Nowa Europa, czyli czym tak w?as?ciwie jest Europa S?rodkowo – Wschodnia?

Rozdział 1.Nowa Europa, nowy wiek, nowe media

Nowe jest zazwyczaj kojarzone z czymś postępowym, lepszym, dającym większe moŜliwości. Nowość jest często niepoznana, niesprawdzona, póki nie zostanie zastąpiona innym, bardziej konkretnym, wyraŜeniem. I tak nowym wiekiem, w kontekście tytułu tego rozdziału, moŜna nazwać pierwsze dziewięć lat dwudziestego pierwszego stulecia, a z kolei Nową Europę moŜna rozumieć jako określenie państw rejonu pomiędzy Niemcami a Rosją, które po I Wojnie Światowej stały się niepodległe. Ze względu na to, Ŝe „zmiany po roku 1989 powinny być postrzegane w tych samych kategoriach, co zmiany następujące po 1945 i 1919 roku” 4 , do Nowej Europy moŜna by zatem zaliczyć wszystkie kraje leŜące w środkowo– wschodniej części kontynentu, które w tychŜe latach odzyskały swoją państwowość. Z kolei pojęcie nowych mediów (a tym bardziej sztuki nowych mediów) jest chyba jeszcze bardziej nieostre, będąc tak właściwie „pojemnikiem znaczeniowym, którego zawartość zmienia się wraz z upływem czasu” 5 .

Mimo, Ŝe na pozór powyŜsze określenia mogą zdawać się niejasne, zupełnie niezaleŜne i nie mające ze sobą nic wspólnego, w tym rozdziale, postaram się je moŜliwie określić i uściślić, wykazując jednocześnie ich wielopłaszczyznowy i interdyscyplinarny charakter. Bez takiego zabiegu analiza współczesnej sytuacji sztuki wykorzystującej nowe technologie, a więc równieŜ sztuki nowych mediów, na obszarze Europy Środkowo – Wschodniej, wydaje się niepełna i powierzchowna.

1.1. Nowa Europa, czyli czym tak właściwie jest Europa Środkowo –

Wschodnia? 6

Pojęciom wchód, zachód, północ, południe, jako określeniom miejsca pochodzenia,kierunku dokąd się zmierza, moŜna nadać stereotypowe znaczenia wartościujące.Oprócz dosłownej interpretacji tych słów, jako geograficznych stron świata, stały się

4

Rupnik Jacques, Europe's New Frontiers: Remapping Europe, Dedalus 1994, no 3 (summer), s. 94.

5

Talarek Marcin, Czym są właściwie „nowe media?, http://twentynineninetynine.wordpress.com/2006/01/30/czym-wlasciwie-sa-nowe-media/, maj 2009.

6

W niniejszej pracy uwzględniam tylko problematykę Wschodu i Zachodu Europy zdając sobie jednakŜe sprawę z istnienia „innych osi czy układów geograficznych– na przykład związków między Północą a Południem, między marginesami i centrum lub między róŜnymi jądrami a peryferiami” (Davies Norman, Europa między Wschodem a Zachodem, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2007, s.58).

8

one odpowiednio symbolem dobrobytu, rozwoju gospodarczego, ustroju politycznego,poziomu wyedukowania, wyznawanej religii, standardu Ŝycia, przynaleŜności do danychgrup społecznych itd. Kraj pochodzenia skłania niejednokrotnie do stereotypowegoi ogólnikowego postrzegania jego obywateli. Bo gdzie się kończy północ a zaczynapołudnie, czy moŜna wyznaczyć, nie tylko geograficzną, granicę między wschodem azachodem? Mimo iŜ pytania te brzmią nieco retorycznie, Ŝeby nie powiedzieć absurdalnie,historia pokazuje, Ŝe tego typu rozgraniczeń niejednokrotnie dokonywano zarównow sposób symboliczny, ideologiczny jak i fizyczny.

„We wszystkich podziałach historii, bardziej moŜe geograficznych niŜ chronologicznych,jest zawsze coś arbitralnego.” 7 W przypadku Europy jest to zwykle rozdziałna dwie części: Wschodnią i Zachodnią. Jednak określenie granicy między nimi jestproblemem niezwykle złoŜonym. Dualizm dziejów Europy i wynikające z tego faktudysproporcje są o wiele bardziej rzeczywiste i głębokie, aniŜeli wynikać by to mogło zróŜnic w połoŜeniu geograficznym. W rezultacie mapy fizyczne Starego Kontynentu zostałyzastąpione, jak to określił Norman Davies, „mapami umysłowymi”. „Na mapachumysłowych, które ludzie noszą w swoich głowach, pojęcia Europy Zachodniej i EuropyWschodniej nie są bowiem po prostu zdeterminowane stronami świata. Są one punktamiodniesienia w zmiennym i obfitującym w paradoksy krajobrazie intelektualnym, gdziewszystkie kierunki są względne.” 8 Trudno, więc Ŝeby „Europa – ciągnąca się od Gibraltarupo Ural”, która „nawet geograficznie nie stanowi monolitu” 9 tworzyła jedną, spójnącałość.

Koncepcja przepaści oddzielającej cywilizowany Zachód od barbarzyńskiegoWschodu Europy, według Normana Daviesa 10 , ma swoje początki juŜ w czasach greckichi rzymskich. Następnie owa idea była starannie pielęgnowana przez uczonych Renesansu,potem kultywowana przez Europejczyków pobierających wykształcenie klasycznemiędzy XVI a wczesnym XX wiekiem, w międzyczasie będąc dodatkowo potęgowanąw poszczególnych okresach historycznych tj.: Oświecenie czy okres rozwojuuprzemysłowienia i imperializmu. KaŜdy powód europejskiego dualizmu zdaje się zawieraćw sobie kolejne przyczyny takiego stanu rzeczy. I tak po tym, jak cesarstworzymskie przyjęło religię chrześcijańską, odłączając się przez to od pogańskiej części

7

Halecki Oskar, Historia Europy- jej granice i podziały, Instytut Europy Środkowo – Wschodniej, Lublin 2000, s. 121.

8

Davies Norman, Europa między Wschodem a Zachodem, op. cit., s 56.

9

Szlachetko Jakub H., Disputatio- Tom VI: Europa Środkowo – Wschodnia, Stowarzyszenie Pro Societas, Gdańsk 2008, s. 4.

10

Davies Norman, Europa między Wschodem a Zachodem, op.cit., s. 52.9

Europy, proces kolejnych podziałów był kontynuowany przez rozłam kościołów obrządkuprawosławnego i katolickiego w roku 1054 oraz późniejsze schizmy (zachodniaw latach 1378-1417 i anglikańska w połowie XVI wieku ).

Rysunek 1. Podział na Europę Wschodnią i Zachodnią zgodnie z linią długości geograficznej, łączącej Przylądek Północny z Przylądkiem Matapan w Grecji. Źródło: Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, ZNAK, Kraków 2004, s.43.

Raczej negatywnego wydźwięku określenia „wschód” moŜna się równieŜ doszukiwać w, odbiegającym od zachodniego, poziomie rozwoju gospodarczego Europy Wschodniej. Rewolucja przemysłowa rozpoczęta na przełomie XVIII i XIX wieku spowodowała, Ŝe „zachód poszedł w kierunku protoindustralizacji, natomiast w Europie Środkowo- Wschodniej zaczęło panować tzw. „wtórne poddaństwo”.” 11 Ten proces zmian społecznych, ekonomicznych i politycznych, przekraczając zachodnioeuropejskie granice, rozprzestrzeniał się na pozostałe terytoria w ciągu kolejnych dwóch stuleci, jednak w spo-

11

Chynczewska – Hennel Teresa, Ewolucja pojęcia Europa Środkowo- Wschodnia, Ukraina w Europie Środkowej i Wschodniej nr 4, 2004, s. 15. Cytat ten rodzi kolejne pytanie o definicję Europy Środkowo- Wschodniej, ale o tym w dalszej części tego rozdziału.

10

sób wybiórczy i dość powolny, przynajmniej „według dzisiejszych standardów technologicznejdyfuzji.” 12

Rysunek 2. Podział wzdłuŜ linii oddzielającej kraje Kościołów katolickich i prawosławnych, z tzw. podlinią grekokatolików.Źródło: Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, ZNAK, Kraków 2004,s. 43.

Rozwój nowych technologii charakterystyczny dla XX i XXI wieku objął swoim zasięgiemznacznie większą liczbę społeczeństw, rozprzestrzeniając się na zdecydowanierozleglejszym obszarze geograficznym. Mimo to, głównie czasowe, zróŜnicowanie dostępuposzczególnych krajów do owych technologii jest cały czas powodem nierównościi podziałów. MoŜe właśnie dlatego Europa Wschodnia, jest zasadniczo dodatkiemdo całej reszty kontynentu. Rewolucja, której jesteśmy świadkami działa na zasadzie„natychmiastowego wykorzystania do własnego rozwoju technologii, które rewolucja tageneruje” 13 , a więc pozostając tym samym domeną Zachodu. Tymczasem „zetknięciecywilizacji reprezentujących róŜne poziomy techniczne często kończyło się << i moŜliwe,Ŝe kończyć się będzie>> destrukcją tych najmniej rozwiniętych”. 14

12

Castells Manuel, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 47.

13

Ibid., s. 47.

14

Ibid., s. 46.11

Rysunek 3.Podział na podstawie zasięgu uprzemysłowienia w XIX – wiecznej Europie.

Źródło: Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, ZNAK, Kraków 2004, s.43

Dwoistość losów Europy, a tak właściwie wspólna historia tylko zawsze oglądanaz dwóch róŜnych punktów widzenia, była kontynuowana równieŜ w czasie zimnejwojny. Podczas czterech długich, powojennych dekad wykształcił się osobny „świat zachodni”a „na mapach umysłów pojawiła się ciemna linia Ŝelaznej kurtyny.” 15 Później,w latach dziewięćdziesiątych okazało się, Ŝe „Ŝelazną kurtynę łatwiej było rozmontowaćwzdłuŜ fizycznych granic niŜ w ludzkich umysłach.” 16 Wskutek doświadczeń sprzed1989 roku zaczęto postrzegać Wschód jako swojego rodzaju czarną dziurę, o którejwiększość zachodnioeuropejskich obywateli miało powierzchowne pojęcie lub w ignoranckisposób nie wykazywało jakiejkolwiek inicjatywy w zdobywaniu bardziej prawdziwejwiedzy na temat tego rejonu, spoglądając „na Wschód z podejrzliwością, lekcewaŜeniemi pełnym zaskoczenia zdumieniem.” 17

15

Z przemówienia Winston'a Churchill'a, wygłoszonego 5 marca 1946 roku w amerykańskim mieście Fulton w stanie Missouri; http://www.ntanet.net/sinewsofpeace.htm, maj 2009.

16

Davies Norman, Europa między Wschodem a Zachodem, op.cit., s. 8.

17

Ibid., s. 8.

12

Rysunek 4.Podział na Europę Wschodnią i Zachodnią wzdłuŜ Ŝelaznej kurtyny.Źródło: Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, ZNAK, Kraków 2004, s.43.

Brak poczucia wspólnoty narodów europejskich był i jest cały czas sukcesywniebudowany. I tak błędne koncepcje rasowe, które mimo iŜ obalone, poprzez zbrodnie faszystowskieczy nowoczesną genetykę powstałą po odkryciu DNA, cały czas funkcjonują.Z kolei wydarzenia II Wojny Światowej potwierdziły, przekonanie panującewśród mieszkańców Zachodu, Ŝe mniejsze kraje Wschodu są gorsze i zbyt słabe, bymóc poradzić sobie bez władzy nadrzędnej nad nimi. Skojarzenia ze wschodem, jako„laboratorium, w którym wypróbowuje się róŜne systemy” 18 nie wywołuje bowiem zbytpozytywnych reakcji. W rezultacie grupa nieduŜych państw pomiędzy Niemcami a Rosjąjest zazwyczaj uwaŜana za niezdolną do samodzielnego istnienia lub zagwarantowaniademokracji i stabilizacji bez opieki czy dominacji silniejszych sąsiadów, bo w końcu„zjawisko bezpaństwowości narodów jest w jakimś sensie charakterystyczne dla EuropyŚrodkowo – Wschodniej.” 19 Ten stan rzeczy jest dodatkowo wspierany przez wielu

18

Wandycz Piotr S., Cena wolności. Historia Europy Środkowo- Wschodniej od Średniowiecza do Współczesności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 24.

19

Ibid., s. 9.13

mieszkańców tej części Europy, którzy szukając wzorców na Zachodzie, traktują gojako bezwzględny punkt odniesienia, przy jednoczesnej niechęci „do Rosji i wszystkiegoco rosyjskie, co utoŜsamiane jest z barbarzyńskim, azjatyckim wschodem.” 20 JuŜ „odniemal dwustu lat historia Europy bywa utoŜsamiana z dziedzictwem zachodniej cywilizacji.W efekcie powstało przekonanie, Ŝe wszystko co zachodnie, jest cywilizowane, awszystko co cywilizowane, pochodzi z Zachodu.” 21

RozwaŜając relacje pomiędzy Europą Wschodnią a Zachodnią, często rozpatrujesię równieŜ jej trzeci fragment, który jest umiejscawiany pomiędzy tymi dwoma terytoriamilub w połączeniu z jej wschodnią częścią. W naturalny sposób tą „dodatkową”Europę nazywa się Środkową. Jest to określenie niezwykle relatywne, gdyŜ w tradycyjnieuŜywanej terminologii, nie ma zgody co do jego konkretnego znaczenia. Bo tak jakwyznaczenie geograficznego środka Europy jest teoretycznie moŜliwe, to ze względu namnogość metod i kryteriów istnieje wiele takich punktów, znajdujących się na terenieaŜ kilkunastu róŜnych krajów. JeŜeli oznaczenie połoŜenia jednego, przecieŜ ściśleokreślonego metodami obliczeniowymi, miejsca jest tak problematycznym, trudnooczekiwać, Ŝeby zdefiniowanie nie punktu, ale większej powierzchni, przy uwzględnieniunie tylko uwarunkowań geograficznych, było moŜliwym. Tak jest w przypadku EuropyŚrodkowej, czy teŜ szerzej, Europy Środkowo – Wschodniej.

Ciągle ewaluujące i stale dość młode, pojęcie Europy Środkowej zostało wprowadzone,do debaty o znaczeniu naukowym, historycznym i politycznym przez ThomasaGarriguea Masaryka, który uŜył tego sformułowania podczas wykładu na UniwersytecieLondyńskim w 1915 roku, w kontekście obszaru etnicznego zamieszkałego przezmałe narody (od Salonik i Tiestru na południu, aŜ po Gdańsk i Petersburg na północy).Następnie polski historyk Oskar Halecki w roku 1950, wraz z ukazaniem się ksiąŜkijego autorstwa pt. „Historia Europy- jej granice i podziały” 22 , osadził ową dyskusję prowadzoną,w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, wokół pojęć takichjak Europa Wschodnia, Słowiańska, Środkowa czy Środkowo– Wschodnia, sytuując tąostatnią pomiędzy Niemcami a Rosją. Halecki przedstawił wizję przestrzeni EuropyŚrodkowej rozbitej na część Zachodnią 23 (kraje niemieckie) i Wschodnią (kraje między

20

Dziamski Grzegorz, Hybrydyczna toŜsamość Europy Środkowej, w: Kalaga Wojciech, Dylematy Wielokulturowości, Wydawnictwo Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2007, s. 170.

21

Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, s. 45.

22

Halecki Oskar, op. cit.

23

Według Janusza Tazbira przymiotnik „środkowa” uŜywa się raczej w celu zniwelowania niepozytywnych skojarzeń związanych z pojęciem wschodu: „Bo któŜ kiedykolwiek nazwał Niemcy, Francję czy Włochy państwami środkowo – zachodniej Europy?”, Tazbir Janusz, Dzieje podzielone. Historia Europy. Czy moŜliwy jest wspólny podręcznik?, Niezbędnik inteligenta. Bezpłatny dodatek Tygodnika Polityka, nr

14

Związkiem Radzieckim z jednej strony a Skandynawią, Niemcami i Włochami z drugiej) 24 . Twierdził on równieŜ, wbrew obiegowym opiniom, Ŝe przesadnie uproszczona i przez to fałszywa koncepcja podziału oraz nadmierne akcentowanie róŜnicy między Wschodem a Zachodem, nie była tendencją tak powszechną w innych okresach historycznych. 25 Według Haleckiego Europa Wschodnia, począwszy od Średniowiecza, w swym wielonarodowościowym charakterze, strukturze politycznej, w swojej tradycji kulturowej i religijnej była podobna do Europy Zachodniej. Wkrótce jednak wschodnia część kontynentu zaczęła być podbijana i pochłaniana przez wielkie imperia militarne. Ze względu na swoje połoŜenie geograficzne ta część Europy była znacznie bardziej naraŜona na niebezpieczeństwa zewnętrzne niŜ reszta kontynentu. W wyniku m. in. najazdów tatarskich w XIII wieku lub tureckich pod koniec Średniowiecza, czy wreszcie władzy totalitarnej, poszczególne części Europy Wschodniej zmieniały swój wizerunek. W następstwie tego, kultura tego regionu nie jest rezultatem wpływu jakiegoś jednego narodu czy rasy, a raczej efektem „długotrwałego procesu rozwojowego, w którym mieszały się i krzyŜowały wzajemne wpływy znad Morza Śródziemnego i Bałtyku z wpływami z Zachodu i Wschodu” 26 , z kolei granica, dzieląca Europę Wschodnią od Zachodniej, nie przebiega wzdłuŜ linii stałych, ale cały czas podlega wielu zmianom. „Europa Środkowo – Wschodnia skłania się raz ku jednej, raz ku drugiej z sąsiadek, zdradza jedną, wybiera drugą – nigdy jednak nie czyni tego tak całkiem dobrowolnie. Ten brak równowagi daje się we znaki Europie Środka, niszczy jej strukturę, sprawia, Ŝe cierpi i przez większość czasu nie moŜe być sobą.” 27 Z tego względu określenie tego właśnie rejonu Europy, pomiędzy częściami Wschodnią i Zachodnią, Europą Środkowo– Wschodnią wydaje się uzasadnione, powstałe z „potrzeby nazwania obszaru, który w pełni nie naleŜy ani do Zachodu, lecz stanowi jakby strefę środkową lub teŜ kraje między Wschodem a Zachodem”. 28 Europa Środkowo - Wschodnia nie jest teŜ dawną Europą Środkową, będącą tylko częścią składową tej pierwszej jednocześnie o tradycji, która

27 (2459), 3 lipca 2004, s. 36.

24

Właśnie w takim znaczeniu będę uŜywać w tej pracy pojęcia obszaru Europy Środkowo- Wschodniej, uwzględniając przy tym wszystkie państwa postkomunistyczne znajdujące się pomiędzy krajami szeroko pojmowanej Europy Zachodniej a terytorium Rosji. Zastosowanie określenia Europa Środkowa, w kontekście niektórych tych krajów, mogłoby nasuwać kolejne pytania o granicę między Europą Środkową a Wschodnią.

25

Jest to teoria przeciwna do wcześniej przytoczonego poglądu Normana Davisa; Davis Norman, op.cit. 52.

26

Halecki Oskar, op.cit, s. 13.

27

Szucs Jeno, Trzy Europy, Instytut Europy Środkowo – Wschodniej, Lublin 1995, s. 10-11.

28

Wandycz Piotr S., op.cit., s. 11.15

„odegrała istotną rolę w kształtowaniu się toŜsamości Europy Środkowo-

Wschodniej.” 29

Pojęcie Europy Środkowo - Wschodniej moŜna równieŜ interpretować jako próbę „wyrwania”, ze świadomości szczególnie zachodnich społeczeństw, państw nie utoŜsamiających się z typowym Wschodem, gdyŜ istota tego regionu tkwi w jego historycznej, kulturowej specyfice, innej zarówno od wschodniej jak i zachodniej mentalności. Oczywiście moŜna by się zastanawiać nad zasadnością takowych podziałów. Bo po co są one potrzebne? Moim zdaniem chodzi w tym „nazywaniu” bardziej o niwelację negatywnych skojarzeń wiąŜących się stereotypowo ze wszystkim pochodzącym ze wschodu. Dodatkowo duŜym utrudnieniem dla określenia obszaru Europy Środkowo- Wschodniej jest niezwykle zauwaŜalna w tej części kontynentu zmienność granic i losów. To sprawia, Ŝe nie moŜna chyba inaczej ustosunkować się do tego problemu niŜ przez sprecyzowanie subiektywnego stanowiska. Dlatego teŜ w tej pracy uŜywając pojęcia Europa Środkowo – Wschodnia mam na myśli „terytorium pozostające od drugiej połowy lat czterdziestych do 1989 roku, na mocy [...] układu jałtańskiego, w orbicie mniej czy bardziej rygorystycznej dominacji ZSRR” 30 , w której ramy została równieŜ wpisana „wschodnia część południowej Europy, a więc kraje bałkańskie, jak Bułgaria oraz Jugosławia, pomimo zerwania przez przywódcę tej ostatniej „przyjacielskich” stosunków ze Związkiem Radzieckim w 1948 roku, a takŜe Rumunia, której z kolei dyktator od lat siedemdziesiątych prowadził bardziej niezaleŜną od Wielkiego Brata politykę, co bynajmniej nie oznaczało, Ŝe była to polityka bardziej liberalna.” 31 Są to państwa wchodzące w skład tzw. byłego bloku socjalistycznego, a więc połoŜone pomiędzy krajami szeroko pojmowanej Europy Zachodniej a terytorium Rosji, do których zaliczam: Albanię, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czechy, Czarnogórę, Estonię, Węgry, Kosowo, Litwę, Łotwę, Macedonię, Mołdawię, Polskę, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię i Ukrainę. Jest to obszar niezwykle zróŜnicowany pod względem geograficznym, historycznym, niejednolity w ujęciu kulturowym, o odmiennym stopniu rozwoju gospodarczego, ekonomicznego i technologicznego.

29

Piotrowski Piotr, Awangarda w cieniu Jałty, REBIS, Poznań 2005, s. 10-11.

30

Ibid., s. 10-11.

31

Ibid., s. 10-11.

16