ΑΙΠΟΣ 2012 – ‘Ερευνα πεδίου Αν κάποιος περπατήσει στο οροπέδιο του Αίπους θα παρατηρήσει, σε θέσεις που εξασφαλίζουν τουλάχιστον ευρεία θέα της γύρω περιοχής, πέτρες στοιβαγμένες απο ανθρώπινα χέρια που συμπληρώνουν φυσικά αντερείσματα ή , όταν το έδαφος δεν διαθέτει τέτοιες εξάρσεις, τοποθετημένες σε ημικυκλική διάταξη με ύψος ογδόντα εκατοστά με ένα μέτρο και έκταση τόση ώστε να χωράει έναν ή δύο άνθρώπους ξαπλωμένους σε θέση πρηνηδόν. Παρατηρώντας προσεκτικότερα θα διαπιστώσει κανείς ότι το σημείο που είναι απέναντι απο το τόξο του ημικύκλιου είναι είτε ένα αναπτεταμένο πεδίο είτε μια κορυφογραμμή είτε μια ισχυρή αμυντική τοποθεσία. Οπως θα καταλάβατε, αυτές οι κατασκευές είναι θέσεις μάχης , τα κοινώς αποκαλούμενα ταμπούρια και χρονολογούνται απο τις μάχες του χειμώνα του 1912. Οι βοσκοί της περιοχής συνήθιζαν να κτίζουν παρόμοιες κατασκευές για να προστατεύσουν τον εαυτό τους ή νεαρά ζώα από τα στοιχεία της φύσης με την διαφορά ότι οι κατασκευές αυτές , άν και ίδιου ύψους, φαίνονται πολύ μονιμότερες δηλαδή το πάχος και η έκταση (3-4 τετραγ. μέτρα) ) που καταλαμβάνουν είναι σαφώς μεγαλύτερα, και το χτίσιμο πιο προσεγμένο με μικρές πέτρες να συμπληρώνουν τα κενά των μεγαλύτερων. Η θέση των είναι διαλεγμένη ώστε να προστατεύονται απο τα στοιχεία της φύσης δηλαδή είναι συνήθως απάνεμες (απο τον βοριά) και ποτέ στην κορφή των υψωμάτων. Τα ταμπούρια συγκριτικά είναι πιο πρόχειρες κατασκευές, με μιά μονή σειρά από μεγάλες πέτρες και είναι συχνά κατάκορφα κτισμένα, στις εξόδους των μονοπατιών στα οροπέδια ή στα φρύδια των κορυφογραμμών.
Ελληνικό ταμπούρι στην Σελάδα . Εδώ δόθηκε από τους πεζοναύτες του Δεμέστιχα η αιματηρότερη μάχη της απελευθέρωσης της Χίου στις 15-11-1912. Οι Τούρκοι μετά την αρχική τους υποχώρηση οχυρώθηκαν στην κορυφή και προξένησαν σημαντικές απώλειες στους πεζοναύτες και στο πεζικό που τους υποστήριζε.
Η Σελάδα όπως φαίνεται από την θάλασσα ανοικτά της Δασκαλόπετρας. Από το σημείο αυτό έβαλε η «Μακεδονία» και επέτρεψε των απεγκλωβισμό των πεζοναυτών στις 15-111912. Ας πάμε σε ένα ταμπούρι τώρα. Αν γονατίσουμε και καλυφθούμε πίσω απο ένα ταμπούρι αποκτάμε μια καλή άποψη της φυσιογνωμίας των μαχών εκείνης της εποχής. Ο εχθρός βρίσκεται στα 800 μέτρα και είναι εκτεθειμένος στα πυρά μας άν προσπαθήσει να μας πλησιάσει. Δεξιά και αριστερά στα 50 μέτρα βλέπουμε γειτονικά ταμπούρια και η πρόσβαση σ'αυτά γίνεται από το πίσω μέρος (φυσικά το αντίθετο του ημικύκλιου) που βρίσκεται στο απυρόβλητο. Συστάδες ταμπουριων αποτελούν την αμυντική τοποθεσία. Παρατηρώντας προσεκτικότερα ένα ταμπούρι θα εκπλαγούμε με το τί θα ανακαλύψουμε Αρχικά κάνουμε μιά προσεκτική παρατήρηση στην διάταξη των πετρών. Κανείς δεν θέλει να πυροβολάει γονατιστός ή πρυνηδόν πάνω σε μυτερές πέτρες. Ανασηκώνουμε λοιπόν τις πέτρες που έχουν πέσει στο δάπεδο (έχουν περάσει 100 χρόνια και τα κατσίκια αδιαφορούν για την ιστορία) και με ένα φακό ψάχνουμε προσεκτικά τις σχισμές στο εσωτερικό του ταμπουριού. Το πιό συνηθισμένο αντικείμενο που θα βρούμε είναι ένα ταπεινό σκουριασμένο σιδεράκι διαστάσεων 5 επι 1 εκατοστών συχνά σχεδόν λιωμένο.
Κλιπ συγκράτησης 5 φυσιγγίων Μάνλιχερ αριστερά και Μάουζερ δεξιά
Και όμως αυτό το σκουριασμένο σιδεράκι είναι η αρχή του μύτου που θα ξετυλίξει την ιστορία. Το σιδεράκι αυτό είναι το κλίπ ενός γεμιστήρα 5 φυσιγγίων που χρησιμοποιούσαν και οι δύο αντιμαχόμενοι και δείχνει ότι ο κάτοχος του ταμπουριού πυροβόλησε τουλάχιστον μία φορά. Ετσι λοιπόν αν είμαστε λίγο περισσότερο τυχεροί θα βρούμε με λίγο ψάξιμο ακόμη στις σχισμές και στο δάπεδο το πρώτο μας σημαντικό εύρημα: έναν χάλκινο κάλυκα. Γιατί η εύρεση ενός κάλυκα είναι τόσο σημαντική; Διότι μας αποκαλύπτει τον τύπο του όπλου που πυροβόλησε , συνεπώς την εθνικότητα του κατόχου του, και με προυποθέσεις την μονάδα του, την χρονική στιγμή που πυροβόλησε και την ένταση της μάχης. Συλλέγοντας πολλαπλές τέτοιες πληροφορίες από ένα πεδίο μάχης και συνδιάζοντάς τις με την γεωγραφία της περιοχής και τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές αποκτούμε πλήρη εικόνα των γεγονότων. Ο Ελληνικός στρατός στους βαλκανικούς πολέμους χρησιμοποιούσε σαν όπλο πεζικού το (εξαίρετο) Αυστριακής κατασκευής και σχεδίασης τυφέκιο Mannlicher-Schoenauer M1903 (συντομογραφία MS) με κλίπ πέντε φυσιγγίων διαμετρήματος 6,5x53,5mm . Στο Αίπος θα βρούμε κάλυκες MS με στοιχεία Ε|Η|Σ|1908 και Ε|Η|Σ|1910 κατασκευασμένους στην Αυστρία από την Hirtenberger Patronen Zündhütchen und Metallwarenfabrik (από το πρώτο γράμμα της λέξης Hirtenberger είναι το Η ) και E|GR|Σ|1910 κατασκευασμένους απο την Georg Roth στην Βιέννη (το GR είναι το μονόγραμμα της εταιρείας Georg Roth).
Κάλυκες Μανλιχερ της Hirtenberger (H) αριστερά και της Georg Roth (GR) δεξιά Οι πεζοναύτες και τα εθελοντικά σώματα (Κρήτες,Βουρλιώτες,Ικάριοι,Καρδαμυλίτες και άλλοι Χιώτες ) χρησιμοποιούσαν το παλιό γαλλικό μονόβολο Gras M80 1874 (οι θρυλικές γράδες) με φυσσίγιο 11x60Rmm. Κάποια Gras ήταν μετασκευές του ακόμη παλιότερου γαλλικού Chassepot 1866 . Αν είμαστε εξαιρετικά τυχεροί και προσεκτικοί θα βρούμε κάλυκες από Gras με στοιχεία E|GR|Σ|1886 κατασκευασμένους απο την Georg Roth στην Βιέννη. Πρέπει να σημειώσουμε την θέση που τους βρήκαμε γιατί αυτοί οι κάλυκες χρησιμοποιήθηκαν κατα την δραματική επέλαση των πεζοναυτών του υποπλοιάρχου Δεμέστιχα στις 15 του Νοέμβρη του 1912, την χειρότερη για την Ελληνική πλευρά μέρα του πολέμου για την απελευθέρωση της Χίου. Τέτοιοι κάλυκες βρέθηκαν σε ταμπούρια 150 μέτρα ανατολικά της κορυφής της Σελάδας στο ακρότατο σημείο προώθησης και εγλωβισμού των Ελλήνων πεζοναυτών κατα την τραγική εκείνη μέρα , στις χουβέλες (σωρούς της Γριάς) , και κατα μήκος της πορείας των μαχόμενων πεζοναυτών από το Καστέλλι προς την Σελάδα δια μέσου του Ρικοπού όπου σκοτώθηκε ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος.
Κάλυκες Gras 11mm της Georg Roth (GR) από την Σελάδα Ο Οθωμανικός στρατός στους βαλκανικούς πολέμους και ειδικά στην Χίο χρησιμοποιούσε σαν όπλο πεζικού τα πολύ διαδεδομένα Γερμανικής κατασκευής και σχεδίασης τυφέκια Mauser (συντομογραφία M) με κλίπ πέντε φυσιγγίων διαμετρήματος 7.65x53mm . Στο Αίπος θα βρούμε κάλυκες M με σφραγίδες απο Εγίρας 1319 1327 1321 και 1322. Τα στοιχεία που αναγράφονται στην βάση του κάλυκα σε Οσμανλική (παλιά τουρκική γραφή ) είναι το έτος κατασκευής του φυσιγγίου, το διαμέτρημα (küçük=μικρό) και τα γράμματα MAVZR που είναι συντομογραφία της λέξης MAUZER στα τούρκικα. Σε νεότερα φυσίγγια που κατασκευάστηκαν σε νέο εργοστάσιο, διακρίνεται αριστερά της λέξεως MAVZR η τουρκική ημισέληνος.
Κάλυκες Μάουζερ 7,65 χιλιοστών του Οθωμανικού στρατού. Είναι το πιο συνηθισμένο κατάλοιπο των μαχών του 12. Θα τους βρούμε σχεδόν σε κάθε ταμπούρι στα όρια της τουρκικής ζώνης άμυνας.
Σύγκριση των διαμετρημάτων: Gras 11mm, Mannlicher 6,5mm και Mauser 7,65 mm
Κάλυκες Gras 11mm, Mannlicher 6,5mm και Mauser 7,65 mm Τι άλλο μπορούμε να βρούμε στο Αίπος; Σε σημεία γύρω απο τα δεσπόζοντα υψώματα (Σελάδα, Βορόσκεπο, πανινό και κατινό Διβούνι, Αμυγδαλιά, μικρό και μεγάλο Πολύριζο, Κούτελα, Κέναυρο, Μισσόραχη, Κακοζύγωμα, Σιμόνι ) μπορούμε να βρούμε μικρά ή μεγάλα σιδερένια θραύσματα οβίδων πυροβολικού. Ελληνες και Τούρκοι χρησιμοποίησαν οβίδες 75 χιλιοστων για τα ορειβατικά πυροβόλα τους τύπου Krupp και Schneider-Danglis και το εξοπλισμένο εμπορικό Μακεδονία των (102 χιλιοστών ) από τα ναυτικά του πυροβόλα τύπου Bethlehem. Το πάχος των θραυσμάτων μας δείχνει και το διαμέτρημα. Αν το θραύσμα έχει μέσο πάχος 14mm είναι απο τα πυροβόλα της Μακεδονίας ενώ των 5mm απο οβίδα 75 mm. Πολλές τέτοιες οβίδες ολόσωμες, χωρίς την κεφαλή τους αλλα και άσκαστες , και θραύσματά τους βρίσκονται σε σπίτια Βρονταδουσίων που οι πρόγονοί τους τα συνέλεξαν από το Αίπος.
Θραύσμα οβίδας 75 χιλιοστών στον Κέναυρο Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο οβίδες των τεσσάρων ιντσών που αναμφίβολα βλήθηκαν από τα αμερικανικής κατασκευής πυροβόλα τύπου Bethlehem του εξοπλισμένου επίτακτου ατμόπλοιου «Μακεδονία». Η μία βρίσκονταν στο μουσείο του ΦΟΒ και η άλλη βρέθηκε στον Τσόυμπο του Αίπους από τον Μανόλη Γέμελο. Το σημείο που βρέθηκε συμπίπτει με το άκρο της βαλλιστικής τροχιάς η οποία ξεκινάει από την θάλασσα 1 μίλι ανατολικά της Δασκαλόπετρας (όπου βρισκόταν το Μακεδονία), περνά από την χαράδρα του Ράχτη , πάνω από την κορυφή της Σελάδας (όπου ήταν οχυρωμένοι οι Τούρκοι) και καταλήγει δυτικά στον Τσούμπο 7,5 χιλιόμετρα από το σημείο βολής. Οι οβίδες ήταν ενεργές, διέθεταν αδρανειακό πυροκροτητή , γέμισμα από ΤΝΤ και μαύρη πυρίτιδα και γι αυτό τον λόγο καταστράφηκαν από πυροτεχνουργό του στρατού τον Ιούλιο του 2012.
Οβίδα των τεσσάρων ιντσών (102 χιλιοστών) από τα πυροβόλα του εξοπλισμένου εμπορικού «Μακεδονία». Το βλήμα βάρους 15 κιλών και μήκους 42 εκατοστών βρέθηκε στον Τσούμπο από τον Γεώργιο Ι. Γεόμελο.
. Οβίδα της «Μακεδονίας» των τεσσάρων ιντσών που βρισκόταν πριν καταστραφεί από πυροτεχνουργούς του στρατού στο μουσείο του ΦΟΒ. Κάτι περίεργο τώρα. Σε τούρκικο ταμπούρι βρέθηκε ελληνικός κάλυκας και σφαίρα τοποθετημένη απο ανθρώπινο χέρι σε χαρακτηριστική ρωγμή του βράχου. Αντίστοιχα σε ελληνικό ταμπούρι βρέθηκε ολόκληρη άθικτη (άριχτη) σφαίρα από τούρκικο όπλο. Ας ριψοκινδυνεύσουμε μια υπόθεση : Τί παίρνει κάποιος στρατιώτης από τον νεκρό αντίπαλό του βιαστικά την ώρα της μάχης σαν ενθύμιο αλλα και σαν φυλαχτό για να ξωρκίσει την κακιά ώρα; Το πιό απλό και συνηθισμένο : μια εχθρική σφαίρα. Ελληνικές άθικτες σφαίρες βρέθηκαν σε τούρκικα ταμπούρια όπως και τουρκικές σε ελληνικά .
Ελληνική σφαίρα σε τούρκικο ταμπούρι στα Κουτελα του Κέναυρου
Σε τούρκικο ταμπούρι στο Κακοζύγωμα βρέθηκε μεταξύ άλλων και μια μικρή μολυβένια σφαίρα διαμέτρου 1,27mm (μισή ίντσα) και βάρους 10.7 γραμμαρίων. Μετά απο αναζήτηση στο internet μάθαμε ότι το Ελληνικό Πυροβολικό χρησιμοποίησε βολιδοφόρα βλήματα στο πυροβόλο SchneiderDanglis των 75 χιλιοστών και ότι αυτό το εύρημα είναι μία απο τις 280 μολύβδινες βολίδες που περιείχε ένα τέτοιο βλήμα. Αυτόπτης μάρτυρας της τελικής επίθεσης στις 21 Δεκεμβρίου του 1912 ο παππούς μου αναφέρει1 ότι το ελληνικό πυροβολικό εξαπέλυσε εγκαιροφλεγείς οβίδες κατά των τούρκων που έσκαγαν λίγα μέτρα πάνω από τις θέσεις των «εν είδη στεφάνης» . Είναι πιθανόν να επρόκειτο για τις ίδιες οβίδες που εξαπέλυαν τα σφαιρίδια που βρήκαμε. Κουμπιά, πόρπες από ταγάρια, καρφιά από παπούτσια και άλλα τέτοια μικροαντικείμενα είναι επίσης πιθανό να βρούμε στα σημεία που κάποιος σύρθηκε (ή τον έσυραν). Στο Κακοζύγωμα βρέθηκε ακόμα και τσατσάρα για ξεψείρισμα.
Πόρπες από ιμάντες, (Κακοζύγωμα)
1
καρφιά
παπουτσιών
και
κάλυκες
σε
Ρωξάνας Μ. Εμμανουήλ εφημερίδα «Χιακός Λαός» τ.5572 (10-11-1972)
τούρκικο
ταμπούρι
Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνονται τα σημεία πού έχουν βρεθεί ως τώρα τεκμήρια των μαχών του 1912.
(Ιούνιος του 2012)
Φαίνονται οι θέσεις των αντιπάλων, η αμυντική διάταξη και τα αμυντικά στηρίγματα των Τούρκων (Κακοζύγωμα , Αμυγδαλιά, Σελάδα και Κέναυρος) καθώς και η πορεία που ακολούθησαν οι πεζοναύτες και οι πεζοί προς την Σελάδα την μοιραία μέρα της 15 ης Νοεμβρίου του 12 (από τους κάλυκες Gras που βρέθηκαν). Μάλιστα διακρίνονται και τα σημεία από τα οποία πλευροκοπήθηκαν οι εγκλωβισμένου στην Σελάδα . Κάθε σημαιάκι έχει πληροφορίες γα το είδος, τα στοιχεία (πχ ημερομηνία στον κάλυκα, διαμέτρημα θραύσματος οβίδας), την ποσότητα, την θέση με συντεταγμένες από GPS και φυσικά την φωτογραφία του αντικειμένου που βρέθηκε. 100 χρόνια μετά, το Αίπος, αυτός ο «κρανίου τόπος» για τους περισσότερους που το διασχίζουν, κρύβει καλά διατηρημένα στα σπλάχνα του τα ενθύμια των μαχών του 12. Είναι καθήκον μας να τα αναδείξουμε γιατί λαός χωρίς ιστορική μνήμη είναι καταδικασμένος στην λήθη της ιστορίας.
Βροντάδος, καλοκαίρι του 2012 Μανώλης Νικολάου Ρωξάνας