Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος Ερευνητική Εργασία Β’ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13

Υπεύθυνος Καθηγητής Ι.Π. Αμπελάς, Φιλόλογος Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

2 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Πίνακας περιεχομένων Match Point: …. φιλοσοφώντας για την τύχη, την ελεύθερη βούληση, τη λογική και τα συναισθήματα του ανθρώπου ................................................................ 7 Λίγα λόγια για την υπό θεση της ταινίας ............................................................. 9 Οι βασικοί προβληματισμοί ............................................................................. 11 Η τύχη και ο ρόλος της στη ζωή του ανθρώπου ................................................. 13 Προσπάθεια ορισμού της τύχης από τον Αριστοτέλη .......................................... 13 Τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι ........................................................................... 14 Τελικά εμείς καθορίζουμε τη ζωή μας ή η τύχη; ................................................ 14 Μαθηματικά και Τύχη. Οι πιθανότητες ............................................................. 15 Απροσδιοριστία και αιτιοκρατία στις επιστήμες ................................................ 17 Λογική και Συναισθήματα ............................................................................... 21 Η άποψη του Αριστοτέλη για τα συναισθήματα ................................................. 22 Η Ελευθερία Βούλησης ................................................................................... 23 Αντί Επιλόγου ................................................................................................ 28 Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία ......................................................................... 29 Το Κύμα: Με τον φασισμό δεν παίζουμε … .................................................... 31 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας ........................................................... 33 Οι βασικοί προβληματισμοί ............................................................................. 34 Απολυταρχία και φασισμός .............................................................................. 34 Από τη δημοκρατία και την ελευθερία στην τυραννία ........................................ 36 Η άποψη του Πλάτωνα για τον Ηγέτη και την εκπαίδευση .................................. 39 Η άποψη του Αριστοτέλη για τον ρόλο της παιδείας ........................................ 41 Η άποψη του Νίτσε για τον Ηγέτη και το ρατσισμό ........................................... 43 Ιστορική αναφορά (αποτελέσματα φασισμού) .................................................... 45 Αντί επιλόγου ................................................................................................. 47 Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία ............................................................................ 48

3 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

THE MATRIX:Είστε σίγουροι ότι ζούμε στον πραγματικό κόσμο; ……………49 Αντί Προλόγου ............................................................................................... 51 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας ........................................................... 52 Περίληψη και σύντομη ερμηνεία του «Μύθου του Σπηλαίο υ » του Πλάτωνα (Πολιτεία 514a -520e) ...................................................................................... 53 Λίγα λόγια για το έργο του Πλάτωνα ................................................................ 56 Η θεωρία των Ιδεών ........................................................................................ 57 Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; ......................................... 61 Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; .......... 64 Σύγχρονη Εποχή και ΜΜΕ .............................................................................. 66 Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα; ................................................ 69 Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία ............................................................................ 71 Dead Man Walking: «καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴν δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.» .................................................... 73 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας ........................................................... 75 Ιστορική Αναδρομή ......................................................................................... 76 Επιχειρήματα υπέρ και κατά της θανατικής ποινής ............................................ 77 Θανατική ποινή: το άλλοθι μιας κοινωνίας υπό σήψη ........................................ 80 Ηθική και Δίκαιο ............................................................................................ 82 Η θεωρία του ωφελιμισμού .............................................................................. 83 Η Καντιανή ηθική ........................................................................................... 84 Το νόημα της ποινής ....................................................................................... 85 Αντί επιλόγου Ο τελευταίος θανατοποινίτης της Ελλάδας: Βασίλης Λυμπέρης .... 87 Βιβλιογραφία ................................................................................................. 88

4 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η ιδέα να συνδυ αστεί η φιλοσοφ ία με τον κινηματογρ άφο μου γεννήθηκε πριν από μερικά χρόνια, όταν η αλλαγή του βιβλίου για το μ άθημα της Φιλοσοφίας έδωσε μία άλλη στοχοθεσία για τον φιλοσοφικό προβληματισμό πέρα από την ιστορική καταγραφή και απομνημ όνευση. Ωστόσο τα ασφυκτικ ά περιθώρια στο πλαίσιο της Θεωρητικής Κατεύθυνσης δεν μου έδωσαν ποτέ την ευκαιρ ία για την υλοποίηση ενός τέτοιου πρότζεκτ. Φέτος όμως χάρη στην προθυμία των μαθητών που επέλεξαν τη συγκεκριμένη ερευνητικ ή εργασία η ιδέα υλοποιήθηκε. Σίγουρα είναι ιδιαίτερα απαιτητικό να αναζητά κανείς απαντήσεις για θεμελιώδη ερωτήματα που αγγίζουν τον πυρήνα του φιλοσοφικού στοχασμού, με αφορμ ή κινηματογραφικές ταινίες. Πολλοί διαβάζοντας την εργασία μας να εντοπίσουν κάποιες αστοχίες ή να διαφωνήσουν με την προσ έγγιση που επιχείρησαν οι μαθη τές. Στη φιλοσοφ ία, άλλωστε, δεν ε ίναι τίποτε δεδομένο πέρα από την πίστη στη λογικ ή και στον άνθρωπο. Σε κάθε περίπτωση προσωπικ ά νιώθω ικανοπο ίηση για το τελικό αποτέλεσμα, όπως ελπίζω και ο αναγνώστης. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστ ήσω τους μαθητές που ανταποκρίθηκαν στις απαιτήσεις της εργασίας. Ας μου επιτραπεί μια ιδιαίτερη ευχαριστία για όσους ανέλαβαν την τελικ ή μορφοποίηση κι επιμέλεια των επιμ έρους εργασιών ώστε αυτές να παρουσι αστούν στην παρούσα μορφή. Ο υπεύθυνος Καθηγητής Ι.Π. Αμπελάς Φιλόλογος

5 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

6 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Match Point: …. φιλοσοφώντας για την τύχη, την ελεύθερη βούληση, τη λογική και τα συναισθήματα του ανθρώπου

The man who said "I'd rather be lucky than good" saw deeply into life. People are afraid to face how great a part of life is dependent on luck. It's scary to think so much is out of one's control. There are moments in a match when the ball hits the top of the net, and for a split second, it can either go forward or fall back. With a little luck, it goes forward, and you win. Or maybe it doesn't, and you lose.

Εκείνος που είπε «Καλύτερα τυχερός παρά καλός» ήξερε καλά τη ζωή. Δεν θέλουμε να παραδεχτούμε πως η τύχη παίζει μεγάλο ρόλο. Είναι τρομακτικό πόσα πολλά δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Κάποιες φορές στο τένις, η μπάλα χτυπάει στο δίχτυ και μπορεί να περάσει ή ν α πέσει πίσω. Με λίγη τύχη περνάει και κερδίζεις. Μπορεί και να μην περάσει και χάνεις. Ελεύθερη μετάφραση από την ταινία.

Μία εργασία των Ανδριόπουλου Θανάση Εγγλέζου Χριστιάννας Καρούζου Κωνσταντίνου Κλεινάκη Δήμητρας Μαρρέ Δέσποινας 7 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Β1 Β1 Β1 Β1 Β2

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

8 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

To Match Point είναι μία δραματική ταινία σε σενάριο και σκηνοθεσία του Woody Allen. Πρωταγωνιστούν οι Rhys Meyers, Scarlett Johansson, Emil y Mortimer, Matthew Goode, Brian Cox και Penelope Wilton. Ο Chris, τον οποίο υποδύεται ο Meyers, παντρεύεται την Chloe, κόρη μίας πλούσιας οικογένειας, αλλά η κοινωνική του θέση απειλείται από μία εξωσυζυγική σχέση που διατηρεί με την πρώην του αδελφού της γυναίκας του και την επακόλουθη εγκυμοσύνη της. Η ταινία θέτει μεταξύ άλλων θέματα ηθικής φιλοσοφίας, όπως π.χ. της απληστίας, της τύχης, της ελεύθερης βούλησης, του ρόλου των συναισθημάτων, , θέματα που o Allen έχει πραγματευθεί και στην ταινία Απιστίες και Αμαρτίες (Crimes and Misdemeanors) το 1989. Παράχθηκε και γυρίστηκε στο Λονδίνο. Ο Allen ήταν υποψήφιος για Ό σκαρ Καλύτερου Πρωτότυπου Σεναρίου.

Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας Εγγλέζου Χ., Καρούζος Κ. Ο Chris Wilton, ένας πρώην επαγγελματίας τενίστας, προσλαμβάνεται ως εκπαιδευτής σε μία δημοφιλή λέσχη στο Λονδίνο. Εκεί δημιουργεί μία φιλία με τον πλούσιο μαθητή του Tom Hewett, βασισμένη στην κοινή αγάπη τους για την όπερα. Ο Chris γνωρίζει την μεγάλη αδελφή του Tom, Chloe και αρχίζουν να βγαίνουν. Κατά τη διάρκεια μία οικογενειακής συγκέντρωσης, συναντά τη μνηστή του Tom, Nola Rice. Η μητέρα του Tom, Eleanor, δεν εγκρίνει τη σχέση του γιου της με τον αμερικανίδα ηθοποιό, κάτι που προκαλεί ένταση στην οικογένεια. Αντίθετα η Chloe ενθάρρυνε τον πατέρα της, Alec, να δώσει μία δουλειά σε κάποια εταιρία του στον Chris, ο οποίος αρχίζει να γίνεται αποδ εκτός στην οικογένεια και η περίπτωση να παντρευτούν συζητείται. Κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, μετά την επίθεση από την Eleanor στη Nola για την επιμονή της να δουλέψει ως ηθοποιός, η Nola αφήνει το σπίτι. Ο Chris την ακολουθεί έξω, όπου της εξομολογε ίται τα συναισθήματά του γι’ αυτήν. Επειδή αισθάνεται ένοχη, η Nola το αντιμετωπίζει ως ατύχημα, ο Chris όμως, θέλει η παράνομή τους σχέση να διατηρηθεί. Ο Chris και η Chloe παντρεύονται, αλλά ο Tom και η Nola χωρίζουν.

9 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

H Chloe, είναι απελπισμένη καθώς δεν μένει έγκυος. Ταυτόχρονα ο Chris προσπαθεί μάταια να εντοπίσει την Nola, και τελικά την συναντά κατά τύχη κάποια στιγμή αργότερα στην Tate Modern, όπου και ζητάει διακριτικά τον αριθμό της με σκοπό να αναζωογονηθεί η σχέση τους. Ενώ ο Chris περνάει τις διακοπές του με την οικογένεια της συζύγου του, η Nola τον καλεί να τον ενημερώσει ότι είναι έγκυος. Πανικόβλητος ο Chris της ζητά να κάνει έκτρωση, αλλά εκείνη αρνείται, λέγοντας ότι θέλει να μεγαλώσει το παιδί μαζί του. Η παράξενη συμπεριφορά του κάνει την Chloe να υποπτευθεί πως την απατάει, κάτι που ο ίδιος αρνείται. Η Nola τον προτρέπει να χωρίσει τη γυναίκα του, και αισθάνεται παγιδευμένος μεταξύ της αγάπης του για την Chloe και του πάθους του για την Nola. Λίγο μετά, ο Chris παίρνει ένα όπλο από τ ο σπίτι του πεθερού του και το μεταφέρει στο γραφείο του σε μια τσάντα τένις. Τηλεφωνεί στην Nola στο κινητό της για να της πει ότι έχει καλά νέα γι' αυτήν. Πηγαίνει στο σπίτι της και μπαίνει στο διαμέρισμα της γειτόνισσάς της, κυρίας Eastby, την πυροβολεί και σκηνοθετεί μια διάρρηξη λεηλατώντας το δωμάτιο και κλέβοντας κάποια κοσμήματα και φάρμακα. Την ώρα που η Nola επιστρέφει ο ίδιος την πυροβολεί στο κλιμακοστάσιο. Η Scotland Yard ερευνά το έγκλημα και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι διαπράχθηκε από έναν ναρκομανή. Την επόμενη ημέρα, η δολοφονία είναι στις ειδήσεις. Ο Chris επιστρέφει το κυνηγετικό όπλο και ο ίδιος και η Chloe ανακοινώνουν την εγκυμοσύνη της. Ο αστυνόμος Mike Banner καλεί τον Chris για να του θέσει κάποια ερωτήματα σε σχέση με τη δολοφον ία. Προηγουμένως, ο Chris ρίχνει τα κοσμήματα και τα φάρμακα της κυρίας Eastby στο ποτάμι, αλλά κατά τύχη το δαχτυλίδι της αναπηδά στο κιγκλίδωμα και πέφτει στο πεζοδρόμιο. Στο αστυνομικό τμήμα, ο Chris αρνείται ότι γνωρίζει την Nola, αλλά ο αστυνόμος του αποκαλύπτει το ημερολόγιό της, στο οποίο αναφέρεται το όνομά του εκτενώς. Ο 10 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ίδιος ομολογεί τη σχέση του, αλλά αρνείται οποιαδήποτε σχέση με τη δολοφονία, και απευθύνει έκκληση στους αστυνομικούς να μην τον εμπλέξουν στην έρευνά τους, καθώς η γυναίκα του εί ναι έγκυος. Αργά μια νύχτα, ο Chris βλέπει την Nola και την κυρία Eastby, που του λένε να είναι έτοιμος για τις συνέπειες των πράξεών του. Απαντά ότι τα εγκλήματά του, αν και λανθασμένα, ήταν «αναγκαία », κάτι που αίρει, κατ’ αυτόν, την ενοχή του. Την ίδια στιγμή, ο αστυνόμος Banner ονειρεύεται ότι ο Chris έχει διαπράξει τους φόνους. Η θεωρία του καταρρίπτεται από τον συνάδελφό του, Dowd, ο οποίος τον πληροφορεί ότι ένας ναρκομανής βρέθηκε δολοφονημένος στους δρόμους της πόλης και είχε το δακτυλίδι της κυρί ας Eastby στην τσέπη του. Banner και Dowd θεωρούν ότι η υπόθεση έχει κλείσει και εγκαταλείπουν οποιαδήποτε περαιτέρω έρευνα. Η ταινία τελειώνει με την Chloe να γεννάει ένα αγοράκι που ονομάζεται Terrence, και την ευχή να είναι τυχερός στη ζωή του . 1 Διανομή Ρόλων Jonathan Rhys Meyers ως Chris Wilton Scarlett Johansson ως Nola Rice Emil y Mortimer ως Chloe Hewett Matthew Goode ως Tom Hewett Brian Cox ως Alec Hewett Penelope Wilton ως Eleanor Hewett Ewen Bremner ως Υπαστυνόμος Dowd James Nesbitt ως Αστυνόμος Mike Banner Rupert Penry-Jones ως Henry Margaret Tyzack ως Mrs. Eastby Alexander Armstrong ως Mr. Townsend Geoffrey Streatfeild ως Alan Sinclair Miranda Raison ως Heather Rose Keegan ως Carol Colin Salmon ως Ian Toby Kebbell ως Αστυνόμος

Οι βασικοί προβληματισμοί Ανδριόπουλος Θ., Καρούζος Κ. Μετά την παρακολούθηση της ταινίας αποφασίσαμε ως ομάδα να αναλύσουμε κάποια φιλοσοφικά θέματα που θίγονται από τον Woody Allen. Η τύχη και ο ρόλος της στη ζωή του ανθρώπου, η σχέση συναισθημάτων και λογικής,

1

Ελεύθερη μετάφραση από το http://en.wikipedia.org/wiki/Match_Point στις 17/4/2013

11 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

καθώς και η ελεύθερη βούληση, είναι τα τρία βασικά θέματα στα οποία επικεντρωθήκαμε. Από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, οι άνθρωποι διερωτώνται αν ό,τι συμβαίνει στον κόσμο γίνεται βάση προκαθορισμένων αιτιών ή υπάρχει και ένας απροσδιόριστος και απρόβλεπτο ς παράγοντας, που ονομάστηκε τύχη. Για ορισμένους αποτελεί μία θεότητα (θεά Τύχη) ενώ για άλλους είναι στοιχείο σύμφυτο με την ίδια την δομή του κόσμου, η απροσδιοριστία δηλαδή, η «κρυφή μεταβλητή », για τους σημερινούς Φυσικούς. Στη συζήτηση παίρνει μέρος και ο σκηνοθέτης του Match Point, Woody Allen, καθώς βασικό ερώτημα της ταινίας είναι πόσο σημαντική είναι η τύχη και το τυχαίο στην ζωή κάθε ανθρώπου. Ορμώμενοι από αυτό, αναζητήσαμε φιλοσοφικές απόψεις για την τύχη, διακρίνοντας δύο βασικές σχολές, αυτή που υποστηρίζει την ύπαρξη ενός συνεχούς αιτιακού πλέγματος, η ονομαζόμενη αιτιοκρατική ή ντετερμινιστική, και η άλλη που αποδέχεται την ύπαρξη της τύχης. Και καθώς η Φιλοσοφία, βρίσκεται παντού, δεν θα μπορούσαμε να μην στραφούμε προς την Βιολογία, τα Μαθ ηματικά και την Φυσική. Στην τελευταία τον 20 ο αιώνα διαμορφώθηκαν δύο απόψεις, μία πιο παραδοσιακή που αναζητά τις αιτιώδεις σχέσεις που διέπουν τα πράγματα και μία πρωτοποριακή, που εισάγει μέσω της Κβαντομηχανικής θεωρίας την Αρχή της Απροσδιοριστίας ή Αβεβαιότητας. Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τον σκηνοθέτη μέσω της υπόθεσης της ταινίας είναι πως τα συναισθήματα, και ιδίως το πάθος και ο έρωτας, αλληλεπιδρούν με την λογική. Με βάση αυτό προσπαθούμε να ορίσουμε την Λογική και το Συναίσθημα και να δώσο υμε απόψεις μερικών φιλοσόφων, όπως του Αριστοτέλη, για τη σύνδεση των δύο αυτών στοιχείων που από αρκετούς θεωρούνται αντίθετα και από άλλους συμπληρωματικά. Ο ήρωάς μας αποφασίζει ελεύθερα να προχωρήσει στην διπλή δολοφονία; Έχει ελευθερία βούλησης; Αυτ ό το ερώτημα μας δημιουργήθηκε μετά την παρακολούθηση της ταινίας. Και για αυτό αναζητήσαμε τι πιστεύουν οι φιλόσοφοι διαχρονικά για την ελευθερία βούλησης. Χιουμ, Νίτσε, Καντ, Στωικοί, Αριστοτέλης, Ορθόδοξη διδασκαλία, Επιστήμη, είναι μερικοί από τους κύρ ιους εκφραστές απόψεων με τους οποίους ασχοληθήκαμε. Είμαστε τελικά ελεύθεροι και κυρίαρχοι των πράξεών μας; Ίσως να μην καταλήξουμε ποτέ.

12 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η τύχη και ο ρόλος της στη ζωή του ανθρώπου Ανδριόπουλος Θ., Μαρρέ Δ. «Καλύτερα τυχερός παρά καλός» από την ταινία Η τύχη είναι η υποτιθέμενη «δύναμη» που αποδίδεται σε έμψυχα ή άψυχα αντικείμενα και η οποία είναι σε θέση να επηρεάσει, πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου και τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος, γεγονότα και καταστάσεις ώστε να έχουν θετική κατάληξη.

Προσπάθεια ορισμού της τύχης από τον Αριστοτέλη 2 Ο Αριστοτέλης άρχισε να εξετάζει την τύχη διότι ήθελε να αποδείξει ότι εκτός από τα γεγονότα που γίνονται πάντα με τον ίδιο τρόπο υπάρχουν και εκείνα τα οποία κατά γενική ομολογία είναι εξαίρεση στους κ ανόνες της φύσης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η τύχη δεν είναι ενεργό αίτιο, αλλά ένας όρος που δηλώνει ορισμένο είδος σχέσης ανάμεσα σε γεγονότα. Δηλαδή γεγονότα τα οποία το ένα προκαλεί το άλλο. Ο Αριστοτέλης προχωρεί στον διαχωρισμό της τύχης και του αυτο μάτου. Το αυτόματο (τυχαίο) είναι, για την ακρίβεια ο ευρύτερος όρος, και δηλώνει τυχερά γεγονότα που συμβαίνουν σε όντα τα οποία ενεργούν ύστερα από εσκεμμένη επιλογή. Τύχη είναι να συμβεί κάτι, ως απλό συνακόλουθο του πραγματικού αποτελέσματος εσκεμμένης πράξης, που φυσιολογικά θα μπορούσε να αποτελεί σκοπό αυτής της πράξης. Το τυχαίο αποτελείται από συνακόλουθα αποτελέσματα που προκύπτουν με τον ίδιο τρόπο από τη δράση πραγμάτων χωρίς προαίρεση. Η διαφορά όμως ανάμεσα στο τυχαίο και την τύχη, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, διακρίνεται καλύτερα σε περιπτώσεις στις οποίες το αίτιο υπάρχει εσωτερικά όπως για παράδειγμα στην τερατογένεση που συμβαίνει από τη φύση. Τέτοιου είδους γενέσεις είναι τυχαίες, αλλά όχι και τυχερές. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το ακόλουθο, έν ας άνθρωπος πάει στην αγορά και συναντάει τον οφειλέτη του που του χρωστάει λεφτά όμως την ώρα εκείνη εισπράττει μια εισφορά από ένα τρίτο πρόσωπο και έτσι παίρνει πίσω τα λεφτά του. Με αυτό το παράδειγμα ο Αριστοτέλης θέλει να δείξει ένα συμβάν τύχης. Επομένως τα πράγματα τα οποία μπορούν να γίνουν αίτια ενός αποτελέσματος τύχης είναι σχεδόν απροσδιόριστα, δηλαδή δεν υπάρχει κανόνας που να τα περιορίζει άρα η άποψη του ανθρώπου να θεωρεί την τύχη 2

Ross W. D., Τύχη, τελολογία, αναγκαιότητα στον Αριστοτέλη, , εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σελ. 113-117

13 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

απροσδιόριστη, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι δικαιολογημ ένη. Συνοπτικά, η τύχη είναι απλώς ένα όνομα που δηλώνει την απρόβλεπτη σύμπτωση δύο αλυσίδων αυστηρής αιτιακής σχέσης. Τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι «Τὸ πεπρωμένον φυγεῖν ἀδύνατον.» Στο ερώτημα ανυπάρχουν τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι, η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι απλά υπάρχουν εκείνοι που προσελκύουν την τύχη μέσω των τεσσάρων αρχών. Έχουν την ικανότητα να δημιουργούν και να παρατηρούν τις ευκαιρίες που τους δίνονται, παίρνουν τυχερές αποφάσεις ακούγοντας τη διαίσθησή τους, δημιουργούν προφητείες για θετικές προσδοκίες αλλά και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους και μεταμορφώνουν την κακή τύχη σε καλή. Έτσι καιστην ταινία Match Point ο Allen φιλοσοφεί για το κατά πόσον ορίζουμε οι ίδιοι τη μοίρα μας ή μπορεί να ευθύνονται για την πορεία της ζωής μας και τυχαία συμβάντα. Διαπιστώνουμε πως ο Chris έχει σταθεί αρκετά τυχερός στη ζωή του ή μάλλον αρπάζει κάθε ευκαιρία που του προσφέρεται καθώς και στο τέλος δεν αποδίδεται δικαιοσύνη χάρη στην εξαιρετικά συγχρονισμένη τύχη του. Το μοιραίο και το τυχαίο βρίσκουν μια πολύ καλή εφαρμογή στην ταινία αυτή.

Τελικά εμείς καθορίζουμε τη ζωή μας ή η τύχη; 3 Ανδριόπουλος Θ., Μαρρέ Δ. «Από την ώρα που πρωτοσάλεψε μέσα στο νου του στοχαστικού προπάτορα η ασεβής απορία: πώς έγινε ούτος ο κόσμος με την απειρία των μορφών του, από το αστέρι ως το χαμολούλουδο και από την αμοιβάδα ως τον άνθρωπο; γεννήθηκε ένα πρόβλημα που δεν πρόκειται ν’ αφήσει ήσυχη καμία αφυπνισμένη συνείδηση.» Ε. Παπανούτσος Από τα αρχαία χρόνια δημιουργήθηκε η απορία στον άνθρωπο πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, και ακόμα αν υπακούει σε νόμους ή είναι ένα αναρχούμενο πλήθος που βγήκε στα τυφλά από το χάος και θα βυθιστεί κάποια στιγμή ξανά. Επίσης αν τηρεί κάποια τάξη ή ενεργεί αυθαίρετα και ανεύθυνα και ακόμα αν η ύπαρξη του όντος δηλαδή η ζω ή στον πλανήτη τον οποίο ζούμε σκοπεύει προς κάτι ή απλά είναι ένα κατασκεύασμα όπου αν κανείς αναζητήσει κάποια λογική θα ματαιοπονήσει; Οπότε κατά τη λογική η απάντηση στις απορίες αυτές διασπάστηκε σε δύο αντίθετες μεταξύ τους λύσεις. Έτσι είδαν το φως δύο υποθέσεις η μία της κοσμοθεωρίας της νομοτέλειας και η άλλη η κοσμοθεωρία της τύχης. Η πρώτη προβάλει την φύση ως έλλογη και σκόπιμη ενώ η άλλη, η οποία 3

Παπανούτσος Ε., Τύχη και Αναγκαιότητα, στο Δίκαιο της Πυγμής, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1989 3, σελ. 236-244

14 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

παρατηρεί το παράλογο και το άσκοπο, το αποδίδει σε μία σύμπτωση. Οι δύο αυτές αντίθετες απόψεις έμειναν στο προσκήνιο μέχρι το 1970 -1971, όταν βλέπουν το φως δύο άλλες, εξαίρετες για τον πνεύμα και τη διαύγεια του λόγου, αλλά αντίμαχες πραγματείες. Η πρώτη του μεγάλου βιολόγου Jacques Monod και η άλλη του ζωολόγου Pierre -Paul Grasse. Ο Monod (αριστερά) μέσα από πειράματα έδειξε ότι η δομή και η λειτουργία όσο και η μορφή όλων των έμβιων όντων οφείλονται στην τύχη και μόνο. Όταν όμως οι πληροφορίες ενός αναπάντεχου συμβάντος εγγραφούν στο DNA, αυτές θα αρχίσουν μηχανικά και πιστά να αναπαράγονται σε δισεκατομμύρια αντίτυπα. Τότε το συμβάν από καθαρά τυχαίο, περνά στην αναγκαιότητα. Ακριβώς πάνω σε αυτό τον συνδυασμό, δύο τόσο αταίριαστων από τη λογική φύση τους εννοιών άρχισε να ασκεί την κριτική του ο Grasse (δεξιά). Τόνισε ότι δεν μπορεί κανείς ν α μιλάει για τύχη, διότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει σωστές προβλέψεις, καθώς ότι αναπάντεχο μας συμβαίνει περιλαμβάνεται σε ένα δίχτυ πολλαπλών σχέσεων. Στην παραπάνω περίπτωση η επιστήμη δουλεύει με τον λογισμό των πιθανοτήτων και όχι με της τύχης. Αυτό, όμως, που τον ενόχλησε περισσότερο από όλα, ήταν η ευκολία των επιστημόνων να αποδίδουν στην τυφλή τύχη το μεγαλείο της ζωής, διότι τότε θα δεχόμασταν ότι ο άνθρωπος είναι τέκνο ενός θεού που ονομάζεται τύχη. Τώρα όμως γεννιέται εύλογα η απορία με π οια από τις δύο απόψεις πρέπει να συνταχθεί ο άνθρωπος, με τη σχολή της νομολογικής αναγκαιότητας ή τη σχολή του τυχερού παιχνιδιού; Αν και μπορεί να φανεί λίγο περίεργο, και οι δύο θεωρίες αναφέρονται σε τεκμήρια από επιστημονικές εξερευνήσεις της Βιόσφαι ρας, καθώς κανείς δεν αμφισβητεί τα επιστημονικά γεγονότα του άλλου. Η βαθύτερη διαφορά τους είναι ότι βλέπουν διαφορετικά την έννοια της τύχης και αν αυτή καθορίζει τελικά όχι μόνο τη ζωή αλλά και την ύπαρξη του ανθρώπου.

Μαθηματικά και Τύχη. Οι πιθανότητες Καρούζος Κ. «Για να είσαι καλός φιλόσοφος, πρέπει να αποκηρύξεις τη μεταφυσική, αλλά να είσαι καλός μαθηματικός.»

B. Russell Η Θεωρία Πιθανοτήτων είναι ο κλάδος των Μαθηματικών ο οποίος ασχολείται με την ανάλυση τυχαίων φαινομένων. Έχει ως αντικε ίμενο λοιπόν, τη μελέτη μοντέλων για την περιγραφή τυχαίων φαινομένων. Βασικό χαρακτηριστικό 15 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

των πειραμάτων αυτών είναι ότι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιούνται δεν προκαθορίζουν το αποτέλεσμα αλλά μόνο το σύνολο των δυνατών αποτελεσμάτων, χαρ ακτηριστικό άμεσα συνδεδεμένο στο στοιχείο της τυχαιότητας. Σε αυτά τα φαινόμενα η επανειλημμένη παρατήρηση κάτω από τις ίδιες συνθήκες δεν οδηγεί πάντα στο ίδιο αποτέλεσμα. Τέτοιου είδους φαινόμενα τα θεωρούμε τυχαία, και ένα πείραμα με αυτά τα χαρακτηρισ τικά το ονομάζουμε πείραμα τύχης. Παράδειγμα τέτοιων πειραμάτων τύχης είναι η ρίψη ενός ζαριού ή ρίψη ενός νομίσματος, το γνωστό παιχνίδι κορώνα ή γράμματα. Το 1812 ο Laplace προχώρησε στο ορισμό της πιθανότητας, ο οποίος είναι γνωστός με την ονομασία Κλα σικός Ορισμός της Πιθανότητας ως εξής: Γενικά, σε ένα πείραμα με ν ισοπίθανα αποτελέσματα η σχετική συχνότητα ενός ενδεχομένου με κ στοιχεία θα τείνει στον αριθμό ν/κ. Γι’ αυτό είναι εύλογο σε ένα πείραμα με ισοπίθανα αποτελέσματα να ορίσουμε ως πιθανότητ α του ενδεχομένου Α τον αριθμό :

Για να μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί ο κλασικός ορισμός της πιθανότητας σε ένα δειγματικό χώρο με πεπερασμένο πλήθος στοιχείων, είναι απαραίτητο τα απλά ενδεχόμενα να είναι ισοπίθανα. Υπάρχουν όμως πολλά πειράματα τύχη ς, των οποίων ο δειγματικός χώρος δεν αποτελείται από ισοπίθανα απλά ενδεχόμενα. Όπως για παράδειγμα ο αριθμός των αυτοκινητιστικών δυστυχημάτων μια ορισμένη εβδομάδα, η ρίψη ενός ζαριού που δεν είναι συμμετρικό. Για αυτές τις περιπτώσεις δόθηκε ο Αξιωματι κός Ορισμός της Πιθανότητας: Έστω Ω={ω 1 ,ω 2 ,...,ω ν } ένας δειγματικός χώρος με πεπερασμένο πλήθος στοιχείων. Σε κάθε απλό ενδεχόμενο {ω i } αντιστοιχίζουμε έναν πραγματικό αριθμό, που τον συμβολίζουμε με P(ω i ), έτσι ώστε να ισχύουν:  0 ≤ P(ω i ) ≤1  P(ω 1 ) + P(ω 2 )+ ...+ P(ω ν )=1 Τον αριθμό P(ω i ) ονομάζουμε πιθανότητα του ενδεχομένου { ω i }. Ως πιθανότητα P(A) ενός ενδεχομένου A={α 1 ,α 2 ,...,α κ }≠ ∅ ορίζουμε το άθροισμα P(α 1 )+P(α 2 )+...+P(α κ ), ενώ ως πιθανότητα του αδύνατου ενδεχομένου ∅ ορίζουμε τον αριθμό P(∅)=0. 4 Συνεπώς, το πιθανό αλλά απροσδιόριστο τυχαίο, αναλύεται και υπολογίζεται, ως πιθανότητα, από την επιστήμη των Μαθηματικών. Μάλιστα αρχή της ενασχόλησης με τον αυτόνομο σήμερα κλάδο των Μαθηματικών, την Θεωρία Πιθανοτήτων, αποτέλεσε η ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια καθώς και η προσπάθεια επίλυσης οικονομικών προβλημάτων.

4

Συλλογικό, Άλγεβρα και Στοιχεία Πιθανοτήτων Α΄ Γενικού Λυκείου, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011, σελ. 20-21, 29-32

16 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Απροσδιοριστία και αιτιοκρατία στις επιστήμες Καρούζος Κ. «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια» A. Einstein «Μην λες στο Θεό τι να κάνει και τι να µην κάνει» N. Bohr

Οι Στωικοί προσπάθησαν να ερ μηνεύσουν τον κόσμο και τις ιδιότητες που τον χαρακτηρίζουν, καταλήγοντας πως ο κόσμος συνιστά μία συνεχή δυναμική οντότητα·αυτή η πεποίθηση συνδέεται πολύ στενά με τη θέση για την ύπαρξη ενός συνεχούς αιτιακού πλέγματος βάσει του οποίου ερμηνεύονται όλα τ α γεγονότα που συμβαίνουν και συναπαρτίζουν τον φυσικό κόσμο. Ο Αριστοτέλης, σε διαφοροποίηση, προσπαθεί να αποδείξει, όπως προαναφέρθηκε, την ύπαρξη της τύχης ως πρόσθετο αίτιο στα τέσσερα πρώτα, ύλη, μορφή, σκοπός και ενέργεια. Επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη της τύχης, επισημαίνοντας ότι εκτός από γεγονότα που συμβαίνουν «πάντα με το ίδιο τρόπο» και εκείνα που συμβαίνουν «συνήθως », υπάρχουν κατά γενική ομολογία, γεγονότα που αποτελούν εξαιρέσεις στον συνηθισμένο κανόνα της φύσης 5. Από τότε μέχρι σήμερα, που στην σύγχρονη Φυσική έχει καθιερωθεί μέσω της κβαντικής θεωρίας η Αρχή της Απροσδιοριστίας, δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση για το κατά πόσο ο κόσμος βασίζεται στην τύχη ή σε μία σειρά πραγματικών αιτιών. Ο όρος που περιγράφει την ύπαρξη ενός αιτια κού πλέγματος, είναι η αιτιοκρατία (ντετερμινισμός). Είναι η φιλοσοφική τάση που επηρέασε ιδιαιτέρως την επιστημονική σκέψη, η οποία αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων. Σύμφωνα με τις αρχές του ντετερμινισμού τα πάντα στον κόσμο γίνονται με μια αιτιώδη συνάφεια. Κάθε γεγονός το οποίο εμπεριέχει ανθρώπινη δράση συνδέεται με αιτιώδη αλυσιδωτή σχέση με τις προγενέστερες καταστάσεις. Κατ’ αυτήν δεν υπάρχουν ανεξήγητα η τυχαία γεγονότα. Η επιστήμη φαίνεται να έχει τις αρχές της γερά ριζωμένες στην αιτιοκρατία. Η φυσική ασχολείται με τη μελέτη των αιτίων και των αποτελεσμάτων, επομένως η ντετερμινιστική σχέση μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος φαίνεται να έχει τεράστια σημασία. Οι αρχαίοι Έλληνες, ιδιαίτερα οι Ατομικοί φιλόσοφοι όπως ο Δημόκριτος (δεξιά) και ο Λεύκιππος είχαν διατυπώσει τη θεωρία ότι όλα στον κόσμο μπορούν να ερμηνευθούν ως συγκρούσεις των αόρατων συστατικών της ύλης τα οποία ονόμασαν άτομα. Η λογική παραμένει ίδια ακόμα και στην κ λασική νευτώνεια φυσική και 5

Ross W. D., ο.π.

17 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

φαίνεται να μην υπάρχει χώρος για την ελεύθερη βούληση. Ο Νεύτωνας φανταζόταν το σύμπαν σαν μια γιγαντιαία ωρολογιακή μηχανή, η οποία λειτουργούσε σύμφωνα με τους αμετακίνητους νόμους του για την κίνηση. Στο σύμπαν του Νεύτωνα όχι μόνο δεν υπάρχει θέση για την ελεύθερη βούληση αλλά ακόμη και ο Θεός παίζει ένα παθητικό και περιθωριακό ρόλο. Είναι υπεύθυνος μόνο για το ότι έθεσε τις αρχικές συνθήκες. Από εκεί και πέρα το σύμπαν εξελίσσεται ντετερμινιστικά χωρίς την παρέμβασή του. Ακόμη και όταν η νευτώνεια βαρύτητα απέτυχε και ο Αϊνστάιν την αντικατέστησε με τη γενική σχετικότητα, τίποτε δεν άλλαξε όσον αφορά τον ντετερμινισμό. 6 Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Μαθηματικός και Φυσικός Πιέρ Σιμόν ντε Λαπλάς (αριστερά) υπέθεσε πως, αν κάποιος μπορούσε να παρατηρήσει κάποια χρονική στιγμή όλα τα άτομα στο Σύμπαν και να καταγράψει τις κινήσεις τους, το μέλλον και το παρελθόν θα αποκαλύπτονταν. Αν το θέσουμε διαφορετικά, ολόκληρη η Ιστορία καθορίστηκε μέχρι την τελευταία λεπτομέρειά της όταν το Σύμπαν τέθηκε σε κίνηση. Στην περίπτωση της ταινίας μας η γνωριμία του Chris με την Chloe ή ο έρωτάς του με τη Nola, ακόμα και η απόφασή του να προχωρήσει στον διπλό φόνο δεν αντιπροσωπεύουν τίποτα περισσότερο από την αναπόφευκτη λειτουργία των νόμων της Φυσικής, το Σύμπαν προχωρά προς το αμετάβλητο πεπρωμένο του. Η επιστήμη ανά τους αιώνες προσπαθεί να ανακαλύπτει σχέσεις, αιτίας αποτελέσματος, που διέπουν τον κόσμο ώστε να καταρρέει με ολοένα και γρηγορότερο ρυθμό το μεγάλο πέπλο της αβεβαιότητας κ αι της άγνοιας για τα πράγματα γύρω μας. Υπάρχουν γεγονότα στον κόσμο, όμως, τα οποία δεν έχουν αιτία, τα οποία βασίζονται σε κανόνες τυχαιότητας και απροσδιοριστίας. Αυτές οι τελευταίες θεωρίες είναι επιστημονικά βάσιμες και αντλούν την επιχειρηματολογία τους κυρίως από την επιστήμη της φυσικής του 20ου αιώνα και ειδικότερα από τον κλάδο εκείνο της φυσικής που ασχολείται με τον μικρόκοσμο, με τα ελάχιστα σωματίδια της ύλης, τα κβάντα. Ο κλάδος της φυσικής που ασχολείται εκτεταμένα με τα κβάντα, τις ιδιότητ ες, τις κινήσεις και τις συμπεριφορές τους γενικότερα ονομάζεται κβαντομηχανική. Μέσα σε αυτή την επιστημονική «μάχη » που εξελίσσεται μέχρι τις ημέρες μας θα πάρει μέρος και ο Αϊνστάιν, ο κατά πολλούς κορυφαίος επιστήμονας του 20 ο υ αιώνα. Ο Αϊνστάιν θα π άρει κατηγορηματικά το μέρος της αιτιοκρατικής αντίληψης, λέγοντας μάλιστα το πασίγνωστο ρητό-υποδηλώνοντας σαφώς ότι υπάρχει κάποια προκείμενη που δεν γνωρίζουμε ότι «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια », για να του απαντήσει ο Νιλς Μπορ « Μην λες στο

6

Vedral V., Είναι το Σύμπαν αιτιοκρατικό;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178244 στις 13/4/2013

18 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Θεό τι να κάνει και τι να µην κάνει ». Εισάγει έτσι τη θεωρία της «κρυφής μεταβλητής » η οποία χρησιμοποιείται από πολλούς ώστε να εντάξουν την κβαντομηχανική στην παραδεδομένη φυσική επιστήμη δικαιολογώντας το παράδοξο της αναντιστοιχίας της με την εμπειρική πραγματικότη τα. Ο διάσημος σύγχρονος θεωρητικός φυσικός Στίβεν Χώκινγκ άλλωστε εισάγει στο «πεδίο μάχης » αιτιοκρατίας και απροσδιοριστίας τα δεδομένα από την ύπαρξη των μαύρων τρυπών στο σύμπαν. Υποστηρίζει ότι, ενώ θα μπορούσαμε να εξακριβώσουμε την πραγματική θέση τ ων κβάντα γνωρίζοντας (τη στιγμή της παρατήρησης) επακριβώς τη θέση και την κινητική τους κατάσταση, αν λάβουμε υπόψη μας την ύπαρξη των μαύρων τρυπών στο σύμπαν, δεν μπορούμε ούτε καν αυτή την υπόθεση να κάνουμε, καθώς αν κάποιο σωματίδιο εισέλθει στη μαύ ρη τρύπα, είναι εντελώς αθέατο και ως εκ τούτου, ανεπίδεκτο οποιασδήποτε παρατηρήσεως. Επομένως, συμπληρώνει ο Χώκινγκ, « ο θεός δεν παίζει απλώς ζάρια, αλλά μερικές φορές μας μπερδεύει καθώς τα πετάει σε μέρη όπου κανείς δε μπορεί να τα δει ». Σε ορισμένες περιπτώσεις λοιπόν, όχι μόνο απροσδιοριστία υπάρχει, αλλά φαινόμενα που ποτέ δεν θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ώστε να διατυπώσουμε έστω μια υπόθεση για την κατάσταση, τη θέση ή την ταχύτητά τους. 7 Ένα σωματίδιο, όπως το αντιλαμβάνονται οι κλασικοί φυσικο ί, είναι κάτι του οποίου η θέση στο χώρο ήταν αυστηρά προσδιορισμένη. Αντίθετα, ένα κύμα εκτείνεται στο χώρο. Ένα σωματίδιο με κυματική συμπεριφορά πού βρίσκεται; Η απάντηση της κβαντικής θεωρίας, όσο κι αν μας σοκάρει, είναι: « δεν μπορούμε να γνωρίζουμε π ού ακριβώς βρίσκεται. ». Με βάση συγκεκριμένες υποθέσεις και πειράματα, οι φυσικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να μετρήσουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ορμή ενός σωματιδίου με απεριόριστη ακρίβεια. Η αδυναμία όμως αυτή δεν οφείλεται πειραματι κές ατέλειες. Είναι σύμφυτη με την ίδια την κβαντική δομή της ύλης. Ο τιμημένος με βραβείο Νόμπελ Γερμανός φυσικός Werner Heisemberg (1901-1976) το 1927 κωδικοποίησε τα παραπάνω διατυπώνοντας την αρχή της αβεβαιότητας ή απροσδιοριστίας ως εξής: «Δεν είναι δυνατόν να μετρήσουμε ταυτόχρονα και τη θέση και την ορμή ενός σωματιδίου με απεριόριστη ακρίβεια.» Δίνοντας και την αντίστοιχη

σχέση:

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα σύμβολα Δx και Δp x δεν σημαίνουν τη μεταβολή των μεγεθών αλλά το εύρος της αβεβαιό τητας με την οποία γνωρίζουμε

7

Πέρρος Π., Αιτιοκρατία και απροσδιοριστία, http://www.filosofia.gr/protoselido.php?subaction=showfull&id=1191245822&archive=&start_from=&ucat=8& 13/4/2013

19 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

στο στις

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

τα μεγέθη. Όπου h η Σταθερά Planck h=6,626 x 10 - 3 4 Js. Ανάλογες σχέσεις ισχύουν και για τις άλλες διευθύνσεις. Μία άλλη διατύπωση της αρχής της αβεβαιότητας του Heisemberg είναι η:

«Η αβεβαιότητα στη μέτρηση της ενέργει ας μιας κατάστασης ενός συστήματος είναι αντίστροφα ανάλογη με τον χρόνο που το σύστημα παραμένει σ' αυτή την κατάσταση.» Δηλαδή όλες οι μετρήσεις ενέργειας περιέχουν μια αβεβαιότητα, εκτός αν διαθέτουμε για τη μέτρηση άπειρο χρόνο. Για παράδειγμα, ένα ηλεκτρόνιο κινείται με ταχύτητα 3 x 10 5 m/s μετρημένη με ακρίβεια 0,1%. Με ποια ακρίβεια μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση του; Εάν στη θέση του ηλεκτρονίου έχουμε μια μπάλα του γκολφ που έχει μάζα 45 g και κινείται με ταχύτητα 20 m/s, μετρημένη με την ίδια ακρίβεια, με ποια ακρίβεια μπορούμε να υπολογίσουμε τη θέση της; Είναι p x = m e υ x = (9,11 x 10 - 3 1 kg ) (3 x 10 5 m/s) = 27,33 x 10 - 2 6 kg·m/s

29

Η αβεβαιότητα Δp θα είναι το 0,1 % της παραπάνω τιμής δηλαδή 27,33 x 10 kg·m/s Η αβεβαιότητα Δx θα είν αι το λιγότερο:

Για τις διαστάσεις του ηλεκτρονίου η αβεβαιότητα θέσης είναι τεράστια. Πρόκειται για ένα ηλεκτρόνιο που δεν θα το βρούμε ποτέ. Είναι σαν «να ψάχνεις ψύλλους στ' άχυρα ». Με την ίδια διαδικασία, για το μπαλάκι του γκολφ βρίσκουμε αβεβαιότητ α ως προς τη θέση Δx ≈1,16 x 10 - 2 7 m. Για ένα σώμα των διαστάσεων της μπάλας του γκολφ η αβεβαιότητα αυτή είναι μηδαμινή. Πρακτικά γνωρίζουμε με ακρίβεια τη θέση του. 8

8

Ιωάννου Α., Ντάνος Γ., Πήττας Α., Ράπτης Σ., Φυσική Θετικής & Τεχνολογικής κατεύθυνσης Γ΄τάξη Γενικού Λυκείου, σελ. 236 -238, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999

20 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Λογική και Συναισθήματα Εγγλέζου Χ., Κλεινάκη Δ., Μαρρέ Δ. «Η καρδιά έχει τους λό γους της που η λογική δεν ξέρει.»

B. Pascal Στην ταινία φαίνεται έντονα η αντιθετική σχέση μεταξύ λογικής και συναισθημάτων του ανθρώπου. Ο πρωταγωνιστής βρίσκεται σε ένα τεράστιο δίλημμα, καθώς θα πρέπει να αποφασίσει για το αν θα μείνει με τη γυναίκα πο υ παντρεύτηκε, έχοντας μια λαμπρή καριέρα, ή αν θα συνεχίσει τη ζωή του με τη γυναίκα που ποθεί και έχει το παιδί του στα σπλάχνα της, αφήνοντάς όμως την καριέρα του και τις ανέσεις μίας πλουσιοπάροχης ζωής. Σχεδόν πάντα, όταν έρθει η στιγμή να πάρουμε μια απόφαση και να την υλοποιήσουμε τα συναισθήματα μετρούν εξίσου ή πολλές φορές και περισσότερο από τη σκέψη. Καλώς ή κακώς όμως, όταν τα συναισθήματα κυριαρχήσουν, η λογική μπορεί να μηδενισθεί. Η Λογική και τα Συναισθήματα θεωρούνται πολλές φορές, δύο αιώνιοι εχθροί. Μπορούμε ωστόσο να συμφιλιώσουμε αυτούς τους δύο αιώνιους εχθρούς; Για να εξετάσουμε το ζήτημα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τι ακριβώς είναι το καθένα. Λογική: Πρόκειται για την ρθολογιστική αντιμετώπιση των διαφόρων καταστάσεων, γεγονότων ή ιδεών. Ακολουθεί μονοπάτια επιστημονικά και ορθά, βασίζεται στη μαθηματική σκέψη, απέχει από προκαταλήψεις, στερεότυπα και θρησκευτικά, πολιτικά, εθνικά ή ιδεολογικά πιστεύω. Όλοι γνωρίζουμε πως η Λογική έχει αποδειχτεί πολλές φορές στην ιστορία του ανθρώπου ή τη καθημερινή ζωή, χάρη στον ορθολογιστικό χαρακτήρα της, ο καλύτερος τρόπος ενέργειας απέναντι στα γεγονότα και τα προβλήματα. Πολλές φορές ωστόσο, η υπερεκτίμηση της έχει παραβιάσει θεμελιώδεις αξίες και ιδανικά. Με αυτό το τρόπο όμως ο άνθρωπος, κ άποιοι θεωρούν ότι αντιμετωπίζεται σαν μηχανή που λειτουργεί βάση μερικών αλγορίθμων και όχι ως ον και με συναισθήματα. Συναίσθημα: Πρόκειται για την αυθόρμητη αντιμετώπιση των διαφόρων καταστάσεων, γεγονότων ή ιδεών. Τα συναισθήματα έχουν ως βάση τους την ανθρώπινη ψυχολογίακαι το υποσυνείδητο και πολλές φορές επηρεάζονται ή προκαλούναι από θρησκευτικά, πολιτικά, εθνικά ή ιδεολογικά πιστεύω, αλλά και από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Τα Συναισθήματα έχουν αποδειχθεί πολλές φορές ένας πολύ καλός τρόπος αντιμετώπισης των καταστάσεων κυρίως χάρη στην ανθρωπιστική φύση τους. Πολλές φορές όμως έχουν καλλιεργήσει στερεότυπα, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις εις βάρος του ορθολογισμού. Υπάρχουν συνεπώς, δύο τρόποι αντίληψης των πραγμάτων. Από τη μια, με τον λογικό νου, που τυπικά ο άνθρωπος έχει συνείδηση, αντίληψη, σκέψη και ικανότητα να συλλογίζεται και να διερωτάται. Από την άλλη, με τον 21 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

συναισθηματικό νου, που κυριαρχούν τα συναισθήματα και ο αυθορμητισμός. Τα συναισθήματα είναι απαραίτητα για τη σκέψη, κα ι η σκέψη για τα συναισθήματα. Όμως όταν τα πάθη ορμούν η ζυγαριά γέρνει. Είναι ο συναισθηματικός νους που καταλαμβάνει το πάνω χέρι, κατακλύζοντας το λογικό νου. Παραπάνω επισημάναμε τα θετικά και τα αρνητικά της Λογικής και των Συναισθημάτων. Εξετάζοντάς τα καταλήγουμε σε ένα συμπέρασμα. Πως χρησιμοποιώντας τη Λογική για να δαμάσω το αρνητικό Συναίσθημα αλλά αφήνοντας το καλό Συναίσθημα ελεύθερο να δράσει, στην ουσία συμφιλιώνω τους δύο αυτούς εχθρούς.

Η άποψη του Αριστοτέλη για τα συναισθήματα «τὸ δ᾿ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς.» Αριστοτέλης 9 Καρούζος Κ., Μαρρέ Δ.

Κατά τον Αριστοτέλη, η λογική είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι όλα όσα έ χουμε μέσα στο μυαλό μας, ως ιδέες και σκέψεις, έχουν φτάσει μέχρι τη συνείδηση μας χάρη σε όλα όσα έχουμε δει κι ακούσει. Είμαστε, όμως, προικισμένοι από τη γέννησή μας και με μυαλό, που σκέφτεται λογικά . Η Λογική αναδείχθηκε σε επιστήμη από τον Αριστοτέ λη. Γι αυτό και ο κορυφαίος Γερμανός φιλόσοφος Καντ είπε ότι « η λογική δεν μπόρεσε να κάνει ούτε ένα βήμα μπροστά από τη λογική που ξέρουμε από την εποχή του Αριστοτέλη ». Ωστόσο, Αριστοτέλης θεωρεί πως το πρόβλημα για τον άνθρωπο δεν είναι η συναισθηματικότητά του, αλλά η καταλληλότητα του συναισθήματος και της έκφρασής του. Ούτε εκθειάζει, αλλά ούτε και καταδικάζει τις τάσεις που είναι εγγενείς στον άνθρωπο· αυτές οι τάσεις είναι αδιάφορες καθαυτές, γίνονται αγαθές ή κακές, όταν αντίστοιχα υποτάσσονται ή αφήνονται να κυριαρχήσουν πάνω στο «δίκαιο κανόνα », τον οποίο η έλλογη φύση μας συλλαμβάνει για τον εαυτό της και προσπαθεί να επιβάλλει σε αυτές. Το ερώτημα που τίθεται είναι: με ποιον τρόπο μπορούμε να διαμορφώσουμε τις τάσεις για ηδονή και λύπη χωρίς να τις καταπνίξουμε; Πως θα εμφυσήσουμε νοημοσύνη στα συναισθήματά μας, ώστε να φθάσουμε στην αυτοκυριαρχία; Με την αγωγή και την παιδεία, όπως ισχυρίστηκε και ο δάσκαλός του ο Πλάτων. Για τον Αριστοτέλη δεν αρκεί μόνο να γνωρίζουμε το είδος του συναισθήματος ή της πράξης για να διαπιστώσουμε αν η συμπεριφορά ενός 9

Ηθικά Νικομάχεια, Β6, 10-13

22 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ανθρώπου είναι μεσότητα, αλλά πρέπει να εξετάσουμε συγκεκριμένες παραμέτρους. Σε αυτές εντάσσει τον χρόνο, τις συνθήκες, τον σκοπό και τον τρόπο εκδήλωσης του συναισθήματος, καθώς και τα πρόσωπα προς τα οποία εκδηλώνεται. Αυτό σημαίνει πως η ίδια συμπεριφορά, κάτω από άλλες παραμέτρους, μπορεί να είναι άλλοτε αρετή και άλλοτε κακία. Πάντως, ο Αριστοτέλης φροντίζει έπειτα να προφυλάξει την άποψή από κάθε παρανόηση, τονίζοντας πως όλα τα κατονομάσι μα συναισθήματα ή ενεργήματα δεν επιδέχονται μεσότητα. 10

Η Ελευθερία Βούλησης Ανδριόπουλος Θ., Καρούζος Κ. «Οι φιλόσοφοι συνηθίζουν να μιλάνε για την βούληση σαν να ήταν το πιο γνωστό πράγμα στον κόσμο.»

F. Nietzsche Η ελευθερία βούλησης αποτελεί τον φιλοσοφικό όρο που περιγράφει την ικανότητα του ανθρώπου να θέτει στόχους και να αποφασίζει να τους πραγματοποιεί καθώς και την δυνατότητα επιλογής σχεδίου δράσης μεταξύ διάφορων εναλλακτικών λύσεων. Συνέπεια της αποδοχής της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης είν αι πως οι πράξεις των ανθρώπων δεν είναι προκαθορισμένες και άρα τα πάντα είναι πιθανά. Κάθε επιλογή είναι αβίαστη, αλλά όχι τυχαία 11. Κατά τον Ντέιβιντ Χιουμ «Λέγοντας ελευθερία λοιπόν μπορεί να εννοούμε την δύναμη να πράττουμε ή να μην πράττουμε σύμφωνα με τους καθορισμούς της βούλησης.[…] Λίγοι κάνουν διάκριση ανάμεσα στην ελευθερία της αυτενέργειας και την ελευθερία της αδιαφορίας · ανάμεσα σε αυτήν που αντιτίθεται στην βία (τον καταναγκασμό) και σε εκείνη που συνεπάγεται άρση της αναγκαιότητας και των αιτιών. Η πρώτη είναι η πιο κοινή σημασία της λέξης, και καθώς είναι το μόνο είδος ελευθερίας που ενδιαφερόμαστε να διατηρήσουμε, οι σκέψεις μας στρέφονται κυρίως προς αυτήν και σχεδόν πάντα την συγχέουμε με την άλλη. » 12 Ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση που κάν ει ο Νίτσε στο «Πέρα από το καλό και το κακό ». Γράφει: «Οι φιλόσοφοι συνηθίζουν να μιλάνε για την βούληση σαν να ήταν το πιο γνωστό πράγμα στον κόσμο. […] Αλλά εμένα η βούληση μου φαίνεται πάνω από όλα κάτι το πολύπλοκο, κάτι που μόνο σαν λέξη έχει ενιαίο νόημα… ». Συνεχίζει αναλύοντας τα περιεχόμενα μίας βούλησης: κατάσταση προς - και από-, αίσθηση, αίσθημα, σκέψη, πάθος. Η ελευθερία της βούλησης χαρακτηριστικά του φαίνεται σαν «πάθος υπερτέρησης ». Υπάρχει εκεί εντολή, διαταγή. «Ένας 10

Αμπελάς Ι.Π., Φιλοσοφικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ΄ Λυκείου Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια», σελ. 35, Π.Π. Γε.Λ. Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, στο https://sites.google.com/site/akisambelas/g-lykeiou/archaia-ellenika στις 26/4/2013 11 Πόσο ελεύθερη είναι η ελεύθερη βούληση, Καθημερινή/The New York Times στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_674164_06/01/2007_211202, στις 22/3/2013 12 Χιουμ Ν., Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο ΙΙ, μέρος ΙΙΙ, κεφάλαιο ΙΙ, μτφρ. Σ. Βιρβιδάκης

23 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

άνθρωπος που βούλεται, π ροστάζει κάτι μέσα του, το οποίο υπακούει – ή για το οποίο νομίζει πως υπακούει ». Από εδώ, στη «Βούληση για Δύναμη » η απόσταση είναι μικρή. 13 Ο Καντ (αριστερά) διαχωρίζει τη φύση από την ελευθερία. Στη φύση, θεωρεί, ισχύει κάθε φυσική νομοτέλεια συμπεριλα μβανομένης της αιτιότητας. Κάθε γεγονός υποτάσσεται στην ακολουθία του αιτιοκρατικού μηχανισμού. Το ίδιο δεν μπορεί παρά να ισχύει και για τον άνθρωπο και κάθε δραστηριότητά του. Εάν, ωστόσο, η αναγκαιότητα αυτή υπέτασσε τον άνθρωπο πλήρως, τότε αρχές και έννοιες όπως ηθικοί κανόνες, το αίσθημα ευθύνης, η επιδίωξη σκοπών και η ενοχή θα στερούνταν νοήματος. Και μιας και αυτές οι έννοιες είναι απολύτως βάσιμες και θεμιτές, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος αποτελεί ταυτόχρονα μέρος ενός άλλο κόσμου, π έραν αυτού της φύσης, εκείνου της ελευθερίας, του νοητού κόσμου 14. «Η μοναδική αρχή της ηθικότητας συνίσταται πράγματι στην ανεξαρτησία από κάθε ύλη του νόμου και εντούτοις συγχρόνως στον καθορισμό της προαίρεσης μέσω μόνης της καθολικής νομοθετικής μορφής, για την οποία πρέπει να είναι ικανός ένας γνώμονας, Αλλά η ανεξαρτησία εκείνη είναι η ελευθερία με την αρνητική, ενώ η τούτη η ίδια νομοθεσία του καθαρού, και, ως τέτοιου του πρακτικού Λόγου, είναι η ελευθερία με την θετική σημασία. Συνεπώς ο ηθικός νόμος δεν εκφράζει τίποτε άλλο από την αυτονομία του καθαρού πρακτικού Λόγου, δηλαδή της ελευθερίας, και αυτή η ίδια είναι ο μορφολογικός όρος όλων των γνωμόνων, υπό τον οποίο και μόνο μπορούν να εναρμονισθούν με τον ανώτατο πρακτικό νόμο. » 15 Οι αρχαίοι φιλόσοφ οι φαίνεται να μην είχαν εντοπίσει κάποιο πρόβλημα. Γι’ αυτούς υπήρχαν επιθυμίες (ορέξεις) και ο νους επεξεργαζόταν αυτές τις τάσεις και αποφάσιζε. Ο Αριστοτέλης χώριζε τα μέρη της ψυχής σε τρία: λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό. Η βούληση ανήκει στο λογι στικό, «ἔν τε τῷ λογιστικῷ γὰρ ἡ βούλησις ». Η βούληση κινεί: «ἓν δή τι τὸ κινοῦν, τὸ ὀρεκτικόν », «νῦν δὲ ὁ μὲν νοῦς οὐ φαίνεται κινῶν ἄνευ ὀρέξεως (ἡ γὰρ βούλησις ὄρεξις, ὅταν δὲ κατὰ τὸν λογισμὸν κινῆται, καὶ κατὰ βούλησιν κινεῖται) ». Φυσικά υπάρχει και η περίπτωση της παράλογης επιθυμίας που επιδιώκει κάτι επειδή, λανθασμένα, το θεωρεί καλό. Ο νους είναι πάντα σωστός αλλά η επιθυμία και φαντασία μπορεί να λανθάνουν. «νοῦς μὲν οὖν πᾶς ὀρθός ἐστιν· ὄρεξις δὲ καὶ φαντασία καὶ ὀρθὴ καὶ οὐκ ὀρθή ». (Αριστοτέλης, Περί Ψυχής 4433 b). Οι Στωικοί μιλούσαν για «εὔλογον ὄρεξιν » (δηλαδή λογική). Στις αρχαίες αναλύσεις η βούληση δεν ήταν η διαδικασία της επιλογής (αυτή την έκανε ο νους) 13

Δήμου Ν., Για την ελευθερία της βούλησης, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=606&cat_id=50 στις 22/3/2013 14 Ηλιόπουλος Χ, Η Ελευθερία της βούλησης στους Hume, Kant και Fichte, στο http://www.academia.edu/1341836/_Hume_Kant_Fichte_2_2 στις 22/3/2013 15 Καντ Ι., Κριτική του Πρακτικού Λόγου, μτφ. Κ. Ανδρουλιδάκης, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2006, σελ 56,

24 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ήταν απλώς ο μοχλός της απόφασης και άρα η αιτία της πράξης. Θέμα ελευθερίας δεν τίθεται σε κανένα αρχαίο στοχαστή. Ο άνθρωπος αποφασίζει, είτε λογικά, είτε παράλογα χωρίς να αναρωτιέται αν είναι ή όχι ελεύθερος να το κάνει. Σιωπηρά εξυπακούεται ότι, σε κάθε περίπτωση, είναι υπεύθυνος για την επιλογή του. Η ελευθερία του είναι η συμμόρφ ωση με τους νόμους – της φύσης του, της λογικής και του κόσμου. 16 Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή η ελεύθερη βούληση στερείται νοήματος εξαιτίας των πολλαπλών παραγόντων που επηρεάζουν μία απόφαση. Κατά αυτή την εκδοχή τα γονίδια, η αγωγή, οι εμπειρίες, το οικογ ενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, η μόρφωση, το φύλο, η φυλή, η σωματική διάπλαση, η εμφάνιση, η κοινωνική και επαγγελματική θέση, το θρήσκευμα, η ηλικία, η υγεία, η οικονομική κατάσταση και άλλοι απρόβλεπτοι παράγοντες δεν αφήνουν περιθώρια στο άτομο για ελεύθερη επιλογή παρά προκαθορίζουν κάθε ανθρώπινη απόφαση. Άλλωστε την υποδούλωση των αρχόντων και των πολιτών στο χρήμα, που μπορεί να επιφέρει την καταστροφή μίας πόλης περιγράφει ο Σόλων: « αὐτοὶ δὲ φθείρειν μεγάλην πόλιν ἀφραδίηισιν/ ἀστοὶ βούλονται χρ ήμασι πειθόμενοι͵/ δήμου θ΄ ἡγεμόνων ἄδικος νόος͵ οἷσιν ἑτοῖμον/ ὕβριος ἐκ μεγάλης ἄλγεα πολλὰ παθεῖν·/ οὐ γὰρ ἐπίστανται κατέχειν κόρον οὐδὲ παρούσας εὐφροσύνας κοσμεῖν δαιτὸς ἐν ἡσυχίηι » (Σόλων, ἡμετέρη δὲ πόλις…οὔποτ' ὀλεῖται, 3D, 4W), «είναι, αντίθετα, των αστών των ίδιων η βούληση που καταστρέφει μια μεγάλη πόλη, η έλλειψη σύνεσης και η υποδούλωσή τους στο χρήμα· το ίδιο χωρίς αρχές είναι και του δήμου οι ηγέτες, που από τη μεγάλη αλαζονεία τους πολλά μέλλει να τραβήξουν: γιατί είναι ανίκανοι να συγκρατήσουν την υπερβολή και να απολαύσουν ένα γιορταστικό συμπόσιο με την πρέπουσα τάξη και πνευματική ησυχία. » 17.Ακόμα κατά τον Πυθαγόρα: «'’Eλεύθερον ‘ἀδύνατον εἶναι τὸν πάθεσι δουλεύοντα καὶ ὑπὸ παθῶν κρατούμενον. », είναι αδύνατο να θεωρείται ελεύθερος αυτός που είναι δούλος στα πάθη του και κυριαρχείται από αυτά. Κατά την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα ελεύθερης βούλησης ως στοιχείο της εικόνας του Θεού. Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ ε ἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν » (Γεν 1, 26), «καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν » (Γεν 1, 27). Η εξήγηση της διδασκαλίας είναι η εξής, η δημιουργία του ανθρώπου «κατ’ εἰκόνα» του Θεού αποτελεί την τιμητική διάκριση του ανθρώπου σε σχέση με την υπόλοιπη δημιουργία. Το στοιχείο της εικόνας του Θεού στον άνθρωπο είναι το λογικό και η ελεύθερη βούληση. Ο Θεός, επιπλέον, έδωσε στους πρωτόπλαστους τη δυνατότητα να τον πλησιάσουν ακόμα περισσότερο, δηλαδή να του μοιάσουν. Γι’ αυτό η Παλαιά Διαθήκη τονίζει ότι ο άνθρωπος πλάστηκε όχι μόνο «κατ’ εἰκόνα » αλλά και «καθ’ ὁμοίωσιν » του Θεού. Την «ομοίωση» με το Θεό θα επιτύγχανε ο άνθρωπος με τη σωστή χρήση της ελεύθερης βούλησης. Όπως τονίζει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, « το κατ’ εικόνα το

16 17

Δήμου Ν., ο.π. στις 22/3/2013 Καζαζής Ι.Ν & Καραμήτρου Α., Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης, σελ 94, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2001

25 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

έχουμε από τη κτίση μας, ενώ το καθ’ ομοίωση το κατορθώνουμε με την προαίρεσή μας.». 18 Ωστόσο έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η έννοια της ελεύθερης βούλησης είναι ασυμβίβαστη με την επιστήμη και ιδιαίτερα με την ψυχιατρική. Μία απόφαση χωρίς αίτια, χωρίς κίνητ ρα, (αυτό σημαίνει ελεύθερη) θα ήταν αδύνατο να ερευνηθεί ή ακόμα και να κατανοηθεί. Θα ανήκε στον χώρο της μεταφυσικής, από τον οποίο έτσι κι αλλιώς προέρχεται η ιδέα μίας ελεύθερης βούλησης. 19 Η νευροεπιστήμη, και η συμπεριφορική βιολογία γενικότερα, αποκ αλύπτουν βαθμιαία τους μηχανισμούς που μας κάνουν αυτό που είμαστε: πώς παίρνουμε αποφάσεις και ελέγχουμε τις ορμές μας, πώς τα γονίδιά μας διαμορφώνουν τις κοινωνικές επιθυμίες μας και πώς το σύστημα ανταμοιβής μας προσαρμόζεται ώστε να αντιδρά σε ικανοπο ιητικές εμπειρίες. Με κάποιον ανεξήγητο τρόπο η θέληση κάνει μια αβίαστη επιλογή. Το πρόβλημα είναι ότι οι επιλογές γίνονται από εγκεφάλους και οι εγκέφαλοι λειτουργούν αιτιωδώς· περνούν δηλαδή από τη μία κατάσταση στην άλλη ως αποτέλεσμα προγενέστερων συν θηκών. Επιπλέον, παρ’ ότι οι εγκέφαλοι παίρνουν αποφάσεις, δεν υπάρχει διακεκριμένη εγκεφαλική δομή ή δίκτυο νευρώνων το οποίο να χαρακτηρίζεται ως «θέληση», ούτε επίσης μια δομή νευρώνων η οποία να λειτουργεί σε αιτιώδες κενό. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα εί ναι ότι μια φιλοσοφία αφιερωμένη στην αναίτια επιλογή είναι εξωπραγματική. 20 Ορισμένοι φυσικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη βούληση αποτελεί προϋπόθεση για την ανακάλυψη θεωριών και τον σχεδιασμό πειραμάτων. Αυτό επιβεβαιώνεται, όπως ήδη είδαμε 21, από την κβαντική φυσική, τη θεωρία που θεμελιώνει την πραγματικότητα στην τυχαία εναλλαγή μικροσκοπικών σωματιδίων 22. «Έχω απόλυτη επίγνωση των κινήτρων μου και είμαι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις μου. Είναι όλα συνειδητά .» υποστήριζε ο αείμνηστος, βραβευμένο ς με βραβείο Νομπέλ, γάλλος μοριακός βιολόγος Jacques Μonod, γόνος αυστηρής οικογένειας Ουγενότων. «Jacques, ας πούμε απλά ότι όλα όσα είπε ο Freud ισχύουν για μένα και όχι για σένα » του απάντησε κάποτε ο επίσης βραβευμένος με βραβείο Νομπέλ αμερικανός νευ ροβιολόγος Gerald Εdelman. «Ακριβώς, αγαπητέ μου φίλε » απάντησε ο Μonod 23. Ο διάλογος αυτός μεταξύ δύο κορυφαίων επιστημόνων αναδεικνύει τις διαφορετικές απόψεις που διατυπώνονται γι’ αυτό το βασικό ερώτημα που έχει θέσει ο άνθρωπός, είμαστε ελεύθεροι και κ υρίαρχοι των πράξεών μας; Ίσως τελικά να μην καταλήξουμε ποτέ.

18

Συλλογικό, Ορθόδοξη πίστη και Λατρεία Α΄ Γενικού Λυκείου, σελ 31-32, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011 Δήμου Ν., 11 πράγματα που δεν ξέρουμε, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=684&cat_id=50 στις 23/3/2013 20 Τσέρτσλαντ Π., Έχουμε ελεύθερη βούληση;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178242 στις 23/3/2013 21 Βλέπε Τύχη, Πιθανότητες και αιτιοκρατία στις επιστήμες, Αρχή της Απροσδιοριστίας 22 Πόσο ελεύθερη είναι η ελεύθερη βούληση;, ο.π.

23 Κούβελας Η., Υπάρχει ελευθερία της βούλησης;, στο «Βήμα Ιδεών», σελ 22, τ. 41, Σεπτέμβριος 2010, Αθήνα 19

26 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Ο Η ρ α κλ ής α ν άμ ε σ α στ ο ν Δ ρό μο τη ς Α ρε τ ής κ αι τ ης Κ α κί ας

27 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Αντί Επιλόγου Τελικά είναι η φιλοσοφία δύσκολη; Είναι «εκτός τόπου και χρόνου »; Αυτά ήταν μερικά από τα ερωτήματα που θέσαμε ξεκιν ώντας αυτή την εργασία στην αρχή αυτής της χρονιάς. Και μάλλον καταφέραμε να απαντήσουμε… Όχι, η φιλοσοφία δεν είναι ούτε δύσκολη ούτε αχρείαστη. Έχει να κάνει, μεταξύ άλλων, με την καθημερινότητά μας, με τις επιλογές μας και αν αυτές είναι ελεύθερες αλλά και με την τύχη, με την λογική και τα συναισθήματα. Είναι τελικά η φιλοσοφία βαρετή; Το κάθε άλλο! Ανακαλύψαμε ότι αφορμές για φιλοσοφικές αναζητήσεις μπορούν να προκαλέσουν εκτός από τα ερεθίσματα της καθημερινότητας, ακόμα και πολυαγαπημένες ταινίες του εμπορικού κινηματογράφου. Ως ομάδα, με αφορμή την ταινία του Woody Allen, Match Point, ασχοληθήκαμε με ζητήματα τύχης, σχέσης λογικής και συναισθημάτων και ελεύθερης βούλησης. Σχετικά με την τύχη ανατρέξαμε στην προσπάθεια ορισμού της από τον Αριστοτέλη, ο οποίος θέλησε να δείξει πως στην φύση υπάρχουν γεγονότα που γίνονται κατ’ εξαίρεση στους κανόνες. Η τύχη μήπως μπορεί να καθορίσει την ζωή μας, αναρωτηθήκαμε και ανατρέξαμε στις απόψεις δύο κορυφαίων βιολόγων του περασμένου αιώνα. Ο Monod με τις θεωρίες του δέχθηκε την ύπαρξη της τύχης, ενώ ο Grasse δεν μπορούσε να αποδώσει στην τυφλή τύχη το μεγαλείο της ζωής. Αν «στρίψουμε» ένα νόμισμα, θα έρθει «κορώνα» ή «γράμματα»; Τα αποτέλεσμα δεν προκαθορίζεται από τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιείτα ι η ρίψη απαντούν τα Μαθηματικά με την Θεωρία Πιθανοτήτων. Και η Φυσική; Επηρεασμένη από την φιλοσοφική τάση του ντετερμινισμού, έμεινε για αρκετό καιρό προσηλωμένη στην αναζήτηση αιτιοκρατικών σχέσεων. Όμως, η Κβαντομηχανική Θεωρία, δηλώνει πως η απροσδιοριστία, και συνεπώς η τυχαιότητα, είναι σύμφυτη με την ίδια την δομή της ύλης. Συναισθήματα και Λογική, συχνά φαντάζουν δύο θεωρήσεις της ζωής που «μαζί δεν κάνουνε, και χώρια δεν μπορούνε». Ο Αριστοτέλης μας καλεί να πετύχουμε την μεσότητα, εμφυσώντας ν οημοσύνη στα συναισθήματά μας. Εξάλλου, κανένα συναίσθημα δεν είναι καλό ή κακό, αρετή ή κακία, άσχετα από το περιβάλλον και τους παράγοντες κάτω από τους οποίους εκφράζεται. Είμαστε ικανοί να θέτουμε στόχους και να αποφασίζουμε να τους πραγματοποιούμε καθώς και να επιλέγουμε σχέδιο δράσης μεταξύ διάφορων εναλλακτικών λύσεων; Έχουμε, λοιπόν ελευθερία βούλησης; Έχουμε λένε ο Αριστοτέλης, ο Χιούμ, ο Καντ, ο Νίτσε, η Κβαντομηχανική Θεωρία, ακόμα και η Ορθόδοξη διδασκαλία. Στερούμαστε αυτής, απαντούν οι Στωικο ί, η νευροεπιστήμη και χιλιάδες παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας. Αν δεν είχαμε, όμως, το αίσθημα ευθύνης, η επιδίωξη σκοπών και η ενοχή θα στερούνταν νοήματος. Κλείνοντας κάπου εδώ το ταξίδι μας, μία πρώτη επαφή με τον μαγικό κόσμο της Φιλοσοφίας, της αγάπης, δηλαδή, για την σοφία, θέλουμε να παραθέσουμε κάποια λόγια του Steve Jobs, που μας εκφράζουν απόλυτα: «Θα μπορούσα να ανταλλάξω όλη μου την τεχνολογία για ένα απόγευμα με τον Σωκράτη. ».

28 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία 

           



   

Αμπελάς Ι.Π., Φιλοσοφ ικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ΄ Λυκείου Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια», Π.Π. Γε.Λ. Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, στο https://sites.google .com/site/akisambelas/g lykeiou/archaia-ellenika Ανδρεαδάκης Σ., Κατσαργύρης Β., Παπασταυρίδης Σ., Πολύζος Γ., Σβέρκος Α., Άλγεβρα και Στοιχεία Πιθανοτήτων Α΄ Γενικού Λυκείου, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011 Γκότσης Χ., π. Μεταλληνός Γ., Φίλιας Γ., Ορθόδοξη πίστη και Λ ατρεία Α’ Γενικού Λυκείου, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011 Δήμου Ν., 11 πράγματα που δεν ξέρουμε, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=684&cat_id=50 Δήμου Ν., Για την ελευθερί α της βούλησης, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=606&cat_id=50 Ηλιόπουλος Χ., Η Ελευθερία της βούλησης στους Hume, Kant και Fichte, στο http://www.academia.edu/1341836/_Hume_Kant_Fichte_2_2 Ιωάννου Α., Ντάνος Γ., Πήττας Α., Ράπτης Σ., Φυσική Θετικής & Τεχνολογικής κατεύθυνσης Γ΄τάξη Γενικού Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999 Καζαζής Ι.Ν. & Καραμήτ ρου Α., Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2001 Καντ Ι., Κριτική του Πρακτικού Λόγου, μτφ. Κ. Ανδρουλιδάκης, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2006 Κούβελας Η., Υπάρχει ελευθερία της βούλησης;, στο «Βήμα Ιδεών», τ. 41, Σεπτέμβριος 2010, Αθήνα Λήμμα Match Point, Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Match_Point Παπανούτσος Ε., Τύχη και Αναγκαιότητα, στο Δίκαιο της Πυγμής, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1989 Πέρρος Π., Αιτιοκρατία και απροσδιοριστία, στο http://www.filosofia.gr/protoselido.php?subaction=showfull&id=1191245822&a rchive=&start_from=&ucat=8& Πόσο ελεύθερη είναι η ελεύθερη βούλ ηση, Καθημερινή/ The New York Times στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_674164_06/01/2007_21120 2 Ross W. D., Τύχη, τελολογία, αναγκαιότητα στον Α ριστοτέλη, εκδόσεις Μ ΙΕΤ, Αθήνα 1993 Τσέρτσλαντ Π., Έχουμε ελεύθερη βούληση;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178242 Vedral V., Είναι το Σύμπαν αιτιοκρατικό;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178244 Χιουμ Ν., Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, μτφρ. Σ. Βιρβιδάκης 29

Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

30 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Το Κύμα: Με τον φασισμό δεν παίζουμε …

Μία εργασία των: Γεωργούλα Κατερίνας Γκέμπερ Βαγγέλη Δαμιανού Δωρίτας Φωσκόλου Εβελίνας Φωτόπουλου Άγγελου

31 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Β1 Β1 Β3 Β3 Β3

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

32 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας Φωσκόλου Ε. Στο πλαίσιο της σχολικής μας ερευνητικής εργασίας «Σινεφιλοσοφούμε στο Σχολείο », η ομάδα μας ασχολήθηκε με την ταιν ία «Το Κύμα». Αρχικά, η ταινία διαδραματίζεται σε ένα σχολείο της Γερμανίας 24. Εκεί, ο Ράινερ Βένγκερ, καθηγητής Λυκείου με αναρχικό παρελθόν και πρωτοποριακές ιδέες για την εκπαίδευση, αναλαμβάνει, στο πλαίσιο του μαθήματος της πολιτικής θεωρίας να διδ άξει στους μαθητές του την απολυταρχία . Ο ίδιος, βέβαια, θα προτιμούσε να αναλάβει να μιλήσει για την αναρχία, αλλά σε αυτό τον έχει προλάβει ένας αυστηρός παραδοσιακός και μεγαλύτερος σε ηλικία καθηγητής. Προκειμένου, λοιπόν, να κάνει το μάθημα πιο ενδιαφ έρον και με αφορμή το σχόλιο ενός μαθητή του πως «δεν μπορεί σήμερα να ξαναυπάρξει φασισμός », σοφίζεται ένα παιχνίδι ρόλων: Ο ίδιος αναλαμβάνει το ρόλο του ηγέτη και οι μαθητές του το ρόλο των ακολούθων του. Οι τελευταίοι ανταποκρίνονται με ενθουσιασμό στι ς ανάγκες του «ρόλου ». Πειθαρχούν με χαρά σε μια σειρά κανόνων συμπεριφοράς, ονοματίζουν την μικρή κοινωνία τους «Το Κύμα », φορούν ένα είδος ενιαίας στολής, επινοούν έναν κοινό χαιρετισμό, φιλοτεχνούν ένα διακριτικό σήμα, μαθαίνουν τελικά να αντιλαμβάνονται ο ένας τον άλλο ως μέλη μιας εκλεκτής ομάδας, όπου όλοι είναι ίσοι με όλους. Παρόλο που για τα μέλη της ομάδας όλα φαίνονται σωστά, όσοι βρίσκονται εκτός ομάδας δείχνουν την δυσπιστία, αν όχι την αγωνία τους. Πρώτες πρώτες, η σύζυγος του Ράινερ, και αυτή καθηγήτρια στο ίδιο σχολείο, αλλά και η νεαρή Κάρο, που αν και βρέθηκε στην ομάδα, εξοστρακίστηκε γιατί αρνήθηκε να φορέσει το ίδιο λευκό πουκάμισο με τους υπόλοιπους, και παλεύει να τους δείξει το πόσο επικίνδυνες είναι οι νέες ιδέες του. Κανείς όμως δεν μπορεί να σταματήσει το «κύμα» και την καταστροφή που φέρνει μαζί του. Τέλος, με ένα τραγικό γεγονός πέφτει η αυλαία για το «κύμα» και οι όποιες επαναστατικές ιδέες θάβονται μαζί του.

24

Η ταινία το ΚΥΜΑ – Οι ρίζες του φασισμού είναι μέσα μας… στο http://sxoliastesxwrissynora.wordpress.com και Die Welle ("Το Κύμα") – 2008 στο http://logiakaisiwpes.blogspot.gr/2009/04/die-welle-2008.html στις 28/4/2013

33 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η υπόθεση της παραπάνω ταινίας βασίζεται σε αληθινά γεγονότα 25. Το Τρίτο Κύμα ήταν ένα πείραμα πάνω στη φύση του φασισμού και των αιτίων της υποστήριξής του από απλούς ανθρώπους, που έγινε τον Απρίλιο του 1967 σε ένα γυμνάσιο του Πάλο Άλτο της Καλιφόρνια από το δάσκαλο Ρον Τζόουνς (Ron Jones). Αν και ξεκίνησε σαν απλή άσκησ η πειθαρχίας, το πείραμα προς το τέλος του ξέφυγε από τον έλεγχο, και τέλειωσε με πρωτοβουλία του δασκάλου με έναν διδακτικό, όσο και οδυνηρό τρόπο. Οι βασικοί προβληματισμοί Με αφορμή λοιπόν τη συγκεκριμένη ταινία αναρωτηθήκαμε πόσο εύκολο είναι, στην παγκοσμιοποιημένη και πολυπολιτισμική κοινωνία του σήμερα να εξαλειφθούν οι κοινωνικές ανισότητες και να επικρατήσει η «ισότητα» της ομάδας; Είναι άραγε αυτή επιθυμητή από τους πολίτες της ευρωπαϊκής κοινότητας; Πόσο εφικτή είναι η εγκαθίδρυση ενός φασιστικ ού καθεστώτος που σαν κύμα θα παρασύρει καθοδηγητές και καθοδηγούμενους στην πορεία του; Και κατά πόσο είναι δυνατό όλα αυτά να εκφραστούν σε ένα φάσμα ολοκληρωτισμού σε μια ενωμένη Ευρώπη που 70 χρόνια μετά τη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γεύεται τους καρπούς της δημοκρατίας; Και τέλος είναι δυνατόν να υπάρξει σήμερα δικτατορία;

Απολυταρχία και φασισμός Δαμιανού Δ. Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Είναι φανερό πως εκτός από τα πιο σύνθετα και τόσο ευαίσθητα ερωτήματα που μας απασχόλησαν, αναρωτηθ ήκαμε και για πιο συγκεκριμένες έννοιες όπως: Τι είναι απολυταρχία και τι φασισμός;Αναλυτικά, με τον όρο απολυταρχία 26 εννοείται το πολίτευμα, στο οποίο ένας κυρίαρχος - κυρίως ένας βασιλιάς, ένας δικτάτορας ή ένας αυτοκράτορας κατέχει απεριόριστη δύναμη και μπορεί και την ασκεί στην χώρα του. Σε αυτό το πολίτευμα δεν υπάρχει χωρισμός των εξουσιών. Ο μονάρχης του κράτους ελέγχει και τις τρεις εξουσίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική. Σε αντίθεση με τη δικτατορία, ο μονάρχης κατέχει την εξο υσία νόμιμα μέσω διαδοχής, κυρίως από πατέρα σε γιο. Με το μάθημα λοιπόν της Απολυταρχίας ο καθηγητής παίρνει την αφορμή και από τη μια έννοια μεταβαίνει στην άλλη, την 25

Το Τρίτο Κύμα στο http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%BF_%CE%A4%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%BF_%CE%9A%CF% 8D%CE%BC%CE%B1 στις 28/4/2013 26 Απολυταρχία στο http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%87% CE%AF%CE%B1 στις 28/4/2013

34 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

έννοια του φασισμού, έννοιες όμοιες, αλλά όχι ταυτόσημες. Ο φασισμός είναι ριζοσπαστική αυταρχική εθνικιστική πολιτική ιδεολογία και μαζικό κίνημα που έχει ως στόχο να θέσει το έθνος, το οποίο ορίζει βάσει αποκλειστικών βιολογικών, πολιτισμικών ή και ιστορικών συνθηκών, υπεράνω κάθε άλλης αξίας και να δημιουργήσει μια κινητοποιημένη εθνική κοινότητα. Η έννοια της λέξης «φασισμός » σήμερα χρησιμοποιείται πολλές φορές για να χαρακτηρίσει πρόσωπα, θεσμούς ή καταστάσεις που μπορεί να μην έχουν καμιά σχέση με την αρχική έννοια του όρου. Το ουσιαστικό φασισμός και το επίθετο φασίστας χρησιμοποιού νται σήμερα πολλές φορές, εκτός από τον αρχικό ορισμό στην εθνικιστική και φυλετική πολιτική ιδεολογία που πρωτοεμφανίζεται στην Ιταλία του Μουσολίνι και αναπτύσσεται από τους Γερμανούς Ναζιστές και άλλους, η οποία προτείνει έναν απολυταρχικό τρόπο διακυβέ ρνησης, από έναν συγκεκριμένο Αρχηγό, που θα συνενώσει όλες τις τάξεις σε ένα Έθνος, που μάλιστα είναι το ανώτερο έθνος και έχει προορισμό να κυριαρχήσει στα άλλα, «κατώτερα» έθνη και φυλές, και σε μια πολύ ευρύτερη έννοια, προσδιορίζοντας ως « φασισμό » γενικά κάθε άδικη, αντιδημοκρατική και βίαιη πράξη, ιδεολογία, συναίσθημα, συνήθεια στο χώρο της πολιτικής, της κοινωνίας, της οικογένειας, και των σχέσεων. Ο φασισμός, όσο και αν προβάλλεται επιδέξια ως μόδα και αντίδραση στην πεζή πραγματικότητα (ως αντικ ομφορμισμός) στην ουσία είναι η αποθέωση της ομοιομορφίας και του κομφορμισμού. Οδηγεί στην πλήρη υποταγή του ανθρώπου στην ομάδα, στη λατρεία της μάζας. Η φασιστική -ναζιστική έλξη και πειθώ, οφείλεται στην προπαγάνδα και στη ρητορεία. Η ρητορεία στηρίζετα ι σε λόγια εντυπωσιασμού, σε κινήσεις του σώματος και χειρονομίες που μαγνητίζουν τον ευκολόπιστο ακροατή-θεατή, στο έντονο συναίσθημα και όχι στα πραγματικά γεγονότα, όχι τόσο στα επιχειρήματα και στη λογική όσο σε μια προκατάληψη ή ένα ψέμα το οποίο μετά ίσως αναπτύσσεται και με επιχειρήματα. Αυτό όμως είναι παραβίαση και στρέβλωση των κανόνων του συλλογισμού και της λογικής. Ο φασισμός-ναζισμός (μαζί με τον ρατσισμό) είναι ό,τι πιο σκοτεινό υπάρχει αποθηκευμένο-χαραγμένο στο συλλογικό ασυνείδητο του ανθρ ώπου, από τα βάθη της ιστορίας του. Το πιο βάρβαρο, ακατέργαστο υλικό που είχε σαν κληρονομι ά στα πρώτα βήματά του πάνω στη γη και ακόμα παραπέρα. Και όπως μας λέει η φιλοσοφία, από την αρχαιότητα ακόμα, ο άνθρωπος είναι ον έλλογο με συνείδηση, δηλαδή με ε λευθερία και ορθό λόγο. Διαφορετικά δεν είναι αληθινά άνθρωπος, δηλαδή πραγματωμένος και ολοκληρωμένος. Η υιοθέτηση του «δικαίου της ομάδας » σε αντίθεση με το αντικειμενικό δίκαιο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια κατεξοχήν ανήθικη πράξη, αφού 35 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

υιοθετεί την αδικία και μάλιστα με ασφάλεια από οποιαδήποτε ανθρώπινη τιμωρία. Το «δίκαιο της ομάδας » είναι αυτό που κατατρέχει την ανθρώπινη κοινωνία, το ανθρώπινο είδος, επειδή ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον, αντλεί την δύναμή του πάντα από τη δύναμη της ομάδας. Στον σύγχρονο πολιτικό βίο προώθηση υπαλλήλων σε σημαντικές διοικητικές θέσεις, ευνοημένοι ιδιώτες επιχειρηματίες, διεφθαρμένοι δημόσιοι υπάλληλοι κ.α., όλοι αυτοί ανήκαν σε κάποια ομάδα που τους υποστήριζε, τους προστάτευε και ταυτόχρονα τους εκμεταλλευόταν. Κλειστές -μυστικές ομάδες, μεμονωμένων ατόμων, όπως για παράδειγμα, θρησκευτικές ομάδες, συντεχνίες επαγγελματιών, ομάδες οικονομικών συμφερόντων του εσωτερικού και του εξωτερικού κ.α. βάζοντας ως πρωταρχικό στόχο την ικανοποίηση των μελών της και αδιαφορώ ντας για το περί δικαίου αίσθημα, για τις επιπτώσεις της υποστήριξης των μελών της, μπορούν να οδηγήσουν την κοινωνία στην καταστροφή και να απορρίψουν κατηγορηματικά αυτούς που έχουν τους ηθικούς ενδοιασμούς να ενταχθούν σε μια τέτοιου είδους ομάδα. Το δίκαιο της ομάδας είναι ένα δίκαιο «σχετικό», ανάλογα με τις περιστάσεις, είναι το δίκαιο των σοφιστών, ενώ το αντικειμενικό δίκαιο είναι το δίκαιο ως ιδανικό την ύπαρξη του οποίου υποστηρίζει ο Πλάτωνας. Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε χρειάζεται το δίκαιο της ομ άδας ως μέσο για να φτάσει στον στόχο του, την απόλυτη κυριαρχία και εξουσία.

Από τη δημοκρατία και την ελευθερία στην τυραννία Δαμιανού Δ. Ἡ καλλίστη δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, πολιτεία τε καὶ ὁ κάλλιστος ἀνὴρ λοιπὰ ἂν ἡμῖν εἴη διελθεῖν, τυραννίς τε καὶ τύραννος. Κομιδῇ γ᾽, ἔφη. Φέρε δή, τίς τρόπος τυραννίδος, ὦ φίλε ἑταῖρε, γίγνεται; ὅτι μὲν γὰρ ἐκ δημοκρατίας μεταβάλλει σχεδὸν δῆλον. Δῆλον. Ἆρ᾽ οὖν τρόπον τινὰ τὸν αὐτὸν ἔκ τε ὀλιγαρχίας δημοκρατία γίγνεται καὶ ἐκ δημοκρατίας τυραννίς; Πῶς; Ὃ προύθεντο, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀγαθόν, καὶ δι᾽ ὃ ἡ ὀλιγαρχία καθίστατο —τοῦτο δ᾽ ἦν ὑπερπλοῦτος: ἦ γάρ; — Ναί. Ἡ πλούτου τοίνυν ἀπληστία καὶ ἡ τῶν ἄλλων ἀμέλεια διὰ χρηματισμὸν αὐτὴν Ἀπώλλυ. Ἀληθῆ, ἔφη. Ἆρ᾽ οὖν καὶ ὃ δημοκρατία ὁρίζεται ἀγαθόν, ἡ τούτου ἀπληστία καὶ ταύτην καταλύει; Λέγεις δ᾽ αὐτὴν τί ὁρίζεσθαι; 36 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Tὴν ἐλευθερίαν, εἶπον. τοῦτο γάρ που ἐν δημοκρατουμένῃ πόλει ἀκούσαις ἂν ὡς ἔχει τε κάλλιστον καὶ διὰ ταῦτα ἐν μόνῃ ταύτῃ ἄξιον οἰκεῖν ὅστις φύσει ἐλεύθερος. Λέγεται γὰρ δή, ἔφη, καὶ πολὺ τοῦτο τὸ ῥῆμα. Ἆρ᾽ οὖν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ὅπερ ᾖ α νυνδὴ ἐρῶν, ἡ τοῦ τοιούτου ἀπληστία καὶ ἡ τῶν ἄλλων ἀμέλεια καὶ ταύτην τὴν πολιτείαν μεθίστησίν τε καὶ παρασκευάζει τυραννίδος δεηθῆναι; (Πλάτωνος, Πολιτεία, 562 a-b)

Από την αρχαιότητα έχουν επικρατήσει κατά καιρούς ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως η τυρ αννία, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η απαρχαιωμένη δικτατορία. Στο «Κύμα» λοιπόν με τον τρόπο με τον οποίο οργάνωσε το μάθημα ο καθηγητής, τα παιδιά αντιμετωπίζουν τη δικτατορία ως παιχνίδι, ενώ στην αρχή την είχαν καταδικάσει ως τρόπο διακυβέρν ησης. Μέσω όμως του «αθώου» αυτού παιχνιδιού ρόλων θα οδηγηθούν στον φανατισμό και στην υπερβολή, στην περιθωριοποίηση των ασυμβίβαστων αλλά και στην παρανομία. Επειδή ήταν νέοι χωρίς κάποιους στόχους και νόημα στη ζωή τους, πέρα από τις ανούσιες και μάταιες διασκεδάσεις, είδαν το «Κύμα » ως μια καλή ευκαιρία να αποκτήσουν ένα σκοπό στη ζωή τους και να αποδώσουν δικαιοσύνη, ξεφεύγοντας παράλληλα από τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν εντός των οικογενειών τους. Έτσι, σ ταδιακά, φανερώνεται το πώς η ελευθερία μ πορεί να παρερμηνευθεί και να οδηγήσει σε ανεπιθύμητα και τραγικά αποτελέσματα. Με έναν αντίστοιχο τρόπο, ο Πλάτωνας στο έργο του «Πολιτεία», εξηγεί το πώς η αρχική διακήρυξη της δημοκρατίας, η ελευθερία, μπορεί να μετατραπεί σε αναρχία εξαιτίας της χρήσης της απ’ τους ανθρώπους και έτσι να πληγώσει όχι μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα αλλά και τις ψυχές των ανθρώπων. Όπως διαφαίνεται και στην ταινία, αυτός ο λάθος χειρισμός της ελευθερίας όχι μόνο δίχασε τα πολιτικά πιστεύω των μαθητών, αλλά και εξαιτίας του τραγικού τέλους, τους δημιούργησε και ανεπανόρθωτες ψυχολογικές βλάβες. Κατά τον Πλάτωνα, από την προαναφερθείσα ελευθερία και στο πλαίσιο της ιδανικής δημοκρατίας, μπορεί να γεννηθεί ο τυραννικός άνθρωπος. Παράλληλα, σε κάθε περίπτωση θα υπάρχουν άνθρωπ οι που θα προσπαθήσουν να τον επαναφέρουν στην ισονομία και να του θυμίσουν την έννοια της δημοκρατίας, αλλά εκείνος θα υποκύπτει άβουλα και τυφλά, έχοντας εμπιστοσύνη στους συντρόφους του που τον παρακινούν, στο δρόμο της ανομίας και της δήθεν επανάστασης . Κάτι τέτοιο είναι ολοφάνερο στην παραπάνω ταινία αφού μαζικά μια τάξη μόνο και μόνο από μια ελεύθερη συζήτηση με θέμα «Είναι δυνατόν να υπάρξει ξανά δικτατορία; » θα 37 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

κινητοποιηθεί σε έναν αγώνα κατά της δημοκρατίας. Βέβαια, εμφανίζονται τα πιο συνειδητοπο ιημένα και διορατικά παιδιά, τα οποία διαισθάνονται το άσχημο τέλος αυτής της ομάδας και θα προσπαθήσουν σχεδόν μάταια να μεταπείσουν τους συμμαθητές τους, προσπαθώντας να προλάβουν το χειρότερο. Είναι λογικό, λοιπόν, η ομάδα έπειτα να αναλαμβάνει δράση κ αι να οδηγείται σε παράνομες και επικίνδυνες πράξεις, προσπαθώντας να διαδώσει την ιδεολογία της με ριψοκίνδυνους τρόπους που απειλούν ακόμα και την ίδια τη ζωή των μελών της. Επιπλέον, ο Πλάτωνας, στο έργο του «Πολιτεία» παρουσιάζει το πώς μια ομάδα παράνομων επιθυμιών ενός συνόλου (στην περίπτωση της ταινίας των μαθητών και κυρίως του καθηγητή), μπορεί να καταπιεστεί τόσο από το νόμο και τις επιθυμίες της ανώτερης τάξης ώσπου στο τέλος να ξεσπάσει. Συνεπώς, κάθε άνθρωπος έχει μέσα του κάποιες επιθυμίες, κ ατά τον Πλάτωνα, οι οποίες δεν θα διστάσουν να εμφανιστούν την κατάλληλη στιγμή, όπου κανείς δεν θα το περιμένει και να επιφέρουν ανεπανόρθωτα αποτελέσματα. Αντίστοιχα, και στο «Κύμα », η επιθυμία των μαθητών να νιώσουν την ασφάλεια και την έννοια του να α νήκεις σε μια ομάδα, αναγκάστηκαν να αφυπνίσουν, (σε ορισμένες περιπτώσεις ασυνείδητα, ενώ σε άλλες συνειδητά) τις πιο σκοτεινές τους επιθυμίες, όπως ουσιαστικά βλέπουμε την ίδρυση ενός φασιστικού κινήματος που σταδιακά ξεπερνάει τα όρια. Φαίνεται πως ήτα ν πολύ εύκολο να παρακινηθούν ασυναίσθητα τα παιδιά αυτής της σχολικής τάξης, τα οποία στην προσπάθειά τους να βρουν έναν ηγέτη που θα τους βοηθήσει να αποδράσουν από την καθημερινή τους ζωή και από τον ζυγό των οικογενειών τους, υποκύπτουν σε έννοιες όπως η ενότητα, η συνεργασία και η ομοιομορφία. Θα ανακαλύψουν, υπό την προστασία του ηγέτη -αρχηγού, την ταυτότητα της ομάδας, τη σιγουριά και τη δύναμη που νιώθουν ότι δεν έχουν. Είναι φανερό πως δεν λειτουργούν ως ανεξάρτητες και ελεύθερες προσωπικότητες, αλλά κάτω από τις εντολές και τα διδάγματα -ιδέες του αρχηγού. Δεν έχουν αυτοπεποίθηση, παρά μόνο κάτω από την ομπρέλα και τη στοργή του. Έτσι, αυτός που θα τους δώσει την ευκαιρία να επαναστατήσουν και να ασχοληθούν με κάτι που τους αφορά θα γίνει αυτομάτως ο «εγκέφαλος » της δημιουργίας αυτού του φασιστικού κινήματος, του οποίου τα ηνία σε αυτήν την περίπτωση θα αναλάβει ο ίδιος ο καθηγητής τους.

38 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η άποψη του Πλάτωνα για τον Ηγέτη και την εκπαίδευση 27 Γεωργούλα Κ.

Ἐὰν μή, ἦν δ’ ἐγώ, ἢ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσ ωσιν ἐν ταῖς πόλεσιν ἢ οἱ βασιλῆς τε νῦν λεγόμενοι καὶ δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε καὶ ἱκανῶς, καὶ τοῦτο εἰς ταὐτὸν συμπέσῃ, δύναμίς τε πολιτικὴ καὶ φιλοσοφία, τῶν δὲ νῦν πορευομένων χωρὶς ἐφ’ ἑκάτερον αἱ πολλαὶ φύσεις ἐξ ἀνάγκης ἀποκλεισθῶσιν, οὐκ ἔστι κακῶν παῦλα, ὦ φίλε Γλαύκων, ταῖς πόλεσι, δοκῶ δ’ οὐδὲ τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει, οὐδὲ αὕτη ἡ πολιτεία μή ποτε πρότερον φυῇ τε εἰς τὸ δυνατὸν καὶ φῶς ἡλίου ἴδῃ, ἣν νῦν λόγῳ διεληλύθαμεν. ἀλλὰ τοῦτό ἐστιν ὃ ἐμοὶ πάλαι ὄκνον ἐντίθησι λέγειν, ὁρῶντι ὡς πολὺ παρὰ δόξαν ῥηθήσεται· χαλεπὸν γὰρ ἰδεῖν ὅτι οὐκ ἂν ἄλλῃ τις εὐδαιμονήσειεν οὔτε ἰδίᾳ οὔτε δημοσίᾳ. (Πλάτων, Πολιτεία, 473d -473e) Ο Πλάτωνας, όπως είναι γνωστό, στο έργο του «Πολιτεία ἤ περὶ δικαίου » κάνει λόγο για την «ιδέα της δικαιοσύνης ». Σύμφωνα με αυ τήν, αυτοί που είναι από την φύση τους φτιαγμένοι να κυβερνούν πρέπει να γίνονται κυβερνήτες, ενώ όσοι είναι από τη φύση τους φτιαγμένοι να υπηρετούν, πρέπει να γίνονται δούλοι. Έτσι ακριβώς γίνεται και στην ταινία: Ο καθηγητής επιλέγεται από τους μαθητές για να γίνει ο ηγέτης τους, επειδή τον θεωρούν μεγαλύτερο, πιο έμπειρο και πιο ικανό, άρα «φτιαγμένο για να τους κυβερνήσει». Εκείνοι είναι απλά μαθητές, «φτιαγμένοι για να υπηρετούν». Ακόμα, εξηγεί πως το «ποιος θα έπρεπε να κυβερνά» είναι ένα λανθασμένο και αχρείαστο ερώτημα, καθώς οι κυβερνήτες δεν είναι πάντα καλοί και άριστοι. Είναι φανερό το ότι ο ηγέτης -κυβερνήτης, δεν είναι Θεός, αλλά ένας άνθρωπος που ενδέχεται να κάνει λάθη και οι αποφάσεις του να έχουν επιπτώσεις στο σύνολο μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας και σε καμία περίπτωση δεν θα έπρεπε να θεωρείται σωτήρας. Αυτό διαφαίνεται και μέσα από την ταινία καθώς εξαιτίας της τυφλής εμπιστοσύνης που έδειξαν τα παιδιά στον καθηγητή-ηγέτη τους, το μόνο που κέρδισαν ήταν μια δραματική εμπειρία. Αντίθετα, το ερώτημα που θα έπρεπε να τίθεται κατά τον Καρλ Πόππερ, είναι το εξής: «Πώς μπορούμε να οργανώσουμε τους πολιτικούς μας θεσμούς με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι δυνατό οι κακοί/ ανίκανοι κυβερνήτες να εμποδίζονται από το να προξενούν πολύ μεγάλη ζημιά; » Όσοι θεωρούν σημαντικότερο το πρώτο ερώτημα, ουσιαστικά αποδέχονται πως η πολιτική δύναμη είναι ανεξέλεγκτη και απόλυτα κυρίαρχη. Αυτή είναι η αντιρεαλιστική θεωρία της κυριαρχίας. Στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να υπάρξει καμία απόλυτη και εντελώς αδέσμευτ η πολιτική δύναμη. Γιατί ακόμα και ο ισχυρότερος τύραννος εξαρτάται από την μυστική του αστυνομία, τα πρωτοπαλίκαρά του και τους δήμιούς του. Αντίθετα με ό,τι είναι ευρέως πιστευτό, οι ηγέτες δεν έχουν πάντα υψηλότερο ηθικό και διανοητικό επίπεδο από το μέ σο 27

Πόππερ Κ., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, Τόμος Ι, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2003, σελ. 205-230

39 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

άνθρωπο. Επομένως, ο λαός μπορεί μόνο να ελπίζει για έναν καλό ηγέτη, και δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρος. Στην ταινία, ο καθηγητής, ενώ φαίνεται να είναι ο κυρίαρχος, αυτόματα θα χάσει την «εξουσία » αν τα παιδιά σταματήσουν να πιστεύουν σε αυτόν. Άλλο ένα σημαντικό ερώτημα που προκύπτει μέσα από το έργο του Πλάτωνα είναι το εξής: αν ο λαός έχει την ελευθερία να επιλέξει τους ηγέτες του, πώς θα είναι σίγουρο πως δεν θα επιλέξει το τυραννικό καθεστώς; Και αν το επιλέξει, πώς θα αξιολογηθεί η επιλογή το υ ως ορθή ή λανθασμένη; Στο πλαίσιο αυτών των προβληματισμών ο Πλάτωνας δίνει τους ορισμούς των δύο πολιτευμάτων. Ορίζει ως δημοκρατία κάθε κυβέρνηση από την οποία ο λαός μπορεί να απαλλαγεί χωρίς αιματοχυσία, π.χ. με γενικές εκλογές, καθώς οι κοινωνικοί θεσμοί προσφέρουν τα μέσα για την απομάκρυνση της εξουσίας, όταν αυτό κριθεί απαραίτητο. Αντίθετα, ορίζει ως δικτατορία κάθε κυβέρνηση από την οποία ο μόνος τρόπος απαλλαγής είναι μια επιτυχής επανάσταση –άρα, ουσιαστικά καθίσταται αδύνατη η απαλλαγή από ένα δικτατορικό καθεστώς. Προκειμένου να αποφυγεί μια δικτατορία, ο Πλάτωνας εισάγει τον ρόλο της παιδείας: «Έργο της παιδείας πρέπει να είναι η επιλογή των μελλοντικών ηγετών και η διαπαιδαγώγησή τους για το ηγετικό αξίωμα ». Με μια παρόμοια ιδέα και ο καθ ηγητής των παιδιών του «Κύματος », επέλεξε να μαγνητίσει τα παιδιά αλλά σε αντίθεση με τον Πλάτωνα εκείνος προσπάθησε να τους προτρέψει σε ένα είδος δικτατορίας. Επιπλέον, ο καθηγητής μαθαίνει στους μαθητές του πώς λειτουργεί η ομάδα και ουσιαστικά τους προετοιμάζει, ώστε να είναι έτοιμοι να συνεχίσουν το έργο του. Ο Σωκράτης, κατά τον Πόππερ, φαίνεται να διαφωνεί με αυτήν την άποψη. Ισχυρίζεται πως δεν πρέπει να «άρχουν οι καλύτεροι », αλλά, επικαλούμενος την αρχή της ισότητας, ότι όλοι μπορούν να διδαχτού ν την εξουσία. «Ο δρόμος για την βελτίωση της πόλης », εξηγεί, «είναι η διαπαιδαγώγηση των πολιτών στην αυτοκριτική ». Ταυτίζει την εκπαιδευτική με την πολιτική δραστηριότητα και εξηγεί πως το κράτος πρέπει να έχει την φροντίδα της ηθικής ζωής των πολιτών, κ αθώς το μέλλον του κάθε κράτους είναι η νέα γενιά. Παράλληλα και ο καθηγητής Βένγκερ, όντως προσπάθησε να διαπλάσει τη προσωπικότητά του κάθε παιδιού εντάσσοντάς τα σε μια ομάδα όπου όλοι είναι ίσοι, γνωρίζοντας πως τα νέα αυτά παιδιά είναι το μέλλον της κοινωνίας και τελικά αποτρέποντας τα να ασχοληθούν ξανά με κάθε είδους φασιστικές ιδεολογίες, εξαιτίας του τραγικού τέλους της ιστορίας. Τέλος, γίνεται φανερή η άποψη πως η επιλογή ικανών ηγετών είναι αδύνατη και πρέπει πάντα να είμαστε προετοιμασμένοι για το χειρότερο.

40 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Συνοψίζοντας, το πολιτικό πρόγραμμα του Πλάτωνα ήταν πολύ περισσότερο θεσμικό. Έλπιζε πως θα μπορούσε να αναχαιτίσει την πολιτική αλλαγή με το θεσμικό έλεγχο της διαδοχής στην ηγεσία. Ο έλεγχος οφείλει να είναι κυρίως εκπαιδευτικός, βασισμέ νος σε μία αυταρχική αντίληψη για τη μάθηση. Αντίθετα ο Σωκράτης μιλούσε για έναν πολιτικό εραστή της αλήθειας και της σοφίας, καθώς για αυτόν σοφός είναι όποιος γνωρίζει τα όρια του.

Η άποψη του Αριστοτέλη για τον ρόλο της παιδείας 28 Δαμιανού Δ., Φω τόπουλος Αγγ. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» πραγματεύεται μεταξύ άλλων το θέμα της σύνδεσης του κράτους με την παιδεία. Αρχικά μας λέει ότι στόχος των πολιτών είναι η ευδαιμονία μέσω του πολιτεύματος, η οποία εξαρτάται από δύο παράγοντες: ο πρώτος είναι η αρετή (έθος, φύση, έλλογη διαβίωση) και ο δεύτερος είναι τα υλικά αγαθά. Επίσης μας τονίζει ότι η εκπαίδευση θα καλλιεργήσει το έθος και τον λόγο ανάλογα με τις σχέσεις αρχής και πολιτών, αν είναι σταθερές ή εναλλασσόμενες. Όπως βλέπουμε και στην ταινία, στόχος των παιδιών είναι να βελτιώσουν κατά κάποιο τρόπο τις ζωές τους μέσα από το «Κύμα », κάνοντας καινούριες φιλίες και αναπτύσσοντας ισχυρούς δεσμούς. Χρησιμοποιούν την εκπαίδευση ως ένα μέσο να δημιουργήσουν αυτό το επαναστατικό κίνημα, καθώς παρασυρόμενοι από την ίδια την εκπαίδευση (τον καθηγητή), οι περισσότεροι δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τι είναι σωστό και τι λάθος. Έπειτα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει (Πολιτικά, VII, 14κε) την εκπαίδευση των πολιτών ως πολίτες και όχι ως κυβερνώντες και σημειώ νει ότι η υπακοή δεν είναι υποτιμητική, διότι οι πράξεις τους δεν είναι ούτε καλές ούτε κακές αυτές καθαυτές αλλά ο σκοπός για τον οποίο γίνονται. Εξηγεί ότι ο σκοπός βρίσκεται στον λόγο, δηλαδή το μέρος εκείνο έχει την ικανότητα να φτιάχνει κανόνες και όχ ι

28

Ross W.D., Ο Αριστοτέλης, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σελ. 382-384

41 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

να τους ακολουθεί. Ο λόγος χωρίζεται σε δυο κατηγορίες: τον πρακτικό (ο οποίος ασχολείται με τους πολέμους και γενικά τις επιχειρήσεις) και τον θεωρητικό (ο οποίος ασχολείται με την ειρήνη). Ο δεύτερος είναι πιο σημαντικός. Παράλληλα, όπως βλέπουμε στην ταινία η υπακοή παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του «Κύματος », καθώς ο ηγέτης -αρχηγός παίρνει αποφάσεις για την ομάδα και οι υπόλοιποι τις υλοποιούν. Ο Αριστοτέλης επικρίνει σαφώς την άποψη να θεωρούνται ο πόλεμος και η κυριαρχία λόγος ύπαρξης και αποκλειστικός σκοπός ενός έθνους. Στη συνέχεια, ο Αριστοτέλης μας τονίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να φροντίσουν τρία πράγματα: πρώτον να μην υποδουλωθούν σε κανέναν, δεύτερον να επιζητούν εξουσία για το καλό των αρχομένων και τρίτον να υποδουλώνουν μόνον όσους το αξίζουν. Αναφερόμενος στην κρατική και την ατομική ηθική, επισημαίνει ότι το κράτος δεν είναι ανώτερο από την ηθική, διότι η ηθική είναι αυτή που ορίζει την ζωή του κάθε ανθρώπου. Λογικά, εκεί στηρίχτηκε και ο καθηγητής των παιδιών καθώς τα περισ σότερα παιδιά δεν είχαν την κατάλληλη ηθική ώστε να απορρίψουν τις ιδέες του από την αρχή. Επιπλέον μιλάει για τον τρόπο τον οποίο πρέπει να ασχολείται η παιδεία με τον κάθε πολίτη. Πρώτα λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να ασχολείται με το σώμα, έπειτα με τις ορέξεις, και τέλος με το νου. Μιλάει ακόμα για τις συνθήκες διαμόρφωσης ενός καλού πολίτη, οι οποίες είναι η οικογένεια, η ψυχαγωγία, η φυσική αγωγή και η διατροφή. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζοντας στο κράτος ένα άμεσα ηθικοπλαστικό ρόλο και όχι απλώ ς ένα ρόλο εξάλειψης πιθανόν εμποδίων για την ευζωΐα των πολιτών, είναι φυσικό να δίνει στην ηθική διαπαιδαγώγηση μεγαλύτερη έμφαση απ’ό,τι συνηθίζουμε σήμερα. Σήμερα εμείς πιστεύουμε ότι όσο λιγότερο τονίζεται ο ηθικοδιδακτικός σκοπός, τόσο πιθανότερη είν αι η θετική επίδραση. Το πείραμα της ταινίας μάλλον δείχνει το αντίθετο. Τέλος, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το ήθος των πολιτών θα βοηθήσει στην διαμόρφωση του πολιτεύματος. Κατά αντίστοιχο τρόπο το κατώτερο ήθος των παιδιών της ταινίας, δεν θα μπορούσε να μη ν οδηγήσει σε ένα «κατώτερο» πολίτευμα, όπως η δικτατορία.

42 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η άποψη του Νίτσε για τον Ηγέτη και το ρατσισμό 29 Γκέμπερ Β. Από την αρχή της ταινίας τίθεται, μεταξύ άλλων, το ζήτημα του ηγέτη αρχηγού και το πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζει την ομάδα του. Δηλ αδή, εκφράζεται η άποψη πως είναι αναγκαία η καθοδήγηση από έναν αρχηγό, ο οποίος συγκεντρώνει την εξουσία στο πρόσωπό του. Βέβαια, αν και αρχικά τα μέλη της διοικούμενης ομάδας, τα παιδιά της τάξης στη προκειμένη περίπτωση, θεωρούν πως ο «αρχηγός » τους απ λά καθοδηγεί την ομάδα, με τον καιρό υποτάσσονται πλήρως σε αυτόν χωρίς οι ίδιοι να το αντιλαμβάνονται. Έτσι, το συγκεκριμένο άτομο αποκτά τον πλήρη έλεγχο της ομάδας του και μπορεί να τους χειρίζεται σαν μαριονέτες, με αποτέλεσμα ο λόγος του να αποτελεί ε υαγγέλιο και τα αιτήματά του εντολές. Σε ένα παρόμοιο πρότυπο διοίκησης πίστευε και ο Νίτσε, αν και δεν φαίνεται να υποστήριζε ένα μοντέλο του σύγχρονου φασιστικού καθεστώτος. Συγκεκριμένα, ο Νίτσε θεωρεί πως πρέπει να υπάρχει ένας ανώτατος ηγέτης ο οποίος να διοικεί με σκληρότητα, να επιβάλλει απόλυτη πειθαρχία και να στοχεύει στην κατοχή δύναμης. Ακόμη, πιστεύει στον «ήρωα », που είναι πιο σπουδαίος από όλους τους άλλους ανθρώπους και στην αναγκαιότητα προστασίας των καλλιτεχνών και ποιητών. Ουσιαστικά, οι ιδέες του Νίτσε σε συνδυασμό με τα δρώμενα της ταινίας μπορούν να μας προβληματίσουν για το πώς θα πρέπει να ασκείται η εξουσία σε ένα κράτος και ποιοι πρέπει να είναι οι κανόνες λειτουργίας του. Συγκεκριμένα, σίγουρα είναι σημαντική η άποψη περί προστασίας των καλλιτεχνών και αναμφισβήτητα πρέπει να υιοθετηθεί. Ακόμη, η αυτοπειθαρχία που πρεσβεύει ο Νίτσε αποτελεί βασική αρετή και στον σύγχρονο κόσμο. Βέβαια, το γενικότερο μοντέλο διακυβέρνησης που προτείνει δεν είναι εφαρμόσιμο κυρίως λόγω της αδυναμίας του να λειτουργήσει πρακτικά. Δηλαδή, η πρακτική εφαρμογή ενός συγκεντρωτικού καθεστώτος που βασίζεται στην πειθαρχία, την σκληρότητα και τη βιαιότητα οδηγεί με σιγουριά στα αποτελέσματα που παρατηρούμε και στην ταινία, όπως είναι τα φαινόμενα ανεξέλεγκτη ς βίας και παραπλάνησης της μάζας. Όμως, για να είμαστε απολύτως δίκαιοι με τις ιδέες του, πρέπει να τονιστεί ότι σε ένα θεωρητικό επίπεδο η άποψη περί απόλυτης πειθαρχίας αποσκοπεί στην προσωπική και συλλογική πρόοδο, καθώς και στο απόλυτο συντονισμό μιας ομάδας-κοινωνίας η 29

Kenny Α., Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005 σελ. 298-304 και Ράσσελ Μπ., Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, τόμος Β, εκδόσεις Αρσενίδη, σελ. 542-551

43 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

οποία με αυτόν τον τρόπο θα λειτουργεί άρτια. Άλλωστε, ο Νίτσε έχει εμπνευστεί από την αρχαία σπαρτιατική κοινωνία, η οποία λειτουργούσε με βάση αυτές τις ιδέες. Παράλληλα αξίζει να σημειωθεί ότι σε αντίθεση με τον Σοπενχάουερ ο Νίτσε αναφέρεται σε μία φιλοσοφία που απελευθερώνει αναίσχυντα ό,τι πιο ισχυρό υπάρχει μέσα μας και μας καθιστά ικανούς να ανέλθουμε σε ένα ανώτερο επίπεδο. Σε αυτό το ανώτερο επίπεδο διαμένει ο Υπεράνθρωπος, ο οποίος είναι και ο άνθρωπος του μέλλοντος. Αφού «ο Θεός είναι νεκρός », εγώ πρέπει να τελειοποιήσω τον κόσμο· και αυτό θα το κάνω υπερβαίνοντας τον εαυτό μου μέσα στον Υπεράνθρωπο. Για να φτάσω σε αυτήν την υψηλή θέση πρέπει να αποτινάξω τα δεσμά με τα οποία με εμποδίζουν οι αδύναμοι. Η χριστιανική ηθική γ ια παράδειγμα εκχωρεί το μονοπώλιο της αγαθότητας στους πράους, τους υποχωρητικούς, τους αξιολύπητους – εν ολίγοις τους δούλους. Η υπερηφάνεια, η ανδρεία, η θέληση για δύναμη, όχι μόνο δεν είναι αμαρτήματα, αλλά για τον σύγχρονο άνθρωπο, όπως και για τους αρχαίους Έλληνες. Η εχθρότητα του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό επεκτάθηκε σε εφάμιλλη εχθρότητα προς το σοσιαλισμό, τον θετικισμό, τον ωφελιμισμό, τη δημοκρατία και κάθε άλλη πανάκεια της εποχής του! Επιπλέον, μια ακόμη διαπίστωση που κάνουμε παρακολουθών τας την ταινία είναι ο ρατσισμός που δέχονται τα παιδιά που δεν θέλουν να συμμετάσχουν στο «Κύμα ». Ουσιαστικά, μετά από λίγες μέρες τα μέλη του «Κύματος » απορρίπτουν τους υπόλοιπους συμμαθητές τους, αν και είναι φίλοι τους, αφού δεν αποτελούν μέλη του κινήματος. Μάλιστα σε αυτή την ιδέα έχουν βασιστεί όλα τα σύγχρονα φασιστικά καθεστώτα, δηλαδή στην ανωτερότητα μιας ομάδας, φυλής, θρησκεύματος ή ενός έθνους. Αποτέλεσμα αυτής της νοοτροπίας αποτέλεσε η απόρριψη και τελικά εξολόθρευση των ανθρώπων αυτών, οι ό ποιοι θεωρήθηκαν κατώτεροι, άχρηστοι, αδύναμοι άρα και άξιοι περιφρόνησης. Βέβαια αρκεί το εξής λογικό επιχείρημα για να καταρρίψουμε την άποψη αυτή: είμαστε όλοι άνθρωποι, άρα δεν μπορούμε να κρινόμαστε με βάση την καταγωγή μας, την πίστη ή την σεξουαλι κότητά μας και να κατηγοριοποιούμαστε σε χρήσιμους και αχρήστους, σε καλούς και κακούς, σε ανώτερους και κατώτερους. Επίσης, κάποιες ανάλογες ιδέες φαίνεται να είχε και ο Νίτσε, οι οποίες έχουν όμως δύο βασικές διαφορές με τις προαναφερθείσες. Πρώτον, η ρατσιστική ιδεολογία του περιορίζεται στις γυναίκες και σε ανθρώπους που έχουν λιγότερες ικανότητες από άλλους και δεύτερον, οι απόψεις του μπορούν να χαρακτηριστούν και χρήσιμες ως ένα βαθμό, ενώ ο ρατσισμός εκφραζόμενος μέσα από το φασισμό είναι εξ ορισμού παράλογος και ανώφελος. Δηλαδή, η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων σε ανώτερους και κατώτερους με βάση τις δεξιότητες και την προσφορά τους μπορεί να εκφραστεί και ως αξιολόγησή τους. Συγκεκριμένα, αν επιβραβεύουμε τους ανθρώπους με βάση την προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο παρέχουμε κίνητρα για πρόοδο και των υπόλοιπων, αλλά παρέχουμε και μια αίσθηση ικανοποίησης σε αυτούς που προσφέρουν, αφού οι ίδιοι βλέπουν ότι οι προσπάθειές τους αναγνωρίζονται.

44 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Ιστορική αναφορά (αποτελέσματα φασισμού) Γκέμπερ Β. Θα ήταν παράλειψη για την εργασία μας να μην αναφερθούμε στα παραδείγματα απολυταρχικών και φασιστικών καθεστώτων που προκάλεσαν καταστροφές και θανάτους σε όλο τον κόσμο 30. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι αυτά του Μπενίτο Μουσολίνι, και του Αδόλφου Χίτλερ που οδήγησαν στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με πάνω από 22.000.000 νεκρούς στρατιώτες και περισσότερους από 40.000.000 θανάτους πολιτών, καθώς και τεράστιες καταστροφές σε Ευρώπη και Ειρηνικό Ωκεανό. Επίσης ασύλληπτα ήταν τα εγκλήματα πολέμου που προκάλεσαν οι Ναζί, όπως η γενοκτονία των Εβραίων και οι δολοφονίες Σλάβων (Ρώσων κυρίως), τους οποίους οι Ναζί θεωρούσαν τους «υπανθρώπους ». Ένα άλλο τρανό παράδειγμα φασιστικού καθεστώτος είναι αυτό του Φράνκο στην Ισπανία. Το πολιτικό κίνημα του οδήγησε σε εμφύλια σύρρα ξη από την οποία και βγήκε νικητής. Αν και ο πόλεμος κράτησε 3 χρόνια, οι βιαιότητες στη χώρα είχαν ξεκινήσει καιρό πριν. Ο αριθμός των θυμάτων είναι αμφισβητήσιμος και κυμαίνεται από 300.000 μέχρι 1.000.000 ανθρώπους. Πολλοί από αυτούς τους θανάτους οφείλονται σε μαζικές εκτελέσεις κατά συντριπτική πλειοψηφία από το στρατό του Φράνκο. Όμως, δεν πρέπει να παραλείψουμε και μικρότερα φαινόμενα δικτατοριών, όπως αυτή του Γεώργιου Παπαδοπούλου στη Ελλάδα, η οποία οδήγησε σε βασανιστήρια εξορίες και δολοφονίες χιλιάδων Ελλήνων που υπερασπίζονταν την δημοκρατία. Είναι λοιπόν προφανές ότι τα ολοκληρωτικά καθεστώτα είχαν σχεδόν πάντα καταστροφικές συνέπειες, άρα θα πρέπει να κρατήσουμε καταδικαστέα στάση απέναντι σε φασιστικές και δικτατορικές πολιτικές, ώστε να απ οφύγουμε την επανάληψη τέτοιων φαινομένων.

30

http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II στις 28/4/2013

45 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

46 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Αντί επιλόγου Καταλήγοντας μέσα από την ερευνητική μας εργασία, είχαμε την ευκαιρία να εμβαθύνουμε σε έννοιες που μέχρι πρότινος μας ήταν εν μέρει άγνωστες ή συγκεχυμένες, και να μελετήσουμε αποσπάσματα από έργα φιλοσόφων της αρχαιότητας, κατανοώντας τη διαχρονικότητα και την αξία τους, αφού πολλά από αυτά που περιέγραφαν μπορούσαμε να το παραλληλίσουμε με την ταινία μας. Έτσι, λαμβάνοντας υπ’ όψη όλα τα παραπάνω και επηρεασμένοι από τους αρχικούς προβληματισμούς μας, καταλάβαμε το πόσο επικίνδυνο είναι να «παίζει» κανείς με τόσο σοβαρά θέματα όπως ο φασισμός, ο οποίος δεν έχει θέση σε μια δημοκρατική κοινωνία και είναι κάτι πολύ επικίνδυνο. Επιπλέον εξίσου επικίνδυνη είναι η απάθεια και η αδράνεια όσον αφορ ά τέτοι α θέματα, καθώς θα έπρεπε να υπάρχει ισχυρή αντίδραση σε τέτοιες ιδεολογίες. Για εμάς, επανάσταση δεν είναι να αμφισβητείς το πολίτευμά σου, τη θρησκεία σου, τις κάθε είδους σχέσεις σου κτλ, αλλά να έχεις τη δύναμη να ψάξεις, να μάθεις, να αποδεχτείς την αλήθεια, όποια κι αν είναι αυτή, έπειτα να κρίνεις και τέλος να αποφασίσεις τι είναι δίκαιο, και τι δεν επιφέρει τη δυστυχία στους γύρω σου. Επομένως, το δίκαιο να είναι και συμφέρον για την κοινωνία και τους συνανθρώπους σου, αλλά και ηθικά ορθό. Συμπερασματικά, μέσω της ταινίας και φέρνοντας παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή ερχόμαστε να απαντήσουμε στο κύριο ερώτημα το οποίο εν τέλει απαντήθηκε και στο τέλος της ταινίας. Τελικά είναι δυνατόν να ξαναυπάρξει δικτατορία στη σύγχρονη εποχή; Λοιπό ν, η απάντηση είναι, ναι. Με όλο και πιο σύγχρονα νεοφασιστικά κρούσματα και με όλο και πιο ελεύθερες και κατευθυνόμενες συζητήσεις επί του θέματος, η απάντηση θα μπορούσε να είναι μόνο μία και διαδοχικά έρχεται και το Κύμα να την επιβεβαιώσει.

47 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία Πηγές: Πλάτων, Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου Αριστοτέλης, Πολιτικὰ     

  

Kenny Α., Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας , Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005 Πόππερ Κ., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, Τόμος Ι, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2003 Ράσσελ Μπ., Ιστο ρία της Δυτικής Φιλοσοφίας, τόμος Β, εκδόσεις Αρσενίδη Ross W.D., Ο Αριστοτέλης, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993 Απολυταρχία στο http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CF %84%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%AF%CE%B1 στις 28/4/2013 Die Welle ("Το Κύμα") – 2008 στο http://logiakaisiwpes.blogspot.gr/2009/04/die -welle-2008.html στις 28/4/2013 Η ταινία το ΚΥΜΑ – Οι ρίζες του φασισμού είναι μέσα μας… στο http://sxoliastesxwrissynora.wordpress.com στις 28/4/2013 http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II στις 28/4/2013

48 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

THE MATRIX: Είστε σίγουροι ότι ζούμε στον πραγματικό κόσμο;

Μία εργασία των: Ανδριοπούλου Σπυριδούλας Βάββα Λίνας Ζαραχάνη Δημήτρη Ηλιακόπουλου Κωνσταντίνου Καλογεροπούλου Γεωργίας 49 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Β1 Β1 Β1 Β1 Β1

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

50 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Αντί Προλόγου Στο πλαίσιο του μαθήματος της Ερευνητικής Εργασίας Β΄ Γενικού Λυκείου, κατά το σχολικό έτος 2012 -2013, με θέμα «Cineφιλοσοφούμε στο σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος », η ομάδα μας επέλεξε να ασχοληθεί με την ταινία “The Matrix”. Αφού παρακολουθήσαμε την ταινία, έπειτα από συζήτηση, τόσο σε επίπεδο τάξης, όσο και μεταξύ μας καταλήξαμε η εργασία μας να έχει την ακόλουθη δομή:

Α. Μέρος: o Περίληψη Ταινίας o Περίληψη του Μύθου του Σπηλαίου Β. Μέρος: o Αναφορά στον Πλάτωνα και τις απόψεις του o Συσχέτιση ανάμεσα στον μύθο του Σπηλαίου και στην ταινία Matrix

Γ. Μέρος: o Τι είναι αλήθεια; o Μπορούν όντως όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; o Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; o Σύγχρονη εποχή - Μ.Μ.Ε. (πολιτικά συμφέροντα κ.α.). o Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα;

51 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας Ζαραχάνη Δ. Εν έτει 1999, ο Thomas Anderson, ένας ιδιοφυής χάκερ γνωστός και ως Neo στον ψηφιακό κόσμο, ψάχνει για απαντήσεις σχετικά με κάτι που ονομάζεται “Matrix”. Έρχεται σε επαφή με μία άλλη χάκερ, την Trinit y, η οποία τον πληροφορεί σχετικά με έναν άνθρωπο που μπορεί να του λύσει τις απορίες του, τον Μορφέα. Ωστόσο εμπόδιο στο δρόμο του για να συν αντήσει τον Μορφέα θα σταθούν κάποιοι πράκτορες υπό την ηγεσία του πράκτορα Smith. Αφού καταφέρει να ξεφύγει, ο Neo θα αναζητήσει τον Μορφέα και θα καταφέρει να τον βρει. Όταν τελικά συναντώνται, ο Μορφέας του προσφέρει δύο χάπια, δύο επιλογές. Εάν διαλέξει το κόκκινο χάπι θα μάθει την πραγματική αλήθεια για τον κόσμο στον οποίο ζει. Αν ωστόσο διαλέξει το μπλε θα ξεχάσει τα πάντα σχετικά με τη συνάντησή τους και θα επιστρέψει στην κανονική, όπως νομίζει τουλάχιστον, ζωή του. Τελικά επιλέγει το κόκκινο χάπι και ξυπνάει καλωδιωμένος μέσα σε ένα δοχείο γεμάτο με ένα ροζ υγρό, ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα παρόμοια δοχεία με ανθρώπους. Αφού διασωθεί από τον πραγματικό Μορφέα, πληροφορείται ότι η ζωή που ζούσε έως τώρα ήταν στην ουσία μία εικονική ζωή. Δεν ζούσε σ το 1999 αλλά στο δυστοπικό 2199, όπου ήδη από τον 21 ο αιώνα στη γη έχει κυριαρχήσει η τεχνητή νοημοσύνη, η οποία κατάφερε να νικήσει το ανθρώπινο είδος και να το υποδουλώσει. Όταν καταφέρνει ο Neo να δεχθεί τη νέα πραγματικότητα και εκπαιδευτεί κατάλληλα, σχεδόν όλη η ομάδα του Μορφέα πάει να επισκεφτεί τον «Μάντη», ο οποίος θα διαπιστώσει αν ο Neo είναι αυτός ο Ένας που θα ελευθερώσει την ανθρωπότητα από τις μηχανές και τον κόσμο της ψευδαίσθησης. Όμως, καθώς φεύγουν τους επιτίθενται οι πράκτορες μαζί με δυνάμεις της αστυνομίας και αιχμαλωτίζουν τον Μορφέα, ενώ καταφέρνουν να σωθούν μόνο ο Neo και η Trinit y. Οι δυο τους επιστρέφουν στο Matrix και διασώζουν τον Μορφέα, αλλά την ώρα που ο Neo προσπαθεί να διαφύγει, τον προλαβαίνει ο Smith και οι δυο τους αναμετρώνται σε μία μονομαχία μέχρι θανάτου. Τελικά αφού ο Neo πεθάνει στο Matrix και αναστηθεί σκοτώνει τον Smith με τις νέες δυνάμεις που απέκτησε μέσω αυτής της διαδικασίας.

52 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η ταινία κλείνει με τον Neo να απευθύνεται στον κόσμο, μέσα από ένα τηλεφωνικό θ άλαμο και να προειδοποιεί τις μηχανές ότι θα αποκαλύψει την αλήθεια στους ανθρώπους. Κλείνει το τηλέφωνο και απογειώνεται.

Περίληψη και σύντομη ερμηνεία του «Μύθου του Σπηλαίου» του Πλάτωνα (Πολιτεία 514a -520e) 31 Ζαραχάνη Δ. Σε μία σπηλιά βρίσκονται άνθ ρωποι αλυσοδεμένοι όλη τους τη ζωή από τον αυχένα έως τα πόδια, αναγκασμένοι να κοιτούν μόνο προς τα εμπρός. Πίσω τους υπάρχει μια φωτιά που εκπέμπει φως και ανάμεσα στους δεσμώτες και στη φωτιά ένα δρομάκι με ένα κοντό τειχάκι, πίσω από το οποίο περνούν διάφοροι άνθρωποι μεταφέροντας κατασκευάσματα, αγάλματα και ομοιώματα ζώων που εξέχουν πάνω από το τειχάκι. Φυσικά άλλοι από αυτούς μιλούσαν μεταξύ τους και άλλοι όχι. Συνεπώς το μόνο που βλέπουν αυτοί οι δεσμώτες όλη τους τη ζωή είναι μόνο οι σκιές που δημιουργούνται από το φως τη φωτιάς στον τοίχο μπροστά τους και τις φωνές που άκουγαν, θα τις νόμιζαν για τις φωνές των σκιών. Άρα είναι φυσικό οι δεσμώτες αυτοί να πιστεύουν για αληθινά μόνο τις σκιές που έβλεπαν και τις υποτιθέμενες φωνές τους, για τις οποί ες και θα συζητούσαν μεταξύ τους, αν βέβαια μπορούσαν να συνομιλήσουν. Ο Πλάτων, μέσω του Σωκράτη, μιλάει σαφώς αλληγορικά. Οι δεσμώτες στην ουσία δεν είναι άλλοι παρά οι άνθρωποι που ζουν όλη τους της ζωή στην φαινομενικότητα των όσων αντιλαμβάνονται. Τα διάφορα ομοιώματα είναι ένα μέρος της «Αλήθειας», που την βλέπουν αλλοιωμένη, και οι αλυσίδες που δεν τους αφήνουν να δουν την ίδια την αλήθεια είναι οι αισθήσεις τους. Είναι φυσικό λοιπόν αυτοί να θεωρούν την αλλοιωμένη αυτή αλήθεια ως την πραγματική 31

H παρούσα περίληψη – ερμηνεία συντάχθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Αρχές Φιλοσοφίας, Β’ Γενικού Λυκείου, Θεωρητική Κατεύθυνση» κατά το σχολικό έτος 2012-2013.

53 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

αλήθεια. Αυτό το πρώτο στάδιο ονομάστηκε «Εἰκασία», ακριβώς για το λόγο ότι οι άνθρωποι είναι σε αυτή τη θέση ικανοί μόνο να εικάζουν, με τις αισθήσεις τους για το τι είναι η «Αλήθεια ». Στο δεύτερο στάδιο, η λεγόμενη «Πίστις», ένας δεσμώτης ελευθερώνεται και αναγκάζεται ξαφνικά να γυρίσει το κεφάλι, να περπατήσει και να κοιτάξει προς το φως της φωτιάς, ενώ βέβαια πονάει και αδυνατεί να δει ξεκάθαρα λόγω της εκτυφλωτικής λάμψης της φωτιάς. Τι θα έλεγε, αν εφόσον ήταν συγχυσμένος κάποιος του έλεγε πως ό,τι έβλεπ ε πριν ήταν ανοησίες και αυτά που βλέπει τώρα είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα και μάλιστα τον ρώταγε να του πει τι είναι το καθετί από αυτά που βλέπει; Ο δεσμώτης τότε θα μπερδευόταν και θα νόμιζε αυτά που είχε συνηθίσει να βλέπει πιο αληθινά. Όταν δε αναγκαζόταν να δει το ίδιο φως θα πόναγαν τα μάτια του και θα γύρναγε το κεφάλι του πίσω σε αυτά που είχε συνηθίσει να βλέπει. Εδώ φαίνεται πόσο δύσκολο είναι για κάποιον να δεχθεί κάτι καινούργιο, την πραγματική όψη των πραγμάτων δηλαδή, όταν έχει συνηθίσ ει να βλέπει άλλα, τις σκιές τους. Φαίνεται πως η αλήθεια, το φως τη φωτιάς, «πονάει» όταν την πρωτοαντικρίζει κανείς, και πολλοί προτιμούν να την αγνοήσουν μη αντέχοντάς την, και να γυρίσουν πίσω σε αυτά που είχαν τόσο καιρό βολευτεί να πιστεύουν, στις σκιές. Αν μετά κάποιος τον τραβούσε βίαια προς τα έξω από ένα δύσβατο και απότομο δρόμο, αυτός δεν θα πόναγε και δε θα νευρίαζε που τον τραβούσαν; Και όταν τελικά έβγαινε έξω, δεν θα του ήταν αδύνατο να αντικρίσει έστω και ένα από τα πράγματα που του έλεγαν πως είναι αληθινά, αφού τα μάτια του θα ήταν πλημμυρισμένα από το φως του ήλιου; Θα χρειαζόταν να προσαρμοστεί, έτσι αρχικά πιο εύκολα θα διέκρινε τις σκιές των διάφορων αντικειμένων και των ανθρώπων, έπειτα τα είδωλα τους στο νερό και ύστερα τα ίδια τα α ντικείμενα και τους ανθρώπους. Μετά θα γύριζε το βλέμμα του προς τα ουράνια σώματα την νύκτα, όταν το φως του ήλιου δεν θα τον τύφλωνε, και τελικά προς τον ίδιο τον ήλιο. Σε αυτό το τρίτο μέρος, τη «Διάνοια», βλέπουμε πως για να φτάσει κανείς έξω από το «β ασίλειο των αισθήσεων και της πλάνης », το Σπήλαιο δηλαδή, θα πρέπει να κοπιάσει ανεβαίνοντας έναν δύσκολο δρόμο, τον δρόμο της γνώσης. Όμως ακόμα και τότε θα του είναι αδύνατο να δει ξεκάθαρα την αλήθεια και θα πρέπει να περάσει από ένα στάδιο προσαρμογής. Ο Πλάτωνας συνδέει την 54 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

προσαρμογή με τη γνώση των μαθηματικών και συγκεκριμένα της αριθμητικής, της γεωμετρίας -στερεομετρίας, της αστρονομίας και της αρμονικής. Η πεποίθηση του Πλάτωνα ότι τα μαθηματικά είναι απαραίτητο εργαλείο κατανόησης του κόσμου και κατά συνέπεια στην φιλοσοφία, φαίνεται ξεκάθαρα στην επιγραφή που είχε αναρτηθεί έξω από την Ακαδημία του, «Μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω ». Αφού λοιπόν κανείς περάσει μέσα από το στάδιο προσαρμογής -γνώσης μαθηματικών θα μπορέσει να αρχίσει σιγά -σιγά να διακρίνει την πραγματική όψη των διάφορων μερών της αλήθειας, τους ανθρώπους και τα αντικείμενα, των οποίων στην αρχή έβλεπε τις σκιές και τα είδωλα τους, και τέλος την ίδια την Αλήθεια, τον Ήλιο. Το στάδιο αυτό ονομάστηκε «Νόησις» επειδή πλέον ο άνθρωπος χρησιμ οποιεί τον νου του για να αντιληφθεί το περιβάλλον του και όχι με τις αισθήσεις του, όπως συνήθιζε. Τότε θα καταλάβαινε πως ο ήλιος ήταν κατά κάποιον τρόπο υπαίτιος για την ύπαρξη των όσων έβλεπε αυτός και οι σύντροφοί του, και θυμούμενος την κατάσταση της πλάνης στην οποία βρισκόταν μέσα στο σπήλαιο, θα καλοτύχιζε τον εαυτό του για την αλλαγή και θα λυπόταν τους συντρόφους του. Αν τώρα υποθέσουμε ότι οι δεσμώτες είχαν φτιάξει έναν δικό τους τρόπο ζωής, με τιμές και επαίνους σύμφωνα πάντα με τις σκιές, αυτό ς τους ο τρόπος θα του φαινόταν χαζός και δε θα του άρεσε καθόλου πια. Θα προτιμούσε να πέθαινε παρά να ξαναζούσε έτσι. Στο τέταρτο μέρος του μύθου επίσης φαίνεται πόσο πιο ωραία αισθάνεται αυτός που έχει δει την αλήθεια, τον ήλιο, πόσο λυπάται τους άλλους ανθρώπους, τους δεσμώτες, που ζουν στο βασίλειο των σκιών και της πλάνης, το Σπήλαιο, και ζουν με τρόπους βασισμένους στις ψευδαισθήσεις και καθιερώνουν τιμές και διακρίσεις, που έχουν δηλαδή σε μεγαλύτερη υπόληψη, αυτούς που διακρίνονται σε ανούσιες διαδικασίες. Και είναι φυσικό να προτιμά να πεθάνει παρά να ξαναζήσει παγιδευμένος στην πλάνη. Αν κάποιος σαν αυτόν ξανακατέβαινε εκεί κάτω και καθόταν στην θέση του, δε θα του ήταν αδύνατο να δει, έχοντας έρθει από το δυνατό φως του ήλιου; Και αν προσπαθούσε να ζήσει σύμφωνα με τους τρόπους των δεσμωτών, δεν θα γινόταν περίγελως και θα έλεγαν ότι γύρισε με τα μάτια του χαλασμένα και ότι δε αξίζει να κάνει κανείς το ταξίδι μέχρι πάνω; Και δεν θα προσπαθήσουν να τον σκοτώσουν αν επιχειρούσε να τους λύσει τα δεσμ ά και να τους οδηγήσει πάνω; Στο τελευταίο στάδιο, όπου συνδυάζεται ο «Θεωρητικός καί ο πρακτικός βίος», γίνεται φανερό ότι ένας άνθρωπος που είχε γνωρίσει την αλήθεια δεν θα μπορούσε πλέον να αντέξει την κατάσταση στο Σπήλαιο, έχοντας τα μάτια του γεμάτα από το «φ ως » της αλήθειας. Και άμα έπρεπε να συναγωνιστεί τους συντρόφους του ξανά στα παιχνίδια που συνήθιζε να παίζει μαζί τους, δεν θα μπορούσε πλέον να ανταπεξέλθει και οι άλλοι θα θεωρούσαν ότι χάλασαν τα μάτια του, ότι δηλαδή έπαθε κακό βγαίνοντας έξ ω στην «Αλήθεια». Θα θεωρούσαν άδικο κόπο να βγουν και οι ίδιοι έξω. Αν μάλιστα αυτός προσπαθούσε να τους αποδεσμεύσει από την πλάνη, τις αισθήσεις τους, αυτοί ενοχλημένοι θα τον σκότωναν.

55 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Είναι φανερό λοιπόν πως οι άνθρωποι που έχουν μάθει μια ζωή σε μια κατάσταση, στο ψέμα στην προκειμένη περίπτωση, όταν έρθει κάποιος που γνωρίζει κάτι περισσότερο να τους διδάξει, θα τον θεωρήσουν «τρελό » και ότι ο κόπος που κατέβαλε για να μάθει όλα αυτά τα «άχρηστα» πράγματα ήταν άδικος, αφού δεν τον βοηθά στα «παιχνίδ ια » τους, ή αλλιώς στην καθημερινότητά τους. Αν μάλιστα επιχειρούσε να τους αναγκάσει να δουν το φως, αυτοί βλέποντας να κλονίζεται η βολή τους, θα το εξολόθρευαν. Με αυτό τον τρόπο διαφαίνεται η τάση των ανθρώπων να προτιμούν να ζουν στο ψέμα, μη θέλοντας να κουραστούν για κάτι που εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, δε θα τους ωφελήσει. Παράλληλα με αυτόν τον τρόπο προοικονομείται και ο επερχόμενος θάνατος του Σωκράτη από ανθρώπους που δεν συμβάδιζαν με τις πεποιθήσεις του.

Λίγα λόγια για το έργο του Πλάτωνα Καλογεροπούλου Γ. Γενικά 32 Ο Πλάτων (429/8 π.Χ. –347 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος από την Αθήνα, ο πιο γνωστός μαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη. Άσκησε τεράστια επιρροή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γενικότερα στη δυτική φιλοσο φική παράδοση μέχρι τις ημέρες μας. Ο Πλάτωνας υπήρξε οδηγητής είτε προάγγελος μεταγενεστέρων ρευμάτων της φιλοσοφίας, αλλά και εμπνευστής άμεσα ή έμμεσα των σπουδαιότερων κοινωνικοπολιτικών οραματισμών. Το έργο του με τη μορφή φιλοσοφικών διαλόγων έχει σωθεί ολόκληρο. Ο Πλάτων, μεταξύ άλλων, έγραψε την Απολογία του Σωκράτους, η οποία θεωρείται ως μια σχετικά ακριβής καταγραφή της απολογίας του Σωκράτη στη δίκη που τον καταδίκασε σε θάνατο, το «Συμπόσιο » όπου μιλά για τη φύση του έρωτα, τον «Πρωταγόρα » όπ ου μεταξύ άλλων θεμελιώνεται θεωρητικά η αρχή της «πρόληψης » που δεν λαμβάνει την ποινή ως απολύτως «ανταποδοτική», τον «Παρμενίδη» και τον «Θεαίτητο », όπου θεμελιώνει την αντικειμενικότητα του λόγου και της ιδέας, ενώ σε δύο μακρούς διαλόγους, την «Πολιτεία» και τους «Νόμους », περιέγραψε την ιδανική πολιτεία.

32

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BB%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD

56 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Πολιτεία ἢ Περὶ δικαίου 33 Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας στην Πολιτεία ανέπτυξε πλήρως την ηθική και τη μεταφυσική θεωρία με βάση τις Ιδέες. Στον διάλογο αυτόν ο Πλάτων επιχειρεί να προσδιορίσει κατά π όσο είναι προς το συμφέρον του ατόμου να είναι δίκαιος. Κατά γενική άποψη και σύμφωνα με την ηθική των σοφιστών, η αδικία ωφελεί μόνο αν καταφέρει κάποιος να αποφύγει τις συνέπειες, ενώ η δικαιοσύνη ωφελεί μόνο τα συμφέροντα των πολλών και αδύναμων. Όμως ο Πλάτων θέλει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι ένα αγαθό τόσο μεγάλο που να δικαιολογεί κάθε θυσία. Για να αποδείξει την καινοτόμο του άποψη, περιγράφει μια ιδεώδη πολιτική κοινότητα, όπου βασιλεύει η δικαιοσύνη. Σε μια τέτοια πολιτεία, θα είναι ευκολότερ ο να βρούμε τη δικαιοσύνη και στην ψυχή του ατόμου. Μία ιδεώδης πολιτεία πρέπει να προέλθει μέσα από ριζικές καινοτομίες,. Θα πρέπει να κυβερνάται από ειδικά εκπαιδευμένους φιλοσόφους, οι οποίοι έχουν συλλάβει την Ιδέα του Αγαθού κι έτσι μπορούν να έχουν κ αι μία καλύτερη αντίληψη των καθημερινών ζητημάτων. Η εκπαίδευσή τους περιγράφεται με τον «μύθο του σπηλαίου », στον οποίο αναφερθήκαμε πρωτύτερα. Η ζωή των αρχόντων είναι έτσι σχεδιασμένη ώστε να προάγει την αφοσίωσή τους προς την κοινότητα· απαγορεύεται ν α έχουν ιδιωτική περιουσία, οι σεξουαλικές σχέσεις τους υπόκεινται σε ευγονικούς σκοπούς και δεν πρέπει να ξέρουν ποια ακριβώς είναι τα δικά τους παιδιά. Οι γυναίκες μπορούν να καταλάβουν θέσεις εξουσίας, αφού οι διαφορές τους από τους άντρες δεν τους στερ ούν πάντα τις διανοητικές και ηθικές ικανότητες που απαιτούνται για τα πολιτικά αξιώματα. Τα ποιητικά έργα πρέπει να ελέγχονται με προσοχή, διότι οι εσφαλμένες ηθικές αντιλήψεις της παραδοσιακής ποίησης είχαν μεγάλη αλλά ολέθρια επίδραση στο πλατύ κοινό. Α ντί, λοιπόν, της παραδοσιακής ποίησης, τον ρόλο της ηθικής καθοδήγησης αναλαμβάνει ο φιλοσοφικός στοχασμός. Η θεωρία των Ιδεών 34 Όπως προαναφέρθηκε, ο Πλάτων μίλησε στην «Πολιτεία » για τις Ιδέες. Διαχώρισε τον χώρο στον νοητό τόπο όπου υπάρχουν οι Ιδέες ( τα νοούμενα) και στον ορατό τόπο όπου υπάρχουν τα ορώμενα. Στη συνέχεια ορίζει την Ιδέα του αγαθού ως υπερέχουσα όλων των ιδεών, δίνοντας έτσι μια ιεράρχηση των Ιδεών, με ανώτερη όλων αυτήν του Αγαθού: η ιδέα του αγαθού είναι η αιτία της γνώσης και της αλήθειας. Ακόμη αναφέρει ότι το αγαθό παρέχει σε όλα τα γιγνωσκόμενα (δηλαδή τις ιδέες) όχι μόνο τη δυνατότητα να γίνονται γνωστά, αλλά και την ίδια την ουσία και το είναι τους, καθώς το αγαθό είναι επέκεινα της ουσίας, υπερέχοντας αυτής κατά τη δύναμη. Τα αι σθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, 33

Richard Kraut, "Πλάτων [Plato]", "Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge", επιμελητής έκδοσης: Robert Audi, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2011 σελ.897-902 34

Αρχές Φιλοσοφίας, Β΄ Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση, ΟΕΔΒ, Κεφάλαιο 2, σελίδες 36-37

57 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

υλικά και φθαρτά είδωλα των Ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε γάτα είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας "γάτα", η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των γάτω ν (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχετυπικές ιδέες). Αυτή λοιπόν είναι η αντίληψη του Πλάτωνα. Οι Ιδέες είναι πράγματα υπαρκτά, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, αιώνια και αμετάβλητα, που μπορούμε να τα προσε γγίσουμε και να τα γνωρίζουμε μόνο με το νου και όχι με τις αισθήσεις. Με αυτό τον τρόπο ο Πλάτωνας οδηγείται σε έναν δυϊσμό. Θεωρεί δηλαδή ότι υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός κόσμος της εμπειρίας μας και ο κόσμος των ιδεών, που είναι νοητός και υπεραισθη τός.

Συγκρίνοντας τον Μύθο του Σπηλαίου με την ταινία «Matrix» Ανδριοπούλου Σ. Αν και οι δημιουργοί της ταινίας “The Matrix” δήλωσαν πως δεν είχαν διαβάσει για τον Μύθο του Σπηλαίου του Πλάτωνα, ούτε είχαν γνώση του θέματος της συγκεκριμένης αλληγο ρίας, είναι φανερό πως το αρχαίο κείμενο και η σύγχρονη ταινία έχουν αρκετές ομοιότητες, σε σημείο να φαίνεται πως η μία ιστορία έχει εμπνευστεί από την άλλη. Όπως στον μύθο του σπηλαίου, ο κόσμος του Matrix (σπηλιά -ΜΗΤΡΑ matrix), είναι ένας κόσμος παραισθήσεων. Οι άνθρωποι ζουν και κινούνται σε αυτόν, χωρίς να υποψιάζονται την πραγματική «ψεύτικη» κατάστασή του. Και στις δύο, όμως, ιστορίες υπάρχει ο «απελευθερωτής » (Μορφέας) εκείνων που ζουν μέσα στην πλάνη, στον δεσμώτη-Νeo, που τους βγάζει από την π λάνη και τους αποκαλύπτει την πραγματική αλήθεια. Στον μύθο του Σπηλαίου, για να μπορέσει ο δεσμώτης να βγει από τη σπηλιά και να γνωρίσει την πραγματική αλήθεια, πρέπει να περάσει από ένα δύσκολο, ανηφορικό και τραχύ δρόμο “ΣΩ: «Εἰ δέ, ἦν δ’ ἐγώ, ἐντεῦθεν ἕλκοι τις αὐτὸν βίᾳ διὰ τραχείας τῆς ἀναβάσεως καὶ ἀνάντους, καὶ μὴ ἀνείη πρὶν ἐξελκύσειεν εἰς τὸ τοῦ ἡλίου φῶς, ἆρα οὐχὶ ὀδυνᾶσθαί τε ἂν καὶ ἀγανακτεῖν ἑλκόμενον, καὶ ἐπειδὴ πρὸς τὸ φῶς ἔλθοι, αὐγῆς ἂν ἔχοντα τὰ ὄμματα μεστὰ ὁρᾶν οὐδ’ ἂν ἓν δύνασθαι τῶν νῦν λεγομένων ἀληθῶν;»” (Πλάτων Πολιτεία 515e -516a) . Έτσι δύσκολη είναι και η διαδικασία της απελευθέρωσης του νου από το Matrix. Χωρίς αμφιβολία η προσπάθεια για την απόκτηση της πραγματικής γνώσης είναι επίπονη, σκληρή και απαιτεί χρόνο προσαρμογής, καθώ ς και υπομονή και 58 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

επιμονή “ΣΩ: «Συνηθείας δὴ οἶμαι δέοιτ’ ἄν, εἰ μέλλοι τὰ ἄνω ὄψεσθαι. καὶ πρῶτον μὲν τὰς σκιὰς ἂν ῥᾷστα καθορῷ, καὶ μετὰ τοῦτο ἐν τοῖς ὕδασι τά τε τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰ τῶν ἄλλων εἴδωλα, ὕστερον δὲ αὐτά· ἐκ δὲ τούτων τὰ ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ αὐτ ὸν τὸν οὐρανὸν νύκτωρ ἂν ῥᾷον θεάσαιτο, προσβλέπων τὸ τῶν ἄστρων τε καὶ σελήνης φῶς, ἢ μεθ’ ἡμέραν τὸν ἥλιόν τε καὶ τὸ τοῦ ἡλίου.»” (Πλάτων Πολιτεία 516a-b) . Παρ’ όλα αυτά, στο τέλος, όπως ο δεσμώτης καταφέρνει να αντικρίσει τον ήλιο, την πηγή της αλήθειας και της γνώσης, έτσι και ο Νeo αντιλαμβάνεται την πλάνη στην οποία έχει ζήσει και μετατρέπεται σε έναν «απελευθερωμένο » άνθρωπο, που έχει γνωρίσει την πραγματική αλήθεια “ΣΩ: «Τελευταῖον δὴ οἶμαι τὸν ἥλιον, οὐκ ἐν ὕδασιν οὐδ’ ἐν ἀλλοτρίᾳ ἕδρᾳ φαντάσματα α ὐτοῦ, ἀλλ’ αὐτὸν καθ’ αὑτὸν ἐν τῇ αὑτοῦ χώρᾳ δύναιτ’ ἂν κατιδεῖν καὶ θεάσασθαι οἷός ἐστιν.»” (Πλάτων Πολιτεία 516b) . Όμως δεν θέλουν όλοι οι άνθρωποι να ξεφύγουν από το Μάτριξ! Δεν είναι όλοι έτοιμοι να αντικρίσουν την φοβερή πραγματικότητα. Θέλουν σαν το C ypher να ζουν στον ψεύτικο κόσμο. Όταν τους δίνουν « το κόκκινο και το μπλε χάπι », δεν επιλέγουν οι περισσότεροι το κόκκινο που θα τους οδηγήσει στο «ξύπνημα». Ομοίως, όταν κάποιος επιθυμεί να τους μιλήσει για τον πραγματικό κόσμο, έξω από οποιαδήποτε «σπή λαιο», αρνούνται να τον ακούσουν και να αποδεχτούν την πραγματική αλήθεια. Προτιμούν να μένουν στο όνειρο, στη δική τους πλάνη, στα δικά τους δεσμά, παρά να αντιληφθούν το μέγεθος του εφιάλτη στον οποίο είναι έτσι κι αλλιώς μπλεγμένοι. Αλλά η ζωή εκείνων που γίνονται γνώστες της αλήθειας μπορεί κάποιες φορές να τίθεται σε κίνδυνο “ΣΩ: «Τὰς δὲ δὴ σκιὰς ἐκείνας πάλιν εἰ δέοι αὐτὸν γνωματεύοντα διαμιλλᾶσθαι τοῖς ἀεὶ δεσμώταις ἐκείνοις, ἐν ᾧ ἀμβλυώττει, πρὶ ν καταστῆναι τὰ ὄμματα, οὗτος δ’ ὁ χρόνος μὴ πάνυ ὀλίγ ος εἴη τῆς συνηθείας, ἆρ’ οὐ γέλωτ’ ἂν παράσχοι, καὶ λέγοιτο ἂν περὶ αὐτοῦ ὡς ἀναβὰς ἄνω διεφθαρμένος ἥκει τὰ ὄμματα, καὶ ὅτι οὐκ ἄξιον οὐδὲ πειρᾶσθαι ἄνω ἰέναι; καὶ τὸν ἐπιχειροῦντα λύειν τε καὶ ἀνάγειν, εἴ πως ἐν ταῖς χερσὶ δύναιντο λαβεῖν καὶ ἀποκτείνει ν, ἀποκτεινύναι ἄν;»” (Πλάτων Πολιτεία 516e) Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι σε θέση να αποδεχτούν ότι ίσως υπάρχει μια πιο αληθινή γνώση, ένας πιο πραγματικός κόσμος από αυτόν που έχουν γνωρίσει. Η αντίδρασή τους από τον φόβο τους για το άγνωστο, μπορεί να γ ίνει επικίνδυνη για όποιον προσπαθήσει να τους ανατρέψει τη δική τους πραγματικότητα, όπως συνέβη με τον δεσμώτη. Ίσως, ακόμη, κάποιοι άλλοι να μην επιθυμούν την αποκάλυψη αυτής της πραγματικότητας και άρα να «καταδιώκουν » οποιονδήποτε προσπαθεί να την απ οκαλύψει και να την κάνει γνωστή σε όλους τους ανθρώπους, όπως ακριβώς συνέβη με τον Νeo.

59 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Σχεδιαγραμματικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα εξής 35:

   









Στο μύθο του Σπηλαίου υπάρχουν 4 στάδια γνώσης: η Εἰκασία, δηλαδή ο άνθρωπος γνωρίζει μόνο τις σκιές μέσα στο σπήλαιο η Πίστις, δηλαδή άνθρωπος αντιλαμβάνεται πως οι σκιές των τοιχωμάτων είναι δημιούργημα των αισθητών η Διάνοια, δηλαδή ο άνθρωπος γνωρίζει τις πρώτες απλές ιδέες έξω από το σπήλαιο των αισθητών η Νόησις, δηλαδή ο άνθρωπος προσεγγίζει σταδιακά τις π ιο σύνθετες ιδέες, για να φτάσει στην ιδέα του Αγαθού. Αντίστοιχα και στην ταινία «Τhe Matrix» διαπιστώνουμε 4 στάδια: 1 ο Στάδιο: Ο βασικός ήρωας της ταινίας ο Neo, ένας προγραμματιστής υπολογιστών, παγιδευμένος κι αυτός, αρχικά γνωρίζει μόνο τον ψεύτικο ψηφιακό κόσμο του Matrix.

2 ο Στάδιο: Οι Πράκτορες που καταδιώκουν τον Neo, βρίσκονται στο δεύτερο στάδιο γνώσης. Ελέγχουν το Matrix, όπως οι θαυματοποιοί στην αλληγορία, αλλά αποτελούν μέρος του.

3 ο Στάδιο: O C ypher, ένα άλλο πρόσωπο της ταινίας, βρίσκετα ι στο τρίτο στάδιο γνώσης αφού «βλέπει» τον πραγματικό κόσμο πέρα από το Matrix στην πιο απλή διάστασή του, αλλά αισθάνεται αδύναμος και θέλει να επιστρέψει στον ψηφιακό κόσμο. Έτσι, προδίδει όσους θέλουν να τον ανατρέψουν αυτό τον ψεύτικο κόσμο.

4 ο Στάδιο: Ο Morpheus, η Trinit y και ο απελευθερωμένος Neo εκφράζουν το ανώτερο στάδιο γνώσης. Μάχονται για την ανατροπή του Matrix και στο τέλος ο Neo δίνει ένα ελπιδοφόρο μήνυμα στους υπόλοιπους ανθρώπους. Συγκρίνοντας τον Μύθο του Σπηλαίου με την Ταινία The Mat rix Μύθος του Σπηλαίου

    

Φανταστικός κόσμος Το Σπήλαιο : πλάνη, άγνοια, χειραγώγηση Η ανθρώπινη βούληση είναι εγκλωβισμένη στο Σπήλαιο Κάποιος τραβά έξω από το Σπήλαιο ένα δεσμώτη Ο «απελευθερωμένος» δεσμώτης

The Matrix  



Φανταστικός κόσμος Το Matrix : πλάνη, άγνοια, χειραγώγηση Υποταγή της ανθρώπινης βούλησης στις μηχανές Ο Μορφέας



Ο Νeo



35

Clough Alexander (2003), The Matrix as an enactement of Plato’s “Allegory of the Cave”. Στο : www.aber.ac.uk/media/Students/aec0201.doc 28/4/2013

60 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος



Ανηφορικός δρόμος εκτός Σπηλαίου



Επίπονη και βίαιη η έξοδος του  δεσμώτη από το Σπήλαιο Σταδιακή γνώση της αλήθειας  Στο τέλος καταφέρνει ο δεσμώτης να αντικρίσει τον ήλιο -πραγματική  αλήθεια

Επίπονη και με μεγάλες θυσίες η έξοδος του Νeo από το Matrix Σταδιακή εκπαίδευση για τη γνώση της αλήθειας Στο τέλος καταφέρνει ο Ν eo να αποκτήσει τις δυνάμεις για την αντιμετώπιση των πρακτόρων



Οι υπόλοιποι δεσμώτες αρνούνται και δυσπιστούν για την αλήθεια που τους αποκαλύπτει ο «απελευθερωμένος » δεσμώτης



Ο προδότης Cypher, ο οποίος μετάνιωσε για την απόφασή του να γνωρίσει την πραγματική αλήθεια και επιθυμεί να γυρίσει στην προηγούμενη κατάστασή του



Η γνώση της αλήθειας και η επιθυμία να τη μεταδώσει και στους άλλους δεσμώτες μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο στον «απελευθερωμένο » δεσμώτη από εκείνους



Οι κατάσκοποι προσπαθούν να πιάσουν και να εξοντώσουν όσους γνωρίζουν την αλήθεια και την αποκαλύπτουν και σε άλλους ανθρώπους

 

που

οδηγεί



Το κόκκινο χάπι

Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; Ανδριοπούλου Σ., Βάββα Λ. Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι είναι αλήθεια. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία η αλήθεια δεν υπάρχει στα πράγματα αλλά στις προτά σεις που οι άνθρωποι διατυπώνουν για τα πράγματα. Η αλήθεια δεν ταυτίζεται με τη βεβαιότητα. Η αλήθεια για τον καθένα είναι η πραγματικότητα που βιώνει. Η πραγματικότητα αυτή καθορίζεται από όσα αισθάνεται και πιστεύει. Συνήθως, όταν χρησιμοποιούμε 36 τον όρο αλήθεια, αναφερόμαστε σε πράγματα που αισθανόμαστε και πιστεύουμε από κοινού. Χρησιμοποιούμε τη λέξη “αλήθεια”, όταν αναφερόμαστε σε γνώμες, πεποιθήσεις, θεωρίες, περιγραφές. Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι η αλήθεια ή το ψέμα αναφέρονται σε προτάσεις, είναι χαρακτηριστικά προτάσεων. Εντούτοις, δεν μπορούν όλες οι προτάσεις να 36

Σχετικά με το τι είναι «αλήθεια» αξιοποιήθηκαν οι σελίδες 42-44 από το σχολικό βιβλίο «Αρχές Φιλοσοφίας», των Βιρβιδάκη, Καρασμάνη

61 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς. Έτσι, προσταγές, ευχές, ερωτήσεις, παρακλήσεις κτλ. δεν επιδέχονται τον χαρακτηρισμό αληθείς ή ψευδείς. Παραμένουμε λοιπόν σε προτάσεις που δηλώνουν κάτι, δηλαδή προτάσεις που μας λένε πώς είναι μια κατάσταση πραγμάτων. Πολλές φορές πάλι ταυτίζουμε την αλήθεια με τη γνώση. Πράγματι, αυτές οι δύο έννοιες είναι συγγενείς μεταξύ τους. Αν γνωρίζω κάτι, τότε αυτή η γνώση μου είναι πάντοτε αληθής. Αν μια πεπ οίθησή μου είναι ψευδής, τότε αυτή δεν είναι γνώση. Υπάρχουν όμως πεποιθήσεις ή προτάσεις που, ενώ είναι αληθείς, δεν τις γνωρίζουμε ή δεν είναι δυνατόν να τις γνωρίσουμε. Παρ’ όλα αυτά, οι διαδικασίες ή τα κριτήρια για την απόκτηση της γνώσης δεν μπορεί να είναι τα ίδια με αυτά για την εύρεση της αλήθειας, διότι τότε πάρα πολλές αλήθειες που δεν είναι γνώσεις θα έμεναν απέξω. Μήπως λοιπόν η απόλυτη βεβαιότητα ή το προφανές είναι αυτό που μας λέει ότι κάτι είναι αλήθεια; Μια παρόμοια απάντηση έδωσε ο Ρενέ Ντεκάρτ, υποστηρίζοντας ότι η μόνη απόλυτα βέβαιη πρόταση -και άρα αληθής- για την οποία είναι αδύνατον κανείς να αμφιβάλλει είναι: «σκέφτομαι, άρα υπάρχω » (cogito ergo sum). Ακολούθως ο Ντεκάρτ έθεσε τον εξής κανόνα: αυτά που συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας κατά τρόπο σαφή και ξεχωριστά το ένα από το άλλο είναι αληθή. Με παρόμοιο τρόπο πολλοί στο παρελθόν θεώρησαν ότι τα αξιώματα των μαθηματικών είναι προφανή και αυταπόδεικτα. Ωστόσο, η αναγνώριση του προφανούς και του αυταπόδεικτου ως κριτηρίου της αλήθειας προκαλεί εύλογη απορία σχετικά με το πώς πρέπει να εννοούμε αυτό το προφανές, βέβαιο ή αυταπόδεικτο. Είναι δυνατόν να έχει κανείς την απόλυτη βεβαιότητα ότι μια πεποίθησή του είναι αληθής και συγχρόνως να «πλανάται πλάνην οικτράν»; Η απάντηση είναι καταφα τική και τα παραδείγματα άφθονα. Για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι ήταν βέβαιοι ότι η Γη είναι επίπεδη. Συχνά όμως οι προκαταλήψεις, τα πάθη, τα συμφέροντα και οι συνήθειές μας προκαλούν την εντύπωση ότι κάτι είναι απόλυτα βέβαιο και αληθές, με συνέπεια να παρασυρόμαστε σε λάθη. Ο Σωκράτης υπήρξε το παράδειγμα του φιλοσόφου που προσπάθησε, με την ελεγκτική του μέθοδο, να αποκαλύψει τέτοιες πλάνες, πεποιθήσεις δηλαδή που οι άλλοι θεωρούσαν βέβαιες αλήθειες. Επιπλέον, αν δεχτούμε τη βεβαιότητα και το προφανές ω ς κριτήριο αλήθειας, τότε τι είναι το ψέμα; Όλες οι μη «απόλυτα βέβαιες προτάσεις » θα πρέπει να θεωρηθούν ψευδείς; Ή μήπως μόνο οι καθόλου βέβαιες; Και αν είναι έτσι, αυτές οι προτάσεις που είναι «λίγο βέβαιες » θα είναι «λίγο αληθείς» και «λίγο ψευδείς »; Α υτό όμως είναι αδύνατον. Γίνεται φανερό ότι η βεβαιότητα και το προφανές δεν μπορούν τουλάχιστον από μόνα τους - να αποτελέσουν κριτήρια αλήθειας. Ένα κριτήριο για την αλήθεια θα πρέπει πρώτα να αφορά όλες τις προτάσεις και όχι μερικές, θα πρέπει επίσης ν α επιτρέπει το ψεύδος ως άρνηση της αλήθειας και, τέλος, θα πρέπει να βρίσκεται έξω από την πρόταση ή την πεποίθηση που κρίνουμε ως αληθή ή ψευδή με άλλα λόγια, η αλήθεια ή το ψέμα μιας πρότασης θα πρέπει να εξαρτώνται από κάτι που βρίσκεται έξω από την πε ποίθηση. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο από όσο ίσως νομίζουμε.

62 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Αν, λοιπόν, δεχτούμε ότι υπάρχει αλήθεια, το σίγουρο είναι ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα όμως λίγοι την ικανότητα να την αποδεχτούν. Δηλαδή με την περιορισμέν η γνώση μας, διότι ως ανθρώπινα όντα δεν μπορούμε να έχουμε απόλυτη γνώση για τα πάντα, κάποιοι επιλέγουν να την ακούσουν, να την καταλάβουν και έπειτα να την δεχτούν. Η στάση του κάθε ανθρώπου απέναντι στη ζωή, καθορίζει τα οφέλη και τις ζημίες που αυτός θα έχει. Κάποιοι αποφασίζουν να πάρουν τον εύκολο δρόμο, ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και συνήθως αποκλείει από την αλήθεια. Ζώντας λοιπόν στον δικό του κόσμο, αρνείται να καταλάβει την αλήθεια και όταν κάποιος προσπαθήσει να του την εξηγήσει είναι απόλυτος και κατηγορηματικός χωρίς να είναι ανοικτός και δεκτικός ως προς τον αντίλογο. Οι άνθρωποι αυτοί είναι «δεσμώτες » σε όλα στη ζωή τους, στις σκέψεις, συναισθήματα και πράξεις. Ο κύριος δηλαδή λόγος, που τους εμποδίζει να αποδεχτούν την αλήθεια είναι ο φόβος για αυτά τα οποία δεν γνωρίζουν και που ίσως ανατρέψουν όλη τους τη ζωή. Επιλέγουν να μην συμμετέχουν σε ό,τι συμβαίνει γύρω τους, δεν έρχονται σε ουσιαστική επαφή με τον συνάνθρωπο, δεν δοκιμάζουν τίποτα από όσα η ζωή τους προτε ίνει. Πιστεύουν ή τους έχουν κάνει να πιστεύουν πως με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουν μια ζωή ήσυχη και ασφαλή. Σίγουρα η αλήθεια «πονάει» και είναι λίγοι εκείνοι που αντέχουν τον «πόνο ». Ούτε είναι εύκολο, μέσα σε μία στιγμή, να καταρρεύσει ο κόσμος που μέχρι τώρα θεωρούσαν ως τον πιο αληθινό. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που τους συμφέρει οι άνθρωποι γύρω τους να αντιμετωπίζουν ως ουτοπικό τον κόσμο της πλάνης και όχι της αλήθειας. Από την άλλη πλευρά, κάποιοι είναι πιο τολμηροί και προφανώς πιο ζωντανοί. Το λμούν να ξεπεράσουν τα όρια και να κοιτάξουν πέρα από αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν ως πραγματικό. Γνωρίζουν ότι η διαδικασία αυτή είναι δύσκολη, όμως παλεύουν συνεχώς να αποκτήσουν την πνευματική τους ελευθερία. Η δεύτερη ομάδα λοιπόν, κάνουν σχέσεις ο υσιαστικές, οι οποίες σαφώς δεν φέρνουν μόνο χαρά αλλά και πόνο, όμως όλα τα συναισθήματα είναι ανθρώπινα και είναι άτυχος όποιος τελειώνει τη ζωή του και δεν έχει καταφέρει να τα βιώσει. Αυτή η ομάδα είναι προφανώς ευτυχέστεροι διότι είναι άνθρωποι δυνατο ί, γενναίοι και πάνω απ’ όλα ζωντανοί.

63 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; Καλογεροπούλου Γ. Στην ταινία «Matrix» γεννάται μεταξύ άλλων και το ερώτημα για τη δύναμη του ανθρώπου να ελέγξει μέσω των αποφάσεών του το μ έλλον του ή αν η μοίρα του είναι κάτι προκαθορισμένο. Συγκεκριμένα, αυτό το ερώτημα απασχολεί την φιλοσοφική κοινότητα από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της. Ακόμη και στα ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ο Όμηρος αμφιταλαντεύεται για την υπεροχή του ανθρώπου ή των Θεών στο ζήτημα της μοίρας. Τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα π.Χ., ο Αριστοτέλης, στο Α' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, μίλησε διεξοδικά για το πιο μεγάλο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι ( τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν). Έδωσε στο αγαθό αυτό την ονομασία εὐδαιμονία και προσπάθησε να καθορίσει τη φύση του και το περιεχόμενο του. Αρχικά η λέξη, όπως δείχνουν τα συστατικά της, σήμαινε την εύνοια του δαίμονος(< δαίομαι= διαιρώ) , του θείου, εννοείται κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος από μόνος του, αλλά κάτι που για να το αποκτήσει, πρέπει να το ζητήσει με προσευχή από τον θεό. Όμως, η λέξη αυτή είχε μια περίεργη σημασιακή εξέλιξη. Διάφοροι φιλόσοφοι όπως ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος ισχυρίστηκαν ότι αυτό ακριβώς που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει, στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο τον εαυτό του· με άλλα λόγια όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν κάποτε ή όχι σ' αυτήν . Ο Πλάτων μάλιστα διατύπωσε τη θέση: «αἰτία ἑλομένῳ· ὁ θεὸς ἀναίτιος ». Έτσι, στο τέλος, το αποτέλεσμα της σημασιολογικής αυτής αλλαγής ήταν ο ορισμός της εὐδαιμονίας όπως τον διαβάζουμε στο τέλος του Α' βιβλίου των Ηθικών Νιχομαχείων του Αριστοτέλη: «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ' ἀρετὴν τελείαν ». Δηλαδή, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η ευδαιμονία του ανθρώπου αποτελεί όχι μια κατάσταση, αλλά μία ενέργεια και μάλιστα της ψυχής του, δηλαδή δική του, με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Για να απαντήσουμε όμως ξεκάθαρα στο ερώτημα για το αν η έκβαση του μέλλοντός μας είναι προκαθορισμένη ή όχι, είναι απαραίτητο να αναλύσουμε τον όρο «μοίρα ». Θεωρώντας ότι η μοίρα ή γενικότερα η ζωή ενός ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία αλληλουχία αποφάσεων και αποτελεσμάτων πράξεων, το ερώτημα περί της ελευθερίας της διαχείριση του μέλλοντός μας μετασχηματίζεται ουσιαστικά στο πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης, δηλαδή κατά πόσο οι αποφάσεις που παίρνουμε είναι ελεύθερες. Τα κύρια φιλοσοφικά ρεύματα που αντιπροσωπεύουν την σύγκρουση πάνω σε αυτό το πρόβλημα είναι ο Ντετερμινισμός (ή αιτιοκρατία) και Ιντετερμινισμός (ή αναιτιοκρατία). Σύμφωνα με τον Ντετερμινισμό (ή αλλιώς αιτιοκρατία), ένα συμβάν, ένα γεγονός ή μία κατάσταση καθορίζει ένα άλλο, εάν το δεύτερο υφίσ ταται ως 64 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

συνέπεια του πρώτου ή αν έχει καταστεί αναγκαίο από αυτό. Με αυτόν τον τρόπο ο ντετερμινισμός αποτελεί ουσιαστικά τη θέση ότι κάθε συμβάν καθορίζεται από προηγηθείσες συνθήκες, οι οποίες με τη σειρά τους είναι αποτελέσματα κάποιων άλλων συμβάντων. Υπ’ αυτήν την έννοια, ο ντετερμινισμός υποδηλώνει ότι κάθε στιγμή το μέλλον είναι ήδη παγωμένο και μοναδικό, χωρίς καμία πιθανότητα να εξελιχθεί διαφορετικά. Ο Ντετερμινισμός αποτελεί βασική δοξασία πολλών θρησκειών. Θεολογικές παραλλαγές του αποδέχονται τον προκαθορισμό όλων των συμβάντων και των περιστάσεων, αφού ένα θεϊκό όν γνωρίζει εκ των προτέρων (ή και αιώνια) ότι θα υπάρξουν. Από την άλλη πλευρά, η βασική ιδέα του Ιντετερμινισμού είναι στενά συνδεδεμένη με την ιδέα της αιτιότητας. Ο Ιντετερμινισμό ς υποστηρίζει ουσιαστικά ότι ένα γεγονός μπορεί να συμβεί χωρίς αιτία, ή ακόμα μπορεί να πραγματοποιηθεί ως μια συνέπεια όχι όμως έτσι όπως είναι με τον ντετερμινισμό, όπου το γεγονός αυτό συνεπάγεται με αυστηρή προβλεψιμότητα των γεγονότων και μόνο μία πιθανή έκβαση των πραγμάτων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός γεγονότος που δεν είναι προβλέψιμο είναι κάτι που εξαρτάται από την τύχη, όπως το πέταγμα ενός νομίσματος. Το αποτέλεσμα είναι πιθανό, και όχι σίγουρο, τότε το γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει προκληθεί από το ρίξιμο του νομίσματος, αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν προβλέψιμο, εφόσον δεν ήταν προβλέψιμο αν θα νικήσει η κορώνα ή τα γράμματα. Έτσι, αυτή η αιτιότητα, η οποία αναγνωρίζει εκ των προτέρων τα γεγονότα και τις αιτίες, δεν έχει προσδιορ ιστεί Ο Ιντετερμινισμός είναι επίσης στενά συνδεδεμένος με τις ιδέες της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας. Η απροσδιοριστία είναι πιο γνωστή ως η αρχή Werner-Heisenberg στην κβαντική μηχανική και υποστηρίζει ότι η ακριβής θέση και ορμή ενός ατομικού σ ωματιδίου μπορεί να γίνει γνωστό μόνο εντός ορισμένων (sic) ορίων. Το αποτέλεσμα του σφάλματος θέσης και της ορμής είναι ίσο με ένα πολλαπλάσιο της σταθεράς του Planck. Ο Ιντετερμινισμός είναι σημαντικός για το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης, διότι ο αυστη ρός Ντετερμινισμός αφήνει περιθώριο μόνο για ένα πιθανό μέλλον. Μέσω του Ιντετερμινισμού όμως το μέλλον θεωρείται απρόβλεπτο επιτρέποντας έτσι πολλές διαφορετικές εκβάσεις του, αφήνοντας τον κάθε έναν από εμάς κύριο της ζωής του, ώστε μέσω των αποφάσεων κα ι των πράξεών του να μπορεί να επιλέξει ο ίδιος το δικό του μέλλον. Σχετικά με τον Ντετερμινισμό και το Ιντετερμινισμ ό αξιοποιήθηκαν: Kapitan Tomis, "Πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης [Free will problem] ", "Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge", ε πιμελητής έ κδοσης: Robert Audi, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2011 σελ.932 -934 & http://www.infor mationphilosopher.com/freedom/indeter minism.ht ml στις 28/4/2013

65 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Σύγχρονη Εποχή και ΜΜΕ Ηλιακόπουλος Κ.

Στη σημερινή εποχή, την εποχή της ανεξέλεγκτης τεχνολογικής ανάπτυξης, με τις πρωτόγνωρες για τα ανθρώπινα δεδομένα αλλαγές στην καθημερινή μας ρουτίνα, μπορεί η ανθρωπότητα να μη βρίσκεται σε κάποιο πρόγραμμα εξομοίωσης – δημιούργημα των μηχανών – όπως το Matrix, ωστόσο θα λέγαμε ότι έχει διαμορφώσει μια ανακριβή έως πλήρως παραπλανητική εικόνα για πολυάριθμα ζητήματα που αφορούν σε ποικίλους τομείς, από απλά τεχνικά θέματα που επηρεάζουν την καθημερινότητα, έως ιστορικά ζητή ματα μέσω των οποίων διαμορφώνει στάσεις ή και την ίδια του την εθνική συνείδηση. Αυτή η ψευδαίσθηση απορρέει από μία συντονισμένη και προμελετημένη προσπάθεια του κατεστημένου να επιβάλλει αντιλήψεις και συμπεριφορές που αφορούν συγκεκριμένα κοινωνικ ά, οικονομικά ή πολιτικά συμφέροντα. Για να γίνουμε πιο ακριβείς, θα λέγαμε ότι οι απλοί πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών έρχονται αντιμέτωποι με μία ασταμάτητη προπαγάνδα που βρίσκει έκφραση από τη λεγόμενη «τέταρτη εξουσία », δηλαδή τα Μέσα Μαζικής Ενημέρω σης και ιδίως τον μόνιμο εκπρόσωπο τους σε κάθε νοικοκυριό, την τηλεόραση. Είναι χαρακτηρισ τικό ότι το σημερινό τηλεοπτικό πρόγραμμα ελάχιστες ομοιότητες παρουσιάζει με αυτό του παρελθόντος, αφού στην «μικρή οθόνη» συναντάμε πλέον είτε εκπομπές που υποτιμούν πλήρως την ανθρώπινη νοημοσύνη είτε πραγματικά απάνθρωπα θεάματα, με τόση συσσωρευμένη βία, που δικαιολογημένα θα αναρωτιόταν κανείς αν είναι δημιουργήματα κάποιου διαταραγμένου ψυχολογικά ατόμου. Πολύ εύκολα θα μπορούσε να απορήσει κανείς σε αυτό το σημείο, τι σχέση μπορεί να έχουν αυτές οι αλλαγές με εμάς, τους ανθρώπους του σήμερα. Σε αυτό το ερώτημα θα απαντήσουμε ευθύς αμέσως. Καταρχάς, η πρώτη τηλεοπτικά αλλαγή, δηλαδή το ευτελές σε πνευματικό επίπεδο τηλεοπτικό περιεχόμενο, έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μια νέας αντίληψης, η οποία απορρίπτει πλήρως τον πνευματικό κόσμο και στρέφεται ολοκληρωτικά στην ύλη και την 66 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

προσωπική ευχαρίστηση. Αυτό μπορεί να γίνει απολύτως κατανοητό αν παρατηρήσει κανείς τους νεότερους ανθρώπους, οι οποίοι κατά π λειοψηφία στερούνται κάθε ανιδιοτελούς ιδεολογίας ή αίσθησης συλλογικότητας και στηρίζονται στο χρήμα -το οποίο όπως ισχυρίζονται «κινεί τον κόσμο »- για να ικανοποιήσουν το προσωπικό του συμφέρον ή τουλάχιστον αυτό που θεωρούν προσωπικό συμφέρον, αφού στην ουσία πράξεις εγωιστικές, εις βάρος του συνόλου, δεν γίνεται να μην αποδειχθούν (τουλάχιστον μακροπρόθεσμα) επιβλαβείς και για το ίδιο το άτομο που της επιχειρεί. Τώρα ως προς τη δεύτερη προαναφερόμενη τηλεοπτική αλλαγή, δηλαδή την συσσώρευση βίας στι ς οθόνες μας, πρέπει να τονίσουμε ότι προκαλεί μεταβολές όχι μόνο στη συμπεριφορά του σημερινού ανθρώπου, αλλά και στον ίδιο τον κόσμο των συναισθημάτων του. Εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι ένα άτομο όσο πιο συχνά έρχεται σε επαφή με ένα φαινόμενο, τόσο πιο οικείο αρχίζει να φαντάζει αυτό στους οφθαλμούς του. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη βία. Οι σημερινοί πολίτες, μέσω της πολύωρης και τακτικής τηλεοπτικής επαφής τους με φαινόμενα νωπής βίας, έχουν αποκτήσει με αυτή μια οικειότητα που σε παλιό τερη εποχή θα χαρακτηριζόταν αρρωστημένη. Είναι εμφανές ότι οι νέοι γίνονται θύματα μίας συνεχούς απανθρωποποίησης που έχει συντελέσει στο να θεωρούν πλέον έννοιες όπως το «συναίσθημα » ή η «ευαισθησία» από ανούσιες έως κωμικές, με αποτέλεσμα να θεωρούν τ ους φορείς τους προσωπικότητες προβληματικές και να τους περιθωριοποιούν. Από τα παραπάνω, εύκολα θα κατέληγε κανείς στο εξής ερώτημα · όντα δίχως συναισθήματα, οδηγούμενα αποκλειστικά από συμφεροντολογικά συμπλέγματα, μπορούν να θεωρηθούν ανθρώπινα; Η απάν τηση στο παραπάνω ερώτημα είναι σχετική. Από βιολογικής άποψης, κάθε μορφή ζωής που φέρει τα χαρακτηριστικά του πρωτεύοντος θηλαστικού που καλούμε «homo sapiens » δεν μπορούμε παρά να τη χαρακτηρίσουμε ανθρώπινη. Αν λάβουμε όμως υπ’ όψιν τους ευρύτερους ορισμούς που έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν την ανθρώπινη φύση και ιδίως αυτούς του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, τα συμπεράσματά μας θα είναι σίγουρα διαφορετικά. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες, ο άνθρωπος δεν είναι ένα μονοδιάστατο ον, αλλά διφυής, και π ιο συγκεκριμένα αποτελείται από σώμα και ψυχή. Το σώμα, όπως απέδειξε η σύγχρονη επιστήμη και ακούγεται πλέον λογικό σε όλους μας, διαιρείται στα δομικά στοιχεία που διέπουν και όλο τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο («πυρ, γη, ύδωρ, αήρ» κατά τους αρχαίους ημών προγόνους). Αυτό το μέρος του ανθρώπου -όπως αναφέρουμε και παραπάνω στον βιολογικό ορισμό -παραμένει προς το παρόν αμετάβλητο. Το ίδιο όμως δεν μπορούμε να ισχυριστούμε και για το εξίσου ή και περισσότερο σημαντικό μέρος της υπόστασής μας, που όπως αναφέραμ ε προηγουμένως είναι η ψυχή. Για να αναλύσουμε (ως έναν βαθμό που να εξυπηρετείται ο σκοπός του παρόντος κειμένου) την ψυχή θα ασπαστούμε σε αυτό το σημείο την γνωστή άποψη του Πλάτωνα. Η ψυχή λοιπόν διαιρείται στο λογικό, τις λογικές λειτουργίες του ανθρ ώπου δηλαδή, το θυμοειδές, το οποίο αποτελεί τον συναισθηματικό μας κόσμο, και το επιθυμητό που είναι η προσωπικές μας 67 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

επιθυμίες, υλικές και μη. Το τελευταίο μέρος, πρέπει να παραδεχθούμε ότι -λόγω και της λειτουργίας των ΜΜΕ - διανύει μια εποχή πραγματική ς άνθισης, καθώς οι επιθυμίες σήμερα αποτελούν τον κινητήριο μοχλό κάθε ανθρώπινης πράξης. Ωστόσο, τα δύο πρώτα μέρη της ψυχής, το λογικό λόγω των πνευματικά υποτιμητικών εκπομπών και το θυμοειδές, εξαιτίας της έντονης επανάληψης βίαιων θεαμάτων, είναι φ ανερό ότι έχουν περιέλθει σε μια πραγματικά κρίσιμη κατάσταση, ενώ το επιθυμητό αναπτύσσεται ασφυχτικά εις βάρος τους. Έτσι στις μέρες μας συναντάμε πολλούς «ανθρώπους » που διαθέτουν τα δυο αυτά στοιχεία σε ελάχιστο ή και σε μηδαμινό ακόμη βαθμό, διαπίστωσ η που μας αναγκάζει να αναζητήσουμε έναν νέο ορισμό για να περιγράψουμε την κατάσταση τους. Ο πιο κατάλληλος δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε ότι είναι «μηχανές επιβίωσης », αφού στην ουσία πρόκειται για υπάρξεις που περιορίζονται στην κάλυψη προσωρινών αν αγκών ή επιθυμιών, προβαίνοντας πολλές φορές μάλιστα και σε ανόσιες πράξεις για την επίτευξη των εγωιστικών τους στόχων. Δυστυχώς, οι παραπάνω χαρακτηρισμοί όσοι σκληροί και να ακούγονται είναι απολύτως αληθείς πρέπει προβληματίζουν αν θέλουμε να καλούμαστ ε υπεύθυνοι πολίτες και επιζητούμε ένα καλύτερο κόσμο για να μοιραστούμε με τους συνανθρώπους μας. Η αντίδραση μας πρέπει να είναι άμεση και αποτελεσματική. Φυσικά δεν μπορούμε να απαιτήσουμε την αλλαγή του περιεχομένου της τηλεόρασης ή κάποιου άλλου μέσου μαζικής ενημέρωσης, γιατί σε αυτή την περίπτωση θα εγκαινιάζαμε στην ουσία ένα καθεστώς λογοκρισίας, στοιχείο που δεν έχει θέση στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Για έναν πιο ανθρώπινο κόσμο αρκεί να στραφούμε στους ίδιους μας τους εαυτούς και να αναζητήσουμε τα αισθήματα της συλλογικότητας και του αμοιβαίου σεβασμού. Στη συνέχεια θα πρέπει να προσπαθήσουμε να τις προωθήσουμε και στους συνανθρώπους μας που δεν έχουν συνειδητοποιήσει ακόμα τα ευεργετικά πλεονεκτήματα αυτών των εννοιών. Όταν θα πλέον εν ωθούμε και λειτουργούμε πια σαν ένα ενιαίο κοινωνικό σύνολο θα αρχίσουν να αναδύονται σταδιακά και οι ηθικές αξίες και οι αρετές του παρελθόντος, καθώς τα άτομα που τις επιδεικνύουν δεν θα είναι πλέον αντικείμενα χλευασμού - αυτά που αποκαλούν πολλοί σήμερα κορόιδα-, αλλά θα απολαμβάνουν τον σεβασμό και τη εκτίμηση όσων τα περιβάλλουν. Έτσι θα γίνουμε άνθρωποι με όλη την έννοια του όρου και όχι ένας πραγματικός καρκίνος για τον κόσμο στον οποίο ζούμε, πράγμα για το οποίο μας κατηγόρησαν και τα ρομπότ στην τα ινία την οποία παρακολουθήσαμε. Η λύση είναι απλή και θα επέλθει όπως είπαμε από τον εαυτό μας. Δεν χρειάζεται ούτε να στερηθούμε την ελευθερίας μας ούτε να πολεμήσουμε με ρομπότ για την εξασφάλιση της. Η αληθινή ελευθερία είναι η πνευματική και είμαι σίγο υρος ότι θα χαρακτηρίζει πάντοτε το ανθρώπινο είδος.

68 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα; Ηλιακόπουλος K. Αν και το παραπάνω ερώτημα θα φαντάζει χαζό στα μάτια των περισσότερων αναγνωστών, είναι αλήθεια ότι όλο και περισσότερες επιστημονικές μ ελέτες συγκλίνουν σε αυτό το κυριολεκτικά «εξωπραγματικό» συμπέρασμα. Οι πιο γνωστές είναι οι δύο στις οποίες θα αναφερθούμε στο παρόν κείμενο και πραγματοποιήθηκαν ουστικά σε δύο τελείως διαφορετικές περιοχές τις υδρογείου, η μία στο Πανεπιστήμιο της Βόνν ης στη Γερμανία και η άλλη στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον, την πρωτεύσα των ΗΠΑ (δες σχετικά http://www.huffington post.co.uk/2012/12/12/physicists -uni verse -si mulation -test universit y-of -washingt on -matrix_n_2282745.ht ml http://www.huffingtonpost.co.uk/2012/10/11/physici sts -may-have evide_n_1957777.ht ml ).

&

Η υπόθεση που διατυπώθηκε και στις δύο περιπτώσεις είναι οι εξής · είναι δυνατόν ένας αρχαιότερος πολιτισμός από τον δικό μας, τεχνολογικά προηγμένος, να δημιούργησε ένα πρόγραμμα προσομοίωσης -σαν αυτό που χρησιμοποιού ν οι μηχανές στο μάτριξ - το οποίο δεν είναι άλλο από τον κόσμο στον οποίο ζούμε; Λοιπόν, το περιεχόμενο αυτής της υπόθεσης οι επιστήμονες του Πανεπιστημίου της Βόννης προσπάθησαν να υποστηρίξουν τονίζοντας -με απλό τρόπο ώστε να μας γίνει κατανοητό - ότι όπως και ένα πρόγραμμα υπολογιστή θα βάζει όρια ως προς τις ιδιότητες ορισμένων σωματιδίων ενός προγράμματος προσομοίωσης, έτσι θα πρέπει και στο δικό μας σύμπαν να παρατηρούνται κάποια όρια και ως προς τους φυσικούς νόμους που θεωρούμε ότι το διέπουν. Ένα τ έτοιο φυσικό όριο είναι το Greisen-Zatsepin-Kuzmin, που είναι στην ουσία το όριο της ενέργειας που μπορούν να φέρουν τα σωματίδια της κοσμικής ακτινοβολίας, και οφείλεται στην κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου( ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία χωρίς ορατή πηγή προέλευσης). Βέβαια η συγκεκριμένη θεωρία απαιτεί περεταίρω επιστημονική διευρεύνηση για να καταλήξουμε σε αδιαμφισβήτητα συμπεράσματα, διερεύνηση που που δεν μπορεί να προσφερθεί στο παρόν κείμενο. Πάντως από τον παραπάνω συλλογισμό δεν μπορούμε παρά να πα ραδεχθούμε ότι το σενάριο μιας 69 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

εικονικής πραγματικότητας, πρωταγωνιστές τις οποίας είμαστε εμείς οι ίδιοι, αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά. Ακόμα περισσότερο μάλιστα, ενθαρρύνει το σενάριο ο καθηγητής Savage του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον υποστηρίζο ντας ότι οι υπολογιστές που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν προσομοιώσεις χρησιμοποιούν ένα πλέγμα κβαντικών χρωμοδυναμικών υπολογισμών, χωρίζοντας τον χώρο σε ένα τετραδιάστατο πλέγμα. Με αυτόν τον τρόπο επιτρέπουν στους επιστήμονες να εξετάσουν τις δυνάμεις που ενώνουν τα υποατομικά σωματίδια σε νετρόνια και πρωτόνια, ενώ συγχρόνως επιτρέπουν την πραγματοποίηση -μέσα στην προσομοίωση- πολύπλοκων φυσικών «δειγμάτων » που δεν έχουν προγραμματιστεί άμεσα από τους επιστήμονες στον υπολογιστή. Ψάχνοντας σ ε αυτά τα δείγματα στοιχεία φυσικών περιορισμών, όπως η περιορισμένη ενέργεια των σωματιδίων κοσμικής ακτινοβολίας, οι επιστήμονες ευελπιστούν να βρουν ομοιότητες και με τον δικό μας κόσμο, πράγμα που θα μας έφερνε ακόμα πιο κοντά στην απόδειξη αυτού του πραγματικά ενδιαφέροντος σεναρίου. Προς το παρόν πάντως, μέχρι τουλάχιστον να δοθεί στην δημοσιότητα κάποιο επιπλέον στοιχείο, εμείς οι απλοί πολίτες περιοριζόμαστε σε απλά σενάρια, τα οποία ως γνωστόν δίνουν τροφή στις τέχνες και ιδιαίτερα τον κινηματογράφ ο, προσφέροντας στο κοινό ασύγκριτα συναρπαστικές ταινίες, όπως αυτή που είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε.

70 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία Πηγές: Πλάτων, Πολιτεία, 514a -520e o Kapitan T., "Πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης [Free will problem] ", "Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge", επιμελητής έκδοσης: Robert Audi, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2011 σελ.932 -934 o Kraut R., "Πλάτων [Plato]", "Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge",επιμελητής έκδοσης: o Robert Audi, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2011, σελ.897 -902 o Clough Al (2003) , The Matrix as an enactement of Plato’s “Allegory of the Cave”. Στο : www.aber.ac.uk/media/Students/aec0201.doc 28/4/2013 o http://www.huffingtonpost.co.uk/2012/12/12/physicists -universe-simulationtest-universit y-of-washington-matrix_n_2282745.html o http://www.huffingtonpost.co.uk/2012/10/11/physicists -may-haveevide_n_1957777.html o http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BB%CE%AC%CF %84%CF%89%C E%BD o http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL C128/681/4517,20388/unit=1870

71 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

72 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Dead Man Walking: «καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴν δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.» Πλάτων, Πρωταγόρας 323a

Μία εργασία των Ζαχαρίου Μάριου Ηλιακοπούλου Σοφίας Καπώνη Ναταλίας Λάδη Ελένης

73 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Β1 Β1 Β1 Β2

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

74 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας Καπώνη Ν. Στο πλαίσιο του μαθήματος της ερευνητικής εργασίας μας δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την ταινία Dead Man Walking. Ο θεματικός άξονας της ταινίας περιστρέφεται γύρω από το ζήτημα της θανατικής ποινής αναζητώντας το δίκαιο ανάμεσα στην πιστή εφαρμογή του νόμου και στη θρησκευτική εκδοχή της αγάπης και της συγχώρεσης. Η αναζήτηση αυτή γίνεται μέσα από τους δύο πρωταγωνιστές, την καλόγρια Έλεν και τον θανατοποινίτη Μάθιου. Τα ερωτήματα που τίθενται για την εύρεση της α λήθειας είναι τα εξής: o Αξίζει πραγματικά ο θάνατος σε έναν άνθρωπο; o Είναι ηθικά ορθό να αποδίδεται σε ένα εγκληματία τιμωρία αντίστοιχη με το έγκλημά του, δηλαδή θάνατος; o Έναν εγκληματία τον οδηγεί η κοινωνία ή κάποιος άλλος παράγοντας σε αυτήν την κατάσταση; o Ποιο είναι το ηθικά ορθό, ποιο το δίκαιο ή το άδικο; Ο χαρακτήρας ο οποίος περιστρέφεται γύρω από το τελευταίο ειδικά ερώτημα είναι αυτός της Έλεν. Ως καλόγρια έχει αναλάβει το έργο να οδηγήσει τον θανατοποινίτη σε ομολογία των πράξεών του, μετάνοι α για αυτές και θρησκευτική λύτρωση. Όμως, οι προθέσεις της παρεξηγούνται από τους γονείς των θυμάτων του Μάθιου και την κατηγορούν για την επιλογή της. Έτσι, λοιπόν, η Έλεν μπαίνει στη διαδικασία της αμφισβήτησης όλων όσων πίστευε αρχικά, της αναζήτησης τ ης αλήθειας, χωρίς, όμως, να κλονίζεται η θέλησή της να βοηθήσει τόσο το Μάθιου όσο και τους γονείς. Η Έλεν, στην επιτυχή, τελικά, απόπειρά της να λυτρώσει το Μάθιου, γνωρίζει καλύτερα και τον ίδιο της τον εαυτό και καταλαβαίνει καλύτερα τη δύναμη του αντικειμένου που ασκεί για να την περατώσει, της θρησκείας. Μέσα από μια μαιευτική, θα έλεγε κανείς, μέθοδο εξερευνά την ψυχοσύνθεση και τα κρυφά μέρη της ψυχής του θανατοποινίτη. Τον οδηγεί στην παραδοχή των πράξεων και την αναγνώριση των λαθών του, αλλά κα ι στον εντοπισμό του παράγοντα που τον έφερε σε αυτό το σημείο, την έλλειψη αγάπης. Ο Μάθιου πια αποκτά αξιοπρέπεια, μετανιώνει και λυτρώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό με την πραγματική αγάπη την οποία βρίσκει στο πρόσωπο της Έλεν και στη συνέχεια μαθαίνει και εκείνος να αγαπά, κάτι που είχε στερηθεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η αγάπη αυτή, λοιπόν, «αναιρεί» αυτά που έκανε μέσα σε 75 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ελάχιστο χρονικό διάστημα, αποβάλλει το μίσος από μέσα του, δίνει νόημα στη ζωή του και τον αθωώνει ηθικά. Η ταινία εξελίσσεται μέσα από μια σειρά αντιθέσεων όπως αυτή του καλού και του κακού. Η αγάπη, η ανθρωπιά και η καλή πρόθεση της Έλεν αντιτίθενται στην απάνθρωπη υπόσταση του ναζιστή δολοφόνου. Ωστόσο υπάρχουν και άλλων ειδών αντιθέσεις, όπως ο απόλυτος σεβασμός της κοινής γνώμης προς τις οικογένειες των θυμάτων του εγκληματία έναντι της απέχθειάς της προς τον τελευταίο. Άραγε η θανατική ποινή είναι η λύση; Ποιος ο ρόλος της κοινωνίας; Είναι ηθικά ορθό να εφαρμόζεται η θανατική ποινή; Το κράτος δεν εγκληματεί με την εφαρμογή της; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που μας γεννήθηκαν και τα οποία πραγματευόμαστε στην εργασία μας.

Ιστορική Αναδρομή 37 Ηλιακοπούλου Σ. Η βία και τα εγκλήματα ήταν και θα εξακολουθούν να είναι συνοδοί της ανθρώπινης ιστορίας και πολιτι σμού. Γι’ αυτό τον λόγο από πολύ παλαιά οι κοινωνίες ασχολήθηκαν με την καταδίκη και την τιμωρία τέτοιων εκδηλώσεων. Οι ποινές θεσπίστηκαν ανάλογα με τη σοβαρότητα των εγκληματικών ενεργειών. Η θανατική ποινή εφαρμόστηκε από την προχριστιανική εποχή. Πιο σ υγκεκριμένα τον 18ο π.Χ. αιώνα στη Βαβυλώνα επικρατούσε ο νόμος του βασιλιά Χαμουραμπί σύμφωνα με τον οποίο η θανατική ποινή λειτουργούσε σαν τιμωρία για 25 εγκλήματα. Επίσης τον 7ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα ο τύραννος Δράκων όρισε για όλα τα αδικήματα μια τιμ ωρία, το θάνατο. Και στην Ρώμη, όμως, υπήρξε σχετικός νόμος αυτός των Δώδεκα Πινάκων. Στην μ.Χ. εποχή εξακολουθούσε να εφαρμόζεται η ποινή αυτή με δημοφιλέστερες μεθόδους την κρεμάλα και την πυρά. Τα πρώτα αυτά χρόνια ο αριθμός των ατόμων που εκτελούνταν ή ταν αρκετά μεγάλος λόγω της αυθαιρεσίας των τοπικών αρχών καθώς και λόγω της 37

http://www.deathpenaltyinfo.org/part-i-history-death-penalty#TheDeathPenaltyinAmerica στις 30/4/2013

76 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ανύπαρκτης δικαιοσύνης. Με το πέρασμα των χρόνων, όμως η θανατική ποινή σε ορισμένες χώρες όχι μόνο απαγορεύτηκε για κάποια εγκλήματα αλλά και καταργήθηκε εντελώς. Πλέον η χώρα με τις περισσότερες εκτελέσεις είναι η Αμερική στην οποία εξακολουθεί να εφαρμόζεται η ποινή αυτή. Πώς όμως έφτασε η τεχνική αυτής εκεί; Στην εξάπλωση της τιμωρίας αυτής συνέβαλλαν σημαντικά οι Βρετανοί εξερευνητές. Η πρώτη καταγεγραμμένη εκτέλεση στην Αμερ ική έγινε το 1608 στη Βιρτζίνια. Η εκτέλεση αυτή πυροδότησε μια σειρά όμοιων σε κάθε πολιτεία που στόχευαν στην τιμωρία κάθε είδους αδικημάτων. Την ίδια περίοδο στην Ευρώπη γεννήθηκε ένα κίνημα το οποίο δρούσε κατά της θανατικής ποινής. Αποτέλεσμα του κινή ματος αυτού αποτελεί η κατάργηση της θανατικής ποινής στην Τοσκάνη και την Αυστρία. Η δράση του έφτασε μέχρι και την Αμερική με την υιοθέτηση ενός νόμου, σύμφωνα με τον οποίο η θανατική ποινή θα χρησιμοποιούνταν μόνο σε περιπτώσεις δολοφονίας και εσχάτης προδοσίας, από την Βιρτζίνια και στη συνέχεια το 1794 από την Πενσυλβανία. Μια ακόμα νίκη του κινήματος αποτελεί η κατάργηση της υποχρεωτικής θανατικής ποινής, δηλαδή οι αρχές καλούνταν να εξετάσουν και να κρίνουν κατά πόσο πρέπει να ασκηθεί η ποινή αυτή. Η περίοδος 1920 -1950 υπήρξε μια ιδιαίτερα τεταμένη, καθώς είχαν μεσολαβήσει οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και ο ψυχρός Πόλεμος των ΗΠΑ και της Ρωσίας, οι οποίοι έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην εφαρμογή της τιμωρίας αυτής. Με τη δημιουργία των ανθρωπιστικών οργανώσεων, όπως για παράδειγμα της Διεθνούς Αμνηστίας, μειώθηκαν κατά πολύ οι εκτελέσεις συμβάλλοντας έτσι στην εξάλειψή της από πολλές χώρες. Επίσης σταδιακά άρχισε να λάμβάνεται περισσότερο υπόψη από τα δικαστήρια η ψυχική διαταραχή των εγκληματιών, αλ λά και το ενδεχόμενο της άδικης θανάτωσης ανθρώπων.

Επιχειρήματα υπέρ και κατά της θανατικής ποινής Ηλιακοπούλου Σ., Καπώνη Ν. Παλιά η διαμάχη γύρω από την ποινή του θανάτου. Τα υπέρ και τα κατά, γνωστά και χιλιοειπωμένα, πέρα από κάθε ηθική ή επιστημ ονική επιχειρηματολογία, βαραίνουν ανάλογα με την εγκληματική πολιτική κάθε κοινότητας. Η αποτελεσματικότητα της ποινής, η γενική πρόληψη, ο παραδειγματισμός, η ηθική κάθαρση, ισοσταθμίζονται από το απαραβίαστο της 77 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

ζωής, την ειδική πρόληψη, την ευθύνη της πολιτείας στην εγκληματική πράξη, το φόβο δικαστικής πλάνης. Η αφαίρεση της ζωής δικαιολογείται άλλοτε σαν εφαρμογή του νόμου των αντιποίνων, που ζητά την αντεκδίκηση μέσα στην ισοδυναμία του πάθους, άλλοτε σαν αποδοκιμασία προς την επικινδυνότητα του δράστη, που ταράζει τη συγκινησιακή ισορροπία της κοινής γνώμης και άλλοτε σαν λειτουργική ανάγκη διασώσεως της τάξεως των πραγμάτων που η αντικειμενική ενέργεια αμφισβητεί και παραβιάζει. Εδώ θα αναφερθούμε στα κυριότερα από αυτά. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπ ει να μας διαφεύγει, λοιπόν, της προσοχής, πως η κοινωνία είναι αυτή που καθορίζει τις συνθήκες επιλογής ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο και πως σύμφωνα, με την ιεραρχική κλίμακα αξιών της, προτρέπει στη διακινδύνευση της ζωής των ολίγων προς όφελος της ολότητας. Αναλυτικότερα: Η εκφοβιστική και προληπτική δύναμη της θανατικής ποινής Οι υποστηρικτές της θεωρούν πως ο φόβος της ποινής του θανάτου προλαμβάνει το έγκλημα καθώς αποθαρρύνει τον επίδοξο εγκληματία με την ιδέα πως τον περιμένει η εκτέλεση, εάν κ άνει κάποια αξιοτιμώρητη εγκληματική πράξη. Επιπλέον η πολιτεία οφείλει να σκέπτεται το θύμα και όλη του την οικογένεια και όχι τον θύτη. Ο θάνατός του θα λειτουργήσει ως σύμβολο ασφάλειας για τους πολίτες. Από την άλλη κάποιοι πιστεύουν ότι με την επιβολ ή της θανατικής ποινής ο εγκληματίας δεν πτοείται, καθώς το μόνο που τον απασχολεί είναι να διαπράξει το έγκλημα με τέτοιες πρακτικές δυνατότητες, ώστε να αποφύγει την σύλληψή ή έστω την ποινή του θανάτου. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στατιστικές πολλών χωρών δείχνουν ότι παρά την κατάργηση της θανατικής ποινής τα κακουργήματα δεν αυξάνονται. Η έσχατη προσβολή και ταπείνωση της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Ανθρωπιστικοί και ανθρωπολογικοί λόγοι - Η κοινωνική συνυπευθυνότητα. Οι υποστηρικτές της θανατικής ποινής θεωρούν ότι η προσωπικότητα και η αξιοπρέπεια του εγκληματία δεν υφίσταται σε σχέση με αυτήν των θυμάτων τους. Επιπλέον, το επιχείρημα περί ηθικής εξαχρείωσης των ανθρώπων δεν ευσταθεί, καθώς οι εκτελέσεις γίνονται σ ε κλειστό χώρο και ποτέ δημόσια. Αδύνατη, επίσης, είναι και η συμμόρφωση των

78 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

εγκληματιών, καθώς θεωρούνται άτομα διεστραμμένα και ανεπίδεκτα ηθικής αναμορφώσεως. Τροχοπέδη στις αντιλήψεις αυτές αποτελεί το άρθρο 2 §1 του Συντάγματος του 1975 σύμφωνα με τ ο οποίο υποχρέωση της πολιτείας είναι ο σεβασμός και η προστασία της προσωπικής αξίας του ανθρώπου. Mόνο αυταρχικά καθεστώτα δεν υπολογίζουν την ανθρώπινη αξία. Αντίθετα, σύμφωνα με την ανθρωπιστική ιδεολογία στη δημοκρατία ο άνθρωπος ενσαρκώνει τον σκοπό του κράτους και όχι το μέσο για κανέναν σκοπό. Το ότι ο εγκληματίας αποδεικνύεται εχθρός της κοινωνίας δεν του στερεί τα ανθρωπιστικά του δικαιώματα. Άλλωστε, στην πράξη αυτήν τον ωθεί η κοινωνία πράγμα που δηλώνει ότι η ίδια νοσεί. Το αδιαίρετο και ανεπα νόρθωτο της θανατικής ποινής Η θανατική ποινή ικανοποιεί την ανάγκη των ανθρώπων για δίκαιη αντιμετώπιση του κατηγορουμένου ανταποδίδοντας την πράξη του καθώς και την ανάγκη για συναισθηματική εκτόνωση και επαναφορά της ασφάλειας. Παρόλα αυτά, από τη μερ ιά του δικαστηρίου υπάρχει το ενδεχόμενο λανθασμένων συμπερασμάτων τα οποία όμως δεν μπορούν να αναθεωρηθούν λόγω του αμετάκλητου της ποινής, πράγμα που πιθανόν να οδηγήσει στην εκτέλεση αθώων. Αντιθέτως, με την ισόβια κάθειρξη, ο ισοβίτης έχει τη δυνατότη τα να ανακαλέσει τη δίκη και να ανατρέψει το δεδικασμένο. Εκτός αυτού, για να επιβάλλεται μια ποινή θα πρέπει να προσμετρώνται και άλλα χαρακτηριστικά του κατηγορουμένου, όπως είναι η προσωπικότητά του. Το δικαίωμα του κράτους να αφαιρεί την ζωή του πολίτ η που εγκλημάτισε Σύμφωνα με αυτό, είναι δικαίωμα της πολιτείας να μπορεί να αυτοπροστατευτεί. Ο J.J. Rousseau, μάλιστα, υποστηρίζει ότι το να ζεις στα όρια ενός κράτους σημαίνει να υποτάσσεσαι στην κυριαρχία του. Επειδή, λοιπόν, ο εγκληματίας δεν μπορεί να κρίνει τον κίνδυνο και αφού πλέον συμφέρον του κράτους αποτελεί η θανάτωση του, πρέπει να δεχτεί να το κάνει εφόσον με τον όρο αυτό ζούσε στο κράτος με ασφάλεια. Η θανατική ποινή, όμως, υποβιβάζει την αξία της ζωής, αγαθό απαραβίαστο. Επιπλέον, η πολιτ εία, με τη θανάτωση ενός ανθρώπου για την «εν ψυχρώ » δολοφονία κάποιου άλλου, διαπράττει το ίδιο έγκλημα και μάλιστα βαρύτερο από το πρώτο, καθώς, όχι μόνο δολοφονεί επίσης «εν ψυχρώ » έναν άνθρωπο, αλλά και τον χρησιμοποιεί ως μέσω παραδειγματισμού των άλλων στο όνομα κάποιας θολής ιδέας για κοινωνική άμυνα και προστασία του κοινωνικού συνόλου χωρίς, όμως να γίνεται πιο αποτελεσματική από την ισόβια κάθειρξη στην καταστολή του εγκλήματος ή της πολιτικής βίας. Η οικονομική σκοπιμότητα της θανατικής ποινής . Σύμφωνα με τη θέση αυτή, η λειτουργία φυλακών στοιχίζουν πολλά λεφτά στους πολίτες καθώς αυξάνεται η φορολογία τους. Αποτελεί, όμως, γεγονός ότι μέσα στις φυλακές το μεγαλύτερο ποσοστό των κρατουμένων απαρτίζεται από κατάδικους που κατηγορούνται για διά φορα εγκλήματα όπως κλοπές κ.α. ενώ ένα 79 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

πολύ μικρό ποσοστό ανθρωποκτονίες.

αποτελούν

οι

εγκληματίες

που

κατηγορούνται

για

Η αποφυγή αντεκδίκησης Από τη μία πλευρά, η θανατική ποινή ικανοποιεί την κοινή γνώμη και την κοινωνική κατακραυγή για απόδοση της δικαιοσύνης. Από την άλλη πλευρά, όμως, η «δίψα» αυτή για αίμα και εκδίκηση αποτελούν βάναυσα ένστικτα του ανθρώπου και σημάδια μιας πρωτόγονης κοινωνίας. Σύμφωνα, μάλιστα, και με τον Thorsten Sellin, στις Νότιες Πολιτείες της Αμερικής τα λυντσαρίσματα έχ ουν μειωθεί, ενώ σε χώρες που έχει καταργηθεί η θανατική ποινή, έχουν εκλείψει εντελώς.

Θανατική ποινή: το άλλοθι μιας κοινωνίας υπό σήψη Ζαχαρίου Μ. Η ποινή του θανάτου, όπως προαναφέρθηκε, προκαλεί αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις για την αναγκαιότητά τ ης. Η αλήθεια πάντως βρίσκεται κάπου στη μέση. Ούτε η θανατική ποινή ούτε η κατάργησή της από μόνη της θα βελτιώσει μια κοινωνία που στηρίζεται σε σάπια θεμέλια, μια κοινωνία που δεν έχει ανθρωπιστικές αξίες, αλλά ταυτίζει την ευτυχία με τα υλικά αγαθά κα ι την απόκτηση εξουσίας, οποιασδήποτε μορφής. Μόνο η παιδεία μπορεί να διαμορφώσει καλούς ανθρώπους και νομοταγείς πολίτες. Ο Ουγκώ είχε πει « όπου χτίζεται ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή ». Το ζήτημα δεν είναι να μετανοήσει ο κατάδικος, που μπορεί να είνα ι ένοχος ή να μην είναι, αλλά να υπάρχει πρόληψη ή, εάν δεν είναι εφικτό αυτό, να αποτελεί η ποινή μέσο και όχι σκοπό σωφρονισμού του υπόδικου και παραδειγματισμού των άλλων. Οι ποινές θα πρέπει να είναι αυστηρές - η ισόβια κάθειρξη είναι αρκετή - και να ισχύουν άμεσα. Δεν είναι δυνατόν κάποιος να δικάζεται ένα με τρία χρόνια μετά το έγκλημά του. Επίσης, θα πρέπει να είναι αμετάκλητες, δηλαδή όποια ποινή επιβάλλεται δεν πρέπει να μειώνεται στη συνέχεια. Οι μεγάλες ποινές που επιδέχονται αλλαγές δεν αποτελούν αποτρεπτικό παράγοντα. Ποινές όμως συμπαγείς προβληματίζουν τους επίδοξους εγκληματίες. Βέβαια, βασική προϋπόθεση όλων αυτών που αναφέρθηκαν είναι να λειτουργεί το νομικό σύστημα σωστά. Δυστυχώς το αίσθημα της δικαιοσύνης δεν εναρμονίζεται με την ορθή εφαρμογή των νόμων. Οι πολίτες μερικές φορές νιώθουν απροστάτευτοι και αντιμετωπίζουν με δυσπιστία τα δικαστήρια. Δίκαιο είναι να αποδοθεί η κατάλληλη ποινή στον εγκληματία (και εγκληματίες δεν είναι μόνο αυτοί που σκότωσαν σε μια στιγμή, αλλά και οι έμποροι ναρκωτικών που σκοτώνουν συνεχώς, οι παιδεραστές, οι έχοντες και κατέχοντες τα μέσα παραγωγής που θέτουν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία, που καταχρώνται τον δημόσιο πλούτο και πολλοί άλλοι), όχι για να τον εξοντώσει, αλλά για να τον κάνει να μετανιώσει και να θρηνήσει για τα θύματά του. Όταν ένας εγκληματίας κλάψει για το κακό που προκάλεσε, τότε θα αποδοθεί δικαιοσύνη.

80 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Δυστυχώς, όμως, η κοινωνία εθελοτυφλεί νομίζοντας πως οι μεγάλες ποινές, όπως η θανατική ποινή, θα λύσουν το πρόβλημα. Ο θανατοποινίτης είν αι απλώς το εξιλαστήριο θύμα για να νιώσει αυτή καλά και να μην διερευνήσει τα βαθύτερα αίτια που έσπρωξαν τον κατάδικο σε απεχθείς πράξεις. Ο ατομικισμός, η αδιαφορία προς τον αναξιοπαθούντα, οι ρατσιστικές συμπεριφορές, το κυνήγι του κέρδους σε βάρος τω ν άλλων, ο υπερκαταναλωτικός συνθέτουν ένα περιβάλλον που σίγουρα δεν θα αναθρέψει «αγγέλους ». Η κοινωνία αναθεματίζει και αντιμετωπίζει με φόβο αυτούς τους εγκληματίες, δεν συνειδητοποιεί όμως την συνυπευθυνότητά της και άρα δεν έχει ενοχές. Θεωρεί αυτού ς τους ανθρώπους τέρατα, λες και δεν γεννήθηκαν και αυτοί από γονείς, και λησμονεί πως και αυτοί ήταν κάποτε βρέφη, αθώοι και αναμάρτητοι. Κάποιες φορές μάλιστα η κοινωνία πιστεύει πως κάνει το χρέος της μέσα από ανθρωπιστικές οργανώσεις που βοηθούν τους κατάδικους να δεχτούν τις ποινές τους πιο ανώδυνα ή με τον κρατικό διορισμό κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων. Ακόμη, και η θρησκεία μέσω της Εκκλησίας προσπαθεί να συμμετάσχει στη διαδικασία της αναμόρφωσης του θανατοποινίτη, για να κερδίσει μια θέση στ ον Παράδεισο, όπως και ο ληστής δεξιόθεν του Ιησού στον Σταυρό του Μαρτυρίου. Με τη μορφή του ιερέα ή μιας καλόγριας η Εκκλησία θεωρεί ότι θα αλλάξει την ψυχολογία του εγκληματία και της διαφεύγει το γεγονός ότι οι άνθρωποι διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους από τη νηπιακή ήδη ηλικία. Βεβαίως, η ηθική της θρησκείας είναι αδιαμφισβήτητη(;), αλλά δεν έχει κοινωνική ευρύτητα, αφού και οι λειτουργοί της δεν είναι πάντα πρότυπα αρετής και κατά κανόνα αφορά έναν κλειστό κύκλο πιστών. Αν και φαινομενικά το δίκαιο και το ηθικό που προστάζει η θρησκεία δείχνει να συγκρούεται στην πράξη με το κρατικό δίκαιο και την ηθική της επίσημης πολιτείας, σε θεωρητικό επίπεδο η δικαιοσύνη και η ηθική δεν εγκλωβίζονται στα όρια ενός εθνικού κράτους ή μιας θρησκείας, αλλά έχουν να κάνουν με την εγγενή ιδιότητά των όντων που γεννήθηκαν άνθρωποι. Από τη γέννησή τους οι άνθρωποι, ανεξάρτητα αν ζουν σε οργανωμένο κράτος ή μόνοι τους σε μια έρημο έχουν το δικαίωμα της ζωής και του σεβασμού των άλλων προς αυτήν. Οι άλλοι πρέπει να αποδεχτούν τον συνάνθρωπο και να σεβαστούν την ατομικότητά του ανεξάρτητα της θέσης του μέσα σε μια οργανωμένη ή μη κοινωνία. Ο άνθρωπος προηγείται ως αξία του κράτους και χρονικά και αξιολογικά. Οι άνθρωποι φτιάχνουν το κράτος και το νομικό σύστημα και όχι το αντίθετο, αν και στην πορεία η ακεραιότητα της κρατικής εξουσίας ή η διαφθορά της θα συντελέσουν στην διαμόρφωση υγιών ή

81 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

διαταραγμένων ψυχικά και πνευματικά πολιτών, με την ανοχή της ή τη συνεργία της σε πράξεις ανήθικες. Ο τυπικός διορισμός δικηγόρου σ τον θανατοποινίτη από την πολιτεία , εάν ο ίδιος δεν έχει χρήματα, είναι ένα γεγονός τραγελαφικό, αφού η ποινή έχει σε πολλές περιπτώσεις αποδοθεί πολύ πριν την ολοκλήρωση της δίκης. Εξαρτάται από το κοινωνικό status του κατηγορούμενου. Η προσπάθεια του δικηγόρου να συγκινήσει το ακροατήριο, επειδή πολλές φορές η λογική δεν μπορεί να δώσει επιχειρήματα για την εγκληματική πράξη ή επειδή λείπουν αποδεικτικά στοιχεία, αποβλέπει στο να διεγείρει την ευαισθησία των ενόρκων και μέσω αυτών και της κοινής γνώμης. Στοχεύει στα εναπομείναντα σπέρματα ανθρωπιάς και μεγαλοψυχίας, αμφίβολο αν έχουν απομείνει, για να δοθεί χάρη στο θανατοποινίτη. Εξάλλου, η καλοσύνη και η εντιμότητα δεν θεωρούνται στις μέρες μας αρετές ανεκτίμητες, αλλά στοιχεία ανθρώπου αγαθού, με τη σημασία του ανόητου και του αφελούς. Η απάνθρωπη συμπεριφορά, η σκληρότητα, το δίκαιο του δυνατού προσδίδουν κύρος και εξουσία και προκαλούν το σεβασμό των άλλων. Το τι είναι δίκαιο καθορίζεται από την κρατική εξουσία, η οποία εξυπηρετεί πολλές φορές τα συμφέροντα των ισχυρών, ενώ και το ηθικό δεν είναι αντικειμενικό. Ηθικό είναι οτιδήποτε δεν ενοχλεί και δεν διαταράσσει την καθημερινότητα του καθενός, ό,τι δεν αναστατώνει την ρουτίνα του σημερινού ανθρώπου. Δεν έχει σημασία αν τον κλέβουν, αν τον κρατούν σε άγνοια οι ιθύνοντες και τα ΜΜΕ, που αποτελούν τα όργανα της εξουσίας, για πράγματα που διαμορφώνουν το μέλλον του και το μέλλον των παιδιών του, αρκεί να μην το ξέρει, αρκεί να ζει στην μακαριότητα της άγνοιας που δεν τον βλάπτει άμεσα, θα τον εξοντώσε ι όμως μελλοντικά. Ηθικό δεν είναι πια το ενάρετο -σε φιλοσοφικές συζητήσεις μόνο μπορεί να έχει και αυτή τη σημασία. Εν τέλει, η θανατική ποινή αποτελεί ένα καλό άλλοθι στην κοινωνία που υποκρίνεται ότι τιμωρεί τους κακούς και επαινεί και επιβραβεύει το υς καλούς. Βαυκαλίζεται ότι έτσι λύνει το πρόβλημα της ανομίας, δεν αντιλαμβάνεται, όμως, ότι η πληγή μένει ανοιχτή, χωρίς να έχει επουλωθεί, και αποπνέει δυσωδία που περιέργως δεν την οσμίζεται. Το γιατί συμβαίνει αυτό, επιζητεί βαθύτερη διερεύνηση.

Ηθική και Δίκαιο Λάδη Ελ. Η θανατική ποινή αποτελεί, εκτός των άλλων, και ηθικό πρόβλημα και οφείλουμε να αναζητήσουμε κριτήρια ηθικής ορθότητας βάσει των οποίων θα αποφανθούμε για αυτή. Στην αναζήτηση αυτή θα αξιοποιήσουμε δύο ηθικές θεωρίες:τον ωφελιμισμ ό και την καντιανή ηθική.

82 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Η θεωρία του ωφελιμισμού Κάποιοι φιλόσοφοι κάνουν λόγο για το ποσό της ωφέλειας που θα προκύψει από τη συμπεριφορά μας. Η θεωρία αυτή αποκαλείται ωφελιμισμός και με αυτή μπορούμε να αναζητήσουμε λύση για το ζήτημα που μας απασ χολεί. Σύμφωνα με τον ωφελιμισμό, ιδρυτές του οποίου θεωρούνται ο Τζέρεμυ Μπένθαν και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, σκοπός των πράξεων μας πρέπει να είναι η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν ωφέλεια για το μεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθμό ατόμων. Με τη λέξη «ωφέλεια» ε ννοείται η ευτυχία ή έστω την ικανοποίηση αυτών που θα καρπωθούν τα αποτελέ σματα των πράξεων μας και όχι η εγωιστική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος του καθενός έναντι της ωφέλειας του συνόλου, σημασία που έχει αποκτήσει η λέξη στην καθημερινή μας ζ ωή. Έτσι «ηθικά ορθή πράξη είναι αυτή της οποίας τα αποτελέσματα είναι καλύτερα, ή έστω εξίσου καλά με εκείνα άλλων, εναλλακτικών πράξεων για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Γενικότερα, ένας κανόνας είναι ηθικά ορθός, αν η εφαρμογή του οδηγεί σε συγκριτικά καλύτερα αποτελέσματα από οποιονδήποτε άλλο και εσφαλμένος, εάν η εφαρμογή του οδηγεί στις χειρότερες συνέπειες. » Βέβαια, από τη στιγμή που έμφαση δίνεται στο αποτέλεσμα ή τις συνέπειες των πράξεων μας, διαπιστώνεται ότι κάτι τέτοιο δεν αρκεί και ίσως να υπάρχει και μια προβληματική αντίληψη σχετικά με την ηθική ορθότητα μιας τέτοιας θεωρίας. Αυτό συμβαίνει, καθώς αρχικά είναι πολύ δύσκολο να προβλέψουμε τα αποτελέσματα που θα έχουν οι πράξεις μας και να τα κρίνουμε κατάλληλα. Ακόμη, υπάρχει ποσοτικό πρόβλημα αφού δεν συμφωνούν όλοι με την ευτυχία ή το συμφέρον που επιδιώκουμε, όσο ηθικό και αν θεωρείται, και ποιοτικό αφού οι γνώμες για την λύπη ή την ηδονή διίστανται και ο καθένας δίνει διαφορετική αξία σε αυτές. Επομένως, εφαρμόζοντας τη θεωρ ία του ωφελιμισμού στην περίπτωση της θανατικής ποινής, αν οδηγούμασταν στο συμπέρασμα πως η καθιέρωση της θανατικής ποινής αποτελεί ηθικά ορθή πράξη, αφού θα ικανοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών, τιμωρώντας παράλληλα το έγκλημα, η ίδια όμως η θανατική ποινή αντιτίθεται στην αντίληψη της ισότητας των ανθρώπων και του σεβασμού των δικαιωμάτων τους, όπως αυτά ορίζονται από την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (10 Δεκεμβρίου 1948). Πρέπει να υπάρχει εξί σου ίδιος σεβασμός για τα δικαιώματα ακόμη και των πιο ασθενών μειονοτήτων. Εάν, δηλαδή υιοθετήσουμε άκριτα την θεωρία του ωφελιμισμού, δεν θα διασφαλιστεί ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά ο καθένας θα κρίνει βάσει των δικών του συμφερόντων, τω ν ατόμων που θέλει να ωφελήσει, των δικών του αντιλήψεων και ιδεολογιών. Η κοινωνία μετατρέπεται σε ζούγκλα, οι άνθρωποι χάνουν και το τελευταίο ίχνος ευαισθησίας που τους έχει απομείνει, καθώς εθίζονται στη θεσμοθετημένη βία, η οποία μάλιστα παραβιάζει κα ι το δικαίωμα της ανθρώπινης ζωής. Διαμορφώνεται μία «λάθος » κοινωνία που ανάγει σε αξία τον εκφοβισμό που συνιστά αδικία απέναντι στα αδύναμα κοινωνικά μέλη στα οποία 83 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

και συνήθως εφαρμόζεται. Η πρακτική αυτή όμως δεν ωφελεί σε καμία περίπτωση το κοινωνικό σύνολο καθώς η έννοια της ισότητας και της δικαιοσύνης αλλοιώνεται. Κατ’ επέκταση όχι μόνο ποιοτικά αλλά ποσοτικά τα αποτελέσματα μπορεί να είναι καταστρεπτικά για το σύνολο της κοινωνίας μακροπρόθεσμα. Η Καντιανή ηθική Ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ, σε μία προσπάθεια να αποσυνδέσει την ηθική ορθότητα από τα αποτελέσματα των πράξεών μας, αναζήτησε την αξιολόγησή τους στα χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο σκεπτόμαστε, όταν αποφασίζουμε πως πρέπει να πράξουμε. Συνόψισε, λοιπόν, αυτά τα χαρακτηριστικά αναλύοντας την ίδια την έννοια της ηθικής σκέψης. Εκείνο που πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο της σκέψης μας, είναι να έχουν οι ηθικές κρίσεις μας καθολικό χαρακτήρα, να ισχύουν δηλαδή για κάθε παρόμοια περίπτωση κατά την οποία ενεργεί ένα παρόμοιο υποκείμενο. Από αυτήν την καθολικότητα των ηθικών μας κρίσεων ο Καντ συνάγει την κεντρική αρχή του ηθικού νόμου, την κατηγορική προσταγή (έχει κατηγορικό, δηλαδή απόλυτο και όχι υποθετικό χαρακτήρα). Σύμφωνα με αυτήν, « πρέπει το υποκείμενο της πράξης να επιθυμεί ο γνώμονας της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος ». Πρέπει κάθε υποκείμενο να πράττει έτσι, ώστε να μεταχειρίζεται πάντοτε όλους τους άλλους ανθρώπους ως σκοπούς και όχι ως μέσα των πράξεων του. Αυτό σημαίνει πως σε κάθε περίπτωσ η πρέπει να σεβόμαστε απόλυτα την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των συνανθρώπων μας και να αντιμετωπίζουμε τα δικαιώματά τους ως ισότιμα με τα δικά μας. Άρα ένας πολιτισμός ο οποίος αναγνωρίζει την ανθρώπινη αξία, απορρίπτει τον εκφοβισμό ως μέσο συνετισμο ύ και πρόληψης, αφού σε κάθε τέτοια περίπτωση ο άνθρωπος γίνεται όργανο και μέσο αυτού του σκοπού. Βέβαια, ανακύπτουν προβλήματα που αφορούν τόσο τα αρνητικά μας καθήκοντα (αυτά που δεν πρέπει να πράττουμε) όσο και τις θετικές μας υποχρεώσεις απέναντι στου ς άλλους, αφού δεν συμφωνούν όλοι με τους κανόνες που πρέπει να υπάρχουν σε μία κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση η έννοια της κατηγορικής προσταγής δεν θα επικροτούσε τη θανατική ποινή, αφού αυτή χρησιμοποιεί τον άνθρωπο ως μέσο και όχι ως σκοπό.

84 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Το νόημα της ποινής «Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων …ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. » Πρωταγόρας Μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής λειτουργίας του Ποινικού Δικαίου και των προληπτικών σκοπών της ποινής, η έννοιά της προσδιορίζεται ως εξής: Ποινή είναι βλάβη των αγαθών του τιμωρουμένου, δηλαδή κακό το οποίο ο νόμος χρησιμοποιεί ως απειλή ακριβώς ως κακό και που επιβάλλεται από τον ποινικό δικαστή στο δράστη ορισμένης πράξης ω ς εκδήλωση ιδιαίτερης αποδοκιμασίας από την έννομη τάξη προς τον εγκληματία. Η ποινή είναι κακό, συνιστά, δηλαδή, προσβολή των αγαθών του τιμωρουμένου. Ο σκοπός, δηλαδή, της επιβολής της συνδέεται εννοιολογικά άμεσα με την ιδιότητά της ως κακό και τα αποτελέσματά της. Αυτό το χαρακτηριστικό διαχωρίζει την ποινή από την αποζημίωση και τη χρηματική ικανοποίηση που προβλέπονται από το Αστικό Δίκαιο. Γιατί και αυτές προσβάλλουν την περιουσία του υπόχρεου και, επομένως, γίνονται αισθητές σε αυτόν σαν κακό, χωρ ίς, όμως, να επιβάλλονται αποσκοπώντας να προκαλέσουν δυσαρέσκεια, αλλά αποβλέποντας στην αποκατάσταση της ζημίας που προξενήθηκε. Οι παραπάνω θεωρητικές διακρίσεις είναι απαραίτητες για να γίνει αντιληπτή η λειτουργία και οι σκοποί των κυρώσεων που επιβάλλει το Ποινικό Δίκαιο ως μέσων για τη λεγόμενη ηθική εξισορρόπηση των κοινωνικών δρώμενων. Η αρμοδιότητα της αποκατάστασης της δικαιοσύνης στην κοινωνία είναι εν μέρει ανειλημμένη από τους Ποινικούς Κανόνες οι οποίοι, όμως, σύμφωνα με κάποιες απόψεις, παρουσιάζουν έναν εγγενή εκδικητικό χαρακτήρα. Η θανατική καταδίκη είναι η εσχάτη των ποινών και η πλέον εκδικητική. Η θανάτωση ενός ανθρώπου δεν μπορεί λογικά και ουσιαστικά να συνιστά ποινή στο πλαίσιο του σύγχρονου Ποινικού Δικαίου, που συνειδητά 85 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

αυτοπεριορίζεται και με τις κυρώσεις του επιδιώκει αποκλειστικά την πραγμάτωση κοινωνικών σκοπών. Και αυτό, γιατί η ποινική κύρωση στο πλαίσιο ενός τέτοιου Ποινικού Δικαίου αποτελεί κοινωνική και γι’ αυτό εγκόσμια υπόθεση. Μια ποινή, επομένως, που καταστρέφει την ανθρώπινη ζωή παύει να είναι κοινωνικό μέτρο, ξεφεύγει από τα πλαίσια των εγκοσμίων και συνιστά ανεπίτρεπτη ανάμειξή του δικαίου σε ξένο χώρο από αυτόν της κοινωνικής φύσης του. Αποκτά, δηλαδή, το χαρακτήρα ανεπίτρεπτης «μετάβασης σε άλλο είδος », συγκε κριμένα, εμπλοκής στο χώρο του μεταφυσικού ερωτήματος για το νόημα της ζωής και του θανάτου. Αυτό, δηλαδή, που κάνει ο δράστης ανθρωποκτονίας και που συνιστά τη βαθύτερη ουσία του εγκληματικού χαρακτήρα της συμπεριφοράς του, δηλαδή το ότι περιφρονεί γι α λόγους δικούς του εγκόσμιους το νόημα της ανθρώπινης ζωής, δεν επιτρέπεται να το διαπράττει και η ίδια η κοινωνία και να το αποκαλεί νόμιμη ποινή. « Matthew: I just wanna say I think killi n' is wrong, no matter who does it, whether it's me or y'all or your government. » Η θανατική ποινή είναι απαράδεκτη και γιατί είναι ριζικά αντίθετη προς τη φύση της δημοκρατικής πολιτείας. Κατά τη γνώμη πολλών ποινικολόγων, ο βαθύτερος λόγος της επιμονής στη διατήρηση της θανατικής ποινής είναι ότι η ποινή αυτή αποτελεί την πιο δραστική επίδειξη της δύναμης της κρατικής εξουσίας. Με την ύπαρξη, δηλαδή, της ποινής αυτής, το κράτος προβάλλει με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο την ικανότητά του να ξεπερνά ηθικούς δισταγμούς, ανθρωπιστικά αιτήματα και «λεπτόλογες » επιστημονικές διατυπώσεις, όταν πρόκειται να εξυπηρετηθούν οι σκοπιμότητές του. Έτσι, η επιμονή για τη διατήρηση ή την επαναφορά της θανατικής ποινής οφείλεται στην αντίληψη που επικρατεί, έστω και όχι πάν τα συνειδητά, ότι η ύπαρξη της ποινής αυτής στηρίζει και ενισχύει την αυθεντία της κρατικής εξουσίας και τη δυνατότητα επιβολής της. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι η κρατική αυθεντία στηρίζεται στο φόβο των ατόμων μπροστά στην ωμή δύναμη του κράτους και, έτσι, π άνω σε ένα ηθελημένο χάσμα ανάμεσα στην εξουσία και στο λαό. Μια τέτοια στήριξη, όμως, της κρατικής αυθεντίας είναι βασικά αντίθετη προς τη φύση της δημοκρατικής πολιτείας, γιατί η πολιτεία αυτή, της οποίας θεμέλιο είναι η λαϊκή κυριαρχία η οποία πρέπει να στηρίζει την αυθεντία και το κύρος της, όχι στο φόβο, αλλά στον έλλογο σεβασμό και στη συνειδησιακή παραδοχή των πολιτών. Μόνο τα αυταρχικά, καταπιεστικά καθεστώτα στηρίζουν τη δύναμη επιβολής τους στο φόβο και στο χάσμα ανάμεσα στην εξουσία και το λαό. Γ ια αυτόν το λόγο και η διατήρηση της θανατικής ποινής, στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής πολιτείας, πρέπει να χαρακτηρίζεται σαν αυταρχικό κατάλοιπο του παρελθόντος που νοθεύει το δημοκρατικό χαρακτήρα της.

86 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

Αντί επιλόγου Ο τελευταίος θανατοποινίτης της Ε λλάδας: Βασίλης Λυμπέρης

Ξημερώματα Παρασκευής 25 Αυγούστου 1972. Μια ακόμη ζεστή μέρα αρχίζει. Ωστόσο, τον εικοσιεπτάχρονο ηλεκτρολόγο Βασίλη Λυμπέρη αυτό ελάχιστα τον ενδιαφέρει. Στις 5:49, ακριβώς, ακούει για τελευταία φορά στη ζωή του έναν ήχο: είναι η ομοβροντία πυρός από δώδεκα στρατιωτικά τουφέκια, που εκπυρσοκροτούν ταυτόχρονα. Την ίδια στιγμή, έξι σφαίρες κτυπούν το σώμα του και τον ρίχνουν νεκρό. Αν δεν του είχαν δέσει τα μάτια με ένα λευκό μαντήλι, θα μπορούσε, πριν πεθάνει, να δει την έκφραση στα πρόσωπα των δώδεκα στρατιωτών του εκτελεστικού αποσπάσματος, που στέκονταν απέναντί του, σημαδεύοντας με τα όπλα τους. Είναι η ώρα που στον ουρανό χαράζονται οι πρώτες λάμψεις του ήλιου… Περίπου μιάμιση ώρα νωρίτερα, Ο Β. Λυμπέρης κοιμόταν ακόμα στο κελί του, στις δικαστικές φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης, όπου εκρατείτο, μετά την καταδίκη του σε θάνατο, το Μάιο του ίδιου έτους για τη δολοφονία με εμπρησμό της γυναίκας, της πεθεράς και των δύο ανηλίκων παιδιών του, τον προηγούμενο Ιανουάριο, με το κίνητρ ο ότι ζητούσε από την πεθερά του χρήματα για την αγορά ναρκωτικών και εκείνη του αρνούταν. Το βράδυ πριν από την εκτέλεση της ποινής του, είχε ζητήσει από ένα δεσμοφύλακα μολύβι και χαρτί για να γράψει ένα σύντομο γράμμα αποχαιρετισμού προς τη μητέρα του (διατηρείται η σύνταξη και η ορθογραφία του πρωτοτύπου): «Αγαπημένη μου μητέρα, Σε πίκρανα και σε γέμισα πόνο και θλίψη, καθώς και τον πατέρα, τα αδέρφια, μου τον Γιάννη, τη Σοφία, το Φλωράκι και τη νονά. Μητέρα, θα πρέπει να ξέρεις πως βρισκόμαστε στην κοιλιά της Κλαυθμώνος. Κλαυθμυρισμός είναι η πρώτη φωνή την οποία εκβάλλει ο άνθρωπος, όταν αφήνει τα μητρικά σπλάχνα και ως ύπαρξις ιδιαιτέρα καταλαμβάνει θέσιν εις τον κόσμον αυτόν. Η πείρα της καθημερινής ζωής και η ιστορία της ανθρωπότητος τι άλλο μαρτυρούν παρά το ότι ο πόνος και η θλίψις είναι ο αχώριστος σύντροφος του ανθρώπου επί της γης. Κουράγιο μητέρα και στήριξε την ελπίδα σου στον παρήγορον Ιησούν Χριστόν, όπως την στηρίζω και εγώ. Προσευχήσου όπως προσεύχομαι και εγώ και θυμήσου ότι η Παναγ ία διήλθε την ψυχικήν ρομφαία, όταν αντίκρισε εις τον Σταυρόν νεκρόν τον Μονογενή Υιόν της. Ευχαριστώ και αναγνωρίζω τον αγώνα που 87 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

δώσατε όλοι για την δικαίωσίν μου. Μην τρομάζετε με τα λόγια των κριτών μου, γιατί και αυτοί θα κριθούν. Υπεράνω όλων βρίσκετ αι ο Θεός και Θεού θέλοντος τελείται κάθε απόφαση. Ευχαριστώ και τον υπέροχο κύριο Θεοδώρου (σ.σ.: τον συνήγορό του) που έδωσε πραγματική μάχη για μένα και τον θεωρώ νικητή και όχι ηττημένο. Και μην ξεχνάς μητέρα, ότι ο Θεός επιτρέπει τον πόνο και την θλί ψιν, χαρίζει όμως και υπόσχεται την ελπίδα και υπομονή. Υπομονή, λοιπόν, μητέρα και θα δοξάσουμε όλοι τον Θεό μια μέρα. Βασίλειος Λυμπέρης » Ήταν οι τελευταίες γραμμές. Άφησε το γράμμα στο κρεβάτι του και παρακάλεσε να έρθει ο ιερέας της ενορίας, Κωνσταντίνος Ασπετάκης, για να τον κοινωνήσει. Μπροστά του, ο Βασίλης Λυμπέρης δάκρυσε και παρακάλεσε «να τον συγχωρέσουν ο Θεός και οι άνθρωποι». Ωστόσο, δεν φανταζόταν πόσο είχε λιγοστέψει ο χρόνος γι’ αυτόν, καθώς τις προηγούμενες ημέρες είχε δώσει χρήματα σε συγγενείς του προκειμένου να του αγοράσουν ορισμένα ατομικά είδη που θα χρειαζόταν την επομένη…

Βιβλιογραφία o Βιρβιδάκη, Καρασμάνη, Τουρνά, Αρχές Φιλοσοφίας, Β΄ Τάξη ΓΕΛ, Θεωρητική Κατεύθυνση, ΟΕΔΒ σελ. 141 -145 o Τσολάκη, Αυδή κ.α., Έκφραση -Έκθεση, Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ σελ. 84 -90 o Μαγκάκη Γ. Α., Ποινικό Δίκαιο o Πανούση Ι.: Η έννοια του θανάτου στο Ποινικό Δίκαιο στο Νομικόν Βήμα 1978 o Ευαγγέλου Ι., Ανθρωπιστική Ηθική, εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα 1996, σελ. 313 322

88 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς

Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος

89 Ερευνητική Εργασία Β΄ Λυκείου Σχ. Έτος 2012-13 Υπεύθυνος Καθηγητής: Ι.Π. Αμπελάς