Ρητορικά Κείμενα Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Θεωρητικής Κατεύθυνσης Β΄ Λυκείου
∆ηµοσθένου̋ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων ἐλευθερία̋» XV
Επιμέλεια: Δρ Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς Φιλόλογος
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
2
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ......................................................................................... 1 ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ......................................................................... 5 Ερµηνευτικές Ερωτήσεις ........................................................................... 10 Λεξιλογικές – Σηµασιολογικές Ασκήσεις .................................................... 12 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ §§ 1-2 Περί του ότι δεν εκτελούνται οι αποφάσεις και ότι θεόσταλτη ευκαιρία παρουσιάστηκε που πρέπει να αξιοποιηθεί « ἔργῳ ». ... 15 ΠΡΟΘΕΣΙΣ §§ 3-4 Η πόλη έχει αδίκως διαβληθεί και είναι ευκαιρία να αποκατασταθεί η φήµη της. ....................................................................... 20 ΠΙΣΤΙΣ §§ 5-16 Οι αντίπαλοι αντιφάσκουν. Ο κίνδυνος από τον Μ. Βασιλέα και την Αρτεµισία ανύπαρκτος. Οι Ρόδιοι παρά τα σφάλµατά τους πρέπει να βοηθηθούν. ............................................................................................ 25 ΠΙΣΤΙΣ §§ 17-20 Ο κίνδυνος από την εξάπλωση των ολιγαρχικών πολιτευµάτων επιβάλλει ως συµφέρουσα και αναγκαία την αποκατάσταση της δηµοκρατίας στη Ρόδο. ....................................................................... 32 ΠΙΣΤΙΣ §§ 21-24 Είναι δίκαιο οι Αθηναίοι να συνδράµουν τον λαό της Ρόδου, όπως θα ήθελαν σε ανάλογη πείπτωση για χάρη τους να πράξουν οι άλλοι. Παράδειγµα οι Αργείοι που δεν λογάριασαν κίνδυνο υπαρκτό για να τους βοηθήσουν, ενώ ο κίνδυνος απ’ τον Μ. Βασιλέα δεν είναι σηµαντικός. ................................................................................................................... 37 ΠΙΣΤΙΣ §§ 25-33 Το πρόβληµα της νοµιµότητας της επεµβάσεως και η σχετικότητα αυτού που κάθε φορά ονοµάζεται δίκαιο. Η απόφαση ανήκει στους
Αθηναίους,
αλλά
η
εκτέλεση
εµποδίζεται,
γιατί
αφήνονται
ανεξέλεγκτοι οι εχθροί της δηµοκρατίας. ................................................... 38 ΕΠΙΛΟΓΟΣ §§ 34-35 Το σηµαντικό είναι η ορθή πράξη. Η υποχρέωση του « πράττειν ἄξια » της πόλεως και των προγόνων ........................................ 42
3
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
4
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «ΥΠΕΡ ΤΗΣ ῬΟ∆ΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ» (XV) ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Προοίµιον περὶ 1. Άνδρες Αθηναίοι, νοµίζω ότι πρέπει, επειδή συσκέπτεσθε για τόσο σπουδαία ζητήµατα, να τηλικούτων βουλευοµένου̋ διδόναι παραχωρείτε πλήρη την ελευθερία του λόγου στον καθένα από τους ρήτορες. Εγώ, παρρησίαν ἑκάστῳ τῶν συµβουλευόντων. τουλάχιστον, ποτέ µέχρι τώρα δεν θεώρησα ἐγὼ δ' οὐδεπώποθ' ἡγησάµην χαλεπὸν τὸ δύσκολο το να σας υποδείξω τα καλύτερα (για διδάξαι τὰ βέλτισθ' ὑµᾶ̋ (ὡ̋ γὰρ εἰπεῖν να µιλήσω σε γενικές γραµµές, όλοι ανεξαιρέτως µου φαίνεστε ότι τα γνωρίζετε ἁπλῶ̋, ἅπαντε̋ ὑπάρχειν ἐγνωκότε̋ µοι άριστα), αλλά το να σας πείσω να τα κάνετε δοκεῖτε), ἀλλὰ τὸ πεῖσαι πράττειν ταῦτα. αυτά· γιατί, όταν κάτι φανεί σωστό και ψηφισθεί, τότε (ακόµη) απέχει εξίσου από το ἐπειδὰν γάρ τι δόξῃ καὶ ψηφισθῇ, τότ' ἴσον να υλοποιηθεί (από την εκτέλεση) όσο ακριβώς τοῦ πραχθῆναι ἀπέχει ὅσονπερ πρὶν δόξαι. (και) πριν να αποφασιστεί.
1. Οἶµαι
δεῖν,
ὦ
ἄνδρε̋
Ἀθηναῖοι,
2. ἔστι µὲν οὖν ἓν ὧν ἐγὼ νοµίζω χάριν ὑµᾶ̋ 2. Συµβαίνει, λοιπόν, ένα γεγονός από εκείνα για τα οποία νοµίζω ότι εσείς χρωστάτε τοῖ̋ θεοῖ̋ ὀφείλειν, τὸ τοὺ̋ διὰ τὴν αὑτῶν ευγνωµοσύνη στους θεούς – το ότι δηλαδή ὕβριν ὑµῖν πολεµήσαντα̋ οὐ πάλαι νῦν ἐν αυτοί που σας πολέµησαν από αλαζονεία εναντίον σας πριν από λίγο καιρό, τώρα ὑµῖν µόνοι̋ τῆ̋ αὑτῶν σωτηρία̋ ἔχειν τὰ̋ στηρίζουν σε εσάς µονάχα τις ελπίδες της ἐλπίδα̋. ἄξιον δ' ἡσθῆναι τῷ παρόντι σωτηρίας τους. Και αξίζει να ευχαριστηθείτε για την τωρινή ευκαιρία· γιατί θα συµβεί σε καιρῷ. συµβήσεται γὰρ ὑµῖν, ἐὰν ἃ χρὴ σας – αν αποφασίσετε όσα πρέπει γι’ αυτή την βουλεύσησθ' ὑπὲρ αὐτοῦ, τὰ̋ παρὰ τῶν περίσταση – να αποδείξετε έµπρακτα ψευδείς διαβαλλόντων τὴν πόλιν ἡµῶν βλασφηµία̋ τις εναντίον σας κακολογίες, που προέρχονται από αυτούς που συκοφαντούν την πόλη µας, ἔργῳ µετὰ δόξη̋ καλῆ̋ ἀπολύσασθαι. και να κερδίσετε συνάµα καλή φήµη. Πρόθεσι̋ 3. ᾘτιάσαντο µὲν γὰρ ἡµᾶ̋ ἐπιβουλεύειν αὑτοῖ̋ Χῖοι καὶ Βυζάντιοι καὶ Ῥόδιοι, καὶ διὰ ταῦτα συνέστησαν ἐφ' ἡµᾶ̋ τὸν τελευταῖον τουτονὶ πόλεµον· φανήσεται δ' ὁ µὲν
πρυτανεύσα̋
ταῦτα
καὶ
πείσα̋
Μαύσωλο̋, φίλο̋ εἶναι φάσκων Ῥοδίων, τὴν ἐλευθερίαν
αὐτῶν
ἀφῃρηµένο̋,
οἱ
δ'
ἀποδείξαντε̋ ἑαυτοὺ̋ συµµάχου̋ Χῖοι καὶ Βυζάντιοι
τοῖ̋
ἀτυχήµασιν
αὐτῶν
οὐ
3. Μας κατηγόρησαν, λοιπόν, ότι σχεδιάζουµε ύπουλα να τους βλάψουµε οι Χίοι, οι Βυζάντιοι και οι Ρόδιοι, και γι’ αυτούς τους λόγους οργάνωσαν από κοινού εναντίον µας αυτόν εδώ τον τελευταίο συµµαχικό πόλεµο· θα αποδειχθεί, όµως, από τη µια ότι αυτός που υποκίνησε σ’ αυτά και τους έπεισε, ο Μαύσωλος, µε τον ισχυρισµό ότι είναι φίλος των Ροδίων, ότι τους έχει στερήσει την ελευθερία, κι από την άλλη (θα αποδειχθούν) οι Χίοι και οι Βυζάντιοι που παρίσταναν τους συµµάχους, ότι δεν τους έχουν βοηθήσει στις κακοτυχίες τους,
βεβοηθηκότε̋, 5
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
4. ὑµεῖ̋ δ', οὓ̋ ἐφοβοῦντο, µόνοι τῶν πάντων 4. ενώ εσείς που σας φοβούνταν, (θα αποδειχθείτε) ότι µόνοι από όλους υπήρξατε οι τῆ̋ σωτηρία̋ αὐτοῖ̋ αἴτιοι. ἐκ δὲ τοῦ ταῦθ' αίτιοι της σωτηρίας τους. Κι αφού αυτά θα τα ὑφ' ἁπάντων ὀφθῆναι ποιήσετε τοὺ̋ διαπιστώσετε όλοι χωρίς εξαίρεση, θα κάνετε τους δηµοκρατικούς σε όλες ανεξαιρέτως τις πολλοὺ̋ ἐν ἁπάσαι̋ ταῖ̋ πόλεσι τοῦτο πόλεις να θεωρούν εγγύηση της σωτηρίας τους ποιεῖσθαι σύµβολον τῆ̋ αὑτῶν σωτηρία̋, αυτό, αν δηλαδή είναι φίλοι σας· για σας δεν ἐὰν ὑµῖν ὦσι φίλοι. οὗ µεῖζον οὐδὲν ἂν ὑµῖν θα µπορούσε να υπάρξει µεγαλύτερο πλεονέκτηµα από αυτό, παρά να επιτύχετε γένοιτ' ἀγαθόν, ἢ παρὰ πάντων ἑκόντων πρόθυµα από όλους φιλία ανεπιφύλακτη. ἀνυπόπτου τυχεῖν εὐνοία̋. Πίστι̋ ………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………….
17. Ὁρᾶτε δὲ κἀκεῖν', ὦ ἄνδρε̋ Ἀθηναῖοι, ὅτι πολλοὺ̋ ὑµεῖ̋ πολέµου̋ πεπολεµήκατε καὶ πρὸ̋ δηµοκρατία̋ καὶ πρὸ̋ ὀλιγαρχία̋. καὶ τοῦτο µὲν ἴστε καὶ αὐτοί. ἀλλ' ὑπὲρ ὧν πρὸ̋ ἑκατέρου̋ ἔσθ' ὑµῖν ὁ πόλεµο̋, τοῦτ' ἴσω̋ ὑµῶν οὐδεὶ̋ λογίζεται. ὑπὲρ τίνων οὖν ἐστίν; πρὸ̋ µὲν τοὺ̋ δήµου̋ ἢ περὶ τῶν ἰδίων ἐγκληµάτων, οὐ δυνηθέντων δηµοσίᾳ διαλύσασθαι ταῦτα, ἢ περὶ γῆ̋ µέρου̋ ἢ ὅρων ἢ φιλονικία̋ ἢ τῆ̋ ἡγεµονία̋. πρὸ̋ δὲ τὰ̋ ὀλιγαρχία̋ ὑπὲρ µὲν τούτων οὐδενό̋, ὑπὲρ δὲ τῆ̋ πολιτεία̋ καὶ τῆ̋ ἐλευθερία̋. 18. ὥστ' ἔγωγ' οὐκ ἂν ὀκνήσαιµ' εἰπεῖν µᾶλλον ἡγεῖσθαι
συµφέρειν
δηµοκρατουµένου̋
τοὺ̋ Ἕλληνα̋ ἅπαντα̋ πολεµεῖν ὑµῖν ἢ ὀλιγαρχουµένου̋ φίλου̋ εἶναι. πρὸ̋ µὲν γὰρ ἐλευθέρου̋ ὄντα̋ οὐ χαλεπῶ̋ ἂν εἰρήνην ὑµᾶ̋ ποιήσασθαι νοµίζω, ὁπότε βουληθείητε, πρὸ̋ δ' ὀλιγαρχουµένου̋ οὐδὲ τὴν φιλίαν ἀσφαλῆ νοµίζω. οὐ γὰρ ἔσθ' ὅπω̋ ὀλίγοι πολλοῖ̋ καὶ ζητοῦντε̋ ἄρχειν τοῖ̋ µετ' ἰσηγορία̋ ζῆν ᾑρηµένοι̋ εὖνοι γένοιντ' ἄν.
6
17. Βλέπετε όµως και εκείνα, άνδρες Αθηναίοι, ότι εσείς πολλούς πολέµους έχετε διεξαγάγει και εναντίον δηµοκρατικών και εναντίον ολιγαρχικών καθεστώτων. Και αυτό βέβαια το γνωρίζετε και (εσείς) οι ίδιοι· αλλά για ποιους λόγους πολεµάτε εσείς στη µία ή στην άλλη περίπτωση, αυτό ίσως κανείς από εσάς δεν σκέφτεται. Για ποιους λόγους λοιπόν γίνεται (πόλεµος); Εναντίον των δηµοκρατικών πόλεων ή για ιδιωτικής φύσεως διενέξεις, που δεν µπόρεσαν αυτές να διευθετηθούν µε δηµόσια συµφωνία, ή για µερίδιο γης ή για συνοριακή διαφορά ή για λόγους ανταγωνισµού ή για χάρη της ηγεµονίας· εναντίον όµως των ολιγαρχικών πόλεων για κανέναν από αυτούς τους λόγους, αλλά για τη δηµοκρατία και την ελευθερία· 18. γι’ αυτό εγώ βέβαια δεν θα δίσταζα να πω ότι νοµίζετε πως περισσότερο σας συµφέρει όλοι οι Έλληνες χωρίς εξαίρεση να πολεµούν εναντίον σας και να έχουν δηµοκρατικό πολίτευµα παρά να είναι φίλοι σας µε ολιγαρχικό καθεστώς. ∆ιότι µε ελεύθερους ανθρώπους νοµίζω ότι πολύ εύκολα θα µπορούσατε εσείς να συνοµολογήσετε ειρήνη, όποτε θέλατε, ενώ µε τους ολιγαρχικούς ούτε τη φιλία θεωρώ ασφαλή· γιατί µε κανέναν τρόπο οι ολιγαρχικοί που µάλιστα επιδιώκουν να ασκούν απόλυτη εξουσία θα γίνονταν φιλικοί µε τους δηµοκρατικούς που έχουν επιλέξει να ζουν µε ισονοµία.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
19. Θαυµάζω δ' εἰ µηδεὶ̋ ὑµῶν ἡγεῖται Χίων 19. Εκπλήσσοµαι επίσης, γιατί κανείς από εσάς δεν θεωρεί – αν και οι Χίοι και οι Μυτιληναίοι ὀλιγαρχουµένων καὶ Μυτιληναίων, καὶ νυνὶ κυβερνώνται από ολιγαρχικά καθεστώτα, και Ῥοδίων καὶ πάντων ἀνθρώπων ὀλίγου δέω τώρα µάλιστα και οι Ρόδιοι και µολονότι σχεδόν θα έλεγα όλοι οι άνθρωποι οδηγούνται λέγειν εἰ̋ ταύτην τὴν δουλείαν σε αυτόν τον ζυγό της δουλείας – ότι µαζί τους ὑπαγοµένων, συγκινδυνεύειν τι τὴν παρ' κινδυνεύει σε κάποιο βαθµό και το ἡµῖν πολιτείαν, µηδὲ λογίζεται τοῦθ' ὅτι οὐκ δηµοκρατικό µας πολίτευµα, ούτε σκέφτεται αυτό, ότι µε κανέναν τρόπο δεν θα αφήσουν το ἔστιν ὅπω̋, εἰ δι' ὀλιγαρχία̋ ἅπαντα δικό µας δηµοκρατικό πολίτευµα, εάν όλα στις συστήσεται, τὸν παρ' ὑµῖν δῆµον ἐάσουσιν. πόλεις οργανωθούν κατά το ολιγαρχικό σύστηµα. Γιατί γνωρίζουν ότι κανείς άλλος δεν ἴσασι γὰρ οὐδένα̋ ἄλλου̋ πάλιν εἰ̋ θα µπορούσε να αποκαταστήσει την ελευθερία· ἐλευθερίαν <ἂν> τὰ πράγµατ' ἐξάγοντα̋. από όπου λοιπόν προσδοκούν ότι θα συνέβαινε ὅθεν δὴ κακὸν αὑτοῖ̋ ἄν τι γενέσθαι σε βάρος τους κάτι κακό, αυτό θα θελήσουν να καταστρέψουν. προσδοκῶσι, τοῦτ' ἀνελεῖν βουλήσονται. 20. τοὺ̋ µὲν οὖν ἄλλου̋ τοὺ̋ ἀδικοῦντά̋ τινα̋ 20. Εποµένως τους άλλους βέβαια που αδικούν µερικούς πρέπει να τους θεωρείτε εχθρούς αὐτῶν τῶν κακῶ̋ πεπονθότων ἐχθροὺ̋ µόνο αυτών που κακοπάθησαν· εκείνους όµως ἡγεῖσθαι χρή. τοὺ̋ δὲ τὰ̋ πολιτεία̋ που καταλύουν τις δηµοκρατίες και τις µετατρέπουν σε ολιγαρχικά, σας συµβουλεύω καταλύοντα̋ καὶ µεθιστάντα̋ εἰ̋ να τους θεωρείτε κοινούς εχθρούς όλων ὀλιγαρχίαν κοινοὺ̋ ἐχθροὺ̋ παραινῶ ανεξαιρέτως των ανθρώπων που επιθυµούν την νοµίζειν ἁπάντων τῶν ἐλευθερία̋ ελευθερία. ἐπιθυµούντων. 21. ἔπειτα καὶ δίκαιον, ὦ ἄνδρε̋ Ἀθηναῖοι, 21. Έπειτα είναι και δίκαιο, άνδρες Αθηναίοι, επειδή εσείς οι ίδιοι ζείτε σε δηµοκρατικό δηµοκρατουµένου̋ αὐτοὺ̋ τοιαῦτα καθεστώς, να εκδηλώνετε τέτοιες διαθέσεις φρονοῦντα̋ φαίνεσθαι περὶ τῶν απέναντι στις δηµοκρατίες που ατύχησαν, όπως ακριβώς αυτές που θα αξιώνατε να εκδηλώνουν ἀτυχούντων δήµων, οἷάπερ ἂν τοὺ̋ ἄλλου̋ οι άλλοι για εσάς, αν ποτέ – το οποίο µακάρι ἀξιώσαιτε φρονεῖν περὶ ὑµῶν, εἴ ποθ', ὃ µὴ να µην συµβεί – σας συνέβαινε κάτι παρόµοιο. Γιατί στ’ αλήθεια αν θα ισχυριστεί κανείς ότι γένοιτο, τοιοῦτό τι συµβαίη. καὶ γὰρ εἰ οι Ρόδιοι καλά έχουν πάθει, δεν είναι τώρα η δίκαιά τι̋ φήσει Ῥοδίου̋ πεπονθέναι, οὐκ κατάλληλη περίσταση να επιχαίρει. Γιατί αυτοί ἐπιτήδειο̋ ὁ καιρὸ̋ ἐφησθῆναι. δεῖ γὰρ που ευτυχούν πρέπει πάντοτε να φαίνονται ότι σκέφτονται τα καλύτερα για αυτούς που τοὺ̋ εὐτυχοῦντα̋ περὶ τῶν ἀτυχούντων ἀεὶ δυστυχούν, επειδή ακριβώς είναι σκοτεινό το φαίνεσθαι τὰ βέλτιστα βουλευοµένου̋, µέλλον για όλους ανεξαιρέτως τους ἐπειδήπερ ἄδηλον τὸ µέλλον ἅπασιν ανθρώπους. ἀνθρώποι̋. 22. Ἀκούω δ' ἐγὼ πολλάκι̋ ἐνταυθὶ παρ' ὑµῖν 22. Εξάλλου έχω ακούσει πολλές φορές εδώ ενώπιον σας, ότι όταν η δηµοκρατία µας τινῶν λεγόντων ὡ̋, ὅτ' ἠτύχησεν ὁ δῆµο̋ ατύχησε, συµφώνησαν µερικοί να την σώσουν. 7
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ἡµῶν,
συνεβουλήθησάν
τινε̋
αὐτὸν
σωθῆναι. ὧν ἐγὼ µόνων Ἀργείων ἐν τῷ παρόντι µνησθήσοµαι βραχύ τι. οὐ γὰρ ἂν ὑµᾶ̋ βουλοίµην, δόξαν ἔχοντα̋ τοῦ σῴζειν τοὺ̋ ἀτυχοῦντα̋ ἀεί, χείρου̋ Ἀργείων ἐν ταύτῃ τῇ πράξει φανῆναι, οἳ χώραν ὅµορον τῇ
Λακεδαιµονίων
οἰκοῦντε̋,
ὁρῶντε̋
ἐκείνου̋ γῆ̋ καὶ θαλάττη̋ ἄρχοντα̋, οὐκ ἀπώκνησαν οὐδ' ἐφοβήθησαν εὐνὀκῶ̋ ὑµῖν ἔχοντε̋
φανῆναι,
ἀλλὰ
καὶ
πρέσβει̋
ἐλθόντα̋ ἐκ Λακεδαίµονο̋, ὥ̋ φασιν, ἐξαιτήσοντά̋ τινα̋ τῶν φυγάδων τῶν
Από αυτούς εγώ θα αναφερθώ τώρα µε συντοµία µόνο στους Αργείους. Γιατί δεν θα ήθελα εσείς, που είστε ένδοξοι πάντα ως σωτήρες αυτών που δυστυχούν, να φανείτε στην προκειµένη περίπτωση κατώτεροι από τους Αργείους, οι οποίοι κατοικώντας σε χώρα γειτονική µε αυτή των Λακεδαιµονίων, αν και έβλεπαν εκείνους να κυριαρχούν στη στεριά και στη θάλασσα, δεν δίστασαν ούτε φοβήθηκαν να δείξουν σε σας τα φιλικά τους αισθήµατα, αλλά και τους απεσταλµένους που ήλθαν από την Λακεδαίµονα, όπως λένε, για να απαιτήσουν την παράδοση µερικών δικών σας φυγάδων, αποφάσισαν να τους θεωρήσουν εχθρούς τους, εάν δεν αναχωρούσαν πριν δύσει ο ήλιος.
ὑµετέρων ἐψηφίσαντο, ἐὰν µὴ πρὸ ἡλίου δύντο̋ ἀπαλλάττωνται, πολεµίου̋ κρίνειν. 23. εἶτ' οὐκ αἰσχρόν, ὦ ἄνδρε̋ Ἀθηναῖοι, εἰ τὸ 23. Εποµένως δεν είναι ντροπή, άνδρες Αθηναίοι, εάν ο λαός των Αργείων δεν φοβήθηκε την µὲν Ἀργείων πλῆθο̋ οὐκ ἐφοβήθη τὴν ηγεµονία των Λακεδαιµονίων στην κρίσιµη Λακεδαιµονίων ἀρχὴν ἐν ἐκείνοι̋ τοῖ̋ εκείνη περίσταση ούτε τη δύναµή τους, ενώ καιροῖ̋ οὐδὲ τὴν ῥώµην, ὑµεῖ̋ δ' ὄντε̋ εσείς που είστε Αθηναίοι θα φοβηθείτε βάρβαρο άνθρωπο και µάλιστα γυναίκα; Ἀθηναῖοι βάρβαρον ἄνθρωπον, καὶ ταῦτα Επιπλέον, θα µπορούσαν να προφασιστούν ότι γυναῖκα, φοβήσεσθε; καὶ µὴν οἱ µὲν ἔχοιεν πολλές φορές έχουν νικηθεί από τους Λακεδαιµόνιους, ενώ εσείς έχετε νικήσει ἂν εἰπεῖν ὅτι πολλάκι̋ ἥττηνται [ὑπὸ] πολλές φορές τον Βασιλιά της Περσίας, και δεν Λακεδαιµονίων, ὑµεῖ̋ δὲ νενικήκατε µὲν έχετε ηττηθεί ούτε µία φορά ούτε από τους πολλάκι̋ βασιλέα, ἥττησθε δ' οὐδ' ἅπαξ δούλους του Βασιλιά ούτε από εκείνον τον ίδιο. Γιατί αν κάπου έχει νικήσει την πόλη µας οὔτε τῶν δούλων τῶν βασιλέω̋ οὔτ' αὐτοῦ ο Βασιλιάς, ή νίκησε διαφθείροντας µε 'κείνου. εἰ γάρ τί που κεκράτηκε τῆ̋ πόλεω̋ χρήµατα τους πιο αχρείους από τους Έλληνες και προδότες της Ελλάδας ή αλλιώς δεν νίκησε βασιλεύ̋, ἢ τοὺ̋ πονηροτάτου̋ τῶν ποτέ. Ἑλλήνων καὶ προδότα̋ αὐτῶν χρήµασι πείσα̋ ἢ οὐδαµῶ̋ ἄλλω̋ κεκράτηκεν. 24. καὶ οὐδὲ τοῦτ' αὐτῷ συνενήνοχεν, ἀλλ' ἅµ' εὑρήσετ'
αὐτὸν
τήν
τε
πόλιν
διὰ
Λακεδαιµονίων ἀσθενῆ ποιήσαντα καὶ περὶ τῆ̋ αὑτοῦ βασιλεία̋ κινδυνεύσαντα πρὸ̋ Κλέαρχον καὶ Κῦρον. οὔτ' οὖν ἐκ φανεροῦ κεκράτηκεν οὔτ' ἐπιβουλεῦσαι συνενήνοχεν 8
24. Κι ούτε αυτό ήταν προς το συµφέρον του, αλλά θα διαπιστώσετε ότι συγχρόνως αυτός και την πόλη µας εξασθένησε µέσω των Λακεδαιµονίων και το βασίλειό του έθεσε σε κίνδυνο πολεµώντας µε τον Κλέαρχο και τον Κύρο. Ούτε λοιπόν φανερά έχει νικήσει ούτε τον έχουν ωφελήσει τα επίβουλα σχέδιά του. Βλέπω επίσης πολλές φορές ότι µερικοί από
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
αὐτῷ. ὁρῶ δ' ὑµῶν ἐνίου̋ Φιλίππου µὲν ὡ̋ ἄρ' οὐδενὸ̋ ἀξίου πολλάκι̋ ὀλιγωροῦντα̋, βασιλέα δ' ὡ̋ ἰσχυρὸν ἐχθρὸν οἷ̋ ἂν προέληται φοβουµένου̋. εἰ δὲ τὸν µὲν ὡ̋ φαῦλον οὐκ ἀµυνούµεθα, τῷ δ' ὡ̋ φοβερῷ πάνθ' ὑπείξοµεν, πρὸ̋ τίνα̋, ὦ ἄνδρε̋
εσάς δεν πολυνοιάζονται για τον Φίλιππο, επειδή, καθώς φαίνεται δεν αξίζει τον κόπο, ενώ φοβούνται τον Βασιλιά ως ισχυρό εχθρό για όσους τυχόν επιλέξει (να τους πλήξει). Αν όµως τον έναν δεν θα τον αποκρούουµε ως ασήµαντο, ενώ στον άλλο θα υποχωρούµε σε όλα επειδή είναι επίφοβος, σε ποιους, άνδρες Αθηναίοι, θα αντισταθούµε;
Ἀθηναῖοι, παραταξόµεθα; Ἀπόδειξη - Ἐπίλογο̋ 34. Ἀλλὰ γὰρ οὐχ ὅ τι τι̋ κατηγορήσει τούτων 34. Αλλά βέβαια δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς τι θα κατηγορήσει αυτούς ή ποιες επικρίσεις θα ἢ τοῖ̋ ἄλλοι̋ ὑµῖν ἐπιπλήξει χαλεπὸν διατυπώσει εναντίον σας για τα υπόλοιπα εὑρεῖν, ἀλλ' ἀφ' ὁποίων λόγων ἢ πράξεω̋ (θέµατα), αλλά να βρει µε ποια λόγια ή µε ποία̋ ἐπανορθώσεταί τι̋ ἃ νῦν οὐκ ὀρθῶ̋ ποιες πράξεις θα επανορθώσει κανείς όσα τώρα δεν είναι σωστά. Αυτό είναι δύσκολο έργο να ἔχει, τοῦτ' ἔργον εὑρεῖν. ἴσω̋ µὲν οὖν οὐδὲ βρει. Ούτε ίσως είναι η κατάλληλη ώρα να τοῦ παρόντο̋ καιροῦ περὶ πάντων λέγειν. µιλάει κανείς για όλα· ωστόσο εάν όσα έχετε ήδη αποφασίσει, µπορέσετε να τα επικυρώσετε ἀλλ' ἐὰν ἃ προῄρησθε δυνηθῆτ' ἐπικυρῶσαι µε κάποια συµφέρουσα πράξη, και άλλες ίσως συµφερούσῃ τινὶ πράξει, καὶ τἄλλ' ἂν ἴσω̋ υποθέσεις σας, η καθεµιά µε τη σειρά της θα καθ' ἓν ἀεὶ βέλτιον σχοίη. βελτιωνόταν συνεχώς. 35. ἐγὼ
µὲν
οὖν
οἶµαι
δεῖν
ὑµᾶ̋ 35. Εγώ λοιπόν νοµίζω ότι πρέπει να καταπιαστείτε µε την υπόθεση αυτή µε ανδρεία και να ἀντιλαµβάνεσθαι τῶν πραγµάτων τούτων ενεργείτε µε τρόπο αντάξιο στην πόλη, ἐρρωµένω̋, καὶ πράττειν ἄξια τῆ̋ πόλεω̋, αναλογιζόµενοι ότι µε ευχαρίστηση ακούτε, ἐνθυµουµένου̋ ὅτι χαίρετ’ ἀκούοντε̋, ὅταν όταν κάποιος ρήτορας επαινεί τους προγόνους σας και µνηµονεύει λεπτοµερώς τα τι̋ ἐπαινῇ τοὺ̋ προγόνου̋ ὑµῶν καὶ τὰ κατορθώµατά τους και απαριθµεί τα τρόπαια πεπραγµέν’ ἐκείνοι̋ διεξίῃ καὶ τὰ τρόπαια (τις νίκες) τους. Να θεωρείτε λοιπόν ότι οι πρόγονοί σας αφιέρωσαν αυτά όχι για να τα λέγῃ. Νοµίζετε τοίνυν ταῦτ’ ἀναθεῖναι τοὺ̋ θαυµάζετε παρατηρώντας τα, αλλά για να προγόνου̋ ὑµῶν οὐχ ἵνα θαυµάζητ’ αὐτὰ µιµείστε τις αρετές αυτών που τα αφιέρωσαν. θεωροῦντε̋, ἀλλ’ ἵνα καὶ µιµῆσθε τὰ̋ τῶν ἀναθέντων ἀρετά̋.
9
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Ερµηνευτικές Ερωτήσεις ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ 1-2
1. Για τον ∆ηµοσθένη, ποια σχέση έχει η λήψη µιας απόφασης µε την υλοποίησή της; 2. Να εντοπίσετε τις λέξεις του κειµένου µε τις οποίες ο ∆ηµοσθένης χαρακτηρίζει την αρνητική στάση ή συµπεριφορά κάποιων άλλων Ελλήνων απέναντι στους Αθηναίους. 3. Ποια συναισθήµατα για τους Ρόδιους έχουν οι Αθηναίοι, σύµφωνα µε όσα υπαινίσσεται ο ∆ηµοσθένης και πώς προσπαθεί να τα µεταβάλλει; 4. Από ποια σηµεία του κειµένου µπορεί να θεωρηθεί ότι ο ∆ηµοσθένης ασκεί προσεκτική κριτική στη συµπεριφορά των Αθηναίων;
ΠΡΟΘΕΣΙΣ 3-4
1. Η τυχόν βοήθεια της Αθήνας προς τους Ρόδιους, ποια σηµασία θα έχει γι’ αυτούς συγκρινόµενη και µε τη στάση που επέδειξαν ο Μαύσωλος, οι Χίοι και οι Βυζάντιοι; 2. Από ποια σηµεία του κειµένου φαίνεται: α) η στάση που τήρησαν οι Ρόδιοι απέναντι στους Αθηναίους στο πρόσφατο παρελθόν και β) το πόσο ωφέλιµοι θα µπορούν να είναι τώρα οι Αθηναίοι στους Ροδίους; 3. «ἑκόντων», «ἀνυπόπτου εὐνοία̋»: Ποια σηµασία αποδίδει στις έννοιες αυτές ο ∆ηµοσθένης, σε σχέση µε το περιεχόµενο του κειµένου και γιατί; 4. Τι θα αποτελέσει «µεῖζον ἀγαθόν» για τους Αθηναίους κατά τον ∆ηµοσθένη;
ΠΙΣΤΙΣ 5-17
1. Να κρίνετε τις απόψεις που προβάλλει ο ∆ηµοσθένης µε το περιεχόµενο των συµβουλών που θα έδινε στον βασιλιά των Περσών. 2. Με ποιο συλλογισµό του ο ∆ηµοσθένης υποστηρίζει ότι ο αγώνας για το δίκαιο είναι και αγώνας για λιγότερους πολέµους ή για πιθανότερη εξασφάλιση της ειρήνης; 10
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
3. Ποια είναι τα επιχειρήµατα του ∆ηµοσθένη στις παραγράφους 5-8; 4. Ποια επιχειρήµατα χρησιµοποιεί ο ∆ηµοσθένης στις παραγράφους 9-10; 5. Ποια ήταν η κατάσταση στο εσωτερικό του περσικού κράτους την εποχή του ∆ηµοσθένη; Να εντοπίσετε τα σχετικά χωρία. 6. Από ποια σηµεία της ενότητας φαίνεται ότι θέλει να υποτιµήσει τους Ροδίους για τις πολιτικές τους επιλογές; 7. Να εντοπίσετε τα σηµεία όπου ο ∆ηµοσθένης διατυπώνει απόψεις γενικού κύρους και να τις σχολιάσετε.
ΠΙΣΤΙΣ 17-20
1. Ποια σηµασία αποδίδει ο ∆ηµοσθένης στη σταθερότητα της φιλίας µεταξύ της Αθήνας και των άλλων πόλεων και ποια µορφή πολιτεύµατος µπορεί να εξασφαλίσει αυτή τη φιλία; 2. «τοῖ̋ µετ’ ἰσηγορία̋ ζῆν ᾕρηµένοι̋»: Σε ποια πολιτική παράταξη αναφέρεται µε τη φράση αυτή ο ∆ηµοσθένης και ποια βαρύτητα έχουν οι συγκεκριµένες λέξεις; 3. Ποιες απόψεις γενικότερου κύρους εκφράζει ο ∆ηµοσθένης στο κείµενο αυτό; 4. Να εντοπίσετε το σηµείο του κειµένου που ο ∆ηµοσθένης πιστεύει σε έναν υψηλό ρόλο της Αθήνας ανάµεσα στις ελληνικές πόλεις;
11
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Λεξιλογικές – Σηµασιολογικές Ασκήσεις Προοίµιον 1 - 2 1. δοκεῖ: Ποια σηµασία έχει το απρόσωπο δοκεῖ γενικά και ποια ειδικότερη σηµασία έχει προκειµένου για αποφάσεις π.χ. της εκκλησίας του δήµου; .................................................................................................. .................................................................................................. 2. καιρῷ: Ποια σηµασία έχει η λέξη καιρό̋ γενικά και ποια στο συγκεκριµένο κείµενο. .................................................................................................. .................................................................................................. 3. Ποια είναι η σηµασία του ρήµατος διαβάλλω στην αρχαία και τη νέα ελληνική γλώσσα. .................................................................................................. .................................................................................................. 4. δόξα: Ποια σηµασία έχει η λέξη στη νέα ελληνική και ποιες σηµασίες είχε στην αρχαία ελληνική; .................................................................................................. .................................................................................................. 5. Ποιες λέξεις του κειµένου έχουν ετυµολογική συγγένεια µε τις παρακάτω: δάσκαλος, βελτιωµένος, πειθώ, ηδονή, βρισιά, κατάλυση, διαβολή, επίγνωση, συµβάν, ηγέτης.
12
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Πρόθεσις 3 - 4 1. Να εντοπίσετε στο κείµενο λέξεις που έχουν ετυµολογική συγγένεια µε τις εξής: απείθεια, παραποίηση, αντίφαση, σύσταση, εξόφθαλµος, διαίρεση, επίδειξη, εκουσίως, υποπτεύοµαι. 2. Να γράψετε τέσσερα σύνθετα ρήµατα µε το ποιῶ ως δεύτερο συνθετικό και µία πρόθεση ως πρώτο συνθετικό. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. 3. Να γράψετε τέσσερις (συνολικά) λέξεις συγγενείς ετυµολογικά του ὁράω-ῶ: δύο που σχετίζονται µε το θέµα του ενεστώτα και δύο µε το θέµα του µέλλοντα. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. 4. Να γράψετε τέσσερα οµόρριζα του ρήµατος πείθω. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. 5. Να γράψετε στη νέα ελληνική από δύο οµόρριζα για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις. βεβοηθηκότε̋ ἀποδείξαντε̋ σωτηρία̋ σύµβολον εὐνοία̋ ἀφῃρηµένο̋
13
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Πίστις 17 - 20 1. Να συνδέσετε τις λέξεις της στήλης Α µε τις ετυµολογικά συγγενείς από τις λέξεις της στήλης Β. Α
ὁ ὅρο̋ ὁράω-ῶ τό ὄρο̋ ἡ ὥρα
Β οροσειρά σύνορο όριο ορειβασία µεθόριος οροπέδιο οριοθετώ ωριαίος καθορίζω όµορος ορατός εξορίζω πρόωρος ορεσίβιος
2. εὖνοι: Να γράψετε δύο λέξεις ετυµολογικά συγγενείς. .................................................................................................. .................................................................................................. 3. πολιτεία: Ποια σηµασία έχει η λέξη στο συγκεκριµένο κείµενο και µε ποια σηµασία τη χρησιµοποιούµε στη νέα ελληνική; .................................................................................................. .................................................................................................. 4. Να βρείτε στη νέα ελληνική δύο ετυµολογικά συγγενείς λέξεις (απλές ή σύνθετες) για κάθε µία από τις ακόλουθες λέξεις του κειµένου: ἐξάγοντα̋, συστήσεται, δουλείαν, προσδοκῶσι. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. ..................................................................................................
14
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ §§ 1-2 Περί του ότι δεν εκτελούνται οι αποφάσεις και ότι θεόσταλτη ευκαιρία παρουσιάστηκε που πρέπει να αξιοποιηθεί «ἔργῳ».
Ερµηνευτικά Σχόλια 1∗∗ Η δοµή και το περιεχόµενο του προοιµίου δείχνουν τη σοβαρότητα του προβλήµατος
που
υποχρεωµένος
µε
αντιµετώπισε µια ευφυή
ο
ρήτορας.
Ο
εκµετάλλευση των
∆ηµοασθένης
ήταν
συναισθηµάτων
του
αθηναϊκού ∆ήµου να µειώσει, όσο το δυνατόν, τις δυσµενείς επιπτώσεις µιας τέτοιας προκατάληψης. Στην πρώτη παράγραφο βασικές επιδιώξεις είναι η εξασφάλιση της ανοχής (διδόναι παρρησίαν) και η επισήµανση της ανάγκης να εκτελεστούν οι αποφάσεις (πεῖσαι πράττειν). Στη δεύτερη παράγραφο επιδιώκει την εύνοια και τη µεταβολή του απαισιόδοξου κλίµατος.
§1 περὶ τηλικούτων· Για τον ∆ηµοσθένη η συζήτηση στη συνέλευση του λαού για το αίτηµα των Ροδίων δηµοκρατικών φυγάδων αποτελεί µια πολύ σοβαρή υπόθεση, γιατί σχετίζεται άµεσα µε την εξωτερική πολιτική της Αθήνας. Αξίζει να θυµίσουµε ότι την εποχή εκείνη δέσποζαν στην πολιτική σκηνή της Αθήνας δύο προσωπικότητες: ο Εύβουλος που ήταν εκφραστής µιας ειρηνόφιλης πολιτικής, µιας πολιτικής αποµονωτισµού και ο ∆ηµοσθένης που µαζί µε µια οµάδα δηµοκρατικών, φιλοπόλεµων πολιτικών επιθυµούσε να βγάλει την Αθήνα από το τέλµα της απραξίας. διδόναι παρρησίαν· Η προσπάθεια του ∆ηµοσθένη να προλάβει ενδεχόµενες αποδοκιµασίες οφείλεται και στο γεγονός ότι υπήρχαν και συµπολίτες του που ακολουθούσαν την ειρηνόφιλη πολιτική του Εύβουλου· υπήρχε δηλαδή ένα κλίµα στην Αθήνα που ήταν εναντίον των εξωτερικών επιχειρήσεων και επεµβάσεων, πράγµα που δεν ευνοούσε τη προσπάθεια του ∆ηµοσθένη.
∗
Τα περισσότερα σχόλια, που λειτουργούν συµπληρωµατικά των σχολίων του σχολικού βιβλίου, βασίζονται σε τρία βιβλία 1) της Ι. Γιατροµανωλάκη (2001), ∆ηµοσθένους λόγοι Ελληνικοί. Συµφέρον και δικαιοσύνη στην εξωτερική πολιτική της Αθήνας τον 4ο αιώνα π.Χ., εκδόσεις Καρδαµίτσα, 2) του Γ. Μαρκαντωνάτου (2000), ∆ηµοσθένους Ὑπὲρ τῆς Ῥοδίων Ἐλευθερίας. Ερµηνευτική έκδοση για τη Β΄ Λυκείου, εκδόσεις Gutenberg, και 3) στο Βιβλίο του Καθηγητή σσ. 150-186
15
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Πάντως
σε κάθε περίπτωση ο πολιτικός ή ο ρήτορας οφείλει να
σταθµίζει τα ακόλουθα στοιχεία, για να µιλήσει µε παρρησία:
τη κρισιµότητα των συνθηκών και τη σηµασία του κάθε ζητήµατος
την ψυχολογία του πλήθους που τον ακούει, µε άλλα λόγια τη νηφαλιότητα, τη ψυχραιµία και τη σύνεση που πρέπει να υπάρχει για να παρθούν οι σωστές και ορθές αποφάσεις
τα
επιχειρήµατα
του
και
τα
αντεπιχειρήµατα
που
ενδεχοµένως
αναπτυχθούν
την ρεαλιστικότητα και το κατά πόσο είναι εφικτές και υλοποιήσιµες οι θέσεις και οι απόψεις που αναπτύσσει.
διδάξαι τὰ βέλτιστα· Με τους συµβουλευτικούς λόγους τους οι ρήτορες προσπαθούσαν να πείσουν τον λαό µε διάφορα επιχειρήµατα, έτσι ώστε να τον καθοδηγήσουν στη λήψη της ωφελιµότερης για την πόλη απόφασης. Στόχος ήταν να παρουσιάσουν και να υποδείξουν «το δίκαιο (το άγραφο έθος), το νόµιµο (ό,τι ορίζει ο νόµος, οι κανόνες δικαίου σε όλα τα επίπεδα σχέσεων), το συµφέρον (το χρήσιµο και το αναγκαίο), το δυνατό (ό,τι ενδέχεται να συµβεί εκ των ιδιοτήτων και δραστηριοτήτων των ανθρώπων), το καλό(ό,τι είναι επαινετό, τιµά και δοξάζει τους πράττοντες) και το ευχάριστο». Συνήθως αυτά ήταν γνωστά τις περισσότερες φορές, αλλά υπήρχαν και περιπτώσεις εξαιρέσεων. Έτσι παρατηρούνταν περιπτώσεις, όπου οι αγορητές δεν συµβούλευαν το ορθό, αλλά για να φαίνονται αρεστοί στα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα και να γίνουν έτσι δηµοφιλείς, κολάκευαν τους συµπολίτες τους και τους παροδηγούσαν σε εσφαλµένες και πολλές φορές ολέθριες αποφάσεις. χαλεπόν· Η δυσκολία προκύπτει από δύο λόγους: α) οι Ρόδιοι είχαν αποστατήσει και φυσικό ήταν να υπάρχουν αντιδράσεις για τη ζητούµενη βοήθεια, β) οι «φιλιππίζοντες» ρήτορες ασκούν επίδραση µε ισχυρά επιχειρήµατα,
που
απορρέουν
από
την
αδυναµία
της
Αθήνας
να
επανασυστήσει τη συµµαχία.
§2 χάριν … ὀφείλειν τοῖ̋ θεοῖ̋· Ο ∆ηµοσθένης θέλει να παρουσιάσει το ροδιακό αίτηµα για βοήθεια ως µια εξαιρετική ευκαιρία για την Αθήνα. Στον νου του 16
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
η περίπτωση αυτή φέρνει το παλιότερο γόητρο της πατρίδας του και φαντάζεται πως αυτή – µε την απρόσµενη αυτή συγκυρία – έχει τη δυνατότητα να κερδίσει αυτό το σηµαντικό νησί, στη στρατηγική θέση που βρίσκεται, και να δηµιουργήσει µια βάση για την ανανέωση της ναυτικής της συµµαχίας. Έτσι, θα έβγαινε κιόλας από την αποµόνωση και θα έδειχνε έτοιµη και πάλι να προασπίσει την ελευθερία και τα δηµοκρατικά ιδεώδη. Αυτή λοιπόν η συγκυρία δεν είναι παρά µια απόδειξη για τον ρήτορα της θείας εύνοιας. διὰ τὴν αὐτῶν ὕβριν· Ο ελιγµός που επιχειρεί εδώ ο ∆ηµοσθένης είναι πράγµατι αριστοτεχνικός: οι Ρόδιοι υποφέρουν εξαιτίας της αλαζονικής συµπεριφοράς τους, γιατί θέλησαν να αποστατήσουν από την Αθήνα και να αποσκιρτήσουν από τη συµµαχία της· αποσιωπά όµως το ότι η αυταρχική και ιµπεριαλιστική
πολιτική
της
Αθήνας
απέναντι
στους
συµµάχους
της
προκάλεσε σύντοµα τη δυσαρέσκεια και την ανταρσία πολλών πόλεων. πολεµήσαντα̋· Η αναφορά γίνεται για τις πολεµικές επιχειρήσεις της άνοιξης του 356 π.Χ. οι οποίες είχαν άσχηµη εξέλιξη, πράγµα που υπήρξε και η απαρχή της διάλυσης της δεύτερης αθηναϊκής συµµαχίας. ἄξιον δ’ ἡσθῆναι ἐν τῷ παρόντι καιρῷ· Ο ∆ηµοσθένης επιδιώκει να αποτρέψει
τα
συναισθήµατα
εκδικητικότητας
και
χαιρεκακίας,
που
εκµεταλλεύονταν οι οπαδοί του αποµονωτισµού και εµπόδιζαν τον λαό από κάθε εξωτερική πολιτική δραστηριότητα. τὰ̋ παρὰ … βλασφηµία̋· Με κοµψό τρόπο ο ρήτορας χαρακτηρίζει ως διαβολές τις κατηγορίες των συµµάχων των Αθηναίων για την αυταρχική κι αυθαίρετη συµπεριφορά των τελευταίων – και ιδίως για την οικονοµική καταπίεση που ασκούσαν. Το καταστατικό της δεύτερης αθηναϊκής συµµαχίας καταδίκασε τους φόρους της πρώτης και καθιέρωσε έναν νέο όρο, τις «συντάξει̋», για τη δήλωση των οικονοµικών συνδροµών των συµµάχων προς την Αθήνα υπέρ της κοινής άµυνας. Αλλά και πάλι οι αθηναίοι αξιωµατούχοι που στέλνονταν για τις εισπράξεις αυτές προέβαιναν σε κάθε 17
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
είδους αυθαιρεσίες εξαναγκάζοντας τις συµµαχικές πόλεις να πληρώνουν υπέρογκα ποσά που ήταν γι’ αυτές δυσβάστακτα.
ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΟΙΜΙΟΥ Με το προοίµιο του συγκεκριµένου λόγου ο ρήτορας πετυχαίνει: 1. Να προσελκύσει την εύνοια των ακροατών του (captatio benevolentiae). Αναφέρεται
σε
εξασφάλιση
της
δύο
θέµατα
εύνοιας:
τα
αρχικά
οποία
εντάσσονται
αναφέρεται
στην
στην
τεχνική
«παρρησία»,
προκειµένου να προκαταλάβει την αντίδραση του ακροατηρίου· στη συνέχεια, επικεντρώνεται στο πρόβληµα των Ροδίων που παρουσιάζεται ως µια ευνοϊκή συγκυρία. Επιπλέον, επιδιώκει την εύνοια Α) επαινώντας τους ακροατές : ἅπαντε̋ … δοκεῖτε· Β) προβάλλοντας την προσωπικότητά του: ἐγὼ δ’ οὐδεπώποθ’ … ὑµᾶ̋· Γ) επικρίνοντας τους αντιπάλους: τὸ τοὺ̋ διὰ τὴν αὐτῶν ὕβριν … ἐλπίδα̋· ∆) προσπαθώντας να διαλύσει προκαταλήψεις και δυσµενείς απόψεις του ακροατηρίου: συµβήσεται … ἀπολύσασθαι. 2. Να διεγείρει τη προσοχή τους, προβάλλοντας τη σπουδαιότητα ( περὶ τηλικούτων, χάριν ὑµᾶ̋ τοῖ̋ θεοῖ̋ ὀφείλειν, ἄξιον ἡσθῆναι) και την ωφελιµότητα του αντικειµένου της αγόρευσής του (τὴν πόλιν ἡµῶν … ἀπολύσασθαι). 3. Να κατατοπίσει τους ακροατές µε τη συνοπτική αναφορά του στην υπό συζήτηση υπόθεση, καθώς και µε τη δήλωση του κύριου σκοπού που έχει ο λόγος του – να υποδείξει δηλαδή στους Αθηναίους πώς πρέπει να εκµεταλλευτούν τη χρυσή αυτή ευκαιρία, για να αναιρέσουν τις κακολογίες εναντίον τους και να ξανακερδίσουν την πρότερη καλή φήµη τους (ἐστι µὲν οὖν … τὰ̋ ἐλπίδα̋). ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ – ΠΑΘΗ 1. του ρήτορα: Ο ∆ηµοσθένης υπογραµµίζει το ειλικρινές του ενδιαφέρον για την πόλη και τον λαό. Έχει αυτοπεποίθηση στις ικανότητές του και βλέπει κανείς έναν άνδρα ισχυρό, ανιδιοτελή, προετοιµασµένο να µιλήσει τη γλώσσα της αλήθειας. Αδιαφορεί για το προσωπικό πολιτικό κόστος, ενώ 18
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
υπερασπίζεται
την
πόλη,
τη
φήµη
και
τη
δηµοκρατία.
Φυσικά
αναδεικνύεται η απαράµιλλη δεξιοτεχνία του. 2.
των ακροατών: Οι Αθηναίοι έµµεσα παρουσιάζονται να περιορίζουν µε τις
αποδοκιµασίες
τους
το
δικαίωµα της
ελευθερίας
του
λόγου.
Χαρακτηρίζονται για την ολιγωρία και την οκνηρία στην υλοποίηση των αποφάσεών
τους.
αισθήµατα
για
Απέναντι το
γεγονός
στους της
Ροδίους
τρέφουν τα
αποστασίας.
∆είχνουν
χειρότερα ιδιαίτερα
ενοχληµένοι από τις διαβολές και τις κακολογίες εναντίον της Αθήνας και επιδιώκουν την ανάκτηση της πρότερης καλής φήµης τους. 3. των Ροδίων: Σκοπίµως οι Ρόδιοι παρουσιάζονται ως άφρονες και αλαζόνες, που παρασύρθηκαν και αποστάτησαν, µε την οδυνηρή συνέπεια της απώλειας της ελευθερίας τους.
Είναι γεγονός ότι µε ιδιαίτερη τόλµη και ξεχωριστό θάρρος ο ∆ηµοσθένης: 1. Επικρίνει τους Αθηναίους για τη δηµόσια συµπεριφορά τους, που σε αρκετές περιπτώσεις στερεί την «παρρησία». Έτσι δηµιουργεί ενοχές και τους προβληµατίζει θετικά για τη στάση τους στα δηµόσια πράγµατα. 2. Επικρίνει, µετά την κολακεία για την προσήκουσα γνώση και κρίση που διαθέτουν, για την αναποφασιστικότητα και την αναβλητικότητα τους. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύει την αίσθηση αυτοπεποίθησης αφ’ ενός, αφ’ ετέρου όµως προκαλεί δυσφορία, για την κατηγορία της αδράνειας που τους αποδίδει. 3. Επισηµαίνει τη σπουδαιότητα και την αξία της παρούσας ευκαιρίας, προτρέποντας να αισθανθούν χαρά για το πάθηµα των Ροδίων, αλλά και να συναισθανθούν την ευθύνη που γεννά η συγκεκριµένη συγκυρία.
Τελικά προσπαθεί να τους φέρει κοντά στην πραγµατικότητα, να διεγείρει τον πατριωτισµό τους και να υποκινήσει θετικά τις αντιδράσεις τους.
19
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΡΟΘΕΣΙΣ §§ 3-4 Η πόλη έχει αδίκως διαβληθεί και είναι ευκαιρία να αποκατασταθεί η φήµη της.
Ερµηνευτικά Σχόλια Στις παραγράφους 3 – 4 ακολουθεί µια έκθεση των γεγονότων που διαδραµατίσθηκαν στη Ρόδο µε τη µορφή της προκατασκευῆ̋. Ο ρήτορας θεώρησε αναγκαίο να παρουσιάσει, µέσα από τη δική του εκδοχή για τα πράγµατα, την προσωπική του άποψη, η οποία λειτουργεί και ως ένδειξη τοῦ ἥθου̋ τοῦ λέγοντο̋, δηλαδή επιδιώκει να καταστήσει τον ακροατή ευνοϊκό προς την πρότασή του. Έτσι, ο ∆ηµοσθένης συµµερίζεται τα αρνητικά αισθήµατα του ακροατηρίου
(τέχνασµα).
Επιπλέον
τονίζει
δύο
σηµεία,
το
ένα
συγκεκαλυµµένα και το άλλο εµφανώς: •
Επικρίνει εµµέσως τη συµπεριφορά της Αθήνας προς τους συµµάχους της.
•
Υποστηρίζει την υπόθεση της δηµοκρατίας ως πλεονέκτηµα σε πρακτική βάση για την Αθήνα, καθώς θα εισπράξει τα οφέλη της καλής της φήµης σε ολόκληρη την Ελλάδα.
§3 πρυτανεύσα̋ ... πείσα̋ ... φίλο̋· Η κατηγορία εναντίον του Μαυσώλου είναι τριπλή, τονίζοντας µε έµφαση το είδος της απάτης. οἱ δ' ἀποδείξαντε̋ ἑαυτού̋ συµµάχου̋ ...· Η ιδέα της απάτης επανέρχεται αυτή τη φορά σε σχέση µε τους Χίους και τους Βυζάντιους. φίλο̋ εἶναι … οὐ βεβοηθηκότε̋· Ο ∆ηµοσθένης αποσιωπά ότι εκούσια οι Ρόδιοι τότε δέχτηκαν τις στρατιωτικές δυνάµεις του Μαυσώλου, για να τους βοηθήσουν εναντίον της αθηναϊκής απειλής.
§4 ὑµεῖ̋ δ’,
οὓ̋ ἐφοβοῦντο … τῆ̋ σωτηρία̋ αὐτοῖ̋ αἴτιοι· Με το οξύµωρο
αυτό ο ρήτορας θέλει να υπογραµµίσει στους ακροατές του ότι ενδεχόµενη 20
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
βοήθεια της Αθήνας προς τη Ρόδο, που αυτός εισηγείται, θα αποδείξει ότι οι θεωρούµενοι λίγο πριν φοβεροί και απειλητικοί Αθηναίοι, αποβαίνουν τώρα συµπαραστάτες και σωτήρες των Ροδίων.
Σε αυτήν την αριστοτεχνικά οργανωµένη παρουσίαση του ιστορικού της
αποστασίας της Ρόδου το κύριο σηµείο δεν είναι ο Κάρας σατράπης. Στη θέση του θα µπορούσε να είναι οποιοσδήποτε άλλος «εξωτερικός εχθρός». Το κύριο σηµείο ήταν ο κίνδυνος οριστικής απώλειας για την Αθήνα όλων των δηµοκρατικών που είχαν αποµακρυνθεί από την προστασίας της, λόγω της υπονοµευτικής προπαγάνδας. Από την άλλη το πλεονέκτηµα από την αθηναϊκή παρέµβαση θα ήταν πως έτσι θα γινόταν φανερό ότι όλοι οι άλλοι απλώς προσποιούνταν τους φίλους και τους συµµάχους και ότι η µόνη δύναµη που θα µπορούσε να εγγυηθεί πραγµατικά τη διασφάλιση κάθε δηµοκρατικού πολιτεύµατος ήταν η Αθήνα. Ο λόγος του ∆ηµοσθένη έχει µια συγκεκριµένη συγκινησιακή και ιδεολογική φόρτιση. µεῖζον ἀγαθὸν· Το µέγιστο συµφέρον της Αθήνας θα ήταν η ανάκτηση της ανενδοίαστης εµπιστοσύνης των άλλων δηµοκρατικών πόλεων και όχι η εξασφάλιση της νοµιµοφροσύνης τους από θέση ισχύος µε τα µέτρα επιβολής µιας ηγεµονίας. Ο παραδοσιακός ανταγωνισµός ανάµεσα στο δίκαιο (µε την έννοια της ισότιµης και µεγαλόψυχης αντιµετώπισης των συµµάχων) και στο συµφέρον µετασχηµατίζεται στη ρητορική του ∆ηµοσθένη υπό την πίεση των περιστάσεων σε ένα λειτουργικό δίδυµο για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Αν η διακήρυξη των δικαίων εξυπηρετεί τους πολιτικούς της σκοπούς, τότε η δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο µέρος της πολιτικής της. Με τον τρόπο αυτό κάνει ο ρήτορας το πρώτο βήµα για την προσωπική του απεµπλοκή, ισχυριζόµενος ότι το µοναδικό του κίνητρο είναι το συµφέρον της πόλης. Γιατί µπορεί η Αθήνα να είναι ευάλωτη και εξασθενηµένη από τον πόλεµο, µια πολιτική αδράνειας δεν θα βελτιώσει όµως τη θέση της!
21
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Το προοίµιο αποκαλύπτει µια συγκεκριµένη λογική δοµή που διατρέχει
ολόκληρο τον λόγο. Πάντως η υπόθεση βασίζεται σε δύο άξονες: 1) το θέµα της εθνικής ταυτότητας το οποίο απαιτεί µια εµφατική διάκριση βαρβάρων – Ελλήνων και αναπτύσσεται στο πρώτο µέρος του λόγου του, και 2) το θέµα της διάκρισης ανάµεσα σε δηµοκρατικά και ολιγαρχικά πολιτεύµατα το οποίο αναπτύσσεται στο δεύτερο µέρος. Παράλληλα, η θέση του ∆ηµοσθένη και η συνακόλουθη πρότασή του περιορίζονταν ασφυκτικά από δύο συγκυριακούς όρους: α) την Ανταλκίδειο ειρήνη, και β) την ευάλωτη θέση της Αθήνας και τις σχέσεις της µε τις άλλες πόλεις κράτη.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ – ΠΑΘΗ 1. του ρήτορα: Ο ∆ηµοσθένης προσπαθεί να προβάλλει τον εαυτό του ως πολίτη που αισθάνεται την ίδια πικρία που ένιωθαν και οι υπόλοιποι Αθηναίοι για τη στάση των πρώην συµµάχων τους, καθώς και το ίδιο µίσος για τον ραδιούργο ηγέτη της Καρίας· διαπνέεται, όµως, από το όραµα
να
ξαναγίνει
η
Αθήνα
εγγυήτρια
της
ασφάλειας
των
δηµοκρατικών ελληνικών πόλεων και κατά συνέπεια να αποκαθίσταται η πόλη του στην κορυφή της συνείδησης των Ελλήνων. Υπερασπίζεται ξεκάθαρα τη δηµοκρατία, στοιχείο που βρίσκουµε σε όλους τους λόγους. Ως αγνός πατριώτης επιµένει στην άποψη του ότι η φήµη της πόλης πρέπει να ανακτηθεί θετικά και ο µόνος στην παρούσα στιγµή τρόπος είναι η παροχή βοηθείας. 2. των ακροατών: Οι ακροατές διακατέχονται από έντονη οργή για τους αποστάτες και τον Μαύσωλο, πικρία για τη συµπεριφορά ιδιαίτερα των Ροδίων, αλλά και ενοχές για την ιµπεριαλιστική συµπεριφορά προς τους συµµάχους, που έχει προκαλέσει διάφορες κατηγορίες εναντίον της πόλης τους. Ωστόσο, µε το να επισηµαίνει ο ∆ηµοσθένης έντονα την αξία της ευκαιρίας, που τους παρουσιάστηκε, φανερώνει έµµεσα και µια άλλη πτυχή των Αθηναίων: την αδυναµία τους, σε αρκετές περιπτώσεις, να αξιοποιούν τις συγκυρίες και τις ευκαιρίες. 3. των αντιπάλων: Οι Ρόδιοι παρουσιάζονται ως άνθρωποι εύπιστοι και αφελείς που παρασύρθηκαν από τις ραδιουργίες του Μαυσώλου. Η 22
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
επιπολαιότητά τους οδήγησε στην έσχατη δυστυχία: στην απώλεια της ελευθερίας τους. Για τους Χίους και τους Βυζάντιους αφήνει να διαφανεί ως βασικό χαρακτηριστικό τους η αστάθειά τους ως σύµµαχοι και η αδιαφορία προς τους Ροδίους. Τέλος ο Μαύσωλος προβάλλεται σκόπιµα ως ο ηθικός αυτουργός της αποστασίας των Ροδίων. Είναι ο χαρακτηριστικός τύπος µηχανορράφου πολιτικού µε επεκτατικές βλέψεις, που δεν διστάζει να αφήσει στην τύχη τους, όσους σκόπιµα και κακόβουλα βοήθησε στο παρελθόν.
Η κύρια προσπάθεια του ∆ηµοσθένη είναι να προκαλέσει µίσος στις ψυχές των ακροατών του εναντίον του Μαυσώλου κυρίως, και κατά δεύτερο λόγο εναντίον των Χίων και των Βυζαντίων, που «εξαπάτησαν» τους Ροδίους. Έτσι κάνει πιο ανεκτικούς τους ακροατές του στην πολιτική άποψη για συµπαράσταση προς τους Ροδίους. Τέλος παρουσιάζοντας την αυθόρµητη εύνοια που θα τύχουν οι Αθηναίοι από τις δηµοκρατικές πόλεις, προσπαθεί να διεγείρει το αίσθηµα της φιλοτιµίας και να αναπτερώσει το ηθικό των συµπολιτών του.
Να σχολιάσετε την απάντηση των Αθηναίων προς τους Μηλίους (Θουκ. V, 95) συγκρίνοντάς την µε όσα λέγει ο ∆ηµοσθένης στην τελευταία παράγραφο.
Η
συµπεριφορά
των
Αθηναίων
απέναντι
στους
Μηλίους
είναι
χαρακτηριστική του κυνισµού που διέκρινε την αθηναϊκή πολιτική στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέµου. Η θέση των Αθηναίων ήταν ότι «το δίκαιο έχει αξία όταν εκείνοι που το επικαλούνται είναι ισοδύναµοι· αντίθετα ο ισχυρός επιβάλλεται και ο αδύναµος υποχωρεί». Τη θέση τους αυτή την έκαναν πράξη µε την καταστροφή της Μήλου τον χειµώνα του 415 π.Χ.. Με άλλα λόγια εφάρµοσαν την λογική του δικαίου του ισχυρότερου. Η λογική στην περίπτωση των Μηλίων ήταν σαφής: πιθανή ουδετερότητα των Μηλίων, θα προκαλούσε την εντύπωση στους συµµάχους πως δεν µπορούν να επιβάλλουν τη βούλησή τους και θα ενθάρρυνε ενδεχόµενες αποστασίες. Έτσι εφάρµοσαν την πολιτική που τους επέτρεπε η δύναµή τους (οικονοµική, πολιτική, στρατιωτική) και τους επέβαλλε το συµφέρον τους (διατήρηση του ηγεµονικού – ιµπεριαλιστικού ρόλου). 23
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Στην περίπτωση των Ροδίων προτείνεται η αντίθετη τακτική. Οι Αθηναίοι καλούνται να ξεπεράσουν το µίσος και την οργή για τους αποστάτες Ροδίους, και να τους βοηθήσουν να ανακτήσουν τη χαµένη ελευθερία, ώστε να φανεί ότι η φιλία και η συµµαχία µε τους Αθηναίους αποτελεί εγγύηση για τη δηµοκρατία και την ελευθερία. Με αυτόν τον τρόπο θα ανορθωθεί το λαβωµένο κύρος των Αθηναίων και η πόλη θα ξαναδιεκδικήσει τα πρωτεία στον ελληνικό κόσµο. Είναι φανερό ότι ο στόχος είναι κοινός και στις δύο περιπτώσεις: το συµφέρον της πόλης, και µάλιστα ο ισχυρός και ηγετικός ρόλος της. Η τακτική είναι διαφορετική: στην πρώτη περίπτωση εφαρµογή του δικαίου του ισχυρότερου, στη δεύτερη η συναίνεση του άλλου.
24
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΙΣΤΙΣ §§ 5-16 Οι αντίπαλοι αντιφάσκουν. Ο κίνδυνος από τον Μ. Βασιλέα και την Αρτεµισία ανύπαρκτος. Οι Ρόδιοι παρά τα σφάλµατά τους πρέπει να βοηθηθούν.
Ερµηνευτικά σχόλια Ο ∆ηµοσθένης έρχεται αντιµέτωπος µε δύο σηµαντικά προβλήµατα: α) την έντονη αντίδραση των οπαδών της µη επέµβασης από τον φόβο µιας πιθανής σύγκρουσης µε τον Πέρση βασιλιά και β) τα εντονότερα αισθήµατα µνησικακίας του δήµου προς τους Ροδίους. Στις παραγράφους §§ 5-13 επιχειρεί να δείξει ότι η επέµβαση στη Ρόδο δεν θα πρέπει να προκαλέσει την αντίδραση του Βασιλιά και συνεπώς ο κίνδυνος εµπλοκής είναι περιορισµένος. Τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιεί ο ρήτορας είναι κυρίως λογικά.
§5 - §7 ενώ απ’ το άλλο δείχνουν να τον φοβούνται·
Ο ρήτορας εµφανίζει την
παρούσα θέση του συνεπή προς την προηγούµενη κι επικρίνει ανοικτά τους αντιπάλους του για ασυνέπεια. οι Ρόδιοι είναι Έλληνε̋, ενώ αντιθέτω̋ οι Αιγύπτιοι ανήκουν στην επικράτεια εκείνου· Ο ρήτορας ταυτίζει την έννοια της ελληνικής εθνικής ταυτότητας µε εδαφικά και κατ’ επέκταση κυριαρχικά δικαιώµατα. Πρόκειται για µια επιχειρηµατολογία κατὰ τὸ µᾶλλον καὶ ἧττον, στην οποία θέλει να δείξει ότι, στην προκειµένη περίπτωση θα πρέπει να ισχύσει αναλογικά και για τους Πέρσες η βασική αυτή αρχή για τα όρια δικαιοδοσίας κάθε πλευράς, προς την οποία η Αθήνα και ο ίδιος ο ρήτορας παραµένουν συνεπείς..
Συνέπειες της επιχειρηµατολογίας του ∆ηµοσθένη: •
Η Ρόδος δεν ανήκει στη σφαίρα επιρροής του Βασιλιά
•
Νοµιµοποίηση της πολεµικής εµπλοκής, όταν υπάρχει απειλή για την εδαφική ακεραιότητα κάποιου.
•
Η επιµονή της Αθήνας σε µια πολιτική αδράνειας είναι εξίσου επικίνδυνη µε έναν απρόκλητο πόλεµο. 25
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
Με τον παραπάνω τρόπο διευρύνεται το δικαίωµα υπεράσπισης της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους, ώστε να καλύψει και την υπεράσπιση του ζωτικού του χώρου. Ουσιαστικά προβάλλεται το δικαίωµα των ηγετικών κρατών να ασκούν επιχειρησιακό έλεγχο σε ζωτικές γι’ αυτά περιοχές. Ο Βασιλιάς της Περσίας πρέπει να λάβει υπόψη του την καθαρή γραµµή διάκρισης ανάµεσα στη δική του περιοχή ελέγχου (περσική αυτοκρατορία) και στην αναγκαστική τήρηση της αρχής της αὐτονοµία̋ εκ µέρους των ελληνικών πόλεων, όπως είχε καθορισθεί από την Ανταλκίδειο Ειρήνη. Αντίθετα, η κύρια βάση νοµιµοποίησης για τις διεκδικήσεις της Αθήνας δεν θα µπορούσε να είναι τίποτε άλλο πέρα από το δικαίωµα µιας ηγέτιδας δηµοκρατικής πόλης να παρέχει προστασία σε φίλα πολιτεύµατα στη δική της σφαίρα επιρροής. Το συµπέρασµα που συνάγεται είναι ότι µια ισχυρή αµυντική πολιτική δικαιολογείται από την ύψιστη ανάγκη διατήρησης των ζωτικών συµφερόντων της πόλης. Με άλλα λόγια, ο ∆ηµοσθένης εκφράζει µια συνολική
άποψη
για
τον
µακροπρόθεσµο
σχεδιασµό
της
αθηναϊκής
εξωτερικής πολιτικής.
§8 - §10 Ο ∆ηµοσθένης συνδυάζει στοιχεία πρακτικά και ηθικά στη χάραξη µιας σταθερής εξωτερικής πολιτικής µε έµφαση στο γεγονός ότι οι Αθηναίοι δεν θα πρέπει να παραχωρήσουν τα κυριαρχικά τους δικαιώµατα ανεξάρτητα από την ύπαρξη οποιασδήποτε συνθήκης. και µε την επέµβαση αυτή την ελευθέρωσε· Ο ∆ηµοσθένης παραβλέπει την εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων στη συνέχεια και την κατ’ ουσίαν κατοχή της νήσου. Κανεί̋ δεν πολεµά για να επεκτείνει (πλεονεκτεῖν) τι̋ κτήσει̋ του µε την ίδια ένταση που πολεµά για να διατηρήσει αυτέ̋ που του ανήκουν· Η αντίθεση ὑπέρ τε τοῦ πλεονεκτεῖν πολεµήσειεν ἂν καὶ τῶν ἑαυτοῦ παραπέµπει στην ηθική των επιθετικών και αµυντικών πολέµων. Ο όρος πλεονεκτεῖν, συνώνυµος του ἀδικεῖν στην πολιτική και ηθική φιλοσοφία, και κατ’ επέκταση στην ρητορική, αντιστοιχεί στο «να εγείρει αξιώσεις» 26
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
(ἀντιποιεῖσθαι τὴν ἀρχήν). Σηµαντική είναι η διαπίστωση ότι η άρνηση του άλλου µέρους να παραχωρήσει αυτό που του ανήκει δεν εκλαµβάνεται ως αδικία από αυτόν που έχει τις επεκτατικές βλέψεις. Η ενότητα αυτή (§§5-10) συνδέεεται αντιθετικά µε την «πρόθεση» του λόγου, όπου ο ∆ηµοσθένης προτείνει την επέµβαση στη Ρόδο ως δίκαιη και συµφέρουσα. Στην πρόταση αυτή αντιτίθεται το επιχείρηµα των αντιπάλων οι οποίοι επισηµαίνουν τον κίνδυνο: «Ναι, αλλά φοβόµαστε τον Βασιλιά». Το επιχείρηµα αυτό εντάσσεται στην κατηγορία του «δυνατού», αφού η αντίδραση του Βασιλιά είναι ενδεχόµενη. Αυτό το επιχείρηµα αντέκρουσε µέχρι εδώ ο ∆ηµοσθένης.
§11 - §13 Το
επόµενο
επιχείρηµα
εξετάζει
τις
πιθανές
αντιδράσεις
της
Αρτεµισίας µε βάση τα υπάρχοντα συγκυριακά δεδοµένα. Ο ∆ηµοσθένης παρουσιάζει δύο εκδοχές. Η διπλή εκδοχή εκτίθεται µε την εναλλαγή ανάµεσα στην επιτυχή ή ανεπιτυχή έκβαση του πολέµου στην Αίγυπτο. α) Να ευδοκιµήσει ο Μ. Βασιλεύς στις επιχειρήσεις του, οπότε η αντίδραση της Αρτεµισίας θα είναι αρνητική β) Να µην ευδοκιµήσει ο Μ. Βασιλεύς στις επιχειρήσεις του (το επιβεβαιώνουν και οι πληροφορίες), οπότε η αντίδραση θα είναι θετική Συµπέρασµα: Η αντίδραση θα είναι θετική. Ο
διληµµατικός
αυτός
συλλογισµός
αποτελεί
χαρακτηριστικό
παράδειγµα ρητορικού «εἰκότο̋» Περισσότερο σηµαντική, ωστόσο, για το επιχείρηµα (επιχείρηµα ἐκ τοῦ συµφέροντο̋) του ∆ηµοσθένη είναι η επιφυλακτική άποψη που διατυπώνει για την πιθανή αντίδραση του Βασιλιά. Αν η παρέµβαση στη Ρόδο προκαλέσει τη δική του αντίδραση, θα έχει εκπληρωθεί ο στρατηγικός της στόχος να αποκαλύψει δηλαδή τις τελικές προθέσεις του Βασιλιά για την Ελλάδα συνολικά. Μια σκόπιµη, ωστόσο, δηµιουργία κρίσης που θα ενεργοποιούσε η αθηναϊκή παρέµβαση θα ήταν σε κάθε περίπτωση περισσότερο ωφέλιµη παρά βλαβερή για την πόλη, γιατί θα οδηγούσε σε αποκάλυψη των προθέσεων της Περσίας και η Αθήνα θα αποκτούσε στρατηγικό πλεονέκτηµα. Η αποκάλυψη αυτή θα µπορούσε να λειτουργήσει 27
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ως κίνητρο για τη συνένωση των άλλων πόλεων µε την Αθήνα µπροστά στον κοινό εχθρό και στην ανάκτηση της ηγεµονικής θέσης της τελευταίας. Το επιχείρηµα του ∆ηµοσθένη µπορεί να ήταν στρατηγικά σωστό. Ο φόβος όµως για µια πιθανή σύγκρουση µε τον Βασιλιά σε συνδυασµό µε την επικρατούσα πολιτική εσωστρέφειας, δεν άφηναν κανένα περιθώριο για την υιοθέτηση της πρότασης του ρήτορα.
§14 - §16 Κυριαρχούν οι ηθικές αποδείξεις, οι οποίες έχουν την ίδια, αν όχι µεγαλύτερη επίδραση µε τις καθαρά λογικές. Ο ρήτορας επιχειρεί µια µετάβαση από τις σχέσεις Αθήνας – Περσών (διεθνείς σχέσεις) σε µια υπόθεση διακρατικών σχέσεων και ειδικότερα ενδο–συµµαχικών σχέσεων (Αθήνα – Ρόδος). Ο ρήτορας στρέφει το ενδιαφέρον του από τον ενδεχόµενο κίνδυνο που συνεπάγεται η παρέµβαση στον κίνδυνο που θα προκαλέσει η µη παρέµβαση, ο οποίος δεν είναι άλλος από την παγίωση των εχθρικών προς την Αθήνα καθεστωτικών µεταβολών στις άλλες δηµοκρατίες. Εδώ ο ∆ηµοσθένης αντιµετωπίζει το ισχυρότερο επιχείρηµα των αντιπάλων του, αφού στηρίζεται σε γεγονότα αναµφισβήτητα, όπως η αντισυµµαχική συµπεριφορά των Ροδίων και η µνησικακία των Αθηναίων. Και δεν θα τα έλεγα ποτέ αυτά , … διότι ούτε εκπροσωπώ …· Εµφαντική δήλωση για την προσωπική απεµπλοκή από το πρόβληµα των Ροδίων. Υποστηρίζω λοιπόν ότι πρέπει να προσπαθήσετε να σώσετε του̋ ανθρώπου̋ αυτού̋ και να µην του̋ κρατάτε κακία· Το επιχείρηµα θέτει ερωτήµατα πολιτικής ηθικής και δικαιοσύνης. Πίσω από την ηθική του µορφή (έκκληση στα αισθήµατα γενναιοψυχίας και ανθρωπισµού) το επιχείρηµα είναι στη βάση του πολιτικό µε τον τρόπο που δείχνει τις βλαβερές για τα αθηναϊκά συµφέροντα επιπτώσεις του µνησικακεῖν. Αν το µεῖζον ἀγαθὸν ισούται µε το ἀνυπόπτου τυχεῖν εὐνοία̋, τότε το µνησικακεῖν έρχεται σε ευθεία αντίθεση µε το συµφέρον. Ο ρήτορας τονίζει πως η Αθήνα µε τη στάση της είναι έτοιµη να διαπράξει ένα µεγάλο λάθος, αφού δεν προσπαθεί να διορθώσει το προηγούµενο. Η πρόταση µὴ µνησικακεῖν, δηλαδή η ανάγκη 28
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
αποφυγής αντιποίνων συνιστά αλλαγή της αθηναϊκής πολιτικής από τον 5 ο αι στον 4 ο αιώνα, αν αναλογιστεί κανείς τη µακρά ιστορία της πολιτικής αντιποίνων της αθηναϊκής ηγεµονίας γνωστής από τον Θουκυδίδη.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ – ΠΑΘΗ 1. του
ρήτορα:
Ο
∆ηµοσθένης
παρουσιάζεται
υπερασπιστής
της
δηµοκρατίας, αλλά και οξύς κριτής των πράξεων των Αθηναίων σε παρόµοιες περιπτώσεις στο παρελθόν. Μετά την αυστηρή κριτική του περνά στον έπαινο της σωφροσύνης του και της συνέπειας των απόψεων του. Αξιοποιεί την πρόσφατη αθηναϊκή ιστορία και την ερµηνεύει µε έναν τρόπο, που να τον βοηθήσει στην επιχειρηµατολογία του. Βλέπει βαθύτερα και µε µεγάλη οξυδέρκεια τα γεγονότα, ενώ προχωρά
σε
ορθολογικές
µακροπρόθεσµες
επισηµάνσεις.
Επισηµαίνοντας τον περσικό κίνδυνο, αφοπλίζει τους Αθηναίους και τους θέτει προ των ευθυνών τους. Έχει σαφείς και ξεκάθαρες θέσεις, δεν υποκύπτει στο προσωπικό συµφέρον, ούτε κυριεύεται από τα µίση και τις αντιπάθειες. Κολακεύει το αυτοσυναίσθηµα των Αθηναίων τονίζοντας την ανωτερότητά τους, ενώ ειρωνεύεται µε τρόπο καυστικό και τους Ροδίους. 2. των ακροατών: Ο χαρακτηρισµός των Αθηναίων είναι έµµεσος. Τους θεωρεί ικανούς να σκέπτονται συνετά και µε σωφροσύνη, να διαπιστώνουν
τις
αντιφάσεις
των
αντιπάλων
ρητόρων
και
να
επιβραβεύουν τη συνέπεια στις θέσεις του ∆ηµοσθένη. Επισηµαίνεται βέβαια για µια ακόµη φορά, η διάσταση ανάµεσα στην απόφαση και στην υλοποίηση της απόφασης. Ωστόσο τους υπενθυµίζεται η δίκαιη στάση που τήρησαν στο παρελθόν, ενώ εξαίρεται η φιλοτιµία και η αξιοπρέπειά
τους
από
τη
µια,
και
η
δικαιοκρισία
µε
την
δηµοκρατικότητα από την άλλη. Φυσικά γίνεται λόγος για το εύλογος µίσος προς τους Ροδίους, µε την προτροπή όµως ότι η µνησικακία είναι άχρηστη στη συγκεκριµένη περίοδο. 3. των αντιπάλων: Οι Ρόδιοι εµφανίζονται ως αλαζόνες, ασταθείς και αβέβαιοι σύµµαχοι. Η ευθύνη τους για την αποστασία µειώνεται καθώς παρουσιάζονται ως παρασυρµένοι από τους ολιγαρχικούς. Όσον αφορά τους πολιτικούς αντιπάλους του ∆ηµοσθένη, επισηµαίνεται κυρίως η 29
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
αντιφατικότητα που χαρακτηρίζει τις πολιτικές τους επιλογές· πράγµα που δείχνει την ιδιοτέλεια και τον καιροσκοπισµό που τους διακρίνει. Με την επιχειρηµατολογία του ο ∆ηµοσθένης επιδιώκει πρώτα από όλα να µειώσει στα µάτια των ακροατών την αξιοπιστία, τη φιλοπατρία και τη σταθερότητα των πολιτικών αντιπάλων του. Την ίδια στιγµή επιδιώκει να κερδίσει την εµπιστοσύνη των Αθηναίων προβάλλοντας τη δική του σταθερότητα και συνέπεια. Ενισχύει το αίσθηµα αυτοπεποίθησης τους και την ικανότητα του να κρίνουν σωστά και µε ψυχραιµία. ∆ηµιουργεί µια σχέση ειλικρίνειας µε το ακροατήριο του. Με την επιλογή των συγκεκριµένων ιστορικών παραδειγµάτων αναδεικνύει το φιλότιµο και τη προσήλωση του αθηναϊκού λαού στις αρχές του δικαίου και της δηµοκρατίας. Καλλιεργεί τη προσδοκία για την καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση του συµφέροντος της πόλης, την ανησυχία για τις πιθανές επεκτατικές διαθέσεις των Περσών, ενώ προσπαθεί να καταπραΰνει τους Αθηναίους πολίτες σχετικά µε την οργή που νιώθουν για την αποστασία των Ροδίων και να αποσείσει την υποψία ότι έχει κάποιο προσωπικό συµφέρον. Με µια µοναδική δεξιοτεχνία προσπαθεί να αναστρέψει το κλίµα και να κερδίσει την επιδοκιµασία των θέσεων του.
Τα επιχειρήµατα των πολιτικών αντιπάλων του ∆ηµοσθένη 1. Η Ρόδος είναι πολύ µακριά, απέχει γεωγραφικά από τα συµφέροντά τους, ενώ και οι Ρόδιοι είναι αναξιόπιστοι για ένα τέτοιο εγχείρηµα. 2. Η βοήθεια προς την Ρόδο µειώνει το γόητρο της Αθήνας, γιατί οι Ρόδιοι είναι αυτοί που πρωτοστάτησαν στη διάλυση της συµµαχίας· θα δηµιουργηθεί η εντύπωση ότι οι Αθηναίοι εχθρεύονται τους φίλους και βοηθούν τους εχθρούς. Τώρα υφίστανται τις συνέπειες της προδοσίας· το δίκαιο επιτάσσει να τους αφήσουµε και να χαρούµε µε τη συµφορά τους. 3. Υπάρχει ο κίνδυνος να προκληθεί ρήξη µε τον Μεγάλο Βασιλέα για χάρη την Ροδίων. 4. Είναι επίσης υπαρκτός ο κίνδυνος της αντιπαράθεσης µε την Αρτεµισία, που θέλει να ελέγχει την ευρύτερη περιοχή. 5. Προβληµατισµό και υποψίες δηµιουργεί η µεταβολή της θέσης των αντιπάλων µας όταν στην περίπτωση της Αιγύπτου ήταν αποτρεπτικοί στο να στείλει η Αθήνα βοήθεια, ενώ τώρα προτείνουν ανεπιφύλακτα την 30
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
αποστολή βοηθείας προς τους Ροδίους, που αναµφίβολα θα σας φέρει αντιµέτωπους µε τους Πέρσες.
Η πειστικότητα των απόψεων του ∆ηµοσθένη Ο ∆ηµοσθένης παρά τη δεξιοτεχνία στον λόγο του, δεν έχει αντικρούσει τις ενστάσεις των αντιπάλων του για τους ακόλουθους λόγους: 1. δεν
αναιρεί
µε
συγκεκριµένα
επιχειρήµατα
τη
θέση
για
την
αναπόφευκτη αντίδραση της Αρτεµισίας και των Περσών. Ο σχετικός συλλογισµός του βασίζεται σε εικασίες, παρά τη λογικοφάνειά του. 2. δεν αναιρεί την πραγµατικότητα για το ισχυρό ναυτικό και τους άφθονους πόρους που διαθέτει η Αρτεµισία 3. δεν παρουσιάζει κάποιο συγκεκριµένο σχέδιο δράσης, αλλά αρκείται σε γενικόλογες επισηµάνσεις και σε αναδροµές στο παρελθόν 4. δεν αναφέρεται στην κακή κατάσταση της πόλης, οικονοµική και στρατιωτική, καθώς και στην αισθητή µείωση της πάλαι ποτέ ηγεµονικής Αθήνας.
Ο ∆ηµοσθένης διακατέχεται από το όραµα µιας ενωµένης Ελλάδας υπό τον ηγεµονικό ρόλο των Αθηναίων· ωστόσο παρά τον αγνό πατριωτισµό του, οι περιστάσεις είναι διαφορετικές, νέες δυνάµεις έρχονται στο προσκήνιο, ενώ και η κούραση των Αθηναίων είναι εµφανής, καθώς την ίδια στιγµή και κοινωνικά ζητήµατα έρχονται να προστεθούν. Άλλωστε και ο ίδιος ο ρήτορας έχει συναίσθηση της δυσκολίας της στιγµής και της πιθανής απόρριψης. (δες και παρακάτω)
Τα «εξ ιδίων» παραδείγµατα Τέτοιου είδους επιχειρήµατα έχουν το πλεονέκτηµα ότι δεν µπορούν να διαψευστούν, αφού αποτελούν συντελεσµένες πραγµατικότητες. Παρά ταύτα όµως, η πρόθεση του ∆ηµοσθένη από το µερικό να εξάγουµε ανάλογα συµπεράσµατα για µια νέα ειδική-µερική περίπτωση παρουσιάζει και δυσκολίες, καθώς δεν µπορούµε να ισχυριστούµε πως όσα συνέβησαν µία φορά είναι δεσµευτικά για το µέλλον. Κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή και πρέπει να εξετάζονται όλες οι παράµετροι και να µη προχωρούµε σε βιαστικά συµπεράσµατα. 31
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΙΣΤΙΣ §§ 17-20 Ο κίνδυνος από την εξάπλωση των ολιγαρχικών πολιτευµάτων επιβάλλει ως συµφέρουσα και αναγκαία την αποκατάσταση της δηµοκρατίας στη Ρόδο. Ερµηνευτικά Σχόλια
Ύστερα από την παραδειγµατική αναφορά στις πολιτικές περιπέτειες της Αθήνας το θέµα µε το οποίο ασχολείται ο ρήτορας στις επόµενες δύο παραγράφους έχει σαφώς πολιτειακό χαρακτήρα. Ο λόγος αποµακρύνεται οριστικά από τη διεθνή του διάσταση, καθώς ο ρήτορας θεωρεί ότι αυτό που συνιστά την κύρια απειλή για την Αθήνα δεν είναι οι βάρβαροι, αλλά η µεταβολή των δηµοκρατικών σε ολιγαρχικά πολιτεύµατα. Το επιχείρηµα στοχεύει στην παρουσίαση των υποστηρικτών τη µη-επέµβασης ως εχθρών της δηµοκρατίας. Παράλληλα, η αποκατάσταση της δηµοκρατίας στη Ρόδο παίρνει τη µορφή
µιας
αναθεώρησης
γενικότερης των
στόχων
προβληµατικής της
αναφορικά
αθηναϊκής
µε
εξωτερικής
την
ανάγκη
πολιτικής.
Ο
∆ηµοσθένης όχι µόνο υιοθετεί το ήθος της πόλεως, αλλά ταυτίζεται µε το δηµοκρατικό πολίτευµα και τον χαρακτήρα του. Γι’ αυτό και τα επιχειρήµατά του, µολονότι διατηρούν τον πολιτικό τους χαρακτήρα, είναι πρωταρχικά ηθικές αποδείξεις, τόσο ως προς το ήθος της πόλεως όσο και ως προς το ήθος του ρήτορα. Αξιοσηµείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι ο ρήτορας επιλέγει να ορίσει τη δηµοκρατία ως πολιτική ισότητα και ειδικότερα ως ισότητα στο δικαίωµα λόγου.
§17 περὶ τῶν ἰδίων … ταῦτα· Αναφορά στις διενέξεις που είχαν οι Αθηναίοι µε τους συµµάχους τους συνήθως για την καταβολή φόρων, όταν οι διαφορές τους δεν µπορούσαν να επιλυθούν µε διαιτησία, που θα κατέληγε σε δηµόσια συµφωνία. ἢ
φιλονικία̋·
Υπαινιγµός
στις
διαµάχες
ανταγωνισµό της Αθήνας µε άλλες πόλεις. 32
που
προέκυπταν
από
τον
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ἢ τῆ̋ ἡγεµονία̋· Τη συγκεκριµένη αιτία είναι φανερό ότι την υποβαθµίζει εσκεµµένα ο ∆ηµοσθένης. Χάρη της ηγεµονίας – που τους ωθούσε σε επεκτατικές περιπέτειες – οι Αθηναίοι ήλθαν αντιµέτωποι όχι µόνο µε τους ολιγαρχικούς Σπαρτιάτες και τους συµµάχους τους, αλλά και µε πολλές δηµοκρατικές πόλεις. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πολύµηνης σύγκρουσης µε τους δηµοκρατικούς Συρακούσιους µε τις ολέθριες συνέπειες για την Αθήνα. ὑπὲρ µὲν τούτων οὐδενό̋· Ο ∆ηµοσθένης συγκαλύπτει µε ρητορική διπλωµατία τους πραγµατικούς λόγους σύγκρουσης της Αθήνας µε τις ολιγαρχικές
πόλεις.
Είναι
γνωστό
ότι
η αιτία για τη
µακροχρόνια
αντιπαράθεση µε τους Σπαρτιάτες δεν ήταν στις περισσότερες περιπτώσεις η προάσπιση της ελευθερίας και της δηµοκρατίας, αλλά η ωµή διεκδίκηση του ηγετικού-ηγεµονικού ρόλου στον ελληνικό κόσµο.
§18 πρὸ̋ µὲν … νοµίζων· Η αιτιολογία που δίνει ο ∆ηµοσθένης στον προηγούµενο ισχυρισµό του είναι πολύ εύστοχη και έχει διαχρονική σηµασία: πράγµατι µε ανθρώπους
ελεύθερους
και
αξιοπρεπείς
είναι
πολύ
ευκολότερο
να
συνοµιλήσει κανείς και να συνεννοηθεί παρά µε ανθρώπους που ζουν σε ανελεύθερα και τυραννικά καθεστώτα. Και σήµερα βλέπουµε ότι κράτη δηµοκρατικά λύνουν τις όποιες διαφορές τους συνήθως µε πολιτισµένο τρόπο, ενώ αντιθέτως αυταρχικά ή στρατοκρατικά καθεστώτα λειτουργούν ως εστίες αναταραχής, αποσταθεροποίησης µε ολέθριες συνέπειες για τους γείτονες τους. Τα ανελεύθερα καθεστώτα δεν λειτουργούν καταπιεστικά µόνο στο εσωτερικό τους, αλλά στις περισσότερες των περιπτώσεων αποτελούν πηγή κινδύνων για τα γειτονικά τους κράτη.
§19 - §20 τοὺ̋ δὲ τὰ̋ … ἐπιθυµούντων· Για τον ∆ηµοσθένη όλοι όσοι πολεµούν τη δηµοκρατία, την υπονοµεύουν και την καταστρέφουν, διαπράττουν έγκληµα κατά της ανθρωπότητας, αφού οι ενέργειές τους έχουν ως αποτέλεσµα την κατάπνιξη των ατοµικών ελευθεριών και την επιβολή των τυραννικών 33
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
καθεστώτων. Συνεπώς οι Ρόδιοι ολιγαρχικοί και οι βάρβαροι υποστηρικτές τους πρέπει να αντιµετωπίζονται ως εχθροί όλων όσων αγαπούν την ελευθερία. Φαίνεται λογικό πράγµατι ότι ο ρήτορας απευθύνεται «σαν άνθρωπος του λαού στα δηµοκρατικά ένστικτα και µε την έµφυτη δηµεγερτική του δύναµη δοκιµάζει πόσο µπορούν να επιδράσουν πάνω στο πλήθος αυτά τα πολυµεταχειρισµένα συνθήµατα, ξυπνώντας τον ενθουσιασµό του για τους σύγχρονους στόχους της εξωτερικής πολιτικής που έχει στον νου του.» Ο ∆ηµοσθένης χρησιµοποιεί την προπαγανδιστική τακτική του συνθήµατος (§§17-18), της υπερβολής και των κάθετων διακρίσεων, καθώς επιδιώκει να πείσει µε τη διέγερση του συναισθήµατος ένα µεγάλο πλήθος ανθρώπων. Οι αναγκαίες αυτές ρητορικές κορώνες δεν πρέπει να θεωρηθούν υποκριτικές. ∆είχνουν ένα πάθος για τη δηµοκρατία στο οποίο ζητά να παρασύρει το ακροατήριο, ένα πάθος όµως γνήσιο, αν σκεφθούµε ότι το υπηρέτησε δια βίου. Επίσης επιχειρεί (§§19-20) να εκφοβίσει τους Αθηναίους προβάλλοντας τον κίνδυνο της επέκτασης των ολιγαρχικών πολιτευµάτων. Παρά την υπερβολική δόση κινδυνολογίας, οι επισηµάνσεις του ∆ηµοσθένη δεν έρχονται σε σύγκρουση µε την κοινή λογική και την ιστορική πείρα.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ – ΠΑΘΗ 1. του ρήτορα: Με ήπιο τρόπο επιχειρεί τη σύγκριση των πολιτευµάτων· συγκινείται
στην
ιδέα
της
επικράτησης
των
δηµοκρατικών
καθεστώτων. Προβάλλει τον εαυτό του ως κήρυκα και πρόµαχο της δηµοκρατίας. Εµφανίζεται ως φιλόπατρις, που κινείται από το γενικό συµφέρον. Υπερβολικός σε κάποιες επισηµάνσεις του και φανατικός εχθρός της ολιγαρχίας, δεν διστάζει να ωραιοποιήσει κάποιες καταστάσεις και να αποσιωπήσει τις αρνητικές πλευρές της αθηναϊκής πολιτείας. 2. των ακροατών: Οι Αθηναίοι παρουσιάζονται ως πολίτες, που εξετάζουν επιφανειακά µόνο τα πράγµατα, χωρίς να σκέφτονται τη θεµελιώδη διαφορά µεταξύ δηµοκρατίας και ολιγαρχίας, αλλά και τον κίνδυνο που απειλεί την πόλη τους. Τονίζει την καλή πίστη τους προς τους άλλους 34
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
δηµοκρατικούς Έλληνες, την ευσέβεια και το πνεύµα ισότητας στις µεταξύ τους σχέσεις.
Προσπάθεια του ∆ηµοσθένη είναι να καλλιεργήσει τον φόβο στους ακροατές για τον επερχόµενο κίνδυνο από την ενδεχόµενη κυριαρχία κι εξάπλωση των ολιγαρχικών καθεστώτων. Από την άλλη όµως επιδιώκει να κερδίσει την αµέριστη εµπιστοσύνη των συµπολιτών του, καθώς είναι ένας απλός υπερασπιστής της δηµοκρατίας, που απειλείται άµεσα. Ενισχύει την αγάπη του πλήθους για τη δηµοκρατία, αλλά και την οργή για την ολιγαρχία. Θέλει να µετατρέψει το συναίσθηµα του µίσους για τους αποστάτες Ρόδιους σε δυσαρέσκεια για τους απανταχού ολιγαρχικούς και σε περίσκεψη για τον απώτερο κίνδυνο.
Ισηγορία = ισότητα γενικά, απουσία τυραννίας Η διεύρυνση της έννοιας του συγκεκριµένου όρου είναι αποτέλεσµα
της άµεσης σύνδεσης της ελευθερίας της έκφρασης µε την αποτίναξη τυραννικών καθεστώτων, και της κατοχύρωσής του ως θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα που µόνο σε ένα φιλελεύθερο και δηµοκρατικό καθεστώς µπορεί να κατοχυρωθεί. Η ισηγορία βρήκε την πλήρη εφαρµογή της στην αθηναϊκή δηµοκρατία όπου οι δηµοκρατικοί θεσµοί είχαν φτάσει στην ακεραίωσή τους. Η Εκκλησία του ∆ήµου, τα λαϊκά δικαστήρια, οι «δοκιµασίες» των υποψήφιων για την ανάδειξη σε αξιώµατα έδιναν σε καθηµερινή βάση την ευκαιρία της ελευθερίας της έκφρασης, της ισότιµης ανταλλαγής απόψεων στα πλαίσια ενός ανοιχτού δηµοκρατικού διαλόγου. ∆εν είναι τυχαίο ότι στην Αθήνα καλλιεργήθηκε η τέχνη του λόγου, προκειµένου να υπάρχουν οι πιο κατάλληλες συνθήκες διαλόγου και ανάπτυξης των επιχειρηµάτων. Τέλος γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι το στοιχειώδες ανθρώπινο δικαίωµα, χωρίς την ύπαρξη του οποίου κάθε άλλη µορφή ελευθερίας αποτελεί φενάκη.
Ολιγαρχία – δηµοκρατία – χριστιανική πολιτεία: Βασικές αρχές
ολιγαρχία: η εξουσία στους λίγους µε κριτήριο είτε την καταγωγή (αριστοκρατία) είτε τον πλούτο (τιµοκρατία) 35
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
δηµοκρατία: η εξουσία στους πολλούς, ισονοµία για όλους, αξιοκρατία για λίγους ικανούς, χωρίς κοινωνικούς αποκλεισµούς και διακρίσεις µε κριτήρια καταγωγής, πλούτου ή δύναµης χριστιανική πολιτεία: η υπεροχή σε αυτούς που είναι υπηρέτες των άλλων, που χαρακτηρίζονται από ταπεινοφροσύνη, αυταπάρνηση για τον πλησίον, όπου κυριαρχεί η ευσπλαχνία, η φιλανθρωπία και η αγάπη.
τυραννία – ολιγαρχία και εφαρµογή της νοµοθεσίας Στα τυραννικά καθεστώτα και σε αρκετές περιπτώσεις ολιγαρχικών
πολιτευµάτων παρατηρείται το φαινόµενο κάποιοι ένας ή λίγοι να καταπατούν κάθε έννοια νοµιµότητας και να επιβάλλουν τη βούλησή τους µε την ισχύ των όπλων και τη βία. Το γεγονός ότι ουσιαστικά αποτελούν µειοψηφία τους γεµίζει καχυποψία και ανασφάλεια. Οι νόµοι πλέον λειτουργούν ως ασπίδα προστασίας
του
καθεστώτος
και
όχι
προς
εξυπηρέτηση
του
κοινού
συµφέροντος. Φυσικά αυτές οι απόψεις τόσο του ∆ηµοσθένη όσο και του Αισχίνη, είναι απόρροια της τραυµατικής και ολέθριας για αρκετούς Αθηναίους εµπειρίας των Τριάκοντα. Από την άλλη ένα δηµοκρατικό πολίτευµα θεωρητικά τουλάχιστον εφαρµόζοντας την αρχή της πλειοψηφίας µε συνετό κι ορθό τρόπο εξασφαλίζει
καλύτερες
προϋποθέσεις
για
εξυπηρέτηση
του
κοινού
συµφέροντος και εφαρµογή των νόµων. Ωστόσο δεν έλειψαν οι περιπτώσεις όπου
τελικά
οι
αποφάσεις
της
πλειοψηφίας
ήταν
απόρροια
της
παραπλανητικής επίδρασης των δηµαγωγών, µε αποτέλεσµα να απουσιάζει κάθε έννοια νοµιµότητας και η νοµοθεσία να αποτελεί έκφραση των περιστασιακών διαθέσεων του όχλου.
36
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΙΣΤΙΣ §§ 21-24 Είναι δίκαιο οι Αθηναίοι να συνδράµουν τον λαό της Ρόδου, όπως θα ήθελαν σε ανάλογη πείπτωση για χάρη τους να πράξουν οι άλλοι. Παράδειγµα οι Αργείοι που δεν λογάριασαν κίνδυνο υπαρκτό για να τους βοηθήσουν, ενώ ο κίνδυνος απ’ τον Μ. Βασιλέα δεν είναι σηµαντικός.
§ 21 Η έκκληση για συµπάθεια προς τους Ροδίους βασίζεται στην αρχή της αµοιβαιότητας και στο αίσθηµα δικαιοσύνης µε την έννοια ότι φίλα δηµοκρατικά πολιτεύµατα θα πρέπει να δείχνουν τα ίδια αισθήµατα συµπαράστασης το ένα στις δοκιµασίες του άλλου, ένα είδος πολιτικής συναδελφικότητας. Επίσης, προβάλλεται µε τη µορφή γνωµικής ρήσης η ηθική υποχρέωση των κοινωνιών που ευηµερούν να φροντίζουν για τα συµφέροντα αυτών που δυστυχούν, αφού το µέλλον είναι άγνωστο στους ανθρώπους (παραγωγικός τρόπος σκέψης). Έτσι αντικρούει το αντεπιχείρηµα των αντιπάλων, ότι αν είναι δίκαιο η αµοιβαία ανταπόδοση των πράξεων, τότε οι Ρόδιοι δεν πρέπει να βοηθηθούν ως αδικήσαντες. Κάτω από το ηθικό επικάλυµµα, βέβαια, υπάρχει το συµφέρον µε τη µορφή της πρακτικής ανάγκης που αντιµετωπίζουν οι δηµοκρατίες για τη διαφύλαξη του είδους τους.
§§ 23-25 Ο ∆ηµοσθένης χρησιµοποιεί παραδείγµατα (επαγωγή). Το παράδειγµα των Αργείων είναι ιστορικό, πασίγνωστο και εν προκειµένω ιδιαίτερα πειστικό. Χρησιµοποιείται για να στηρίξει το προηγούµενο «ἐκ δικαίου» επιχείρηµα, αλλά για να προβάλει το πανάρχαιο ηθικό επιχείρηµα της ντροπής. Τα παραδείγµατα στις παραγράφους 23-24 στηρίζουν την άποψη ότι ο περσικός κίνδυνος δεν είναι σηµαντικός. Το παράδειγµα των Μυρίων φαίνεται ότι είχε αξιολογηθεί γενικώς ως ένδειξη αδυναµίας. Τέλος το όνοµα του Φιλίππου της Μακεδονίας αποδεικνύει ότι ήδη ο ∆ηµοσθένης έχει αξιολογήσει τον εκ Βορρά κίνδυνο ως εξ ίσου σηµαντικό µε τον εξ Ανατολών. Τα γεγονότα θα δικαιώσουν τον ∆ηµοσθένη αργότερα.
37
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΠΙΣΤΙΣ §§ 25-33 Το πρόβληµα της νοµιµότητας της επεµβάσεως και η σχετικότητα αυτού που κάθε φορά ονοµάζεται δίκαιο. Η απόφαση ανήκει στους Αθηναίους,
αλλά
η
εκτέλεση
εµποδίζεται,
γιατί
αφήνονται
ανεξέλεγκτοι οι εχθροί της δηµοκρατίας.
Ο ∆ηµοσθένης γνώριζε βέβαια ότι η πολιτική της µη παρέµβασης είχε µεγάλη ανταπόκριση στον ∆ήµο για λόγους συναισθηµατικούς, αλλά και πρακτικούς: δεν εγκυµονούσε κινδύνους και ήταν βολική και ανέξοδη. Είναι εύλογο, συνεπώς, µια πρόταση βασικά αντίθετη προς το κοινό αίσθηµα να συνοδεύεται
από
την
επισήµανση
της
κρισιµότητας
του
ρόλου
του
συγκεκριµένου ακροατηρίου για την πρόωθηση των συµφερόντων της πόλης. Έτσι το τελευταίο επιχείρηµα επικεντρώνεται στην ανάγκη για την επίδειξη του πρέποντος ήθους και απευθύνεται τόσο στους πολιτικούς αντιπάλους του όσο και στον αθηναϊκό λαό. Ο ∆ηµοσθένη χρησιµοποιεί τη µέθοδο του αντιπερισπασµού, επιτίθεται εναντίον των αντιπάλων του και όχι εναντίον των άγνωστων σε µας επιχειρηµάτων τους.
§25 Ο σωστός πολίτης είναι ο πατριώτης, ο οποίος όφειλε να θεωρεί ως πρωταρχικό του καθήκον την υποστήριξη των δικαίων της πατρίδας του. Η ιδιότητα του πολίτη συνδέεται µε τον ενδεδειγµένο χειρισµό των δηµοσίων υποθέσεων. ∆ιπλός στόχος: 1) δυσφήµιση των αντιπάλων 2) προβολή του πολιτικού ήθους του ρήτορα. Εποµένως, είναι ασυµβίβαστο µε την εικόνα του σωστού πολίτη, να φροντίζει κάποιος αποκλειστικά τα συµφέροντα των άλλων πόλεων σε βάρος της δικής του. Επιπλέον, ένας δηµοκρατικός πολιτικός θα πρέπει να υιοθετήσει την ηθική της υπευθυνότητας απέναντι στην πόλη του και όχι την απόλυτη ηθική, η οποία συνιστά σε κάθε περίπτωση ένα πρόσχηµα για πολιτική αδράνεια. Αντικειµενικός στόχος µιας τέτοιας πολιτικής συµπεριφοράς αποτελεί η διατήρηση της επικυριαρχίας της πόλης και η διασφάλιση της ελευθερίας στον ζωτικό της χώρο.
38
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
§§ 26-27 Αναφέρονται ιστορικά παραδείγµατα µε τα οποία καταδεικνύεται ότι αντίθετα µε την Αθήνα άλλες πόλεις επιδιώκουν αποκλειστικά το δικό τους συµφέρον, µε µορφή ρητορικών ερωτήσεων για τη µετάδοση της έντονης αγανάκτησης του ρήτορα στο ακροατήριό του.
§ 28 Ωστόσο, κι αν ακόµη δεν ήταν δίκαιο … αισθάνοµαι καθήκον να σα̋ προτρέπω στην επιχείρηση αυτή. Ενώ οι αντίπαλοι στηρίζονται στο θετό δίκαιο των συνθηκών (νόµιµον), ο ∆ηµοσθένης προφανώς µη βρίσκοντας ερείσµατα σε αυτό, αναφέρεται στο φυσικό δίκαιο. Πιο συγκεκριµένα, µέχρι εδώ αυτό που συνιστούσε δίκαιον ήταν αφενός η ηθική υποχρέωση µιας δηµοκρατικής πόλης απέναντι σε µια πρώην σύµµαχο, αλλά και ως δικαίωµα µιας ηγέτιδας πόλης να προστατέψει τα κυριαρχικά της δικαιώµατα στη δική της σφαίρα επιρροής. Σε κανένα σηµείο στις παραγράφους 5-13 δεν έδειξε ο ∆ηµοσθένης φανερά ότι η Αθήνα επιδίωκε να εκµεταλλευθεί την κατάσταση για άλλους πολιτικούς λόγους πέραν αυτών που προαναφέρθηκαν. Με την τελευταία όµως προτροπή σύµφωνα µε τους κανόνες µιας ανταγωνιστικής πολιτικής δίκαιον αποτελεί το δικαίωµα να παραβλέψει το νόµιµον των συνθηκών, η ισχύς των οποίων έχει ήδη υπονοµευθεί από τις αθέµιτες ενέργειες των άλλων. Συνολικά το δίκαιον στο επιχείρηµα του ∆ηµοσθένη δεν απορρέει από καµιά συγκεκριµένη συνθήκη, αλλά από το δηµοκρατικό ήθος και τη δηµοκρατική ιδεολογία αφενός και αφετέρου, από το δικαίωµα της πόλης να προωθήσει τα συµφέροντά της σύµφωνα µε τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού στον διεθνή και διακρατικό χώρο. Ουσιαστικά ο ∆ηµοσθένης προτρέπει: «ας αρχίσουν πρώτα οι εχθροί να σέβονται τις συνθήκες, και ύστερα τους ακολουθούµε και εµείς». αυτό δεν το θεωρώ δικαιοσύνη, αλλ’ ανανδρία. Η ανανδρία ως πολιτικό µειονέκτηµα παρουσιάζεται ως αντίθετη µε τη δικαιοσύνη µε την έννοια ότι µια πολιτική η οποία χαρακτηρίζεται από έλλειµµα ψυχικού σθένους στερεί την πόλη από το µερίδιο που της ανήκει µέσα στη διεθνή κοινότητα. Έτσι τα συµφέροντα της πόλης κινδυνεύουν ταυτόχρονα και από τον εξωτερικό εχθρό 39
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
και από την πολιτική ανικανότητα του εχθρού στο εσωτερικό της πόλης. Η παρέµβαση στη Ρόδο για τον ∆ηµοσθένη αποτελούσε το µέσον, ανάµεσα στην παθητικότητα της αθηναϊκής πολιτικής και στην επιθετικότητα των άλλων. διαπιστώνω ότι όλοι γενικώ̋ εξασφαλίζουν το δίκιο του̋ ανάλογα µε τη δύναµη που διαθέτουν. Αφού οι διεθνείς σχέσεις καθορίζονται από µία πολιτική ισχύος, η δικαιοσύνη µέσα στα συµφραζόµενα αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από τον καταµερισµό των δικαίων κατ’ αναλογία προς την ισχύ κάποιου. Έτσι το συµφέρον είναι ανάλογο µε τη δεδοµένη ισχύ ενός κράτους. Θα µπορούσε
να
ισχυριστεί
κανείς
ότι
ο
∆ηµοσθένης
χρησιµοποιεί
τη
µακιαβαλική συνταγή.
§ 29 Ως απόδειξη για την αναλογία ισχύος και δικαίων στο διεθνές επίπεδο σχέσεων, ο ∆ηµοσθένης χρησιµοποιεί το παράδειγµα δύο συνθηκών οι οποίες υπογράφτηκαν ανάµεσα στους Έλληνες και τους Πέρσες στο παρελθόν υπό εντελώς διαφορετικές προϋποθέσεις. Πρόκειται για τη λεγόµενη συνθήκη του Καλλία (449/8) και τη γνωστή συνθήκη του Ανταλκίδα (387/6). Το κοινό σηµείο και των δύο συνθηκών έγκειται στο γεγονός ότι προηγήθηκε η de facto αδρανοποίηση του αντιπάλου και ακολούθησε η de jure σύναψη συνθήκης µε την αποδοχή των όρων και µε τους αµοιβαίους όρκους. Επιπλέον ενώ και στις δύο συνθήκες κυριαρχεί η έννοια της αὐτονοµία̋ η αντίδραση είναι δυσµενής ή ευνοϊκή ανάλογα µε τα συµφέροντα της Αθήνας. Έτσι στα εκ του δικαίου επιχειρήµατα των αντιπάλων απαντά ότι δίκαιο είναι το συµφέρον της πόλεως. ∆ιότι τα δικαιώµατα των πολιτών στι̋ δηµοκρατίε̋ οι νόµοι τα έχουν εξασφαλίσει κοινά και ίσα για αδύνατου̋ και ισχυρού̋. Των ελληνικών όµω̋ πόλεων τα δίκαια τα καθορίζουν οι πιο ισχυροί ει̋ βάρο̋ των αδυνάτων. Το σκεπτικό του ∆ηµοσθένη είναι ότι εξαιτίας της απουσίας ενός κανονιστικού πλαισίου στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής, η ισχύς των αντίστοιχων κρατών θα µπορούσε να λειτουργήσει ως αποτρεπτικός παράγων σε κάθε προσπάθεια άνισης κατανοµής των δικαίων στο συγκεκριµένο επίπεδο. Εφόσον δηλαδή η ίδια αναλογία ισχυρών και αδυνάτων µελών 40
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
υπάρχει και στην κοινωνία των πολιτών και στην κοινωνία των κρατών, το έλλειµµα των νόµων στη δεύτερη περίπτωση θα το αναπλήρωνε η αρχή της µιας υπερδύναµης, ως πρώτης ανάµεσα σε ίσους (prima inter pares), που δεν θα µπορούσε να ήταν άλλη από την Αθήνα. Το ιδανικό του ∆ηµοσθένη είναι µια δυναµική εξωτερική πολιτική συνδεδεµένη στην αντίληψη του ρήτορα µε το ένδοξο αθηναϊκό παρελθόν, προβάλλοντας εντέχνως την αναγκαιότητα και τη χρησιµότητα µιας ισχυρής Αθήνας ως ρυθµιστή των δικαίων µέσα στον ελληνικό χώρο.
§ 30 Η βασική θέση του ρήτορα είναι ότι οι Αθηναίοι έχοντας αντιληφθεί που έγκειται το αληθινό τους συµφέρον θα πρέπει να βεβαιωθούν ότι µπορούν να εφαρµόσουν την απόφασή τους για µια µελλοντική πολιτική η οποία θα βασίζεται σταθερά στην αρχή του δικαίου και της επιείκειας προς τους συµµάχους. Και ο µόνος τρόπος για να το επιτύχουν αυτό είναι να γίνουν αποδεκτοί ως υπερασπιστές της ελευθερίας των Ελλήνων. Αυτή η γραµµή σκέψης µας οδηγεί στο προοίµιο.
§§ 31-32 Ο συναισθηµατικός τόνος, όπως θα περίµενε κανείς σε αυτό το µέρος του λόγου, παίρνει τη µορφή µιας ακραίας επίκρισης. Η χρήση µιας εκτεταµένης µεταφοράς επιτρέπει στον ρήτορα να εµφανίσει παραστατικά τις αναλογίες ανάµεσα στους λιποτάκτες από το πεδίο της µάχης και στην επικίνδυνα απερίσκεπτη θέση που υιοθετούν ορισµένοι πολιτικοί. Μολονότι η κατηγορία αφορά εκ πρώτης όψεως τον Εύβουλο, είναι πιθανόν η σφοδρή αποδοκιµασία του ∆ηµοσθένη να είχε ως στόχο και άλλους υποστηρικτές της θέσης αυτής καθώς και το κλίµα µιας γενικότερα συντηρητικής πολιτικής η οποία φαίνεται να επικρατούσε αυτήν την περίοδο. Παράλληλα πρόκειται για χαρακτηριστική περίπτωση ηθοποιίας που αφορά το ήθος του αντιπάλου, αλλά και παθοποιίας. Η µέθοδος αυτή είναι ιδιαιτέρως αποτελεσµατική µέχρι και τις µέρες µας. Ο ρήτορας επίσης αποφεύγει να επαινέσει τον εαυτό του, κάτι που όµως γίνεται έµµεσα, αφού µε την αντιπαράθεση δίνει το στίγµα του, ως ακέραιου και δηµοκρατικού αγανακτισµένου πολίτη. 41
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ∆ΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ «Ὑπὲρ τῆ̋ Ῥοδίων Ἐλευθερία̋» Ι. Π. Αµπελάς, ∆ρ Φιλοσοφίας - Φιλόλογος
ΕΠΙΛΟΓΟΣ §§ 34-35 Το σηµαντικό είναι η ορθή πράξη. Η υποχρέωση του «πράττειν ἄξια» της πόλεως και των προγόνων
Ο τόνος είναι κατευναστικός και συµβιβαστικός, επανερχόµενος ο ∆ηµοσθένης στην ανάγκη δράσεως. Ο άµεσος στόχος για τον ∆ηµοσθένη δεν είναι η χάραξη ενός µακροπρόθεσµου σχεδιασµού της αθηναϊκής πολιτικής, αλλά η αποτελεσµατικότητα των πολιτικών επιλογών και η βαθµιαία βελτίωση της κατάστασης. Πάντως υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ρήτορας δεν πιστεύει πως ο λόγος του θα έχει απήχηση προς την κατεύθυνση αυτή, όπως και δεν είχε πράγµατι.Ωστόσο από την άλλη ο ∆ηµοσθένης δεν έχασε την ευκαιρία να κάνει αισθητή την πολιτική του παρουσία. Είναι ένας λόγος πολιτικής τακτικής και έτσι πρέπει να τον αντιµετωπίσουµε.
42