‘field trip’ naar de regio Vorarlberg met de stand van zaken in Nederland en toetst alles aan academische literatuur.

4

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Inleiding In veel Europese landen is het sociale verzekerings- en pensioenstelsel

dit stelsel, kunnen we stellen dat de motivatie voor verplichte deelname

niet goed in staat impact van de vergrijzing te financieren. Veel regeringen

van jongeren in werkgeverspensioenen groter wordt als er individuele

negeren dit vraagstuk en laten de kosten binnen de jaarlijkse begroting

potjes komen waarin de opbouw zichtbaar optelt tot een persoonlijk

oplopen tot het onhoudbaar wordt. Daarmee gaan door heel Europa

tegoed.

spanningen tussen de generaties oplopen.

De meeste mensen willen na pensionering nog zo lang mogelijk

om persoonlijke sociaal kapitaal (talenten, vaardigheden) informeel te

er nog toe doen in de maatschappij, een zelfbepaald leven leiden en tot

benutten. Nederland heeft regionale tijdmunten zoals de Makkie, de

op hoge leeftijd een fijn netwerk hebben met interessante sociale con-

Zuiderling en Tijdmunt. Deze munten hebben een zeer beperkte, lokale

tacten. Dit zijn sociale thema’s die uiteindelijk niet over geld gaan. Het

circulatie. Het gaat om groepen van tussen de 400 tot 2000 deelnemers

is daarom interessant te onderzoeken welke oplossingen er zijn zonder

waarbinnen een kleine kern veel met elkaar onderneemt. De regering

meteen in betaalde dienstverlening te denken. En misschien kunnen we

plaatst deze transacties in het wettelijk kader van de ‘hobbysfeer’, en dit

preventief kosten beperken door senioren tot op hoge leeftijd zo actief

voorkomt verplichtingen op omzet- en inkomstenbelasting.

mogelijk te houden?

Deze denkrichting leidt tot grote groep burgers die vrijwillig

vergroten zonder dat er te grote reserves ontstaan; de circulatie moet

kiest voor betrokkenheid bij het welzijn van ouderen. Maar in de

omhoog. Deelnemers zouden snel moet besteden en niet moeten

recente verzorgingsstaat wordt collectiviteit en solidariteit steeds meer

oppotten voor later. Deze sociale mentaliteit past paradoxaal genoeg bij de

individueel begrepen en beleefd. Vooral jongeren willen weten met wie

aanpak van de vergrijzing door middel van een tijdpensioen. De field trip

men solidair is en zij houden informeel bij wat de deelname aan een

is een zoektocht naar deze mechanismes. Onder welke omstandigheden

vrijwilligersinitiatief hen persoonlijk kost en oplevert.

ontstaat een groeiende complementaire munt met een diep netwerk?

Ook binnen de pensioenen zien we deze trend, en het leidt tot

stevige discussies over het stelsel. Zonder in te gaan op de werking van

In een tijdeconomie gaat het om de uren die gebruikt worden

Alle tijdmunten doen veel moeite om het aantal transacties te

5

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Field trip door de regio Het onderzoek bestaat uit een field trip van een week door Dette

te bepalen. Door achteraf in gesprek te komen over de voorstelling willen

Glashouwer (theatermaker) en Ada van Dijk (social designer, en schrijver

we daarnaast meer te weten te komen over het lange termijn vertrouwen

van dit verslag). In de periode van 29 februari tot 7 maart hebben we in de

in het financiële systeem, de onderlinge relaties in de groep en de rol van

regio Vorarlberg twee interventies gedaan, een aantal bestedingsdoelen

de tegoeden in Talente in de groep .

bezocht en twee expert interviews gehouden.

Naast de theatervoorsetlling bezoeken we vier regionale winkels

We hebben voor een interventie gekozen omdat we mee willen

(bestedingsdoelen) waar we gaan inkopen met Talente. Rolf Schilling,

kunnen doen in de community en omdat het de blokkades voor ‘praten

netwerk coördinator van de munten Talente en VTaler vergezelt ons

over pensioen’ vermindert. (laatste fase in het leven, verminderd

hierbij.

welbevinden, afhankelijk van de omgeving). De interventie bestaat uit

een korte theatervoorstelling over geld door Dette Glashouwer. We gaan

succesvolle tijdspaarinitiatieven te houden in Zurich (KISS-Zeit) en in

hiermee het onderdak en eten voor ons onderzoek verdienen in de

Sankt Gallen, (Stichting Zeitvorsorge).

regionale tijdmunt Talente. We willen de Talente als sociale munt voor

pensioenopbouw beoordelen. Onze instrumenten zijn: het zelf ervaren

ten, websites, communicatie en betaalinterfaces van de systemen.

van de praktijk, het observeren de impact van onze aanwezigheid en

(Zorgtijdschriften, wetenschappelijke onderzoeksrapporten, overheids-

bestedingen en tenslotte, wat gebruikers tegen ons zeggen in informele

publikaties.)

conversaties.

De voorstelling van Dette gaat niet direct over tijdpensioen . Het

gaat over het hebben van een ‘relatie’ met geld en het besef van geld als een systeem van waarden. Aan het begin van de voorstellingen vroeg Dette de toeschouwers zelf de hoogte van hun betaling in Talente

In Zwitserland was het mogelijk twee expert interviews de twee

Desk research is gebruikt voor het analyseren van concep-

6

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Drie regionale munten Talente is een tijdmunt voor particulieren in de regio Vorarlberg en in

‘voor de transparantie’. De transacties worden later overgenomen in het

Zuid-Duitsland. Het gaat om uitruil van services en goederen. Tien

digitale systeem.

Talente staat voor tien euro en voor een uur tijd. Goederen krijgen een

waarde op basis van de geïnvesteerde tijd voor productie. Er zijn Talente

hebben we geen digitale rekening voor de betaling. We ontvingen daarom

biljetten, (zie omslag voor een uur-biljet) en er is een digitale marktplaats

per persoon 25 Talente in biljetten, die speciaal uit een tas opgediept

en digitale rekening met een app voor mobiel.

worden door de organisatrice. Men bepaalt de hoogte van onze betaling

Omdat we eenmalig aanwezig zijn met ons theater en gesprek.

door eerst te vragen hoeveel uur we in de voorbereiding hadden gestopt.

De deelnemers die langskomen op een ruilavond zijn zeer betrokken bij

Dette meldde 250 uur voor vertalen en instuderen van haar show.

de regio en kopen graag lokaal. Op ruilavonden gaan ieders goederen op

tafel en worden geruild. De meeste mensen zoeken een opbrengst voor

het woord nam voor het bespreking van het lokale beleid voor ruimtelijke

de surplus producten uit tuin of vrije tijd: ambachtelijk geproduceerd

ordening. De conversatie was wel mogelijk in ėėn op ėėn gesprekjes met

voedsel en textiel. Het zijn veelal senioren, boeren en mensen uit grote

deelnemers bij hun uitgestalde goederen.

gezinnen. De meesten zijn al tien of meer jaar lid. Men heeft in het

algemeen een aversie van het financiële systeem, maar gaat er slim

te geven op de avond zelf. Dat kon voor artikelen zoals huidolie, gebak,

mee om. Er is een inkomen in euro of een toekomstvast pensioen uit

broodjes, kruidenthee en handwerk in textiel. Het gaf echter een gevoel

bijvoorbeeld zonnepanelen.

van een sigaar uit eigen doos, mensen kregen direct terug wat zij zojuist

betaald hadden aan de voorstelling. Wij hadden de spullen niet echt

Mensen komen naar een ruilavond voor het contact met andere

De dialoog achteraf kwam niet op gang omdat een bezoeker

We deden een poging ook direct de Talente biljetten weer uit

leden, maar de meegebrachte koopwaar wordt uitgebreid besproken. Er

nodig omdat we op reis zijn.

is taart en koffie voor iedereen. Vooraf aan iedere transactie is er een

mondelinge afspraak en overeenstemming. Per deelnemer vinden zo’n

ingepakt, maar soms ook alsnog geschonken, vooral vers brood en gebak

drie tot vijf verkopen plaats. In Dornbirn (het Kolpinghaus ) werkt men

wordt gewoon verdeeld.

met een A5-formulier waarop transacties in Talente bijgehouden worden

Aan het eind van de ruilavond wordt de koopwaar zorgvuldig

7

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Voordat we het tweede optreden in Andelsbuch (in het Kaplanhaus) be-

gonnen, vertelden we dat we bij Rolf Schilling logeren en dat de betaling

hospita gekregen om minder huur te rekenen in ruil voor huishoudelijk

voor de voorstelling meteen geboekt kan worden op zijn rekening. Dat

werk. Op deze manier regelt deze hospita, een oudere dame, een

blijkt veel logischer en de bezoekers van deze ruilavond hebben geza-

manier om langer thuis zelfstandig te wonen zonder euro betaling. De

menlijk een bijdrage van in totaal 900 Talente verzameld voor Rolf. Ook

ex-studente ziet wel het nut van niet-financiële uitruil met een sociaal

hier wordt het digitale systeem niet benut maar houdt men de transacties

karakter. Zij zou het graag Zeitvorsorge in Talente willen testen als ze er

bij op de formulieren (4). Die gaan ook hier aan het eind met de penning-

een euro inkomen mee kan verdienen.

meester mee.

In Andelsbuch kwam het na de voorstelling tot een groeps-

opzetten van een Zeitvorsorge in Talente. In het meest recente nummer

gesprek. De bezoekers zien uiteindelijk ook hier geen oplossing in het

van het Talente-tijdschrift staat dat het niet gefinancierd wordt door de

gebruik van Talente als basis voor een Zeitvorsorge maar herkennen

Vorarlberger overheid. Het plan was onderdeel van de verkiezingsdebatten

meteen de onzekerheden rond demografie en het oplopende zorgbudget.

maar is nog niet door een partij geclaimd. Müller werkt op dit moment

Ook hier zegt men dat de mensen ver uit elkaar wonen en dat het in de

aan een vervolgplan om Zeitvorsorge in tijdmunten zoals Talente op te

praktijk over heel weinig Talente gaat. Andelsbuch is het centrum van

starten, maar nu betaald door organisaties in het semipublieke domein.

Een van de jongere leden heeft laatst een aanbieding van haar

In 2014 heeft Gernot Müller1 initiatief genomen tot het

een regio van 70 km doorsnee (Bregenzerwald). Men zegt alleen handel in goederen te hebbem en dat zorg en samenwerking met andere leden

Gebruik van regionaal geld in winkels

niet voor komt.

Naast de Talente kent de regio Vorarlberg ook Langenegger Talente2 en

de VTaler3. Deze betaalmiddelen zijn wettelijk toegestaan maar er moet

Het aantal leden en bereik van Talente ruilkringen groeit niet.

Hoewel de meeste leden zeggen door een ander lid te zijn uitgenodigd,

bij zakelijke transacties inkomstenbelasting in Euro betaald worden.

wordt het Talente gedachtengoed niet uitgedragen op bijvoorbeeld ver-

jaardagen. Er leeft geen ‘uitrolscenario’ onder de leden en men voelt daar

uitwisselbaar in Euro en het is de bedoeling dat geld in de regio circuleert.

ook geen urgentie toe vanuit de economische ontwikkelingen .

Er is rond 100.000 VTaler in omloop. We bezochten vier winkels met Rolf

en stelden voor met onze Talente te betalen. Hoewel men Talente kent,

Pensioen wordt eigenlijk als een vast gegeven gezien waar

De VTaler wordt door ongeveer 200 winkels geaccepteerd, is

men geen invloed op heeft. De meeste mensen hebben ook genoeg

wil men in de winkels die wij bezochten liever VTaler. In twee gevallen

geld en familie om zich heen hebben om met vertrouwen hun oude dag

1 Organisatieontwikkelburo Muller, zie http://www.jochum-mueller.at/ 2 http://www.langenegg.at/rundgang/wirtschaft/langenegger-talente.html 3 http://www.allmenda.com/content/vtaler

tegemoet te zien. Driegeneratiehuizen zijn hier geen uitzondering.

1. Dette Glashouwer speelt voor Talente

2. Groepsgesprek na de voorstelling in Kaplanhaus Andelsbuch

3. Aanbod goederen voor Talente met betaallijstje en pen

4. Verdiensten: 900 Talente op de rekening 807 van Rolf Schilling

5. Richard Dietrich (met Riebenmaiskolf), Dette en Rolf Schilling

6. Whisky van Dietrich Kostbarheiten, met VTaler als W채rtung

9

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

betaalden we toch met Talente.

is opgezet in VTaler is nog niet in de partijk ontstaan maar allerzins

Hoewel winkels zeggen zelf te beslissen of zij in het VTaler netwerk

mogelijk. De web site van de ZA:RT* ondersteunt een dergelijke keten

meedoen spelen er ook politieke belangen. In Bildstein bijvoorbeeld,

met lokale inkoop van grondstoffen. We hebben op onze trip geen enkele

wordt het gebruik van VTaler door de gemeente niet toegestaan en kan

transactie digitaal gemaakt.

men in de kleine dorpswinkel uitsluitend in euro’s afrekenen. Bedrijven in

het dorpje Langenegg (1100 inwoners) kunnen inwoners daarentegen in

keten zou gemaakt kunnen worden door de onderneming Dietrich

Langenegger Talente belasting betalen, waardoor de middenstand in het

Kostbarheiten (5) Hij produceert whisky en tortillachips met Orginalsaatgut

dorp een grotere omzet heeft. Men claimt op de site dat 16 extra banen

Riebelmais (6). Een keten zou tot stand kunnen komen als lokale mais

die gefinanciert worden met Langeregger Talente.

in VTaler gekocht kunnen worden door Richard Dietrich en zijn winkel

Een voorbeeld voor een regionale economische productie-

zou daarmee zich onafhankelijk van de mondiale maismarkt kunnen Volwassen regionale economie

bewegen. Als mais schaarser is of duurder wordt kan men dan bij Dietrich

Regionaal geld is in Vorarlberg een serieuze markt met professionele

Kostbarheiten in Lauterach chips en whisky kopen tegen lokale tarieven

omzet in het lokale en duurzame bereik. Burgers ruilen op eigen

en gemaakt uit een lokaal maisras dat ingekocht is met VTaler.

initiatief euro’s naar VTaler. Het MKB neemt VTaler aan om reputatie te ondersteunen en zich regionaal te onderscheiden. Veel restaurants

In Oostenrijk lopen tijdmunten mee in het circuit van regionale

en (klus)services gebruiken VTtaler en men kan betalen in een aantal

munten waar wisselkoersen en belastingheffing een professionele

vestigingen van de supermarkten ADEG en SPAR.

praktijk ondersteunen en waardoor regiomunten een alternatief zijn

Alle bestedingslocaties staan in een VTaler brochure. Er

voor de euro. De onderlinge verrekensite (clearing house-rol) voor alle

zijn deurstickers voor lokale winkels maar op websites wordt er geen

belastingplichtige munten voorziet in onderlinge uitruil tussen regionale

melding gemaakt. Ook de modewinkel KleiderGrün, waar we gingen

munten. Over alle transacties moet inkomsten en omzetbelasting betaald

inkopen, maakt niet actief reclame voor VTaler. De cheffin koopt ook

worden.

(nog) niet lokaal in VTaler in, maar gebruikt haar verdiende VTalers in de supermarkt. De winkel voor herenmode en een handwerkwinkel nemen

* http://www.zart.org/index.php?id=176

graag onze Talente in ontvangst. Dit blijkt ook met een persoonlijke

bestedingsmogelijkheid te maken te hebben.

Een B2B keten van grondstoffen-producten-verkoop die

10

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Twee expert interviews In Zwitserland is de financiering van ouderenbeleid ondergebracht bij de

zij zelf meer mensen engageren binnen hun organisatie. Respijtzorg

kantons maar valt de uitvoering onder de gemeenten. Daardoor kan de

van mantelzorgers valt hier ook onder. In augustus 2013 is de

uitvoering aangestuurd worden vanuit de lokale politiek. We spreken met

werving van kwetsbare ouderen begonnen via organisaties die nu ook

Priska Muggli, directrice van een inmiddels tweevouding prijswinnend

80-plussers begeleiden (hospices, rode kruis, veel kerken, Spitex). De

concept Zeitvorsorge in Sankt Gallen en met Susanna Fassbind van het

Stichting Zeitvorsorge Sankt Gallen (per jaar 150.000 CHF) kan vele

landelijke KISS Zeit .

uitvoeringsorganisatie 500-1000 uren geven voor de beloning van

Zeitvorsorge Sankt Gallen

1

Interview met Priska Muggli, directrice

mensen die senioren helpen.

Wie doet mee?

Zeitvorsorge wordt door zestigers opgepakt omdat het een aanvulling is

Wat is Zeitvorsorge Sankt Gallen?

op het tweede pijler pensioen, (zeventigers blijven meestal vrijwilliger).

In het Kanton Sankt Gallen heeft de FDP in 2011 via de Bundesrat

In de introductiegesprekken zegt men vaak dat men het allereerst een

aan de stad Sankt Gallen (80.000 inwoners) gevraagd een pilotproject

fatsoenlijk uitgevoerd idee vindt en in tweede instantie dat men een per-

Zeitvorsorge op te zetten. Na een voorstudie heeft men heel precies

soonlijke reserve wil opbouwen, gebaseerd op het gegeven dat de stad

het doel gekozen: het potentieel van de derde generatie (vanaf 60 jaar)

er garant voor staat.

voor de zorg voor de vierde generatie (vanaf ongeveer 80 jaar) inzetten.

Het kanton verstrekte de stad Sankt Gallen voor een pilot van vijf jaar

een kwetsbare oudere die vaak verbonden is aan dezelfde kerk of het

financiering. Het project loopt vanaf 2012.

uitvoeringsorganisatie en daarom sneller de hulp vertrouwt en accepteert.

Het bleek voor Priska Muggli zeer belangrijk te zijn om eerst vast

In 2 jaar tijd heeft men 80 actieve mensen uit de derde generatie op een

te stellen en te communiceren dat het gaat om het ondersteunen van

ouderenaantal van 52. Deelname beperkt zich tot activiteiten voor tussen

een zelfstandig leven zolang het kan. Na een aanvankelijke weerstand

de 4-6 uren per week. In 2015 was 6,5 uur per maand per 80-plusser het

zien de bestaande (zorg)organisaties dat zij meer ruimte krijgen door dat

gemiddelde met een totaal van 6.317 uur. De helpers mogen 750 uur

http://www.zeitvorsorge.ch/

Mensen die meedoen worden persoonlijk gecombineerd met

11

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

bijeen sparen, wat men meer verzamelt moet worden besteed of gaat

Kantonalrat en -in het verlengde daarvan- het stadsbestuur .

naar het collectief. Van de mensen die meedoen is 47% niet eerder actief geweest voor enige vorm van vrijwilligerswerk. Als een echtpaar samen

Solidariteit wordt zichtbaar op lange termijn

1500 uur gespaard is mag er slecht 750 uitgegeven worden per persoon,

In Sankt Gallen is een aanzienlijk pensioenfonds in sociaal kapitaal

het surplus vervalt aan de gemeente.

opgebouwd. Het commitment van de kantonale Bundesrat wordt

uitgedrukt in keiharde CHF voor vervangende zorguren.

Priska Muggli geeft veel presentaties over Zeitvorsorge bij ve-

renigingen omdat daar de mensen zitten die in staat zijn om stabiele

betrekkingen op te zetten. Jongeren zijn daar minder goed in dus richt

als de derde generatie in de vierde levensfase belandt en het gespaarde

men zich voorlopig op zestigers en hun netwerkorganisaties.

tegoed gaat besteden. Op dat moment wordt kostenneutraal informele

Dat verandert echter als het fonds gaat ‘uitkeren’, dat wil zeggen

zorg geleverd. Een belangrijke vraag is: zijn er over 10 jaar nieuwe zestigers Organisatie en financiering

die tijdtegoed willen opbouwen en uren willen sparen met het helpen

De gemeente Sankt Gallen garandeert Zeitvorsorge. Het fonds in Sankt

van deze tachtigers? Als dat zo is, wordt het fonds financieel onafhankelijk

Gallen is in de opbouwfase en het is onduidelijk wanneer de uren die er nu

en neemt de behoefte tot garantstelling van uren bij de gemeente heel

in zitten weer uitgegeven worden en hoe dit tot kostenbesparingen gaan

snel af. De begeleiding en het platform zijn vaste onbderhoudskosten.

leiden op de stedelijke zorgbegroting. Er moeten immers vitale mensen

gevonden worden die tijdmunt op hun beurt straks willen verdienen.

omdat zij pas na meer dan 10 jaar een definitief succes kan zien.

De gemeente begroot nu voor 23,50 CHF de eventueel ontbrekende diensten. Zeitvorsorge helpt vooral de snel groeiende groep vrouwen c.q. weduwen zonder of met een heel klein tweede pijler pensioen. De helft van hun staatspensioen gaat op dit moment naar aan publieke zorgverzekeringen en deze groep maakt hoge kosten als zijin een tehuis belanden.

In 2015 heeft Sankt Gallen een tweemaal een prijs voor innovatie

en voor creatief denken gekregen. In 2017 moet er een evaluatie komen en men is daarna afhankelijk van het oordeel in de politiek voor een vervolg. Dat maakt het plan afhankelijk van de samenstelling van de

Directrice Priska Muggli ziet het als een spannend open einde

12

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

KISS2 (Keep It Small and Simple)

Zwitserland heeft een wet die maximaal zes uur geregistreerd

Interview Susanna Fassbind, oprichter Verein KISS-Schweiz

vrijwilligerswerk toestaat (BENEVOL). Door deze kaderstelling op tijd en activiteiten liggen er duidelijke afspraken en mag men jaarlijks tot 300

Het plan KISS-Zeit verschilt van Zeitvorsorge Sankt Gallen omdat er geen

uur opbouwen. Groepen zijn maximaal 120 mensen groot, hulp wordt

garantie bestaat voor de opgespaarde uren. Binnen KISS is het eveneens

op papieren formulieren bijgehouden en ingevoerd door de organisatie.

de bedoeling dat vitale senioren en 80-plussers met elkaar samenwerken

Er zijn maandelijkse meet-ups waar de ‘tandems’ van helpers en

om iedereen langer thuis te laten wonen. In principe zijn alle leeftijden

hulpzoekers (nemers en gevers) kunnen ontstaan. Iedereen met een

welkom. Deelnemers kunnen de uren bewaren, meteen besteden of

positief tijdtegoed wordt aangespoord het tegoed zo snel mogelijk te

weggeven aan anderen.

besteden in het netwerk. Sinds de start zijn er 15.000 uren omgezet.

Het uitrolscenario gaat uit van een uiteindelijke grootte van ongeveer 22

KISS-Zeit bestaat sinds 2011 en groeit in 2016 van 3 naar 7 tot

8 groepen in verschillende gemeentes. Nieuwe deelnemers betalen een-

gemeentes.

malig 100 CHF inschrijfkosten. Iedereen wordt vervolgens thuis opgezocht door een professioneel geschoolde KISS-medewerkster, meestal

Wie stapt in KISS? En waarom?

dames die ervaring hebben in therapie en zorg. Het gesprek leidt tot een

Het plan trekt vooral zestigers die meestal niet geïnteresseerd zijn in

plan waarin staat wat iemand in het netwerk gaat doen. Daarnaast beoor-

vrijwilligerswerk. Het initiatief groeit op basis van ons-kent-ons werving.

delen zij ook de mentale weerbaarheid, type persoonlijkheid en hygiëne

Mensen enthousiasmeren elkaar. Men stapt in omdat het plan 'goed

van de nieuwe deelnemer (geheimhoudingsplicht).

in elkaar zit' en het geloofwaardig is als idee van een meer actieve en

KISS-Zeit vermijdt financiële taal: gaat om het tijd geven (in

betrokken oude dag. Dit zegt men ondanks dat men weet dat KISS geen

plaats van verdienen door hulp te geven) en tijd nemen (in plaats van

financiële of in-natura zorggaranties biedt. Het blijkt overigens dat

zorg betalen met voor KISS-Zeitgutschrifte). Ook kandidaten op hoge

mensen die er langer inzitten hun Zeitvorsorge-administratie nogal eens

leeftijd wordt nadrukkelijk gevraagd wat zij gaan geven en niet hoe zij

vergeten en elkaar helpen omdat het vanzelfsprekend is om naar elkaar

gaan verdienen. Maar als er een hoogbejaarde ‘hulpnemer’ minder vitaal

om te zien elkaar te helpen. Er zijn inmiddels 560 mensen actief in drie

is en niet in staat is zelf bij te dragen mag deze gewoon een negatief

gemeentes.

saldo opbouwen. Het is belangrijk dat iedereen wederkerigheid voelt voor het ontvangen van hulp door zelf mee te doen in het KISS-systeem.

Financiering en organisatie

2 http://www.kiss-zeit.ch/einstieg-kiss.html

KISS wordt gefinancierd uit zowel publieke als private fondsen. De

13

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

operationele kosten worden gemaakt voor (opleiding van) professionals die intakes en begeleiding van senioren regelen. Het doel is over alle kantons heen uren over te kunnen gaan dragen door middel van een landelijk platform. (Cyclos software). Zo kunnen jongeren voor hun ouders die ver weg wonen zorgen in hun eigen omgeving terwijl zij in een ander kanton of in de stad wonen.

Evaluatie Het BASS instituut maakt op dit moment een financiële evaluatie. Hierin blijkt dat de verschillende kantons de kostenplaatsen/bezuinigingen anders opvatten en dat kosten per KISS-kring niet een-op-een vergelijkbaar zijn. Susanna Fassbind betreurt dat politiek zo veel vertrouwen heeft in financiële bewijsvoering. De vraag is ook of deze evaluatie niet te vroeg is i) gezien de opbouwfase en ii) of er alleen financieel gekeken moet worden gezien het opgebouwde sociale kapitaal. De Zwitserse regering (Bund/ Eidgenossenschaft) in Bern heeft besloten dat KISS-Zeit gestimuleerd moet worden maar heeft er nog niet concreet voorstel over gepubliceerd.

Strategie voor o.a. publiek private samenwerking In de communicatie naar sponsoren claimt KISS-Zeit de vierde pijler in het pensioensysteem, als een geldvrije sociale reserve naast financiële voorzieningen. KISS werkt aan business cases met twee verzekeraars die (landelijk) geanonimiseerde data willen inkopen om ‘de zorg beter af te stemmen op de klanten’. Naar publieke fondsen claimt zij investeringen in de stabilisering van kosten op zorgbudget.

14

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Analyse Regionaal geld wordt in de regio rond Vorarlberg serieus genomen

Mensen die intramuraal verzorgd worden betalen naast het uitgekeerde

door de autoriteiten. Dit betekent dat er een wisselkoers tussen euro en

Plegegeld 10% extra uit eigen portemonnee aan het tehuis. De Plegegeld

regionale munten vastgelegd is en er inkomsten- en omzetbelasting in

regeling maakt het voor familieleden en buren veel eenvoudiger tijdelijk

euro afgedragen wordt, ook in tijdmunten zoals Talente. Het is gangbaar

minder te werken. Hierdoor lijkt de behoefte aan ZeitVorsorge en KISS-

euro’s om te ruilen voor VTaler en Langenegger Talente.

Zeit lager. De kritische reacties op vragen rondom het tijdpensioen op

de Talente ruilavonden moeten uiteraard ook in dit licht worden gezien.

De Zwitserse Zeitgutschrifte van KISS-Zeit en Zeitvorzorge zijn

tijdmunten. Er is geen wisselkoers of garantie in euros. De praktijk bestaat uit uitruil tussen particulieren onderling en voor niet-professionele

Succesfactoren voor Zeitvorsorge

activiteiten. Dit is bij uitstek geschikt voor sociale activatie en active

Zeitvorsorge en KISS-Zeit brengt een nieuwe groep zestigers in beweging

aging.

die geen belangstelling hebben voor vrijwiligerswerk. Het succes toont

In Oostenrijk is de keuze voor een pure tijdmunt zonder

aan dat mensen bereid zijn in elkaar en in een netwerk te investeren als

wisselkoers met de euro niet gemaakt (10 Talente = 1 uur = 10 euro) en

de verzorgingsstaat afgebouwd. Er ligt een nieuw mechanisme aan ten

de ruilkringen die we bezochten ruilen veelal producten. Tijdmunten zoals

grondslag voor het concreet maken van sociaal kapitaal. Dit kan het tekort

de Talente hebben impact in de sfeer van hobby en bezigheidstherapie

aan vrijwilligers aanvullen dat ontstaat door grote aantallen senioren met

en het is niet gangbaar belasting te betalen in de lokale ruilkringen.

een hulpvraag. Met een sociaal kapitaal in Zeitgutschriften kan de groei van een civil society bevorderd worden. De kosten worden - op termijn

Plegegeld in Oostenrijk

- vooral gemaakt voor de begeleiding en het platform maar niet door de

Oostenrijk kent veel minder tehuizen dan de rest van Europa. Dat komt

hoeveelheid uren die circuleren in het sociale fonds.

omdat iedereen die zorg nodig heeft Plegegeld kan aanvragen. Het gaat

60 tot 180 (!) uur per maand waarvoor tussen de 157 tot 1688 EUR per

zoals Pflegegeld, belastingwetgeving en zorg en wetten voor nabestaan-

maand wordt vergoed door de overheid (Volkshilfe). Met deze financiĂŤle

denpensioen en vrijwiligerswerk.

hulp kan een hulpbehoevende zelf hulp betalen, ook als dat familie is.

Daarnaast is het succes afhankelijk van de landelijke regelingen

15

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Discussie Tijdspaarregelingen in Zwitserland zijn een instrument om ouderen zo

kunnen de uren die gemaakt worden in de ene gemeente (door kinderen

lang mogelijk een door henzelf bepaald leven in eigen omgeving te laten

c.q. derde generatie) uitgegeven worden in een ander gemeente (door

leiden.

80-plussers).

Het karakter van dit platform verschilt van het platform ZA:RT,

Lange termijn financiele haalbaarheid

dat in Oostenrijk en Duitsland transacties ondersteund tussen de vijf

Het is daarom niet juist on NU al een onderzoek naar financiele effecti-

verschillende munten. De onderlinge wisselkoersen en belastingafdracht

viteit te maken ten einde te beslissen over de toekomst van Zeitvorsorge

in euro is niet van toepassing op tijdmunten. Het is van groot belang dat

want er is ongeveer 15 jaar tijd nodig om aan te kunnen tonen dat het

het bottom-up ontstaan van de communities intact blijft en dat tijdmunten

vertrouwen in Zeitvorsorge en KISS-Zeit ontstaan is.

een autonoom platform hebben. De Talente ruilkringen zouden goed

passen in deze omgeving en op termijn (internationaal) - maar wel

Het zou beter zijn om de groei van het lange termijn vertrouwen

te meten en te bevorderen en dat als criterium te nemen. Susanna Fass-

binnen Vorarlberg - Zeitvorsorge in Oostenrijk kunnen ondersteunen.

bind stelt ook dat het ontbreekt aan meetinstrumenten die de toegevoegd kwaliteit van leven en active aging zichtbaar maken. Aan deze aspecten

Commerciele samenwerking met bedrijfsleven en universiteiten

kan men namelijk aflezen dat het leefklimaat voor senioren verbetert. In

In Zwitserland zijn er nog geen domotica-fabrikanten actief die gebruik

tweede instantie is het uiteraard ook belangrijk of er financiĂŤle besparing

maken van tijdregistratie en tracking. Het gaat om fabrikanten die met

op gemeente uitgaven sociale verzekeringen zijn ontstaan.

e-health trackers deelnemers monitoren op basis van hun tijdsbesteding.

Met trackers kan men de algemene gezondheid volgen maar ook de

Landelijk platform voor Zeitgutschriften?

tijd die doorgebracht is met een tijdspaarder kwalitatief beoordelen

Het is de bedoeling om de verzamelde KISS Zeit interkantonaal over-

door bijvoorbeeld meting op het gebied van bloeddruk, beweging

draagbaar te maken. KISS heeft geĂŻnvesteerd in een Cyclos platform/

en calorische waarden. Hier liggen kansen voor samenwerking en

marktplaats gedaan om deze overdracht te ondersteunen. Daarmee

sponsorship, mits KISS-Zeit en Zeitvorsorge Sankt Gallen uitsluitend anoniem en geaggregeerd data doorverkopen voor onderzoek. Er zijn

16

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

twee doelen mogelijk: 1. Het academisch onderzoek naar welzijn van ouderen 2. Het automatisch doen van transacties van personen die zeer fragiel zijn geworden.

Beide routes staan op gespannen voet met de privacy wetgeving.

Maar deze commerciële verdienmogelijkheden maken het mogeljk niet uitsluitend van de politiek afhankelijk te zijn. De discussie over de financiering van begeleiding en het onderhoud van het platform moet daarmee gaan over de wenselijkheid van een afhankelijkheid van overheid en of bedrijfsleven, private public partnership met de gemeente en zorgverzekeraars.

Hybride diensten Sankt Gallen heeft een maximum van 750 uur aangebracht in het systeem.

Daarmee is er een heel smalle ‘regelvrije zone’ voor het experimenteren met in tijd gewaardeerde aanvullingen op dienstverlening door lokale ondernemingen. Zonder bemoeienis van landelijke belastingheffing en omzetregistratie. Binnen communities is het mogelijk de regionale ondernemingen een extra stap te laten zetten om senioren als klanten te behouden of opnieuw te winnen. Het gaat om vervoer van en naar evenementen voor senioren, dieetwensen in de horeca, ruimere en speciale openingstijden en voorzieningen voor senioren in kledingwinkels en andere middenstand. De reguliere goederen en diensten kunnen in euro betaald worden en daarbovenop staat een betaling in Zeitgutschrifte voor de extra inspanning.

17

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Conclusies & aanbeveling In Zwitserland lopen twee succesvolle experimenten voor tijdpensioen.

groter op de lange termijn. Deze snelle ontwikkelingen op dit gebied

Het succes bestaat in het vergroten van het welzijn van ouderen door

moeten ingebouwd worden in het systeem.

hen langer te begeleiden bij actief en zelfstandig leven. De ‘tijdgevers’ zijn bereid de vergrijzingsproblemen te helpen oplossen door inzet van

Financiële continuïteit is onzeker

hun informele hulp. De netwerken bestaan uit meerdere cirkels van rond

Het blijkt dat lokale bestuurslagen vooral financiële criteria gebruiken bij

de 100 gevers en nemers die elkaar kennen en elkaar regelmatig ont-

het toekennen van vervolgfinanciering van de operationele professionals

moeten. Men doet mee omdat men vrij is in de keuze van activiteiten

die essentieel zijn voor het groeien van de community. Met het oog

en gewaardeerd wordt met een concrete beloning (maar dat hoeft niet

hierop heeft KISS Zeit een studie van Buro BASS gestart om de financiële

financieel te zijn).

besparingen tot nu toe in kaart te brengen.

Een belangrijke randvoorwaarde is dat men vertrouwen kan

Omdat kantons verschillende zorginstituten inzetten en meet-

hebben in professionele begeleiding, de zorgvuldige koppeling van helper

methodes gebruiken is het lastig hier een algemene besparing te

en helpzoeker en het robuste registatiesysteem. Echter, de onderlinge

berekenen en een investeringsstrategie te schrijven. Het ontbreekt aan

dynamiek is per groep en per regio specifiek. Deze lokale drivers, triggers

een methode om bij tradionele zorginstellingen de impact van informele

en regels die in het kanton, gemeente of dorp spelen moeten groeien in

hulp te berekenen. Die technieken zouden ontwikkeld moeten worden.

de praktijk.

Private fondsen & academisch onderzoek Lange termijn

In Nederland, maar wellicht ook in Zwitserland zou dat kunnen door

Een pilot een periode van minstens 15 jaar is ook voorwaardelijk omdat

een privaatpublieke samenwerking met academisch onderzoek en

dan de fase begint waarop het tijdpensioenfonds ook gaan ‘uitkeren’. Het

validatietraject. KISS-Zeit ziet wel ruimte om eventueel meer met

is niet bekend welke onderlinge activiteiten en samenwerkingsverbanden

private financiering te gaan doen en denkt daarbij aan donaties van

er over 10 jaar populair zijn onder senioren. Als het fonds met de tijdgeest

multinationals en samenwerking met zorgverzekeraars. In Sankt Gallen

(domotica, woonvormen) mee kan veranderen zijn is de kans op succes

kan men zich indenken dat naast de samenwerking met zorguitvoerders

18

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

ook de start-up community een rol krijgt en nieuwe diensten voor senioren zou kunnen ontwikkelen op basis van waardering in tijdtegoed.

Dat leidt ertoe dat sociale ondernemingen gaan nadenken over en ontwikkelen van meer en meer langdurige deelname van senioren aan de maatschappij.

Tijdpensioen als invulling van een geldvrije vierde pijler.

Een tijdpensioen vult een financieel pensioen aan met een persoonlijke reserve waaruit geput kan worden voor ‘wederzijds welbestede tijd’ en niet voor ‘zorginkoop tegen uurtarief’. Dit biedt een antwoord op de oplopende kosten voor arbeid en meer specifiek op de oplopende kosten die ontstaan door het ontbreken van (onbetaalde) informele zorg. Tijdpensioen beperkt de negatieve effecten van de vergrijzing en vereenzaming die leiden tot groeiende vraag naar professionele fysiotherapie en psychologische hulp.

Essentieel voor de bloei van een tijdpensioen is dat deelnemers

vertrouwen hebben in het opbouwen van een helpcultuur die aansluit bij hun doelen, zodat de circulatie van tijdmunten groeit. Het tijdpensioen gaat daarom primair over opbouwen van een community met een helpmentaliteit en niet over zakelijke doelen met financieel meetbare resultaten.

Daarmee is het een innovatieve visie op pensioenen en vormt

het een vierde pijler in het pensioenstelsel. Binnen Nederlandse context zijn de oplossingen die in Zwitserland uitgeprobeerd worden zeker interessant.

© Ada van Dijk Rotterdam. maart 2016. adavandijk@hetnet.nl

19

Tijdpensioen ... Ook in Nederland?

Dankwoord Dette Glashouwer en ik willen de volgende mensen bedanken. Rolf Schilling en familie willen we bedanken voor de opvang in Bildstein. De Talente deelnemers voor hun verhalen en het beantwoorden van onze vragen op de ruilavonden en de field trip. Priska Muggli en mevrouw Susanna Fassbind wil ik danken voor hun tijd en het meedenken met de Nederlandse context. Gernot Müller voor het organiseren van afspraken. Door de bijdragen is het in zeer kort tijdsbestek mogelijk een beoordeling van een Nederlands tijdpensioen te schrijven.

Literatuur Fassbind, S., Winkler, R., (2016) Verein KISS Schweiz.

Stärkung der sozialen Sicherung im dritten und vierten Lebensalter.

SCHWERPUNKT ⁄ Ansätze zur Entlastung der sozialen Sicherung Ruzzene, M. (2015) ‘Beyond growth: problematic relationships between the Financial crisis, care and public economies, and alternative currencies’ International Journal of Community Currency Research 19 (D) 81-°© 93 www.ijccr.net ISSN 1325-° © 9547 Baaske Wolfgang E. , Lancaster B. (2014) Sozialwirtschaftlicher Nutzen der ZeitBank 55+.

Studienzentrum für internationale Analysen (STUDIA).

Oesch T., Künzi, K., (2008) Zeitgutschriften für die Begleitung, Betreuung und/oder Pflege älterer Menschen.

BÜRO FÜR ARBEITS- UND SOZIALPOLITISCHE STUDIEN BASS AG.