A KYPIAKH 9 MAΪOY 1999
2-31 AΦIEPΩMA Tο ελληνικ
βιβλίο, 1900–1940.
Tου Kωστή Γιούργου H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου.
Oδοιπορικ στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα απ τις αρχές του αιώνα. Tου Bάσια Tσοκ πουλου Iδεολογικά ρεύματα και εκδ σεις. Aναζητήσεις και καινοτομίες σε μιαν Eλλάδα που άλλαζε.
Tης Aγγελικής Πασσιά Tο σχολικ
βιβλίο στην Eλλάδα. Aπ τον 19ο αιώνα έως το 1940. Tου Δημ. Φ. Xαραλάμπους Tρία μεγάλα εκδοτικά τολμήματα.
Λεξικ Eλευθερουδάκη – Λεξικ Δημητράκου – Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Tης Aγγελικής Πασσιά
Tο «Mέγα Λεξικ ν» του Δημητράκου. Σταθμ ς στην ιστορία των ελληνικών εκδ σεων.
Tου Δημ. Π. Δημητράκου H τύχη της Ποίησης. Ποιητές του Mεσοπολέμου και εκδοτική πραγματικ τητα.
Tου Γιώργου Mαρκ πουλου H κρίση του βιβλίου στα 1930. Tο βιβλίο στη δίνη της παγκ σμιας οικονομικής ύφεσης.
Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Kρίση – Aίτια – Θεραπείες. Aπ ψεις εκδοτών της εποχής.
Tου Γιώργου Zεβελάκη Tο τεχνικ μέρος του βιβλίου. Eξώφυλλο, γραμματοσειρές, εικονογράφηση, σχεδιασμ ς σελίδας, χαρτί.
Tων Xριστ φορου Tαφέκα Δημήτρη Kαρδούτσου Γιώργου Pοδ πουλου Oι διώξεις του βιβλίου (1900–1940). Λογοκρισία και καταστολή εναντίον πνευματικού προϊ ντος.
Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Eνα πρωτοποριακ εγχείρημα. «Nέα Bιβλία» στο μεταπολεμικ εκδοτικ τοπίο.
Tων Δήμητρας Λαμπροπούλου, Πελαγίας Mαρκέτου Tο βιβλίο χθες, σήμερα, αύριο. Oψεις και απ ψεις του μεταπολεμικού βιβλιοεκδοτικού τοπίου.
Συζήτηση με τη Mυρσίνη Zορμπά Eξώφυλλο: Tο εσωτερικ του βιβλιοπωλείου Eλευθερουδάκη, στην πλατεία Συντάγματος, το Mεσοπ λεμο, με φ ντο πρ σφατη φωτογραφία απ το εσωτερικ της «Στοάς του Bιβλίου», στη Στοά Oρφέως, Aθήνα. (Φωτ.: Γιάννης Mπαρδ πουλος).
Yπεύθυνη«Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999
ΦIEPΩMA
Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940 H METAXEIPIΣH που επιφυλάσσεται στο βιβλίο αντικατοπτρίζει χι μ νο την ποι τητα του πνευματικού πολιτισμού μιας χώρας, αλλά και τη συνολικ τερη πρ οδ της. H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου στην Eλλάδα, στα 1900 - 1940, είναι ενδεικτική, συνδεδεμένη άμεσα με την ποι τητα του ανθρώπινου παράγοντα, με τις Eπιμέλεια αφιερώματος:
K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ αναζητήσεις και τους οραματισμούς που συνοδεύουν τη χώρα καθώς αυτή εισέρχεται στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και στην κρισιμ τερη ίσως περίοδο διαμ ρφωσής της. H ήττα του 1897, η ανάγκη εκσυγχρονισμού, ο εξωελλαδικ ς ελληνισμ ς, το γλωσσικ και το εκπαιδευτικ ζήτημα, η αστικοποίηση, η μετανάστευση κ.λπ., διαμορφώνουν τους ρους κατάλυσης του παλαιοκομματισμού και εμφάνισης του Bενιζέλου στο πολιτικ προσκήνιο. Στο πνευματικ προσκήνιο, την ίδια περίοδο, οι ιδεολογικές ανησυχίες εντείνονται. Aναζητώντας απαντήσεις μεταξύ εθνισμού και κοσμοπολιτισμού, οι Eλληνες στοχαστές προπορεύονται του βιβλιοεκδοτικού χώρου, που είναι ακ μη αδιαμ ρφωτος. Eπικρατεί ο τύπος του εκδ τη τυπογράφου-παραγωγού, σε ρ λο απλού διεκπεραιωτή μεταξύ συγγραφέα και κοινού. Διαμορφωμένη συνείδηση εκδοτικής πολιτικής δεν υπάρχει ούτε και γνήσια επιχειρηματική λογική. Tο αναγνωστικ κοιν είναι επίσης αδιαμ ρφωτο και ολιγάριθμο. O τύπος του «συστηματικού» εκδ τη εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1910, μαζί με την πρώτη ολοκληρωμένη εκδοτική πολιτική στην Eλλάδα: τη Bιβλιοθήκη Aρχαίων Συγγραφέων και τη Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική Bιβλιοθήκη, του Γ. Φέξη, το 1909. Mεταξύ 1912 - 1918, τα εδαφικά και πληθυσμιακά κέρδη απ τους Bαλκανικούς Πολέμους, αλλά επίσης ο διχασμ ς και, στη συνέχεια, ο A΄ Παγκ σμιος Π λεμος διαμορφώνουν, πως θα δούμε, νέες πραγματικ τητες και για το βιβλίο. H παύση, λ.χ., του εισαγωγικού εμπορίου εξαιτίας των συνεχών πολεμικών περιπετειών, μπλοκάροντας τις εισαγωγές ξένων βιβλίων, χάρισε αναγνώστες στην εγχώρια λογοτεχνία. Eκδίδεται έτσι το διάσπαρτο ώς τ τε έργο του Aλ. Παπαδιαμάντη και άλλων Eλλήνων συγγραφέων, εξέλιξη σημαντικ τατη. Tο 1917, δυο γεγον τα πρώτου μεγέθους έχουν άμεσο αντίκτυπο
Xαρακτηριστικ ς τύπος διανοούμενου, πως τον φωτογράφησε ο Π. Πουλίδης το 1924 (Φωτογρ. Aρχείο EPT).
στο χώρο του βιβλίου, προσφέροντας νέες θεματολογίες και ερείσματα για εκδοτικές πολιτικές: H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αφεν ς, και, αφετέρου, η Oκτωβριανή Eπανάσταση στη Pωσία, που κίνησε ζωηρ ενδιαφέρον για τις σοσιαλιστικές ιδέες. Φοιτητές, επιστήμονες, στελέχη, απλοί εργαζ μενοι, ένας αριθμητικά αυξαν μενος κ σμος της π λης, διαμορφώνουν ένα νέο αναγνωστικ κοιν . Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, ακ μα και χωρίς ιδεολογική χροιά, εκδίδουν μαρξιστικά, αριστερά και φεμινιστικά βιβλία. Στη δεκαετία του ’20 εμφανίζεται –ολοκληρωμένα, ως αποτέλεσμα των κοινωνικών και ιδεολογικών ζυμώσεων– ο «διανοούμενος», ο τύπος του στοχαστή που, αντίθετα με τον παραδοσιακ «λ γιο», δεν κλείνεται στο σπουδαστήριο και στις γνώσεις του αλλά τοποθετείται δημ σια για τα μεγάλα ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά προβλήματα. H καταξίωση των διανοουμένων συνέβαλε στην αναβάθμιση της συμβολικής αξίας του βιβλίου: H «βιβλιοφιλία» γίνεται πολιτιστική αξία και ο «βιβλι φιλος» τίτλος τιμής. Eτσι, μετά το 1922, ο «συστηματικ ς» εκδ της των προηγούμενων ετών παραχωρεί τη θέση του στον «επαγγελματία» εκδ τη. Oι σημαντικ τεροι εκδοτικοί οίκοι γίνονται καθαρ αιμες επιχειρήσεις. Eκπονούνται τολμηρά σχέδια και αναλαμβάνονται πρωτοφανή εκδοτικά εγχειρήματα, έργα πνευματικής υποδομής απαραίτητα σε μια χώρα
που οραματίζεται να καταστεί αυτ φωτη και διεθνώς σεβαστή οντ τητα. Tο Eγκυκλοπαιδικ Λεξικ του Eλευθερουδάκη, η Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, το Mέγα Λεξικ ν της Eλληνικής Γλώσσης του Δημητράκου, μολον τι ασύμβατα με το μικρ μέγεθος της εγχώριας αγοράς, τολμήθηκαν και μάλιστα ολοκληρώθηκαν χωρίς κρατική υποστήριξη. Aλλά στη δεκαετία του ’30, το αναγνωστικ κοιν , αν και αριθμητικά πλέον αξι λογο και καλλιεργημένο, αδυνατεί να απορροφήσει την καλπάζουσα εκδοτική παραγωγή. H ζήτηση υστερεί της προσφοράς. Aκολουθεί η οικονομική κρίση του βιβλίου, η οποία επιτείνεται απ την παγκ σμια οικονομική κρίση. Στους προβληματισμούς για τα αίτια και τις θεραπείες της κρίσης επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, το χαμηλ μορφωτικ επίπεδο του λαού, ο ερασιτεχνισμ ς των εκδοτών, ο ανταγωνισμ ς των εφημερίδων, η χαμηλή ποι τητα του τελικού προϊ ντος. Aνάμεσα στις προτειν μενες θεραπείες είναι και οι εκθέσεις του βιβλίου: H πρώτη «Eβδομάδα του Eλληνικού Bιβλίου» πραγματοποιείται το 1931 και γίνεται θεσμ ς. Tο ερώτημα αν θα κατάφερνε μ νο του το βιβλίο να ξεπεράσει την κρίση τέθηκε αναπάντητο στο περιθώριο απ τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου 1936. O «οργασμ ς» στον οποίο αναφερ ταν μια μελέτη της Eθνικής Tράπεζας λίγο νωρίτερα, εκφυλίστηκε σε «παρακμή» τα αμέσως επ μενα χρ νια: O επίλογος του πρώτου μεγάλου κύκλου της «Περιπέτειας του βιβλίου στην Eλλάδα» γράφτηκε απ τις διώξεις, τις απαγορεύσεις, τη λογοκρισία, τη δημ σια καύση «ανατρεπτικών» βιβλίων. H τύχη του βιβλίου μετά τη μεγάλη σιωπή του πολέμου και της Kατοχής είναι ένα άλλο, μεγάλο κεφάλαιο, απ το οποίο διαλέξαμε ενδεικτικά την περίπτωση εν ς εκδοτικού εγχειρήματος που συγκαταλέγεται στα θύματα του Eμφυλίου, ως προείκασμα της κατάστασης στο χώρο του βιβλίου και των πνευματικών και ιδεολογικών ανησυχιών κατά τη μακρά και δύσκολη μετεμφυλιακή περίοδο. Tέλος, για τη νέα φάση ανάπτυξης του βιβλίου, που ξεκινά με την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρ τηση της χώρας και, ουσιαστικά, συνεχίζεται έως σήμερα, η απλή έστω επισήμανση κάποιων πτυχών της θα ήταν παράλειψη να μη γίνει στην κατακλείδα του αφιερώματος – σαν επίλογος και σαν χαλαρή δέσμευση για μια συνέχεια, με τη νέα Περιπέτεια του Bιβλίου στην Eλλάδα. K. Γ.