JAN MATEJKO
AGRA-ART dom aukcyjny Publikacja towarzyszy katalogowi aukcji Warszawa, 17 marca 2013 HOTEL BRISTOL
AGRA-ART SA Warszawa, ul. Wilcza 55 tel. 22 625 08 08 - sztuka tradycyjna, 22 745 10 25 - sztuka wspó³czesna www.agraart.pl agra@agraart.pl Galeria czynna w godz. 1100 - 1800, soboty - 1100 - 1500
Publikacja towarzyszy katalogowi aukcji, na której obok obrazu Jana Matejki zostanie zaoferowanych ponad sto obrazów, m.in.: Ajdukiewicza, DuninBorkowskiego, Brandta, Che³moñskiego, Cybisa, Czachórskiego, Dudy Gracza, Fa³ata, Gierowskiego, Hasiora, Karpiñskiego, Kêdzierskiego, Kossaka, Kotsisa, Makowskiego, Malczewskiego, Menkesa, Nowosielskiego, Okunia, Oleszkiewicza, Rapackiego, Ruszczyca, Stanis³awskiego, Starowieyskiego, Sta¿ewskiego, Styki, Tarasina, Witkacego, Wróblewskiego, Wyczó³kowskiego, Wywiórskiego i innych
Anna Tyczyñska - historyk sztuki, absolwentka Uniwersytetu Jagielloñskiego, pracownik Muzeum Narodowego w Warszawie w latach 1971-2005, znawca malarstwa polskiego XIX/XX w., starszy kustosz zbiorów malarstwa polskiego, wspó³autorka wielu wystaw i katalogów organizowanych w MNW. Na ok³adce: Jan Matejko pod³ug fotografii Rzewuskiego w Krakowie drzeworyt w Tygodniku Ilustrowanym , 1865
Anna Tyczy単ska
JAN MATEJKO Nocne Przygody Jana Olbrachta z Kallimachem
AGRA-ART dom aukcyjny Aukcja 17 marca 2013 - Hotel Bristol - Warszawa - godz. 1900
WYSTAWA 4 - 16 marca 2013 - Galeria Agra-Art - godz. 1100 - 1800 Warszawa, ul. Wilcza 55
Autoportret, 1887, olej
Jan Matejko - najwybitniejszy polski malarz historyczny; studia malarskie rozpocz¹³ pod kierunkiem W. £uszczkiewicza i W. K. Stattlera w krakowskiej Szkole Sztuk Piêknych (lata 1852-1858). Nastêpnie uczy³ siê w Akademii monachijskiej u H. Anschütza (1859) i przez dwa miesi¹ce w Akademii wiedeñskiej u C. Rubena (1860). Po studiach mieszka³ i pracowa³ w Krakowie. W 1873 obj¹³ stanowisko dyrektora tamtejszej Szko³y Sztuk Piêknych, pe³ni¹c tê funkcjê a¿ do mierci. Du¿o podró¿owa³ - wielokrotnie wyje¿d¿a³ do Pary¿a (w latach 1865-1880), Wiednia (1866-1888), w 1872 by³ w Konstantynopolu, a rok pó niej w Pradze i Budapeszcie, odwiedza³ równie¿ W³ochy (1878-1879 i 1883). By³ cz³onkiem licznych akademii i towarzystw artystycznych m.in. Académie des Beaux-Arts (1873) i Instytutu Francuskiego (1874) w Pary¿u, berliñskiej Akademii Sztuki (1874), Akademii Rafaelowskiej w Urbino (1878) i Künstlersgenossenschaft
w Wiedniu (1888). W 1864 zosta³ cz³onkiem Towarzystwa Naukowego w Krakowie, w 1887 otrzyma³ doktorat filozofii honoris causa Uniwersytetu Jagielloñskiego. By³ twórc¹ wielkich i znanych p³ócien, m.in. Kazania Skargi, Rejtana, Unii Lubelskiej, Batorego pod Pskowem, Bitwy pod Grunwaldem, Ho³du Pruskiego czy Ko ciuszki pod Rac³awicami. Malowa³ tak¿e portrety i - rzadziej - sceny religijne czy rodzajowe. Wa¿n¹ rolê w jego twórczo ci odgrywa³ rysunek - artysta opracowa³, m.in. album Ubiory w Polsce od 1200 do 1795 oraz rysunkowy cykl Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich. W latach 1889-1891, wraz z zespo³em uczniów, pracowa³ nad polichromi¹ ko cio³a Mariackiego w Krakowie. W rodzinnym domu malarza, przy ulicy Floriañskiej w Krakowie od 1898 mie ci siê po wiêcone mu muzeum - Dom Matejki (Oddzia³ MNK).
JAN MATEJKO NOCNE
PRZYGODY
JANA OLBRACHTA Z KALLIMACHEM, 1881
Nocne przygody..., fragment
Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem Nieszczê liwe zaloty Jana Olbrachta Matejko w Krzes³awicach w sierpniu malowa³: Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem (52 x 42 cm); wystawiony w Krakowie i w Warszawie; naby³ Krywult w Krakowie i potem odsprzeda³ komu innemu
Powy¿sze informacje, maj¹ce formê zwiêz³ej noty katalogowej, zawdziêczamy Marianowi Gorzkowskiemu. Oddany Matejce sekretarz krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych, od roku 1876 by³ jego codziennym towarzyszem, wiadkiem tak powszednich, jak i od wiêtnych wydarzeñ, powiernikiem i niezast¹pionym, swego rodzaju, opiekunem artysty, dbaj¹cym nawet o drobne jego sprawy. Gorzkowski uwa¿nie ledzi³ tak¿e to, co dzia³o siê w pracowni Matejki, a w swoim prowadzonym przez 17 lat dzienniku odnotowywa³ okoliczno ci namalowania ka¿dego niemal obrazu. Jak sam pisa³, g³ównym celem tego pamiêtnika by³o pierwotnie przede wszystkim dok³adne spisywanie tych wszystkich artystycznych utworów, które Matejko w ci¹gu swego ¿ycia wykona³; zapisywa³em pilnie nazwy obrazów, ich rozmiary, osoby w nich przedstawione, czas powstania, miejsce, gdzie by³y wystawione, kto je fotografowa³ i kto naby³ . wiadomy jednak znaczenia i wielko ci Matejki, odnotowywa³ te¿ ka¿dy szczegó³ z jego ¿ycia , przekonany, ¿e wszystko mo¿e mieæ zw³aszcza w pó niejszych latach pewne znaczenie. Rozwijaj¹c notê Gorzkowskiego, dodajmy kilka uwag: Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem malowa³ Matejko w sierpniu 1881 roku, podczas letniego pobytu w swoim dworku w podkrakowskich Krzes³awicach.
Te swoiste wakacje artysty, wytchnienie od pracy nad wielkim p³ótnem Ho³du pruskiego, wp³ynê³y byæ mo¿e na l¿ejsz¹ tematykê namalowanych wówczas obrazów - Nocnych przygód... i pogodnej Rzeczypospolitej Babiñskiej. W tym samym 1881 roku obraz zosta³ pokazany na wystawie Towarzystwa Przyjació³ Sztuk Piêknych w salach krakowskich Sukiennic. Opatrzono go tu tytu³em odmiennym: Nieszczê liwe zaloty Olbrachta i odt¹d tytu³ ten powtarza³ siê najczê ciej obok pierwotnego. Na owej wystawie obraz naby³ Aleksander Krywult, który rok wcze niej otworzy³ w Warszawie ciesz¹cy siê ju¿ du¿¹ renom¹ Salon wystawowy. Krywult przewióz³ obraz do Warszawy, jeszcze przed koñcem tego¿ roku wystawi³ go w swoim Salonie i niebawem sprzeda³ niewiadomemu nabywcy. Obraz trafi³ zatem do zbiorów prywatnych i przez blisko 100 lat pozostawa³ niedostêpny dla badaczy i mi³o ników sztuki Jana Matejki. Wiadomo æ o nim nadesz³a dopiero w 80. latach XX w., kiedy Nocne przygody... pojawi³y siê w antykwariacie Czes³awa Bednarczyka w Wiedniu. Przez wszystkie te lata by³ jednak niejednokrotnie wymieniany, a nawet reprodukowany w ró¿nych opracowaniach dotycz¹cych twórczo ci Matejki; wszystkie wzmianki oparte by³y na informacjach z Dziennika Gorzkowskiego.
PRZYGODA Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem to scena o charakterze historyczno-rodzajowym. Rzecz dzieje siê noc¹ na malowniczym dziedziñcu bogatej mieszczañskiej kamienicy. Jan Olbracht podczas mi³osnej schadzki z krakowsk¹ mieszczk¹, zostaje zraniony przez rywala. S³aniaj¹cego siê króla podtrzymuje Kallimach, w g³êbi widaæ uzbrojonego napastnika i dwóch powstrzymuj¹cych go mê¿czyzn. wiat³o - wydobywaj¹c z mroku arkadowy kru¿ganek, gotycki wykusz, rze bê zdobi¹c¹ fontannê, ozdobn¹ balustradê i portale - skupia siê na postaciach króla, Kallimacha i kobiety w bieli nie, grupa mê¿czyzn na drugim planie pozostaje w g³êbokim cieniu. S¹ w tym obrazie drobne, dope³niaj¹ce akcjê akcenty - rozsypane ksi¹¿ki Kallimacha czy le¿¹cy na ziemi krótki mieczyk, z jakim Olbracht czêsto u boku przypasanym wystêpowa³ . cianê domu ozdabia bluszcz pn¹cy siê po cianie, a uroczy ma³y kotek przysiad³ na daszku wykusza. Temat obrazu zaczerpn¹³ Matejko z podawanej przez kronikarzy popularnej anegdoty, wedle której król Jan Olbracht, po nieudanej wyprawie wojennej w 1497 przyjechawszy do Krakowa z Wo³och po owej pora¿ce sromotnej jakoby co dobrego sprawi³, kolacje, biesiady, tañce stroj¹c, by³ wesó³; powiadaj¹, i¿ raz w nocy tylko samotrzeæ po mie cie ceklowa³, a gdy siê pijany na pijaniców natrafi³, powadzi³ siê z nimi, tam¿e go raniono, z której rany d³ugo chorowa³, prawie go by³ Bóg tym szwankiem sromotnym skara³, gdy godno ci i urzêdu swojego zabaczy³ . Zdarzenie to po³¹czy³ Matejko z przekazami o bujnym temperamencie Jana Olbrachta, który na mi³o æ cielesn¹ by³ poniek¹d natarczywszy [...] namiêtno ciom i chuciom jako cz³owiek wojskowy folgowa³. Historia zachowa-
³a nawet nazwisko jednej z jego kochanek, krakowskiej mieszczki, niejakiej W¹sówny. W obrazie Matejki Janowi Olbrachtowi towarzyszy - o czy nie wiedzieliby my bez zapisków Gorzkowskiego - jego nauczyciel, a pó niej wp³ywowy doradca polityczny, Kallimach, czyli Filippo Buonaccorsi, w³oski humanista, pisarz i poeta, autor m.in. elegii mi³osnych. Kallimach nie odznacza³ siê zbytni¹ surowo ci¹ obyczajów. Jego obecno æ przy ¿¹dnym przygód królu by³a dla artysty naturalna i zgodna z - powtarzaj¹c¹ siê w dawnych kronikach - opini¹ o z³ym wp³ywie Kallimacha na Olbrachta. Historyczny przekaz potraktowany tu zosta³ do æ swobodnie; Matejko przeniós³ ca³e zdarzenia w czasy na parê lat przed wypraw¹ wo³osk¹; tylko wtedy bowiem, zmar³y w 1496, Kallimach móg³ jeszcze towarzyszyæ Olbrachtowi. By³o to zgodne ze zwyczajem i za³o¿eniami artysty, który swoje obrazy budowa³ bardziej wed³ug ducha czasów, ludzkich zachowañ i namiêtno ci, ni¿ wedle rygorów cis³o ci historycznej. St¹d w jego dzie³ach spotykaj¹ siê czêsto postaci, które nie zawsze bra³y udzia³ w rzeczywistym wydarzeniu, mia³y jednak z nim zwi¹zek, ¿y³y i dzia³a³y w tych samych czasach, reprezentuj¹c postawy wa¿ne dla wymowy obrazów artysty.
Nocne przygody..., fragment
MALARZ Ciekawe wydaje siê tak¿e, zwi¹zane z tym obrazem zagadnienie artystycznego warsztatu Matejki. Warsztatu, który - jak to uj¹³ Mieczys³aw Porêbski - mia³ wszelkie cechy wysoko wyspecjalizowanego warsztatu naukowego. Wypisy, studia, rysunki, rekwizyty artysta gromadzi³ konsekwentnie i systematycznie przez ca³e ¿ycie, czego nie mia³ pod rêk¹, to przechowywa³a jego pamiêæ . Ten casus spotykamy te¿ w Nocnych przygodach Jana Olbrachta z Kallimachem. I nie chodzi tu tylko o odtworzenie - opartych na
J. Matejko, Dziedziniec arkadowy w Monachium, o³ówek
gruntownych studiach kostiumologicznych - ubiorów postaci, lecz tak¿e o architekturê w tle obrazu. Przy jej malowaniu Matejko wykorzysta³ w³asny, wcze niejszy rysunek powsta³y zapewne w czasie zagranicznych studiów i przedstawiaj¹cy arkadowy dziedziniec starej kamienicy w Monachium (MNK). Czyni³ tak czêsto; podobnie post¹pi³, na przyk³ad przy obrazie Zawieszenie dzwonu Zygmunta (z 1874 roku), kiedy do namalowania Bramy Wi lnej w murach Krakowa, która za jego czasów ju¿ nie istnia³a, u¿y³ równie¿ swego wczesnego rysunku z obronn¹ wie¿¹ monachijsk¹.
i ksi¹¿¹t polskich, cyklu, w którym wykorzysta³ sw¹ niebywa³¹ znajomo æ róde³ ikonograficznych i rozleg³¹ wiedzê historyczn¹. W przypadku imaginowanego portretu Olbrachta, artysta inspirowa³ siê zapewne rze b¹ z nagrobka w wawelskiej katedrze oraz - przekazan¹ przez kronikarzy - charakterystyk¹ króla, który by³ wysokiego wzrostu, oczu piwnych, na twarzy z pewnym wyrzutem i wysiêkiem. Têgi, ko cisty i silny, oko³o piersi, r¹k i nóg gêstszym, na g³owie rzadkim w³osem okryty. [...] W ruchach szybki [...] czujny, mia³y i opatrzny, w sprawach prêdki... By³ równie¿ Jan Olbracht doskona³ego rozumu, dowcipu wielkiego, w naukach, a osobliwie w historiach kocha³ siê, krasomówca wielki w ³aciñskim i niemieckim jêzyku, szczodrobliwo ci¹ przeciwko ludziom rycerskim i wielko ci¹ umys³u wielu inszych celowa³, ale siê fortuna z nim nieprzyjacielskie obchodzi³a. Z czasów jego panowania pamiêta siê dzi g³ównie klêskê w wyprawie wo³oskiej przeciw Turkom, po której pozosta³o - mocno zreszt¹ przesa-
Jan Olbracht, fragment p³yty nagrobnej
KRÓL Obaj protagoni ci przedstawionej sceny - Jan Olbracht (1459-1501; król Polski od 1592) i Kallimach, Filippo Buonaccorsi (1437-1496) - nie tylko ten jeden raz znale li siê w krêgu zainteresowañ Matejki. W m³odo ci artysta rysowa³ postaæ Kallimacha, w oparciu o rze bê z jego nagrobka w krakowskim ko ciele oo. dominikanów. Wizerunek Jana Olbrachta rysowa³ w roku 1891 do Pocztu królów
Kallimach, fragment p³yty nagrobnej
dzone - powiedzenie: Za króla Olbrachta wyginê³a szlachta. Jednak historycy dostrzegaj¹ w Olbrachcie tak¿e silnego, energicznego w³adcê i wiat³ego cz³owieka, z którym na d³ugo zesz³a do grobu polityczna odwaga Jagiellonów (P. Jasienica). Wedle niepotwierdzonych domys³ów król mia³ umrzeæ na szalej¹c¹ w Polsce jako osobliwa plaga Bo¿a chorobê morbus gallicus, któr¹ w 1492 niewiasta jedna z odpustu rzymskiego do Krakowa za upominek przynios³a . Pierwszym wychowawc¹ Jana Olbrachta i jego braci, synów Kazimierza Jagielloñczyka, by³ kanonik krakowski Jan D³ugosz. Jemu zawdziêcza³ Olbracht wszechstronne wykszta³cenie, wzbogacone jeszcze dziêki kontaktom z Kallimachem, który w 1478 zosta³ kolejnym nauczycielem królewicza, a od 1492 doradc¹ króla. Cz³owieka surowych obyczajów, ascetê niemal, zast¹pi³ m¹¿... pod ka¿dym wzglêdem wiatowy - pisa³ Pawe³ Jasienica. Kallimach - w³oski uchod ca polityczny, dyplomata i poeta, który jako jeden z pierwszych przyniós³ do Polski idee w³oskiego humanizmu - mia³ na pewno niema³y wp³yw na króla. By³ na przyk³ad, gor¹cym propagatorem wojny z Turkami i orêdownikiem wzmocnienia w³adzy królewskiej, co budzi³o ku niemu niechêæ szlachty. Niechêæ tê przenoszono pó niej i na Jana Olbrachta, uwa¿aj¹c, ¿e upadek przychodzi takim, którzy cudzoziemcom wiêcej wierz¹ i na nie przedk³adaj¹ sprawy wszelakie . Choæ równocze nie pisano, ¿e mieræ króla Polakom ciê¿ki ¿al, wrogom rado æ przynios³a .
J. Matejko, Jan I Olbracht, Poczet królów polskich, 1891, o³ówek
NOCNE PRZYGODY JANA OLBRACHTA Z KALLIMACHEM, 1881 Nocna wyprawa Jana Olbrachta i Kallimacha Nieszczê liwe zaloty Olbrachta Przygoda nocna Jana Olbrachta olej, tektura, 52,2 x 42 cm sygnowany l.d.: JM; napis p.d.: 1W 91 Na odwrocie - odwrotnie w stosunku do kompozycji malarskiej - napis o³ówkiem: Jan Mateyko. Ponadto - powy¿ej - drukowana nalepka o tre ci: GRUNDIRTE CARTONS., a na niej jeszcze dwie ma³e drukowane nalepki: MAGAZYN | A. BASION, OPTYK | W KRAKOWIE | ZA£O¯. 1801 | Ner 20 (na pierwszej) oraz 16 (na drugiej); cyfry naniesione atramentem. U góry w lewym naro¿niku odci niête logo wiedeñskiej firmy, oferuj¹cej materia³y malarskie: W. KOLLER & CO.
Nocne przygody Jana Olbrachta z Kallimachem zostan¹ wystawione na aukcji Agra-Art 17 marca 2013 roku w Hotelu Bristol w Warszawie
W tek cie u¿yto cytatów z kronik Macieja Miechowity, Macieja Stryjkowskiego i Marcina Bielskiego za: R. Karpiñski, Jan I Olbracht [w:] Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich, Warszawa, Czytelnik, 1984; fragmenty tekstów Paw³a Jasienicy cytowane za: P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1963; reprodukcja rysunku dziedziñca w: Jan Matejko 1838-1893. Gemälde, Aquarelle, Zeichnungen, (B. Kucza³a, F. Stolot), Nümberg 1982, nr kat. 166, il. 90; reprodukcje autoportretów Matejki wg M. Treter, Matejko... Za konsultacjê i zwrócenie uwagi na rysunek dziedziñca dziêkujemy pani Ma³gorzacie Buyko. Matejko na przechadzce, autokarykatura, rysunek o³ówkiem
Wydawnictwa, w których obraz by³ wzmiankowany b¹d reprodukowany:
- M. Gorzkowski, O artystycznych czynno ciach Jana Matejki od lat jego najm³odszych tj. od r. 1850 do koñca r. 1881, Kraków 1881, s. 93; - S. Tarnowski, Matejko, Kraków 1897, s. 512; - M. Gorzkowski, Jan Matejko. Epoka lat dalszych, do koñca ¿ycia artysty. Z dziennika prowadzonego w ci¹gu lat siedemnastu, Kraków 1898, s. 255; - E. Swieykowski, Pamiêtnik Towarzystwa Przyjació³ Sztuk Piêknych w Krakowie 1854-1904, Kraków 1905, s. 104 [wystawiony 1881]; - S. Witkiewicz, Matejko, wyd. 2, Lwów 1912, il. 157 na s. 167 [wyd. 1908, il. 140 na s. 151]; - M. Szukiewicz, Artystyczne przedszkole Matejki [w:] Jan Matejko. Studia i szkice, W setn¹ rocznicê urodzin miasto Kraków, Kraków 1938, s. 36; - M. Treter, Matejko. Osobowo æ artysty, twórczo æ, forma i styl, Lwów -Warszawa 1939, il. na s. 377; - J. Bogucki, Matejko, Warszawa 1955, s. 222; - S. Serafiñska, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kraków 1955, s. 659, il. na wklejce miêdzy ss. 400-401; - M. Porêbski, Malowane dzieje, Warszawa 1961, s. 172, 209; - J. Gintel, Jan Matejko. Biografia w wypisach, wyd. 2, Kraków 1966, s, 359, il. na s. 362 [wyd. wcze niejsze: Jan Matejko. Wypisy biograficzne, Kraków 1955] - J. Starzyñski, Jan Matejko, wyd. 1, Warszawa 1957, s. 24, il. 236; wyd. 2, Warszawa 1979 [tu b³êdna informacja, ¿e obraz znajduje siê w USA]; - J. Grabowska-Wierciñska, Bibliografia [w:] Jan Matejko. Materia³y z sesji naukowej po wiêconej twórczo ci artysty, Warszawa 1957, s. 316, poz. 1340; - Dzieje Polski w obrazach [wstêp i wybór ilustracji M. Mas³owski, noty biograficzne M. Siuchniñski], ARKADY, Warszawa 1962, il. 64; - M. P³a¿ewska, Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (18801906), [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, t. X, Warszawa 1966, s. 391 [wystawiony 1881];
- L. Grajewski, Bibliografia ilustracji w czasopismach polskich XIX i pocz. XX w. (do 1918 r.), Warszawa 1972, poz. 10163; - K. Sroczyñska, Jan Matejko, Wyd. KAW seria ABC, Warszawa 1976, s. 19; - M. Przemecka-Zieliñska, Krakowskim szlakiem Jana Matejki, Kraków 1985, s. 391; - S. Jordanowski, Vademecum malarstwa polskiego w USA, Bicentennial Pub. Corp. New York 1988, s. 79 [wyd. polskie: Wroc³aw 1996, s. 38]; - M. Gorzkowski, Jan Matejko. Epoka od r. 1861 do koñca ¿ycia artysty z dziennika prowadzonego w ci¹gu lat siedemnastu [tekst wg poprawionego przez autora wydania z 1898 opracowali K. Nowacki i I. Trybowski], Kraków 1993, s. 215; - K. Sroczyñska [red.], Matejko. Obrazy olejne, Katalog, Warszawa 1993, s. 177-178, nr kat. 204, il. na s. 177 (tu pe³na wcze niejsza bibliografia); - E. Micke-Broniarek, Matejce w ho³dzie... W stulecie mierci artysty, Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie 1993, s. 153, nr kat. 66, il. 66.
Uwaga: liczba opracowañ dotycz¹ca ¿ycia i twórczo ci Jana Matejki jest ogromna. Najpe³niejszy ich wykaz (do 1993) zamieszczony zosta³ w S³owniku Artystów Polskich i obcych w Polsce dzia³aj¹cych, t. 5, Warszawa 1993, s. 424-441 [autorka has³a H. Kubaszewska].
Wiadomo ci o czasach Jana Olbrachta znale æ mo¿na, m.in. w wydawnictwach: - P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1963; - R. Karpiñski, Jan I Olbracht [w:] Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich, Wyd. I. Czytelnik, Warszawa, 1984; - F. Papée Jan Olbracht, Kraków, 2006.