100 qujat by Ali Nurgozhayev

100 ҚҮЖАТ (ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН ЧИҚ ИМПЕРИЯСЫ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ҚҮЖАТТАР)

а АЛМАТЫ "САНАТ" 1998

ББК 63.3 (0) Ж 91

Ж 91

ЮО құжат (Қазақ хандығы мен Чиң империясы арасындағы қарым-қатынастарға байланысты қүжаттар).— Алматы, "Санат", 1998.— 176 бет. ISBN 5-7090-0445-6 „100 цұжат"—бірынғай кытай архивінің нақты дерегінен куралып, казак. тілінде шығарылған тунғыш жинак. Қытай архивіндегі пҮлы Чик әулетінін. барлық билеушілерінің нақты жазбаларынан" ("Да Чиң личау шылу") алынып тәржімаланған бұл кужаттар, негізінен Чик империясы мен Қазак, хандығынын 1755—1862 жылдар арасындагы карым-иатынасына катысты дерсктердсн топтастырылған. Жинакка кірген кужаттардын дені қазак тарихнамасында (историографиясында) тәугі рет жарияланып отыр. Зерттсуші галымдарымыздын оқыптанысуына мүмкіндік тудыру мақсатымен, олардың қытай иероглифімен жазылған туп нускасынын кссрокөшірмесін коса бсруді жөн санадык..

^ 0501000000 ~ 034 ж

—At^nms

KZ— хабарландырусыз — 98

ISBN 5-7090-0445-6

ББК 63.3 (0)

КЕЛЕЛІ ІСПҢ БАСТАМАСЫ (АЛҒЫ СӨЗ ОРНЫНА)

Өткен 1997 жылдың жазы. Астананың Алматыдан Ақмолаға көшуіне байланысты қарбаласты тірліктің басталған шағы. Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" Заңының жеңілдіктеріне орай еркін шығармашылыққа шығу мүмкіндігі болып, еңці соған қажетті қүжаттарды дайындау» қамында жүргенмін. Ойда жоқта Қазақстан Республикасының Президенті Нүрсүлтан Әбішүлы Назарбаевтың қабылдауына шақырылдым. Президент әдеттегідей жылы шыраймен қабылдап, қысқа қайрым хал-жайды сүрасқаннан кейін, менің қазір не жазып жүргенімді, алдағы жоспарымды білуге ықылас танытты. — Мүның бәрі дүрыс қой,— деді Президент мені толық тыңдап болғаннан с о ң . — Бірақ сен мүның бәрін әзірге қоя түр. Уақыт деген зырлап өтіп барады. Міне, тәуелсіздік алғанымыздан бері де бірталай жыл өтіп кетті. Бірақ сол тәуелсіздік мүддесі түрғысынан мемлекетіміздің ертеңі — жас жеткіншектерді Отан сүйгіштік рухта тәрбиелейтін тарихи шындықты арқау еткен толыққаңды төл тарихымыз әлі жазылып, жүртшылық қолына тимей жатыр. Оның басты себебі тарих жазуға қажетті материалдардың тапшылығынан болса керек. Осы орайда сөз бола қалса, халқымыздың көне тарихына, әсіресе Қазақ хандығына, оның ішінде кешегі Абылай заманына қатысты жазба деректер мынау көрші ел қытайдың архивінде аса мол дегенді жиі айтамыз. Осы не нәрсе, шындығында солай ма, әлде "дейді хабар" ма деп, сүрастырып көрсем, өз ішімізде қытайдың архивін ақтарып, көзімен көрген ешкім жоқ тәрізді. Міне, осы мәселеге орай сені сонда арнайы жібергелі отырмью. Көптен бері тарихи деректерді зерттеумен айналысып келесің, тарихымыз үшін не қажет екенін білесің, сондықтан сенің сонда барып, сол архивтік материалдармен

танысып көруің керек. Шынымеи сондай тарихымызды тануға көмектесетін материалдар бар болса, оны жеделдетіп ел игілігіне, халық кәдесіне асыру қажет. Қазір соған мүмкіндік те туып түр. Екі елдің ара қатынасы қай түрғыдан алсақ та күн санап жақсарып келеді. Алда бүдан да жақсара түседі деген үміттемін. Қытай архивінің бай мүмкіндігін пайдалану жөнівде олардың басшыларымен сөйлесіп, пікір алысқанмьш. Мүның бәрін Бейжиңдегі елшіміз біледі, Қуанышқа бәрін айтқанмын. Президент "бүған қалай қарайсың" дегендей назарын тіктей маған қарады. Сөз саптасынан бәрі шепшгіп, келісіліп қойған сияқты. Жүзінен "осылай істеу керек" деген шешімді ойдың табы аңғарылады. Президент шақырған соң, арада болар әңгіменің қандай тақырыпта өрбитіні жөнінде өзімше жорамалдап, соған жан-жақты әзірленіп барғанмын. Бірақ оным іске аспады. Президент менің ойымда жоқ, үш үйықтасам түсіме кірмейтін мәселені алға тартып отыр. Тосындықтың қашанда қапылыстылық тудыратыны белгілі. Мен де іштей түйыққа тірелгендеймін. Әңгіменің әлібін аңғарған алғашқы сәтте жан дүниемде пайда болып, дуылдай көтерілген бір қүйын сезім ерік бермей, дедектетіп апарып, арпалысты екіүдай ойдың ортасына тастап жібергендей болды. Өйтпегенде ше! Соңғы төрт-бес жылда кеңсе қызметінде болып, қол үзіп қалған төл кәсібім — жазушылыққа қайта оралуға мүмкіндік берер еркін шығармашылыққа шығып, көптен жанымды мазалап, толғатып жүрген көлемді шығармамды жазудың орайы келді деп, соған өзімді алдын ала дайындап қойған маған енді соның бәрін өзгертіп, тіпті ойламаған басқа тірлікті бастау керек болып түр. Еркін шығармашылыққа шығудың ауылы алыстап, "тағы да жаза алмайтын болдым-ау" деген ой жан қинаса, екінші бір ой іштей бүған керісінше "бар, барға" басып, алға жетелейді. Мүның да өзіндік себебі бар. Президент жібергелі отырған қытай жері — көп жылдардан бері бір көрсем-ау деп армандағаныммен барудың сәті түспей қызықтырып жүрген, үзақ жылдар архив ақтарып, тарихи тақырыпқа жазған соңғы төрт кітабыма —"Алтын тамырға", "Көмбеге", "Қазақтың қилы тарихына", "Қазақтарға" арқау болған оқиғалардың басым көпшілігі өткен жер. Талай жыл таң күзетіп, картаға қарап қиялмен шарлап, халқымыздың халықтық негізін қаласқан байырғы көне тайпалардың көшіне ойша ілесіп, Алтай мен Ордос арасын армансыз шарлағам. 4

"Шіркін-ай, осы араларды көзіммен көріп, бір аралап шықсам" деген іңкәр тілек сонда оянып, "ата-бабамыздың сан ғасыр сайран салған тірлігінің куәсі болған Сары өзеннің суымен бетімді жуып, бір кезде салынуына бабаларымыздың өздері себепші болған Үлы Қорғавды бойлай бір жүрсем" деген тәтті қиял қордалана келіп арман-аңсарыма айналғалы қашан! Міне, сол көктен іздегенімді Президентіміз өзі жерден тауып беріп отыр. Мүндайда көп толғамға уақыт жоқ. Сондықтан әңгіме барысында бір-біріие теңдік бермей іштей арпалысқа түскен осынау екіүдай сезімді Президент сөзін аяқтағашпа сабырлы ойдың салмағымен басып, "бару керек" деген шешімғе бекіп те үлғердім. Басқаша болуы мүмкін де емес еді. Өйткені, Президент төңірегінде болған төрт-бес жыл ішінде оның өз басының тәуліііне қалай жүмыс істейтінінен, алдын ала жасалатын айлық жүмыс кестесінде бір күн бос болмай сан салалы шаруаның үнемі иін тіресіп, қабаттасып түратынынан хабардар болатынмын. Бүгіннің осындай кезек күтгірмес қарбалас тірлііі бастан асып жатқанда соның ырқында кетпей, Президентіміздің уақыт тауып, ертеңнің қамын ойлап, жазылмай жатқан тарихымызға қажетті материалдарды табуға өзі жағдай жасап, соған бар деп түрғанда "бармаймын" деп бас шайқау, "басқа біреуді жіберіңіз" деп дәлел айту — басқаны қойғанда, туған халқың алдывдағы азаматтық міндетпен де, перзенттік парызбен де сыйыспайтын тірлік болар еді. Бірден келісімімді беріп, Президент үйғарымын қуана қүптайтынымды білдірдім. Осылайша қаламғерлік тірлігіме жаңа бағыт беретін жаңа кезеңге қадам бастым. Сөйтіп тарихи тақырыпқа қалам тартып, төл тарихымызды тану жолында ізденіп жүрген пікірлес, сырлас достарым арасында бәріміздің ортақ арманымыздай болып жүрген ата-бабаларымыздын көне тарихына куәлік беретін қытай архивіндегі деректерді қолмен үстап, көзбен көру мүмкіндігіне ие болдым. Соның нәтижесінде Қытай Халық Республикасындағы Қазақстан Республикасы елшілігі қызметкерлерінің көмегімен бүіінғі оқуға үсынылып отырған "100 қүжат" өмірге келді. Көне қытайлықтар өз мемлекеттерінің шеғарасынан батысқа қарайғы елдердің бәрін қанша болса да бөліпжармай бір-ақ атаумен "Батыс өнір" деп атайды. Қазақ халқының неіізін қүраған ежелгі көшпелі көне тайпалар да, олар қүрған хандықтар мен қағанаттар да осы "Батыс өңір" үғымының ішінде. Сондықтан қытайдың баты-

сывдағы елдердің тарихына қатысты көне материалдар сараланып жіктелмей, бәрі сапырылысқан күйінде осы бір атаудың аясына жинақталған. Қазір оларды зерттеу, яғни "Батыс өңірді" зерттеу қытайда тарих ғылымының өз алдына жеке бір саласына айналып, соған маманданған арнайы зерттеушілердің мектебі қалыптасқан. Сол "Батыс өңірді" зерттеуші мамавдардың айтуынша, көне қытайдың батыс жағындағы елдердің тарихына қатысты материалдардың бүгінге дейін табылып, зерттеліп, жария болғандарынан әлі зерттеуші қолы тимей, бүктеуі жазылмай, архив сөрелерінде жатқан материалдар әлдеқайда көп көрінеді. Қытай архивіндегі көне жазба бумаларының (папкалардың) жалпы санының отыз миллионды қүрайтынын еске алсақ, олардың бүл сөздерінің жаны да бар тәрізді. Өйткені, басқаны білмегенмен, өзімізді қызықтырған кезеңнің материаддары жинақталған Чиң әулетінің (1616—1911 ж. ж.) сарай жазбаларының архивте сақталған материалдары бумаларының көшірмелерін қүрастырып, 1937 жылы жапоңдар түңғыш рет кітап етіп шығарғанда, соның санының 1260 томға жеткенінен бүрыннан хабардар болатынбыз. Ал бүл бір әулеттің ғана қалдырған мүрасы ғой. Қазір Чиң әулеті билік жүргізген кезеңнің тарихи материалдарын зерттеумен қытайда түтас бір ғылымизерттеу институты —"Чиң дәуірін зерттеу институты" айналысады. Осы институттың қызметкерлерінің үзақ жылдар бойғы тындырымды еңбектерінің арқасында әлгі қалың нөпір мол материалдар бірнеше топқа жіктеліп жүйеленген. Қазақ хандығына қатысты материалдар негізінен соның "Қытай-Жоңғар", "Қытай-Орта Азия", "Қытай-Ресей" топтарында. Бірақ қазақ тарихына қатысты деректер олардың қайсысьшда қандай дәрежеде, жалпы саны қанша, әзірғе оны ешкім де білмейді. Өйткені, бірде бір қазақстандық білікті маман осы күнге дейін қытай архивінде отырып, көне деректердің бумасын өз қолымен ашып, өз көзімен көрген емес. Осы салаға мағыналы бар өмірін арнап, аянбай еңбек етіп келе жатқан, Қазақ хандығы мен Чиң империясының қарым-қатысына байланысты бірнеше қүнды еңбек жазған белгілі синолог, тарих ғылымының докторы, К. Ш. Хафизованың өзі мүндай мүмкіндікке ие бола алмады. Кешегі кеңестік жүйенің саясат салқыны білікті маманның көрші елдің архив-теңізіне еркін сүңгіп, халық игілігіне асар тереңдегі дерек-маржанын теріп алуына жол бермеді. Соның салдарынан ол Ресей архивінде сақталған сол 1937 жылғы жапондар шығарған томдардың көшірмесін ғана ақтаруға мәжбүр болды. Ал бүдан

арнаулы мамандары болмаса, бүгіші білімді қытайлықтардың өзінің бәрі бірдей оқып, түсініп кете алмайтын көне иероглифті танудың және ешбір тыныс белгісіз жоғарыдаи төмен қарай бір-біріне тіркестіріп жаза берілген сөздер тізбегінен сөйлемді тауып алып ажыратудың қиындығы сыртында іздеген дерегіңді, яғни Қазақ хандығына қатысты деректерді тауып алудың өзі инемен қүдық қазып, су шығарғандай тірлік еді. Соған қарамай көзмайын тауысып, сан жылдар сарыла еңбек етуі нәтижесінде Клара Шайсүлтанқызы қыруар материал тауып, халық кәдесіне жаратты. Мүның солай екеніне оқырмандар көзін жеткізе түсу мақсатында "Да Чиң личау пшлудың" 1755—1832 жылдар аралығындағы қүжаттарьоіың арасынан өзіміз тауып, аударған "100 қүжатты" екі кітапшадан түратын "Цинская империя и казахские ханства. Вторая половина XVIII — первая треть XIX в." деген жинақтағы К. Ш. Хафизованың дәл осы кезең материалдарынан іздеп тапқан қүжаттарымен салыстырып көрдік. Сонда біз тапқан 100 қүжаттың онда тек он бесі ғана бар болып шықты. Демек, бүл біз тапқан қалған 85 қүжат бар бумалардың К. Ш. Хафизованың қолына, сондай-ақ ол тапқан басқа қүжаттар бар бумалардың біздің қолымызға түспегенінің белгісі. Ал осындай қолға ілікпей, әлі байлауы шешілмей кезегін күтіп жатқан бумалар, ондағы халқымыздың тарихьша қатысты қүнды, нақты дерегі бар қүжаттар қаншама! Осыларды көріп-біліп түшынған сайын Президентіміздің тарихқа деген жанашырлығының, бар деректі ел игілігіне асыру жөніндегі талабының қаншалықты маңызды екенін тереңірек үғына, сезіне түскендейсіі». "100 қүжат"—бірыңғай қытай архивінің нақты дерегінен қүралған қазақ тілівдегі түңғыш жинақ. Онық сыртында мүндағы "Чиң гаузүнның нақты жазбаларынан" алынған 85 қүжат қазақ тарихнамасында (историографиясьшда) бүрын-соңды қолданылмаған жаңа деректер. Сондықтан мүмкіндігіміз келгенше әр қүжаттың айтар мағлүматының оқырманға дәл жетуіне күш салып бақтық. Дегенмен, қашаңда алғашқының жолы ауыр ғой. Тәжірибенің аздығынан, көне иероглифтерді оқып, мағынасын дәл табудың қиындығынан кеткен кейбір селкеу түстары болса, шывдыққа қиянат жасалмасын деген мақсатпен сауатты оқырман өзі қарап, анығына өзі көз жеткізуіне мүмкіндік тудыру үшін көне қүжаттың түпнүсқасының ксерокөшірмесін де қоса беруді жөн көрдік. Жинаққа кірғен әр қүжаттан Чиң империясының Қазақ хандығын бодандықтың бүғауына түсіру үшін жа7

саған түрлі жымысқы айла-шарғысының қатпар қыртысы жазылып, түпкі сыры ашыла түседі. Чиң патшасының Қазақ хандығынан келген елшілер арқылы ел басшыларына жанашыр болып сәлем жолдап, оларға әр дәрежеде мансап таратып, сыйлықтар тықпаштап, "менің қоластыма өтсеңдер, мәңгі жарылқап", төрт қүбылаларыңды түгел етіп қоямын деп уәде бергіштеп, болмаған жағдайда күш көрсетіп, "қосынымды қаптатып қүртып жіберемін" деп қоқаңдау әрекеті сан қырынан көрінеді. Оның бүл саясаты нәтижесіз де емес. Сыйлық пен мансапқа арбалап, бопсаға шыдамай боркеміктенген қазақ сүлтандарының кейбіреулерінің түзаққа түсіп, Чиң империясының бодандығына өз еркімен өтіп те кеткенін көреміз. Қазақ жүргіпылығы "хан" деп танымайтын, бірақ қытай қүжаттарында хан болып жазылып жүрген Ханәлі, Алтынсары секілді сүлтандар осының толық далеліндей. "100 қүжат"— XVIII ғасырдың алғашқы жартысында тағдыры таразыға тартылып, жер бетінде ел болып, халық болып қалу-қалмауы шешілер алмағайып қилы замавды бастан кешіріп, елдіктің, бірліктің, ерліктің үлгісін танытуы арқасывда тәуелсіздігін сақтап қала білген ата-бабаларымыздың сол тәуелсіздігін баянды ету жолындағы күреске толы кейінгі арпалысты тірліғіне куәлік берер жүз куәгері іспеттес. Алайда бүл қытай архивінің сөресінде "үйықтап" жатқан мың-мың куәгердің алғашқы шағын тобы ғана. Қалғандарын "оятып" қазақша сөйлету алдағы күннің, үмітті күннің үлесі. Мүндағы ауыр салмақ осы салада еңбектеніп жүрген білікті маман «зерттеушілердің еншісіне тимек. Ал әзірге Президентіміздің өзі бастаушысы болып қолға алынған игілікті істің нәтижесінің алғашқы қарлығашы тәріздес осынау "100 қүжатты" тәуелсіз еліміздің тәуелсіз төл тарихының зәулім ғимаратының бір кірпіші болып қалана берсе екен деген үмітпен зиялы қауым өздеріңізге үсыньш отырмыз. Сөз соңывда қүжаттар жинағының жедел аударыльш, баспаға үсынылуына басшылық жасап, үйымдастыру жүмыстарын жүзеге асырган Қытай Халық Республикасындағы Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісі Қуаныш Сүлтанүлына, түпнүсқадан тікелей аударуға көмек көрсеткен елшілік қызметкерлеріне, тарихымызға қатысты деректерді тануымызға түсіністік көрсетіп, ақыл-кеңес берген Чиң дәуірін зерттеу институтының және Шинжиақ қоғамдық ғылым академиясының қызметкерлеріне зор алғыс айтамыз. 8

„ЧИҢ ШЫЛУДЫҢ ШИНЖИАҢҒА ҚАТЫСТЫ ЖАЗБАЛАРЫНАН"

1. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ (17SS ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ) Жарлықта тағы да былай делінген: Такылуды (Такылу) мәліметіңде: "Банжырлардың солтүстік аймақтарда қалғысы келеді. Осының көшірмесін жіберіп, Бәнди, Сарылдарға мүны хабарласақ, Банжырдың сарбазы азайып жасақ болудан қалған. Сондықтан оның батыс жаққа бару ойы жоқ" делінеді. Мен оның бүл тілегін қабыл еткенмін, бірақ Нағханның алаяқ залымдығына қарап, оны Такылуге айтқан "ісіміз жеңіске жеткен соң Әмірсана хандыққа тағайындалса, ол қазақ ханы Абылайды (Бейжиңге) дидарласуға бастап келе алар еді. Әмірсана көршілес болса, олармен арамызда татулық орнар еді" деген сөздерін басы ашылмаған дүдәмал сөз деп білемін. Ісіміз жеңіске жетсе, Әмірсананы ғана хан көтеруіміз керек пе? Жоңғар бағындырылғаннан кейін, оның екі тізгін бір шылбырын Әмірсананың қолына түгел бермеймін. Қайта төрт ойраттың тайжыларын алды алдына хан етіп тағайындаймыз. Бүл ойымды ол мүлде білмейтін сияқты. Егер оның айтқаны болса, онда Дауапшдан (Давацидан) айырмасы болмай қалады. Бүл істі мен солардың тілегі бойынша шештім. Олар осы сөздер арқылы ойымызды алдын ала білғісі келіп отырса, арандары тіігті ашылады. Егер Әмірсананы хойттардың ханы етсек, олар қалайда күдерін үзеді. Бәнди, Сарылдар Әмірсананы хойт ханы деп қаралай берсін, қалған үш тайжының да хан болатывдығын жай әңгімеде ауызға ала жүріп, жүрттың қүлағына қүя берсін. Сонда олар қисынсыз қиялдан арыла алады. Ал Әмірсананың Тарбағатай алқабын мекен етіп, қазақтармен көршілес отырамын дегені мойынды қашыққа салып, қазақтардың көмегімен біржола қүрық әкетудің амалы болмаса, қағанатымыз (империямыз) үшін қажымай қызмет етсе, онда, әрине, менің айрықша жарылқауымда болады. Жеке өз алдына ел билеп, жүрт сүрамақшы болса, оған мүлде жол берілмейді. Жасауыл Зақсу (Зақсы) бүл жарлықты қүпия түрде Бәнди, Саю

рылдарға жеткізсін. Жоңғар бағынған соң Әмірсана сол жердегі ел ағаларьш бастап келіп жатса, қазақтар туралы істерді бірге ақылдасып, нүсқау сүрап біржайлы етерсіңдер. (481-бума, 3-5-беттер)

2. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ҮІШНШІ АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ (1755 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ) Шегараны орнықтырушы қосынның сол қол кіші генерал Әмірсананың Ақзул, Бадым Церен қазақтармен бірігіп Дауашыға қарсы жорық жасап, Бораталадан арғы елді талан-таражға салды дейді деген мәліметі туралы жарлық. Әскери қызмет амбандарына! Әмірсананың мәліметінен Ақзул айтқан Бадым Церен мен қазақтарға Дауашыға жорық жасады дегеннен хабардар болдым. Бүдан оның (Давациды) қиын-қыспақта қалғанын, жоңғардың ыдырап бара жатқанын көруге болады. Егер табанда қосын аттандырсақ, арадан қазақтардың арзан олжа тауып кетуі даусыз. Сондықтан Әмірсана жағдайына қарай не бес-алты мың, не үш-төрт мың жасақпен көрсетілген уақыттан кешікпей ерлік шеруін тартып, шешуші үлкен жеңіске қол жеткізсін. Садақ Бочиндердің сөзіне алданып, қосынды шегіндіріпті. Бүл туралы анық нүсқау бергенмін. Ақзудың мәліметінің өтірік жерлері де көзге үрып түр. Сол жерге баратын Даш Ғодобты күтіңдер. Бүрынғы жарлығым бойынша Садақ Турунчилармен бірге жасақ бастап, үдере алға тартындар. Әмірсананың ауыр қолы жетуден бүрын барлаушы топтар түрівде әрекет жасалсын. Бүл тиімді. Батыс жақтағы барлаушы топтарға: "Солтүстік жақтағы қосынның аттаныс қимылына қүлақ түріп, бүрын көрсетілген межелі мерзімге қарамай, жорыққа шыға беріңдер" деп бүйрық бердім, қазір Сарылға да: "батыс жақтағы қосын Бораталаға бүрын жетіп, орайы келіп жатса солтүстік қосынды тоспай әрекет ете беріңдер. Егер солтүстік қосын бүрын барып жатса, екі қосын тізе қосып, қимыл жасауға тура келсе, бірлесе шабуыл жасаңдар" деп жарлық бердім. Қысқасы екі бағыт қосынындағы ге-

нерал амбавдар барлығы да менің қүзырымдағы қызмет адамысыңдар. Қайсың бүрын қамдансаңдар да кесімді күш жеңіске жетулеріңді шын жүректен тілеймін. Бүл істі Әмірсанаға де жеткізулеріңе болады. (481-бума, 7—8-беттер)

3. ЧИАНЛҮН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ (1755 ж. НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 6-СЫ КҮШ) Әскери қызмет амбандарына! Әмірсаналар Көбенді тергегенде ол "қазақ жерівде Барын (Балаң) деген адамның өзін Қалдан Сереннің інісімін" деп жүргенін айтыпты. Бәнди Мамытты тергесін. Жоңғардың көне көздерінің бірі оның бүларды қалайда білуі керек. Бгер ол да танымаса, онда Барынның да, Қалдан Сереннің інісінің де жоңғарлық болмағаны. Бүдан басқа Көбен: "қазақ жасағы Іле өңіріне кіріп, тараншылардың бидайы мен жүгерісін талап әкетті. Олар Шаған судың Болычиар деген жеріне қоныстаныпты" депті. Осыған қарағавда қазақ жасағы дәл қазір Іле өңірінен онша үзай қоймаган сияқты. Бгер біздің қолымыз алға қарай ілгерілеп, сол қазақтардың үстінен түсер болса, қайтуы керек? Бәнди, Әмірсана екеулерің ақылдасып, байламдарыңды шүғыл мәлімдеңдер. (481-ші бума, 15—16 беттер.)

4. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1755 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 10-КҮШ) Жарлықта тағы былай делінген: Әмірсаналардың мәліметін кеше оқыдым. Иандыштың жоңғардың жағдайы туралы айтқандарьгаан Дауашыны әбден қаусап түрғанын, қосынымыз ілгерілеп шабуылдаса ғана тас-талқанын шығара алатынын байқауға болады. Бірақ қазақтардың да қарулы күші едәуір мығым, оның үстіне олардың қолы Дауашыға үрымтал жерде түр. Біз 12

үщіи Дауашыны қазақтардың түтқындағанынан немесе Әмірсана мен Бадам Цереннің түтқындағанынан Сарылдың түтқындағаны абзал. Бүдан бүрын да талай рет жарлық шығарғанмын. Сарылға айтыңдар, бүрынғы жарлықтарым бойынша кайда түрған шеріктер екенімен шектеяіп отырмай, орайлы сәтті пайдаланып жорықты жеделдетсін. Батыс жақтағы қосынымыз солтүстік багыттағы қосыннан бүрынырақ жетуге тырыссын. Осылайша тез арада шешуші жеңіске қол жеткізетін болыңдар. Соңда ғана үлағатты міндетке тағайындаған көңілімнен шығатын боласыңдар. (481-бума, 23-бет)

5. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1755 ЖЫЛДЫН, СӘУІР АЙЫНЫҢ 9-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Сарылдарды Суктыны (Сожыкту?) тергеу нәтижесіне қарағавда, қазақ жерінде жүрген Барың Ғалдан Цереннің інісі емес екен. Әмірсанадан сүрағавда ол да кезінде қазақ жеріңде мүқият тексеріп сүрастырған, Барыңның атын жамылғанымен, оның толық негізін көрсете алмағанын айтыпты. Демек, мүның сөзі де Сарылдың мәліметімен бір жерден шығып отыр. Сонда оның жалған екені даусыз. Жаудың тізе бүккен Чылон деген адамы қазақ сарбаздары Дауашыны жеңді, қазақтар әжептәуір күшті, олар Дауашыны түтқын етіп алады деген екен. Жорық кезінде сақтық шаралары міндетгі түрде жүзеге асырылуы тиіс. Қазір олар Ілені қолдан шығарып алып, әлдеқашан жеңіліп шегініп кеткен. Бүл біздің шабуылдауымызға мейлінше тиімді. Оның үсгіне екі жақтағы барлаушы тобымыз түйісер болса, әскер саны он мыңнан асады. Осылай лап койсақ оңай жеңіске жетуге болады. Сарыл менің мейір-шапағатымды ақтаймын десе, бүл іске қатты қүлшынатын болсын. Дауашы түтқынға алынатын болса, одан кейін қазаққа қатысты істерді қалай тьшдыру туралы да Бәнди, Әмірсаналармен жақсылап ақылдассьш. (483-бума, 22-бет)

6. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ / (1755 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ) Жарлықта былай делінген: Бәндилар Усонғожыр, Шағанхуажыр деген жерлердің қазақ жеріне апаратын жолдың торабы екенін, қорғаныс үшін, қазір Талмашан, Залхандардың тайжы Жайсаңдармен бірге шеріктерін алып, қарауыл қүруға барғанын хабарлады. Егер қазақ қосыны ол жерге аяқ басса бір жағынан жоғарыға мәлімдеп, бір жағынан Ғекіп, Лабрың Жисайларға жаумен айқасуға әскер топтап дайын түру туралы бүйрық беріңдер. Сондай-ақ қазақтарға пайда-зиянын үғындырып, жасағын қайтартыңдар. Бәндилер нақты жағдайды ескеріп, істі жан-жақты ойларсыңдар. Мына жағдайда қазақтар да ол араға бара коймас. Бір барса Әмірсананың ағасы Бадым Церен ғана барады. Әмірсана алдын ала ағасьгаа хат жазып адам жіберген. Бадым Церен келсе олардың сол жердегі нақты жағдайын білетін боласыңдар. Қазір екі жақтағы қосынымыз түйісті, біз үшін жеңістің ауылы алыс емес. Меніңше, мына кездерде қазақтарға елші шаптырып, жарлық жөнелтудің сәті түсіп түр. Бәнди, Әмірсана, Сарылдар араларынан лайықты біреуді жіберіп, оларға былай деп ашық айтсын: Үзақ жылдарға созылған жаугершілік пен қырқыстан ел-жүрт қатты күйзелді. Мен аспан астының әміршісі ретінде қаймана халықтың түрмысы мен тірлігін орнықтыру ниетімен, оларды соғыс зобалаңынан арылтып, алаңсыз харекет жасауы және баршамызды бейбіт бағыттағы өмір кешуіміз үшін жоңғарға жаза жорығын жасау мақсатында қосын аттандырдым. Жоңғарлар қазақтармен қас жау болса да, жөнге салған соң оларға ендігәрі өз беттерімен әрекет жасамау, қазақ жүртын шаппау туралы жарлық бердім. Қазақтар, сіздер бағынасыздар ма, жоқ па, бүны өз еріктеріңе саламыз. Алайда екі жағымыз да өз шегарамызды міндетті түрде берік сақтауға тиіспіз, шегараны бүзып кіріп жоңғарларды талауға рүхсат етілмейді, егер жарлыққа қүлақ аспасаңыздар онда, сөз жоқ, қүдіретті қосынымызды аттандырып жазалайтын боламыз. Ол кезде өкініп жүрмеңіздер. Бүл жарлығымды көшіріп апарып қазақтарға жариялаңдар. Елшіні оларға қашан жіберу ісіне келсек, оны жарлығымның шектемесіне үшырамай нақты ахуалға 14

едрай үйғарым жасасаңдар болады. Қазақтарға жариялаганнан кейін ондағы жағдайды Сарайға табанда мәлімдеңдер. (488-бума, 15—16-беттер)

7. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЬШЫҢ БЕСІНШІ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ (1755 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Ауыр қолымыз Ілені (Жоңғарларды) тыныштандырғаннан кейін, патшамен дидарласу үшін келетіндер туралы Бәнди, Салалы және Әмірсаналар қанша адам келетінін, қашан, қай жерлерге жететінін, Сарайға жететінін нақтылап мәлімдесін. Істелуге тиісті өзге істер жаухүйлардың лайықты біржайлы етуіне тапсырылады. Бүдан басқа қазақтарға бүрынғы жарлықта айтылғандай, елші аттансын. Қазақ Абылайға тапсырылатын жарлықнамада "Қазақтар мен жоңғарлар бүрын жауласып келеді. Шеріктеріміз осы рет жорыққа аттанған түста да, Дауашы сіздерге соғыс ашып жатқан болатын. Әскеріміз аттанысқа шыққаннан кейін ғана, Дауашы қаптаған шапқышпы қолын кейін тартты. Қазір жоңғарлардың жері тынышталды. (Жалпы қауымы) ендігі жерде біздің қарашамыз. Олар тарапынан сіздерге жасалған қырғын қиянат осымен мәңгіге тиылмақ. Егер бізге бағынуды қаласаңыздар, онда міндетті түрде жан-жақты жарылқауымызда боласыңдар. Егер өз алдымызға үлыс болып отыра береміз десеңіздер, онда сүғанақтық жасауға емес, шеғараны тыныштықта үстауға ғана хақылысыздар. Мүбәда сіздер тараптан арандату талан-таражылау әрекеті байқалса, овда қүдыретті қосынымызды аттандырып, жаза жорығын жасауға мәжбүр боламыз"— делінуге тиіс. Мүны оларға ашық айтыңдар. Сонсоң олардың бүл жөніндегі ой аңысын Сарайға шүғыл мәлімдеңіздер... ("489-шы бума, 17—19-беттер")

8. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ СЕГІЗІНІШ АЙЫНЫҢ 14-КҮШ (1755 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 19-КҮШ) Әскери қызмет амбандарына! Бәндилер Сарайға жолдаған мәлімдемесінде: "жарлығыңыз бойынша Әмірсанаға қосынға қайту туралы бүйрық берген едік. Осы кезде ол қазақтарға жіберілген Данжын және олар жіберген елшілікпен бірге келіп қалды. Қазір біздің алдымызда елпек қағып жүр. Арада оқиғалар шықпасын деп Әмірсананы шүғыл Бейжиңге қайтаруды қолайсыз көріп отырмыз. Және оны қайтару туралы әрекетімізді де табан астында тоқтаттық" деген сөздерді айтыпты. Бәндидің былай істеуі нақты жағдайға едәуір сай келетін сияқты. Бірақ та қазақтардың елшісі Әмір батыр Бейжиңге барсақ деп талап еткен екен. Бәндилер оған: Абылайдың бағыну туралы адал ниетін қолдау біз үпгін парыз. Ежен ханға тез арада мәлім етіп, оған дидарласуға сіздерді Бейжиңге Әмірсанамен бірге жүргізейік деп ашық айтсын. Осылай істегенде олар ішкері өлкедегі генералдар қолындағы бшіік парқын түшынатын болады, әрі Әмірсана да бөгеттік жасауға шарасыз қалады. Қазір олардың елшілерін кері қайтарып, Әмірсананың шешіміне ден қойсаңдар Әмірсана оларды Бейжиңге жібере қоймайды. Себебі, Әмірсана қазақ елшілігінің Бейжиңге келіп, Бжен ханмен дидарласуын қаламайды. Бірақ оны тосуға да амалы жоқ. Сондықтан ол шешім Бәндидің алдында қабылданады деп бүйырса керек. Ал қазір Бәнди ерікті Әмірсанаға беріп, оның түзағына түскен. Бүл шешім жағындағы ағаттық. Егер қазақтар былайғы жерде елші жіберіп жатса, оларды төте Бейжиңге жеткізіңдер. Ал Әмірсананың ағасы Юрби жайсаң Үбаш және қашып жүрген Гумбыжап сияқтылар онымен (Әмірсанамен) бірге Бейжиңге келсе де, не болмаса бүрынғы өз жерлерінде түрса да лайығына қарай бекім жасаңдар. Үлы Мыңған тобынан шыққан Дежит Сайқын алғаш бағынған кезде өте тауфиқты адам болып көрінген еді. Кейін келе астамшылық істеп, ашкөздігін көрсетіп алды. Әмірсананың адамдарына ілескені тағы бар. Бәндилер бақылап, оның ісін жағдайға қарай шешсін. Бәндилердің хабарлаған тағы бір ісі: Самбыл Жишындағы Нерба лама Әмірсананың бүрынғы жерлерінде түра беріңдер, Бейжиңге бармаңдар деп өздерін азғырса да, онымен келіспегенін астыртын 16

мәлім етіпті. Ол Әмірсананың әр жердегі жайсаңдарға бүрынғы ата қоныстарыңа барып алыңдар деп жасырын байланыс жасап жүргенін де паш еткен. Демек ол әбдеи сыйлауға түрарлық адам екен. Оған табанда да-лама деген лауазым берілсін. Келер жылы Бейжиңде Ежен ханмен дидарласуға жағдай туғызылсын. Қазір Бошағаштағы қазақтарды күзырымызға қарату әрекетіне Жа У, Аралбайлар да селбесіп отыр. Олар қазақ шегарасына енгенде талан-тараждық жасамасын және басқа шатаққа да үрынбасын. Тек қорғанысты күшейтсін, қазақтар оқыс сүғанақтық жасап шегарамызға кірсе алдымен, істің жөнін түсініп шегінуге қузау салсын. Тіл алмай жатса сонда ғана шерік жүмсап, қуып тастауға болады. Бәндилер қазақтарды қүзырымызға қарату туралы жағдайды әрдайым мәлімдеп түрсьш. (494-бума, 19—21-беттер)

9. ЧИАНЛҮН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 9-КҮНІ (1755 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 11-КҮШ) Әскери қызмет амбандарына! Бүрын солтүстік бағыттағы қосынымызды соландар қосынан қашқан Бойынту: өз қожасының қазақ жеріне жіберілгенін, қазір сол арада қолды болып қамауда жатқанын мойындаған еді. Сол кезде Дарданаларға Бойынтуды тергеп, оны айтқандарының растығын анықтап, Сарайға мәлімдеуді бүйырғанымыз әрі қазақ жеріне жіберілетін жасауыл Десанға да жолға шықпай түра түру туралы бүйрық бергеміз. Істерінің қазіргі мәліметіне қарағанда Іледен келген Қүрман тайжы Сарылға: қазаққа жіберілген жасауыл Даиоңа, Шунданалар қазақ елшілігін бастап Ілеге барады, қазақтар бағынуды қалайды екен деп хабарлаған көрінеді. Аңғары, қазақ ханы Абылай берілуге шындап мойын қойған, бүған күмәндануға еш негіз жоқ. Бүрынғы жарлығым бойынша қазақтарға бара беруін Десандарға үқтыруды және Бойынтуды бүрынғы айтқан істерінің растығын анықтап қоса мәлімдеуді хабарлауға бүйырыңдар. (500-бума, 20-бет)

10. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРШШІ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ) Жарлықта тағы былай делінген: Қазақтарға Сарай мәлімдемесін жеткізгені әрі әжептәуір білікті сүңғылалығы үшін Шүнданаға аға жасауыл лауазымы мен жүз сәрі күміс сыйлық берілсін. Ол алда қазақ жеріне Абылайға Еженхан жарлығын жеткізуге тағы да аттансын. Қазір қарақшы Әмірсананың қайрат қыларға қауқары жоқ. Оны көп үзамай үстайтын боламыз. Қарақшы Әмірсана бүрын қазақтардан әскери көмек те сүраған. Абылай оған көмек беруден бас тартты. Ғаділет үлағатын тани білген бүл біліктілікке сый-сияпат жасауға тиіс. Бүдан басқа қазақ кісілерінің Тауын Жисайлардың ауылын талағаны тағы бар. Тауын Жисай Әмірсанаға еріп бүлікке қатысқан. Түпа да оларды әуелде қолдамаған. Енді, міне, Чиң әулеті үшін қызмет етіп, бүлікшілерді жоюға ат салысып отыр. Олар кей жағдайларды білмейтіндіктен күдіктенетін де шығар. Сондықтан оларға істің жайын былай деп түсіндірген жөн: Абылай кезінде елші жіберіп тарту тартқан. Бүдан оның адалдығын байқауға болады. Егер бейбіт харакет істеп, мәңгі мамыражай өмір өткізу үшін, олар бүкіл ынта-пейілімен ішкі бағынышты боламын десе, әрине айрықша жарылқауға бөленеді. Қазақтар — сіздер өздеріңізді дүрыс басқарып, қарасты адамдарыңыздың шегарадан өтіп ылаң салуына ерік бермесеңіздер ғана біз жоңғар тайпаларына қатаң тиым саламыз, әрі қазақ руларын шабуға жол бермейтіндігіміз жөнінде қаһарлы жарлық береміз. Осы мазмүндар ашып жариялануға тиіс. Егер Абылай Бейжиңге елші жіберер болса, оларды бастап әкелуді Шүндананың өзіне бүйырамыз. (508-бума, 4-бет)

11. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 1-і КҮШ) Қазақ ханы Абылайға! "Соңғы жылдары жоңғарларды бүлік жайлап, бірбірімен қырқысуы салдарьгаан ойрат жүрты торғайдай тозып, кіріптарлыққа үшырап, ел болудан қалған еді. Мен күллі аспан астының әміршісі ретінде бүған қол қусырып қарап отыра алмай, Көктің атынан жаза жорығын жасап, Ілені бейбіт күйге келтірдім. Оларды бейбіт заманның рахатын көргізіп, бақытқа кенелттім. Бейбітшілікті баянды ету үшін кейінгі істерді кезегімен тыңдырар түста опасыз Әмірсана ойда жоқта бүлік шығарып, әбден қүтырьш, шегіне жетті. Сондықтан амбандарыма қалың қолды бастап, оның соңынан қуғындауды ерекше бүйырдым. Оның үстіне жоңғар тайпаларының тайжы, зайсандары да бізді жақтап, әділеттік жасақ қүрап, оны өздері үстауға жүмылды. Қазір қару көтеруге қауқары қалмай, жүртын тастай қашқан Әмірсананың қазақ еліне барып паналары сөзсіз. Қылмысы бастан асқан қарақшыны қашып қайда барса да біз бәрібір үстап жазалаймыз. Оның қүтылуы мүлде мүмкін емес. Абылай сіздің Чиң әулетіне бағынатыныңызды білдіріп, амандасуға арнайы елші жібергеніңізден адалдығыңызды байқап едім. Бірақ сатқын қарақшының (Әмірсананың) орта жолдағы кедергісінен дидарласуға келе алмағаныңызды білем. Қарақшының арамза сүрқиялығына келсек, оның қүлқы сіздерге мәлім болса керек. Оны әсте қанат астына алушы болмаңыз. Бгер ол қарақшыны паналатып қорғаштар болсаңыз, үлыстарыңызға пайдалы емес, кесірі ғана тиеді. Кезінде Қалдан Сереннің түсында сіздер жоңғармен шектескен үлыс ретінде олардан көп жәбір көрдіңіздер. Жоңғардың ішкі қырқысы әбден әлсіреткен сіздер соңғы кездері ғана қайта ес жиып, өркендей бастадыңыздар. Бүл күвде батыс өлкедегі үлыстар түгел біздің иелігімізде. Опасызды паналатқандарыңызбен, жоңғар жүртынан Әмірсананың тілеуін тілейтін бір де бір адам шықпайды. Көптің көзіне топырақ шашқан жарамас. Бір арамды қорғаймын деп жауды көбейтіп алмаңыз. Оның 19

үстіне жер қайысқан ауыр қолымыз дал іргеңізде түр. Олар қашқынды үстау үпгін жеріңізге басып кірер болса, үлысыңыз береке таба ала ма? Оның арты орны толмас өкініш деген сөз. Пайда-зиянын қүнттап ойланарсыз. Ал егер жарлығымды бүлжытпай орындап, Әмірсананы үстап берсеңіз, менің мәңгі жарылқауымда боласыз. Қалайда мүқият толғанғаныңыз жөн!" (508-ші бума, 4-6-беттер.)

12. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРШШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТӨРТШШІ АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫҢ МАМЫР АЙЫНЫҢ 22-КҮНІ) Қазақтардың орта жүзінің ханы Абылайға былай деп хабарлаңдар: Қарақшы Әмірсана қайрат көрсетерге қауқары қалмай, қазақ жеріне тығылған еді. Ол Тауын Жисай мен Ғазылыт елінің жайылымдық жерінде талан-тараждық істеуге қарашаларыңызды желіктіріп, Көк қағанаты (империя) алдында сіздерді күнәға тартуға шырғалауда әрі сол арқылы жерлеріңізде бой тасалауға және жаны алқымына келген санаулы сағатын үзартуға тырысты. Қазір оның тіліне еріп, көзсіздікпен мейлішпе аравдату жүргізген шегара маңьпщағы үлыстарыңыздың адамдары үлкен қосынымыз тарапынан жеңіліс тапты, соғыста қолға түскен Қүдайберді, Өсербай деген адамдарыңыз астанаға апарылып тергелді. Одан сіздің нағыз жағдайдан хабарсыз екеніңізді білдік. Қолды болган екі адамыңыз, асылында өлімге бүйырылуы тиіс еді. Бірақ олар да Әмірсананың өсегіне алданған болар деп және олардың бүрыннан айтқавымызды орындап келгенін де ескеріп, босатып қайтарып, әрі оларға төрт орам жібек сыйладық. Кезінде жасауыл Шувдана: қағанатымыздың мейір-шапағатына бөлену үпгін тарту тартуға Бейжиңге елші аттавдырғаныңызды, бірақ оларды жолда Әмірсана үстап қалғаньш, адал ниет пен ізіі көңіліңізді ерте-ақ білгемін. Осы жарлыгым қолыңызға тисе, қалайда Әмірсананы үстап біздің әскерлерге дереу тапсырып беретін болыңыз. Соңда Тауын Жисайдың ауылын шапқан күнәңізді түгел кепгіріп қана қоймай, оның үсгіне жақ20

сылап жарылқаймын. Қазір біздің екі қосынның қолбасшылары бір түмен қолды бастап, жерлеріңізге ішкерілеп барады. Бгер сіздер Әмірсананың қулығына әлі де сеніп ойларыңыздан қайтпасаңыздар, онда қосындарымыздың қатарын тіпті көбейтіп, сіздерді де тып-типыл етіп жоятын боламыз. Алда үлкен өкінішке қалмай, пайда мен зиянды мүқият салмақтанғандарыңыз жөн болар. (511-бума, 16-17-беттер.)

13. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫҢ ТАМЫЗ АЙЫНЫҢ 23-КҮНІ) Батысты орнықтырушы қосынныц бүрынгы генералы Церен былай деп мәлімдейді: Кезіндегі жасауыл Жу чиу ойрат Байынды түтқындап, шатырымызға айдап әкелген еді. Біз оның "Әмірсана отыз мыңдай қазақ жасағын бастап осылай қарай келгелі жатыр" деген сөзін тәппіштеп сүрадық. Бүл оның жүрт сенімін шайқалту үшін әдейі таратып жүрген қауесеті еді. Сондықтан Байынды табан астында өлтірдік. Хабардар болыңыздар. (517-бума, 17-18-беттер)

14. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 4-КҮШ (1756 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ) Шегараны орнықтырушы қосынның сол қол кіші генералы Хадаханың мәлімдемесі: Даржа, Бейшілер шегара қарауда қазақтардан мыңдай адам қазір Баянтаудан батысқа жете алды деп хабарлады. Біз оларға шабуылдау үшін жасақ Сандупты 600 шерікпен шүғыл аттандырдық. Іле-шала өзіміз де әскер бастап, қазақтарды екі жақтап жеңдік. Жүздей адамын жер жастандырып, жылқыларын және басқа заттарын олжа еттік. Бес адамын қолға түсірдік. Түтқындарды тергеген кезде олар қазіргі әскер басгап соғыс салтан Абылайдың өзі. Әмірсана, Хожурбургундер мың21

дықтың бірін алып, батысқа қарай кеткен. Әмірсана қазақ жеріне келгелі бері елдің білікті ақсақалдары түгелдей "Әмірсана төрт ойраттың түбіне жетіп қана қоймай, Ежен ханға қараған соң опасыздықпен қайта бүлік шығарьш осылай қашты да, тыныш жатқан қазаққа да кесірін тигізе бастады, егер оны тез арада қолдарына бермесек, бізге тыныштық болмайды" деп санайды. Бірақ Абылай: Әмірсана басына күн түсіп жан сауғалап келіп отыр. Бүтаға қорғалаған торғайдың халін кешкен адамды үстап берсек болмас деп санайды. Содан ол Әмірсанамен ақылдасып, жер-жерде жасақ жию туралы жарлық береді. Бір мыңдықпен алдын ала Хүбақазылық тауына көтерілген Абылай қосьшдарыңыздың қалың шоғырын алыстан көріп, "мьша нөпірге жан шақ келмес" деп шошып кетті. "Қосындарыңыз таяп келіп қалды" деген хабарды естісімен Абылай ел-жүртын алдын ала алыс жерлерге көшірген деп мойындады бүлар. Біздіңше, қазақтар қатты толқулы. Әмірсанаға көмек беремін деп мықтап алданған Абылай енді міне бүгін табан тіреп соғыса алмай, жеңіліп қаша жөнелді. Абылайдың жүрегі шайлығып, беті қайтты. Біз қуғындау жорығын тез арада жалғастырамыз. Бүл жағдайды соғыс министрлігіне де хабарлаңдар. (520-бума, 6-7-беттер)

15. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 4-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫН, ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ) Генерал Дардананың мәлімдеуі: Біз бір мыңдықпен келе жатып Ярла деген жерде жаудың екі мыңдай адамымен кездестік. Әскерлеріміз жауға қарсы ерлікпен шайқасып, 570 адамын өлтіріп, 11 адамын қолға түсірдік. Ал оқ дарып жарақат алғандары тіпті көп. Олардың қуалап Нүра деген жерге келгенде тағы да жаудың екі мыңдай адаммн кездестірдік. Олармен аянбай айқасып, олардың 340-тай адамын өлтірдік. Бүлікші Әмірсананың жайсаңы Жананбур сияқты 10 адамын қолға түсірдік. Қатаң тергеу барысында бүлардың Әмірсана мен Хожубургун бастаған топ екенін және үлкен қосынның тегеурініне төтеп бере алмаған Әмір22

сананың біздің адамдарымыз танымасыи деп, үстіндегі киімін ауыстырып қашып кеткенін білдік. Қолға түскен Шүрек деген қазақтың айтуынша: ағайынды оларға Абылай қатты сенеді екен. Олар "Әмірсананы үстап беруге Абылайды иландыра аламыз" деді. Бүрын түтқын болған Шүрен деген қазақ та: "ағайьшды Шүрек, Аралбай дегендер Абылайдың өте сенімді адамдары" деген еді. Сондықтан біз Аралбайды қосқа алып кетіп, Шүрекке тамызда (?) аттанып, он бес күн ішінде Әмірсананы үстап беруді Абылайға үқтыр деп бүйырдық. (520-бума, 8-9-беттер)

16. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЬШЫҢ 10-КҮНІ (1756 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 3-КҮНІ) Генерал Дардана былай деп мәлімдейді: Қазақтардан бізге түтқын болған Шүрек және Аралбай деген адамдар арқылы Абылайға Әмірсананы түтқындау туралы хабар айттық. Одан кейін Хадаха да Хангелді, Жауғаш деген екі адамды үстап, олардан Әмірсананы түтқьшдау туралы Абылайға барып үқтыруды өтінді. Содан Хангелдіні түтқывдай түрып, Жауғашты босатты. Тамыздың 22 күні қосқа қайта оралған ол (Жауғаш): "мен әмірлеріңіз бойынша Абылайға барып, айтқан едім. Абылай болса: біз Үлы Бжен ханмен егесуге емес, Әмірсананың ізін кесуге шыққан едік, жолай үлы қосыннан (Чиң қосыны) бетіміз қайтты. Әмірсананы түтқывдау онша қиын емес. Бжен ханнан рахым өтініп, бір жолға оның жанын қиса екен деп тілеймін дейді" деген сөздер айтты. Біз бүларға: "Ежен ханның жарлығы бойынша Әмірсананы түтқындау үшін екі бағыт қосыңды бастап келіп отырмыз. Әмірсананы түтқындау былай түрсын, сендер керісінше сан-саққа жүгіртіп отырсыңдар. Бүл сендердің уақыт өткізу тәсілдерің екені анық. Ал бүның түбінде қазақ тайпаларына әкелер апатын аңғарған жоқсыңдар" дедік. Біз тағы олардың: "біздің Абылайдың Әмірсана үшін нүсқау сүрауы — болмашы үміт қана. Бгер сөзсіз түтқындау туралы жарлық түскен болса, оған қиғаштық жасай алармыз ба? Бнді 15 күн берсеңіздер елге суыт қайтып, Әмірсананы дереу 23

үстап тапсырар едік. Әсте жалған сөйлемейміз" деген сөздеріне қарап, оларға мынаны жарияладық: "сендер созсаңдар да, созбасаңдар да біз бәрібір Үлы патшамыздың жарлығы бойышпа үдере тартып, бүлікшіні сөзсіз үстаймыз. Қоддары алдымыздан тосқауылдаса, түгін қалдырмай жайпап өтеміз. Бүның пайда-зиянын сендер Абылаймен бірге ойласыңдар" деп сол күні оларды қайтардық. Абылайдың Әмірсананы үстауға бекіген-бекімегені әлі неғайбыл, сондықтан қосындар іркілмей жортуылдай берсін деген байламға келдік. Бүдан тыс, шегараны орнықтырушы сол қанат генералы Хадаха былай деді: Біз қазақ қолын тойтарғаннан кейін жасауыл амбаны Даш Церен, кіші тушы амбан Хуржилар жасағымен өкшелей қуды, оған қоса жасауыл Чичен шеріктерін бастап Сайкосуге кетті. Біз олардың соңынан ауыр қолмен шеру тарттық. Даш Церен Хуржилардың мәлімдеуінше, олар Абылайдың соңғы топ әскерін қуып жетіп, жүздей адамын өлтірген, жиырмадай атпен қару-жарақ олжалаған. Одан Абылай қолының Бөгенбай бастаған тобымен шайқасып, олардың жиырмадай адамын сүлатқан. Бір адамын қолға түсірген, қырықтай сәйгүлікті олжалаған. Одан соң Абылай, Бөгенбайлардың соңьшан қуып, жау қолын ыдыратқан. Даш Церенге жеткізілсін: "алдыңғы жолғы жарлығым бойынша қосын шегіндірілсін және түтқын қазақтардан бір-екеуін босатып, солар арқылы Абылайға қазір қыс түсіп күн суытқавдықтан, мәртебелі Ежен ханның жарлығы бойынша қосындардың әзірше шегінгені дүрыс және егер Әмірсананы тапсырып бермесе келер жылы көктемде ауыр қолмен барып, қазақ үлыстарьш тып-типыл ететініміз ашық ескертілсін". (520-бума, 13-16-беттер)

17. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНПП АЙЫНЫҢ 21-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 9-КҮНІ) Жарлық! ... (сатқындарға) қолды болған қарауылымыз қайта қашып келіп, Әмірсананың жақын маңда екенін Дар24

даңаға мәлімдейді. Бірақ ол (Дардаңа) қосынды қаптатып оны үстамайды. Қазақ қолымен беттескен сәтте олардың бір адамы келіп Әмірсананың осы арада екенін, Абылай өзі келген соң оны үстап беретінін айтады. Бүл сөзге шүбәсіз сенген Дардаңа ілгерілемейді. Біраздан соң жау жасағы шегініп кеткенде ғана мүның қулық екенін, сезіп, өкшелей қууға үлііре алмайды. Егер сол кезде алдауға түспей, жедел шабуылдаған болса, Әмірсананы үстап қалу мүмкін де еді. Осылай да алдануға бола ма? Қосындағы біреу соғыстық қару-жарақ (мүләзім) тобын қорғаушы бөлімдегі Хадахаға жаудың ізі байқалғанын айтады. Хадаха ілезде батыр жасауыл Кисабты өкшелей қуып, соққы беруге жібереді. Кисаб жау жасағының қарасын көргенін, қосынның дереу аттаныс жасау керектігін мәлімдейді. Бірақ шапшаң ілгерілемеген Хадаха кешеуілдеп барып қуғын салады. Егер Хадаха сол сәтте тез қимылдап, (Кисабпен) тең шабуылдаған болса, Абылайды қолға түсірер еді, әрі оны Әмірсанамен алмастыруға болар еді... (529-бума,

9-14-беттер.)

18. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЬЩ ЖИЫРМА ЕКІНПІІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНІШ АЙЫНЫҢ 16-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ТАМЫЗ АЙЫНЫН, 30-КҮНІ) Жарлық! "Шегараны орнықтырушы қосынның он орынбасар қолбасшысы Иау Хыуй мен кеңесші уәзір Фу Дының мәлімдемесінде: "Қазақ ханы Абылай өзінің ағаттығын түзетіп, адал көңілмен бағынды, бекінісімізге Сарайға апаратын тарту-таралғыларын алып, елшілері де келғен екен. Сөзі мен ниеттерінің шын екендігіне көзіміз жеткен соң, біз сол елшілерді Бейжиңге жібердік" делінЧин патшалығы жоңғар тайпасын тыныштандыру кезіндегі алдыңғы шептіқ бас басшысын "шегараны орнықтыру қолбасшысы" деп атайды. Оныц екі орынбасар қолбасшысы болады. Оларды "сол орынбасар қолбасшы", и оң орынбасар қолбасшы" деп атайды. Чин өкіметі ірі әскери жорықта қолбасшыдан төмен кеңесшіуәзір мансабын қояды. Ол әскердін, шабуыл ісіне көмектеседі.

ген... Мен бүйрық тусіріп, қазақ ханы Абылайдың бағыну хатын аударып , елдің іші-сыртына жариялап, оның мазмүнын күллі жүртқа жеткізуге бүйырдым. Хаттағы сөз былай: "Мархабатты Ежен ханға қүзырыңыздағы қазақ ханы Абылайдан! Бабаларымыз Бсім хан, Жәңгір хан заманынан бермен кіндік қағанаттың (Жүңгоның) лебізі мен үлағаты бізге жетпей келіп еді. Енді, міне, біздей қиырдағы үлыстарға Үлы Ежен хан, өзіңіздің шарапатты жарлығыңыз жетті де, мені және қол астымдағы ел-жүртымды шексіз қуанышқа бөледі. Мархабатты Ежен ханның шапағатына рахмет. Қарашаңыз Абылай барша қазақты бастап, үланғайыр мәдениетке бауыр баса отырып, мәңгі-бақи Кіндік кағанаттың қол астында болуға пейіл. Кіндік қағанаттың аса мархабатты қағаны өзіңізге адалдығымызды әйгілеу үшін осы хатты үстатып, жеті елші мен олардың атқосшы күтушілері болып, барлығы он бір адамды дәргайыңызға арнайы жібердім. Сізге әрқашан есендік тілеп, тартуға төрт сәйгүлік жөнелттім". (543-бума, 12—16-беттер.)

19. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНШІ АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 30-Ы КҮНІ) (Шеғараны орнықтырушы қосынның оң қол кіші генералы Жау Хүй) тағы да былай деп мәлімдеді: Фу Дының хатына қарағанда, Бейле2 Лобсын Доржилар қарақшы Байырды қуғындап жүріп, жол-жөнекей 14 маусымда Айдынсу деген жерде жаудың елу шақты адамына кезіғіп, арадағы соғыста жасауыл Чичыбу (Чичыб) оққа үшады. Жаудың бүл тобы шегінген соң, жау тараптан тағы да 200-дей адам тап береді. Арада сан мәрте қиян-кескі шайқас болады. Сол кезде can қүрған төрт қыл жалаулы бір қосын пайда болып, соғысты тоқтатайық деп кісі салады. (Бізден) қайсы қосыннансыңдар деп жөн сүрады. Біздің адамдар оларға жоңғарлық Байырдың қарақшыларын жазалау үшін Көк әулетінің (Чин империясының) қосыны осы араға келіп отыр деп жауап береді. Олар "біз қазақ (ханы Абылай' Бұл хат мәнжүр және қытай тілдеріне аударылған. Бейле — мәнжүрше ханға тете лауазым. 26

дың) адамдарымыз. Абылай ойраттарды шабуға өз інісі Әбілпейісті жүмсап еді, әрі бізге үлы империяның әскеріне жолықсаңдар оларға генералдың былтырғы берген таңбалы хатын көрсетіп, бағыну тілегімізді айтыңдар деп еді. Әлгіндегі тығыз-таяңда ғапылдық істеп, сіздермен найза түйістіріп қалдық. Адамдарымызды әзір-ақ шегіндіріп әкетейік. Болған істі Абылайға барып мәлімдеп, генерал кеңесшілеріңізге кездесуге адам жіберейік" дейді. Маусымның 17-сі күні Байыр үсталды. Сол күні қазақтың Діміш, Тоғай тама (?) деген адамдары ат басын шатырымызға тіреді. Жөн сүрасып, олардың Әбілпейістің кешірім сүрауға жіберген адамдары екенін, әрі тартуға екі ат ала келгенін білдік. Олар "қосынымен өз бетімен ешқандай әрекетке бармаса еді, тек Әмірсана былтыр біздің елге қашып барғанда, үлы қағанаттарыңыз адам жіберіп, сүрау салса да, шегара жақта отыратын халқымыз толғанысты Абылайға дер кезінде мәлімдей ала алмай, Үлы Ежен ханның жорықшыларының аттандырып, әуре болуына себепкер болған жәйіміз бар. Абылай сіздерге, шынында, Әмірсананы үстап бермекші еді, бірақ ол (Әмірсана) сезіп қалып, ат үрлап мініп қашып кетіпті. Ал біз жуырда ойраттар қашыппысып жатыр деп естіп, осы орайда олардың мал-мүлкін басып қалайық деп келген сапарымызда қосындарыңызбен кездейсоқ қарсыласып қалыппыз. Арада екі жақтан да шығын болды. Бүгін сіздерге ат мінгізіп, айыбымызды мойнымызға алып отырмыз. Егер Әмірсана жерімізге қайта аяқ басып жатса, оны қалайда үстап береміз. Генерал кеңесші амбаңдар ханымызға елші жіберер болса, ол кісі де ғафу сүрай елшісін жіберер еді, әрі өзара сауда қарым-қатынасын орнату үшін жасақ аттаңдырып, (сіздерге) қызмет етуге үсыныс етер еді" деген сөздерді айтты. Жылы сөйлеп, кішілік көрсеткен адал ниетіне көзіміз жеткен соң, залың1 Дадлику бастаған он бір адамдық елшімізді (келген қазақтарға) қостық. Сол арқылы (патшалығымыздың) қүдыреті мен мейір шапағатын жарияладық. Соған орай Абылай бүкіл қазақты бастап бағынуға келісім берді. Қолма-қол қолхат жазып, төрт сәйгүлік үкілеп, (Ежен ханмен) дидарласуға Қанжығалы бастаған жеті адамдық елшіні аттандырдық. Тартуымыз деп бізге де (генерал мен кеңесші амбан өздерін айтып отыр) ат жіберіпті. Фу Ды Абылайдың өзімен кезіксем деп еді, оның елшісі "Абылай Залың — моңғолдың "залан" деген сөзінен шыққан мансап аты. 27

үлан жасағымен көшіп-қонатын жер шолып кеггі. Зәуде қазақтың жалпы жағдайымен нақтырақ танысқыларыңыз келсе, мәртебелі үлықтарыңыздың бірін жіберіңіздер. Ол Абылаймен бірге ея аралап, көзі қаныққан жағдайларды Сарайға мәлімдесін" деді. Мен (Жау Пи) Фу Дының шатырында келген елшіліктен мал сүрап көңілдерін ауламадым. Сондай-ақ Еркі Сарыл тайжы мен жасауыл Нусанадарды қазақтарға торғын жібек сыйлап, рахмет айтып келуге жүмсадым. Келген елшілерге келер-кетерді анық түсіндірдік. Әмірсананы үстап беріңдер дедік. Оның үсгіне Еркі Сарылға: "Абылайға барып, (оның) бағынғандығын марапаттап, сыйлық беріңдер және Әмірсананы үстап беруді қузаңдар. Олардың тайпаларынан бағынғысы келгендері болса, елшілерін жіберсін. Бірақ оларға зорлық жасауға болмайды. Егер сауда-саттық ісін ауызға алып жатса, (Абылайға) қазір қазармамызда саудагер жоқ, саудагерлерді шақырьш, белгілі дайыңдықтар жасау үшін міндетті түрде алдымен орын көрсетіліп, уақыт белгілену керек деңдер. Абылай ойраттардың қосындарына кіруді талап етер болса, шегарадан өтуге болмайды, бүған мүлде рүқсат етілмейді деңіздер" деп тапсырдық. Қазақтар рахымшылдығымыз бен қүдыретімізге шывдап мойын қойып, бағынуға пейіл берген сыңайлы. Сатқын Әмірсана ендігәрі қазақ жеріне аяқ басар болса, алда олардың (қазақтардың) көмегіне де ие болып қаламыз. Өйтпеген күнде де өзіміз-ақ ішкерлей қуғындап, оны межелі мезгілде сөз жоқ үстаймыз. Абылайдың тотын жазумен (ойрат-моңғол жазуымен) жолдаған дәттемесін көшіртіп, жедел жөнелттік. Бүл істе хабардар болуы үшін соғыс уәзірлігі сияқты орыидарға (осы хатты) бекітіп, таратуыңызды сүраймын. (543-ші бума, 8-11 беттер.)

20. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМ А ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТШШІ АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ) Қазақ ханы Абылайға! Мен іш пен тысты бөле қарамай тең көретін, аспан астыңдағы барша қауымның патшасымын. Жоңғарлардың кесе көлденең бөгет болуьшан сіздің жүртыңыз бізге елші жіберіп, тарту үсына алмай келген еді. Қосындарымыз жоңғарларды тыныштандырып, үлысыңыз ақ ниетпен бағыныштылық білдіргеннен кейін, мея сіздерді толық түсіндім. Генералдарымыздың мәлімдеуінше, сізге (хандық) лауазым беру және жүртыңыздың шаруашылық жайын анықтап білу қажегі көрінеді. Меніңше, сіздерге артықша ереже-заң қолдану қажетсіз. Бізден тым шалғай түрғандықтарыңыз үшін сіздерді Халха моңғолдарымен тең коюға болмайды. Сіз егер "хан" атанған болсаңыз, дереу бекітемін. Сізге бүдан өтер сый-қүрмет болмас. Егер "хандық" атағыңыз өз тарабыңыздан болып, (жүртыңыз мойындамай) менің бекітуім қажет болса, хатқа ашық жазарсыз. Мен үлысыңыздың бүрьшғы көшпелі тіршілік дағдысы бойынша бейбіт татулықта түруын қалаймын. Тарту таралғы үсынар болсаңыз, оны өз қалауыңыз бойынша істеңіз. Ал аман-сәлемге елші жіберсеңіз, онда оларды қүрметтеп сыйлаймын. Жақсылыққа жат қылық шығарып, бүлік тудырған сатқын Әмірсанаға келсек, ол халқыңызды қүрығына іліп, (үлысыңыздағы) бүлғаққа себепші болып отыр. Генералдарымыз (Жаухүйлар) сіздің лебізіңізді жеткізді. Айтуға қарағанда, бүлікші (Әмірсана) біздің жерімізғе қашып келген болса, дереу үстап, тапсырамыз депсіз. Мен бүл сөзіңізге кәміл сенемін. Сіз қазір мемлекетіміздің мәдениетіне пейіл беріп, адалдықпен бағыныштылық білдіріп отырсыз. Бірақ мынаны үғынуыңыз лазым: Жоңғарлар жайлаған жерлердің барлығы да біздің иелігіміз. Ал сіз өз еліңіздің топырағын қапысыз қорғаңыз. Біздің иелігімізге бейберекет соқтығушы болмаңыз. Қосындарымыз жеңісті жорық жасағаннан кейін ойраттардың біразы сіздің иелігіңізге қашып барған көрінеді. Сіз олардың ішіндегі бас қылмыстыны үстап беріп, халқын өз қарауыңызға алсаңыз да болады. Дидарласу үшін (Бейжіңге) келген елшілеріңіздің қайтып баруына біраз уақыт кеткендіктен жамшылер (атшабарлар) арқылы осы жар29

лықты жедел жөнелтіп отырмын, әрі сізге төрт орам (20 метр) енді торғыи, екі орам маңлық сыйлық жібердім. Менің айтқаным бойынша істер болсаңыз, қашан болса да, шексіз бақ-дәулетке кенелесіз. (543-ші бума, 16-17 беттер.)

21. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ СЕПЗШШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 10-КҮНІ) Жарлық! Былтыр бүлікші Әмірсананы қуғындап үстау үшін қазақ жеріне ішкерлеп барған батыс бағыттағы қосынға Дардаңа, терістік бағыттағы қосынға Хадаха генерал болып тағайындалған-ды. Олар қазақ жеріне баруын барса да, Әмірсананы үстай алмады. Оның үстіне (олардың сылбырлығынан) қазақтың Абылайы да сытылып қүтылып кетті. Сол үшін екеуі (Дардаңа мен Хадаха) ауыр жазаға тартылуға тиіс... Мүның жайын казармадан келген жасауылдардан сүрағанымызда, олар: "Дардаңаның жорықшылары Әмірсананы қуа барып бір шақырымдай қалғанда, буынып-түйінуге де үлгірмей абыржыған оның (Әмірсананың) әдейі жіберген адамы: "қазақтар Әмірсананы қазір-ақ үстағалы отыр. Олардың ханы Абылай келісімен тарпа бассалмақ",— деді. Сонымен Дардаңа дүшпанның қулығына алданып, қазақтардың түтқындауьш күтіп отыра береді. Қолын қаптатып түтқындау былай түрсын, жорықшыларына "ілгерілемеңдер" деп бүйырады. Тек сатқын Әмірсана дүние-мүлкін жинастырып алып, қашып жоғалғаңда ғана барып, соңынан қуғын салады. Ал жортуылда жүріп қазақтың Абылайымен кездескен Хадаха жорықшылардың артқы тобындағы шенді-шеріктердің мәлімдегенін ести түра қуғын салмай, тек Абылай көз жаздырып кеткеннен кейін ғана біраз жерге дейін соңына түскен болады. Сол үшін олардың жауапқа тартылуы лазым" дейді... (543-бума, 20-26-беттер.)

22. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТШПП АЙЫНЫҢ 17-КҮШ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 9-КҮНІ Шегараны орнықтырушы қосынның оң қол орынбасар генерал Жау Хүй сияқты үлықтар былай деп мәлімдейді: біз қарақшы Әмірсананың ізін кесіп, барлау жасадық. Шүндыңа бастаған қосынымыз Қүрбаншарға, тіпті орыс шегарасына дейін барып қайтты. ІІІүндыңаның берген мәліметіне қарағанда: ол шілде айының 28-і күні Осүнчошот жотасыңда қазақ ханы Абылайдың інісі Әбілпейіске кезігіпті. (Абілпейіс) Кеңесші амбы Фудының бүйрығы бойынша Әмірсананы үстау үшін ат сабылтып жүргенін айтыпты. Артынша, қазақтар адам жіберіп, оған Абылайдың да сол жерде екенін хабарлапты. (Шүндыңа) он шақты адаммен Абылайға амандаса барыпты. Абылай оған: "мен Кіндік қағанаттың үлы қағанына бағынамын. Сол үшін бүрынғы қапылдығымнан арылу мақсатымен Әмірсананы үстап беруге ниет етіп отырмын" депті. (Шүңдыңа) Абылайға: "Үлы Ежен хан Әмірсананы үстауға үш бағытпен қосын аттавдырды. Қазақтардың бағынганы ескеріліп, Ертіс бағытындағы бөлімше қазірше алға ілғерілеуден тоқтатылып отыр. Егер Әсірсана орысқа, Уранхайға байыздай алмаса, сіздердің жеріңізге ат басын бүрады. Кеше қолда болған бір ойраттың айтуынша, бүлғаққа қатысқан епчілер, яғни даштсерін, Үрімжі, Чипхандар кіші дутуң (түртүн) Обыштың қосыны барудан бір күн бүрын бөлініп, бетбетіне кетіпті. Біз бір ойлы жандай боламыз дейді екенбіз. Оларды бірге үстауға тиіспіз" депті. Абылай: "жерімізге аяқ басса, оларды табиғи түрде үстап береміз. Тағы бір айтарым, қазақ өз ішінде үш жүзғе бөлінеді. Мен орта жүздің ханымын. Кіші жүз бен үлы жүзді де менің тумалас бауырларым билейді. Ташкентке адам жіберіп, бірғе бағынайық деп оларға сәлем айттым. Олар да сөзсіз тарту-таралғысымен елшілерін жібереді" деген сөздерді айтыпты. Артынша, (Абылай) үлттар мен шеріктеріміздің киім-кешек сияқты заттарына және күміске екі жүздей жылқы айырбастапты. Сүндыңалар маусым айының 30-күні қайтып оралды. Сол күні олар Осынчошот жотасынан асып, Тарғын өзеніне келгенде Әмірсаналардың қарасын байқапты. Ертеңінде із кесіп, орыс шегарасындағы ханкіртуларға (қазірғі Өскеменге) дейінгі жерлерді сүзіпті. ...11 тамызда қазақ (ханы) 31

Абылайдың Даштсерін, Чипхаңдарды айдап әкелген елшісі бізге (Жаухүйларға): "Абылай қыркүйек айының екісі күні Аршаты деген жерге барғанда Әмірсана жиырмадай адаммен келіп, павалатуын сүраған еді. Абылай оған ертең тәңертең кезігейік деді де, олардың айдап келген малы мен ат көліктерін бытыратып айдапты. Мүны сезген қарақшы Әмірсана секем алып, бірнеше адаммен қашып кетті. Қолға түскен Даштсерін, Чипхандарды ғана осылай айдап әкелді. Оның үстіне Абылай Үлімжіні үстап әкеліңдер деп Хүжырбүргін деген жерге де кісі жіберген. Әмірсана сол араға барып жатса, оны да қалайда қоса үстап, алдарыңызға салып айдап әкеліңдер" деген сөздерді айтты.

(543-бума, 28—32 беттер.

23. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКШШІ ЖЫЛЫНЫҢ СЕГІЗШШІ АЙЫНЫҢ 26-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ) Жарлықта былай делінген: Жау Хүйлардың қарақшы Әмірсана өліпті деп мәлімдеген хабары өтірік болуы мүмкін. Қазақтарға жіберген елшілеріміз Еркі Сарыл мен Нусандар еңдігі казармаға қайтып келген де шығар. Нақты хабарды солардан білуге болады. Егер Әмірсана әлі үстатпаған болса, ауа райы суытып келе жатқандықтан алдымен Хасыкшира Батырубаш, Үлыжат, Бабығас және хандардың тайпасының ісін ойдағыдай шешуге тура келеді. Іле өңірінің саяси жағдайы орнықса, келер жылғы ісіміз тіпті сәтіне келетін болады. Ал бүл тайпалардың ісі лайығында шешілген болса, онда не қосынды Жырғалаңға шегіндіруге, ие Еренқабырғаға қайтып сол арада қыстап қалуға тура келеді. Екі бағыттағы қосьганың генерал, амбандарына бүл істі ақылдасып үйғарымдарын Сарайға мәлімдеуді үқтырыңдар. Олар ақылдасқаннан кейін Жау Хүй Абылайға адам жіберіп мынаны үқтырсын: "Ежен хан қосынымыз жерлеріңізде үзақ түрғандықтан ел-жүрттарыңызды шошытпайық деп бізге қосынды шегіндіру туралы бүйырық берді. Егер Әмірсананы үстап, бізге тез хабарлай алсаңыздар, онда сөз жоқ, мол сыйлыққа ие боласыздар. Қосыиымыз қайтар жо32

лыңда сол орайды пайдалана отырып, бір қыдыру бүлікші қарақшылардың да көзін жоя алады. Қазірдің өзінде Тсенгүнжаптар өз әскерімен солай қарай жүріп кетті. Иағырсан да Сеңаларды жауды торуылдауға аттандырды. Демек үш бағыттағы қосын бірнеше қарақшыны осылай бүре беретін болса, олардың үстатпай кетуінің мүлде мүмкіндігі жоқ. Әскерлеріміз осы қарақшыларды үстаған соң ғана шегінеді. Бүл бүйрыққа бола іс осымен біткен екен деп қалманыздар". (545-бума, 17—18-беттер).

24. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНПІІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫН, ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ) Алдияр (ежелден хан) көшпелі сарайға (жылжымалы сарай) келеді. Қазақ (ханы) Абылайдың елшілері Қанжығалы, Өміртай, Төлен (Даулен), Аранжы, Абылайдьщ інісі Әбілпейістің елшісі Танаш, Бекенайлар хат әкелді және патшамен дидарласып сәлемдесті. (Ежен хан) елшілерге және олармен бірге келген бек-сүлтандарға дастархан жайды. (546-бума, 6-бет.)

25. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНПІІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚАРАША АЙЫНЫҢ 16-КҮНІ) Қазақтың Абылай бастаған ел ағаларына жолдаған хаты: "Қазақ ханы Абылай, Әбілпейіс сіздердің Қанжығалы (қанжығар), Танаш, Атығай, Өміртай, Төлен, Аланза, Бекенай деген елшілеріңіз Жы-хыға' келіп, менімен (Бжен ханмен) дидарласты. Оларды осы арадан үлкен сый көрсетіп, қайтармақшы болып едік, Қанжығалы бастаған елшілік Бейжіңге де апарсаңыздар деген тілек Жы-хы — жердің аты, қазіргі Хыбей өлкесінің Чың-ды қаласында. Чин патшалығы кезінде патша жазды күні ыстықтан қашып, арнайы осы араға келіп тұратын болған. 2—1763

білдірді. Сондықтан олар өз нөкеріме ілесіп, менімен бірге Бейжіңге барды. Оларға қайтадан дастарқан жайып, сый көрсеттік. Абылай және өзге ел ағалары Сіздердің сыртқы қиырда түратындарыңызды ескеріп, Сіздерге ішкі өлкелердегі засақ1 түзілімі бойынша лауазым берсек, ол ел билеулеріңізге қол байлау болуы мүмкін. Соцдықтан артық әуре-сарсаң еткім келмей, ескі әдеттеріңіз бойынша, яғни жерлеріңізде көшіп-қонуларыңызға ерік бердім. Бейжіңге елші жіберер болсаңыздар, оларға сөзсіз жақсы ілтифат жасалады. Елшілеріңіздің ежелгі өрісіміз еді деп сүраған Тарбағатайға келсек, ол жер енді ғана тыныштанды, қазірше иен жатыр. Сараңдық жасамай-ақ оны берер едім, бірақ Сіздер бізғе жаңа ғана қарап, еңбек сіңіріп үлгірмедіңіздер. Мүндай жағдайда оны сыйға беру мемлекет заңына үйлеспейді. Тіпті оған (кәдесіз алғанға) өздеріңіз де іштей қынжыларсыздар, ал егер қашқын Әмірсананы үстап берер болсаңыздар, оны сыйға беруіме әбден болар еді. Елшілерініз Бейжіңге келерде қосыңдарымыз алға ілгерілеп бара жатқан еді. Сондықтан елшілер батыстағы жолмен2 әкелінген. Қазір қосынның кері қайтқан қыс мезгіліне тура келіп отыр. Үзақ жолда бір оқыс болып, жіберген тарту-таралғымыз жоғала ма деп, елшілікті Ертіс, Тарбағатайдан өткізіп, Қүрбаншарға дейін жеткізіп салуға жасауыл амбаны Хы Шочи мен Фушилы батыр және Мулынбауды Солан моңғүл шеріктерімен қосып жібердік. Абылай, Әбілпейіс, Сіздерге арнап бірнеше асыл киім жібердім. Оны елшілеріңіз барғанда табыс етер. Мүның сыртында жеті елшіге тарту етілген киім-кешек пен заттар және елшілік қызметшілеріне базардан зат алуға жалпы көлемі мың сәрлік3 күміс бөлінді. Мүның бәрін сіздер хабардар болсын деп айтып отырмыз. Мүнан былай да адалдықтарыңызды танытып, қызмет көрсетсеңіздер, еселеп жарылқаймын. Ырғын бақ-дәулетке кенелтемін. (548-ші бума,

9—10-беттер).

Засақ — моңғүл тілінде иелік етуші деген үғымды білдіреді. Чин патщалығы кезінде бір аймақтын билеушісі. Батыс жол — Іледен Баркөл арқылы Бейжиңге келетін жол. Сәрі — салмақ өлшемі. 34

26. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНІПЫ АЙЫНЫҢ 7-КҮНІ (1757 ЖЫЛДЫҢ ҚАРАША АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ) Шегараның орнықтырушы қосынының оң қол кіші генералы Жау Хүйлар былай деп хабарлайды: Еркі Сарыл, Нусандардың мәлімдемелері тамыздың 15-күні қазақ жеріне кіріп, ел ағасы Дәулетбаймен жолығып, Абылайға қыркүйектің бесінші жаңасында кездесетіндігін айту туралы уағадаластық. (Кездесуде) Абылай Ежен ханға сәлем айтты. Біз Абылайға: "Сіздердің бағынғандарыңызға мәртебелі Ежен хан өте қуаңды, егер ел ағаларына түгел лауазым алып бергіңіз келсе, ру-тайпа ақсақалдарының тізімін жасап Ежен ханға мәлімдейік дедік. Абылай хан қарақшы Әмірсананың қоршауды қалай бүзып үстатпай кеткен барысын егжей-тегжейлі баяндады. Абылайға генерал-амбандардың Әмірсананы қолға түсірмейінше әскердің әсте шегіңдірілмейтіндігін де айттық. Абылай генералға хат жолдап: "қосын бастап сәйкесе түтқындау дегеншң мәнісі қалай?" деп сүраған екен. Біз оған: "Сіздер үзақ уақыт бойына оны үстап бере алмадыңыздар. Сондықтан қосынымызды жіберіп жәрдемдеспекшіміз. Бірақ сіздер қорқып қалмасын деп алдын ала үқтырып отырмыз" дедік. Абылай екінші күні ақылдасайық деп келісті. Уәделі күнге жеткеңде Абылай: "Әмірсана қазір біздің жерде емес екен, ал лауазым сүрау ісі туралы ертең айтайық" деді. Екінші ретте Абылай ауырып қалдым деп адам жіберді де, бізге оншақты күн көрінбеді. Біз мән-жайды оның қоластындағы адамдардан сүрап түрдық. Олардың кейбіреуі Абылай мен Әмірсана ант беріскендіктен, Абылайдың оны үстап беруі қиьга деді. Қыркүйектің 21-күні біз Абылайға амандаса бардық. Абылай (Әмірсананың ол жерде жоқ екеніне) балалары мен бауырларын нүсқап ант ішті. Бүлікшілердің басшысы хадын тайпасының жайсаңы Үлімжіні де үстап бермеулеріңіз қалай деп сүрағанымызда Абылай: "олар Хүжрбургін деген жерде жүрген көрінеді. Оны үстауға дереу адам жібереміз" деді. Араға ондаған күн салып, біз Абылайға кезігіп орта жүздің, үлы жүздің, кіші жүздің ақсақалдарының тізімін берсеңіз дедік. Абылай тағы да "мәртебелі генерал бізге Ежен ханның аса рақымды екенін, салт-жосынымызға ешқавдай өзгеріс жасамайтындығын айтты. Біз төбеміз көкке жеткендей қуандық" деді. (Абылай) бізден қашан 35

жүретіндігімізді сүрады. Біз Әмірсананы үстап берсеңіз ғана мәлімет бере аламыз. Абылай тағы да: "Әмірсаиа орыс жеріне өтіп кетті деген сыбысты естіп қалдық, сондықтан анық дерегін біліп келуге адам жібердім" деді. (Жау Хүйлар) Еркі Сарылдан келіп түскен мәліметте былай дейді: "Абылай Үліңгірде жылқы өткізіп айырбасқа бүйым алсақ деп тілек білдірген еді. Оған жер мойыны тым қашық болса саудагерлердің барып-келуіне қолайсыз болады. Келер жылы шілде айында Еренқабырға, Үрімжі өңіріндегі базарға жылқы айдап барып айырбасқа бүйым алыңыздар деп жауап бердік. Біздіңше, Әмірсана орыс жеріне өтіп кеткендіктен Бркі Сарылдың енді қазақ жеріне түра бергенінен қайтқаны абзал. Ал Үрімжіге келсек, қазір тың көтермекші болып отырған мына түста, қазақтармен сауда жасасудың біз үшін пайдасы көлкөсір... (548-бума, 17—21-беттер).

27. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЬШЫҢ ЖИЫРМА ЕКІНПІІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1757-ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ) Әскери қызмет амбандары ақылдасып, былай деп мәлімет етеді: Ілгеріде Жахүйлардың мәлімдеуішпе Абылай Үрімжіде жылқы саудасын жасау талабын білдіріпті. Біз ақылдаса келе: Жер мойыны тым қашық, саудагерлерді ол араға жию қиын болғандықтан, сауда жолын адамдарды іріктеп, сауда үрдісі бойынша олармен өкімет тарапынан сауда жасаса, бірақ сауданың өкімет тарапынан жасалып отырғанын оларға білдірмесек деп үйғардық. Енді бас түтықтың (Сәнши, Гәнсу губернаторы) дәттемесіне бақсақ, онда: сауда Үрімжіде жасалса, тасымал шығыны артып кетеді. Соның үшін жәрмеңкені Түрпаннан ашқан тиімді сияқты. Келер жылғы жәрмеңкеде жылқы саудасы ғана жасалады. Егер қазақтар түйе, сиыр, қой секілді түліктерді айдап әкеліп жатса, оны да алайық. Қосынымызға олар да қажет. Қажетті кездемені ішкі істер мекемесі жеткізіп бере алса, түр-түсі мен сапасынан әңгіме шықпас еді. Әмбе сауданы өкімет жүргізгеннен кейін міндетті түрде саудамызға саудагерлер 36

араласады. Сонда сапа мәселесінен іс шықса, (қазақтардың) наразылығына қалуымыз мүмкін. Қазір Сәнши өлкесінен жібек кездемелер әкелініп жатыр. Баркөл қамбаларыңда қолдан тоқылған кездемелер мен маталар да жеткілікті. Қүмыл қоймасында түрған шәй қорымыз да едәуір мол. Бүларды қосынның басы артық түйелерін пайдаланып, немесе керуен жалдап дегендейін Даутай, Тунжы жасақ басыларын саралап жіберіп, қарауыл шеріктердің қорғауында (жәрмеңкеге) жеткізу керек деген сөздер айтылған. Біздің бүрынғы келіскен пікірімізше болса, қазақтармен Үрімжіде айырбас сауда жасауды біз бүрын Абылаймен ақылдасып, бекіткенбіз. Оның үстіне алдиярымызға жолдап, ол жөнінде мақүлдауын алғанбыз. Қиырлықтар алдындағы сенімімізден айырылмау үшін (Жәрмеңке орнын) өзгертудің қажеті шамалы. Бүған қаржы көбірек жүмсалса, өзіндік қүн есебінен бағаны қымбаттауымызға да болады. Үрімжінің беті ашық, кең. Бірнеше жерден базар ашуымызға қолайлы. Ал Түрпан шегараға (Чин қосындары түрған жерге) мініп түр, әрі салынған қамбалары да бар. Қазақтар үйғырлармен үйір-айқас бола берсе, кейінірек бас ауру тауып алуымыз да ықтимал. Сондықтан біздің бүрынғы пікіріміз бойынша істеуді өтінеміз. Сатуға және айырбастауға әкелінген жылқылар да мініс аттарынан тыс биелер де кезігеді. Олардың бір бөлегі басқа түліктерді алғанымыз жөн. Арық-түрық малдармен өзге заттарды саудалауға болмайды дегенімізбен, базарды меңгеру үшін сонша шалғайдан әкелінгенін ескеріп, азынаулақ алуымызға да болады. Ал жібек кездеме Сәнши өлкесінен табылатын болса, бас түтықтың айтқаны бойынша істейік. Қазақтар кездеме мен шайға қатты мүқтаж. Қазір Қүмыл қоймаларында шай, Баркөлде мақта кездемелер қоры болса, қосынның басы артық түйелерінсіз-ақ керуен жалдап, немесе арба кірелеп тасып әкелсек жарар. Даутай, Түңжы, кіші жасақбасы сияқты мансаптыларды саралап жіберу және оларға лайықты шамада қарауыл шеріктер қосу туралы айтарымыз, қажетті астық, түз, көкөніс, сондай-ақ ере барған саудагерлердің сатып алғысы келген нәрселері жөнінде олардың қалауына ерік береміз, әрі бас түтықтың айтқаны бойынша істейміз. Бүдан тыс бас түтық (жәрмеңке амаңдығын қорғау үшін) 100 шерік жіберуді талап етіп отыр. Түрпандағы түрғылықты қосынымыз бүл істің үдесінен шыға алады. Егер бүрынғы сөзіміз бойынша, сауда Үрімжіде жасалатын болса, онда шерікті көбейтуге 37

тура келеді. Мүны бас түтық жағдайға қарай нақты шешуге тиіс. Келер жылғы алғашқы сауда үшін ереже тартып, белгілеуге тиіс. Бүған ат үсті қарауға болмайды. Сауда-саттықта мівдетгі түрде әділ болу, өзара тиімділік жасау өнегесін көрсету керек. Сол арқылы қиыр-қияндықтар Аспан әулетінің (Бжен ханның) қамқорлығын түсіне алса, сонда ғаиа ісіміз лайықты саналады. Соның үшін бүл істі ойдағыдай игеруді округ пен мыңдықтардағы үлттарға қүлақ кағыс ету ісін бас түтыққа бүйырған жөн. Бүл жөніндегі жарлықта былай делінген: "Хуан Тиңгүйдің келер жылғы қазақтармен арадағы сауданы үйлестіру туралы баяндамасын әскер қүпия амбылары талқылап сарайға мәлімдеді. Арадағы бүл саудада олардың адалдықпен бағынғаны үшін зәру заттарын алуларына жағдай жасап, түрмыстарына көмектесуді мақсат етіп отырмыз. Оның үстіне олардың жерінде жылқы өседі. Мүнымен ішкі өлкелерден апаратын жылқылардың кем бөлігін толықтыруымызға да болады. Бүл сауда арқылы біз оларды қамқорлық жасап өзімізге тартайық деп отырғанымыз жоқ. Олардың заттарын арзанға алып, пайдаға батайық деп те отырғанымыз жоқ. Алда саудаласқанда ауыр талап қойып, істі тым күрделендірмейік. Бріктеріне жіберіп, немқүрайлылық та істемейік. Екі жақ та тең мүдде болсын. Бүл сауданы ойдағыдай істеу жөнівдегі жарлығымды Хуантиңгүйге жеткізсеңдер болады. Баяндамада айтылған округ (Дау), облыс (тиң) мансаптыларын саралап жіберу ісіне келсек, түбінде бүкілдей өкіметтік тәсілге сүйеніп сауда жасаудың өзі келіспейтін сияқты. Себебі қызмет адамдарының бейқуатты саудагерлермен таныс болуы екіталай. Меніңше, округ даутайларынан Фанчиңхүй, Түңжылардан Фыңчиңкуаң және олардың үй іші бүрын әскери керек-жарақ саудасымен және өзге де сауда істерімен айналысқан. Олардың сол кезде бірге сауда жасаған тамыр-таныстары әлі де бар. Олар осындай істердің ретін жақсы келтіруі мүмкін. Осы екеуін Гәнсуде түрғызып, үйлестіру жүмысын істетсек қалай болар? Мүның пайдасы бола ма, жоқ па, жақсылап ақылдасып, пікірлеріңді мәлімдеңдер". (550-бума, 10—13-беттер").

28. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ СӘУІР АЙЫНЫҢ 3-КҮНІ) Жарлықта тағы да былай делінеді: Шундананың хабарлағанындай, қазақ батыры Дәулетбай батыр Обаштың шешек ауруынан өлгенін, Хасик Шира жүртының Махчиндерге (қарақшыларға) айналғанын, Шеріннің жалғыз өзі Цесынхарадан Сарыбелге қашқанын, қазақ кіші жүзінің ханы Нүралының және оның інісінің сарбазы екі бөлініп, олардың ізіне түскенін мәлімдепті. Мен Сарыбелдегі қарақшылардың берекесі қашып, әбден қалжырағанын, әскерлеріміз барып соғыс ашса оларды табан астында қүрта алатынын айтқан едім. Шундананың мәлімдеген хабары менің түспалыммен бір жерден шықты. Шундана тағы былай деп хабарлайды: казақ (сүлтаны) Әбілпейіс айтты: ол сарбаздармен Іленің Саман деген жеріне дейін барыпты. Қолға түскен түтқыңдарды тергеу арқылы Шеріннің қол астында әлі де оң мыңдай түтін бар екенін, олардың азық-түлігі таусылып, аш отырғанын біліпті. Содан олардың көзін жоймайынша жерімізге тыныштық орнамайды, тіпті бір жола жойып жібере алмаған күннің өзінде оларды қалай да Яркент, Қашқар, Бүрүт жеріне қарай асырып тастауымыз керек. Сонда ғана әрекетімізден нәтиже шығар деп ақыл қорытып, кіші жүзден Ералы сүлтандар он мыңдай адаммен Шуға аттанып, орта жүзден Солтүкен (Сартоғын?) батыр екі мыңдай сарбазбен Ақтау-Үкітаудан жолға шығып, Қабанбаймен Керейбүлақта тоғысып, Шерінге жабыла лап қоймақ екен. Содан қар-мүз еріген соң серпілмек екен. Қалған ойрат тайпаларын қайта қондыруды (мәнчиң) қосынына хабарлап, одан соң белгілейік десіпті... қазақ пен ойрат шектескен өңірде, ойраттарды жойған аралықта көп жерлер иен қалады. Оны қазақтардың шегарадан өтіп иелеп алуы мүмкін. Елсіз жерлерді үстап отыру өте қиын болса да міндетті түрде шегараны айқывдап алған жөн. Бәлкім қазақтар талабымызды сарайға жеткізіңіз деп генерал-амбандарға тілек қоятын шығар. Мен де оларды аздап сыйлармын. Осылай істеу ғана еліміздің түзілісіне сай келеді. Алайда 39

олардың өз қалағанынша иелеп алуына немесе сендердің бет алды бере салуларыңа жол берілмейді. Бүл жарлығымнан Жао Хүй да хабардар болсын. (555-бума, 17—19-беттер.)

29. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ҮШШШІ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 30-КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ) Бүйрат (бүрут) тайпасына жоңғарлардың тыныштандырылғаны, қазақтардың бағыныштылық білдіргені хақында хабарлама: "...Әмірсана қазақ жеріне өтіп кеткеннен кейін, біздің қосындарымыз ішкерілей еніп, қуғын салынды. Қазақ (ханы) Абылай қарсы келгенімен үрыста жеңіліп, тайып түрды. Бүлікпгі (Әмірсананың) тіліне ергеніне енді өкінді. Сонымен өткен жылы елші жіберу арқылы бағынатындығын әрі Әмірсананы үстап бермек екенін білдірді. Бүдан сезіктенген бүлікші (Әмірсана) одан әрі орысқа қашты. Ақыры шешектен өлді... қазір жоңғарлар түбегейлі тыныштандырылды. Сіздердің (бүйраттардың) иеліктеріңіз біздің жерімізбен түтасып жатыр. Егерде қазақтар сияқты шын пейілмен бағынар болсаңыздар, әуелдегідей бейбіт, мамыражай күн кешесіздер, әдет-ғүрыптарыңыз өзгермейді, лауазым-мәртебелеріңізді де біз тағайьшдамаймыз, алым-салық төлетпейміз, тек қана маған аман-сәлемге елші жіберсеңіздер, сый-сияпатқа бөлеймін... Кіндік қағанаттан (жүңголықтардан) салт-саналарыңыз бөлек, табиғи жағдайда жүрген жүрт (сырт ел) болғавдықтарыңыз үшін бағынышты болмаймыз десеңіздер де өз еріктеріңіз. Алайда, өз қауымдарыңызды жақсы тізгівдеп, шегараларыңызды баянды сақтай алсаңыздар және әдейі егес тудырмасаңыздар, сіздерге мен де қол аттандырып тиіспеймін. Ал барға шүкіршілік қылмай, шегарадан бері өтіп көшіп қонсаңыздар, үрлық-қарлықты үдетсеңіздер, өз бастарыңызға пәле тауып алған боласыздар. Ондай кезде қарулы күпгаен жазалар болсақ, өкінгендеріңізбен де орнына келмейді..." (555-бума, 32—34-беттер.)

30. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 23-КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ) Жарлықта тағы былай делінген: Нусанның жолдамасында "...қазақ (батыры) Қабанбайдың жіберген өз баласы Едіге Буге шаханның үлын айдап әкелді. Олар осы жүрісте сауда малын ала келген болса, (олармен) лайығымен сауда жасайық. Қазақтарға жіберген (елші) Науандар Абылаймен жүздескеннен кейін, қазақтардан саудамен келетіндердің көп екендігі белгілі болса, дереу мәлімдейміз" деген сөздер жазылыпты. "Қазақтар келіскен сауда мерзімівде келмесе, әзірленген сауда бүйымдары бүрынғы орыньпш — Баркөлге тасып апарылсын" деп бүдан бүрын жарлық түсірген едім. Енді ойласам, биыл келген қазақтар (қазақ саудагерлері) келесі жылы да сөзсіз келеді. Баркөлге тасып апарған бүйымдарды келер жылы көктемде Үрімжіге қайта жеткізуге тура келеді де, оған тағы да қаржы, еңбек, күш сарп етіледі. Келер жылы (қазақтармен) жасалатын сауда әзірлігі үшін, бүйымдар (Баркөлге) қайта жеткізілмей-ақ Үрімжіде сақталып, тыңгер амбандары шерік шығарып күзету туралы Нусавдар хабардар болсын! (571-бума, 8-бет.)

31. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 1 КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ) Оң қанат (үлы жүз) қазақ елшісі Жолан бастаған елшілік келді. Оларға қонақасы беріліп, сый-сияпат берілді. (574-бума, 1-бет.)

32. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫН, ЖИЫРМА ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 16-КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 16-КҮНІ Оң қанат (үлы жүз) қазақтарының елағалары Әбілпейістерге хат: Патшадан (Ежен ханнан) үлы жүз ханы Әбілпейіс және Ханбабаларға: "елшілеріңіз Жолан, Фүсүрман (Пүсырман) т. б. Шиңгүң сарайында дидарласты. Мен қонағасы беріп, сый көрсеттім. Содан соң олар менімен бірғе астанаға (Бейжиңге) келді. Оңца тағы бір дастарқан жайып, сый-сияпат көрсеттім. Әбілпейіс, сіздердің шет-шалғай өңірде екендіктеріңізді ескермей ішкі өлкелердің жасақ (Лоянның, немесе аймақ, аудандарға бөліп басқару) тәртібі бойынша мансап-лауазым берер болсақ, оның өз биліктеріңізге қол байлау болуы мүмкін. Сондықтан қауымдарыңызды үркіп-қорып, артық әуре-сарсаңға үшыратпай, өз дағдыларыңыз бойынша шаруаларыңызбен алаңсыз шүғылдана беріңіздер. Егер де аман-сәлемге кісі жібере салсаңыздар, оларға ілтифат көрсетемін. Айтар сөздердің бәрін Жоландарға ауызба-ауыз айттым. Олар елдеріңізге қайтып барған соң, солардан естіп білерсіз. Сізге (Әбілпейіске) сыйлық үшін түрлі киім жібердім. Елшілеріңіз барғанда аларсыздар. Жоландарға да киім-кешек және оның атқосшыларына мың сәрі күміс бердім. Олар тағы сауда базарынан бірсыпыра дүниелер алды. Естуімше, біздің елшілеріміз сіздің елге барғанда Ханбаба ордада жоқ екен, сол себепті елші жібере алмапты. Сонда да ол кісіге тартуға киім-кешек жібердім. Сіздерді қүлақдар ету үшін бүларды айтып отырмын. Соңында шын ықыласымды білдіре отырып, сіздердің мәңгі шексіз бақытты болуларыңызды тілеймін!" (557-бума, 5-бет.)

33. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 21-КҮНІ (1759 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ) Тағы да жарлық! Кіші тушы амбан (кіші ту бегі) Диңчаң былай деп мәлімдейді: "қазақ ханы Абылайдың жіберген адамдары Үрімжіге келіп, (Чиң патшалығыменен) сауда жасауды және (саудагерлердің) бүрынғы генерал казақтарға жіберген Ниңгута (?) сардары Иахумен бірге келуін талап етті. Бүл ісгі бір жайлы етуге бүрынғы даутай (аймақ бастығы) Чыңдыны жібердім, әрі Абылайдың маған тапсырған хатын патша ағзамға жолдадым. Қазақтар өздері келіп отырғанда олардың сауда жөніндегі талабын қүптау керек. Абылайдың хатына қарағаңда, олардан алдағы күндері саудамен келетіндер бар көрінеді. Бүрынғы белгіленген шаралар бойынша болса, осы жолы да солай істеген жөн. Бірақ хатта Иаху сияқты адамдардың оларды екі мәрте ертіп келіп сауда жасатқаны, сондықтан менен (генерал Диңчаңнан) сыйлық дәмететіні жазылыпты". (Осыған негізделіп) Диңчаңға мынандай жарлық түсірілсін: қазақ саудагерлері Иахудың бірге келуін талап еткен болса, біздің жүмыс жүргізушілерімізге тек сауда-саттық істерін ғана игеруді үғындырып қою керек. Олардың көрсеткен адамы бүл іске араласпасын. Сендер генералмен тіке кездескенде тағы мәлімдеңдер. Егер Иаху білмеске салса, оған айтудың қажеті жоқ. Ал өз атынан өтініш білдірсе, ол (Иаху) Бейжиңге келген соң нүсқау күтсін. Олардың айтқандарының бәрін жоғарыға мәлімдеп түрыңдар. (577-бума, 17—18-беттер.)

34. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1758 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 26-КҮНІ) Әскери қызмет амбанына және басқа үлықтарға! Диң Чаңның айтуынша, қазақ (ханы) Абылай жіберген Бүлт Күнтуған бастаған он шақты адам сауда 43

шаруасымен қаңтар айының 2-сі күні Үрімжіге келіпті. Шужыңаға белгілеген шаруалар бойынша іс істеуді бүрын үқтырғанбыз. Абылайдың Ну Санға жолдаған хатын да алдық. Оңда базаршыларымызды ішер астық, ат көлікпен қамдасаңыздар әрі ежелгі конысымызға барсақ деген тілек айтылыпты. Қазақтар өз мүдделері үшін еркімен сауда жасауға келіп отыр. Әділ болайық, саны мен сапасына қарай бүйымдарға баға бекітейік. Сауданың мүнан өзге үрдісі жоқ. Тек жол болып кетпес үшін қайтар жолдарына қажетті іш қаражат қамдау туралы мүлде кеяісуге болмайды. Диң Чаң, сіздерге мынаны үқтырамыз: Олардың базаршылары Ну Санның Үрімжіден кеткенін білсе, бүл туралы ауыз аша қоймас. Егер олар Абылайдың хатын бетке үстар болса, оларға Шу Жыңа сіз "Сіздер кесімді уақытында келе алмаған соң, біздің бүл саудаға келіскен амбанымыз Бейжиңге қайтып кеткен. Жөнге жүгінсек, бүл сауда осымен тоқтауға тиіс. Бірақ саудаға әкелінген заттар осы арада әлі бар. Оның үстіне алыстан ат терлетіп келіпсіздер, бекерге бос жүріс болмасын. Лайықты сауда жасайық. Жанымыз ашығандықтан ғана сіздермен осы сауданы жасағалы отырмыз. Басқа істерге араласа алмаймыз. Әмбе базаршыларды Бейжиңге дидарласу үшін тарту апарған елшілермен салыстыруға келмейді. Базаршыларды ішер тамақ, ат-көлікпен қамдау бүрын болмаған іс" деп ашығын айтыңыз. Оларды аялдатпай апарып салыңыздар. (577-ші бума, 29—30-беттер).

35. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТӨРЛНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНПП АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ (1759 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ) Тағы да жарлық! Чиңфудың мәлімдеуінше, оң қанат (үлы жүз) қазақтарының елшілерін (Бейжиңге) аттандырмақ екенсіңдер. Бүл сапарда "елшілердің тоғанақ-жүктерін, бізден жол бастап атқосшылыққа баратын еркін шенді-шеріктердің азығын артуға тоқсан түйе және олардың әрқайсысына екіден мініс ат — жиыны 130 ат қажет" делініпті. (Чиңфудың) мүндай орналастыруы дүрыс емес. 44

Қазақтар мен бүруттардың өздері мініп келген аткөліктері, керуен түйелері бар. Баркөлге (Барыскөлге) барған соң, ат-көліктерін сонда тастап, әскери бекеттен көлік жаңалап, Бейжиңге жол алды. Қайтарларында Баркөлден ары өз ат-көліктерімен кетеді. Бейжиңге алғаш келушілерді сыйлау үшін болса да, ат-көлік және басқа да керек-жарақтарымен қамдаған едік. Мүны оларға айтып түсіндіріп қойыңдар. Олар өз жерлерінің шетіне іліккеннен кейін елдеріне жеткен болып есептеледі. Келіп-кетіп жатқан елшілердің барлығын ат-көлік және басқа заттармен қамдаған қайда бар? Қиыр өлкелерден келген олардың мүнысы тойымсыздық. Бұл туралы ереже үстанбасақ, бүдан былайғы уақытта күннен күнге кебейе беретін елшіліктерді қайтып қамдаймыз. Бүрын жоңғарлардың елшілерін қайтарларында Баркөлге ғана жеткізіп салатьгабыз да, одаи ары өз көліктерімен кете беретін. Барлық жол шығынын империямыз кетеретін белгілеме жоқ. Мүны олардың абыройын түсіру деуге бола ма?! Чиңфуге айтарым: олар Бейжиңге келген соң қонақасы беріп, сый тартамын, осылай істеудің өзі оларға айырықша қүрмет. Осы жарлығым Чиңфуға жеткізілсін, әрі өкіметімізде ондай белгілеменің жоқтығы, түңғыш рет келгендіктері үшін сыйлап ат-көлік беріп отырғанымыз, Баркөлге барған соң өз көліктерімен кетіп, екімет жағынан берілген мініс аттары мен түйелерді ере барғаи шеңді-шеріктерге тапсырып кету керектігі қазақтарға үғындырылсын. Бүдан тыс жарлығымның қалай орындалғандығын толық мәлімдесін... (579-бума, 19—20-беттер.)

36. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТӨРТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ (1759 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 9-КҮНІ) Қазақ ханы Әбілмәмбетке хат. "Қазақтың Әбілмәмбет, Абылай, Әбілпейіс қатарлы ел ағаларына: Іле генералының кешегі мәлімдемесівде сіздердің маған сәлемдесуге жіберген Өріс сүлтан бастаған адамдарыңыз Үластайдан Бейжиңге келді. Мен 45

оларға ілтифат көрсеттім. Бірнеше мәртебе қонақасы бергіздім. Сіздердің сырт иелікте (шалғайда) түрғандарыңызды ескермей ішкі өлкелердің жасақ тәртібі бойынша лауазым сыйлар болсақ, өз биліктеріңізді жүргізуге қол байлау болуы мүмкін. Өткенде Абылай сияқты ел ағалары Бейжиңге жіберген елшілерін қабылдаған кезімізде "Әбілмәмбеттің жүрты да үркіп-қорқып, артық әуре-сарсаңға үшырамай, өз дағдылары бойынша алаңсыз көшіпқонып жүре берсін" деп айтқан едім. Рахмет айту үшін елші жібере қалсаңыздар, мәрттілікпен тарту-таралғы үсынар едім. (Осы жолы) Әбілмәмбет сияқты ел ағаларына тарту үшін торғын-тоқа, ыдыс-аяқ, шай жібердім. Елшілеріңіз қайтып барған соң, бүл сауқаттарды солардан аларсыздар. Елшілер мен атқосшыларына да торғынторқа, күміс теңге сыйладым. Бүдан қүлақдар боларсыздар. Кеше орыс елінен де хат алдым. Хатта қазақтар бүрын бізге тәуелді жүрт еді деген сөздері жазылыпты. (Осыган байланысты) қатысты мекемелерге мына жарлығымды жеткізуді бүйырдым: "қосындарымыз ойраттарды жайпап, қазақ үлысының шегарасына дейін ат түмсығын тіреген кезде олар (ойраттар) ел болып бағынғысы келген болса, Чиң империясы үлы ел сипатымен оларды талассыз өз қүшағына алар еді. Біз сендер (орыстарды айтып отыр.— ауд.) қүсап қит етсе қарулы күшпен қүқай көрсетпедік. Бітімдесіп, олардың салық тапсырып түратындығына келістік. Осылай да олардың (ойраттардың) орысқа бағынуын шектемедік". Бүдан былай орыстарменен қарым-қатынас орнатсаңыздар да сіздерменен (қазақтарменен) жауласпаймыз. Адал ниет білдіргендеріңіз үшін демеуші болып, әрқашанда шексіз бақ-дәулетке кенелуіңізді үміт етеміз". (580-бума, 19—20-беттер.)

37. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТӨРТШІШ ЖЫЛЫНЫҢ СЕПЗІНШІ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1759 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 25-і КҮНІ) Жарлық! Диңчаңның, Фан Шысуидін мәліметінде қазақ базаршылары Үрімжі базарына неше мың жылқы айдап әкелді делініпті. Қазіргі түста Фудылардың үш бағытта қосыны тоғысып, қарақшыны (Әмірсананы) қуғындап жүргенімен, әлі үстай алмаған көрінеді. Бүл әзірде оларды ат-көлікпен қамдау айырықша маңыз алады. Бас тыңгерге, Фан Шысуиге қазақтан алынған жылқыларды қолға тиген санына қарай қосынға дер шағында жеткізіп түруды үқтырыңыздар. (594-ші бума, 7-бет).

38. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БЕСІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ (1760 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ 4-КҮНІ) Тағы да жарлық! Шегараны орнықтырушы генерал Чыңғүнзабқа: шолғыншы жасауыл Аразаның мәлімдеуінше, Жамашан, Дойоттар қазақтардың Барақ батырының үранхайларды шапқанын, Қабанбайдың адамдары мен Барақ батыр деген адам үркіп барған үранхайларға кезігіп, олардың малын талап алғандығын керуеншілерден естіп біліпті. Үранхайларды шапқан бүл адамдардың қазақтар екені даусыз. (Жасауыл) Науанға мьгаандай жарлық түсірдім: "Абылай ханға барып, Барақ батырды үстап беру керектігін бетке басып айт. Абылай оларды үстамайтын болса, қазақтар ішінен оның мекенін анықтап біліп, тек хабар бер. Жаңадан барған солон (солаң) мыңдығын бастап үстінен түсер болсақ, оның (Барақ батырдың) қолға түсері хақ". Чыңғүнзабқа да осы әмірім бойынша істелінетіндігі хабарлансын. (607-бума, 6-бет.) 47

39. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫН, ЖИЫРМА БЕСІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 21-КҮНІ (1760 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ б-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Кеше Еркі Сарыл, Монзабтардың айтуынша, кімді үстау керектігін жіпселеп білу үпгін Ертістің мүзы түсуден бүрын қазақ жеріне адам жіберуді ойласып жатыпты. Керуеншілердің айтуына қарағанда үранхайлардың малын барымталап алған адам Барақ батырдың дәл өзі екен. "Солаң мыңдығы жетісімен жасағымен барып бүл істі орындау Себдінжабқа тапсырылсын" деп Чықгүнзабқа жарлық түсірдім. Бірақ Барақ батыр әпербақан, есірік біреу көрінеді. Сондықтан онда жіберілетін шенді-шеріктеріңіздің жедел аттаныс жасауының қажеті жоқ. Фуды да бармай-ақ койсын. Тамыз айы туа он күн ішінде кіші генерал салауатымен Себдінжаб қол бастап барсын. Мачаң, Семчүңжабтар да кеңесші амбан ретінде Барақ батырды үстаудың оңтайлы түсын қадағаласын. Еркі Сарылдардың жағдайды барлап анықтағаннан кейін қорынбай емін-еркін кіріскені жөн. (607-бума, 9-бет.)

40. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БЕСІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ҮІШНШІ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1760 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫН, 20-КҮНІ) Қазақтың Әбілмәмбет, Абылай, Әбілпейіс, Қабанбай сияқты елағаларына жазылған хатында былай делінген: "Былтыр сіздердің елдің кей адамдары үранхайлардың жылқы және басқа малдарын барымталап кеткеннен кейін генерал, амбандарымыз аттаныс жасап, оларды үстамақ болған еді. Абылай және басқа да ел ағаларының бізге бағыныштылық білдіргеніне бірталай уақыт болғандықтан, ол істің шын-өтірігіне көз жеткізуді ойладым. Оның үстіне сіздерден келген керуеншілердің мәлімдеуінше үранхайларды талауға салған сіздердің еліңіздегі Барақ батыр екен. Ендеше оның сіздерменен қатыссыз болғаны. Менің шапағатыма бөленіп отырған 48

сіздер Барақ батырды үстап бере алсаңыздар, онда өздеріңіздің адалдықтарыңызды әйгілеген болар едіңіздер. Жарлығымды сіздерге жеткізу үшін арнайы жіберген жасауыл Науан әлі жол үстінде. Міне, осы кезде жылқы тарту ету әрі амандасу үшін сіздер де елші аттандырыпсыздар. Бүл бәлкім үранхайлардың шабындыға түскендігін білетін сіздердің абыржығандықтан елші шаптырып, жүгінгендіктеріңізді білдіру шығар. Сіздердің шын пейілдеріңізді түсінемін. Жарлығым бойынша үранхайлардың барымталанған малы түгенделіп, өз иелеріне қайтарылар болса, Барак батыр сияктыларға кеңшілік етуге де болады. Сіздердің өз үлыстарыңызды жақсы үстап, бейбіт берекелі тіршілік етулеріңізді, әрі жарлығыма қүлақ асып, бүйраттармен (бүрүт) жарасуларыңызды үміт етемін. Былтыр керуендеріңізді бүйраттардың талап алғандығын айтқан едіңіздер, олардың елшілері Бейжиңге келген кезде көрші үлыстардың тату-тәтті болу керектііін оларға бетпе-бет айтайын. Бүйрат елшілері сәлемге келсе де оларға заң ережелерге бойсүнып қату болмай, тату болуьш, қарақшылық істемеу керектігін қатаң ескертейік. Сіздердің елшілікті Бейжиңге қорғап жеткізуді жасауылдарға бүйырып, олар келген соң сый көрсетілді. Қазірдің өзінде сіздерге төрт орамадан торған тарту етуді айттым. Барған соң аларсыздар". (608-бума, 6—7-беттер.)

41. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БЕСІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ (1760 ЖЫЛДЫҢ МАМЫР АИЫНЫҢ 13-КҮНІ) Жарлық! Ченгунжаптың (Чын Ғүнжаптың) мәлімдемесінде: Цебденжаптардың ақылын алып, оны қосынға азық-түлік дайындата беру үшін Мойынтыға жібердім. Бүрынғы хабарымызда айтылған Халха моңғолдарының мыңдығын Тарбағатайға аттандырып, қазақ шегіне орналастыру ісін Ежен ханның нүсқауы бойынша істейміз деген сияқты сөздер айтылыпты. Қазақтардың Бейжиңге жылқы тарту ете барып, Сарайға қол тапсыру туралы талаптарын бүрын Әнтай да хабар еткен еді. Абылай хан бізге бағын3—1763

ғандықтан, солаң мыңдығының шеруі тоқтатылады. Жуықта қашып шыққан ойраттар сондай-ақ қазақтар арасындағы барлық батырларды үстап бермекші деген сөздер бізге жетті. Олай болғанда Халха, Захшин моңғолдарын іске қосудың реті жоқ. Сондықтан Цебденжаптың Мойынтыға бару қимылын да тоқтата тұруды қостаймын. Ол араға алда қосьш апару ісін ыңгайына қарай көреміз. Қосьгады мүндайда албаты апарудың қажеті шамалы. Бгер қазақтар былайғы жерде барлық батырды үстап бермесе бүл істі жағдайға қарай қосын аттандыру жолымен бітіреміз. Дегенмен уақытында түсетін жарлығымды күтіңдер. (609-бума, 20-бет.)

42. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА БЕСІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БЕСІНШІ АЙЫ (1760 ЖЫЛДЫҢ ШІЛДЕ АЙЫНЫҢ 9-Ы КҮНІ) Патша Тунлуиуаңда қазақ (елінен) Әбілмәмбет, Абылай, Әбілпейіс хан бабалар жіберген елшілерге қонақ асы берді және жарлық жариялап былай деді: "қазақтың ел ағалары Әбілмәмбет, Абылай, Әбілпейіс хан бабаларға: сіздердің маған амандасуға жіберген елшілеріңіз Қүтбай, Аталайларды Үрімжіде түратын амбандарымыз қорғап, қолдап, Бейжиңге жеткізді. Оларды қабылдап, өтініштерін сүрап үғыстым. Қонақ асы бергіздім. Сыйлық, тарту бердім. Сіздерге атап бірқатар маңлық, қамқа, торғын және ыдыс-аяқ сияқты тартулар жібердім. Барған соң, аларсыздар. Елшілеріңізге де, үлық айдар бөрік, шекпен, салтанат алқасы, күміс, торғын, торқа, ыдыс-аяқ секілді азды-көпті сыйлықтар бергіздім. Қастарына елдеріне апарып салатын қорғаушылар қостым. Елшілеріңіздің айтуларына қарағанда ойрат жері қүлазып бос қалыпты. Қазір Әбілпейістің жүртынан Таңатар, Барлық, Нарбатыр, Теміршорда (Ыстық көлде), қаракерей елінен Есенгелді, Жолымбеттер Тарбағатайда, Түрымбайдың адамы Жарылғап Алтынемел, Қаратал, Күркесу (Көксу) деген жерлерде отырыпты. Елшілеріңіз Іледен қоныс беріп жарылқасаңыз деген сияқты сөздер айтады. Тарбағатай — ежелден Жоңғарға қоныс болған, әрі қосынымыз тыныштандырған жер. Сіздер сондай-ақ 50

бруттар (қырғыздар), ташкенггіктер, әндижандықтар, бадахшандықтар — барлығыңыз да бізге бағынып отырсыздар. Қазақтың жері аса кең, жүйеге жүгінер болсаңыздар, сол бүрынғы шегараларыңызды сақтаған жөн. Қоныс кеңейту ойында болмаңыздар. Маған (Бжен ханға) бағынғандықтарыңыз үшін шегарадан өтіп, көшіп-қонуымызға болады деп есептемеңіздер. Бізге бағынған бруттар мен басқа халықтар да шегарадан өтіп, көшіп-қонамыз дейтін шығар. Қағанаттың қосыны тыныштандырған жерлерді көпке үлестіру жосығы қайда бар? Қазір шеңділер мен шеріктеріміз кезегімен ішкі өлкелерден Ілеге көшіріліп, тың игеру ісі қолға алынуда. Абылай, Сіздердің Тарбағатайдан қоныс сүраған үсыныстарыңызды да мақүлдамаған едім. Солай бола түра, ендігі мына басаламандыққа қалай барып отырсыздар? Жоңғарлардың танауынан қүрт түсіп, сіздермен жер таласып түрған шағында шенімізге маңайлай алмаушы едіңіздер. Біз Ілені тыныштандырғаннан кейін ғана бейбіт түрмысқа қолдарыңыз жеткендей болды. Бүған да шүкір етпейсіздер ме? Іледегі генерал амбандарымыз шагар өңірге үнемі барлаушылар жіберіп түрады. Егерде адамдарыңыздан сол жерге көшіп-конғандар байқалса, не қуалайды, не түтқындайды. Сонымен олар тіршілік сүйенішінен айырылады. Әрине, менің әу баста сіздерге пазыл-рахым жасағандағы тілеғім бүл емес. Сіздердің бізғе бағынғандарыңызға да талай жылдың жүзі болды. Содан бері барлық істе инабаттылық танытып, айтканымызды орындап келдіңіздер. Араларыңызда жөн-жосықты білмейтін біреулер бар шығар. Олар біздің иелікті жерімізге көшіп-қонар болса, қайдан келсе, сол жерге кету туралы табавда үқтырыңыздар. Сонда ғана адалдықтарыңыз айдай әлемге жария болады". (613-бума, 13—17-беттер.)

43. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ (1761 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ) Қазақ ханы Абылай, Әбілмәмбеттерге! Жіберген елшілеріңіз Жолбарыс бастаған адамдар мен жасауыл Науан бәрі де аман-есен астанамызға (Бейжиңге) ат түмсығын тіреді. Мен олармен дидарла51

стым және дастарқан жайғызып қонақасы бергіздім. Қонақасыда сіздерге атап елшілеріңіздің қолына торқақамқа, ыдыс-аяқ, сапалы шәй сияқты тартулар табыс еттім. Барған соң аларсыздар. Блшілеріңізге де үлықтық лауазым, шен-шекпен, ыдыс-аяқ сияқты сыйлықтар берілді. Ал дәттемелеріңізге келсек оны да алдым. Өткенде барлық батыр Үранхайлардың мал-жанын шапқанда Улиасутайда түратын қосынымыздың генералы әскер күшімен кек қайтармақ болып, өтініш білдірген еді. Бірақ сіздердің адал боламыз деп жиі-жиі айтатын сөздеріңізді есіме алып, жаза жорығын жасауға келіспедім. Жасауыл Науанның өзін жіберіп, оған барлық батырларды үстауға, шапқыншылыққа үшыраған заттарды түгендеп қайтаруға бүйрық бердім. Абылай сіз бүл ісгі Науанмен бірге бітіріп, Үранхайдың мал-жанын түгел қайтарыпсыз және Бейжиңге елші жіберіп, менен барлық жайды кешіруді өтініпсіз. Мен аспан астындағы күллі халықтардың патшасымын. Сырт бағыныштыларымыз өз қателігін танып, жамандықтан тиылса болғаны, оларды есіркеп келемін. Райынан қайтпайтын нақ бүзақыларды ғана әскер аттандырып, жазалаймын. Қазір мына барлық батырлардың тәубасына келіп кешірім сүрағанын, сіздің де адам салып оларға кешірім өтінгеніңізді адалдық деп білемін. Мен олардың барлығъгаа кешірім жасауға келістім. Былайғы жерде адамдарыңызды бүрынғыдан ары ойдағыдай басқарыңыз. Өзді-өзіміздің жер шегімізге ие болайық. Өз түрмыс қамдарыңызды жақсырақ оилаңыздар. Бүл жолғы талабыңызға мақүл бола береді екен деп талай сынау көңіл-күйінде болып, адамдарыңызға шегараны бүзып, сүғанақтық жасауға ерік беруші болмаңыздар. Солай етсеңіздер шегараны сақтаушы қосынымыздың жорық жасаймын деп сүранса ырықтарына жібере алмаймын. Онда сөз жоқ, шырықтарыңыз бүзылады. Бүның пайдасы не? Менің айтқандарымды елдеріңізге түгел қүлаққағыс етіңіздер. Бүдан тыс елшілеріңіз Бекенайлар қазақтардың мал өрісіне Бженхан Аягөзді береді деп барған көрінеді. Іледегі іс басқарушы амбан Агүйден де бүл істі үғыстық. Ол бүрын Тарбағатайды epic етсек деп адам жіберіп жоғарыға тілек білдіргендеріңізді айтады. Бірак ол кезде мен өз шегараларыңыздан өтпеңіздер деп жарлық берген едім. Бүл сөздер жарлықнамада жазылған. Солай бола түра, адамдарыңыз бүлік шығарып, өсек өргізуге дейін барып отыр. Сондықтан Іледегі іс жүріізуші амбан Агүйге қазақ үлысынан шегарадан өтіп мал жаюшылар 52

болса қуып жіберіңдер деп әмір еттім. Сендердің бүлай оспақтауларыңыздан ол жерлерді дәметіп отырған көмейлеріңіз көрініп түр. Тамырымызды үстап білгілеріңіз келеді-ау тегі. Империямыз қанатты қосынмен бағындырған бүл жерлерді сіздердің келіп иеленіп алуларыңызға қалай көнбек? Оның үстіне сіздер бүрын ойраттардың ылаңьгаа үшырадыңыздар. Қазіргі жайылымдық жерлер шапқыншылыққа үшырап, олардың да сіздерден үзап кетуіне тура келген кездер де болды. Бірақ сонда да мал-жан талапайға үшырап түрды. Ал қазір үрыс-қағыс жоқ, ел жүрт тыныш өмір сүруде. Асылында жайылымдық жерлеріңіз тарлық етпейді. Солай болса да тым орынсыз талап айтып отырсыздар. Бүған мен әсте келіспеймін. Бағзы біреулердің қолжалақ пайдаға қүныға келе елдің жеріне дейін сүқтанғанын қайтерсің. Ал кейбіреулер қолындағы барынан қас-қағымда жүрдай болса да оны қаперіне алмайды. Ал сіздердің "қазақтардың үлы империяға бағынуы ғасырлар бойына адал болады. Ежен хашіың таңбалы хатын беруіңізді өтінеміз" деген тілектеріңізге келсек, бүны қуана қүдтап, арыздарыңызды оқып шықтым. Сіздер шынында жарлығыма бойсүньш, елдеріңізді тежеп үстап, бейбіт харекетке шындап ойысар болсаңыздар қолдарыңызды баянды бақытқа жеткізіп, биік мәртебеге мәңгі кенелтер едім. Абылайдың жіберген адамы үлыстарыңыздың үш адамын Үранхайлардың үстап әкеткенін, сол істі тектеп адамдарымызды қайтарсаңыздар деген талаптарыңызды айтты. Мәліметте айтылған ахуалдар ақылға симайды. Барлық батырлар — нағыз қылмыскерлер. Олар жосьш бойынша болғанда қолға алынып, жазаға алынуға тиісті. Мен рахым етіп солардың да күнәсін кештім ғой. Қолға түскен үш адамды асырап отырсақ несіне дегбірсізденіп бүнымен есептесесіздер. Егер бүл ісгі тектетіп, оларды қайтарып алғыларыңыз келсе, онда сіздер алдымен барлық батырларды үстап, осы араға — Бейжиңге айдап әкеліңдер. Содан кейін барып мен тиісті жарлықтарымды түсіремін. Елшілеріңе жарлығымды жеткізуді бүйыра отырып, сол орайда осы жайларға да біраз тоқталдым. Сіздерді менің нені діттеп отырғанымды түсінер деп ойлаймын. (628-бума, 18—21-беттер.)

44. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫД ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКШШІ АЙЫНЫҢ 13-КҮШ (1761 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Іледегі іс басқарушы Агүйдің мәліметінде кіші тубек Ижудың әскер бастап барып казақтарды қуалағанын, Бумшағансу, Лепсі төңірегін жайлаған қазақтардың түгел көшіп кеткені айтылған. Мәліметте Еміл, Жайыр, Тарбағатай сияқты жерлерде отырған қазақтардың баржоқтығын тексеруге жасауыл жібердім әрі бүл ісгі жағдайға қарай бітіремін деген де сөздер бар екен. Демек қазақтар менің жарлығым бойынша дереу көшіпті, бүл істе оларды империямызға адалдықпен мойын үсынушы деуге болады. Хал сүрау түрғысынан оларды сыйлау қажет. Қазір менің жарлығымды Агүйлерге жеткізіңдер: Олар жарлығым бойынша көшкен қазақ ауылдарының аттарын жазып алсьш. Олардың Ілеге сауда-саттықпен келгендері болса сый берілсін. Олар өздерінің жер шегін берік сақтап, сол шегарадан өтпейтін болсын. Оларды кері қайтару үшін әлі де сыйлық беріп түрыңдар. (630-бума, 17—18-беттер.)

45. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫН, БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 13-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 31-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Цегунжаптың мәліметінде қазақ ханы Әбілмәмбеттің елшілері зияраттауды талап етті. Олар қаңтардың басында әскер қосынына ат түмсығын тіремек деген сөздер айтылыпты. Мен Чиң Жиңмен Сарай жасауылының бірнеше адамдарын бекетке аттавдырдым. Бүлар кезігіп жатса елшілерді менің мекеніме бастап келмек. Бірақ жағдайды маған алдын-ала хабарлаңдар. (652-бума, 6-бет.) 54

46. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 13-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ) Қазақ елшілері Сайбектер Бжен ханның қабылдауын сүрады. Ежен хан оларды кабылдады. Әрі дәрежесіне қарай оларға үлықтық лауазым және шен-шекпен сыйлықтар берілді. (654-бума, 17-бет.)

47. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНІШ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНПІІ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗ АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ) Қазақ ханы Әбілмәмбет, Әбілпейіс, Санияз сүлтан, Ханқожа, Балат сүлтандарға: Себек, (Сайбек) бастаған елшілерің қабыл етуімді сүраған екен. Сол түста мен оңтүстікті аралап жүрген едім. Біздің жасауылдар елшілерді менің бүл жайыма жеткізді. Мен оларға қонақасы беріп, сыйлықтар үсындым. Қазір олар қайтты. Сіздерге атап қамқа мен торқа және де басқа да бүйымдар бердім. Елшілеріңді ыдысаяқ, шен-шекпен, күміс заттармен сыйладым. Сендер мәлімдеген бүрынғы қазақ елін шапқан махачиндердің бас билеушісі Цептың екенін анықтадық. Қосынымыз оларды орыс шегарасына дейін қуып барып, сол тайпадағы айыпкерлерді түгел түтқындады. Олар түтас жойылды. Іледе түратын әскерлеріміздің шеніндегі Тарбағатай, Баршүқ (Барлық) сияқты жерлер сендерге жақын екен. Сендер маған бағынған екенсіңдер. Ондағы Іледегі генерал мен амбанның басқаруына өткендерің дүрыс болады. Тағы да қуғынға үшыраудан аулақ болу үшін жайылымдық шектеріңнен бері өтпеңдер. Былтыр сендердің елшілеріңді апарып салуға қосқан адамдарым Халханың Меріндаш Годуп деген жеріне барған жолында махачиндердің шабуылына тап болыпты. Содан олар Санияз сүлтанның қол астындағы Жанғозы батырдың Баянбай деген жеріне дейін барған екен. Сендер қорғауға шығарған Салқадайлар оларды Бейжиңге дейін әкеп салды. Бүның өзі Санияз сүлтанның империямызға адал екенін 55

көрсетеді. Мен бүған қатты қуавдым. Жанғозы батырға да сыйлық берілді. Бүл жолы Салқадайдың өзі де әкеліпті. Оған күміс сыйладық. Осыларды қабыл алыңдар. Өз руларыңды ойдағыдай басқарып, адал екендіктеріңді әйгілеп, менің шапағатыма мәңгі кенеле беріңдер. (655-бума, 5—6-беттер.)

48. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БЕСІНШІ АЙЬШЫҢ 10-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНЫҢ 2- КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Агүйдің мәліметінде: "мен Абылайдың хатының аудармасын оқыдым. Ондағы "Ежен ханның жарлығына бойсүнып, ғасырлар бойы бейбіт өтеміз" деген Абылайдың өз сөзінен басқасын Атығай (Атахай) өз жанына қосыпты, оның үстіне жазуы да үқсамайды" делінген. Агүйдің хабарлағанындай Атығай мен Абылайдың хатын мен де оқып, Ежен ханға сәлем деген сөзден басқасы түгел Атығайдың ойдан шығарған сөздері екенін байқадым. Ол өзіне үлықтық лауазым беруімді сүраған және түтқындағы адамдар мен шабылған малдарын қайтаруды талап еткен. Егер (Атығайдың өтірігін бетіне басып) сыйлық бермей қайтарсам, Абылай және бүкіл қазақ үлысы бүдан хабарсыз болғандықтан бүл істен шүбәланып, қорқып қала ма деп алаңдаймын. Сондықтан ештеңені сезбегенсіп, бүрынғыша қонақасы беріп, сый бердім. Асылында Атығайға жасауыл қосып Абылайға жіберетін жарлық пен тартуымды соның табыс етуіне берейін деп оқталған едім. Бірақ Атығай Абылайдың алдывда өтірігінің шығып калуынан қорқып, жол үстінде жасауылға қастық жасап, содан пәлені махачшщерге жауып, жолда тап болып, жасауылды солар өлтірді, тартуларды да солар әкетті деп жымпия ма деп ол райымнан қайттым. Олай болғанда дау үстіне дау болса оны анықтаудың өзі қиын болмақ. Сонымен Абылайға жіберетін тартуларды Атығайдың өзіне аманатқа тапсырдым. Агүйге айрықша бүйырамын. Атығайлар Ілеге қайтып барғанда оларға бүрынғы жосын бойьгаша мәміле жасалсын. Іледен кетер кезінде бір істі сылтау етіп, қастары56

на Әтембау мен Мошиана екеуін қосыңдар. Жерді жақсы білетін біреу оларға жол бастасын. Содан соң қазақ жеріне оларды ойраттардың біреуі жеткізіп салсын. Бүл істі Абылайға хабарлаңдар. Абылайға Атығайдан сый жібергенімді де айтыңдар. Әтембаулар міндетті түрде Атығаймен бірге барып кайтсын. Барлық істі тәппіштеп үғысып, қазақ еліне барғанда Абылайға айтыңдар. Бгер Абылай сүрай қалса Атығай өтірікті айтар. Ол кезде куә болатын Әтембаулар бар. Осылайша өтірігі әшкере болады. Егер басқа біреуді жіберсек ол жағдайды білмейді. Атығай Абылайдың алдында беттетпесе оны қузаудың қажеті жоқ. Абылайдың елшісі келсе болады. Алдывда Сайбектер келгеңце Абылайдың елшісі келмепті. Санияз да елші жіберсем депті. Оның елшісі Сайбектермен бірге келген. Олар түгел әлі де қайтқан жоқ. Қалайша ол тағы да елші жіберемін дейді. Бүнда бір сыр бар. Жарлықты Агүйге тез арада жеткізіңдер. Әтембау мен Мошианалар — міндет мезгілі толып, астанаға кайтқалы түрғавдар. Қазак елінен оралған соң оларды Бейжиңге қайтарсын. Олар келген соң қатысты жайларды тағы да сүрармын. (660-бума, 9—11-беттер.)

49. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫН, ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЬШЫҢ БЕСІНШІ АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Агүй мәліметінде қазақтар жаратылысынан караңғы халық. Ежен ханнның Абылай мен Әбілмәмбеттерге жолдаған хаттарын амбанның өзі апаратын болса қазақтар күдіктенетін болар. Оны істің жайын білетін жасауылдар тарту ретіңде жылқылармен бірге апарып берсе болды. Бүл өте оңды уәж. Бүны нүсқау сүраған пікірлерің бойынша жасаңдар. Осының алдыңда Агүйге қазақ елшілері Ілеге барса бүрынғы дәстүр бойынша күтіңдер. Атығай аттанарда басқа бір істі сылтау етіп жанына Әтембауды қосындар. Бүларды қазақ еліне ойраттардың бірі жеткізсін деп жарлық берген едім. Егер ол жарлық әлі де қолына тимеген болса осы істі бітіріңдер. Сондайақ жарлықты Агүйге жеткізгенде жарлықтағы Фың На57

сиңның атын сызып тастап, оның орнына Әтембаумен бірге баруға кімді лайық көрсеңдер, соның атын жазыңдар. Әбілмәмбеттің қонысы севдерге шалғай. Оған жазылған жарлықты Абылайға табыс етіңдер. Арғы жаққа соның адамдары жеткізер. Егер жарлықтағы адам атын өшіріп жазу қиын болса, Агүй үқсатып тағы бір жарлық жазып жіберсе де болады. Жарлық жіберілмесе де оның мазмүнын жеткізетін адам мен Әтембауларға толық жаттатыңдар. Олар қазақтарға барғанда жарлықты Абылайға ауызша айтатын болсын. Ал Әбілмәмбетке Абылай жеткізсін. (661-бума, 15—16-беттер.)

50. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНШІ АЙЬШЫҢ 14-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕПШҢ 1-КҮНІ) Қазақ ханы Абылайдың елшісі сүлтан Дәулеткерейлер астанаға келді. (666-бума, 18-бепи)

51. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТШІШ ЖЫЛЫНЫН, СЕГІЗШШІ АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 29-Ы КҮНІ) Ежен ханның қазақ ханы Абылайға түсірген жарлығы: Елшініз Дәулеткерей сүлтан хатыңызды табыс етті. Сізге хандық таңба мен (хандыққа) тағайындау бүйрығымды түсіруімді өтінді және бағыныштылық жосындарын әрқашан да өтейтіндігін білдірді. Көпті көрген жөн білетін, жағдаймен санасатын, істің ретін таба білетін адам болмасаңыз мүндай іс қолыңыздан қайтып келер. Осы адалдығың бойыңызда мәңгі түрса, сіздерді мшдетті түрде мәңгі үдайы жарылқап түрар едім. Бізге деген мәңгілік бағынған адалдығыңыз, көбінесе ойдағыдай басқарып, барға шүкіршілік етіп, қауымыңыздың өндірісі мен түрмысын ойдағыдай орнықтырғаныңыздан танылады. Бірақ елде екінің бірінде үлы қағанаттың кең қолтығын пайдаланып, шегарадан өтіп, көшіп-қонушылар 58

бар көрінеді. Біздің Іледе түрған амбаңдарымыз шегараны қатаң сақтайды. Ондайларды табиғи түрде шегарадан қуып тастайды. Мен сіздерден әрқашанда шапағатымды аямақшы емеспін. Бірақ заңның белінен аттап кешірім жасай беруге де келмейді. Өзіңіз ойлаңызшы, қазақтарыңыз Тарбағатай сияқты жерлерге жылыстап кірмесе, үлықтарымыз шерік бастап, оларды қуғындау, түтқындау ісі қайтіп туады? Барша қауымыңызға осы жағдайды үқтырып, оларды қағанатымыздың қуатынан хабардар еткейсіз. Сіздің жіберген елшілеріңіз қазір менімен бірге Мулан саяттығында серуендеп жүр. Сонымен қатар оларға сыйлықтар бергіздім. Абылай, сізге атап, маңылық және басқа да алуан түрлі асыл қамқа, торғын, зат-жабдықтар, сапалы шәй бөлгіздім. Мүны елшілеріңіз барғанда аларсыздар. Ал келген елшілеріңізге де шен, үлықтық баулы жыға, тауыс айдар (тауыс қауырсыны), киім-кешек, жабық, күміс сияқты азды-көпті сыйлықтар бердім. Хатыңызда елші Омардың бүрын Ілені қоныс еткенін, қазір де сол жерде қалып, арада барып, келіп түруды қалайтындығын айтыпсыз. Оның бүл тілегін қабыл алдым, әрі Омарға чәнчиңмін жасауыл деген мансапты бекіттім. Қазірше қайтып барып, үй ішін көшіруіне рүқсат беремін. Бүдан басқа Омар мен оның інісінің жол қаражаты үшін күміс сыйладым. Хабарлы болыңыз. (668-бума, 13—14-беттер)

52. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 12-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 28-КҮШ) Әскери қызмет амбандарына! Агүйдің қазақтарға жіберген жасауылы Чаосулы Абылайдың айтқан сәлемін және оның хатының аудармасын бізге көшіріп мәлім етті. Қазақтар багынғалы бері империямызға адалдықпен бойсүнғандықтан сан мәрте сыйлықтар бердім. Тек олар бойына біткен дүниеқорлығы себепті тура істің жөнін біле бермейді. Сондықтан оларға мейір мен айбарды қатар пайдаланған жөн. Биыл олар шегарадан өтіп, мал жайғандықтан 59

Тарбағатай амбаны адам жіберіп оларды малымен қоса айдап қаматқан еді. Менің жарлығым бойынша олар қайтарылды. Білместікпен жаза басар деп оларға айрықша қамқорлық көрсетіп келдім. Бірақ олар рахмет айтуды да, үялғанды да білмейді екен. Агүй оларға хат жазып сөгіс те айтыпты. Бүнысы — өте дүрыс. Тек кейбір сөздер орынды айтылмапты. Сөзді батыра айтып, ондайларды қатаң жазалау керек. Олар сонда ғана жасқанады. Егер әнтек именіп босаңдық көрсетсек, олар тіпті де есіріп кетеді. Агүйге менің мына жарлығымды жеткізіңдер. Егер қазақтардан тағы да елші келсе, оларға жауап хат жазып былай десін:" сендер империяға бағынғаннан бері Ежен хан оны ескеріп көп сыйлықтар үсынды. Бірақ биыл адамдарың жасырын түрде Тарбағатайға мал жайғандықтан оларды әскерлер малымен бірге қамаған еді. Бжен хан малдарыңды түгел қайтартты. Жөн білсеңдер бүған алғыс айтар едіңдер. Үялып райларыңнан да қайтар едіңдер. Бірақ сендер рахмет айту орнына үсталған мал-жавдарыңды қайтарыңдар деп, шімірікпестен арызданып отырсыңдар. Егер бүрынғы хаттарың сол қалпында қолына тисе мәртебелі Ежен хан дүние-мүлікке ашкөздік істеп, туралықтан тайғандарыңды сезіп, қатаң жазалар еді. Мен анығын толық айтпағандықтан кеңшілік алдыңдар. Ежелгі дәстүр бойынша жер шегінен аттап өткендер бүкіл мал-мүлкі сол жердегі аламанға берілер еді. Одан бүрын біз Ежен ханның жарлығы бойынша олай істемедік. Ендігәрі шегарадан өтіп мал жаюшылар болса қатаң жазаланады. Ол кезде өкінгенмен кеш болады. Абылай, сендер көбіне адалдықпен бағынып келдіңдер, соңдықтан осы хатты жазып отырмын. Бгер қателіктерден арылмай қасарыссаңдар оны да сөз жоқ Ежен ханға баян етемін. Ол кезде оның қаһарына тап болудың қандай екенін білу өте қиын". Меніңше оларға сөзді осылай батыра айтқан жөн. (670-бума 20—22-беттер)

53. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРШПП АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ (1762 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 21-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Іле генералы Миңжуйдің мәліметінде айдарлы жасауыл Ақтүңаның қазақ елшісі Атығайды Аягөзге апарып салған жолында қазақтың суан руынан Үмбетей деген малшысының сол жерді мекен етіп отырғанын, олар тек қуғындалған соң ғана көшкені айтылған. Мәліметте айтылғаңдарға қарағавда ыдыны өте жаман, олар көзінің алдындағы үсақ пайданы ғана көреді. Сондықтан оларды міндетті түрде аяусыз жазалау қажет. Алдыңда оларға жарлық бергемін. Қазір менің бүл жарлығымды Миңжуйге жеткізсеңдер болады. Қазір олар жер шегінен өтіп мал жаяр болса, жоғарыдағы жарлығым бойынша малын тартып алыңдар. Егер қолбасшыларын қолға түсіре алсаңдар тез арада хабар етіңдер. Тіпті солардың арасында Абылайдың өзі болса оны да үстауларыңа болады. Қалайда оларды именетін ету керек. (674-бума 8-бет)

54. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ (1763 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ) Жарлық! Кеше Іле генералы Миңжуйден түскен мәліметте қазақтардан Табағатайда отырғандары әлі бар. Оларды келер көктемге дейін қуалап үлгірсек деген өтініш білдіреміз. Бүрынғы үсталған адамдар мен түліктер таяуда түскен жарлығыңыз бойынша босатылады делініпті. Бірақ жуырда қазақтардың сол қанатынан Нүралы хан Сарайға елші жібереді екен, Үргеніш қаласынан Қайып, кіші жүзден Батыр деген адамдар да елші жібереді екен деп хабарлады. Оң қанат қазақтар елші жіберіп бағалы сыйлықтарға ие болғанын білген соң бүлардан қалғысы келмей олар да көргенін істеп отыр. Олар алыстан ат арытып келсе, дәстүр бойышпа сый-сияпат жасалады, 61

сонан бүлар қайтып өз жерлерінің шегіне ілінгенде келер көктем де болар. Совда өз елінің мал жанының біздің тарапымыздаи үсталып жатқанын түтқиылдан есгісе, бүл топас дүлейлер күдіктенер, тіпті шошынар деп те қорқамын. Сондықтан оларды келер жылдың қысында немесе арғы жылы қуаласақ та боларлықтай дәнеңесі жоқ. Миңжуйге мына жарлықты жеткізіңдер: малды тиіп алуды әзірше тоқтатып, оларды бүрынғы жарлығым бойынша үркіте түрсын. (675-бума 4-бет)

55. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ (1763 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ) Аюхан елшісі Ғожамырқа бадахшан елшісі Абдыразан, Қоқан елшісі Бабашық, батыс қазақ Үргеніш елшісі Сейтқүл, кіші жүз елшісі Үкібаш Болат (Үкібас Болат?), үйғырлардың Қашқар тағы басқа қалалардан келген Әшімбек, Әкебектер астанаға келіп, Умын қақпасы алдында тағызым жасап, алдиярмен кездесті. (677-бума, 18-бет)

56. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА СЕГІЗШШІ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ (1763 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 23-КҮНІ) Тағы да оң қанат қазақтары (үлы жүз) мен кіші жүз Нүралы (ханға) хат. "Сіздер патшаның (Еженнің)" шапағаты менен салтанатына тәнті болып, шын пейілмен тарту әкеліпсіздер және дидарласу үшін астанаға елші жіберіпсіздер. Мүны Үрімжідегі атқарушы амбан маған мәлімдегеннен кейін ерекше қуандым. Елшілеріңізді астанаға бастап алып келу жөнінде жарлық түсірдім. (Олар) келгеннен кейін сый-сыяпат көрсетемін және торғын-торка, ыдыс-аяқ, елшілерге қауырсьгады шүға, тағы басқа заттай, ақшалай сыйлық сауқат беремін. Қиыр қонып, шет жайлап отырған сіздерге карайтын әмір-фарманы жете бермейді. Ба62

дахшан, Қоқан және Бүйрат жүрттарының, бізбен қоңсылас орта жүз Абылайдың қол тапсырып, сарайдың айрықша шарапатын алғандығын естігенсіздер. Бүл хабарды естіген сіздер де қол тапсыратьшдықтарыңызды білдіріп, жылқы тарту етіпсіздер. Осының өзі сіздердің риясыздықтарыңызды көрсетеді. Өріс-қоныстарыңыздың қиян қиырда жатқанын, елшілеріңіздің енді ғана келгенін ескеріп, өте мол сый-сыяпат үсьгадым. Сіздер аспан әулетінің асқан мейір шапағатын алдыңыздар. Сондықтан түрлі жарғы тәртібіне бойсүнып қауымдарыңызды шектеп, көрші жүрттармен тату болыңыздар. Ежен сарайының шапағат шарапатын әсте үмытпағайсыздар". (678-бума, 19-бет.)

57. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА СЕПЗІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ (1764 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 26-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Іле генералы Миңжуй қазақтың Әлпейіс сияқты ел ағаларының Себек (Сәбек?) бастаған жеті адамдық елшілігі, бес атқосшысы 36-дәрежелі жасауыл Рабдүнаның бастауымен Бейжиңге келе жатқанын мәлімдеді. Енді Рабдүнаға мына жарлық жеткізілсін: ол елшілерді келер жылдың он алтыншы ақпанына үлгіртіп, кешіккеңде жиырмасыншы ақпанға дейін Бейжиңге жеткізетін болсын. Олар жиырма бесінші күнге дейін жетіп келе алмаса, Сарайға хабарласын. Менінше, елшілерді жол сапарында тым үрындырып алуға болмайды. Осы жарлық Үрімжі мен Қүмылдағы атқарушы амбандарға да жеткізілсін де, олар елшілердің ат-көліктері болдырар болса, жағдайға қарай тың ат-көлік ауыстырып берсін. Олардың Бейжиңге дер шағында жетуі үшін жүрістерін жеделдетсін. (701-бума, 15-бет)

58. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА СЕПЗІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ СЕГІЗІНШІ АЙЫНЫҢ 8-КҮНІ (1763 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 14-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Юң Гүйлер қазақ (ханы) Абылайдың елшілері келіп жылқы тарту еткенін және олардың ала келген 90 сәйгүлігін саудалауына рүқсат етілгенін мәлімдеді. Қазақтар бүдан бүрын Іле мен Үрімжіде ғана сауда жасап, үйғырлар түрған жерлерге бармаған еді. Оның үстіне Қашғарға бару үшін бүйрат жерінен өтуге тура келеді, жол бойы үры-қарақшы да көп. Үлкен пайданы көздемесе, олардың Қашқар жаққа барғысы келе ме? Қазір Іле сияқты жерлердегі жылқы сауда базарларында жақсы аттардың бағасы күміске шаққанда үш, төрт сәріге тоқтайды, ал Қашғарға апарса одан бірнеше артығырақ көтеріледі. Осылай кете берсе, Іле сияқты жерлердің жылқы саудасы кесет болып, тосын жағдайлар тууы мүмкін. Бірақ Абылай патшалығымызға бағыныштылық білдіріп келе жатқандығы үшін осы жылқы саудасьгаа (үйғырлармен) мақүлдық берілгенімен, бүдан былай үйғырларға жылқы сатуға тиым сальгаады деп жарлық түсіру керек. Жылқы саудасы өкімет орны арқылы жүрілуі, нарқы Іле сияқты жерлердегіден де арзанырақ болуы, олардың (қазақтардың) азырақ болса да нәпақа түсіруіне жол берілмеуі шарт. Олар жылқыларын қайта әкетпек болса да өз еркі. Бірақ олардың саудагерлеріне: сендер үйғырлар түрған жерлерге келіп көрмеген (сауда жасамаған) едіңдер, олай болса Қашғар сияқты жерлерді көбірек жылқы саудасын жасауларыңның қажеті жоқ, олар әр түлік малды Бадахшан, Әндіжан, Бүйрат жерлерінен сатып алады. Совдықтан сеңдер енді келмеңдер деп ескертіп қойған жөн. Сонда саудасынан пайда түсіре алмаған олар осындай қашықтықтан бүл жерлерге өздігінен келмейтін болады. Осы жарлығымды Lie мен Үрімжідегі генералдарға, атқарушы амбандарға қүлақтандырып қойыңдар. (692-бума, 8—9-бет)

59. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 12-КҮНІ (1764 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ 12-КҮНІ) Бүгін қазақ Әбілмәмбеттің Қанжығалы бастаған жиырма екі адамдық елшілігі астанаға келіп, Умін қақпасы сыртында алдиярмен (Ежен ханмен) жүздесті. Патша олардан есендік сүрады және шен-шекпен, бөрік, күміс шақа тарту етті. (706-бума, 19-бет)

60. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШШШІ АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ (1764 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ) Кеше Гун Чыңның мәлімдеуінше, Баудиң қазақ елшілерін қонақасы беріп күтіп алыпты. Бүл бүрынғы салт бойынша істеліп отырғанымен, әдетте жыл сайын сабылып келіп түратын ондай елшілер дидарласуға түнғыш келген сүлтандармен, ел ағаларымен тең емес. Жол бойы қоналқылар да оларға ықтиятпен қамқорлық жасап, қажетті ғана ас-тағам берілсе болды, ерекше дастарқан жайып, ысырап етудің жөні жоқ. Бүдан былай ондай ерекше сый көрсетіп көңілін алуға тура келсе, менің айрықша жарлық түсіруіме қарай болсын. Жержердегі бас түтүқ (губернатор), өлке басшылары қатысты мекемелерге жүмыс тапсырған кезде осыны да қосымша қүлағлар етсін. (707-бума, 3-бет)

61. ЧИАНЛҮН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 22-КҮНІ (1764 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 22-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Миңжуйдың жолдамасында: "қазақтар ішінен қашып өткен ойраттардың айтуынша, қоқандық Ерденебек пен Абылай жаушы жіберісіп жатыпты. Соған қарағаңца бір65

бірімен астасуы бар көрінеді. Жансыз салу арқылы олардың арасына қызғаныш түсіру керек. Ал Қашғар жері Қоқан мен бүйраттарға іргелес жатқандықтан, тың тында деп хат жолдадық. Жуық арада оның шын-өтірігі жөнінде хабар жақында келіп те қалар" деген сөздер жазылыпты. Кеше Нашытүңдардан: "хыжият пешірді шабуға барған Ереденебек қалың қолдың жетіп келген хабарын естіп, жасағын өз мекеніне қайтарып әкетті. Мен үйғырлардан тың тыңдауға адам жібердім" деген хат тапсырып алдық. Меніңше, ол (Ердене) Абдірейім бүлігінің сезіліп қалғанын естісімен жалма-жан қорғаныс қамын жасап қана отыр, әсте Қашғарға шабуылдамақ емес. Бүл іс туралы Ердене бекке хабар жібердік. Ол бүдан хабардар болған соң сабасына түсері хақ. Миңжуйдардың естіген хабарына да сенуге болмайды. Қазақ (ханы) Абылай өз жүртын жөнге сала алмай отырғаңда қоқандықтармен қайтып сыбайлас бола алсьш?! Олар (Абылай мен қоқавдықтар) тізе қосқан күнде де, қайсысы қожа, қайсысы қарашы болмақ? Іледе қалың қолымыз түрғанда уайымдайтын не бар? Миңжуйларға жарлығым жеткізілсін: астыртын тыңшы жіберудің қажеті жоқ. Оқиға тумаса болды. Әнтек абыржу байқалса, іштегі (шегара ішіндегі) ойраттар мен үйғырларды уайым, қорқынышқа түсіреді. Осы кезде (Абылай мен Ердененің)" астасқан-астаспағанына қарамай, әскерді соғыс өнеріне қатаң жаттықтырып, азықты мол жиюудан абзалы жоқ. Осыған қатысты бүрынғысоңды жарлықтарым қайта көшіріліп, Миңжуйларға жіберілсін. Ендігі жерде бүдан бізге хабар қүлаққа шалынса, осы жарлық түсті ғой деп мүлде елеңсіздікке салынбай, Сарайға мәлімдеп отыру шарт. (719-бума, 13—14-бет).

62.ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 27-КҮНІ (1765 ЖЫЛДЫН, ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ) Іле генералы Миңжуйлардың мәлімдемесіңде былай делінген: "қазақ Әбілпейістің жіберген Шағырай бастаған төрт адамы он алтьшшы желтоқсанда ойраттың бағачын руының тайжысы Себекті ертіп келіп кездесті. Тотын жазумен (Ойрат-монғол жазуы) жазылған хаттың 66

аудармасында: "Себек Әбілпейістің әкесінің көзі тірісінде асырап алған баласы еді, енді патшалықтарымызға кеяіп қараша болмақшы. Ол өзі үлымен екеуі алдымен келді, қалған үй іші, бала-шағасы келер жылдың көктемінде күн жылыған соң келмек. Бірақ шешесі мен қызьгаа, әйеліне шешек шығып көрмегендіктен, жақын жерден Ілеге қоныстануды өтінді" деп жазылыпты. Сөз татып көргенімізде оның сөзі мен Шағырайдың айтқандары бірдей шықты. Шағырай тағы да: "Әбілпейістің Бжен ханмен дидарласу үшін Бейжиңге елші жіберу ойы бар, бірақ әзірше соған лайық адам таппай отыр. Оның үстіне Қүмыл арқылы барса, жол үзарып кететіндіктен, Уластай арқылы өтуге мақүл болар ма екенсіздер" дейді. Біз оған өтінішін алдиярға мәлімдейтінімізді айтып жауап хат жаздық. Тексеріп көруімізше, Себекке ілгеріде екінші дәрежелі үлықтық отағасы, тауыс айдарлы бөрік берілген екен, бірақ ол — Әлпейістің қолтығындағы адам. Енді келіп Іледен қоныс тебуге жіберіп отыр. Естуге қарағанда, Себектің бір қызы биыл күзде ойраттық барьгамен ілесіп келіп бізге өтіпті. Сол себепті (Әбілпейіс) оның патшалығымызға өткісі барлығынан шүбәланып, әдейі Ілеге жіберген де болар. Қазақтар біздің Тарбағатайда косын түрғызғанымыздан шошиды екен, немесе Себекті Ілеге орнықтыру арқылы астыртын сыр тартып түрмақ деген сөздер де айтылып жүр. Қайсысының өтірік, қайсысының шын екеніне жіп тағу қиын. Дегенмен, оның (Себектің) момындау жан екеніне, оның үстіне аға тайжылардан еместігіне қарап, Ілеге ірге көмдіруге болар дейміз. Үйіңдегілер Ілеге келген соң Себектің өзін Бейжиңге жіберіп, дидарластырамыз. Қазірше әкелі-балалы екеуін бас қамдаущы Шүн Түңның көз қырын сала жүруіне тапсырдық. Оны не Ілеге қоныстандыру, не Бейжиңге барып қайтқан жолында Уластайға орнықтыру ісін алдағы күндері алдиярдың нүсқауы бойынша орьшдаймыз". Әскери қызмет амбандарына жарлық: Миңдуан жолдамасывда: қазақ Әбілпейістің адамдары ертіп келген ойрат тайжысы Себек пен оның баласы бізге қараша болып, Ілеге орнығуды талап етті. Миңжуйлар бүл істі алдиярға жолдап нүсқау алған соң, жауабын береміз деп жауап хат жолдады. Бгер бекем түссе (қазақ елшілерімен) бірге Бейжиңге барғаннан кейін, не Ілеге, не Уластайға орналастыруды ағзамның бекіміне қарай көреміз деп жазылыпты. (Миңжуй сияқтылардың) бүл пікірі онша дүрыс емес. Шынайы беріле түра Себектің 67

қонысты өзі таңдауына қайтып жол болсын?! Оларға "ойрат, қазақ бәрі де Ежен ханның қарашасы. Сенің (Себектің) қазақ арасында түруың мен Іледе түруыңның түк те айырмасы жоқ. Бейжиңге келіп ірге тепкің келсе, алдиярымызға мәлімдейміз. Дал қазір (Бейжиңге) аттана қойған жоқсың, сол үшін ісіңізді алдиярға мәлімдеу ыңғайсыз" деп айтуларың керек. Әйтпесе дер кезінде біраз сауқат үсынған соң (қазақтарға) қайта жеткізіп салуға да болады. Ойраттардың бүрынғы тайжысы болса да Ілеге қоныс тептірудің жөні жоқ. Ол бар болғаны чорыс тайпасының шеніне де келмейтін кішкене ғана тарбағачин руының кіші тайжысы екен. Солай болса да оның бағыныштылық тілегін қабыл алған екенсіңдер, ендеше (Іледе) түруьша рүхсат етілсе де оқасы жоқ. Сақтық үшін Уластайға көшірілсе, оған күдік келтіріп аламыз. Олай болатыны Ілеге қоныстанған Себек сияқты тайжылар баршылық қой. Алдағы көктемде үйіндегілер келген соң Іледегі өзге ойраттармен тең барлық мүлазыматтармен қамдалсын. Тайжылар қатарында мәміле жасалмасын, сонда бара-бара көпшілік ойраттармен сіңісіп кетеді. Осы нүсқау бойьшша атқару Миңжуйларға үқтырылсын. (725-бума, 19—21-бет.)

63. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ЕКІНІШ АЙЫНЫҢ 4-КҮНІ 1765 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ) Миңжуйлардың Тарбағатай шегарасына таяу отыратын Дәулетбай, Көтештердің адалдықпен еңбек көрсеткенін, енді тағы да (қазақ ішіне қашып барған) шахарлар мен үйғырларды тауып патшалығымызға тапсырып бергенін, сол үшін оларға сыйлық үсыну керектігін мәлімдеген жолдамасы жайында жарлық: (Дәулетбайға) төртішпі дәрежелі үлықтық жыға, тауыс айдарлы бөрік, Көтешке алтыншы дәрежелі үлықтық жыға, көк қауырсынды бөрік тарту етіліп, медет берілсін! (728-бума, 3-бет).

64. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ТӨРТШШІ АЙЫНЫҢ 26-КҮШ (1765 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 14-КҮНІ) Қазақ елшісі Оташы Сарайға сәлем бере келді. Алдияр оны Чиңжиң Сарайында қабылдады. Одан соң Туңлы бағында қонақасы берді. (733-бума, 9-бет)

65. ЧИАНЛҮН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ (1765 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 12-КҮШ) Байкүн мәлім еткен қазақ Әбілпейістін үш оқиғасьш естіген соң қазақтан Шынтемір және Шіліктің інісі Халендірлерді сәйгүлік тарту үшін Қашқарға жібергеш туралы әскери қызмет амбандарына жарлық. Бүрын қазақ ханы Абылайдың сәйгүлік тарту ете келген адамдары артық айдап әкелген жылқыларын Қашқарда бүйымдарға айырбас еткен болатын. Иуңгуйге: "қазақтар Үрімжіге келіп сауда жасаса жылқының нарқы өте арзан болады. Ал Шиңжиаңның оңтүстігіне апарып сатса Үрімжіде жылқы бағасы түсіп кетеді. Олар жылқысын оңтүстікке апарса, үйғырлардың өз бетімен сатып алуына қатаң тиым салып, үкімет орьшдары сатып алу әрі жылқы нарқын Іле мен Үрімжідегіден де төмендетіп, қазақтардың пайда түсіруіне титтей де мүмкіншілік беруге болмайды. Олардың жылқы саудасын Іле мен Үрімжіде жасау керектігін үғындыру керек" деп үқтырған еді. Енді Әбілпейістің адамдары жылқы тарту етуге келіпті. Олар сауда жасаймыз десе, Байкүн менің сол бүрынғы жарлығым бойынша іс істесін және қазақтарға: "қазір үйғырлар түратын жерлердің істерін Іле генералы біртүтас басқарады, біз бүған араласпаймыз" деп айтсьш. Осы жарлық Байкүнге және үйғырлар түратын жерлердің істерін Іле генералы біртүтас басқарады, біз бүган араласпаймыз" деп айтсын. Осы жарлық Байкүнге және үйғырлар жеріндегі басқа да мансаптыларға қатысты айтылып отыр, сонымен бірге Іле генералы да хабардар болсын. (748-бума, 1—2-беттер) 69

66. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ҮППНШІ АЙЫНЫҢ 21-КҮНІ (1766 ЖЫЛДЫҢ СӘУІР АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ) Жарлық! Чаңфудың мәліметі бойынша, олар таяуда қүрылған қарауылдарды тексере барып Ертістен қайтарда казақ Көкжарақ бастаған ауылдардың қазақ жерінде биыл қалың қар жауып, олар ішкі Чиң жерлеріне қарай жылысқандарын, Үржарда түратын батыр амбандар олардың жылқы табывдарынан іріктеп мың бастай жылқысын және мыңнан аса қойын айдап алғанын айтыпты. Жүрексіз Чаңфудың тосыннан тап болған қазақтардан именгені даусыз. Қазақтардың айтқандарына сене салуға да болмайды. Үржар амбаны Удай да сенімсіздеу адам. Бүрын ол қазақтардың 500 түтіні Зайсан көліне өтіпті, қудаласақ та кетпеген соң Хожабергенді үстадық, оны қосында үш күн түттық. Оған батыра сөгіс айттық та қоя бердік, 392 бас жылқы айып төлеттік. Қазақтар қашып .көше жөнелгенде қалып қойған 325 бас жылкыны да оларға қостық деп жазған еді. Оның бүл хаты келген соң істің анығын білуді Әнтайға тапсырғанмын. Бүгін қазақ Базарқүлдан түскен арызда айтқандай бері өткендер қарсылық жасамапты. Ал Удай Хожабергенді үстап, олардың малын тартып алған. Екеуінің мәлім еткен мал санының айырмашылығына қарағанда, шынында мәселе бар екен. Қарауылдардың ішкі жағындағы жерлерғе өтіп, қоныс еткен қазақтарды анықтап білген соң, оларды қайта көшіріп жіберу керек. Бғер қарсылық көрсетіп кетпей койса ру басыларын үстап алып тергесе болады, егер оған да кетпей қойса, үстап алып айып салу орыңды. Бірақ бүны сылтауратып, оларды талауға мүлде болмайды. Дегенмен, Удайдың алдыңғы мәліметі әлі шикілеу. Әлде ол өзі енбек сіңірген болып көрініп, сый алмақ шығар. Миңжуй бүл жарлықпен дереу танысьш, Үржарға барып, Агүумен ақылдасып, бүл істі анықтасын. Егер Удай жалған мәлімет берген болса, онда шешім шығару үшін тез арада бізге хабар берілсін. Анығыи білген соң қазақ ханы Абылай да бүл істен хабардар етілсін. (757-бума, JO—11-беттер)

67. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ БІРІНІШ ЖЫЛЫНЫҢ ТӨРТІНПП АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ (1766 ЖЫЛДЫҢ МАМЫР АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Агүйдің (Тарбағатайдағы кеңесші амбан) мәлімдемесінде: "қазақтардан Татабай (Тәтібай) бастаған он бір адам бізге әділеттікке берілуге өтініп отыр. Бүлар Үржарға қоныстана түрса. Олардан басқа тағы бір-екі ауыл да бізге өткісі келеді. Оларды Жүлдыздағы бос жерлерге қоныстандырсақ бола ма?" делініпті. Іле өңірі кең байтақ. Онда халық неғүрлым көп болса, солғүрлым жақсы. Жерсіз қалып, немесе талан-тараждықтаи қорқып, бізге өткісі келіп отырған қазақтарды дереу қабылдаңдар. Оларды басқаратын мансап адамдарын да жіберіңдер. Уақыт оза келе халық көбейіп жатса, зәңгі, әңкеліктер (жергілікті кіші әкімшілік) қүрамыз. Бірақ басқаруға қолайлы болуы үшін Жүлдызға емес, сол төңірекке орналастырған жөн. Өткен қазақтардың көшпелі немесе қашып-пысушылық мінезі біз үшін маңызды емес. Жоғарыда айтылған істі Агүйға да үқтырыңдар. Бізге өткен Татабайлар Үржарға орналастырылсын. Азық-қаражат берілмесін. Үсақ мансаптыларды жібермесін. Былайғы жерде өтіп келгендерді түгел Үржарға орналастырыңдар. Оларды ойрат, қазақ мансаптыларынан лайықты адамдар жіберіп, басқартыңдар. Айтылған осы істерден Миңжүйлар да (Іледе түратын қолбасшы) хабардар болсын. (759-бума, 5-бет)

68. ЧИАНЛҮН. ЖЫЛНАМАСЫНЬЩ ОТЫЗ ЕКШШІ ЖЫЛЫНЫН, СЕГІЗШІШ АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ (1767 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 10-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Агүйдің жолдаған мәліметінде: "Іледегі айырбас саудадан қазақ жылқыларын едәуір көп алдық. Үрімжі, Баркөл және Хамидегі косьшдарымызға керекті атар жыл сайын осылай толықталып отырса, әскер басқармасының бүрынгы шешімі бойынша үкіметтік ат бағу мекемелерінен екі мың ат іріктеп, оны шеріктерге ай71

датып, Үрімжідегі қосын жатағының аттарының кем бөлегін толтырып беруде тыс, қалған жылқылар Баркөл мен Хамидағы қосын мен әскери бектіктерімізге қажетті аттардың кемшілігін толтырып берсе, егер одан да артып қалып жатса, қалған аттар ішкері өлкелерге айдалса, бағасын қалай есептеуге келсек, бүл У Дашанның нақты жағдайға қарай біржайлы етуіне тапсырылса" деген сөздер айтылыпты. Үрімжі, Хами және Баркөлдегі қосындар мен бектіктерге қажетті аттар әр жыл сайын толықтырылуға тиіс. Жылқыны үзақтан айдап әкелудің өзі бір үлкен әуре. Ал қазір Агүй айырбастап алынған жылқылардан күйі тәуір аттарды іріктеп алса, Үрімжі сияқты жерлерде түратын қосындар мен бектіктерге пайдалануына берсек дейді. Бүл дүрыс үйғарым. Сендер У Дашанға хат жазып, Іледегі жылкылар келісімен әр жердегі қосындарға қажетті аттарды толықтыруды, бағасы қалай есептелінгенін, оның үстіне ішкі өлкелерден алынган аттармен салыстырғанда қанша қаржы іркілетіндігін, осыларды Сарайға бірге мәлім етуді бүйырыңдар. Содан көп өтпей У Дашан былай деп хабарлады: "қазақтар мен арадағы айырбас саудада маңдай алды жылқы багасы күміс есебінде 40 сәрі 8 мысқал болды, екінші дәрежелі жылқы бағасы 3 сәрі 6 мысқал, үшінші дәрежелінікі 2 сәрі 5 мысқал болады да әр жылқы орта есеппен 3 сәрі 6 мысқалдай бағаға алшщы. Оған жылқыларды әр жерлерге жеткізу шығындарын қоссақ, әр жылқы 4 сәрі 1 мысқал болады. Яғни ішкі өлкелерге қарағанда әр жылқы 3 сәрі 8 мысқалға арзан болып отыр". (793-бума, 4—5-беттер)

70. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ СЕГІЗІНШІ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1767 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ) Қазақ ханы Абылайға! Іле генералы, амбандар сіздің елшілігіңіздің қасына адам қосып, Муланға жеткізгендіктен, олар сол жерде қабылдауымда болып, хатыңызды маған табыс етті. Хатта Қоқанның Ирдана бегі былтыр бауырыңыз Ескендір ханды, оның төрт бірдей үлын өлтіргенін, ханымын және өзге балаларын үстап әкетіп, содан ауқымды аттаныс жасап бірталай адамын өлтіргендеріңізді, Ирдананың 72

Бейшет (Пішпек) қаласына бекініп алып алдырмағанын, сол қаланы қалайда алғыңыз келетіндігін, бірақ қолыңызда (бекініс бүзатын) зеңбірік жоқ болып отырғанын, сондықтан көмекке 20 мың әскер және зеңбірек беруімді сүрап қолқа салыпсыз. Сіз айтқан істер тым қисынсыз. Қазақтар да, қоқандықтар да менің қараша халықтарым ғой, Ирдана бек менің алдымда еш жазықсыз, қол астындағы адамдардың біріне жәрдем беріп, екіншісін басқаға қарсы шабуылдататын жөн жоқ. Егер біз сіздің талабыңызды қүптап, Ирданаға қарсы әскер аттандырсам, егер олар да кейін қазаққа қарсы соғысуға әскер беріңіз деп сүраса қайтемін? Бүл талаптарыңызбен келісуге болмайды. Оның үстіне бірнеше жылдардан бері сіздер бергі бетке көшіп келіп, мал баға бастасаңыздар, Генерал амбандарымыз соған қарсы жаза жорығын жасау туралы өтініш айтуда. Менің сіздерге рахымым түсіп, кеңшілік жасадым. Тіпті қарауылдардың бергі бетіндегі жайылымдарды кедей-кепшіктеріңіздің өріс ретіңде пайдалануына рүхсат ету туралы да жарлық бердім. Сіздерді мойын үсынған бағьшышты елім ғой, арқалары кең қалсын деп осылай істедім. Сіз менің мәңғілік жарылқауымда боламын десеңіз, жүртымызбен де тату өтіңіз. Бүндай бір-біріңе қысастық жасап, өзара кек алумен айналыса берсеңіздер оның шегі бола ма? Бүның өзі әрі екі жаққа да зиян. Егер Ирдана маған елші салып, сәлем айтса, оларға да айтар сөзім осы. Мен бүкіл аспан астыңдағы адамдардың патшасымын, өз халқымның ешқайсысын алаламай, баршасын қамқорлығымда үстаймын. Сіздің Дәулеткерей бастаған елшіліғіңізді қайран етіп қабылдадым, оның үстіне жаныма ергіп, қорық саятына алып шықтым. Дастарқан жайып қонақасы беріп, сыйлықтар үсындым. Әсіресе өзіңізғе асыл торғын мен торқа тартулар бердім. Барған соң аларсыз. Мен сіздің қарашалық қарызыңызды ада етіп, өзіңізбен көрші отырған біздің өзғе халықтарымызбен де тату түруыңызды тілер едім. Менің өзіңізғе деген шапағатты ізгі ниетімді есіңізден шығармаңыз. (793-бума, 20—22-беттер)

71. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 3-КҮНІ 1767 ЖЫЛДЫҢ ҚАРАША АЙЫНЫҢ 23-КҮНІ) Жарлық! Улиденнің (Өлденнің) мәлімдемесінде былай делінген: " (қосындарымыз)" қарауылдардан (Карфн) шегініп кеткен соң, қарауылдан бері өткен казақтар бар. Олардың адам саны мен мал табыңдарын нақты санаққа алу керек. Әрбір бекініс басшыларына сол жерлерді жақсылап тексеруге бүйрық беру қажет. Егер үрланып көшіп кіргендер болса, тоқтатпай тез арада қуып жіберсін. т. б." Улвденнің мәлімдемесінде тағы да қарауындардағы адам көп, олардың арасында жақсы да, жаман да бар. Кейбір нашар адамдар жең үшынан жалғасып казақтардың малын алып, оларға бетімен өріс-қоныс берген сияқты деп жазылыпты. Бүйте берсе аспан әулетінің абыройын төгеді, оның бер жағында әшкереленіп қалса, олар өздері де ауыр күнәлі болады. Улиденге мынаны үқтырып қоюды бүйырамын: барлық қарауылдағы мансаптыларға қазақтармен шендес жерлердің бәрінде өз бетімен олардың малын алып, қоныс беруге болмайды деп хабарласын. Әрі бақылауды күшейту туралы бүйрық берсін. Ондай іске батылы барғаңдарды дәлелмен мәлімдесін, олар ауыр жазаға тартылады. Ондай іс жок болса, оны да нақты мәлімдесін, сонда менің жарылқауымда болады. (796-бума, б-бет)

72. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫН, ОТЫЗ ҮШІНІШ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНШІ АЙЫНЫҢ 26-КҮНІ (1768 ЖЫЛДЫН, ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 6-КҮНІ) Тағы да жарлық! Елто қазақтың ел ағасы Әбілпейіс жолдаған хатта биыл күзге салым өзінің үлы Жолшьгаы Бейжиңге жіберетіндігі жазылыпты деп мәлімдеді. Ана жолы Абылайдан келген хатта ол да үлын Бейжиңге жіберуді талап еткен екен, бүгін Әбілпейіс те үлы Жолшыны күзге салым жіберуді өтініпті. Екеуі жыл соңына дейін бірге келіп, үйғыр бектерімен бірге қонақасыларға қатынасса 74

тііггі де жақсы болар еді. Жолшы бастаған елшілік Ілеге келген кезде соларды (Абылайдың елшілігімен) бірге аттандырып, атқосшы қосып жіберу, қаңтардың орта шеніне үлгіртіп Бейжиңге жеткізу туралы Елтоға үқтырылсын. (815-бума, 51-бет)

73. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ҮШІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ (1769 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ) Жарлықта былай делінген: Қазақтың ел ағасы Әбілпейіс өз үлы Жолшыны маған сәлем беруге Бейжиңге аттандырыпты. Бүғанасы қатпаған Жолшының ит арқасы қияннан сәлемге келе жатқаны, бүл оның бізге деген қүрмет көрсетуі. Бәрінен де жергілікті әкімдердің парықсыздықпен әскери қүдіретімізді артықша көрсетеміз деп шошындырып алса келіспес деп қорқамын. Сондықтан сырт иеліктерге менің қамқорлығымды әйгілеу үшін, жол бойы оны ықыласпен күтіп алу керектігі Хыбей, Шәнси, Гәнсу үлықтарына үқтырылсын. (825-бума, 3-бет)

74. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ТӨРТШІШ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ (1769 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ 17-КҮНІ) Тағы да жарлық! Иүң Гүйдің мәлімдемесінде былай делінген: "Абылайдың үлы Уәли сүлтан Іледен Бейжиңге аттанып, байжігіт, найман руларының үстінен өткенде, Ілеге қашып келген Өтеғүлдың баласы Ерәліні тапсырып беруді өтіңді. Меніңше, Уәли сүлтан еліне қайтқанда Ерәліні бірге ала кеткені жөн сияқты". Иүң Гүйдің айтқаны тіптен теріс. Ойрат, қазақ-бәрі де менің қарашам. Бағындырғандарға қоныс беруге тиіс. Уәли сүлтанның бір ауыз сөзіне бола Ерәліні қолына үстата салуға қайдан жол болсын?! Иүң Гүйге мына жарлығым 75

үқтырылсын: Уали сүлтан Ілеге келгеңце оған былай деп түсіндіріңдер: "сендер сүраған Брәлі тексеріп анықтауымызша қазір Ілеге қоныстанып болды. Орнығып болған мүндай адамдарды қайтарып жіберу үрдісіміз де жоқ ырым. Ойраттар үлы Ежен ханның қарашасы екен, қазақтар да солай, екеуінің ешқандай айырмашылығы жоқ. Баласын сағынып, қауышқысы келсе, Өтеғүлдың өзі тілек білдіруге тиіс, онда да үлы Ежен хан мақүлдық беріп қайтаруы екіталай... Осылай жауап беру ғана бағынышты жүрттарды тізгіндеудің өтімді әдісі болмақ. Шегара істерін меңгеруде Иүң Гүйдің батылырақ болғаны жөн. Өзі мәлімдемесімен көрініп түрғанындай, ол ырыққа көніп, босбелбеулік көрсетеді де, оларды (қазақтарды) бара-бара еркінсітіп алады. Сендер осыны да түсінбейсіңдер ме? Иүң Гүй бүдан былай әрбір істе тым аяншақ болып алмасын!". (830-бума, 16-беттер)

75. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ТӨРТШІШ ЖЫЛЫНЫҢ ҮШІНШІ АЙЫНЫҢ 24-КҮНІ (1769 ЖЫЛДЫҢ КӨКЕК АЙЫНЫҢ 30-КҮНІ) Патша Шангаушүйчаң Дауоцыға келіп, қазақ ханы Абылайдың баласы Уәли сүлтан және оның жора-жолдастарына арнап қүрметті қонақ асы берді. Уәли сүлтан және басқаларына дәрежесіне қарай күміс теңгелер беріліп, сый-сыяпаттар жасады. (831-ші бума, 14-ші бет)

76. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ЖЕТШШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ (1772 ЖЫЛДЫҢ ҚАРАША АЙЫНЫҢ 19-КҮНІ) Әскері қызмет амбандарына! Қазақтар ішінен өтіп келген Дауа деген адамды Бейжиңге әкелдіріп, әскери қызмет амбанына тергеткіздік. Ол мойындамаса да: "Былтыр Убаштар (торғауыт ханы) келген кезде Еділге саудамен барған Күнкер бастаған 8 адамды жеке-жеке алып жүрген еді. Бірақ жолда біреу Абылайға қашып барып паналады. Абылай жол қаражат, 76

мініс ат беріпті және оған: сендердің хандарыңмен (Убашпен) екеуіміз тетелес, қандас едік. Қонысымыз шалғай болды да, тіл табыса алмадық. Бнді үлы Ежен ханға Убаштар бағынып, менің қарақшыларыма кесе көлденең жасамайтьш болды. Қәзір де хат-хабар алысып, сәлемдесіп түрайық деген сөздер айтыпты. Шухат Убаштарды жасырыи тергеп, онымен бірге келген Күнкер сияқты 7 адамның ішінен жөн білетін бір-екеуін тауып, Бейжиңге жеткізсін. Бүдан тыс о бастан орысқа жағымпаздану ниетіндегі Абылайдың оларға (орысқа) жаушы салып, хат жолдап отырғаны даусыз. Деседе он жасқа дейін өзімен дәмдес болып, бірге өскен Дауаны Абылай тыңшылыққа әдейі жіберіп отырған жоқ па екен? Абылай жөніндегі істерді тергеп, білгенімізді оның өзі естісе арада сөзсіз күдік-күмән туады. Өйткені бул қазақтармен (қарым-қатынас) төтенше маңызды іс. Дауаға тарту үсынғаннан кейін оны Ілеге жеткізіп салып, өзінің ағасы Күбітпен бірге түрғызу, қадағалай бақылауды бас қамдаушы Шотүңға қүпиялап тапсыру, қолдан шығарып алмау, Абылаймен де хабарластырмау керек". (919-бума, 21—22-беттер.)

77. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕЮНШІ АЙЫНЫҢ 12-КҮНІ (1773 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 4-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Елтоның мәлімдемесінде былай делінген: "Қазақ (ханы) Әбілпейістің үлы Жолшы, тайжы Сәнияздың үлы Қазым, Болат ханның елшісі Ақтайлақтар алдиярмен дидарласпаққа аттанып, Тарбағатайға келеді. Олар Шам мерекесі кезінде Бейжиңге жетпекші. (Шығауыл Міңгер) Фуды оларды қағидаға сәйкес ертіп алып, Ілеге жеткізу үшін жіберілді". Осы жолы дидарласуға келе жатқан Жолшы оның үстіне Қазым мен Ақтайлақтардың түңғыш келуі болғандықтан, жол-жөнекей жақсы күтімге алынып, аспан әулетінің айбын-әулетін оларға көрсеткізу қажет. Мүны сөзсіз жақсы орындау керектігін олар басып өтетін Үрімжі, Пышан, Қүмыл, Баркөл, Шәнси, Гансу, Шенси, Хыбей үлықтарьша үқтыруды бүйырамын. (922-бума, 27-бет) 11

78. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ СЕГІЗШІШ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 14-КҮНІ (1773 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ) Қазақ Болат ханының елшісі Ақтайлақ, Әбілпейістің үлы Жолшылар дидарласу үшін астанаға келді. Алдияр Жыңдагуаңмиң сарайында оларды қабылдады. Хан, төрелер мен үлықтарға, моңғолдың хан, төре, тайжыларына, үйғыр бектеріне дастарқан жайып, қонақасы берді. (924-бума, 29-бет)

79. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ СЕПЗІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ЖЕТІНШІ АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ (1773 ЖЫЛДЫН, ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ) Әскері қызмет амбандарына! Бүрынғы Іле генералы Шу Хыдының мәлімдемесі бойынша, ол хатында қазақтар айырбас сауда кезінде өздеріне керекті бүйымдарды алғысы келеді, олар күштеп зорлап берген бүйымдарды алғысы келмейді депті. Бүрынғы олармен болған сауда-саттық кезінде қазақтардың еркімен жасалған саудаға зорлау жәйті болған емес. Қазақтар жаратылысынан қораш жандар. Олар саудадан пайда түсіре алмаса, ағаш аттың басына іліп әкетеді. Егер шынында өсек өргізіп, жаманатқа таңушылар болса, Шу Хыды оларды анықтап қатаң баскарсын. Ал ондай іс болмаса, тіпті жақсы. Дегенмен қазақтармен арада сауда жасалғанына бірталай жылдың жүзі болды. Олар тым-ақ пайдакүнем, қайырымы жоқ, өзімшіл адамдар болғанымен, сауда жүргізіп отырған үлықтарымыз мүлде қамсыз, ағаттық жібермейді деп те айта алмаймыз. Мысалы, қазақтар көбінде жылқыға қызыл борлат (жүмсақ торғын) айырбастап алады. Олардың жерінде қызыл борлат өте қажет нәрсе шығар. Біздің сауда ісін басқаратын үлықтарымыз оларға әр түсті бүл кездемелерді бере салады екен. Мүның өзі олардың алғысы келмеген бүл кездемелерін зорлап қабылдату деген сөз. Бүлай істеудің де тым үлкен өрескелдігі жоқ. Қызыл борлат оларға қалайша сонша қүнды? Сол айда қызыл борлатқа қазақтардың сүранысы көп болса, оны көбірек тартып апаруға да болады. Іле генералы Елтоға менің мына жарлығымды жеткізіңдер: Бүдан кейін қазақтармен арадағы саудамыз үшін әзірлік ретінде қызыл борлатты көптеп апарсын. Сауда мансаптыларына 78

айтыңыздар: саудаға зорлады деген жаман аттан аулақ болу ушін қазақтарға өздеріңіз аламын дегендерін беретін оолсын! (939-бума, 53—54-беттер.)

80. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ СЕПЗШШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 28-КҮНІ (1773 ЖЫЛДЫҢ ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Елтоның (Илытудың) мәлімдемесінде Абылайдың қазақ жеріндегі торғауыттар мен торғауыт жеріндегі қазақтарды өзара ауыстыру туралы тілек білдіргендігін хабарлады. Бүлай істеу кажетсіз. Торғауыттар Еділден бері қарай ауғанда қазақтар олардың бірталай адамын түтқындаған. Бүл (шегара) бекінісінің сыртында болған іс болғандықтан, анықтау қиын. Оларды өзара ауыстыруға келсек, өзімізге көп әуре тауып аламыз. Мүның үстіне қазақтардың ындыны жаман. Осы істі сылтауратып өзге жанжал шығаруы да ықтимал. Әмбе, бізге алғаш көшіп келгенде торғауыттардың әл-ауқаты өте төмен еді. Сан мәрте қамқорлық көрсеттім. Олардың жақсы өмір сүрулеріне әлі де толық жағдай жоқ. Егер адамдарды өзара ауыстырсақ олар өз жандарын баға алмай, арада қолайсыз жағдайлар тудыруы мүмкін. Елтоға менің осы жарлыгымды жеткізіңдер: егер Абылай бүл істі тағы да қоңырсытса, торғауыттар да, қазақтар да — Ежен ханның жамағаты, қай жерді қоныс етсе де болады. Өзара ауыстырудың қажеті шамалы деп айтсьш. Менің ойымды олар да білсін. Ал Абылай баласын астанаға дидарласуға жіберемін десе, қазір оның реті келмейді. Қазақтардың қонысы астанадан өте шалғай, әлі шешек шықпаған баланың ішкері өлкеде түруы ыңғайсыз. Астанаға дидарласуға бірер жылдан кейін барғаны дүрыс десін. Кейінгі мезгілде Абылайдың баласы Әділ сүлтан астанаға келіп, дидарласуға тілек білдіріп жатса, кезінде жарлық түсіремін. Осы сөздерімді Елтоға жеткізіңдер. Ол да осы уәжім бойынша жауап жүптап оларға хабарлаңыздар. (945-бума, 29—30-беттер) 79

81. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОТЫЗ ТОҒЫЗЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ОН ЕКІНІШ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ (1774 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 31-КҮНІ) Қазақ ханы Абылайдың үлы Әділ сүлтан бастаған 15 адам, үйғыр жеріндегі Янгишардың Хакімбегі мен Сүлтанқожа бастаған 19 адам, дүрбіттің төресі Шуанхыр бастаған екі адам Сихуамын қақпасында Бжен ханмен дидарласты. (949-бума, 10-бет)

82. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 10-КҮНІ (1777 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ) Абылайға: Оташы бастаған елшілігінДз Бейжиңге келіп, менің қабылдауымда болды. Моқғолша тот жазуымен жазылған хаттарыңызды табыс етті. Хатыңызда бізге сан ұрпақ бойына алым-салық төлеп келген Ташкенттегі 30 мың тұтқынды Сарайға сыйлаймыз деген сөздер бар екен. Айтқандарыңыз шындық емес. Бұрын Оташыны Ілеге де жіберіп, бүл істі Іле генералына да айтыпсыздар. Генерал талай сынау ниеттеріңізді ақғарып, пайда-зиянға талдау жүргізіп, хат жазып ескерту жасапты және тойтарыс беріпті. Бүл істі Іле генералы маған да мәлімдеген. Меніңше, ол осы істі тамаша шешкен. Қазір сіздер астанамызға Оташыны жіберіп, тағы да сол іс туралы тілек білдіріп отырсыздар. Бүл — сіздердегі талай сынау көңіл күйінің әлі де толық арылмағанын сипаттайды. Үлы Ежен хан бүл елімізді бірлікке келтірер қазақтар, бүруттар, қоқандықтар, әндижандықтар бәрі де менің қарашым. Мен ешқайсыларыңды алаламаймын, баршаға тең қараймын. Бүрын сіздер Ташкентті алу үшін Қоқаннық Ерденебегімен қаржасып, Дәулеткерейді Іле генералына көмек сүрауға жүмсағансыздар. Сонда Іле генералы осы іс жөнінде ескерту және тойтарыс берген. Бүл жөнінде кезінде сіздерге жарлық та бергенмін. Қазір сіздер ташкенттіктердің өздеріңе бірнеше үрпақ бойына алым-салық төлеп келгенін сылтауратып оларды маған бере қоймақшысыздар. Дәлірек айтқанда ол жерді қаратып алуға өздеріңіздің шамаларыңыз келмеген соң, үлы қағанатымыздың күшін пайдаланғыларың келеді. Бірақ ташкенттіктер де менің қараша қауымым, оларға 80

сіздердің пайдаларыңыз үшін шабуылдасам қалай болады. Ташкенті қаратып беру жөніндегі қолқаларыңызға мақүл болсам, онда өңге үлыстардың қайсы бірі қазақ жеріне ие болып шықса, олардың қолқасына да көнуім керек емес пе? Есіл-дертіңіз Ташкентті алуға біржола ауып, бақтарыңызды сынап қалғыларьщыз келеді. Бірақ мүның пайда-зиянымен есептесіп отырған жоқсыздар. Бүл өрескел қате. Абылай, мен жарлығым бойынша сіздің өздеріңіздің жайылымдық жерлеріңізді берік сақтап, көрші үлыстармен тату түрып, мейір шапағатымды мәңгі ақтауларыңызды тілер едім. Былайғы жерде елдің несібесіне көз алартуларыңызға, көрші үлыстардың басына зобалаң туғызуларыңызға болмайды. Оташыдан жіберген хатыңызда: Қазақ молдалары "қүран кәрімде": "ақ бөріктілер мүсылмаңдарды қуады" деген аят бар деуші еді. Қазақтар мен бүруттар осы сөзден абыржып отыр. Біз мәңгі бақи күзырыңызда болуды қалаймыз, тек қудаламасаңыздар екен депсіз. Бүл қайдан шыққан қитүрқы сөз. Қосынымыз Жинчуанды алғаннан кейін Елтоның елшіліктеріңізді қабылдамай қайтарғанын естіп, енді сол жеңістің ізімен қазақтарға лап қояр деген қауіппен қүран кәрімнің аяты дегенді бетке үстап, тамырымызды үстағыларыңыз келіп отыр-ау деймін. Демек сіздер менің өздеріңізге деген жанашырлық ниетімді түсінбегенсіздер. Сонымен қарадай күдіктеніп, қорқып отырсыздар. Үлы қағанатымыз сырт елдер жөнінде адалдықпенен мойынсүнып бағынып келгендерге жанашырлық қамқорлық жасайды. Ал астамсып, бағынудан бас тартқан кесірлілерін жазалап, дер кезінде қүртады. Жуырда үлкенді-кішілі Жинчуандағы ру-тайпалар опасыздық жасап, елдің жеріне шапқыншылық жасаумен ғана тынбай, жаза жорығын жасап барған тегеурінді шеріктермен именбей оларға карсы соғысуға батылдық еткен. Сондықтан ғана мен бүл бүлікшілердің түқымын түздай қүрту жөнінде қосьшымызға жарлық түсірдім. Қазақ елінің қағанатымызға бағынғанына едәуір уақыт болды. Соның үшін сіздерді әрқашан жарылқап, жанашырлық қамқорлық жасап келемін. Еш себепсіз сіздерді қалай қуалаймын. Оның үстіне сіздерді қуаласақ, сіздерден босаған иен жерді кімге береміз. Осы сөздерімді сіздерге жеткізу туралы Іле генералына жарлық түсіре түра, өзім тіке айтпасам күдік-күмәннан арыла қоймас деген оймен Абылай сізғе осы жарлықты айырықша жазып отырмын. Мен тек қайыр шапағатымды мәңгі жа4—1763

дыңызда үстауларыңызды, айтқанымды адалдықпен орындап, қызмет көрсетулеріңізді, жеңілтектікке ерік беріп, бастарыңызға пәле тілеп алмауларыңызды үміт етемін, деп осы жарлықты түсірдім. (1024-бума, JO—12-беттер)

83. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ ЕКІНІШ ЖЫЛЫНЫҢ БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 10-КҮНІ (1777 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ) Жарлықта былай делінген: Абылайдың Оташы бастаған елшілігі Бейжиңге келді. Олар Абылайдың өзіне алман алым тапсырып келген Ташкенттегі 30 мың түтқынды Сарайға сыйлау жөніндегі тілегін хабарлайды. Бүл істі әскери қызмет амбандары әбден үғысып Сарайға мәлімдесін. ... Алдыңғы жолы Оташы әкелген хатта ташкенттіктерді қуғьшдау, ығыстыру деген сөздер де бар еді. Сондықтан Үрімжі ту бегі Соным Церінге оларға ойымызды ашық айтып үғындыру жөнінде жарлық түсіргенмін. Бірақ Абылай өте күмәншіл болғандықтан қосынымыздың Жинчуандықтарды жойып жібергенін көріп, сол жеңістің артынан бүлар біздің де түқымымызды түздай қүртар деп қорқыпты. Сондықтан жоғарыдағы істі жамылытқылап, бізден сыр тартқысы келді. Оташыны қабылдаған кезде оған бетпе-бет айтпасам Абылайдың күдііі айығар емес. Қазіріі осы сөздерімді Абылайға жеткізіңдр әрі мүның көшірме нүсқасын Елтоға жіберіңдер. Оташы Ілеге соққанда менің жарлығымды ала кетсін, әрі оны Абылайға жеткіздірсін. Абылай күдікшіл ғана емес, ойы да түрлаусыз адам сияқты. Елто бүл істе неғүрлым байсалдырақ таныта отырып, шегара аймақтағы жүртшылықтың көңілін аулау тілегіме лайық жүмыс жасасын. Жарлығымнан олар қалайда хабар табатын болсын. (1024-бума, 10-бет)

84. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ (1780 ЖЫЛДЫҢ АҚПАН АЙЫНЫҢ 29-КҮНІ) Іле генералы Елтоның мәлімдемесінде: қазақ ханы Абылайдың моңғолша тот жазуымен жазылған хатын алдық. Оның баласы Сыдық сүлтаннан да сүрап үғыстық. Оның айтуынша, былтыр жазда қаракесек руының ақалашы (ақалажы) Бекболат деген кісілер оның әкесімен араздасқан. Сондықтан Бекболат мың шақты адамды сақтап келген. Әкесі бас иіп кешірім сүраса да иілмеген, әрі үшеуі адамдары көп, мықты-мықты рулар екен. Алда тағы да келіп әлек сала ма деген қауіппен бізден 5—6 жүз шерік сүрайды. Олар маған генерал бүл істі неғүрлым Сарайға мәлімдеңіз, тым қүрыса оларды тосыңыз деген тілегін білдірді. Мен қазақтардың мүндай ішкі істеріне қосынымызды араластырсақ келіспейді ғой деп, оларға: әкеңіз қазақтың ханы, осылай істеуге хақылы, қарашылары оған сөзсіз бойсүнуға тиіс. Егер қарсы шығушылар болса, жазалаған жөн. Бірақ бүған біздің қосынды араластырудың реті келмейді. Оның сіздер үшін де пайдасы жоқ. Сондықтан Сарайға малімдеуге ыңғайсыз болар деп жауап бердім. Жарлықты алдық. Айтқан талаптарды орьюдағанбыз. Хабарлымыз. (1099-бума, 7-бет)

85. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ БЕСШПІІ ЖЫЛЫНЬЩ СЕПЗІНІШ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ (1780 ЖЫЛДЫҢ ТАМЫЗ АЙЫНЫҢ 30-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! (Шәнси-Гансу губернаторы) Лы Ыржин: "Биыл қазақтар сатқан мал былтырғыдан бір еседен астам көп болды. Қазір қоймамызда 8 мың топтай торғын сақтаулы түрса да, қазақтар үнататын гүлді торғын аз қалыпты. Шүғыл қажет болғанның өзінде жедел 2 мың топ әзірлеуімізге тура келіп отыр. Соның үшін мәртебелім, Нәнжиң, Сужоу, Ханжоу сияқты жерлердеғі тоқымашылық мекемелерге қажетті торғын-торқаны қауырт өндіріп жеткізіп беру жөнінде жарлық түсірсеңіз екен. Біраз кор дайындап алсақ" деп мәлімет жасапты. Мен Мутыңы Чуанды Сыдыларға Лы Ыржиннің берген тізімінде көрсетілген қажетті торғыңдарды мөлшеріне жеткізуін және олардың сапасының жақсы, түсінің ашық болуын бүйы6*

рамын. Араға іріткі саларға себеп болмас үшін сөзсіз сапалы, әдемі торғындар дайындалсьш. Титтей де мін, кемістік болмасын. Тасымалшыларға лайықты адамдар таңдалсын. Олар торғывдардың титтей жерін де көгертпей, бүлдірмей жеткізуге міндетті болсын. Лы Ыржиннің Сарайға жолдаған тізімінің көшірмесі затпен бірге жіберілсін. (1112-бума, 1—2-беттер.)

86. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ АЛТЫНШЫ АЙЫНЫҢ 5-КҮНІ (1781 ЖЫЛДЫҢ ШІЛДЕ АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ) Қазақ ханы Абылайдың қазасына белгіленген өлшем бойынша аза түтылсын. (1134-бума, 5-бет)

87. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ АЛТЫНШЫ АЙЫНЫҢ 6-КҮНІ (1781 ЖЫЛДЫҢ ШІЛДЕ АЙЫНЫҢ 26-КҮНІ) Қазақтың Уәли сүлтанына! Тарбағатай амбанының мәліметінен әкеңіз Абылайдың опат болғанынан хабар тауып қатты қайғырдым. Бүрын Бейжиңде менімен дидарласып, шапағатыма бөленген азамат едіңіз. Әкеңіздің түңғышы екеніңізді де, қол астыңыздағы ел-жүртты шып-шырғасын шығармай жақсы басқарып отырғаныңызды да, жақсы білеміз. Сондықтан марқүм әкеңізге ас беру ісіне әдейілеп сарай үлығын жіберумен бірге өзіңізді жарылқап, әкеңіздің хандық лауазымына мүрагер болып тағайьшдалғаныңыз жөніндегі жарлығымды түсіріп отырмын. Мен аспан астындағы барша елге қамқоршы болып, күніне толып жатқан істерді тындырамын. Бейжиңдегі кезіңізде мүны өзіңіз де көзбен көргенсіз. Шапағатымды ақтау үшін қол астыңыздағы қазақтарды ойдағыдай басқарып, көрші үлыстармен бір туған туыстай тату болғаныңыз жөн. Жанжал шығармау, қашқынды жасырмау лазым. Осы айтқандарыма ықыласпен қүлақ қойып, адал ниетпен қызмег етуіңізді үміт етемін. Совда мәңгі-бақи жарылқауымда боласыз. Сәлемдемеге 4 топ торқа жібер-дім. (1134-бума, 5—6-беттер). 84

88. ЧИАҢЛҮН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ ЖЕТІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ БЕСІНШІ АЙЫНЫҢ 1-КҮНІ (1782 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ) Қазақ ханы Уәли сүлтанның інісі Шағай сүлтан бастаған елшіліктің қатарыңдағы 9 адам Шианлиаңның сыртында Ежен ханмен дидарласты. Оларға дәрежелеріне қарай ұлықтық жыға, шен-шекпен және күміс сияқты сый-сияпат үсынды. (1156-бума, 1-бет)

89. ЧИАҢЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ СЕПЗШШІ ЖЫЛЫНЫҢ ТӨРТІНШІ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ (1783 ЖЫЛДЫҢ МАМЫР АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ) Қазақ ханы Нүралының үлы Абылай сүлтанның елшісі Қаратохо (Қаратоқа?) және қазақ ханы Әбілпейістің үлы Хыдай бастаған он адам дидарласуға келді. Олардың әрқайсысына дәрежесіне қарай бас киім, киімкешек, күміс теңгелер берілді. * * *

Көкек айының 10 күні патша Шангаушүйчанда Нүралының үлы Абылай сүлтанның елшісі Қаратохо және қазақ ханы Әбілпейістің үлы Хыдай бастаған он адамға арнап қүрметті қонақ асы берді. (1178-бума, 12-13-16-беттер).

90. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ҚЫРЫҚ СЕГІЗІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ (1783 ЖЫЛДЫҢ) ТОҒЫЗЫНШЫ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ Ханқожаны мүрагерлік жолмен қазақ ханы етіп бекіту жарлығы Тарбағатайдағы амбандардың кеше келген хабарлау мәлімдемесінен әкең Әбілпейістің науқастан қайтыс болғанын естіп, қатты қайғырдым. Әкең Әбілпейіс тәуелді 85

болғаннан бері менің атап көрсеткен көмегімнен терең әсер алып, алғыс айтып, қарауындағы көшпелі елін шып-шырғасын шығармай басқарды. Бар күшін салып, шегарадағы үрлық, зомбылық секілді қылмысты істерді тыйып, табандылықпен жүзеге асырды. Мен оны ерекше бағаладым. Қазір оның қайтыс болғанынан хабар алып, күйзеліп отырмын. Мен арнайы қамқорлығымды білдіріп, Іле қолбасшысына аза түтуға қатысып, ақтық салуға арнайы үлық жіберуге бүйрық бердім. Сен Ханқожа Әбілпейістің үлкен үлысың. Сондықтан өзінді жарылқап, әкеңнің хандық лауазымына мүрагер етіп тағайындаған бүйырық түсірдім. Қазір мүрагерлік бекіту грамотасымен төрт бума торқа бірге жіберілді. Сен әкеңе көмектесіп, көшпелілерге қатысты істерді меңгеріп, оларды жүзеге асыруға шеберсің. Мүны мен жақсы білемін. Бүгінгі күні сені мүрагер етуім менің шапағатым екенін түсінуің керек. Бар ынтаңмен өзіңе қарасты елді жақсы басқарып, шегарадағы көшпелі қазақтарды бүрынғы келісім бойынша алысқа көшіріп, үрлықшылық, тонаушылық жүмыстар туылмасын. Өздеріңнің ағайындарыңның арасында ынтымақты сүйіспеншіліктерің мықты болсын, шегарадағы көршілес тайпалар мәңгі татулықта түрып, басқа тайпалардың қашқындарын жасырмау қажет. Егер ортақ шаруа болса, оңда Іле колбасшысы мен Тарбағатай амбандары арқылы мәлімдеме жолдаңдар. Түймедей пайдаға беріліп, бүкіл жүмыстарыңа залал келтіріп жүрмеңдер. Шапағатымды біліп, абайлы әрекет жасап, бойсүнсаңдар, менің жарылқауыма кенелесіңдер. Ханқожа грамота мен торқаны алған соң, барлық жүмысты шын жүрегінмен тырысып атқарып, мәңгі шапағатымда болуға талаптан. (1189-бума, 2-З-беттер).

91. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЕЛУІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ (1785 ж.) СЕПЗІНШІ АЙЫНЫҢ 20-КҮНІ Жарлық! Юндоның мәліметінде, Наваңның хабарлауы бойынша, қазақтардың 8 қарақшысы Цахардың малынан 180дей жылқысъш айдап кетііггі. Олардың соңынан қуған әскерлер 3 қарақшыны ғана үстап және отыздай жылқыны қайтарды. Осыған қатысты Ытокы Иәннаға да ха86

бар берілді. Қазақ қарақшылары Илытуның науқастанып қалғанын пайдаланып үрлық жасаған секілді. Күйлин осы мәселені шешу үшіи оларға (Ытокы Иәннаға) кеткен, (ендігі) жеткен де болар. Осымен бірге Күйлинге де бірлесіп, оларды үстауға бүйрық түсірілді. Егер олар қолға түспесе, онда Наваңды жіберіп, төте Хаңхыжодан (Ханқожадан) сүрастырып, уақытында қарақшыларды үстау керек. Олар қолға түсті болды, көнген-көнбегеніне қарамай, шара қолданып, ауыр жазаға тарту керек. Осыған қоса Ытокыға да кеңшілік етпей айып салып, жылқыларды қайтару қажет. (1236-бума, 20-бет).

92. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЕЛУ БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ ОН БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 15-КҮНІ (1786 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНЫН, 4-КҮНІ) Әскери қызмет амбандарына! Күйлиңнің мәлімдемесінде: қазақ ханының інісі Ақатай және Жәдік тайжының інісі Жабай желтоқсан айының 9-ы күні Бейжиңге (барып, патшамен) дидарласуға Іледен аттанды деген хабар келді. Қазір биылғы жылдың дидарласу мерзімі аяқталуға тақап қалды. Ақатайлардың жолға шығуы жәй болып қалғандықтан, (олардың) уақытты үтуы үшін өте шапшаң жүрулері керек. Сонда ғана олардың үлгіруі мүмкін. Осыған байланысты Шән, Гән, Сәшпи, Жіли өлкелерінің басшыларына хабарлап, алдын ала қатысты адамдарына оларға қажетті арба мен аттарды жақсы күтіп, дайындалып, Ақатайлар әр өлкенің шегарасына жетісімен, оларды кідіртпей, шүғыл алға жөнелтіп отыру қажет. Бейжиңге желтоқсанның жиырмасьпппы күнінен қалмай келсе, дүрыс болады. * + *

Патша Чуңхуа сарайында Кыарка ханзадасы Чыдыңзабуды, дүрбіт тайжысы Ымәйді, торғауыт тайжысы Саңхыбаланы, қазақ ханы Ханқожаның інісі Ақатайды... Чунхуа сарайында қабылдап, шәй мен жеміс берді және әрқайсысына лайықты сыйлық тартты. (1268-бума, 18-бет және 1271-бума, 28-бет). 87

93. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЕЛУ ЕКІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ СЕГІЗШШІ АЙЫНЫҢ 7-КҮНІ (1787 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ 18-КҮНІ) Алдияр Жуан-ы деген жерде дидарласуға келген қазақтың орта жүзінің ханы Уәли сүлтанның інісі Қазым кіші елші Дайыр бастаған 5 адамды қабылдады және олармен бір уақытта келген өзге де хан, төре, амбандарға моңғолдың уаң, бейле, бейсы, төре, күйеу тайжыларына қонақасы берді. (1286-бума, 13-14-беттер)

94. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЕЛУ ТӨРТШШІ ЖЫЛЫНЫҢ (1789 ж.) ОНЫНШЫ АЙЫНЫҢ 7-КҮНІ Тағы да жарлық! Бауниң мәлімдемесі бойынша: қазақтың тайжысы Bo nn, Әділдер келесі жылғы (патшаның) (мәңгі) жасау салтанатты тойына (туған күніне) келуге өтінді. Олар қүттықтауға жақын-туыстарының ішінеы бір-бір адам алып баруға тілек білдіреді. Олардың бүл өтініші бойынша және олардың келесі жылы Адаймен бірге келулері туралы бүйрық бердім. Қазақтың тайжы Бопы, Әділ қатарлылар өздерінің жақын туыстарынан бір-бір адам жіберіп, қүттықтауға тілек білдіруі олардың ниеттерінің ақтығын көрсетеді. Жақывда Бауниң, Иуңбау секілділердің мәлімдемесі бойынша Адай сияқтылардың келесі жылы Бейжиңге келуі жөніндегі мәліметі келгеннен бүрын жарлық түсіргенмін. Олардың ішінде шешек ауруымен ауырмағандары бар ма деп қорқып, олар келесі жылдың шілде айының 5-ші күніне дейін Жыхыға жетуі керек деп бүйрық бердім. (Жарлық) Бауниңнің қолына әлі тимеген сияқты. Бауниңге айтыңдар: бүл өтініш бойынша олар (қазақтар) келесі жылғы жетінші айдың 5-күніне дейін Адаймен бірге Жыхыға келе ала ма дегенді есептесін. Осыдан шығарып қайтатын уақыттарын есептесін. (Бүрын) қазақтардан елші келгенде заңдылық бойынша Іленің ішкі жерімен жүргізіп, Улиасутәймен жүруге рүқсат етілмеген. Ал қазір адал жүрегімен тойлауға келуіне орай уақытша Улиасутәймен жүруге рүқсат етілді... Бүл 88

жол оларды шешектен қорғай алады. Сонымен қатар Бейжиңге келуге өтінген кіші тайжылар да бар екен. Олардың өтініші қабылданбай кері қайтарылды. Бірақ бүл тайжылардың ішіндегі еңбегі үшін қауырсын қадалған қалпақтар алғандар мен бүрын күш шығарған кейбіреулерінің үш-төртеуінің келуіне ақылдасып рүқсат етуғе болады. Осыны Бауниң мен Иуңбауға хабарлап, ақылдасып шешу тапсырылсын. (1340-бума, 7-8-беттер).

95. ЧИАНЛҮҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ЕЛУ БЕСІНІШ ЖЫЛЫНЫҢ (1790 Ж.) ЖЕЛТОҚСАН АЙЫНЫҢ 4-КҮНІ Қазақ ханы Хәнли (Ханәлі) сүлтанның інісі Досәлі сүлтан мен уәзірі Әжібай бастаған бес адам, дүрбіт ханы Макысурзабуның жіберген елшісі Пүрпу бастаған он сегіз адам, Турхуттың елшісі Ырчис бастаған үш адам, Корея мемлекетінің елшісі Гуаңынвижинбошин, орынбасар елшісі Цаупәнминшутайхы, Тайланд мемлекетінің елшісі Пәйжилинсіданамоныишату, орынбасар елшісі Лаңшуиөмәйдиубату, Бирма мемлекетінің аға басы Биәнжүйекун бастаған үш адам Ши-иуән қақпасьшың сыртывда (патшамен) дидарласты. * * *

Патша Учын сарайындағы Дауо уақытша түрағында... қазақ ханы Хәнли сүлтанның інісі Досәлі сүлтан мен уәзірі Әжібай бастаған бес адамға, дүрбіт Макысурзабу жіберген елшісі Пүрпу бастаған он сегіз адамға, Турхуттың елшісі Ырчис бастаған үш адамға қонақасы берді. (1369-бума, 13-14-15-беттер)

96. ДАУГУАН, ЖЫЛНАМАСЬШЫҢ ҮШШШІ ЖЫЛЫНЫҢ (1823 Ж.) ЕКІНШІ АЙЫНЫҢ б-КҮШ Әскери қызмет амбандарына! Чиң Шиаңның мәлімдемесінде: Қазақ тайжы Токытокучукының үлы Қүлақ бастап гуңі Көгідайды сабап, өлтірді. Оның інісі тайжы Сәмен (ағасының) кегін алуға әскер сүрады. Чиң Шиаң (оларға) ақыл айтып, үрысып, тойтарып тастады. Жарлық күтіп, мәлімдеме жазды. Қазақтардың өзара қырқысуы үнемі болып түратын, әдеттегі жағдай. Бүрын мүндайға араласпайтынбыз. Қазір Көгідайдың інісі Сәмен секілділердің әскер сүраған өтінішін Чиң Шиаң қатаң тойтарып, әрі қазақ сүлтаны Жанқожаға хабарлап, әділдікпен осы шаруаны бір жайлы етуді тапсырды. Чиң Шиаң осы жарлықты алысымен Сәмендердің өтінішін қайтарып, Жанқожаға хабарлап, осы жолдаған мәлімдемесі бойынша шешім қабылдауы керек. Жүмыс бір жайлы болғаннан кейін Көгідайдан қалған ғуң лауазымына мүрагерлік етуін заңдылық бойьгаша шешу қажет. (49-бума, 22-бет).

97. ДАУГУАҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ АЛТЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ (1826 Ж.) БІРІНШІ АЙЫНЫҢ 25-КҮНІ. Қазақ ханы Алтынсарыға жарлық! Кеше қолға тиген Іле қолбасшысының мәлімдемесінде, сенің інің тайжы Жаншиарды жіберіп, Іле қолбасшысына тапсырған хатыңды алып, әкең Тоғымның қайтыс болғанын естіп, жүрегім шерге толды. Сенің үлы атаңнан бастап, өз әкеңе дейін өмір бойы менің шапағатыма шомылып келді. Қазір әкең қайтыс болды. Алыстан ініңді жіберіп, менің амандығымды сүрап, сыйға ат үсынып, ендігі мәселені қалай шешу керектігі жөнінде Іле қолбасшысымен ақылдасуың, әдептілігің мен адалдығыңды көрсетеді. Мен соған қуанып, риза болдым. Хандық лауазымы үлы атаңнан әкене мүрагерлік жолмен жалғасып келеді. Тоғымның балаларының үлкені болғандықтан сені шапағатыма бөлеп, мүрагер етіп бекітіп, мөр басып жар90

лық түсіремін, әрі төрт бума торқа сыйлыққа бердім. Уақытыңда қолыңа тиер. Сен осыдан бастап менің қамқорлығыма рахмет айтып, өзіңе қарасты қазақ елін жақсылап басқарып, туыс-тугандарыңмен ьштымак-сүйіспеншілікте, көрші жүртпен татулықта болып, үры-қарыларға қатаң тиым салып, қавдай жүмыс кездессе де, Іле қолбасшысьшың нүсқауы бойынша атқару керек. Шапағатыма беріліп, оиымен жігерленіп, абайлап әрекет жасап, пейілсіздік етпе. Арнаулы жарлық! (106-бума, 15-16-беттер).

98. ДАУГУАҢ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ СЕПЗІНШІ ЖЫЛЫ (1828 Ж) ОНБІРШШІ АЙЫНЫҢ 12-КҮНІ Әкімшілік кеңесіне! Дыиңа қатарлылардың мәліметінде: "қазақ ханы Аибилыда (Абайділда) қатарлылар шын ниеттерімен келіп, (менімен) дидарласуды сүрапты. Олардың адалдығы осыдан көрінеді, (мен) оларды ерекше бағалаймын. Олардың бәрі бірдей келсе, адам саны көп, жолда үзақ жүреді. Бүл олардың өз тайпаларын басқару міндеті барын ойлағанда, олардың өзіне де тиімсіз. Соңдықтан мен Жыхыға барған кезімді күтіп, Дыиңа қатарлылар олардың хан, сүлтан дәрежесінің ретіне қарай бөліп, жайлаудан Жыхыға келіп, менімен дидарласуын ойластырсын". (146-бума, 5-бет)

99. ДАУГУАН, ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ ОНЫНШЫ ЖЫЛЫНЫҢ (1830) ҮШІНІШ АЙЫНЫҢ 13-КҮНІ Әкімшілік кеқеске! Иүй Лин қатарлылардың жолдаған мәлімдемесінде қазақ ханы Алтынсары өз баласын (менімен) дидарласуға жіберуге өтініпті. Бүл жөнівде алдыңғы түсірген жарлықта жауап берілді. Қазақ ханы Алтынсары қатарлылардың дидарласуға өтініш білдіруі, олардың адалдық бейнесін көрсетеді. (Мен) оларды жақсы бағалаймын. 91

Алдыңғы түсірген әмірім бойынша Иүй Лин қатарлылар хабар алып, оларды өз жайылымына уақытша жарлықты күтуге қайтарыпты. Бүдан кейін осы сияқты дидарласуға келетіндер болса, осы әмір бойынша хабар берілуі тиіс. Көп үзамай мен Жыхыға барам, сонда тағы жарлық түсірермін. Қолбасшы Иүй Линге тез арада қазақтардың хан, сүлтан, тайжы қатарлы (келетін) адам сандарын лайықтап, жыл мерзіміне белсін. Олар бүрынгы салт бойынша, жайлау арқылы Жыхыға келіп (менімен) кездессін. Осыларды қазақ ханы Алтынсарыға хабарлаңдар. (166-бума, 25-26-беттер).

100. ТҮҢЖЫ ЖЫЛНАМАСЫНЫҢ БІРІНШІ ЖЫЛЫНЫҢ (1862 Ж) АЛТЫНШЫ АЙЫНЫҢ 11-КҮНІ Тағы да жарлық! Жұмыс кеңес ваңы әскери қызмет үлықтарына! Шаң Чиң мен Жиң Лиәннің мәлімдемесінде: өздерінің Алтынсары мен оның баласының қайда кеткенін іздестіріп жатқанын айтып, орыс мемлекетінің қатынас қағазының орыс тіліндегі көшірме нүскасын көруге жіберіпті. Орыс мемлекетінің қатынас кағазында Алтынсары мен оның үлының осы мемлекеттің қарасты адамдары екені және олардың өздерін сүлтан деп атағаны жөнінде сөздер бар. Бүған қарағанда олардың орыс мемлекетінде үзақ түрғаньгаа күдік жоқ. Бірақ Жиң Лиәннің оныншы жылдың қысындағы мәлімдемесінен ой түйсем, шиәң фың жылнамасының бесінші, алтыншы жылында Алтынсары өзінің үлы Захаламәйты жіберіп, екі рет жылқы әкелген және Кубудиңнің айтуы бойынша ол жазған қатынас қағаздарында өзін "хан" деп атаған. Сондай-ақ кездесу үшін де баласы әкесін хандыққа бекіткен грамотаны әкеп көрсеткен. Ендеше Алтынсары шиәң фыңның бесінші, алтыншы жылдарында қазақтың ханы болса, онда орыс қатынас қағазывда айтылған 1738 жылы қазақ ханы Абылай мен елі ант беріп, бодандықты қабылдап, мәңғі тәуелді болды деп айтқаны қалай? Қазір орыстардың жылы 1862 жыл. Арада 124 жыл өтті. Ал Алтынсарының атасы да орысқа тәуелді болды. Онда Алтынсары шиән фыңның бесінші, алтыншы жылында өзін қазақтың ханымын десе, ал орыс 92

қатынас қағазында қазақты өзіне қабылдап алып, хан деген атақты баяғыда жойғанбыз дейді. Орыс мемлекеті қазақты өзіне қатысты жер деп қарап отыр. Орыстың қатьшас қағазын мән беріп оқысақ, Алтынсарьгаың хандығын қайтадан түрғызатын ойы бар сияқты, бірақ ол бізге өте маңызды жүмыс емес. Ол қасиетті қытай жерінде түрса, өзін хан деп атайды, ал орыс мемлекетіне барса, қатардагы туыстарындай біреу болып қалады. Осы түрғыдан қарағанда, Алтынсары қытайға қараса хан делінеді, орыс мемлекетінде болса оның қарауындағы біреу болады. Бүл жүмыстың күрделі жағы бар. Шаң Чиң, Миң Жүй, Жиң Лиәң осы жағдайларды нақты тексеріп, бір жәйлі етуі керек. Егер Алтынсары баяғыда орысқа бодан болып өтсе, онда ол мүрагерлік хан болмауға тиіс. Ал Жолан көзбояушылықпен мүрагерлікке отырған болады. Егер бүйрық беріп, мүрагерлікті бекітсек, онда қазақтардың тайжыларына айтып, хан лауазымына лайық біреуді сайлатып, оны бекітуге жоғарыға үсыныс беру қажет. Осылай болса, мәңгі тыныштық болады. Чаң Чиң қатарлылар бар ынтасымен осы жүмыстың келешекте қалай болатынын ойласын. Мүны әдеттегідей жүрдім-бардым істей салуға болмайды. Қазақтың жері орыстармен шегаралас. Көптен бері орыс мемлекетінің көзқүрты түсіп жүрген жер. Мүрагерлікке ие болатын адам қазақтың өз тайпалары жүртының сенетін беделді адамы болуы керек. Осылай істеу арқылы басқалардың аздырып, басып алуынан сақтандырып, біздің патшалықтың шапағатын көрсетеміз. Мин Шүй қазір шегара мәселесін шешіп жатыр, сонда осы мәселеден әрқашан сақтану керек. Осы орайда орыс қатынас қағазына келсек, Алтынсары мен оның үлы бүдан хабардар болсын, болмасын, бәрі де орыстың өзі жасап алған сөзі. Бүган қүпия түрде адам жіберіп, анықтап тексеріп шығу қажет. Жүмыс бодан халықтың мүрагерлікке кімді таңдауына байланысты болып отыр. Орыс мемлекетімен тілдескен кезде осы қолбасшылар ерекше сақ болып, ешқандай босаңдыққа жол бермей, бүл жүмыстың тез арада шешімін тауып, нақтылы түбегейлі тыңдыру керек. Олай болмаса қазақтардың өздері де сылтау айтады. Осыны 600 лиден шүғыл хабарлап, тез жеткізу міндет. (32-бума, 20-21-беттер).

АНЫҚТАМА Чианлүқ (1736-1795 жылдар)— Император Абқай Уе Хиехының жылнама аты. Қазақтар оны Ежен хан деп атаған. Ежен хан— Чиң әулетінің ең жоғарғы билеушісі. "Ежен"— ие, қожа, патша деген сөз. Бүл арада Чиң әулетінің алтыншы патшасы (императоры) Әйсін Гиоро Хүңли (Әйчиңжиөло) айтылып отыр. "Әйсін"— алтын деген сөз. Демек, мәнжу билеушілері өздерін "Алтын әулет" деп атаған. Әмірсана (1723-1757 ж. ж.)—ойрат-моңғол . хойт тайпасының тайжысы. Жоңғар Суан Рабданның жиен немересі. 1752 жылы Дауачимен бірігіп, жоңғарлық Лама Доржыны өлтіріп, Дауачиді хан көтерді. Соңынан онымен бақталас болды. Екі жылдан соң, Дауачидан жеңіліп, Чиң патшалығына бағынды (5 мың жасақ, 50 мың адаммен). Содан Хошой Чинуаң (Хошой ханы) болды. 1755 жылы Ежен хан қосындары жоңғарларды тъіныштандыру жорығын ашқанда, шегараны орнықтырушы сол қанат кіші генерал (кіші сардар) болып тағайындалды да, әскерін Ілеге әкелді. Дауачи түтқындалғаннан кейін Ежен хан төрт ойратты бөлшектеу саясатын қолданып, әрбіріне бірден хан тағайындады. Әмірсана хойт ханы болды. Осы кезде төрт ойраттың басын қосып өзі бас тайжы болудан дәмеленген Әмірсана Ежен ханмен дидарласуға бара жатқан жолында сатқындық істеді және қарауындағы елін бастап, Бүратала, Іле өңірінде чиң қосывдарымен соғысты. Сол жылы жеңіліс тауып, қазақ жеріне қашты. 1757 жылы орыс шегарасына кетіп, тоғызышпы айдың 21-күні шешектен өлді. Дауашы (Дауачи) (1759-? ж. ж.)— ойрат моңғолдары жоңғар тайпасының тайжысы, жоңғар сардары, Дасерін Дүндобітк немересі. 1752 жылы жоңғарды тыныштандыру үшін Ілеге келгенде Дауачи жеңіліп, оңтүстік Шин94

жиаңға қашты. Оштың (Үлықшаттың) Әшімбек қожасы үстап берді. Бейжиңге айдап апарылған соң, Ежен ханнан кеңшілік алып, Чинүаң мәртебесіне ие болды. және патша әулетінің қызьгаа үйленді де сонда түрып қалды. Ғалдан Серен (1695-1745 ж. ж.)— ойрат моңғолдарының жоңғар тайпасының көсемі. Суан Рабданның түңғышы. 1727 жылы жоңғар қоңтайжысы болды. Қазақ еліие жойқын шабуыл жасады. Банди (1755-? ж. ж.)— моңғол, 1754 жылы шегараны орнықтырушы сол қанат кіші генералы. Терістікті орнықтырушы генерал. Даучиаға қарсы соғыста ерлік көрсетті, Әмірсана бүлігі кезінде Іледе өлтірілді. Сарыл (1759-? ж. ж.)—моңғол сары тулыларынан. Ойрат жайсаңы. Чиң патшалығына бағынғаннан кейін жоңғарды тыныштандыру кезінде шегараны орнықтырушы оң қанат кіші генералы. Әмірсана бүлігінде түтқындалып, кейін Бейжиңге қашып барды. Жау Хуй (1709-1760 ж. ж.)—мәнжүр сары тулыларынан. Кеңесші амбан. Шегараны орнықтырушы оң қанат кіші генералы. Әмірсана бүлігін және қожалар бүлігін жаныштады. Фуды (1779-? ж. ж.)— мәнжу сары тулыларынан. Чиң қосынына кеңесші амбан. Диңчақ— мәнжу қызмет істеген.

кіші

ту

бегі.

Үрімжіде

түрып

Агуй (1717-1797 ж. ж.)—мәнжу. Үзақ уақыт Шинжиаңда қызмет атқарған. Тарбағатайдағы кеңесші амбан. Миқжуй (1768-? ж. ж.)—мәнжу. Іле генералы. Чиңгуй (1861-? ж. ж.)— мәнжу. Тарбағатай кеңесші амбаны. Нусан— сары тулы мәнжу ту бегі. Xadaxa (1759-? ж. ж.)— мәнжудің жиекті көк туларынан. Кеңесші амбан. Алтайдан қосын бастап қазақ жеріне кіргенде шабуылды кешіктіргені үшін жазаланған. Дардаңа (1760-? ж. ж.)—жиекті сары тулы мәнжу. Шегараны орнықтырушы сол қанат кіші генералы. Оң қанат кіші генерал. Батысты тыныштандырушы генерал. 95

Жеңісті соғыстар жүргізгенімен Әмірсананы үстай алмағаны үшін міндетінен алынған. Чингунжаб (1771-? ж. ж.)— халха моңғолы. Батысты орнықтырушы сол канат кіші генералы. Баркөдде көтеріліс жасаған хойт тайпасының көсемі Байьфға қарсы жорық ашып, оны түтқындаған. Иуңгуй (1783-? ж. ж.)— мәнжу. Ақтулыларынан. Бүрын Жыжиаң өлкесінің өлке бастығы. Апат жағдайын дүрыс мәлімдемегені үшін қызметтен алынып, Баркөлге жіберілген. Үрімжі, Түрпан, Қарашар, Санжы, Тоқсын өңірлеріне тың игеруші шектерді басқарған. Кейін Қашқар, Ақсу сияқты жерлерде су қүрылыстарын жасатты. Үлықшаттың кеңесші амбаны болды. Хуақ Рынгуй(П59 ж.)— қытай. Санши-Гәнсу губернаторы. Улиден (Өлден)— Мәнжүрдың ақ тулыларынан. Бүрын жиегі сары тулы маңғолдың кіші ту бегі, қолбасы. Іледе Әмірсананы түтқындай алмағаны үшін Бейжиңге айдап апарып, тергеуге алынды. Кейін қырғыздармен арада дипломатиялық қызмет істеді. Байыр— Ойрат хойт тайпасының тайжысы. Жоңғарлардың бір әнкесін (руын) басқарып, Еренқабырғаны мекендеген. 1755 жылы Бжен ханның ауыр қолы Ілеге жорық жасағавда қауымымен бағьшған. Содан кейін хойт ханы болған. 1756 жылы бүлік шығарып, Тарбағатайға барғанда өлтірілді. Елто (?-1785 ж.)— Мәнжүр ақ тулыларынан. Тарбағатай кеңесші амбаны, кейін Іле генералы болған. Тараншыларға жер бөліп беріп, еғіи ектірді, астық қорын жинады. Мыс, қалайы, көмір кендерін аштырды. Мәнжүрше, орысша мектеп аштырды. Металл ақша қүйдырды, отанына оралған торғауыттарды орналастырды. Шундана (1758-? ж.)— Дауачиға қарсы жорықшылармен бірге Ілеге келген жасауыл. 1755 жылы шегараны орнықтырушы сол қанат кіші генерал Бәндидің жүмсауымен Абылайға екі мәрте хат алып барды. Қазақ жерінде Әмірсананы үстау үшін жортуылдап, қалзат жайсаңы Хасығышраның сыбайластарын түтқындады. Батыр Обашы (1757-? ж.)— торғауыт тайжысы. 1755 жылы Ежен хан жорықшыларына тізе бүккен. Әмірсана бүліғі кезінде қазақ жеріне қашып өтіп, Ілені басып алмақ болды. Кейін қазақ жерінде өлді. 96

Антай— жасауыл. Үрімжіде түрып, тың көтеруді баскарған кіші ту бек. Талай рет қазақтармеи арадағы жылқы саудасы жүмысын басқарды. Септінжап (1782-? ж.)— Халха моңғолдан бірінші дәрежелі тайжы. Әмірсананың сатқындық ісінен Бәндиге алғаш ақпар беріп, оны түтқындау үшін жасалған жортуылға қатынасты. Хошойчы— Миң және Чиң патшалығы түсында моңғолдардың хошой тайпасының билеушісі. "Хошой-гучы" және "Хошүн" деп те аталған. Маңғол үтықтарынан (ру-ауыл) алынған әскер саны елуден мыңға дейін болса, хошой деп аталады. Амбан— мәнжуше лауазым аты, уәзір, үлық, бастық дегенді білдіреді. Қытай қазақтары мүньі амбы деп те атайды. Бейле— мәнжуше лауазым аты. Шүршіттердің "үлкен үлық", "жоғары мансап иесі" деген мағьшадағы сөзден шыққан. Хан, бектерден төмен түратын үшінші дәрежелі үлық. Бейсы — лауазым. Хан, бек, бейледен кейінгі, төртішпі дәрежелі үлық. Тайжы — лауазым. Тегівде моңғол, Тибет ақсүйектерінің қүрмет аты. Қытай тілінің "тәйзы" ханзада, патшазада деген үғымынан шыққан. Моңғол империясы түсындағы ханзадалар "қоңтайжы", оның үрпақтары "тайжы" деп аталады. Ойраттар да осы үрдіспен қолданады. Чиң әулеті мүны шен, лауазым етіп қолданады. Тайжы-уаң (хан), бейле, бейсы, гуң (төре) кейінгі мансап. Чиң әулетіне бағынышты болған моңғол, қазақ, үйғыр ақсүйектеріне де осы лауазым берілді. Тушы амбан (Ту бек)—лауазым. Чиң патшалығының 8 тулы әскері. Әкімшілік жүйесіндегі әрбір тудың ең жоғарғы әкімі. Мәнжулар "Гуса ежен" (ту иесі, ту үстаушы) немесе "гуса амбан" деп атаса, қытайлар "дутүң" деген. "Дутүң" түріктердің "түртүн" сөзінен шыққан дейтін пікірлер де бар. Тушы амбан — көне казақ тілівдегі "ту бекпен" баламалас келеді. Бүл кейінірек әрбір өлкелердің (губерниялардың) әскери-әкімшілік үлықтарына да қолданылады. Мысалы, Үрімжі дутүңы (Үрімжі ту бегі), Шаһар дутүңы (Шаһар ту бегі) т. б. 97

Даутәй— өлкелердің (округтардың), облыстардың немесе арнаулы салаларды басқаратын әкімдер. Қытайша "дауиуан" деп те аталады. Сарашы — мансап. Мәнжүрше сарачы, қытайша: түңжы. Өлкелік өкіметтің әрбір кеңсе бастықтарынңң көмекшілері. Жергілікті орындардың астық, түз шаруашылықтары, үры-қарақшыларды үстау, тасқыннан қорғану, су қүрылыстары сияқты жүмыстарды жеке-жеке басқарады. Олар кейде халықтық істерді, шет жүрттықтардың да ісін игереді. Облыс, аудан сарашылары бара-бара әкімдердің де міндетін атқарады. Халық арасындағы дау-шарларды да шешеді. Пәнсат— мәнжу. Жасыл жалаулы әскери түзімівдегі бесжүздіктердің командирі. Бас түтық— бір немесе бірнеше өлкенің (округтың) ең жоғары әскери әкімшілік үлығы, губернаторы. Жасауыл амбаны (Жасауыл бек)— корғаушы жасауылдар басқармасының жоғары дәрежелі мансаптысы. Ішкі істер уәзірлеріне көмектесіп, жасауыл үландар армиясын басқарады. Залың— мәнжуше әскери әкімшілік лауазым. Шүршіттердің "жалан ежен" (бөлімше, топ иесі) немесе "жалан заңгін" (бөлімшенің топтық сардары, бастығы) деген сөздерден шыққан. Шүршіттердің басын қосқан Нүрқаштың әскери әкімшілік жүйесінде бір жалан бес оқтан (нирудан), бір ту (гуса) бес жаланнан қүралады. Әрбір жаланға бірден жалан ежен тағайындалады. 1634 жылы бүл "жалан заңгін" деп өзгертілді. Осылайша әскери шеи болып қалыптасты. Қытайлар мүны "сәнлиң", моңғолдар "жалан", Алтай қазақтары "залым" деп атаған. Зәқгі— мәнжүрше лауазым аты. Шүршіттерді ежелде топтасып аң аулағанда он адамға бір ниру ежен сайлайтын. "Ниру"— оқ, жебе; ежен"— қожа, бастық деген сөз. Ниру ежен — оқбасы, оқ иесі деген мағынада. Нүрқаштың түсьшда отыз оққа (адамға) бір оқбасы дайындалып, ресми 8 тулы әскери әкімшілік жүйеге енгізілді. 1634 жылы бүл "ниру зәңгілігін" деген атқа өзгертілді. "Зәңгілігін"— қытайлардың "жиаңжүн" (генерал, сардар) деген сөзінен шыққан (мәнжуше айтылуы). 1660 жылдан бастап кытайлар бүл лауазымды "золиң" деп атаған. Кейін бара-бара бүл сөз моңғолдар мен жоңғардағы қазақтарға "зәңгі" түрівде сіңді. Чиң 98

әулетінің әрбір билеушісі түсында зәңгі де (золиңге) қарасты шерік саны әрқилы болды. Хуаң тайжы 200, Канши заманында 130-140, Жиачиң түсында 150 шерік қарады. Кейінгі кезде Бжеи ханға қарасты Іле қазақтарьшда қыстақ бастықтары көбінесе зәңгі деп аталды. Зәқгі әнке— әкімшілік Әнке — моңғол сөзі.

жүйедегі төменгі үйымдар.

Tom жазуы— моңғол жазуы деп те аталады. Бүл Шинжиандағы ойрат моңғолдарьшың қолданған жазуы. Бір мезет жоңғар тайпалары да осы жазуды қолданған. Ортаазиялықтар "қалмақша" деп те атады. Кеңесші амбан — лауазым. Чиң әулеті 1759 жылдан бастап Іле, Үрімжі, Қашқар, Тарбағатай сияқты жерлерде кеңесші амбан тағайьшдады. Атқарушы амбан тағайындады. Ол атқарушы амбан қолбасшы амбандардың үстінен қарады. Кейде жорық жасаған қолбасшы сардардың қоластындағы кеңесші амбандар жеке армияға қолбасшылық істеді. Әскери қызмет амбаны— Чиң әулетінің ортақ өкіметінің әскери қызмет меңгермесішң үлығы. Патшаның жер-жердегі генералы. Олар арқылы патша губернаторларға қүпия жарлықтарын тіке жеткізді. Патшаға әскери мәлімет ақпарларын жеткізді. Патшаның күвделікті ірі-ірі әскерін орналастыруына, соғыс істеріне көмектесті. Мәнжуше — чоқай насқүн и амбан. Жасақ— Чиң әулетінің моңғолдарды аймақ, аудандарға бөліп басқару тәртібі. Моңғолша "жаса" (жасы) деген сөзден шыққан. Мәнжу түзімі бойышпа моңғолдар да туларға бөлінді. Әрбір туға бірден жасақ тағайывдалды. Жасақтар хан, уаң, бейле, бейсы, тайжылардан алынып қойылды. Жасақтың астында залүң, жалан, шығауыл мыңгер зәңгілері болды. Жайсақ— моңғолша лауазым. Қытайша — зайсиаң (уәзір) деген сөзден шыққан. Жоңғарларда ханнан кейінгі ру басшылары. Бір үтықты (руды) бір жайсаң, кейде бірнеше жайсаң басқарып түрды. Шығауыл мыңгер — 8 тулы әскери қүрамдағы мыңдықтардың кіші командирі. Залүңнан төмен түрады. Мыңдықтың қүрамында мәнжуден 681, моңғолдан 204, қытай әскерінен 266, жиыны 1151 адам болады. 99

Ойрат— моңғолдың бір тармағы. "Қалмақ" деп те аталады. Чиң әулеті заманында олар жоңғар, хошыт, дүрбіт, торғауыт тайпаларынан қүралды. Соның ішінде жоңғарлар іргелі тайпа болды да, олардын хандары қалған үшеуін қоса биледі. Халха— қазіргі Моңғолия жеріндегі моңғолдарды халха монғолдары деп атаған. Ұранхай— Алтай тауында және Таңну Алтайывда түратын халық. Кейде "таңну үранхай" деп те аталады. Халық оларды "көп моншақ" дейді. Жаңгіртулар— Қазақстанның орыс шегарасына таяу Өскемен өңірі. Жыхы (рыхы)— Хыбей өлкесі Чиңды қаласына (Ежен ханның жазғы астанасы) қарайтын шаханалық демалыс орны және жайлау. Тараншы— Іледегі егінші үйғырлар. Чиң әулеті Шинжиаңдағы үйғырларды және ташкенттік, әндижандық, қоқавдық өзбектерді жалпылама "хүйзы" деп атаған. Хүйзы — мүсылман деген сөз. Буйраш— (Бүрут) деп те аталады. Қырғыздарды сол кезде осылай атаған. Мулан— Ежен ханның Хыбейдегі саяттыгы. Жулдыз— қазіргі Қарашар, Моңғол облысына қарасты. Солаң мықдыгы— 1763 жылы Хилуңжиаңнан әкелінген солүн, (еуынк) дағүр әскерлері. Жалпы саны 1300. Олар Ілеге келгеннен кейін солүн еуынкілер сол қанат, дағүрлар оң қанат ретінде орналастырылды. Қазіргі Іле, Тарбағатай өңірлеріндегі сібе, солаңдар солардың үрпақтары. Жинчуан— жер аты. Қазіргі Сычуан, Чинхай өлкелері. Бүл тегіңде қатты соғыспен талай жылдар алғандықтан, дүмпуі өзге жүрттар мен елдерге де тараған. Уластай— Монғолияның Жабыхан (Жабыхалды) өлкесіңдегі жер аты. Моңғолша "Талды" деген сөз. Әскери қорғаныстық маңызы бар жер. Алғашында қала сальшып, шегараны орнықтырушы сол қанат кіші генерал кеңесшісі амбандар сонда түрған. Кейін сауда базары ашылды. Әкімшілік ауданы болып қүрылды да, оған халха рулары — қубүда, таңну, үранхайлар қарасты болды. 100

乾隆二十年(1 755) 正月辛卵

又渝臼

唐略禄奏班珠尔等愿留北路一捂着钞寄班第萨喇

勒知悉班珠尔兵少本不成队伊既不愿往西路联已允其所

请但联现纳噶察为人狡诈喜事今所告唐喀禄之言有事成后

封阿睦尔撤纳为汗

带领哈萨克阿布费等瞻仰令与阿眩尔

数纳连界居住从此当愈加和好等语甚属含糊似事成时只封阿睦尔撒纳为汗台吉

殊不知准噶尔平后

分封为汗令各管属下而已

统管准噶尔地方也

联亦不过将伊囚卫拉特

并非抵封阿睦尔撤纳一人

若果如此是仍如达瓦齐矣试思联之办理

此事呆专为伊等乎伊等豫为此言试探是其所望苍奢若将来抵封阿睦尔撤纳为辉特汗转不兔子失望班第萨喇勒可将封阿睦尔撤纳为辉特汗其余于三姓台吉内子闲中言及僻伊等熟问庶几妄念可消牧

在塔尔巴哈台

封为三汗之处至阿隆尔撒纳游

果否与哈萨克毗连若相距遥远而为此说

是欲岱哈萨克以为擅权之地也伊等果知奋勉忍至专擅则断乎不可

E是不惜格外加

若侍卫扎克苏密资此者传谕班第

萨喇勒留心察看候准噶尔既平阿睦尔徽纳带彼处头目来时再将哈萨克之事

会议请旨办理〈卷 481

页 3 "1" -5 土〉

乾隆二十年 (1755) 正月突巳

定边左副将军阿睦尔撒纳奏阿克珠勒告称

101

巴特玛车凌与哈

萨克往征达瓦齐博罗塔拉以外已被抢掠谕军机大臣等阿腔尔掀纳将阿克珠勒等所告瓦齐之处奏闯

巴特玛车凌与哈萨克人众往征达

可见达瓦齐势已穷楚

不迅选送兵必毅哈萨克体获其利

准噶尔业成瓦解之形若著阿瞪尔锻纳皮囊马力

或

五六千或三四千务期奋勇前进迅奏肤功先因察这克等

为包沁人言所证即行撤兵版已有降明旨今观阿克琼勒之言

则其为欺班愈见因伦定

俊达 ft 敦多布到彼

带兵前往

仍道前旨

在阿睦尔徽纳所领大队之前另作一队哨探

兵方有弹益再胶曾降旨令西路哨探兵

听候北路起程日期

亦于原定日期之前先行迸发今已另谕萨喇勒罗搭位有机可乘不论孰先孰后

若西路先至博

则不必更候北路倘北路先至亦然如必需

两路合攻则仍守候一齐迸发之人

与察达1[.

总之两路将军大臣

皆为放出力

愤期克日成功可传谕阿蹬尔数纳等知之

〈在 481

页 7 土 -8 主〉

乾隆二十年 (1755) 正月戊戍

谕军机大臣等据阿睦尔撒纳等询问库绷告称哈萨克居住之

巴郎

自称系噶尔丹策零之弟

著班第询问玛木特伊系准噶尔

旧人

必能知之倘伊亦不知

则巴郎并非噶尔丹策零之弟-与

准噶尔无涉矣又库绷称哈萨克兵入伊想将回人谷麦抢夺在

黎罕乌苏之伯勒齐尔居住

看来哈萨克兵

102

现在伊掣就近地方

如我兵前进

遇哈萨觅在彼

当如何办理

若班第

阿睦尔撤

纳会议遮赛〈卷 481

页 15 下一 16上〉

乾隆二十年 (1755) 正月圭页

又愉昨览阿睦尔撤纳等疏奕颜达什所告准噶尔情形可见达

瓦齐势穷力均我兵一到即可成功但哈萨克兵力稍强又与达瓦齐甚近

75 达瓦齐为哈萨克兵所擒

或为阿隆尔撒纳及巴

特玛车凌拿获均不如萨喇勒俘获为普前已屡经降旨若再传谕萨喇勒

仍遵前谕不必拘定何处兵丁乘机速行前进西路之兵但能较北跻先 j拥到彼速奏JJk功方肌肤委任之意· 〈卷 481

页 23)

此应二十年 (1755 )二月 2E 申

谕军饥大臣等

括 j庐喇勒等询问苏沫元函告称

非鸣尔丹策零之弟踩前曾f.辛旨克时

哈萨克巴郎并

询问阿睦尔撒纳

据赛在哈萨

留心骂骂访知系霄栋巴部名色不足为据合之萨喇勒所

奏其为假冒无疑再降人齐伦曾言哈萨克兵现为达瓦齐击败使哈萨克力量硝强能擒达瓦齐则选兵时须踉筹所以备

御之道今并未占据伊翠早已败退我兵进剿尤为便捷况

两路哨探兵会合-处已逾万数乘机前进尽可迅赛肤功萨

103

喇勒务力日~:奋勉

fQI 副联怀至擒获达瓦齐后

克事务会同班第

应如何办理哈萨

阿睦尔擞纳等，详筹妥办〈卷 483

页 22)

乾隆二十年 (1755) 五月卒·巳

又谕日班第等奏称乌逊呼济尔察罕呼济尔等处系当哈萨

克孔迫现交培勒玛善扎勒杭阿等同台吉克伯克宰桑卫征得J，t~ 兵设立卡~

以资防守

一面令噶克布拉布林集资

倘哈萨克领兵米时会兵一处迎敌

一面具报

仍以祸韬晓谕哈萨

克令其作巡撤兵具见筹 1肌肉密探合机:自:此时哈萨克料不能前来

即使前来大约仍系阿隆尔撒纳之兄巴特玛车凌一人

而已从前阿股尔撤纳

曾迫人通信伊冗侠巳特玛车凌一到

即可得彼处实在情形现在两路大兵

已经会合.uk功指口可

成联~:此时正宜选人往谕哈萨克着班第阿险尔撤纳萨喇

勒冈逃一人前往明白晓谕告以近因准噶尔等拢乱多年互相残杀荼毒地方脱抚有天下

以安辑 Z学生为心特发大兵

锁定准噶尔伴得休养生息不催兵革之灾共享太平之韬虽准噶尔萦与哈萨克为仇

经脱平寇以后

巳降旨严禁准噶尔等

不得肆意妄行劫夺哈萨克人众尔哈萨克情愿归诚与否昕尔自为依须各守边界不得去行出统

劫夺准噶尔人等倘不

谨遵渝旨必发大兵征剿毋贻后悔将此旨 fR 就往盼 p:t萨

1(.

~~J.ty: 于何时 ill 人自uti:

仍相机办理不必拘泥脱旨

后即将做处悄形详悉奏闯〈卷 488

104

页 15 J:. -HJ 下〉

fl 渝

乾隆二十年 (1755) 五月费已

渝军机大臣等

大兵平寇伊犁

阿隆尔撒纳萨喇勒

奏闯

所有应行入'把人等

着班第

即将派定人数若干何时可到之处一商

一面将应办事宜交兆惠等妥协办理再哈萨克处应遵

照从前所降谕旨以哈萨克

遗人前往

其.晓谕哈萨克阿布资之旨

先与准噶尔互相构衅

尔等交争因大兵前进

应告

当天朝进兵之时正达瓦齐与

达瓦齐始将掳掠尔等之兵停止今准噶

尔地方已经平寇俱为应仆凡前此就密尔等之事

自可永行禁

止尔等如愿归诚必普加恩译若欲白为部落亦只许静守边界母得侵扰倘仍照前锁争~( 当发火兵征讨将此明白晓询视伊等情形若何

up 行寨问

再策妥阿拉布坦

噶尔丹策零俱

系准噶尔台吉伊等现在如有子孙肤尚欲为加恩

如竟无嗣

续深属可悯若班第等我明策妄阿拉布组噶尔丹策零放空

照蒙古礼数祭一次仍 In 该鄂拓克人等内

守

并岁行祭扫之礼将此通行晓谕准噶尔人等知之

( 4489

酌量派人永远看

页 17 下一J9 土)

乾隆二十年 (1755) 八月乙卵

渝军机大臣等班第等奏避旨行令阿瞠尔撤纳回至军营运伊从前边往哈萨克之丹撑与来使阿至词颇恭烦来便越将阿伊尔撤纳调回教生事瑞滋即停止追回等语所办尚合机宜但

哈萨觅米使阿穆尔巴图鲁既恳入跟班第等即应明白晓谕以

105

阿布资诚心款附

恭顺可茹

我等即寨闯太坐带

令尔等随阿隆

尔撤纳一同入现如此伊等既知内地将军权柄所在而阿隘尔撒纳亦难于阻止今将来使追回

必迫令前来难于禁止

在阿眩尔撒纳

听阿陵尔撤纳定议恐伊未

韧不愿哈萨克来使恭请入'姐而又

是以令往班第处定议今班第仍交阿瞠尔擞纳办理

是则应其术中

殊禾允协嗣后哈萨亮如再迫使前来即径送入

京至阿睦尔撒纳之元普尔普宰桑乌巴什

及在逃之固穆扎布

等或简伊入到或留匿伊游牧处俱应分别办理惟业克明安之德济特察褒尔撤纳之人

初降时颇属安梢后渐骄纵贪寝此特附和阿隆班第等宜详察情形相机办理又所赛普披领集赛

之尼尔巴喇嘛密告阿睦尔撤纳使伊等保留驻扎不愿入银伊

等未经允从又告其暗结各宰桑遣回游牧情事甚属可嘉著即授为大喇嘛明年令其前来入跟现在章武阿喇勒拜等协同伯什阿噶什

招抚哈萨克可即将哈萨克现在遗使前来之处晓

示{白什阿噶什等

伊等抵哈萨真边搅时母得抢掠生衅惟加意

防守即伊部路有兵侵轶亦先以理谕令其撒罔如不遵再为擒剿仍将招抚哈萨克情形陆续奏问 (拳 494

页 19T-21 主}

乾隆二十年 (1755) 十一月戊货

谕军机大臣等

前自北路脱出之索伦踉役布颜图供称

哈萨克现被擒拿着守等语

当即传谕达勒当阿等

106

伊主边往讯问布颜图

确供具赛并令将遣往哈萨克之侍卫德普等

梅奏称

自伊犁前来之呼尔编台育萨喇勒告称

暂行停止今锯策

遗往哈萨克之侍

卫达勇阿贩德讷带领哈萨克佼者同至伊犁哈萨克情愿投顺等语看来哈萨克阿布资甚·腐恭烦并无可疑著哈达晗等

传渝德普等仍邀前旨否实情

前往哈萨克并将布颜图从前所供果

审明俱赛〈卷 500

页 20)

乾隆二十一年(1 756) 三月己巳

Xi念日顺德讷曾 ft:哈萨克晓谕人尚明白着:授为头等你卫货银一百两令其再往哈萨克传旨晓谕阿布费现在逆贼阿睦尔徽纳

穷嘘无聊计日就擒前阿逆曾向哈萨克借兵阿布资

并未给与深知大义实可嘉予再哈萨克服人等亦有抢掠榕本集赛之事培本必费正在附和阿逆之时

则伊等初非I'J 逆行

事乃正为天翻出力.其党羽恐伊等不知妄生疑虑;足以迫使前往胧谕阿布费从前迂t oW朝贡具见诚锢如l 能倾心内

!衍

自当格外加思伴伊等安 K~ 乐业永字太平伊等惟普l'J约

束毋能剧人越搅滋扰其准噶尔各部已严行禁止亦不得扰窑

该部手在

将此明白晓谕

如阿布费遣使入银

来〈卷 508

乾隆二十一年<l 756} 三月己巳

107

页 4

)

即令顺德 i内带领前

谕哈萨克阿布费曰

准噶尔数年来

内乱级仍

特等流离困顿:1t-失生计脱为天下共主

各部惊扰厄鲁

不忍坐视

爱 ttl 夭

讨平定伊，在令伊等共享升平之桶一切善后事宜正待将次经理以为久远 ir

不料送贼阿路尔撤纳

负恩背叛

肆行衍

獗今特命将军大 L:i 等统领太兵旅程追捕而准噶尔众台吉

宰桑等

11 纠集义旅协力~拿现在阿睦尔撤纳势力穷览

弃众远扬势必喝，.入尔哈萨%统内

此贼罪不容诛元论通逃何

处务期俘获正讼

万元 U~ 网之现尔阿布资恭颇天朝从前边

使消安具见诚锢

亦囚边贼中途阻止未经入级至逆贼性情

诡诈

尔等索历捻知

部有损无益

l听元容留逆贼之理

rl 容留在彼

亦于尔

尔部与浓峭尔接域从前噶尔丹策零时尔等尚受

其节制逃来边准爽衰乱始得远志现在西域诸部部俱入我版图

尔等来将逆贼容留，准晦尔部众

必都起滋事

无一人与阿逆同心势

是尔囚一人而受众人之敌也

况大兵业已压挠彼

时陈师索取尔部荡也能安然安处事后追悔

Dr] 已无及尔it

热计利害一切俱巡以·渝旨速行擒献永受~恩钦哉毋忽〈卷 508

页 4T-6 主〉

，;毛!准二十一年 (1756) 四月辛酋

命传 i俞左部哈萨克阿布资臼尔 ~rt 萨克统内

又锐H~ 尔 JM 人等

i污令尔~.~:~汶口夭 ~1

税人等

识 f~::l~

逆贼阿隘尔撒纳

;'[

抢掠 i草坪二~貌

{J t 在}以的 It 尔 -!>l

1-1. 有!劫 jj;!

纱步:jjJ 均

远大兵击败

108

窜入

'自勒尔特等游

列延残附

今尔部边

j禽获尔廊人自于岱巴

尔民额塞尔拜二人解送来京询问知尔固不知情也应即将此二人正法念尔部稽向周恭顾不过周人说听阿逆之育是

以格外力it 恩将尔属人将放逝因

并资货内缎四匹从前侍卫颐

德讷赛称尔欲受天割陈忠迫使进贡后使人为阿逆所回来经

入规踩已早鉴尔诚倒此次接到谕旨掠塔本 1路费等~，

即将阿逆徐献不特抢

概兔 75 问仍当加以限忠

领兵万人将抵尔挠

现边网路将军等

尔等倘监贼计迷而不恬不口!!擒以则必

}l[发大兵尽行剿灭尔 jt 熟审利将母贻的悔 (.t~Sl]

页 16 土一-1 i 上)

乾隆二十一年(1 756) 七月甲午

bX 任定因将军策拇赛前侍卫中秋

营

伞获 Ji£鲁特巳颜

昆等将伊所告阿逆带领{哈萨克兵三万前米之语

实系捏造希罔撼惑众心

解空军

i)~ 悉讯问

因即将巳颜正法报问〈卷 517 ，页 17T-18 上}

乾降.二十-年 (1156) 九月己已

定边左剧将军哈达哈等奏据贝子达尔扎等报称边卡地方

哈萨克千余人等

带兵六百名

自巴颜山向西前行等语

见

臣等即派扎萨克三都布

前往奋击臣等随亦带兵策应共将哈萨克击

109

败斩践百余人夺其马匹销量并生擒五人逐加刑讯

供

称现在带兵迎战即系阿布资其阿蹬尔撒纳霍集伯尔银等境内

带兵一千名

往寻西路大兵前去阿睦尔撒纳

自至哈萨克

我部落内老成晓事之人金谓阿睦尔徽纳为害四卫拉

特归附大皇帝今复背叛窜入.我地是特移祸于哈萨克若不即行擒献恐俱不能安生而阿布资

以阿隆尔撒纳如穷鸟

投林希图免死不便逮行执献遂与阿瞪尔撤纳商定令各游牧凑集兵丁大

阿布费先领兵一千

心怀畏惧

游牧远移等语

旋为大兵击败

至商哈萨拉克山遥见兵势甚前此阿布资知大兵将至

即将

臣等伏思哈萨克众情犹豫阿布费袒护阿逆堕

其奸汁今击败逃窜阿布资业已 flff 破

臣等即行带兵追逐前

进下部知之 t 冬 S20

r一 7

事艺璋二十一年 (1756) 九月己巳

定商将军达勒当阿奏臣等带兵一千名至雅尔拉地方贼众二

千余人迎战我兵奋勇杀贱斩谶五百七十余人生擒十一人中箭带伤者甚多复追逐至努喇地方遇贼众二千余人奋力II 战杀贼三百四十余人生擒十人内有阿逆宰桑扎南布严加

iR问知阿逆与霍集伯尔根辛苦兵迎战阿逆恐被大兵认识改换蓝溃

理不能支持大兵邵先逝去又据统获哈萨克楚噜克供称

伊兄弟二人

向为阿布资所信任情愿往谕阿布资擒获阿逆等

活安从前拿挠哈萨克楚勒:是B·t

110

ep 供称楚噜克向喇勒拜见

弟二人亲为阿布资倚伍

也等即将阿喇勒拜拘留军营令楚

噜克

限十五日

于七月十二日起程

令其晓谕阿布资

~献阿

逆级阅

<}£..S20

~ 8 -r-') 主〉

乾隆二十一年(1 756) 九月乙亥

定因将军达勒当阿等葵

应等擒获哈萨克楚'鲁克

阿喇勒拜令

其晓谕阿布贫擒献阿逆续经眨哈达哈等擒获杭育勒罔昭华什等亦消往谕阿布资速行擒献是以将杭育勒图拘留释放昭华什回巢

嗣于七月二十七日

奉命往渝阿布费报·阿布资云

回至军营

据楚噜克禀称

我等带兵前来并非敢与大国相

敌因寻阿路尔撒纳途问被大兵击败阿瞪尔撤纳如穷鸟投林擒献无难恳求大皇帘开一面之纳全伊一命等诏

什

亦同楚咐立前来

也等即谕知楚咱克等

昭华

我等钦型转大皇帝揄

旨统领两路大兵擒拿阿逆一日不获悔?不中止今阿布费等并未将叛贼擒献反二三其说为阿逆请命之计不知反为尔众哈萨克招祸

明系尔等级兵

复据楚~克等;其称

我阿布

费为阿腔尔搬约 i寿命亦不过希冀万一如必责令擒献抗远

消再予限十五日

不敢}欧阳等 ilf

我等应夜驰回

m 得复向伊等晓 i命

等惟遵大且带 i岛日进兵迫擒叛贼

岂敢

即将阿睦尔撒纳擒献

无论尔等是否级兵之计

凡遇尔游牧之处

尽行剿

灭为利为梅尔等与阿布货宜热恐深计是日仍将楚噜究

111

我

昭华 1-1-巡回

臣等公议阿布费果否擒献阿逆事属来寇是以

仍带兵前进义}ir边左剧将军哈达哈奕因等击败哈萨克后

派散秩大臣达什车凌

副都统职衔湖尔起等

管鄂悔什侍卫奇撒布书?兵随后接应

复

率兵追赶并派总

昆等统领大兵继i!t据

这 fl- 车凌砌尔起等报称迫及阿布费后队斩首百余级获马二百余民

器械百余件·

又与阿布资别队之布滚拜等交战杀贼

二十余人生擒一人获马四十余匹即由阿布费布浓拜逃 r~ 之路往迫贼众已纷纷四散这什车设现尔起等氧拿获哈

萨克贼人杭吉尔图

巴图鲁等四名

询知两日前

为西路大兵击败现在逃往呢雅斯图LlJ 中

阿隘尔掀纳

医等即带兵往追

囚

丽隙望并无踪迹因复询问拿获贼人告称伊等初议在此山据守今看来已归阿布资巢穴等语练据鄂博什奇撤布报称

至索亮地方遇贼二百余人即行追击斩鼠八人

余众俱逃

窜等 i否应等仍带兵前进渝军机大臣等达勒当阿哈达哈等

奏称这人晓渝阿布黄

黄令始献阿迪等语

阿逆自不能{幸逃天

网此时阿布费即未将阿逆~献现在时届冬寒前经降旨令伊暂行撤兵恐途中驰选迟延伊等尚未接到

当阿等仍瘟前旨撤兵并将.获哈萨克人内巢令其明白晓谶阿布资今奉大皇帝谕旨

兵

尔等着不即将阿逆擒献

著再传谕达勒

释放一二人回天气严寒暂行撤

明春仍令大兵前来尽将尔部落剿

灭.撤兵后达勒当阿等会同成交孔布擒拿青滚杂 F 恰宁阿赴伊犁

协同兆惠办事一切俱遵前旨行

112

及遣

至厄鲁特宰桑

巴桑甚著劳绩

若加思补授内大臣贫银二百两索伦位领莫

托和里若加思补投头等待卫贫银一百两此次军前效力人员

俱著查明议叙〈卷 520

页 13 土一16 土〉

乾隆二十一年 (1756) 十二月甲申

渝臼

阿逆自伊掣锐逃时策赞身为定西将军

玉保系参赞大

臣与贼相距甚近乃畏缩推该以致该避远远原欲拿至京师审明情节明正其罪诞意伊等俱于途次选贼被害今扎拉丰阿到京伊原系定边右副将军续改授参赞与策槐玉保

同事因将策楞·玉保致脱阿逆各情节面加询问称.王保前进时

即虑及不能拿获阿逆

向策愣商问

据伊奏策楞令伊

先行随后 nn 领兵策应后知阿逆已经兔脱彼时营内只余四五日兵粮

马匹亦少

谅力不能追及是以囚至伊犁等语玉保

系领兵追捕之参赞太应理宜揭力奋勇先

务期必获

王挺得 ill 缩观望之~:其不肯勇往前选

为将军

当闯阿遂兔脱 B;f

自宜兼程追捕

回伊犁之理其定;盖以追及阿逆而不能成擒

乃于未去之

己可榄见

王荒密身

岂有反宜之不问获罪滋大

复

若仅不

能追及罪尚可读其居心不良联早已洞鉴又以拿获额琳沁为足以委卸其罪不复奋勇前选即以领琳沁而论伊系阿

遂党羽

年已衰迈设欲用彼力以擒阿逆则当用计安慰如无

可用之处应即行正法收其滋牧以济兵力外此更无他策

5-1763

113

而策提等心怀怯馆不敢犯其费3 枚复将伊诱至军营

诈称捕

获实属无耻再乌勒登.乃领队大臣与策楞玉保同在军

营经联召伊来东西诸

据称阁阿逃脱逃之信

即消发兵五百追

擒玉保策楞俱以伊妄希侥悻置之不理后伊随同玉保前进复请兵迫拿玉保止发兵五十名伊同额勒登额追至库尔默图铃仅余二十八人所骑驼只又俱疲乏而阿逆于伊起行之日

已经过岭窜入哈萨克缓内等语询之扎拉车阿据称属

实核其情由阿逆初时之得以远扬者皆由玉保策楼等存心不良

罔顾回事

迫擒阿逆

互相推该所致至于此次两路选兵哈萨克

当分兵各选时

尚知奋勉

追至两路会合

程更由伊等心在珍域不以回事为重

每至抵

以至办理一切俱失机

立种种悖缪不胜枚举又核计其自哈萨拉克至伊什勒春集地方进兵时行走至五十日

适至搬回

贼反从容续进如彼撤兵回日事者

则又甚速是追镜逆

又迅速遁行如此所谓勤劳王

固如是乎至于两路大兵屡败哈萨克之后练选兵马

前往擒拿阿逆时

北:a派出喀尔喀郡王车布登扎布

西路派出阿

里装彼时达勒当阿哈达哈扎拉丰阿策愣等俱在一处

皆系将军

乃四人内曾无一人同往

即或于参赞内派出

亦当派

谙练蒙古情形通晓蒙古言语之富德唐喀禄等着阿里装不憔于蒙古地方不能谙练旦不通晓蒙古言语

乃令其与车布登

于L布前往是诚何心

是明知阿逆业已远扬断不能擒获放令

阿里装一往以图了事

夫以联所信用之将军大臣

乃如此行事

殷实愤怒再达勒当阿闯被虏台兵逃出告知阿选在前伊并不均力 m 擒及遇哈萨克兵时队内忽有人来告阿逆现在此

114

处

{失阿布资到时

即行擒献之语达勒当阿即信而不疑不

即选兵久之贼众分散始觉其诈追赶已属无及设当遭人来告

之时不为所愚速行选击阿逆未必不可就得何竞受人欺渥至此至哈达哈在后队守护辐重营内报称有贼人形迹哈达哈

即退巴图鲁侍卫奇;散布往追键奇撒布报称

已见贱形

即

侬大队兵丁前进

而哈达呛并不墨速前往这欠始进设彼时哈

达哈能带兵追及

一同攻战擒获阿布费

亦可与哈萨克换取向

远比又坐失事机之一端也在达勒当阿哈达哈等两次攻战

时联亦非苛责其必能给获阿布资与阿逆也但机有可来而伊等才力不这存心不竖

在哈萨拉克地方过冬

语

以敦屡失饥宜联实债之又伊等奏消

明年~兵一万及马匹数万驼只数千等

伊等宁不知1 如 i牛马驼

经历长途

能保其必不结边

不能一时即赴

纵使遗行怠运

而故为此具卖写~

而

萃彭:表伊等并无

撤兵之意第以所需军行驼马不能运送不得已而撤兵与伊等毫无干涉耳

伊等俱系股细思授为将军参赞之入

即能手口~£~号济

事之成否

尚在未定

法其伎俩

{以此不以因事为要·

怀弘

歧视各占地步又安望?飞去功策罚-卫保罪率 i药盈虱子天谴达勒当阿哈达哈等此次远赴哈萨克地方亦属勤苦使伊等协力办理

私深负委任已属联格外施恩

即不能擒获阿逆联亦必酌量加思乃各挟己

兹以其行走之劳抵其应得之罪不另加谴责将此通行晓谕中外知之〈卷 529

115

页 9T-14 土〉

乾隆二十二年 (1757) 七月丁未

又渝日

寇边右副将军兆惠

资悔过投诚称臣入贡

参货大臣宿锦赛称哈萨觅汗阿布

itt使至营情辞恳切现在护送进京

等语哈萨觅一部素为诸厄鲁特所畏去岁叛贼阿隆尔撤销

逃首r 往按

我师追擒

11入其统

里能欲缚献阿隘尔撒纳

阿布资事某部m:

远徙数千

以路前您为阿瞠尔撒纳}珩觉遂遮

回准噶尔乘噶勒藏多尔济巴雅尔等滋事之际复肆鸥张及大军复入伊犁 Hi

币1扎那噶尔布

噶勒藏多尔济

已为;Jt侄扎那噶尔布所窑

又为阿自我尔撒纳所袭今兆惠

l;r r~ 等率师进

剿现将叛贼巳雅尔及其妥子部众悉行擒获则阿蹬尔撒

纳釜底游魏其能久选斧镀耶况叛戴之所以虚张声势煽惑众厄鲁特及囚子等众者~ 约以阿眩尔撒纳如入其地

i位 f每一哈萨克耳

兹阿布资既已消降

必擒纯以献则班贼失其所传技无

所施此一大关键也联心实为之庆始哈萨克

elj 大宛也自

古不远巾国

史册所传{i!

l!汉武*穷极兵力

仅得 1t 马以归

为宽威绝域兹乃卒其全部倾心内属此椅上苍之福佑列祖

之鸿麻

以成我大滔中外一统之盛非人力所能与也然外间无

知1 者流必又 il1 J毫不可深信义以阿隘尔撒纳

巳雅尔等来臣

v..叛劳师费黯至今未已为词不知哈萨克越在万里之外荒

远寥廓今未尝迫使招保乃称应奉书贡献马匹

自出所 m

所谓归斯受之不过饵康Ii腐如安市琉球温罗诸国伴

通天翻声教而已并非欲郡县其地张宫~吏亦非如喀尔喀之分航编设佐领即准噶尔初归时

116

亦不过欲分为归卫拉特令自

为理陕前作太学碑文

已具见大意

而伊等自弃生成屡为不

硝亦准噶尔浓郁之贪残狡诈恶贯满盈毅罪于天会有此一番杀劫不能原受太平之钢旦既已受号称臣

E关亦1ft 奉天以行环

阶萨克

岂容置之不问

自非准噶尔近接西障之比也若铜

准噶尔之事本不当办则尤不知事理之育夫编氓子孙尚以析

薪负荷背金行构为克承先志况以两朝米宽之绪而适值可乘之机乃安坐而失之使天下后也:

对垒缸里考在天之灵耶其背甘心返岱耶

f专为遗憾则联亦何以上

况如阿睦尔撤纳来时者提而不纳伊

亦必螺 E自我喀尔喀

厌其劫掠而后已耳

从前

所降渝白 lf 明乃今春雨巡时有江南监生张放霖浙江训导章知部

于去 ifj 从军折内

谬{言传阅

本不足论

过这幸灾乐祸之口少

然此等妥能

而天下之大

我只白-凶;欠平 z 伊犁以来

悄之间

之间兵~

有损兵折将之 ilf

伎 n 捻 j'I'i 'J~ 而不恤也

此元;抖;且这失

t:r我八到:宋伦子弟之众

其无知而远i ;r名-

不

可见正 11 不

未尝不应有剿杀非所 i~1 驱之钝且也从古不入版图之地于三五年

并未尝 fif:.~之间左

~所用之

调到~tJt 眠

如

现在军衍研计较之雍正年问

前各省份灾之臣民恤载1 渔数百万

拨街边之旬兔戎行之经费年f~主岔

何会有忠君爱因之心

而能保其必无一二受伤之人耶

杜甫 m哀恶老元东新婚之为也才及十之三四

失平茅徽贱之人

外此何工之动

与-切货资赐予何尝闲此而少

旦授 1? 转有所力n f，.;较之前代以用兵而纳税扔伴若

为

例如耶联初:!I，X-泡好好你兵~~武必以此鄂侈夸远盼到:将

117

以凶家大事无过于此而凶势;展使正为长顾永出息事宁人之计若以光武之不纳部普车归i

尚未 tt1

朝全盛之对日不宁

以为人君盛节不知彼时内乱

安有余力顾彼若可为之时光武亦必为之而可与本

相提并论耶

而阿布资既降

既获则报告响尔全局

总之阿睦尔撒纳一日不获则边捶一则阿瞌尔搬纳不息其不获阿睦尔撤纳

可以从此奏功矣

著将哈萨克汗阿布费降

农翻译宣布中外并将此通行晓谕知之表文臼哈萨克小汗巨i 阿布贫谜赛中国大皇帝御前自臣祖额什木汗扬吉尔汗以

来从未得通中国声敏今只奉大皇帝谕旨加思边末部落臣暨臣腐靡不欢作感慕皇仁臣阿布资愿率哈萨克全部归

于鸿化

永为中国臣仆伏惟中国大皇帝睿 25

滥造头目七人

及随役共十一人资捧表文恭请万安并敬备马匹逃献谨奏〈卷 543

乾:泾奎 L 兰」才千十.0 二二孚严 ..

(175 7)

七 j片才 ;芮与.\.'斗 .'f

〈定 j边 !l"!芒写到将军兆翌态 D 又奕等

?迄豆找巳絮尔

f扫 2敌

战数次

五刀三十日

:沟草卫奇级布

准;缸;江ft，悠￡号甏￥ 7陈本三三三:受安登苏

中鸟抢阵亡贯贱亮已!哝牧囚

笠有贼众4塔严玛尼3裁毒四柯符.排立

以天朝~~i才准噶尔巴难尔EE此

只:窃劲凶~~罗~(巾 U h" 斗泣 2 乡斗尽\ 济 r汗 :运 fa!: 成式五十余人

i巡 2丑:人止户处戈

问系何兵

t毯鉴

:古

我等系哈萨克阿

泛找范t;.将存牧并-令如

即出去岁将军所左印;之;为括以求归附

118

2实毛;出击

又采践二百余

i整 i1人来信-二-

布费;恶丁河布资lli 伊羔阿毛i 勒比;另 5~ 大p!之兵

页 12 土 -16r)

j主囚仓详

不知足以拒战

我~;~运兵

告知阿布]if

人来;二将军~焚等活六月初三日

齐和托:去达木等到好

约于五百内

遗

巴稚尔既统选哈萨克得木

!可系阿布勒比斯等

l::rJ ~去 i}~ 罪

并献马二

匹告给我兵京不 2支撑动只因何应尔 la 约去岁逃来大网选人索:在沿边届人未 gp 达知阿布 i 资元以须大皇带征讨阿

布资欲将阿贱结献先为所觉盗马邀去近·阅厄鲁特溃散欲乘问取其货物

不;另绊.i!!l大兵

至彼此伤领

今特揭去马 i古罪倘

阿赋入我没必行擒送如将军参赞选人往兑

罪并恳1t~:兵效力

阿布贫必 i~ 人请

以国往来交易等语着其情沟恭颇槌遗参

领达里萍等十一人同往

宣谕戚德

阿布贫困~以哈萨克全部归

顺随.只.农文并选马囚匹这使亨 j提噶尔等七人入规又 m使

送马

云为臣等贺乎 L

~.德仍约与阿布费报!4!.来佼云

阿布资

已带兵巡查游枚如欲知哈萨克全部恳远大员前往会同阿布资查明具奏

应至 if:德军营

抚慰来使

iii 达里库等

京又近台商额尔克沙喇侍卫努三等携缎匹礼物答贺复对使人申明利窑谕以摘献阿逆并嘱额尔克沙喇等

费时奖其恭烦来不必相强所约定时日

获

臣等 J\!.阿布

促擒逆贼至查办各部落但就情愿归附者借若言及贸易贝'I 告以军管现无商贩须豫指处以便招商备办阿布贫如求入厄鲁特游牧则告

以疆界不可选越万难听许

倘阿逆仍入其境

伴送入

伏思哈萨克远慕德威归颇属实

或可得协擒之力

否则臣等亦必深入

谨将阿布资所造托式字表文录副驰奏下部知之〈卷 543

119

页 8 T-I1J二〉

务期擒

乾隆二十二年 (1757) 七月了未

谢哈萨克汗阿布资日噶尔 m ，雨

来通货使

联为天下共主

巾外一体

兹以大兵平寇准部

尔哈萨克为准

率扇归诚

胶深鉴

悉据将军等赛尔既归降应加纣号并察明淤牧联谓不必

过拘尔等僻处遐方非可与喀尔喀诸部比尔称号为汗肤即

加封无以过此或尔因系自称欲联赐以封号亦待来卖联惟 j到尔部安居乐业伴游牧各仍旧俗入 rt

肤白优加货黄

即贡献亦从尔便如遗使

豆逆贼阿隆尔撒纳

负恩、叛乱

诱尔部

众以孜游牧不安将军等奏尔所宫如逆贼等逃入统内

即当

擒献胶深信之尔今既向化归诚则当知准噶尔全部悉我疆

域宜谨守·本应勿阙入侵扰依我军凯旋后

Ie:岱特等或间

有卒淤牧 tjr 入尔统者尔练献首恶而收其腕人冈尔佼入规还归向街时日跻级二 9布

尔其钦 i些股￥II

先由驿递驰谕

尚属可行兹

并提另尔大缎四瑞

永受无穷之福特谕〈卷 543

页 16 下一 17 下〉

位险二十二年<1 757) 七月内反

，宅边布币5 将军兆惠等奏您讷

眨穹;医!然防逆贼 J~·!flHl 尔撤纳踪迹

·m- 兵往古尔班察尔

月十二.日

至哪逊绰确特山

称系亏~~':'参赞之令有J 资亦在此间

直至俄罗斯之iJl

ii'!跟

wi 颇怨 if与 i1h"~，

迦哈萨克阿布费之给阿布勒比 jt!r

擒余阿防尔:段纳

囚的带十数人

前往相见

颇巾回大.tJl 帝今欲擒献阿贼党羽

120

an!\'} 哈萨 ~jL!:人 1!io 如何有i 资云

以煎~ -;1!j !翠等说

i~lII

我已投

因合阿利;资

云大 !~l iit~ 三路发;只务;窝边就闪尔 Rh 萨觅j知识衍将领尔齐斯-~停止逃兵若阿远不在俄罗斯乌蜓沁即入尔挠!市

又!vi余获之厄斜特等供边党领布济

即达什卒读乌勒木 i]f

齐巴罕等于我副部统鄂协什兵到前一日

俱备分散我写lL~屑

一家当同往然拿阿布赞云伊等着入我界即当搅献蒋捷等哈萨克有三部?在斯

\:'r我族冗为长

人入贡等 ia

我系鄂尔罔至斯头目己选人至珞什干

随以马二百余匹

归是日过鄂逊纬确特 Ut 3i 俄罗斯搅之铿格尔图喇

等

前来相见

易换官兵衣物银两

乌拉玉亦必 in

于十六民都

至培尔滚何见有贼踪次日巡人告知l

兔冠叩消大皇帝安

贼阿股尔撒纳逃回1

奇齐玉 JUi

令其一体投即:

十八日

寻

俄罗斯喀圣坦

因告以我将军大应

为逆

派兵分拿着贼众大概窜入尔编成遵彼此

不纳逃人之议锵送喀圣肌等云阿隘尔撒纳前边使来我;杰罕汗我:本身JJ..间人者来来投

已拿送

岂政背约就rr.:等语惊问再

三略圣也等闲给与并元阿逆向1 义并行文边界在拿溢于二十日常兵回应

二十七日

路经乌梁 iflj I日地亦俱捉生询问等国

创·哈萨克阿布资

in 恍如送达什车泼

衍告称阿布炎等于十九日3.~阿尔察院!

昆等义于

齐巳罕至军

iIi阿陇尔撒纳率二

十人来投告以明平相i 见闵先放Jt:马匹牲只阿贼警觉同数人逃去

仪 43 达什车注

if 巳勺

靠我送来

尔也:!处令将乌勒水 j汗余:民主口阿跤亦在彼处

又恋人到续集伯

自必一并擒送等

滔Gi等在L 讯问达u· 骂~1去卉巳平金供阿迫于本年三月

121

带

鄂 l在特等人众抢掠夺L那噶尔布防牧问大兵来送四散奔逃后大兵迫忽阿边即将纠合之巳尔达穆特等游牧移至略拉玛

~白率兵-三百

驻守织布觅特 llJ后为大兵击败

只带二十余人

逃入哈萨元旦阿布货好言安慰仍生疑惧及众哈萨克前来抢夺

已不知去向又仪弱:阿迪曾 f 这次告众云

斯则此生为人奴仆倘哈萨此再不相容

等精来使所告?而形

}).达什车泼等所供

我~~者按俄罗

则无路可去等语应

阿逆穷'毫已极必不能

辛逃f};1何况 P r.11 萨克俄罗斯书 liill 各路分哨搜众以 J~j 必获 3吉达什车凌

黎称

齐巳句I·!

指t 纳势甚穷 rf 此次部属奋勇效力

们兵

先行押解送东渝军机太阳等兆惠富德

l1{t 萨克擒以达什!j二战

虫迫贼币1 迟

齐巳罕

据来使所宵

知阿隘尔

现在分路核战等诸所办问台机 ~i

版 ~i内

著 11u 恩负纷副部筑路:衔仍交部议叙鄂傅

B可能均力进剿

从宽兔 73 议处

其余效力官

在:兆瓢等)~r. I!iJ 仪部 i义叙〈也 543

二 '-;-j':--32 土〉

乾隆二十二年 (175 7)八月乙茵

又谕日

兆惠等所奏边喊阿睦尔撒纳身死信息.

谅非真实计

我边往哈萨克之额尔克沙喇努三等此际已回至军营

信如仍未擒获阿边天气渐寒应先将哈萨克锡喇

自育确

巴图尔乌

巴什鄂哲将阿巴噶斯哈丹等游牧挠、政停伊驾!等处宁静则来年更易于集事如此等贼众业经办理

122

成徽兵团济尔哈朗

或额林哈毕尔噶过冬后

著传谕两路将军大臣苟;

兆惠可迫人往告阿布费去

我兵久驻尔界

是以大皇帝命我等搬兵尔等若将阿逆擒献

寇议具奏议定恐尔属人惊疑同i 速为奏问

自有

重贫于归途之便正可剿除诸娥现在成农扎布等既带兵前往雅尔哈善又遗三格等追截则以三路兵办此数贼断无不

获之理然必待我贱始可撤兵不得因有此背邀亟囱休息也 C:~S4S

页 17T-18 下〉

能应二十二年 (li .5 7) 八月 T 亥

渝

去岁锦剿叛 Z走向睦尔徽纳

为将军

北药以哈达哈为将军

尔徽纳

而哈萨克之何布资

伊等未必有心i.R事降旨

ill 兵至哈萨克

西路以达勒当何

伊等既;或哈萨克未能擒获南路复致兔脱

不过为 1城所思

理应从重治罪

5美意

路运.ill 误之所载耳

边以

将伊 ~i足 1月22击军免其处分后经询问臼军营囚之作卫官则成百;这勒当向领兵迫赶阿院尔法纳

及驮我

相距一二里边蝇不

反遗人ii1哈萨克郎欲擒截阿睦尔报纳

维待其汗阿布货

可2 即使 j三至乃达勒当阿堕贼奸计侠其擒获并未督兵追捕旦下令不许众兵前送豆至逆贼销我驳逃后

方遗兵追赶哈达晗

则路边哈萨克阿布费既经后队官兵呈报并不勒兵追捕至阿布资逃去始尾随追赶一次以塞其责众奏金用达勒当阿哈

123

达哈

俱系报周为将军之人

似此怠玩债事不可不输英军因

将伊等公爵革去降秩示遗

今讯问拿获遂'在阿隆尔徽纳之筐达

什车凌及宰渠乌巴什供称阿黯.尔报纳于去岁九月尽间嗷走地方摊'因

又据尼玛供称

自

去岁大兵追及阿摩尔撒纳我催

促打仗将军等来允等候阿布费擒献是以阿睦尔徽纳德以脱逃彼时如尽力前进即可镜获再阿布费对西安营亦并不奋勇打仗一味迟延直至阿布费远去始行追赶旋即撤兵某急于撤兵一事卫官员所奏

亦系将军等商量办理等语

供词与自军营因之侍

俱属吻合现此则伊二人不惟不能用联奋勇之官

兵反为逆贼等所轻视矣达勒当阿哈达哈俱勋旧子孙为

联股股受恩承袭公爵且身为将军带兵迫剿逆贼既遇贼首阿尔撒纳

哈萨克汗阿布费

反堕贼术中

因循观望

失误事

饥坐致逆贼兔脱实出于俏理之外且去年南哈萨克徽兵时据这勒当阿哈达哈奏称我兵所抵之伊什勒榕w:距逆黯阿

黯尔锁纳总窜所至之地速行亦需月余威去既运时亦寒冷是以九月初间

自伊什勒榕集撤兵

行主五十余日

遛商之哈萨拉克地方等语今锯拿获之达什车凌

供销:

阿隆尔撒纳阁大兵撤回

起身前来

经过伊什勒榕集行走二十余日

抵哈萨拉遛东之额布根t5尔王军地方

等语

及宰桑乌巳什

由伊逃贺!?所至之地

走十五日

至巳颜鄂也

于九月尽何

至巴颜鄂拉又行

共计行走五十日

使逆贼逃窜所至之地距我兵所到伊什勒榕集地方果如

达勒当哈达晗所卖有月余寝途则阿蹬尔徽纳

124

由伊败窜所至

之地过哈萨位克返至辍布根培尔躁地方即尽力速行亦必须两三月余方可能到且逆赋位锻诡诈亦断不肯贸然而行

必已实知我兵撤回之信方行起身我军由伊什勒椿集撒后

阿蹬尔徽纳相距月余程途

渔伊差人探听得实

至额布棍培尔碍地方又必需三四月之期矣

与

再由哈萨拉克乃我兵则于丸月初

间由伊什勒梅集撒囚行走五十余日始拯哈萨拉克而避'应阿控尔撤纳

即自伊所逃Ttl相隔月余之地九月尽闭起身而来既

经哈萨拉克复至额布银 if 尔穿亦只行走五十余日

之速

岂能飞来耶

至之地

欺

以此推之伊等所奏逆赋阿段尔撒纳逃窜所

与我兵所至之伊什勒德集

谓有一月程途者

其被捕毒所

愈觉显然今观此事前后情节去岁逆贼阿隆尔敬纳逃窜所

至之地韧不甚远脱

何以如此

当时伊等如果奋力前造必可就擒何至徒

费如许力乎观阿隆尔徽纳今岁森间即到额林哈毕尔噶地

方此即达勒当阿哈达'台每事因锯惟因速回之明证也况今岁哈萨克阿布资

遇我兵三十余名

一战即降

则去岁伊等稿

肯奋勉直前遇之想阿布资亦必投诚早将逆贼镜献矣现哈萨克阿布费今岁之投城又去岁达勒当阿哈达哈不曾用力之明证也

再伊等两路兵了会合后

而伊等竞子切见之次日

理立联为一体

即分管行走

有是理乎且伊等即能和衷尽力擒拿否

而乃各分彼此

资事商办

至第三日.即议及撒兵尚未←能将连戴镜获与

岂能获贼耶且如i!! J成阿睦尔撒纳兔段后

我兵迫连这勒当阿哈达晗很系将军着背亲行岂不胜子

125

诸参货大臣

乃伊二人并不前往

不知用伊络为将军贻 i是军情

所司何事

者不将伊等治罪

止 ill 网里交一人领兵追逐

达勒当阿

哈达哈

则国家之贫罚何在

如此种种

而后此谁复出

力报效耶此于用人之道所关甚大

法难宽有本当以军法从

事但这勒当阿本一期涂无能之人

为破所愚而晗达哈每

IS 安选遇事因循不肯奋勉俱淌非出于有心若泉有心 il赌

注馆后是必将伊等从宽治罪·以正典刑

然既误用于前复姑容

于后此即段之咎也伊等身为将军旦系勋!臼子孙似此坐失

统宜?当辱满洲更何颜西踊列班联达勒当阿哈达哈俱著革职发往热河披甲效力行走〈冬 543

]在 20T … 26 土〉

蛇隆二十二年 (1757) 九月甲午

上御行殿哈萨克阿布费使臣亨集噶尔乌穆尔泰都彷阿兰扎阿布资之弟阿布勒比斯使臣塔纳锡伯克奈资表入窥行

赐使应等

及息从王大臣等宴

〈卷 546

页 6 下〉

乾隆二十二年 (1757) 十月 lf1子'

则哈萨宛如J布资等;软书臼哈萨克 n=阿布1Jf PiI 1'li 勒比斯尔等近削然噶尔榕纳锡阴沟乌穆均冻都彷阿兰扎卖 Jl奈等于热河朝就脱加忠、 2在交拟从行在 ia 阳两亨集噶尔

126

等恳请来京是以令其随驾入都

3在市宴资念阿布费等远

在外}黯袋照内地扎萨克授以爵秩恐尔等有拘职守仍侬尔各安桥牧

IIHti

ih: 无扰织者尔等 ili 'a1!入跟随挺不靳恩贫

尔来位奏利;

j茶尔巳哈台

地新经平定

向民?在闲

PK 系尔等 i日伪牧

至1

J恳恳货给等语

此

版本无所倍倪尔等前效归诚未有功

级若即行赐给予回家体制来合尔心亦必不安尔等果将边

贼阿隆尔徽纳擒送前来

自当加思贫给尔使臣来时正值大

兵络绎前进是以由西路行走今当冬季撤兵之期恐长途防获稍疏赏赐尔等物件致有遗失兹将派散秩大臣和硕齐巴图每待卫富锡勒穆伦保齐斯

塔尔巴哈台

带领索伦蒙古兵丁

至古尔班察尔

斯衣物若干使臣到日及使臣隧仆等市买物件诚侧

自必优加恩泽

tr.'送尔使

其赐尔阿布费

由额尔阿布勒比

尔等报授又货来使七人衣物若干共赏银千两俱谕尔等知之

嗣后勉 tf

永事无穷之福特谕〈卷 548

支 9

r-l0T}

乾隆二十二年 (175 7)十月丙寅

定边右副将军兆惠等卖报额尔克抄喇日

努三等报称'七月初一

入哈萨克游牧迎头目多罗特拜报知阿布资于二十二日

相见为茹悦

阿布费跪讷圣安如头目人等

我向阿布费云欲邀恩赐封号

尔等归降

即开列部落姓名

转赛阿布资具窗边贼阿瞌尔撒纳被围脱之事

127

大皇带深报知

告以将军大臣

等不获阿逆断不撤兵阿布资请问将军等来书带领官兵协同搜捕之故答云尔处久未镜送故欲逃我兵相助又恐惊尔螃攸先行告知阿布资约于后日会议至日

阿布贫告以现

在实无何隘尔徽纳其消黝封号约明日再议次日

向布资近

人告病十余日未相J4!.冈向伊属人访问有云阿布费等与，"J 睦尔撒纳约暂不便偷献八月初丸日

密阿布资指子弟为替

见擒送阿布资云阔在霍集伯尔银处日

往见阿布费备述和!

l~ 问逆党哈丹之宰桑乌勒木济

即遗人往取

何以未

自此十数

与阿布费相见将鄂尔问玉斯乌拉玉斯齐奇玉斯三部

落头目

开列名单阿布资又云将军大人等曾告宫大皇帝仁

思不改我等制度更为感娘因问及行期告以必获阿腔尔撇纳

始可回报

阳布资又云

问阿睦尔撤纳

有逃入俄罗斯之

信己也人们:探等 i否又拟额尔克抄喇等级=报阿布贫诸于乌陇占地方月

:白马民易缺货物

在额林 jl台 t萨尔晦

价以 itt 远

rra-贩不但i

乌冒出木齐等处交易等语

约于明年七

(~等伏思 ~I 隘为:

撤纳已逃入俄罗斯额尔克喇等不必久位哈萨真应谛撤回

五马'鲁木齐现在酌议也回拟于九月初十日趋程

与哈萨克贸易甚为有益臣兆惠

向协甥培拉布尔噶茹;台

会合成交扎布

等倪哈萨克遗使将乌勒水济送到资系始终党助阿延安·犯

派员拿解送京十阴日

将哈萨克来使巡回

机大 m 等

兆惠黎稍:

扎布等 in:

想此时已合兵一处矣但时也冬寒未必即能进剿

或避联前旨

将兵撒向

伊等 tj~ 哈萨克来能起在~

即起程前往浦东 U(J 领兵训 35 成农

?在哈萨克曾有拿送巴图尔乌巳什之 77

128

仍须发兵进剿厄鲁特情形青草未生千人

于明赛前往

沿途剿贼

会合办理回部之兵

自不移动应选兵一二

收其性只

于珠勒都斯牧放

自然声势雄壮但巴图尔乌巳.ff-阅已逃往

沙喇伯勒伊等过冬地方未定应计所驻之地于三月十五日以前可到沙喇伯勒

即将起程日 WJ

行知黄廷校将马匹豫为越

送至各处兵了合计若干剿巴图尔乌巴什等贼儒用若干

平贼后约于何处会合办理田部官兵会合后兵数颇多有无余兵应令驻候变代俱我:早为酌议不必候来京定夺伊等定议具奏后

成夜扎布

{/r-定边将军印来京

兆惠右副将军印

交雅尔哈普管理罗布藏多尔济明瑞色布腾巴勒殊尔亦于

将军大 ill 后作为一起前来衍龄安亦随伊元明瑞来京旺布多为:济在军前数载应街为休息表:于阿济必济 16

前丽与富您带兵接-应兆署1 !司米

开i 额尔克沙喇

今既撒兵努三常;

亦无用f 前往

与成褒扎布等

在阶萨克索取阿院尔徽纳

~~逆已逃入俄罗斯茨瓦f t:!行义撒 ffil 勉

回伊跻牧今

额尔克沙喇此次颇腐奋

亦归伊游牧休息可传谕衍德知之〈在 54 i"

~i 17 .1二一2 1..1:. )

乾隆二十二年(1 757) 十一月，~巳

军机大臣议赛

前因兆惠等葵阿布费诸将马赴乌噜木齐交易

臣等议以途远商贩难集清官为经理选熟谙交易之人照商

人例不必显露官办形迹今据该督奏称乌鲁木齐交易运费

浩繁

似吐鲁番为使其明岁交易止换马着晗萨克带有驼牛

129

二位

亦系骂:智需用

箭一体收买其应键缎若由肉府办解.丝

也衍良而官办民仍必招商将乘恐成色路减致缀言论现在法省来~].各位锻及巴里坤现存杂色梭布京庄布均可戴用晗

峦现存茶额多运用军营余驼酌盐，啦觅商驼添备车辆选委 Hl 汶信!知币4将否可:足备 jF 兵丁押送等iIi-查应等原议哈萨 w.-~足 3:，住马 Z鲁木齐 i刽 iii! 与阿布资怎约骂声旨允准似不便更 YJ j变失 Ci运人虫安繁曰:可培价至吐岱番近接边段建有咳 !量

较乌噜木齐地方空阔

尊与回民熟习

可以随处开市者不同

恐哈萨克人

转致滋扰应仍照臣等原议圣收换马匹骗

马外有能带螺马亦可贵收其他牲只亦应一体收买主袋?爱往只一切杂货以节制

虽不应交易但念携带远来或减价收留亦

其缀匹一项

陈省既可采买

茶尤 2合萨究所必需今哈密既存有茶

应如所奏办理

至布

巴里坤亦有购备布应

程商驼或添车运 j兰不必挑用军官余驼其追委道员向知

昏!将等员

并首~{仔将介

统派兵丁

等恩随前往购买零旦物件 -套法兵一百名仨齐交易

易

自当立定意稳

明岁系初次贸

不可迁就而交易之际又必示以公平傅

黄三校所奏

握军祝大臣 il 奏但贸易之鄂王瑞资生 l·t

足资弹应今既仍在乌哈

亦听 i实苦 ri'1-!U:办理

恶荒咸知天弱柔远之经方为妥协

为经理滔 E

及商民人

各昕其便俱应如所奏再该督

系因吐鲁c{昏现有屯兵

f笠否添派兵了

应需盐菜口银

应交该督转伤道协各员

带

筹办来年哈俨克贸易事宜一衍

已

不过因其输诚内向

而彼处为产马之区

130

悍得怨迁有

亦可以补内地调拨缺额并

非藉此以示精庞

亦非利其所有

而欲践值以取之也将来交易

之际不可过于繁苛更不必过于迁就但以两得其平为是可传谕黄廷桂令其善为经理

至赛内所称委派道厅等员看来贸

易之事终不可全以宫法行之能办政务者未必熟谙商贾联

思道员中如范消洪同知中如范清旷等伊家原曾承办军需一切贸易应尚有旧时商移

习练其事或可于此二入中

及酌调

-人赴甘承办是否有益并著妥议奏闯〈卷 550

页 10T-i3上〉

乾隆二十三 (1759) 正月辛亥

又渝臼版德讷奏

据哈萨克多罗特拜巴图尔等告称阅巴图

尔乌巴什出应身死哈萨克锚喇之众俱为玛哈沁惟舍榜由

车沈治咧逃往沙喇伯勒哈萨克之齐奇玉斯努尔资汗兄弟商局;!?兵迫运等语益为·

我兵一到

即可珍灭

今顾德讷所奏情形果不出所抖

再指奏称哈萨克阿布勒比斯富

问

伊带兵前至伊犁萨;是提生询

知舍楼等旦有万余户现俱乏食但不行珍灭我等滋枚终

不得安即不能尽览II

亦必追至叶尔羌喀什噶尔

布噜特等

处方可结局于是公同商议齐奇宝斯之额，手里苏尔统等兵万余至吹地方鄂尔罔宝斯之萨尔图恨巴图尔等

千

已

从前联即 i罚沙喇伯勒贼众人心涣散力亦

由阿克陶乌克陶起程

约至克呼布拉克

抢掠舍雳等候春季鸳消始回

带

带兵二

与哈巴木拜会合

将所余厄鲁特在何处牺止知

131

会大兵等语先惠等现在军营于赋众倩影何以全无信息今

看伊等穷肇已极势必互相盗窃践害是大兵来到哈萨克阜已

俘获无遮面兆惠等尚以沙喇伯'自戴众繁多渭不诺事机矣叉舍窑等

'挺有畏难之意

可

就逃向特穆尔图诺尔及'鲁克斯等

处着J!军行辽远即酌遣编师前往搜捕以端地方其哈萨

萨克厄鲁特交界处

恐厄鲁特珍灭后

地多闲旷哈萨克不免侵

越呈键牧元人在我亦难尽守然必先明.界或哈萨克等

向将军大臣恳求转奏联亦可施恩贫给方与体制允铮但不当听其遂行侵越或轻易给与亦谕兆惠知之〈卷 555

页 17 上 -19土〉

乾院二十三年 (1758) 正月丙辰

以1f-寇准噶尔及哈萨克归阵宣谕布鲁特部落渝日准噶尔 n 晦尔丹策~身故以来 :1-::

互相杀害

者宇生不得宁愿·联为天下共

肉有内外一体抚绥何忍坐视其乱用是将近大兵平定

伊犁擒获达玩弃安综众厄鲁特部部伴得其所乃准噶尔人等

听逆贼阿隘尔撤纳之富反复逃扳为大兵击败阿瞠尔撒

纳逃入哈萨觅我兵深入迫袭哈萨克阿布货柜战大败仅以身兔始愧为边贱所说于上年遗使归城欲捻献阿瞌尔徽

纳

逆贼知觉~逃入俄罗斯今已出症身死俄罗斯遗人送尸

消验在.准噶尔人等部恶深重不得已始行剿灭以精边障

尔有i 岱将本不与lfI!噶尔相撞在·但 fa 为邻国今准噶尔全部平寇

则尔土地

即与联极界毗连尔等着如哈萨觅蓦化来归联

将令照 i日去屈不揭服也不投官爵不资贡赋锥迫使来消

132

E是安

即 2日思贫资兴或尔等以外藩习俗与中国异宜不 a

投诚降胀亦能尔锐但能约束所部永守边界不生部捕'来亦不加兵骚扰销尔等不安常分或越罗占据?牧撑行盗窃则系

自启衅瑞利密

斯时间罪兴如~尔侮将何及联仁爱为心

不惜开示

淌其熟忠市处谕 2在机大c!等前据成藐扎布赛称此次

注剿沙喇伯勒再往办阁部:at经由布鲁特应谕令镜献密集占

等部·

昨已命先惠

'在尔哈善等照成褒扎布所见传谕今更缮

21:: 舷书谛以平寇准噶尔及哈萨克归降等事令其守分安居

兆 m 等酌:Lt颁给此次逃兵伊等如不必经过布鲁特即另行取道亦可何以总未卖或以外部部向多

岂说陈赛后即当办理攻取耶布鲁特

岂有尽行攻取之理然伊等若惊疑生事又何

可置之不 l可锥先期晓示

庶可糟消祸本再去年董事齐等级逃

，正值兆惠荫赴伊犁之时迂道相连贼始得脱此次进剿不可复蹈故辙 (卷 sss

页 32T-34T)

乾隆二十三年 (1758) 九月丙午

又谕臼

努三等赛称哈萨克哈巴木拜前遁伊子额将筋押送

布摩察罕之子1JJ朱若使中携带货物即酌量交易旺

候与阿布费相见后

至所兹:纳

有大伙贸易人等倍怠即行赛何等语

从报rl提谕伊等着哈萨克阮逾贸易之期即将预备商货量行发回

今总哈萨克人等

IlIJ 今岁不至.明年亦必前来

133

若将货物带

能隆二十三年 (1758) 十二月突商

又谕

易

据;~长奏'台萨克阿布资

)f 与从前将军等

阪任 ill 员成 t~

ill 伊剧人毛乌岱水卉

恳求贸

it!往哈萨宛之宁古踏兵丁雅呼同来

即派

前往经理又将阿布赞皇将军火炬文书避呈哈

萨克既 ill 人前来

自应准其贸易

览阿布资呈文

。"后此仍有贸

易之人和果如1 所约亦照此次办理但 52. 文中有雅呼等两次

带领伊等贸易伊官{纺人弩;

恳将军大阪奖赏法?代雅自于恳求

五保有专效力之人作为不知1

UPjj~ 以我等所!JJ、者

则不蚊子与

日fJ 无庸向说

以示鼓励等 i否可传确定长倍;贸易事务

尔等候亲见将军n·t 禀告者·雅吁

fi 捕:私自恳的

即令其来京如:行

仍将

伊等育部情形只卖〈卷 577

页 17 上一18 土〉

4也险?二十三年 (1758) 十二月底底

渝军机大町等报定 t是奏称哈萨克阿布资遗布鲁特昆都挥等十余人前来贸易于十二月初四日.3i乌鲁木齐己行文衍最阿照例办理又收至阿布资寄努三之书恳货贸易人等口粮马匹逃回游牧等语哈萨克人~贸易将为伊等罔获利息情愿

前来惟计物偿直示以公平并无另为办理之法者豫备归法

行粮此端断不可开弃传谕定长等伊等贸易来人知l 努三已

离乌鲁木齐或不育及此事者仍以阿布贫书信为词

筒'黯阿即

晓示云我办理贸易大臣囚尔等逾期不来久已回京理应仰

134

阴巴里抖'来春 JL 携往乌鲁木齐转觉'芳费可传谕努三等将货物不必发囚即存贮乌鲁木齐交电田大臣等派兵看守预备来年交易〈卷 571

页 8)

能隆二十三年 (1758) 十一月甲申

右部哈萨克使臣卓兰等来朝

赐宴〈卷 574

页 i 下〉

乾隆二十三年 (1758) 十二月己亥

赐右部哈萨克阿比里斯等就书日

皇帝放谕右部哈萨克汗阿比里

斯汗巴巴等尔等遗使卓兰博索尔 E寿等于行宫朝报联加思笼宴复能驾入都建申宴资念尔阿比奥斯等远在外黯

者照内地扎萨克授以爵秩恐尔等有拘职守仍依尔 i日俗各安游牧I.fE无扰累

已面渝来使卓兰等衣物若干健医到日

尔等如遗使入银践自加以恩费一切事体

因抵带牧时

想宜领悉其赐尔阿比里斯

尔其只受又贫来使等衣物若干及使臣

随仆等市易物件共贫银千两又闻尔汗巴巴当待卫等入境时不在桥牧故未迫使亦加思酌贫衣物若干之嗣后勉抒诚锢永亨无穷之宿将谕〈卷 515

135

页 5

)

俱渝尔等知

.II:贸易但商货尚存念尔等远来空劳往返故酌量办理贸易附属通融此外事体更不蚊子与且贸易人等非捎安进贡可此从前亦无给与口粮马匹之例即将伊簿遮回〈卷 577

页 29T-30 上}

乾隆二十四年 (1759) 正月丁米

又谕据消费2 赛稍:办理右部哈萨克使臣起程计驮载赐物衣袋及护送官兵口粮共需驼九十只又支给官兵使臣等每人马二匹共需马一百三十余匹等语所办又属错误哈萨克布噜

特人等原有骑来马驼至巴里坤寄回牧养始从台站更换赴京归程之时仍应换给伊等乘骑着因其初次入.酌量添

备亦应明白晓示令入伊本珑后即为发回伊等系极边藩部

惟利是图

何必尽从官办

若不定以章程则自此来者日多

何以供给从前准噶尔来使团巢亦俱送至巴里坤即更换原来

牲只并无宫办之例

况此等请安之徽末人等乎箭瘟特闻知伊

等到京后联1JJ思宴费即如此办理殊属外侄习气可传谕清 II

晓示哈萨克人等

以官办原无成例

特因尔等初次入.酌

置办给嗣后只予巴里坤更换原来骑驮此项宫马驼至尔等统

内时

即交护送官兵等带回

仍将如何添办i$交之处具奏者此

时业已办理起程即若定提照此晓示并彷知护送之侍卫官员

〈卷 579

136

页 19 下一20T)

乾隆二十四年(1759) 二月~成

赐哈萨克阿布勒巳木比特敷书目

Pi't萨克汗阿布勒巳木比特

阿

布资阿布勒比斯等昨掘将军等具赛尔等边俄罗斯苏勒统

等代销联安由乌里雅台伴送至京联黯尔等诚锢黑申~ 费

念尔阿布勒木比特等远在外部着照内地扎萨克授为爵

秩恐尔等有拘职守前阿布资句:逃使人跟时已传谕及此先: 阿布勒巴木比特

亦各依旧俗

安居游牧

Iff:无扰累

尔等如 ifi

使输忱股不靳恩货其赐尔阿布鞠巴木比特等缎匹~物茶叶若干使臣归日

尔等其各抵受又赐来使等衣物银两若

干及使臣随仆等缎匹银两俱渝尔等知之又昨准俄罗斯都 i在来文

有尔等哈萨克旧系伊属之语阪命所司传渝云

进蜘j 厄岱将抵哈萨克边界伊等农化投诫我大网之休

前大兵 1'1丁

抚纳非~汝外邦动以威力相加与之约苦资兴贡赋亦未尝禁其.肌照他网也

输诚锅

嗣后尔等 DIJ 与俄罗斯往来

永平无穷之丰g

亦所不校

Jt 勉

特渝 (态 sso

页 19r 一20T)

乾!锺二十四年 (1759) 八月圣午

又渝

近掂·寇长

范时统等赛报

哈萨克贸易人等

有马数千

匹米乌哈木齐贸易等语现在富德等三队合兵穷追逆贼倘米 up 就擒则按济马匹最关紧要辛苦传谕定长

所揭哈萨克马匹随其所待着子

即送往军岱

{卷 594

137

页 7 土〉

范时级将

乾隆二十五年(1 760) 二月甲午

又谕日成褒扎布赛掘探信侍卫阿扎喇禀称奇L 木禅多岳特询问贸易人等知!哈萨克之巳鲁克巴附Q-抢掠乌祭梅又 ii r.台巳非:拜属人亦码:巳岱克巳阁岱迎逃走之乌梁海等掠;tt 马匹牲只等语是抢掠乌梁海系哈萨克之人无疑已传谕纳

旺

资令拿送巴鲁克巴图鲁

UP 阿布赞不能搞

获亦即在哈萨克确访其辩牧处所作速奏闻

令其见阿布费时

着带领新派之索

伦兵一千名

在入擒拿

自可吃获著传愉成亵扎布等候旨遵

行 (卷 607

页 6

)

乾隆二十五年 (1760) 二月丙申谕军机大臣等

昨据额尔觅沙喇奠厄扎布

议于额尔齐斯麟码:

之前速往哈萨克边界捉生询问又据贸易人等告称抢掠乌疑我t

系巴鲁克巳图岱等 iE

已渝成褒扎布

俊索伦兵至日

令

车布登 tL 功i 带领前往办理但巴鲁克巴图鲁不过小丑安行兹动所调官兵不必急行富德亦无庸同往著车布登扎布

于七月初旬以剧将军统兵玛璐牢木'应觅扎布为参赞大臣相机擒剿此时仍俊额尔克沙喇等侦探确实不可拘汇办理〈卷 607

138

页 9)

乾隆二十五年(1 760) 三月庚戊

赐哈萨克阿布勒巳木比特阿布贫

书日

阿布勒比斯哈巴木拜等教

去岁尔等哈萨克之人抢掠岛梁海我将军大臣等即欲

兴师问罪联因尔阿布费等归诚已久须询问确实续因尔等贸易之人告称抢掠乌梁海无涉

系尔处之巳鲁克巴图鲁则与尔等

但尔等受联深思着力能擒献巴鲁克巴图鲁克见悯诚

特遗侍卫纳旺传谕尚在中途尔等已遗使贡马并求入银或

尔等知乌果海被掠之事惊惧祈请以昭恭顺联益鉴尔等诚怠·

尔等但遵旨将抢掠乌架梅等所获察出送还即巴鲁克巴

图鲁亦前可加思幽有嗣后惟约束所部

以安生业至尔等所

奏遵旨与布鲁特和好而去年贸易人等为所掠夺等语但尔

等外藩使人来京联皆商谕以和辑邻部将来布鲁特入魏必更加青II 谕务使守法安生不致互相 a贼尔等来使己命侍卫等

护送来京

至日自加恩货今以降敷赐缎各四端尔等其抵受

敬悉 (卷 608

页 6 ..1:. -7 土〉

院院二十五年 (1760) 三月庆午

又谕臼成农扎布赛准车布登孔布等咨现在领兵三百前往

布延阁成需预备口粮所有从前奏派喀尔喀兵一千名向梅尔巴

哈台驻哈萨克边界之处应行清旨办理等活前经安泰以阶萨克入舰贡马情形具奏起阿布费等恭颇有加已将所调索伦兵

139

一千名停止近日脱出之J[ 岱特等又有哈萨克人等欲擒献巴

岱觅巴图岱之语则喀尔喀扎哈沁之兵俱可不用

车布 n 扎

布前往布延图之处亦可一并停止联于军行选止惟相皮机立必不肯徒劳师旅倘哈萨克将来竟不擒献巴鲁克巴图岱其势必须用兵俊临时再阵谕旨 (~609

页 20)

盹隆二十五年<1 760> 五月底午

上幸同乐园

赐哈萨克阿布勒巴本比特阿布费阿布勒比男rr

哈水巳巳使应等宴

阿布勒比斯

赐教日哈萨克阿布勒巳木比特阿布费

晗木巳已等

由驻扎乌鲁木齐大 m

护送来京联召见赛对后加思宴资赐

尔等鳞锦缎~绸绞顶铺冠

尔等遮馆联安之湖图拜阿蟠费等 II 物若于其各抵受又赐来使等

朝珠银缎碍物各有爱仍停护妇桥

牧缸-尔等使人赛称厄鲁特之地现俱闲旷今阿布勒比斯属人脐古塔尔现在巴尔鲁克的喇巴图在特穆尔绰尔郭哈尔

克呼部部腐人额森克勒德卓罗木巴特

在楼尔巴哈台

图鲁木拜

属人扎喇勒噶布在阿勒坦领默勒盼喇培拉库克乌苏居住又恳献-加恩将来准哈萨克人等

至伊 ~1 游牧等语培尔巴晗台

等处向属准噶尔游牧联以大兵平定尔哈萨克及布鲁特培什于安集延巳达克山俱输诚内附尔哈萨克桥牧颇朋

宽广理宜守其旧界不可安思逾越尔等着调为联臣仆便可越挠游牧

J!IJ 布鲁特等亦皆股巨仆各以游校为消

岂有大兵

平定之地而分给众人之理现在伊犁等处内地官兵陆续移

140

往电驻故尔阿布贵阳曾恳请于塔尔巴哈台等处游牧践来允

行今岂得越行专 tft

且从前准噶尔恃强争夺

尔等尚不放近其

边界踩平定伊犁始得各安生业尚可不知足耶至伊德将军大臣等于此等边地不时遗兵巡察若见尔等腐人楼止或行

驱逐或究行俘获则反致失其生业非胶抚恤尔等之初心也尔等内附有&f!诸凡恭颠或尔所属无知之人私往辩牧即当 IJ]臼晓 i命令其移阳故地方足以 UU 诚制又来使等所奏布鲁

特等抢掠尔部 m 节

Jt~~ 泣欲讷兵报复以为天下共主外

11 堵部一视同仁倘不退 r-t 纪致于邪}~者必逃兵役讨若彼此小有争斗盗窃

臼当准悄酌理务得其平

岂可偏昕一丽之

河边兴师旅昨巳达克 U.I 索·勒坦沙价擒斩巡回 (1 效囚消兵往剿邻部且是未尝允行

尔等应亦阅知且胶-右友兵助尔等

而

布岱将集来访兵亦将与之衍乎夫盗窃之事边界时有能彼此敏戒照人将有使主i

勿贪小利而 Di 和好 J民亦以此渝之

商人货物不佳价复昂货 f~;念:马; t;i: ~~二?可内地之彷

j既为安生之普·策耳

将来布岱

再从 11江尔等部部贸易之人

有 i胃内地

;44 行交易者夫乌岱木齐贸易之战 trn~ 1f~~

1单行交易

j拥有益尔

等日用耳或商货不能稍好企备谕令锋为购办尚属可行着价值则在交易之人彼此不l5.\

因物计算贫贱随时未使官为减损其成

亦准以.fll强也

黑梅尔霍集伯尔根之侄同来抢掠之人

ii 去年尔部巳卸觅巳阳{a.等

托科洛被获询系随母往探亲戚非

因令使人等领{阳

之;在晓示至巴鲁克巳阁街-

抢掠乌

rtp:交.勺{J t权仍以格外 )41 思

写fl 应致讨北路将军大臣

141

即议发

兵自关以尔等恭颇有年

不欲以一人而惊扰全部

凶遗传卫纳

资放往谕尔等应白:巳鲁克巴图{9-服罪将从前掠获逐

一盗还

尚可由为矜年1

此时臼必遵胃办理仰纳旺复命矣

尔

等果能怀仁向化惟约束所部各守疆域以安生理庶i1r 仰展脱思

?首字无窍之榻 (卷 6J3

J3 下一 17 点)

~rz 隆二十六年(1 761) 正月乙卵

救谕哈萨克阿布资

阿木轨巳木比特尔等使人 ':i. 勒巳喇斯等

与你卫纳旺俱安普 lY，I 来脱即召见加思主 E 资锡~时赐 ~J\ 阿布资

因

阿布勒巴木比特鳞纯 l 缎匹糯什J4~茶各行于

其各抵受

交使人资

并赐来使领顶冠服缎匹帮什银两有~

至尔等所

奏胶已鉴悉从前巴鲁克巴阁尔抢掠乌梁 j峰等驻札乌里雅苏台将军欲发兵问罪胶念尔等萦稍:恭须不允所消特命侍

卫纳旺前往谕令拿送罪人查还所拟尔阿布资

UP 同纳旺

亲行查办送还乌梁海人口牲只什物又遗使入戴代巴岱克巴图尔消宽胶为天下共主凡外藩归附人等果能自知其罪改过 j王芯

尔阅尔

亦姑子将全

俄 M" 恕不俊

先斗力n 征讨

既惶惧祈求而尔等又专使奏思股息若免其拿送泊罪

嗣后尔等

今已岱究已民 i

尚属恭勿 i

憔加意约束脐部

巴鲁克巳各守封

顶替困生计勿铜此次有消即允遂妥图侥幸越珑盗窃斯

142

时将军大白等赛消~兵联意不能姑息从事必敦扰尔说攸于尔复有何益

尔等当以联意

使人拜克奈等转回

偏谕所属

谬育爱呼·斯地方

佛知遵守

再尔等

已戴大皇帝贫给哈萨克 wi

枚经伊想大臣费询具赛从前使人赛请在塔尔巴'台台麟牧踩即谕以不应越境且就在敷书而尔等腐人仍Jri窗生事若此是侥幸之心

者

尚未止息

己谕伊驾巨大阪等

有哈萨克越挠摒牧

即行驱逐今卒勒巳喇斯等所奏又有商界锦尔郭商界沙

喇伯勒

中抵勒布商等语·凡此数处

皆厄鲁特故地而尔使讷

哈萨克织有桥牧隐跃其都希图窥伺更属侥幸试思我罔家以大兵平定之地

也可{j:~J'等俊黯·

况尔等前为厄鲁特所拢虽

现在游牧之处亦远徙避去仍不能免于抢掠今干戈宁静共乐升平尔等捞牧并非狭小乃妥行陈奏股必不允是徒有

贪得见小之名倘妄生窥伺或转至失其所有甚无讷也至尔等所赛哈萨觅全部已为应仆愿世世子孙永效锢诫乞赐

~书为券等语

股 l~ 悦览之

众各安生业

自必永绥福禄垂于万年矣又尔阿布费使人赛

云

尔所属有三人

尔等果能逃脱所颁软谕

为乌梁海所获

乞1'f.出发回

约束部

所赛未为合

理即如巴鲁克巳图尔系获罪之人理应拿送尚加思宽免此三人既为乌梁海所像养何必烦琐校计如必欲查还可将

巴鲁克巳图尔拿送前来联再降渝旨及之

远已命尔使传谕

尔等其各宜领悉〈卷 628

143

页 18 下一21 上〉

因附

乾隆二十六年(1 761) 二月突朱

谕军机大应等据阿栓奏

副部统伊拉报称

领兵驱逐哈萨克人

等所有附近有1 木察罕乌苏勒布西等处说牧之哈萨克等俱己逃徽迁移现派f警卫官员

奄锄额密勒

斋尔培尔巴哈台

等处有无哈萨克游牧相机办理等 i苔'台萨克等遵橄罔!行迁

移尚属恭顺?在附加贫资迁移之哈萨克等

即行晓示云加贫资

以示抚恤著传渝阿栓等将遵擞

部落名目

费询存 i己伊等有来伊犁贸易背

尔等恭贩情形

业经陈奏

2挺大皇帝恩旨嘉奖

并

嗣后惟谜守本境不可黯越仍酌量赏纷逃回 (卷 630

页 17 下一18 上)

花限二十七年<1 762 )正月辛丑

渝;罕祝大运等入奴

成交 ~L 布等奏

哈萨克同布勒已才二比特等

iS 使

主月初可王军营等语泼泼乾活门待卫等范驿前往遇

f辽 i:.~ 人 τ~

:t1 1i士±~，句:二~1T 在

{巧免地1 套间〈总 65 .2王 6

-;-)

驼隆二十七年 (1762) 二月丁丑

哈萨克使臣策帕克等入规上召见赐冠服有差〈卷 654

144

页 17土〉

乾隆二十七年(1 762) 二月甲申赐哈萨克何布勒巴木比特阿布勒比斯沙呢雅斯苏勒统罕和

卓·

博罗特苏勒统放书目

尔等遗策伯克等入.

4守遣侍卫护送尔.使人等至行在加思宴费今遗令起程所

赐尔阿布勒巴术比特等缎匹绸後器什

I是适巡幸商

及使λ冠跟辘

什银两各有差从前尔等所告抢掠哈萨克之玛哈沁查明常恶系色布赂等我兵迫入俄罗斯该部落尽行""献讯出伤我官兵情惑:俱已正法至伊萄 i 驻兵凡榕尔巴晗台巴尔楚克等处与尔等游牧相近既为胶臣仆当听将军大臣等约束不

可越境游牧

多布

尔

致遭驱逐

又去年送尔等使人之喀尔喀梅楞达什敦

迦玛哈沁被掠至尔沙呢'往斯苏勒统所属意呼斯巴面

巴雅木拜之地即派沙尔璐勒岱等护送转回具见尔沙呢

雅斯苏勒统恭顺之忱联甚荔悦故子常赐外货费有加章呼斯巴图尔等劝:供货赐沙尔晦勘岱此次亲来又如 1 贫银两其各抵受尔等惟约来脐部永矢锢忧以受无穷之海〈卷655

页 57-6

乾隆二十七年(1762) 五月费卵

谕军祝大臣等前1m阿栓赛将阿布资具奏袋章译自阅费表内除遮旨世世安居数语实系阿布费之词其余俱系阿培梅之事

笔迹亦不一色等语今阅阿塔游资到阿布费表章除奏请联安

外俱系阿塔梅捏造自 i奇货纷顶带及求索人口牲只等事如

6一 1763

145

因此即不赏赐

令其回去

恐阿布费

及各哈萨克等

不知此

情妥启疑惧是以姑为不知照例悠宴贫踢本欲派待卫与

阿络海一同前往将赐阿布费之放书及所货物件魏商交付悴恐阿蟠海

恐阿布费知其作伪竞于途次或将选去之侍卫舵

寄伪称途遇玛晗沁待卫等俱被成客所货物件俱被劫夺则又滋一事端旦无可考查因将赐阿布资之敷书

及贫资物

件仍付阿珞海等带阿若传谕阿栓像阿if 海到伊驾旦时仍照前看待候伊去后假托一事遗阿担保漠墨阿二人再派熟

习彼处情形一人统领仍再添派厄鲁特侍卫一人

一同到哈萨

克将此等情由及思货物件晓谕阿布资知之阿坦保等与阿塔海同来同往一切俱所深悉前往哈萨克晓渝阿布费

阿布

费如质问阿塔梅则阿培海即欲捏造妄言有阿坦保等为证足

可穷访其妥若遗他人前往非惟不知往来之事即阿塔海在阿布费前狡赖

亦无凭穷洁再此次如系阿布资所逃之使尚可前

次策伯克等来时并无阿布资所造之人此次迫使如系萨尼雅斯所追

尚属当然

则伊前迫使臣与策伯克同来俱尚未回

何以又复遣使则大有可疑并著传谕阿栓知之再阿组保诙

足阿均系年满应撤回人员

俊伊等前往哈萨克因时阿栓即遗

伊等来京伊等到时请凡询问伊等即可知矣 <.f. 660

页 9

r-l1 '"F)

乾隆二十七年(1762) 五月 2是申

渝军机大臣等

组·阿栓赛称

哈萨克人等

146

负性愚昧

赐阿布

资阿布勒巴术比特放书若遗大巨资送恐哈萨克等妄生疑虑只须被明白侍卫二三员即将货去马匹一向送往等锯所见甚是著照所请行但敷旨已经书写发交阿桂阿桂如悯待

此折未曾发去甚普前曾传谕阿桂哈萨克使人到伊犁时仍照前看待侠阿培海去后假托一事派阿坦保

人

诙墨阿二

再令一熟悉彼处情形之人统领仍添派厄鲁特侍卫一员

前

往哈萨克今敷书既未送往即可作为-事并传谕阿桂将放

书丰讷亨之名倒去

派何人与阿坦保等同往

即填写何人之名

至阿布勒巳木比特滋牧相距甚远所赐敷书即交阿布资令其差人转送如勒书内字困难改著阿桂即仿照另书分发成竟不必发给敷书可将就书内词指详悉告知派出之人及阿坦保等

比特

令其熟记候到哈萨克时口渝阿布费知之.¥:阿布勒巴木

亦令阿布费传谕知之〈卷 661

页 IS 上 -16 上}

乾隆.二十七年(1 762) 七月甲成

阶萨克汗阿布费

远 'tim 苏勒统

都勒持克配等等入级

〈卷 666

页 18 土}

乾隆二十七年(1 762) 八月去真

赐哈萨克阿布资敷书目

克呼苏勒统前来避垒奏~

皇帝就谕哈萨克阿布资

尔遗使部勒特

恳请鹏以经书愿世世子孙恪守那

147

跟着非老成明达乐普循理何以及此果能常存此心联必叠柿思施永远无载尔所以矢恭顾之忧着要·在约束脐部守

分安生但尔属人等往往恃大国宽容越缉捕F 牧镜驻扎伊掣大臣等慎固封疆

自必严行驱逐股强欲加思亦不能废法幽

贷试总尔哈萨克等转非常来培尔巴哈台等处我大昆等何会有领兵逐捕之事尔当传谕全部停知联意今命尔来使等随驾木兰观周，加思贫资

赐尔阿布费鳞锦

及各色缎匹

绸

缓器什穿茶使人归日尔其抵受又赐尔使人品级顶带

孔雀绷衣物器什银两各有差尔所赛使人乌默尔旧居伊掣今愿安插该处往来行走已如所请加思授乌默尔为乾

消门传.TI准其暂归.眷商将来迁移户口

别贫乌默尔及伊

弟等跻费银两并谕尔知之将谕

〈卷 668

页 13 上一 14 土}

化 i岳二十七年(1 762) 九月辛未

揄军机大应等

阿栓将边往哈萨克之侍卫翘苏勒等禀迷阿布资

言词并钞录阿布贫书里卖哈萨克自内附以来颇知恭顺默隧次加思但伊等贪利性成罔知大义宜恩威并示今年哈萨

克越~都牧培尔巴晗台大臣拿获其人口牲只

经脱降旨货

还原因伊等无知1 误犯故格外施恩乃不知感愧转以来经全

变始还作书索讨阿拉答书切1 t11甚是但措词尚有米当伊

尝须峻词严伤

方知畏惧倘稍形怯iZ反致启 3号骄纵着传询

148

问圭若哈萨克再差人来

当即致书渝以尔怨自归降后大皇

帝骂尔等恭顺叠沛恩施

今年潜至培尔巴哈台游牧

只

厚恩

俱经擒获大皇费精恤尔等无知l

自知愧悔乃不知厌足妄臼致书索讨若将原书寨问

大皇帝知尔等贪利眯义理

人众牲

悉令货还尔等 1型宜感戴

凡越搅滋事者

必加惩费是以来经具~手:tr照例办

将人犯治罪外

往只等物

悉收取货纷兵

丁前因奉大皇帝恩旨未经如此办理嗣后者复越境跻收务

即照例严惩

虱悔无及矣

以尔阿布资平来恭版将致书提锁

倘仍不改我等必行入赛尔时大皇帝天威不测等部收尚能怡然乎

兴师问罪尔

当以如此词气贵之〈卷 670

页 20 下一22 上)

也隆龙二十七年 (1762) 十一月乙丑

谕军机大昆等

报叨瑞卖

克使阪阿培 if手

王安厅-j听地方

炎等游牧启·位

?可经阿克栋阿等驱逐

阶萨克贪得无氏

:蓝领你卫阿觅栋阿得~~其弱;

护送哈萨

兑手r 哈萨克 '~;j: In: 鄂弘iJ汪之温苟j i1~

~罔眼前小和!

始行移徙出界等语

须痛加惩创

剿办可传 i俞叨j 瑞此刻伊辛辛仍1liI 越挽游牧肉j 当~照前旨

伊等牲只掠取若拿族头目

看来

前经降旨将伊等将

即行具黎此内即使有阿布费亦

不妨擒拿悴知傲惧 (卷 674

149

页 8

)

:铠隆二十七年(1 762) 十一月内子

义渝

昨明瑞等赛称

哈萨克复来培尔巳哈台一带淤牧

i肯于来·

春前往驱逐收其人口牲只业经降旨允行但近抵·施额理等奏左部哈萨克努尔贫迫使入搅又有乌尔根齐城晗雅布奇

齐玉斯别部之巳图尔

亦这使前来

伊等凶见有那哈萨克入藏

得沾恩贫故啊!率仿效念其远来归附

臼必照例宴费起来春

正值伊等内向之时忽问收其游牧恐外游愚顽

转·生疑惧

迟至明年冬后年春再行驱逐亦无不可著传谕明瑞等将收取牲只之处

暂停办理.仍照前次晓示逐回〈拳 675 页 4 )

乾隆二十七年( 1762) 十二月了巳

爱鸟罕使人和卓密尔哈

人巴巴什克

巴达克 l lJ使人阿布都尔阿木咱

西哈萨克乌尔.恨齐部使人寒德克勒

人乌克巴什颇拉特等入毁于牛门 .;;;j

霍罕使

奇齐玉斯部使

团部喀什硝尔诺城兰品阿奇术的克阿克伯克名:.~ j]. 圣笃

(卷 677

页 18 下)

.铠隆二十八年( 1763) 正月己巳

又赐右部哈萨克奇齐玉斯努尔里等放书曰

汝等仰慕皇风输诚

表贡遗使入规经驻扎乌鲁木齐大臣等卖到胶心荔悦已令

护送到都加思宴费赐汝等缎匹绸缓辘什'并贫来使等

150

领顶器什银两各有差汝远在遐荒未通翻命问巴达克

山霍罕各部部各部布噜传及邻近之鄂尔图玉斯哈萨克阿布费等俱已归附抵受殊恩汝向风景化愿为在仆避贡马匹具见倔诚念汝游牧之地甚远初逝贡使贫资特优汝受

天朝大恩应谨守法度约束属人和睦邻封以朔永府休眷将谕 (卷 678

页 19)

}应能二十八年 (1763) 十二月丙午

渝察机大 m 等

。j 瑞等奕称

等七人随-役五名 ;于 f专谕位有i栋阿

哈萨克阿布勒比第rr~

迫使策的克

已派三等待卫拉布栋阿等伴送来京等语 im; 领来使

能子明年正月十五日以内.到京甚

好迟则十九日亦可着二十五日以内不能到来亦不可令来使中途过于劳苦

即具招奏闻

将此并寄知驻扎乌鲁木齐

哈密大

川等如来使马民疲乏酌量更按你得行走迅速阜抵京|师 (卷 701

页 IS)

乾隆二十八年(1 763) 八月釜底

渝军祝大臣等

马九十余~

永贵等奏弱:

哈萨克阿布费

iE 使献马

其自带

巳准令贸易等语哈萨克前在伊掣乌鲁木齐往

来并未 3号:回地贸易

且伊等至喀什噶尔必由布鲁特等部落经

151

过沿途颇有贼盗苟非贪图盈利焉肯前往现在伊犁等处贸易

上等马匹

仅ft.;价银三四两

而困地则加倍有余

往来臼

久不但伊犁等处贸易大减亦恐滋生事端但阿布资萦称

恭颇此次既经准其贸易嗣后伊等再来必禁绝回人私市但从官买

网

较之伊翠等处

价值更减

不可稍令获利

伊即欲带

亦听其便仍晓示来人以尔等从前并未来臣i 地贸易况固

地亦无须多购马匹其各项技以特等处商f~

自有巴达 3昆山

安集延布鲁

尔等不必前来如此则贸易不得便宜伊等白

不肯远赴并将此传谕伊犁

乌鲁木齐驻扎将军大也给知之 (冬 692

页 8 下 -9 '"'f)

乾隆二十九年 (1764) 三月妥亥

是日

哈萨克阿布勒巳木比将使人亨;在国§尔等十二人入跟自是边

圣驾于午门外上温语慰劳赐冠 Dft 银币有差 (卷 706

页 19r}

乾隆二十丸年 (1764) 三月戊辰

谕军机大臣等昨捷方现承奏明保 ZEi喜宴哈萨宛来ft!呼岱巳尔民等-ff:虽系按原往例办理但此等来使乃寻常每岁所有非伊等都内初次入舰将遮苏勘统及大头目等可比所有经过地方只须留心照料给与日用口食足矣无庸特设篮宴致滋烦

152

费

其原后退有必须加思优待示以观路之处

行

苔予各法督抚赛事之便传谕知之 (卷 707

则另候版将旨逆

页 3)

乾隆二十九年( 1764) 九月丙子

谕军机大应等

明瑞等奏

自哈萨克来投之厄鲁特等禀称霍罕

额尔德尼 ·ftf 克与哈萨克阿布费等遗使往来恐有勾通情事

似成潜逃间谍.令其彼此相指已行文纳世迪等额尔德尼伯克

侦探信息即行知会等语昨据纳世通等以

巳边四人往扫H毛赛

觉

仓卒守御耳

克阿布费等

地近霍罕布鲁特

fl: 攻和济雅特圣色勒阅有大兵来信撤回辩

牧

克伊奉敷后

至喀什噶尔

胶即泪伊等不过闯阿布都喇伊木叛情发

i听无窥伺喀什噶尔之意业经放渝额尔德尼伯

白必心安明瑞等所闻亦不可倍以为实哈萨尚不施约束所部何敢与霍罕合谋藉令相合又

谁为主而讯:为仆能且伊犁驻兵甚多亦复何虑著传谕明稍

等

不必将守逃间谍只以无事处之稍有张皇反启内地厄鲁特

阴人等疑惧此时无论伊合谋与否锥加意练兵积谷为要可将节次渝旨录寄明瑞等阅看此后或别有见闻仍即具奏毋因此旨遂一切置之不间也〈卷 719

153

寅 13 "f -14 "f)

乾隆二十九年(1 764) 十二月甲辰伊都将军明瑞等卖十一月二十五日人察噶赖等四名

哈萨克阿布勒比斯逃属

带领厄岱特培尔巴噶沁鄂拓宽台吉策伯宠来

见译出托式字文书云策伯克于阿布勒比斯父在时

曾为养

子欲来归附今将伊身及其幼子先行送来其家口候来年春融续送但伊母女姿子俱来出疲祈于伊~就近安插臣等询问策伯究所告相同察噶!段又云阿布勒比斯欲遗使入貌一

时不得其人 ~IS

R 畏哈密边远可否准由乌里雅苏台行走

准其代赛

我策伯克从，iuf穿戴恩货二占10 顶孔雀销

勒比斯亲信之人今忽送来伊犁安插

阅策伯克有一女子今秋

网厄鲁特巴朗来投或哈萨克等疑其内向

萨克等惧我驻兵培尔巴哈台

应等复 1n 系阿布

时欲脱困

又问哈

或令策伯克于伊犁安损可以防

通信息、俱未可定但看其人尚朴实亦非大台吉似可捕;其

安布i

伊家口至伊犁时

策伯克仍来京朝舰

臣等暂将伊父子

交总管硕通 j顶着或将伊安插伊犁或乘伊入现归途之便于乌

II!雅苏台安捕之处伏候世:j 示话:.军机大!TI 1军明辅奏载:哈萨

克阿布勒比 J街犁叨瑞等1[斗5

或在伊芳!

边人带领厄鲁特台育策伯克父子来投请安插伊位获闯 iti 旨如蒙俞允

侯与使人同至京师

或在乌里牙驻苏台安插之处·未敢岩、定等 i否

所见尚未

甚合机立策伯克眨诚心来投岂宜自定安插之地

应晓示

云厄岱特哈萨克很大皇帝臣仆尔在哈萨克与在伊犁并无分别尔欲安锅京师自当代为具赛今并不前往来便代赛

等语即负'费远回亦可今既已允其所请

154

虽厄鲁特旧台吉不

应安插伊犁

然伊不过培尔巴噶沁之小台吉

尚非绰罗斯可比

即准其安插亦无不可若迁移于乌里雅苏台

转起伊等猜疑

时

一切支给官项俱与伊犁之尼鲁特一例办理并不以台吉分

例相待

且伊想似策伯克之台吉亦多

则显示防范形

迹

来春伊家口到

则久之白与众厄鲁特等一体著传谕明璐等 (卷 725

避照办理

页 19 上一 21 上}

乾隆三十年<1 765 )二月庚辰

又谕曰

明瑞等奏称

塔尔巴哈台边界居住之哈萨克多罗特拜

库图什颇能抒诚效力现又查出察哈尔及回人呈献似应加以贫资等语多罗特拜著加恩货给四品顶孔雀领库图什货给六品 1英监湖以示鼓励 (吞 728

页 3

)

乾隆三 -P~f~ (1 765) 四月-卒·未

哈萨克使臣鄂托尔齐等入驭

立御勤政殿召见 (卷 735

页 9

随幸同乐赐因食

)

乾隆三十年(J 7(5) 十一月三E 申 i~'在机大职等据柏琅奕

阿布勒比 j问问乌们·吁:峻'k哈萨克

沁 ig 隘尔问齐奥克齐之必 ifij 林达尔前至略什晦尔进献马

155

眼贸易

前因阶萨克向布费~入选马

脐带余马.在r.ft 什噶尔等处

伺传谕永贵哈萨觅等在乌鲁木齐贸易时马价极贱者

在回事在贸易

于乌鲁木齐马价有那

嗣后哈萨克带马~因地严

禁回众私买须官为经理较伊犁乌鲁木齐多就价值丝毫不令多得仍晓谕伊等赴伊~乌鲁木齐

贸易今阿布勒比

斯等差人迹献马匹者$I在跚地贸易柏混即巡 R提前罚办理

并晓谕伊等现在阴硕请务俱系伊需1将军统将此处斯难接

办将此传油布1 现及各阴城驻扎大 iii (4748

并伊犁将军知之

页 JT-2 上〉

乾隆三十一年 (J766) 三月庚寅

又渝据常复奏往查新展卡座由额尔齐斯何回据库克扎拉克带领众鄂拓宽人等诉称哈萨克去岁偶遇大雪向内移位有驻扎雅尔之巴图鲁大应

在伊各马群内抢掳好马千余匹羊千余

只等语常复未曾经事人亦怯懦偶遇哈萨克-未免畏惧其

诉称亦未可信伍岱亦系不可深信之人从前伊具赛有哈萨克五百余户

来事桑诺尔插子牧驱之不去遂带兵拿获霍集伯尔

扳回音三日

严行却;!切始边去·罚取马三百九十二匹又哈

萨克急行遗下马三百二十五匹一并归入官牧厂赛到时曾交安泰在办今览哈萨克巴咱尔呼勒禀育向内游牧

并未抗

拒而伍岱即将霍集伯尔根镜执取其羊马数虽不符事则属.

实哈萨克等越卡向内枚放查出时只须逾四或抗拒不去

156

即将伊为首之人擒执训伤若仍不听从则拿获治罪亦所应得但断不可惜端骚扰为其所轻况缸岱前赛竟不可倍或伊冒昧邀功或鹏下抢掳牲宵俱朱可定著传渝明瑞

即赴雅

尔会同阿栓将此事彻底确究侄岱如有诬赛及纵其属下抢掳之处

np 行参处

帘明后

2号行文晓示哈萨克阿布费知之〈卷757

贸 10上一 11 下〉

乾隆三十一年 (1766) 阴月丙反谕军机大臣等

据阿桂等奏弱;

有哈萨克螃榕拜等十一λ

恳请

内阁现令暂居雅尔又有一二鄂括克人户亦愿内附可否令其在珠勘胡:斯空地居住等语伊稍等处

土地辽阔人倒愈多愈

普·阶萨克如不得滋牧地方或畏惧劫掠情愿内附者即行收

回派员弹压日久人众即可编设位领昂吉但收留后即令后附近地方

悄无定

&}资弹压不必令其役珠勒都斯屁·位

:支私 f) 边 m

亦无关:在妥

附之培珞拜等即在雅尔庇位有来归者

将此役渝阿拴去?

不必文纷粮询

悉令子雅尔地方安损I

〈卷 759

乾隆三十二年<1 767 )八月庚辰

157

页 5)

将现在内

委派爱役嗣后

lit 厄鲁特哈萨克内

弹压并谕明瑞等知之

郎哈萨克维

酌派宵员

渝军机大臣等

据阿栓赛称现今伊犁换获哈萨克马匹稿多

乌

噜木齐巴里坤哈密等处营马每年必须添补清照军机处原议在官牧厂练选原好马二千匹派拨官兵分起运总乌 R鲁木齐添补营马外其余马匹送往巴里坤哈密添扑彼处营合

马匹

如尚有余剩

再转送内地应用其如何定价交纳之处

;育

交吴达普酌量办理等语乌噜木齐巴里坤哈密等处每年应补营台缺额马匹从各处购买长途赶滔

不无周军

今阿桂

奏请子换获哈萨克马匹练选二千瞟好马匹送往乌~~木齐等

也添补营台应用

所办好.苦寄信只达善

才即添补营台马匹

F 之处

一并奏阅

侠伊华送到与匹

莫如何交价并校内地买马价值节省若

寻奏查伊犁挨骂价本头等每匹价银囚商

飞线二等三两六钱三等二河五钱折 rf1核算每匹约三两六 2有奇加以沿途解送杂费等项连价本约银四两一钱有奇绞 A 马一匹)E价八两之例

每阪可省限三两八钱以外

其此项添补

营台扣留马价存贮司库钱用得旨军祝大 GI 议奏 (卷 793

;l 4 T -

5 ""f)

铠隆三十二年<1767 )八月辛巳

哈萨克使臣公品级都勒特克呼等七人入现上于和门宣见赐囊键袭报并令随围从现 (卷 793

158

灭 5

T-6

J二〉

乾隆三十二年 (1767 j 八月己丑敦谕哈萨克汗阿布资日入藏

伊犁将军大臣

派员护送尔使臣至木兰

将尔所呈之书具黎霍罕额尔德尼伯克

于去岁杀尔弟依

斯子达尔汗又杀其囚子指其婆子以去尔等前往攻战击杀

多人

额尔德尼败北入华什克特域内不出

无大炮

仰恳大垒帝发兵二万并乞大炮等语

尔哈萨克霍罕等

犯

皆系归跟肤之臣仆

尔欲攻取雄池又

所奏甚腐过当

额尔德尼在联前并无过

岂有助一臣仆攻-臣仆之理如因尔请兵攻额尔德尼联

即行赏给倘伊亦因攻击尔等诸兵联又将何以处之此事断不

可行旦去飞年尔等渐远内地说牧经我将军大臣等具奏

欲行

治罪联 t~ 怒也为宽免兹!l.降旨卡~以内空闲地方;在尔等穷民桥牧此将因尔等均属恭限之藩爽

悴各得休养安生

与同活和好以图永沐联忌奴一味仇杀彼此报复

尔:n:

又何所

抵此两败俱伤之事也远额尔德尼亦远镜恭请联安到时阪

亦如此号II 示联为天下共主

所有归阪范夷臣仆织一体眷JJ!

并无左拉尔所iS来佼都勒特克 rr号等联施恩令其瞻仰

宴

隧固与

负责有加又特黯尔鳞缎等物交尔使臣费图尔惟悔共应

职和If同嚣

勿替联加惠至意特渝〈二~~ 7lJ 3

!: :a ""f -::主〉

能隆三三十二年(t 767) 十月突亥

渝

掘乌勒登秦称

撇罔卡座后哈萨克

159

有前来螃攸者

将人

数牲群询叨 i己档令各卡PJi官员等就地稽查如有潜行榜牧者

即速逐去

不令容留等i1f乌勒登此奏亦因卡座官员众多

良旁不一恐不肖之徒活受哈萨克牲只私行容留果尔不

惟失天翻体统且一经发觉伊等罪亦应轻若传谕乌勒登晓谕各卡应官员等

凡与外部连界之处

不得私受牲畜

姑息容

留并令加意详我有路此辙者即据实参赛从重治罪如无此情弊亦据实保赛候胶加思〈卷 796

页 6)

乾隆三十三年(1 768) 七月辛亥又谕日

伊勒图奏哈萨克阿布勒比斯垒朝:本年秋间遣伊子

卓勒齐入跟等语

81:阿布贫奏请遗伊子来京

今阿布勒比斯

呈请秋问遗伊子.It!勒齐前来者令一网于年终到京

亦

与众团部伯

克入宴更觉妥协若传谕伊勒图像卓勒齐等到伊犁时令其一同起程

派员伴送

任于十二月中旬后抵京 (卷 81S

页 S1 上〉

乾隆三十三年( 1768) 十二月辛未

谕日

哈萨克阿布勒比斯遗子卓勒齐来京请联安卓勒齐年齿

向幼远来盼貌殊堪咎念第恐地方官员不知轻重过示军· 成玫令惊慑甚非所宜著传渝茸东陕甘大员等所有经过处所务加怠照料

以示胶体恤外部至意〈卷 825

1ω

页 3

)

乾隆三十四年 (1769) 三月甲午又渝日

永贵奏

Ii阿布资之子斡.电苏勒统 9民税:

经过拜济格特奈受鄂拓克地方

犁

恳请发回

由伊犁起程

鄂推古勒之子额 E手里

逃往伊

似应予斡里苏勘统回巢时将领呼里交与带回等

语永贵}开赛甚属错谬尼鲁特哈萨克俱联之匡仆凡投降之人

理宜安插

岂有因栋里苏勒统一言

即将领守军旦发因之

理着 ffl 渝永贵斡里苏勒统由伊掣经过时

all 晓谕云尔等从

前所言额呼里之事查此人现在伊犁业经安插似此安插之人

lli f~

l句元左四之例原元区别

;元 J[ 鲁特系大皇帝~仆

哈萨克亦菜大皇帝

乏?因鄂推古勒思念其子欲令竹肉团聚亦 1

亲身恳求奏请或大皇帝加恩贫困亦未可定今途次顺便言及

于理殊为不合如此晓谕方是控制外夷之远永资办理边

务宜加果断若如所奏一味柔懦反开伊等骄察之渐伊等宁 ini 晓文义耶

永贵铜昕于一切事务

( 4830

勿得拘泥可 16 上一17 上〉

乾隆三十四年 (769) 三月 1戈申

上~'i:;山江水长大~议员g p.;:有?安子怜里苏军与统Z二 P:i~给主5

斡里苏勒统筹银币有差〈卷 831

161

页 J4 ""f)

并赐

乾隆三十七年 (1772) 十月丙戌

谕军机大臣等

讯网

m供

由哈萨克投来之达瓦

解送到京时伤军机大臣

去岁渥巳锡等来时有往额济勒贸易之位喀尔八

名握巳锡分带前来沿途逃脱一名

投往阿布费阿布费给与

盘费马匹并告云我与尔汗原同骨肉

团在两处居住音信不

通今渥巴销等已归大皇帝无有阻我之人嗣行互相送信 m 好等语又tt7达瓦供

阿布资将抢掠土尔应将情节选人通知饿

罗斯等 i吾若传谕舒赫德等

密询渥巴锡等

查出原带来之信喀

尔七名挑取一二明白人送京再阿布资原有意见好于俄罗

斯

ilL人致书等事

势所必有

但此这瓦

住恐阿布资将 in 伊来探信亦未可定俱己问出资遣回

十岁 en 隧阿布资居

今将阿布资此等情由

阿布资知之必妄生疑猜于事大有关系到时

令与伊冗库布特同住

密切总管硕远

达瓦己~ 留心防

范毋令兔脱亦不可令与阿布贫通信 <4- 919

页 21 T-22 ""f)

乾降.三十七年(1772) 十二月圭申

谕?在机大阳等据伊勒罔赛称哈萨克阿布勒比斯之子卓勒齐台育萨尼雅斯之子哈咱木协罗特汗来使阿克太里克欲赌仰胶

颜

已至塔尔巴'台台地方伊计算.于上元时节赶到派令挠骑校

搞德照料越行送至伊那等语此次前来之卓勒齐系阿布勒

比斯之子哈咱木阿克太里克又系初次捎来之人沿途自应

162

妥协料理令其赌仰天翻威议若遇渝经过之乌鲁木齐辟展哈密巴里坤陕西甘肃山西直隶各大E等一体妥协办理 (卷 922

页 27)

乾隆三十八年(1 773) 正月甲辰

哈萨克博罗特使臣阿克太里克及阿布勒比斯子阜勒齐等入银上御正大光明殿赐王公大臣蒙古王公台吉及回部郡王等宴〈卷 924

页 29T)

陀隆- .0 十八年<.1 773) 七月乙商

谕军机大院等

据衍·赫德黎利:

接得哈萨克阿布勒比斯所里之

书

fu] 伊等贸易供系哈萨克所愿办理

in:

P't 萨克二i二位乓!.fij币

不得余 il可

既经舒赫德严查并无此可 E 性嗜矛 I)

专务 m -r~f

并无强实强与之事等

l!~担选育活

尚属事之所有

甚妥然哈萨克前来贸易有年其

或管理贸易之员

哈萨克贸易马~

多有要红布若

而管理贸易之员

往往与以别包布匹

所办过当均所不免如

此必该处此项颜色布匹缺少是 up~虽伊所不欲

办起来

为妥协红色布民何足为资哈萨克既多有要者嗣后何妨多为办运

1.:传榆伊勒因

此后向哈萨克贸易不妨将红色布匹

163

令其多为运u:以备贸易仍伤贸易官员与

务令将伊所欲者给

以免彼此柳勒之，在〈卷 939

陇隘三十八年 (t;73)

ia 军机大阳等

，.月突刃.

伊勒时若il布:

';(1: 士尔~~!j:之 n~ ~~-~i.

将自额济勒来投n.t

页 53 下·，-54 下}

阿布i 资

i:~:~号阶萨克之+.尔也将

T[ ·HI 但换句~ilf

J比'"j f 无 lilt 挠、 Fl~

已被阶萨克掳拟多人

-I". 尔也

此在进卡以前之鄂

难以管理今若彼此行.换亦胳纷烦

而哈萨 5l it得无氏

又不免另 11 吁::;j i 端

势极穷哎经Jl荒多方加恩

给;其生 ll-

且士尔也将投诚 I;.J"

稍得其 ~i[

传谕伊勒!去 i

iH J1 七

如更换盯伊窍;不能 r; 阶转为不但

如阿布资再提及此

即 1i .-1: 尔也将

哈萨克

片:

!司系

大坐帝 m 仆不拘何地{民币Ti .~f 校不必 Jl: m !I! 快 ~r; 话明白晓渝充阿布资有近 1]1'千随你当:在之说亦可币必哈萨克、 i 京

路 -nn 地

Wl巳尚未:1.I 1·:~

til 江 *':;Jj铠 .:;J Jl:;

奏访1

iTff 陈 i命!亏外

米锁在内 j~l， til

1$: 问 {Ii 炎之子

在;传 i命伊勒!刽 (卷 ';'45

就隆三十八年

rH:

fi'i.f税年内

~ifli~J制 fjj; 衍 JI.I.

到习(II-!'

巡-. W 如l

功;照此 B是 i命知!之页 29 上一 30 上〉

(1773) 十二月甲底

哈萨克汗阿布资子阿底勒苏勒坦等十五人

164

回部英吉沙尔四晶Jii l

奇木伯克萦勒坦和占在等十九人

杜尔伯特公双和尔等二人

于西

华门外隙报〈卷 949

页 10)

乾隆阴十二年 (1777) 正月丁丑又渝臼

阿布费使人鄂托尔齐等至京告称阿布费请将伊征贯

之培什罕三万余户人丁献纳

间

经军机大臣询明具奏从前四十年

阿布资遗鄂托尔齐至伊掣欲将培什罕地方避献伊勒图知

其意符徽幸

曾经驳回

乃阿布资意尚未息此次复行垒谛殊

属无厌之至上次鄂托尔齐所呈书内

因有屏逐伊等之语般是

以降旨骋将军索诺木策凌令其晓示但阿布费萦性多疑近见大兵歼灭金川恐乘胜办理.伊等是以托词探试鄂托尔齐朝魏

时

脱若不而加开谕

钞在f 伊勒闲

阿布资疑惧不军事若将开谕阿布费谕旨

侠鄂托尔齐回至伊'但令伊等带回传谕阿布资

看来彼不惟多疑且其忘向无定伊勒图惟当加意妥协办理副踩抚绥远人之意

以

将此谕令知之〈卷 1024

页 10)

乾隆四十二年 (1777) 正月丁丑

放谕阿布贫日文

尔使鄂托尔齐等朝舰京师呈尔所奏托特字表

内称尔愿将数世征页·之蟠什罕三万户人丁献纳等语所赛

165

非是前者尔使鄂托尔齐至伊部将此事呈诸将军将军知尔心存侥幸剖晰悄理行文伤驳赛到时联谓其所办甚当今尔使鄂托尔齐来京复以此为消则是尔侥幸之念尚未止息联统一区字尔哈萨克布鲁特霍罕安集延回众皆胶臣仆

联一视同仁尼擒兵宣示

毫无偏向

从前尔因争榕什罕土地

向霍罕额尔德

因遗都勒特克将前来消援经伊犁将军伤驳联曾降旨尔今复以蟠什罕为尔数世征贡之属裔欲纳于联是尔

从前无力争夺欲假天 IN! 威力以取之耳尔哈萨克与瑞什罕系肤之 i;1 仆

岂肯为尔攻彼乎况尔欲谋取搭什罕

倘他部落中如有欲谋取尔哈萨克者联亦将允其请乎方谋取塔什罕

皆

即允所消

汝惟知多

以冀侥幸而并未实计其利害殊属非是阿布

资汝来肤此谕侬宜番自保守滋牧结好邻邦以期永街股恩断不可妄生凯锐掷祸邻国也再尔使鄂托尔齐所呈表文

内称哈萨克阿挥

曾言经内有云

白帽之人屏逐默克哈萨克

布鲁特等深识斯宫情愿永为臣妾惟 'YJ 不为脐逐等语斯言毯:114 怪异不知从何而起谅必囚我兵新灭金川

阁

前此将军伊勒

曾注回尔使恐我兵乘胜并将哈萨克办理是以假借经

文托词尝试则是尔未知联抚绥之意而妄自疑惧矣夫天韧之于外番恭顺则抚恤之鹊张则讨灭之

边来大小金川

负肤

厚思，咨意侵邻遂加天讨乃不知警机复敢抗拒王师始命将出师歼灭小丑耳今尔哈萨克归顺已久联方加惠抚恤岂肯无故lIP 加屏逐且屏逐尔等空其土地将复异之何人联已

谕将军传谕尔等然非胶亲谕不足以释汝之疑脱故特降谕旨

166

发往阿布贫锥j拥永荷联恩恭颜是效毋得安行意逆以自速祸也特谕

(卷 J024

页 10 下一J2 丁〉

乾隆四十五年(.J 780) 正月甲辰

伊 .t 将军伊勒图卖哈萨克汗阿布资虽递托式字文

r·;惠 tt~ 克萦勒坦

称去~反问

并询据伊

晗喇觅塞克等之哪拓宽之阿哈拉

齐及伯克网罗特等与我父拘兵后伯克博罗特

领千余人

来我父叫l 指引罪犹米肯休此三鄂拓克勇力人多恐将来绽出

访货借兵五六百名为援将军可卖则奏不可则止等诸

i豆思此系哈萨克本统之事

我兵不便与问因谕云

尔父乃哈萨

克之汗所行颇理腐人白无不服如有抗违宜治其罪今欲俄兵于理来协恐与尔等无神不便转奏得旨所办妥协知道了 (毛 10')9

乾隆阴十五年

交 7)

(1780) 八月丁未

谕军机大臣等报·勒尔谜赛本年哈萨克售卖牲畜较往年倍

多现存库贮各色绸缎氢尚有八千余匹而哈萨克最喜之荆花绢所存无儿应赶办弗j 花绢二千匹以资应用消敷下江宁

苏州杭州织造即为织办解送以便转解备用等语著传谕

167

穆腾额全能四德即照勘尔谨单开所需纲匹如式分办务使质地厚实颜色鲜明不等稍有粗糙轻减致滋镜驳并著选委妥员小心护解好致稍有每污所有勒尔谜底拇指单一并

钞寄

(卷 1112

页 1T-2 上}

乾隆四十六年<1 78.1>六月丙子

予故哈萨克汗阿布贫祭如例〈卷 1134

页 5

乾隆四十六年(1781) 六月丁丑

教谕哈萨克凡利苏勒坦锯驻塔尔巴晗台大C! 赛

尔父阿布贫病

故联闻之不胜珍惜尔前来京瞻跟已受联恩且系尔父长

子素能约束底下联所深知除遣大臣贫奠尔父外著加思承袭尔父汗爵联君临天下一日万儿尔前入报时亦已亲见当

感念且是恩将所属哈萨克加意约束友爱兄弟辑睦邻搜勿滋事衅勿隐逃人尚谨遵此霄笃诫衍勉以 j~ 永受脱恩随货大缎囚端〈卷 1134

页 ST-6 上}

位·隆 i刑十仁年 (}iS2J [:.巧 J' r:"{

L命 i!F ~n月~~卖

::':.~乌鲁木 ;:F f望饥挨价

168

以;三j.号:元 ;:j' 泊 -435

因派侍郎喀宁伊f 赛

3也赴该也

乌岱木齐!司三十八年

专 ~q 十五年

照if1价极核讯tID各员以认历年役时银两. 王衍

何均

会同明予~袁公守 ~J、在办采买

今摇略宁iJ:j 各州县俱不

r~.E 剩银三四只及立六钱统汁

自一万;奇:告吹育;写不等各 i负 j运索 i吉尔;在;类银两

并 il\ 让\ t悲乎

也移雯

自}子阿三飞飞千两不等

其张 it 程却!连子!寻;r止认注销粮价并未 3: 近此外尚有已经离任之木和伦员

丰~$

徐统统吴元贷万寿

黄岳英

及提 11\未到之到民l :E.

一丹:开单 i青旨切身、等 iE

此 ;j~ 大奇

索诺术策凌

在都统{圭内究政收受腐员银两如此之乡且纵容属

员于采买时侵宵

实出情理之外现已差远长安驰往盛京将

索诺木策凌革职拿问其将军员缺

已降旨令庆桂补狡所有

此案之木和伦丰伸徐维缓兵元贺万寿黄岳莱德平

伍彩雯王精张建范刘毯何琦于得升湖图里等著一并革职华:问派员解京

交部治罪 (冬 1156

页 lT-2T)

乾隆阴十八年 (1783) 四月辛未

哈萨克努喇里之子阿布赖萦勒坦之米使哈喇托在并哈萨克王阿布勒比斯之子晦岱等

十人入银〈在 1178

赐冠版银币有经页 12T- J3 -υ

乾隆四十八年(1 783) 四月安西

上御山岗水长赐晗萨克努喇盟之子阿布赖来·勒 Jft之来使哈喇托~

并哈萨克王阿布勒比斯之子明岱等宴〈卷 1178

169

页 J6 丰〉

乾隆四十八年 (1783) 阴月}对于

上御 lIn骂水长托篇

赐哈萨克努喇哩之子阿布赖

萦勒悦之来使哈喇

并哈萨克玉阿布勒比斯之子峭岱等食 (1179

蛇隆 pq 十八年

(783)

页 j 下〉

九月叩辰

敏谕袭封哈萨克到:抗和卓日

昨据 ~t 扎tf; 尔巴哈台太阳等具奏

尔父阿布勒比斯病故踩阅询:为悯恻以来深感版思约束游牧属人

尔父阿布勒比斯

向归附

于边禁偷盗等案尽力妥办

E果比 "E~奖今问 ui 逝殊堪悯恻月英特施殊恩令f.~拟将军彼处派大 U~ 前 ft 祭奠尔杭和 Jit

加恩将尔

系阿布勒比 wi 长子

父王爵令尔乐袭今将袭纣救书井大缎阴阪一并发往尔

平萦耗能协1U J~ J\父 j民忠

移

;)]、男 H 游牧引务

胶亦深知今尔袭爵Ji~感

留心约束朋员在边游牧驻扎之哈萨克等照例俱令远勿致价 itt 泌~iJ~

隐别部逃 tit 之人

~r~ 兄弟务纠友::'1

如有公 'JI:

划~t在部浴永?在和好勿

恨;fi'公那伊~!将军

tg 尔巴哈台大

!;1 等转奏万勿括利取巧尔果于一切事务知感脱恩刑 I.

j 吭恍 i空行

!民必价相思 .'{·f

一切惟务实心奋勉

忧和 J~I

以 j到永受联恩 (卷 1189

170

来到救 is

钦哉

页 2 上一 3 上〉

留心舟、

只领缎匹

乾隆五十年(1 785) 八月妥未

又谕日

永锋赛据那旺报称哈萨克贼匠人人窃察哈尔牧群

马一百八十余匹

随派妥兵追获贼三名

马三十余匹

余令鄂拓

宽严拿等语哈萨克贱人，想阁伊勒图患病乘间窃案奎林此时谅已到~务即相机妥先并谕惠揣一体协拿如未就擒即着那旺径向抗和阜索取务期一飞获俊获到时不论首从行正法

即

以示惩徽仍向鄂拓克罚取马匹勿稍姑息 (卷 1236

页 20 上}

乾隆五十一年 (1786) 十一月乙西

谕军机大院等据奎林奏哈萨克柯:之弟阿哈岱 ){:台古扎达 3也之效荔拜于十月十九等日由伊犁起身来京入银等语现届年班朝现之期阿哈岱等起程业已稍迟此时途中必须行走迅速方可无误著传谕陕甘山西直隶各督抚珠伤所属将应用车辆马匹妥为料理侠阿哈岱等到就伴等逃衍前进不致耽延能于十二月二十日以前到东方为妥协 (卷 1268

页 .18 下〉

t也陇页>1' 一年 (1786) 十二月 1赶申

上斗':~台

黝l喀尔略亲王车登扎布杜尔伯特台古鄂迈土尔也

将台古桑噶巳校

哈萨克汗和卓之弟阿晗岱

木的克阿克伯克

甘肃土司鲁滑迦罗国使眨巫雅史滑里逊逝那

突等食

(卷 1271

171

年班回部三品阿奇

页 l1T-12 上)

就隆五十二年(1 787) 八月釜寅上御爸阿胜境

左部哈萨克汗椅里苏勒坦之弟哈咱木

及副使达

雅尔等五人入规并同息从王公大臣策古王贝勒贝子公额辅台吉等赐食 (卷 1286

乾隆五十四

又谕日

页 J3T-J4丰)

(1789) 十月丁巳

报保宁奏哈萨克台古战普阿第勒里清明年万寿庆

典于伊等子弟内各遣一人来交叩祝业经!I\Hl(所里令于明

年与阿岱等同至交师等法哈萨克台育协普阿第勒等恳请于伊子弟内各if!一人来交叩祝具惩忧倒

惟近据保宁

永保等

奏阿岱等明年来京奏到时曾经降旨伊等内恐有未出瘟者

令伊等于明年七月初五日以内交保宁

前来热何

即照所请令伊等同阿岱酌量

叨年七月初五日以前

能到热饲扣算日期遗往惟哈萨克来使

不准由乌里雅苏台行走雅苏台行走

想保宁尚未接到著向由伊犁内地行走

今伊等诫心前来叩祝

此次智准由乌黑

期于未出瘟者有益又称小台育内请来京学t

i1i DP

驳回不准亦是但台吉内有因劳绩贫给领顶或伊文曾经出力者酌遗三四人来不必概行驳回将此并谕保宁永保酌!JJ、〈卷 1340

172

页 7T-8 r )

乾隆五十五年(1 790) 十二月丁那

哈萨克汗斡里萦勒坦之弟多索里萦勒姐

陪 iR 锐!爱济开·等五入

托尔伯特汗玛克苏尔扎布退使普尔普等十八人

棱远使额尔奇斯等三人书闵台黯

土尔息特郡王合

朝鲜国正使光恩尉金筑 tt

遇罗国正使拍智令恩达那未躺刹突

抵屋八突缅甸回大头目

副使礼曹判

副使晦硫越理买

便居也控等三人于西苑门外瞻兢〈卷 1369

页 13 下一14 上〉

乾隆五十五年(1790) 十二月己已上御抚辰殿犬Ii次赐王公太阪蒙古王贝勒贝子

公额辅台吉及哈萨克汗斡里萦勒坦之弟多索里萦勒坦

陪臣但:爱济拜等五人

杜尔伯特玛觅苏尔扎布迫使普尔普等十八

人土尔息特那王舍梭遗使额尔奇斯等三人宴〈卷 1369)

页.1 5)

道光三年 (1823 年〉二月 1戈午

谕军饥大臣等

庆祥奏

哈萨觅台吉托克托j年楚克之于 1年位觅

帮人殴伤哈萨克公库库岱因伤身死

伊弟台吉萨豆豆等诸兵复仇

庆祥据理斥驳拟绪谕札消旨一折哈萨1£等彼此抢夺事

从前均不于顶

兹库库岱之弟萨爱等具呈请兵·

系属常

经庆祥严为

驳斥并札谕哈萨克王江霍卓据理秉公完结所办皆是庆祥接来此旨即将斥驳萨曼等札并付江霍卓札谕均照JJr赛结出分给强完给后再将库库岱历遮公爵承袭之处照例办理〈卷 49

173

页 22-)

道光六年 (1826年)九月了商

诏逾哈萨克汗阿勒坦沙拉尔呈递擂内

昨伊犁将军代奏

尔遗尔弟台吉江锡

知悉尔父托霍木身故贼心悯倒悼惜之至

祖以至尔槌父

世世深沐国恩.兹尔父身依

自尔曾

特由遐荒遣尔弟恭

箭'提安.呈进贡马及听如何办理请示于伊犁将军情词甚属恭烦躁心不胜茹悦此汗爵肇自尔曾但延及尔但尔父尔既系托霍木长子即加思着尔袭封铃用御宝大缎四匹到时敬领尔自此感戴联恩妥为管束友爱子弟严缉盗贼

降给诏旨并货给

于尔属下哈萨克人众

和隆邻夷.遇事俱遵伊犁将军指

示而行常承鸿恩于无替勉之慎之毋许怠荒特诏 (卷 106

页 15 上一16 上)

道光八年 (1828 年〉十一月己亥

谕内阁~英阿等转卖哈萨克汗 !ll 毕 l;'VJ 5.t. 等兰总!阶级 ilst 竹哈萨

克汗 91 平勒达等呈恳附双

束该部落之资等亦无禅益

J1- .w.. ffU 忱

22: 俊胶 l怖主拉热河之年

将该汗王等分作数班

相:伊等具有约

l~ 麟等奏

附

出了悄地前往热泪阶 ft

in 光十年三月:r:子 (1830

仍道前阵揄F?

于该部I) tI在

您哭阿等再行豫为筹皮

f 卷 146

谕内问

丑:f=M 可 Zd

者同来胳1M不惟沿海行豆 l二人数 H 多

页 5

)

16)

据 II台萨先汗阿勒坦沙拉?事 ?在i!t过于入搜

明白胧渝一折哈萨克汗阿勒坦沙拉等里访入

现系伊等诫悯茨·腐iif 药玉麟等已遵前降谕旨明白晓谕

令rl某暂回游牧候旨所办甚是嗣后如有似此吁请栩跟着即照此明白晓谕

俊脱巡幸热和l有期

再行豫降谕旨

up 将所属阶萨克汗王台育等酌定人数

过之例川沙枝干~~

III :.在地行?f.热河院见

该将军玉麟

分为年限照从前办

将此~I!l便明白晓谕哈萨克汗阿勒

W4升迦行

(卷 166

174

页 2S 下一 26 上)

问治元年六月甲成 (1862

19)

义渝〈议政王军机大臣等〉常情景廉奏避我阿勒坦沙拉父子下乎在

并将咨俄国文及俄文钞录呈览一鹅阿勒坦拉父子

即

据俄国文称系该国腐下人自称索勒也等语则其久居俄因巳无疑义惟最廉于十年冬间奏称咸丰五六两年阿勒坦沙拉遣

子扎哈拉边特两次来递马匹并据库布顶供其呈递回字尚自称汗且携伊父袭爵敷书求见是阿勒坦沙拉于咸丰五六年间

向为哈萨克汗

何以此次俄文内称一千七百三十八年哈萨

克阿布破汗及所属人民已经盟誓归顺永为属下现在俄国系一千八百六十二.年距一千七百三十八年计一百余年是阿勒坦沙拉之祖父

自称汗

已服属俄国且阿勒坦沙拉于咸丰五六年间尚

而俄文内称哈萨克内早将此爵裁除是俄国俨然以晗

萨克为伊所属之地细阅俄文内称今欲复立不为要紧巫阿勒坦沙拉时往贫困瓢界站居自称汗爵及回俄国待如亲戚等语是阿勒坦沙拉在中因所属则称汗而在俄国则为属下其首鼠两瑞情殊诡涌若常消明绪J1l: 11震将所指出各情逐一查访实在情形酌量办理倘阿勒坦沙拉早已跟腐俄国自未使再令袭汗

而绰坦即系冒袭亦未便径令承袭必得伤令哈萨

克各台吉公举一应袭汗爵之人奏请承袭方可永远相安蕃常消等悉心妥筹务为久远之计不得将就了事哈萨克地接俄界久为该国所窥伺所举袭爵之人必系哈萨克本部民人所信

跟着

藉以宣示朝廷之恩始不至为他人诱惑侵占明绪现在会

勘地界尤当随时防范至此次俄文阿勒坦沙拉父子是否与问

抑系俄罗斯造作之词并著密派妥员探询明确事关属夷

袭爵且与俄国交涉该将军等总当格外郑重毋得稍有含混其英秀等情弊多端务须迅速讯线断不可稍有不实不尽致哈

萨克民人有所借口也将此由六百里各谕令知之〈冬 32 175

页 20 土一22 上〉

Научное издание

100 ИСТОЧНИКОВ 100 ҚҮЖАТ

(Қазақ хандығы мен Чиң империясы арасындағы қарым-қатынастарға байланысты қүжаттар) (қазақ тілінде) Редакторы К Уәлиев Көркемдеуші редакторы Б. Акднаев Техникалық редакторы Ф. Илизова ИБ №477 Теруге 08. 05. 98 жіберілді. Басуға қол қойылды 06.06.98. Пішімі 84 х 108Из2- Офсеттік қағаз. Кдріп түрі "Таймс". Офсеттік басылыс. Шартты баспа табағы 9,24. Бсептік баспа табағы 8,22. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 1763. Бағасы келісімді. Кдзақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігініқ "Санат" мемлекеттік баспасы, 480012, Алматы қаласы, А. Байтұрсынұлы көшесі, 65 "А". Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келісім министрлігініқ Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 480009, Алматы каласы, Гагарин дақғылы, 93-үй.