Bestuursrekeningkunde I & g n i n n a bepl
r e e h be
finansiĂŤle strategieĂŤ g n i t o r g be
e s i l ana
kostes & l a a i r mate
Skrywer: Roelien Botha
d i e b ar
Bestuursrekeningkunde I Handboeke
• Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe. Cengage Learning EMEA. EN • BPP Learning Media. 2016. CIMA Certificate Course Book for level BA2: Fundamentals of Management Accounting, 1ste uitgawe.Verenigde Koninkryk: Ashford Colour Press.
B
estuursrekeningkunde behels die voorsiening van finansiële inligting aan belanghebbendes in die sakeonderneming ten einde hulle in staat te stel om besluitneming te fasiliteer en die doeltreffendheid van bestaande bedrywighede te verbeter. Die bestuursrekenmeester se taak behels, onder andere, om lewensvatbare finansiële strategieë daar te stel, korporatiewe doelwitte te formuleer, korttermyn operasionele beplanning uit te voer, finansiering te bekom en dit doeltreffend aan te wend, beheer uit te oefen oor die finansiële departement en risiko te bestuur. Dié begeleidingsgids word in twee dele beskikbaar gestel: Deel 1: In Studie-eenheid 1 word die konteks van bestuursrekeningkunde bespreek. Die verskil tussen bestuursrekeningkunde en finansiële rekeningkunde word uitgelig. Die beheer en beplanning van kostes, beter bekend as kosterekeningkunde, behels dat die aard van kostes geïdentifiseer word, begrotings opgestel word, standaarde met werklike kostes vergelyk word om afwykings te identifiseer en prosesse in plek gestel word om afwykings te bestuur. Bestuursinligting se rol in die sakeonderneming word ook behandel, asook die gebruikers van hierdie inligting. Studie-eenheid 1 word afgesluit met die rol van CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekenmeesters. Studie-eenheid 2 fokus op die kosterekeningkunde kompo-
nent van bestuursrekeningkunde. Finansiële beplanning en beheer word deur middel van begrotings vir ʼn finansiële jaar uitgevoer. Voordat ʼn begroting egter opgestel word, is dit belangrik vir die bestuursrekenmeester om die gedrag van kostes waar te neem om die kostes te klassifiseer. Die totale koste van ʼn produk kan opgedeel word in drie hoof kosteelemente: materiaal, arbeid en bokoste. Deel 2: In Studie-eenheid 3 word beheer en beplanning deur middel van begrotings bespreek. Dit behels die vasstelling van teikens en standaarde in terme van produksie en winsgewendheid en die ontleding van afwykings tussen werklike en begrote resultate om die finansiële en operasionele prestasie van die onderneming te meet. Koste- en rekeningkundige beheerstelsels soos standaardkoste, proseskoste, taakkoste en spulkosteberekeninge (batch costing) word in Studie-eenheid 4 onder die loep geneem. In die finale studie-eenheid (Studie-eenheid 5) word spesifieke besluitnemingshulpmiddels in beleggingsprojekte bespreek en hoe om die produksiekapasiteit te verander en voorraadvlakke te beheer. Tegnieke beskikbaar vir besluitneming is, onder andere, koste-volume-wins-ontleding, gelykbreekpuntontleding, netto huidige waarde en die interne opbrengskoers.
www.akademia.ac.za
GMA105 Bestuursrekeningkunde
INHOUDSOPGAWE
Inleiding ............................................................................................................................... 4 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 6
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings ........................ 7 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste ............................................................................................. 7
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................... 8
3.3
Verrykende bronne............................................................................................................... 8
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ......................................................................................... 8
3.5
Inleiding ................................................................................................................................ 10
3.6
Noodsaaklikheid van finansiële planne (begrotings) vir ʼn finansiële jaar .................. 10
3.7
Funksionele begrotings en begrotings vir kapitaalbesteding en waardevermindering .............................................................................................................................................. 14
3.7.1
Verkopebegroting ........................................................................................................... 15
3.7.2
Produksiebegroting ........................................................................................................ 16
3.7.3
Direkte materiaalverbruiksbegroting............................................................................ 17
3.7.4
Direkte materiaalaankopebegroting ............................................................................ 18
3.7.5
Direkte arbeidsbegroting ............................................................................................... 19
3.7.6
Fabrieksbokostebegroting ............................................................................................. 19
3.7.7
Verkoops-, verspreidings- en administratiewe uitgawesbegroting ......................... 20
3.7.8
Departementele begroting ............................................................................................ 21
3.7.9
Kapitaalbestedingsbegroting ........................................................................................ 21
3.8
Hoofbegroting (master budget) asook kontantbegroting .............................................. 22
3.9
Buigsame begroting (flexible budget).............................................................................. 23
3.10
Die beginsels van standaardkoste................................................................................... 27
3.11
Die vasstelling van standaarde ........................................................................................ 29
3.11.1
Die standaarduur en standaardarbeidskoste ............................................................. 32
3.11.2
Standaard-direkte-materiaalkoste................................................................................ 33
3.11.3
Standaardbokoste .......................................................................................................... 33
3.12
Variansie-ontleding ............................................................................................................ 33
3.12.1
Direkte materiaalvariansie ............................................................................................ 34
3.12.2
Direkte arbeidsvariansie ................................................................................................ 35
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.12.3
Veranderlike bokostevariansies ................................................................................... 36
3.12.4
Verkopevariansies .......................................................................................................... 37
3.13
Rekonsiliasie tussen begrote en werklike wins ............................................................. 38
3.14
Verwantskappe tussen variansies ................................................................................... 39
3.15
Samevatting ........................................................................................................................ 40
3.16
Selfevaluering ..................................................................................................................... 41
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels ...................................................... 43 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 43
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 43
4.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 44
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 44
4.5
Inleiding ................................................................................................................................ 45
4.6 Die beginsels van vervaardigingsrekeninge en integrasie van kosterekeninge met finansiële rekeningkundige stelsels ............................................................................................. 45 4.7
Geïntegreerde rekeninge gebaseer op standaardkostevariansies............................. 48
4.8
Die proseskostestelsel....................................................................................................... 50
4.8.1
Basiese beginsels van ʼn proseskostestelsel ............................................................. 51
4.8.2
Die hantering van verliese tydens die produksieproses ........................................... 52
4.8.3
Voorsiening vir skrootmateriaal (scrap) ...................................................................... 53
4.8.4
Die waardasie van sluitingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)......................... 53
4.8.5
Waardasie van openingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP) ............................. 54
4.9
Die taakkostestelsel (job costing) .................................................................................... 54
4.10
Die spulkostestelsel (batch costing) ................................................................................ 55
4.11
Prestasiemeting en die dienskostestelsel ...................................................................... 55
4.12
Bestuursverslae vir verskillende sakeondernemings.................................................... 58
4.13
Samevatting ........................................................................................................................ 59
4.14
Waarde vir geld................................................................................................................... 60
4.15
Selfevaluering ..................................................................................................................... 60
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming ................................................................... 63 5.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 63
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 64
5.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 64
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 65
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.5
Inleiding ................................................................................................................................ 66
5.6
Gelykbreekontleding en die bydrae-konsep ................................................................... 67
5.7 Berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volumeverhouding vir ʼn enkele produk of diens ............................................................... 68 5.8
Gelykbreekgrafieke en wins/volumegrafieke vir ʼn enkele produk of diens ............... 70
5.9
Relevante koste en kontantvloei ...................................................................................... 73
5.10
Beperkende faktorontleding .............................................................................................. 74
5.11
Maak-of-koop-besluite ....................................................................................................... 75
5.12
Risiko en waarskynlikhede................................................................................................ 75
5.12.1
Risiko en onsekerheid ................................................................................................... 76
5.12.2
Waarskynlikheid.............................................................................................................. 76
5.12.3
Verwagte waardes.......................................................................................................... 78
5.12.4
Gesamentlike waarskynlikhede.................................................................................... 78
5.13
Gemiddeldes en die normaalverdeling ........................................................................... 78
5.13.1
Gemiddeldes ................................................................................................................... 79
5.13.2
Verdeling (dispersion), variansie en normaalverdeling ............................................ 79
5.14
Waardasie van langtermynbeleggings of -projekte ....................................................... 80
5.15
Waardasiemetodes vir langtermynbeleggings of -projekte.......................................... 81
5.15.1
Terugbetalingstydperk ................................................................................................... 83
5.15.2
Netto huidige waarde of verdiskonteerde-kontantvloeimodel ................................. 84
5.15.3
Interne opbrengskoers................................................................................................... 85
5.16
Samevatting ........................................................................................................................ 86
5.17
Selfevaluering ..................................................................................................................... 87
Woordelys in Afrikaans en Engels................................................................................... 88 Bronnelys .......................................................................................................................... 90 Selfevalueringsriglyne ...................................................................................................... 92
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GMA105 Bestuursrekeningkunde
INLEIDING Hierdie begeleidingsgids word in twee dele beskikbaar gestel: Deel 1: In Studie-eenheid 1 word die konteks van bestuursrekeningkunde bespreek. Die verskil tussen bestuursrekeningkunde en finansiële rekeningkunde word uitgelig. Die beheer en beplanning van koste, beter bekend as kosterekeningkunde, behels dat die aard van koste geïdentifiseer word, begrotings opgestel word, standaarde met werklike koste vergelyk word om afwykings te identifiseer en prosesse in plek gestel word om afwykings te bestuur. Bestuursinligting se rol in die sakeonderneming word ook bespreek, asook die gebruikers van hierdie inligting. Studie-eenheid 1 word afgesluit met die rol van CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekenmeesters. Studie-eenheid 2 fokus op die kosterekeningkunde komponent van bestuursrekeningkunde. Finansiële beplanning en beheer word deur middel van begrotings vir ʼn finansiële jaar uitgevoer. Voordat ʼn begroting egter opgestel word, is dit belangrik vir die bestuursrekenmeester om die gedrag van koste waar te neem om die koste te klassifiseer. Die totale koste van ʼn produk kan opgedeel word in drie hoof koste-elemente: materiaal, arbeid en bokoste. Deel 2: In Studie-eenheid 3 word beheer en beplanning deur middel van begrotings bespreek. Dit behels die vasstelling van teikens en standaarde in terme van produksie en winsgewendheid en die ontleding van afwykings tussen werklike en begrote resultate om die finansiële en operasionele prestasie van die onderneming te meet. Koste- en rekeningkundige beheerstelsels soos standaardkoste, proseskoste, taakkoste en spulkosteberekeninge (batch costing) word in Studie-eenheid 4 onder die loep geneem. In die finale studie-eenheid (Studie-eenheid 5) word spesifieke besluitnemingshulpmiddels in beleggingsprojekte bespreek en hoe om die produksiekapasiteit te verander en voorraadvlakke te beheer. Tegnieke beskikbaar vir besluitneming is, onder andere, kostevolume-wins-ontleding, gelykbreekpuntontleding, netto huidige waarde en die interne opbrengskoers.
Bladsy 4
Inleiding
GMA105 Bestuursrekeningkunde Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA. EN BPP Learning Media. 2016. CIMA Certificate Course Book for level BA2: Fundamentals of Management Accounting, 1ste uitgawe. Verenigde Koninkryk: Ashford Colour Press. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboeke begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboeke, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Inleiding
Bladsy 5
GMA105 Bestuursrekeningkunde
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BESTUURSREKENINGKUNDE (GMA105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die konteks van bestuursrekeningkunde (Studie-eenheid 1)
•
Koste-identifikasie en gedrag (Studie-eenheid 2)
•
Finansiële beplanning in sakeondernemings (Studie-eenheid 3)
•
Rekeningkundige beheerstelsels (Studie-eenheid 4)
•
Finansiële besluitneming (Studie-eenheid 5)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die doel van bestuursrekeningkunde te verduidelik;
•
die rol van die bestuursrekenmeester te beskryf;
•
ʼn professionele liggaam soos die Chartered Institute of Management Accountants (CIMA) se rol teenoor bestuursrekenmeesters te verduidelik;
•
koste te klassifiseer aan die hand van gedrag en ander eienskappe;
•
absorpsiekoste en marginale kosteberekeninge uit te voer;
•
begrotings vir beplanning en beheer op te stel;
•
ʼn staat van variansie op te stel;
•
die toepaslike finansiële en nie-finansiële prestasiemaatstawwe te bereken;
•
finansiële state en rekeninge vir bestuursdoeleindes op te stel;
•
die impak van risiko in besluitneming te demonstreer;
•
die gebruik van ʼn gelykbreekontleding in korttermynbesluite te demonstreer;
•
basiese beginsels as deel van besluitneming toe te pas; en
•
die gebruik van beleggingswaardasietegnieke met langtermynbesluite toe te pas.
Bladsy 6
Vakleeruitkomste
GMA105 Bestuursrekeningkunde
DEEL II: STUDIE-EENHEID 3: FINANSIËLE BEPLANNING IN SAKEONDERNEMINGS
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die voorbereiding van begrotingskontrolestate
•
Die voorbereiding van variansie-ontledingstate
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te verduidelik waarom sakeondernemings finansiële planne in die formaat van begrotings uiteensit;
•
funksionele begrotings en kapitaalbestedingsbegrotings op te stel;
•
ʼn hoofbegroting (master budget) op grond van die funksionele begrotings op te stel;
•
begrotingstate en die impak van begrote kontantsurplusse en -tekorte te verduidelik;
•
ʼn buigsame begroting op te stel;
•
begrotingsafwykings (variansies) te bereken;
•
ʼn onderskeid te tref tussen vaste en buigsame begrotings;
•
te verduidelik wat is die verskil tussen koste insamel nadat die transaksie plaasgevind het en om eerder vooruit te beplan deur standaardkoste te bepaal;
•
te verduidelik waarom beplande standaardkoste, pryse en volumes nuttig is tydens die vasstelling van norms;
•
standaardkoste vir die materiaal, arbeid en veranderlike bokoste-elemente van ʼn produk of diens te bereken;
•
afwykings of variansies vir materiaal, arbeid, veranderlike bokoste en verkope te bereken; en
•
ʼn staat op te stel wat begrote wins met werklike wins rekonsilieer.
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 7
GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.2
Voorgeskrewe handboek
Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 15 (bladsye 369-386; 391-393) Hoofstuk 17 (bladsye 434-455; 461) EN: BPP Learning Media. 2016. CIMA Certificate Course Book for level BA2: Fundamentals of Management Accounting, 1ste uitgawe. Verenigde Koninkryk: Ashford Colour Press. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 8 (bladsye 155-166) Hoofstuk 9 (bladsye 167-178) Hoofstuk 10 (bladsye 179-204) Hoofstuk 11 (bladsye 205-228) 3.3
Verrykende bronne •
CMA Canada, 2008. Beskikbaar by http://www.cmaontario.org/portals/6/Media/CaseExam/Standard%20Cost%20And%2 0Variance%20Analysis.pdf [Besoek 21/02/2015] (Standaardkoste en variansieontleding)
•
AccountingandFinance, 2014. http://www.educationscotland.gov.uk/Images/variance_analysis_tcm4-121116.pdf [Besoek 21/02/2015] (Standaardkostestelsel met bykomende oefeninge)
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Afwyking (variansie)
ʼn Afwyking of variansie meet die verskil tussen werklike resultate en verwagte resultate.
Begroting
Bladsy 8
ʼn Kwantitatiewe uitdrukking van ʼn plan vir ʼn bepaalde
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde tydsperiode. Dit mag, onder andere, beplande verkoopsvolumes en inkomste, hoeveelhede van hulpbronne, koste en uitgawes, bates, laste en kontantvloei insluit. Begrotingshandleiding ʼn Versameling van instruksies wat riglyne gee aangaande die verantwoordelikhede van die betrokke persone en die prosedures, rekords en vorms wat verband hou met die voorbereiding en gebruik van begrotingsdata. Begrotingstydperk
Die tydperk waarvoor ʼn begroting opgestel en gebruik word.
Buigsame begroting
ʼn Begroting wat verskillende kostegedragspatrone in ag neem en verander soos wat volume of aktiwiteitsvlakke verander.
Funksionele
Ook genoem departementele begrotings. Dit is begrotings
begrotings
wat onderverdeel word volgens gereelde inkomste en uitgawes van ʼn spesifieke funksie, byvoorbeeld die verkopebegroting, die produksiekostebegroting en die aankopebegroting.
Hoofbegroting
Die hoofbegroting dien as ʼn konsolidasie van al die onderskeie funksionele begrotings en bestaan onder andere uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting. Die hoofbegroting voorsien ʼn vooruitskatting van die winsgewendheid en finansiële posisie vir die komende finansiële jaar.
Kapitaalbestedings-
Die kapitaalbestedingsbegroting fokus op die aankope,
begroting
verkope, inruiling, vervanging, installasie en enige ander verwante uitgawe van nie-bedryfsbates.
Kontantbegroting
ʼn Gedetailleerde begroting van die verwagte kontantinvloei en kontantuitvloei wat ook inkomste en kapitaalitems inkorporeer.
Standaardkoste
ʼn Voorafbepaalde eenheidskoste van ʼn produk, komponent of diens en dit kan aanvaar word as die teikenkoste wat onder ideale werktoestande behaal moet word. Dit word nie beskou as ʼn begrote koste nie.
Standaardkostestelsel
ʼn Beheermeganisme wat enige variansies rapporteer deur
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 9
GMA105 Bestuursrekeningkunde werklike koste en voorafbepaalde standaarde te vergelyk. Vaste begroting
ʼn Begroting wat opgestel is vir ʼn enkele aktiwiteitsvlak en word opgestel voor ʼn bepaalde tydperk vir beheerdoeleindes. Die begroting word nie aangepas op grond van veranderinge in aktiwiteite, koste of inkomste nie.
3.5
Inleiding
Die voorbereiding van finansiële planne in die vorm van begrotings sluit aan by die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat in Studie-eenheid 1 bespreek is. Die aktiwiteite van elke kostesentrum word met behulp van gedetailleerde begrotings gekoördineer en beheer. Verskillende persone heg verskillende betekenisse aan begrotings. Sommige beskou dit as ʼn vooruitskatting, of as ʼn metode om hulpbronne te allokeer of selfs as ʼn teiken om as motivering vir werknemers te dien. Daar sal gekyk word na die vyf benaderings tot die opstel van begrotings, asook die stadiums tydens die opstel van ʼn begroting. Die konsep van funksionele begrotings word aangeraak in hierdie studie-eenheid en behels dat begrotings verdeel word volgens ʼn spesifieke funksie, onder andere verkope, produksie, direkte arbeid, direkte materiaal en fabrieksbokoste. Die volgende konsep wat in die studie-eenheid gedek word, is ʼn hoofbegroting. Al die onderskeie funksionele begrotings word gekonsolideer in ʼn hoofbegroting. Daar word ook gefokus op ʼn kapitaalbestedingsbegroting en ʼn buigsame begroting. Na aanleiding van die begrotings word daar oorbeweeg na die vasstelling en implementering van ʼn standaardkostestelsel. Dit behels dat daar standaardkoste vir onder andere arbeid, materiaal, veranderlike bokoste en verkope daargestel word. ʼn Standaardkoste is nie ʼn begrote koste nie, maar eerder ʼn voorafbepaalde eenheidskoste wat aanvaar kan word as die teikenkoste wat onder ideale werktoestande behaal moet word. Sodra die standaardkostebegrotings opgestel is, kan daar variansie-ontledings uitgevoer word. Variansies (afwykings) meet die verskil tussen die werklike resultate en die verwagte of begrote resultate. Die proses waartydens die totale verskil tussen die standaard en werklike resultate bereken word, word beskou as ʼn variansie-ontleding. Die laaste stap en onderwerp wat aangeraak word, is die rekonsiliasie tussen die begrote en werklike wins aan die hand van ʼn bedryfstaat wat opgestel moet word. 3.6
Noodsaaklikheid van finansiële planne (begrotings) vir ʼn finansiële jaar
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 369-380, 391-393
Bladsy 10
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde •
CIMA, 2012: 208-212; 226-227 (Hoofstuk 9) soos in hierdie gedeelte opgesom
In Studie-eenheid 1 is daar verwys na die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses waarvolgens die bestuur van ʼn sakeonderneming deur ses fases gaan om, onder andere, kostebeheer en beplanning suksesvol uit te voer. Die bestuur moet egter in gedagte hou dat kostesentrums interafhanklik van mekaar moet funksioneer en dat besluitneming tussen die kostesentrums gekoördineer moet word. Die koördinering van die besluite en gevolglike aktiwiteite van elke kostesentrum kan met gedetailleerde planne van aksie, bekend as begrotings, uitgevoer word. Daar is verskillende redes waarom begrotings aan die hand van die funksies wat begrotings vervul, opgestel word (CIMA, 2012: 208). Die sewe funksies wat begrotings kan vervul, word opgesom in Figuur 3.1 hieronder.
Dwing beplanning af
Motiveer werknemers om hul pretasie te verbeter
Kommunikeer idees en planne
Voorsien 'n metode om prestasie te evalueer
Vestig 'n stelsel vir beheer
Koördineer aktiwiteite
Voorsien 'n raamwerk vir verantwoordelikheidsrekeningkunde
Figuur 3.1: Funksies van begrotings (Aangepas uit CIMA, 2012: 208) Drury (2015: 371-372) lys en bespreek net ses van die sewe funksies. Die voorsiening van ʼn raamwerk vir verantwoordelikheidsrekeningkunde word deur Drury uitgelaat. Dit word duidelik dat begrotings veel meer as net ʼn plan van aksie is wat in kwantitatiewe terme uitgedruk word. Begrotings beheer besteding, dit kommunikeer die doelwitte van die
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 11
GMA105 Bestuursrekeningkunde sakeonderneming en dit beheer en koördineer bedrywighede. Begrotings word ook gebruik om die finansiële prestasie van die onderneming te bepaal. Hou egter in gedagte dat ʼn begroting, vanweë die verskeie funksies daarvan, vir verskillende persone verskillende betekenisse inhou (CIMA, 2012: 209). ʼn Begroting mag dalk beskou word as: •
ʼn vooruitskatting van wat moontlik in die toekoms mag gebeur;
•
ʼn metode om hulpbronne toe te wys;
•
ʼn maatstaf om werklike prestasie met die verwagte prestasie te vergelyk; en
•
ʼn teiken om as motivering vir werknemers te dien.
Drury (2015: 391-392) sit die verskillende benaderings tot die opstel van begrotings uiteen. Die vyf benaderings kan soos volg opgesom word: Benadering tot die opstel van ʼn
Verduideliking
begroting Inkrementele begroting
Dit word beskou as die tradisionele benadering om te begroot waarby volgende jaar se begroting gebaseer word op die huidige jaar se resultate plus ʼn addisionele bedrag wat verwagte groei of inflasie van die volgende jaar in ag neem.
Nulbasisbegroting (zero-based)
Die opstel van ʼn begroting vir elke kostesentrum
(Drury, 2015: 391-392)
vanaf ʼn nul-basis.
Deurlopende begroting (rolling
Behels dat die begroting voortdurend opgedateer
budget)
word deur ʼn verdere rekeningkundige periode (soos ʼn maand) by te voeg indien die vorige rekeningkundige periode verby is.
Deelnemende begroting
ʼn Stelsel waarvolgens al die persone wat
(participative)
verantwoordelik is vir ʼn begroting die geleentheid gegee word om deel te neem in die opstel van hulle eie begrotings.
Begrotingsverslapping (budget
Die opsetlike oorskatting van uitgawes en/of die
slack)
onderskatting van inkomste tydens die opstel van die begroting. Tabel 3.1: Benaderings tot die opstel van begrotings (Aangepas uit CIMA, 2012: 226-227)
Bladsy 12
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde Indien die fokus spesifiek op die rol van ʼn begroting binne die algehele beplannings- en beheerproses van die sakeonderneming geplaas word, moet die raamwerk van die strategiese beplannings-, begrotings- en beheerproses van bestuur bestudeer word. Hierdie raamwerk word voorsien in Figuur 15.1 in Drury (2015: 369). Voordat daar ʼn begroting opgestel kan word, moet bestuur eers op die korporatiewe en eenheidsdoelwitte, missie, asook strategieë van die onderneming besluit. Daarna moet die langtermynplanne om die strategieë te implementeer ontwikkel word. Sodra die doelwitte en langtermynplanne in plek gestel is, kan die begroting opgestel word om uitvoering van die langtermynplanne (strategieë) te verseker. Die begroting moet voordurend teen die werklike resultate gemeet word en daar moet gereageer word op enige afwykings van die begroting. Bestudeer die gedetailleerde bespreking van elkeen van die fases in die strategiese beplannings-, begrotings- en beheerproses (Drury, 2015: 369-371). Bestudeer ook in Drury (2015: 373) die teenstrydige rolle wat ʼn begroting kan vervul. Hoofsaaklik verwys die teenstrydigheid in ʼn begroting na die funksie wat die begroting moet vervul, byvoorbeeld die begroting as ʼn metode om te beplan en te motiveer kan teen mekaar werk. Die tydperk (periode) waarvoor die begroting opgestel word, is gewoonlik ʼn jaar wat opgedeel word in 12 maandelikse periodes of dertien vier-weeklikse periodes, spesifiek vir beheerdoeleindes (Drury, 2015: 373). Die administrasie van die begrotingsproses behels dat ʼn begrotingskomitee wat die hoofafdelings van die sakeonderneming verteenwoordig, aangestel word. Die rekeningkundige personeel sal die bestuur bystaan tydens die opstel van die begroting deur, onder andere, finansiële inligting van die verlede te voorsien en waardevolle raad te gee. In die ideale omstandighede word die verantwoordelikheid vir begrotings so verdeel dat die bestuurder, verantwoordelik vir die opstel van die begroting, ook die bestuurder is wat die begroting moet uitvoer (CIMA, 2012: 210). Voorts moet daar ook ʼn begrotingshandleiding deur die bestuursrekenmeester opgestel word waarin doelwitte, prosedures, begrotingsformate, aannames en tydsraamwerke vir die verantwoordelike bestuur uiteengesit word (Drury, 2015: 373). Die begrotingshandleiding bevat, onder andere (CIMA, 2012: 211): •
ʼn Uiteensetting van die doelwitte van die begrotingsproses
•
Organisatoriese strukture
•
ʼn Uiteensetting van die hoofbegrotings en die verhouding tussen die begrotings
•
Administratiewe besonderhede van die voorbereiding van begrotings
•
Prosedurele aangeleenthede
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 13
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die hoofbegrotingsfaktor (ook bekend as die sleutelbegrotingsfaktor of beperkende begrotingsfaktor) wat die aktiwiteite van ʼn sakeonderneming beperk moet eerstens geïdentifiseer word – dit is tipies die verkope aanvraag (CIMA, 2016: 181-182). Die stadiums waaruit die begrotingsproses bestaan word in Drury (2015: 374-378) bespreek. Kyk ook die gedetailleerde voorbeeld (2015: 378-380, Voorbeeld 15.1) wat jy deeglik moet bestudeer. Die stadiums van die begrotingsproses is soos volg:
Kommunikeer besonderhede van die begrotingsbeleid
Koördineer en hersien die begrotings
Finale goedkeuring van die begroting
Bepaal die faktor wat prestasie belemmer
Onderhandel die begrotings met lynbestuurders
Voortdurende hersiening van begrotings
Berei die verkopebegroting voor
Doen die aanvanklike voorbereiding van die begrotings
Figuur 3.2: Die stadiums in die begrotingsproses (Aangepas uit Drury, 2015: 374-378) Bestudeer ook die kritiek wat in ʼn aantal gepubliseerde artikels gelewer is oor die tradisionele begrotingstelsel (Drury 2015: 393). 3.7
Funksionele begrotings en begrotings vir kapitaalbesteding en waardevermindering
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 381-384
•
CIMA, 2016: 182-187 (Hoofstuk 109)
Funksionele of departementele begrotings word onderverdeel volgens ʼn spesifieke funksie se gereelde inkomste en uitgawes, byvoorbeeld die verkopebegroting, die produksiekostebegroting en die aankopebegroting. Drury en CIMA verskil ten opsigte van
Bladsy 14
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde die berekeninge en formate wat toegepas word in die verskillende funksionele begrotings. Beide handboeke is korrek en jy kan kies watter formaat/berekening jy die maklikste vind om toe te pas. Drury en CIMA bespreek die volgende begrotings: Begroting
Drury
CIMA
Verkopebegroting
Bl. 381
Bl. 182-184
Produksiebegroting en begrote
Bl. 381
Bl. 182-184
Direkte materiaalverbruiksbegroting
Bl. 381-382
Bl. 182-184
Direkte materiaalaankopebegroting
Bl. 382
Bl. 182-184
Bl. 382-383
Bl. 183 -185
Fabrieksbokostebegroting
Bl. 383
Bl. 183
Verkoops-, verspreidings- en
Bl. 384
Bl. 182
Bl. 384
-
-
-
voorraadvlakke
Direkte arbeidsbegroting
administratiewe uitgawesbegroting Departementele begroting Kapitaalbestedingsbegroting
Tabel 3.2: Funksionele begrotings (Aangepas uit Drury, 2015: 381-384; CIMA, 2016: 182-185) Elkeen van hierdie begrotings sal vervolgens kortliks bespreek word. 3.7.1
Verkopebegroting
Die verkopebegroting dui die aantal van elke produk aan wat die sakeonderneming beoog om te verkoop asook die beplande verkoopsprys. Dit dui dus aan wat die voorspelde totale inkomste sal wees en dien as ʼn basis vir die produksiebegroting en die verkoops-, verspreidings- en administrasiebegroting. Die formaat vir hierdie begroting is volgens Drury (2015: 381) soos volg:
Produk
X Y
Eenhede
Verkoopsprys per
verkoop
eenheid (R)
Totale inkomste (R) [eenhede verkoop × verkoopsprys] [eenhede verkoop ×
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 15
GMA105 Bestuursrekeningkunde verkoopsprys] Totaal
Die formaat aangedui in CIMA is basies net ʼn omruiling van die kolomme en rye in die bostaande formaat (CIMA, 2016: 184): Produk X
Produk Y
Totaal
Verkope eenhede Verkoopsprys
-
per eenheid (R) Verkoopswaarde
[eenhede verkoop ×
[eenhede verkoop ×
verkoopsprys]
verkoopsprys]
(R)
3.7.2
Produksiebegroting
Die produksiebegroting word alleenlik in eenhede (kwantiteit) uitgedruk en die doelwit van hierdie begroting is om te verseker dat die eenhede geproduseer, voldoende is om in die vraag na verkope (sales demand) te voldoen en ook om te verseker dat ekonomiese voorraadvlakke gehandhaaf word. Die formaat aangedui in Drury (2015: 381) en CIMA (2016: 184) is soos volg:
Departement / Produk A
Departement / Produk B
[vanuit die verkope
[vanuit die verkope
begroting]
begroting]
Verkope-eenhede Plus: Beplande eindvoorraad = Totale eenhede benodig vir verkope en voorraad Min: Beplande beginvoorraad = Begrote produksie-eenhede
ʼn Belangrike formule om die produksie-eenhede te bereken word in CIMA (2016: 183) gegee en is veral nuttig indien jy nie die produksiebegroting opstel nie, maar wel die direkte materiaalverbruiksbegroting wil opstel:
Bladsy 16
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Produksie-eenhede vervaardig = eenhede verkoop + eenhede in eindvoorraad – eenhede in beginvoorraad 3.7.3
Direkte materiaalverbruiksbegroting
Aan die hand van die produksiebegroting sal die beraamde hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik gaan word, bepaal word. Die materiaal sal uitgedruk word as die begrote hoeveelheid of aantal kilogramme, liter, meter, ensovoorts per eenheid van die produk wat benodig word tydens die vervaardiging daarvan. Voorbeeld 3.1
Tydens die vervaardiging van die draadvrugtemandjie sal die begrote verbruik van direkte materiaal soos volg wees: •
5 meter draad per mandjie
•
Koste per eenheidmateriaal: R3.50 p/meter.
(Briers, 2014. Beskikbaar by http://briers.ca/store/images/detailed/44/052015-910320apple-hinged-lid-wire-fruit-basket.jpg) Die formaat van die direkte materiaalverbruiksbegroting is volgens Drury (2015: 382) die volgende: Departement / Produk A Eenhede
Prys per
van
eenheid
materiaal
materiaal
benodig
(R)
Departement / Produk B
Totaal
Eenhede
Prys per
Totale
Totaal
van
eenheid
Totaal
eenhede
(R)
materiaal
materiaal
(R)
van
benodig
(R)
materiaal
Totale prys per eenheid materiaal
Totaal (R)
(R)
Materiaal X Materiaal Y
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 17
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die formaat volgens CIMA (2016: 184) lyk soos volg:
Produksie-eenhede
Materiaal X eenhede
Materiaal Y eenhede
Produk A
[vanuit produksiebegroting]
[hoeveelheid van Materiaal X per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk A]
[hoeveelheid van Materiaal Y per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk A]
Produk B
[vanuit produksiebegroting]
[hoeveelheid van Materiaal X per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk B]
[hoeveelheid van Materiaal Y per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk B]
Begrote materiaalverbruik 3.7.4
Direkte materiaalaankopebegroting
Die aankopebestuurder moet verseker dat die korrekte hoeveelheid direkte materiaal teen die beplande aankoopprys op die gevraagde tydstip aangekoop word aan die hand van die produksiebegroting en verlangde begin- en eindvoorraadvlakke. Volgens Drury (2015: 382) en CIMA (2016: 184) is die formaat van die aankopebegroting soos volg:
Materiaal X
Materiaal Y
(eenhede)
(eenhede)
Begrote materiaalverbruik Plus: Beplande eindvoorraad
Min: Beplande beginvoorraad = Totale eenhede om aan te koop Beplande (standaard) aankoopprys per eenheid (R) Totale materiaalaankope (R)
Bladsy 18
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.7.5
Direkte arbeidsbegroting
Die arbeidsure en arbeidsuitgawe van elke departement om aan die beplande produksie te voldoen, word aangedui in die direkte arbeidsbegroting. Die arbeidsure sal uitgedruk word as die aantal ure benodig om een (1) eenheid produk te voltooi. Die formaat van die direkte arbeidsbegroting soos dit in Drury (2015: 383) verskyn: Departement / Produk A
Departement / Produk B
[soos in
[soos in
produksiebegroting]
produksiebegroting]
Totale begrote
[begrote produksie × ure
[begrote produksie × ure
arbeidsure
p/eenheid]
p/eenheid]
Totale
[totale begrote ure ×
[totale begrote ure ×
arbeidskoste (R)
arbeidskoste per uur]
arbeidskoste per uur]
Begrote produksie (eenhede)
Totaal
Ure per eenheid
Begrote arbeidskoste per uur (R)
In CIMA (2016: 185) is die bostaande formaat se rye en kolomme slegs omgeruil. 3.7.6
Fabrieksbokostebegroting
Die produksiedepartement (kostesentrum) se bestuur is verantwoordelik vir die opstel van die totale bokostebegroting. Die bokostebegroting word beïnvloed deur die gedrag van die individuele bokoste-items in verhouding tot die verwagte produksievlakke. Die beheerbaarheid en onbeheerbaarheid van die bokoste-items is ter sprake. Die bokoste word toegewys op grond van ʼn allokeringsbasis soos direkte arbeidsure. Die formaat van die bokostebegroting vir die produksiedepartement is soos volg (Drury, 2015: 383): Veranderlike bokostekoers per direkte arbeidsuur Departement A
Departement B
Bokoste Departement A
Departement B
Totaal
Beheerbare bokoste: Indirekte
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 19
GMA105 Bestuursrekeningkunde materiaal Indirekte arbeid Onbeheerbare bokoste: Depresiasie Toesighouding Instandhouding Totale bokoste Begrote departementele bokostekoers 3.7.7
Verkoops-, verspreidings- en administratiewe uitgawesbegroting
Die uitgawes verbonde aan verkope, en nie die verwagte verkope opsigself nie, word aangedui in die betrokke begroting. Die verkoopsuitgawes, verspreidingsuitgawes en administratiewe uitgawes word oor die algemeen in afsonderlike begrotings aangedui omdat verskillende sleutelpersone verantwoordelik is vir die beheer van hierdie uitgawes. Vir die doeleindes van hierdie vak sal die drie soorte uitgawes egter in een begroting aangedui word en die formaat is soos volg (Drury, 2015: 384): (R)
Totaal (R)
Verkoopsuitgawes: Salarisse Kommissie Voertuiguitgawes Advertering Administratiewe uitgawes: Skryfbehoeftes Salarisse Verspreidingsuitgawes: Verpakkingsmateriaal Afleweringskostes
Bladsy 20
Deel II: Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.7.8
Departementele begroting
Departementele begrotings behels dat die direkte materiaal, direkte arbeid en die bokostebegrotings saamgevoeg word vir elke betrokke departement. Dit vergemaklik die taak van die bestuur van ʼn departement om beheer uit te oefen oor die koste. Departementele begrotings word op ʼn 12-maandelikse basis opgestel en die werklike maandelikse besteding word vergelyk met die begrote bedrae vir elke koste-item. ʼn Departementele begroting sal dus soos volg lyk (Drury, 2015: 384): (R)
Begrote bedrag (R)
Werklike bedrag (R)
Direkte arbeid: Totale arbeidsure teen koers per uur Direkte materiaal: Eenhede van Materiaal X teen koste per eenheid Beheerbare bokoste: Indirekte materiaal Indirekte arbeid Onbeheerbare bokoste: Depresiasie Toesighouding Instandhouding
3.7.9
Kapitaalbestedingsbegroting
Die kapitaalbestedingsbegroting fokus op die aankope, verkope, inruiling, vervanging, installasie en enige ander verwante uitgawe van nie-bedryfsbates soos toerusting, masjinerie, geboue, voertuie, ensovoorts.
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 21
GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.8
Hoofbegroting (master budget) asook kontantbegroting
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 385-386
•
CIMA, 2016: 189-196 (Hoofstuk 10)
Die hoofbegroting is ʼn konsolidasie van al die onderskeie funksionele begrotings en bestaan, onder andere, uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting. Die hoofbegroting voorsien ʼn vooruitskatting van die winsgewendheid en finansiële posisie vir die komende finansiële jaar. Alvorens die begrote staat van omvattende inkomste en staat van finansiële posisie opgestel kan word, moet die kontantbegroting saamgestel word. Die kontantbegroting is ʼn staat waarin die beraamde toekomstige kontantontvangstes en kontantbetalings op so ʼn wyse aangedui word dat dit die verwagte kontantsaldo op bepaalde tydintervalle kan toon. In ʼn kontantbegroting word beide inkomste en kapitaalitems ingesluit (CIMA, 2016: 189-192). Die voorbereiding van kontantbegrotings word in paragraaf 5.2 in CIMA (2016: 189) bespreek. Die kontantbegroting is in ʼn mate baie ooreenstemmend met ʼn staat van kontantvloei (soos in die vak, Finansiële Rekeningkunde (GFA105), bespreek word). Dit word soos volg opgedeel in beraamde kontantontvangstes en kontantbetalings: Maand R Beraamde kontantontvangstes: Rekeninge ontvangbaar Kontantverkope Opbrengs van realisasie van niebedryfsbates Totale kontantontvangstes
Beraamde kontantbetalings: Aan verskaffers van goedere Aan werknemers (salarisse en lone) Aankoop van niebedryfsbates Huur en tariewe (belasting) Ander bokoste
Bladsy 22
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Terugbetaling van lening Totale kontantbetalings
Netto surplus / (tekort) vir die maand Kontantsaldo aan die begin van die maand Kontantsaldo aan die einde van die maand Punte om in ag te neem by die opstel van kontantbegrotings word vlugtig in paragraaf 5.4 in CIMA (2016: 190) bespreek. Aktiwiteit Werk deur illustrasie 1 in CIMA (2016: 190-191) wat toets of jy kan identifiseer watter items in ʼn kontantbegroting tuishoort. Die goue reël is dat enige item wat beskou word as ʼn kontant in- of uitvloei in die kontantbegroting moet wees. Belangrik om daarop te let dat waardevermindering nie beskou word as ʼn kontantvloei-item nie en dus nie in die kontantbegroting tuishoort nie. Aktiwiteite Doen die volgende vrae in CIMA: •
Aktiwiteit 3 CIMA 2016: 190
•
Aktiwiteit 4 CIMA 2016: 192
Die hoofbegroting (master budget) word ook uiteengesit in Drury (2015: 385-386), so ook die kontantbegroting (2015: 386). Let wel dat die wins-en-verliesrekening (profit and loss account), waarna in Drury verwys word, ʼn alternatiewe formaat vir die staat van omvattende inkomste (inkomstestaat) is. 3.9
Buigsame begroting (flexible budget)
Bestudeer die handboek: •
CIMA, 2016: 167-178 (Hoofstuk 9)
Buigsame begrotings word op so ʼn wyse opgestel dat dit kostegedrag en veranderinge in aktiwiteitsvlakke in ag kan neem. ʼn Vaste begroting word opgestel vir ʼn enkele aktiwiteitsvlak. In paragraaf 3.8 in hierdie begeleidingsgids is daar gefokus op die
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 23
GMA105 Bestuursrekeningkunde hoofbegroting (master budget). ʼn Hoofbegroting word bestempel as ʼn vaste begroting deurdat dit nie voorsiening maak vir enige verskil in werklike volumes (produksie-uitset of verkope) teenoor die begrote volumes nie. Die twee voordele van ʼn buigsame begroting word in Hoofstuk 9, paragraaf 1.2 (CIMA, 2016: 169) bespreek. Beplanning en beheer wat vir die bestuur vergemaklik word, is van die voordele wat hieruit vloei. Die voorbereiding van ʼn buigsame begroting is ʼn twee-stap proses en word uitgelig in paragraaf 1.3 in CIMA (2016: 169).
Bereken die begrotingskostetoelae vir elke koste-item: Begrotingskostetoelaag = begrote vaste koste + (aantal eenhede × veranderlike koste per eenheid)
Bepaal kostegedragspatrone: vaste, veranderlike of gemengde koste
Figuur 3.3: Stappe in die voorbereiding van ʼn buigsame begroting (Aangepas uit CIMA, 2016: 169) In die geval van ʼn gemengde koste moet die hoog-laag-metode (verwys terug na paragraaf 2.15, in Studie-eenheid 2) gebruik word om die koste in vaste en veranderlike komponente te verdeel. Aktiwiteit Hersien die hoog-laag-metode deur die vraag in CIMA op bladsy 170 te doen. Onthou dat die vastekoste-komponente konstant bly. Om die begrote veranderlike koste te bereken, moet jy die begrote produksie-eenhede vermenigvuldig met die veranderlike koste per eenheid wat jy met die hoog-laag-metode bereken het.
Bladsy 24
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde In Hoofstuk 9, paragraaf 1.3, word ʼn volledige voorbeeld vir die voorbereiding van ʼn buigsame begroting uiteengesit (CIMA, 2016: 170-171). Neem die volgende opmerkings in ag wanneer jy deur die voorbeeld gaan: •
Die aktiwiteitsvlakke van 80%, 90% en 100% word gebruik om die buigsame begroting van 20X6 op te stel – toon dus aldrie aktiwiteitsvlakke in een begroting.
•
Die hoog-laag-metode word aangewend om die semi-veranderlike koste op te deel in die vaste- en veranderlike kostekomponente en om vir die verskillende aktiwiteitsvlakke van 20X6 die vaste- en veranderlike koste te bereken (op bladsy 171 word die berekening gegee).
•
Die totale veranderlike koste per uur word soos volg bereken vir elk van die 80%-, 90%- en 100%-aktiwiteitsvlakke: Totale veranderlike koste ÷ totale direkte arbeidsure vir daardie aktiwiteitsvlak. Die totale veranderlike koste per uur is dieselfde (konstant) vir al drie die aktiwiteitsvlakke.
Buigsame begrotings word hoofsaaklik vir beheerdoeleindes opgestel. Paragraaf 1.2 in CIMA (2016: 169) verduidelik dat beheer uitgeoefen word deur die buigsame begrotings met werklike resultate te vergelyk. Enige verskille of afwykings tussen die buigsame begroting en die werklike resultate word begrotingsafwykings genoem. Doen Aktiwiteit 1 (bl. 172), asook Aktiwiteit 2 (bl. 174) om seker te maak dat jy vertroud is met die formaat van die buigsame begroting vir beheer. Hierdie formaat dui egter nie aan watter koste vas, veranderlik of gemeng is nie en is nie die gewenste formaat nie. Die afwykings tussen die begrote bedrae en werklike resultate word egter duidelik aangetoon (Aktiwiteit 2). Die formaat van ʼn buigsame begroting waarin die totale afwyking verdeel word in volume en bestedingsvariansie (afwyking) is soos volg:
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 25
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Vaste begroting
Buigsame begroting
Werklike resultate
R
R
R
Begrotingsafwyking (variansie)
Gunstige / ongunstige afwyking
R Produksie en verkope-eenhede Verkope-inkomste Veranderlike koste: Direkte materiaal Direkte arbeid Instandhouding Gemengde koste: Ander koste Vaste koste: Waardevermindering Huur en tariewe Totale koste Wins
Volumevariansie
Bestedingsvariansie
Totale variansie
Baie belangrik om op die volgende te let: Variansies of afwykings word bereken deur die werklike resultate met die buigsame begroting te vergelyk, en nie deur die werklike resultate met die vaste begroting te vergelyk nie. Die interpretasie van die kontrolestate (buigsame begroting) behels dat die bestuur variansies wat groot genoeg is om te regverdig, moet ondersoek om regstellende aksies te neem, indien nodig. ’n Variansie is negatief of positief – hoe groter die variansie is, hoe belangriker is dit vir die bestuur om vas te stel waarom die variansie in die eerste plek
Bladsy 26
Deel II: Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde ontstaan het. ʼn Klein variansie is nie kommerwekkend nie, maar indien dit groot is (groot genoeg om ʼn ondersoek te regverdig) moet die bestuur aandag daaraan gee. Die vaste begrote wins (opbrengs/bydrae) moet gerekonsilieer word met die werklike wins (opbrengs/bydrae) deur middel van ʼn variansie-ontledingstaat: Vaste begrotingswins
R1 900
Variansies/afwykings: Verkoopsvolume-variansie Direkte materiaalkoste Direkte arbeidskoste Instandhoudingskoste
R3 500 (G) R500 (G) R1 500 (G) 100 (G)
Ander koste
R400 (O)
Waardevermindering
R200 (O)
Huur en tariewe
R100 (O)
Totale bestedingsvariansie
R1 400 (G)
Werklike wins
R6 800
3.10 Die beginsels van standaardkoste Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 434-436, 439
•
CIMA, 2016: 155-166 (Hoofstuk 8)
Standaardkoste word beskou as ʼn voorafbepaalde eenheidskoste van ʼn produk, komponent of diens en kan aanvaar word as die teikenkoste wat onder ideale werkstoestande behaal moet word. Dit word nie beskou as ʼn begrote koste nie (Drury, 2015: 434; CIMA, 2016: 157). Deur ʼn standaardkoste vir elke produksie-eenheid te bepaal, kan ʼn gedetailleerde ontleding tussen begrote en werklike koste uitgevoer word (variansies word bereken). ʼn Standaardkostestelsel funksioneer effektief in ʼn sakeonderneming waar die bedryfsaktiwiteite bestaan uit ʼn reeks algemene of herhalende bedrywighede en die insette nodig om elke eenheid uitset te produseer kan gespesifiseer word (Drury, 2015: 435). Die terme “kostesentrums” en “verantwoordelikheidsentrums” kom weereens na vore met standaardkostestelsels (Drury, 2015: 435-436). Daar word verduidelik dat vir kontroledoeleindes die totale werklike koste met die totale standaardkoste van elke kostesentrum of verantwoordelikheidsentrum vergelyk moet word. Bestudeer die
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 27
GMA105 Bestuursrekeningkunde uiteensetting en daaropvolgende verduideliking voorsien in Exhibit 17.1 (Drury, 2015: 435-436). Figuur 17.1 in Drury (2015: 436) voorsien ʼn oorsig van die standaardkostestelsel. Standaardkostestelsels vir beheerdoeleindes behels die volgende:
Vestiging van voorafbepaalde beraamde koste van 'n produk of diens (standaardkoste)
Insameling van werklike koste
Vergelyking van werklike koste met voorafbepaalde beraamde koste
Figuur 3.4: Standaardkostestelsel as beheermaatreël (Aangepas uit CIMA, 2012: 161) Die standaardkostekaart word gebruik om die besonderhede van elke produk se standaardkoste aan te toon. Die formaat van ʼn standaardkostekaart lyk soos volg (CIMA, 2016: 157-158): Standaardkostekaart – Produk XYZ R
R
Direkte materiaal: Materiaal X: kg teen R/kg Materiaal Y: liter teen R/liter Direkte arbeid: Arbeid A: ure teen R/uur Arbeid B: ure teen R/uur = Standaard direkte koste + Veranderlike produksiebokoste: ure teen R/uur = Standaard veranderlike produksiekoste + Vaste produksiebokoste = Standaard volle produksiekoste + Administrasie en bemarkingsbokoste
Bladsy 28
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
= Standaardkoste van verkope + Standaardwins = Standaardverkoopsprys In Drury (2015: 439) word die formaat van die standaardkostekaart ook aangedui in Exhibit 17.3. Die twee hoofgebruike van standaardkostestelsels word omskryf in paragraaf 1.2 in CIMA (2016: 157) en kan kortliks soos volg opgesom word: •
Om die waarde van voorraad te bepaal en die koste van produksie te bereken, en
•
om as ʼn beheermaatreël te dien deur standaarde daar te stel en aktiwiteite uit te lig deur middel van variansies waarop die bestuur moet fokus. Aktiwiteit
Oefen die formaat van die standaardkostekaart deur die vraag in CIMA op bladsy 158 te voltooi. Let wel: Die absorpsiebasis om bokoste toe te wys is die direkte arbeidsure (geskoolde arbeid). Die bokoste absorpsiebasis kan soos volg bereken word: begrote vaste produksiebokoste begrote arbeidsure
= koste per geskoolde arbeidsuur
Voltooi ook die aktiwiteit op bladsye 158-159 in CIMA. Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat ʼn standaardkostestelsel gebaseer word op standaardkoste wat vooraf bepaal word en nie op historiese koste nie. Standaardkoste verteenwoordig wat in die toekoms moet gebeur en nie wat in die verlede reeds plaasgevind het nie (CIMA, 2012: 161-162). 3.11 Die vasstelling van standaarde Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 437-441
•
CIMA, 2016: 159-161 (Hoofstuk 8)
Die standaard vir elke koste-element bestaan uit ʼn monetêre komponent en die vereiste hulpbronnekomponent. Die standaard-direkte-materiaalprys en standaard-direktearbeidstarief kan soos volg opgesom word:
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 29
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Standaard-direkte-materiaalprys
Standaard-direkte-arbeidstarief
Word beraam deur die
Word beraam deur die
aankopedepartement.
personeeldepartement in samewerking met vakbonde.
Bepaal aan die hand van:
Twee opsies:
•
aankopekontrakte reeds aangegaan;
•
prysinggesprekke met verskaffers;
loon vasgestel vir die verskillende tipe
•
beraamde prysbewegings in die mark;
werknemers of graad van arbeid.
•
beskikbaarheid van
•
•
grootmaataankopeafslag.
ʼn Aparte uurlikse koers of weeklikse
ʼn Gemiddelde uurlikse koers wat toegepas word op elke graad van arbeid.
Tabel 3.3: Standaard-direkte-arbeidskoers en direkte materiaalprys (Aangepas uit CIMA, 2012: 162-163) Die standaard-vereiste-hulpbronnekomponent behels dat tegniese spesifikasies vir elke produk deur produksiekenners uiteengesit moet word (CIMA, 2012: 163). Aan die hand van hierdie tegniese spesifikasies kan daar bepaal word hoeveel materiaal benodig gaan word om elke produk te vervaardig, asook hoeveel arbeidsure ingespan moet word. Standaard-veranderlike-bokostekoerse is aansienlik moeiliker om vas te stel. Die veranderlike bokoste per uitseteenheid kan nie direk deur waarneming bepaal word nie en om daardie rede moet data van die verlede aangewend word om die verhouding vas te stel. Die historiese data kan ontleed word met ʼn reeks statistiese metodes, die bekendste en gewenste metode is die hoog-laag-metode. Direkte arbeid en masjien-ure is tipies die aktiwiteitsmaatstawwe (basisse) wat gebruik word om die standaard-veranderlike-bokoste per eenheid uitset te bereken (CIMA, 2012: 163-164). Prestasiestandaarde word aangewend om teikens vir doeltreffendheid daar te stel. Daar is vier tipes teikens vir doeltreffendheid:
Bladsy 30
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Ideale
Haalbaar
•Gebaseer op die heel gunstigste bedryfstoestande - geen verkwisting, geen ondoeltreffendheid, geen ledige tyd, geen onklaarheid (breakdowns)
•Gebaseer op doeltreffende bedryfstoestande - voorsiening vir verkwisting, ondoeltreffendheid, onklaarheid (breakdowns) en moegheid
Huidige
•Gebaseer op huidige bedryfstoestande - huidige verkwisting en ondoeltreffendheid in ag geneem
Basiese
•Standaarde wat onveranderd gehou word vir 'n lang tydperk
Figuur 3.5: Vier soorte prestasiestandaarde (Aangepas uit CIMA, 2016: 160) Soos daar vanuit die bostaande figuur afgelei kan word, moet enige verkwisting (wastage) en verliese van materiaal vir prestasiestandaarde in ag geneem word (CIMA, 2016: 161, paragraaf 2.4). Verkwisting soos verdamping veroorsaak dat die insetmateriaal gedurende die produksieproses gaan afneem en daarom moet die insetmateriaal meer wees as die hoeveelheid wat benodig word om die klaarproduk te vervaardig. Bestudeer die kort voorbeeld van vars sap in CIMA (2016: 161). Aktiwiteit Werk deur Illustrasie 2 in CIMA op bladsy 161. Daar is ook ander aspekte van standaardkostestelsels wat in ag geneem moet word, onder andere, die probleme met die vasstelling van standaarde (CIMA, 2016: 159). Inflasie, prestasiestandaarde, die kwaliteit van materiaal en die invloed van seisoenale prysafwykings, is van die probleme wat tydens die vasstelling van standaarde hanteer moet word. Inflasie veroorsaak wel dat standaardkoste met tye onakkuraat kan wees, maar in die geval van inflasie wat toe- of afneem, sal die doeltreffendheidsvariansie en gebruiksvariansie steeds betekenisvol wees en standaardkoste kan hersien word. Die effek van inflasie kan ook verwyder word van die betrokke variansie aangesien inflasie meetbaar is.
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 31
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die voordele en nadele van ʼn standaardkostestelsel word gelys in paragraaf 2.2 in CIMA (2016: 160). Drury (2015: 440-441)voorsien ook ʼn opsomming van die doeleindes, oftewel voordele, wat ʼn standaardkostestelsel bied. Volgens Drury (2015: 437) is daar twee maniere waarmee ʼn standaardkoste vasgestel kan word: Historiese rekords kan gebruik word om standaardkoste vir arbeid en materiaal vas te stel, of ingenieurstudies kan op elke bedrywigheid/aktiwiteit uitgevoer word en so kan standaardkoste gespesifiseer word. Ons gaan nou elke standaardkostekomponent en hoe dit bepaal word, bespreek. 3.11.1 Die standaarduur en standaardarbeidskoste Die gebruik van die standaarduur is ʼn manier om die probleem, geassosieer met die meting van uitset, te oorkom indien daar ʼn aantal verskillende produkte vervaardig word (Drury, 2015: 439-440). Bestudeer die voorbeelde voorsien in paragraaf 2.3 in CIMA (2016: 161) en in Drury (2015: 439-440). Die standaarduur (of minuut) word beskou as die hoeveelheid werk uitvoerbaar teen standaarddoeltreffendsvlakke per uur of per minuut: •
Die standaardure per eenheid word met die aantal produksie-eenhede vermenigvuldig om die standaardure in totaal te bereken.
•
Die standaardure, in totaal, dien as ʼn beter maatstaf van uitset in die geval waar verskillende produkte vervaardig word.
Die standaardarbeidskoste kan aan die hand van drie vergoedingsmetodes bepaal word (paragraaf 3, CIMA, 2016: 162): •
Tydsgebaseerde stelsels: Die werknemer word betaal op grond van die aantal ure wat hy gewerk het, ongeag hoeveel werk hy verrig het: o
Lone = ure gewerk × loontarief per uur
o
Oortydpremie word beskou as ʼn ekstra tarief per uur gewerk, bo en behalwe die basiese verpligte ure.
•
Stukwerkstelsels: Die werknemer word betaal op grond van die uitset wat hy lewer: o
•
Lone = eenhede vervaardig × loontarief per eenheid
Aansporing-/bonusstelsels: Werknemers word aangemoedig om meer produktief te wees.
Bladsy 32
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die direkte arbeidstandaard moet vasgestel word deur elke aktiwiteit wat plaasvind tydens bedrywighede te ontleed. Die toegelate tyd moet vir elke bedrywigheid bepaal word. Die doeltreffendste metodes in produksie, toerusting en bedrywighede word gestandaardiseer (Drury, 2015: 439). 3.11.2 Standaard-direkte-materiaalkoste Die standaard-direkte-materiaalkoste word gegrond op die produkspesifikasies wat vanuit die insetkwantiteit benodig vir elke bedrywigheid, afgelei word. Die mees geskikte materiaal vir elke produk moet bepaal word aan die hand van die produk se ontwerp, kwaliteitsbeleid en nadat enige verkwisting of verlies tydens die produksieproses in ag geneem is (Drury, 2015: 437-438). Die standaardmateriaalkoste word bereken deur die standaardhoeveelheid van die materiaal per eenheid te vermenigvuldig met die standaardprys. Die standaardprys vir materiaal word verkry van die aankopedepartement. 3.11.3 Standaardbokoste Die standaardbokostekoers word gebaseer op die tarief per standaard-direkte-arbeidsuur of masjienuur as inset (Drury, 2015: 439). 3.12 Variansie-ontleding Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 441-455
•
CIMA, 2016: 205-228 (Hoofstuk 11)
Variansies (afwykings) meet die verskil tussen die werklike resultate en die verwagte of begrote resultate. Die proses waartydens die totale verskil tussen die standaard en werklike resultate bereken word, word beskou as variansie-ontleding (CIMA, 2016: 207). ʼn Variansie kan gunstig (favourable) of ongunstig (adverse) wees: •
Gunstige variansie: wanneer werklike resultate beter is as wat verwag (begroot) is.
•
Ongunstige variansies: wanneer die werklike resultate slegter is as wat verwag (begroot) is.
In die geval van uitgawes is die variansies hierbo egter omgeruil: •
Indien die werklike uitgawe hoër was as die begrote uitgawe, is dit ʼn ongunstige variansie.
•
Indien die werklike uitgawe laer as die begrote uitgawewas, is dit ʼn gunstige variansie.
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 33
GMA105 Bestuursrekeningkunde Bestudeer Figuur 17.3 in Drury (2015: 443) wat al die variansies vir ʼn standaardkostestelsel uiteensit. 3.12.1 Direkte materiaalvariansie Die koste van materiaal wat tydens produksie gebruik word, word deur twee basiese faktore bepaal: Die prys wat betaal is vir die materiaal en die hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik is. Die werklike prys en hoeveelheid kan verskil van die standaardprys en hoeveelheid. Dus kan daar ʼn materiaalgebruiksvariansie en materiaalprysvariansie bereken word (Drury, 2015: 443 & CIMA, 2016: 208). Onthou die volgende in verband met direkte materiaalvariansies: Totale direkte materiaalvariansie = direkte materiaalprysvariansie + direkte materiaalgebruiksvariansie Die direkte materiaalprysvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 443-445): Verskil tussen die standaardprys (SP) en die werklike prys (AP) vir die werklike hoeveelheid materiaal gebruik of aangekoop (QP) (SP – AP) × QP Die direkte materiaalverbruiksvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 445-446): Die verskil tussen die standaard hoeveelheid (SQ) materiaal wat gebruik moes word vir die aantal eenhede werklik geproduseer en die werklike hoeveelheid (AQ) materiaal gebruik gewaardeer teen die standaardmateriaalprys (SP) per eenheid (SQ – AQ) × SP Bestudeer die voorbeeld 17.1 in Drury (2015: 442) voorsien. Daar is ook die kwessie van begin- en eindvoorraad van materiaal; anders gestel: Of die hoeveelheid aangekoop, of hoeveelheid gebruikte materiaal aangewend moet word om die materiaalprysvariansie te bereken (Drury, 2015: 445). Die wyse waarop die eindvoorraad van grondstowwe gewaardeer word, bepaal of die hoeveelheid materiaal aangekoop of gebruikte materiaal aangewend moet word: •
Indien eindvoorraad teen die standaardkoste gewaardeer word, sal die prysvariansie bereken word op die hoeveelheid materiaal aangekoop.
•
Indien eindvoorraad teen die werklike koste gewaardeer word, sal die prysvariansie op die hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik is, bereken word.
Bladsy 34
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde Aangesien ons hoofsaaklik fokus op die volle standaardkostestelsel sal ons die materiaalprysvariansie bereken op die aankope (ontvangs) van materiaal tydens die finansiële periode (CIMA, 2012: 178). Die totale materiaalvariansie kan ook soos volg met ʼn kortpad bereken word sonder om die totale variansie te verdeel in die materiaalprys- en materiaalverbruiksvariansie (Drury, 2015: 447): Totale direkte materiaalvariansie = standaardmateriaalkoste (SC) vir werklike produksie – werklike materiaalkoste (AC) SC – AC 3.12.2 Direkte arbeidsvariansie Die totale arbeidsvariansie word ook op ʼn soortgelyke wyse as die totale direkte materiaalvariansie verdeel in die direkte arbeidstariefvariansie en die direkte arbeidsdoeltreffendheidsvariansie (Drury, 2015: 448-449; CIMA, 2016: 208-209). Die totale direkte arbeidsvariansie verteenwoordig wat die produksie-uitset in terme van arbeid moes beloop het en wat die arbeid werklik beloop het. Die totale direkte arbeidsvariansie kan soos volg uitgedruk word (Drury, 2015: 449, CIMA, 2016: 208-209): Totale direkte arbeidsvariansie = standaard direkte arbeidskoste (SC) van werklike uitset geproduseer – werklike direkte arbeidskoste (AC) aangegaan SC – AC Die direkte arbeidstariefvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 448-449): Verskil tussen die standaardtarief per uur (SR) en die werklike tarief per uur (AR) vir die werklike aantal ure waarvoor betaal is (AH) (SR – AR) × AH Die direkte arbeidsdoeltreffendheidsvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 448): Verskil tussen die standaardure wat gewerk moes word vir die aantal eenhede werklik geproduseer (SH) en die werklike aantal ure gewerk (AH), gewaardeer teen die standaardtarief per uur (SR) (SH – AH) ×SR
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 35
GMA105 Bestuursrekeningkunde Bestudeer die voorbeeld 17.1 in Drury (2015: 442) voorsien. Ledige-tydvariansie duik op indien daar wel ledige tyd tydens die produksieproses voorkom. ʼn Ledige-tydvariansie word altyd beskou as ʼn ongunstige variansie (CIMA, 2016: 209, paragraaf 2.3). Die direkte arbeidsdoeltreffendheidsvariansie word beïnvloed deur ledige tyd indien die ure wat betaal is die ure wat gewerk is oorskry. Veronderstel dat daar ʼn bottelnek in die produksieproses is en sommige werknemers in die produksielyn het dus ledige tyd op hulle hande. Hierdie werknemers word steeds betaal vir die ure wat hulle by die werk is, maar geen werk word werklik deur hulle uitgevoer nie. Die algehele doeltreffendheid van die arbeidsmag word dus ongunstig beïnvloed. Belangrik Een belangrike aspek om in ag te neem indien daar ledige tyd voorkom – die werklike ure waarop die doeltreffendheidsvariansie bereken word, is die aktiewe ure gewerk en nie die ure waarvoor betaal is nie. 3.12.3 Veranderlike bokostevariansies Die totale veranderlike bokostevariansie word in paragraaf 2.4 in CIMA (2016: 209-210) bespreek en kan verdeel word in die veranderlike bokoste-bestedingsvariansie en die veranderlike bokoste-doeltreffendheidsvariansie wat gebaseer word op die aktiewe ure (dus ledige tyd uitgesluit). Die totale veranderlike produksie-bokostevariansie kan soos volg bereken word (Drury, 2015: 449; CIMA, 2016: 209-210): Verskil tussen die standaard veranderlike bokoste wat aangewend moet word vir werklike uitset (SC) en die veranderlike produksiebokoste werklik aangegaan (AC) SC – AC Die veranderlike bokoste-bestedingsvariansie kan soos volg bereken word (Drury, 2015: 450): Werklike koste van enige afwyking van die standaardtarief of koers per uur, oftewel: Werklike aktiewe ure teen standaardtarief per uur – werklike veranderlike bokoste Die veranderlike bokoste-doeltreffendheidsvariansie word soos volg bepaal (Drury, 2015: 450):
Bladsy 36
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Standaard veranderlike bokoste van enige afwyking van die standaardvlak van doeltreffendheid, oftewel: [(hoeveelheid standaardure per eenheid × aantal eenhede vervaardig) – aktiewe ure]
× standaardtarief per uur 3.12.4 Verkopevariansies Verkopevariansies word aangewend om die prestasie van die verkopefunksie te ontleed en word verdeel in ʼn verkoopsprysvariansie en verkoopsvolumevariansie (Drury, 2015: 451455; CIMA, 2016: 207-208). Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat verkopevariansies bereken word aan die hand van wins- of bydraemarges eerder as die verkoopswaarde self. Bestudeer Voorbeeld 17.2 en die bespreking op bladsy 452 in Drury vir ʼn verduideliking waarom die wins- of bydraemarge eerder as die verkoopswaarde aangewend word om die verkopevariansie te bereken. Die poging aangewend om verkope te genereer se impak op die wins moet in ag geneem word. Die totale verkopemargevariansie word soos volg bepaal (Drury, 2015: 453): Verskil tussen die werklike verkope-inkomste (ASR), minus die standaard veranderlike koste van verkope (SCOS) en die begrote bydrae (BC) (ASR – SCOS) – BC Die verkoopsprysvariansie word beskou as die verandering in opbrengs of inkomste wat veroorsaak word deur die werklike verkoopsprys wat verskil van die begrote verkoopsprys. Dit word soos volg bereken (Drury, 2015: 453; CIMA, 2016: 207-208): Verskil tussen die werklike verkoopsprys (ASP) en die standaardverkoopsprys (SSP) vermenigvuldig met die werklike verkoopsvolume (AV) (ASP – SSP) × AV Die verkoopsvolumevariansie bepaal die effek van veranderinge in die verkoopsvolume op die verskil tussen die begrote en die werklike bydrae. Die begrote verkoopsvolume word met die werklike verkoopsvolume vergelyk (Drury, 2015: 453-454). Vir die doeleindes van hierdie vak sal die standaardkontribusiemargemetode gebruik word om die verkoopsvolumevariansie te bepaal (Drury, 2015: 454):
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 37
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Verskil tussen die werklike verkoopsvolume (AV) en die begrote volume (BV) vermenigvuldig met die standaardkontribusiemarge (SM) (AV – BV) × SM Bestudeer die probleme wat ondervind word met die interpretasie van verkopevariansies soos dit bespreek word in Drury (2015: 454-455). Aktiwiteit Werk deur Aktiwiteit 1 oor variansies in CIMA (2016: 212-214). Daar hoef slegs op die standaardkontribusiemargemetode gefokus te word. 3.13 Rekonsiliasie tussen begrote en werklike wins Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 442, 444, 455
•
CIMA, 2016: 215-216 (Hoofstuk 11)
Bedryfstate (operating statements) dui aan hoe die verskillende variansies gekombineer kan word om die begrote wins met die werklike wins te rekonsilieer. Die rekonsiliasie word aan die bestuur vir beheerdoeleindes aan die einde van elke finansiële periode in die formaat van ʼn verslag (bedryfstaat) gelewer (CIMA, 2016: 215). Die algemene metode wat gebruik word met die opstel van ʼn bedryfstaat is soos volg (CIMA, 2016: 215): •
Begrote bydrae (kontribusie) word aangepas met die verkoopsvolumevariansies om die begrote bydrae van werklike verkope te bepaal.
•
Die verkoopsprysvariansie word dan ingesluit om ʼn syfer te bepaal wat werklike verkope-inkomste, minus die standaard veranderlike koste van verkope, verteenwoordig.
•
Kostevariansies word dan in ag geneem om die werklike bydrae (kontribusie) te bepaal.
Die formaat van ʼn bedryfstaat word aangedui in CIMA (2016: 215-216) met behulp van die voorbeeld voorsien in paragraaf 2.5 en dit lyk soos volg: Bedryfstaat vir die maand
R
Begrote wins +/- Verkoopsvolumevariansie = Begrote wins van werklike verkope
Bladsy 38
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde +/- Verkoopsprysvariansie = Werklike verkope minus standaard veranderlike koste van verkope
Kostevariansies:
Gunstig (R)
Ongunstig (R)
Materiaalprys Materiaalverbruik Arbeidstarief Arbeidsdoeltreffendheid Ledige tyd Veranderlike bokostebesteding Veranderlike bokostedoeltreffendheid
Werklike wins In Drury (2015: 442; 455) word die rekonsiliasie uitgevoer op die inligting vervat in Voorbeeld 17.1 en die bedryfstaat se formaat verskil in ʼn mate van die formaat aangedui hierbo. Die basiese beginsels bly egter dieselfde. Verwys na die bedryfstaat voorsien in Exhibit 17.4 (Drury, 2015: 444). Aktiwiteit Bestudeer die vrae in CIMA wat handel oor al die variansies wat tot dusver bespreek is en die gevolglike rekonsiliasie van die begrote en werklike wins: •
Bedryfstaat op bladsy 216
•
Verdere variansie-ontledings op bladsye 218-220
3.14 Verwantskappe tussen variansies Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 443-449, 461
•
CIMA, 2016: 218 (Hoofstuk 11)
Variansies moenie afsonderlik van mekaar beskou word nie. Al die variansies waarna gekyk is, kan hoofsaaklik verdeel word in kwantiteitsvariansies (materiaalverbruik; arbeidsdoeltreffendheid en veranderlike bokoste-doeltreffendheidsvariansies) en Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 39
GMA105 Bestuursrekeningkunde prysvariansies (materiaalprys; arbeidstarief en veranderlike bokoste-bestedingvariansies). Drury formuleer die drie kwantiteit en drie prysvariansies soos volg (2015: 443-449): Kwantiteitsvariansies = verskil tussen die standaardhoeveelheid (SQ) hulpbronne verbruik vir die werklike produksie en die werklike hoeveelheid (AQ) hulpbronne verbruik teen die standaardprys (SP) per eenheid van die betrokke hulpbron (SQ – AQ) × SP Prysvariansies = verskil tussen die standaardprys (SP) en die werklike prys (AP) per eenheid van ʼn hulpbron teen die werklike hoeveelheid (AQ) van die hulpbron verbruik of aangeskaf (SP – AP) × AQ Dit is verder ook belangrik om daarop te let dat indien daar ʼn interafhanklike verhouding tussen twee variansies is, die een variansie gewoonlik gunstig en die ander variansie ongunstig sal wees (CIMA, 2016: 218). Bestudeer Aktiwiteit 3 van interafhanklike verhoudings wat bestaan tussen variansies CIMA (2016: 218). In Drury word daar op bladsy 461 ʼn opsomming van die verskillende variansieformules voorsien. Maak seker jy is goed vertroud met al die variansies. 3.15 Samevatting In hierdie studie-eenheid is daar hoofsaaklik gefokus op die opstel en gebruik van begrotings as ʼn beheermeganisme vir bestuur. Begrotings word beskou as gedetailleerde planne wat in kwantitatiewe terme (geldeenheid) uitgedruk word. Daar is eerstens op die noodsaaklikheid van begroting en die vyf benaderings tot die opstel van begrotings gefokus. Die begrotingsproses is ook uiteengesit, gepaardgaande met al die funksies wat ʼn begroting kan vervul. Die begrotingskonsep is uitgebrei na funksionele of departementele begrotings waarvolgens daar vir ʼn bepaalde funksie soos verkope, produksie, materiaal, arbeid of bokoste ʼn begroting opgestel word. Al die funksionele begrotings word gekonsolideer in ʼn hoofbegroting. Die hoofbegroting bestaan, onder andere, uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting. Aangesien ʼn hoofbegroting beskou word as ʼn vaste begroting wat nie voorsiening maak vir enige verskil in werklike volumesuitset of verkope teenoor begrote volumes nie, is daar oorbeweeg na die konsep van ʼn buigsame begroting. Buigsame begrotings word op so ʼn
Bladsy 40
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde wyse opgestel dat dit kostegedrag en veranderinge in aktiwiteitsvlakke in ag kan neem. In die buigsame begroting word daar kennis gemaak met volume- en bestedingsvariansies. Die opstel van ʼn standaardkostestelsel is die volgende onderwerp wat bespreek is en behels dat daar ʼn voorafbepaalde eenheidskoste vasgestel word wat onder ideale werkstoestande bereikbaar is vir, byvoorbeeld, arbeid, materiaal en veranderlike bokoste. Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat ʼn standaardkoste nie as ʼn begrote bedrag beskou word nie. Indien die werklike resultate verskil van die standaardkoste, word ʼn afwyking of variansie waargeneem. Die variansie kan gunstig of ongunstig wees en word hoofsaaklik in twee kategorieë verdeel vir arbeid, materiaal, veranderlike bokoste en verkope, naamlik ʼn volumevariansie en ʼn prysvariansie. Die laaste onderwerp wat aangeraak is, is die rekonsiliasie tussen die werklike wins en die begrote wins met behulp van ʼn bedryfstaat wat opgestel moet word. In die volgende studie-eenheid sal daar gefokus word op rekeningkundige beheerstelsels. 3.16 Selfevaluering Aktiwiteit 9 CIMA Voltooi die vrae in “Toets jou kennis” (Test your learning) aan die einde van die hoofstukke •
Hoofstuk 8: bl. 166
•
Hoofstuk 9: bl. 178
•
Hoofstuk 10: bl. 202-203
•
Hoofstuk 11: bl. 227-228
DRURY: Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 15 (bladsye 398-399) in die Drury handboek: Vraag 15.19 Vraag 15.20 Vraag 15.21 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 17 (bladsye 463-465) in die Drury handboek: Vraag 17.15 Vraag 17.16
Deel II: Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings
Bladsy 41
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Vraag 17.17 Vraag 17.18 Vraag 17.19
Selfevalueringsriglyne aan die einde van die gids.
Bladsy 42
Deel II: Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings
GMA105 Bestuursrekeningkunde
STUDIE-EENHEID 4: REKENINGKUNDIGE BEHEERSTELSELS
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Voorbereiding van geïntegreerde rekeninge in ʼn kosteomgewing
•
Voorbereiding van finansiële state vir bestuurders
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: die beginsels van vervaardigingsrekeninge en die integrasie van kosterekeninge
•
met finansiële rekeningkundige stelsels te verduidelik; •
ʼn stel geïntegreerde rekeninge voor te berei wat standaardkostevariansies toon;
•
taak-, spul- (batch) en proseskoste te verduidelik;
•
grootboekrekeninge vir taak-, spul- (batch) en proseskostestelsels voor te berei;
•
onderskeid te tref tussen bestuursverslae (managerial reports) vir ʼn verskeidenheid organisasies, onder andere kommersiële ondernemings, welsynsorganisasies en openbare sektor instellings.
4.2
Voorgeskrewe handboek
Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 4 (bladsye 85-96) Hoofstuk 5 (bladsye 107-122; 124-127) Hoofstuk 18 (bladsye 471-476) EN: BPP Learning Media. 2016. CIMA Certificate Course Book for level BA2: Fundamentals of Management Accounting, 1ste uitgawe. Verenigde Koninkryk: Ashford Colour Press.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 43
GMA105 Bestuursrekeningkunde Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 12 (bladsye 229-240) Hoofstuk 13 (bladsye 241-260) Hoofstuk 14 (bladsye 261-288) 4.3
Verrykende bronne •
ACCA Global, 2011. Beskikbaar by http://www.accaglobal.com/content/dam/acca/global/pdf/sa_june11_process2.pdf [Besoek: 03/03/2015] (Proseskostestelsel)
•
The Institute of Chartered Accountants of India, 2014. Beskikbaar by http://www.icaiknowledgegateway.org/littledms/folder1/job-costing-and-batchcosting.pdf [Besoek: 04/03/2015] (Taak- en Spulkostestelsel)
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Abnormale verlies
Enige verlies wat die voorsiening vir ʼn normale verlies oorskry.
Abnormale wins
ʼn Verbetering op die aanvaarde normale verlies wat met die produksieaktiwiteite geassosieer word.
Ekwivalente
Veronderstelde heel eenhede wat onvoltooide werk
eenhede
verteenwoordig. Dit word gebruik om koste tussen onvoltooide en voltooide eenhede toe te deel.
Geïntegreerde
ʼn Stel rekeningkundige rekords wat beide finansiële en
rekeninge
kosterekeninge met mekaar integreer deur ʼn gemeenskaplike inset van data te gebruik.
Normale verlies
ʼn Verwagte verlies waarvoor daar in die begroting voorsiening gemaak is. Dit word gewoonlik bereken as ʼn persentasie van die uitseteenhede tydens ʼn proses wat plaasvind gedurende ʼn bepaalde tydperk.
Proseskostestelsel
ʼn Kosteberekening van toepassing op deurlopende, opeenvolgende prosesse waar proseskoste toeskryfbaar is aan die aantal eenhede wat geproduseer is.
Skrootmateriaal
Bladsy 44
Materiaal wat weggegooi word,maar steeds ʼn waarde daaraan
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde gekoppel het. Spulkostestelsel
ʼn Kosteberekening waar koste toegeskryf word aan batches
(batch costing)
van ʼn produk.
Taak
ʼn Kliënt se bestelling of ʼn diens wat vir ʼn relatiewe kort tydperk uitgevoer moet word.
Taakkostestelsel
ʼn Kosteberekening waar koste toegeskryf word aan individuele take (bestellings).
4.5
Inleiding
Die belangrikheid van geïntegreerde kostestelsels as ʼn rekeningkundige beheermaatreël word in Studie-eenheid 4 bespreek. Die basiese beginsels van vervaardigingsrekeninge, om die integrasie van koste- en finansiële data in ʼn rekeningkundige stelsel te verduidelik, word as grondslag gebruik. Die dubbelinskrywingsreël van finansiële rekeningkunde word tydens die teboekstelling van transakies in die vier hoofrekeninge geïmplementeer, naamlik hulpbronnerekeninge, rekeninge wat die koste van produksie-items bevat, verkoperekeninge en die inkomstestaatrekeninge. Die uitleg en werking van die vervaardigingsrekening as ʼn konsolidasie van al die rekeninge verwant aan produksiekoste, word ook bespreek. Die volgende onderwerp wat in Studie-eenheid 4 aangeraak word, is hoe standaardkostevariansies met ʼn geïntegreerde rekeningkundige stelsel bepaal kan word. Daarna word die onderskeie kosteberekeninge bespreek, naamlik die proseskostestelsel, die taakkostestelsel, spulkostestelsel en dienskostestelsel. Elke kostestelsel se hantering van materiaal, arbeid, bokoste, onvoltooide eenhede en verliese word in besonderhede bespreek. Laastens word daar vlugtig gefokus op die voorbereiding van bestuursverslae vir die verskillende sakeondernemings, en spesifiek die inligting wat vervat word in die bestuursverslae vir operasionele beheer en die prysing van produkte en dienste. 4.6
Die beginsels van vervaardigingsrekeninge en integrasie van kosterekeninge met finansiële rekeningkundige stelsels
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 85-96
•
CIMA, 2016: 261-287 (Hoofstuk 14)
In Studie-eenheid 3 is die hoofelemente van ʼn produk se koste bepaal, naamlik materiaal, arbeid en bokoste. Hierdie hoofelemente word bymekaar getel om die totale koste van ʼn eenheid van ʼn produk te bereken. Hoe die koste te boek gestel word, sal bepaal word deur
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 45
GMA105 Bestuursrekeningkunde die rekeningkundige kostestelsel wat die sakeonderneming aangeneem het. Kosterekeningkundige stelsels behels dat gedetailleerde rekords van koste gehou word en kan wissel van eenvoudige ontledings tot rekenaargebaseerde rekeningkundige stelsels. Al hierdie kosterekeningkunde stelsels funksioneer egter op die dubbelinskrywingsbeginsel van finansiële rekeningkunde. Bestudeer paragraaf 2 van Hoofstuk 14 in CIMA (2016: 263) vir meer besonderhede oor kosterekeningkundige stelsels en die dubbelinskrywingsbeginsel. ʼn Geïntegreerde stelsel van kosteboekhouding behels dat beide finansiële en kosterekeninge in een stelsel grootboekrekeninge (ledger accounts) gehou word. Paragraaf 3.1 lys die hoofrekeninge in ʼn stelsel geïntegreerde rekeninge (CIMA, 2016: 263264). Hierdie hoofrekeninge word in vier groepeverdeel: •
Hulpbronnerekeninge
•
Rekeninge wat die koste van produksie-items vanaf die begin van produksie tot en met koste van verkope te boek stel
•
Verkoperekeninge
•
Inkomstestaat
Die rekeningkundige inskrywings wat met ʼn geïntegreerde stelsel plaasvind kan kompleks en verwarrend wees. In Drury (2015: 85-96) word elke transaksie verbonde aan materiaal wat aangekoop en uitgereik word, die kontrolerekeninge, arbeidskoste en bokoste wat te boek gestel moet word, verduidelik aan die hand van T-rekeninge. Hierdie gedeelte in Drury behels ʼn geïntegreerde kostestelsel wat later in hierdie studie-eenheid bespreek sal word, naamlik die taakkostestelsel. Bestudeer bl. 264 in CIMA wat aansluit by die tabel hieronder.
Bladsy 46
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Besteding aan hulpbronne Klaarprodukte
Onvoltooide werk (work in process)
Koste van verkope Klaarprodukte
Materiaal / Salarisse / Bokoste Debiteer
Krediteer
Bank of Rekeninge betaalbaar Krediteer
Debiteer
Krediteer
Koste van verkope Debiteer
Onvoltooide werk (work in process) Debiteer
Krediteer
Figuur 4.1: Rekeningkundige inskrywings met ʼn geïntegreerde stelsel (Aangepas uit CIMA, 2016: 264) Bestudeer paragrawe 4-7 in Hoofstuk 14 van CIMA (2016: 264-270) wat elkeen van die rekeningkundige inskrywings, soos uiteengesit in Figuur 4.1 hierbo, verduidelik. Vervaardigingsrekeninge dien as ʼn konsolidasie van al die rekeninge verwant aan produksiekoste (CIMA: 2012: 259-260). ʼn Vervaardigingsrekening sal soos volg vertoon:
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 47
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Vervaardigingsrekening Grondstowwe (beginvoorraad)
Grondstowwe gebruik
Aankope
Grondstowwe (eindvoorraad)
Onvoltooide werk (beginvoorraad)
Onvoltooide werk (eindvoorraad)
Grondstowwe gebruik
Produksiekoste van goedere vervaardig
Salarisse en lone Produksiebokoste
Figuur 4.2: Die vervaardigingsrekening (Aangepas uit CIMA, 2012: 260) Die voor- en nadele van ʼn geïntegreerde stelsel van rekeninge word in paragraaf 2.1 in CIMA (2016: 263) gelys. 4.7
Geïntegreerde rekeninge gebaseer op standaardkostevariansies
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 471-476
•
CIMA, 2016: 274-276 (Hoofstuk 14)
Indien die sakeonderneming van ʼn standaardkostestelsel gebruik maak, moet die grootboekrekeninge ook variansies aandui. Die basiese beginsels van waar en wanneer variansies te boek gestel word, asook hoe gunstige en ongunstige variansies in rekeninge aangedui moet word, word uiteengesit in paragrawe 10.1-10.2 (CIMA, 2016: 274-276). Ter opsomming van die basiese beginsels, bestudeer Figuur 4.3 hieronder.
Bladsy 48
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Pakhuis- / Stoorkamer(voorraad) kontrolerekening
Salarisse-en-lone kontrolerekening
•Arbeidstariefvariansie
Onvoltooide werkrekening
Produksiebokostekontrolerekening
Inkomstestaat
•Materiaalgebruiskvariansie (wanneer uitset geproduseer is) •Ledige-tyd-variansie •Arbeidsdoeltreffendheidsvariansie •Veranderlike bokostedoeltreffendheidsvariansie
•Produksiebokoste-bestedingsvariansie
Vaste produksiebokosterekening
Verkoperekening
•Materiaalprysvariansie (wanneer materiaal aangekoop word)
•Produksiebokoste-volumevariansie (kan ook in onvoltooide-werk-rekening wees)
•Verkope teen werklike faktuurprys •Verkopevariansies word nie aangetoon nie
•Saldo van variansies aan einde van periode word afgeskryf in inkomstestaat
Figuur 4.3: Standaardkosteboekhoudingstelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 262) ʼn Ongunstige variansie word tipies gedebiteer in die relevante variansierekening en ʼn gunstige variansie word gekrediteer in die relevante variansierekening. Bestudeer die voorbeelde in paragraaf 10.1-10.2 (CIMA, 2016: 274-275). Drury (2015: 471-476) bespreek ook in Hoofstuk 18 die teboekstelling van standaardkoste in algemene grootboekrekeninge. Verwys spesifiek na Exhibit 18.1 waar die variansierekening aangedui word (opsomming van al die onderskeie standaardkostevariansies). Aktiwiteit Werk deur akiwiteit 7 op bl. 275,asook Aktiwiteit 8 op bladsy 276.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 49
GMA105 Bestuursrekeningkunde 4.8
Die proseskostestelsel
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 107-121, 124-127
ʼn Proseskostestelsel is gepas vir industrieë waar groot hoeveelhede van dieselfde produkte of dienste geproduseer word. Dit beteken dat produkte op ʼn soortgelyke wyse vervaardig word en dieselfde hoeveelheid direkte en bokoste aangegaan word (Drury, 2015: 107). Drie scenario’s sal in die proseskostestelsel oorweeg word: 1. Alle uitseteenhede is ten volle voltooi. 2. Daar is eindvoorraad van onvoltooide of gedeeltelik-voltooide produkte (work in process). 3. Daar is begin- en eindvoorraad van onvoltooide produkte (work in process). Bestudeer Exhibit 5.1 in Drury (2015: 108) wat die vloei van produksie en koste in die proseskostestelsel toon. ʼn Taakkostestelsel word ook in hierdie voorbeeld met ʼn proseskostestelsel vergelyk. Daar sal in die volgende afdeling gefokus word op die taakkostestelsel. Die beginsel agter die proseskostestelsel is dat die totale produksieproses in verskillende prosesse opgedeel word waar daar tydens elke proses (of afdeling) werk uitgevoer word en die voltooide produksie na die volgende proses aangestuur word, waar dit weer as inseteenhede vir verdere prosessering beskou word. Eers by die laaste produksieproses word die eenhede voltooi en oorgedra na die klaarprodukte-voorraad. Soos wat produksie van proses na proses aanbeweeg, word koste ook oorgedra en daar word kontrolerekeninge vir elke proses (of departement) opgestel waaraan direkte en indirekte koste toegeskryf word. Koste word dus nie aan individuele uitseteenhede toegeskryf nie, maar word eerder aan die onderskeie prosesse toegeskryf.
Bladsy 50
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Voedsel- en drankvervaardigers Olieraffinadery
Figuur 4.4: Voorbeelde van industrieë waar proseskostestelsels aangewend word (Bronne:http://feelgrafix.com/data_images/out/24/946692-coca-cola-logo.jpg http://www.uk.airliquide.com/image/photoelement/pj/56/18/6d/15/drinks-beverages-productionoverview7243287196416097538.jpg http://www.top-petroleum.com/images/flow1.jpg http://saoilrefiners.co.za/images/design/saoilrefiners-logo.png)
4.8.1
Basiese beginsels van ʼn proseskostestelsel
Die koste wat tydens die produksieproses aangegaan word, word vir elke afsonderlike proses in ʼn prosesrekening aangeteken. Die prosesrekening lyk nes ʼn gewone grootboekrekening (T-rekening). Aan die linkerkant (debietkant) word die insette tot die proses en die koste van hierdie insette aangeteken. Die insette verwys na die hoeveelheid en koste van materiaal, arbeid en bokoste. Aan die regterkant (kredietkant) word aangedui wat met die insette aan die einde van die periode gebeur het. Die insette kan omskep word in klaarprodukte; daar kon verlies daarvan gewees het, of dit kan steeds onvoltooid (work in process – WIP) wees. Die vier stappe van proseskoste word in Figuur 4.5 hieronder opgesom.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 51
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Stap 1
• Bepaal die verwagte uitset, abnormale en normale verlies en die ekwivalente eenhede indien daar WIP-eindvoorraad is
Stap 2
• Bereken die koste per eenheid uitset, verliese en WIP
Stap 3
• Bereken die totale koste van uitset, verliese en WIP
Stap 4
• Voltooi rekeninge
Figuur 4.5: Vier stappe van ʼn proseskostestelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 278) 4.8.2
Die hantering van verliese tydens die produksieproses
Dit kan verwag word dat daar verliese van eenhede tydens die produksieproses gaan plaasvind. Indien daar ʼn sekere vlak van verlies verwag word, word daarna verwys as ʼn normale verlies. Indien die verliese meer is as wat verwag is, word die bykomende verlies ʼn abnormale verlies genoem. Indien die verliese weer minder is as wat verwag is, staan die verskil bekend as ʼn abnormale wins (gain). Drury beskryf weer in Hoofstuk 5 vanaf bladsye 109-114 verskillende scenario’s waar al die uitseteenhede ten volle in die onderskeie prosesse voltooi is, maar waar daar ses verskillende gevalle van verliese ter sprake is. Normale verliese word nie ʼn koste toegeken nie – daar word aanvaar dat die koste om die verlieseenhede te produseer gedra (of geabsorbeer) word deur die goeie kwaliteit uitseteenhede. Die abnormale verlieseenhede word egter gewaardeer teen dieselfde koste per eenheid as die goeie kwaliteit uitseteenhede. Dus het abnormale verliese of wins geen invloed op die koste van die goeie kwaliteit produksie nie en word die koste daarvan as ʼn uitgawe in die staat van omvattende inkomste afgeskryf (CIMA, 2012: 279). Verwys ook na Aanhangsel 5.1 in Drury (2015: 124-127) wat handel oor verliese wat tydens die finale fase van voltooiing plaasvind en waar slegs die eenhede wat daardie fase bereik het, die koste van die verlies moet dra.
Bladsy 52
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde 4.8.3
Voorsiening vir skrootmateriaal (scrap)
Skrootmateriaal word beskou as materiaal wat uitgewerp is, maar steeds waarde het. In Hoofstuk 5 van Drury (2015: 109-114) word daar deurentyd verwys na normale en abnormale verliese met of sonder skrootwaarde. Die basiese reëls vir die teboekstelling van skrootwaarde behels dat enige inkomste verdien uit skroot as ʼn verlaging in koste beskou moet word en nie as verkope-inkomste nie. Volgens Drury behoort skrootwaarde soos volg hanteer te word: Skrootwaarde van
Verminder die proses se
normale verlies
materiaalkoste
Skrootwaarde van
Verminder die koste van
abnormale verlies
abnormale verlies
Skrootwaarde van
Verminder die inkomste
abnormale winste (gains)
verdien uit skroot
Skrootrekening
Werklike kontant ontvang word te boek gestel
Dt: Skrootrekening Kt: Prosesrekening Dt: Skrootrekening Kt: Abnormale verliesrekening Dt: Abnormale winsterekening Kt: Skrootrekening Dt: Kontant ontvangrekening Kt: Skrootrekening
Tabel 4.1: Die hantering van skrootwaarde (Aangepas uit CIMA, 2012: 284-285) 4.8.4
Die waardasie van sluitingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)
Daar moet ʼn waarde gekoppel word aan eenhede wat aan die einde van ʼn tydperk gedeeltelik voltooi is. Dit kan slegs gedoen word deur die ekwivalente eenhede van produksie te bereken ten einde die koste van ʼn voltooide eenheid te bepaal (Drury, 2015: 114-117). Die eindvoorraad van onvoltooide eenhede (WIP) sal slegs ʼn bepaalde persentasie voltooid wees ten opsigte van materiaal en arbeid benodig. Die totale produksiekoste kan nie bloot verdeel word in verhouding tot die voltooide en onvoltooide eenhede nie, aangesien die onvoltooide eenhede nie dieselfde hoeveelheid materiaal, arbeid en ander bokoste verbruik het as die voltooide eenhede nie. Die totale produksiekoste kan regverdig verdeel word deur eenhede van produksie te verwerk na ekwivalente voltooide eenhede van produksie. Drury (2015: 115-117) bespreek ook die geval waar die koste-elemente (materiaal, arbeid en bokoste) nie op dieselfde oomblik tot die produk gevoeg word nie en dus nie dieselfde persentasie van voltooiing behaal het nie. In so ʼn geval moet aparte ekwivalente produksie-
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 53
GMA105 Bestuursrekeningkunde eenhede vir elke koste-element bereken word. Bestudeer gerus Voorbeeld 5.2 in Drury (2015: 115-116). Die situasie kan selfs meer ingewikkeld wees indien daar eindvoorraad van onvoltooide eenhede is, asook normale en abnormale verliese met of sonder skrootwaarde. Die formule om die koste per ekwivalente eenheid te bereken is soos volg: Koste aangegaan Ekwivalente eenhede werk voltooi Daar word ʼn staat van ekwivalente eenhede voorberei ten einde die ekwivalente eenhede van werk wat voltooi is tydens die tydperk te bereken. Onthou om deurentyd die vier stappe van ʼn proseskostestelsel soos uiteengesit in Figuur 4.5 hierbo toe te pas. 4.8.5
Waardasie van openingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)
Daar bestaan twee aannames rakende openingsvoorraad van onvoltooide eenhede (WIP), naamlik (Drury, 2015: 117-118): •
Die geweegde-gemiddelde metode – openingsvoorraad van onvoltooide eenhede is saam met die eenhede wat in huidige produksieproses vervaardig word gevoeg en kan nie meer afsonderlik geïdentifiseer word nie, en
•
die eerste-in-eerste-uit metode – openingsvoorraad van onvoltooide eenhede is die eerste eenhede wat in die huidige produksieproses gevoeg en voltooi sal word.
Bestudeer ook in Drury (2015: 118-121) die geweegde-gemiddelde kostemetode en die eerste-in-eerste-uit metode met behulp van Voorbeeld 5.3. 4.9
Die taakkostestelsel (job costing)
Bestudeerdie handboeke: •
Drury, 2015: 85-96
•
CIMA, 2016: 229-240 (Hoofstuk 12)
Die taakkostestelsel word in sakeondernemings gebruik waar elke eenheid van ʼn produk of diens uniek en spesifiek tot die kliënt se behoeftes vervaardig word. Elke spesiale bestelling vir ʼn kliënt sal ook slegs vir ʼn relatiewe kort tydperk wees (Drury, 2015: 85; CIMA, 2016: 231). Die normale prosedure wat gevolg word vir die uitvoering van ʼn spesifieke taak word omskryf in paragraaf 1.3 van Hoofstuk 12 (CIMA, 2016: 231). Die teboekstelling van taakkoste gaan gepaard met taakkostekaarte en taakkosterekeninge vir elke individuele taak (bestelling). Die uitleg en werking van taakkosterekeninge is soortgelyk aan dié van ʼn
Bladsy 54
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde proseskostestelsel – insette tot die spesifieke taak word aan die linkerkant (debietkant) en uitsette aan die regterkant (kredietkant) aangeteken. Verwys na die gedetailleerde bespreking in Hoofstuk 4 van Drury (2015: 86-96) waar elkeen van die onderskeie rekeninge en die teboekstelling van die koste-elemente bespreek word. In die groot sakeondernemings van vandag word daar eerder van gerekenariseerde taakkostestelsels in die vorm van programmatuur gebruik gemaak (CIMA, 2012: 310). Werk deeglik deur Illustrasie 1 van die taakkostestelsel voorsien in Hoofstuk 12 in CIMA (2016: 232). Interne diensdepartemente, byvoorbeeld die instandhoudingsdepartement, kan ook van ʼn taakkostestelsel gebruik maak om koste te beheer. Elke spesifieke taak wat deur die diensdepartement uitgevoer word se koste sal toegewys word na die bepaalde departement aan wie die diens gelewer word. Die voordele van ʼn interne taakkostestelsel vir ʼn diensdepartement word in paragraaf 5 beskryf (CIMA, 2016: 235). 4.10 Die spulkostestelsel (batch costing) Bestudeerdie handboeke: •
Drury, 2015: 122
•
CIMA, 2016: 234 (Hoofstuk 12)
Die spulkostestelsel is soortgelyk aan die taakkostestelsel deurdat daar bondels (batches) afsonderlike identifiseerbare eenhede vervaardig word soos wat ʼn kliënt dit bestel. Die koste per eenheid per bondel word bereken deur die totale spulkoste te verdeel met die aantal eenhede in die bondel (Drury, 2012: 118). Paragraaf 4 in Hoofstuk 12 van CIMA (2016: 234) bespreek die spulkostestelsel aan die hand van ʼn voorbeeld. 4.11 Prestasiemeting en die dienskostestelsel Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 96
•
CIMA, 2016: 241-259 (Hoofstuk 13)
Bestudeer Tabel 4.2 hieronder wat dien as ʼn opsomming van die verskillende finansiële prestasiemaatstawwe volgens koste-, wins- en beleggingsentrums, asook maatskappye sonder winsbejag.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 55
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Verhouding of
Verwysing in
Formule
prestasiemaatstaf Winssentrums Winsmarge
(bedryfswins ÷ verkope) × 100% [bedryfswins = verkope – totale bedryfsuitgawes]
Bruto winsmarge
(bruto wins ÷ verkope) × 100% [bruto wins = verkope – koste van verkope]
Beleggingsentrums Opbrengs op kapitaal
(wins ÷ kapitaal aangewend) × 100%
aangewend (OOKA) [ook genoem opbrengs op belegging] Bateomsetsnelheid
verkope ÷ kapitaal aangewend [kan ook soos volg bereken word: (verkope ÷ totale bates)]
Tabel 4.2: Finansiële prestasiemaatstawwe (Aangepas uit CIMA, 2016: 243) Werk self deur Aktiwiteit 1 en 2 op bl. 244 en 245 in CIMA onderskeidelik. Aangesien diensondernemings nietasbare produkte vervaardig en verkoop nie, moet daar ʼn alternatiewe kosteberekening aangewend word om te voldoen aan die prysingsbehoeftes van diensondernemings. Vergewis jouself met presies watter tipe sakeondernemings as diensondernemings geklassifiseer word (paragraaf 2.1 van Hoofstuk 13 in CIMA, 2016: 246). Diensondernemings het dikwels grootskaalse bedrywighede en benodig gesofistikeerde kostebeheermaatreëls. Die karaktereienskappe van ʼn diens word in paragraag 2.2 gelys en bespreek. Maak seker dat jy hierdie karaktereienskappe ken sodat jy sakeondernemings kan identifiseer wat moontlik van dienskostestelsels gebruik sal maak deur Illustrasie 2 te bestudeer (CIMA, 2016: 247).
Bladsy 56
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Heterogeniteit
Ontasbaarheid
Bederfbaarheid
Gelyktydigheid
Figuur 4.6: Die eienskappe van ʼn diens (Aangepas uit CIMA, 2016: 246 Dit is moeilik om ʼn realistiese koste-eenheid te vind wat as ʼn betroubare maatstaf kan dien om ʼn diens wat gelewer is te meet. Die oplossing is om ʼn saamgestelde koste-eenheid (composite cost unit) te gebruik indien die diens uit twee aktiwiteitsveranderlikes bestaan (CIMA, 2016: 248, paragraaf 5). Bestudeer die tipiese koste-eenhede wat deur sakeondernemings wat in die dienstesektor handel dryf (CIMA, 2016: 247, paragraaf 4) gebruik word. Die formule vir die berekening van ʼn koste per eenheid van ʼn diens is soos volg:
Vir niewinsgewende organisasies is dit egter moeilik om die sukses daarvan te meet. Niewinsgewende organisasies sluit welsynsorganisasies, kerke, die polisie, skole en gesondheidsorginstansies in. Om die prestasie van ʼn niewinsgewende organisasie te bepaal, word daar gefokus op die koste aangegaan om die diens te lewer en die uitset wat gelewer is ten einde ʼn koste-per-eenheid-diens te bereken.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 57
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Aktiwiteit Doen die meerkeusevraag aan die einde van elke hoofstuk in die Drury, asook die CIMA handboek. Dit is nie ongewoon dat diensondernemings eerder van ʼn taakkostestelsel gebruik maak nie (Drury, 2015: 96). 4.12 Bestuursverslae vir verskillende sakeondernemings Daar is reeds na bestuursverslae en die inligting vervat in bestuursverslae in Studieeenheid 1 verwys. Bestuursverslae sluit direk aan by die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat die bestuur van ʼn sakeonderneming gebruik om, onder andere, produkte en dienste te prys, te beplan vir die toekoms en beheer uit te oefen oor koste wat aangegaan word. Daar is ook in Studie-eenheid 1 verwys na kosterekeningkunde as ʼn wyse om inligting aan die bestuur te voorsien. Hierdie inligting word vervat in kosterekeningkundige verslae en die formaat van hierdie verslae moet geskik wees om produkte en dienste te prys, beheer uit te oefen oor koste en besluite te neem. Die tipiese inligting wat benodig word om operasionele beheer uit te oefen oor ʼn sakeonderneming word in Figuur 4.7 hieronder opgesom.
Verantwoordelikheidsentrums Ad hoc-verslae en vooruitskattings
Koderingstelsel s
Inligting Buigsame begrotings
Beheerverslae
Geskikte kosteeenhede
Vergelykende basis
Figuur 4.7: Inligting benodig vir operasionele beheer (Aangepas uit CIMA, 2012: 338)
Bladsy 58
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die belangrikste syfers vir die bestuur van ʼn sakeonderneming wat in bestuursverslae vervat word, is onder andere (CIMA, 2012: 339): •
Bruto wins
•
Waarde toegevoeg
•
Bydrae (contribution)
•
Bruto winsmarge
•
Bemarkingsuitgawes
•
Algemene en administratiewe uitgawes
Die formate van die onderskeie begrotings en finansiële verslae is reeds in Studie-eenheid 3 aangeraak. 4.13 Samevatting In Studie-eenheid 4 is daar gefokus op die beheer van koste met behulp van geïntegreerde kostestelsels. Die eerste inleidende onderwerp wat bespreek is, is die basiese beginsels van vervaardigingsrekeninge en die integrasie van koste en finansiële data in ʼn rekeningkundige kostestelsel. Geïntegreerde rekeninge bestaan hoofsaaklik uit vier groepe, naamlik hulpbronnerekeninge, rekeninge wat die koste van produksie-items van die begin van produksie tot en met koste van verkope te boek stel, die verkoperekeninge en laastens die inkomstestaatrekeninge. ʼn Geïntegreerde rekeningkundige stelsel kan ook op die beginsels van standaardkoste opgestel word waar die verskillende materiaal-, arbeid- en bokostevariansies bepaal kan word. Die verskillende kosteberekeninge wat sakeondernemings kan implementeer is bespreek. Die eerste hiervan is die proseskostestelsel wat behels dat koste toegedeel word na groot hoeveelhede van dieselfde produkte of dienste wat geproduseer word. Tydens die verskillende prosesse kan daar egter normale en abnormale verliese of wins voorkom, asook skrootmateriaal waaraan daar steeds ʼn waarde gekoppel word. Daar is ook gefokus op die hantering van begin- en eindvoorraad van onvoltooide produksie-eenhede tydens die produksieproses. Die tweede kosteberekening wat bespreek is, is die taakkostestelsel waar die koste aangegaan tydens die produksie, toegedeel word aan die unieke take (bestellings) wat voltooi is. Die volgende kosteberekening wat bespreek is, is die spulkostestelsel waar koste toegedeel word aan bondels van dieselfde produk. In die geval van ʼn diensonderneming sal daar van ʼn dienskostestelsel gebruik gemaak word om ʼn koste-per-eenheid diens wat gelewer is te bereken. Die laaste aspek wat in hierdie
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 59
GMA105 Bestuursrekeningkunde studie-eenheid bespreek is, is die bestuursverslae en die inligting wat daarin vervat moet word, spesifiek gerig op die verskillende sakeondernemings wat daar is. In die laaste studie-eenheid sal die besluitneming van bestuur aan die hand van gelykbreekontleding en beleggingswaardasietegnieke bespreek word. 4.14 Waarde vir geld Sekere organisasies funksioneer op ʼn niewinsgewende basis en daarom is die vorige genoemde prestasiemaatstawwe nie van toepassing op hierdie entiteite nie. Dit is meer belangrik om te bepaal of die organisasie goeie waarde vir geld kry deur meting van die ekonomie, doeltreffendheid en effektiwiteit. Verwys na paragraaf 6 in die CIMA handboek op bl. 249. Bestudeer self paragraaf 7.1-7.4 wat handel oor die nie-finansiële prestasiemaatstawwe (CIMA, 2015: 250-251. 4.15 Selfevaluering Aktiwiteit 10 CIMA Voltooi die vrae wat handel oor toets jou kennis (Test your learning) aan die einde van die hoofstukke •
Hoofstuk 12: bl. 240
•
Hoofstuk 13: bl. 258-259
•
Hoofstuk 14: bl. 286-287
Die antwoorde vir hierdie hoofstukke is beskikbaar op bl. 383-385. DRURY Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 4 (bladsye 103-104) in die Drury handboek: Vraag 4.11 Vraag 4.13 Vraag 4.14 Vraag 4.18 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 5 (bladsye 128-130) in die Drury handboek:
Bladsy 60
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Vraag 5.1
Vraag 5.14
Vraag 5.2
Vraag 5.15
Vraag 5.4
Vraag 5.16
Vraag 5.5
Vraag 5.19
Vraag 5.7
Vraag 5.20
Vraag 5.12
Vraag 5.21
Vraag 5.13
Selfevalueringsriglyne aan die einde van die gids.
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
Bladsy 61
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Notas
Bladsy 62
Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
STUDIE-EENHEID 5: FINANSIËLE BESLUITNEMING
5.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die gelykbreekontleding vir korttermynbesluitneming
•
Basiese beginsels van besluitneming
•
Die impak van risiko
•
Beleggingswaardasietegnieke vir langtermynbesluitneming
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die bydrae-konsep en die gebruik daarvan tydens ʼn koste-volume-wins-ontleding te verduidelik;
•
die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volume verhouding vir ʼn enkele produk of diens te bereken;
•
gelykbreekgrafieke en wins-tot-volume-grafieke vir ʼn enkele produk of diens voor te berei;
•
relevante koste en kontantvloei te verduidelik;
•
maak-of-koop-besluite te verduidelik;
•
die verkoopsamestelling wat winste maksimaliseer met behulp van die beperkendefaktor-ontleding te bereken;
•
die konsep van risiko en onsekerheid te verduidelik;
•
die gebruik van verwagte waardes en gesamentlike waarskynlikhede tydens besluitnemeing te demonstreer;
•
maatstawwe van lokaliteit en verdeling vir beide gegroepeerde en ongegroepeerde data te bereken;
•
die gebruik van normaalverdeling te demonstreer;
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 63
GMA105 Bestuursrekeningkunde
•
die proses vir die waardasie van langtermynbeleggings te verduidelik;
•
die netto huidige waarde, interne opbrengskoers en terugbetalingstydperk van ʼn belegging te bereken.
5.2
Voorgeskrewe handboek
Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 8 (bladsye 172-182; 187-188) Hoofstuk 9 (bladsye 198-200; 204-214) Hoofstuk 13 (bladsye 309-319; 322-325) EN: BPP Learning Media. 2016. CIMA Certificate Course Book for level BA2: Fundamentals of Management Accounting, 1ste uitgawe. Verenigde Koninkryk: Ashford Colour Press. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 6 (bladsye 119-137) Hoofstuk 7 (bladsye 139-153) Hoofstuk 15 (bladsye 289-311) Hoofstuk 16 (bladsye 313-340) Hoofstuk 17 (bladsye 341-371) 5.3
Verrykende bronne •
About Money, 2015. Beskikbaar by http://entrepreneurs.about.com/od/businessplan/a/breakeven.htm [Besoek 24/03/2015] (Gelykbreekontleding vir entrepreneurs).
•
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accoounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons.
Bladsy 64
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde •
Tutorialspoint, 2014. Beskikbaar by http://www.tutorialspoint.com/management_concepts/the_make_or_buy_decision.ht m [Besoek 27/03/2015] (Maak-of-koop-besluit).
•
ICSA, 2014. Beskikbaar by https://www.icsa.org.uk/assets/files/pdfs/BusinessPractice_and_IQS_docs/studytexts /cfm2/r_CFM_6thEd_StudyText_Chapter12.pdf [Besoek 02/04/2015] (Waardasiemetodes vir kapitaalbeleggings).
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Beperkende faktor
Enige iets (faktor) wat die aktiwiteit van ʼn sakeonderneming beperk.
Besluitnemings-
Die verskillende opsies (veranderlikes) wat ʼn besluitnemer moet
veranderlike
oorweeg en vanuit kies.
Geleentheidskoste
Die waarde van die voordeel opgegee wanneer een alternatief bo ʼn ander alternatief gekies word.
Gelykbreekpunt
Die aktiwiteitsvlak waar daar nie ʼn wins of verlies voorkom nie.
Gelykbreekgrafiek
ʼn Grafiek wat geskatte wins of verlies teen verskillende vlakke van verkoopsvolume binne ʼn beperkte reeks aandui.
Interne opbrengs-
Diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige
koers
kontantvloei wat die projek sal genereer, gelykstel aan die koste van die oorspronklike belegging.
Koste-volume-
ʼn Studie gefokus op die uitwerking wat veranderinge in die vaste
winsontleding
koste, veranderlike koste, verkoopsprys, hoeveelheid en
(KVW)
samestelling op toekomstige wins het.
Na-voltooiingsoudit
ʼn Objektiewe, onafhanklike assessering van die sukses van ʼn
(post-completion
kapitaalprojek in verhouding tot die plan. Dit dek die hele tydperk
audit)
van die projek en voorsien terugvoer aan bestuurders om met toekomstige implementering en beheer van projekte te help.
Netto huidige
Dit behels die beraming van toekomstige kontantvloei van ʼn
waarde
projek en dan die verdiskontering van hierdie kontantvloei teen die vereiste opbrengskoers om die huidige waarde daarvan te
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 65
GMA105 Bestuursrekeningkunde bereken. Normaalverdeling
ʼn Verdeling wat simmetries om die gemiddeld is.
Onsekerheid
Onsekerheid ontstaan wanneer die toekoms nie bekend is nie en die besluitnemer geen vorige ervaring het om besluite of vooruitskattings op te baseer nie.
Relevante koste
Koste wat inkrementeel aangegaan word as gevolg van ʼn moontlike toekomstige plan van aksie en wat nie aangegaan sal word indien die plan van aksie nie gekies word nie.
Risiko
Risiko verwys na die moontlikheid of waarskynlikheid dat ʼn beplande toekomstige uitkomste nie bereik gaan word nie vanweë ervaring uit die verlede. Risiko kan tipies in kwantitatiewe terme uitgedruk word.
Terugbetalings-
Die tyd wat dit neem om die aanvanklike belegging te dek met
tydperk
die kontantinvloei van die projek.
Tydwaarde van geld
Die konsep dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk, die rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word.
Veiligheidsmarge
ʼn Persentasie aanduiding waarmee die beraamde wins, die wins wat nodig is om gelyk te breek, tekortskiet of dit oorskry.
Verdiskonteerde
ʼn Benadering wat gevolg word om kapitaalbeleggingsprojekte te
kontantvloei
evalueer deur gebruik te maak van verdiskontering.
Vermybare koste
Koste wat vermy kan word indien ʼn aktiwiteit of sektor van die sakeonderneming gestaak word.
Verwagte waarde
ʼn Geweegde gemiddelde gebaseer op waarskynlikhede. Die waarde wat verwag word van ʼn veranderlike (X).
Waarskynlikheid
Die kans op ʼn bepaalde uitkomste van ʼn spesifieke gebeurtenis. Anders gestel, die moontlikheid dat ʼn gebeurtenis sal plaasvind of nie.
5.5
Inleiding
In hierdie studie-eenheid van Bestuursrekeningkunde I word die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses van bestuur uitgebrei na die besluite wat die bestuur in verband met kort- en langtermynbeleggings moet neem. In terme van korttermynbesluite is die gelykbreekpunt van produksie of verkope die belangrikste en kan dit met behulp van ʼn Bladsy 66
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde berekening of met ʼn grafiek bepaal word. Saam met die gelykbreekpunt, sal daar ook gefokus word op die teikenwins en veiligheidsmarge in terme van die bydrae en verkoopsvolume van ʼn enkele produk of diens. Die langtermynbeleggings- of projekte waarop die bestuur moet besluit behels eerstens dat bestuur slegs fokus op die relevante koste en kontantvloei wat in die toekoms sal plaasvind indien die projek of belegging aanvaar word. Die besluit om ʼn bepaalde produk of diens intern te vervaardig of te lewer, of om dit eerder te laat uitkontrakteer sal ook bespreek word. Dit is bekend as maak-of-koop-besluite waar die koste of besparing van al die onderskeie alternatiewe oorweeg en teen mekaar opgeweeg moet word. Daar sal ook in hierdie studieeenheid gekyk word na hoe die bestuur hulle besluite moet neem indien daar ʼn bepaalde hulpbrontekort voorkom (die sogenaamde beperkende faktorontleding). Met die wysiging van die CIMA “Certificate in Business Accounting”-kurrikulum het daar ʼn toevoeging van sommige bedryfswiskunde onderwerpe tot die module Bestuursrekeningkunde gekom. Siende dat daar op eerstejaarsvlak ook die module Elementêre Kwanititatiewe Metodes (GQM105) is, word daar slegs vlugtig na die konsepte van risiko en onsekerheid, verwagte waardes, waarskynlikhede, normaalverdeling en maatstawwe van lokaliteit verwys. Hierdie onderwerpe sal eerder in die GQM105-module aangespreek word. Laastens sal die onderskeie waardasiemetodes vir langtermynbeleggings of -projekte bespreek word. Die drie hoofmetodes is die terugbetalingstydperk, die netto huidige waarde en die interne opbrengskoers. Die belangrike rol wat die tydwaarde van geld by elkeen vervul sal, ook bespreek word. 5.6
Gelykbreekontleding en die bydrae-konsep
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 172-173
•
CIMA, 2016: 121
Een van die stappe van die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat in Studieeenheid 1 bespreek is, is om ʼn keuse te maak tussen ʼn reeks van moontlike planne van aksie. In Drury (2015: 172) word daar uitgewys dat die gelykbreekontleding ʼn metode is om die moontlike uitkomste van ʼn spesifieke plan van aksie te bepaal deur ʼn verskeidenheid vrae te beantwoord. Daar word voorts ook ʼn inleiding tot die studie van die koste-volumewins-ontleding voorsien (Drury, 2015: 172-173). Die bydrae-konsep (contribution) is ook in paragraaf 2.11 van Studie-eenheid 2 bespreek. Die bydrae van ʼn produk of diens word as die verskil tussen verkope en marginale of veranderlike koste bereken. Bestudeer
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 67
GMA105 Bestuursrekeningkunde paragraaf 1.3 in Hoofstuk 6 van CIMA (2016: 121) wat die bydrae-konsep hersien. Om die koste-volume-wins-ontleding uit te voer moet die bydrae per eenheid en die bydrae om gelyk te breek bepaal word. Hou in gedagte dat die totale bydrae van die verkoopsvolume met die vaste koste vir die tydperk vergelyk kan word. Die vaste koste vir elke produksietydperk sal aangegaan word ongeag hoeveel uitseteenhede of verkope daar was. Dit beteken dus dat die vaste koste (uitgawes) vanuit verkope (inkomste) gedek moet word om gelyk te breek. 5.7
Berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volumeverhouding vir ʼn enkele produk of diens
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 173-178
•
CIMA, 2016: 128-137
Die gelykbreekpunt kan beskou word as die aktiwiteitsvlak waar daar nie ʼn wins of verlies realiseer nie. Die vaste koste wat aangegaan is, word bloot gedek. Die aantal eenhede wat verkoop moet word om gelyk te breek of die vaste koste te dek is die gelykbreekpunt. In Drury (2015: 173-175) word die koste-volume-wins-verhouding (oftewel die gelykbreekpuntontleding) as beide ʼn kromlynige verhouding en ʼn lineêre verhouding aangedui, afhangende van die aannames ten opsigte van die totale inkomste en totale koste se gedrag soos wat produksie- of verkope-eenhede verander. Die beginsel van ʼn relevante reeks word ook aangeraak en behels dat die sakeonderneming ʼn bepaalde uitsetreeks moet vasstel waarin die sakeonderneming beoog om bedrywighede binne ʼn korttermyntydperk te handhaaf (Drury, 2015: 174-175; 178). Paragraaf 2 in Hoofstuk 6 van CIMA (2016: 121-122) voorsien die formule asook ʼn voorbeeld en aktiwiteite om die gelykbreekpunt in eenhede en in inkomste (revenue) te bereken. Die gelykbreekpuntformule lyk soos volg: Gelykbreekpunt =
Totale vaste koste Bydrae per eenheid
Die bydrae/verkopeverhouding (contribution/sales ratio) staan ook as die wins/volumeverhouding bekend (Drury, 2015: 177-178). Die verhouding bepaal hoeveel bydrae verdien is vanuit elke R1 se verkope. Paragraaf 3 in CIMA (2016: 123) beskryf dat die bydrae/verkopeverhouding ʼn alternatiewe metode is om die gelykbreekpunt in terme van verkope-inkomste te bereken. Die formule is soos volg: Gelykbreekpunt =
Totale vaste koste Bydrae/verkopeverhouding
Werk deur Aktiwiteit 3 (CIMA, 2016: 123) wat handel oor die bydrae/verkopeverhouding.
Bladsy 68
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die veiligheidsmarge is ook vir die bestuur van belang aangesien dit dien as ʼn aanduiding van die bedrag waarmee die werklike verkope onder die begrote verkope kan val sonder dat ʼn verlies gely word (Drury, 2015: 178). Paragraaf 5 van Hoofstuk 6 in CIMA (2016: 124) omskryf verder dat die veiligheidsmarge die verskil in eenhede tussen die begrote verkoopsvolume en die gelykbreekverkoopsvolume is. Die veiligheidsmarge se formule is soos volg (Drury, 2015: 178): Veiligheidsmarge =
Begrote verkope - gelykbreekpunt ×100 Begrote verkope
Daar is reeds gestel dat die gelykbreekpunt die aantal eenhede is wat verkoop moet word sodat die verkope-inkomste die totale vaste koste kan dek en dat die totale bydrae beskou kan word as die totale vaste kostes. Daar is geen wins of verlies wat realiseer nie. Die volgende beginsel waaraan die bestuur aandag skenk, is die teikenwins of verlangde winsvlak. Die teikenwins word bereik wanneer verkope-inkomste gelyk is aan die veranderlike koste, plus die vaste koste, plus die verlangde wins. In ʼn formule kan dit soos volg uitgedruk word (CIMA, 2016: 129): Verkoopsvolume benodig om teikenwins te bereik =
Vaste koste + teikenwins Bydrae per eenheid
ʼn Alternatiewe formule om in gedagte te hou: S=V+F+P Waar: S = verkope V = veranderlike koste F = vaste koste P = vereiste wins Die totale bydrae wat vir ʼn spesifieke teikenwins vereis word, word bereken as die totale vaste kostes, plus die vereiste wins. Dit kan van jou verlang word om die effek van veranderinge in die verkoopsprys, veranderlike koste per eenheid en vaste koste op die gelykbreekpunt of teikenwins te bepaal. ʼn Verandering in die verkoopsprys sal tot gevolg hê dat die verkope-eenhede en die bydrae per eenheid ook verander. Die totale bydrae bly egter dieselfde en die verkoopsvolume moet voldoende wees om die totale bydrae (vaste koste en vereiste wins) te dek. Ten einde wins te maksimaliseer moet die optimale kombinasie van die verkoopsprys en verkoopsvolume, wat die totale bydrae maksimaliseer, gevind word.
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 69
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Aktiwiteit Doen die aktiwiteite in Hoofstuk 6 van CIMA wat handel oor die volgende onderwerpe: •
Bydrae/verkopeverhouding op bladsy 122-123
•
Teikenwins op bladsy 129
•
Veiligheidsmarge op bladsy 124
•
Gelykbreekpunt op bladsy 122
•
Gelykbreekpuntveranderlikes op bladsy 130.
Verwys ook na die numeriese benadering tot die koste-volume-wins-ontleding in Drury wat begin op bladsy 175 en die berekeninge wat op bladsy 177 aangedui word. 5.8
Gelykbreekgrafieke en wins/volumegrafieke vir ʼn enkele produk of diens
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 178-182, 187-188
•
CIMA, 2016: 124-128
Buiten die gelykbreekpuntformule, kan ʼn gelykbreekpunt ook grafies bepaal word. ʼn Gelykbreekgrafiek dui geskatte wins of verliese teen verskillende vlakke van verkoopsvolume binne ʼn beperkte reeks aan (Drury, 2015: 178-179). In paragraaf 6.1 (CIMA, 2016: 124-126) word die aslyn (axes) van die gelykbreekgrafiek uitgewys, naamlik die verkope/uitset wat op die horisontale as en die verkope-inkomste en koste op die vertikale as aangedui word. Die onderskeie lyne wat op die gelykbreekgrafiek voorkom, word in paragraaf 6.1. (CIMA, 2016: 125) gelys en word in Grafiek 5.1 hieronder opgesom. Verwys ook na die gelykbreekgrafiek in Drury (Figuur 8.4, 2015: 179). In Figuur 8.4 in Drury word die wins- en verliesarea en die relevante reeks op ʼn gelykbreekgrafiek ook aangedui.
Bladsy 70
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Grafiek 5.1: Gelykbreekgrafiek (Aangepas uit CIMA, 2016: 125) Soos daar vanuit Grafiek 5.1 gelees kan word, is die punt waar die verkopelyn en die totale kostelyn sny, die gelykbreekpunt. Die aantal eenhede tussen die gelykbreekpunt en die begrote verkope verteenwoordig die veiligheidsmarge. Die illustrasie in paragraaf 6.1 dui aan hoe die gelykbreekgrafiek vanuit die inligting voorsien, opgestel moet word (CIMA, 2016: 125). Die interpretasie van die gelykbreekgrafiek behels dat jy van die grafiek lees waar die totale koste en die totale verkope-inkomste presies ooreenkom (waar die twee lyne mekaar sny). Hierdie punt is dan bekend as die gelykbreekpunt en kan ook wiskundig bereken word. Die gelykbreekgrafiek word, onder andere, aangewend om die produksie van ʼn sakeonderneming te beplan, die sakeonderneming se produkte te bemark en ʼn visuele uitbeelding van die gelykbreekpunt te voorsien (CIMA, 2016: 126). Indien die tradisionele gelykbreekgrafiek bestudeer word, word dit duidelik dat dit nie moontlik is om die bydrae (contribution) direk daaruit te verkry nie. Om die bydrae op ʼn gelykbreekgrafiek aan te dui moet die veranderlike koste in plaas van die vaste koste ingeteken word. In Drury (2015: 180) word die bydrae-gelykbreekgrafiek ook saam met ʼn grafiese uitbeelding bespreek.
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 71
GMA105 Bestuursrekeningkunde ʼn Variasie op die tradisionele gelykbreekgrafiek is om die verhouding wins-tot-verkope aan te dui. Dit word uitgevoer deur ʼn wins/volumegrafiek op te stel soos aangedui in paragraaf 6.4 (CIMA, 2016: 126). Die wins/volumegrafiek word ook in Hoofstuk 8 van Drury (2015: 181-182) verduidelik. Beskou die tipiese uitleg van so ʼn wins/volumegrafiek hieronder en werk ook deur die aktiwiteit in paragraaf 6.6 (CIMA, 2016: 127). Verwys ook na Figuur 8.6 in Drury (2015: 182) vir die uitleg van ʼn wins/volumegrafiek.
Grafiek 5.2: Wins/volumegelykbreekgrafiek (Aangepas uit CIMA, 2016: 126) Maak seker jy verstaan wat met ʼn grafiek sal gebeur indien die gelykbreekpunt verander. Onthou, die gelykbreekpunt sal verander indien die vaste koste of bydrae verander. Aktiwiteit Doen die aktiwiteite wat handel oor die gelykbreekgrafiek in Hoofstuk 6 van CIMA: •
Gelykbreekgrafiek op bladsy 127
•
Wins/volumegelykbreekgrafiek op bladsy 127
•
Impak van veranderinge op ʼn gelykbreekgrafiek op bladsy 128.
Bladsy 72
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde Die gelykbreekontleding het egter ʼn aantal beperkinge wat omskryf word in paragraaf 8 van Hoofstuk 6 (CIMA, 2016: 130). Verwys ook na die aannames van die koste-volume-winsontleding wat jy deurentyd in gedagte moet hou tydens die opstel van gelykbreekgrafieke en die berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins en veiligheidsmarge (Drury, 2015: 187-188). 5.9
Relevante koste en kontantvloei
Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 199-200; 213-214
•
CIMA, 2016: 36-38
Die toekomstige kontantvloei wat direk as gevolg van ʼn bepaalde besluit plaasvind, word beskou as die relevante koste van ʼn projek of belegging. Drury (2015: 199) definieer ʼn relevante koste as ʼn toekomstige koste wat verskil tussen alternatiewe planne van aksie of keuses. Die bestuur behoort hulle besluitneming te baseer op die relevante koste. Relevante koste is reeds in Studie-eenheid 1, paragraaf 2.13 van die gids bespreek (verwys ook na CIMA, 2016: 36-38, Hoofstuk 2, paragraaf 5). Daar word ook aangedui dat relevante koste as kontantvloei beskou moet word en dat koste wat nie beskou word as addisionele kontantbesteding nie, geïgnoreer moet word – dit is nie relevant nie. Verwys ook na die ander terminologie wat dikwels aan ʼn relevante koste gegee word, naamlik geleentheidskoste en ʼn vermybare koste. Indien jy onseker is wat as ʼn nie-relevante veranderlike koste beskou word, gaan deur paragraaf 5.2 in Hoofstuk 2 van CIMA (2016: 38). Die algemene term wat gebruik word om na ʼn nie-relevante veranderlike koste te verwys, is ʼn versonke koste (Drury, 2015: 199). Die belangrikheid van kwalitatiewe of nie-finansiële faktore, soos die werknemers se reaksie op die besluit om ʼn bepaalde produksielyn te staak, moet ook in ag geneem word (Drury, 2015: 199-200). Die uitsondering bestaan egter dat ʼn vaste koste as ʼn relevante koste geklassifiseer kan word. Om hierdie uitsondering toe te pas moet jy vertroud wees met die verskil tussen ʼn spesifieke of ʼn direk toeskryfbare vaste koste en ʼn algemene vaste bokoste. Direktoeskryfbare vaste koste is relevant tot ʼn besluit. Bokoste wat geabsorbeer (toegedeel) is, word vir besluitnemingsdoeleindes geïgnoreer. Die relevante koste van materiaal en arbeid moet bepaal word op grond van die huidige omstandighede van die sakeonderneming en die onderskeie planne van aksies tot hul beskikking (projekte of beleggings) (Drury, 2015: 213-214). Veral met betrekking tot die relevante koste van materiaal moet die huidige vervangingswaarde daarvan as die relevante
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 73
GMA105 Bestuursrekeningkunde koste beskou word, tensy die materiaal reeds aangekoop is. Drury (2015: 213-214) verduidelik dat, indien die materiaal reeds in voorraad is en bestaande voorraad aangewend word en hierdie voorraad nie weer met nuwe voorraad vervang gaan word nie, word die oorspronklike aankoopsprys beskou as ʼn versonke koste (irrelevante koste). Die relevante koste van arbeid hang uiteraard af van die spesifieke omstandighede van die sakeonderneming en die besonderhede van die plan van aksie (Drury, 2015: 214). 5.10 Beperkende faktorontleding Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 204-207
•
CIMA, 2016: 141-144
In die korttermyn gebeur dit dat sakeondernemings se produksiekapasiteit dalk nie voldoende kan wees om aan die vraag na verkope te voldoen nie. Daar kan ʼn tydelike tekort aan arbeid, materiaal of ander hulpbronne wees en dié hulpbronne is bekend as die beperkende faktore (of hooffaktore) (Drury, 2015: 204-205). Die besluit moet dan oor die optimale produksamestelling en die beskikbare hulpbronne daarvoor, gemaak word (CIMA, 2016: 141). In ʼn mate word die marginale (veranderlike) kosteberekening toegepas waar ons aanneem dat die wins gemaksimeer sal word indien die bydrae gemaksimeer is. Bestudeer Voorbeeld 9.3 in Drury (2015: 206-207). Verwys ook na paragrawe 1.1 en 1.2 in Hoofstuk 7 van CIMA (2016: 141-144) wat verskillende beperkende faktore situasies uiteensit. Daar is ʼn nuttige vyf-stap benadering om te volg indien jy die optimale produksamestelling moet bepaal, soos opgesom in Figuur 5.1 hieronder. Stap 1
Identifiseer die beperkende faktor
Stap 2
Bereken die bydrae per eenheid vir elke produk
Stap 3
Bereken die bydrae per eenheid vir die beperkende faktor
Stap 4
Rangskik die produkte (hoogste bydrae per eenheid van die beperkende faktor moet eerste wees)
Stap 5
Produseer produkte in rangorde totdat die skaars hulpbron opgebruik is
Figuur 5.1: Stappe om te volg met ʼn beperkende faktorontleding (Aangepas uit CIMA, 2012: 148)
Bladsy 74
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Aktiwiteit Werk deur die aktiwiteit in Hoofstuk 7 van CIMA en onthou om die vyf stappe in gedagte te hou: •
Beperkende faktore op bladsye 143-144
5.11 Maak-of-koop-besluite Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 208-213
•
CIMA, 2016: 145-148
Maak-of-koop-besluite is ook beter bekend as die opsie om ʼn bepaalde projek of taak eerder uit te kontrakteer. Uitkontraktering is dus die proses om goedere of dienste van buite die sakeonderneming te bekom eerder as om dit self in die sakeonderneming te vervaardig (Drury, 2015: 208). Bestudeer die teorie en Voorbeeld 9.5 in Drury op bladsye 208 tot 211. Vanuit hierdie voorbeeld word dit veral duidelik dat, indien daar besluit word om eerder ʼn bepaalde komponent aan te koop as om dit self te vervaardig, die arbeidskapasiteit ʼn belangrike rol speel. Die groot vraag is of die arbeiders afgedank sal word en of die arbeiders eerder vir ʼn ander doel aangewend kan word. Die veranderinge wat waargeneem sal word in ander veranderlike en vaste koste moet ook oorweeg word in die maak-of-koopbesluit. Bestudeer ook paragraaf 2 in Hoofstuk 7 van CIMA (2016: 145-148). Vanuit die illustrasie in paragraaf 2.3 in CIMA en ook Voorbeeld 9.5 in Drury is dit duidelik dat die relevante koste wat in ag geneem moet word met ʼn maak-of-koop-besluit die verskil in koste tussen die twee opsies is. Verwys ook na die besluit om ʼn bepaalde produksiereeks, diens of kliëntebediening te staak (Drury, 2015: 211-213). Aktiwiteit Vergewis jouself van ʼn eenvoudige maak-of-koop-besluit deur Aktiwiteit 2 op bladsy 145 deur te werk en ook ʼn geval waar daar ʼn beperkte hulpbron is in terme van ʼn maak-ofkoop-besluit deur Aktiwiteit 3 in CIMA (2016: 147-148) te voltooi. 5.12 Risiko en waarskynlikhede Bestudeer die handboeke: •
CIMA, 2016: 289-311
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 75
GMA105 Bestuursrekeningkunde Hoofstuk 15 in CIMA behels die toepassing van wiskundige metodes ten einde besluite te neem waar daar elemente van risiko of onsekerheid aanwesig is. Die meeste van die berekeninge word gedek in die Elementêre Kwantitatiewe Metodes (GQM105) module en daar sal bloot oorsigtelik aan Hoofstuk 15 aandag geskenk word. Vir Bestuursrekeningkunde (GMA105) sal hierdie hoofstuk nie geassesseer word nie. 5.12.1 Risiko en onsekerheid Paragraaf 1.1 en 1.2 voorsien definisies vir risiko en onsekerheid (CIMA, 2016: 291). Die onderskeid tussen die twee konsepte is die kwantifiseerbaarheid daarvan. Onsekerheid kan verminder word deur, byvoorbeeld, deeglike marknavorsing te doen voordat ʼn besluit, byvoorbeeld, oor ʼn nuwe produklyn geneem word. 5.12.2 Waarskynlikheid Bestuursrekenmeesters moet besluite neem op grond van die waarskynlikheid dat ʼn gebeurtenis gaan plaasvind of nie (CIMA, 2016: 291). Die uitkoms van die gebeurenis word in ʼn mate bepaal. Die formule wat algemeen gebruik word om ʼn waarskynlikheid uit te druk, word voorsien in paragraaf 2.1 (CIMA, 2016: 291): P waarskynlikheid =
Aantal maniere vir bereiking van gewenste resultaat Aantal moontlike uitkomste
Waarskynlikheid kan as ʼn %, breuk of desimaal geskryf word. Onthou dat waarskynlikheid altyd na 1 optel (CIMA, 2016: 292). Bestudeer die belangrike terminologie in paragraaf 2.4 (CIMA, 2016: 292-293) wat handel oor: •
onderling-uitsluitende uitkomste (mutually exclusive)
•
nie-onderling-uitsluitende uitkomste (non-mutually exclusive)
•
onafhanklike gebeure
•
afhanklike gebeure
Hierdie konsepte is veral belangrik om in ag te neem tydens maak-of-koop-besluite en die bepaling van relevante kostes. Daar is ook bepaalde reëls rondom waarskynlikhede wat in paragraaf 3 opgesom word en in gedagte gehou moet word tydens die berekening van waarskynlikhede (CIMA, 2016: 293296). Hierdie reëls kan soos volg opgesom word:
Bladsy 76
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde Eenvoudige vermenigvuldigswet (EN) Die eenvoudige vermenigvuldigingswet vir twee onafhanklike gebeure, A en B, is soos volg: = ∊ = âˆŞ → ∊ → Algemene reĂŤl vir toevoeging Die reĂŤl word gebruik wanneer gebeurtenisse nie onderling-uitsluitend is nie: = âˆŞ = + − Algemene reĂŤl vir vermenigvuldiging Die algemene reĂŤl van vermenigvuldiging vir twee onafhanklike gebeure, A en B, is soos volg: = Ă— | = Ă— | Afhanklike of voorwaardelike gebeurtenisse is gebeurtenisse waar die uitkoms van een gebeurtenis afhang van die ander gebeurtenis. Paragraaf 4 verwys na voorwaardelike waarskynlikhede wat met behulp van ʼn gebeurlikheidstabel (contingency table) bereken kan word (Illustrasie 1) (CIMA, 2016: 296297). ʼn Voorwaardelike waarskynlikheid is die waarskynlikheid dat ʼn spesifieke gebeurtenis (A) sal plaasvind, gegewe dat ʼn ander gebeurtenis (B) wel plaasgevind het. Aktiwiteit Werk deur die aktiwiteite in Hoofstuk 15 van CIMA as hersiening. Soos reeds genoem, word Hoofstuk 15 se leeruitkomste in die GQM105-module geassesseer. •
Onafhanklike gebeurtenisse op bladsy 293
•
Afhanklike gebeurtenisse op bladsy 294
•
Onderling-uitsluitende uitkomste op bladsy 294
•
Nie-onderling-uitsluitende uitkomste op bladsy 295
•
Aanvullende waarskynlikhede op bladsy 296
•
Voorwaardelike waarskynlikhede op bladsy 297-298.
Studie-eenheid 5: FinansiĂŤle besluitneming
Bladsy 77
GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.12.3 Verwagte waardes Verwagte waarde is ʼn geweegde gemiddelde waarde wat gebaseer is op waarskynlikheid. Paragraaf 5 besin oor hoe dit in die bestuursrekeningkundige wêreld gebruik word om besluite te neem (CIMA, 2016: 299). Die algemene formule om ʼn verwagte waarde te bepaal is die volgende: = Σ Waar: Σ → → → ! " ℎ $ $ % & " Doen Aktiwiteit 7 op bladsy 299. Paragraaf 6 verduidelik hoe verwagte waardes in omstandighede waar daar onsekerheid bestaan, gebruik kan word om besluite te neem. Die berekeningsmetode word stap-vir-stap uiteengesit en maak gebruik van sogenaamde payoff tables (CIMA, 2016: 300-301). Verwagte waardes het ook bepaalde tekortkominge wat in paragraaf 6.3 gelys word (CIMA, 2016: 302). 5.12.4 Gesamentlike waarskynlikhede Die laaste konsep wat bespreek word is gesamentlike waarskynlikhede (joint probabilities) en die gebruik van ʼn tabel om ʼn waarskynlikheidsberekening uit te voer waar daar twee veranderlikes is wat onseker of riskant is (CIMA, 2016: 302-303). 5.13 Gemiddeldes en die normaalverdeling Bestudeer die handboeke: •
CIMA, 2016: 313-340
Bestuursrekeningkunde behels ook dat onverwerkte data omskep word in bruikbare inligting. Hoofstuk 16 lig verskeie tegnieke uit om data op te som wat later in die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses aangewend word. Tref eerstens onderskeid tussen die twee tipes data wat daar is, naamlik gegroepeerde data en ongegroepeerde data (CIMA, 2016: 315).
Bladsy 78
Studie-eenheid 5: FinansiĂŤle besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.13.1 Gemiddeldes Paragraaf 2 dui die drie gemiddeldes aan wat bereken kan word: •
Gemiddelde (ook na verwys as die rekeningkundige gemiddeld of mean)
•
Mediaan
•
Modus
Om die rekeningkundige gemiddeld vir ongegroepeerde data te bereken (CIMA, 2016: 315316) =
' " $ $ ( "
Om die rekeningkundige gemiddeld van gegroepeerde data te bereken: )Ě… =
ÎŁ ) n
Die ÎŁ → sigma-teken beteken “som vanâ€?. Die modus (CIMA, 2016: 317) is die waarde wat die meeste voorkom. Die mediaan (CIMA, 2016: 318-319) is die middelste waarde van ʼn stel data. Belangrik om te onthou, data moet eers van klein na groot gerangskik wees voordat die mediaan bepaal word. Paragraaf 3 dui al die voordele, nadele en beperkings aan van al drie gemiddeldes (CIMA, 2016: 320). 5.13.2 Verdeling (dispersion), variansie en normaalverdeling Gemiddeldes is ʼn manier om die sentrale punt van ʼn verspreiding van data te vind, maar dui nie aan hoe die verdeling van waardes in die verspreiding lyk nie. Onder andere kan die standaardafwyking gebruik word om die verspreiding van data om die gemiddelde te bepaal (CIMA, 2016: 321-324). Paragraaf 4.2 verwys na die koĂŤffisiĂŤnt van variasie wat gebruik word om twee verspreidings met mekaar te vergelyk (CIMA, 2016: 324). Variansie is die gemiddeld van die gekwadreerde gemiddelde afwyking vir elke waarde in ʼn verspreiding (CIMA, 2016: 325). Verwys ook na die verduideliking van ʼn reeks en kwartiele (quartiles) (CIMA, 2016: 325). Normaalverdeling word bespreek in paragraaf 6 (CIMA, 2016: 326-331). Dit is ʼn waarskynlikheidsverspreiding wat betrekking het op deurlopende veranderlikes, byvoorbeeld tyd. Wanneer ʼn normaalverdeling geteken word, het dit ʼn klokvormige kurwe. Die eienskappe van ʼn normaalverdeling:
Studie-eenheid 5: FinansiĂŤle besluitneming
Bladsy 79
GMA105 Bestuursrekeningkunde •
Simmetries en klokvormig
•
Het ʼn gemiddeld ,
•
Die gebied onder die kurwe se totaal is 1
•
Die gebied links van die gemiddeld = gebied regs van die gemiddeld = 0.5
ʼn Standaard normaalverdeling het ʼn gemiddeld van 0 en ʼn standaardafwyking van 1. Die formule in die normaalverdelingstabel is soos volg: -=
)−, .
- → " $ $ ! % & $ $ % $$ "$ ) → $ $ $ $ " & $ , → $ % $$ "$ . → $ $ ! % Aktiwiteit Werk deur die aktiwiteite in Hoofstuk 16 van CIMA as hersiening. Soos genoem, word Hoofstuk 16 se leeruitkomste in die GQM105-module geassesseer. •
Bereken die gemiddelde, bladsy 316
•
Bereken die mediaan, bladsy 318
•
Standaardafwyking, bladsy 323
•
KoĂŤffisiĂŤnt van variasie, bladsy 324
•
Kwartielafwyking, bladsy 325
•
Normaalverdeling, bladsy 330
•
Manipulasie van die z-waarde,bladsy 331.
5.14 Waardasie van langtermynbeleggings of -projekte Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 309-311
•
CIMA, 2016: 353
Paragraaf 5.1 (CIMA, 2016: 353) lys die redes waarom ʼn behoorlike waardasie van kapitaalbesteding in ʼn langtermynbelegging belangrik is. Die proses om langtermynbeleggings of projekte te waardeer (project appraisal) bestaan uit ses stappe en
Bladsy 80
Studie-eenheid 5: FinansiĂŤle besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde sluit aan by kapitaalbesteding (CIMA, 2016: 352-353). Hierdie proses staan ook bekend as die besluitnemings- en beheersiklus.
Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6
•Aanvanklike ondersoek van die voorlegging
•Gedetailleerde evaluering
•Magtiging
•Implementering
•Monitor projek
•Na-voltooiingsoudit
Figuur 5.2: Stappe in die besluitnemings- en beheersiklus van langtermynbeleggings (Aangepas uit CIMA, 2012: 352-353) Een van die probleme wat tydens die waardasie van langtermynbeleggings of projekte ondervind word, is die vooruitskatting van toekomstige kontantvloei wat sal plaasvind indien ʼn projek of belegging aanvaar word. Dit is hoofsaaklik vanweë die langtermyn aard van die projek of belegging. Verwys ook vlugtig na die bespreking van wat presies ʼn kapitaalbeleggingsbesluit behels en die geleentheidskoste van so ʼn belegging in Hoofstuk 13 van Drury (2015: 309-311). 5.15 Waardasiemetodes vir langtermynbeleggings of -projekte Bestudeer die handboeke: •
Drury, 2015: 311-319; 322-325
•
CIMA, 2016: 341-371
Die drie hoofmetodes om die waarde van ʼn langtermynbelegging of -projek te bepaal is die volgende (CIMA, 2016: 342; 354): •
Terugbetalingstydperk
•
Netto huidige waarde
•
Interne opbrengskoers
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 81
GMA105 Bestuursrekeningkunde Elkeen van hierdie metodes sal afsonderlik bespreek word. Dit is egter eers belangrik om te verstaan dat vir enige kontantvloei wat plaasvind tydens die tydperk wat ʼn langtermynbelegging of -projek aangegaan is, die tydwaarde van geld in ag geneem moet word. Paragraaf 1 van Hoofstuk 17 in CIMA (2016: 343) verduidelik wat tydwaarde van geld en rente behels. Tydwaarde van geld word gebaseer op die beginsel dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk, die rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word. Die waarde van R1 vandag, is nie wat dit in die toekoms ook gaan wees nie – daardie R1 is vandag meer werd as wat dit in die toekoms sal wees. As jy daardie R1 vandag gaan belê en dit verdien rente, sal jy oor ʼn jaar meer as net R1 hê. Om die waarde van ʼn kapitaalbelegging te bepaal, moet jy in gedagte hou dat die wins of opbrengs wat uit die belegging verdien sal word, die moeite werd moet wees vir die tydperk wat die belegger (sakeonderneming) moet wag voordat die wins sal realiseer. Die verdiskonteerde kontantvloei (discounted cashflow) is ʼn waardasiemetode wat op die tydwaarde-van-geld-beginsel geskoei is (Drury, 2015: 311). Die beginsels van tydwaarde van geld berus op saamstelling (compounding) en verdiskontering (discounting). Paragraaf 2 in CIMA (2016: 344-347) verduidelik saamgestelde rente (compound interest) met behulp van eenvoudige voorbeelde en aktiwiteite. Die huidige en toekomstige waarde van kontantvloei word beïnvloed deur saamgestelde rente. ʼn Belegging kan gemaak en rente verdien word op ʼn jaarlikse, halfjaarlikse, kwartaallikse, maandelikse of selfs ʼn daaglikse interval. Saamgestelde rente behels dat rente op rente verdien word – die rente word gevoeg by die oorspronklike belegging en dit word nie uitbetaal nie. Die effek van saamgestelde rente is veral duidelik sigbaar en doeltreffend oor ʼn lang beleggingstydperk. Die formule wat gebruik kan word om die waarde van ʼn belegging wat saamgestelde rente verdien na ʼn aantal jare te bereken, is: S = X(1 + r)n Waar: S = toekomstige waarde van die belegging na n-aantal jare X = bedrag wat tans belê is r = rentekoers n = aantal jare van die belegging Bogenoemde formule is die een wat in CIMA (2016: 344) voorsien word. In Drury (2015: 312) word daar ander letters in dieselfde formule gebruik. Die algemeen aanvaarde notasie of formule om die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag oor meervuldige tydperke te bereken, indien die effek van saamgestelde rente ook in ag geneem word, is (Correia et al., 2013: 2-5):
Bladsy 82
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde FV = PV (1 + r)n Waar: FV: Toekomstige waarde – die bedrag kontant wat opgeloop het teen ʼn bepaalde datum as gevolg van ʼn vroeëre enkele bedrag of periodieke belegging. PV: Huidige waarde – die waarde van ʼn belegging aan die begin van ʼn tydperk, soms ook na verwys as die hoofsom. r: Rentekoers n: Die aantal tydperke waaroor die belegging rente gaan verdien. Verdiskontering is weer presies die omgekeerde van saamgestelde rente. Die huidige waarde van ʼn toekomstige kontantvloei word met behulp van die verdiskonteringskoers bereken. Ons wil dus bepaal hoeveel vandag belê moet word om rente te verdien en te groei tot die bedrag wat in die toekoms verwag word. Bestudeer paragraaf 3 in die CIMA (2016: 347) studieteks waarin die formule vir verdiskontering gegee word: X = S(1 + r)-n Hou in gedagte dat (1 + r)-ndieselfde beteken as
1 (1+ r)n
Bestudeer ook die formule in Drury (2015: 312-313) om die verdiskonteerde huidige waarde van ʼn bedrag te bereken. Dit is weereens dieselfde formule, slegs op ʼn ander wyse uitgedruk. Die algemeen-aanvaarde formule om die huidige waarde van ʼn enkele toekomstige bedrag, met inagneming van saamgestelde rente, te bereken, is (Correia et al., 2013: 2-7): PV =
FV (1+r)n
Verwys ook na die verdere aspekte van verdiskontering (annuïteite en ewigdurende annuïteite) in paragrawe 4.1-4.5 in CIMA (2016: 350-353). Dit is deurgaans belangrik om met al drie die waardasiemetodes van kapitaalbeleggings, eerder die verdiskonteerde kontantvloeibenadering te volg wat die tydwaarde van geld in ag neem. 5.15.1 Terugbetalingstydperk Die terugbetalingstydperk is die tydperk wat dit neem om die aanvanklike belegging (kontantuitvloei) met die kontantinvloei van die projek te dek. Hierdie metode is relatief eenvoudig en word baie deur die bestuur van ondernemings ingespan. Die terugbetalingstydperkmetode word in paragraaf 6 van Hoofstuk 17 in CIMA (2016: 354-355) en ook in Hoofstuk 13 van Drury (2015: 322-325) bespreek. Indien die voor- en nadele van die terugbetalingstydperk in CIMA bestudeer word, kom dit na vore dat die grootste nadeel
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 83
GMA105 Bestuursrekeningkunde van hierdie metode is dat dit die tydwaarde van geld ignoreer. Drury (2015: 324) stel dit duidelik dat die terugbetalingsmetode slegs ʼn betroubare aanduiding van die tydperk wat die belegging neem om homself terug te betaal, sal wees, indien die kontantvloei eers verdiskonteer word na die huidige waarde en hierdie verdiskonteerde kontantvloei dan geneem word om die terugbetalingstydperk te bereken. Dus moet die verdiskonteerde terugbetalingstydperk eerder as waardasiemetode gebruik word. 5.15.2 Netto huidige waarde of verdiskonteerde-kontantvloeimodel Die netto-huidige-waarde-metode (net present value (NPV) method) fokus op die tydwaarde van geld en word beskou as ʼn verdiskonteerde-kontantvloeimodel. Dit behels die beraming van die toekomstige kontantvloei van ʼn projek, die verdiskontering van hierdie kontantvloei teen die vereiste opbrengskoers (koste van kapitaal) en laastens die aftrek van die oorspronklike beleggingskoste. Indien die netto huidige waarde (NHW) positief is, kan die projek aanvaar word aangesien die projek se verwagte opbrengs hoër is as die koste van kapitaal (Drury, 2015: 313-314). Werk gerus deur die berekening van die netto huidige waarde en die formule wat toegepas word in Drury (2015: 314-316). Paragraaf 7 in CIMA (2016: 355-359) verduidelik die netto-huidige-waarde-metode in duidelike stappe en daar is ook ʼn voorbeeld (illustrasie) om deur te werk. Die voor- en nadele van die netto-huidigewaarde-metode word in paragraaf 7.2 in CIMA (2016: 359) getabuleer. Die geskikte verdiskonteringskoers (diskonto-koers) om met netto-huidige-waardeberekeninge te gebruik, is die sakeonderneming se geweegde gemiddelde koste van kapitaal. (Die koste-van-kapitaal-persentasie sal in werkopdragte, klastoetse en die eksamen aan jou voorsien word.) ʼn Bate wat elke periode ʼn vaste bedrag vir ʼn vasgestelde tydperk betaal, word ʼn annuïteit genoem (Drury, 2015: 316). ʼn Annuïteit is basies ʼn jaarlikse kontantbetaling of ontvangste wat elke jaar vir ʼn aantal jare dieselfde bedrag is (CIMA, 2016: 350-352; 358). Om die netto huidige waarde van ʼn annuïteit te bereken, moet jy gebruik maak van ʼn sogenaamde annuïteitstabel wat in beide Drury (2015: 719) en in CIMA (2016: 393-394) voorkom. Hierdie annuïteitstabel dui die som van die huidige waardefaktor elke jaar, van jaar 1 tot jaar n, aan. Bestudeer die formule voorsien in CIMA (2016: 351), asook in Drury (2015: 316) om die huidige waarde van ʼn annuïteit te bereken, naamlik: PV =
A
1
/1- (1+r)n0 r
Vergewis jouself met die berekening van die netto huidige waarde van ʼn annuïteit deur Aktiwiteite 8 en 9 in CIMA (2016: 350-351) te voltooi.
Bladsy 84
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde Indien jy gevra word om die inkomste te bereken wat verdien moet word om ʼn netto huidige waarde van nul te gee, is dit nuttig om die beginsels van ʼn gelykbreekpunt in gedagte te hou. 5.15.3 Interne opbrengskoers Die interne opbrengskoers (internal rate of return (IRR)) is die diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige kontantvloei wat ʼn projek sal genereer, gelyk stel aan die koste van die oorspronklike belegging. Dit is ʼn metode om die diskontokoers wat ʼn netto huidige waarde van nul veroorsaak, te bereken (Drury, 2015: 316-319). Die metode behels drie stappe, opgesom in Figuur 5.3 hieronder.
Stap 1: Bereken NHW van projek teen koste van kapitaal (eerste opbrengskoers)
Stap 2: Bereken NHW van projek teen tweede opbrengskoers
Stap 3: Bereken IOK met formule
Figuur 5.3: Stappe tydens die berekening van die interne opbrengskoers (Aangepas uit CIMA, 2016: 360) Die besluitnemingsreël is soos volg: •
Interne opbrengskoers van projek > koste van kapitaal → aanvaar projek (mits netto huidige waarde positief is).
•
Interne opbrengskoers van projek < koste van kapitaal → moenie die projek aanvaar nie (die netto huidige waarde sal ook negatief wees).
Die formule vir die interne opbrengskoers word weereens in beide Drury (2015: 316-318) en in CIMA (2016: 360) aangedui, naamlik: IOK=A+[
a ×(B-A)]] a-b
Waar: A = diskontokoers wat ʼn positiewe netto huidige waarde oplewer a = bedrag van die positiewe netto huidige waarde B = diskontokoers wat ʼn negatiewe netto huidige waarde oplewer b = bedrag van die negatiewe netto huidige waarde Verwys ook na die voordele en probleme (nadele) wat gepaardgaan met die interne opbrengskoersmetode (CIMA, 2016: 361). Paragraaf 9 bespreek vlugtig waarom die NHWmetode en die IOK-metode beter is as die terugbetalingstydperkmetode (CIMA, 2016: 361).
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 85
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Aktiwiteit Werk deur Aktiwiteit 16 en 17 op bladsye 360-361 om die IOK-metode onder die knie te kry. 5.16 Samevatting In die laaste studie-eenheid van Bestuursrekeningkunde I is die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses weer aangeraak deur op die kort- en langtermynbesluite van die bestuur te fokus. Daar is eerstens na die gelykbreekpunt in terme van produksie of verkope-eenhede gekyk en hoe die bydrae-konsep daarby aansluit. Die berekening van die gelykbreekpunt is verduidelik aan die hand van ʼn formule en ʼn grafiek wat gebruik kan word. Ander belangrike verhoudings en syfers wat die bestuur ook in ag moet neem met korttermynproduksiebesluite is, onder andere, die teikenwins, die wins/volumeverhouding en die veiligheidsmarge. Die tweede belangrike onderwerp waarop gefokus is, is die langtermynbeleggingsbesluite van die bestuur. Dit behels eerstens dat die bestuur slegs die relevante toekomstige kontantvloei in berekening bring wanneer hulle besluit of ʼn bepaalde belegging of projek aangeneem moet word. Die maak-of-koop-besluit (uitkontraktering) wat ook kan voorkom in ʼn tipiese vervaardigingsmaatskappy, of selfs ʼn diensleweringsmaatskappy, is ook bespreek. Daar is ook gekyk na die komplekse scenario van ʼn beperkende faktor (hulpbron) en hoe dit die produksamestelling beïnvloed. Daar is verwys na die konsep van risiko en onsekerheid en hoe dit die besluitneming van die bestuursrekenmeester kan beïnvloed. Die gebruik van wiskundige metodes om data te analiseer vir besluitnemingsdoeleindes is ook vlugtig hersien met metodes soos gemiddeldes en normaalverdeling. Laastens is die drie hoofmetodes om ʼn langtermynbelegging of projek te waardeer bespreek. Die drie metodes is die terugbetalingstydperk, die netto huidige waarde van die toekomstige kontantvloeistrome, en die interne opbrengskoers wat aanvaarbaar sal wees. By al drie die metodes is die belangrikheid van tydwaarde van geld in terme van saamstelling en verdiskontering bespreek.
Bladsy 86
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.17 Selfevaluering Aktiwiteit 11 CIMA Voltooi die vrae wat handel oor toets jou kennis (Test your learning) aan die einde van die hoofstukke • • • •
Hoofstuk 6: bl. 136-137 Hoofstuk 7: bl. 153 Hoofstuk 15: bl. 310-311 Hoofstuk 16: bl 339-340
DRURY Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 8 (bladsye 192-193) in die Drury handboek: Vraag 8.11
Vraag 8.16
Vraag 8.12
Vraag 8.18
Vraag 8.13
Vraag 8.19
Vraag 8.15
Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 9 (bladsye 222-225) in die Drury handboek: Vraag 9.15
Vraag 9.21
Vraag 9.16
Vraag 9.22
Vraag 9.17
Vraag 9.23
Vraag 9.18
Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 13 (bladsye 332-333) in die Drury handboek: Vraag 13.3 Vraag 13.14 Vraag 13.23
Selfevalueringsriglyne aan die einde van die gids.
Studie-eenheid 5: Finansiële besluitneming
Bladsy 87
GMA105 Bestuursrekeningkunde
WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS
Belangrike vakterminologie word hier in Engels weergegee: Afrikaans
Engels
Absorpsiekosteberekening
Absorption costing system
Afwyking (variansie)
Variance
Aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening
Activity based costing (ABC) system
Bedryfstaat
Operating statement
Bokoste
Overheads cost
Buigsame begroting
Flexible budget
Eerste-in-eerste-uit-metode
First in first out (FIFO) method
Gelykbreek
Breakeven
Geweegde-gemiddelde-metode
Weighted average method
Grondstowwe
Raw materials
Hoofbegroting
Master budget
Interne opbrengskoers
Internal rate of return (IRR)
Klaarprodukte
Finished products
Kostevoorwerp
Cost object
Ledige tyd
Idle time
Maatskaplike verantwoordelikheid
Social responsibility
Marginale kosteberekening
Marginal costing system
Netto huidige waarde (NHW)
Net present value (NPV)
Ondernemingshulpbronbeplanningstelsel
Enterprise resource planning system (ERPS)
Onvermydelike koste
Unavoidable cost
Opbrengs op kapitaal aangewend (OOKA)
Return on capital employed (ROCE)
Optrede
Behaviour
Professionele bevoegdheid
Professional competence
Bladsy 88
Woordelys in Afrikaans en Engels
GMA105 Bestuursrekeningkunde
Redelike sorg
Due care
Saamstelling
Compounding
Semi-veranderlike koste (gemengde koste)
Semi-variable cost (mixed cost)
Skrootmateriaal
Scrap
Spulkostestelsel
Batch costing system
Stapgewyse koste
Step cost
Stukwerk
Piece work
Taakkostestelsel
Job costing system
Terugbetalingstydperk
Payback period
Toedeling
Apportionment
Toewysing
Allocation/assignment
Uitkontraktering
Outsourcing
Veiligheidsmarge
Safety margin
Verantwoordelikheidsrekeningkunde
Responsibility accounting
Verdiskonteerde kontantvloei
Discounted cashflow
Verdiskontering
Discounting
Verkwisting
Wastage
Vermybare koste
Avoidable costs
Versonke koste
Sunk costs
Vertroulikheid
Confidentiality
Vervaardigingsrekening
Manufacturing account
Voorraad
Inventory
Wedersydse dienslewering
Reciprocal servicing
Wins (bydrae/kontribusie)
Contribution
Woordelys in Afrikaans en Engels
Bladsy 89
GMA105 Bestuursrekeningkunde
BRONNELYS About Money, 2015. Beskikbaar by http://entrepreneurs.about.com/od/businessplan/a/breakeven.htm [Besoek 24/03/2015]. ACCA Global, 2011.Beskikbaar by http://www.accaglobal.com/content/dam/acca/global/pdf/sa_june11_process2.pdf [Besoek: 03/03/2015] Accounting and Finance, 2014.http://www.educationscotland.gov.uk/Images/variance_analysis_tcm4-121116.pdf [Besoek 21/02/2015]. Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/1 [Besoek 21/01/2015]. Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/2 [Besoek 21/01/2015]. Accounting-Simplified, 2013. Beskikbaar by: http://accounting-simplified.com/financial/usersof-accounting-information.html [Besoek 15/12/2014]. Basic college accounting, 2006. Beskikbaar by: http://basiccollegeaccounting.com/2006/07/what-is-the-difference-between-allocationand-apportionment/ [Besoek 30/01/2015]. BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2nd edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Briers, 2014. Beskikbaar by http://briers.ca/store/images/detailed/44/052015-910320-applehinged-lid-wire-fruit-basket.jpg [Besoek: 09/02/2015]. Business Dictionary, 2014. Beskikbaar by: http://www.businessdictionary.com/definition/management-accounting.html [Besoek 05/01/2015]. Chartered Institute of Management Accountants (CIMA), 2014. What is management accounting? Beskikbaar by: http://www.cimaglobal.com/CIMA-in-business/What-ismanagement-accounting/ [Besoek 06/01/2015]. CMA Canada, 2008. Beskikbaar by http://www.cmaontario.org/portals/6/Media/CaseExam/Standard%20Cost%20And%20Var iance%20Analysis.pdf [Besoek 21/02/2015].
Bladsy 90
Bronnelys
GMA105 Bestuursrekeningkunde Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial Management. 7th ed. Cape Town: Juta and CompanyLtd. Hotel Mule, 2010. Beskikbaar by: http://www.hotelmule.com/forum/attachments/month_1006/10062622130d2de1dfd9dc532 9.gif [Besoek 14/01/2015]. ICSA, 2014. Beskikbaar by https://www.icsa.org.uk/assets/files/pdfs/BusinessPractice_and_IQS_docs/studytexts/cfm 2/r_CFM_6thEd_StudyText_Chapter12.pdf [Besoek 02/04/2015]. Learn cost accounting, 2010. Beskikbaar by: http://learncostaccounting.blogspot.com/2010/03/cost-allocation-and-costapportionment.html [Besoek 30/01/2015]. Oak Tree Life, 2013. Beskikbaar by http://oaktreelife.com/various-reclaimed-wood-counterheight-dining-table-ideas/fancy-wooden-height-table-with-tube-steel-legs-and-squarelegs-for-weight-bearing/ [Besoek: 21/01/2015]. The Coca-Cola Company, 2014. Mission, vision and values. Beskikbaar by: http://www.cocacolacompany.com/our-company/mission-vision-values [Besoek 06/01/2015]. The Institute of Chartered Accountants of India, 2014. Beskikbaar by http://www.icaiknowledgegateway.org/littledms/folder1/job-costing-and-batch-costing.pdf [Besoek: 04/03/2015] Tutorialspoint, 2014. Beskikbaar by http://www.tutorialspoint.com/management_concepts/the_make_or_buy_decision.htm [Besoek 27/03/2015]. West, E. 2013. Cost overruns raise questions over infrastructure projects. Business Day Live, January 2013. Beskikbaar by: http://www.bdlive.co.za/business/2013/01/04/costoverruns-raise-questions-over-infrastructure-projects [Besoek 07/01/2015].
Bronnelys
Bladsy 91
GMA105 Bestuursrekeningkunde
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Aktiwiteit 9 Die antwoorde vir die meerkeusevrae in CIMA is beskikbaar op bl. 378-383. Aktiwiteit 10 Gebruik die CIMA-handboek en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die meerkeusevrae in CIMA is beskikbaar op bl. 383-385. Aktiwiteit 11 Gebruik die CIMA-handboek en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die meerkeusevrae in CIMA is beskikbaar op bl. 377-378 en 387-389.
Bladsy 92
Selfevalueringsriglyne
c Kopiereg 2017 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Roelien Botha Hersien deur: Lamè du Plessis Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za