Έρικα Ruth Vander Zee ΕικονογρAφηση
Roberto Innocenti ΜΕτAφραση: Μαρίζα
καλΕιδοσκοΠιο
ντεκάστρο
στα παιδιά μου. τ’ αστέρια σας φωτίζουν τη ζωή μου. R.V.Z.
★
τίτλος πρωτοτύπου: Erika’s Story Copyright κειμένου © 2003 Ruth Vander Zee Copyright εικονογράφησης © 2003 Roberto Innocenti Copyright πρώτης έκδοσης © 2003 Creative Editions Copyright για την ελληνική γλώσσα © 2015 Εκδόσεις καλειδοσκόπιο
ΜΕταφραση
Μαρίζα ντεκάστρο ΕΠιΜΕλΕια κΕιΜΕνοΥ - διορΘΩσΕισ
κατερίνα λογοθέτη σΕλιδοΠοιηση - ΕΠΕΞΕργασια
Εριφύλη αράπογλου [εν]ARTE
το παρόν έργο προστατεύεται σύμφωνα με τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας της ελληνικής νομοθεσίας (ν. 2121/1993), όπως αυτή έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα, καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. απαγορεύεται απολύτως χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη η με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή μέρους ή όλου του έργου.
ΕκδοσΕισ καλΕιδοσκοΠιο ομήρου 50 • 106 72 αθήνα • τηλ.-fax: 210 3632788 www.kaleidoscope.gr • email: info@kaleidoscope.gr
ISBN 978-960-471-103-1
λίγα λόγια από τη συγγραφέα
✡
συνάντησα τη γυναίκα αυτής της ιστορίας το 1955, πενήντα χρόνια μετά το τέλος του Β΄Παγκοσμίου
Πολέμου. Ήταν στο ρότενμπουργκ, μια γραφική, μεσαιωνική κωμόπολη στη γερμανία. Μια μέρα πριν φτά-
σουμε, ένας ανεμοστρόβιλος είχε σαρώσει την περιοχή αφήνοντας πίσω του συντρίμμια. καθόμασταν με τον
άντρα μου σ’ ένα παγκάκι και χαζεύαμε το συνεργείο καθαρισμού που μάζευε τα κεραμίδια που είχαν πέσει
από τη στέγη του δημαρχείου. Ένας ηλικιωμένος μαγαζάτορας που στεκόταν πιο πέρα έλεγε πως είχαν
να δουν τέτοια καταστροφή από την τελευταία επέλαση των συμμάχων. Όταν γύρισε στο μαγαζί του,
η κυρία που καθόταν δίπλα μας στράφηκε προς το μέρος μας και άρχισε να μας μιλά. την έλεγαν
Έρικα. ρώτησε αν είμαστε ταξιδιώτες. της απάντησα πως επιστρέφαμε μετά από ένα σεμινάριο δύο
εβδομάδων στο Πανεπιστήμιο της ιερουσαλήμ, και είπε με λαχτάρα ότι πάντα ήθελε να κάνει αυτό το ταξίδι
αλλά δεν είχε ποτέ αρκετά χρήματα για να πραγματοποιήσει το όνειρό της.
Πρόσεξα πως φορούσε στο λαιμό της μια χρυσή αλυσίδα με το άστρο του δαβίδ και πρόσθεσα ότι στην
επιστροφή μας από το ισραήλ, ταξιδέψαμε στην αυστρία και σταματήσαμε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης
του Μαουτχάουζεν. η Έρικα είπε πως εκείνη είχε φτάσει κάποτε μέχρι την πύλη του νταχάου, αλλά δεν βρήκε
το κουράγιο να μπει μέσα.
κι έπειτα μου είπε την ιστορία της...
✡
ο λαός μου έχασε έξι εκατομμύρια ψυχές που εξοντώθηκαν από το 1933 μέχρι το 1945. Πολλοί εκτελέστηκαν.
Πολλοί πέθαναν από την πείνα. Πολλοί θανατώθηκαν σε θαλάμους αερίων και κάηκαν σε κρεματόρια.
Εγώ όχι.
✡
γεννήθηκα κάποια στιγμή το 1944.
δεν ξέρω πότε είναι τα γενέθλιά μου.
δεν ξέρω τι όνομα μου έδωσαν.
δεν ξέρω σε ποια πόλη γεννήθηκα ούτε σε ποια χώρα.
δεν ξέρω αν είχα αδέλφια.
το μόνο που ξέρω είναι πως ήμουν μωρό, λίγων μηνών, όταν σώθηκα από το ολοκαύτωμα.
Πολλές φορές προσπαθώ να φανταστώ πώς θα ήταν η ζωή της οικογένειάς μου τις τελευταίες εβδομάδες που
περάσαμε μαζί. φαντάζομαι τη μητέρα και τον πατέρα μου – να τους καταληστεύουν, να τους παίρνουν όλο
τους το βιος, να τους διώχνουν με τη βία από το σπίτι τους και να τους στέλνουν να ζήσουν στο γκέτο.
αργότερα, φαντάζομαι, μας διέταξαν να εγκαταλείψουμε το γκέτο. και οι γονείς μου σίγουρα δεν
θα ’βλεπαν την ώρα να φύγουν από αυτήν την περιοχή με τα συρματοπλέγματα. Θα γλιτώναμε από τον τύφο,
την πείνα, τη βρόμα και την ασφυκτική πολυκοσμία. Ήξεραν άραγε πού θα πήγαιναν μετά; Μήπως τους είχαν
πει ότι θα τους μεταφέρουν κάπου καλύτερα; σ’ ένα μέρος όπου θα είχαν φαγητό και δουλειά; Είχαν άραγε
ακούσει τις φήμες για τα στρατόπεδα θανάτου;
✡
για σένα που διαβάζεις το βιβλίο ✡ η Έρικα ήταν ένα τυχερό παιδί. Ενάμισι εκατομμύριο παιδιά, από κάθε χώρα της Ευρώπης που κατέλαβαν οι ναζί στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης μαζί με τους γονείς, τ’ αδέλφια, τους παππούδες, τους θείους, τις θείες και τα ξαδέλφια τους. Εκεί βρήκαν τον θάνατο, στους θαλάμους αερίων των ναζιστικών στρατοπέδων, σε μέρη μακριά από την πατρίδα μας και τη δική τους, στο Άουσβιτς, την τρεμπλίνκα, το Μπέργκεν Μπέλσεν... ανάμεσά τους ήταν και ελληνόπουλα. αυτά τα παιδιά, που θα μπορούσαν να είναι συμμαθητές και φίλοι σου, θανατώθηκαν επειδή είχαν λάθος ταυτότητα: ήταν εβραιόπουλα. αλήθεια, ήταν σαν εσένα και σαν εμένα; Ήταν, ναι. Πίσω από αυτό το ενάμισι εκατομμύριο κρύβονται ονόματα, κρύβονται μωρά, μικρά και μεγάλα παιδιά, έφηβοι, παιχνίδια, τραγούδια, φιλίες, γιορτές. κρύβεται η ίδια η ζωή που κόπηκε απότομα. Πριν από τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλές χιλιάδες Εβραίοι ζούσαν μαζί μας στην Ελλάδα. κάθε ελληνική πόλη είχε εβραϊκή κοινότητα: τα γιάννενα, η Ζάκυνθος, η κέρκυρα, η καστοριά, η λάρισα, ο Βόλος, η ρόδος, η κως, η κρήτη, τα τρίκαλα, η αθήνα... στη Θεσσαλονίκη και μόνο, ζούσαν περίπου εβδομήντα χιλιάδες Εβραίοι. το 1943 οι ναζί υποχρέωσαν τους Εβραίους να ράψουν πάνω στα ρούχα τους ένα κίτρινο αστέρι, για να τους ξεχωρίζουν. Μετά τους απαγόρεψαν να πηγαίνουν στο σχολείο, στον κινηματογράφο, σε εστιατόρια. τους απαγόρεψαν να δουλεύουν, να ζουν φυσιολογικά, όπως ζούσαν πάντα. Όταν τους έκλεισαν στα γκέτο, δηλαδή σε συνοικίες περιφραγμένες που τις φρουρούσαν στρατιώτες, η τύχη τους είχε ήδη κριθεί: στον σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης τούς περίμεναν τρένα για να τους οδηγήσουν στα στρατόπεδα του θανάτου. κάποιοι σκέφτηκαν, αποφάσισαν, πρόλαβαν, μπόρεσαν να κρυφτούν και γλίτωσαν το ολοκαύτωμα. Όμως η κοινότητά τους καταστράφηκε ολοκληρωτικά σχεδόν, τα σχολεία έκλεισαν, πολλές συναγωγές γκρεμίστηκαν, τα μαγαζιά τους πέρασαν σε χέρια άλλων. από το ολοκαύτωμα σώθηκαν όλοι, μα όλοι, οι Ζακυνθινοί Εβραίοι, χάρη στη βοήθεια όλων των χριστιανών συμπολιτών τους που τους φυγάδεψαν στα ορεινά του νησιού. Εκείνοι, ήταν τυχεροί, σαν την Έρικα! οι ελάχιστοι που επέστρεψαν στη ζωή, μας διηγούνται την ιστορία τους – που είναι και δική μας. Μην προσπαθήσεις να καταλάβεις την Έρικα και να μπεις στη θέση τη δική της και των άλλων παιδιών. δεν γίνεται! Μόνο σκέψου ποιες και πόσες προκαταλήψεις και ποιες λάθος ιδέες οδήγησαν τότε στην απόφαση να εξοντωθούν εκατομμύρια άνθρωποι. και κάτι άλλο: σκέψου ότι ακόμα και σήμερα, μετά από τόσες δεκαετίες, υπάρχουν κάποιοι που υποστηρίζουν παρόμοιες ιδέες. τώρα ξέρεις και καταλαβαίνεις. η Έρικα ήταν πολύ τυχερό παιδί!
ολοκαύτωμα: μία μαρτυρία για παιδιά του δημoτικού σχολείου ✡ διαβάζοντας την ιστορία, όπως την αφηγείται η ίδια η Έρικα, οι αναγνώστες αντιλαμβάνονται τις αντιφατικές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, τόσο για το καλό όσο και για το κακό. Προβληματίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις διακρίσεις, τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, την προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας, τον τρόπο με τον οποίο το μικρό και τυχαίο γίνεται μεγάλο, τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, την παθητικότητα και την προσδοκώμενη ενεργητική στάση απέναντι σε καθετί που θίγει κοινωνικές ομάδες.
η διδακτικη τοΥ ολοκαΥτΩΜατοσ Εμείς οι δάσκαλοι, οφείλουμε να μην αποκρύπτουμε από τα παιδιά τα γεγονότα, όσο τραυματικά κι αν είναι. Ένα από τα μέσα που διαθέτουμε για να τα ευαισθητοποιούμε και να θέτουμε στην κρίση τους καταστάσεις και γεγονότα, είναι τα βιβλία, είτε αυτά είναι μαρτυρίες είτε κείμενα μυθοπλασίας. Ωστόσο, η επεξεργασία μαρτυριών από τα παιδιά δεν είναι απλή υπόθεση. το σοβαρότερο ζήτημα που ενδέχεται να ανακύψει είναι το θέμα της ταύτισης των μικρών αναγνωστών με τους χαρακτήρες των βιβλίων. Ειδικότερα, όταν αναφερόμαστε σε μαρτυρίες από το ολοκαύτωμα, η ταύτιση αποδεικνύεται εντελώς αδύνατη. Είναι γεγονός ότι η ανάγνωση μαρτυριών, ή και η επαφή με επιζώντες που αφηγούνται, προσωποποιεί την ιστορία, καθώς μιλούν άνθρωποι που έζησαν αυτές τις καταστάσεις. Ωστόσο, κανένας μας δεν μπορεί να μπει στη θέση τους ούτε να αντιμετωπίσει τα διλήμματα που τους έπνιγαν. για τη στάση των θυμάτων αλλά και των θυτών στη συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες, με τα ερωτήματα να παραμένουν ανοιχτά. διαβάζοντας όσα μας διηγείται η Έρικα, αναρωτιόμαστε για χίλια δυο. Πώς αισθάνθηκε όταν έμαθε την ιστορία της; Πώς φανταζόταν ότι θα ήταν η ζωή της αν οι γονείς της είχαν γλιτώσει; Πώς έζησε όλα αυτά τα χρόνια κουβαλώντας αυτό το τεράστιο βάρος; τι ένιωσε όταν άρχισε να αφηγείται την ιστορία της; Πώς την διηγήθηκε στα παιδιά της; Μοιράστηκε την ιστορία της με άλλους επιζώντες; Ήταν η Έρικα ένα «τυχερό θύμα»; αλλά και η γυναίκα που την έσωσε, δεν κινδύνεψε κι αυτή; δύσκολα ερωτήματα, δύσκολες απαντήσεις! ακόμα κι αν δεν παίρνουμε ξεκάθαρες απαντήσεις, είναι εξαιρετικά σημαντικό να θέτουμε τα ερωτήματα. γιατί μόνον έτσι ασκούμε τα νεανικά μυαλά στην ανάλυση, στην κατανόηση και εν τέλει στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και κοινωνικής συνείδησης.
η Εικονογραφηση η εικονογράφηση του Roberto Innocenti παραπέμπει σε φωτογραφικά ντοκουμέντα της εποχής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι, δίνει με τη γλώσσα της τέχνης το στίγμα των γεγονότων στα οποία αναφέρεται η ηρωίδα του βιβλίου. Με την κατάλληλη παιδαγωγική επεξεργασία, λοιπόν, οι εικόνες μπορούν να «διαβαστούν» παράλληλα με το κείμενο και να βοηθήσουν τα παιδιά να μάθουν περισσότερα για τα γεγονότα και την εποχή κατά την οποία διαδραματίστηκαν. Μαρίζα ντεκάστρο Παιδαγωγός, κριτικός λογοτεχνίας για παιδιά