Als een feniks uit zijn as herrezen - Ålesund

Als een feniks uit zijn as herrezen Ă…lesund

Scrip e Architectuurgeschiedenis Anne Laros - mei 2011

Als een feniks uit zijn as herrezen Catastrofale brand gee ruimte voor de mooiste stad van Noorwegen - Ă…lesund

TU DELFT - ARCHITECTUUR mei 2011 Scrip e Architectuurgeschiedenis (AR2A010) Begeleider: Hans van Dijk Student: Anne Laros (b1225142)

5 INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD

7

INLEIDING

9

Hoofdstuk 1 VAN NEDERZETTING TOT STAD EN VAN STAD TOT BARAKKEN

11

1.1 GESCHIEDENIS VAN VOOR DE BRAND 1.1.1 Nederze ng aan de Ålesundet 1.1.2 Ålesund wordt een stad 1.1.3 Opbouw van de stad

11 11 12 12

1.2 DE GROTE BRAND (1904) 1.2.1 Brand breekt uit 1.2.2 Oorzaak en gevolg

15 15 15

1.3. NOODHULP 1.3.1 Eerste noodhulp 1.3.2 Keizer Wilhelm II 1.3.3 Interna onale hulp 1.3.4 Na onale hulp 1.3.5 Een ware mediahype

16 16 16 17 17 18

1.4 BARRE/BARAKKE OMSTANDIGHEDEN 1.4.1 Ontevredenheid en rot 1.4.2 Barakken-stad

18 18 18

Hoofdstuk 2 ALS EEN FENIKS UIT ZIJN AS

21

2.1 DE VOORBEREIDINGEN 2.1.1 Het nieuwe stadsplan 2.1.2 De nieuwe regelgeving 2.1.3 Financiering 2.1.4 Guns ge jden

21 21 22 22 23

2.2 DE NIEUWE STAD 2.2.1 Structuur van de stad

24 24

2.2.2 Oostenrijkse idealen 2.2.3 Hygiëne en comfort 2.2.4 Gebouwtypes

25 25 26

2.3 PRAKTISCHE EN ESTHETISCHE VRAGEN 2.3.1 Bouwen met steen 2.3.2 Esthe ek

26 26 26

Hoofdstuk 3 JUGENDSTIL

29

3.1 JUGENDSTIL IN ÅLESUND

30

3.1.1 Hoe kwam de Jugends l tot uitdrukking?

3.1.2 Twee hoofdlijnen

30 30

3.2 DE ARCHITECTEN 3.2.1 Een bonte verzameling van architecten 3.2.2 Achtergrond van de architecten

31 31 31

3.3 PROJECT VAN GROOT NATIONAAL BELANG 3.3.1 Een eigen iden teit 3.3.2 Gebruik lokaal natuursteen 3.3.3 Ervaring met metselwerk

32 32 35 35

3.4 DE GEBOUWEN VAN ÅLESUND 3.4.1 Invloedrijke architecten 3.4.2 Harald Krogh Stabell 3.4.3 Alfred Dahl en Carl Michalsen 3.4.4 Chris an en Hans Backer Fürst 3.4.5 Hagbarth Schy e-Berg

37 37 37 37 40 40

3.5 ERKENNING 3.5.1 Gebruik van de term Jugends l 3.5.2 De lelijkste stad

42 42 42

NAWOORD LITERATUURKRITIEK LITERATUURLIJST BIJLAGEN

45 47 48 50

7 VOORWOORD Tijdens mijn vakan e in Noorwegen werd ik verrast door het stadje Ålesund; prach ge architectuur in een prach ge omgeving. Door de Jugends l architectuur hangt er een sfeer wat je in grote Europese steden verwacht, niet in een Noors stadje. Door de smalle boch ge straten in combina e met de s jl van de architectuur ontstaat er een roman sche, pi oreske sfeer.

Hoe moet ik de architectuur van deze stad in de rest van Noorwegen plaatsen? Waar komt die Jugends l vandaan? En in zulke hoeveelheden?

Helaas kon ik er maar een dag doorbrengen, maar mijn interesse was gewekt. Toen ik even snel op Wikipedia meer informa e ging opzoeken over Ålesund, werd het nog interessanter.

Na de brand zou de Duitse Keizer Wilhelm II naast voedsel en bouwmaterialen ook architecten naar Ålesund hebben gestuurd. Dat zou de Jugends l architectuur verklaren, maar dan moest er in die jd wel een heel bijzondere poli eke band hebben bestaan tussen de twee landen.

Achteraf gezien hee de Duitse keizer helemaal geen architecten gestuurd, maar ik heb er wel van geleerd dat ik Wikipedia niet zomaar moet geloven. En het hee er wel voor gezorgd dat ik mij ben gaan verdiepen in dit onderwerp. En het onderzoek werd er niet minder interessant op!

- Anne Laros (mei 2011)

9 INLEIDING NOORWEGEN - Wandelend door het oude centrum van de kleine kuststad Ålesund valt al snel de bijzondere architectuur op. Natuurstenen en bakstenen gebouwen met torentjes, spitsen en bijzondere gevels zijn in aantal en verscheidenheid in overvloed te vinden. Stenen gezichten van delicate vrouwen en sterke mannen sieren de gevels; tussen de ramen, in de hoeken en op de toppen van de gevels en waar er maar ruimte is. BloemenmoƟeven weven zich over de gevels, maar her en der duiken er ook trollen, draken en duiveltjes op. Ålesund is een stad van verrassingen, van architectonische wonderen en kronkelende straatjes met een vleugje van veel grotere Europese steden. Er wordt gerefereerd naar JugendsƟl architectuur. Maar ongeacht welke term er wordt gebruikt of met welke term de stad bestempeld is, de nieuwsgierigheid is gewekt om uit te zoeken waarom Ålesund is geworden tot wat het vandaag de dag is.

De uitleg begint bij de grote brand van 23 januari 1904, waardoor de stad in slechts een paar uur jd bijna volledig werd verwoest. Architecten uit alle delen van het land reisde af naar Ålesund. En in de loop van slechts drie jaar, rees een nieuwe stad als een feniks uit zijn as. In tegenstelling tot de eerdere houten gebouwen waren de nieuwe gebouwen allemaal uitgevoerd in steen. En wel in de meest moderne s jl van allemaal: Jugens l.

De architecten lieten zich inspireren door interna onale – vooral Duitse – invloeden en door Na onale Roman ek. Meer dan 320 Jugends l gebouwen werden naast elkaar gebouwd in een compact stadscentrum, wat het misschien wel Europa’s meest complete Jugends l stadsbeeld maakt.

Welkom in Ålesund!

Deze scrip e gee antwoord op de vragen hoe de stad in zo’n korte jd kon worden gebouwd, wie de regelgeving bepaalde, waarom de stad juist in deze s jl is opgebouwd en wie de architecten waren.

In hoofdstuk 1 wordt de geschiedenis behandeld tot en met de brand. Een korte geschiedenis van Ålesund van voor de brand wordt beschreven, de oorzaak en de gevolgen van de brand en hoe de noodhulp tot stand kwam.

In hoofdstuk 2 is te lezen over de wederopbouw. De autoriteiten, de regelgeving en de financiering worden behandeld en de structuur van de nieuwe stad.

Hoofdstuk 3 gaat over de s jl. Beschreven wordt hoe de Jugends l tot ui ng kwam, wat de achtergrond van de architecten was en wat hun invloeden waren, in welke situa e Noorwegen zich op dat moment bevond en er worden voorbeelden gegeven van gebouwen.

11 Hoofdstuk 1 VAN NEDERZETTING TOT STAD EN VAN STAD TOT BARAKKEN In dit hoofdstuk maken we kennis met de geschiedenis van Ålesund, een stad gelegen aan de westkust van Noorwegen.

De stad groeit uit tot hoofdstad van de Noorse visindustrie echter in het jaar 1904 wordt de stad bijna geheel verwoest door een grote brand. Wat de gevolgen hiervan waren en hoe de snelle interna onale noodhulp op gang kwam, wordt in dit hoofdstuk behandeld.

1.1 GESCHIEDENIS VAN VOOR DE BRAND 1.1.1 Nederze ng aan de Ålesundet1 In 1500 streken de eerste handelaren neer aan weerszijden van de Ålesundet, de zeestraat waar de stad haar naam aan dankt. In de daaropvolgende 200 jaar groeit de nederze ng uit tot een klein dorp. Het is jdens deze periode dat de plaatsnaam Ålesund voor het eerst verschijnt in geschreven bronnen.

De loca e was strategisch goed gekozen: dichtbij de rijke visgronden en scheepvaartroutes op een kruispunt tussen de orden en de eilanden. Bovendien was de haven goed beschut tegen de wind. Dit waren belangrijke voorwaarden voor de opkomst van het nieuwe economische centrum aan de westkust van Noorwegen. Onder luid protest van de grotere kuststeden Molde, Kris ansund, Trondheim en Bergen, verwierf de stad in 1793 beperkte zeehavenrechten wat haar posi e nog meer verstevigde. Dit betekende dat vanaf dat moment goederen konden worden verkocht aan bepaalde delen van het Deens-Noorse koninkrijk2, zonder een omweg behoeven af te leggen via de grotere kuststeden. De volledige zeehavenrechten werden ontleend in 1824; toch telde Ålesund

Het pittoreske stadje met zijn houtbouw (Sindre Nakken, 2011)

1 Tenzij anders vermeld, zijn de details van de geschiedenis overgenomen uit Sindre Nakken, 2011.

2 Van 1536 tot 1814 was Noorwegen onderdeel van het Koninkrijk Denemarken en Noorwegen, een eenheidsstaat die vanuit Kopenhagen geregeerd werd.

12 des jds niet meer dan 200 inwoners. In de daaropvolgende decennia groeide het inwonersaantal gestaag, doordat steeds meer ambachtslui, vissers en zeelieden er zich gingen ves gen.

1.1.2 Ålesund wordt een stad Het verkrijgen van de stadsrechten in 1848 beves gde de posi e waarin Ålesund zich op dat moment in bevond. Vanaf het jaar 1850 voeren schepen met ladingen vis ook uit naar La jns-Amerika en het verre Oosten. De eerste scheepswerven werden gebouwd en in de jaren daaropvolgend kwam eerst de overgang naar overdekte vissersschepen en vervolgens werden geleidelijk de zeilschepen vervangen voor stoomschepen. Voor het einde van de eeuw had Ålesund ‘s lands grootste vloot aan stoom-vissersschepen. De visserij zorgde voor veel werkgelegenheid en in de periode van 1850 tot 1900 was Ålesund één van de snelst groeiende steden in het land; in vij ig jaar jd groeit de bevolking aan van 1200 tot 11.000 zielen.

Ontwikkeling van Ålesund (Sindre Nakken, 2011)

1.1.3 Opbouw van de stad De originele stedelijke structuur kenmerkt zich door de ves ging van de nederze ngen langs beiden zijden van de zeestraat op de eilanden Aspøya en Nørvøya. Vanwege het groeiende aantal inwoners werd de stadstructuur verdicht en werden nieuwe gebieden op beide eilanden in gebruik genomen. Een roman sch stadspark werd aangelegd naar Engelse patronen. De haven met de vele pakhuizen, gelegen aan beide zijdes van de zeestraat, diende als hub voor het stratennetwerk in het achterliggende heuvelach ge terrein. De kronkelige straatjes langs alle houten huizen, het roman sche stadspark en de bijzondere ligging gaven het stadje haar pi oreske karakter.

13

Ă…lesund - hoofdstad van de Noorse visindustrie (Sindre Nakken, 2011)

14

Panorama van de verwoeste stad (Sindre Nakken, 2011)

15 1.2 DE GROTE BRAND (1904) 1.2.1 Brand breekt uit Om kwart over twee in de ochtend van zaterdag 23 januari 1904 wordt alarm geslagen: aan de uiterste westzijde van de stad is in een fabriek van Aalesund Preserving Co.3, een brand uitgebroken. De weersomstandigheden konden niet slechter zijn; die nacht woedde er een hevige zuidwester storm, met windstoten van orkaankracht. Ålesunds dappere brandweerlieden haas en zich naar de vuurlinie, waar ze weinig anders konden doen dan de vlammen voor een paar minuten tegen te houden waardoor de mensen in staat waren te rennen voor hun leven. De inwoners vluch en het binnenland in, waar ze bij elkaar werden gepropt in boerderijen en bijgebouwen4.

Dat de brand zich zo snel verspreidde werd voornamelijk veroorzaakt door de stormach ge wind, maar het feit dat de gehele stad uit houtbouw bestond hielp niet. Bovendien hadden veel huizen gebogen dakpannen, die als een soort vonkenvanger fungeerden voor al het brandend materiaal 3 De fabriek stond op het huidige adres Nedre Strandgate 39.

4 Later zijn ze verspreid over het gehele district.

wat door de lucht vloog. Deze vonken ze en zich vast in de daken verspreid over de stad waardoor het ene na het andere huis vlam va e5. Johannes Solem, wie toenter jd de stadsbouwmeester was, schreef later: “De strijd van de brandweerlieden tegen de vlammen was die nacht net als Hercules’ strijd tegen de draak; voor elk hoofd dat Hercules a akte verschenen er twee nieuwe6.”

1.2.2 Oorzaak en gevolg De oorzaak van de brand was waarschijnlijk het onzorgvuldig omgaan met vuur; dat is in ieder geval de verklaring die gemeenschappelijk is geworden door de jaren heen. Niemand werd veroordeeld of gestra in verband de brand. Er werd gesproken over brands ch ng en fraude, maar deze woorden s erven weg met de jd.

De brand woedde de hele nacht, ochtend en middag door en binnen 15 uur was de kuststad Ålesund, met zijn tradi onele

5 Sindre Nakken, 2011 6 Kris an Bugge in Aalesund historie, volume 1, p 312-340, vrij vertaald naar citaat van Aud Farstad, 2008, p. 1.

16 houtbouwarchitectuur, gereduceerd tot as. Zo’n 850-900 gebouwen waren tot op de grond afgebrand, wat het de grootste brand in de Noorse geschiedenis maakte7. Van de ongeveer 12.000 inwoners waren er na die nacht zo´n 10.000 dakloos. Verbazingwekkend genoeg overleed slechts één inwoner aan de directe gevolgen van de brand; een oudere dame die ironisch genoeg naast de brandweerkazerne woonde.

1.3. NOODHULP 1.3.1 Eerste noodhulp Het nieuws van de brand verspreidde zich net zo snel als de brand zelf en binnen no- me stroomde de eerste noodhulp binnen. De steun die Ålesund ontvangt in de dagen en weken na de brand is indrukwekkend, niet alleen vanwege de omvang, maar ook omdat de steun a oms g is uit vrijwel de hele wereld. De eerste hulpzendingen komen vanzelfsprekend vanuit de nabijgelegen steden Molde, Bergen en Trondheim.

De eerste persoon die hulp bood was de provincie gouverneur en schrijver Aleksander Kielland, wie zodra hij het ongelukkige bericht kreeg uit Ålesund, een hulpkonvooi met kleren, eten en medicijnen zond, terwijl de brand nog gaande was. Maar slechts drie dagen na de brand arriveren al de eerste schepen uit Duitsland en daarmee werd de interna onale hulpopera e in gang gezet.

door brand geteisterde stad: eten, medicijnen, kleding, dekens, gaslantaarns, veldkeukens en bouwmaterialen voor barakken. De schepen werden ook gebruikt om de bevolking te huisvesten, en de gedurende de hele dag werden er maal jden geserveerd. De mannen, vrouwen en kinderen van Ålesund, die op dat moment in erbarmelijke toestanden leefden, konden plaats nemen aan een gedekte tafel aan boord van de Duitse schepen, waar ze voor het eerst in dagen een warme maal jd voorgeschoteld kregen.

Naarmate de dagen verstreken kwam de stroom aan hulp uit binnen- en buitenland op gang, maar de hulp van de keizer was datgene wat de stad over de bult van de eerste dagen heen hielp. De Duitse reac e was snel, gul en effec ef.

Maar doordat Keizer Wilhelm II veel ophef maakte over zijn hulpac e, werd het feit overschaduwd dat een groot aantal andere mensen hulp hebben geboden aan de inwoners van de verwoeste stad.

Waarom de Keizer zo’n belangstelling toonde voor Noorwegen is alleen maar af te leiden uit het feit dat hij een grote bewonderaar was van Noorwegen en haar natuur. In de periode vóór de Eerste Wereldoorlog ging hij elke zomer met zijn keizerlijke jacht zeilen in de westelijke orden. Bovendien was hij roman sch gefascineerd door de Vikingen9.

1.3.2 Keizer Wilhelm II Dinsdag 26 januari, slechts drie dagen na de brand, komen de eerste twee van vier Duitse schepen met noodhulp aan in de stad8. Zodra het nieuws van de brand Duitsland bereikte, reageerde Keizer Wilhelm II onmiddellijk en hij stuurde twee van zijn schepen met grote snelheid rich ng het noorden, waar ze twee dagen later arriveerden op de plek des onheils.

De Duitse schepen brachten noodhulpmiddelen voor de

1.3.3 Interna onale hulp Gi en stroomden binnen vanuit vrijwel de gehele wereld; uit Zweden, Denemarken, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Amerika, Japan en zelfs uit Afrika. In Parijs werden speciale shows gehouden met bekende ar esten (zoals Luïe Fuller en Sarah Bernhard) om geld te werven10. Er waren bijdragen van organisa es en individuen, onder andere de gemeenteraad van Boedapest, verschillende Duitse steden en kooplieden, het Leger des Heils en het Zweeds koninklijk paar en hulpzendingen uit zowel Zweden als Denemarken11. De Noorse Na onale Associa e in Chicago doneerde 2000 Noorse kronen aan de slachtoffers en er kwam geld uit vissersdorpen in

7 In termen van de omvang van de brand en het aantal betrokken mensen, was het de grootste brand in de geschiedenis van Noorwegen in vredes jd.

8 Sindre Nakken, 2011

9 Noorse wikipedia over Wilhelm II, 2011 10 Frans dagblad Le Figaro 6 februari 1904, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 2.

11 Aud Farstad, 2008, p. 2

17 Schotland, Rio de Janeiro, Brazilië, Argen nië en uit Boedapest in Hongarije12.

Bovendien werden al deze goederen door de spoorwegen kosteloos vervoerd13.

1.3.4 Na onale hulp Maar bovenal waren het de inwoners van Noorwegen zelf die mobiliseerden; groot en klein en jong en oud droegen bij aan de wederopbouw van Ålesund. Militaire zendingen die bestonden uit tenten, kleding, matrassen en beddengoed en in aanvulling daarop 11.500 por es blikvoer werden afgegeven door het ministerie van Defensie. Vrijwilligers uit het hele land ze en zich in om kapo e kleding te naaien om naar de slachtoffers te sturen. Steden als Bergen en Trondheim en kleinere gemeentes langs de westkust hielden collectes vanuit de kerk en gaven onderdak aan evacuees uit Ålesund. Gemeentes uit heel Noorwegen droegen financieel bij, organisa es collecteerden voedsel en kleren en zelfs de basisschoolleerlingen uit het stadje Lillehammer verzamelden zes g Noorse kronen voor de basisschoolleerlingen in Ålesund.

De noodhulp maakte het mogelijk een jdelijk ziekenhuis en een bejaardentehuis op te ze en en met gecollecteerd geld uit Bergen kon de bouw van een kindertehuis worden gefinancierd14.

12 Sindre Nakken, 2011

Duitse schepen komen om hulp (Sindre Nakken, 2011)

1.3.5 Een ware mediahype De media draagt al jd sterk bij aan de publiciteit van rampen zoals branden, aardbevingen en overstromingen.

Tegenwoordig zien we het nieuws zelfs live op onze tv- of computerschermen. Honderd jaar geleden waren de telegram en de krant de belangrijkste nieuwskanalen. De brand in Ålesund was goed leesmateriaal, maar in de dagen en weken die volgden, bleven zowel de Noorse als de buitenlandse 13 Aud Farstad, 2008, p. 2.

14 Kris an Bugge in Aalesund historie, p. 338, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 2.

18 kranten schrijven over de stad en niet in het minst over alle hulp die zo snel was georganiseerd. Een reden dat de brand in bijna alle hoeken van de wereld zo beroemd was, kan zijn dat de brand zo verwoestend was dat de mensen het ervoeren alsof de complete stad was platgebrand.

1.4 BARRE/BARAKKE OMSTANDIGHEDEN 1.4.1 Ontevredenheid en rot De grote hoeveelheid binnengestroomde goederen vroeg om organisa e: de beslissing moest genomen worden wie wat zou krijgen, of het voor algemeen of privé gebruik was en er was een eerlijke manier nodig om de gelddona es te verdelen.

Er werden een commissies opgericht voor de verschillende doeleinden, en na veel overleg, kwam men eindelijk tot een verdeelsleutel. Naast kleding, uitrus ngen en gelddona es, waren er ook grote hoeveelheden voedsel aan de stad geschonken. Het was in feite zoveel, dat voor het overgrote deel het voedsel werd opgeslagen voor later gebruik. Echter bleef, zelfs jdens periodes van voedseltekort, veel voedsel maanden en jaren opgeslagen liggen, met rot tot gevolg.

Gedurende de jaren na de brand groeide de ontevredenheid onder de burgers, het waren moeilijke jden voor de inwoners van Ålesund. Terwijl het eten lag te ro en in de voorraadkelders, had de stad ook nog eens te kampen met mislukte haringseizoenen. Rellen en juridische dreigingen waren het gevolg van de ontevredenheid15. De inwoners zagen met eigen ogen alle gi en binnenstromen of ze lazen erover in de krant, maar waar waren alle gi en heen? Veel van hen hadden de eerste seizoenen na de brand moeten overleven zonder eten, zonder geld en in de kou. Het zou niet nodig zijn geweest als de goederen op een correcte manier waren rondgedeeld.

Er waren verschillende commissies opgezet die de opdracht kregen om zorg te dragen voor de verdeling van de hulp.

Maar ondanks het feit dat de taken verdeeld waren onder 15 Sindre Nakken, 2011

verschillende commissie – of juist daardoor – waren er problemen.

1.4.2 Barakken-stad De dagen na de brand was het leven zeer chao sch, maar het duurde niet lang voordat het leven weer verder ging zoals gebruikelijk in een stad, zij het met een iets andere achtergrond dan we gewend waren. In de lente en zomer van 1904 verscheen het nieuwe Ålesund in de vorm van een barakken-stad. Het waren fatsoenlijke en uitgebreide gebouwen en ze bleven staat tot ze werden vervangen voor een permanent gebouw en in sommige gevallen werden de barakken weer verplaatst naar andere loca es.

Nu er jdelijke voorzieningen geregeld waren, kon er begonnen worden aan de bouw van de echte nieuwe stad.

19

Barakken-stad (Sindre Nakken, 2011)

21 Hoofdstuk 2 ALS EEN FENIKS UIT ZIJN AS De brand had grote consequen es voor de verdere ontwikkeling van de stad. Het was maar al te duidelijk dat deze brand de belangrijkste gebeurtenis zou zijn in de geschiedenis van de stad en - terecht - verwezen mensen naar deze gebeurtenis als het keerpunt in het bestaan van de stad. In de periode na de brand waren zoveel dingen nieuw: er was een breuk met het verleden, er was nieuw op misme en hoop en er kwam een nieuwe stad die als een feniks uit zijn as herrees.

Bovenal was dit een nieuwe en andere stad in termen van uitstraling. De stad kreeg haar iden teit in de eerste jaren na de brand. In een periode van slechts drie jaar was bijna de gehele stad opnieuw opgebouwd. In tegenstelling tot de vroegere houten gebouwen, waren de nieuwe gebouwen allemaal uitgevoerd in steen en in de meest moderne s jl van dat moment, namelijk Jugends l.

Hoe kon de stad in zo’n korte jd weer worden opgebouwd?

Wie was hiervoor verantwoordelijk en wie stelde de regels vast? Deze en andere vragen worden in dit hoofdstuk behandeld, vragen over de s jl en de architecten worden in het volgend hoofdstuk behandeld.

2.1 DE VOORBEREIDINGEN 2.1.1 Het nieuwe stadsplan De totale verwoes ng van de brand betekende dat Ålesund vanaf de grond moest worden opgebouwd. Men stond voor de zeldzame opgave om een geheel nieuwe stad te ontwerpen én bouwen in een korte jd. Onmiddellijk na de brand werd gestart met het werken aan een nieuw plan. Burgemeester Henrik Frisak meende dat de gemeente extra hulp nodig had met dit moeilijke en jdrovende werk. Haast was geboden in het uitwerken en het laten goedkeuren van een nieuw stadsplan, zodat de wederopbouw van start kon gaan en Ålesund weer als stad kon gaan func oneren voor haar Ålesund anno 2010 (Flickr, 2011)

22 inwoners.

Op advies van de regering werd Fredrik Næser, een ingenieur uit de hoofdstad Kris ania 16, aangesteld als hoofdverantwoordelijke voor de wederopbouw van Ålesund.

Op zes februari 1904 trad hij in func e en binnen twee maanden na de brand presenteerde hij een nieuw stadsplan17.

Tegen augustus 1904, een maand voordat het stadsplan werd goedgekeurd, lagen er al 200 bouwaanvragen te wachten op het bureau van de stadsplanner. Om de zaken te versnellen werd architect Henrik Nissen ingehuurd als bouwopzichter18.

Deze architect was in staat om vanuit zijn rol als bouwopzichter zijn uitgangspunten betreffende de architectuur van de nieuwe stad over te brengen. In september 1904 begon hij aan zijn taak, waarna er gestart kon worden met de bouw.

Het resultaat was een dras sche aanpassing van de oude stad - onder andere door nieuwe bouwregelgeving - echter nog steeds gekenmerkt door kenmerken van het landschap en de oude perceelgrenzen.

2.1.2 De nieuwe regelgeving Bij het ontwerpen van het stadsplan moest ingenieur Fredrik Næser rekening houden met belangrijke nieuwe regelgeving wat zeer bepalend zou zijn voor het uiterlijk van de nieuwe stad.

Des jds waren alle Noorse steden, door het veelvuldig gebruik van houtbouw, kwetsbaar voor brand. De brand in Ålesund was de grootste in de Noorse geschiedenis en als direct gevolg van deze brand werd een nieuwe wet aangenomen, de Murtvangloven: alle gebouwen in de binnenstad moesten voortaan worden uitgevoerd in (bak)steen. Het gebruik van hout in de buitenmuren was voortaan verboden. Deze wet zou gelden vanaf mei 1904 in alle Noorse steden, voornamelijk bedoeld om het risico van een nieuwe grote brand te verminderen.

16 In 1925 werd de naam van de hoofdstad veranderd in Oslo.

17 John Aage Gjestrum & Marc Maure, 2011 18 David Aasen Sandved, 2003, p. 1

Rekening houdend met dit risico werden voor de wederopbouw van Ålesund nog enkele extra regels ingevoerd. Tevens moest men rekening houden met het Bouwbesluit van 1896, wat toenter jd in 1904 gold. Zo mocht het oppervlak van een bouwblok niet groter zijn dan 4000 m2 en de maximale lengte van de zijdes was vastgesteld op 100 meter. De straten zouden 12,5 meter breed worden en er mochten geen obstruc es zijn aan de uiteinden van de straat. Een andere belangrijke regel was dat een gebouw niet hoger mocht zijn dan 15 meter (in sommige gevallen waren uitzonderingen mogelijk) en het aantal etages was bepaald op een maximum van vier inclusief een eventuele kelder en/of zolder19. Verder werd het aantal haarden per schoorsteen beperkt en de daken zouden voortaan bedekt worden met leien in plaats van de oude dakpannen, om het gloeien van vonken onder de dakpannen te voorkomen. Dit alles om de stad nooit meer te laten branden.

2.1.3 Financiering De totale schade in verband met de brand (inclusief persoonlijke eigendommen en de gebouwen) werd toenter jd vastgesteld op ongeveer zes en miljoen Noorse kronen.

Ondanks alle gelddona es na de brand, moest de rest van de wederopbouw worden gefinancierd door de inwoners van Ålesund. De Noorse regering betaalde slechts de hel van het salaris van de ingenieur Frederik Næser en de bouwopzichter Henrik Nissen. De andere hel en moesten betaald worden door het stadsbestuur van Ålesund20. Bovendien verhoogde de nieuwe wet Murtvangloven de bouwkosten behoorlijk, aangezien stenen gebouwen duurder waren om te bouwen dan houten gebouwen.

Uitbetalingen van verzekeringen dekte ongeveer zeven g procent van de kosten van het bouwen van de nieuwe stad. Ålesunds bevolking moest verder bijna en miljoen kronen investeren in de eerste zes jaar na de brand voor de wederopbouw21. Om dat gedeelte te kunnen bekos gen, ze e 19 Harald Gry en in Ålesund opp av asken, 2004, p. 56, geciteerd door Tom Audun Rossland Knutsen, 2008, p. 38.

20 Aud Farstad, 2008, p. 2. De huidige koers volgens XE Universal Currency Converter: 1 NOK = 0.13 EUR (15/04/2011) 21 Sindre Nakken, 2011

23 de plaatselijke bevolking een kredietvereniging op. Bijna elke huiseigenaar sloot zich aan bij de vereniging, waarbij de leden leningen kregen op basis van gedeelde aansprakelijkheid. De basis van het kapitaal bestond uit een lening van de Noorse centrale bank22.

2.1.4 Guns ge jden Al vrij snel na de brand stroomden een paar duizend mensen uit alle hoeken van het land het kleine stadje binnen; arbeiders, steenhouwers, metselaars, ontwikkelaars, aannemers, mmerlieden en avonturiers in aanvulling op de talrijke architecten23. Er was een hoop te bouwen in een korte jd en er was een doel voor iedereen, of ze nou opera es op de bouwplaats uitvoerden of het werk voorbereidden op de tekentafels.

“A large number of skilled construc on workers came flooding to the town, leading to fierce compe on for work.

If the people of Ålesund had needed to rebuild their town during the good mes for building workers, the buildings would probably have cost 25% more, and the best people would not have come looking for jobs”, schreef architect Heinrich Jürgensen25.

Ondanks dat de stadsbrand een catastrofe was, zullen velen het erover eens zijn dat het goed was voor de stad en het land; het bracht een enorme impuls met zich mee.

Hoe kwam het dat zovelen klaar stonden en in staat waren om op zo’n korte termijn af te reizen naar Ålesund? Was de brand voorspeld? Had Noorwegen in die periode zo’n grote overcapaciteit aan bouwvakkers en architecten? Dat laatste ligt nog het dichtst bij de waarheid.

De inwoners van Ålesund profiteerden van het feit dat er een crisis in de bouwsector was. De grote crisis op de huizenmarkt in de hoofdstad in 1899 - de “Kris ania crisis” - had een dominoeffect op de bouwsector in het gehele land; alleen al in Bergen zaten in 1901 zevenhonderd bouwvakkers zonder werk24. De brand van Ålesund creëerde een nieuwe arbeidsmarkt, en doordat zo vele constructeurs, bouwvakkers en architecten naar de stad trokken, betekende dit dat Ålesund de toegang had tot hoogopgeleide vakmensen voor een veel lagere prijs dan anders het geval was geweest.

22 Hodne en Gry en schreven het volgende over de kredietvereniging in hun boek Norsk økonomi 1900-1990: “Om het kapitaal voor bouwprojecten te verhogen, zouden deze kredietverenigingen lange termijn hypotheken afsluiten met als garantstelling het bezit van alle deelnemers, volgens het principe een voor allen, allen voor een.”

Geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 3.

23 Harald Gry en, 1996, p. 16 24 Aud Farstad, 2008, p. 3.

25 Teknisk Ugeblad, 2 August 2007, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 3.

24 2.2 DE NIEUWE STAD Het overvloedige aanbod aan arbeidskrachten droeg bij aan het indrukwekkende tempo waarin de stad werd gebouwd.

Al tegen het einde van het jaar 1907 was de nieuwe stad voltooid. In minder dan vier jaar jd waren er 675 gebouwen gebouwd, waarvan 391 in steen26.

Bouwopzichter Henrik Nissen gaf jdens een openbare toespraak in de herfst van 1904 aan met welke overwegingen rekening moest worden gehouden bij de oprich ng of verbouwing van een stad. Hij sprak van de noodzaak om binnen een strikt budget te blijven en wees de bouwers op de meest belangrijkste punten: “Strength and fire safety, allowing as much air and light as possible into the streets and buildings, cleanliness and neatness, healthiness and quality of life”27.

2.2.1 Structuur van de stad Het stadsplan gepresenteerd door ingenieur Næser – de hoofdverantwoordelijke voor de wederopbouw - was sober en prak sch, waarbij de oude kavelgrenzen min of meer onveranderd bleven. Het oude stratenpatroon van Ålesund past zich aan aan de topografie; de straten volgen de kustlijn, ze kronkelen rond rotsen en heuvels en ze verbinden de pakhuizen gelegen aan de kade met de woonwijken verderop.

Tijdens de wederopbouw, werd slechts een deel van het terrein geëgaliseerd en enkele straten werden rechtgetrokken.

Met uitzondering van twee wegen, moesten de straten volgens het toenmalige bouwbesluit van muur tot muur 12,5 meter meten. De twee uitzonderingen waren de Aspegata in het westen en de Gjerdegata in het oosten. Deze twee straten werden bepaald op een breedte van 20 meter om zo twee brandgangen te creëren in geval van een nieuwe brand en ook om de grens te markeren tussen het gebied waar er in hout mocht worden gebouwd en het gebied waar er met

26 Aud Farstad, 2008, p.4.

27 Søndmøre Folke dende 25 en 28 november 1904, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p.5.

steen moest worden gebouwd, de zogenaamde steenzone en houtzone.

Verder bleef het oude stratenpatroon voor het overgrote deel behouden; de herbouwde stad van steen weerspiegelt op een bepaalde manier de pi oreske houten stad voordat deze tot de grond a randde. Een enkeling zou zeggen dat als een gevolg hiervan de straten in het centrum van Ålesund smal en ontoegankelijk zijn, maar de meesten zouden eerder zeggen dat het in miteit en charme creëert in het straatbeeld.

Dat de oude stedelijke structuur de brand overleefde, gaf het karakteris eke Ålesund haar pi oreske en roman sche sfeer en liet haar uitblinken ten opzichte van andere ontworpen steden of gebieden uit die jd. Geometrische patronen met brede, rechte straten was een kenmerk voor de stedenbouw aan het eind van de 19e eeuw.

Men kan zich afvragen waarom de egalisering en het rech rekken van de straten niet op een grotere schaal hee plaats gevonden. Wilde men geen nieuwe stedelijke structuur creëren? Technisch gezien was dit namelijk mogelijk. Het opblazen van rotsen had zich ontwikkeld tot een belangrijk Noors specialisme en was onlosmakelijk verbonden met alle grote bouwwerken die toenter jd het land veranderden in een moderne na e.

Werd de oude stedelijke structuur gezien als iets waardevols wat belangrijk was te behouden? Er is weinig informa e over wat aan de basis lag van het ontwerp van het stadsplan.

Helga Stave Tvinnereim hee in zijn masterscrip e uit 1980, Arkitektur i Ålesund 1904-1907, geprobeerd het plan voor de nieuwe stad te zien in het licht van de toen heersende idealen28. Het is belangrijk om te benadrukken dat er haast bij geboden was en geen enkele architect verantwoordelijk was voor de planning. De jdsdruk, de slechte economie en de kavelstructuur werden beschouwd als de belangrijkste oorzaken waardoor het stadsplan niet was ontworpen naar de toenter jd meer ‘moderne’ principes29.

28 Geir Cock, 2011 29 John Aage Gjestrum & Marc Maure, 2011

25 2.2.2 Oostenrijkse idealen Dankzij de structuur en topografie van het oude Ålesund, verbeeldde de nieuwe stad de idealen van de Oostenrijkse stadsplanner Camillo Si e. In 1889 publiceerde hij Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen, in reac e op de toenmalige idealen met hun starre schema sche ontwerpen. Si e wees op het belang van de onregelma gheid van de stedelijke structuur om een mooie en pre ge stad te creëren. Hij wilde, bijvoorbeeld, de pi oreske kwaliteiten van historische steden behouden, met hun kronkelige straten, hun pleinen en markten en de geliefde uitzichtpunten. In zijn ogen mislukten veel moderne projecten, vooral wanneer een nieuwe stad verrijst op een vlak terrein, zonder natuurlijke oneffenheden.

Hoewel Camillo Si e veelvuldig werd gepubliceerd en goed bekend was onder zijn jdgenoten, zijn er geen geschreven bronnen gevonden die een duidelijk link leggen naar de stadsplanning van Ålesund30. Echter, in een ar kel dat hij in 1908 schreef voor het vakblad Teknisk Ugeblad, is het duidelijk dat bouwopzichter Henrik Nissen Si e’s idealen deelde: “There is a new wind blowing across Europe, which condemns the schema cism dominant in much city planning. Certainly we must use both compass and angle,

but never allow them to impose on our choices. These must be made with technical insight combined with ar s c sensi vity”.31 Of Si e’s ideeën een directe invloed hebben gehad op het ontwerp van Ålesund is moeilijk te zeggen, maar de stad is in een opvallende manier een illustra e van zijn belangrijkste uitgangspunten.

2.2.3 Hygiëne en comfort De wederopbouw hee ervoor gezorgd dat de hygiënische omstandigheden in Ålesund sterk werden verbeterd. In zijn toespraak over de eisen voor de wederopbouw noemde bouwopzichter Henrik Nissen dat het belangrijk was zoveel mogelijk lucht en licht in de straten en huizen te krijgen.

Reinheid, netheid, gezondheid en de kwaliteit van het leven waren belangrijke aandachtspunten.

Het is niet verwonderlijk dat bijna alle eisen betrekking hebben op een goede gezondheid. In de laatste decennia van de 19e eeuw maakte de medische wetenschap grote sprongen vooruit in het begrijpen hoe ziektes werden overgedragen.

Lucht, licht en hygiëne waren nodig om bacteriën te doden en epidemieën te voorkomen.

30 David Aasen Sandved, 2003, p. 2

31 Ibid.

Een straat in Ålesund voor de brand (Sindre Nakken, 2011)

Een straat in Ålesund na de brand (Flickr, 2011)

26 De straatbreedtes, gebouwhoogtes en de afme ngen van het bouwblok zorgden voor genoeg zonlicht en frisse lucht in de nieuwe stad. Er werd gezorgd voor vers water voor iedereen; na de brand werden voor de gehele stad nieuwe leidingen voor zowel water als afvalwater aangelegd. Tevens werden er nieuwe gasleidingen en een compleet netwerk aan telefoonkabels aangelegd. Om jd en geld te besparen werden de werkzaamheden voor de ondergrondse leidingen en kabels tegelijker jd gedaan met de aanleg van de straten.

Er was een toenemende vraag naar comfort; vele toile en werden geïnstalleerd en sommige woonhuizen kregen zelfs een eigen badkamer. De nieuwe stad was op dat moment de meest moderne stad in Noorwegen. Na de wederopbouw had Ålesund 446 toile en, bijna evenveel als alle steden in Noorwegen bij elkaar32.

2.2.4 Gebouwtypes De nieuwe bebouwing was samengesteld uit verschillende types gebouwen: woon- en werk combina es, appartementsgebouwen met alleen woningen, vrijstaande woningen en pakhuizen. Een gebouw met een combina e van wonen en werken onder hetzelfde dak was het meest voorkomende type gebouw na de wederopbouw van Ålesund33. In de centrumgebieden van de stad werd gebruikelijk een winkel, kantoor of een werkplaats op de begane grond gecombineerd met een woning op de eerste en tweede verdieping.

Dat er toenter jd zoveel woon-werkgebouwen in Ålesund werden gebouwd is een interessant fenomeen, gezien in het licht van de toenmalige ideeën over stedenbouw. De ontwerpen van de steden aan het eind van de 19e eeuw werden gekenmerkt door een toenemende verdeling van de stad in verschillende func onele gebieden, met het onderscheid tussen woon- en werkgebieden. Door het oude patroon van vóór de brand te behouden en te combineren met een mix aan func es, ontstond er een grote rijkdom aan varia e in gebouwtypes, ac viteiten en sociale structuur; kwaliteiten 32 Tom Audun Rossland Knutsen, 2008, p. 39.

33 Ibid., p.49.

van een moderne stad.

2.3 PRAKTISCHE EN ESTHETISCHE VRAGEN 2.3.1 Bouwen met steen Wat toenter jd de meeste beroering veroorzaakte, waren niet de vragen over esthe ek maar de prak sche vragen over het bouwen met steen. Het invoeren van de murtvang wet betekende werken met nieuwe en vreemde bouwmaterialen; voor de brand stond er slechts één stenen gebouw in Ålesund34.

Deze onzekerheid wekte veel discussie en interesse op: wat was de beste manier om stenen gebouwen te construeren in het voch ge en winderige klimaat van de stad? Wat voor soort verband moest worden gebruikt? Een deel van dit debat is terug te lezen in het vakblad Teknisk Ugeblad uit die jaren35.

2.3.2 Esthe ek Tvinnereim toont aan in zijn scrip e dat vanuit de lokale autoriteiten niet zo sterk de nadruk werd gelegd op de meer esthe sche aspecten van de wederopbouw36. In maart 1905 schreven negen architecten zelfs een brief waarin ze vroegen om esthe sche overwegingen waar ze rekening mee moesten houden voor de goedkeuring van de bouwaanvragen37. De lokale autoriteiten vonden het niet belangrijk; zolang de structurele eisen zoals de bouwhoogte en het materiaal38 in acht werden genomen, werd de kwes e van esthe ek overgelaten aan het oordeel van de opdrachtgever en architect.

Het feit dat de lokale autoriteiten geen regels hadden opgesteld met betrekking tot het uiterlijk van de gebouwen, 34 Aud Farstad, 2008, p. 2 35 Tom Audun Rossland Knutsen, 2008, p. 38-39. Het Teknisk Ugeblad is een Noors technisch weekblad, tegenwoordig onder de naam Teknisk Ukeblad.

36 Aud Farstad, 2008, p. 5.

37 De architecten waren: Rivertz, Norum, Jürgensen, Schy e-Berg, Michalsen, Dahl, Halleland, Kielland and Stabell.

38 Wat betre de materalen is alleen te vinden dat het gebruik van hout in de buitenmuren verboden was en er dus gebruik moest worden gemaakt van steen.

27 betekende echter niet dat er geen discussie was over hoe de stad eruit moest zien. In termen van esthe ek wilde bouwopzichter Henrik Nissen soberheid zien in het exterieur.

“Scorn all superficial ostenta on and frippery”, adviseerde hij opdrachtgevers en architecten39. Wat het debat op dat moment lijkt te hebben gedomineerd was de wens te kiezen voor eenvoudige en heldere architectuur. “…keep your ar s c desires on a ght leash in the interest of the whole. The details of your work – or rather each building – must take into account the character of the neighbourhood and block. In this manner, skilled architects will understand how to use simple means to manifest art in our new city.”40 Om gebouwen met weinig of geen versiering toch karakteris ek te maken, verkenden de architecten de mogelijkheden van de textuur van verschillende materialen, waaronder marmer en graniet. De bouwinspecteur bleef echter volhouden dat ar s eke kwaliteit kon worden bereikt ongeacht de gebruikte materialen. Een gevel met mooi pleisterwerk kan mooier zijn dan een gevel gebouwd van de allerduurste steensoort.

Om zijn standpunt kracht bij te ze en gaf hij de volgende vergelijking: “No beau ful woman can be found who is lacking silk and velvet. As we know, ravishing beau es can just as o en be found in simple home-sewn dresses as in the costliest wrappings and cosme cs. 41” Het resultaat was een reeks van gebouwen met ogenschijnlijk dezelfde verschijning, maar elk met zijn eigen iden teit en karakter. De stedenbouwkundige voorschri en opgesteld door de autoriteiten van de stad en de architectonische visie van Henrik Nissen creëerde een evenwicht tussen eenheid en individualiteit.

39 Aud Farstad, 2008, p. 6.

40 David Aasen Sandved, 2003, p. 1 41 Ibid., p. 2

29 Hoofdstuk 3 JUGENDSTIL

Hoewel veel van de architectuur van Ålesund wordt gedomineerd door eenvoud, weerspiegelen de gevelvormen en de ornamenta e duidelijk invloeden van de Jugends l. Dat de vele Jugends l gebouwen in het centrum van de stad een direct gevolg zijn van de grote brand in 1904 is wel duidelijk.

Het feit dat de s jl op dat moment op het hoogtepunt van zijn populariteit was in zowel Europa als Noorwegen, zal zeker een grote invloed hebben gehad op de wederopbouw. Maar wie of wat was het die de Jugends l naar Ålesund bracht?

In tegenstelling tot wat in sommige bronnen42 te vinden is, was de Duitse Keizer Wilhelm II niet diegene die architecten (en daarmee indirect de Jugends l) naar de stad bracht. Hij was wel degene die spontaan reageerde op het nieuws dat de stad in puin lag en daarom als eerste aanwezig was op de plek van onheil. Dat velen vandaag de dag denken dat Keizer Wilhelm II stond voor alle noodhulp, de organisa e en de wederopbouw van Ålesund, komt waarschijnlijk doordat de keizer veel ophef maakte over hetgeen wat hij gedaan had.

We kunnen wel zeggen dat hij degene was die ‘de show stal’.

Maar hoe kwam dan de Jugends l naar Ålesund? Het antwoord kan gevonden worden in de massa’s mensen die naar Ålesund kwamen om te helpen met de wederopbouw.

De s jl werd overal in doorgevoerd (Flickr, 2011)

42 Zo is bijvoorbeeld te lezen op de Nederlandse Wikipedia over Ålesund [geraadpleegd op 12 januari 2011]: “Bekend is dat de Duitse keizer Wilhelm II (…) enkele schepen met levensmiddelen, medicamenten en bouwmaterialen stuurde. Ook zorgde hij ervoor dat vele bouwvakkers en architecten naar de stad kwamen. Ze herbouwden in minder dan een decennium de stad in de s jl die toen furore maakte: de Jugends l. ” Een ander voorbeeld is de Engelse Wikipedia over Keizer Wilhelm II [geraadpleegd op 9 mei 2011]: “Alesund, a Norwegian city rebuilt by Wilhelm II a er it had been almost completely destroyed by fire in 1904”.

30 Degenen die de voornamelijk Duitse elementen in de architectuur van Ålesund opmerken, zullen redelijkerwijs vermoeden dat er zich een Duitse architect bevond onder de velen die in de stad werkten. Ook zouden de Engelse en Schotse invloeden kunnen duiden op aanwezigheid van architecten uit die landen. Maar niets is minder waar; ze waren namelijk allemaal Noors43. Maar één ding is zeker: de inspira e en de vele invloeden kwamen uit deze landen.

3.1 JUGENDSTIL IN ÅLESUND 3.1.1 Hoe kwam de Jugends l tot uitdrukking in Ålesund?

De gebouwen kregen verschillende en diverse uiterlijkheden als gevolg van de individuele crea viteit van de architecten.

Het was niet het resultaat van een opgegeven programma of formele regels. De architectuur van Ålesund is ontstaan als gevolg van haar eigen dynamiek, waarbij de factoren in verband met de achtergrond van de architecten, zoals interesses en de gemeenschappelijke visie, bepalend zijn geweest voor de architectonische vorm.

Jugends l domineert de wederopbouw-architectuur van Ålesund; bij de meeste gebouwen door het gebruik van Jugends l elementen in meer of mindere mate en soms in de vorm van pure Jugends l gebouwen. De Ålesund-Jugends l is voornamelijk een s jl van de gevel, dat wil zeggen dat de s jl voornamelijk gebruikt werd in het ontwerp van de gevel, wat de gevels van de gebouwen zeer waardevol maakt.

Dit wil niet zeggen dat de s jl niet terug is te vinden in het interieur. Maar gewoonlijk is een interieur sneller onderhevig aan veranderingen, waardoor het een en ander verloren is gegaan in de afgelopen 100 jaar. De gebouwen van mach ge kooplieden – zoals bijvoorbeeld de Apotekergården – vormen een Gesamtkunstwerk, waarbij ook het interieur en de meubels

43 De architect Alfred Risberg kwam uit Zweden op 22-jarige lee ijd. Ook Eduard Carlén was geboren in Zweden, terwijl Heinrich Jürgensen geboren was in Schleswig-Holstein. Apart van deze drie, waren verder alle van vij ig architecten geboren,getogen en werkende in Noorwegen. Aud Farstad, 2008, p. 7

ontworpen werden door de architect44. Maar de s jl werd ook toegepast op het ontwerp van eenvoudige woningen en pakhuizen. Dat het gehele centrum een complete Jugends l omgeving lijkt, samengesteld uit verschillende bouwtypes, gee Ålesund een unieke plaats in de architectuurgeschiedenis van Europa.

“There is probably no Art Nouveau environment in Europe which is quite so characteris c as Ålesund. Mathildenhöhe in Darmstadt or Avenue Louise in Brussels are impressive, but nothing can compare to Ålesund when it comes to extent and diversity” 45, aldus Voormalig Directeur-Generaal van het Directoraat voor cultureel erfgoed, Stephan Tschudi-Madsden in Byggekunst (1975).

3.1.2 Twee hoofdlijnen Hoewel veel van de architectuur van Ålesund wordt gedomineerd door eenvoud, zijn er duidelijk twee hoofdlijnen te onderscheiden, de Europese en de na onaal-roman sche.

Bij de Europese hoofdlijn is de invloed van de Duitse Jugends l dominant, in samenspel met elementen uit de Oostenrijkse Secession-s jl. Er zijn ook sporen van invloed uit GrootBri annië te vinden. De karakteris eke vormen van de Franse of Belgische Art Nouveau is echter afwezig. We zien het gebruik van bloemmo even, ar s eke bladerranken, bloeiende zonnebloemen, klaprozen, distels en mooie vrouwelijke gezichten met golvend haar.

In de na onaal-roman sche lijn zien we een hang naar het gebruik van Viking gezichten, troll-ach ge maskers, kronkelende draken en andere ornamenten die geassocieerd kunnen worden met de houtbewerkingen op staa erken46 en Vikingschepen. Het is ook mogelijk om het contrast te zien in de verschillende bouwvormen; de lichte en vrolijke structuren 44 John Aage Gjestrum & Marc Maure, 2011 45 Réseau Art Nouveau Network, 2011 46 Een staa erk (Noors: stavkirke) is een middeleeuwse kerk gebouwd van hout met een draagconstruc e van palen (staver). Deze kerken werden voornamelijk in Scandinavië aangetroffen.

31 aan de ene kant en de solide en monumentale bouwwerken aan de andere kant.

Aan de hand van de achtergrond van de verschillende architecten en de situa e waarin Noorwegen zich in die periode bevond kunnen we de twee hoofdlijnen afleiden.

3.2 DE ARCHITECTEN 3.2.1 Een bonte verzameling van architecten Ongeveer vij ig architecten signeerden de tekeningen voor de gebouwen in Ålesund. Echter moeten er veel meer architecten in de stad zijn geweest dan de handtekeningen op de bouwtekeningen doen vermoeden. Het was normaal dat de architect die de eigenaar van een bedrijf was de ontwerpen zelf ondertekende, zelfs als een assistent het werk had gedaan. Veel van de vij ig architecten ontwierpen niet één, maar meerdere gebouwen in de stad en het is bijna zeker dat zij hun assistenten meebrachten.

De architecten en hun assistenten kwamen uit alle hoeken van het land. Sverre Pedersen, later een professor in de architectuur, bezocht Ålesund als student en beschreef later de dynamische sfeer in de stad als “een smeltpunt voor scholen van gedachtes en opinies uit het zuiden, noorden en westen”47.

De architecten waren over het geheel vrij jong. Als we alleen al kijken naar de lee ijd van de architecten die de tekeningen hebben ondertekend, krijgen we een gemiddelde lee ijd van 33 jaar. De jongste was de 21-jarige Olaf Larsen en de oudste de 52-jarige Karl Norum48.

Het was een bonte verzameling van architecten; er moet ongetwijfeld veel gediscussieerd tussen de architecten.

Verscheidene architecten rich en architectenbureaus op in Ålesund en ze woonden in de stad terwijl het werk aan de gang was. Het eerste anderhalf jaar was Ålesund vooral één

47 Helga Stave Tvinnereim, 1980, p. 188, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 5 48 Aud Farstad, 2008, p. 5

grote bouwput; deze bouwput diende als thuisbasis voor de menigte werknemers. De bewoners van Ålesund woonden elders totdat de huizen in de nieuwe stad waren afgebouwd.

De arbeiders, ambachtslieden, ingenieurs en architecten woonden in barakken en aten in openbare kan nes en cafés.

Ze moeten elkaar constant tegen het lijf hebben gelopen.

Velen van hen kenden elkaar al, als vroegere collega’s of concurrenten, terwijl anderen elkaar leerden kennen in Ålesund. De discussies over zowel prak sche als esthe sche kwes es met betrekking tot de bouwwerkzaamheden moet he ig zijn geweest. Helaas is er zeer weinig bronmateriaal49 hierover te vinden.

De moeilijke economische situa e in de bouwsector was voor de architecten niet de enige reden om naar Ålesund te komen, het was ook een gelegenheid voor een grootschalig experiment voor de architecten van het land. Nooit eerder – en sindsdien nooit meer – hebben zoveel Noorse architecten meegewerkt aan een dergelijk groot project. Een deelname aan de wederopbouw betekende betrokken zijn bij het ontwerpen en bouwen van een compleet nieuwe stad. Dit maakte het natuurlijk bijzonder belangrijk en spannend om daar deelgenoot van te zijn.

3.2.2 Achtergrond van de architecten Een belangrijk aspect in de zoektocht naar de invloeden, is het feit dat veel van de Noorse architecten opgeleid waren en ervaring hadden in het buitenland. In Noorwegen was het op dat moment niet mogelijk om de nodige opleiding tot architect te volgen, anders dan aan het technisch ins tuut in Trondheim50. Van daaruit gingen de architecten in spe op reis in Noorwegen en het buitenland voor meer onderwijs en prak jkervaring.

In de periode van 1850 – 1900 vetrokken vrijwel alle Noorse architecten, nadat ze enig onderwijs in Noorwegen hadden genoten, naar Duitsland om daar verder te studeren. Vanaf 49 Eén van de stukken is de brief van de negen architecten, genoemd in het vorige hoofdstuk.

50 Later werd dit de Norwegian Technical Highschool (NTH) en tegenwoordig is dit de Norwegian University of Science and Technology (NTNU). Harald Gry en, 1996, p. 16

32 ongeveer 1850 tot 1880 was Hannover de meest populaire plek voor de Noorse architecten. In de jaren tot 1880 en 1890 kozen ze voor Berlijn, waar ze aan de Königliche Technische Hochschule Charlo enburg verder studeerden51.

In feite hadden de meeste Noorse Jugends l-architecten een studieperiode in Berlijn als hun achtergrond. Op een paar uitzonderingen na waren ze al klaar met hun opleiding voordat de Jugends l begon te bloeien en hadden ze gebouwen ontworpen in de conven onele historische s jl van de 19e eeuw voordat zij zich aan deze moderne beweging waagden52.

Invloed uit Engeland speelde ook een rol; enkele architecten hadden daar gestudeerd of gewerkt.

Daarnaast werden de nieuwe ideeën omtrent vormenspraak en materiaalgebruik in de architectuur en in de toegepaste kunst ook op andere manieren over heel Europa verspreid.

Vakbladen en tentoonstellingen met een interna onaal karakter speelden hier een centrale rol. Zo waren de Noren welbekend met het Duitse jdschri Jugend53, het trendse ng jdschri wat in München gepubliceerd werd vanaf 1896 en wat de s jl haar naam gaf. De Noorse architecten lazen de buitenlandse vakbladen en bespraken deze onderwerpen met hun collega’s. Dit is duidelijk te zien aan wat geschreven was in de biografieën van individuele architecten en aan de onderwerpen die werden besproken binnen hun professionele organisa es en in Noorse publica es, zoals het jdschri Teknisk Ugeblad.

De Ålesund-architecten waren dus sterk interna onaal georiënteerd. Door middel van een opleiding, werkervaring en studiereizen in het buitenland en door het lezen van de vakbladen raakten zij vertrouwd met de nieuwe ideeën en bleven zij op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen binnen Europa. Beheersing van de Duitse taal is hierin essen eel geweest. Publica es uit Duitsland en Oostenrijk waren

51 Dag Myklebust, 1988, p.151.

52 Ibid.

53 Zo noemde de architect Hans Backer Fürst in een brief aan zijn verloofde op 26 mei 1908 dat de foto van haar hem doet denken aan de vrouwelijk portre en in Jugend. De architect verwijst op zo’n manier en zonder verdere uitleg, dat hij duidelijk in de veronderstelling is dat de vrouw ook bekend is met het jdschri . Aud Farstad, 2008, p. 11

belangrijk en talrijk en moeten een belangrijk rol hebben gespeeld voor de Noorse architecten; dit is ook te zien aan de s jl van de elementen in Ålesund.

3.3 PROJECT VAN GROOT NATIONAAL BELANG 3.3.1 Een eigen iden teit De wederopbouw was niet alleen een geweldige economische boost, tegelijker jd was het ook een project van een groot na onaal belang. De wederopbouw van Ålesund bood de gelegenheid een langverwachte visie te realiseren en te implementeren, namelijk de ontwikkeling van een eigen Noorse bouwkunst in steen.

Aan het begin van de 20e eeuw was Noorwegen één van de armste landen in Europa, tot 1814 was het land slechts een Deense provincie54. Dat jaar werd echter een grondwet voor een ona ankelijk Noorwegen opgesteld. De Noren braken los van Denemarken, maar hoewel ze erin slaagden een ona ankelijk Noorwegen te bewerkstellingen, moesten ze de Zweedse koning als hun soevereine vorst erkennen. Het begin van de jaren 1900 was een periode waarin er behoe e bestond om na onale ona ankelijkheid te tonen. Noorwegen zat midden in het proces om de unie met Zweden te breken en zichzelf eindelijk uit te roepen als een ona ankelijke staat.

Als na e was er behoe e aan een eigen iden teit. Kenmerken van deze iden teit werden onder andere gevonden in de inspira e die de oude glorie van de Noorse kunst en architectuur kon bieden. De compila e van de na onale volksverhalen, Ivar Aasens werk over de Noorse taal, de 17de mei als na onale dag, onderzoek naar de Noorse geschiedenis, de s ch ng van musea en Noorse kunst hielpen allemaal een gevoel van na onale eenheid te creëren. Een van de belangrijke na onale projecten in de 19e eeuw was het redden van de staa erken van de ondergang. Er werd ook gewerkt aan de historische stenen architectuur van Noorwegen, zoals de Nidaros kathedraal in Trondheim en de Håkon’s Hal in Bergen.

54 Dag Myklebust, 1988, p.151.

33 De ontdekking van een aantal belangrijke scheepsgraven uit de Viking jd maakte ook een grote indruk op kunstenaars en architecten.

In de tweede hel van de 19e eeuw werd Noorwegen gedomineerd door de Drakens jl, een vorm van historicisme in houten gebouwen, geïnspireerd door het na onaal bouwkundig erfgoed55. Het was niet alleen een mode in de bouwkunst, maar ook een manier waarin de Noren hun verzet tegen de unie met Zweden konden uiten. Aan het einde van de 19e eeuw, publiceerde de architect Johan Meyer verschillende collec es van gedetailleerde tekeningen van ‘Noors houtsnijwerk erfgoed’. Hij wilde dat deze collec e van de beste voorbeelden van Noors houtsnijwerk als referen e zou dienen voor “de velen die ons zullen leiden naar een echte Noorse architectuur en Noorse decora eve kunst”56. Zo werden In het archief van één van de architecten, Hans Backer Fürst, exemplaren van deze collec es gevonden57.

De Noren waren op zoek naar hun wortels en naar een eigen na onale iden teit. Deze verlangens leefden ook binnen de architectuur.

“We are about to embark upon the rebuilding of our very na on, a task so important that it requires the arduous efforts of the whole architectural profession – not just of individual architects – if it is to succeed”58,

Detail van de Urnes staa erk uit 1130 (Flickr, 2011)

beweerde de 27-jarige architect Sinding-Larsen in 1896.

Deze na onale geest was minstens zo sterk in de jd van de ontbinding van de unie met Zweden in 1905, die Noorwegen zijn ona ankelijkheid gaf en wat samenviel met de wederopbouw van Ålesund. Doordat de unie met Zweden was verbroken raakte de Drakens jl op de achtergrond, maar veel jonge architecten verlangden naar een meer moderne, 55 David Aasen Sandved, 2003, p.2.

56 Teknisk Ugeblad, 6 April 1906, vrij vertaald naar citaat van Aud Farstad, 2008, p. 7 57 Aud Farstad, 2008, p. 7 58 Teknisk Ugeblad, 8 December 1896, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 8

Detail van de Svaneapotek uit 1908 (Flickr, 2011)

34

Svaneapotek uit 1908 - tegenwoordig het Jugends l centrum (Flickr, 2011)

35 na onale architectuur in steen. Als gevolg daarvan, werden de mo even van de Noorse Drakens jl vermengd met de speelse lijnen van de Jugends l.

3.3.2 Gebruik lokaal natuursteen De wens om een echte Noorse architectuur te creëren kan in Ålesund gezien worden in het grootschalige gebruik van natuursteen op de gevels van de gebouwen.

Tijdens een bijeenkomst van de Noorse Vereniging van Ingenieurs en Architecten op 24 januari 1896 wees men op het feit dat de Noorse natuursteen een lokaal materiaal was die niet gebruikt werd59. Het gebruik hiervan zou zowel prak sch als aantrekkelijk zijn en de ontwikkeling van deze industrie zou helpen om de na e te ontwikkelen. De voorzi er van deze vereniging was toenter jd Henrik Nissen.

Hij ach e het vanzelfsprekend dat alle na onale architectuur materialen uit het land zelf zou gebruiken en toen hij negen jaar later naar Ålesund kwam, had hij al vele projecten met Noorse natuursteen achter de rug. Hoewel Nissen zelf geen gebouwen hee ontworpen in Ålesund, kunnen we alleen maar aannemen dat hij als bouwopzichter zeker invloed hee gehad op de architecten, opdrachtgevers en de lokale autoriteiten.

De mogelijkheden van het gebruik van lokaal natuursteen werden bekeken. In de hoofdstad werd een speciale “ruwe natuursteen commissie” opgericht voor onderzoek naar de beste manieren om te bouwen met natuursteen60. En jdens de wederopbouw werden in de buurt van Ålesund verschillende steengroeven opgericht voor de winning van lokaal steen.

Hoewel het na onalis sche aspect van het gebruik van lokaal steen toenter jd in het middelpunt van de discussie stond, was de inspira e niet Noors. Inspira e kwam in feite uit Finland, Schotland en Zweden. In Finland ontstond er zelf een na onalis sche mythologie rond het gebruik van graniet.

Graniet was “earnest, severe, inflexible and resistant, just 59 Aud Farstad, 2008, p. 9.

60 Ibid.

like the Finnish”61. Maar Duitsland en de Verenigde Staten gebruikten ook soortgelijke argumenten voor het gebruik van inheemse steensoorten voor hun gebouwen. De ideologie was dus eigenlijk een onderdeel van een interna onale beweging.

3.3.3 Ervaring met metselwerk Het merendeel van de architecten had al prak jkervaring met metselwerk opgedaan jdens hun studie. Ten minste zeven van de architecten van Ålesund waren zeer deskundig in deze ambacht en sommigen waren zelfs in bezit van cer ficaten62; zo ook de gebroeders Chris an en Hans Backer Fürst. In totaal ontwierpen zij der en gebouwen in de stad, hiervan behoren enkele tot de meest markante gebouwen in de stad.

Chris an was toen hij in Ålesund kwam al een bekende architect en een grote voorstander van het gebruik van Noorse natuursteen. Zijn jongere broer Hans bestudeerde het gebruik van natuursteen in verschillende landen. De gebouwen die zijn ontwierpen in Ålesund varieerden veel van elkaar, zowel in de keuze van steensoorten als de s jl, dit toont aan hoe vertrouwd zij waren met het materiaal.

Ook andere architecten ontwierpen gebouwen met (ruwe) natuursteen en dit waren niet alleen bankgebouwen, postkantoren of scholen, ook voor woningen werd in meer of mindere mate gebruik gemaakt van natuursteen. Natuurlijk was het niet alleen een kwes e van na onale ideologie dat opdrachtgevers Noors steen op hun gevels wilden. “Zodra projecten waren afgerond en de steigers naar beneden kwamen, waren de mensen vol bewondering over deze levendige muren die daar voor eens en al jd stonden en die geen verder onderhoud behoe en. Mensen die net zouden beginnen met bouwen, eisten deze prach ge muren voor hun huizen”, herinnerde de architect Hans Backer Fürst zich later63.

61 Uit een college over Alvar Aalto van Hans van Dijk, 2010.

62 Aud Farstad, 2008, p.10.

63 Fürst in Naturlig stein i fasadene, p.13., vrij vertaald naar citaat van Aud Farstad, 2008, p. 10.

36

Kirkegata 9 van Stabell (Flickr, 2011)

37 3.4 DE GEBOUWEN VAN ÅLESUND 3.4.1 Invloedrijke architecten Men kan zich afvragen hoeveel vrijheid de architecten kregen in het bepalen van het uiterlijk van de gebouwen en hoeveel de opdrachtgevers te zeggen hadden. En in hoeverre was het in de handen van de aannemers, metselaars en andere ambachtslieden? De dialoog tussen al deze par jen is zeker een belangrijke factor geweest, maar er is geen twijfel mogelijk dat de architecten een zeer belangrijke rol hebben gespeeld in de uiteindelijke ontwerpen. Tussen alle vij ig architecten waren er enkele die meer op de voorgrond stonden en meer invloed hadden op de ontwerpen dan andere. Voornamelijk omdat ze een groot aantal gebouwen mochten ontwerpen, of omdat de gebouwen zelf belangrijk waren, of omdat ze op een prominente plek stonden en dus meer opvielen.

In hoeverre de architecten en hun opdrachtgevers zijn beïnvloed door het heersende na onale gevoel is niet specifiek terug te vinden in bronnen. Uit de groep architecten waren er echter twaalf die zeer betrokken waren bij het creëren van een nieuwe, na onale architectuur en bij verschillende conserveringsprojecten. Deze zelfde twaalf architecten waren verantwoordelijk voor een totaal van 140 gebouwen binnen Ålesund en behoorden tot de meeste prominente en produc eve architecten64.

De volgende kleine selec e van architecten65 toont dat het geen amateurs waren die naar Ålesund waren afgereisd. Hoewel ze nog jong waren hadden velen van hen, zowel in de jd vóór als na hun verblijf in Ålesund, groot gewicht en autoriteit binnen de architectonische kringen in Noorwegen. Tevens zijn het voorbeelden van de twee hoofdlijnen in de Jugens l in Ålesund, de Europese en de Na onaal Roman sche.

64 Onder andere de architecten: Heinrich Jürgensen, Jens Z.M. Kielland, Einar Halleland, Sigurd Lunde, Karl Norum en Hagbarth Schy e-Berg. Aud Farstad, 2008, p. 8 65 Tenzij anders vermeld is de informa e over de verschillende architecten uit Harald Gry en, 1996, p. 17-20

3.4.2 Harald Krogh Stabell (1874 – 1962) Stabell groeide op in Trondheim en na zijn studie aan de universiteit in Kris ania werkte hij vier jaar in London. Hij studeerde tevens schilderkunst en klassieke aquarelkunst.

Bij terugkomst werkte hij weer een paar jaar in de hoofdstad voordat hij naar Ålesund kwam om deel te nemen aan de wederopbouw. Later werd hij ingehuurd als docent tekenen en aquarel schilderen aan de Norwegian Technical Highschool in Trondheim, waar hij later ook professor werd.

Het is bijna verplicht om te kijken naar Stabell’s ontwerp voor de Kirkegata 9. Deze woning is duidelijk beïnvloed door de Europese Jugends l. De ornamenten zijn van bijzonder mooie kwaliteit. Met de bloemstukken en weelderige wijnranken lijkt de gevel net een groot schilderij.

3.4.3 Alfred Dahl (1856 – 1940) en Carl Michalsen (1869 – 1940) Na gestudeerd te hebben in Noorwegen, Duitsland en GrootBri annië, ves gen beide architecten een bureau in Kris ania, waar ze werkten aan lokale en landelijke commissies. Onder de naam Michalsen & Dahl waren ze verantwoordelijk voor zo’n 25 ontwerpen in Ålesund.

De interna onale invloeden zijn duidelijk terug te zien in het ontwerp voor Hotel Scandinavie. De details in de gevel zijn typisch voor de Europese Jugends l. Maar ook het gecombineerde woon-werk gebouw op Parkgata 1 is opmerkelijk. Het is één van de meest rijkelijk versierde huizen in de stad.

3.4.4 Chris an (1860 – 1910) en Hans Backer Fürst (1877 – 1945) Beide broers studeerden in Kris ania, hun geboorteplaats, waarna ze reisden en werkten in Duitsland (vooral Berlijn), Oostenrijk en Zwitserland voordat ze terugkeerden en hun eigen bureau ves gden in de hoofdstad.

De vele gebouwen waar de gebroeders Fürst verantwoordelijk voor waren, zijn duidelijk beïnvloed door hun studies van Barokke en Renaissance kunst en architectuur en niet het minst door hun belangstelling in de Noorse inheemse

38

Parkgata 1 van Michalsen & Dahl (Flickr, 2011)

Hotel Scandinavie van Michalsen & Dahl (Gry en, 1996)

Detail hotel - typisch voor Europese Jugens l (Gry en, 1996)

39

La jnse School van van Chris an en Hans Backer F端rst (Gry en, 1996)

Detail La jnse School - figuren uit de Noorse folklore (Gry en, 1996)

40 architectuur en versiering. Het gebouw voor de La jnse school is onmiskenbaar een ontwerp van de broers. De zuidgevel van de school bevat vele figuren uit de Noorse folklore en is representa ef voor de Na onale Roman sche elementen in de stad.

3.4.5 Hagbarth Schy e-Berg (1860-1944) Na zijn opleiding aan het Technische Ins tuut in Trondheim vervolgde Schy e-Berg zijn studie in Duitsland en Zweden.

Later had hij een goedlopende prak jk in de hoofdstad, waar hij, voor zijn komst naar Ålesund, net klaar was met de bouw van een kerk. De Fagerborg kerk werd door menigeen beschreven als een stap op weg naar een meer na onale architectuur66.

Voor Ålesund maakte hij zo’n twin g verschillende ontwerpen, waarvan de Svaneapotek de meest bekende is. Deze apotheek, met apothekerswoning, ligt op een centraal punt in de stad met zijn belangrijkste gevel rich ng de zeestraat, zodat het werd gezien door zowel het verkeer vanaf het land als vanaf het water. Het gebouw hee een gevel van graniet met veel ornamenten zoals trollenmaskers en oude Noorse architectonische elementen. Tegenwoordig is het Jugends l centrum hier geves gd.

Een ander belangrijk werk van Hagbarth Schy e-Berg was de “Weduwe Devold’s Villa”, wat genomineerd is voor de meest typische Jugends l villa in Noorwegen. Ornamenten geïnspireerd door de Vikingen zijn duidelijk aanwezig, zowel in het exterieur als interieur.

66 Aud Farstad, 2008, p. 8.

41

Weduwe Devold’s villa (Gry en, 1996)

Raampar j villa (Gry en, 1996)

Interieur villa (Gry en, 1996)

Raam villa (Jugends lsenteret, 2011)

3.5 ERKENNING

3.5.1 Gebruik van de term Jugends l In Noorwegen gee met de voorkeur aan het gebruik van de term Jugends l (in plaats van Art Nouveau), omdat de s lis sche kenmerken het dichtst bij de Duitse en Oostenrijkse versies van de s jl liggen. Maar voor zover men kan nagaan in de bronnen, werden de termen Jugends l of Art Nouveau nooit gebruikt jdens de wederopbouw om de architectuur in Ålesund te beschrijven. Daar is niet per se iets vreemds aan; vaak kregen s jlen pas later hun naam. Echter, in dit geval, waren de namen voor de s jl op dat moment al in gebruik; zelfs in Ålesund67. Toch was er in die jd geen enkele bron die de term Jugends l gebruikte in verwijzing naar de stad.

Was men toenter jd van mening dat het geen Jugends l architectuur was? De redacteur van de krant A enposten concludeerde het volgende: “Here you will find virtually no a empts at imita ng some or other historic style”68.

Als we kijken naar het werk van bijvoorbeeld Hagbarth Schy e-Berg, dan kunnen we achter gezien zeggen dat het zijn werk is dat het meest duidelijk getuigd van de invloed van de Jugends l. In zijn boek Bygget i Norge noemt de architect Odd Brochmann de Devold’s villa de “meest karakteris eke villa van zijn periode”69. Schy e-Berg zelf had een andere mening; in een brief uit 1907 schreef hij dat hij zich juist in Ålesund had bevrijd van de Duitse invloeden. Hij werkte nu in een meer persoonlijk en na onale s jl70. Aan de ene kant maken de versieringen van de villa, met zijn zachte rondingen, glas-inlood-ruiten en asymmetrie, het een typische Jugends l villa.

Maar Schy e-Berg pu e duidelijk ook zijn inspira e uit de staa erk versieringen en de Viking kust. Echter, net zoals de 67 De architecten waren welbekend met het Duitse jdschri Jugend en er waren na de brand ook adverten es voor meubelstukken in de s jl in de Søndmøre Folke dende.

Aud Farstad, 2008, p. 11.

68 Helga Stave Tvinnereim, 1980, p. 170, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p.6.

69 Aud Farstad, 2008, p. 11.

70 Ibid.

wens om lokale natuursteen te gebruiken, was het pu en van inspira e uit na onaal erfgoed onderdeel van wat we vandaag de dag Jugends l noemen.

Pas in het jaar 1975 wordt voor het eerst deze link gelegd als Stephan Tschudi-Madsen het begrip Art Nouveau-stad Ålesund gebruikt in het jdschri Byggekunst71.

3.5.2 De lelijkste stad Het nieuwe Ålesund werd een moderne stad, de meest moderne stad in Noorwegen in die jd. Maar het zou nog zo’n 70 jaar duren voordat het een stadsbeeld werd waar men trots op was. Het feit dat een stad over het algemeen in dezelfde s jl is gebouwd, hee geen enkel voordeel zolang de s jl wordt veracht. Het gips van de gebouwen was grijs, de kleuren van de decora es waren vervaagd en de mensen schaamden zich om toe te geven dat ze in zo’n lelijke en saaie stad woonden als Ålesund.

“Once upon a me, some people must have thought that Ålesund was a beau ful town or they wouldn’t have built it like that, I suppose. But they must have been very odd people. Now most people agree that Ålesund is the ugliest town that you can possibly imagine, in terms of its architecture”, schreef de auteur Zinken Hopp in 195472. Mede dankzij het werk van Tschudi-Madsen werd in de loop van de jaren 1970 Ålesund ontdekt als een deel van het cultureel erfgoed en als centrum van Art Nouveau/Jugends l architectuur. En tegenwoordig is dit het eerste wat Noren associëren met de stad.

71 Tom Audun Rossland Knutsen, 2008, p 11.

72 Gry en, 1999, p. 412, geciteerd door Aud Farstad, 2008, p. 13.

45 NAWOORD Het is het feit dat de Jugends l huizen gebouwd zijn in zo’n klein en goed gedefinieerd gebied, wat Ålesund het karakter gee van een Jugends l stad. Bij elkaar opgeteld, zijn er meer Jugends l gebouwen in andere steden in Noorwegen, maar deze staan niet zo geconcentreerd en werden over een langere jdspanne gebouwd dan drie jaren wederopbouw van Ålesund. En doordat de oude stedelijke structuur werd behouden, hee Ålesund een pi oreske en roman sche sfeer wat haar laat uitblinken ten opzichte van andere Jugends l steden. Ålesund heeft een unieke plaats in de Noorse architectuuren stedenbouwgeschiedenis ingenomen; niet alleen vanwege het bijzondere eindresultaat, maar vooral ook vanwege de weg ernaartoe: in omvang was de Ålesund-brand de grootste in de Noorse geschiedenis; een bijzondere interna onale hulpopera e werd in gang gezet; als direct gevolg van de brand werd een nieuwe wet aangenomen; een paar duizend mensen kwamen voor deelname aan de wederopbouw; de brand bracht een economische impuls mee voor het hele land; moderne stadsplanning idealen werden toegepast; een gehele stad werd in slechts drie jaar jd herbouwd; het was de modernste stad van Noorwegen in die jd; de eerste gebouwen met gecombineerde func es verschenen; nooit hebben zoveel Noorse architecten meegewerkt aan een dergelijk groot project; het was een project van groot na onaal belang; een nieuwe eigen Noorse bouwkunst in steen werd ontwikkeld; lokale natuursteen werd toegepast in de gevels en de Noorse Drakens jl werd vermengd met de speelse lijnen van de Jugends l.

Catastrofale brand gee ruimte voor de mooiste stad van Noorwegen: Ålesund

47 LITERATUURKRITIEK

Het is erg las g te bepalen welke bronnen je moet geloven.

Zoals al eerder genoemd in de tekst (voetnoot 42), noemen verschillende bronnen dat de Duitse keizer Wilhelm II ervoor zorgde dat er vele bouwvakkers en architecten naar de stad kwamen. Dit is niet alleen te vinden op de verschillende Wikipedia websites, maar ook in boeken, zoals het volgende voorbeeld.

Ik citeer het boek Last landscapes: the architecture of the cemetery in the West (2003) door Ken Worpole: “The German Kaiser, Wilhelm II, (…) offered to send a team of architects to help reconstruct the town, which they went on to do in the then fashionable Jugends l manner.”

De auteur noemt geen bronnen, hij hee misschien Wikipedia gebruikt. En aangezien het boek niet specifiek over Noorwegen of Jugends l gaat, is hij waarschijnlijk niet nagegaan of de bron betrouwbaar was of niet.

Op de Engelse Wikipedia over de Ålesund fire [geraadpleegd op 12 januari 2011] kwam ik het volgende tegen over de oorzaak van de brand: “It is actually stated that the fire started because a cow kicked a torch.”

Nergens anders, in geen enkel boek, document of website ben ik iets tegen gekomen over een koe. De Wikipedia noemt ook geen bronnen. Het is ook erg onwaarschijnlijk dat er in die fabriek een koe stond. Ik kan alleen maar bedenken dat het een vertaalfout is geweest van de Noorse woorden ruderne i fabriken, wat ging over dat de ruiten in de fabriek sprongen door de brand en niet over runderen (koeien). Vanwege deze fouten heb ik geleerd niet zomaar alle bronnen te geloven.

Het document wat waarschijnlijk de meest belangrijk bron zou zijn geweest is de masterscrip e uit 1980, Arkitektur i Ålesund 1904-1907, van Helga Stave Tvinnereim. Helaas kon

ik dit document niet te pakken krijgen. In alle andere bronnen wordt wel vaak gerefereerd naar deze masterscrip e. Als het ging om een website, dan vond ik het moeilijk om te bepalen of het een betrouwbare bron was of niet. Op websites worden bijna nooit de gebruikte literatuur genoemd, zoals op de website bybrann.no van Sindre Nakken. Deze website gee een ongelooflijke hoeveelheid informa e over de brand, maar er is geen informa e over de auteur te vinden en er worden niet overal vermeld. Maar zodra ik op een website zag dat er werd gerefereerd naar de scrip e van Tvinnereim, dan durfde ik het te gebruiken als bron.

Wat mij verder nog opviel was dat er in de algemene geschiedenisboeken over de architectuur in Noorwegen die in de bibliotheek van Bouwkunde te vinden zijn, niets staat over de architectuur in Ålesund. Dit vond ik erg vreemd. Pas toen ik las dat pas vanaf 1970 de architectuur van Ålesund werd geapprecieerd, keek ik naar de jaartallen waarin deze boeken waren gepubliceerd. En inderdaad blijkt dat deze boeken voor die jd zijn geschreven; Norwegian Architecture throughout the ages van E. Alnaes uit 1950 en Norwegian architecture past and present van G. Kavli uit 1958.

Zo blijkt maar weer dat je kri sch moet blijven over de bronnen die je gebruikt.

48

LITERATUURLIJST

Boeken en arƟkelen Farstad, A. (2008). Fra nasjonsbygging l kulturarv - Arkitektur i Ålesund 1904 – 2008. Ålesund, Jugends lsenteret Gry en, H. (1996). Ålesund: jugendbyen. Oslo, ARFO. Knutsen, T. A. R. (2008). En analyse av utvalgte bygninger oppført av Chr. og Hans Backer Fürst i Ålesund, i lys av arkitektur som prosjekt og konsept. Oslo, T.A.R. Knutsen.

Larsen, J.E. (2004). Opp av asken: katastrofebrann ga rom for Norges vakreste by. Historie. Bergen, Historie. 14(2004) nr. 1: p.

6-9.

Myklebust, D. (1988). Art nouveau/Jugends l architecture in Europe. [S.l.], German commission for UNESCO. Myklebust, D. and J. Havran (1995). Den levende jugendbyen Ålesund. Oslo, Riksan kvaren.

Sandved, D.A. (2003). Visions for the reconstruc on of Ålesund. Ar cle for the catalog Art Nouveau in Progress for Réseau Art Nouveau Network 2003. Réseau Art Nouveau Network Tvinnereim, H. S. (1981). Arkitektur i Ålesund 1904-1907: oppa bygginga av byen e er brannen 23. januar 1904. Ålesund, Museet.

49

Internet Anon (2011). “Ålesund Kommune.” h p://www.alesund.kommune.no [Geraadpleegd op 5 januari 2011] Anon (2011). “Jugends l Senteret.” h p://www.jugends lsenteret.no [Geraadpleegd op 29 maart 2011] Cock, G. (2011). “Ålesund (Gjenreist 1904-1907).” h p://www.kry.no/NyeKry/plan_bybrann_01.htm [Geraadpleegd op 15 april 2011] Gjestrum, J. A. and M. Maure (2011). “Ålesund - jugendbyen ved havet.” h p://www.historielaget.com/info/info/jugend.htm [Geraadpleegd op 2 februari 2011] Nakken, S. (2011). “Bybrann.” h p://bybrann.no [Geraadpleegd op 5 januari 2011] Steigan, G.T. (2003). “Arc! Johannes Henrik Nissen (1848 – 1915).” h p://www.artemisia.no/arc/arkitekter/norge/nissen.henrik.html [Geraadpleegd op 26 april 2011] Anon (2011). “Réseau Art Nouveau Network.” h p://www.artnouveau-net.eu [geraadpleegd 29 maart 2011]

50 BIJLAGEN - Kaart omvang van de brand - Kaart steenzone en houtzone - Wat zijn de s lis sche kenmerken van de Noorse Jugends l?

- Lijst met architecten en hun gebouwen (Noors)

Kaart omvang brand (Sindre Nakken, 2011)

Kaart steenzone en houtzone (Sindre Nakken, 2011)

Wat zijn de sƟlisƟsche kenmerken van de Noorse JugendsƟl?

Uit Dag Myklebust, 1988, p.154:

I use the following stylis c criteria, of which a majority should be present in a building to allow the label “jugendstyle”: -

a use of a mixture of materials, very o en with granite,

-

a holis c decora ve treatment of the façade,

-

a strong tendency towards asymmetry,

-

a plas c treatment of corners and protruding elements such as bay windows,

-

an untradi onal shaping in the gables that lends life and diversity to the architectural expression,

-

untradi onal window forms, normally with smaller panes in the upper part,

-

decora ve ornamenta on where the floa ng of the lines is based on what we could call the classic Art-Nouveau-line, a gentle line that ghtens up and suddenly changes direc on,

-

decora ve ornamenta on based on prehistoric or medieval animal or plant ornaments,

-

the use of inscrip ons, masks or other symbols in the decor of the façade,

-

classicis c elements with which the architect plays and turns into something different from what they tradi onally are.

De som tegnet Ålesund 1904 – 1908 Amundsen, Peter Arnet 1873 - 1958 Einervikgata 6 Grimmergata 7 Keiser Wilhelms gate 43 Kipervikgata 19 Løvenvoldgata 9 O. A. Devoldsgate 7 (tapt) Parkgata 2 Rasmus Rønnebergs gate 4 (tapt) Storgata 14 Øvre Strandgate 6 Arnesen, Fredrik 1879 - 1963 Notenesgata 7 (tapt) Parkveien 4 Blix, Helge 1877 - 1951 Brunholmgata 18 Giskegata 8 Kipervikgata 11 (tapt) Løvenvoldgata 1 Nedre Strandgate 18 Storgata 31 Blix teikna alle hus i samarbeid med Probst.

Brække, Mathias Nicolai 1873 - 1919 Apotekergata 5 Brunholmgata 5 (tapt), 5 C (tapt) og 8 (tapt) Grimmergata 6 Keiser Wilhelms gate 31 (tapt), 33 (tapt), 40 (FREDA) Kipervikgata 25 Kirkegata 2 (tapt) og 25 Kongens gate 24 Nedre Strandgate 11 og 29 (saman med Osness) (tapt) Notenesgata 10 O. A. Devoldsgate 3 Røysegata 9 (tapt) Storgata 8 (tapt) Øwregata 9 og 11

Bye, Edvard 1861 - ?

Keiser Wilhelmsgate 37 Carlén, Eduard 1866 - 1959 Buholmgata 6 Brunholmgata 2 Keiser Wilhelms gate 49 og 52 Kipervikgata 18 og 26 Kongens gate 4 (tapt), 9, 10, 13, og 32 Lihauggata 2 Løvenvoldgata 4 (tapt) Notenesgata 12 Røysegata 5 og 11 Skaregata 11 og 13 Sorenskriver Bulls gate 13 Storgata 3 (tapt), 10, 18 (tapt) og 30 Clausen, Ludvig Keiser Wilhelmgs gate 45 Kipervikgata 22 og 34 Kirkegata 20 Storgata 15 og 19 Dahl, Alfred ChrisƟan 1856 - 1940 Einervikgata 4 Keiser Wilhelms gate 28 Kipervikgata 3 (tapt) og 5 (tapt) Kirkegata 19 Kongens gate 6, 14, 15 (tapt)og 20 Lorkenesgata 3 (tapt) Losgata 1 (tapt) Løvenvoldgata 8 Nedre Strandgate 27 Parkgata 1 og 11 Skaregata 1 og 5 Storgata 2 Øwregata 15 Dahl teikna i samarbeid med Carl Michalsen; «Michalsen & Dahl».

Ekrol, Peder Nikkolai 1872 - ?

Kirkegata 21

Fürst, ChrisƟan 1860 - 1910 Fürst, Hans Backer 1877-1945 Kirkegata 3, 4, 8 og 12 Kongens gate 3 Korsegata 9 Løvenvoldgata 6 (tapt) Notenesgata 8 (tapt) Rasmus Rønnebergs gate 5 (tapt) Skaregata 3 St. Olavs plass 1 Øwregata 13 Sjå elles om arkitektbrørne Fürst og deira arbeid i Ålesund under «Fürstarkivet». Der kan ein òg laste ned Tom Audunn Rossland Knudsen si masteroppgave om desse to arkitektane sine arbeid i Ålesund.

Godø, Peter Paulsen Keiser Wilhelms gate 57 Halleland, Einar 1860 - 1944 Apotekergata 4 Grimmergata 3 Kirkegata 7 Kongens gate 1 og 5a Korsegata 6 Løvenvoldgata 7 Nygata 3 Skaregata 2 og 9 Sorenskriver Bulls gate 1 (sjå òg under Havnæs) (tapt) Storgata 30 Hamre, Thorgeir Olsen 1866 - 1941 Buholmgata 4 Kongens gate 30 (tapt) Parkveien 6 Rasmus Rønnebergs gate 20 (tapt) Røysegata 4 Rådstugata 4 Sorenskriver Bulls gate 10 Havnæs, Ole 1849 - 1931

Sorenskriver Bulls gate 1. pakkhus (sjå òg under Halleland) (tapt) Heinecke, Georges 1869 - 1921 Apotekergata 2 og 12 Brunholmgata 7 og 18 Kongens gate 2 Sorenskriver Bulls gate 2 Tollbugata 5 og 7 (tapt) Øwregata 1 og 28 Hjelmeland, Andr.

Storgata 35 Jürgensen, Heinrich 1871 - 1953 Apotekergata 1 (tapt) Hellegata 6 Keiser Wilhelms gate 51 Kirkegata 5 Kipervikgata 7 og 9 (tapt) Kongens gate 18 (tapt) Lihauggata 3 Lorkenesgata 2 FREDA Nedre Strandgate 2 O. A. Devolds gate 2 Røysegata 1 og 6 Rådstugata 7 Storgata 4 og 12 Øwregata 12 Jürgensen arbeidde saman med Kristen Rivertz; «Jürgensen og Rivertz» Kaas, Harald 1868 - ?

Bakkegata 1 Brunholmgata 15 og 20 Giskegata 1 Nygata 4 Øwregata 10 (tapt) Kalseth, Aasm.

Keiser Wilhelms gate 41

Kavli, Fredrik 1878 - 1930 Brunholmgata 4 Hellegata 4 Kirkegata 14 og 17 Kipervikgata 30 Moloveien 1 Øwregata 14 Kielland, Anton Meyer 1878 - 1949 Kielland, Jens Zetlitz Monrad 1866 - 1926 Apotekergata 5 (FREDA), 9 b og 10 Brunholmgata 3 (tapt) Grimmergata 5 Hellegata 3 Keiser Wilhelms gate 61 Kongens gate 11 (tapt), 12, 17, 22 og 23 (tapt) Moloveien 2 - 4 Nedre Strandgate 1 Nedre Strandgate 23 Skaregata 7 Storgata 23 (FREDA) og 24 (tapt) Øwregata 5 Kjellgren, Arvid (?) 1878 - ?

Brunholmgata 12 Flø mannsgata 2 Keiser Wilhelms gate 48 Kipervikgata 21 Løvenvoldgata 3 og 5 Nedre Strandgate 16 og 17 (tapt) Nygata 5 (tapt) Parkgata 9 Kjellgren arbeidde saman med Alfred Risberg.

Klingseid, Jens Apotekergata 14 Krogseth, Lars 1878 - 1960 Buholmgata 10 (tapt) Keiser Wilhelms gate 35 (tapt), 54 b (tapt) og 62 Kipervikgata 8 og 20 Lihauggata 8

Parkgata 8 Rådstugata 2 Larsen, Olaf I. 1883 - 1971 Einervikgata 2 (tapt) Keiser Wilhelms gate 24 (tapt) Kongens gate 7 Røysegata 7, 8 og 15 (tapt) Lund, Karl Olsen Keiser Wilhelms gate 30 og 44 Lunde, Sigurd 1874-1936 Apotekergata 8 Buholmgata 5 a og b Grimmergata 1 (tapt) Hellegata 1 og 2 Keiser Wilhelmsgate 29 (tapt) Kirkegata 18 (tapt) og 27 Kipervikgata 12 Kongens gate 19, 28 og 29 Prestegata 2 Rasmus Rønnebergsgate 22 (tapt) Storgata 6 og 16 (tapt) Øvre Strandgate 2 Øwregata 18 Michalsen, Carl 1869 - 1940 Kirkegata 10 og 31 Kipervikgata 16 Kongens gate 8 i kompaniskap med Alfred Chris an Dahl: Einervikgata 4 (tapt) Keiser Wilhelmsgate 28 Kirkegata 11 og 19 Kipervikgata 3 (tapt) og 5 (tapt) Kongens gate 6, 14, 15 (tapt) og 20 Lorkenesgata 3 (tapt) Losgata 1 (tapt) Løvenvoldgata 8 Nedre Strandgata 27 Parkgata 1 og 11

Skaregata 1 og 5 Storgata 2 Øwregata 15 Muri, M. W. (MarƟn William Muribø? 1884 - ?)

Keiser Wilhelms gate 30 Norum, Karl 1852 - 1911 Kongens gate 10 b (FREDA) og 25 (tapt) Løvenvoldgata 2 Notenesgata 9 Storgata 11 (tapt) og 21 (tapt) Tollbugata 2 Nyquist, Johan Hans Strøms gate 7 Storgata 26 Osness, Johan 1872 - 1961 Nedre Strandgate 29 (saman med Brække) (tapt) Probst Brunholmgata 18 Giskegata 8 Kipervikgata 11 (tapt) Løvenvoldgata 1 Nedre Strandgate 18 Storgata 31 Probst arbeidde saman med Blix Randers, Gunnar 1877 - 1963 Keiser Wilhelmsgate 57 Kipervikgata 17 Lihauggata 10 Storgata 17 Parkgata 16 Rasmussen, Bernhard Olaf 1876 - ?

Apotekergata 14 Risberg, Alfred Andersen 1867- ?

Brunholmgata 12

Flø mannsgata 2 Keiser Wilhelms gate 48 Kipervikgata 21 Løvenvoldgata 3 og 5 Nedre Strandgate 16 og 17 (tapt) Nygata 5 (tapt) Parkgata 9 Risberg arbeidde saman med Kjellgren Rivertz, Kristen Tobias 1862 - 1937 Apotekergata 1 (tapt) Hellegata 6 Keiser Wilhelms gate 51 Kirkegata 5 Kipervikgata 7 og 9 (tapt) Kongens gate 18 (tapt) Lihauggata 3 Lorkenesgata 2 (FREDA) Nedre Strandgate 2 O. A. Devolds gate 2 Røysegata 1 og 6 Rådstugata 7 Storgata 4 og 12 Øwregata 12 Rivertz arbeidde saman med Jürgensen; «Jürgensen & Rivertz» Roald, John Kornelius 1876 - 1978 Bakkegata 1 (saman med Kaas) Buholmgata 2 Grimmergata 2 Keiser Wilhelms gate 50 (tapt) Kipervikgata 24 og 32 Parkgata 5 (FREDA) og 14 Tollbugata 6 (tapt) Øwregata 26 Roald, Knud Andreas 1878 - ?

Brunholmgata 1 og 5 b Øwregata 20 SchyƩe-Berg, Hagbarth 1860 - 1944

Apotekergata 6 og 16 (Svaneapoteket, no Jugends lsenteret) FREDA Hans Strøms gate 2 / Einervikgata 7. (FREDA) Keiser Wilhelms gate 42 Kirkegata 1, 13, 15 og 29 Kongens gate 21 Langeberggata 3. freda.

Moloveien 3 (tapt) og 6 (tapt) Notenesgata 14 (tapt) Nedre Strandgate 14 Rådstugata 5 Storgata 9 St. Olavs plass 3 Tollbugata 8 - 10. (tapt) Les også om Hagbarth Schy e Berg i he et om Jugends lsenteret, se under Jugends lsenteret / Apotekergården.

SleƩebø, Mikal 1879 - 1925 Keiser Wilhelms gate 36 Kipervikgata 6 (tapt) Nedre Strandgate 10 Solem, Johannes Keiser Wilhelms gate 38 (tapt) Stabell, Harald Krogh 1874 - 1962 Brunholmgata 10, 14 og 16 Keiser Wilhelms gate 5 (tapt) Kirkegata 9, 16 og 23 Kipervikgata 13 (tapt) Lorkenesgata 1 (tapt) Moloveien 5 (tapt) Rådstugata 3 (tapt) Tollbugata 4 (tapt) Storhaug, Peter 1856 - ?

Storgata 1 Svendsen, Carl ? - 1947 Skaregata 4 (tapt) og 6

Swedenborg, Israel Engelbrekt Rasmus Rønnebergs gate 1 Røysegata 2 Vold, ChrisƟan Nicolay 1878 - ?

Sorenskriver Bulls gate 4 Øwregata 22 Begge saman med ein «Pe ersen».

Walderhaug, Ludvig A. Storgata 34 Walkerling, Emil Storgata 28

Desse kildene er brukte: Alstad O. (red) 1916 Trondhjemsteknikernes Matrikel.

Trondhjems Tekniske Læreanstalt 1870 - 1915. F. Bruns Boghandel 1916. Trondheim Bygningsarkivet i Ålesund kommune for gjenreisingsperioden.

Innskanna og kopiert på Jugends lsenteret.

Dancke, Trond M. E. Innsamling av opplysningar om norske arkitektar før 1914. Kopi på Arkitekturmuseet. Oslo Evensen, Sylvia Baier (red) 2000 Trond M. E. Dancke - Norske arkitekter før 1914 Arkitekturmuseet. Oslo Farstad, Aud 2007 Apothekergaarden - Jugends lsenteret Ålesund. Jugends lsenteret Gry en, Harald, Sindre Nakken og Terje Olsen 2004 Tegningene - hus for hus, gate for gate - Ny i uka forlag. Ålesund Permar på Jugends lsenteret med materiale om arkitektene Sandved, David 2004 Mathias N. Brække - ålesundsarkitekten som kom frå Ørsta. Ar kkel i avisa Møre 23.12.2004 Skorgevik, Kjell 2009 Historien om et hus. Keiser Wilhelms gate 51, Ålesund Gnr./Brn. 201/322 . Ålesund Tvinnereim, Helga Stave 1981 Arkitektur i Ålesund 1904 1907 Aalesunds Museums skri nr. 13 Ansvarleg for informasjonen: Aud Farstad

Architectuurgeschiedenis scrip e Mei 2011

TU Del - Master Architectuur Anne Laros - b1225162