το πάρκο
σελ. 4
το εργαστήρι συμμετοχικός σχεδιασμός ερωτηματολόγιο
σελ. 10
σελ. 12
σελ. 22
colabpublicspaces.wordpress.com
το πάρκο Όλα ξεκίνησαν μέσα στο Δεκέμβρη του 2017, όταν έγινε ευρύτερα γνωστό στην τοπική κοινωνία του Ηρακλείου ότι ο δήμος σχεδιάζει την υλοποίηση μιας μελέτης “αναβάθμισης” του πάρκου Γεωργιάδη, του ανεκτίμητου πνεύμονα πρασίνου μιας από τις κατεξοχήν πνιγμένες στο τσιμέντο ελληνικές πόλεις. Άτομα που θεωρούν ότι το πάρκο είναι ο μοναδικός πραγματικά ελεύθερος και πράσινος χώρος στην πόλη, συλλογικότητες που έχουν κατά καιρούς αξιοποιήσει δημιουργικά το χώρο, βρέθηκαν πρωτοβουλιακά σε δύο προπαρασκευαστικές συνελεύσεις στον κοινωνικό χώρο DA. 4
Από την πρώτη κιόλας συνάντηση καταγράφηκε η ανάγκη για περαιτέρω ενημέρωση σχετικά με τις λεπτομέρειες του προτεινόμενου έργου, αλλά και για ευρεία κινητοποίηση και ευαισθητοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερου κόσμου, γύρω από ένα θέμα που αφορά όλους τους κατοίκους της πόλης. Με πρωτοβουλία λοιπόν όσων συμμετείχαν στις 2 αυτές αρχικές συναντήσεις, έγινε το πρώτο δημόσιο κάλεσμα για ανοιχτή συνέλευση στο πάρκο, ενώ προέκυψε και το πρωτότυπο και χιουμοριστικό όνομα της συνέλευσης, σε μια προσπάθεια να αποτυπωθεί η πολυμορφία των ατόμων που την απαρτίζουν.
μέχρι και τις αρχές του Φλεβάρη γινόντουσαν 2 χαρακτηριστικά μεγάλες συνελεύσεις κάθε βδομάδα!
Κάπως έτσι προέκυψε η ανοιχτή και οριζόντια διαδικασία των συνελεύσεων για το θέμα του πάρκου Γεωργιάδη οι οποίες διοργανώθηκαν στο ίδιο το πάρκο, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις που λόγω καιρού μεταφέρθηκαν σε στεγασμένους χώρους (Λότζια και καφενείο Πολιτιστικού Συλλόγου Ανάληψης). Το Γενάρη του 2018 καταγράφηκε εντυπωσιακά μεγάλη παρουσία ατόμων που αγωνιούσαν να ενημερωθούν από τις συνελεύσεις των ΦτΠ για τα σχέδια του δήμου και να συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στον αγώνα για την υπεράσπιση του πάρκου. Σε αυτές συμμετείχαν εκατοντάδες άτομα, λιγότερο ή περισσότερο συστηματικά, ενώ
Εξαρχής πάντως διαφάνηκαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στην ομήγυρη των ΦτΠ. Βασικότερο ίσως από αυτά, η έντονη δυσπιστία στην πρόταση της δημοτικής αρχής για “αναβάθμιση” του πάρκου, ακόμα και πριν γίνει απόλυτα κατανοητό το τι ακριβώς ήθελε να κάνει ο δήμος στο πάρκο Γεωργιάδη. Μια δυσπιστία καθόλου αδικαιολόγητη δεδομένου ότι κοινός τόπος νυν και πρώην τοπικών αρχόντων του Ηρακλείου, είναι η αντίληψη για την ανάπλαση των δημόσιων χώρων και το αστικό πράσινο γενικότερα, μια αντίληψη που βγάζει μάτι σε κάθε γωνιά της πόλης…
Όσον αφορά το περιεχόμενο του διαλόγου που αναπτύχθηκε σε αυτές, ένα πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ήταν και εξακολουθεί να είναι η ποικιλομορφία των απόψεων που έχουν ακουστεί, αλλά και των κοινωνικών/πολιτικών καταβολών όσων έχουν κατά καιρούς συμμετάσχει σε αυτές. Γεγονός σε κάθε περίπτωση αναμενόμενο, μιας και το πάρκο Γεωργιάδη λόγω της μοναδικότητας του, αποτελεί πόλο έλξης ενός ετερόκλητου πλήθους κατοίκων της πόλης μας.
Παραδείγματα των ισοπεδωτικών επιλογών τους είναι διάσπαρτα μέσα 5
στο Ηράκλειο και η αντιπεριβαλλοντική πολιτική παλαιότερων δημοτικών αρχών έχει κατά καιρούς απασχολήσει έντονα την κοινή γνώμη, χωρίς αυτό να πτοεί τη σημερινή που συνεχίζει ακάθεκτη το καταστροφικό τους έργο: πλατεία Ελευθερίας, πάρκο Θεοτοκοπούλου, πλατεία Κορνάρου, πλατεία παλιάς λαχαναγοράς, είναι κάποια από τα πλέον κραυγαλέα παραδείγματα του πώς εννοούν όλοι τους την ανάπλαση και την αναβάθμιση. Το πάρκο Γεωργιάδη συγκεκριμένα έχει ήδη γλιτώσει μια φορά από την αδηφαγία δήμου και εργολάβων, αφού μετά από πολύμηνη διεκδίκηση του αυτονόητου, του να παραμείνει δηλαδή το πάρκο όπως το αγαπήσαμε, η κινηματική διαδικασία που αναπτύχθηκε στην πόλη το 2010 κατάφερε τη ματαίωση των σχεδίων που ήθελαν την τσιμεντοποίηση του και την κατασκευή υπόγειου πάρκινγκ αυτοκινήτων. Στη βάση λοιπόν της κοινής μας δέσμευσης για ματαίωση και αυτού του έργου η οποία διαμορφώθηκε από τις πρώτες κιόλας συνελεύσεις, το ετερόκλητο πλήθος των ΦτΠ ξεκίνησε ένα πολύπλευρο αγώνα με όλα τα πιθανά μέσα, πολιτικά, κινηματικά και ένδικα. Οι μέχρι τώρα πρακτικές και δράσεις των ΦτΠ δεν ακολουθούν την πεπατημένη μιας δημοτικής παράταξης, δεν χωρούν στα στενά όρια ενός κομματικού/ πολιτικού φορέα και προτάσσουν την άμεση δημοκρατία σαν την πιο δίκαιη και ομαδική διαδικασία λήψης αποφάσεων. 6
Η συνέχεια της εναντίωσης των ΦτΠ στο έργο “αναβάθμισης” του πάρκου Γεωργιάδη, είναι λίγο έως πολύ γνωστή: το δίμηνο ΙανουαρίουΦεβρουαρίου το θέμα αναδείχθηκε ως ένα από τα μείζονα θέματα της τοπικής επικαιρότητας. Η δημοτική αρχή αναγκάστηκε πολύ γρήγορα να συρθεί πίσω από μια πρωτοβουλία ανθρώπων την οποία αρχικά απαξίωνε δημόσια, αλλά τελικά κατέληξε να θεωρεί υπολογίσιμη δύναμη, συνειδητοποιώντας
ότι το παράλογο έργο που σχεδίασε θα μείνει στην ιστορία της πόλης σαν ακόμα μια αποτυχημένη προσπάθεια άστοχης “αξιοποίησης” κονδυλίων. Ωστόσο, δεδομένου ότι το έργο δεν έχει ακυρωθεί ακόμα επίσημα, η διαδικασία των ανοιχτών συναντήσεων των ΦτΠ συνεχίζεται, αλλά η φύση της έχει αλλάξει αρκετά μετά από 12 συνελεύσεις μέσα σε δύο μόλις μήνες, αποκτώντας ένα ομοσπονδιακό
χαρακτήρα και δίνοντας ολοένα αυξανόμενη έμφαση στις ομάδες εργασίας που έχουν συσταθεί όλο αυτό το διάστημα. Εξακολουθεί λοιπόν να υπάρχει η κεντρική εβδομαδιαία συνέλευση που πλέον γίνεται κάθε Σάββατο στις 12:00 στο πάρκο, στην οποία γίνονται ενημερώσεις, απολογισμοί δράσεων, κατατίθενται προτάσεις για νέα εγχειρήματα και συζητιούνται κομβικά ζητήματα για τη συνέχιση του αγώνα. 7
Παρ’ όλη την κούραση που συνεπάγεται η -εβδομαδιαία πλέον- συχνότητα της, παρόλο το φόρτο εργασίας που προϋποθέτει η διοργάνωση πολλών παράπλευρων εκδηλώσεων και συναντήσεων, είναι αρκετός ο κόσμος που εξακολουθεί να στηρίζει τις συνελεύσεις των ΦτΠ με συνέπεια, τόσο με τη φυσική παρουσία και το λόγο του, όσο και τεχνικά (από τη δημοσιοποίηση τους, την τήρηση πρακτικών και το συντονισμό κατά τη διάρκειά τους, μέχρι το κουβάλημα των πάγκων για να μπορούμε όλοι και όλες να καθόμαστε σε κύκλο και να συζητάμε!). Ο μεγαλύτερος όμως όγκος της δουλειάς που πρέπει να γίνει, πνευματικής και χειρωνακτικής, έχει μετατεθεί στις ομάδες εργασίας που -από τα πρώτα κιόλας βήματα των ΦτΠ- δημιουργήθηκαν για να υποστηρίξουν τις επιμέρους ανάγκες του χαρακτηριστικά πολυεπίπεδου αγώνα μας (ομάδα επικοινωνίας, υποδομών, πολιτιστικών δράσεων, καταγραφής αστικού πρασίνου, ρεπορτάζ, συμμετοχικού σχεδιασμού, επιστημονική και νομική ομάδα).
8
Οι Φυλές του Πάρκου, ένα κοινωνικό πείραμα ανθρώπων που σε μεγάλο βαθμό δεν είχαν συνεργαστεί μεταξύ τους στο παρελθόν και ίσως να μη συναντιόντουσαν ποτέ αν δεν προέκυπτε η ανάγκη υπεράσπισης του πάρκου Γεωργιάδη, αποτελούν μια κατεξοχήν κινηματική διαδικασία, ανοιχτή και οριζόντια, με σεβασμό στη διαφορετικότητα και την άποψη όσων συμμετέχουν, δυναμική, ευέλικτη και συνεχώς αναδιαμορφούμενη. Χωρίς πολιτικές φιλοδοξίες ή υλικές προσδοκίες από την αναμέτρηση μας στον πολιτικό στίβο με τη δημοτική αρχή -στην προκειμένη περίπτωση- και με κίνητρο την ελευθεριακότητα, την αγάπη μας για το πάρκο και τη φύση γενικότερα, αποτελούμε ένα πολύ ξεχωριστό συνονθύλευμα ανθρώπων, που δε μπορεί πλέον να αγνοηθεί από αυτούς που σχεδιάζουν “έργα πνοής” για την πόλη μας.
Καλή συνέχεια λοιπόν σε όσους και όσες πλαισιώνουν τον αγώνα για υπεράσπιση του πάρκου Γεωργιάδη με οποιονδήποτε τρόπο!
9
το εργαστήρι Το συμμετοχικό εργαστήρι για τον δημόσιο χώρο αποτελεί έναν πυρήνα για την ανάπτυξη της συμμετοχικής κουλτούρας στην κοινωνία του Ηρακλείου.
Είμαστε μια ποικιλόμορφη ομάδα πολιτών, διαφορετικών ειδικοτήτων, που ενωθήκαμε με αφορμή την ανάγκη έκφρασης μιας δημιουργικής αντιπρότασης στα σχέδια για την “αναβάθμιση” του πάρκου Γεωργιάδη από το δήμο Ηρακλείου. Σχηματίσαμε λοιπόν, μέσα από μια ομάδα εργασίας στα πλαίσια των ‘Φυλών του Πάρκου’, το συμμετοχικό εργαστήρι το οποίο προωθεί τον διάλογο και την δράση γύρω από ζητήματα που αφορούν τον δημόσιο χώρο. Η πρόθεση του συμμετοχικού εργαστηρίου είναι να βασιστεί στο ενδιαφέρον, την πρωτοβουλία και την ευαισθησία των ανθρώπων που χρησιμοποιούν καθημερινά τους δημόσιους χώρους. Πιστεύουμε πως η προοπτική ενός πυρήνα συνδιαμόρφωσης και αυτο-οργάνωσης στον δημόσιο χώρο δεν είναι μια ουτοπία για την πόλη του Ηρακλείου. Αντιθέτως, η περίπτωση του πάρκου Γεωργιάδη και η πρωτοφανής κινητοποίηση για την προστασία του, είναι μια ευκαιρία για ευρύτερη συμμετοχή από την τοπική κοινωνία σε ζητήματα που αφορούν την καθημερινότητα μας και κυρίως το επίπεδο βιωσιμότητας της πόλης μας. Ο σκοπός μας λοιπόν είναι να απεμπλακούμε επιτέλους από τη λογική της ανάθεσης της ευθύνης σε μια τοπική αυτοδιοίκηση, και να συμμετέχουμε ενεργά καθορίζοντας τους όρους και την ποιότητα του ελεύθερου χωροχρόνου μας στην πόλη.
10
11
συμμετοχικός σχεδιασμός F U N
1// Πού και πώς ξεκίνησε η ιδέα του συμμετοχικού σχεδιασμού; Στη δεκαετία του ’60 δίνεται σημαντική ώθηση στην έννοια της συμμετοχής από ερευνητές διαφόρων επιστημονικών πεδίων. Σημαντικές εξελίξεις και προώθηση συμμετοχής του κοινού στη λήψη αποφάσεων ακολουθούν τη δεκαετία του ‘70 κυρίως στη Σκανδιναβία. Τη δεκαετία του ’80, οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις, προωθούν τον ιδιωτικό τομέα με αποτέλεσμα το ζήτημα της συμμετοχής να μείνει στην άκρη και να επικρατήσει μία 12
επιστροφή στις κλασσικές μορφές σχεδιασμού. Ενώ, από τη δεκαετία του ‘90 και μετά η συμμετοχή των πολιτών εντάσσεται σιγά σιγά στα κυβερνητικά προγράμματα κυρίως σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Όμως πόσο πραγματικά συμμετέχουν οι πολίτες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων ακόμα και σήμερα;
F A C T S
* Τη δεκαετία του ‘60 το Νορβηγικό σωματείο εργατών σιδηρού και μετάλλου προτείνει το σχεδιασμό των συνθηκών εργασίας συλλογικά από προϊστάμενους και εργαζόμενους. Αρχικά η μέθοδος αυτή ονομάζεται “συνεργατικός σχεδιασμός” (cooperative design) αλλά αργότερα που η ιδέα παρουσιάζεται στις ΗΠΑ, επικρατεί ο όρος “συμμετοχικός σχεδιασμό” (participatory design). Ο λόγος ήταν ότι ήθελαν να διατηρήσουν τον ισχυρό διαχωρισμό μεταξύ εργατών και προϊσταμένων και να ελέγχουν το πόσο “συμμετοχική” ήταν αυτή η διαδικασία.1 * Το 1970 ένας αρχιτέκτονας με μεγάλη εμπειρία, ο Lawrence Halprin, σχεδιάζει έναν αυτοκινητόδρομο στο Σαν Φρανσίσκο. Ωστόσο η τοπική κοινότητα αντιδρά και τα σχέδια του δεν γίνονται αποδεκτά. Το επιχείρημα όσων αντιδρούν είναι ότι η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας είναι απαραίτητη προϋπόθεση ώστε ο σχεδιασμός να είναι αμερόληπτος και να εξυπηρετεί τις ανάγκες και τις απαιτήσεις των κατοίκων. 1 βλ. http://cpsr.org/prevsite/conferences/ pdc98/history.html/
* Το 1981 στην περιοχή Village Hommes, στην πόλη Davis της Califoria, ανατέθηκε σε μία ομάδα αρχιτεκτόνων να σχεδιάσουν μία παιδική χαρά. Οι αρχιτέκτονες, βασιζόμενοι σε έρευνες που έδειχναν ότι τα παιδιά προτιμούν να παίζουν σε υπαίθριους χώρους όπου τους δίνεται η δυνατότητα να αλλάξουν το περιβάλλον, πρότειναν τη δημιουργία ενός μεγάλου ανοιχτού χώρου χωρίς σαφή όρια με αντικείμενα τα οποία τα παιδιά θα μπορούσαν να μετακινήσουν. Οι γονείς όμως είχαν διαφορετική άποψη. Προτιμούσαν την ασφάλεια και την τάξη που έχει μια παραδοσιακή παιδική χαρά με σταθερό εξοπλισμό όπως τσουλήθρες και τραμπάλες. Για να βρεθεί λύση, δημιουργήθηκαν χάρτες συμπεριφοράς (behaviour mapping), έγιναν ομαδικές συνεδρίες με συμμετέχοντες παιδιά και γονείς και οργανώθηκαν επισκέψεις σε διάφορα αγαπημένα μέρη των παιδιών με οδηγούς τα ίδια τα παιδιά. Με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν από αυτές τις δραστηριότητες δημιουργήθηκε μία νέα διαφορετική πρόταση που θεωρητικά κάλυπτε τις ανάγκες μικρών και μεγάλων. 2 * Ένα από τα πιο παραγωγικά και επιδραστικά ερευνητικά έργα για τον συμμετοχικό σχεδιασμό ήταν το UTOPIA project (19811986) που έγινε στη Δανία και τη Σουηδία και πήρε το όνομα του από το ομώνυμο κλασσικό βιβλίο του Thomas More το οποίο περιγράφει μία ιδανική κοινωνία. Απώτερος στόχος του UTOPIA ήταν η ανάπτυξη μεθοδολογίας ώστε τελικοί χρήστες να μπορούν να συμμετέχουν σε όλα τα στάδια σχεδιασμού και ανάπτυξης (πληροφοριακών) συστημάτων που χρησιμοποιούν για την εργασία τους. 2 βλ. “Participation in the Planning and Design of Public Open Space - 2011 - Meyer, σελ.33
* Ο διάσημος τίτλος “From human factors to human actors” επιστημονικού άρθρου του Bannon (1991) αποτελεί μία σύντομη, γλαφυρή και ουσιαστική περιγραφή της αρχής του κινήματος του συμμετοχικού σχεδιασμού. 3
* Από το 2001 έως και το 2009 κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης G.W.Bush στις ΗΠΑ παρατηρήθηκε μείωση στη θεσμοθέτηση και τη χρηματοδότηση συμμετοχικών διαδικασιών. * Ο σχεδιασμός ενός πάρκου 2007 στο Σιάτλ των ΗΠΑ αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση όσο αφορά τις συμμετοχικές διαδικασίες που χρησιμοποιήθηκαν. Την οργάνωση και τον σχεδιασμό ανέλαβαν φοιτητές του τμήματος αρχιτεκτονικής τοπίου του πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον, ενώ συμμετείχαν ηλικιωμένοι κάτοικοι της γειτονικής Chinatown, οι οποίοι δεν μιλούσαν αγγλικά, και μαθητές τοπικών σχολίων. Συνολικά πάνω από 60 άτομα συμμετείχαν στις δημιουργικές διαδικασίες εκφράζοντας τις ανάγκες και τις ιδέες τους σε ομάδες ενώ χρησιμοποιήθηκαν και μεταφραστές. Τελικά, μετά και από ψηφοφορία όσων συμμετείχαν, προέκυψαν 5 διαφορετικές προτάσεις οι οποίες δόθηκαν σε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο για περαιτέρω ανάπτυξη και δημιουργία κατασκευαστικών σχεδίων. 4 3
F U N F A C T S
βλ. “A short review of the past and the present of PD” - 2010 - Bodker - Pekkola in, σελ.45 13 4 βλ. “Participation in the Planning and Design of Public Open Space” - 2011 - Meyer, σελ.34-37
2// Τι είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός; Ο συμμετοχικός ή συνεργατικός σχεδιασμός είναι ένα εργαλείο για τη διαμόρφωση των δημόσιων χώρων - συνθηκών εργασίας, σχεδιασμού προϊόντων, έργων τέχνης, λογισμικού κ.α. - με την άμεση εμπλοκή των πολιτών σε όλα τα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού αλλά και στις αποφάσεις για τη μετέπειτα χρήση του. Είναι ένα μέσο για να παραμένει ο δημόσιος χώρος της πόλης ένας ζωντανός οργανισμός και όχι ένα στατικό αντικείμενο προς εκμετάλλευση. Ένας τόπος όπου δεν θα αποκλείονται κοινωνικές ομάδες και που θα λειτουργεί ως πεδίο για να αναπτυχθεί η διαφορετικότητα και η κοινωνική αλληλεπίδραση.
3// Ποια είναι τα πρακτικά στάδια του συμμετοχικού σχεδιασμού ενός δημόσιου χώρου;
Ενημέρωση του κοινού σε σχέση με το δικαίωμα στον δημόσιο χώρο της πόλης. 2. Πληροφόρηση για τη δυνατότητα συμμετοχής στη διαμόρφωση προτάσεων και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την μελλοντική εξέλιξη του χαρακτήρα των δημόσιων χώρων. 3. Προβληματισμός για τις εκάστοτε ανάγκες και επιθυμίες των κατοίκων της γειτονιάς. 4. Καταγραφή και χαρτογράφηση κοινωνικών τάσεων, δυναμικών, απόψεων, συνηθειών και προτιμήσεων γύρω από τον δημόσιο χώρο. 5. Επεξεργασία και δημιουργία θεματικών αξόνων γύρω από τις απόψεις για τα ζητήματα που αποτυπώνονται. 6. Ανοιχτή συζήτηση της γειτονιάς γύρω από τους θεματικούς αυτούς άξονες με σκοπό την ανάδειξη των συγκλίσεων, των αποκλίσεων και των συγκρούσεων μεταξύ των ατόμων. 7. Αποτύπωση και επεξεργασία των παραμέτρων που συναντιούνται γύρω από το ζήτημα του δημόσιου χώρου. 8. Σχεδιασμός και διενέργεια εργαστηρίων (θεματική ζωγραφική, πίνακες διάθεσης, στήσιμο συνεργατικής μακέτας, επιτραπέζια , χάρτες από μνήμης κ.α.), συζητήσεων (ενημέρωση, θεματικές ομάδες, τοποθετήσεις, παρουσιάσεις κ.α.), ερωτηματολογίων (συνεντεύξεις, πόρτα- πόρτα, περαστικοί, ιστορίες από παλιούς), κ.α.1 9. Επεξεργασία υλικού και διαμόρφωση συγκεκριμένων προτάσεων – παρεμβάσεων. 10. Από κοινού λήψη των αποφάσεων. 11. Έρευνα για τον τρόπο υλοποίησης σε θεσμικό και οικονομικό επίπεδο. 12. Από κοινού υλοποίηση των παρεμβάσεων στον δημόσιο χώρο. 1.
1 Επίσης, χρησιμοποιούνται κατά περίπτωση τεχνολογικά μέσα (online ερωτηματολόγια/ δημοσκοπήσεις, apps, blogs, social media κ.α.), και δημιουργούνται κέντρα επικοινωνίας σε στρατηγικά σημεία ανοιχτά καθημερινά για συνεχή επαφή, ενημέρωση και κατάθεση προτάσεων. 14
15
4// Γιατί συμμετοχικός σχεδιασμός; Αρχικά, αποτελεί ένα μέσο για να αποκτήσει φωνή το δημόσιο συμφέρον μέσα από συλλογική και κοινή προσπάθεια των πολιτών. Αναπτύσσεται ένα κοινωνικό περιβάλλον σεβασμού στη διαφορετικότητα, εμπιστοσύνης και ανοικτού διαλόγου γύρω από θέματα που αφορούν το σύνολο της κοινωνίας. Έτσι το ίδιο το πλαίσιο επιτελεί έναν εκπαιδευτικό ρόλο τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο, καθώς δίνεται η δυνατότητα στο άτομο να συνδιαλλαγεί και να συνδιαμορφώσει υπό έναν κοινό στόχο τη δράση του.
5// Ποια η διαφορά δημόσιας διαβούλευσης και συμμετοχικού σχεδιασμού;
Σε πρακτικό επίπεδο:
* Το αποτέλεσμα βασίζεται σε ολοκληρωμένη και ενημερωμένη ανάλυση από διαφορετικά πεδία και σε συνεργασία πολλών διαφορετικών ανθρώπων, ενώ παράλληλα ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες τους και όχι σε υποθέσεις. Έτσι μειώνεται η πιθανότητα αποτυχίας του υλοποιημένου έργου
* Διασφαλίζεται η βιωσιμότητα του
παράγει παθητικούς παρατηρητές, αλλά δραστηριοποιεί τους ανθρώπους να ενδιαφερθούν και να δράσουν με έναν παραγωγικό και παράλληλα ευχάριστο τρόπο.
* Η ενεργοποίηση διαλόγου μεταξύ πολλών διαφορετικών και συχνά αντικρουόμενων απόψεων, προάγει την ανάδειξη καινούριων λύσεων και διαφορετικών προοπτικών.
έργου καθώς οι επωφελούμενοι ήταν οι ίδιοι συμμετέχοντες στη λήψη των αποφάσεων του σχεδιασμού του έργου και έτσι νιώθουν την κυριότητα και την ευθύνη για αυτό.
* Συλλογή εμπειρικής πληροφορίας
* Από τη φύση της η διαδικασία
* Ανάπτυξη της δημιουργικότητας των
του συμμετοχικού σχεδιασμού δεν 16
και δυνατότητα συλλογικής διερεύνησης των αβεβαιοτήτων για το μέλλον των δημόσιων χώρων της πόλης. εμπλεκομένων.
Η δημόσια διαβούλευση αποτελεί μια θεσμική διαδικασία που οργανώνεται από τους εκάστοτε φορείς για ένα τοπικό ή υπερτοπικό ζήτημα (νομοθεσία / ανάπλαση), καλώντας τις ομάδες ενδιαφερόμενων σε διάλογο. Στόχος είναι η συλλογή απόψεων και τάσεων κυρίως για το πώς αντιμετωπίζεται το εκάστοτε ζήτημα και ποια είναι τα επίπεδα αποδοχής της κοινότητας στις επιμέρους προτάσεις που έχουν κατατεθεί. Πρόκειται για έναν δημοκρατικό μηχανισμό ο οποίος στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, και πολύ περισσότερο στην Ελλάδα της κρίσης, έχει κυρίως διακοσμητικό χαρακτήρα, λειτουργώντας στην καλύτερη των περιπτώσεων ως ένας μετρητής της κοι
νής γνώμης και του πολιτικού κόστους για τους φορείς ουσίας. Αντίθετα, ο συμμετοχικός σχεδιασμός αποτελεί ένα εργαλείο που, από την αρχή μέχρι το τέλος, προωθεί την διεύρυνση της συμμετοχής των πολιτών στον σχεδιασμό και την διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Ο ρόλος των συντονιστών περιορίζεται στο να αποκωδικοποιήσει τις διαφορετικές τάσεις, ανάγκες και επιθυμίες πάνω στο εκάστοτε ζήτημα. Κατ’ επέκταση, αναδεικνύονται τα κοινά σημεία όπου όλα αυτά συγκλίνουν, δημιουργώντας παράλληλα ένα πεδίο διαπραγμάτευσης και συσχέτισης των αποκλίσεων. 17
5.1// Ποιές είναι οι μορφές και τα επίπεδα της συμμετοχής;
18
Οπτική A// Για να κατανοήσουμε το πολύπλοκο ζήτημα της συμμετοχής του πολίτη στη διαμόρφωση των προτάσεων και στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων παραθέτουμε μια τυπολογία από το άρθρο του Sherry R. Arnstein με τίτλο “Μια κλίμακα για την συμμετοχή των πολιτών”. Το παρακάτω διάγραμμα περιγράφει τα διαφορετικά επίπεδα από την μη-συμμετοχή μέχρι την συνολική συμμετοχή. Σε κάθε περίπτωση η συγκεκριμένη τυπολογία απλοποιεί κάποιες δυναμικές και κάποιες δυνατότητες που αφορούν θεσμικούς οργανισμούς διοίκησης, επιχειρήσεις και οργανισμούς εκπαίδευσης κα. Ο συγγραφέας για να δημιουργήσει τη συγκεκριμένη κλίμακα βασίστηκε σε παραδείγματα αστικών προγραμμάτων ανανέωσης και σε “πρότυπες πόλεις” που περιελάμβαναν τέτοιους οργανισμούς, αντιλαμβανόμενος τους περιορισμούς που μπορεί να επιφυλάσσει. Επισημαίνει όμως ότι μέσα από τη χαρτογράφηση του επιπέδου συμμετοχής αναδεικνύεται ένα κοινό ζήτημα: “η προσπάθεια όσων βρίσκονται στο περιθώριο των αποφάσεων ως “κανένας”, να γίνουν “κάποιοι” με υπολογίσιμη δύναμη, υποχρεώνοντας τους οργανισμούς στους οποίους αναφέρονται να ανταποκριθούν στις απόψεις, τις προσδοκίες και τις ανάγκες τους”.
Οπτική B// Η Sarah White μας βοηθά στο να κατανοήσουμε και να σκεφτούμε τις κρυμμένες ατζέντες και τις δυναμικές σχέσεις μεταξύ των περισσότερο και των λιγότερο ισχυρών. Η συζήτηση σχετικά με τις διαφορές ή τη συμβατότητα μεταξύ συμφερόντων, από κάτω προς τα πάνω (bottom-up) και από την κορυφή προς τα κάτω (top-down), μπορεί να οδηγήσει σε μια σαφέστερη κατανόηση της πολιτικής συμμετοχής. Οι αρχές μπορούν να μιλήσουν για συμμετοχή, αλλά συνήθως σκοπεύουν να διατηρούν το status quo. Μόνο στη μετασχηματιστική συμμετοχή οι αρχές και οι πολίτες δημιουργούν κοινές διαδικασίες ώστε να λάβουν μέτρα και να διαμορφώσουν αποφάσεις. Form Nominal Instrumental Representative Transformative
Top-Down Legitimation Efficiency Sustainability Empowerment
Bottom-Up Inclusion Cost Leverage Empowerment
Function Display Means Voice Means/End
8 Έλεγχος από πολίτες
7
Δύναμη κατ’ εξουσιοδότηση
6
Σύμπραξη
5
Κατευνασμός
4
Διαβούλευση
3
Ενημέρωση
2
Θεραπεία
Δύναμη πολιτών
Επιφανειακή χειρονομία για συμμετοχή
Μη συμμετοχή 1
Χειραγώγηση
• Ονομαστική ή υποτιθέμενη συμμετοχή (Nominal participation), χρησιμοποιείται συχνά από ισχυρότερους φορείς για να δώσει εγκυρότητα στα αναπτυξιακά σχέδια. Πολίτες/μέλη της κοινότητας καλούνται να συμμετέχουν σε αυτό λόγω της επιθυμίας τους για ένταξη, αλλά δεν είναι κάτι παραπάνω από από μια βιτρίνα και δεν οδηγεί σε ουσιαστική αλλαγή του αρχικού σχεδίου. •“Εργαλειακή” συμμετοχή ή συμμετοχή της επιρροής (Instrumental participation), χρησιμοποιείται ως μέσο προς ένα ορισμένο σκοπό. Συχνά εκμεταλλεύεται τις δεξιότητες και γνώσεις των μελών της κοινότητας στην υλοποίηση του έργου.
• Αντιπροσωπευτική συμμετοχή (Representative participation), συνεπάγεται την παροχή φωνής στα μέλη της κοινότητας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και υλοποίησης έργων ή πολιτικών που τους επηρεάζουν. Για τις αρχές, αυτή η μορφή συμμετοχής αυξάνει τις πιθανότητες προς μια βιώσιμη παρέμβασή τους. Και για τους πολίτες/ μέλη της κοινότητας, μπορεί να προσφέρει μια ευκαιρία για ορισμένα πλεονεκτήματα. • Μετασχηματιστική συμμετοχή (Transformative participation), έχει ως αποτέλεσμα την ενδυνάμωση των εμπλεκομένων και ως εκ τούτου μεταβάλλει τις δομές και τα θεσμικά όργανα που οδηγούσαν έως τώρα στην περιθωριοποίηση και τον αποκλεισμό.
19
6// Ποιες οι δυσκολίες και οι προκλήσεις του συμμετοχικού σχεδιασμού;
* Η οργάνωση της ομάδας συντονισμού. Είναι σημαντικό να υπάρχουν μέλη από πολλά πεδία ώστε να αναδειχθούν όλες οι οπτικές και να καλυφθούν όλοι οι διαφορετικοί άξονες. * Η σωστή και ολοκληρωμένη προετοιμασία και ενημέρωση του κοινού (των συμμετεχόντων) από την ομάδα συντονισμού. * Ο σχεδιασμός του συμμετοχικού σχεδιασμού, η οργάνωση όλων των εργαστηρίων, ερωτηματολογίων κλπ. που απαιτεί πόρους ανθρώπινους και υλικούς, διάθεση, χρόνο και τεχνογνωσία.
Κ Ρ Ι Σ Ι Μ Ο
7// Ποιος είναι ο στόχος σε μια τέτοια Η δουλειά της ανάλυσης της ανακτημένης πληροφορίας και η “μετάφρασή” της τελικά σε μία ολοκληρωμένη πρόταση αποτελεί μια διαδικασία που πρέπει να είναι ανοιχτή και διάφανη σε όλα τα στάδια. Απαραίτητη είναι η συγκρότηση ομάδας διαχείρισης των αποτελεσμάτων με σχετική εμπειρία ή εκπαίδευση και ενημέρωση. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η σύνθεση των πολλών και μάλιστα διαφορετικών και αντικρουόμενων προτάσεων, που απαιτεί προσοχή στην αντιμετώπιση του πώς πραγματικά συμβάλλει η κάθε πρόταση.
* Η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ της ομάδας συντονιστών και των συμμετεχόντων. Διαφάνεια και ειλικρίνεια, τα οποία κατά βάση θα φανούν και στην τελική σχεδιαστική πρόταση. * Ο σεβασμός στην αντικρουόμενη άποψη. Με ανοιχτομυαλιά και κατανόηση να δημιουργείται εποικοδομητική σύγκρουση. * Η διατήρηση της ζωντάνιας και της ελκυστικότητας της διαδικασίας καθ’ όλη τη διάρκειά της. * Η καταγραφή, αρχειοθέτηση και οργάνωση των παραγόμενων αποτελεσμάτων από όλα τα μέτωπα (εργαστήρια, συνεντεύξεις κλπ) κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. 20
Πηγές: • Arnstein, Sherry R. (1969) ‘A Ladder Of Citizen Participation’, Journal of the American Planning Association, 35:4, σελ. 216 — 224 • Sarah C White (1996) ‘Depoliticising development: The uses and abuses of participation, Development in Practice’ , 6:1, σελ. 6 — 15 • Αναστασία Στρατηγέα (2015) ‘Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού’
διαδικασία και τι αφήνει σε όσους εμπλακούν για το μέλλον;
Ένας από τους κεντρικούς στόχους είναι η επικοινωνία και παραγωγή νέας γνώσης για τους τόπους που κατοικούμε, εργαζόμαστε και δημιουργούμε σχέσεις. Τα άτομα που εμπλέκονται αναπτύσσουν μια σε βάθος αντίληψη για τον δημόσιο χώρο στο παρόν της πόλης. Η υπάρχουσα πραγματικότητα γίνεται ορατή μέσα από τις αξίες, τις πολιτισμικές παραδόσεις, την ιστορική διαδρομή και τους κοινωνικούς συσχετισμούς, ως στοιχεία που αναδύονται στην καθημερινότητα και αναζητούν έκφραση. Συνεπώς, διαμορφώνεται ένα υπόβαθρο διαπραγμάτευσης για το φυσικό, ιστορικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που επηρεάζει την διαχείριση του δημόσιου χώρου. Εντός αυτού του πλαισίου δομούνται και αξιολογούνται στρατηγικές, προτάσεις και λύσεις για τα εκάστοτε προβλήματα στον σχεδιασμό και αξιοποίηση του χώρου, ο οποίος δεν γίνεται αντιληπτός απλά ως δημόσιος, αλλά παίρνει τον χαρακτήρα του “κοινού τόπου”, όχι μόνο σε χωρικό, αλλά κυρίως σε κοινωνικό επίπεδο. 21
ερωτημα τολόγιο
5. Πόσο ενημερωμένη/ος θεωρείτε ότι είστε σχετικά με τα σχέδια του δήμου για την αναβάθμιση του πάρκου Γεωργιάδη σε μία κλίμακα 1 μέχρι 5 με 1 καθόλου και 5 απολύτως; 1. καθόλου 2. λίγο 3. αρκετά 4. πάρα πολύ 5. απολύτως
6. Κατά πόσο θεωρείτε ότι ο δήμος λαμβάνει υπόψη του την άποψη των πολιτών στη 1. Η ηλικίας σας είναι: α. Κάτω των 18 β. 18-24 γ. 25-39 δ. 40-54 ε. 55 και άνω
2. Η ιδιότητά σας είναι...: α. μαθητής/ μαθήτρια β. φοιτητής/ φοιτήτρια γ. εργαζόμενος/ εργαζόμενη δ. άνεργος/άνεργη ε. Άλλο ................
3. Είστε κάτοικος Ηρακλείου; α. Ναι β. Όχι 4. Έχετε βρεθεί στο πάρκο Γεωργιάδη; α. Ναι β. Όχι 22
διαμόρφωση των δημόσιων χώρων σε μία κλίμακα 1 μέχρι 5 με 1 καθόλου και 5 απολύτως; 1. καθόλου 2. λίγο 3. αρκετά 4. πάρα πολύ 5. απολύτως
7. Γνωρίζετε για την μέθοδο του Συμμετοχικού Σχεδιασμού στη διαμόρφωση των δημόσιων χώρων, κατά την οποία δίνεται ο λόγος κυρίως στους πολίτες μέσω μιας ανοιχτής και οριζόντιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων; α. Ναι β. Όχι
8. Πόσο θα σας ενδιέφερε να συμμετέχετε σε μία διαδικασία Συμμετοχικού Σχεδιασμού για το πάρκο Γεωργιάδη σε μία κλίμακα 1 μέχρι 5 με 1 καθόλου και 5 απολύτως; 1. καθόλου 2. λίγο 3. αρκετά 4. πάρα πολύ 5. απολύτως 23
colabpublicspaces.wordpress.com