Fotografia z okresu paryskiego, lata 90 XIX w.
STANIS£AW WYSPIAÑSKI Kraków 1869 - Kraków 1907
Stanis³aw Wyspiañski - malarz, poeta, dramaturg - syn Franciszka, snycerza i rzeŸbiarza, naukê rysunków rozpocz¹³ w 1884 roku, jako wolny s³uchacz krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych. Regularne studia podj¹³ w latach 1887-89 u Jana Matejki, przerwane prac¹ u boku mistrza nad polichromi¹ w gotyckim koœciele Najœwiêtszej Marii Panny. Naukê kontynuowa³ w latach 1890-95, najczêœciej przebywaj¹c na stypendium w Pary¿u (1890, 1891-92, 1893, 1894), gdzie uczy³ siê krótko w Académie Colarossi w atelier G. Courtois a tak¿e u J.-P. Blanca i L.-A. Girardota,
a g³ównie doskonali³ siê obcuj¹c z najnowsz¹ sztuk¹ francusk¹, odkrywaj¹c œwiat teatru i nowe pr¹dy filozoficzne. Wyjazdy te by³y po³¹czone z podró¿ami artystycznymi po Europie. W latach 1887-90 i 1896-97 studiowa³ równie¿ na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie, historiê, historiê sztuki i literatury. W 1895 osiad³ w Krakowie; w 1897 by³ cz³onkiem za³o¿ycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka“, w latach 1898-99 kierownikiem artystycznym pisma „¯ycie“. W Akademii Sztuk Piêknych od 1902 prowadzi³ katedrê malarstwa dekoracyjnego i koœcielnego, w 1906 zosta³ profesorem; zajmowa³ siê aktywnie problemami opieki nad zabytkami. Twórczoœæ Wyspiañskiego obejmuje ró¿ne dziedziny sztuki wzajemnie siê dope³niaj¹ce w wizjonerskiej syntezie. Artysta malowa³ portrety i pejza¿e, najczêœciej pos³uguj¹c siê technik¹ pastelow¹, zajmowa³ siê projektowaniem malowide³ œciennych i witra¿y, mebli, kostiumów teatralnych i scenografii, typografi¹ ksi¹¿kow¹; by³ autorem 17 utworów dramatycznych i rapsodów, sam je najczêœciej re¿yserowa³ na scenie. W swej wielostronnej sztuce budowa³ w³asn¹ wizjê œwiata i cz³owieka, odnosz¹c¹ siê do problemów egzystencjalnych, ³¹czy³ tradycjê antyczn¹ z chrzeœcijañsk¹, czerpa³ z przesz³oœci i tradycji historycznej narodu, usi³uj¹c te przes³ania pogodziæ z realizmem teraŸniejszoœci. W malarstwie sztalugowym na krótko zbli¿y³ siê do impresjonizmu, jednak cechami wyró¿niaj¹cymi monumentalne polichromie i witra¿e by³a dekoracyjnoœæ bliska sztuce syntetystów i nabistów, wzmocniona dramaturgiczn¹ ekspresj¹. W portretach, ostrych w charakterystyce modela, mocn¹, czêsto spl¹tan¹ lini¹ wydobywa³ psychologizm postaci, dzieci traktowa³ natomiast z liryzmem. W pejza¿ach ³¹czy³ obserwacjê zjawisk przyrodniczych z odwiecznym, tajemniczym misterium ¿ycia natury, komplikuj¹c ich symboliczn¹ wymowê przes³aniami historiozoficznymi. Gnêbiony przez wiele lat œmierteln¹ chorob¹, zmar³ przedwczeœnie, w wieku 38 lat.
Autoportret w kontuszu, 1892-1894 olej, 35 x 46,5 cm, MN Wroc続aw
O SZTUCE PORTRETOWEJ STANIS£AWA WYSPIAÑSKIEGO
Portret Lizy Pareñskiej, 1904 pastel, 65,5 x 48,5 cm, kolejcja prywatna
Zainteresowanie Wyspiañskiego cz³owiekiem, jego psychik¹, znalaz³o odbicie w przewadze przedstawieñ portretowych w jego sztuce. Wyspiañski pozowanie ogranicza³ do jednego posiedzenia, mia³ bowiem swoj¹ teoriê: „Portret - mówi³ - mo¿na malowaæ kwadrans, pó³ godziny - godzinê, ale nie mo¿na go malowaæ d³u¿ej, bo to ju¿ bêdzie nie portret, lecz obraz na temat danej osoby - historia osoby. Cz³owiek nie jest ten sam we wtorek, jakim by³
w poniedzia³ek, zmieni siê bezpowrotnie, zmieniaj¹ go prze¿ycia i przemyœlenia, portret to odbicie chwili, odbicie artystyczne ujmuj¹ce rzecz do g³êbi.“ (J. Nowak, Ze wspomnieñ o Wyspiañskim, w: Wyspiañski w oczach wspó³czesnych, opr. L. P³oszewski, Kraków 1971, t. 2, s. 177). Do dziœ zachwyca trafna charakterystyka jego modeli, zarówno doros³ych jak i dzieciêcych, wszystkie wyró¿nia specyficzna aura, któr¹ Wyspiañski w tych seansach potrafi³ uchwyciæ. Okresem, w którym artysta stworzy³ pierwsz¹ znacz¹c¹ seriê wizerunków krakowskich przyjació³, by³y lata 1898 -99. Portrety, których by³o oko³o trzydziestu, rysowane na nocnych posiedzeniach w s³ynnym „Paonie“, salce wydzielonej z Café Restaurant du Théatre (ul. Szpitalna 38), uleg³y rozproszeniu. Tworzy³ je Wyspiañski poœpiesznie wêglem i kredk¹, w podobnym formacie, na papierze rysunkowym, którego dostarcza³ w³aœciciel kawiarni Ferdynand Turliñski, tzw. Turl. By³y to dosadnie scharakteryzowane g³owy m³odych ludzi w podobnych strojach, pocz¹tkuj¹cych poetów i literatów - Antoniego Lange, Lucjana Rydla, Jerzego ¯u³awskiego, Jana Augusta Kisielewskiego, czy dziennikarzy - Rudolfa Starzewskiego, Konrada Rakowskiego, czy wreszcie studentów medycyny - Tadeusza ¯eleñskiego, Karola Lewandowskiego, jak te¿ koryfeuszy M³odej Polski - Jacka Malczewskiego, W³odzimierza Tetmajera, Stanis³awa Przybyszewskiego i jego tajemniczej norweskiej ¿ony, Dagny. Ró¿ni³a je aura w³aœciwa ka¿demu z modeli. Wyspiañski doprowadzi³ do perfekcji swój lapidarny styl, kreuj¹c wnikliwe studia psychologiczne postaci ujêtych w bliskim planie, w œciszonej konwencji neutralnego t³a. O kszta³cie dzie³a decydowa³a mocna, ekspresyjna linia. Artysta pomija³ szczegó³y, nie wprowadza³ rekwizytów, skupia³ uwagê na twarzy portretowanego, podkreœlaj¹c charakterystykê umiejêtnie uchwycon¹ poz¹. Kolor w tych syntetycznie ujêtych studiach odgrywa³ drugorzêdn¹ rolê.
Nowa „fala“ portretowa przypad³a w twórczoœci Wyspiañskiego wiosn¹ 1904 roku. Jak odnotowa³ Adam Chmiel, powiernik i przyjaciel artysty, Wyspiañski chcia³ stworzyæ galeriê portretow¹ „wspó³czesnego Krakowa“, obliczon¹ na oko³o sto obrazów. Nale¿y nie zapominaæ, ¿e twórczoœæ portretowa sytuowa³a siê jakby na marginesie wielkich projektów artysty, polichromii, witra¿y czy pe³nej aran¿acji wnêtrz, jak te¿ pisanych równolegle dramatów oraz ich scenicznych adaptacji. W liœcie z 30 marca Wyspiañski zwierza³ siê ze swych planów Chmielowi, przebywaj¹cemu wiosn¹ 1904 r. w Zakopanem: „Jestem zajêty rysowaniem portretów, w których rzêdzie znajdzie siê i Pañski, ale nie ten, co ju¿ jest dawno, ino nowy, za pañskim powrotem. Codziennie ktoœ przychodzi i ja rysujê. Tak postêpowaæ zamierzam, póki nie zape³niê pracowni, ¿e ju¿ nie bêdzie którêdy chodziæ. Wtedy urz¹dzê wystawê wspóln¹ i urz¹dzê jedna wielk¹ salê portretow¹.“, a ju¿ 2 kwietnia precyzowa³: „Portrety postêpuj¹ dalej. Rysowa³em ju¿ Koperê i Pagaczewskiego.“ (Listy Stanis³awa Wyspiañskiego ró¿ne - do wielu adresatów, Listy zebrane, t. IV, opr. M. Rydlowa, Kraków 1998, s. 200-201) Jak nale¿y domniemywaæ, z kompozycji namalowanego 27 marca wizerunku malarza Jana Stanis³awskiego (zbiory MNW), tê seriê mia³ wyró¿niaæ wiêkszy format i ujêcie modela niemal w ca³ej postaci, widocznej w bliskim planie. Artysta równie¿ chcia³ zmieniæ konwencjê neutralnego t³a, jak to zaaran¿owa³ w imponuj¹cym portrecie prof. Juliana Pagaczewskiego (zbiory MNW), powsta³ym na pocz¹tku kwietnia, sadowi¹c uczonego na tle okna pracowni z odleg³ym widokiem na Kopiec Koœciuszki. Jednak przy niewiarygodnej ³atwoœci malowania szybko siê zniechêci³, a powodem by³y nie tylko k³opoty zdrowotne, ale równie¿ monotonia ubrañ mêskich: „Zaniecha³em rysowania portretów, bo strój dzisiejszy jest artystycznie niemo¿liwy i absolutnie wybrn¹æ z tego za³o¿enia niepodobna.“ - pisa³ w liœcie do Chmiela 5 kwietnia 1904 roku
(A. Chmiel, Nieco ze wspomnieñ o Stanis³awie Wyspiañskim (1869-1907) w: W oczach wspó³czesnych, t. II, s. 507, przypis do s. 147). Jakby dla przeciwwagi powsta³y wówczas barwne, kostiumowe wizerunki aktorów oraz nieliczne w jego oeuvre, portrety kobiece - prywatne aktorki Ireny Solskiej w strojach codziennych (zbiory MNP i MNGd) oraz profesorskich ¿on. Nie wycofa³ siê jednak ca³kowicie ze swego projektu galerii krakowskich osobistoœci o czym œwiadcz¹ liczne portrety uczonych - profesorów Leona Sternbacha (kolekcja prywatna), Tadeusza Estreichera (zbiory rodziny), Juliana Nowaka (zbiory rodziny), Franciszka Krzyszta³owicza (zbiory MNW), Jana Rudolfa Raczyñskiego (zaginiony) czy Adama Chmiela (zbiory MNK) i W³adys³awa Mickiewicza (syna poety, zbiory PAN w Krakowie). Format tych wizerunków ponownie zmniejszy³, a kompozycjê sprowadzi³ do ujêæ w popiersiu na neutralnym tle papieru, tylko niekiedy podbarwionym kolorem, zaaran¿owanym w poziomie lub w pionie. Wyspiañski pozostawi³ równie¿ wiele autoportretów z ró¿nych lat, czêsto o pog³êbionej symbolicznej wymowie, oraz liczne portrety ¿ony i trójki ich wspólnych dzieci.
Autoportret z ¿on¹, 1904 pastel, 47,4 x 62,2 cm, MNK
Portret dziewczynki w czerwonej sukience, 1895 pastel, 46,5 x 32,5 cm, MNW
We wspomnieniach o artyœcie wszyscy zgodnie przyznaj¹, ¿e Wyspiañski najchêtniej portretowa³ dzieci. Bystry obserwator, surowy krytyk ludzkich charakterów i zachowañ, w œwiecie dzieciêcym odnajdywa³ prostotê, szczeroœæ i jednoznacznoœæ gestów oraz reakcji. Nasilenie wizerunków z ma³ymi bohaterami przypada na pobyty paryskie, ale kontynuowa³ ten gatunek twórczoœci po powrocie do Krakowa, niemal do koñca ¿ycia. Przegl¹daj¹c dawne katalogi odnosi siê wra¿enie, ¿e w portretach doros³ych
Portret dziewczynki, 1893 pastel, 41 x 31 cm, Lwowska Galeria Sztuki
przewa¿aj¹ mê¿czyŸni, a w dzieciêcych - dziewczynki. Mo¿na by s¹dziæ, ¿e up³yw czasu odczarowuje ma³e, wdziêczne istoty z urody i przymiotów, pozostawiaj¹c puste piêkne maski, ale Wyspiañskiego zawsze interesowa³ cz³owiek i œwiat jego wewnêtrznych prze¿yæ. W rozwi¹zaniach z dzieciêcymi modelami czêsto ogranicza³ siê do ujêæ samych g³ówek w du¿ym zbli¿eniu, skupiaj¹c siê na wyrazie twarzy i psychice modela.
Portret Dwóch dziewczynek nasz „bohater“ - jest jednym z dzie³ powsta³ych w latach 1893-94, w czasie, gdy Wyspiañski przebywa³ g³ównie w Pary¿u, na krótko tylko wyje¿d¿aj¹c stamt¹d do kraju, do Krakowa i Lwowa. Po raz pierwszy przyjecha³ do Pary¿a w 1890. Zabawi³ tu nied³ugo - od 24 kwietnia do 3 czerwca - Pary¿ by³ bowiem tylko etapem w podró¿y m³odego artysty po miastach Europy. D³u¿sze pobyty w Pary¿u nast¹pi³y w latach 1891-92, 1893 i 1894. Pocz¹tkowo dzieli³ wówczas mieszkanie i pracowniê z Józefem Mehofferem. Jednak - w czerwcu 1893 - wobec narastaj¹cych nieporozumieñ miêdzy przyjació³mi - Wyspiañski przeniós³ siê do oddzielnej pracowni, usytuowanej zreszt¹ pod tym samym adresem, przy Avenue du Maine 14. W³aœnie w Pary¿u, zarówno z koniecznoœci (uczulenie na farby olejne), jak i z wyboru, artysta zacz¹³ malowaæ pastelami, technik¹ któr¹ odt¹d pos³ugiwa³ siê najchêtniej i najczêœciej.
Wnêtrze paryskiej pracowni artysty, 1893 pastel, 45,5 x 59 cm, MNK
Wnêtrze paryskiej pracowni artysty, ok. 1893 pastel, 56,5 x 28 cm, kolekcja prywatna
W czerwcu 1893 roku artysta pisa³ z Pary¿a do przyjaciela: „Malujê portrety pastelami dla wszystkich znajomych za darmo [...] ¿e zaœ w pastelach nabra³em pewnej wprawy i umiem przynajmniej zabraæ siê do rzeczy, wiêc wypadaj¹ nieŸle - a mam przy tem wielk¹ sposobnoœæ do nauki“. (Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Karola Maszkowskiego, Listy zebrane, t. III, opr. M. Rydlowa, Kraków 1997, s. 275. list z 4 VI 1893) W lipcu tego¿ roku malowa³ ju¿ portrety p³atne po 20 franków; przy czym trudno mu by³o sprostaæ wszystkim zamówieniom, na co trochê narzeka³: „[...] dosta³em za-
Ch³opiec z kwiatem, 1893 [fragm.] pastel, 50 x 31 cm, MNW
mówienia na portrety miêdzy rzemieœlnikami. Nie daj¹ mi wiêcej czasu jak jedno posiedzenie [...] po przeró¿nych domach s¹ moje roboty - wszyscy mnie znaj¹ - i wszyscy dopominaj¹ siê portraitów’- jestem wiêc jak we m³ynie, w ci¹g³ych zajêciach [...] i na kalendarzu ca³e tygodnie mam pozamawiane“. (Listy Wyspiañskiego ró¿ne - do wielu adresatów, Listy zebrane, t. IV, opr. M. Rydlowa, Kraków 1998, s. 62-63, list do Stankiewiczów z 16 VII 1893) W swej pracowni artysta urz¹dzi³ wówczas wystawê 28 z namalowanych pastelowych portretów, wypo¿yczaj¹c je na tê okazjê do w³aœcicieli.
Dziewczynka gasz¹ca œwiecê, 1893 olej, 65 x 56 cm, MNW
myœlanej kompozycji, malowany lekko i swobodnie; delikatny kontur poprowadzony jest p³ynnie, nieomyln¹ rêk¹, a harmonijn¹ ca³oœæ wspó³tworz¹ czyste, miejscami rozbielone barwy - ró¿e, czerwienie, b³êkity, szaroœci, zielenie, ¿ó³cienie i zgaszone czernie. Obraz ten nale¿y do najciekawszych dzie³ malarza i jako jedna z prac tego okresu jego twórczoœci, jest niew¹tpliw¹ rzadkoœci¹. Powtarzany i póŸniej motyw portretu podwójnego w obrazach Wyspiañskiego pojawi³ siê w³aœnie w latach jego pobytów w Pary¿u. Mo¿na tu przywo³aæ kilka prac malowanych w tym czasie, choæ niekoniecznie w samym Pary¿u, sk¹d - jak wspomniano - artysta wyje¿d¿a³ do kraju. S¹ to, m.in.: Portret panien Kijeñskich z 1893 (Muzeum Œl¹skie w Katowicach) czy Dwie dziewczynki w czerwonych sukienkach, 1994 (Lwowska Galeria Obrazów). Dziewczynka z czerwonym kapeluszem, 1893 pastel, 46 x 52,5 cm, MNP
Dziœ znana i dostêpna jest tylko niewielka liczba powsta³ych w tym czasie prac. Przedstawiaj¹ zarówno ró¿ny poziom artystyczny, jak i odmienny sposób malowania. Niekiedy bywaj¹ malowane pobie¿nie, szkicowo, czasem nie s¹ w pe³ni wykoñczone. Lub odwrotnie, s¹ dopracowane w szczegó³ach, wyró¿niaj¹ siê przemyœlan¹ kompozycj¹ i malowane s¹ gêsto, miêsiœcie po³o¿on¹ pastelow¹ kredk¹. Wszystkie nosz¹ cechy charakterystycznego stylu artysty. Zawsze s¹ to - malowane wra¿liwie z uwzglêdnieniem nastroju modeli - portrety „psychologiczne“, dzie³a o swoistej kolorystyce i manierze, malowane p³asko, dwuwymiarowo, na jednolitym tle, z kszta³tami obrysowanymi wyraŸnym konturem. Do tej grupy wczesnych pasteli Wyspiañskiego nale¿y tak¿e portret Dwóch dziewczynek, powsta³y na styku okresu jego studiów i poszukiwañ z czasem pe³nej dojrza³oœci artystycznej. Jest to portret o przePortret panien Kijeñskich, 1893 [fragm.] pastel, 62,5 x 47 cm, Muzeum Œl¹skie w Katowicach
Macierzyñstwo. Portret ¿ony artysty z synkiem Stasiem, 1904 pastel, 61 x 46,5 cm, Muzeum Œl¹skie w Katowicach
Od „naszego“ portretu ró¿ni je jednak wymowa emocjonalna. O ile bowiem bohaterki obu wymienionych portretów nie wykazuj¹ wzajemnego zainteresowania, o tyle w „naszym“ portrecie, pozy przytulonych do siebie dziewczynek sugeruj¹ cieplejsze i bardziej intymne relacje miêdzy ma³ymi modelkami. Ich bliskoœæ, serdecznoœæ i miêkko splecione d³onie zapowiadaj¹ nieco póŸniejsz¹ kompozycjê Caritas (1896; projekt polichromii koœcio³a oo. Franciszkanów w Krakowie), a id¹c dalej tak¿e czu³oœæ wielu przedstawieñ Macierzyñstwa. Caritas, wersja z 1905 projekt polichromii, pastel, 208 x 121 cm, kolekcja prywatna
STANIS£AW WYSPIAÑSKI DWIE DZIEWCZYNKI, 1893/94 pastel, papier czerpany typu „Ingres“ 62 x 47 cm (w œwietle passe-partout: 59,5 x 45 cm) Na odwrocie, na oprawie napis: MNK | Nr Dep. N.D. 7844; poni¿ej niedok³adnie odbity stempel Muzeum Stanis³awa Wyspiañskiego Oddzia³u Muzeum Narodowego w Krakowie. Trzy nalepki: - 1. wystawy w TZSP w Warszawie (druk, wype³niony rêcznie): 28730 Autor Wyspiañski Stanis³aw | Tytu³ Dwie dziewczynki Rodzaj dzie³a - | Cena - W³asnoœæ Bernarda Lauera; na nalepce o³ówkowy napis: Wyspiañski 28; - 2. nalepka wystawy w Pary¿u (druk wype³niony rêcznie): EXPOSITION POLONAISE A PARIS | (Société nationale des Beaux Arts) | Nom de l’Artiste Wyspiañski Stan. | Titre de l’Ouevre Les deux jeunnes filles | Prix... | Valeur d’assurance 60000 m.p | [z boku] Série Varsovie No; - 3. nalepka z niebiesk¹ obwódk¹, z okr¹g³¹ nieczyteln¹ piecz¹tk¹ i nr 32.
HISTORIA OBRAZU Portret Dwóch dziewczynek zawsze by³ w³asnoœci¹ prywatn¹; w 1914 znajdowa³ siê w warszawskich zbiorach Bernarda Lauera, w 1925 odnotowano go jako w³asnoœæ pani dr Zempliñskiej w Warszawie. PóŸniejsi w³aœciciele portretu nie byli wiadomi; jeszcze w 1969 Helena Blum miejsce jego przechowywania okreœli³a jako nieznane. D³ugo te¿ dostêpna by³a tylko jednobarwna reprodukcja zamieszczonej w albumie Dzie³a malarskie (1925). Dopiero w latach 1992-1996, kiedy to zosta³ zdeponowany w Muzeum Narodowym w Krakowie, obraz doczeka³ siê pe³niejszych opracowañ, kolorowych fotografii i reprodukcji. Wa¿nym Ÿród³em do pe³niejszego odtworzenia losów Dwóch dziewczynek s¹ te¿ umieszczone na odwrocie obrazu nalepki wystawowe. Umieszczone na nich napisy
(tak¿e te dotycz¹ce w³aœciciela) w po³¹czeniu z zachowanymi katalogami wystaw przynosz¹ informacje, ¿e w 1914 portret by³ pokazywany na wystawie dzie³ Wyspiañskiego w warszawskim TZSP (nalepka 1.), a w 1921 zosta³ zaprezentowany w Grand Palais na presti¿owej wystawie Sztuki Polskiej w Pary¿u (nalepka 2). W katalogu tej ostatniej wystawy, obraz - inaczej ni¿ na nalepce - zosta³ okreœlony tytu³em Fillette, lecz ten b³¹d mo¿na przypisaæ francuskim organizatorom (podobne nieœcis³oœci w katalogu wystêpuj¹ kilkakrotnie, np. przy obrazach Jana Stanis³awskiego). Na podstawie recenzji domniemywaæ mo¿na tak¿e, ¿e Dwie dziewczynki zosta³y pokazane na wystawie w krakowskim TPSP w listopadzie 1947 roku.
nalepka z wystawy w Pary多u (2)
nalepka z wystawy w TZSP (1)
spis prac z wystawy w TZSP
Wybór bibliografii Zainteresowanym ¿yciem i twórczoœci¹ Stanis³awa Wyspiañskiego polecamy niniejsze wydawnictwa: - Stanis³aw Wyspiañski, Dzie³a, t. I-V, opr. A. Chmiel, T. Sinko, Warszawa 1924-1929, t. VI-VIII, opr. L. P³oszewski, Warszawa 1931-1932; - Stanis³aw Wyspiañski, Dzie³a zebrane, t. 1-14, red. zespo³owa pod kier. L. P³oszewskiego, Kraków 1958-1966; - Wyspiañski w oczach wspó³czesnych, opr. L.P³oszewski, t. 1-2, Kraków 1971; - S. Wyspiañski, Dzie³a zebrane. Kalendarz ¿ycia i twórczoœci 1869-1890, opr. M. Stokowa, t. 16, vol. I, Kraków 1971; - S. Wyspiañski, Dzie³a zebrane, Kalendarz ¿ycia i twórczoœci 1 marca 1890 - ostatnie dni marca 1898, opr. M. Stokowa, t. 16, vol. II, Kraków1982; - S. Wyspiañski, Dzie³a zebrane, Kalendarz ¿ycia i twórczoœci 26 marca 1898 - grudzieñ 1907, opr. A. Doboszewska t. 16, vol. III, Kraków 1995; - Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Lucjana Rydla, t. II, cz. 1 Listy i Notatnik z podró¿y, cz. 2 - Dodatek krytyczny, opr. L. P³oszewski i M. Rydlowa, Kraków 1971; - Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Józefa Mehoffera, Henryka Opieñskiego i Tadeusza Stryjeñskiego, t. 1, cz. 1 - Listy, cz. 2 Dodatek krytyczny, opr. M. Rydlowa, Kraków 1994; - Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Karola Maszkowskiego, t. III, por. M. Rydlowa z wykorzystaniem materia³ów L. P³oszewskiego i J. Dürra-Durskiego, Kraków 1997; - Listy Stanis³awa Wyspiañskiego ró¿ne - do wielu adresatów, t. IV, opr. M. Rydlowa, Kraków 1998; - S. Przybyszewski, T. ¯uk-Skarszewski, S. Œwierz, Stanis³aw Wyspiañski. Dzie³a malarskie, Bydgoszcz 1925; - H. Blum z zespo³em, L. P³oszewski, Stanis³aw Wyspiañski 18691907, Wystawa jubileuszowa 1907-57, Muzeum Narodowe w Krakowie grudzieñ 1957 - listopad 1958, Kraków 1958;
- A. Okoñska, Stanis³aw Wyspiañski, Warszawa 1971; - Tadeusz ¯eleñski Boy o Wyspiañskim, opr. S. W. Balicki, Kraków 1973; - K. Zbijewska, Orze³ w kurniku. Z ¿ycia Stanis³awa Wyspiañskiego, Warszawa 1980; - Z. Kêpiñski, Stanis³aw Wyspiañski, Warszawa 1984; - J. Wa³ek, Œwiat Wyspiañskiego, Warszawa 1994; - Kraków miastem snów i widziade³, opr. M. Rydlowa, Kraków 1995; - K. Nowakowska-Sito, Miêdzy Wawelem a Akropolem. Antyk i mit w sztuce polskiej prze³omu XIX i XX wieku, Warszawa 1996; - Stanis³aw Wyspiañski, Opus magnum, [kat. wyst., praca zbiorowa], Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2000; - W. Okoñ, Stanis³aw Wyspiañski, Wroc³aw 2002; - M. Romanowska, Stanis³aw Wyspiañski, wyd. R. Kluszczyñski, Kraków 2004; - Zielnik Wyspiañskiego, [kat. wyst.], oprac. M. ŒwiszczowskaPiedgoñ, £. WoŸniak, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2007; - Stanis³awa Wyspiañskiego teatr ogromny, [kat. wyst.], oprac. J. Wa³ek, M. Romanowska, Muzuem Narodowe w Krakowie, Kraków 2007; - Jak meteor..., Stanis³aw Wyspiañski (1869-1907). Artyœcie w setn¹ rocznicê œmierci. Katalog wystawy dzie³ ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, oprac. E. Charaziñska, A. Rudziñska z zespo³em, Muzuem Narodowe w Warszawie, Warszawa 2007; - E. Charaziñska, W szafirowej pracowni. Stanis³awowi Wyspiañskiemu w stulecie œmierci, Przewodnik: Gabinet 7. Galeria Malarstwa Polskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2007; - Widok z okna pracowni artysty na Kopiec Koœciuszki. Inspiracje sztuk¹ Japonii w twórczosci Stanis³awa Wyspiañskiego, [kat. wyst.], oprac. A. Król, B. Romanowicz, Muzeum Sztuki Techniki Japoñskiej manggha, Kraków 2007; - £. Gawe³, Stanis³aw Wyspiañski. ¯ycie i twórczoœæ, wyd. R. Kluszczyñski, Kraków 2007;
- H. Blum, Stanis³aw Wyspiañski, Warszawa 1969;
- M. Popiel, Wyspiañski. Mitologia nowoczesnego artysty, wyd. II Universitas, Kraków 2008;
- T. Makowiecki, Poeta-malarz. Studium o Stanis³awie Wyspiañskim, Warszawa 1969;
- M. Romanowska, Stanis³aw Wyspiañski, Kolekcja Muzeum Narodowego w Krakowie, wyd. Bosz, Olszanica 2009.
AGRA-ART SA Warszawa, ul. Wilcza 55 tel. 22 625 08 08 - sztuka tradycyjna, 22 745 10 25 - sztuka wspó³czesna
Katalogi i inne wydawnictwa, w których portret Dwóch dziewczynek jest reprodukowany, opisany badŸ wzmiankowany:
www.agraart.pl agra@agraart.pl Galeria czynna w godz. 1100 - 1800, soboty - 1100 - 1500
Publikacja towarzyszy katalogowi aukcji, na której obok Portretu dziewczynek... zostanie zaoferowanych ponad sto obrazów, m.in.: Axentowicza, Baka³owicza, Beksiñskiego, Borowskiego, Breslauera, Che³moñskiego, Cybisa, Czapskiego, Dudy Gracza, Fa³ata, Gierymskiego, Hofmana, Karpiñskiego, Kossaków, Lenicy, Malczewskiego, Muter, Opa³ki, Ruszczyca, Stanis³awskiego, Styków, Szancenbacha, Wierusza-Kowalskiego, Witkacego, Wyczó³kowskiego, ¯murki, ¯ukowskiego.
Esej O sztuce portretowej Wyspiañskiego - p. El¿bieta Charaziñska Nota dotycz¹ca obrazu Dwie dziewczynki opracowana w oparciu o ekspertyzê p. Marty Romanowskiej, znawcy ouevre artysty (z 17 wrzeœnia 1992 roku) przez p. Annê Tyczyñsk¹. El¿bieta Charaziñska - historyk sztuki, od 1991 roku kurator galerii malarstwa polskiego MNW. Autorka katalogów i wielu wystaw monograficznych, m.in. Pankiewicza, Podkowiñskiego, Wojtkiewicza, Malczewskiego oraz wystawy dzie³ Stanis³awa Wyspiañskiego - Jak meteor... w 2007 roku. Anna Tyczyñska - historyk sztuki, pracownik Muzeum Narodowego w Warszawie w latach 1971-2005, znawcza malarstwa polskiego XIX/XX w., starszy kustosz zbiorów malarstwa polskiego, wspó³autorka wielu wystaw i katalogów organizowanych w MNW.
- Wystawa dzie³ sztuki dla uczczenia pamiêci Stanis³awa Wyspiañskiego z³o¿ona z jego prac malarskich i literackich zebranych w Warszawie, TZSP [w:] „Dzwon Polski“ poœwiêcony Stanis³awowi Wyspiañskiemu; 13 XII 1914 [Jednodniówka], s. nlb. 18, nr kat. 24 (Dwie dziewczynki, w³asnoœæ Bernarda Lauera);
- „Kurier Literacko-Naukowy“, dodatek do numeru 49 „Ilustrowanego Kuriera Codziennego“ 1936, s. 779 (repr. czarno-bia³a);
- Exposition d’Art Polonais 1921, Société Nationale des Beaux Arts 1921, Grand Palais, Paris 14 avril 30 juin 1921, Paris 1921, s. 23, nr kat. 270 - 274 [w katalogu jako Fillette];
- S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka M³odej Polski, wyd. R. Kluszczyñski, Kraków 1999, il. 216 na s. 222 [kolor];
- S. Przybyszewski, T. ¯uk-Skarszewski, S. Œwierz, Stanis³aw Wyspiañski. Dzie³a malarskie, Biblioteka Polska, Kraków, Warszawa, Bydgoszcz 1925, s. 109, nr kat. 123, tabl. IV (repr. czarno-bia³a; Dwie dziewczynki, pastel, wys. 0,620, szer. 0,470; w³. pani dr Zempliñska w Warszawie); - H. Blum, Stanis³aw Wyspiañski, Warszawa 1969, s. 16, il. 20, s. nlb. 45, nr kat. 20 (miejsce przechowywania nieznane; repr. czarno-bia³a);
- K. Wyka, O malarstwie Stanis³awa Wyspiañskiego [w:] „Przegl¹d Artystyczny“ 1948, nr 1, s. 3-4, repr. czarno-bia³a (Sieroty, 1894, pastel, 59,5 x 45 cm);
- M. Romanowska, Stanis³aw Wyspiañski, wydawnictwo R. Kluszczyñski, Kraków 2000, il. 216 na s. 64 [kolor]; - £. Gawe³, Stanis³aw Wyspiañski. ¯ycie i twórczoœæ, wyd. R. Kluszczyñski, Kraków 2007, il. na s. 45 [kolor].