History of Greek money

A

ΦIEPΩMA

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

2-31 AΦIEPΩMA

Iστορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων. Mια πολυκύμαντη πορεία απ τον πρώτο «Φοίνικα» στη σημερινή διεθνή μας ένταξη. Πρώτες τράπεζες και χαρτονομίσματα. Mε δυσπιστία αντιμετωπίσθηκε το νέο ν μισμα επί Kαποδίστρια, ενώ σήμερα κυριαρχεί.

Tο εκδοτικ προν μιο της Iονικής. Tο Eλληνικ Δημ σιο παρεχώρησε το δικαίωμα κοπής χαρτονομισμάτων σε σειρά τραπεζών.

Tοπικά Eνοριακά Xαρτονομίσματα. Iδι τυπα «νομίσματα» που εξέδωσαν πολλές κοιν τητες στην Tουρκοκρατία υπ την κάλυψη της Eκκλησίας.

Xαρτονομίσματα της Kατοχής. H κατάρρευση της οικονομίας το 1941 αποτυπώθηκε σ’ αυτά κατά τρ πο τραγικ .

H δραχμή μετά τον π λεμο. H σύνδεσή της, το 1944, σε ισοτιμία με τη χάρτινη λίρα Aγγλίας δημιούργησε εγγύηση σταθερ τητας.

Tέχνη και σχεδιασμ ς. H ζωγραφική και η χαρακτική συναντώνται δημιουργικά στην κυκλοφορία εν ς χαρτονομίσματος.

Eκτύπωση, πλαστογραφία και διασφάλιση. H εκτύπωση των χαρτονομισμάτων πρέπει να καλύπτει την ασφάλεια, αλλά και την αισθητική.

Oι περιπέτειες εν ς χαρτονομίσματος. Tα επισημασμένα απ την Tράπεζα της Eλλάδος χιλιάρικα του 1941 και η ασύδοτη δράση των παραχαρακτών.

Tο Mουσείο Xαρτονομισμάτων. Iδρύθηκε στην Kέρκυρα απ την Iονική Tράπεζα και φιλοξενεί πλουσι τατη συλλογή τραπεζογραμματίων.

Tο πρώτο ελληνικ χαρτον μισμα των 50 φοινίκων εξεδ θη στην Aίγινα την 1.7.1831 απ την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα, η οποία ιδρύθηκε το 1828 και λειτούργησε έως το 1834.

Iστορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων Mια πολυκύμαντη πορεία απ τον πρώτο «Φοίνικα» στη σημερινή διεθνή μας ένταξη Tου Δ/ρος Δημήτρη A. Nικολετ πουλου Προέδρου Eλληνικής Eταιρείας Oικον. Iστορίας

EINAI πολύ δύσκολη η συμπύκνωση της ιστορίας των ελληνικών χαρτονομισμάτων –και της ιστορίας του ελληνικού νομίσματος γενικ τερα– μέσα σε λίγες σελίδες. Mέσα απ αυτά προβάλλει η πολυκύμαντη οικονομική αλλά και κοινωνικοπολιτική ιστορία της χώρας μας, μιας μικρής και φτωχής χώρας που η Aνεξαρτησία την βρήκε με δημ σιο εξωτερικ Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ

Σύνθεση εξώφυλλου: Tο Mουσείο Xαρτονομισμάτων της Iονικής Tράπεζας στην Kέρκυρα, έργο του ζωγράφου Παναγιώτη Γράββαλου, και διάφορα ελληνικά χαρτονομίσματα.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

O Iωάννης Kαποδίστριας, πρώτος κυβερνήτης της νεώτερης Eλλάδος, που απεφάσισε την κοπή των πρώτων ελληνικών χαρτονομισμάτων.

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

χρέος 2.800.000 αγγλικών λιρών –το Δάνειο της ανεξαρτησίας (1825)– πως αποκλήθηκε, απ το οποίο εισέπραξε καθαρά μ νον τα μισά! Για να ενισχυθεί ο εθνικ ς αγώνας η επαναστατική κυβέρνηση διά του «Eκτελεστικού» εξέδωσε οιονεί χαρτονομίσματα το 1822 (κατά αντιγραφή των γαλλικών «ασσινιάτων» σε αξίες 100, 250, 500, 750 και 1.000 γροσίων που είχαν μως μικρή ανταπ κριση.

O πρώτος κυβερνήτης της Eλλάδος Iωάννης Kαποδίστριας, αφού «έκοψε» στην Aίγινα την πρώτη ελληνική νομισματική μονάδα τον «Φοίνικα», σύμφωνα με τις προσδοκίες του Eθνους και τις επιταγές των επαναστατικών εθνοσυνελεύσεων, ίδρυσε την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα απευθυν μενος στον πατριωτισμ

Xαρτον μισμα των 100 δραχμών, της Iονικής Tραπέζης που εκδ θηκε στην Kέρκυρα στις 11 Mαρτίου 1918.

των Eλλήνων για ενίσχυση του κενού δημ σιου ταμείου. Παράλληλα φρ ντισε να εκδώσει «χαρτονομίσματα» για περιορισμένη χρήση. H αρχική πρ ταση προέβλεπε συνολική αξία 3.000.000 Φοινίκων αλλά η εθνική συνέλευση του Nαυπλίου περι ρισε την αξία αρχικά σε 1.000.000 και τελικά σε 500.000 Φοίνικες.

Tο κοιν δυσπιστεί Tο κοιν τα αντιμετώπισε με δυσπιστία και κυκλοφ ρησαν περιορισμένα ακ μα και μετά την άφιξη του Oθωνα. H Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα διέκοψε το 1834 γιατί συνδέθηκε άμεσα με το δημ σιο ταμείο.

Mετά μακρές διαπραγματεύσεις ιδρύθηκε το 1841 η Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος η οποία, μετά εννέα μήνες, κυκλοφ ρησε τα πρώτα τραπεζογραμμάτια, τυπωμένα στη Γαλλία λιθογραφικά και επί της μίας ψεως. Στη συνέχεια παράγγειλε μέσω Eϋνάρδου, νέα τραπεζογραμμάτια που κυκλοφ ρησαν το 1847, τυπωμένα επί των δύο ψεων, σε χαλύβδινες πλάκες. O Eϋνάρδος, πως και ο Γεώργιος Σταύρου –που τοποθετήθηκε πρώτος διευθυντής της τραπέζης– ήσαν εκ των ιδρυτών και πρώτων μετ χων της Eθνικής.

Tο 1848 λ γω, κυρίως, πτώσεως των εξαγωγών σταφίδας, που ήταν συνέπεια ευρωπαϊκής κρίσεως, επιβλήθηκε η αναγκαστική κυκλοφορία, δηλαδή ανεστάλη με κρατική έγκριση η εξαργύρωση των τραπεζογραμματίων με πολύτιμο μετάλλο. Mέσα στον ίδιο μως χρ νο ήρθη η αναγκαστική κυκλοφορία.

Oι αξίες που κυκλοφορούσαν ήταν 500, 100, 50 και 25 δραχμών. Aυτές συμπληρώθηκαν με αξία των δρχ. 10 που τυπώθηκαν επίσης στη Γαλλία και κυκλοφ ρησαν το 1848 με επιΣυνέχεια στην 4η σελίδα

Xαρτονομίσματα των δέκα και εκατ δραχμών της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος. H εκτύπωσή τους έγινε στη Nέα Y ρκη.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

3

Eξαίρετη φωτογραφία της Aθήνας το 1859. H αλματώδης οικονομική ανάπτυξη της πρωτεύουσας αρχίζει. Συνέχεια απ την 3η σελίδα

στασία του Γάλλου οικονομολ γου Λεμέτρ, μετέπειτα βασιλικού επιτρ που της Eθνικής Tραπέζης.

Tο 1864, με την ενσωμάτωση των Iονίων νήσων, η Iονική Tράπεζα (1839) προστέθηκε στο ελληνικ τραπεζικ σύστημα και διατήρησε το εκδοτικ της προν μιο (μέχρι το 1920) που είχε για τα νησιά του Iονίου. Oι δύο, πλέον, εκδοτικές τράπεζες θα αναμειχθούν στη χρηματοδ τηση του Δημοσίου με τρ πο θετικ .

Eφαρμογή συμφωνίας Tο 1867 η Eλλάς αποδέχτηκε αρχικά και προσχώρησε το 1868 στη Λατινική Nομισματική Eνωση, μια συμφωνία για κοιν ν μισμα (νομίσματα ίδιου βάρους και καθαρ τητος σε χρυσ και άργυρο –διμεταλλισμ ς–) μεταξύ Γαλλίας, Iταλίας, Bελγίου και Eλβετίας (δεν θυμίζει Mάαστριχτ και κοιν ευρωπαϊκ ν μισμα;) αλλά ανέστειλε την εφαρμογή της συμφωνίας λ γω εκτάκτων αναγκών που προέκυψαν απ το Kρητικ ζήτημα.

Oι οικονομικές επιπτώσεις συμπληρώθηκαν με νέα αναγκαστική

κυκλοφορία. H Eλλάς τελικά εφάρμοσε τη συμφωνία της Λατινικής Eνώσεως το 1873 για να δεχθεί «εισβολή» –λ γω διμεταλλισμού– αργυρών απονομισματοποιημένων γερμανικών νομισμάτων και αναγκάστηκε να απαγορεύσει την κυκλοφορία άλλων νομισμάτων πλην της Λατινικής Eνώσεως (1876), αλλά η αυξημένη δαπάνη κοπής των νέων νομισμάτων και ο Pωσοτουρκικ ς π λεμος επανέφεραν την αναγκαστική κυκλοφορία το 1877.

Mε την προσάρτηση της Hπειροθεσσαλίας (1881) ιδρύθηκε η ομώνυμη τράπεζα που εξέδωσε χαρτονομίσματα για τις νέες ελληνικές περιοχές. Διανύουμε, ήδη, την αμφιλεγ μενη περίοδο Xαριλάου Tρικούπη και του «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» που είχε, ουσιαστικά, προδρομολογηθεί.

Eγιναν θετικές προσπάθειες οικονομιών, αλλά μεσολάβησε ο «άτυχος» π λεμος του 1897 με αποτέλεσμα την εγκατάσταση του Διαρκούς Oικονομικού Eλέγχου –ένα είδος ΔNT της εποχής–, που μεταξύ άλλων, επέτυχε ώστε η σχέση γαλλικού φρά-

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

γκου - δραχμής απ 167 προς 100 το 1897 να φθάσει σε 99,90 προς 100 το 1910 και να οδηγήσει στη νομισματική μεταρρύθμιση του 1910 (ΓXMB).

Aκολούθησαν οι Bαλκανικοί Π λεμοι, ο A΄ Παγκ σμιος Π λεμος, ο Διχασμ ς και η εθνική τραγωδία του 1922. Λίγους μήνες πριν απ την καταστροφή του 1922 ο τ τε υπουργ ς Oικονομικών Πρωτοπαπαδάκης διχοτ μησε το χαρτον μισμα και το δεξι ήμισυ ανταλλάχτηκε με αναγκαστικ δάνειο. Hταν μια παγκ σμια δημοσιονομική πρωτοτυπία. Tο ίδιο μέτρο εφαρμ στηκε το 1926 αλλά για το ένα τέταρτο του χαρτονομίσματος.

O χρυσούς κανών Tο 1928 ιδρύθηκε η Tράπεζα της Eλλάδος (Kεντρική Tράπεζα) που ανέλαβε το εκδοτικ προν μιο απ την Eθνική Tράπεζα. Aρχικά χρησιμοποίησε χαρτονομίσματα απ το απ θεμα της Eθνικής με ημικυκλική κ κκινη επισήμανση «Tράπεζα της Eλλάδος». Tο 1932 κυκλοφ ρησε δικά της χαρτονομίσματα των δρχ. 500 και 5.000, τυπωμένα στις HΠA.

H νομισματική κυκλοφορία συνδέθηκε με τον χρυσ καν να, με σχέση Λίρας Aγγλίας προς τη δραχμή 1 Λίρα Aγγλίας = δρχ. 375. H παγκ σμια κρίση ανάγκασε την Eλλάδα να εγκαταλείψει τον χρυσ καν να το 1931 και να απαγορεύσει την κατοχή συναλλάγματος το 1932.

Eπίσης δραχμοποίησε υποχρεωτικά τις καταθέσεις σε συνάλλαγμα.

Tην ίδια περίοδο η πολιτική κατάσταση ήταν ιδιαίτερα διαταραγμένη (θάνατοι πολιτικών, κινήματα, επάνοδος βασιλείας, 4η Aυγούστου). Tέλος ο Π λεμος, η Kατοχή.

Xρειάζονται πολλές σελίδες για να σκιαγραφήσει και μ νο κανείς τα χρ νια αυτά. Σαν συμπέρασμα θα παραμείνει η λεηλασία της ελληνικής παραγωγής, η ανείπωτη πείνα και ο θάνατος και η αδούλωτη ψυχή του Eλληνα που έμεινε ρθια. O Φραγκλίνος Pούσβελτ είπε για την Eλλάδα: «H Eλλάδα αντέταξε στις απάνθρωπες μηχανές του πολέμου και στους ψυχρούς υπολογισμούς της στρατηγικής απλώς και μ νο την άγρια έμπνευση της Eλευθερίας».

H καταστροφή της Mικρασιατικής εκστρατείας το 1922, επέφερε ένα τρομακτικ πλήγμα στην ελληνική οικονομία. Λίγο πριν, η τ τε κυβέρνηση διά του υπουργού Oικονομικών Πρωτοπαπαδάκη, είχε διχοτομήσει το χαρτον μισμα επιβάλλοντας αναγκαστικ δάνειο. Στη φωτογραφία το κτίριο του Στρατηγείου μας στη Σμύρνη.

Tα ελληνικά χαρτονομίσματα που προοδευτικά έφτασαν σε νούμερα πολλών δισεκατομμυρίων κυκλοφορούσαν παράλληλα με κατοχικά γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά που ουσιαστικά «άρπαζαν» την ελληνική παραγωγή στις πηγές της. Aργ τερα στις παραμονές της απελευθέρωσης κυκλοφ ρησαν χαρτονομίσματα του βουνού (ΠEEA) καθώς και επιταγές της επαρχίας (Tραπέζης της Eλλάδος) για να αντιμετωπισθούν άμεσες ανάγκες (μισθοδοσία κ.λπ.). Στις 11 Nοεμβρίου 1944 μια νέα δραχμή ορίστηκε ίση με πενήντα δισεκατομμύρια κατοχικές. O Eμφύλιος μως έφερε καινούργιο πληθωρισμ και τα νέα χαρτονομίσματα μεγάλωναν, πάλι, σε ονομαστικές αξίες μέχρις του το 1954 κ πηκαν τα τρία μηδενικά (νομισματική μεταρρύθμιση του 1953).

Tα πιο πρ σφατα γεγον τα που αφορούν τη νομισματική κυκλοφορία είναι γνωστά και δεν υπάρχει δυνατ τητα αναλύσεώς τους. Θα περιορισθούμε στην ευχή να μη χρειασθεί να κοπούν και πάλι τα τρία μηδενικά απ το πολύ πρ σφατο δεκαχίλιαρο και να βρει η χώρα μας το δρ μο της οριστικής σταθεροποιήσεως και αναπτύξεως.

H ιταλική επίθεση εναντίον της χώρας μας στις 28 Oκτωβρίου του ’40 καταλήγει σε ήττα για τους εισβολείς. O ελληνικ ς στρατ ς αντεπιτίθεται γράφοντας σελίδες δ ξας. Συγχρ νως, μως, αρχίζει και η περίοδος της μεγάλης δοκιμασίας για την ελληνική οικονομία με τα τραγικά αποτελέσματα της Kατοχής.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

5

Πρώτες τράπεζες και χαρτονομίσματα Mε δυσπιστία αντιμετωπίστηκε το νέο ν μισμα επί Kαποδίστρια, ενώ σήμερα κυριαρχεί Tου Aντωνίου Λιναρδάκη

TA XAPTONOMIΣMATA με τη σύγχρονη περίπου μορφή των, είναι επιν ηση των νεωτέρων χρ νων. Περίπου, δύο χιλιάδες τριακ σια χρ νια απ τα νομίσματα των Λυδών, η Tράπεζα της Στοκχ λμης θέτει σε κυκλοφορία, το 1662, τα πρώτα της τραπεζογραμμάτια και ακολούθησαν οι άλλες χώρες της Eυρώπης και του κ σμου ολ κληρου.

Tα χαρτονομίσματα ήσαν, κατ’ αρχάς, μια γραπτή υπ σχεση της τραπέζης τι θα καταβάλει στον κομιστή «επί τη εμφανίσει» το αναγραφ μενο ποσ σε χρυσά ή αργυρά νομίσματα, τα οποία είχε προηγουμένως καταθέσει σ’ αυτήν. H έλλειψη μως χρυσού και αργύρου για την κοπή νομισμάτων, αφ’ εν ς, και αφ’ ετέρου η αυξαν μενη εμπιστοσύνη προς τις τράπεζες, καθιέρωσαν τα τραπεζογραμμάτιά των ως γενικ ανταλλακτικ μέσο, αποδεκτ στις συναλλαγές. Στην Eλλάδα, τα χαρτονομίσματα εμφανίζονται ταν ο Iωάννης Kαποδίστριας κατά τον Iούνιο του 1831, για να μην επιβάλει και νέους φ ρους απεφάσισε διά του ψηφίσματ ς του KZ/17.6.1831 την εκτύπωση χαρτονομισμάτων των 5, 10, 50 και 100 φοινίκων συνολικής αξίας 3.000.000 φοινίκων, απ την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα που είχε συσταθεί ήδη απ το 1828, αμέσως μετά την άφιξή του.

H Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα διαλύθηκε το 1834. Oσα μως χαρτονομίσματα είχαν μπει σε κυκλοφορία και είχαν παραμείνει στα χέρια κομιστών απεσύρθησαν το 1835.

Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος, 1841-1928

Xαρτον μισμα 25 δραχμών της Iονικής Tραπέζης. Hμερομηνία εκδ σεως 23 Mαρτίου 1889.

Kερματικά γραμμάτια των δύο δραχμών της Iονικής Tραπέζης. Kυκλοφ ρησαν στις 21 Δεκεμβρίου του 1885.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Tο 1836 έγινε νέα προσπάθεια ιδρύσεως Eθνικής Tραπέζης, που θα είχε και το δικαίωμα εκδ σεως τραπεζικών γραμματίων, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, «λ γω της ανωμάλου καταστάσεως των ελληνικών πραγμάτων», πως ισχυρίστηκαν οι άλλοι κεφαλαιούχοι. Tέλος το 1841 ιδρύεται η Eθνική Tράπεζα για την ενίσχυση της γεωργίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας, στην οποία παραχωρείται και το προν μιο εκδ σεως τραπεζικών γραμματίων, αξίας 25, 50, 100 και 500 δραχμών κατ’ αρχάς, στις οποίες προστίθενται αργ τερα και οι αξίες 10, 20, 1.000 και 5.000 δραχμών.

H Eθνική Tράπεζα άρχισε να λειτουργεί στις 22/1/1842, με κύριο έργο την παροχή δανείων, τα ποσά των οποίων κατεβάλλοντο κυρίως σε χαρτον μισμα.

Tο πρωτ γνωρο τούτο χάρτινο

Tο Aργοστ λι κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Στην Kεφαλονιά, μαζί με την Kέρκυρα και τη Zάκυνθο, έγινε προσπάθεια να κυκλοφορήσουν τραπεζογραμμάτια σε λίρες Aγγλίας, αλλά τελικά το σχέδιο δεν εφαρμ στηκε.

μέσο συναλλαγών θα ήτο δύσκολο να αποκτήσει την εμπιστοσύνη των συναλλασσομένων οι οποίοι γνώριζαν και ενεπιστεύοντο τα χρυσά και αργυρά νομίσματα, δοθείσης μάλιστα και της αποτυχίας της αποδοχής των χαρτονομισμάτων των φοινίκων του 1831.

Tην δυσκολία αυτή, η Διοίκηση της Eθνικής Tραπέζης αντιμετώπισε με ένα απλ αλλά πολύ έξυπνο τρ πο: δίπλα στην θυρίδα που κατεβάλλοντο τα ποσά του δανείου σε χαρτονομίσματα, υπήρχε μια άλλη θυρίδα, που ο συναλλασσ μενος μπορούσε αμέσως να τα ανταλλάξει με χρυσά και αργυρά νομίσματα ισοπ σου αξίας.

Aξίζει να σημειωθεί διά την ιστορία τι, πως αναγράφεται εις το Kαθολικ ν Bιβλίον του λογιστηρίου της Eθνικής Tραπέζης, την πρώτη ημέρα, δηλαδή στις 22/1/1842 μπήκαν σε κυκλοφορία 50 τραπεζογραμμάτια των 100 δραχμών, στις 28/1/1842 μπήκαν 100 των 100 δραχμών, στις 18/2/1842 μπήκαν 30 των 500 δρχ. κ.λπ. Δηλαδή τον πρώτο μήνα εκυκλοφ ρησαν 180 γραμμάτια. Tα 25δραχμα εκυκλοΣυνέχεια στην 8η σελίδα

Eκατοντάδραχμο χαρτον μισμα της Tραπέζης Kρήτης. Xανιά, 9 Σεπτεμβρίου 1916. Mεταξύ των υπογραφών και εκείνη του ηγεμονικού επιτρ που.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

7

O B λος στις αρχές του αιώνος. Στην πρωτεύουσα της Mαγνησίας εγκαταστάθηκε η έδρα της Tραπέζης Hπειροθεσσαλίας, που λειτούργησε έως το 1899. Συνέχεια απ την 7η σελίδα

φ ρησαν στις 29/5/1842 και τα 50δραχμα στις 14/8/1842. Tα γραμμάτια της A΄ εκδ σεως φέρουν τον τίτλον EΛΛHNIKH TPAΠEZA δι τι στον πρώτο κανονισμ της τραπέζης αναφέρεται ως Eθνική Eλληνική Tράπεζα, ενώ απ την B έκδοση και εφεξής φέρουν τον οριστικ

τίτλο Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος.

Tα γραμμάτια της A και B εκδ σεως κατασκευάσθηκαν στο Παρίσι. Kαι κατά την στιγμή της παραδ σεως στον πελάτη συνεπληρώνετο, με το χέρι(!), η αξία αριθμητικώς, π.χ. 50, η ημερομηνία συστάσεως της τραπέζης, 30 Mαρτίου 1841, ο αριθμ ς του γραμματίου

Kερματικά γραμμάτια μιας και δύο δραχμών, της Eθνικής Tραπέζης το 1885.

Kερματικά γραμμάτια της Eθνικής Tραπέζης που κυκλοφ ρησαν το 1897.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

π.χ. 9.350, οι υπογραφές του Λογιστή, του Aρχιταμία, του Διευθυντού και του Bασιλικού Eπιτρ που, του οποίου ο τίτλος έμπαινε με σφραγίδα γιατί είχε παραλειφθεί κατά την εκτύπωση.

Eπίσης ανεγράφετο και η ένδειξη σε ποιο βιβλίο κατεχωρήθη, σε ποια σελίδα και σε ποια γραμμή(!)

καθώς και η προειδοποίηση τι η παραποίηση τιμωρείται με ισ βια.

H Eθνική Tράπεζα, μαζί με την Iονική και την Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, εξέδωσε το 1885 και κερματικά γραμμάτια 1 και 2 δραχμών A και B εκδ σεως, έναντι δανείου 11.000.000 δραχμών προς το κράτος. Tο εκδοτικ προν μιο διατήρησε η Eθνική Tράπεζα μέχρι το 1928, οπ τε ιδρύθηκε η Tράπεζα της Eλλάδος, η οποία και το παρέλαβε.

Kατά τη διάρκεια του εκδοτικού της προνομίου (1841 - 1928) η Eθνική Tράπεζα έθεσε σε κυκλοφορία: 5δραχμα: 6 σειρές, 10δρχμ.: 10 σειρές, 20δρχμ.: 1 σειρά, 25δρχμ.: 12 σειρές, 50δρχμ.: 6 σειρές, 100δρχμ.: 14 σειρές, 500δρχμ.: 11 σειρές, 1.000δρχμ.: 5 σειρές και 5.000δρχμ.: 1 σειρά.

Iονική Tράπεζα, 1840-1920 Tα I νια νησιά, λ γω της επικαίρου θέσεώς των έγιναν κατά καιρούς στ χος διαφ ρων κατακτητών, μέχρι το 1864 οπ τε παρεχωρήθησαν στην Eλλάδα.

Tο 1818 εισάγεται ως βάση του νομισματικού συστήματος το ισπανικ τάλληρο (δίστηλο ή κολονάτο) και υποδιαιρέσεις του το δι βολον, ο οβολ ς και το ημι βολον, που φέρουν την ελληνική επιγραφή Iονικ Kράτος. Tο 1825 εισάγεται το αγγλικ ν μισμα. Oι συναλλαγές μως εξακολουθούν, κατά κύριον

λ γο να υπολογίζονται και να γίνονται σε κολονάτα.

Tο 1837 η Γερουσία του Iονικού Kράτους απεφάσισε, για την εμψύχωση του εμπορίου και της ναυτιλίας, τη σύσταση τραπέζης με δικαίωμα εκδ σεως τραπεζικών γραμματίων για τα Eπτάνησα.

Tο 1839 δημοσιεύεται ο σχετικ ς ν μος για την σύσταση της Iονικής Tραπέζης με έδρα το Λονδίνο, της οποίας το κεντρικ κατάστημα της Kέρκυρας άρχισε τις εργασίες του την 1-3-1840, το υποκατάστημα της Zακύνθου στις 18-5-1840 και της Kεφαλληνίας στις 10-8-1840. Mετά την ένωση της Eπτανήσου με την Eλλάδα, το 1864, η Iονική Tράπεζα εξακολούθησε να λειτουργεί ως αγγλικ ίδρυμα. Tο 1873 μετεφέρθη το κεντρικ κατάστημα της Kέρκυρας στην Aθήνα, και το 1957 κατέστη αυτοτελής ελληνική τράπεζα με την εξαγορά της απ την Eμπορική Tράπεζα.

H Iονική Tράπεζα διετήρησε το εκδοτικ δικαίωμα απ το 1839 μέχρι το 1920, οπ τε περιήλθε στην Eθνική Tράπεζα, ενώ εξακολουθεί να λειτουργεί ως εμπορική τράπεζα.

H Iονική Tράπεζα προκειμένου να αξιοποιήσει το εκδοτικ δικαίωμά της άρχισε να ετοιμάζει τα σχετικά γραμμάτιά της σε λίρες Aγγλίας, που ήτο και το επίσημο ν μισμα απ το 1825. Oι αντιδράσεις μως, προφανώς, των συναλλασσομένων, που εξακολούθησαν να προτιμούν να συναλλάσσονται και να χρησιμοποιούν τα αργυρά ισπανικά κολονάτα, υποχρέωσαν την Tράπεζα να εγκαταλείψει την έκδοση των γραμματίων της σε λίρες και να τα εκδώσει σε κολονάτα, μολον τι τα λογιστικά βιβλία της και οι ισολογισμοί της εξακολούθησαν να συντάσσονται πάντα σε λίρες Aγγλίας.

H προσπάθεια κυκλοφορίας τραπεζογραμματίων σε λίρες Aγγλίας έφθασε και σταμάτησε στο στάδιο των δοκιμίων, πως μαρτυρούν τα υπάρχοντα δοκίμια των 10 σελινίων και 1, 2 και 5 λιρών με την ένδειξη KEPKYPA, KEΦAΛΛHNIA, ZAKYNΘOΣ.

H Iονική Tράπεζα εξέδωσε γραμμάτια των 2, 5 και 100 κολονάτων, A και B εκδ σεως, τα οποία εξακολούθησαν να κυκλοφορούν και μετά την ένωση με την Eλλάδα και την εισαγωγή της δραχμής το 1865.

Aντικατεστάθησαν το 1874 με γραμμάτια των 10, 25 και 100 δραχμών, A και B εκδ σεως. Tο 1885 εξέδωσε, μαζί με την Eθνική και την Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, κερματικά γραμμάτια 1 και 2 δραχμών έναντι δανείου 3.500.000 δραχμών προς το κράτος. Δυστυχώς πολλά ιστορικά στοιχεία γύρω απ την Iονική Tράπεζα και τα τραπεζογραμμάτιά της, πως τα λογιστικά βιβλία, ημερολ για και καθολικά που κατεγράφοντο λεπτομερώς, οι εκδ σεις, οι ημερομηνίες, οι ποσ τητες και οι αξίες των τραπεζογραμματίων, καΣυνέχεια στην 10η σελίδα

Δεκάδραχμο χαρτον μισμα του 1882 της Tραπέζης Hπειροθεσσαλίας.

Xαρτον μισμα 25 δραχμών της Iονικής Tραπέζης. T πος εκδ σεως Kέρκυρα.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

9

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

τεστράφησαν κατά τον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο ταν αεροτορπίλλη αντί να πλήξει τα πλοία των αποχωρούντων Γερμανών (1944) έπληξε το αρχείο της Tραπέζης και η επακολουθήσασα πυρκαγιά και τα νερά για την κατάσβεσή της συμπλήρωσαν την καταστροφή.

Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, 1882-1899

Xαρτον μισμα 100 δραχμών (1888) τυπωμένο στη Γαλλία. Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας.

H προσάρτηση των περιοχών της Hπείρου και της Θεσσαλίας το 1881 καθώς και η προετοιμασία και η κινητοποίηση του στρατού κατά τα προηγούμενα έτη, δημιούργησαν τεράστιες δαπάνες, για την κάλυψη των οποίων η κυβέρνηση συνήψε εθνικ δάνειο 120.000.000 δρχ. με μιλο κεφαλαιούχων, οι οποίοι ζήτησαν ως αντάλλαγμα να τους χορηγηθεί το δικαίωμα ιδρύσεως τραπέζης που θα είχε και το αποκλειστικ προν μιο εκδ σεως και κυκλοφορίας τραπεζικών γραμματίων στις περιοχές αυτές.

Eτσι το 1882 ιδρύθηκε η Προνομιούχος Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας με έδρα το B λο.

Kατά το 1885 εξέδωσε, μαζί με την Eθνική και την Iονική Tράπεζα κερματικά γραμμάτια έναντι δανείου 3.500.000 δραχμών προς το κράτος. Mεταξύ δε των ετών 1882 και 1885 ίδρυσε και υποκαταστήματα στην Aρτα, στη Λάρισα, στα Tρίκαλα, στην Kαλαμπάκα και στον Aλμυρ .

H δράση της μως ήταν εξ αρχής υποτονική. Xαριστική βολή στην ύπαρξή της αποτέλεσε ο θάνατος του ιδρυτού της Aνδρέα Συγγρού, τον Φεβρουάριο του 1899, που έσβησε και την τελευταία ελπίδα αναζωογονήσεώς της.

Tον Δεκέμβριο του 1899 συνεχωνεύθη με την Eθνική Tράπεζα, στην οποία περιήλθε και το προν μιο της εκδ σεως τραπεζικών γραμματίων.

Tράπεζα Kρήτης, 1899-1919

Eκατοντάδραχμο της Iονικής Tραπέζης του 1914.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Mε την Eπανάσταση του 18951897 η Kρήτη πλησίασε στην ένωση με την Eλλάδα. Aλλά ο άτυχος ελληνοτουρκικ ς π λεμος του 1897 ανάγκασε τους Kρήτες να δεχθούν την πρ ταση των Mεγάλων Δυνάμεων, Aγγλίας, Γαλλίας, Pωσίας και Iταλίας, για αυτονομία και χι ένωση. Tο 1898 διορίσθη πρώτος Yπατος Aρμοστής Kρήτης ο Πρίγκιψ της Eλλάδος Γεώργιος. Tο 1908 οι Kρήτες εκήρυξαν την ένωση, η οποία οριστικοποιήθηκε μετά τον νικηφ ρο π λεμο κατά των Tούρκων, το 1913.

Aπ τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Πρίγκιψ Γεώργιος, μ λις έφθασε στην Kρήτη ήτο και η δημιουργία τραπέζης για την ανάπτυξη της οικονομίας.

H Tράπεζα Kρήτης ιδρύθηκε το 1899 και της παρεχωρήθη το απο-

Aποψη της π λεως της Zακύνθου κατά τον περασμένο αιώνα.

κλειστικ προν μιο εκδ σεως και κυκλοφορίας τραπεζικών γραμματίων στην Kρήτη, αξίας 25, 50, 100 και 500 δραχμών. Aπ αυτά εξεδ θησαν μ νον οι αξίες 25 και 100 δραχμών. Tο 1919 η Tράπεζα Kρήτης συνεχωνεύθη στην Eθνική Tράπεζα, η οποία και έλαβε απ την πρώτη και το εκδοτικ προν μιο.

Tράπεζα της Eλλάδος, 1928 - σήμερα Oι εμπειρογνώμονες της KTE (Kοινωνίας των Eθνών) κατ πιν αιτήσεως της ελληνικής κυβερνήσεως (Iούλιος 1927), αφού μελέτησαν τα ελληνικά οικονομικά δεδομένα απεφάνθησαν τι μπορεί η Eθνική να παραμείνει εκδοτική Tράπεζα, αφού περιορισθεί σε τραπεζικές μ νον εργασίες και εγκαταλείψει τις εμπορικές. Tούτο μως δεν απεδέχθη η Eθνική Tράπεζα και έτσι απεφασίσθη η ίδρυση νέας Kεντρικής Eκδοτικής Tραπέζης, της Tραπέζης της Eλλάδος.

H Tράπεζα της Eλλάδος ιδρύθη με τον ν μο 3424/7-2-1927 και άρχισε τις εργασίες της στις 14-51928. Δεν εξέδωσε αμέσως δικά της γραμμάτια, αλλά διετήρησε σε κυκλοφορία τα γραμμάτια της Eθνικής Tραπέζης. Oσα δε γραμμάτια της Eθνικής δεν είχαν τεθεί ακ μη σε κυκλοφορία παρελήφθησαν απ την Tράπεζα της Eλλάδος, επεσημάνθησαν με τον τίτλο «TPAΠEZA THΣ EΛΛAΔOΣ» και ετέθησαν σε κυκλοφορία.

Tα πρώτα γραμμάτια της Tραπέζης της Eλλάδος των 500 και 5.000 δραχμών εκυκλοφ ρησαν το 1932 και των 50, 100 και 1.000 δραχμών το 1935.

Tο 1932 κυκλοφορούν τα πρώτα χαρτονομίσματα της Tραπέζης της Eλλάδος (των 500 και 5.000 δρχ). H εκτύπωσή τους πραγματοποιήθηκε απ την American Banknote Company.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

11

Tο λιμάνι του Πειραιά αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς ταν η Aθήνα γίνεται πρωτεύουσα του κράτους. Eδώ, σε φωτογραφία του 1880.

Tο εκδοτικ προν μιο της Iονικής Tο Eλληνικ Δημ σιο παραχώρησε το δικαίωμα κοπής χαρτονομισμάτων σε σειρά τραπεζών Tου δρος Δημήτρη A. Nικολετ πουλου Προέδρου Eλληνικής Eταιρείας Oικον. Iστορίας

Xαρτον μισμα των δύο κολονάτων, της Iονικής Tραπέζης, με την επισήμανση ZAKYNΘOΣ στο κάτω μέρος.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

EINAI ιδιαίτερα ενδιαφέρον το σχετικά μακρύ χρονικ ιδρύσεως της Iονικής Tραπέζης, μιας αξιοπρ σεκτης πρωτοβουλίας, η οποία ξεκίνησε απ την εκμετάλλευση των παραγωγών, κυρίως σταφίδας και ελαιών, απ τους εμπ ρους τοκογλύφους. Eνώ χρέωναν επιτ κια 25%-30%, παράλληλα εκβίαζαν τους παραγωγούς και αγ ραζαν την παραγωγή σε εξευτελιστικές τιμές.

O τ τε ανώτατος διοικητής των νήσων λ ρδος Nugent με ενέργειές του στο Λονδίνο εξασφάλισε κονδύλια για τη χορήγηση προκαταβολών στους παραγωγούς με επιτ κιο 5%-6%, παράλληλα δε επεδίωξε την ίδρυση τραπέζης για τη, μέσω αυτής, χρηματοδ τησή τους και έκδοση τραπεζογραμματίων. Kύριο εγχείρημα του λ ρδου Nugent ήταν τι θα «έβγαινε ρευστ χρήμα απ τα μπαούλα» με άμεσο αποτέλεσμα την πτώση των

επιτοκίων. Oι προσπάθειές του απέτυχαν με αποτέλεσμα την απογοήτευσή του και την παραίτησή του τον Δεκέμβριο του 1834.

Eυνοϊκ υπ μνημα Πρέπει να σημειωθεί σαν παρένθεση τι το 1814 έτος οριστικής διαδοχής της γαλλικής κυριαρχίας η οποία ερήμωσε τον φυσικ πλούτο των Iονίων νήσων (υλοτομήθηκαν ακ μη και τα ελαι δενδρα για θέρμανση) υπήρχε και εκεί στεν τητα κυκλοφορίας νομισμάτων – πως και σε λη την περιοχή της Aνατολής (Levant) με κύρια κυκλοφορία Mεξικανικών Kολονάτων και Tαλλήρων Mαρίας Θηρεσίας. H μεγάλη φτώχεια που προέκυψε ανάγκασε τον ανώτατο διοικητή να μειώσει ακ μη και τους φ ρους. Παράλληλα η προσπάθεια προωθήσεως του αγγλικού νομίσματος δεν επέτυχε παρά μ νο σε μικρή κλίμακα μετά το 1830. O διάδοχος του λ ρδου Nugent σερ Howard Douglas ήταν αρχικά τελείως αρνητικ ς και διακήρυξε την αντίθεσή του με τις προσπάθειες που έγιναν, αλλά σύντομα, αντιμετωπίζοντας την πραγματικ τητα, εξετίμησε τις προσπάθειες του προκατ χου του και υπέβαλε στο Λονδίνο υπ μνημα για τη δημιουργία τραπέζης (United Ionian States Bank), πιστωτικής και εκδοτικής. Mεσολάβησαν πολλές και ενδιαφέρουσες –για τον ερευνητή– διεργασίες, μία απ τις οποίες ήταν η δυσπιστία των Eλλήνων πολιτικών των νήσων, πιθαν τατα εκπορευ μενες απ τα υπάρχοντα συμφέροντα (έμποροι - τοκογλύφοι).

Tο 1837 (23 Oκτωβρίου) δημοσιεύθηκε, μετά τη δημοσίευση ν μου για την ίδρυση και λειτουργία Aνω-

Δεκάδραχμο της Iονικής Tραπέζης μετά την απελευθέρωση των Iονίων Nήσων το 1864.

νύμων Eταιρειών στο Kράτος των Iονίων νήσων, δημοσιεύθηκε το Kαταστατικ (Prospectus) για την ίδρυση τραπέζης με κεφάλαιο Λιρών 100.000. (4.000 μετοχές προς Λίρες 25 εκάστη) με συμμετοχή και κατοίκων των νήσων, οι οποίοι, μως, δεν ανταποκρίθηκαν.

O τελικ ς ν μος Tον Oκτώβριο του 1839 δημοσιεύθηκε απ φαση της Bουλής για τη σύσταση της Iονικής Tραπέζης (χωρίς τις λέξεις United States) με 15 άρθρα και μετ χους Aγγλους υπη-

κ ους και δικαίωμα εκδ σεως τραπεζογραμματίων (προν μιο για την περιοχή) για περίοδο 20 ετών, ση και η διάρκεια της τραπέζης. Nομικά προβλήματα που προέκυψαν επιλύθηκαν με έγκριση της Bουλής με κάποια σύνδεση με τον ν μο του 1837, σον δε αφορά το εκδοτικ προν μιο η αρχική πρ βλεψη ορίου μέχρι το 50% του κατατεθειμένου κεφαλαίου διευρύνθηκε στο 100% του κεφαλαίου (21.6.1843). Στις 2 Mαρτίου 1840 κυκλοφ ρησαν τα πρώτα μεταλλικά νομίσματα της Iονικής Tραπέζης (αποδείχτηκαν λιποβαρή ως προς το αγγλικ

σελλίνι). Tο 1844 η τράπεζα συνδέθηκε με τον Banking Act που αφορούσε και τη Tράπεζα της Aγγλίας.

Tο πρώτο έτος λειτουργίας της απέφερε κέρδη Λιρών 4 0.004 και μέρισμα 3%.

Mια τελευταία παρατήρηση. Aπ την παρατήρηση των συλλεκτικών πλέον πρώτων τραπεζογραμματίων συμπεραίνει κανείς τι τα τραπεζογραμμάτια εκδίδονταν ad hoc με υπογραφές και ημερομηνία συμπληρωμένες με μελάνι (drafts). Aκ μη και πολύ μεταγενέστερα τραπεζογραμμάτια παρουσιάζουν την ίδια εικ να.

Tο υποκατάστημα της Iονικής Tραπέζης στο Aργοστ λι κατά τις αρχές του αιώνα. H λειτουργία του ξεκίνησε στις 10 Aυγούστου 1840.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

13

Tοπικά Eνοριακά Xαρτονομίσματα Iδι τυπα «νομίσματα» που εξέδωσαν πολλές κοιν τητες στην Tουρκοκρατία υπ την κάλυψη της Eκκλησίας εκκλησιαστικά «νομίσματα» και «χαρτονομίσματα»: α) Eπισημασμένα (με υστερ σημο της εκκλησίας) χάλκινα οθωμανικά κέρματα (40, 20, 10, 5 παράδων), που με την πτώχευση είχαν παύσει να έχουν ν μιμη κυκλοφορία. β) Nομισματ σημα, δηλαδή εγχάρακτα μεταλλικά ελάσματα (συνήθως απ λευκοσίδηρο) και γ) «Mπιλιέτα», δηλαδή μικρά τεμάχια χαρτ νι ή σκληρ χαρτί, με επιγραφές και σφραγίδα.

Aπ τους τρεις αυτούς τύπους, ο πιο ενδιαφέρων για τους ιστορικούς ερευνητές είναι, ασφαλώς, ο τρίτος, αφού στα «μπιλιέτα» συναντούμε επιγραφές με πλήρη αναφορά της «Aρχής», που τα εξέδιδε, πως και άλλα ενδιαφέροντα πληροφοριακά στοιχεία.

Tου Kώστα Xατζιώτη Iστορικού, ερευνητή Aντιπροέδρου Συλλ γου των Aθηναίων

O ΠOΛYΠΛEYPOΣ ρ λος, που διεδραμάτισε η Oρθ δοξη Eκκλησία στα χρ νια της Tουρκοκρατίας, είναι μια συχνή αναφορά λων των ιστορικών ερευνών, που ασχολούνται με την ελληνική ιστορία. Παρ’ λην, μως, τη συχν τητα των αναφορών αυτών και την σε βάθος μελέτη του θέματος, υπάρχουν ακ μη πτυχές, που παραμένουν σχεδ ν άγνωστες και αδιερεύνητες. Mιαν τέτοια περίπτωση συνιστούν και τα «τοπικά νομίσματα και χαρτονομίσματα», που η Oρθ δοξη Eκκλησία έθεσε σε κυκλοφορία καθ’ λην την έκταση της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνος.

Mέχρι πριν απ τριάντα περίπου χρ νια, κανένας απ τους ιστορικούς ερευνητές και τους νομισματολ γους δεν εγνώριζε την τολμηρή αυτή πρωτοβουλία της Eκκλησίας· υπήρχαν μ νον κάποιες σποραδικές αποσπασματικές αναφορές στο θέμα απ περιηγητές της εποχής (H.F. Tozer, L.D. Laenay, J. Baker - Penogre κ.λπ.) ή αναμνήσεις προσφύγων της Mικρασιατικής καταστροφής, που απλά περιορίζονταν στην επισήμανση της αξιοπρ σεκτης συνήθειας της κυκλοφορίας «τοπικών νομισμάτων και χαρτονομισμάτων».

Aλλωστε, ακ μη και σήμερα, ύστερα απ τις συστηματικές έρευνες και αναδιφήσεις των τελευταί-

Mικρά Aσία, Bουγιούκ Δερέ. Tο τοπικ χαρτον μισμα εκδίδεται απ την εκκλησία της Aγίας Παρασκευής, «Kαλούδια παράδες 10». Tων Eλλήνων οι Kοιν τητες...

ων ετών, δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς ξεκίνησε η συνήθεια της κυκλοφορίας των «νομισμάτων» αυτών. Συνήθως, ως χρονικ σημείο εμφανίσεως αναφέρονται τα πρώτα μετά την πτώχευση της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας χρ νια (1876) και ως γενεσιουργ ς αιτία προβάλλεται η έλλειψη νομισμάτων μικρής ονομαστικής αξίας («ψιλά», πως τα αποκαλούμε συνήθως), που τ σο απαραίτητα είναι στις καθημερινές συναλλαγές. Φυσικά, η ανάγκη αυτή πολλαπλασιάζεται ταν πρ κειται για οικονομικά καθυστερημένες περιοχές, πως ήσαν λες σχε-

δ ν οι περιοχές της Oθωμανικής αυτοκρατορίας.

Oμως, αν η πτώχευση της αυτοκρατορίας επέβαλε, κατά κάποιον τρ πο, την έκδοση και κυκλοφορία των εκκλησιαστικών αυτών «νομισμάτων και χαρτονομισμάτων», δεν φαίνεται πιθαν τι αποτέλεσε και το σημείο αφετηρίας τους. Γιατί η πρώτη εμφάνισή τους, έχει πια διαπιστωθεί, πως ανάγεται σε χρ νο προγενέστερο της πτωχεύσεως και συγκεκριμένα στις αρχές της δεκαετίας του 1870.

Tρεις ήσαν οι μορφές, με τις οποίες εμφανίσθηκαν τα τοπικά αυτά

H βοήθεια της Eκκλησίας κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας κάλυψε και μία πλευρά των οικονομικών συναλλαγών με την κυκλοφορία εν ς είδους «χαρτονομίσματος». Mετά την επιτυχία του εγχειρήματος, άλλες κοιν τητες, Aρμενίων ή Iσραηλιτών, έσπευσαν να ακολουθήσουν την «οικονομολογική» ιδέα των Eλλήνων.

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Tολμηρ εγχείρημα Aλλά πώς, ακριβώς, λειτουργούσαν αυτά τα πρωτ τυπα «χαρτονομίσματα»; Ποια «Aρχή» τα εξέδιδε; Kαι πού κυκλοφορούσαν; Oπως προαναφέρθηκε, καμία πρωτογενής γραπτή μαρτυρία δεν έχει διασωθεί (εάν, φυσικά υπήρξε ποτέ) για να μας διαφωτίσει κατά τρ πον αυθεντικ . Oμως, τα τριακ σια περίπου διαφορετικά «μπιλιέτα», που γνωρίζουμε σήμερα (και, που ασφαλώς αποτελούν μικρ μ νο ποσοστ του συνολικού αριθμού που κυκλοφ ρησε), μας οδηγούν σε ορισμένες ασφαλείς διαπιστώσεις: α) Tα «μπιλιέτα» εξεδίδοντο απ την εκκλησία του χωριού, της κωμοπ λεως ή και μιας συνοικίας· και κυκλοφορούσαν τοπικά, δηλαδή μ νο μέσα στα ρια της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας της «αρχής» που τα εξέδιδε. β) Παρ’ λον, που η έκδοση εμφανίζεται να γίνεται απ τις κατά τ πους εκκλησίες, είναι βέβαιο τι η σύλληψη και ο σχεδιασμ ς του τολμηρού αυτού εγχειρήματος οφείλεται στο Φανάρι. Γιατί, φυσικά, είναι αδύνατο να δεχθούμε τι ο ταπειν ς λευίτης της Σιγής ή της Kαρβάλης (και, πολύ περισσ τερο, οι ιερείς των εκκλησιών της Kωνσταντινούπολης) θα έπαιρναν αυτ νομα τέτοιες πρωτοβουλίες, χωρίς την άμεση καθοδήγηση ή και εντολή του Φαναρίου. γ) Στην πρώτη φάση της, η έκδοση «μπιλιέτων» έγινε με πολλή προσοχή για να μην προκαλέσει την οργή του δυνάστη. Eτσι, στα πρώτα «μπιλιέτα» δεν αναφέρεται ονομαστική αξία, αλλά αυτή υποδηλώνεται έμμεσα: «Kαλ ν δια κηρίον εν». Kαι δεδομένου τι η τιμή του κεριού ήταν 5 παράδες, είναι προφανές τι το «μπιλιέτο» ήταν αξίας 5 παράδων.

Oταν λίγο αργ τερα, καθιερώθηκε η αναγραφή της αξίας (40, 20, 10, 5 παράδες), κρίθηκε φρ νιμο να προ-

Iερά εκκλησία Aγίας Eυφημίας εν Xαλκηδ νι. Aξία χαρτονομίσματος παράδες δέκα. H αναγραφομένη ένδειξη «ισχύει εντ ς του ναού» δεν εμπ διζε την κυκλοφορία και εκτ ς. Δεξιά: Xαρτον μισμα είκοσι παράδων του ιερού ναού της Σηλημβρίας.

στεθεί η ένδειξη «ισχύει εντ ς του ναού». Φυσικά, τα εκκλησιαστικά αυτά «χαρτονομίσματα», που εξυπηρετούσαν τις γενικ τερες συναλλακτικές ανάγκες της συγκεκριμένης τοπικής κοινωνίας, κυκλοφορούσαν και εκτ ς της εκκλησίας.

Eυρεία διάδοση Tο σύστημα κυκλοφορίας ήταν απλ και πολύ πρακτικ , γι’ αυτ και πολύ σύντομα έσπευσαν να το υιοθετήσουν και άλλες εθνικές κοιν τητες (Aρμενική, Iσραηλιτική), ακ μη και μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις: Oποιος χρειαζ ταν κέρματα μικρής ονομαστικής αξίας, απευθυν ταν στην εκκλησία, έδιδε ένα μετζίτι (χρυσ ν μισμα της εποχής) και ελάμβανε αντιστοίχως ονομαστικής αξίας «μπιλιέτα». Oταν πάλι κάποιος συγκέντρωνε πολλά «μπιλιέτα», η εκκλησία παίζοντας τον ρ λο εκδοτικής τράπεζας, τα εξαργύρωνε, καταβάλλοντάς του την αξία τους σε χρυσά νομίσματα. O θεσμ ς των «τοπικών νομισμάτων και χαρτονομισμάτων» λειτούργησε απρ σκοπτα και ευεργετικά για 40 σχεδ ν χρ νια. Tο 1908, μως, με την επικράτηση των Nεοτούρκων, ήλθε το πρώτο πλήγμα. Aλλωστε, τα οικονομικά της αυτοκρατορίας είχαν βελτιωθεί σχετικά και νέα κέρματα μικρής ονομαστικής αξίας κυκλοφορούσαν στην αγορά. Tο τελειωτικ κτύπημα επήλθε λίγα χρ νια αργ τερα με την έκρηξη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που άλλωστε έδωσε και το σύνθημα των διωγμών των Eλλήνων της M. Aσίας με την τραγική κατάληξη του ξεριζωμού τους. Oι Eλληνες, που επί αιώνες έζησαν και εδημιούργησαν σε λες τις γωνιές της M. Aσίας, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις προγονικές εστίες τους με τον τερατώδη και βάρβαρο ρο της ανταλλαγής των πληθυσμών, που έθεσε η Συνθήκη της Λωζάννης. Aλλά τα «τοπικά νομίσματα και χαρτονομίσματα» της Oρθ δοξης Eκκλησίας παραμένουν αδιάψευστοι ιστορικοί μάρτυρες της εκεί δημιουργικής παρουσίας του Eλληνισμού.

Xαρακτηριστικά χαρτονομίσματα «Mπιλιέτα» της δεκαετίας του 1870.

Kαι τ πος εκδ σεως, Προύσσα, Tεπετζίκ, Tατάουλα, Σουσουρλούκι...

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

15

Kερματικά γραμμάτια της πρώτης Kατοχικής περι δου, των δέκα και των πέντε δραχμών της «Eλληνικής Πολιτείας».

Bουλγαρικ χαρτον μισμα απ εκείνα που υποχρεωτ γορευ ταν η χρήση ελληνικών.

O γερμανικ ς στρατ ς θέτει υποχρεωτικά σε κυκλοφορία, το 1941, τα δικά του νομίσματα μετά την κατάληψη της χώρας.

Aξίζει να σημειωθεί τι η κυκλοφορία αυτών των νομισμάτων απαγορευ ταν στην ίδια τη Γερμανία. Στη φωτογραφία ν μισμα των 50 μάρκων.

Xαρτονομίσματα της Kατοχής H κατάρρευση της οικονομίας το 1941 αποτυπώθηκε σ’ αυτά κατά τρ πο τραγικ Tου Aναστασίου Π. Tζαμαλή Προέδρου της Eλληνικής Nομισματικής Eταιρίας

OΛOI γνωρίζουμε τις τρομακτικές συμφορές που σώρευσε στην Eλλάδα η τριπλή κατοχή του 19411944. Πέρα απ’ λα τα άλλα η καταστροφή της οικονομίας ήταν ολοκληρωτική. Φωτογραφία αυτής της καταστροφής αποτελούν και τα χαρτονομίσματα της εποχής που συνοπτικά παρουσιάζουμε σε αυτ το σημείωμα.

Tις τελευταίες ημέρες του πολέμου και τις πρώτες της εχθρικής κατοχής, πανικ βλητος ο κ σμος μάζευε τα λεφτά του απ τις τράπεζες.

Mε τις αθρ ες αναλήψεις άδειασαν τα ταμεία και η Tράπεζα της Eλλάδος στις 25 Aπριλίου 1941 αναγκάσθηκε να ξαναθέσει σε κυκλοφορία παλαι τερα χαρτονομίσματα που είχαν αποσυρθεί και ακυρωθεί με διάτρηση και περίμεναν την αποτέφρωσή τους. Στις 27 Aπριλίου οι γερμανικές δυνάμεις μπήκαν στην Aθήνα και στις 29 ανακοινώθηκε πως πρέπει να γίνονται δεκτά τα στρατιωτικά μάρκα που έφεραν μαζί τους. H λεηλασία

της Eλλάδος άρχιζε με άψογη τευτονική μεθοδικ τητα: αυτά τα μάρκα του Reichskreditkassen ήταν στην πραγματικ τητα άγραφα, αφού δεν είχαν κανένα αντίκρισμα και δεν κυκλοφορούσαν στη Γερμανία. Tο παράδειγμα των Γερμανών ακολούθησαν και οι Iταλοί που τύπωσαν δικές τους δραχμές, οι οποίες, σύμφωνα με το διάταγμα του στρατηγού Oύγου Kαβαλλέρο, «ήσαν υποχρεωτικώς δεκτές, απεριορίστως». O τρίτος εταίρος, ο βουλγαρικ ς στρατ ς που κατέλαβε την Aνατολική Mακεδονία και τη Θράκη, δεν γνώριζε τέτοιες λεπτ τητες. Aπλώς απαγ ρευσε την κυκλοφορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων και νομισμάτων και τα αντικατέστησε με βουλγαρικά.

«Kερματικά γραμμάτια» Mια άλλη επίπτωση των πρώτων ημερών της κατοχής ήταν η εξαφάνιση των μεταλλικών κερμάτων. Διαδ θηκε πως οι Γερμανοί θα τα μάζευαν και θα τα χρησιμοποιούσαν στην πολεμική βιομηχανία τους και

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

οι Eλληνες τα εξαφάνισαν, σαν μια πρώτη αντιστασιακή πράξη. Eτσι τυπώθηκαν και κυκλοφ ρησαν τον Iούνιο του 1941 χάρτινα «κερματικά γραμμάτια» των 50 λεπτών και των 1, 2 και 5 δραχμών.

Iδι τυπο πρ βλημα δημιουργήθηκε στα νησιά του Aιγαίου που απεκ πησαν απ το κέντρο και οι τοπικές αρχές ή και ιδιώτες πήραν την πρωτοβουλία της αντιμετώπισής του. Στη Σύρο, για παράδειγμα, το υποκατάστημα της Eθνικής Tραπέζης, μη διαθέτοντας πλέον χαρτονομίσματα δημιούργησε δικά του πληρώνοντας τους πελάτες του με επιταγές των 1.000 και 2.000 δραχμών, οι οποίες με οπισθογράφηση της ίδιας της τραπέζης μεταβάλλονταν «εις τον κομιστήν» και κυκλοφορύσαν κανονικά. Στο χωρι Πέτρα της Λέσβου, εξάλλου ο παπάς τύπωσε «κέρματα» των 5, 10 και 20 δραχμών, ενώ στη Σάμο με διαταγή του Iταλού διοικητή Eκτορος Mπαστίκα κυκλοφ ρησαν υποχρεωτικά μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου 1941 τα ιταλικά χαρτονομίσματα και κέρματα. Συνέχεια στην 18η σελίδα

Iταλικ χαρτον μισμα που αρχικά κυκλοφ ρησε στη Σ κολουθώντας το σύστημα των Γερμανών, τύπωσαν κα πηρεσία με την επωνυμία «Mεσ γειον Tαμείον Πίστεω

Xαρτον μισμα των 5000 της Tράπεζας Eλλάδος που κυ την περίοδο της Kατοχής το 1942 και 1943.

τικά κυκλοφορούσαν στην Aνατολική Mακεδονία και Θράκη ενώ απα-

Oπισθογραφημένη επιταγή ιταλικών τραπεζών που χρησιμοποιήθηκε στα Δωδεκάνησα απ τις ιταλικές αρχές το 1944 αντί χαρτονομισμάτων.

Σάμο τον Mάιο του 1941, με ισοτιμία 6,25 λίρες=100 δραχμές. Eπίσης ακαι οι Iταλοί «στρατιωτικά» χαρτονομίσματα. Eκδ της, μια παράξενη υως δια την Eλλάδα».

Eνα εντυπωσιακ «χαρτον μισμα» της Kατοχικής περι δου (πάνω και κάτω)είναι το ομ λογο της ΠEEA και η αξία του δεν είναι σε δραχμές αλλά σε οκάδες σταριού. Tα ομ λογα αυτά κυκλοφ ρησαν στις 5 Iουνίου 1944 και επρ κειτο να «εξοφληθούν το αργ τερο έξι μήνες απ τη μέρα της απελευθέρωσης της χώρας».

κυκλοφ ρησε για πρώτη φορά το 1932 και στη συνέχεια επανεκδ θηκε

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

17

Kατοχή. Γερμανοί και Iταλοί αξιωματικοί επισκέπτονται την Aκρ πολη. Συνέχεια απ την 16η σελίδα

Tον Aύγουστο του 1941 οι γερμανοϊταλικές αρχές δέχθηκαν να σταματήσει η κυκλοφορία των χαρτονομισμάτων τους υπ την προϋπ θεση πως η Tράπεζα της Eλλάδος θα τους έδινε ποιο ποσ δραχμών της ζητούσαν. Eίναι οι διαβ ητες «αποζημιώσεις και πιστώσεις» που η σημερινή γερμανική κυβέρνηση αρνείται την αναγνώρισή τους. Mε τα λεφτά που έπαιρναν «με το έτσι θέλω» οι Γερμανοί άδειασαν την Eλλάδα απ τρ φιμα με αποτέλεσμα την πείνα του τρομερού χειμώνα του 1941-1942.

H χρυσή λίρα

Eνα «Tαμειακ ν Γραμμάτιον» απ αυτά που χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά και διακίνηση αγροτικών προϊ ντων. Eίχε εκδοθεί στους Γαργαλιάνους και το ποσ ν και η ημερομηνία ήταν χειρ γραφα. Aξιοσημείωτο, επίσης, τι τούτο φειλε να γίνεται δεκτ απ τον παραγωγ για το 75% της αξίας του προϊ ντος.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Tον Aπρίλιο του 1942, οι Iταλοί εκυκλοφ ρησαν τις «δραχμές» τους για τα Eπτάνησα, που ετοιμάζονταν να προσαρτήσουν. O πληθωρισμ ς παρ λα αυτά, παρέμενε σε σχετικά χαμηλούς ρυθμούς αφού η Tράπεζα της Eλλάδος, τον Δεκέμβριο αυτής της χρονιάς τύπωσε το αρκετά λογικ χαρτον μισμα των 10.000 δραχμών. Aλλά και το 1943 η μεγαλύτερη αξία που κυκλοφ ρησε ήταν των 25.000 δραχμών.

Tο 1942-1944 εμφανίσθηκαν και τα ιδι ρρυθμα «ταμειακά γραμμάτια διά την συγκέντρωσιν των αγροτικών προϊ ντων». Mε αυτά η Tράπεζα της Eλλάδος πλήρωνε το 75% της αξίας των προϊ ντων και τα εξοφλούσε μετά τέσσερις μήνες. Tον τελευταίο, μως, χρ νο

της Kατοχής η ελληνική οικονομία κατέρρευσε εντελώς. Kύριο μέσο πληρωμής έγινε η χρυσή αγγλική λίρα. Kάθε δέκα ημέρες σχεδ ν, εμφανίζονταν και καινούργιο χαρτον μισμα ολοένα και με περισσ τερα μηδενικά. Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1944, η «Πολιτική Eπιτροπή Eθνικής Aπελευθέρωσης» η γνωστή και ως «Kυβέρνηση του Bουνού» κυκλοφ ρησε ομ λογα με τα οποία πλήρωνε τις προμήθειες των ανταρτών, χι σε δραχμές, που κανείς πια δεν ήθελε, αλλά σε οκάδες σιταριού. Tα ομ λογα αυτά θα εξοφλούνταν με την τιμή που θα είχε το σιτάρι έξι μήνες μετά την απελευθέρωση. Tα γεγον τα που ακολούθησαν, μως, αχρήστευσαν αυτά τα «τίμια» χαρτονομίσματα.

Aπ τα τέλη Σεπτεμβρίου 1944 ο γερμανικ ς στρατ ς άρχισε να αποσύρεται απ την Eλλάδα. Aυτ δημιούργησε μια ιδι τυπη κατάσταση, καθώς κάποιες επαρχίες ήσαν ελεύθερες, άλλες υπ κατοχή και η επικοινωνία με την πρωτεύουσα αδύνατη. Πρώτο και κύριο πρ βλημα η πληρωμή των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων απ τα δημ σια ταμεία και τράπεζες. Πάλι η πρωτοβουλία των τοπικών αρχών έσωσε την κατάσταση.

Xάρτινες μάρκες! Στο Nαύπλιο επισημάνθηκαν παλιά χαρτονομίσματα που υπέγραφαν ο Διευθυντής του υποκαταστήματος της Eθνικής Tραπέζης, ο Eισαγγελέας Eφετών και ο Δημ σιος Tαμίας. Στην Kαλαμάτα την ευθύνη εκδ σεως χαρτονομισμάτων ανέλαβε «Προσωρινή Λαϊκή Eπιτροπή» και το τοπικ υποκατάστημα της Tραπέζης της Eλλάδος και τα επισημοποίησε ο Παναγιώτης Kανελλ πουλος, που έφθασε στις 27 Σεπτεμβρίου ως υπουργ ς Πελοποννήσου της εν εξορία ελληνικής κυβερνήσεως. Συ-

H Eλλάδα απελευθερώνεται. O αθηναϊκ ς λα ς και πάλι ελεύθερος υποδέχεται τα πρώτα στρατεύματα που καταφθάνουν στην πατρίδα. Στη φωτογραφία άγημα του Nαυτικού με επικεφαλής τον τ τε αντιπλοίαρχο Iωάννη Tούμπα.

μπλήρωσε, επίσης, τη σειρά της Kαλαμάτας και με χαρτον μισμα των 200 εκατομμυρίων που κυκλοφ ρησε και στην Tρίπολη. Στις 14 Σεπτεμβρίου, μπήκαν οι αντάρτες στο Aγρίνιο και ο διευθυντής του υποκαταστήματος της Tραπέζης της Eλλάδος, εκών - άκων, δη-

μιούργησε ένα ακ μη τοπικ χαρτον μισμα, εκδίδοντας και οπισθογραφώντας επιταγές σε στρογγυλά ποσά. Oταν εξαντλήθηκε το απ θεμα επιταγών, τυπώθηκαν επί τ που καινούργιες στις οποίες αναγράφονταν και τα ποσά (100, 200, 300, 500 και 1.000 εκατομμύρια).

Xαρτον μισμα της μιας λίρας απ εκείνες που χρησιμοποιούσε ο βρετανικ ς στρατ ς ταν έφθασε στην Eλλάδα το 1944. Πρ κειται για τη λίρα που «συνεδέθη» με τη δραχμή και δημιούργησε ένα πρώτο κλίμα εμπιστοσύνης στην αγορά και γενικ τερα στις συναλλαγές.

Στα Tρίκαλα, ο νομάρχης ζήτησε την άδεια του τοπικού Γερμανού Διοικητή και κυκλοφ ρησε χαρτον μισμα των 200 εκατομμυρίων τυπωμένο σε πεντοχίλιαρα του 1943. Aντίθετα στην Kεφαλληνία και Kέρκυρα την ευθύνη κυκλοφορίας τοπικών χαρτονομισμάτων ανέλαβε ο εκπρ σωπος της εν εξορία κυβερνήσεως, Λέων Mακκάς.

Mια ακ μα περίεργη σειρά χαρτονομισμάτων κυκλοφ ρησε στη Θεσσαλονίκη, που η κατοχή παρατάθηκε μέχρι τα τέλη Oκτωβρίου. Πρ κειται για χάρτινες μάρκες που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί στρατιώτες για μικροαγορές στις καντίνες τους.

Aυτές σφραγίσθηκαν με γερμανική και ελληνική σφραγίδα και οι Eλληνες υποχρεώθηκαν να τις δέχονται σε ισοτιμίες που καθ ριζαν οι γερμανικές αρχές. Στο μεταξύ, στην Aθήνα κυκλοφορούσαν αγγλικές στρατιωτικές λίρες που αντιστοιχούσαν σε 600 καινούργιες δραχμές. Oι λίρες δεν καλύπτονταν απ την Tράπεζα της Aγγλίας, αλλά η ελληνική κυβέρνηση, ανακοινώνοντας τη σύνδεση δραχμής – «λίρας», κατάφερε να στηρίξει ψυχολογικά το νέο χαρτον μισμά της.

Tα τελευταία τοπικά χαρτονομίσματα κυκλοφ ρησαν στην Kέρκυρα τον Δεκέμβριο του 1944, που το υποκατάστημα της Tραπέζης της Eλλάδος κυκλοφ ρησε τρεις αξίες τυπωμένες σε ιταλικά χαρτονομίσματα των Iονίων Nήσων.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

19

Φωτογραφία της πλατείας Συντάγματος και της Bουλής (τ τε βασιλικών ανακτ ρων) κατά τα τέλη του 19ου αι. O άτυχος π λεμος του 1897 και η επακ λουθη οικτρή οικονομική κατάσταση, είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση στη χώρα μας του Διαρκούς Oικονομικού Eλέγχου.

H δραχμή μετά τον Π λεμο H σύνδεσή της, το 1944, σε ισοτιμία με την χάρτινη λίρα Aγγλίας, δημιούργησε εγγύηση σταθερ τητος Tου καθηγητού Ξενοφώντος Zολώτα Aκαδημαϊκού

Tο χαρτον μισμα που εξεδ θη απ την Tράπεζα της Eλλάδος στις 3 Nοεμβρίου 1944 με το εξωφρενικ ποσ ν των 100.000.000.000 δραχμών, ενδεικτικ της τραγικής καταστάσεως της ελληνικής οικονομίας και της καταστροφής του νομίσματ ς μας.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

ΣXETIKA με την έρευνα που κάνετε για τα χαρτονομίσματα μπορώ να σας μιλήσω σχετικά μ νο για τα χαρτονομίσματα κατά την ολιγ μηνο περίοδο κατά την οποία υπήρξα διοικητής της Tράπεζας της Eλλάδος, διορισθείς τον Aύγουστο του 1944 εις την Cava Dei Tireni πλησίον της Nεαπ λεως, που είχε την έδρα της η εθνική κυβέρνηση υπ τον Γεώργιο Παπανδρέου. Aκολούθησα την κυβέρνηση στην Eλλάδα κατά την επιστροφή της μετά τη φυγή των Γερμανών τον Oκτώβριο του 1944. Στην Aθήνα βρήκαμε μια χαώδη νομισματική κατάσταση, η οποία έπρεπε να αντιμετωπισθεί το ταχύτερον, αλλά αυτ δεν ήταν εφικτ γιατί υπήρχαν διάφορα εμπ δια, αλλά και δι τι έπρεπε να ετοιμασθεί και να εκτυπωθεί η καινούργια δραχμή με εγγύηση σταθερ τητας. Eν τω μεταξύ η Tράπεζα της Eλλάδος αναγκάσθηκε να εκδώσει, λ γω του καλπάζοντος πληθωρισμού, ένα τραπεζογραμμάτιο 100.000.000.000 δρχ. Γι’ αυτ το λ γο, μ λις ύστερα απ 3 εβδομάδες, δηλ. στις 9 Nοεμβρίου 1944 με ν μο περί νομισματικής διαρρυθμίσεως, εξεδ θη καινούργιο χαρτον μισμα σε ισοτιμία μία και-

νούργια δραχμή με ν μισμα 50 δισ. δρχ. Tο πρ βλημα ήταν πώς θα μπορούσε η καινούργια δραχμή να καταστεί σταθερή και να αποκτήσει την εμπιστοσύνη των συναλλασσομένων.

Tη λύση του προβλήματος τη σκέφθηκα εγώ, με το να συνδέσουμε τη νέα δραχμή σε μια σταθερή ισοτιμία προς τη χάρτινη λίρα Aγγλίας, η οποία κυκλοφορούσε και στην Eλλάδα, που υπήρχε μία αγγλική στρατιωτική μονάδα, πως και σε λα τα μέρη που είχαν καταληφθεί απ αγγλικά και συμμαχικά στρατεύματα. H σχέση της νέας δραχμής προς τη χάρτινη λίρα ορίσθη 600 δρχ. και μία νέα δραχμή ίση με 50 δισ. παλαιών δραχμών.

Eπειτα απ συννεν ηση με τον τ τε πρωθυπουργ Γ. Παπανδρέου συνεφωνήθη να εξαγγείλει ο ίδιος την έκδοση της νέας δραχμής, τονίζοντας τι η δραχμή είναι λίρα δεδομένου τι ήταν ανταλλάξιμη σε ορισμένη τιμή με την κυκλοφορούσα χάρτινη λίρα. Aυτ έγινε δεκτ και πιστευτ απ το κοιν και απ τη στιγμή εκείνη, η νέα δραχμή παρουσίαζε σταθερ τητα, η οποία συνεχίστηκε και μετά τα καλούμενα Δεκεμβριανά. Eίναι δε η δραχμή η ίδια που κυκλοφορεί και σήμερα, βεβαίως μετά αλλεπάλληλους πληθωρισμούς και υποτιμήσεις.

Στην Aκρ πολη το πρωιν της 12ης Oκτωβρίου 1944. H γερμανική σημαία υποστέλλεται. Tο τέλος μιας περι δου τρ μου και εξαθλίωσης αλλά και ύψιστου ηρωισμού.

H Tράπεζα της Eλλάδος λειτούργησε στις 14 Mαΐου 1928. H Tράπεζα της Eλλάδος έχει κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα τις εξής τιμές: 50, 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000, 20.000, 25.000, 50.000, 100.000, 500.000, 1 εκ., 5 εκ., 10 εκ., 25 εκ., 200 εκ., 500 εκ., 5 δισ., 10 δισ., 100 δισεκατομμύρια.

Tο τελευταίο, το 100 δισ., εκυκλοφ ρησε το Nοέμβριο του 1944, λίγο μετά την απελευθέρωση, ανταλλασσ ταν με δύο νέες δραχμές και αγ ραζε μια μον φυλλη εφημερίδα της εποχής.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

21

Tέχνη και σχεδιασμ ς H ζωγραφική και η χαρακτική συναντώνται δημιουργικά στην κυκλοφορία εν ς χαρτονομίσματος Xαρτον μισμα πέντε «κολονάτων» της Iονικής Tραπέζης με την ένδειξη Kεφαλληνία, νησί στο οποίο υπήρχε υποκατάστημα της Tραπέζης.

Kερματικ γραμμάτιο του 1885 της Iονικής Tραπέζης.

Tου Παναγιώτη Γράββαλου Zωγράφου - Xαράκτη

H TEXNH της φιλοτέχνησης του χαρτονομίσματος ανήκει στην ομάδα των εφαρμοσμένων τεχνών, που ανήκουν και άλλες τέχνες με ιδιαιτερ τητα, πως των γραμματοσήμων, της σχεδίασης γραμμάτων (στοιχείων), συσκευασιών (κουτιά ετικέττες) κ.ά.

Oπως σε λες τις εφαρμογές της τέχνης, έτσι και σ‘ αυτή της σχεδίασης και χάραξης χαρτονομισμάτων συμμετείχαν και συμμετέχουν καλλιτέχνες εγνωσμένης αξίας, ζωγράφοι και χαράκτες, σε λες τις προηγμένες χώρες με ορισμένη εξειδίκευση στα μυστικά της δύσκολης αυτής τέχνης. Θα αναφερθούμε παρακάτω στους Eλληνες καλλιτέχνες, παλαι τερους και νε τερους, που ασχολήθηκαν με την επίπονη αυτή εργασία. Tο μικρ ή μεγάλο χαρτί που κρατάμε στα χέρια μας καθημερινά, συναλλασσ μενοι με τους συνανθρώπους μας, είναι ένα μικρ έργο τέχνης που κρύβει στις δύο επιφάνειές του λα τα μυστικά και τις αισθητικές αξίες εν ς κανονικού έργου ζωγραφικής ή χαρακτικής.

Kάτω απ την επιφάνειά του υπάρχουν, η σύνθεση, το σχέδιο, το χρώμα και οι άψογες τεχνικές των διαφ ρων ειδών της χαρακτικής και των γραφικών τεχνών.

Ποι τητα - αισθητική

Xαρτον μισμα των εκατ δραχμών της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος του 1918. Tην εποχή αυτή παρατηρείται μια αλλαγή στην αντιμετώπιση των θεμάτων που κοσμούν τα ελληνικά χαρτονομίσματα, με θέματα απ ελληνικά μνημεία και έργα τέχνης.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

H συχν τητα των καθημερινών συναλλαγών, μας κάνουν να μην προσέχουμε την ποι τητα και την αισθητική των χαρτονομισμάτων μας και μ νον ταν βρισκ μαστε σε ξένες χώρες βλέπουμε με προσοχή και κριτικάρουμε αρνητικά ή θετικά το χαρτον μισμα που έχουμε στα χέρια μας. H αισθητική ποι τητα των ελληνικών χαρτονομι-

σμάτων ήταν και είναι υψηλής στάθμης και βρίσκεται σε πολύ καλ επίπεδο σε σχέση με τα αντίστοιχα άλλων χωρών. Oι παράγοντες που διαμορφώνουν την ομορφιά του χαρτονομίσματος είναι πολλοί και σύνθετοι, οι επιλογές δεν είναι μ νο καλλιτεχνικές αλλά και τεχνικές, αφού δεν αφορούν μ νον στην αισθητική, αλλά και στην συναλλαγματική ευκολία και κυρίως στην ασφάλεια ενάντια στην παραχάραξη που καραδοκεί πάντα.

O κύριος παράγων για τη δημιουργία εν ς νέου χαρτονομίσματος είναι οι παραστάσεις που θα κοσμούν αυτ και στις δυο ψεις του. Tο κάθε χαρτον μισμα είναι συνήθως αφιερωμένο σε ιστορικά πρ σωπα ή γεγον τα, σε επιστήμονες και επιστημονικά επιτεύγματα, σε μεγάλους καλλιτέχνες και το έργο τους ή τέλος σε τουριστικές και ιστορικές περιοχές. Σπάνια συντίθενται νέες παραστάσεις με ελεύθερα θέματα πως γεωργία, τεχνολογία, κ.ά.

Mέσα στον κύκλο των παραστάσεων πρέπει να λογαριάσουμε και ,τι παριστάνεται στο λευκ μέρος των χαρτονομισμάτων, το λεγ μενο υδατογράφημα, που μως δημιουργείται κατά τη φάση της κατασκευής του χαρτιού, που και αυτ είναι ειδικά επιλεγμένο για τις ανάγκες και την πολυχρησία του αντικειμένου, η συνήθης παράσταση του υδατογραφήματος είναι κεφάλι γνωστού αγάλματος ή προσώπου. Δεύτερος παράγων είναι τα διακοσμητικά δάπεδα και πλέγματα που θα πλαισιώνουν της παραστάσεις, τα γράμματα και τα νούμερα των αξιών. Oι επιλογές αυτών των διακοσμητικών γίνονται με κριτήρια χι μ νο καλλιτεχνικά, αλλά και ασφαλείας, πολλά απ τα στοιχεία αυτά σχεδιάζονται ειδικά για ορισμένο χαρτον μισμα και άλλα γίνονται με τεχνικ τρ πο ή είναι έτοιμα. Bέβαια με τις σημερινές δυνατ τητες των κομπιούτερ, οι τεχνικές απλοποιούνται. Σημαντικ ς παράγων είναι και η σχεδίαση και επιλογή των γραμμάτων και αριθμών που υπάρχουν σε κάθε χαρτον μισμα, επειδή και πολλά είναι και αρκετ χώρο καταλαμβάνουν στη σύνθεση.

Tο γνωστ τατο χαρτον μισμα των εκατ δραχμών της Tραπέζης της Eλλάδος, στην έκδοση του 1955.

Tα χρώματα Tέλος, το χρώμα παίζει πολύ μεγάλο ρ λο στην τελική εμφάνιση των χαρτονομισμάτων, αποφασίζεται δε απ αρχή αυτ που θα κυριαρχεί στην τελική εμφάνιση. Oχι, τι χρησιμοποιείται ένα μ νο χρώμα με τις αποχρώσεις του, αλλά πρωταγωνιστεί το ένα και τα υπ λοιπα το βοηθάνε αισθητικά να επιβληθεί και να δώσει το χαρακτήρα της απ χρωσης σε κάθε χαρτον μισμα, που βοηθάει και χρωματικά τη διαφορετική του συναλλαγματική αξία.

H καλλιτεχνική εργασία των χαρτονομισμάτων συνηθέστατα είναι Συνέχεια στην 24η σελίδα

Xαρτον μισμα των χιλίων δραχμών του 1987, αφιερωμένο στους Oλυμπιακούς Aγώνες. Στην κύρια ψη, κεφαλή του Aπ λλωνος και πίσω ο Nα ς της Hρας και ο δισκοβ λος του Mύρωνος.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

23

Προσχέδιο χαρτονομίσματος 1.000 δραχμών της Tραπέζης της Eλλάδος, του ζωγράφου Mιχαήλ Aξελού (1877-1965). O Aξελ ς είναι ο καλλιτέχνης που δημιούργησε τα πρώτα ελληνικά χαρτονομίσματα το 1918 και συνέχισε ανελλιπώς μέχρι το 1938. H συμβολή του στη σχεδίαση και εξέλιξη του χαρτονομίσματος συνεχίσθηκε ώς το 1948 παράλληλα με τη ζωγραφική του δουλειά.

Λιθογραφία του 1837 που παρουσιάζει «Tο Bασιλικ ν Nομισματοκοπείον των Aθηνών» που βρισκ ταν στη β ρεια πλευρά της πλατείας Kλαυθμώνος προς την οδ Σταδίου. Kατεδαφίστηκε το 1939.

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

αποτέλεσμα ομαδικής δουλειάς απ εξειδικευμένους καλλιτέχνες ζωγράφους και χαράκτες που συνεργάζονται αρμονικά, τ σο πολύ μάλιστα που λίγες φορές φαίνεται η ανομοιογένεια στο τελικ χαρτον μισμα.

Tο μοίρασμα των εργασιών γίνεται ανάλογα με την ειδικ τητα του κάθε καλλιτέχνη, συνήθως ζωγράφοι αναλαμβάνουν τη φιλοτέχνηση των αρχικών μακετών, που δημιουργούνται στο φυσικ μέγεθος με χρωματιστά κραγι νια ή υδατοχρώματα και αφού γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις και τροποποιήσεις επεξεργάζονται τις τελικές μακέτες κάθε ψεως που δίνουν την εντύπωση του τελικού αποτελέσματος.

Aνάγκη ειδικεύσεως Στην επ μενη φάση, εξειδικευμένοι χαράκτες αναλαμβάνουν να μεταφράσουν τις παραστάσεις σε μικρά έργα χαλκογραφίας με τη μέθοδο του Burin (μπιρέν) δηλαδή χαράζουν σε φυσικ μέγεθος πάνω σε μεταλλικές πλάκες την πολυπλοκ τητα των παραστάσεων. H συμμετοχή πολλών καλλιτεχνών είναι αναγκαία και απ την πίεση του χρ νου, που είναι αρκετά μεγάλος για κάθε παράσταση. Zωγράφοι και χαράκτες αναλαμβάνουν την επίπονη δουλειά των διακοσμητικών στοιχείων και δαπέδων που τα φιλοτεχνούν χρώμαχρώμα χωριστά. Γνωστοί Eλληνες καλλιτέχνες εξειδικεύτηκαν και δούλεψαν απ το 1928 μέχρι σήμερα. Aπ τους πρώτους ο Mιχάλης Aξελ ς σχεδίασε χαρτονομίσματα απ το 1918, οι μακέτες του εκτίθενται στο γνωστ μουσείο χαρτονομισμάτων της Iονικής Tράπεζας στην Kέρκυρα.

Aργ τερα διακρίθηκαν ο Kορογιαννάκης, ο Mαστιχιάδης, ο Bελισσαρίδης, ο Oρφαν ς, ο Aγγελ πουλος, ο Στίνης, ο Mατσούκας και σήμερα εργάζεται μια ομάδα καλλιτεχνών με επικεφαλής τον χαράκτη Γιάννη Πιπίνη, που συνεχίζουν την προσπάθεια να κρατούν το ελληνικ χαρτον μισμα σε υψηλά επίπεδα ποι τητας και αισθητικής.

H Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος πως ήταν πριν απ την ενοποίηση των δύο κτιρίων.

H πλατεία Σολωμού στη Zάκυνθο, ένα απ τα τρία I νια Nησιά στα οποία επρ κειτο να κυκλοφορήσουν χαρτονομίσματα σε λίρες απ την Iονική Tράπεζα και των οποίων έχουν διασωθεί ελάχιστα δοκίμια.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Eκτύπωση, πλαστογραφία και διασφάλιση H εκτύπωση των χαρτονομισμάτων πρέπει να καλύπτει την ασφάλεια αλλά και την αισθητική

Kέρκυρα. Aποψη της π λης. Tο 1981, ιδρύθηκε στο νησί το Mουσείο χαρτονομισμάτων της Iονικής Tραπέζης.

Tου Θε δωρου M. Πιτίδη Nαυπηγού, Numismatic Consultant

MEXPI τον Δεύτερο Παγκ σμιο Π λεμο η εκτύπωση χαρτονομισμάτων για τις περισσ τερες χώρες, πως και για την Eλλάδα, γιν ταν απ ειδικευμένες εταιρίες εκτυπώσεων ασφαλείας, τις Security Printing Companies. Mετά πολυετή πείρα και μεγάλο διεθνή ανταγωνισμ , οι εταιρίες αυτές είχαν αναγάγει την παραγωγή χαρτονομισμάτων σε πραγματική τέχνη.

Mετά τον π λεμο, ένας Iταλ ς εβραϊκής καταγωγής κατάφερε να πείσει πολλές κυβερνήσεις να ιδρύσουν τυπογραφεία που θα χρησιμοποιούσαν πολύπλοκα εκτυπωτικά μηχανήματα, τα οποία αυτ ς τελειοποίησε, για την παραγωγή των χαρτονομισμάτων τους.

Eτσι, αυτ ς μεν έγινε πολύ πλούΣυνέχεια στην 26η σελίδα

H οπίσθια ψη του χαρτονομίσματος των είκοσι πέντε δραχμών του 1918 της Eθνικής Tραπέζης.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

25

Συνέχεια απ την 25η σελίδα

σιος, απ τη πώληση των μηχανημάτων του, οι περισσ τερες μως απ τις εταιρίες εκτύπωσης χαρτονομισμάτων επτώχευσαν σιγά σιγά λ γω της απώλειας των πελατών τους. Για τους συλλέκτες χαρτονομισμάτων αυτές οι πτωχεύσεις εσήμαναν την έναρξη μιας καινούργιας εποχής δι τι τα αρχεία αυτών των εταιριών αποτέλεσαν μια καινούργια πηγή πολίτιμου συλλεκτικού υλικού. M λις τα τελευταία χρ νια μπορέσαμε να εκτιμήσουμε την ομορφιά των παλιών χαρτονομισμάτων απ δοκίμια σε καλή κατάσταση καθώς πρώτα είχαμε μ νο λίγα φθαρμένα αντίτυπα που είχαν χάσει πια τη λάμψη της ομορφιάς τους.

Aσφαλής μέθοδος Ως ασφαλέστερη μέθοδος εκτύπωσης χαρτονομισμάτων θεωρείται η Intaglio. Mια μεταλλική πλάκα (plate) χαράζεται καταλλήλως και σύμφωνα με το σχέδιο ώστε να δεχθεί το μελάνι. H πλάκα μελανώνεται και μετά σκουπίζεται ώστε να μείνει μελάνι μ νο μέσα στα χαραγμένα αυλάκια. Tο χαρτί πιέζεται πάνω στην πλάκα και απορροφά το μελάνι και τα χαραγμένα αυλάκια της πλάκας, μεταφέροντας έτσι το σχέδιο στο χαρτον μισμα.

H εκτύπωση είναι έντονη, γρατσουνάει λ γω του ανάγλυφου της μελάνης και έχει φαινομενικ «βάθος». Eπιπλέον οι γραμμές δεν είναι «κοφτές», πως σε άλλες μεθ δους εκτύπωσης, αλλά εμφανίζουν «τριχίτσες» ή «μουστάκια» ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Oλα αυτά καθιστούν τη μέθοδο Intaglio αναγνωρίσιμη και τη διαφοροποιούν απ τις άλλες μεθ δους εκτύπωσης.

H αναπαραγωγή αυτής της μεταλικής πλάκας (plate) είναι σχεδ ν αδύνατη απ επίδοξους παραχαράκτες και εδώ στηρίζεται η ασφάλεια της μεθ δου intaglio. Eλλείψει πλάκας, τα πλαστά πρέπει να τυπωθούν με άλλη μέθοδο η οποία και τα προδίδει εφ σον θα διαφέρουν σημαντικά.

Yπάρχουν βέβαια και άλλες απ ψεις. Mερικοί πιστεύουν τι η ομορφιά είναι ο καλύτερος σύμβουλος - φύλακας ασφαλείας, ενώ η πολυχρωμία χρησιμοποιήθηκε απ πολύ νωρίς για να συμβάλει στην ομορφιά και την ασφάλεια των χαρτονομισμάτων.

Eιδικές μελάνες που έχουν προσδιορισμένες επιθυμητές ιδι τητες, ειδικ χαρτί με υδατ σημο που παράγεται μ νο για χαρτονομίσματα απ ειδικευμένες ευκαιρίες που το πουλούν μ νο σε ορισμένους πελάτες και σύνθετες εκτυπώσεις ασφαλείας intaglio πάνω σε ήδη τυπωμένες τετραχρωμίες δαπέδου, λα αυτά συνθέτουν το σκηνικ ασφαλείας στην παραγωγή χαρτονομισμάτων.

H τελευταία επεξεργασία που ε-

Xρωματικ δοκίμιο (πίσω ψη) των 100 δραχμών του 1900 της Eθνικής Tράπεζας απ την Bradbury Wilkinson & Co Ltd, London. H δυναμικ τερη και ωραι τερη Aθηνά των ελληνικών χαρτονομισμάτων.

Eπάνω. Tο γνήσιο εκατοντάδραχμο του 1870 της Eθνικής Tραπέζης και κάτω το κίβδηλο του 1886 της πέμπτης - έκτης εκδ σεως. H παράταση της κυκλοφορίας αυτού του χαρτονομίσματος είχε ίσως ως αποτέλεσμα την πλαστογράφησή του.

πισφραγίζει λα τα άλλα μέτρα ασφαλείας είναι η αρίθμηση των χαρτονομισμάτων, ώστε καθένα απ αυτά να είναι μοναδικ . Παρ’ λα τα μέτρα ασφαλείας,

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

πλαστά χαρτονομίσματα εμφανίσθηκαν ευθύς εξ αρχής μαζί με τα γνήσια στην Kίνα πριν χίλια περίπου χρ νια. Παρά το γεγον ς τι θεσπίστηκαν αυστηρές ποινές σε

λες τις χώρες η κατάσταση δεν βελτιώθηκε παρά μ νο με την πρ οδο στα μέτρα ασφαλείας. Στα μέσα του περασμένου αιώνα πολλές χώρες έσπευσαν να τυπώσουν

χαρτονομίσματα με τη μέθοδο intaglio στο Λονδίνο, μεταξύ αυτών και η Eθνική Tράπεζα (την τρίτη της έκδοση) καθώς επίσης και η Iονική που περιοριζ ταν τ τε στα νησιά του Iονίου Πελάγους.

Λάθη των πλαστών Γύρω στο 1900 έχουμε τα ωραι τερα ελληνικά χαρτονομίσματα με πρωταγωνιστές στις βινιέτες τον Eρμή και την Aθηνά. O οίκος Bradbury Wilkinson εκτύπωσε ίσως τα ωραι τερα και αναφέρω σαν δείγμα ομορφιάς στη σχεδίαση και στα χρώματα, το εκατοστάρικο του 1900.

Kι αυτ μως πλαστογραφήθηκε. Tο πλαστ διακρίνεται αμέσως χι μ νο απ τη χαμηλή ποι τητα εκτύπωσης, χαρτιού και μελάνης, αλλά και απ τον εσφαλμένο αύξοντα αριθμ που δεν ταιριάζει ούτε με τη σειρά αλλά ούτε και με την τυπωμένη ημερομηνία.

Aφορμή για την παραχάραξη του εκατοστάρικου της Eθνικής Tράπεζας του 1870 (πέμπτη έκδοση), τυπωμένο στην Aμερική με τη μέθοδο Intaglio απ την Amerikan Bank Note Co., φαίνεται τι υπήρξε η παράταση της κυκλοφορίας του πέραν του 1885.

Aντί να σχεδιαστούν καινούργια χαρτονομίσματα ( πως έγινε με τις άλλες αξίες των 10 και 25 δραχμών της έκτης έκδοσης) παραγγέλθηκαν 200.000 εκατοστάρικα μοια με τα προηγούμενα. Tα πλαστά διακρίνονται αμέσως απ το έμπειρο μάτι. Tο συναλασσ μενο κοιν μως δεν έχει τ σο έμπειρο μάτι και δυστυχώς δεν μπορεί να ξεχωρίσει εύκολα αυτά τα κίβδηλα.

Tην περίοδο της γερμανικής κατοχής έγιναν οι πιο πρ χειρες εκδ σεις της Tράπεζας της Eλλάδος (μη Intaglio). Tο πρώτο χιλιάρικο με τον Mεγάλο Aλέξανδρο πλαστογραφήθηκε τ σο πολύ, ώστε να έχω τρεις διαφορετικές εκδ σεις πλαστών στη συλλογή μου.

Oι εκδ σεις προς το τέλος της Kατοχής ήταν τ σο πρ χειρες ώστε ο αύξων αριθμ ς να ενσωματωθεί στην εκτύπωση και να κυκλοφορούν χαρτονομίσματα τυπωμένα στη μία ψη μ νο. Παρά την λη προχειρ τητα, επειδή τα χαρτονομίσματα έχαναν την αξία τους σε λίγες μέρες δεν υπήρξε αρκετ ς χρ νος για την παραχάραξή τους.

Tα τελευταία χρ νια η τρομερή πρ οδος και διάδοση της έγχρωμης φωτοτυπίας φαίνεται να απειλεί άμεσα τη γνησι τητα των κυκλοφορούντων χαρτονομισμάτων. Eυτυχώς, η εκτύπωση Intaglio υπάρχει ακ μα μ νο στα γνήσια χαρτονομίσματα.

Eνα ξύσιμο στα μαλλιά του Kολοκοτρώνη για το πεντοχίλιαρο, και στο κουστούμι του Παπανικολάου για το δεκαχίλιαρο θα σας πείσει αν κρατάτε ένα γνήσιο ή κίβδηλο χαρτον μισμα.

Συνεδρίαση της ελληνικής Bουλής στα τέλη του 19ου αιώνα. Στο βήμα αγορεύει ο πρωθυπουργ ς Xαρίλαος Tρικούπης.

Eλαιογραφία του N. Oρλώφ.

Eπάνω το γνήσιο και κάτω το πλαστ χαρτον μισμα του 1900. Tο πλαστ διακρίνεται απ την κακή εκτύπωση, σε φτην χαρτί, που παρουσιάζει μεγάλη φθορά, τις ανεπιτυχείς σκιάσεις στο πρ σωπο του Γεωργίου Σταύρου και τέλος απ τον εσφαλμένο αύξοντα αριθμ 688.745 που δεν ανήκει ούτε στη σειρά A010 αλλά ούτε και στην ημερομηνία 15 Iουλίου.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

27

Aποψη της Mονεμβασίας στο λιμάνι της οποίας βομβαρδίστηκε στις 26 Aπριλίου του ’41 απ τους Γερμανούς το επιταγμένο πλοίο «Zάκυνθος» που μετέφερε στην Aίγυπτο τα εκατοντάδραχμα της Tραπέζης της Eλλάδος.

Oι περιπέτειες εν ς χαρτονομίσματος Tα επισημασμένα απ την Tράπεζα της Eλλάδος χιλιάρικα του 1941 και η ασύδοτη δράση των παραχαρακτών Tου Aλέξανδρου P. A. Tζαμαλή Aρχαιολ γου

TO 1939 η ελληνική κυβέρνηση παρήγγειλε απ την εταιρία Waterlow του Λονδίνου χαρτονομίσματα των 50, 100, 500 και 1.000 δραχμών. Tον επ μενο χρ νο τέθηκαν σε κυκλοφορία λες οι αξίες, πλην αυτής των 100 δραχμών, που καθυστερούσε λ γω των δυσχερειών που δημιουργούσε ο νεοεκραγείς B΄ Παγκ σμιος Π λεμος. Oταν τελικά έφθασαν και τα 100δραχμα η Eλλάδα βρισκ ταν πλέον σε εμπ λεμη κατάσταση, αντιμετωπίζοντας αρχικά την Iταλία και εν συνεχεία και την Γερμανία.

Eτσι λ γω του αυξημένου πληθωρισμού που δημιουργούσαν οι συνθήκες πολέμου και της ελλείψεως μεγάλων αξιών στα χαρτονομίσματα, η Tράπεζα της Eλλάδος υποχρεώθηκε να προβεί στην επισήμανση των χαρτονομισμάτων αυτών, αναβιβάζοντας την αξία τους απ τις 100 στις 1.000 δραχμές. Tα πρώτα απ τα επισημασμένα κατοστάρικα –χιλιάρικα πλέον– μπήκαν σε κυκλοφορία στις 9 Aπριλίου 1941, τρεις μέρες, δηλαδή, μετά την πρώτη επίθεση Γερμανών κατά των ελληνικών θέσεων. Ωστ σο στα τέλη Aπριλίου 1941 η ελληνική αντίσταση κάμφθηκε απ την ανελέητη πολεμική μηχανή του Γ΄ Pάιχ. O Bασιλιάς Γεώργιος B΄ με

Δοκίμιο τελειωμένου χαρτονομίσματος των 100 δραχμών το οποίο αποδέχθηκε η Tράπεζα της Eλλάδος, αλλάζοντας μως τα χρώματα.

την κυβέρνησή του εγκατέλειψαν την πρωτεύουσα, καταφεύγοντας στην Kρήτη. Παράλληλα τα αποθέματα της Tραπέζης της Eλλάδος σε χρυσ και συνάλαγμα φυγαδεύθηκαν μέσω Kαΐρου και Γιοχάνεσμπουργκ στο Λονδίνο. Για κάποιον άγνωστο λ γο αποφασίσθηκε να σωθούν και σα απ τα χαρτονομίσματα δεν είχαν επισημανθεί, τα οποία φορτώθηκαν για αυτ το λ γο στο επιταγμένο επιβατηγ πλοίο «Zάκυνθος». Tο «Zάκυνθος» ανεχώρησε απ τον Πειραιά συνοδευ μενο απ το τορπιλοβ λο «Kυδωνίαι». Tην επ μενη μέρα, το μεσημέρι της 26-41941 τα δύο πλοία βομβαρδίσθηκαν απ την γερμανική αεροπορία και εγκαταλείφθηκαν μισοβυθισμένα στο λιμάνι της Mονεμβασιάς, σημείο συγκεντρώσεως των συμμαχικών δυνάμεων που αποχωρούσαν απ την Eλλάδα.

Mέσα στη σύγχυση της φυγής δεν βρέθηκε κανείς να μεριμνήσει για τα χαρτονομίσματα, καθώς οι προσπάθειες επικεντρώνονταν στη σωτηρία του ανθρώπινου δυναμικού και των πολυτίμων μετάλλων. Eτσι οι χωρικοί, ανεκάλυψαν τον μικρ θησαυρ .

Iδανική στιγμή Yδατογραφία της πρώτης μορφής του χαρτονομίσματος των εκατ δραχμών, το 1939, απ Aγγλο καλλιτέχνη ο οποίος δικαιολογημένα, χρησιμοποιεί κάπως περίεργα ελληνικά.

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

Aκ μα και στο χάος της καταστροφής το «ελληνικ δαιμ νιο» δούλευε: Λίγες μέρες μετά την α-

ποχώρηση των συμμάχων είχαν ήδη κάνει την εμφάνισή τους τα πρώτα 100δραχμα με πλαστή επισήμανση. H στιγμή ήταν ιδανική για τέτοιες δουλειές.

H Eλλάδα θρηνούσε τη χαμένη λευτεριά της και κανείς δεν είχε διάθεση να ασχοληθεί με τέτοιου είδους πράγματα. Eξάλλου ο κ σμος δεν είχε εξοικειωθεί με τα νέα χιλιάρικα και δεν μπορούσε να διακρίνει τα αληθινά απ τα ψεύτικα. Στις 16 Mαΐου 1941 βλέπουμε την πρώτη προσπάθεια της Tραπέζης της Eλλάδος να αναχαιτίσει την ασύστολη δράση των παραχαρακτών, με τη δημοσίευση προειδοποιήσεως για τα πλαστά χιλιάρικα στις εφημερίδες.

Aυτή συνοδευ ταν απ πίνακα με τους αριθμούς των σειρών που κυκλοφορούσαν ν μιμα, ούτως, ώστε να μπορεί ο καθένας να ελέγχει τη γνησι τητα των χρημάτων του. Mάταιος κ πος: H λη προσπάθεια παρακάμφθηκε απ τους πλαστογράφους με την παραποίηση και του αριθμού της σειράς.

Eν συνεχεία, οι αρχές έλαβαν σειρά μέτρων για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Πρώτα η κυβέρνηση προσεφέρθη να αγοράσει τα χαρτονομίσματα χωρίς επισήμανση προς πέντε δραχμές το ένα. Eπειτα κηρύχθηκε η κατοχή τους παράνομη.

Aποτέλεσμα του «πολέμου» αυτού μεταξύ κυβερνήσεως - παραχαρακτών ήταν να χάσουν τα χαρτονομίσματα την εμπιστοσύνη των πολιτών, που έσπευδαν στις κατά τ που αρχές για να επικυρώσουν τη γνησι τητά τους.

Eτσι βρίσκουμε χαρτονομίσματα με σφραγίδες δικαστηρίων, δημοσίων ταμείων αλλά και υπογραφές τραπεζικών υπαλλήλων.

Tελικά, η λύση για τα πλαστά χιλιάρικα δ θηκε απ τις ίδιες τις περιστάσεις: O τεράστιος πληθωρισμ ς της κατοχικής περι δου εκμηδένισε την αξία των χιλιάρικων, πως και λων των προπολεμικών χαρτονομισμάτων, που έμειναν έτσι άχρηστα παλι χαρτα στα χέρια των, νομίμων ή μη, κατ χων τους. Πηγές: 1. Aναστασίου Π. Tζαμαλή, Tο επισημασμένο χιλιάρικο του 1941, «Συλλέκτης», τεύχος 26 (Mάιος 1977), σελ. 130 κ.επ.

2. Aντωνίου Λιναρδάκη, Eπισημασμένα και πλαστά 1000δραχμα του 1941, «Συλλεκτικ ς K σμος», τ μος B΄, τεύχος 17, σελ. 204.

3. Θεοδώρου Πιτίδη, Πλαστές επισημάνσεις στα 1000δραχμα του 1941, «Συλλεκτικ ς K σμος», τ μος E΄ τεύχος 59 (Oκτώβριος 1985), σελ.

609 κ.επ.

Eκατοντάδραχμο απ αυτά που αρπάχθηκαν στη Mονεμβασία και δεν κυκλοφ ρησαν ποτέ.

Eνα απ τα πλαστά χιλιάρικα. Eίναι εμφανής η προσπάθεια αλλαγής της σειράς απ I-065 σε Ξ-015.

Πλαστ χαρτον μισμα των χιλίων δραχμών, το πρώτο που κυκλοφ ρησε μετά την εισβολή των Γερμανών.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

29

Tο Mουσείο χαρτονομισμάτων Iδρύθηκε στην Kέρκυρα απ την Iονική Tράπεζα και φιλοξενεί πλουσιοτάτη συλλογή τραπεζογραμματίων Tου Θανάση Tαρασουλέα Συγγραφέα - Nομισματολ γου

ΣTHN KEPKYPA, στο ωραίο αυτ νησί του Iονίου Πελάγους ιδρύθηκε απ την Iονική Tράπεζα στις 18 Σεπτεμβρίου 1981 το πρώτο και μοναδικ μουσείο χαρτονομισμάτων που υπάρχει στον ελληνικ χώρο.

Eίναι εγκατεστημένο στον πρώτο και δεύτερο ροφο εν ς παλιού κερκυραϊκού αρχοντικού στην πλατεία Θεοτ κη, στο κέντρο της π λης. Στο ίδιο αυτ κτίριο άρχισε το 1839, την επιτυχημένη πορεία της η Iονική Tράπεζα. H διοίκηση της τραπέζης διάλεξε σαν χώρο εγκατάστασης του μουσείου στην Kέρκυρα με τη βαθύτερη έννοια της απ δοσης φ ρου τιμής στον τ πο απ που ξεκίνησε πριν απ 157 χρ νια την ανοδική της πορεία. Στο μουσείο ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τη μεγάλη και σπάνια συλλογή χαρτονομισμάτων της τραπέζης, πως και παλιά σπάνια έγγραφα, βιβλία, σφραγίδες, πίνακες, γραμματ σημα και νομίσματα, ταξινομημένα σε πέντε μεγάλες εν τητες που βρίσκονται στα αντίστοιχα μεγάλα δωμάτια του πρώτου ορ φου. Στην είσοδο, που είναι και η πρώτη αίθουσα, υπάρχει μεγάλος αριθμ ς χαρτονομισμάτων λων των αξιών, που κυκλοφ ρησε απ το 1839 η εκδοτική τ τε Iονική Tράπεζα μέχρι το 1920 ταν έληξε το εκδοτικ της προν μιο. Στις μεγάλες προθήκες του κέντρου της αιθούσης παρουσιάζονται οι μοναδικές σιδερένιες μήτρες που χρησιμοποιήθηκαν για την εκτύπωση των χαρτονομισμάτων απ τους αγγλικούς οίκους Perkins Bacon and Petch, καθώς και απ τους Bradburu Wilkinson and Co.

Oι «Φοίνικες» H Iονική Tράπεζα πριν θέσει σε κυκλοφορία τα πρώτα δικά της τραπεζογραμμάτια, τα γνωστά «Kολονάτα», τύπωσε χαρτονομίσματα σε λίρες Aγγλίας που ποτέ δεν κυκλοφ ρησαν· είναι τα γνωστά ως «Δοκίμια». Στον ίδιο χώρο υπάρχουν τα πρώτα χαρτονομίσματα του ελληνικού κράτους που έθεσε σε κυκλοφορία ο Iωαν. Kαποδίστριας με το ψήφισμα KZ/3857 της 17ης Iουνίου 1831, τους περίφημους «Φοίνικες» που τυπώθηκαν στο Nαύπλιο, πρωτεύουσα τ τε της Eλλάδος. Στη δεύτερη αίθουσα απ αριστερά, υπάρχουν τα χαρτονομί-

Tο Mουσείο Xαρτονομισμάτων της Iονικής Tράπεζας στην Kέρκυρα, εκεί που λειτούργησαν για πρώτη φορά τα γραφεία της το 1839.

σματα της Eθνικής Tραπέζης που είχε και αυτή το εκδοτικ προν μιο απ το 1840, έτος ιδρύσεώς της. Eθεσε σε κυκλοφορία τραπεζογραμμάτια που τυπώθηκαν στη Γαλλία και έφεραν τον τίτλο «Eλληνική Tράπεζα».

H ίδια τράπεζα έθεσε σε κυκλο-

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

φορία νέο τύπο χαρτονομίσματος που έφεραν τον τίτλο «Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος».

Oλα τα παραπάνω χαρτονομίσματα της Eθνικής Tραπέζης είναι σπανι τατα και πολύ μεγάλης αξίας. Στη συνέχεια η τράπεζα έθεσε

σε κυκλοφορία χαρτονομίσματα που είχαν σκηνές απ την αγροτική ζωή της Λατινικής Aμερικής.

Aπ το 1918 και στη συνέχεια κυκλοφ ρησαν νέα τραπεζογραμμάτια που είχαν συνθέσεις απ αρχαϊκά και βυζαντινά θέματα του γνωστού Eλληνα ζωγράφου Mιχ.

Aξελού, ο οποίος ήταν και υπάλληλος της τραπέζης. Στην κεντρική αίθουσα του μουσείου παρουσιάζονται τα χαρτονομίσματα που τύπωσε η «TPAΠEZA THΣ EΛΛAΔOΣ» (ιδρύθηκε το 1928) απ το 1932 που ήταν το μοναδικ πλέον ελληνικ εκδοτικ ίδρυμα. Στο ίδιο μέρος είναι συγκεντρωμένα και λα τα κερματικά γραμμάτια που κυκλοφ ρησαν στον ελληνικ χώρο απ λες τις εκδοτικές τράπεζες. Στο βάθος είναι συγκεντρωμένα τα διάφορα χαρτονομίσματα που κυκλοφ ρησαν σ’ λη την ελληνική επικράτεια σαν «έκτακτες εκδ σεις». Eπίσης υπάρχουν τραπεζογραμμάτια των τραπεζών Kρήτης και Hπειροθεσσαλίας, καθώς και ένας μικρ ς αριθμ ς ωραιοτάτων φιλοτελικών προγραμματοσημικών φακέλων αναφερομένων στα Eπτάνησα. Σε ξεχωριστή αίθουσα –δεξιά του διαδρ μου– βρίσκονται χαρτονομίσματα απ λες τις χώρες του κ σμου που κυκλοφ ρησαν μετά τον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο.

Aίθουσα με σπάνια χαρτονομίσματα στο Mουσείο της Iονικής Tραπέζης στην Kέρκυρα.

Tρ ποι παραγωγής Σ’ λες τις αίθουσες υπάρχουν επιτραπέζιες μεγάλες βιτρίνες με διάφορα παλιά έγγραφα, βιβλία και άλλα αντικείμενα απ την ιστορία των Iονίων Nήσων και την ιστορία της Iονικής Tραπέζης.

Eνα επίσης αξι λογο τμήμα του Mουσείου στεγάζεται στο δεύτερο ροφο του κτιρίου.

Eκεί ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει με μεγάλη λεπτομέρεια λους τους σύγχρονους τρ πους παραγωγής εν ς χαρτονομίσματος, απ το αρχικ στάδιο (τεμάχιο χάρτου) μέχρι το τελευταίο στάδιο που είναι η πακετοποίησις. Πολύ ενδιαφέρον τμήμα είναι ο χώρος που δείχνει την κατασκευή του υδατοσήμου που υπάρχει για ασφάλεια σε κάθε χαρτον μισμα. Πλούσια εικονογράφηση, καθώς και λεπτομερής σχεδιασμ ς συμπληρώνουν το θαυμάσιο αυτ τμήμα. Παρ’ λη πάντως την πολύ καλή παρουσίαση των εκθεμάτων, η Iονική τράπεζα έχει ως σκοπ τον συνεχή εμπλουτισμ του μουσείου.

Eυχαριστούμε θερμά το Eθνικ Iστορικ Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, το Mουσείο Bούρου-Eυταξία, την Iονική Tράπεζα, την Tράπεζα Alpha Πίστεως, και τους κ. Δ. Nικολετ πουλο, Θ. Πιτίδη, Θ.

Tαρασουλέα, A. Tζαμαλή, K. Xατζιώτη για το φωτογραφικ υλικ που μας προσέφεραν.

Xαρτον μισμα δύο «κολονάτων» που εκδ θηκε στην Kέρκυρα το 1869 απ την Iονική Tράπεζα.

KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

31