ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ ΔΑΝΕΙΑ by AKEA

ΤΑΚΟΚΚΙ ΝΑΔΑΝΕΙ Α ΚΑΙ ΗΑΛΛΑΓ ΗΥΠΟΔΕΙ Γ ΜΑΤ ΟΣΓ Ι ΑΤ ΗΝΠΡΟΣΒΑΣΗΣΤ ΗΝΚΑΤ ΟΙ ΚΙ Α ΣΤ ΗΝΕΛΛΑΔΑΣΗΜΕΡΑ

ΕΜΠ|ΣΕΠΤ ΕΜΒΡΙ ΟΣ2015

ΔΙΆΛΕΞΗ

ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ ΔΑΝΕΙΑ ΚΑΙ Η ΑΛΛΑΓΗ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ

φοιτητές: Βαρκάς Αντώνης Κομηνέας Κωνσταντίνος Μερτής Χαράλαμπος επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαΐου Ντίνα

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ευχαριστούμε θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μας Ντίνα Βαΐου, για την πολύτιμη καθοδήγηση και υποστήριξή της.

Α’ ΜΕΡΟΣ - Εισαγωγικά

1. Εισαγωγικές σημειώσεις Ι. Αντικείμενο της εργασίας: αφορμές, ερωτήματα και στόχοι ΙΙ. Μεθοδολογικές Επιλογές – πηγές ΙΙΙ.Διάρθρωση των μερών ΙV.Εννοιολογικές Προσεγγίσεις

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα Ι. Οι στεγαστικές συνθήκες και το ζήτημα της έλλειψης στέγης ΙΙ. Το κτιριακό δυναμικό ΙΙΙ. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς IV.Τα κόκκινα δάνεια

Β’ ΜΕΡΟΣ - Στρατηγικές του κράτους και του χρηματοπιστωτικού κλάδου για την πρόσβαση στην κατοικία 1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα:

27 29

από την προώθηση της ιδιοκατοίκησης στην εκτόξευση των κόκκινων δανείων

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις για την προστασία της κατοικίας και τα κόκκινα δάνεια

3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στους μηχανισμούς

πρόσβασης στην κατοικία

Ι. Οι διεθνείς τάσεις ΙΙ. Οι νέες επιχειρήσεις επενδύσεων σε ακίνητη περιουσία και οι προσπάθειες εισχώρησης στην ελληνική αγορά κατοικίας

Γ’ ΜΕΡΟΣ – Αντιστάσεις

1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα 2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων ενάντια στις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς σήμερα

61 69

Δ’ ΜΕΡΟΣ - Σκέψεις και ερωτήματα με αφορμή το ζήτημα της διαχείρισης των κόκκινων δανείων

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α’ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγικά

Α1. Εισαγωγικές σημειώσεις Ι. Αντικείμενο της εργασίας: αφορμές, ερωτήματα και στόχοι Η «κρίση» της κατοικίας στην Ελλάδα -όπως διαπιστώνεται εμπειρικά αλλά και μέσα από μελέτες που καταπιάνονται με το θέμααποτελεί σήμερα ένα από τα πιο κρίσιμα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα και είναι άμεσα συνδεδεμένη με την γενικότερη κρίση του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και τις ασκούμενες πολιτικές για την αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους.13Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και ιδιαίτερα στην Αθήνα το πρόβλημα της στεγαστικής κρίσης, δηλαδή της μη δυνατότητας ενός κρίσιμου τμήματος του πληθυσμού να κατοικεί με αξιοπρεπείς συνθήκες και χωρίς την ανασφάλεια πως αυτές θα απολεσθούν, αποτελεί μία από τις βασικότερες πτυχές της ανθρωπιστικής κρίσης. Έχοντας ως αφετηρία τους προβληματισμούς που αναπτύσσονται γύρω από τη «στεγαστική κρίση» στην Ελλάδα κατά τα τελευταία πέντε χρόνια, επιδιώκουμε να μελετήσουμε τις ασκούμενες και προωθούμενες πολιτικές για την κατοικία, τόσο του ελληνικού κράτους, όσο και του χρηματοπιστωτικού συστήματος, επικεντρώνοντας κυρίαρχα στο ζήτημα των κόκκινων δανείων. Με τη μελέτη αυτή δεν έχουμε σκοπό απλώς να καταγράψουμε τις πολιτικές αυτές και να περιγράψουμε τις πιθανές συνέπειές τους, όσο περισσότερο να ψηλαφίσουμε πιθανές απαντήσεις απέναντι σε αυτές. 1 Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα, Η «κρίση» της κατοικίας και η ανάγκη για μια νέα στεγαστική πολιτική, κείμενο εργασίας, encounterathens.wordpress.com, 11.05.2011.

ΜΕΡΟΣ Α’

ΙΙ. Μεθοδολογικές Επιλογές - πηγές Για την συγγραφή της εργασίας αξιοποιήσαμε μέρος της βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας που περιγράφει ή ερμηνεύει τη «στεγαστική κρίση» των τελευταίων πέντε ετών, καθώς και μελέτες, άρθρα ή βιβλιογραφία για την εξέλιξη των πολιτικών πρόσβασης στην κατοικία γενικότερα. Για την εύρεση των πληροφοριών που αφορούν σε στοιχεία που υποδεικνύουν τα συμπτώματα της «στεγαστικής κρίσης», χρησιμοποιήσαμε τις ηλεκτρονικές πλατφόρμες αναζήτησης δεδομένων, τα ετήσια δελτία εισοδήματος, συνθηκών και διαβίωσης και τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, όπως και στοιχεία από τις ετήσιες μελέτες που δημοσιοποιεί η Τράπεζα της Ελλάδος. Για να μελετήσουμε το ισχύον νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο, ανατρέξαμε στους ψηφισμένους νόμους, όπως αυτοί δημοσιεύονται στην ηλεκτρονική πλατφόρμα του Εθνικού Τυπογραφείου. Πληροφορίες για τις διεθνείς τάσεις και οι κινήσεις των χρηματοπιστωτικού συστήματος αντλήσαμε από διεθνή και ελληνική αρθρογραφία, η οποία λόγω και της κρίσης στον ευρωπαϊκό νότο εξακολουθεί να εμπλουτίζεται με γοργούς ρυθμούς. Για τις αντιστάσεις στην περίοδο που εξετάζουμε (2010-2015), το υλικό που αξιοποιήσαμε προήλθε κυρίως από τον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, ενώ προκειμένου να αποκτήσουμε εικόνα για τη δράση των συλλογικοτήτων που ασχολούνται με το θέμα των κόκκινων δανείων και των κατασχέσεων/πλειστηριασμών κατοικίας, ανατρέξαμε –πέρα από αναφορές τρίτων- και στις ιστοσελίδες που αυτές διατηρούν. III. Διάρθρωση των μερών Η εργασία δομείται από τέσσερα μέρη: Στο πρώτο μέρος επιχειρείται μια προσέγγιση του φαινομένου που συνοψίζεται ως «στεγαστική κρίση» στην Ελλάδα, στην χρονική περίοδο των τελευταίων πέντε ετών, μέσα από τις διάφορες όψεις που αυτό έχει λάβει, προκειμένου να αποκτήσουμε μια συνολικότερη εικόνα του «προβλήματος» και το πλαίσιο μέσα στο οποίο υπάρχουν, προωθούνται ή και –πιθανώς- συγκρούονται οι διαφορετικές στρατηγικές και τα συμφέροντα. 10

1. Εισαγωγικές σημειώσεις

Στο δεύτερο μέρος, αφού πρώτα αναζητηθεί η γενεαλογία των πολιτικών του κράτους σχετικά με το πώς προωθούνταν η απόκτηση στέγης στην Ελλάδα, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το ισχύον και το προωθούμενο θεσμικό πλαίσιο που αφορά στα κόκκινα δάνεια και να αναζητήσουμε τις επιδιώξεις του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, ώστε στη συνέχεια να επιχειρήσουμε να συνθέσουμε μια εικόνα για τις πιθανές κατευθύνσεις στις οποίες θα κινούνται οι επερχόμενες μεταρρυθμίσεις. Στο τρίτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε με την «άλλη όψη» του νομίσματος: τις αντιστάσεις ενάντια στις πολιτικές διαχείρισης του ζητήματος των κόκκινων δανείων, τις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς, καθώς και τους φορείς τους και τις μορφές με τις οποίες εμφανίζονται. Προηγουμένως, προκειμένου να κατανοήσουμε τις σημερινές κινητοποιήσεις, τα όρια και τις πιθανές αδυναμίες τους, θα εξετάσουμε συγκεκριμένες κινητοποιήσεις του παρελθόντος που συνδέθηκαν κυρίαρχα με την κατοικία και τις πολιτικές πρόσβασης σε αυτή. Στο τελευταίο μέρος αυτής της εργασίας, θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε κυρίως σκέψεις και ερωτήματα που χρήζουν περαιτέρω εμβάθυνσης και όχι απαντήσεις για το ζήτημα της πρόσβασης στην κατοικία σήμερα. (Πώς θα μπορούσαμε άλλωστε να εξάγουμε βέβαια συμπεράσματα στα πλαίσια μιας εργασίας αυτού του τύπου και μάλιστα από τη σκοπιά μίας μονάχα επιστημονικής περιοχής;) Με αφετηρία τις αντιστάσεις ενάντια στις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς που έχουν προκύψει τα τελευταία δύο με τρία χρόνια και αξιοποιώντας τις «παρακαταθήκες» (θετικές ή αρνητικές) από τις κινητοποιήσεις του παρελθόντος, θα προσπαθήσουμε, εκκινώντας από τη σκοπιά εκείνων που επιβαρύνονται περισσότερο από τις συνέπειες της λιτότητας και της αδυναμίας πρόσβασης σε αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, να ψηλαφίσουμε επιθυμητές κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να ενισχύσουν και να διευρύνουν τις αντιστάσεις απέναντι στο επείγον ζήτημα της 11

ΜΕΡΟΣ Α’

διαχείρισης των κόκκινων δανείων, χωρίς να τα απομονώνουμε από τους γενικότερους προβληματισμούς που ανοίγουν. ΙV. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Οι λέξεις κατοικία και στέγη χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, καθώς συνήθως στην καθομιλουμένη εκφράζουν σχεδόν το ίδιο σημαινόμενο, παρά τις διαφορετικές εννοιολογικές προσεγγίσεις που μπορεί να τους έχουν δοθεί.24 Σε κάθε περίπτωση, παρά την πολλαπλότητα των ερμηνειών που μπορεί να τους δίνονται (ανάλογα και με το θέμα κάθε εργασίας-έρευνας) δεν τις αντιμετωπίζουμε με τη στενή σημασία του αντικειμένου/κτίσματος, αλλά κυρίαρχα ως το άθροισμα των μηχανισμών και των πολιτικών που αναφέρονται στους τρόπους κάλυψης της ανάγκης για αυτήν από τα μέλη μιας κοινότητας-κοινωνίας με βάση τις επικρατούσες πολιτισμικές αντιλήψεις. Η χρήση της φράσης πολιτικές κατοικίας ή πολιτικές για την κατοικία δεν αναφέρεται μονάχα στις θεσμοθετημένες δράσεις από κρατικούς (ή διακρατικούς) φορείς, των οποίων τα όρια συνήθως εντοπίζονται στη χωροθέτηση, παραγωγή και διανομή κατοικίας, αλλά τίθεται ως μια πιο διευρυμένη έννοια· ως το συνολικό πλέγμα των στρατηγικών, τακτικών και δράσεων, που εμπλέκουν τη στέγη σε συνολικότερες επιδιώξεις για την πορεία μιας κοινωνίας, σε επίπεδο οικονομίας, παραγωγής, αλλά και ιδεολογίας.

2 για μεγαλύτερη εμβάθυνση βλ.: Lefebvre H., Δικαίωμα στην πόλη, Χώρος και Πολιτική, Κουκίδα, 2007, σελ.:179

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

A2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα Ι. Οι στεγαστικές συνθήκες και το ζήτημα της έλλειψης στέγης Το φαινόμενο της στεγαστικής κρίσης στην Ελλάδα έχει λάβει διαφορετικές μορφές και βαθμό έντασης, τις οποίες συνοπτικά αναφέρουμε στη συνέχεια. Στα επόμενα κεφάλαια η εργασία εμβαθύνει ειδικότερα στα λεγόμενα «κόκκινα δάνεια». Αδυναμία κάλυψης οικονομικών υποχρεώσεων για τη συντήρηση κατοικίας. Πολλά νοικοκυριά αδυνατούν να ανταποκριθούν σε πάγια λειτουργικά έξοδα (θέρμανση, ηλεκτρικό ρεύμα). Ενδεικτικά στο «πρόγραμμα αντιμετώπισης ανθρωπιστικής κρίσης» του υπουργείου κοινωνικής αλληλεγγύης που ξεκίνησε να εφαρμόζεται από το Μάιο του 2015, οι αιτήσεις για την οικονομική ενίσχυση του ηλεκτρικού ρεύματος έφθασαν τις 140000.3 Πιο χαμηλής έντασης, αλλά υπαρκτό, είναι και το ζήτημα της αδυναμίας των ιδιοκτητών να συντηρήσουν – επισκευάσουν τα ακίνητά τους, με αποτέλεσμα την απαξίωσή τους.

Γράφημα 1: Διαχρονική εξέλιξη αδυναμίας για ικανοποιητική θέρμανση [2009-2014] Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών (για τα αντίστοιχα έτη). Ίδια γραφική επεξεργασία. 3 Μπουρδάρας Γιώργος, Βουλή: Ξεπέρασαν τους 17.000 οι άστεγοι στο Λεκανοπέδιο, Η Καθημερινή, 11.06.2015

ΜΕΡΟΣ Α’

Ύπαρξη κατοικιών με μεγάλο αριθμό ατόμων. Αυτό το φαινόμενο μέχρι πριν το 2009 είχε κυρίως το χαρακτήρα στέγασης μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας από ιδιοκτήτες που ενοικίαζαν με το κεφάλι το ακίνητό τους, κερδοσκοπώντας. Από το 2010 συνεχώς εντείνεται το φαινόμενο το νοικοκυριό να διευρύνεται, αφού, προκειμένου να μοιραστούν τα πάγια έξοδα συντήρησης κατοικίας, διαφορετικά μεταξύ τους νοικοκυριά αποφασίζουν να «συγχωνευθούν», χωρίς όμως αυτή η ενέργεια να σημαίνει απαραίτητα και μεγαλύτερους ή περισσότερους χώρους. Συνεπώς, κάποια νοικοκυριά που αποτελούνταν από πυρηνικές οικογένειες παίρνουν τώρα χαρακτήρα διευρυμένων οικογενειών όπως στο παρελθόν ή παρατηρούνται νέες μορφές συγκατοίκησης. Στενότητα χώρου στις κατοικίες. Αυξάνεται ο αριθμός των νοικοκυριών που αναγκάζονται να διαμένουν σε μικρότερες κατοικίες από αυτές που θα κάλυπταν τις ανάγκες τους, προκειμένου να μειώσουν τα έξοδα ενοικίου, με αποτέλεσμα να διαβιούν σε κατοικίες με στενότητα χώρου. Σύμφωνα με τα ετήσια δελτία τύπου της ΕΛΣΤΑΤ για την «υλική στέρηση και τις συνθήκες διαβίωσης», ενώ το 2009 το ποσοστό των νοικοκυριών που διέμεναν σε συνθήκες στενότητας χώρου ανερχόταν σε 25.0%, το 2014 το αντίστοιχο ποσοστό ανήλθε στο 27.4%.4 Απαξιωμένες κατοικίες. Το τελευταίο διάστημα εξαιτίας της διατήρησης του ύψους των ενοικίων σε υψηλές τιμές, παρά τη δραματική πτώση του εισοδήματος για την πλειοψηφία του πληθυσμού, πολλά νοικοκυριά αναγκάζονται είτε να μισθώσουν απαξιωμένες κατοικίες με πολλά προβλήματα και χωρίς συντήρηση από τους ιδιοκτήτες (υπόγεια, κατοικίες με υγρασία, θόρυβο, με σκοτεινά δωμάτια κλπ.) συνηθέστερα σε υποβαθμισμένες γειτονιές που 4 Τα κριτήρια για τη στενότητα χώρου καθορίζονται από την ίδια την ΕΛΣΤΑΤ και είναι κοινά για όλες τις χρονιές.

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

έχουν χαμηλό ενοίκιο5, είτε να κατοικήσουν σε μη κανονικές κατοικίες6, προκειμένου να αποφύγουν τα πάγια έξοδα που έχει μια τυπική κατοικία (κοινόχρηστα, ρεύμα, κλπ), χωρίς όμως αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης. Εξώσεις. Λόγω της ραγδαίας μείωσης του εισοδήματος των νοικοκυριών και την συνεπακόλουθης αδυναμίας τους να καταβάλλουν το μηνιαίο μίσθωμα στους ιδιοκτήτες, έχει προκληθεί κύμα εγκατάλειψης κατοικιών, συνήθως μετά από αγωγή για έξωση. Σύμφωνα με στοιχεία του πανελληνίου Συλλόγου Προστασίας Ενοικιαστών, εκτός από την αύξηση κατά 30% στις δικαστικές αποφάσεις για εξώσεις την διετία 2013-2014, ακόμη ένα 30% των ενοικιαστών αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του οικειοθελώς, λόγω αδυναμίας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.7 Εντούτοις στο πρόσφατο νομοσχέδιο για την ανθρωπιστική κρίση προωθήθηκε αυστηρότερο νομοθετικό πλαίσιο για τις εξώσεις, του οποίου τα όποια αποτελέσματα δεν μπορούν να είναι μετρήσιμα ακόμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ποσοστό των ενοικιαστών που καθυστερεί την εξόφληση των ενοικίων τους διαμορφώνεται πλέον σε περίπου 70%. Από αυτούς, περίπου το 40-50% χρωστά ενοίκια τουλάχιστον 2-3 μηνών.8 Παρά την πληθώρα δικαστικών αποφάσεων –μετά από προσφυγές ενοικιαστών- που αναγκάζουν τους ιδιοκτήτες να μειώσουν 5 Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα, Η «κρίση» της κατοικίας και η ανάγκη για μια νέα στεγαστική πολιτική, κείμενο εργασίας, encounterathens.wordpress.com, 11.05.2011. 6 Μη κανονικές κατοικίες ορίζονται από την ΕΛΣΤΑΤ οι κατασκευές από πρόχειρα και ευτελή υλικά που όμως βρέθηκε κατά την απογραφή να κατοικούνται (π.χ. καλύβες, παραπήγματα, τροχόσπιτα, βάρκες). 7 Άγγελος Προβολισιάνος, Εξώσεις: Σε απόγνωση ενοικιαστές και ιδιοκτήτες, Newsroom ΔΟΛ, 22.10.2014. 8 Ρουσάνογλου Νίκος, Κύμα κακοπληρωτών βλέπει η ΠΟΜΙΔΑ από τον περιορισμό των εξώσεων, Η Καθημερινή, 03.03.2015.

ΜΕΡΟΣ Α’

την τιμή των μισθωμάτων,9 στην αγορά κατοικίας επικρατεί το εξής: για τα ακίνητα που βρίσκονται επί μακρόν ξενοίκιαστα, οι ιδιοκτήτες αναπροσαρμόζουν τις τιμές προς τα κάτω, όμως ακόμα και έτσι η ζήτηση εξακολουθεί να είναι μειωμένη. Αντίθετα, για τα ακίνητα που εξακολουθούν να είναι μισθωμένα, οι ιδιοκτήτες σπάνια αναπροσαρμόζουν τις τιμές ενοικίασης ώστε να ανταποκρίνονται στην μείωση των εισοδημάτων των τελευταίων ετών.10 Απώλεια μοναδικής κατοικίας – Πλειστηριασμοί. Υπερχρεωμένα νοικοκυριά χάνουν την ιδιόκτητη κατοικία τους, είτε διότι αναγκάζονται να εκποιήσουν το ακίνητό τους, το οποίο αποτελεί τη μοναδική δυνατότητα άντλησης ρευστότητας, προκειμένου να αποπληρώσουν άλλες ληξιπρόθεσμες οφειλές, είτε διότι το ακίνητό τους κατάσχεται για οφειλές στο δημόσιο. Μέχρι σήμερα η μοναδική δυνατότητα προστασίας που τους παρέχεται αφορά μόνο στις ληξιπρόθεσμες οφειλές προς τις τράπεζες (νόμος Κατσέλη και τροποποιήσεις του). Σε κάθε περίπτωση, το νομικό πλαίσιο σχετικά με τις κατασχέσεις για οφειλές εξακολουθεί να είναι ανεπαρκές σε σχέση με την προστασία της πρώτης κατοικίας. Άστεγοι. Το φαινόμενο των αστέγων στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας και ιδιαίτερα στην Αθήνα συνεχώς εντείνεται τα τελευταία χρόνια και αποτελεί την πιο εμφανή όψη του στεγαστικού ζητήματος. Το φαινόμενο υπάρχει από τις προηγούμενες δεκαετίες, όμως πλέον έχει εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Στο παρελθόν ο άστεγος πληθυσμός στην Ελλάδα συγκεντρωνόταν σχεδόν αποκλειστικά στην Αθήνα, συνίστατο κυρίαρχα από ανθρώπους του κοινωνικού περιθωρίου ή από μετανάστες χωρίς χαρτιά και ποσοτικά δεν μπορούσε να συγκριθεί με τον αριθμό αστέγων σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. 9 Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Μειώσεις μισθωμάτων στην επαγγελματική στέγη και στη μίσθωση κατοικίας, http://www.pasype.gr/dikastikes-meioseis-misthomaton. 10 Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Η πτώση των ενοικίων και ο μακάριος ύπνος των ενοικιαστών, http://www.pasype.gr/h-ptose-ton-enoikion.

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

Πλέον, ως αποτέλεσμα και των προαναφερθεισών πτυχών της «κρίσης» της κατοικίας έχει εμπειρικά διαπιστωθεί από θεσμικούς φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις που ασχολούνται με το ζήτημα καθαυτό ή με την παροχή βοήθειας, ραγδαία αύξηση του άστεγου πληθυσμού σε όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα, η οποία τεκμηριώνεται από πληθώρα ρεπορτάζ στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, εντούτοις απουσιάζει μια επίσημη ποσοτική καταγραφή στην Ελλάδα ή κάποια έρευνα που να μπορεί να αποδώσει με ακριβή στοιχεία τον πραγματικό αριθμό των αστέγων. Η δυσκολία αυτή ενισχύεται από την απουσία ενός κοινά αποδεκτού ορισμού του φαινομένου, ώστε οι όποιες ποσοτικές έρευνες γίνονται να καταλήγουν σε συγκρίσιμα αποτελέσματα,11 καθώς και από τις αντικειμενικές συνθήκες που δυσχεραίνουν μια αξιόπιστη καταγραφή «στο δρόμο», αφού για παράδειγμα ένας ή μία άστεγος/η που «βρίσκεται στο δρόμο» συνήθως δεν συναντιέται σε ένα μοναδικό σημείο. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με την Αναπληρώτρια Υπουργό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θ. Φωτίου, η οποία τον Ιούνιο 2015 σε επίκαιρη ερώτηση στη Βουλή επικαλέστηκε έρευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης, ο αριθμός των αστέγων που κοιμούνται στο δρόμο εντός του λεκανοπεδίου Αττικής ανέρχεται σε 17700, ενώ ο εκείνοι ή εκείνες που έχουν, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, πρόβλημα αποπληρωμής ενοικίου ή δανείου, και βρίσκονται υπό καθεστώς έξωσης ή που κινδυνεύουν να χάσουν το σπίτι τους, καθώς και όσοι/ες διαβιούν σε καταυλισμούς, σε ιδρύματα ή κοιμούνται στο αυτοκίνητό τους,

11 Βλάση Αναστασία, Το φαινόμενο των αστέγων στην Αθήνα της κρίσης, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση ΠολεοδομίαςΧωροταξίας, 2013.

ΜΕΡΟΣ Α’

«κατά μεθοδολογικούς υπολογισμούς -γιατί δεν μπορούν να υπολογιστούν πραγματικά- ξεκινούν από 93.000 και μπορεί να φτάνουν και μισό εκατομμύριο».12 Εξάλλου, βάσει των στοιχείων της FEANTSA13 στο 9ο Ευρωπαϊκό συνέδριο «Έλλειψη Στέγης στους καιρούς της Κρίσης» , ο αριθμός των αστέγων στην Ελλάδα κατά την περίοδο της κρίσης και ως αποτέλεσμα αυτής έχει αυξηθεί κατά 25%.14 ΙΙ. Το κτιριακό δυναμικό Βάσει της απογραφής πληθυσμού-κατοικιών του 2011 από την ΕΛΣΤΑΤ, από τις κανονικές15 κατοικίες της Ελλάδας το 64.7% είναι κατοικούμενες και το 35.3% κενές. Η Ελλάδα παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. σε κενές κατοικίες, ενώ ακολουθούν η Πορτογαλία με 31.9 %, η Μάλτα με 31.8%, η Βουλγαρία με 31.4% και η Κύπρος με 31.1 %.16 Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το 21.2% του συνόλου των κανονικών αποτελεί εξοχικές ή δευτερεύουσες κατοικίες, ενώ το 14.1% είναι πράγματι εντελώς κενές (προορίζονται για πώληση/ενοικίαση ή κενές για άλλους λόγους), ποσοστό που ακόμα και έτσι είναι μεγάλο.17 12 Μπουρδάρας Γιώργος, Βουλή: Ξεπέρασαν τους 17.000 οι άστεγοι στο Λεκανοπέδιο, Η Καθημερινή, 11.06.2015 13 Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εθνικών Οργανισμών που ασχολούνται με την αντιμετώπιση της Έλλειψης Στέγης (περισσότερες πληροφορίες για την ταυτότητά της στο feantsa.org). 14 Anderson Isobel, International learning from local policy making? Responding to homelessness in post-crisis Athens, παρουσίαση 19.09.2014. Πηγή: European Observatory of Homelessness (http://www.feantsaresearch.org). 15 Κανονική ορίζεται από την ΕΛΣΤΑΤ η μόνιμη και ανεξάρτητη κατασκευή, η οποία αποτελείται από τουλάχιστον ένα δωμάτιο και προορίζεται να χρησιμοποιηθεί ως κατοικία νοικοκυριού για τουλάχιστον ένα έτος. 16 ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011, Κατοικίες Χαρακτηριστικά και ανέσεις, Πειραιάς 2 Σεπτεμβρίου 2014. 17 ό.π.

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

Γράφημα 2: Ποσοστό κατοικούμενων – κενών κατοικιών στην Ελλάδα [2011] Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011. Ίδια γραφική επεξεργασία.

Οι κενές κατοικίες μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριες κατηγορίες: κυρίως εγκαταλελειμμένα, συνήθως σε μέτρια ή κακή κατάσταση κτίρια και ανοίκιαστα διαμερίσματα. Η πολυϊδιοκτησία, το υψηλό κόστος αποκατάστασης και συντήρησης για τα διατηρητέα, η γραφειοκρατία για θέματα αδειοδοτήσεων, οι προβληματικές περιπτώσεις διαχείρισης της περιουσίας του δημοσίου, καθώς και οι προαναφερθείσες κερδοσκοπικές πρακτικές των ιδιοκτητών που εξακολουθούν να διατηρούν τα μισθώματα σε σχετικά υψηλά επίπεδα αποτελούν τις βασικές αιτίες για την διατήρησή τους εκτός αγοράς.18 νεόδμητες κατοικίες που παραμένουν απούλητες. Πρόκειται για ένα μεγάλο αριθμό κατοικιών που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο της άνθισης της κατασκευής στην Ελλάδα (2000-2008). Η οικονομική ευρωστία που απέκτησαν οι κατασκευαστές κατά την ίδια περίοδο, τους επιτρέπει να διατηρήσουν τις τιμές σε υψηλά επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής. Σε αυτή την τάση πρέπει να προστεθεί και η αδυναμία δανεισμού από τις τράπεζες, η φορολογική επιβάρυνση της ακίνητης περιουσίας και η γενικότερη οικονομική αβεβαιότητα, που δεν επιτρέπει στους ενδιαφερόμενους αγοραστές να προχωρήσουν σε αγορά κατά την τελευταία πενταετία. 18 Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα, Η «κρίση» της κατοικίας και η ανάγκη για μια νέα στεγαστική πολιτική, κείμενο εργασίας, encounterathens.wordpress.com, 11.05.2011.

ΜΕΡΟΣ Α’

IIΙ. To ιδιοκτησιακό καθεστώς Μία πολύ σημαντική παράμετρος που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη στεγαστική κατάσταση σε κάθε χώρα είναι το ποσοστό ιδιοκατοίκησης, δηλαδή ένα νοικοκυριό να διαμένει σε κατοικία που του ανήκει ιδιοκτησιακά. Βάσει των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ19, τα πιο πρόσφατα στοιχεία (2013) δείχνουν ότι στην Ελλάδα το 66.1% των νοικοκυριών διαμένουν σε ιδιόκτητη κατοικία, χωρίς οικονομικές υποχρεώσεις (π.χ. δάνεια) και το 10.8% διαμένει σε ιδιόκτητη κατοικία μεν, πλην όμως με οικονομική επιβάρυνση (δάνεια, υποθήκες, κλπ). Το συνολικό ποσοστό ιδιοκατοίκησης για το 2013 επομένως κυμαίνεται στο 76.9%. Το υπόλοιπο 23.1% των νοικοκυριών είτε διαμένει σε κατοικία έναντι ενοικίου (15.6%), είτε διαμένει σε κατοικία που του έχει παραχωρηθεί (7.5%).

Γράφημα 3: Ιδιοκτησιακό καθεστώς κατοικιών στην Ελλάδα [2013] Πηγή: Διεύθυνση Στατιστικών Πληθυσμού - Αγοράς Εργασίας ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2013. Ίδια γραφική επεξεργασία.

Παρότι συνήθως επισημαίνεται ότι η Ελλάδα έχει από τα υψηλότερα ποσοστά ιδιοκατοίκησης ανάμεσα στα κράτη μέλη της Ε.Ε., από τον Τύπο ή ακόμα και από κυβερνητικούς φορείς20 στην πραγματικότητα η Ελλάδα βρίσκεται στην 14η θέση στη σχετική λίστα της Eurostat (2013) (βλ. Γράφημα 4). Εντούτοις, παρατηρώντας ότι η 19 ΕΛΣΤΑΤ (Ελληνική Στατιστική Αρχή): Συνθήκες Διαβίωσης στην Ελλάδα, 3 Ιουλίου 2015, σελ:106-107 20 theanofotiou.gr/epikeri-erotisi-sp-likoudi-stin-th-fotiou-gia-tous-neoastegous-1162015.

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

πλειοψηφία των χωρών που βρίσκονται στις υψηλότερες θέσεις ανήκει στις χώρες του λεγόμενου «πρώην ανατολικού μπλοκ» που εντάχθηκαν στην ΕΕ από το 2004 και μετά και στις οποίες η διαχείριση του στεγαστικού αποθέματος αντιμετωπίστηκε –εξαιτίας των μεγάλων ανακατατάξεων μετά το 1989- με εντελώς διαφορετικό τρόπο, η θέση της Ελλάδας (όπως και της Ισπανίας) στη σχετική λίστα οδηγεί με σχετική ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι το ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα αποτελεί σημαντική παράμετρο για τις ασκούμενες ή τις προωθούμενες πολιτικές, τόσο του ελληνικού κράτους, όσο και της Ε.Ε.

Γράφημα 4: Ποσοστά ιδιοκατοίκησης στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Πηγή: Eurostat(EU-SILC), Distribution of population by tenure status, type of household and income group, Homeownership rates [επικαιροποίηση: 13.08.2015] Ίδια γραφική επεξεργασία.

ΜΕΡΟΣ Α’

Εξάλλου, παρατηρώντας τη διαχρονική εξέλιξη των ποσοστών ιδιοκατοίκησης μέσα στο χρονικό πλαίσιο των μνημονιακών πολιτικών (βλ. Γράφημα 5), ίσως φαντάζει απρόσμενη η σχετική αύξηση που παρατηρείται το 2012-2013. Βάσει και των υπόλοιπων παραμέτρων για την στεγαστική κρίση, αυτή η ποσοστιαία αύξηση είναι μάλλον «σχετική», καθώς αντικατοπτρίζει την μείωση των ενοικιαζόμενων κατοικιών, λόγω της μείωσης εισοδημάτων.

* Για τα έτη αυτά δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία Γράφημα 5: Διαχρονική εξέλιξη ποσοστού ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα [2004-2013] Πηγή: Διεύθυνση Στατιστικών Πληθυσμού - Αγοράς Εργασίας ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2013. Ίδια γραφική επεξεργασία.

IV. Τα κόκκινα δάνεια Η υπερέκθεση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στα ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια υψηλού ρίσκου, ως ένα νέο πεδίο κερδοφορίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αποτέλεσε τη διαδικασία που οδήγησε στην εκδήλωση της τρέχουσας καπιταλιστικής κρίσης. Τα φθηνά και επισφαλή (ως προς τη δυνατότητα αποπληρωμής τους εκ μέρους του δανειολήπτη) δάνεια που απευθύνονταν στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού προκάλεσαν πολλαπλές «φούσκες». Από τη μία, η υπερβολική και τεχνητή ζήτηση για νέες κατοικίες, εξαιτίας των φθηνών δανείων οδήγησε στην εκτόξευση των τιμών των ακινήτων, ενώ τα ίδια τα δάνεια αυτά αποτέλεσαν ένα νέο «προϊόν» του χρηματιστηριακού κλάδου, το οποίο πωλούνταν και αγοραζόταν σε διεθνή κλίμακα, με αποτέλε22

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

σμα ο όποιος κραδασμός σε ένα σημείο του πλανήτη να μπορεί να συμπαρασύρει σχεδόν όλες τις οικονομίες του κόσμου. Το «άνοιγμα» αυτό των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων δεν έγινε απλώς εξαιτίας κάποιων κακών χειρισμών εκ μέρους των τραπεζικών στελεχών, αλλά αποτέλεσε μέρος της στρατηγικής με την οποία το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα θα ξεπερνούσε τη σχετική στασιμότητα της παραγωγικής δραστηριότητας (παρά τη λεγόμενη «τεχνολογική επανάσταση» ή την ανάδυση νέων περιοχών μαζικής βιομηχανικής παραγωγής με φθηνό ανθρώπινο δυναμικό, όπως η Κίνα) και την διαρκή πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους που ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1970. Πρόκειται για μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια διεύρυνση της καταναλωτικής πίστης, δηλαδή η ανταλλαγή των καταναλωτικών αγαθών να γίνεται όλο και πιο πολύ όχι έναντι πραγματικών εισοδημάτων, δημιουργημένων πάνω στην παραγωγική διαδικασία, αλλά έναντι πιστωτικού χρήματος.21 Όταν τελικά το 2007 στις ΗΠΑ η αδυναμία αποπληρωμής αυτών των δανείων πήρε μαζικές διαστάσεις, το ντόμινο που ακολούθησε με τις καταρρεύσεις διεθνών χρηματοπιστωτικών «κολοσσών» είχε συνέπειες σε παγκόσμια κλίμακα. Η υπερέκθεση σχεδόν όλων των τραπεζών και των επενδυτικών ταμείων του κόσμου στα παράγωγα των δανείων που πρόσφεραν οι μεγάλες τράπεζες των ΗΠΑ είχε πολύ σοβαρές συνέπειες στο πεδίο της οικονομίας, όσο και της κοινωνίας. Κατ’ αρχάς στις ίδιες τις ΗΠΑ, πέρα από την κατάρρευση των τιμών των ακινήτων και την μεγάλη κάμψη του κατασκευαστικού κλάδου, περισσότεροι από 10,000,000 άνθρωποι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας των εξώσεων και των κατασχέσεων.22 21 Mandel Ernest, Ο ύστερος καπιταλισμός, εκδόσεις Εργατική Πάλη, Αθήνα, 2004, σελ.:483. 22 Gottesdiener L. (2013) The Empire Strikes Back - How Wall Street Has Turned Housing Into A Dangerous Get-Rich-Quick Scheme – Again’, TomDispatch.com, 26.11.2013. [http://www.tomdispatch.com/blog/175777/]

ΜΕΡΟΣ Α’

Σε εντελώς διαφορετική κλίμακα και με υπαρκτές τις τοπικές ιδιαιτερότητες, το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα ακολούθησε την διεθνή πρακτική κατά τις προηγούμενες δεκαετίες και ιδιαίτερα μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ζώνη του Ευρώ, καθώς ο δανεισμός τους μπορούσε να είναι πολύ πιο εύκολος και φθηνός και η έκθεσή τους στα χρηματοπιστωτικά παράγωγα πιο μεγάλη. Αν και η έκθεση των ελληνικών τραπεζών σε επισφαλή προϊόντα δεν αφορούσε κυρίως στα στεγαστικά δάνεια,23 όσο σε άλλες κατηγορίες δανείων με υψηλότερα επιτόκια, αποτελεί κοινή εμπειρία η επιθετική πολιτική των τραπεζών για παροχές δανείων σε υποψήφιους πελάτες που ήταν προφανές ότι δε θα βρίσκονταν σε θέση να τα αποπληρώσουν. Ένα από τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά που συνέβαλαν στο πρόβλημα των εγχώριων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων αφορούν στη διαπλοκή μεταξύ κρατικών, επιχειρηματικών και τραπεζικών ελίτ, εξαιτίας της οποίας ο φθηνός δανεισμός από τις τράπεζες κατευθυνόταν σε ζημιογόνες επιχειρήσεις που ήταν βέβαιο ότι δε θα μπορούσαν να καλύψουν τη δανειακή τους έκθεση. Αυτό που ακολούθησε μετά το ξέσπασμα της κρίσης ήταν το λογικό επακόλουθο αυτής της στρατηγικής, τις συνέπειες της οποίας κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, μέσω των κρατικών ενισχύσεων προς τις τράπεζες που έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στην γιγάντωση του δημόσιου χρέους. Παρότι, λοιπόν, οι ασκούμενες πολιτικές των τελευταίων ετών στην Ελλάδα αποσκοπούν στη διάσωση των τραπεζών από την έκθεσή τους στα «κόκκινα δάνεια» που αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία της κρίσης τους, οι υφεσιακές συνέπειες αυτών των πολιτικών εντείνουν την ίδια την αιτία των προβλημάτων του χρηματοπιστωτικού τομέα, αφού όλο και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού αδυνατεί να αποπληρώσει τα δάνειά του, εξαιτίας της μείωσης του 23 Οι ρίζες της ελληνικής ύφεσης και κρίσης, σύμφωνα με τους μελετητές της ΤτΕ δεν εντοπίζονται στην αγορά ακινήτων ούτε στην επέκταση των χρηματοπιστωτικών προϊόντων, όπως έγινε με τη διεθνή κρίση. Και οι δύο αυτοί κλάδοι θεωρούνται κατά κύριο λόγο θύματα της κρίσης παρά γενεσιουργός αιτία της. (Σαμπανιώτης, Θ., Χαρδούβελης Γκ., Η Ελληνική αγορά ακινήτων στα χρόνια της κρίσης, Οικονομία και αγορά VII(2), Eurobank research, 2012).

2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα

πραγματικού εισοδήματός του. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, όπου, παρά τη διαρκή και ολοένα και μεγαλύτερη οικονομική ενίσχυσή των τραπεζών, τα καθυστερούμενα δάνεια συνεχώς αυξάνονται.

Γράφημα 6: Διαχρονική εξέλιξη ποσοστού μη εξυπηρετούμενων δανείων στην Ελλάδα [2005-2014] Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος. Ιδία γραφική επεξεργασία.

Αν και ο αριθμός των μη εξυπηρετούμενων δανείων από τα ελληνικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δεν εντοπίζεται μόνο στα στεγαστικά δάνεια, εντούτοις το πρόβλημα είναι άμεσα συνδεδεμένο με την στεγαστική κρίση, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις και μη στεγαστικών δανείων οι εγγυήσεις για τη δανειοδότηση έχουν τη μορφή των υποθηκών σε ακίνητη περιουσία. Το σύνολο των μη εξυπηρετούμενων δανείων ξεπερνάει πλέον το ύψος των 100 δις ευρώ, στοιχείο που καθιστά το ζήτημα εξαιρετικής σημασίας για την οικονομία και την κοινωνία γενικά. Από το σύνολο των μη εξυπηρετούμενων δανείων, στο τέλος του 2014, το ήμισυ περίπου είναι ήδη καταγγελμένα (δηλαδή η τράπεζα έχει καταγγείλει τη δανειακή σύμβαση, καθιστώντας άμεσα απαιτητό το 25

σύνολο του δανείου), το 25% ανήκει στην κατηγορία όσων δεν θεωρείται πιθανή η εξόφληση και το 7% βρίσκεται σε καθυστέρηση για περίοδο τουλάχιστον τριών ετών (χωρίς να έχουν καταγελθεί).24 «Η καθυστέρηση εξόφλησης δανείων είναι τυπική παράπλευρη επίπτωση οικονομιών σε κρίση, όπως έχει συμβεί στις ΗΠΑ το 2007-2008 και στην Ιρλανδία και την Ισπανία από το 2009. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση».25 Αφού τα προηγούμενα μάλλον συνιστούν ένα παράδοξο, το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί η ασκούμενη πολιτική δεν αλλάζει. Η απάντηση είναι ότι η στεγαστική «κρίση» οφείλεται κατά βάση στην αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των πλουσιότερων και την υφαρπαγή της μικρής ιδιόκτητης ακίνητης περιουσίας, μέσω της ασκούμενης και προωθούμενης πολιτικής. Τα τελευταία βασίζονται σε δύο πυλώνες: ο πρώτος είναι οι άδικες φορολογικές πολιτικές που πλήττουν περισσότερο τους ιδιοκτήτες μικρής ακίνητης περιουσίας και ο δεύτερος (που θα μας απασχολήσει περισσότερο στη συνέχεια) σχετίζεται με τα δάνεια που έχουν ως υποθήκη.26

24 Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική 2014-2015, Ιούνιος 2015, σελ.:122. 25 Χατζημιχάλης Κωστής, Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2015, σελ.:125. 26 ό.π., σελ.:124-125.

Β’ ΜΕΡΟΣ Στρατηγικές του κράτους και του χρηματοπιστωτικού κλάδου για την πρόσβαση στην κατοικία

B1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα: από την προώθηση της ιδιοκατοίκησης στην εκτόξευση των κόκκινων δανείων Από την αρχή της συγκρότησής του, το ελληνικό κράτος έχει ακολουθήσει την προσέγγιση των άλλων νοτιο-ευρωπαϊκών χωρών, σύμφωνα με την οποία τα θέματα κοινωνικής μέριμνας -και ιδιαίτερα η στέγη- είναι κατά κύριο λόγο ευθύνη της οικογένειας και όχι της πολιτείας. Η οικογενειακή αλληλεγγύη παραδοσιακά κάλυπτε και καλύπτει τα κενά και την ανεπάρκεια της κρατικής μέριμνας, καθώς η αντιμετώπιση στεγαστικών προβλημάτων από την οικογένεια είναι ένα διαδεδομένο όσο και αποδεκτό χαρακτηριστικό της Ελληνικής κοινωνίας. Με βάση αυτή τη λογική, η προσφυγή στις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας για στέγαση αποτελεί συνήθως το τελευταίο καταφύγιο. Εξάλλου, το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης χρησιμοποιήθηκε κατ’ επανάληψη ως απόδειξη της στεγαστικής επάρκειας από τους προϊσταμένους των αρμοδίων υπηρεσιών.27 Κατά τις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξης του ελληνικού κράτους αυτή η στρατηγική μπορούσε να λειτουργήσει, αφού η πλειοψηφία του πληθυσμού απασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα παραγωγής και δεν συνωστιζόταν στα αστικά κέντρα. Καθώς όμως τα χαρακτηριστικά της παραγωγής και της σύνθεσης του πληθυσμού μεταβάλλονταν, το ζήτημα της στέγασης αποκτούσε σημασία. Όμως, η στεγαστική πολιτική του κράτους διαχρονικά απευθυνόταν σε διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες (πρόσφυγες, επαγγελματικές ομάδες, εργαζόμενους με συγκεκριμένο καθεστώς εργασίας, θεομηνιόπληκτους, μειονότητες, κλπ.), χωρίς απαραίτητα να καλύπτει τις ανάγκες των πιο αδύναμων και ευάλωτων κοινωνικών ομάδων,28 ενώ η στεγαστική πολιτική συνήθως αποτελούσε μέρος 27 Σαπουνάκης Άρης, Το ζήτημα της κατοικίας στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, διάλεξη στο 5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Επιστημονικής Εταιρείας Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα, 8-10.05.2014. 28 Σταυρίδης Σ., Κουτρολίκου Π., Βαταβάλη, Φ., Κοπανάρη Μ., Μαραθού Χ., Γκιζελή Β. (2009) Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου-ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα

ΜΕΡΟΣ Β’

μιας συνολικότερης στρατηγικής ενσωμάτωσης των εργαζόμενων, δια της αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας Το ελληνικό κράτος αναγκάστηκε για πρώτη φορά να ασχοληθεί με τη στεγαστική πολιτική τη δεκαετία του 1920, όταν η μαζική εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία άλλαξε πλήρως τα δεδομένα και προκάλεσε μια πολύπλευρη κρίση, με βασικό πυλώνα της το ζήτημα της στέγασης των νέων πληθυσμών. Στις αστικές περιοχές, η αναλογία νέων οικιστών προς τους παλαιούς κατοίκους έφτασε να είναι 1,5 προς 5, ενώ η αύξηση του πληθυσμού στην εικοσαετία 1920-1940 έφτασε στο 148,1%,29 καθιστώντας το στεγαστικό πρόβλημα εξαιρετικά επείγον. Εξαιτίας πολλαπλών παραγόντων (οικονομικά δεδομένα, κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες, τεχνητοί διαχωρισμοί ανάμεσα σε γηγενείς και πρόσφυγες κ.ά.), το ζήτημα της στέγασης των προσφύγων άργησε να ολοκληρωθεί χρονικά30, αλλά ταυτίστηκε με την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια συγκρότησης στεγαστικής πολιτικής. Η κινητοποίηση του κράτους και των διεθνών οργανισμών για τη στέγαση των προσφύγων ήταν μεγάλη και υλοποιήθηκε αρχικά μέσω του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων31 (ΤΠΠ, 1922) που φρόντισε για την άμεση και προσωρινή στέγαση των προσφύγων σε πρόχειρες κατασκευές και κατόπιν μέσω της Επιτροπής Αποκακοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, ΕΜΠ. 29 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 211-212. 30 Morgenthau H., An International Drama, Jarrolds Publishers, London, 1994. 31 Το ΤΠΠ ιδρύθηκε το 1922 ως ΝΠ∆∆ με σκοπό να ανταποκριθεί στο πρόβλημα της προσφυγικής στέγης, με τη διαχείριση πόρων που προέρχονταν από εράνους, κληρονομιές και δωρεές, καθώς και κρατικές επιχορηγήσεις με τη μορφή δανείων. Πρόκειται για τον πρώτο φορέα στην ιστορία του ελληνικού κράτους, ο οποίος όχι μόνο ασκεί στεγαστική πολιτική, αλλά παρέχει έτοιμες κατοικίες με συμβολικό ενοίκιο. Το ΤΠΠ κατασκεύασε μέχρι το τέλος της δραστηριότητάς του (1925) συνοικισμούς σε όλη τη χώρα που περιλαμβάνουν συνολικά 4.000 οικήματα, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονταν τα έργα για την κατασκευή 2.500 επιπλέον οικημάτων.

1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα

ταστάσεως Προσφύγων32 (ΕΑΠ, 1924). Η ΕΑΠ δεν λειτουργούσε ως οργανισμός δωρεάν παροχής κατοικίας, αλλά κατασκεύαζε κατοικίες, τις οποίες οι πρόσφυγες θα αγόραζαν με υπάρχοντα κεφάλαια ή μέσω δανεισμού. Η συνεισφορά των οργανισμών αυτών σε σπίτια, παρότι εντατική, δεν επαρκούσε σε καμία περίπτωση για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα στέγασης.33 Οι βασικές πολιτικές επιλογές που προωθήθηκαν σε αυτή την πρώτη φάση αφορούσαν στη χωροθέτηση των νέων οικισμών και η μορφή της νομής της κατοικίας. Οι νέοι οικισμοί χτίστηκαν στις παρυφές των πόλεων, με τη δικαιολογία ότι «δεν πρέπει να διαταραχτεί η ζωή των ντόπιων και ότι οι πρόσφυγες θα έπρεπε να ζήσουν σε ένα ομοιογενές και οικείο περιβάλλον»,34 μια πολιτική που στην ουσία επέβαλε τον χωρικό διαχωρισμό των προσφύγων και τη διάσπαση των εργαζόμενων (που κατά την ίδια περίοδο οργανώνονταν μαζικά) σε ντόπιους και πρόσφυγες.35 Ο διαχωρισμός αυτός συντελέστηκε ακόμα και μεταξύ των ίδιων των προσφύγων, αφού οι πιο εύποροι πρόσφυγες, κατάφεραν να δημιουργήσουν οικοδομικούς συνεταιρισμούς και να στεγαστούν χωριστά (όπως για παράδειγμα στη Νέα Σμύρνη).36 32 Η ίδρυση της ΕΑΠ αποφασίζεται το 1923-1924 και συνδέεται με το αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης προς την Κοινωνία των Εθνών για δάνειο που θα καλύπτει τα δημόσια έξοδα της αποκατάστασης των προσφύγων. Η δημιουργία ενός νέου, μη κρατικού φορέα αντί του ΤΠΠ δρομολογείται εξαιτίας ενός από τους όρους που συνόδευαν το δάνειο που απαιτούσε τη λειτουργία αυτόνομου φορέα διαχείρισης του δανείου. Η ΕΑΠ αποτελεί ίσως τον πιο δραστήριο φορέα παραγωγής κατοικίας που, μέσω της κατοικίας, στοχεύει στην κοινωνική ένταξη των προσφύγων. Από το 1924 έως τη διάλυσή της το 1930 η ΕΑΠ κατασκεύασε για την αστική και αγροτική αποκατάσταση συνοικισμούς με 80.017 κατοικίες σε όλη την Ελλάδα. [Γκιζελή, 1984] 33 Γκιζελή Β., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, 1984, σελ.:136. 34 Πολύζος Γ., Η Αθήνα πρωτεύουσα του Ελληνισμού στο Η Αθήνα στον 20ο αιώνα, 1900-1940, Υπουργείο Πολιτισμού, 1985, σελ.:30. 35 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 209. 36 Καρύδης Δ. Ν., Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, 2008, σελ.: 264267.

ΜΕΡΟΣ Β’

Επιπλέον, οι πρόσφυγες προωθούνται προς τη Μακεδονία με διπλό στόχο: αφενός να ενισχυθεί η αγροτική παραγωγή και αφετέρου να εκτοπιστούν οι εκεί σλαβόφωνοι πληθυσμοί, ώστε να επιτευχθεί εθνική ομοιογένεια στη συνοριακή ζώνη.37 Η πολιτική που προωθούσε από το 1925 την πώληση των κατοικιών της ΕΑΠ έναντι άλλων τρόπων νομής της (π.χ. ενοικίαση) είχε διπλό στόχο: αφενός να δοθεί προτεραιότητα στη στέγαση των πιο εύπορων προσφύγων και αφετέρου να εμπεδωθεί στους νέους πληθυσμούς (που εμπλέκονταν πιο συχνά στα κοινωνικά κινήματα σε σχέση με τον ντόπιο πληθυσμό) η έννοια της ιδιοκτησίας, ως μηχανισμού ενσωμάτωσης και συνοχής, σε αντιστοιχία και με την έμφαση που παίρνει το θέμα της ιδιοκτησίας μέσα στις κυρίαρχες και αντίπαλες πολιτικές ιδεολογίες στην Ευρώπη.38 Η κακή οικονομική κατάσταση της πλειοψηφίας των προσφύγων, αλλά και ντόπιων πληθυσμών που την ίδια περίοδο μετακόμιζαν στα αστικά κέντρα τους ανάγκαζε να βρουν μόνοι τους λύση στο πρόβλημα της στέγασής τους, χωρίς να περιμένουν την –ούτως ή άλλως ελλιπή- κρατική παροχή κατοικίας, προσανατολιζόμενοι σε μη-νόμιμους τρόπους. Κατά τα πρώτα χρόνια, υπήρξαν καταλήψεις οποιουδήποτε χώρου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως κατοικία (θέατρα, εκκλησίες, βαγόνια κλπ). Με την αποπεράτωση των πρώτων κατοικιών από την ΕΑΠ, σε αρκετές περιπτώσεις οι πρόσφυγες τις κατέλαβαν αντί να τις αγοράσουν. Το κράτος άλλοτε κατάφερε να τους εκδιώξει (Βύρωνας, Ν. Ιωνία) και άλλοτε όχι, λόγω της δυναμικής που η οργάνωση των προσφύγων είχε λάβει (Καισαριανή). Σε άλλες περιπτώσεις, οι πρόσφυγες που ήταν δικαιούχοι των κατοικιών της ΕΑΠ με προϋπόθεση την αγορά τους, 37 Κοντογιώργη Έλσα, «Η αποκατάσταση:1922-1930», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τομ. 7ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.: 105-107. 38 Μαντουβάλου Μαρία, Καλαντζοπούλου Μαρία, Πολεοδομία και Πολιτικοκοινωνικά Διακυβεύματα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, εισήγηση στο συνέδριο «Ελευθέριος Βενιζέλος και ελληνική πόλη. Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις», Χανιά 2002. Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του Συνεδρίου (εκδ. Εθν. Ίδρυμα Ελ. Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ), Αθήνα 2005, σελ. 85-95.

1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα

δεν εξοφλούσαν τις δόσεις των δανείων για την αγορά αυτή. Τελικά, τα χρέη αυτά διαγράφηκαν οριστικά το 1944.39 Ο βασικός τρόπος με τον οποίο όμως τα φτωχότερα στρώματα κατάφεραν να στεγαστούν ήταν ο εξής: σε περιοχές γύρω από τους νέους οικισμούς της ΕΑΠ ή σε άλλες περιαστικές περιοχές, γαιοκτήμονες (που μπορεί να ήταν και απλοί καταπατητές) οικοπεδοποιούσαν την γη τους και πωλούσαν μικρά οικόπεδα, στα οποία οι πρόσφυγες έχτιζαν παράνομα και τμηματικά την κατοικία τους συνηθέστερα με αυτοκατασκευή.40 Την ίδια πρακτική ακολούθησαν μετά το 1930 και οι ντόπιοι πληθυσμοί που έφταναν στα αστικά κέντρα. Η διαδικασία αυτή της αυθαίρετης δόμησης ήταν μαζική και ταχεία, ενώ το κράτος περιορίστηκε στο να καθορίζει μόνο το προς τα πού θα επεκτεινόταν η πόλη. Είναι σε αυτή την περίοδο που βρίσκονται οι ρίζες της εξάπλωσης τις ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα. Η ανοχή του κράτους σε αυτή τη διαδικασία αυτοστέγασης βασίζεται σε πολλαπλές πιέσεις: α. από το βιομηχανικό κεφάλαιο που εξασφάλιζε χαμηλό κόστος αναπαραγωγής της εργατικής τάξης (αφού δεν υπήρχε το κόστος ενοικίου κατοικίας), ενώ ταυτόχρονα οι μαζικές κατασκευές έδωσαν σχετική ώθηση στη βιομηχανία οικοδομικών υλικών. β. από τους γαιοκτήμονες ή καταπατητές, οι οποίοι αποκόμισαν πολύ μεγάλα κέρδη από την αύξηση των τιμών γης, πουλώντας αγροτική γη ως οικόπεδα. γ. από το κατασκευαστικό κεφάλαιο (μικρούς και μεσαίους εργολάβους) που ευνοήθηκε από τη χαλαρότητα της τήρησης και 39 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989. 40 Με τον όρο «αυτοκατασκευή» εννοούμε ότι ο ιδιοκτήτης γης αποφάσιζε, διαχειριζόταν, χρηματοδοτούσε, αλλά και κατασκεύαζε την κατοικία του με προσωπική εργασία ή με τη βοήθεια συγγενών ή γειτόνων. Δεν περιλαμβανόταν δηλαδή καμία εμπορική συναλλαγή κατά την κατασκευή του κτίσματος.

ΜΕΡΟΣ Β’

των ελέγχων της πολεοδομικής νομοθεσίας. δ. από τις ίδιες τις κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης, των οποίων το κράτος σε εκείνη την περίοδο ήθελε να αποσπάσει τη συναίνεση. Η ιδιοκατοίκηση λειτούργησε και ως μέσο κοινωνικού ελέγχου, με σκοπό να κάμψει τις κοινωνικές συγκρούσεις και να οδηγήσει στη μικροαστικοποίηση των εργατικών στρωμάτων.41 Σε κάθε περίπτωση, τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα κατά την περίοδο αυτή στεγάζονται σε ιδιόκτητη γη, με παράνομο τρόπο και έτσι δεν αμφισβητείται ο θεσμός της ιδιοκτησίας. Πάντως η αξία χρήσης της κατοικίας εξακολουθεί να κυριαρχεί έναντι της ανταλλακτικής αξίας, αφού «στα αστικά κέντρα δεν επρόκειτο για μικροϊδιοκτησία μέσα στην κυρίαρχη αγορά, αλλά για τρόπο εναλλακτικό που αναπτύχθηκε παρά την εμπορευματοποίηση της γης και της κατοικίας»,42καθώς σημασία είχε η κάλυψη της ανάγκης για στέγη και κανείς μέσα στην εργατική τάξη δεν αντιμετώπιζε την κατοικία του ως επένδυση. Η μεταπολεμική περίοδος και η μεγάλη ανοικοδόμηση Μεταπολεμικά, οι στεγαστικοί δείκτες επιδεινώνονται και πάλι, ως συνέπεια της μεγάλης κλίμακας εσωτερικής μετανάστευσης που προκλήθηκε από τις συνέπειες του εμφυλίου πολέμου και της ανάγκης για εργασία που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η οικονομική ένδεια της μεταπολεμικής περιόδου, σε συνδυασμό με την έλλειψη κρατικής στεγαστικής μέριμνας οδήγησε στην πύκνωση των μεγάλων αστικών κέντρων. Η αύξηση του πληθυσμού στο λεκανοπέδιο από το ’40 ως το 1961 φθάνει το 65%. Η έλλειψη προσφοράς κατοικίας οδηγεί σε τόσο μεγάλη άνοδο των ενοικίων, ώστε το 1945 να επιβληθεί ενοικιοστάσιο, δηλαδή απα41 Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Επιλεκτική αναδρομή στη μελέτη της πόλης μετά το 1968, Σύγχρονα Θέματα, 2001, σελ.: 76-77. 42 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 252.

1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα

γόρευση αύξησης της τιμής των ενοικίων.43 Η κατασκευή των συνήθως αμφιβόλου ποιότητας νέων κατοικιών και των υποδομών που τις συνοδεύουν, προωθήθηκε από το ελληνικό κράτος, καθώς έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα που λειτούργησε σαν ατμομηχανή για την οικονομική επιβίωση της χώρας τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Ταυτόχρονα, οι κατασκευές αποτέλεσαν την επενδυτική διέξοδο για τα κεφάλαια που είχαν αποκτηθεί κατά το διάστημα της κατοχής και του εμφυλίου. Στην Ελλάδα, εξάλλου, είχαμε μια διαδικασία αντίστροφη με αυτή των πιο ανεπτυγμένων καπιταλισμών του βορρά της Ευρώπης, όπου η εκβιομηχάνιση οδήγησε στην αστικοποίηση. Εδώ, μια αρχική μάζα αποθησαυρισμένου κεφαλαίου οδηγείται απευθείας στην οικοδομή (επειδή δεν μπορεί να πάει αλλού, εκτός φυσικά από την κατανάλωσή του) και η οικοδομική δραστηριότητα είναι εκείνη που δημιουργεί τη βιομηχανική παραγωγή.44 H εξάπλωση του αστικού ιστού με άναρχο τρόπο συνεχίστηκε και δημιούργησε εκτεταμένες περιοχές αυθαιρέτων στις παρυφές των μεγάλων αστικών κέντρων που χαρακτηρίζονται από σχετικά μικρές κατοικίες ή πολυκατοικίες σε ιδιόκτητα οικόπεδα, σε περιοχές με χαμηλού επιπέδου κοινόχρηστες και κοινωφελείς εξυπηρετήσεις.45 Η αδυναμία του κράτους να διαχειριστεί την αυθαίρετη δόμηση κατά την μεσοπολεμική περίοδο, μετατράπηκε μεταπολεμικά σε συνειδητή προώθησή της, καθώς την αντιμετώπιζε ως εργαλείο στήριξης των δικτύων διαφθοράς σε τοπικό επίπεδο και εξαγοράς πολιτικής συναίνεσης σε κεντρικό. Ενώ σε μια πρώτη φάση η εργατική τάξη χτίζει αυθαίρετα για να λύσει το ζήτημα της στέγασής της, σταδιακά, αφού λύθηκε σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα 43 Σαρηγιάννης Γ., Αθήνα 1830-2000, εξέλιξη – πολεοδομία- μεταφορές, Συμμετρία, 2000. 44 Κομπρεσέρ - για την πόλη και την κατοικία (συλλογικό) Η εργατική τάξη και το σπίτι: Αποκλεισμός και ενσωμάτωση μέσω της πρόσβασης στην κατοικία στην Ελλάδα, τεύχος: 6, 2014, σελ.:58-59. 45 Εμμανουήλ Δ., Η κοινωνική πολιτική κατοικίας στην Ελλάδα: οι διαστάσεις μιας απουσίας, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 120, 2006, σελ 33-35.

ΜΕΡΟΣ Β’

της στέγασης, με την άνοδο των τιμών γης και την εξέλιξη του θεσμικού πλαισίου (νομιμοποιήσεις, αντιπαροχή, κλπ) τα αυθαίρετα, αλλά και η κατοικία γενικά αντιμετωπίζεται όχι απλώς ως ένα καταφύγιο με χρηστική αξία, αλλά περισσότερο ως επένδυση. Με αυτή την υπόσχεση μικρο-αστικοποίησης που προσέφερε το κράτος, μεγάλο ποσοστό της εργατικής τάξης εμπέδωσε την κοινωνική θέση του ως ιδιοκτήτρια τάξη. Το θεσμικό πλαίσιο που συνέδεε τις νομιμοποιήσεις με εισφορά των ιδιοκτητών, μέσα στην περίοδο της χούντας,46 ενέτεινε ακόμα περισσότερο αυτή την αντίληψη. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η μέθοδος της αυτοστέγασης άρχισε να φθίνει και η αντιπαροχή έγινε ο κυρίαρχος τρόπος επίλυσης του στεγαστικού για τη μεγάλη μερίδα του πληθυσμού των αστικών κέντρων και ιδιαίτερα της Αθήνας. Η μετατροπή της κατοικίας σε εμπόρευμα εδραιώνεται και πλέον η πρόσβαση στην ιδιοκατοίκηση περνάει μέσα από τους μηχανισμούς της αγοράς. Είναι αυτή η περίοδος που εμφανίζεται ο ρόλος των τραπεζών στην αγορά κατοικίας. Ταυτόχρονα, για τη μεγάλη μερίδα του πληθυσμού οι αποταμιεύσεις οδηγούνται προς την απόκτηση ιδιωτικής κατοικίας. Παρά την εμφάνιση του χρηματοπιστωτικού κλάδου στους μηχανισμούς πρόσβασης στην κατοικία, καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980, η αγορά της κατοικίας εξακολουθεί κατά πλειοψηφία να γίνεται με τις παραδοσιακές μορφές: αποταμίευση, ρευστοποίηση άλλων περιουσιακών στοιχείων και μικρός δανεισμός από το φιλικό ή οικογενειακό περιβάλλον.47 Στο ίδιο χρονικό διάσημα παρατηρείται συνεχής άνοδος των τιμών των ακινήτων, που οφείλεται τόσο στη φθίνουσα πορεία των διαδικασιών αυτοστέγασης, όσο και στην συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για κατοικία στις μεγάλες πόλεις και 46 Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., Η μεταπολεμική Ελληνική πολεοδομία, μεταξύ θεωρίας και συγκυρίας, στα πρακτικά του Συνεδρίου «Η Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2000, σελ.:34. 47 Σιώτος Γιάννης, Η αγορά κατοικίας και η περίπτωση της Αθήνας, Η Αυγή (ειδική έκδοση), 2015, σελ.: 102.

1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα

–ακόμα περισσότερο- στα προάστιά τους. Πάντως η κατοικία αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο ως επένδυση· σε αυτό το στοιχείο συνηγορεί και η εμφάνιση περισσότερων κριτηρίων από τους αγοραστές για την απόκτηση κατοικίας, όπως η περιοχή, η ποιότητα κατασκευής κλπ. Μια ορισμένη κάμψη στην πρόσβαση στην ιδιόκτητη κατοικία παρατηρείται στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990 και αυτό ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός πλαισίου σταθεροποίησης της οικονομίας. Αντίθετα, το δεύτερο μισό της ίδιας δεκαετίας παρατηρείται άνοδος στην αγορά ακινήτων, παράλληλα με την ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας. Η περίοδος 1995-2000 χαρακτηρίστηκε από την απελευθέρωση της στεγαστικής πίστης και από την είσοδο σε αυτή των εμπορικών τραπεζών. Εντούτοις τα ονομαστικά επιτόκια κινούνταν σε υψηλά επίπεδα και συνεπώς αυτό δεν τα καθιστούσε ιδιαίτερα προσιτά στις ευρύτερες ομάδες υποψήφιων αγοραστών.48 Η αρχή της δεκαετίας του 2000 συνδέθηκε με τις διαδικασίες ένταξης στην ΟΝΕ. Έτσι δημιουργούνται νέα οικονομικά δεδομένα, με βασικό για την αγορά κατοικίας την μεγάλη μείωση των επιτοκίων δανεισμού. Οι τράπεζες μπορούσαν να δανείζονται φθηνά, λόγω του νέου νομίσματος. Έτσι την περίοδο 2001-2008 παρατηρείται ταυτόχρονα εκτίναξη της κατασκευής νέων κατοικιών, η σημαντική άνοδος των τιμών των ακινήτων και η αμεσότερη και μεγαλύτερη εμπλοκή των τραπεζών στους μηχανισμούς πρόσβασης στην κατοικία λόγω του φθηνού δανεισμού, ο οποίος προκάλεσε άνοδο άνω του 600% στο δανεισμό των νοικοκυριών για την αγορά κατοικίας. Αυτή η κατάσταση παρουσίαζε τα τυπικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας δημιουργίας μιας «οικονομικής φούσκας».2349 Η κατοικία σε αυτή τη φάση έχει πλήρως εμπορευματοποιηθεί. Έτσι η εργατική τάξη αντιμετωπίζει στην πλειοψηφία της την κατοικία ως εμπόρευμα, μέσα στο γενικότερο κλίμα επέκτασης της κατανάλωσης. 48 ό.π., σελ.:104. 49 ό.π., σελ.: 110.

Ο ρόλος των τραπεζών είναι στην περίοδο αυτή καταλυτικός. Η πολιτική για τη χορήγηση δανείων γίνεται «επιθετική» και συνήθως δεν εξετάζονται ιδιαίτερα τα εισοδηματικά κριτήρια των δανειοληπτών, με βασικό όρο την υποθήκευση του σπιτιού που πρόκειται να αγοραστεί για τα στεγαστικά δάνεια. Όμως η ίδια πολιτική ακολουθήθηκε και για τις άλλες κατηγορίες δανεισμού (επιχειρηματικά, καταναλωτικά, κ.ά.) με υποθήκευση της κατοικίας του δανειολήπτη και κατά τα άλλα –φαινομενικά- πολύ ευνοϊκούς όρους τοκισμού και αποπληρωμής. Η επέκταση του φθηνού δανεισμού σε πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού τροφοδοτούνταν και τροφοδοτούσε τη γενικευμένη κουλτούρα κατανάλωσης και η πολιτική συναίνεση έφθασε σε νέα επίπεδα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι ένα τμήμα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων δέχτηκε να υποθηκεύσει τη μελλοντική τους εργασία στις τράπεζες, μέσω του δανεισμού.

Β2. Η ισχύουσα νομοθεσία, οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις για την προστασία της κατοικίας και τα κόκκινα δάνεια Για την ελληνική νομοθεσία το δικαίωμα στη στέγη είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο καθώς σύμφωνα με το ελληνικό σύνταγμα «η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους».50 Η πρόβλεψη αυτή όμως παραμένει γενική και ασαφής όσο δεν οδηγεί σε συγκεκριμένες νομικά κατοχυρωμένες ρυθμίσεις αναφορικά με την παροχή στεγαστικής στήριξης στους κατοίκους της χώρας. Μετά και την κατάργηση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ) το 2011, η συνταγματικά κατοχυρωμένη «φροντίδα του κράτους» μένει κενό γράμμα. Εξάλλου και ο ίδιος ο ΟΕΚ δεν λειτούργησε ποτέ με χρήματα από τον κρατικό προϋπολογισμό, αλλά μέσω των εργατικών και εργοδοτικών εισφορών. Επρόκειτο δηλαδή για έναν φορέα που δεν είχε αναδιανεμητικό, αλλά ανταποδοτικό χαρακτήρα. Τα προγράμματα κοινωνικής στέγασης του ΟΕΚ άλλωστε, δεν συνδέονταν με καμία υπηρεσία για αστέγους και συνεπώς δεν απευθύνονταν στη φτωχότερη μερίδα του πληθυσμού. Η απαίτηση τεκμηριωμένης απασχόλησης για να θεωρηθεί κάποιος ότι δικαιούται στέγη, απέκλειε από την στεγαστική αποκατάσταση μεγάλη μερίδα των αστέγων που συγχρόνως είναι και άνεργοι.51 Παρόλο που δε θα πρέπει να παραλείπεται η αναφορά σε δράσεις των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης ή σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, για τα ζητήματα στέγασης, ο περιορισμένος προϋπολογισμός τους δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ρόλο που θα έπρεπε να έχει το κράτος σε αυτό τον τομέα. Έτσι, μέσα στα τελευταία χρόνια ο ρόλος του κράτους περιορίστηκε απλώς σε ρυθμιστικό για τα ζητήματα στέγασης. Αφού πρώ50 Σύνταγμα της Ελλάδος, άρθρο 21, παράγραφος 4. 51 Σαπουνάκης Άρης, Το ζήτημα της κατοικίας στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, εισήγηση στο 5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Επιστημονικής Εταιρείας Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα, 8-10.05.2014.

ΜΕΡΟΣ Β’

τα στην συνείδηση της πλειοψηφίας των εργαζόμενων η κατοικία μετατράπηκε από είδος με αξία χρήσης σε είδος με ανταλλακτική αξία, δηλαδή σε είδος που υπόκειται σε όλους τους κανόνες της αγοράς, στη συνέχεια, με την αξιοποίηση των νεοφιλελεύθερων ιδεολογημάτων, η απουσία της φροντίδας του κράτους νομιμοποιήθηκε. Πλέον «ο καθένας είναι υπεύθυνος για την εξασφάλιση της στέγης του και αυτή η προσπάθεια μπορεί να γίνει μόνο μέσω της αγοράς και των τραπεζών». Η μόνη πολιτική όλων των μνημονιακών κυβερνήσεων σχετικά με την πολιτική κατοικίας, ήταν η νομοθέτηση ενός θεσμικού πλαισίου διαχείρισης του μεγάλου όγκου των καθυστερούμενων δανείων που έχουν ως υποθήκη τους ακίνητη περιουσία· και πιο συγκεκριμένα την κύρια κατοικία. Με τις συνέπειες της διεθνούς καπιταλιστικής κρίσης να είναι ορατές εξ αρχής και στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα και με την υιοθέτηση των μνημονιακών πολιτικών, πολύ σύντομα πολλαπλασιάστηκε στην Ελλάδα ο αριθμός των φυσικών προσώπων που δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσουν τα τοκοχρεολύσια των δανείων τους προς τις τράπεζες. Μεγάλο μέρος αυτών των δανείων έχουν ως υποθήκη τους ακίνητη περιουσία. Επομένως, βάσει των νόμιμων συμβάσεων που γίνονται για την απόκτηση δανείου, στην περίπτωση που ο οφειλέτης δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην αποπληρωμή των δανείων, τότε το υποθηκευμένο ακίνητο περνάει στην κατοχή της τράπεζας· γίνεται δηλαδή κατάσχεση. Όμως στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες μετά το 2008, ο όγκος αυτών των καθυστερούμενων δανείων ήταν τόσο μεγάλος, που –τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα- οι κατασχέσεις σε τόσο μεγάλη κλίμακα θα δημιουργούσαν μεγαλύτερα προβλήματα, σε πολλούς τομείς: Μιας και το ζήτημα των καθυστερούμενων δανείων αφορά πολλά φυσικά πρόσωπα και δεν οφείλεται αποκλειστικά σε λανθασμένους χειρισμούς από μέρους τους (οι τράπεζες είναι εκείνες που τους καλούσαν να λάβουν δάνεια με πολύ ευνοϊκούς όρους, το ει40

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις

σόδημά τους μειώθηκε δραματικά και απρόβλεπτα, ώστε να ανατραπούν και οι σχεδιασμοί τους), αλλά εντούτοις θα τους στερούσε τη στέγη σε μια περίοδο γενικευμένης οικονομικής ανασφάλειας, οι αντιστάσεις που θα προέκυπταν θα ήταν μεγάλες σε μαζικότητα και σε ένταση. Αν συνυπολογίσουμε και τις γενικότερες αντιστάσεις της ελληνικής κοινωνίας για τις πολιτικές λιτότητας που εκπορεύονται από τα μνημόνια συνεννόησης με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και το ΔΝΤ, τυχόν συνδυασμός τους θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για το πολιτικό προσωπικό και την σταθερότητα του αστικού συστήματος στη χώρα. Μέσα σε μια περίοδο που περίπου 200.000 κατοικίες προς πώληση στην αγορά παραμένουν αδιάθετες, αν προστίθεντο μέσω πλειστηριασμών και οι κατοικίες που συνδέονται με ληξιπρόθεσμα δάνεια και υπολογίζονται σε 150.000, τότε είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι θα προκαλούνταν κατάρρευση στις εμπορικές τιμές των κατοικιών, εξέλιξη που δεν ήθελαν ούτε οι τράπεζες, αφού έτσι θα έχαναν μεγάλο μέρος του ενεργητικού τους, με συνέπεια να μειωθεί η αξία των υποθηκών τους και να απαιτείται μεγαλύτερη κεφαλαιακή ενίσχυση για την κάλυψη των ζημιών τους.52 Αυτή η εξέλιξη θα ήταν επίσης καταστροφική και για το κατασκευαστικό κεφάλαιο, αλλά και για το ίδιο το κράτος που θα έχανε δυνητικά έσοδα από τη φορολόγηση των ακινήτων σε υψηλότερες εμπορικές τιμές. Ένας επιπλέον λόγος που οι τράπεζες δεν ήθελαν να προχωρήσουν οι μαζικές κατασχέσεις κατοικιών αφορά στην υψηλή φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας που εντάθηκε στην Ελλάδα παράλληλα με τις υπόλοιπες μνημονιακές πολιτικές. Έτσι οι τράπεζες προτιμούσαν η κυριότητα της κατοικίας να παραμείνει στο οφειλέτη, ώστε να μην επιβαρύνονται με τη φορολογία ακινήτων τα οποία σε εκείνη τη χρονική περίοδο δεν μπορούσαν να αξιοποι52 Ραυτοπούλου Κερασίνα, Κόκκινα δάνεια και πλειστηριασμοί πρώτης κατοικίας, Η Αυγή, 18.08.2013

ΜΕΡΟΣ Β’

ήσουν. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί αυτό το ζήτημα θα έπρεπε οι τράπεζες να προχωρούν στην πώληση του τίτλου ιδιοκτησίας αμέσως μετά την κατάσχεση, συνθήκη που δεν ήταν δυνατή. Προκειμένου να καλυφθούν οι πιέσεις και οι επιδιώξεις όλων των φορέων που αναφέρθηκαν πριν, η κυβέρνηση Παπανδρέου, πιστή στο δόγμα ότι το κράτος πρέπει να έχει αποκλειστικά ρυθμιστικό ρόλο και για την πολιτική κατοικίας, ανέλαβε νομοθετική πρωτοβουλία να κατοχυρωθεί η εξασφάλιση της κύριας κατοικίας απέναντι σε κατασχέσεις και πλειστηριασμούς μέσω του λεγόμενου νόμου Κατσέλη [νόμος 3869/2010 «Ρύθμιση των οφειλών υπερχρεωμένων φυσικών προσώπων και άλλες διατάξεις»]. Όπως αναλύθηκε, αυτό το πλαίσιο δεν εξυπηρετούσε μόνο τους οφειλέτες που θα έχαναν την κατοικία τους, αλλά και τα ίδια τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Παρόλα αυτά αντιμετώπισε με σχετική ταχύτητα ένα ζήτημα που αν εξελισσόταν βάσει του προηγούμενου θεσμικού πλαισίου, θα επιβάρυνε μεγάλο τμήμα των χαμηλών και μεσαίων εισοδηματικών στρωμάτων που χτυπήθηκαν περισσότερο από τις πολιτικές λιτότητας. Ακόμα και έτσι όμως, άφηνε πολλές κατηγορίες οφειλετών εκτεθειμένες (π.χ. όσους και όσες είχαν λάβει επιχειρηματικά δάνεια με υποθήκευση της κύριας κατοικίας τους), ενώ δεν κάλυπτε οφειλές προς το δημόσιο παρόλο που συσσωρεύθηκαν για τους ίδιους λόγους. Παράλληλα, με την εισαγωγή χρονικού ορίου για την ισχύ της απαγόρευσης των πλειστηριασμών εγκαινιάστηκε μια νέα περίοδος πολιτικής ομηρείας για πολλά νοικοκυριά, των οποίων η επιβίωση θα εξαρτιόταν από τις εκάστοτε κυβερνητικές τακτικές και τις εξαρτήσεις της από τον τραπεζικό τομέα. Ο νόμος Κατσέλη είχε εξαρχής λάβει προσωρινό χαρακτήρα για τη διευθέτηση μιας επείγουσας κατάστασης. Οι πιέσεις που ασκήθηκαν από τον τραπεζικό τομέα, προκειμένου να αυστηροποιηθούν τα κριτήρια σε σχέση με όσους και όσες εμπίπτουν στο νόμο Κατσέλη, χρησιμοποίησε τον μανδύα του «εξορθολογισμού», 42

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις

απέναντι σε όσους ενδεχομένως καταχρώνταν το δικαίωμα της ρύθμισης χρεών, ενώ δήθεν μπορούσαν να αποπληρώνουν τα τοκοχρεολύσιά τους. Έτσι, τον Ιούνιο του 2013 εισήχθη από την κυβέρνηση Σαμαρά και ψηφίστηκε από το ελληνικό κοινοβούλιο η τροποποίηση του νόμου Κατσέλη [νόμος 4161/2013 «Πρόγραμμα διευκόλυνσης για ενήμερους δανειολήπτες, τροποποιήσεις στο ν. 3869/2010 και άλλες διατάξεις»]. Η τότε κυβέρνηση Σαμαρά έχει ανακοινώσει ότι η προστασία κάλυπτε 9 στους 10 οφειλέτες, στελέχη αγοράς ισχυρίζονταν πως καλύπτονταν 7 στους 10, αλλά στην πραγματικότητα από τα 200.000 νοικοκυριά που ήταν σε προστασία σύμφωνα με το προηγούμενο καθεστώς, περισσότερα από το 40% θα κινδύνευαν με κατάσχεση.53 Και αυτό γιατί κατ’ αρχάς οι αντικειμενικές αξίες ήταν και είναι πλασματικά πολύ μεγαλύτερες από τις εμπορικές, κυρίως σε αγροτικές ιδιοκτησίες (αγροκτήματα, αγροτικές κατοικίες κλπ.), αλλά και σε αστικές. Η σωρευτική κάλυψη των νέων κριτηρίων θα καθιστούσε ιδιαίτερα δύσκολο για έναν δανειολήπτη που είχε και αγροτική περιουσία να εμπίπτει σε αυτά, ακόμα και αν είχε μηδενικό ή πολύ χαμηλό εισόδημα. Οι έμποροι και εκείνοι που έχουν επιχειρήσεις που κινδυνεύουν να καταρρεύσουν δεν καλύπτονται, ενώ εξακολουθεί να ισχύει η πρόβλεψη ότι ο νόμος αφορά μόνο σε στεγαστικά δάνεια και μόνο για οφειλές προς τις τράπεζες. Επομένως η τροποποίηση αυτή όχι μόνο δεν κάλυπτε τα κενά του υφιστάμενου πλαισίου, ώστε να καλύπτει το σύνολο των δανειοληπτών που κινδύνευαν να χάσουν την κύρια κατοικία τους λόγω των πολιτικών λιτότητας, αλλά επιπλέον έθετε εμπόδια και σε όσους ή όσες μπορούσαν να επωφεληθούν. Ο ίδιος νόμος καθιστά τις τράπεζες απόλυτο κυρίαρχο της διαδικασίας της ρύθμισης, αφού αυτές είναι που θα ορίζουν την μηνιαία δόση που θα πρέπει να καταβάλλουν οι δανειολήπτες για να μη χάσουν την κύρια κατοικία τους, όσο και αν επιμηκύνεται η διάρ53 Ραυτοπούλου Κερασίνα, Ο νέος νόμος για τους πλειστηριασμούς και τα σχέδια των τραπεζών, Η Αυγή, 12.01.2014

ΜΕΡΟΣ Β’

κεια αποπληρωμής του δανείου κλπ. Φαίνεται από αυτές τις ρυθμίσεις ότι μέσα στους στόχους αυτού του νόμου ήταν η αποφυγή του παγώματος των σχέσεων τραπεζών - δανειοληπτών, ώστε οι τελευταίοι να υπόκεινται πάντα στους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς του εκάστοτε χρηματοπιστωτικού ιδρύματος. Σε κάθε περίπτωση, βάσει των προβλέψεων του νόμου για τις παρατάσεις αποπληρωμής, ο στόχος ήταν οι δανειολήπτες να παραμείνουν επ’ αόριστον εξαρτώμενοι στις τράπεζες με μεγάλα χρέη. Για παράδειγμα αν η λήξη του δανείου αρχικά ήταν σε 25 χρόνια, μπορεί να επιμηκυνθεί για 40 χρόνια, με την προϋπόθεση ο κύριος κάτοχος να μην είναι πάνω από 75 ετών στη λήξη του· σε αντίθετη περίπτωση αναλαμβάνει ο νεότερος συνδικαιούχος ή το παιδί. Πρόκειται επομένως για μια διάταξη που υποθηκεύει το μέλλον των νεότερων γενιών που καλούνται να αναλάβουν υποχρεώσεις για επιλογές που δεν είναι δικές τους. Επιπλέον, με την επιμήκυνση ο πραγματικός ωφελούμενος είναι οι ίδιες οι τράπεζες, αφού θα εισπράξουν περισσότερους τόκους, στοιχείο που δείχνει την ουσιαστική κατεύθυνση του συγκεκριμένου νόμου. Πρόκειται επί της ουσίας για μια προσπάθεια να θεσμοθετηθεί η έναρξη της διαχείρισης των δανείων «μακράς διάρκειας» τα οποία στη συνέχεια και με επέκταση του θεσμικού πλαισίου θα μπορούν να αγοράζονται και να πωλούνται, να αποτελέσουν δηλαδή ένα ακόμα χρηματοπιστωτικό προϊόν με ανταλλακτική αξία. Όπως ήταν αναμενόμενο, η εφαρμογή του νόμου 4161/2013 δεν κατέστη δυνατόν να λύσει το πρόβλημα. Μετά από λίγους μήνες ψηφίστηκε ο νόμος 4224/2013, για την παράταση της προστασίας από τους πλειστηριασμούς μέχρι το τέλος του 2014. Οι δανειολήπτες περίμεναν μέσω αυτού τη θεσμοθέτηση του πλαισίου ρύθμισης για τα «κόκκινα δάνεια», με την ελπίδα ότι θα τους προσφερθεί μια ευκαιρία για ικανοποιητική ρύθμιση των οφειλών τους. Όμως το πλαίσιο, παρότι συμπεριέλαβε στις διατάξεις για τις ρυθμίσεις των χρεών (και όχι σε αυτές για την προστασία της κύ44

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις

ριας κατοικίας) και τους δανειολήπτες επιχειρηματικών και καταναλωτικών δανείων, στην ουσία δυσχέρανε το πλαίσιο ρύθμισης, προς όφελος των τραπεζών. Σύμφωνα με αυτό το νόμο και την απόφαση της ΤτΕ (ΦΕΚ 1582/2014) οι δανειολήπτες όλων των τύπων δανείων, για να ενταχθούν στα προγράμματα ρύθμισης και να σώσουν τις περιουσίες τους από τις κατασχέσεις, θα πρέπει να προσκομίσουν σωρεία αποδεικτικών στοιχείων για το εισόδημά τους, την περιουσιακή και οικογενειακή κατάστασή τους, με στόχο να καταχωρηθούν ως «συνεργάσιμοι δανειολήπτες». Επιπλέον, δίνεται η ευχέρεια στις τράπεζες να επιλέξουν με δικά τους κριτήρια και χωρίς διαφάνεια τον τρόπο με τον οποίο θα ενταχθούν οι «συνεργάσιμοι» δανειολήπτες μέσω μιας σειράς τρόπων ρύθμισης που ορίζονται ως «κώδικας δεοντολογίας». Ενδεικτικά, οι τρόποι ρύθμισης που αναφέρονται από την ΤτΕ (22 τρόποι συνολικά), μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν: -Συμφωνία ανταλλαγής χρέους με μετοχές της επιχείρησης και εν συνεχεία ενδεχομένως το σύνολο της επιχείρησης, όταν πρόκειται για επιχειρηματικά δάνεια. -Εθελοντική παράδοση του ακινήτου από τον δανειολήπτη στην τράπεζα. -Μετατροπή του δανείου σε χρηματοδοτική μίσθωση, όπου ο δανειολήπτης μεταβιβάζει την κυριότητα του ακινήτου στην τράπεζα και εξακολουθεί να διαμένει σε αυτό καταβάλλοντας ενοίκιο για μια περίοδο χάριτος πέντε ετών. Η μεταβίβαση αυτή γίνεται και πάλι με βάση την παρούσα, πολύ χαμηλή, αξία και όχι την αξία κτήσης του ακινήτου από τον δανειολήπτη. -Μεταβίβαση των ακινήτων σε άλλα ιδρύματα, όπως και μεταβίβαση του δανείου σε άλλο ίδρυμα, πιστωτή ή χρηματοδοτικό σχήμα. Το πλαίσιο που προτάθηκε δεν φαίνεται να περιείχε καμία βοήθεια στους δανειολήπτες για να τύχουν της ρύθμισης, η οποία θα προ45

ΜΕΡΟΣ Β’

σαρμόζει τον τρόπο αποπληρωμής του χρέους τους ή ακόμα και το χρέος καθαυτό στις πραγματικές δυνατότητές τους, αλλά τους παρέπεμπε στη δικαιοδοσία των τραπεζών. Αυτό το πλαίσιο, που εξακολουθεί να ισχύει ως σήμερα, φαίνεται πως στοχεύει: 1. να εμφανιστούν τα «κόκκινα δάνεια» ως εξυπηρετούμενα και να μειώσουν έτσι τις ζημιές τους, λόγω και των καθιερωμένων ελέγχων βιωσιμότητας (stress tests). 2. να δοκιμαστούν σε ένα πρώτο επίπεδο και σε μικρή αρχικά κλίμακα οι εναλλακτικές μορφές αποπληρωμής (όπως οι προαναφερθείσες), ώστε, αφού αποτιμηθούν να γενικευτούν προς όλους τους δανειολήπτες· ακόμα και όσους είναι με δυσκολία συνεπείς τώρα. Η ανασφάλεια επομένως για τους υπερχρεωμένους διατηρείται και αντιμετωπίζουν την απειλή να βρεθούν ενοικιαστές στο ίδιο το σπίτι τους ή και να εξαναγκαστούν σε εθελοντική μεταβίβαση της περιουσίας τους. 3. να συγκροτηθεί σταδιακά το θεσμικό εκείνο πλαίσιο που θα δίνει στις τράπεζες τη δυνατότητα να πωλούν προβληματικά δάνεια σε τρίτους (διεθνή funds), οι οποίοι έχοντας αγοράσει τα δάνεια σε αξία πολύ χαμηλότερη της ονομαστικής τους θα μπορούν να προσφεύγουν και σε δικαστικά μέσα για να τα εισπράξουν και να διασφαλίσουν την κερδοφορία τους. Επιπλέον, δεν ορίζεται μια ανεξάρτητη αρχή ως μεσολαβητής μεταξύ των τραπεζών και των δανειοληπτών για να διασφαλίζεται η αρχή της ίσης και δίκαιης μεταχείρισης, ενώ ο θεσμός του συνηγόρου του καταναλωτή, που περιέχεται στον Ν. 4224/13 δεν επαρκεί για να λύσει το θέμα της αντικειμενικής προσέγγισης της διαχείρισης των καθυστερημένων δανείων, αφού ο ρόλος του, όπως περιγράφεται, είναι απλά συμβουλευτικός.54 Μετά τις εθνικές εκλογές του Ιανουαρίου του 2015, η κυβέρνηση 54 Ραυτοπούλου Κερασίνα, Μια αντιπρόταση για τα κόκκινα δάνεια, Η Αυγή, 22.06.2014

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις

Τσίπρα, δεσμευμένη από τις προεκλογικές της δεσμεύσεις για οριστική τακτοποίηση του θεσμικού πλαισίου των υπερχρεωμένων νοικοκυριών6 και μέσα στο συνολικότερο πνεύμα της τακτικής της για «αμοιβαία επωφελή συμφωνία», έθεσε στις διαπραγματεύσεις το ζήτημα των υπερχρεωμένων νοικοκυριών.55 Μετά τις πρόσφατες εξελίξεις των διαπραγματεύσεων μεταξύ της κυβέρνησης και των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και την ψήφιση του Μνημονίου Συνεννόησης από το Ελληνικό Κοινοβούλιο τον Αύγουστο του 2015 [νόμος 4336/2015 Συνταξιοδοτικές διατάξεις – Κύρωση του Σχεδίου Σύμβασης οικονομικής Ενίσχυσης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας και ρυθμίσεις για την υλοποίηση της Συμφωνίας Χρηματοδότησης], το ζήτημα της διευθέτησης των κόκκινων δανείων επανέρχεται στο προσκήνιο, καθώς αναφέρονται στην Υποπαράγραφο Α.4 (Τροποποιήσεις του Ν. 3869/2010) του Άρθρου 2 του Μνημονίου. Επί της ουσίας οι τροποποιήσεις των άρθρων του νόμου Κατσέλη επανακατοχυρώνουν τις τροποποιήσεις του Νόμου 4224/2013. Τα νέα στοιχεία που εισάγονται με τον νέο νόμο είναι τα εξής: -Θα υπάρξει εντός του Σεπτεμβρίου 2015 απόφαση για τροποποίηση και εφαρμογή του «Κώδικα Δεοντολογίας» (όπως αυτός ορίζεται από το Νόμο 4224/2013) από την Τράπεζα της Ελλάδος. (Για τις τροποποιήσεις δεν περιγράφεται συγκεκριμένη κατεύθυνση. Έως τη στιγμή που ολοκληρώθηκε αυτή η εργασία δεν υπήρξε κάποια εξέλιξη.) -Θα επανασυσταθεί το Κυβερνητικό Συμβούλιο Ιδιωτικού Χρέους, το οποίο θα είναι επιφορτισμένο να καθορίζει το ύψος «των εύλογων δαπανών διαβίωσης» του δανειολήπτη και των προστατευόμενων μελών της οικογένειάς του, ώστε στη συνέχεια, βάσει αυτού να καθορίζεται μέσω ρύθμισης η μηνιαία δόση χρέους του. 55 newsbomb, Αυτό είναι το κυβερνητικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, newsbomb.gr, 03.01.2015

ΜΕΡΟΣ Β’

Θα Ιδρυθεί «Κέντρο Ενημέρωσης Οφειλετών» που θα παρέχει νομικές και οικονομικές συμβουλές σχετικά με οφειλές. -Θα ιδρυθεί ανεξάρτητη αρχή με ονομασία «Υπηρεσία Πίστωσης Πλούτου» η οποία θα μεσολαβεί μεταξύ τραπεζών και δανειολήπτη, με σκοπό την προώθηση του εξωδικαστικού συμβιβασμού. -Για την εξαίρεση από τη διαδικασία ρευστοποίησης της περιουσίας, ο νόμος αναφέρει ότι τα κριτήρια θα οριστούν ύστερα από κοινή υπουργική απόφαση και ένα μήνα μετά την έναρξη ισχύος του νόμου. (Η ΚΥΑ αυτή δεν έχει εκδοθεί έως τη στιγμή ολοκλήρωσης αυτής της εργασίας, παρά την παρέλευση του χρονικού ορίου. Επίσης τα κριτήρια δεν αναφέρονται.) Ένας ακόμα νόμος που αφορά στους πλειστηριασμούς είναι ο Νόμος 4335/2015 [Τροποποιήσεις στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας – Επείγοντα μέτρα εφαρμογής του ν.4334/2015], ο οποίος ψηφίστηκε την ίδια ημέρα με τον προαναφερθέντα. Σε αυτόν περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων τροποποιήσεις που αφορούν τη διαδικασία των πλειστηριασμών ακίνητης περιουσίας (άρθρο 8, περί αναγκαστικών εκτελέσεων). Πιο συγκεκριμένα προβλέπεται «η διαδικασία ηλεκτρονικής δημοσίευσης αποσπάσματος κατασχετήριας έκθεσης και δηλώσεων πλειστηριασμών στην ιστοσελίδα του Ενιαίου Ταμείου Ανεξάρτητα Απασχολουμένων - Τομέα Ασφάλισης Νομικών (ΕΤΑΑ-ΤΑΝ)». Έτσι πλέον οι πλειστηριασμοί θα είναι δυνατόν να γίνονται ηλεκτρονικά και όχι σε φυσικό χώρο (δικαστικές αίθουσες ειρηνοδικείων). Η εφαρμογή αυτής της διάταξης τέθηκε σε ισχύ από την 14η Σεπτεμβρίου 2015, μέσω Προεδρικού Διατάγματος του υπηρεσιακού πρωθυπουργού δικαιοσύνης.56 Επίσης με βάση την ισχύουσα νομολογία η απαγόρευση των πλειστηριασμών έληξε στις 23.09.2015. Το πρόγραμμα με το οποίο ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε τις πρόσφατες εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 εντάσσει τις δρομολογούμε56 Σοφοκλέουςin, Με τη βούλα του ΣτΕ οι ηλεκτρονικοί πλειστηριασμοί, 14.09.2015 [http://www.sofokleousin.gr/archives/254362.html].

2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις

νες μεταρρυθμίσεις για τα κόκκινα δάνεια στο πλαίσιο της συμφωνίας του Ιουλίου του 2015 με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Συγκεκριμένα –μεταξύ άλλων- αναφέρει τα εξής:57 -Ο νεοφιλελευθερισμός έχει στρέψει τον τραπεζικό τομέα σε δραστηριότητες μακριά από τον παραδοσιακό του ρόλο. [...] Σύμφωνα με το νεοφιλελεύθερο μοντέλο τα κόκκινα δάνεια αποτελούν μια μεγάλη αγορά που προσφέρει τεράστια περιθώρια κερδοφορίας, μέσα από την άλωση της ιδιωτικής περιουσίας των δανειοληπτών, που τους θέλουν να μένουν απροστάτευτοι απέναντι στη δικαιοδοσία των τραπεζών και των επιθετικών κεφαλαίων [...]. -Συνδυασμός της ανακεφαλαιοποίησης [των τραπεζών] με την ολοκληρωμένη και οριστική επίλυση του σύνθετου προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων, με οικονομικά βιώσιμο και κοινωνικά δίκαιο τρόπο, προκειμένου να εξυγιανθούν οι ισολογισμοί των τραπεζών και να απελευθερωθεί ρευστότητα στην πραγματική οικονομία. -Διευθέτηση συνολικά των χρεών προς τράπεζες, Δημόσιο και ασφαλιστικά ταμεία. -Προστασία της κύριας κατοικίας και των ευάλωτων νοικοκυριών , με εισοδηματικά και περιουσιακά κριτήρια. -Προσαρμογή των υποχρεώσεων στις ανάγκες διαβίωσης και την πραγματική οικονομική δυνατότητα των οφειλετών, ώστε η αποπληρωμή να γίνεται από το περίσσευμα και όχι από το υστέρημα των νοικοκυριών, χωρίς οριζόντιες διαγραφές που ωφελούν τους εσκεμμένα κακοπληρωτές. -Ενεργή υποστήριξη των δανειοληπτών, ώστε να μην είναι μόνοι και απροστάτευτοι απέναντι στις τράπεζες. Το δεδομένο που κρατάμε από τα προαναφερθέντα είναι ότι μέσα στους επόμενους δύο με τρεις μήνες θα υπάρξουν εξελίξεις σχε57 augi.gr, Το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ για τον απεγκλωβισμό από τη λιτότητα, 16.09.2015. [http://www.avgi.gr/article/5851147/to-programma-tou-suriza-gia-ton-apegklobismo-apo-ti-litotita#prettyPhoto].

τικά με το θεσμικό πλαίσιο που αφορά στα κόκκινα δάνεια, τις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς κύριας κατοικίας. Με τα έως σήμερα δεδομένα, όπου απουσιάζουν οι συγκεκριμένες ρυθμίσεις που θα ορίζουν το ποιοι και πόσοι οφειλέτες θα μπορούν να διατηρήσουν την κύρια κατοικία τους, δεν είναι δυνατόν να εξάγουμε τεκμηριωμένα συμπεράσματα. Στο προεκλογικό πρόγραμμα της νέας κυβέρνησης εμφανίζεται η διάθεση για προστασία των πιο ευάλωτων κοινωνικών στρωμάτων, μέσα στα πλαίσια της συμφωνίας με τους δανειστές, χωρίς όμως να αναφέρονται ή να υποδεικνύονται τα όρια, βάσει των οποίων κάποιο νοικοκυριό θα μπορεί να προστατευθεί από την απώλεια της κύριας κατοικίας του. Από την άλλη, η στρατηγική των ευρωπαϊκών ηγεσιών και μηχανισμών θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πιο επιθετική. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία ορισμού των συγκεκριμένων κριτηρίων, βάσει των οποίων θα είναι δυνατόν να προστατευθεί η κύρια κατοικία των οφειλετών θα είναι δυναμική, αφού πλην της νέας κυβέρνησης και της τρόικα, ενδιαφερόμενα μέρη είναι και το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, αλλά και οι ίδιοι οι οφειλέτες.

Β3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στους μηχανισμούς πρόσβασης στην κατοικία Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, ως ο κυρίαρχος τομέας παραγωγής, έχει εξελιχθεί και κυριαρχεί σε όλους τους άλλους τομείς παραγωγής, οι οποίοι συνδέονται με το χρηματοπιστωτικό σύστημα με σχέσεις υποταγής σ’ αυτό: χωρίς σύνδεση με τράπεζα δεν μπορεί να κινηθεί τίποτα και σε μια επόμενη φάση η Τράπεζα «αγοράζει» και ελέγχει τις παραγωγικές μονάδες.58 Όπως έχουμε ήδη περιγράψει, οι μηχανισμοί πρόσβασης στην κατοικία έχουν πλέον στον πυρήνα της λειτουργίας τους το χρηματοπιστωτικό σύστημα και επομένως όλες οι πολιτικές για τη στέγαση είναι υποτελείς στις επιδιώξεις και τις στρατηγικές του. Ι. Οι διεθνείς τάσεις Ως συνέπεια του ξεσπάσματος στις ΗΠΑ της κρίσης των ενυπόθηκων δανείων υψηλού ρίσκου και των παραγώγων τους που συμπαρέσυρε όλο το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι τράπεζες αναγκάστηκαν, λόγω και της έλλειψης ρευστότητας να άρουν αμέσως το προηγούμενο καθεστώς εύκολης και φθηνής δανειοδότησης σε ιδιώτες. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, οι μεγάλες εταιρείες μετοχικού κεφαλαίου (private equity), κερδοσκοπικά αμοιβαία κεφάλαια (hedge funds) και ανώνυμες εταιρείες επενδύσεων σε ακίνητη περιουσία (real-estate investment trusts – REITs) έπρεπε να βρουν νέους επενδυτικούς δρόμους (αφού η αγορά παραγώγων στεγαστικών δανείων είχε καταρρεύσει), ώστε το κεφάλαιό τους να παραμείνει κερδοφόρο. Έτσι, ξεκινώντας από τις ΗΠΑ, από τις αρχές του 2013 άρχισαν να αγοράζουν μαζικά και σε πολύ χαμηλές τιμές κατοικίες που έχουν κατασχεθεί, είτε από πλειστηριασμούς, είτε απευθείας από τις τράπεζες στην κατοχή των οποίων είχαν περιέλθει. Εκτός από τις κατασχεμένες κατοικίες, οι εταιρείες αυτές 58 Σαρηγιάννης Γ., Η χρηματοπιστωτική φάση του καπιταλισμού και η εικόνα της στον Διεθνή Πολεοδομικό Χώρο, greekarchitects.gr, 29.11.2011.

ΜΕΡΟΣ Β’

αγοράζουν και τα ίδια τα ενυπόθηκα κόκκινα δάνεια, ως δευτερογενή χρηματοπιστωτικά προϊόντα, με τιμή αγοράς σαφώς μικρότερη από την αρχική τιμή του δανείου (65%-80% της τρέχουσας εμπορικής τιμής). Μετά την αγορά των κόκκινων δανείων που δε ρυθμίζονται, οι εταιρείες αυτές είτε προχωρούν σε εξώσεις είτε μετατρέπουν το ενυπόθηκο δάνειο σε μίσθωση. Τελικός στόχος είναι να μετατραπεί το κόκκινο δάνειο σε μίσθωση, επομένως να περάσει η κυριότητα της κατοικίας από τον δανειολήπτη στον κάτοχο του τίτλου του ενυπόθηκου δανείου. Λόγω και των μαζικών εξώσεων, η ζήτηση για ενοικίαση κατοικίας βαίνει αυξανόμενη στις ΗΠΑ και επομένως οι τιμές ενοικίασης παρουσιάζουν αύξηση. Έτσι τα ενοίκια που εισπράττονται από τους πρώην ιδιοκτήτες των κατοικιών αυτών, μετατρέπονται σε χρηματοοικονομικά παράγωγα με τη μορφή ομολόγων, των οποίων τα κέρδη καρπώνονται οι μέτοχοι και επενδυτές των εταιρειών διαχείρισης.59

Γράφημα 7: Σύγκριση του ποσοστού ιδιοκατοίκησης με την τιμή των ενοικίων στις ΗΠΑ. πηγή: http://www.bloombergview.com/ quicktake/rent-wall-street-is-mylandlord

59 Βουρεκάς Κώστας, Η αυτοκρατορία των ενοικίων, εισήγηση στην εκδήλωση με τίτλο «Η πολιτική για την γη και τα ακίνητα στην Ελλάδα της κρίσης – Στρατηγικές υφαρπαγής και απόπειρες αντίστασης» που διοργάνωσε η ΑΚΕΑ στις 19 Ιουνίου 2014, και δημοσιεύτηκε στο «Περιοδικό για τη διατάραξη της κοινής ησυχίας» στις 14 Ιουλίου 2014.

3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων

Η διαδικασία αυτή φαίνεται πως επιχειρείται να εξαπλωθεί και στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου που συνδυάζουν τα υψηλά ποσοστά ιδιοκατοίκησης με την γιγάντωση του δημόσιου χρέους. Εδώ και δύο χρόνια, η εταιρεία Blackstone, η οποία είναι η μεγαλύτερη εταιρεία ενοικίασης κατοικιών σε νοικοκυριά στην Αμερική έχει επεκτείνει τις δραστηριότητές της στην Ισπανία, όπου οι τιμές των ακινήτων έχουν πέσει κατά 40% από την κορύφωση του 2007, αγοράζοντας μαζικά κτίρια κοινωνικών κατοικιών από τις τοπικές κυβερνήσεις που επιχειρούν να βελτιώσουν τους οικονομικούς τους προϋπολογισμούς, καθώς και από την SAREB (την Ισπανική «κακή τράπεζα» που έχει κρατήσει όλα τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια των Ισπανικών τραπεζών), έχοντας στο πλευρό της και την ισπανική κυβέρνηση που, αίροντας τους περιορισμούς στις αυξήσεις των ενοικίων και μέσω άλλων τακτικών, επιχειρεί την τεχνητή άνοδο των τιμών τους.60 Η εταιρεία χρηματοοικονομικών αναλύσεων και παροχής συμβουλών PwC (PricewaterhouseCoopers) αναφέρει ότι το τελευταίο τρίμηνο του 2014 πωλήθηκαν συνολικά ευρωπαϊκά δανειακά χαρτοφυλάκια ονομαστικής αξίας €91 δις έναντι €64 δις για την αντίστοιχη περίοδο το 2013, ενώ τα δάνεια με υποθήκη ακινήτων συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των επενδυτών για το τρέχον έτος.61 ΙΙ. Οι νέες επιχειρήσεις επενδύσεων σε ακίνητη περιουσία και οι προσπάθειες εισχώρησης στην ελληνική αγορά κατοικίας Η διείσδυση των τραπεζών στην αγορά ακινήτων –άρα και κατοικίας- είναι τόσο μεγάλη, ώστε όλοι οι συστημικοί τραπεζικοί όμιλοι που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα κατέχουν θυγατρικές ανώ60 Smith, S., Gittelsohn, J., Blackstone Begins Rental housing Empire in Spain, bloomberg.com, 07.11.2013 61 sigmalive, PwC: Ενισχύεται η αγορά ενυπόθηκων δανείων στην ΕΕ, sigmalive.com, 06.02.2015.

ΜΕΡΟΣ Β’

νυμες εταιρείες που έχουν αναλάβει τη διαχείριση των ακινήτων που ανήκουν στο χαρτοφυλάκιο του ομίλου. Οι θυγατρικές αυτές είναι επίσης επιφορτισμένες με τον έλεγχο της κατάστασης των ενυπόθηκων ακινήτων των δανειοληπτών. Σε περίπτωση κατάσχεσης υποθηκευμένης κατοικίας ή άλλης ακίνητης περιουσίας, αυτή μπορεί -βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας- να μεταβιβάζεται από το χαρτοφυλάκιο της τράπεζας σε αυτό της θυγατρικής, χωρίς φορολογική επιβάρυνση. Με μια απλή επίσκεψη στις ιστοσελίδες των ελληνικών συστημικών τραπεζών μπορεί κανείς να διαπιστώσει την ύπαρξη αυτών των θυγατρικών. O όμιλος Alpha Bank κατέχει την «Alpha Αστικά Ακίνητα», ο όμιλος Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος την «Εθνική Πανγαία», o όμιλος Eurobank την «Eurobank Property Services» και η Τράπεζα Πειραιώς την «Piraeus Real Estate». Η παρουσία των συγκεκριμένων εταιρειών δεν περιορίζεται στην Ελλάδα· η δραστηριότητά τους επεκτείνεται σε ολόκληρη την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ ο κύκλος εργασιών τους παρουσιάζει συνεχή άνοδο.62 Συνήθως σε συνεργασία ή και ανεξάρτητα από αυτές τις εταιρείες έχουν διεισδύσει στην ελληνική αγορά ακινήτων και πολυεθνικές εταιρείες, όπως η προαναφερθείσα Blackrock, η Invel, η Fairfax κλπ.63 Ήδη από το τέλος του 2014 η τράπεζα Πειραιώς ανακοίνωσε συμφωνία με την Αμερικανική επενδυτική εταιρεία «KKR» για τη μεταβίβαση επιχειρηματικών δανείων και μετοχών αξίας €1,2 δις σε κοινοπρακτικά σχήματα, ενώ την ίδια περίοδο, η Alpha Bank συμφώνησε αντίστοιχη μεταβίβαση με την ισπανική «Aktua Soluciones Financieras», η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη ιδιωτική 62 Για περισσότερη εμβάθυνση στις δραστηριότητες και τον κύκλο εργασιών των εν λόγω εταιρειών βλέπε τις αντίστοιχες ιστοσελίδες: http://www.astikaakinita.gr/aaaportal/, http://www.nbgpangaea.gr/, http://www.eurobankpropertyservices.gr/, http:// www.pbre.gr/. 63 Βουρεκάς Κώστας, Η αυτοκρατορία των ενοικίων, εισήγηση στην εκδήλωση με τίτλο «Η πολιτική για την γη και τα ακίνητα στην Ελλάδα της κρίσης – Στρατηγικές υφαρπαγής και απόπειρες αντίστασης» που διοργάνωσε η ΑΚΕΑ στις 19 Ιουνίου 2014, και δημοσιεύτηκε στο «Περιοδικό για τη διατάραξη της κοινής ησυχίας» στις 14 Ιουλίου 2014.

3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων

εταιρεία διαχείρισης κόκκινων δανείων στην Ισπανία που βρίσκεται στο επίκεντρο των εξώσεων και των πλειστηριασμών.64 Είτε ελληνικών, είτε ξένων συμφερόντων, πρόκειται για τις Ανώνυμες Εταιρείες Επενδύσεων Ακίνητης Περιουσίας (ΑΕΕΑΠ) που –αν και ορισμένες υπάρχουν από τη δεκαετία του 1980- απέκτησαν ξεχωριστή θεσμική υπόσταση με τον Νόμο 2778/1999 [«Αμοιβαία Κεφάλαια Ακίνητης Περιουσίας – Εταιρείες Επενδύσεων σε Ακίνητη Περιουσία και άλλες διατάξεις»], με πιο πρόσφατη τροποποίηση και συμπλήρωση στο αρ. 19 του Νόμου 4141/2013. Η τροποποίηση αυτή περιγράφει και τις δραστηριότητες που πρόκειται να αναπτύξουν αυτές οι εταιρείες στο άμεσο μέλλον. Ο νόμος διευκολύνει την εμπλοκή των ΑΕΕΑΠ στα ακίνητα των τραπεζών που έχουν προκύψει από τα κόκκινα δάνεια. Έτσι είναι πλέον δυνατόν οι ΑΕΕΑΠ να επενδύουν σε κατοικίες αλλά και χρηματοδοτικές μισθώσεις σε ποσοστό έως 25% του συνόλου των επενδύσεών τους. Συνεπώς είναι πιθανό να αποτελέσουν το εργαλείο της μετατροπής των κόκκινων δανείων σε μισθώματα ενοικίασης, αφαιρώντας την ιδιοκτησία από τον δανειολήπτη, αλλά διατηρώντας την εξάρτησή του στον τραπεζικό όμιλο.65 Η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ ορίζει τις ΑΕΕΑΠ (REITs) – που πρώτα εκεί εμφανίστηκαν- ως εταιρείες «που κατέχουν και διαχειρίζονται ακίνητη περιουσία ή παρεμφερή περιουσιακά στοιχεία που παράγουν έσοδα» και τις διακρίνει έναντι άλλων εταιριών που ασχολούνται επίσης με την αγορά κατοικίας και τις κατασκευές, ως προς τη λειτουργία τους ως εξής: «Σε αντίθεση με άλλες εταιρείες ακίνητης περιουσίας, οι ΑΕΕΑΠ δεν αναπτύσσουν ακίνητη περιουσία για να την πουλήσουν· αντ’ αυτού αγοράζουν και αναπτύσσουν περιουσιακά στοιχεία, κυρίως για να τα λειτουργούν σαν μέρος του δικού τους επενδυτικού χαρτοφυλακίου». Δεν πρό64 efsyn.gr, Σε επενδυτικά funds τα στεγαστικά, Εφημερίδα των Συντακτών, 27.12.2014. 65 Μαρκάζος Κώστας, Το νέο καθεστώς για τις ανώνυμες Εταιρείες Επενδύσεων Ακίνητης Περιουσίας (ΑΕΕΑΠ), στο περιοδικό «Επιχείρηση», 2013, τεύχος 8-9.

ΜΕΡΟΣ Β’

κειται δηλαδή για «μεσίτες» που εμπλέκονται σε μια εμπορική συναλλαγή τρίτων ή κατασκευαστές που πωλούν ένα ακίνητο κατά/ μετά την κατασκευή του, αλλά κατέχουν και διαχειρίζονται ακίνητη περιουσία για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επίσης, οι ΑΕΕΑΠ είναι ελκυστικότερες έναντι άλλων επενδύσεων σε ακίνητη περιουσία, επειδή «παρέχουν στους μεμονωμένους επενδυτές τη δυνατότητα να κερδίσουν ένα μερίδιο του εισοδήματος που παράγεται μέσω της εμπορικής δραστηριότητας της ιδιοκτησίας ακινήτων, χωρίς να χρειάζεται να βγουν έξω και να αγοράσουν ακίνητα».66 Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των ΑΕΕΑΠ στην Ελλάδα είναι το πολύ ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς που απολαμβάνουν, σε απόλυτη αντίθεση με τα μέτρα ακραίας φορολόγησης της κατοχής ακίνητης περιουσίας από απλούς ιδιοκτήτες, μετά την ψήφιση του νόμου 4141, το 2013.67 Το στοιχείο αυτό είναι προφανές ότι δίνει το έναυσμα για τη συγκεντροποίηση της ακίνητης περιουσίας σε έναν μικρό αριθμό ανώνυμων εταιρειών και μάλιστα με πολύ φθηνό τρόπο, αφού οι εμπορικές τιμές πώλησης των κατοικιών συνεχίζουν να μειώνονται. Ο συνδυασμός αυτών των πολιτικών που ευνοούν τη συγκεντροποίηση της μικρής ιδιωτικής περιουσίας, με την πιθανότητα άρσης της απαγόρευσης των πλειστηριασμών ακινήτων, τη δρομολόγηση της εκποίησης της δημόσιας περιουσίας από το ΤΑΙΠΕΔ και την πτώση των εμπορικών τιμών των ακινήτων (βλ. διάγραμμα 7), έχει οδηγήσει πολλούς «επενδυτές ακίνητης περιουσίας» που ψάχνουν νέες ευκαιρίες κερδοφορίας από χώρα σε χώρα να στρέψουν από τα μέσα του 2013 το βλέμμα τους προς την Ελλάδα, σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, αναγνωρίζοντας ότι το θεσμικό γίνεται όλο και πιο συμβατό με τις στρατηγικές τους.68 66 U.S. Securities and Exchange Commission, Real Estate Investment Trusts (REITs), Investor.gov [http://investor.gov/investing-basics/investment-products/real-estate-investment-trusts-reits]. 67 Μαρκάζος Κώστας, Το νέο καθεστώς για τις ανώνυμες Εταιρείες Επενδύσεων Ακίνητης Περιουσίας (ΑΕΕΑΠ), στο περιοδικό «Επιχείρηση», 2013, τεύχος 8-9. 68 Bouras Stelios, Investors Returning to Greece’s Real Estate Market στο The Wall

3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων Γράφημα 8: Δείκτης Τιμών Κατοικιών στην Ελλάδα [2005-2015] Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική 2014-2015, Ιούνιος 2015.

Οι πολιτικές (και οι ελλείψεις πολιτικών) για την πρόσβαση κατοικία στην Ελλάδα σήμερα δεν είναι αποσπασματικές. Μοιάζει να εντάσσονται σε μια συνολικότερη στρατηγική που επιδιώκει να καταστήσει την ιδιόκτητη κατοικία στην Ελλάδα ένα ακόμα περιουσιακό στοιχείο προς υφαρπαγή. Με τον ίδιο τρόπο, λοιπόν που το ελληνικό δημόσιο χρέος λειτουργεί ως εργαλείο προκειμένου να εκποιηθεί ο δημόσιος πλούτος,69 ώστε να ανοίξουν νέα πεδία κερδοφορίας για την αστική τάξη, έτσι και το ιδιωτικό χρέος φαίνεται πως θα μπορούσε να διαδραματίσει το ρόλο του οχήματος μέσω του οποίου οι κυρίαρχες τάξεις θα επιδιώξουν και την εκποίηση της μικρής περιουσίας από τα χαμηλότερα στρώματα, που θα ανοίξουν, μέσω των ενοικιάσεων και των επενδυτικών προϊόντων διαχείρισης ακινήτων νέα πεδία κερδοφορίας.

Street Journal, www.wsj.com, 2.11.2014. 69 Χατζημιχάλης Κωστής, Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2015.

Γ’ ΜΕΡΟΣ Αντιστάσεις

Γ1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα. Στην ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους δεν παρουσιάζεται ένα κίνημα για τη στέγη τόσο ισχυρό και μαζικό που να είναι σε θέση να δημιουργεί πολιτικά γεγονότα και τομές. Η απουσία του είναι εμφανής και στο λόγο άλλων μαζικών κοινωνικών κινημάτων, όπως το εργατικό ή το φοιτητικό, όπου παρατηρείται έλλειψη αιτημάτων και διεκδικήσεων για τη στέγη. Το ζήτημα της στέγασης της εργατικής τάξης αναφέρεται ως γενικόλογη διεκδίκηση από τους μαζικούς φορείς και συνδικάτα του εργατικού κινήματος, χωρίς περαιτέρω εξειδίκευση και επεξεργασία που να μπορούσε να απολήγει σε συγκεκριμένα αιτήματα. Το φοιτητικό κίνημα επίσης, το οποίο έχει ισχυρή παράδοση στην Ελλάδα, παρά τις επιμέρους κινητοποιήσεις και τη γενική αναφορά σε ζητήματα έλλειψης στέγασης των φοιτητών και φοιτητριών, δεν μπορούμε να πούμε ότι θέτει στις βασικές του προτεραιότητες και αυτό το ζήτημα. Ειδικά αν αναλογιστούμε ότι οι φοιτητικές εστίες είναι πολύ λιγότερες σε σχέση με τον φοιτητικό πληθυσμό, αλλά και όσα ισχύουν σε άλλες χώρες της ΕΕ, τότε αυτή η έλλειψη καθίσταται ακόμα σημαντικότερη. Φυσικά δε λείπουν κινητοποιήσεις που θέτουν άμεσες διεκδικήσεις για την πρόσβαση των φοιτητών και των φοιτητριών στην κατοικία, ιδιαίτερα σε περιφερειακά πανεπιστήμια όπου δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου υποδομές για φοιτητικές εστίες. Όμως οι κινητοποιήσεις είναι εντοπισμένες και αποσπασματικές, τόσο χωρικά, όσο και χρονικά. Ο λόγος αυτής της έλλειψης εντοπίζεται μάλλον στον κομβικό ρόλο που διαδραμάτισε η κατοικία στη συγκρότηση της ελληνικής κοινωνίας, ιδιαίτερα κατά την μεταπολεμική/μετεμφυλιακή περίοδο,70 αλλά και μέχρι την πρώτη δεκαετία του 2000, που –όπως έχουμε ήδη περιγράψει- προκύπτει από τις πολιτικές και τις στρατηγικές του κράτους. Ο τρόπος με τον οποίο το κράτος προώθησε την 70 Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Επιλεκτική αναδρομή στη μελέτη της πόλης μετά το 1968, Σύγχρονα Θέματα, 2001, σελ.: 76-77.

ΜΕΡΟΣ Γ’

πρόσβαση στην κατοικία (ομάδες πίεσης, ρουσφέτια, συντεχνιακά συμφέροντα μικρά ή μεγάλα που απασχολούνταν με την διαχείριση της γης και την κατασκευή κλπ) είχε ως αποτέλεσμα να αποτραπούν οι όποιες πιθανότητες συλλογικής και μαζικής δράσης και επομένως να μην έχει αναπτυχθεί ως σήμερα κάποιο μαζικό κίνημα κατοικίας που να ανταποκρίνεται στους διάφορους ορισμούς των κοινωνικών κινημάτων.71 Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ή δεν υπάρχουν συγκρούσεις και αντικρουόμενα συμφέροντα γύρω από τους μηχανισμούς πρόσβασης στην κατοικία ή ότι δεν υπάρχουν αποκλεισμοί. Έτσι, δεν έλειψαν κατά το παρελθόν πολύ σημαντικές κινητοποιήσεις· ιδιαίτερα στο μεσοπόλεμο, όταν η ιδιοκατοίκηση δεν είχε εδραιωθεί και η στεγαστική έλλειψη στις πόλεις αποτελούσε το βασικότερο πρόβλημα των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων. Το ζήτημα της κατοικίας εμφανίζεται για πρώτη φορά στις ελληνικές πόλεις με τη μετεγκατάσταση αγροτικών πληθυσμών στην Αθήνα μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, όταν και αντιμετωπίζεται για πρώτη φορά -περιορισμένα- στεγαστική έλλειψη και άνοδος των τιμών των ενοικίων. Όμως ο προστατευτισμός του κράτους –μέσω της επιβολής ενοικιοστασίου το 1916- και η περιορισμένη έκταση του προβλήματος, δεν οδηγούν σε πραγματική κρίση, η οποία με τη σειρά της θα μπορούσε να οδηγήσει σε γενικότερη συνειδητοποίηση του προβλήματος από το πληττόμενο υποκείμενο.72 Οι πρώτες συγκρούσεις για το ζήτημα της στέγασης έγιναν από τους προσφυγικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας. Αυτή τη φορά, η ένταση του στεγαστικού προβλήματος, σε συνδυασμό με τις 71 Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014, σελ.: 257. 72 ό.π., σελ. 259 & Γκιζελή Β., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, 1984.

1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα.

συνολικότερες πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις της περιόδου,73 την γρήγορη εξάπλωση των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεών στην Ευρώπη και την συνολική οργάνωση της εργατικής τάξης στα συνδικάτα, οδηγεί σε γρήγορη συνειδητοποίηση από το υποκείμενο (τους πρόσφυγες) του ζητήματος της στέγης και τη γέννηση των αγώνων για το χώρο στην ελληνική πόλη. Έτσι, πέρα από τις κρατικές πολιτικές για τη στέγαση «από τα πάνω», αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά διεκδικητικά κινήματα «από τα κάτω» στον χώρο της πόλης.74 Αυτή την περίοδο εκδηλώνονται μέσω των κινητοποιήσεων τα διαφορετικά και αντικρουόμενα συμφέροντα που καταλήγουν και σε φυσικές συγκρούσεις: από τη μία πλευρά, τα αιτήματα στεγαστικής αποκατάστασης των προσφυγικών συλλόγων, όπως υποστηρίζονται και από το ΚΚΕ ως μέρος συνολικότερων διεκδικήσεων για λαϊκή και εργατική κατοικία και από την άλλη τα αιτήματα των υφιστάμενων ιδιοκτητών γης που βλέπουν τα συμφέροντά τους να βάλλονται, εξαιτίας των νέων οικοδομικών και πολεοδομικών κανονισμών.75 Η μαχητικότητα των κινητοποιήσεων των προσφύγων απέφερε νίκες όχι μόνο για τους ίδιους τους πρόσφυγες, αλλά συνολικότερα για τα λαϊκά στρώματα, όπως για παράδειγμα τα μέτρα για ανέγερση φθηνών εργατικών κατοικιών (ανεξαρτήτως αν τελικά από αυτά επωφελήθηκαν κυρίως οι εργολάβοι) ή η επιβολή ενοικιοστασίου (που έπληττε άμεσα τα συμφέροντα των αστών ιδιοκτητών κατοικίας). Ειδικά για το ενοικιοστάσιο, η κατάργησή του το 1926 προκάλεσε συγκρούσεις μεταξύ των προσφύγων που διαδήλωναν υπέρ της συνέχισής του και επέκτασής του και σε 73 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 280. 74 ό.π., σελ.: 206. 75 Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014, σελ.: 260.

ΜΕΡΟΣ Γ’

άλλους τύπους ακινήτων και των συλλόγων ιδιοκτητών.76 Στο πλαίσιο συνειδητοποίησης της σημασίας του στεγαστικού ζητήματος και μέσα στο γενικότερο διεκδικητικό κλίμα, παρατηρούνται επίσης κατά την ίδια περίοδο καταλήψεις για την άμεση στεγαστική αποκατάσταση που δέχτηκαν βίαιη καταστολή και συκοφάντηση από τον επίσημο τύπο της περιόδου.77 Παρόλα αυτά, η συγκέντρωση αυτών των κινητοποιήσεων κυρίως μέσα στους προσφυγικούς οικισμούς (μέσω «εξωραϊστικών συλλόγων»), η προώθηση της ιδιοκατοίκησης από το ελληνικό κράτος και οι προσπάθειες εξατομίκευσης των προσφύγων μέσα στα αστικά κέντρα, ως μέρος μιας συνολικής στρατηγικής αποτροπής της ταξικής συγκρότησης και οργάνωσης των εργατικών στρωμάτων από την αστική τάξη, περιόρισαν την επικινδυνότητα αυτών των διαδικασιών σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Στη δεκαετία του ’30 παρατηρούμε επίσης καταστάσεις που προσομοιάζουν αρκετά με τη σημερινή κατάσταση. Ήδη από τα τέλη του 1931 η χώρα αντιμετώπιζε οικονομική κρίση με συνέπεια την αύξηση της ανεργίας και της φτώχειας. Έτσι χιλιάδες νοικοκυριά, τα οποία είχαν δανειστεί με επαχθείς όρους για να κατασκευάσουν την κατοικία τους, αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα δάνειά τους, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται συχνά φαινόμενα των κατασχέσεων και των πλειστηριασμών ακινήτων.78 Η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος κώφευε στις εκκλήσεις τους για λήψη μέτρων με σκοπό την προστασία τους από τους τοκογλύφους δανειστές. Η στάση αυτή, η οποία δεν έδειχνε καμιά διάθεση να προστατεύσει τους δανειολήπτες από τους κερδοσκόπους δανειστές, ανάγκασε τους χρεοφειλέτες να οργανωθούν. Στην Αθή76 Γκιζελή Β., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, 1984, σελ.: 270. 77 ό.π., σελ. 272. 78 Παπανότης Παύλος, Οι πλειστηριασμοί σπιτιών στην Ελλάδα κατά την οικονομική κρίση του 1933 – 1936, chronontoulapo.wordpress.com, 1.07.2013.

1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα.

να ιδρύθηκε η «Ένωση χρεωμένων μικροϊδιοκτητών», στην οποία εγγράφηκαν αρχικά περίπου 500 άτομα. Ανάλογες οργανώσεις είχαν γίνει και σε άλλες πόλεις, ώστε να συντονιστεί ο αγώνας των χρεωμένων μικροϊδιοκτητών και να λάβει καθολικό χαρακτήρα, με τη σύνταξη ψηφισμάτων διαμαρτυρίας προς τις αρμόδιες αρχές, με συγκεντρώσεις αλληλεγγύης στα δικαστήρια και στους τόπους όπου γίνονταν πλειστηριασμοί, με συλλαλητήρια κ.ά.. Ακόμα καλούνταν «οι εργατικές οργανώσεις, τα Εργατικά Κέντρα κλπ. να ενισχύσουν με όλες τους τις δυνάμεις τον αγώνα των μικροϊδιοκτητών».79 Τα αιτήματά τους διαφοροποιούνταν: -Η Ένωση των Αθηνών ζητούσε να γίνει χρεοστάσιο (= να σταματήσει η αποπληρωμή των δανείων) όσο διαρκούσε η οικονομική κρίση. -Οι χρεωμένοι μικροϊδιοκτήτες των Πατρών διεκδικούσαν πεντάχρονο χρεοστάσιο και μετά τη λήξη του να πληρωθούν τα δάνεια σε εξάμηνες δόσεις. -Η οργάνωση μικροϊδιοκτητών Βόλου διεκδικούσε την ενοποίηση όλων των χρεών, τα οποία θα αναλάμβανε η Κτηματική Τράπεζα Ελλάδας (τότε ήταν τμήμα της Εθνικής Τράπεζας). Με απλά λόγια η Τράπεζα θα τα αποπλήρωνε τους ιδιώτες δανειστές και θα αναλάμβανε να τα εισπράξει η ίδια από τους μικροϊδιοκτήτες. -Στο Εμποροεπαγγελματικό συνέδριο που συγκλήθηκε στις Σέρρες προτάθηκε «η διετής αναστολή των ενυπόθηκων δανείων» και η αποπληρωμή τους ύστερα σε 10 ετήσιες δόσεις με επιτόκιο 5%. Οι κινητοποιήσεις των χρεωμένων μικροϊδιοκτητών προσωρινά απέδωσαν καρπούς. Η κυβέρνηση Τσαλδάρη αποφάσισε την καθιέρωση ολιγόμηνου χρεοστασίου, ύστερα όμως από τη λήξη του, 79 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Χιλιάδες φτωχοί μικροϊδιοχτήτες βρίσκονται στα χέρια τοκογλύφων, 06.08.1933, σελ.:3. Άντληση από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. [http://efimeris.nlg.gr/ns/ pdfwin.asp?c=65&dc=6&db=8&da=1933].

ΜΕΡΟΣ Γ’

το πρόβλημα επιδεινώθηκε και προκάλεσε κοινωνικές εξεγέρσεις. Για την αποτροπή γενίκευσής τους το Σεπτέμβριο του 1935 ψηφίστηκε «δικαιοστάσιο», που καθόριζε ότι τα χρέη επί των ακινήτων θα εξοφλούνταν με συγκεκριμένες ρυθμίσεις με αυστηρούς όρους, οι οποίες εξυπηρετούσαν την πλευρά των δανειστών. Ενδεικτικά, η μη καταβολή έστω μιας δόσης εγκαίρως, έδινε τη δυνατότητα στο κράτος ή τον δανειστή να προχωρήσει σε κατάσχεση. Όπως αναμενόταν, οι ρυθμίσεις αυτές δεν έλυναν το πρόβλημα των χρεωμένων μικροϊδιοκτητών και γι’ αυτό το λόγο, την 22α Μαρτίου 1936 συγκλήθηκε στην Αθήνα Πανελλαδικό συνέδριο των χρεοφειλετών. Ένα από τα αιτήματά τους ήταν η αναστολή κατασχέσεων και πλειστηριασμών.80 Το αίτημα αυτό, όμως, δεν ικανοποιήθηκε. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο Πόλεμο, η διαδικασία της αυτοστέγασης που είχε τις ρίζες τις στο μεσοπόλεμο συνεχίστηκε δυναμικά. Όμως η αυθαίρετη δόμηση δεν συνοδεύεται εξ ορισμού από ανατρεπτικές διαδικασίες. Δύο σημαντικές κινητοποιήσεις της εποχής, που έχουν καταγραφεί είναι η λεγόμενη «εξέγερση του κάρβουνου» στον αυθαίρετο οικισμό της Ανθούπολης στα μέσα της δεκαετίας του 195081 (που μέσα από συγκρουσιακές κινητοποιήσεις και έντονη κρατική καταστολή, οι κάτοικοι της περιοχής έβαλαν τέλος στα παράνομα λιγνιτωρυχεία, πυρπολώντας τα και καταστρέφοντάς τα) και η «μάχη της παράγκας» στον προσφυγικό συνοικισμό των Βούρλων στη Δραπετσώνα. Η «μάχη της παράγκας» εκδηλώθηκε εξαιτίας της απόφασης της κυβέρνησης της δεξιάς να εκκαθαρίσει τον προσφυγικό συνοικισμό, στο πλαίσιο της ανέγερσης νέων εργατικών πολυκατοικιών.82 Η σημασία της αντίστασης αυτής έγκειται για εμάς στο γεγονός ότι 80 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Πώς θα ανακουφισθούν οι χρεωμένοι μικροϊδιοχτήτες από τα υπέρογκα τοκογλυφικά χρέη, 21.03.1936, σελ.:1. Άντληση από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. [http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=21&db=3&da=1936]. 81 Θεοδοσίου Νίκος, Ανθούπολη – Η εξέγερση του κάρβουνου, theodosiou.wordpress. com, 29.03.2013. 82 Σαρηγιάννης Γ., Παραγκουπόλεις, ένα τυπικό καπιταλιστικό φαινόμενο, Διάπλους, 2008.

1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα.

πυροδοτήθηκε μαζικό κύμα αλληλεγγύης συνολικά από τους κατοίκους των Δυτικών συνοικιών, που έφτασε μέχρι και την κήρυξη απεργίας και στηρίχθηκε από όλες τις προοδευτικές, αριστερές και κομμουνιστικές πολιτικές δυνάμεις της εποχής. Μετά τη μεταπολίτευση, η γενικότερη αγωνιστική διάθεση της κοινωνίας και ο «κοινωνικός προοδευτισμός» εκδηλώθηκαν και στις κινητοποιήσεις για την κατοικία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον αγώνα των οικιστών του Περάματος το 1974. Οι κινητοποιήσεις υποστηρίχθηκαν και πάλι από αριστερές κοινωνικές συλλογικότητες και επιστημονικούς/ επαγγελματικούς φορείς.83 Μικρότερης έντασης κινητοποιήσεις παρατηρούνται κατά την ίδια περίοδο και από τους συλλόγους οικιστών του ΟΕΚ. Οι διεκδικήσεις αφορούν ζητήματα ανάπλασης, βελτίωσης και συντήρησης των συγκροτημάτων του ΟΕΚ ή αποκαταστάσεις ζημιών και καταστροφών, λόγω κακοτεχνιών ή φυσικών καταστροφών. Οι διεκδικήσεις μπορεί να αφορούν και σε οικονομικά ζητήματα, με χαρακτηριστική περίπτωση τις δυναμικές κινητοποιήσεις του Συλλόγου οφειλετών του ΟΕΚ την περίοδο 1982-1985, όταν, σε συνδυασμό με την απόφασή του για στάση πληρωμών, διεκδίκησε δικαστικά την απαλλαγή των οφειλετών από το χρέος αγοράς, με δεδομένο ότι εξακολουθούσαν ως εργαζόμενοι να πληρώνουν εισφορές υπέρ ΟΕΚ και ΙΚΑ. Οι κινητοποιήσεις αυτές έφεραν ουσιαστικό αποτέλεσμα, καθώς ο ΟΕΚ προχώρησε σε ρύθμιση των οφειλών, με μείωση έως και 40%.84 Τέλος, οφείλουμε να επισημάνουμε και τις καταλήψεις στέγης ως μορφές κινητοποίησης αναφορικά με το ζήτημα της κατοικίας, οι οποίες εμφανίστηκαν στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1980 από άτομα του αναρχικού/αντιεξουσιαστικού χώρου. Η μορφή 83 ό.π. 84 Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014, σελ.: 268.

που παίρνουν είναι η κατάληψη κενών κτιρίων που συνήθως ανήκουν στο δημόσιο ή φορείς του δημοσίου και η αυτο-οργανωμένη διαχείρισή τους, συχνά με προσωπική εργασία αποκατάστασης και συντήρησής τους, κατά τα πρότυπα αντίστοιχων εγχειρημάτων σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Η τακτική αυτή δεν συγκροτείται με τη μορφή ενός κοινωνικού κινήματος κατοικίας, αλλά πρόκειται περισσότερο για μια πρακτική που υιοθετεί ο συγκεκριμένος χώρος, ως μέρος της ευρύτερης διαδικασίας συγκρότησής του και δράσης του και η οποία παρουσιάζει πυκνώσεις ανάλογα με το γενικότερο πολιτικό κλίμα της κάθε περιόδου. Εντούτοις, η δράση καθαυτή μπορεί να έχει μετασχηματιστικό περιεχόμενο και επίδραση, καθώς ανατρέπουν τους καθιερωμένους κανόνες και συμβάλλουν (υπό προϋποθέσεις) στην αλλαγή των αντιλήψεων ευρύτερων κοινωνικών ομάδων σε σχέση με την παραγωγή, διαχείριση και πρόσβαση στην κατοικία.85 Παρατηρούμε συνεπώς ότι, με μικρές εξαιρέσεις, οι κινητοποιήσεις του παρελθόντος είχαν κυρίαρχα χαρακτήρα πρόσβασης στην ιδιοκτησία στέγης. Αυτό δεν είναι τυχαίο με δεδομένο το ρόλο της ιδιοκτησίας στην κοινωνική ένταξη, στην εξασφάλιση για τα γηρατειά και τις επόμενες γενιές, τις περιόδους ανεργίας, κλπ, αλλά και τη λειτουργία της ως εγγύηση για την εξασφάλιση δανείων για την ανάπτυξη μικρο-επιχειρηματικής δραστηριότητας.

85 ό.π., σελ.: 270-271.

Γ2. μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων ενάντια στις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς σήμερα Με την έναρξη της κρίσης, επανήλθε στο προσκήνιο η σημασία της κατοικίας για τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα και την εργατική τάξη στην Ελλάδα. Η σημασία των μηχανισμών για την πρόσβαση στην κατοικία και ο ρόλος τους στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής αναδεικνύεται και πάλι, καθώς –όπως έχει ήδη περιγραφεί- εντείνεται συνεχώς ο αποκλεισμός από το δικαίωμα στην κατοικία. Το προστατευτικό πλαίσιο ενάντια στις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς, αν και εξαιρετικά προβληματικό, καθυστέρησε την ανάπτυξη μαζικών κινητοποιήσεων, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην Ισπανία. Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια των μνημονιακών χρόνων υπάρχουν πολλές κατασχέσεις και απόπειρες για πλειστηριασμούς των κατοικιών μιας κρίσιμης μάζας δανειοληπτών που δεν καλύπτεται από το νομοθετικό πλαίσιο, παρότι αποτελεί τμήμα των πιο χτυπημένων στρωμάτων των πολιτικών λιτότητας. Την περίοδο των καταλήψεων των πλατειών, την Άνοιξη του 2011, η γενικευμένη διάθεση των τμημάτων της κοινωνίας που πλήττονταν από τις πολιτικές λιτότητας βρήκε διέξοδο σε αυτο-οργανωμένες και ριζοσπαστικές δράσεις, έχοντας ένα ευρύ φάσμα αιτημάτων και αναζητώντας νέους δρόμους πολιτικής έκφρασης, πέρα από τους αστικούς θεσμούς αντιπροσώπευσης. Η δυναμική αυτή, μαζί με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως η χωρική εξάπλωση από το «κέντρο» (πλατεία Συντάγματος) προς την περιφέρεια (γειτονιές) και η επιστροφή των εμπειριών πίσω στο «κέντρο» με στόχο τον συντονισμό των διαφόρων πρωτοβουλιών και τοπικών κινητοποιήσεων συντέλεσε καταλυτικά στην ανάπτυξη αλληλέγγυων δομών σε τοπικό επίπεδο. Παρότι το κίνημα των πλατειών έφτασε σε συγκεκριμένα όρια, εξαιτίας τόσο αντικειμενικών, όσο και υποκειμενικών παραγόντων, η 69

ΜΕΡΟΣ Γ’

αυτο-οργάνωση και η ριζοσπαστική δράση στις γειτονιές δεν έπαψε να υπάρχει, (με τις αναμενόμενες εντάσεις και υφέσεις). Είναι αυτή που οδήγησε από το 2010 στη συγκρότηση συλλογικοτήτων (επιτροπές γειτονιάς/αλληλεγγύης, λαϊκές συνελεύσεις, επιτροπές «δεν πληρώνω», σύλλογοι και ενώσεις δανειοληπτών και καταναλωτών, επιτροπές ενάντια στους πλειστηριασμούς κ.ά), που κινητοποιούνται σχεδόν σε καθημερινή βάση. Οι επιτροπές γειτονιών που είχαν ήδη δημιουργηθεί έδρασαν με πρωταγωνιστικό τρόπο ενάντια στην επιβολή του ΕΕΤΗΔΕ και τις διακοπές ρεύματος στα σπίτια των νοικοκυριών που αδυνατούσαν να το αποπληρώσουν, καθώς η είσπραξή του είχε συνδεθεί με τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού ρεύματος. Με κεντρικό σύνθημα «κανένα σπίτι χωρίς ρεύμα» οι δράσεις παρεμπόδισης των διακοπών ηλεκτροδότησης αποτελούν τις πρώτες μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια στην επίθεση στην κατοικία από την έναρξη των πολιτικών λιτότητας. Με τοπικές επιτροπές, οι οποίες οργάνωσαν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας και πορείες, συντόνισαν στις εργατικές περιοχές πρακτικές φορολογικής ανυπακοής και μάλιστα με ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, αφού παρεμπόδιζαν τα συνεργεία της ΔΕΗ να προχωρήσουν σε διακοπή ή συγκροτούσαν ομάδες επανασύνδεσης ρεύματος.86 Από το 2013 και χάρη στη δράση αυτών των επιτροπών, ξεπήδησαν και άλλες πρωτοβουλίες που από κοινού με τις υπάρχουσες δομές επικέντρωσαν τη δράση τους ενάντια στις κατασχέσεις από τις τράπεζες λόγω των μη εξυπηρετούμενων δανείων ή από τις εφορίες λόγω χρεών προς το δημόσιο, αρχικά κυρίως στο επίπεδο της ενημέρωσης, της συμβουλευτικής και νομικής στήριξης και της προετοιμασίας οργανωτικών σχημάτων, δικτυώσεων και συντονισμών, με σκοπό την συλλογική παρεμπόδιση των πλειστηριασμών.87 Η δουλειά αυτών των επιτροπών επικεντρώνεται στη συγκρότηση δικτύων που με άμεσο τρόπο θα μπορούν να οργα86 ό.π., σελ.: 293. 87 Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παρά την απαγόρευση πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας για χρέη από στεγαστικά δάνεια προς τράπεζες, όλα αυτά τα χρόνια οι πλειστηριασμοί επιτρέπονταν για χρέη προς το δημόσιο ή για καθυστερούμενα επιχειρηματικά και καταναλωτικά ενυπόθηκα δάνεια.

2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων

νώνουν μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια σε απόπειρες πλειστηριασμών στα κατά τόπους ειρηνοδικεία, με βασικό σύνθημα «κανένα σπίτι στα χέρια τραπεζίτη». Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτές οι κινητοποιήσεις μπλόκαραν τις διαδικασίες πλειστηριασμών, αποδεικνύοντας ότι οι δομές αλληλεγγύης σε τοπικό επίπεδο μπορούν να αποφέρουν καρπούς. Με την πιο ενεργή κινητοποίηση να πραγματοποιείται από το φθινόπωρο του 2014 μέχρι σήμερα, όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες υπεράσπισης των δανειοληπτών ενάντια στους πλειστηριασμούς εμφανίζονταν, παράλληλα με την εντονότερη δραστηριοποίηση για πλειστηριασμούς.

Εικόνα 1: Κινητοποίηση στην Πλατεία Συντάγματος, 15.06.2011. Πηγή: http://courses.arch.ntua.gr/fsr/143361/DSCN1265.JPG

ΜΕΡΟΣ Γ’

Ενδεικτικά, η κινητοποίηση πολιτών στο Ειρηνοδικείο Ν. Ιωνίας στις 29.10.2014, μπλόκαρε τον πλειστηριασμό τριών κατοικιών στη Νέα Φιλαδέλφεια μην επιτρέποντας στη συμβολαιογράφο της μίας υπόθεσης να εισέλθει στην αίθουσα του δικαστηρίου.88 Αντίστοιχη κινητοποίηση στον Πειραιά στις 5.11.2014 εμπόδισε τον πλειστηριασμό 9 κατοικιών, 3 εκ των οποίων θα γίνονταν από το Δήμο Πειραιά και οι υπόλοιπες 6 από τράπεζες. Η συγκέντρωση οργανώθηκε από την «Κίνηση Ενάντια στους Πλειστηριασμούς», με συμμετοχή 200 ατόμων και κεντρικό σύνθημα «Τα σπίτια μας και οι περιουσίες μας δεν ανήκουν σε κανέναν, παρά μόνο σ’ εμάς».89 Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι οι επιτυχίες των κινητοποιήσεων αυτών οδηγούν στην αναπτέρωση του ηθικού των πληττόμενων στρωμάτων, με αποτέλεσμα οι επιτυχημένες αυτές πρακτικές να ακολουθούνται και αλλού. Έτσι, λίγες ημέρες μετά από αυτή την κινητοποίηση στον Πειραιά, ακολούθησε η συγκρότηση της «Κίνησης Ενάντια στους Πλειστηριασμούς στη Νίκαια» στις 18.11.2014, καλώντας κατευθείαν σε κινητοποίηση στο Ειρηνοδικείο Νίκαιας στις 19.11.2014. Όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση της κίνησης, σκοπός της είναι «να ανακόπτει πλειστηριασμούς που αφορούν κατοικίες οικογενειών που έχουν πληγεί από τη βαρβαρότητα του Μνημονίου και χάνουν τα σπίτια τους από χρέη προς τράπεζες, Δημόσιο και ασφαλιστικά ταμεία».90 Είναι επίσης σημαντικό ότι αυτές οι κινητοποιήσεις δεν περιορίστηκαν μόνο στις λαϊκές γειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά, αλλά έχουν εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη χώρα. Όλες αυτές οι πρωτοβουλίες και οι κινητοποιήσεις υποστηρίχθηκαν από πολιτικούς φορείς, από σωματεία, τοπικές επιτροπές και άλλες συλλογικότητες που δρουν σε τοπικό επίπεδο. Επίσης είναι αξιοσημείωτο 88 Παπαντωνίου Κώστας, Δεκάδες πολίτες σταμάτησαν 3 πλειστηριασμούς στη Ν. Φιλαδέλφεια, Η Αυγή, 30.10.2014. 89 Παπασταθοπούλου Χριστίνα, «Μπλόκο» σε εννέα πλειστηριασμούς σπιτιών στον Πειραιά», Εφημερίδα των Συντακτών, 06.11.2014. 90 Ραπανάκης Σπύρος, Φουντώνει το κίνημα κατά των πλειστηριασμών στον Πειραιά, Η Αυγή, 18.09.2015.

2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων

ότι αυτές οι πρωτοβουλίες εντοπίζονται κατά βάση στις εργατικές περιοχές αποδεικνύοντας ότι η εργατική τάξη είναι αυτή που έχει χτυπηθεί από τις πολιτικές λιτότητας, αλλά και ότι οι ισχυρές παραδόσεις αλληλεγγύης και η σημαντική δύναμη της Αριστεράς αποτελούν έναν από τους παράγοντες που συμβάλλουν στη συγκρότηση τέτοιων κινήσεων.

Εικόνα 2: Κινητοποίηση στο Ειρηνοδικείο Χαλανδρίου ενάντια σε πλειστηριασμούς, Μάρτιος 2014. Πηγή: https://denplirono.files.wordpress.com/2014/03/dscn7393.jpg

Παρότι η εμπλοκή σε τοπικό επίπεδο παραμένει αρκετά μεγάλη στις εργατικές περιοχές, η έλλειψη ενός ενιαίου συντονιστικού φορέα αποτελεί εμπόδιο στην ενημέρωση της κοινωνίας και την περαιτέρω μαζικοποίηση αυτών των κινητοποιήσεων. Επιπλέον, παρότι εξαιρετικά σημαντικές, αυτές οι πρωτοβουλίες θα χαρακτηρίζονταν κυρίως «αμυντικές», καθώς ο ρόλος τους είναι να εμπο73

ΜΕΡΟΣ Γ’

δίσουν τους πλειστηριασμούς και δεν είναι σε θέση να συγκροτήσουν από μόνες τους και ασυντόνιστα ένα συνολικό κίνημα που να μπορεί να μπλοκάρει τη συνολική διαδικασία επίθεσης στην ιδιοκατοίκηση και όχι μόνο τους πλειστηριασμούς που αποτελούν απλώς ένα στάδιό της. Παρά το γεγονός ότι αυτές οι κινητοποιήσεις είναι μαζικές, η προσμονή για την κυβερνητική αλλαγή και την εκλογική επικράτηση του ΣΥΡΙΖΑ είχε τα προηγούμενα δύο χρόνια οδηγήσει μεγάλο μέρος των πολιτών που κινητοποιούνταν παλαιότερα να αναθέσει όλες τις λύσεις των προβλημάτων στην αριστερή κυβέρνηση. Έτσι δεν μπορούσε να επιτευχθεί μεγαλύτερη μαζικότητα, η οποία θα ήταν και χρήσιμη για την επόμενη περίοδο. Μετά από αυτή τη φάση της προσμονής, ακολούθησε μια περίοδος αναμονής ως προς το τι θα κάνει η νέα κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ και τι αποτέλεσμα θα βγει από τις διαπραγματεύσεις με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και το ΔΝΤ. Με την συμφωνία ανάμεσα στην κυβέρνηση και την τρόικα και την ψήφιση του νέου μνημονίου συνεργασίας και κατανόησης, φάνηκε πως η ανάθεση στην κυβέρνηση να δώσει λύση στο πρόβλημα των κατασχέσεων και των πλειστηριασμών, χωρίς την παράλληλη ισχυροποίηση των κινητοποιήσεων δεν έφερε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Οι πρωτοβουλίες υπεράσπισης της κατοικίας και μπλοκαρίσματος των πλειστηριασμών καλούσαν μέσω ανακοινώσεων τους βουλευτές και τις βουλευτίνες του ΣΥΡΙΖΑ να καταψηφίσουν το μνημόνιο 3, καθώς όπως ανάμεσα στα άλλα μέτρα περιλαμβανόταν και ο κώδικας πολιτικής δικονομίας που επιφέρει επιτάχυνση πλειστηριασμών και στην ουσία περιορίζει τα δικαιώματα άμυνας του αδύναμου οφειλέτη, μειώνει τους χρόνους της διαδικασίας και διευκολύνει τους δανειστές (τράπεζες) στην υλοποίηση σχεδίων μαζικής εκποίησης κατοικιών. Όπως αναφέρουν: «αποτελεί για όλους και όλες εμάς, συλλογικότητες και αγωνιστές/τριες που δώσαμε μέχρι σήμερα τη μάχη ενάντια στους πλειστηριασμούς, 74

2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων

μια εξέλιξη δραματική τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο».91

Εικόνα 3: Κινητοποίηση στο Ειρηνοδικείο Χαλανδρίου ενάντια σε πλειστηριασμούς, Μάρτιος 2014. Πηγή: https://denplirono.files.wordpress.com/2014/03/2014-03-05-16-38-30.jpg

Οι δύο πιο ενεργές μέχρι σήμερα δικτυώσεις ενάντια στην υπερφορολόγηση και τους πλειστηριασμούς κατοικιών είναι η «Πρωτοβουλία Πλειστηριασμοί Stop» και ο «Συντονισμός Συλλογικοτήτων Αττικής» (επιτροπή 3 ΔΕΝ). Αυτές οι δύο δικτυώσεις, πέρα από τη δράση τους ενάντια στην υπερφορολόγηση και τους πλειστηριασμούς, έχουν αρθρώσει και συγκεκριμένα αιτήματα. Αναγνωρίζουν ότι η κρίση της κατοικίας εντοπίζεται ως μέρος μιας συνολικότερης επίθεσης στα λαϊκά εισοδήματα, με την αυξανόμενη ανεργία 91 Πλειστηριασμοί Stop, Ψήφισμα: Κάλεσμα στους τους βουλευτές του Σύριζα να καταψηφίσουν τα μέτρα του 3ου μνημονίου, http://pleistiriasmoistop.blogspot. gr/2015/07/3.html.

ΜΕΡΟΣ Γ’

και την εκπτώχευση και την κατάλυση των δημόσιων δομών και των κοινωνικών δικαιωμάτων που προκαλούνται από τις μνημονιακές πολιτικές λιτότητας. Τα αιτήματα αφορούν: -Την αναστολή όλων των πλειστηριασμών (κατοικία, επαγγελματική στέγη, δευτερεύουσα κατοικία, αγροτεμάχιο κλπ.) αξίας έως 350.000 ανά ακίνητο, για όσο διάστημα χρειασθεί μέχρι να αποκατασταθούν οι εισοδηματικές και κοινωνικές αδικίες σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. -Την οριστική και πλήρη προστασία της πρώτης κατοικίας τρέχουσας εμπορικής αξίας έως 350.000 ευρώ. Την επαναφορά του προηγούμενου κώδικα πολιτικής δικονομίας. -Τη διαμόρφωση το ταχύτερο δυνατόν ενός νέου πλαισίου αντιμετώπισης της υπερχρέωσης της κοινωνίας που θα πρέπει να κινείται στη λογική της σεισάχθειας, περιλαμβάνοντας τουλάχιστον: -Την οριστική διαγραφή των τραπεζικών χρεών των μακροχρονίως ανέργων και των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων. - Το κούρεμα των τραπεζικών δανείων και οφειλών με κριτήρια: το ποσοστό της απομείωσης της εμπορικής αξίας των υποθηκευμένων ακινήτων, το ποσοστό απώλειας των εισοδημάτων των δανειοληπτών, από το 2010 και μέχρι την αποκατάστασή τους και το ύψος των εξωφρενικών τόκων των καταναλωτικών δανείων και των πιστωτικών καρτών, στις περιπτώσεις που οι οφειλέτες έχουν εξοφλήσει το αρχικό κεφάλαιο. -Τη νομική θωράκιση των υπερχρεωμένων πολιτών έναντι του ξεπουλήματος και της εκχώρησης των δανεικών υποχρεώσεών τους σε ξένες τράπεζες και επενδυτικούς ομίλους. -Την αποκατάσταση της νομιμότητας στις τραπεζικές συναλλαγές, την κατάργηση όλων των καταχρηστικών όρων εις βάρος των δανειζομένων. 76

2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων

-Την οριστική διαγραφή του όποιου υπολοίπου χρέους μετά και τον εκπλειστηριασμό του υποθηκευμένου - προσημειωμένου ακινήτου. -Την ανασύσταση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας. -Την εναρμόνιση της αντικειμενικής αξίας όλων των ακινήτων με βάση τις τρέχουσες μειωμένες εμπορικές αξίες με απαραίτητη προϋπόθεση την ανάλογη απομείωση των ενυπόθηκων δανείων.92

Εικόνα 4: Κινητοποίηση στο Ειρηνοδικείο Τρικάλων ενάντια σε πλειστηριασμούς, Φεβρουάριος 2015 Πηγή:http://www.efsyn.gr/arthro/entasi-sto-eirinodikeio-trikalon-gia-toyspleistiriasmoys 92 Πλειστηριασμοί stop, ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ: ΑΜΕΣΗ ΠΑΥΣΗ ΚΑΤΑΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΛΕΙΣΤΗΡΙΑΣΜΩΝ, http://pleistiriasmoistop.blogspot.gr/2015/05/blog-post.html. [Η διακήρυξη συνυπογράφεται από τις εξής συλλογικότητες: Πρωτοβουλία Πλειστηριασμοί stop, Δίκτυο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Εξαρχείων, Ανοιχτή Συνέλευση Μηχανικών, Ανοικτή Συνέλευση Περάματος, Αλληλεγγύη Πειραιά, Αλληλεγγύη δρόμοι στο Μαρούσι, Δίκτυο Ριζοσπαστικής Οικολογίας (ΔΡΟ) – Άμεση Δημοκρατία].

Δ’ ΜΕΡΟΣ Σκέψεις και ερωτήματα με αφορμή το ζήτημα της διαχείρισης των κόκκινων δανείων

Σκέψεις και ερωτήματα

Το ζήτημα των ρυθμίσεων για τα κόκκινα δάνεια, τις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς, βρίσκεται αυτή την περίοδο στον πυρήνα του γενικότερου στεγαστικού προβλήματος στην Ελλάδα. Οι εμπλεκόμενοι σε αυτό το ζήτημα είναι κυρίως το κράτος (και οι τρεις διακριτές του εξουσίες), οι υπερεθνικοί οργανισμοί (λόγω της συμμετοχής του στο πρόγραμμα χρηματοδότησης της Ελλάδας), το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο (λόγω της κεντρικής του εμπλοκής στους μηχανισμούς πρόσβασης στην κατοικία μέσω δανεισμού), πολιτικοί και κοινωνικοί φορείς και συλλογικότητες που διεκδικούν το δικαίωμα στη στέγη, καθώς και οι μικροϊδιοκτήτες που κινδυνεύουν να χάσουν την κύρια κατοικία τους. Οι αντιθέσεις δεν εκφράζονται στατικά και μόνο ανάμεσα στα διαφορετικά εμπλεκόμενα μέρη, αλλά και στο εσωτερικό αυτών. Για παράδειγμα, οι επιδιώξεις του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου δεν είναι συμβατές με μερίδα της αστικής τάξης που έχει στην κατοχή της μεγάλη ακίνητη περιουσία, οι οφειλέτες μπορεί να προέρχονται από εντελώς διαφορετικά κοινωνικά στρώματα κλπ. Σε περιόδους συνολικότερης κρίσης όπως η σημερινή, όπου τα προβλήματα και οι κοινωνικές αντιθέσεις οξύνονται, ένα ζήτημα όπως αυτό της πρόσβασης στην κατοικία μπορεί ενδεχομένως να πάρει χαρακτήρα κεντρικής σύγκρουσης, αφού κάθε ζήτημα –ακόμα και το πιο μερικό- συνδέεται με θέματα ευρύτερων πολιτικών 81

ΜΕΡΟΣ Δ’

επιλογών (όπως για παράδειγμα η διαχείριση του δημόσιου χρέους). Επομένως και το δικαίωμα στη στέγη (που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «μικρό ζήτημα»), με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις μορφές που παίρνει σήμερα, δεν είναι ούτε εύκολα διεκδικήσιμο, ούτε απομονωμένο από τις υπόλοιπες αντιθέσεις που έχουν έρθει στο προσκήνιο τα τελευταία πέντε χρόνια. Παρατηρούμε για παράδειγμα ότι οι διαδικασίες υφαρπαγής της δημόσιας και της μικρής ιδιόκτητης περιουσίας είναι διαδικασίες παράλληλες, οι οποίες εκπορεύονται από τους ίδιους φορείς οικονομικής και πολιτικής εξουσίας και εξυπηρετούν ένα κοινό στόχο, ο οποίος είναι η αύξηση της κερδοφορίας, παρά τις όποιες επιμέρους διαφοροποιήσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, οι όποιες διαδικασίες αντίστασης σε αυτή την κοινή στρατηγική, θα ήταν ισχυρότερες αν ακολουθούσαν κοινούς δρόμους. Ο τρόπος με τον οποίο το κάθε εμπλεκόμενο μέρος αντιλαμβάνεται την μικρή ιδιοκτησία και την ιδιοκατοίκηση, όμως, διαφέρει. Στον κυρίαρχο λόγο η ιδιοκτησία αντιμετωπίζεται μονάχα ως ανενεργό κεφάλαιο και δυνητικό επενδυτικό προϊόν. Παρακάμπτεται εσκεμμένα το κοινωνικό περιεχόμενο της μικρής ιδιοκτησίας ακίνητης περιουσίας στην Ελλάδα και το ότι υπήρξε διαχρονικά το πιο ισχυρό δίχτυ προστασίας απέναντι στη φτώχεια και τον αποκλεισμό που –αντίθετα με άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης- αντικατέστησε το κοινωνικό κράτος, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης όπως η σημερινή. Αντίθετα, το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα συνδέεται με τα υψηλά ποσοστά δανεισμού της περασμένης δεκαετίας (παρότι το πρώτο αποτελούσε χαρακτηριστικό της ελληνικής κατοικίας από πολύ παλαιότερα) και αντιμετωπίζεται σε επικοινωνιακό επίπεδο, μέσω της πρακτικής ανάδειξης των εξαιρέσεων σε κανόνα, ως «σύμπτωμα της εποχής της υπερβολής». Στο πλαίσιο της ενοχοποίησης αυτής, πολλά νοικοκυριά καλούνται να παραδώσουν το μοναδικό στοιχείο που τους έχει απομείνει για να αντιμετωπίσουν τη σημερινή επισφάλεια, προκειμένου 82

Σκέψεις και ερωτήματα

να αποπληρωθούν τα χρέη τους προς τις τράπεζες ή το δημόσιο τομέα. Η επιστράτευση νέων κανόνων ηθικής εξυπηρετεί αυτόν ακριβώς τον στόχο, ταυτόχρονα με μια περαιτέρω εξατομίκευση που προκαλεί νέες διαιρέσεις και αυτοματισμούς: «βιοπαλαιστές» και «καλοπερασάκηδες», «καλοπληρωτές που ατύχησαν» και «τζαμπατζήδες» κοκ. Όπως αναφέρει η Τζ. Μπάτλερ, αυτό που βιώνουμε με ταχείς ρυθμούς σήμερα, είναι ότι «οι νεοφιλελεύθερες οικονομικές πρακτικές θεμελιώνουν ένα νέο παράδειγμα σκέψης για τη σχέση μεταξύ οικονομικών και κοινωνικών μορφών, όπως και νέα μοντέλα ορθολογισμού, ηθικής και συγκρότησης του υποκειμένου».93 Επομένως, αποτελεί μάλλον προϋπόθεση για μια επιτυχή έκβαση των κινητοποιήσεων απέναντι στις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς, το υποκείμενο που τους δίνει να έχει –κατά το δυνατόντα πιο διευρυμένα χαρακτηριστικά που θα είναι σε θέση να αποκρούσουν τους τεχνητούς διαχωρισμούς που ο κυρίαρχος λόγος επιχειρεί να επιβάλει. Ένα ακόμα ζήτημα είναι ο χαρακτήρας των κινητοποιήσεων για την προστασία της κύριας κατοικίας που λαμβάνουν χώρα στο διάστημα 2010-2015. Οι κινητοποιήσεις αυτές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «δυναμικές» και με «ριζοσπαστικά» χαρακτηριστικά, αν αναλογιστούμε ότι μπλοκάρουν διαδικασίες της δικαστικής εξουσίας, με τρόπο παράνομο μεν, νομιμοποιημένο δε. Αυτές οι κινητοποιήσεις θα μπορούσαν ταυτόχρονα να χαρακτηριστούν και «αμυντικές», καθώς δεν είναι σε θέση να ορίσουν και να επιβάλλουν ένα συνολικά διαφοροποιημένο θεσμικό πλαίσιο, καταφεύγοντας στο μπλοκάρισμα της διαδικασίας πλειστηριασμού, που προσφέρει απλώς μια χρονική παράταση, χωρίς βέβαια αυτό να τις καθιστά λιγότερο σημαντικές και αναγκαίες. Η σκέψη αυτή ενισχύεται, αν συνυπολογίσουμε ότι το κράτος, βρήκε εύκολα τρόπο να τις 93 Butler Judith, Fiscal Crisis, or the Neo-Liberal Assault on Democracy?, στο Greek Left Review, 12.11.2011 [https://greekleftreview.wordpress. com/2011/11/12/1718/].

ΜΕΡΟΣ Δ’

παρακάμψει, θεσπίζοντας τους «ηλεκτρονικούς πλειστηριασμούς», ακυρώνοντας δηλαδή την ύπαρξη του φυσικού χώρου μέσα στον οποίο αυτές οι κινητοποιήσεις μπορούσαν να εκδηλωθούν. Αυτή η εξέλιξη καταδεικνύει την αναγκαιότητα για εύρεση άλλων μεθόδων, οι οποίες ενδεχομένως να προκύψουν από την περαιτέρω επεξεργασία του ζητήματος και την αποσαφήνιση των στόχων. Η χρήση των νομικών εργαλείων για τη διεκδίκηση ή την υπεράσπιση της κατοικίας, παρουσιάζει επίσης πολύ έντονο ενδιαφέρον. Οι διάφορες συλλογικότητες που δραστηριοποιούνται το τελευταίο διάστημα για το ζήτημα των κόκκινων δανείων παρέχουν νομικές συμβουλές και νομική υποστήριξη στα νοικοκυριά που κινδυνεύουν να χάσουν την κατοικία τους. Η συζήτηση, όμως δεν περιορίζεται στην εντός των θεσμοθετημένων πλαισίων χρήση των νομικών εργαλείων για αυτό το σκοπό. Τα κοινωνικά κινήματα ανανοηματοδοτούν με ριζοσπαστικό τρόπο το σύνταγμα και τους νόμους, αναδεικνύοντας αντιφάσεις και πλαισιώνοντας με αυτό τον τρόπο δράσεις που κάποτε μπορεί να κινούνται πέρα από τη νομιμότητα. Η ρητορική των δικαιωμάτων εισάγει συνταγματικές αξίες στην πολιτική με έναν ατελή, αλλά επιδραστικό τρόπο που παρέχει ώθηση για κινητοποίηση των μελών του κινήματος, για την αλλαγή συνείδησης σε σχέση με τους νόμους και τα δικαιώματα και για την κοινωνική νομιμοποίηση του κινήματος.94 Οι κινητοποιήσεις των τελευταίων πέντε χρόνων, φαίνεται πως μέχρι τώρα έχουν κατά βάση τον χαρακτήρα που είχαν και οι κινητοποιήσεις για τη στέγαση του παρελθόντος. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κίνημα υπεράσπισης του δικαιώματος στη στέγη γενικά, αλλά περισσότερο για κινητοποιήσεις περιφρούρησης της ιδιόκτητης κατοικίας για τα μικρά και μεσαία κοινωνικά στρώματα. Όπως και στις υπόλοιπες χώρες του Νότου, η διεκδίκηση του δικαιώματος στην κατοικία υπήρξε πιο αδύναμη απ’ ότι σε άλλες χώ94 Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014, σελ.: 75.

Σκέψεις και ερωτήματα

ρες με πιο ισχυρό κράτος πρόνοιας. Το αίτημα προσανατολίστηκε περισσότερο προς το «δικαίωμα στην ιδιοκτησία» και σ’ αυτό το πλαίσιο η κατοικία θεωρήθηκε ως κάτι που αφορά περισσότερο στην οικογένεια και λιγότερο ως ένα ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί από τις δημόσιες πολιτικές και το κράτος πρόνοιας.95 Παράλληλα, η στεγαστική πολιτική πριμοδότησης της ιδιόκτητης κατοικίας αντικατοπτρίζει τις προνομιακές σχέσεις που το κράτος ήθελε να οικοδομήσει με τη μεσαία τάξη, εις βάρος της εργατικής, ή άλλων ομάδων.96 Στη σημερινή συγκυρία, όπου οι πιέσεις από το μεγάλο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο εντείνονται, το κράτος φαίνεται πως προτιμά τη διακοπή των προνομιακών σχέσεων με τη μεσαία τάξη. Η συζήτηση που ανοίγει εδώ, συνδέει το ζήτημα της ιδιοκατοίκησης με το ζήτημα της ιδιοκτησίας γενικότερα και το ρόλο του στο δικαίωμα στη στέγη. Ακόμα και αν ικανοποιηθεί το αίτημα των μικροϊδιοκτητών για την σωτηρία της κύριας κατοικίας τους, τούτο δε σημαίνει ότι θα έχει λυθεί και το ζήτημα της κατοικίας. Πρώτον, επειδή οι ίδιοι άνθρωποι που παλεύουν να σώσουν τα σπίτια τους από τις κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς, παλεύουν ταυτόχρονα –όπως είδαμε στην εισαγωγή αυτής της εργασίας- και για να διαχειριστούν την κατοχή αυτής της κατοικίας, να ανταπεξέλθουν δηλαδή στα πάγια έξοδα της κατοικίας, όπως και στη φορολόγησή της. Δεύτερον, διότι θα εξακολουθεί να υπάρχει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας που δεν έχει καθόλου πρόσβαση στην κατοικία (άστεγοι) είτε διαμένει σε συνθήκες επισφάλειας και στέρησης. Επίσης, σε κάθε περίπτωση, η αστική τάξη, ως κυρίαρχη, θα εξακολουθεί να ορίζει τη δυνατότητα και τους τρόπους πρόσβασης στην κατοικία.97Αποτελεί, επομένως, το ζήτημα των 95 Allen J., Barlow J., Leal J., Maloutas T., Padovani L., Housing and welfare in Southern Europe, Oxford, 2004. 96 Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014, σελ.: 108. 97 Ενγκελς Φρ., Για το ζήτημα της κατοικίας, Σύγχρονη Εποχή, 2012, σελ.:88.

ΜΕΡΟΣ Δ’

κόκκινων δανείων μια καλή ευκαιρία γα να ανοίξει η συνολικότερη συζήτηση γύρω από το ζήτημα της κατοικίας, που θα εμπλέξει συνολικά όλα τα πληττόμενα μέρη της «στεγαστικής κρίσης». Σημαντικό βάρος σε αυτή τη συζήτηση θα έχει και ο τρόπος με τον οποίο ορίζει ή επαν-ορίζει κανείς την έννοια της «αξίας της κατοικίας». Θα είχε νόημα, αξιοποιώντας και την ιστορική εξέλιξη των τρόπων πρόσβασης της εργατικής τάξης στην κατοικία στην Ελλάδα, να δούμε αν η κατοικία θα μπορούσε να ξαναπάρει τον βασικό χαρακτήρα της ως αξία χρήσης. Η κατασκευαστική «φούσκα» της προηγούμενης δεκαετίας και η ανεξέλεγκτη εμπλοκή των τραπεζών στους μηχανισμούς απόκτησης κατοικίας συντέλεσαν στην επικράτηση της κατοικίας ως επένδυση από αυτούς που μπορούσαν να την αποκτήσουν, με αποτέλεσμα τις ολέθριες συνέπειες σήμερα όχι μόνο στο κοινωνικό, αλλά και στο πολεοδομικό επίπεδο. Οφείλουμε να εξετάσουμε, από κοινού με όσους και όσες κινητοποιούνται το πώς οι σημερινές κινητοποιήσεις για την υπεράσπιση της ιδιόκτητης κατοικίας θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε κίνημα για την υπεράσπιση του δικαιώματος στην κατοικία. Μια τέτοιου τύπου διεκδίκηση είναι πιο σημαντική, αλλά ταυτόχρονα και πιο δύσκολη, αφού για τα νοικοκυριά που παλεύουν να μη χάσουν την μοναδική κατοικία τους υπάρχει σχετικά υψηλή κοινωνική νομιμοποίηση, αντίθετα με τα νοικοκυριά που, εξαιτίας της έλλειψης ιδιόκτητης κατοικίας, αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο πρόβλημα κοινωνικής ενσωμάτωσης. Εξάλλου, μια συζήτηση για την συγκρότηση ενός κινήματος για την πρόσβαση στην κατοικία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της και τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και τα ιδιαίτερα προβλήματα αποκλεισμού που αντιμετωπίζουν. Η πρόσβαση στην κατοικία δεν αφορά οικογένειες γενικώς, ή την εργατική τάξη γενικώς, αλλά και πιο συγκεκριμένες κατηγορίες πληθυσμού, όπως οι μετανάστες ή ο φοιτητικός πληθυσμός. Απαιτούνται επομένως και νέες στρατηγικές δράσεων και κοινωνικής αλληλεγγύης που θα πρέπει να τις ανιχνεύσουμε. 86

Σκέψεις και ερωτήματα

Τέλος, συζητώντας για την πρόσβαση στην κατοικία, δεν μπορούμε να αναφερόμαστε απλώς στο δικαίωμα για «ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας», αλλά να μπορούμε να ζούμε αξιοπρεπώς, χωρίς δηλαδή να αφήνουμε το «δικαίωμα στην κατοίκηση» και παράλληλα να μη σταματάμε να ερευνούμε -σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο- νέα εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης που θα ξεπερνούν τα σημερινά προβλήματα και θα καλύπτουν τις σύγχρονες ανάγκες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

επιστημονικά άρθρα και βιβλία: - Allen J., Barlow J., Leal J., Maloutas T., Padovani L., Housing and welfare in Southern Europe, Oxford, 2004. - Anderson Isobel, International learning from local policy making? Responding to homelessness in post-crisis Athens, παρουσίαση 19.09.2014. Πηγή: European Observatory of Homelessness (http://www. feantsaresearch.org). - Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Επιλεκτική αναδρομή στη μελέτη της πόλης μετά το 1968, Σύγχρονα Θέματα, 2001. - Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., Η μεταπολεμική Ελληνική πολεοδομία, μεταξύ θεωρίας και συγκυρίας, στα πρακτικά του Συνεδρίου «Η Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2000. - Βλάση Αναστασία, Το φαινόμενο των αστέγων στην Αθήνα της κρίσης, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Πολεοδομίας-Χωροταξίας, 2013. - Γκιζελή Β., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, 1984. - ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2013. - ΕΛΣΤΑΤ: Συνθήκες Διαβίωσης στην Ελλάδα, 3 Ιουλίου 2015. - Ενγκελς Φρ., Για το ζήτημα της κατοικίας, Σύγχρονη Εποχή, 2012. - Καρύδης Δ. Ν., Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, 2008. - Κοντογιώργη Έλσα, «Η αποκατάσταση:1922-1930», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τομ. 7ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.

- Lefebvre H., Δικαίωμα στην πόλη, Χώρος και Πολιτική, Κουκίδα, 2007. - Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989. - Mandel Ernest, Ο ύστερος καπιταλισμός, εκδόσεις Εργατική Πάλη, Αθήνα, 2004. - Μαντουβάλου Μαρία, Καλαντζοπούλου Μαρία, Πολεοδομία και Πολιτικοκοινωνικά Διακυβεύματα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, εισήγηση στο συνέδριο «Ελευθέριος Βενιζέλος και ελληνική πόλη. Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις», Χανιά 2002. Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του Συνεδρίου (εκδ. Εθν. Ίδρυμα Ελ. Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ), Αθήνα 2005. - Morgenthau H., An International Drama, Jarrolds Publishers, London, 1994. - Πολύζος Γ., Η Αθήνα πρωτεύουσα του Ελληνισμού στο Η Αθήνα στον 20ο αιώνα, 1900-1940, Υπουργείο Πολιτισμού, 1985. - Σαμπανιώτης, Θ., Χαρδούβελης Γκ., Η Ελληνική αγορά ακινήτων στα χρόνια της κρίσης, Οικονομία και αγορά VII(2), Eurobank research, 2012. - Σαπουνάκης Άρης, Το ζήτημα της κατοικίας στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, διάλεξη στο 5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Επιστημονικής Εταιρείας Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα, 8-10.05.2014. - Σαρηγιάννης Γ., Αθήνα 1830-2000, εξέλιξη – πολεοδομία- μεταφορές, Συμμετρία, 2000. - Σαρηγιάννης Γ., Παραγκουπόλεις, ένα τυπικό καπιταλιστικό φαινόμενο, Διάπλους, 2008. - Σιατίτσα Δήμητρα, Αιτήματα για το δικαίωμα στην κατοικία στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, ο λόγος και ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων, Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2014. - Σιώτος Γιάννης, Η αγορά κατοικίας και η περίπτωση της Αθήνας, Η Αυγή (ειδική έκδοση), 2015. - Σταυρίδης Σ., Κουτρολίκου Π., Βαταβάλη, Φ., Κοπανάρη Μ., Μαραθού Χ., Γκιζελή Β., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου-ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, ΕΜΠ 2009. - Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική 2014-2015, Ιούνιος 2015. - Χατζημιχάλης Κωστής, Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2015.

άρθρα σε έντυπα μέσα: - Κομπρεσέρ - για την πόλη και την κατοικία (συλλογικό) Η εργατική τάξη και το σπίτι: Αποκλεισμός και ενσωμάτωση μέσω της πρόσβασης στην κατοικία στην Ελλάδα, τεύχος: 6, 2014. - Μαρκάζος Κώστας, Το νέο καθεστώς για τις ανώνυμες Εταιρείες Επενδύσεων Ακίνητης Περιουσίας (ΑΕΕΑΠ), στο περιοδικό «Επιχείρηση», 2013, τεύχος 8-9. - Μπουρδάρας Γιώργος, Βουλή: Ξεπέρασαν τους 17.000 οι άστεγοι στο Λεκανοπέδιο, Η Καθημερινή, 11.06.2015. - Παπαντωνίου Κώστας, Δεκάδες πολίτες σταμάτησαν 3 πλειστηριασμούς στη Ν. Φιλαδέλφεια, Η Αυγή, 30.10.2014. - Παπασταθοπούλου Χριστίνα, «Μπλόκο» σε εννέα πλειστηριασμούς σπιτιών στον Πειραιά», Εφημερίδα των Συντακτών, 06.11.2014. - Ραπανάκης Σπύρος, Φουντώνει το κίνημα κατά των πλειστηριασμών στον Πειραιά, Η Αυγή, 18.09.2015. - Ραυτοπούλου Κερασίνα, Κόκκινα δάνεια και πλειστηριασμοί πρώτης κατοικίας, Η Αυγή, 18.08.2013. - Ραυτοπούλου Κερασίνα, Ο νέος νόμος για τους πλειστηριασμούς και τα σχέδια των τραπεζών, Η Αυγή,12.01.2014. - Ραυτοπούλου Κερασίνα, Μια αντιπρόταση για τα κόκκινα δάνεια, Η Αυγή, 22.06.2014. - Ρουσάνογλου Νίκος, Κύμα κακοπληρωτών βλέπει η ΠΟΜΙΔΑ από τον περιορισμό των εξώσεων, Η Καθημερινή, 03.03.2015.

ηλεκτρονικές πηγές: - avgi.gr, Το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ για τον απεγκλωβισμό από τη λιτότητα, 16.09.2015. [http://www.avgi.gr/article/5851147/to-programma-tousuriza-gia-ton-apegklobismo-apo-ti-litotita#prettyPhoto]. - Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα, Η «κρίση» της κατοικίας και η ανάγκη για μια νέα στεγαστική πολιτική, κείμενο εργασίας, encounterathens. wordpress.com, 11.05.2011. - Bouras Stelios, Investors Returning to Greece’s Real Estate Market στο The Wall Street Journal, www.wsj.com, 2.11.2014. - Βουρεκάς Κώστας, Η αυτοκρατορία των ενοικίων, εισήγηση στην εκδήλωση με τίτλο «Η πολιτική για την γη και τα ακίνητα στην Ελλάδα της κρίσης – Στρατηγικές υφαρπαγής και απόπειρες αντίστασης» που

διοργάνωσε η ΑΚΕΑ στις 19 Ιουνίου 2014, και δημοσιεύτηκε στο «Περιοδικό για τη διατάραξη της κοινής ησυχίας» στις 14 Ιουλίου 2014. - Butler Judith, Fiscal Crisis, or the Neo-Liberal Assault on Democracy?, στο Greek Left Review, 12.11.2011 [https://greekleftreview.wordpress. com/2011/11/12/1718/]. - courses.arch.ntua.gr/fsr/143361/DSCN1265.JPG. - denplirono.files.wordpress.com/2014/03/2014-03-05-16-38-30.jpg - denplirono.files.wordpress.com/2014/03/dscn7393.jpg - efsyn.gr, Σε επενδυτικά funds τα στεγαστικά, Εφημερίδα των Συντακτών, 27.12.2014. - efsyn.gr/arthro/entasi-sto-eirinodikeio-trikalon-gia-toys-pleistiriasmoys - ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014. - ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011, Κατοικίες Χαρακτηριστικά και ανέσεις, 2.09.2014. - European Observatory of Homelessness [http://www.feantsaresearch.org]. - Eurostat(EU-SILC), Distribution of population by tenure status, type of household and income group, Homeownership rates, 2015. - FEANTSA [feantsa.org]. - Gottesdiener L. (2013) The Empire Strikes Back - How Wall Street Has Turned Housing Into A Dangerous Get-Rich-Quick Scheme – Again’, TomDispatch.com, 26.11.2013. [http://www.tomdispatch.com/ blog/175777/]. - Θεοδοσίου Νίκος, Ανθούπολη – Η εξέγερση του κάρβουνου, theodosiou. wordpress.com, 29.03.2013. - newsbomb, Αυτό είναι το κυβερνητικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, newsbomb. gr, 03.01.2015 - Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Μειώσεις μισθωμάτων στην επαγγελματική στέγη και στη μίσθωση κατοικίας, [http://www.pasype. gr/dikastikes-meioseis-misthomaton]. - Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Η πτώση των ενοικίων και ο μακάριος ύπνος των ενοικιαστών, [http://www.pasype.gr/h-ptose-tonenoikion]. - Παπανότης Παύλος, Οι πλειστηριασμοί σπιτιών στην Ελλάδα κατά την οικονομική κρίση του 1933 – 1936, chronontoulapo.wordpress.com, 1.07.2013.

- Πλειστηριασμοί stop, ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ: ΑΜΕΣΗ ΠΑΥΣΗ ΚΑΤΑΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΛΕΙΣΤΗΡΙΑΣΜΩΝ, [http://pleistiriasmoistop.blogspot.gr/2015/05/blogpost.html]. - Πλειστηριασμοί Stop, Ψήφισμα: Κάλεσμα στους τους βουλευτές του Σύριζα να καταψηφίσουν τα μέτρα του 3ου μνημονίου, [http://pleistiriasmoistop. blogspot.gr/2015/07/3.html]. - Προβολισιάνος Άγγελος, Εξώσεις: Σε απόγνωση ενοικιαστές και ιδιοκτήτες, Newsroom ΔΟΛ, 22.10.2014. - ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Χιλιάδες φτωχοί μικροϊδιοχτήτες βρίσκονται στα χέρια τοκογλύφων, 06.08.1933. Άντληση από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. [http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=6&db=8&da=1933]. - ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Πώς θα ανακουφισθούν οι χρεωμένοι μικροϊδιοχτήτες από τα υπέρογκα τοκογλυφικά χρέη, 21.03.1936. Άντληση από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. [http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin. asp?c=65&dc=21&db=3&da=1936]. - Σαρηγιάννης Γ., Η χρηματοπιστωτική φάση του καπιταλισμού και η εικόνα της στον Διεθνή Πολεοδομικό Χώρο, greekarchitects.gr, 29.11.2011. - sigmalive, PwC: Ενισχύεται η αγορά ενυπόθηκων δανείων στην ΕΕ, sigmalive.com, 06.02.2015. - Smith, S., Gittelsohn, J., Blackstone Begins Rental housing Empire in Spain, bloomberg.com, 07.11.2013. - Σοφοκλέουςin, Με τη βούλα του ΣτΕ οι ηλεκτρονικοί πλειστηριασμοί, 14.09.2015 [http://www.sofokleousin.gr/archives/254362.html. - theanofotiou.gr/epikeri-erotisi-sp-likoudi-stin-th-fotiou-gia-tousneoastegous-1162015. - U.S. Securities and Exchange Commission, Real Estate Investment Trusts (REITs), Investor.gov, [http://investor.gov/investing-basics/investmentproducts/real-estate-investment-trusts-reits].

νομολογία: - Σύνταγμα της Ελλάδος, άρθρο 21, παράγραφος 4. - νόμος 3869/2010. «Ρύθμιση των οφειλών υπερχρεωμένων φυσικών προσώπων και άλλες διατάξεις». - νόμος 4161/2013. «Πρόγραμμα διευκόλυνσης για ενήμερους

δανειολήπτες, τροποποιήσεις στο ν. 3869/2010 και άλλες διατάξεις». - νόμος 4224/2013. «Κυβερνητικό Συμβούλιο Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους, Ελληνικό επενδυτικό Ταμείο Αξιοποίησης Περιουσίας του Δημοσίου και άλλες επείγουσες διατάξεις». - ΦΕΚ 1582/16-6-2014. «Πλαίσιο εποπτικών υποχρεώσεων για τη διαχείριση των ανοιγμάτων σε καθυστέρηση και των μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων». - νόμος 4335/2015. «Τροποποιήσεις στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας – Επείγοντα μέτρα εφαρμογής του ν.4334/2015». - νόμος 4336/2015. «Συνταξιοδοτικές διατάξεις – Κύρωση του Σχεδίου Σύμβασης οικονομικής Ενίσχυσης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας και ρυθμίσεις για την υλοποίηση της Συμφωνίας Χρηματοδότησης».