Bolathan Kuljanuli Tayjan - Atali Sozderi 2 (Jalauimda juregimnin lupili)

Болатхан Құлжанұлы Тайжан

«Жалауымда жүрегімнің лүпілі...»

Алматы, 2007

Алғы сөз

ББК 63.3(5Каз) Т 14

Құрастырушы Айсұлу Абдұллақызы Тайжан Демеуші Мұхтар Болатханұлы Тайжан

Тайжан Б. К. Т 14 Жалауымда жүрегімнің лүпілі... Б. Тайжанның 1989– 2005 жылдардағы таңдамалы сұхбаттар жинағы. / Құрасты­ рушы Айсұлу Тайжан. – Алматы, 2007. – 368-б. + 38-б. ж. б.

ISBN 978-601-7046-02-6 Болатхан Құлжанұлы Тайжан – қазақтың белгілі дипломаты, са­ ясаткер, ұлт патриоты. Совет Одағының нағыз опасыздық кезінде, оның күйреуінен 32 жыл бұрын 20-шы ғасырдың 60-шы жылдарын­ да МГИМО-ның студенті болып жүргенде, Болатхан: “Совет Одағы деген найзаның ұшында тұрған жалған одақ, ондай одақ ұзаққа бар­ майды, алайда, орыс басқыншылығының нәтижесінде бодандыққа түскен халықтар өз тәуелсіздігін алуға, бостандыққа ұмтылады, Совет Одағы бәрібір құлдырайды” дейтұғын. Сол мақсатына Бөкең жетіп, Қазақстанның тәуелсіздігінің 15 жылдығын көріп, бір арманы орын­ далды. “Ендігі арманым: Қазақстанның тәуелсіздігі мәңгілік болса, басқа елдердей дамыған, терезесі тең ел болса деймін, мен соған се­ нем” деп кетті. Болатхан Тайжанның әлі көптеген еңбектері болашақта жарық көріп, айтылған кеңес-пікірлері қай заманда болса да, мән-маңызын жоймайтын аталы сөздер болып көпшілік қауымның назарын түсіреді.

ББК 63.3(5Каз) ISBN 978-601-7046-02-6

© Айсұлу Тайжан, 2007 © Мұхтар Тайжан, 2007

“Болатхан ағаң туралы пікіріңді қағазға түсіріп бере ғой, Берік, кітапқа енгіземіз. Өзің жақсы көретін інілерінің бірі едің. Оның үстіне “31 каналда” жұмыс істеген кезіңде “Еркін сөз”, “Дода” бағдарламаларына Бөкеңді үнемі эфирге шығарып, ойларын халыққа ашық жеткізуге мұрындық болдың” деп Айсұлу тәте қолқа салған күннен-ақ, неден бастарымды білмей көп ойлан­ дым. Шынымды айтсам, бір жарым ай бойы, әрине, не жазарым­ ды емес, керісінше, қазақ халқының нағыз ұлтшылы, (мен бұл жерде әдейі – ұлтшыл – деген сөзді қолданып отырмын. Өйткені, әлі күнге дейін тәуелсіз өз елімізде, өз жерімізде тұрып жатсақ та ұлтшыл деген қасиетті де, қастерлі сөзді жасқанбай айтудың оры­ нына жалтақтап үнемі “ұлтжанды” деген жігерсіз сөзбен алмасты­ рып мәймөңкелеудеміз) ұлттың шын жанашыры, патриоты, қазақ мәселесіне қатысты ұлттың мүддесіне сай келмейтін пікір ести қалса бетің бар, жүзің бар демей тура бетке ашық айтатын (екі тілде бірдей) және өзінің пікірін дәйекті аргументтерімен көзін жеткізіп, иландырмайынша еш компрамиске келмейтін қайраткер, елге тұлға бола білген Болатхан Тайжан ағаны қай қырынан аша­ рымды білмей қиналдым. Ойлана келе не болса да бәрін басынан бастағанды жөн көрдім. Болатхан ағамен алғаш 2002-жылдың күзінде Қазақстанның Малайзия мемлекетінде Төтенше және Өкілетті елшісі қызметін атқарып келгеннен кейін бетпе-бет жүздестім. Одан “Еркін сөз” бағдарламасына жиі шақырып, ел­ дегі болып жатқан қоғамдық-саяси мәселелерге қатысты ойын бүкпесіз, ашық айтқызып сұхбаттасып жүрдік. Кейіннен “Дода” ток-шоуының тұрақты алдияр-сарапшыларының бірі болып, бағдарламаның өткір шығуына көп үлес қосты. Болатхан ағаның «Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды» деп жүрегі қарс айырыла айтатын сөздері әлі жадымда. Артық айтқандығым емес, біз ол кісіні қазақтың рухани көсемдерінің бірі ретін­ де қарастыруымыз керек. Өйткені, алаш ардақтылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқайлардың қазақ халқына қалдырған асыл мұраларынан Болатхан Тайжанның да өмірінің соңына дейін айтып, жазып қалдырған дүниелері еш

кем емес. Олардың қатарына Б.Тайжан марқұмның көзі тірісін­ де үнемі көтеріп өткен ең басты деген тұжырымдамаларын айтсақ та жеткілікті. Болатхан аға ылғи “Қазақстан 1991 жылы тәуелсіздігіне қол жеткізгелі берi төрт құбыласы сай мемлекет құра алмауда. Оның үстінe болашақта Қазақ мемлекетi құрыла ма, тiптi қазiргi бағытпен жүре берсек Қазақстан қайтадан орыстарға отар ретiнде қосылып кетпей ме” деп күңіренетін. Ең алдымен, “елімізде деколонизация, яғни, отарсыздандыру саясатын жүргізу керек” дейтін. Оған мысал ретінде ағылшындардан азаттық алған Үндістанды, француздардан тәуелсіздігін тартып алған Алжир­ ді айтатын. Тіпті, кешегі өзімізбен бірге қызыл империяның қарамағында болған Балтық жағалауындағы Латвия, Литва, Эстония елдері мен енді-енді орыстардың шеңгелінен құтыла бастаған Грузия мен Украина мемлекеттерінен үйренеріміз көп дегенді шегелеп тұрып жеткізетін еді. Есесіне, “Орта Азиядағы бауырлас мемлекеттерден іргемізді аулақ салмай, экономикалық байланыстарымызды дамытып, әлемдегі алып державалардың қысымына бірлесіп қарсы тұруымыз қажет” деп отыратын. Қазір айтып жүргеніміздей, үкiметтi парламентте көпшiлiк дауысқа ие болған партия құрy керек -дегенді Бөкең 3–4 жыл бұрын айтқан еді. Ал, ұлт мәселесіне келгенде қатты айтатын. Ол: “Қазақстанда бір ғана халық – қазақ халқы тұрады, қалғандары этностық топ­ тар, диаспоралар. Көпұлтты Қазақстан дегенді қоюуымыз керек” – дейтін. Францияда 300-ден астам ұлттың өкілдері тұрса да олар ешқашан көпұлтты Франциямыз демейді ғой, – деп ашынатын. Біз осыны бәріне ашық айтып үйренуіміз керек. Қазақ мемлекетi унитарлы мемлекет eкенін барлық азаматтар мойындауы тиіс. «Қазақстан халықтарының ассамблеясы» атауын “Қазақстан диаспоралар ассамблеясы” деп атау қажет дегенді қайталаудан еш жалыққан емес. Болатхан Тайжан қазақ тілінің тағдыры ту­ ралы сөз бола қалса шорт кесетін. “Қазақ тiлiн бiлмейтiндер мемлекеттiк қызметке мүлдем қабылданбауы керек. Қазақстан азаматтығын тек қазақ орта мектебiнiң толық бағдарламасына сай қазақ тiлiнен емтихан тапсырғандарға ғана беру керек. Еліміз кириллица жазуынан латын әрпіне неғұрлым тезiрек ауысуы қажет. БAҚ кеңicтiгiнде қазақ тiлдi ұлттық ұғымдар басым бо­

луы тиіс. Шетелдiк БAҚ-ның, әсіресе, Ресейден жарық көретін баспасөздің ықпалын мейлiнше азайту керек” деуші еді. Осындай өткір пікірді қазір қай саясаткер, қай жазушы айтып жүр? Айтса да елдің алдында емес, ас үйінде сыбырлап, “сенімді адамына” “шет жағасын” айтуы мүмкін. Болатхан аға ешқашан да жалпылама сөйлеген емес. Не айтса да, жалтақтамай, мейлі ол эфирден болсын, мейлі мерзімді басы­ лымда болсын, ұлттық мүдде тұрғысынан айтатын. Сол себепті де, ол кісі қатысқан бағдарламаның көрермені, газеттің оқырманы көп болатын. Айтқанда да айызыңды қандырып, жетесіне жет­ кізіп тұрып айтушы еді. «Қазақстан – қазақ мемлекеті екенін, осында тұратын азаматтарға мойындатуымыз керек. Ол үшін Қазақстанда тұрып жатқан халықтың ішінде қазақтардың мүддесі жоғары болғаны абзал. Қазақтар кемінде 75-80% болса деп ойлай­ мын. Шетелдерден Қазақстанға келемiн деген қандастарымызға ешқандай да квота, шектеу қоймау керек (Ресейдегідей), қазақтарды неғұрлым елге тезірек көшіріп алғанымыз өзімізге тиімді болады”, – дейтін Б. Тайжан. Осындай ұлттың нағыз жа­ нашыры, айтқан ойлары мірдің оғындай кез келген ұлтшыл азаматтың көкейіне қона кететін Бөкеңді бір күні студенттермен кездестіру туралы ой келді. Содан 2006-жылдың көктемінде Абай атындағы Қазақ педагогикалық Ұлттық университетінің Журна­ листика факультетінде оқитын 1–2 курс студенттерімен кездесу ұйымдастырдым. (Ол кезде өзім осы оқу орынында тележурналис­ тикадан аптасына 1 рет дәріс оқитынмын.) Қысқасы, 45 минутқа жоспарлаған кездесуіміз 2 сағатқа созылды. Жалындаған жастар Болатхан ағаның ұлттық мәселелерге қатысты айтқан ойларын тыңдап, көптеген сұрақтар қойды. Ұлттық рух пен ұлттық идеяға шөліркеген аудиториядағы 50-ден астам студенттің намысын Бөкең де әбден қайрады. Өзге сабақтардың кестесіне өтіп кеткен­ діктен Болатхан ағамен тағы бір кездесу ұйымдастырамыз деп студенттерді әзер көндіргенім бар. Осы оқиғадан кейін маған осы Болатхан Тайжанның бұған дейін жарық көрген мақалаларын, сұхбаттарын жинап, кітап қылып неге басып шығармасқа деген ой келді. Өйткені, мен өз көзіммен көрдім ғой студент жастардың ол кісінің әр сөзін айырықша ықыласпен беріліп тыңдағанын және

студенттер кейін дәріс оқуға барып жүргенімде де сол кездесуден алған әсерлерін көпке дейін айтып жүрді. Тіпті, сол кездесу тура­ лы әр студент жеке-жеке мақала жазып әкеліп аудиторияда өзара талқылады да. Содан, келесі бір жолы “Дода” бағдарламасының кезекті түсірілімінен кейін, Болатхан ағаға жоғарыдағы жайттар­ ды айта келіп, ұсынысымды айттым. Оның үстіне, “соңғы кез­ дері екінің бірі ақшасы болса болды кітап шығарғыш болып алды ғой. Оны біреу оқи ма, оқымай ма онда шаруасы жоқ. Ал, сіздің еңбектеріңізді кез келген ұлтшыл азамат соңғы әріпіне дейін қалдырмай оқиды оған мысал да, дәлел де көп. Сіз еш қиналмаңыз, маған тек үйіңіздегі осы уақытқа дейін жиналған сұхбаттарыңыз бен мақалаларыңызды әкеліп тұрсаңыз болды, мен студенттерге шетінен көшірте берейін”, – дедім. Бөкең қуанып, бірден келісті. Оның үстіне, ол қағазға түсіріп әкеліп берсеңіз кітап қылып шығарып берейін деп жүрген азаматтардың бар екенін, бірақ, өзінің құнттамай жүргенін жеткізді. Біз сол арада қол алысып келістік. Кешкісін үйге келсем Айсұлу тәте де телефон арқылы хабарласып, Берік, өте дұрыс бастама көтерген екенсіңдер осыны аяғына дейін жеткізейік деп ризашылығын білдірді. Бөкеңе үйде мен есіне салып, күнде газеттерін дайындап отырайын, “Додаға” келген сайын сен де сұрап әкелдіңіз бе деп, екі жақтап қадағалап отырайық, – деді. Ертеңінде Болатхан ағам 1 папка газетімен 31-каналға келіп тұр. “Ой, Берік үйге барып барлық архивімді ақтардым. Материалдарымның біразын қайта оқып шықтым. Өзім біраз нәрселерді айтудай-ақ айтқан екенмін ғой. Бұл тек соңғы 3–4 жылдағысы ғана”, – деп әдеттегісінше әзіл-шынын араластырып күліп алды. “Сендер үлгерсеңдер жаңа жылға дейін кітапты бастырып шығарамыз, мен біраз азаматтармен сөйлесіп те қойдым”, – деді. Біз де газеттердегі материалдарды компью­ терге тере бастадық. Бөкең де, апта сайын, кейде іссапарға кет­ кен кезде, 2–3 аптада бір газеттерді әкеліп тұрды. Бірақ, материал біз ойлағаннан әлдеқайда көп болып шықты. Жаңа жылдан кейін де теруді жалғастыра бердік. Кім білген, асыл азаматымыздан айдың, күннің аманында айырылып қаламыз деп. Әттең, Бо­ латхан аға осы кітаптың тұсаукесерін өзі өткізгенді армандап еді. Кітапты жұртқа таныстырғанда қасымда боласың, үйде суреттер

де көп екен шетелде елшіліктерде істегенде түскен, соның бәрін енгіземіз деп отыратын. Міне, қолдарыңызға тиіп отырған Бо­ латхан ағаның кітабының қысқаша тарихы осы. Менің ойымша, еліміздің кез келген ұлтшыл, патриот азаматы осы кітапты мін­ детті түрде оқып шығуы тиіс. Сонда Бөкеңнің қазақ мемлекетінің болашағына жан-тәнімен беріле қалай алаңдаушылық білдір­ геніне куә боласыз. Болатхан Тайжан сынды ардақты да елшіл азаматтың жан дүниесімен жақынырақ танысуға болады. Өзің айтқан күнге жете алмасаң да, ұрпақтарың мен асыл жарың еліңе аманатыңды жеткізді. Бақыл бол, аға. Берік Уали, Қазақстан журналистер Одағы сыйлығының лауреаты

“Өркен”, 16 қыркүйек, 1989 жыл

Тіл тереңдігі – саяси мәселе Тіл туралы Заңның жобасын талқылаймыз Шынын айтуымыз керек, тіл туралы Заң жобасы қаралып, қабылданатын Қазақ ССР Жоғарғы Советінің сессиясы жақындаған сайын жүрегіміз күпті бола түсуде. Қазақстан Орталық Комитетінің бірінші секретары Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бірнеше реткі сөздерінен кейін, республика Тіл ғылымының көшін бастап келе жатқан академик Қайдаров сынды ғалымдардың және оларды қостаған қазақ, орыс аралас жазушыжурналист қауымның іркес-тіркес жарияланған мақалаларымен телевизияда, радиода сөйлеген сөздерінен соң, жөн білетіндерге істің мәні айқындалған шығар деген қанағат сезім ой-санамызды билей бастағаны анық еді. Амал не, дауылдан кейінгі мамыражай күндердің бірінде солтүстіктен оқыс оқып өтетін суық ағыс тәрізді бір жайсыз ызғар тәрізді да белең алып келе жатқаны еріксіз алаңдатады. Өйткені, Заң жобасы талқыланып болуға таянған кезде әлгі басы ашылған мәселенің өзін қайта қозғап, оны даулы мәселеге айналдырып жі­ беруге тырысушылар шығып жатса, олардың жыртысын жыртып жүргендер арасында академик Кеңесбаев, профессор Ермұханов сияқтылар болса қалай алаңдамассың, қалай қынжылмассың. Ендеше әңгімені ең алдымен осы мәселеден бастайық. Біздіңше қазақ тіліне мемлекеттік статус беру, бермеу мәселесі бұл ең ал­ дымен саяси мәселе. Яғни, Қазақ мемлекетінің дербестігіне ті­ келей қатысты мәселе. Владимир Ильич Ленин тіл мәселесін ұлттың правосы мәселесінен ешқашан бөле-жара қарастырған емес. Өйткені тіл мемлекеттің суверенитетін құрайтын басты компоненттердің бірінен саналады. Онсыз толыққанды суверени­ тет болуы екіталай. Бұған қоса айтарымыз, қазақ тіліне мемлекет­ тік статус беру, бермеу мәселесі дәл қазіргі тарихи кезеңде қазақ ұлтының тағдырымен тікелей қатысты. Тілі құрыған халықтың өзі де құритыны даусыз. Ал қазақ тілі соңғы 30–40 жыл ішінде

отбасының тіліне айналып, жойылып кету шегіне таяу келіп тұр. Оны құтқарып қалу үшін мемлекеттік қамқорлық, жедел жәрдем қажет болуда. Қазіргі жариялылық, жағдайында қазақ тілінің мүшкіл халге түсуі кезінде сталиндік зобалаң мен голощекиндік зұлматтың ті­ келей зардабынан кеңінен белгілі болды. Халқымыз үшін қасіретті 1932 жылы қазақ тілінің демографиялық іргетасы қиратылған, содан барып оның әлеуметтік қызметінің қабырғасы сөгілген, кейін қазақ тілінің орталық шаңырағы шайқалып, ол ортаға түскен. Осының аяғы волюнтаризм жылдарымен, тоқырау кезеңдерімен жалғаса түскені тағы да белгілі болып отыр. Қазақ тіліне қамқорлық керек мемлекеттің тарапынан деген бізде болған алапаттан соңғы осы та­ рихи қалыптасқан жайтты алға ұстауымыз керек. Кезінде 1915 жылы Ахмет Байтұрсынов “Алхамдулилла, алты миллион қазақ бармыз” деген атпен. Апаттан соң аман қалған үш миллиондай қазақтың тек 1 миллионы қазақ тілді ортасын сақтап, қалғандары не орыс тілді ортада, Қытайға көшіп кеткен­ дері қытай тілді ортада, Орта Азияға ауғандары өзбек тілді орта­ да қалып қойған. Мұндай жағдайда қазақ тілі әлсіремей қайтіп шыдар еді. Қайта ана тіліміздің осындай апаттан соң сақталып қалғанына шүкіршілік деу керек. Осылай тарихи қалыптасқан жағдайды біздер дұрыс бағалай білуіміз қажет. Сонымен бірге, бұл қазақтық қана емес, одақтық мәселе. Одақта республика алған халықтардың бәрі дерлік өз тілдерінің мемлекеттік статусын жариялап үлгерді. Егер кейбір республи­ каларда осы мәселе төңірегінде айтыс болып жатса ондай айтыс орыс тіліне мемлекеттік статус беру, бермеу төңірегінде болып жатқан жоқ. Оны ұлтаралық қатынас тілі ретінде мойындау неме­ се мойындамау және республикада азаматтық правоны белгілеу төңірегінде болып отыр. Осы арада кейбіреулер жеке қазақ тілі ғана емес, орыс тілі де қамқорлыққа зәру дегенді көлденең тартады. Онысы рас та шығар. Алайда, ол тықыр мен бұл тықыр ұқсамайды. Зәруліктің зәрулігі бар. Қалай десек те қазақ тілінің басына туып тұрған күн орыс тілінің басына туып тұрған жоқ. Сондықтан екі зәрулік си­ паты жағынан мүлде бөлек.

Заң жобасын талқылау барысында байқалып отырған тағы бір елеулі тенденция – “қазақтардың саны аз” деген фактының сан-саққа жүгіртілуі. Кейбіреулер қазақ халқының саны аз болғандықтан қазақ тіліне статус берудің керегі жоқ деп ашық айтса, енді біреулері бұл мәселені дауысқа салу жолымен ше­ шейік деп бұлталаққа салады. Республикада қазақтардың саны 40 процент төңірегінде екені рас. Тегінде Қазақстаннын басқа республикаларға ұқсамайтын айрықша ерекшелігі бар делінсе, ол осы республика алған халықтың өз жерінде азшылыққа айналып қалғандығы дер едік. Нәтижесінде, қазақ халқы дауысқа қою жо­ лымен өзінің ұлттық праволарын қорғай алмайтын күйге душар болды. Сондықтан да қазақ тіліне статус беру, бермеу мәселесін дауысқа қою жолымен шешуге болмайды. Айталық, қазақ жері­ не миллиондаған халықты жаппай қоныс аударған кезде дауысқа салынып па еді? Жергілікті халықтың келісімі алынып па еді? Күндердің күнінде әлдекімдер шығып “сендер азсыңдар” деп көзге шұқитынын ол кезде қазақ халқы біліп пе еді? Біздіңше, бұл енді мықтап ойланатын мәселе тәрізді. Бүгін осыны айтып жатқандар ертең мұнан да сорақысын шығармасына кім кепіл? Осыны ескере отырып, республика алған, бірақ өз жерінде азшылыққа айналып қалған, дауысқа қою жөнінен ұлттық мүддесін қорғаудан кеткен қазақ халқының мемлекеттік правосын қамтамасыз ететін меха­ низм қандай болмақ? Қайта құру кезінде толық жауап берілуге тиісті бір сұрақ біздіңше міне осы. Ал енді қостілділіктің өзіне келетін болсақ, ол Қазақстанда сыңаржақ болып қалуда. Оны екі аяғынан тік тұрғызу үшін қазақ тілі мемлекеттік тіл болып жариялануы қажет. Өткен 1979 жылғы санақта қазақ тілін білемін деген басқа ұлт өкілдері тиісті рес­ публикаларда, мысалы украин тілінен 41 есе, азербайжан тілінен 26 есе, өзбек тілінен 9 есе, қырғыз тілінен 2 есе деңгейде төмен тұр. Бір сөзбен айтқанда, орыс тілін ең жетік білетін халықтың тілі өз жерінде одақтас республикалар ішіндегі ең төмені болып, қатардан қалыс қалған екен. Соңғы кезде “орыс тілдес халықтар” деген жаңа термин шығып жүр. Біз бұған дейін “славян тілдес”, “түркі тілдес”, “роман тіл­ дес” т. б. халықтарды білеміз. Ал орыс тілдес деген халықты есті­ 10

ген емеспіз. Сонда бұл қандай халық? Бұл терминнің ғылыми анықтамасы қандай? Егер осы терминнің авторлары орыс тілін білетін халықтар көзделсе, онда оның ішіне қазақтар неге енбей­ ді? Бақсақ мұны көтеріп жүргендердің “орыс тілдес халықтар” деп отырғаны Латвияда латыштан басқалар, Эстонияда эстоннан басқалар, Литвада – литвандардан басқалар, Қазақстанда қазақтан басқалар көрінеді. Ал, бұл “басқалар” – кәдімгі өздерінің тілі, ділі, қала берді діні бар украин, белорус, еврей, неміс, ұйғыр, ко­ рей тағы осы сықылды ұлттар, емес пе? Ал бұл ұлттар өз тіл­ дерінен біржола баз кешіп, өздерін орыс тілді халықтармыз деп есептей ме екен? Олар өздерінің тілдерін сақтап қалуға және дамытуға ұмтылып отырған жоқ па екен? Рас, бұл ұлттар іші­ нен орыс тілдес адамдар шығуы мүмкін. Ал бірақ тұтас бір ұлт ретінде­ “орыс тілдес халық аталмайды. Бұл – ғылыми анықтама емес. Бұл атауды ойлап табушылар аса құйтырқы мақсатты көздейді. Олар Эстонияда басқа халықтарды эстондықтарға қарсы, Латвияда латыштарға қарсы, Литвада литвандарға қарсы, Өзбекстанда өзбектерге қарсы, Казақстанда қазақтарға қарсы ай­ дап салғысы келеді. Осы мақсатпен олар республика ағын алған халықтың суверенитетін­ әлсірету үшін неше алуан ұйымдарға бірігуде. Осындай жағдайда қазақ тіліне мемлекеттік статус беру мәселесін дауысқа салу, ұлтаралық қатынасты одан бетер шиеленістіреді, жаңа қақтығыстар тудыруға себеп болады. Тіл тағдыры ел тағдырымен біте қайнасып отырған қазіргі тарихи кезеңде мұның өзі халық тағдырын дауысқа салумен бірдей әсер туғызады. Сөйтіп ұлттық намысына тиеді. “Тең – теңімен, тезек – қабымен” демекші, егер ғылыми салыстыруға сайсақ 1989 жылғы санақтың алдын ала деректері бойынша Қазақстанда түркі тілдес халықтар 46 процент құраса, ал енді славян тілдес халықтар 43 процент құрайды. Қазақтан басқа түркі тілдес халықтар қазір 1 миллион адамға жетіп отыр. Қазақ тіліне мемлекеттік статус беру осы саны аз татар, өзбек, ұйғыр, әзербайжан, түрік, башқұрт сияқты бізге бауыр халықтардың тілінің республикамызда сақталып, дамуына ізгі ықпал жасар еді. Сол сияқты 2 процент құрайтын басқа тілдес халықтарға да 11

қамқорлық керек (мысалы неміс, корей, грек, шешен, ұйғыр тағы басқалар). Орайы келгенде тоқтала кететін тағы бір мәселе кейбіреу­ лер қазақ тіліне мемлекеттік статус берілсе, қазақ ұлты басқа ұлттардан бөлектенуі, томаға-тұйық жағдайға душар болуы мүмкін деседі. Бұл да сын көтермейтін жай әншейін бер жағында қалқып жүрген “жайдақ тұжырым”. Қазақ тіліне мемлекеттік статус берілгенімен орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі маңызын ешқашан жоймайды. Қазір қазақтар орыс тілін меңгеру бойынша Одақ көлеміне алдыңғы қатарда. Тіпті славян халықтарының кейбіреулерінен озық тұр. Қоғамдық өміріміздің даму болашағынан қарағанда бұл деңгей көтерілмесе төмендемейді. Өз балаларына өз ұлтының тілін білуді парыз санай отырып, басқа тілді меңгеруін қаламайтын ана, сірә, табыла қояр ма екен? Бұған қоса, біздің қоғамдық құрылысымыз бен экономикалық өміріміз СССР-де қайсыбір ұлттың томаға-тұйық қалуына мүмкіндік бере қояр ма? Біздің ойымызша, қоғамдық пікірде белең алып отырған және осы күнге дейін басы ашылмай келе жатқан мәселелердің бірі – ұлт мәселесі мен әлеуметтік мәселенің арақатынасы дер едік. Әлеуметтік мәселенің ойдағыдай шешілуі ұлт мәселелерінің ойдағыдай шешілуіне сөзсіз игі ықпал жасайды. Бұл дау­ сыз, сонымен­ бірге ұлт мәселелерін әлеуметтік мәселелердің көлеңкесіне қойып, әлеуметтік мәселелер шешілсе ұлт мәселесі де өз-өзінен шешіледі деу бұл сөзсіз қате көзқарас. Бұл мәселенің басын ашып алу үшін велосипед ойлап табудың қажеті жоқ. Вла­ димир Ильич Лениннің мұраларына жүгінсек – бәрі де қолмен қойғандай сайрап жатыр. Кезінде ұлттардың мәселесі дегенді еңбекшілердің мәселесі дегенмен ауыстыру жөнінде Бухарин ұсыныс жасағанда Ленин оның қателігін жеріне жеткізе дәлелдеп, тойтарыс берген болатын. Өкінішке орай, Сталин Бухариннің осы қателігін қаз қалпында қайталап асқындырып жіберді. “Еңбекшілердің мүддесі”, “әлеуметтік мүдде” дегенді желеу етіп ұлттық мүддені елеусіз қалдыруға тырысушылар қазір де же­ терлік. Мұндайлар “ұлттық мүдде” туралы сөз бола қалса тоқырау жылдарындағыдай “ұлтшылсың” деп жағадан ала түспегенімен, 12

бірақ, жұрт назарын ұлттық мәселеден әлеуметтік мәселе жаққа аударып жіберуге жан сала ұмтылып жүр. Қазіргі кезде тіл туралы Заң жобасын талқылау барысында осындай тенденция ашық бой көрсетуде. “Қазақ тіліне” бөлінетін қаржыны әлеуметтік салаға жұмсасақ, үй салуға пайдалансақ әлдеқайда пайдалы болмас па еді” деп айтады олар. Қазіргі демографиялық пайымдаулар бойынша қазақ тілінің әлсіреу бағыты енді біржола тоқтатылмақ, тағы жалғаса берсе, 75 жылдан соң халқымыз өз ана тілінен жұрдай болып айырылмақ, ал бір 100 жылдан соң қазақша еркін сөйлейтін адам қалмауы мүмкін. Осы ағымды тоқтатып, қазақ тіліне өз абыройын толық қайтарып беру үшін де кемінде 25 тіпті, 40 жыл қажет болар. Бір сөзбен айтқанда, осы заң қабылданғанның өзінде ана тіліміз үшін біздерді әрі қиын, әрі ұзақ күрес күтіп отыр. Мұның ашығын айтпасқа тағы болмайды. Ұлт республикаларында кез келген әлеуметтік мәселенің ұлттық астары бар. Айталық, Қазақстанда кен ашылып, құрылыстар салынып, жаңа қалалар бой көтеріп, бәрі-бәрі өрге басып жатыр делік. Ал енді осы үрдістер сол жердегі байырғы халықтардың тұрмысын жақсартуға, мәдениетін көтеруге, тілін дамытуға қаншалықты дәрежеде пайдасын тигізіп отыр деген сұрақ тумай ма? Тоқырау жылдарында “таптық мүдде”, “одақтық мүдде”, “әлеуметтік мүдде” дегендердің көлеңкесінде жауапсыз қалып келген бұл сұраққа да қазіргі құру кезінде жа­ уап берілуі тиіс. Жақында депутаттар кезекті Қазақ ССР Жоғары Советінде Тіл заңын қабылдауға жиналмақшы. Соған байланысты оларға халық атынан, ең қасиетті аманат тапсыруымыз қажет. Ана тілтіміздің мерейін биік көтеру енді солардың қолдарында. Депутаттарды өз сайлаушыларының аманатын орындап, халық алдында азаматтық міндетін абыроймен атқарып шығуға шақырамыз! Айтан НҮСІПХАНОВ, Болатхан ТАЙЖАНОВ, Мақаш ТӘТІМОВ.

13

Журнал “Дуния Аш-Шабаб” (Египет), 5 декабря 1993 года (“Мир молодежи”), перевод с арабского

Посол Казахстана в семи Арабских странах: объем­ израильских инвестиций в нашей республике превышает вложения всего Арабского мира Чрезвычайный и Полномоченный Посол Казахстана одновре­ менно в Египте, Алжире, Ливии, Марокко, Тунисе, Иордании и Сирии Болатхан Тайжан ратует за всемирное расширеннее по­ литических, экономических и культурных отношений между его страной и Арабским миром. Для этого, по мнению дипломата, существуют все необходимые предпосылки: общность истори­ ческих судеб казахского и арабского народов, одинаковая прина­ длежность к Исламской цивилизации, современные политичес­ кие и торгово-экономические мотивации. Однако, на сегодняшний день Арабский мир занимает выжи­ дательную, можно сказать пассивную позицию по отношению к Казахстану в то время, как другие государства мира активно под­ ключаются к процессам сотрудничества с нашей республикой. На вопрос корреспондента “Аш-Шарк Аль-Аусат” об уровне кон­ тактов Казахстана с Израилем Посол привел следующий факт: Объем Израильских инвестиций у нас превышает аналогичные вложения всех арабских стран вместе взятых. В целом же из 61 миллиарда долларов иностранных инвестиций в Казахстане лишь мизерным часть приходится на долю арабов. В самом Казахстане ждут и будут только приветствовать при­ ход арабских партнеров. И это будет на руку Арабскому миру, гарантирует общую выгоду. Дело в том, что Казахстан – страна с огромным будущим, громадным еще малораскрытым экономи­ ческим потенциалом. Сами за себя говорят колоссальные при­ родные ресурсы, которые таят Казахстанские недра. Наконец, нужно по достоинству оценивать выгодное стратегическое рас­ положение Казахстана между Европой и Азией. В обозримой 14

перспективе это дает шанс ему превратиться в связующий мост между двумя континентами. Уже сейчас зарубежные компании и корпорации энергично осваивают проекты, связанные с проклад­ кой трубопроводов, различных телекоммуникационных сетей и кабелей через нашу территорию, запускают через нее маршруты своих трансконтинентальных авиарейсов. Казахстан также актив­ но участвует в подобных процессах. Так, совсем недавно введена в строй железнодорожная магистраль, которая соединила между собой Китай, Казахстан и страны Средней Азии, Иран с дальней­ шим выходом в зону Персидского Залива. То есть чем раньше арабы приступят к сотрудничеству с Казахстанам, тем более пол­ нее будут соблюдены их интересы в этой части света. На вопрос относительно Казахстанского Законодательства, ре­ гулирующего иностранные инвестиции господин Болатхан Тай­ жан ответил: Наши законы и иные юридические нормы в данной сфере достаточно прогрессивны. Достаточно сказать, что при их подготовке мы опирались на опыт передовых государств Евро­ пы и Азии. То есть для иностранных инвесторов предусмотрены широкие преференции, налоговые льготы, таможенные послабле­ ния. В некоторых отраслях Казахстанской экономики такие льго­ ты достигают 100 % – первые пять лет деятельности, затем 50 % в последующие пять лет. При всем при этом было бы ошибочно полагать, будто Казахс­ тан входить в некую зависимость от иностранных столиц или ком­ паний. Казахстан – достаточно крупное и сильное государство,­ способное полноценно отстаивать свои интересы. Что касается факторов, на которые делается ставка, то речь, в частности идет об энергетических ресурсах. Так только по нефти запасы респуб­ лики составляют 25 миллиардов тонн, по газу – 2,5 триллиона кубических метров, по углю 164 миллиарда тонн, что равняется трети всех ресурсов Азии. Казахстан чрезвычайно богат и такими видами сырья: как железо, медь, цинк, уран, марганец и другие. Среди мусульманских государств наибольшее рвение в сто­ рону Казахстана высказывают Иран и Турция. Временами даже складывается впечатления о некой конкуренции между ними. Но наиболее преуспела в этом смысле Турция, которая привлек­ 15

ла масштабные инвестиции в Казахстан, расширяет торговлю, построила сеть современных гостиниц, школ и лицеев, прилага­ ет большое усилие по углублению культурно-гуманитарного со­ трудничества. На вопрос же о состоянии Казахстанско-российских отноше­ нии Посол пояснил, что в целом им присущи доброжелательность и конструктивность. Благодаря чему, например, стороны успешно решают вопросы, связанные с транспортировкой углеводородно­ го сырья на международном рынке, эксплуатацией космодрома Байконыр, и в целом торгово-экономическим, научно-техничес­ ким и гуманитарным сотрудничеством. “Егемен Қазақстан”, ақпан, 1994 жыл

Мысырда да Қазақстанның туы желбіреді Қазақстан тәуелсіздігін алғалы бергі уақыт ішінде шетелдерде ашылып жатқан қазақ елшіліктері аз емес. Соның бірі – Таяу Шығыс елдерінің ішінде тұңғыш рет қазақ елшілігі Египет Араб Республикасында да шаңырақ көтерді. Жақында Қазақстанның Египет Араб Республикасындағы төтенше және өкілетті елшісі Болатхан Құлжан Тайжанға сенім грамотасын тапсырғаны әмбеге аян. Бұл Араб әлемінде ашылған елшіліктің орны бөлек. Тек өзінің жұмбақ пирамидаларымен ғана дүние жүзін әлі күнге дейін таңқалдырып келе жатқан мемлекет. Жақында Египет Араб Республикасындағы Қазақстан елшісі Болатхан Құлжан Тайжанның қызмет бабымен елге оралған сәтінде жолығып, Мысыр еліндегі қазақ елшілігінің жұмысы жайлы әңгімелескен болатынбыз.

– Болатхан Құлжанұлы қазақ елі дербес мемлекет ретінде алдымен стратегиялық даму бағыттарын нақтылап, дүние жүзіне мәлімдеген кезде, оның ішінде шетелдермен түрлі салада қарым-қатынас орнату бағдарламасын жіті назарға алып, 16

соның арқасында бірқатар елдерде Қазақстан Республикасының елшіліктері ашылып жұмыс істеуде. Бұрын-соңды республика үшін арнайы дипломаттар әзірленбегендіктен елшіліктерде қызмет істейтін мамандардың тапшы болып отырғаны жасырын емес шығар. Кезінде дипломаттар даярлайтын Мәскеу жоғары оқу орындарына бұрынғы одақтас республикалардың ұлт өкілдерінің түсуіне түрлі шектеулер қойылып, көбінде орыс ұлты әзірленгені жасырын емес. Міне, осындай кедергілерге қарамастан білімімен, талантымен небір қиындықтарды жеңе отырып, дипломат болуды мақсат тұтқан көптеген қазақ азаматтары, сол дипломаттар даярлайтын жоғары оқу орнына түскендері баршылық. Кейін бітірген соң, тіпті елшілік қызметіне дейін көтерілгендері бар. Кешегі күні сол аз ғана қазақ дипломаттары қазақ елі шетелдерде елшілік аша бастағанда дипломат тапшылығын сездірмеді десе де болғандай. Солардың қатарына кезінде Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтын бітіріп шығып, дипломатиялық жұмыспен шұғылданған қазақ азаматтарының бірісіз. Алдымен дипломат болуыңыздағы мақсаттарыңыз жайлы айтып берсеңіз?

– Жалпы саясатшы болу арманы мектеп қабырғасында жүргенде маза бермейтін. Мектепте саяси сабақтар өткізген кезде оған баяндамашы болуға ұмтылып, тіптен кейде кезексіз сұранып жасайтын да едім. Менің талпынысымды байқаған мұғалімдер де мүмкіндік болса маған жасататын. Ақыры сол арман жетегімен мектеп бітірген соң, Мәскеудегі мемлекеттік халықаралық қарымқатынастар институтының халықаралық экономикалық байланыс факультетіне түстім. Сөйтіп халықаралық экономика және құқық мәселелері мамандығын алып, араб, ағылшын тілдерін меңгердім. Дипломатиялық жұмысқа институтта жүргенде-ақ кіріскен бола­ тынмын. Ол 1963 жылы наурыз айы болатын. Араб елдеріндегі араб тілін білетін дипломаттар өте аз еді. Соған байланысты Еги­ пет Араб Республикасында бір жарым жылдай жұмыс істеп, ин­ ститутты кейін бітірдім. Жалпы мен секілді қазақ дипломаттары көп болмаса да бар еді. Көбісі шетелдерде жұмыс істеп келген­ нен кейін Мәскеудегі сыртқы істер министрлігінде жұмыс істеп 17

қалып қоятын. Мен болсам шетелден оралысымен астанамыз Алматыға келіп жұмысымды жалғастырып жүрдім. Өйткені туған жерімнен, ортамнан ешуақытта да айрылғым келмейтін. Тағы бір түсінгенім шетелдерде жүрген кезде, тек Кеңес Одағының тір­ шілігін ғана көрсетіп қоймай, өзіңнің туған республикаң жайлы көбірек таныстырсаң соғұрлым бағаң да жоғары болады. Әрине, ол кезде елден жырақ жүріп, оның экономикасында, мәдениетінде, әдебиетінде болып жатқан құбылыстарды білмей қазақтар туралы бірдеме айту қиын. Соның әсері болса керек, шетелден оралған сайын елге тартып тұратын. Елге келгенде де қызметімді Сыртқы істер министрлігінде және Орталық Комитетте халықаралық байланыстар бөлімінің бөлім бастығының орынбасары қызметі міндетін атқардым. Осы қызметте жүргенде түрлі салада жақсы қызметтерге шақырды. Бірақ әрдайым ондай ұсыныстардан бас тартып, өзім маманданған саладан ешуақытта кеткен емеспін.

1990 жылы Шетелдермен экономикалық байланыс комитеті құрылғанда комитет бастығының орынбасары болдым. Кейін ол министрлік болып өзгерді. Сол министрдің бірінші орынбасары болып жүргенімде осы елші лауазымына ие болған жайым бар.

– Шетелдерде, негізінде қай мемлекеттерде жұмыс істедіңіз?

– Египетте және бұрынғы екі Йеменде дипломатиялық жұмыста болдым. Сыртқы істер министрлігі қызметінің ішін­ де үлкен екі ағым бар. Ол – дипломатиялық және консулдық жұмыс деп аталады. Көбінде осы салалар бойынша қызметкерлер бірыңғай шұғылданып кетеді. Менің бағыма орай олай болған жоқ. Шетелде жұмыс істеген кезімде консулдық жұмысты да, дипломатиялық жұмысты да атқардым. Консулдық жұмыстың ең төменгі дәрежесінен бастап, бас консул мансабына дейін жеттім. Ол – консулдық қызметте ең жоғары мансап. Ал дипломатиялық жұмыста кеңесші дәрежесіне дейін көтерілдім.

– Елші болғанға дейін сыртқы экономикалық байланыстар саласында ең жауапты жоғары лауазымды қызметте болдыңыз. Солай бола тұра елші болып кетуіңізге нендей жағдайлар итермеледі?

– Мен өзім істеген саланы ешуақытта тастаған емеспін. Осын­ ша жыл дипломатиялық жұмыста жүріп елшілік мансабына жете алмай қалсам немесе құрметті демалысқа шығып кетсем, 18

орны толмас өкініш болар еді. Елші болғаным өмір бойы істе­ ген саламның үлкен бір жемісі деп санаймын. Солдат генерал болсам деп армандайтыны секілді, дипломат елші болсам дейді. Сондықтан бұл ешқандай менің төмендегенім емес. Оның үстіне бұл қызметті Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы өзі ұсынды.

– Араб елдері біз үшін таныс та, бейтаныс әлем. Сонша араб елдерінің ішінен Қазақстан елшілігінің Египет Араб Республикасында ашылуының себебі неде?

– Араб елдерінің ішінде Қазақстан елшілігінің Египетте ашы­ луы өте терең ойланып жасалған мәселе деп ойлаймын. Египет Араб Республикасы тек Араб елдері арасында ғана емес, Афри­ ка елдері, мұсылман елдері және сол аймақтағы елдердің ішін­ де беделі жоғары мемлекеттердің бірі. Халқының саны, жер көлемі үлкен, және экономикалық саяси, әскери беделі де өте жоғары. Осындай беделді мемлекетте елшілік ашу әр уақытта тиімді. Оның үстіне Мысыр елінің мәдениеті қазақ халқы үшін бөтен емес. Мысыр мәдениетінің түркі тектес халықтардың әдет- ғұрыптарымен ұқсас жерлері де бар. Бұл жерде Бейбарыс бабамыз мамлюктер династиясын қалыптастырып, Египетті би­ леген. Әл-Фараби де біздің топырағымыздан шығып, араб еліне барып, көптеген шығармаларын араб тілінде жазды. Фарабидің Қазақстаннан шыққанын арабтар жақсы біледі.

– Египеттіктер жалпы қазақ халқы туралы біле ме?

– Нашар біледі. Өйткені бұған дейін Қазақстанды Ресейдің бір бөлшегі деп келген ғой. Енді-енді танып жатыр. Оның үстіне Президентіміздің аты көбісінің аузында жүреді. Назарбаев десе болды, Қазақстанды таниды. Сол үшін қазіргі жұмысымның бір бағыты Египет халқына қазақ халқының тарихын, өнерін, әдебиетін және экономикасы туралы деректерді көбірек наси­ хаттасам деймін. Сол үшін “Қазақстан” телерадио компаниясы­ мен келісіп, көптеген халық әндерін үнтаспаға жаздырып алдым. Тіптен тікелей Алтынбек Қоразбаев және Сәбит Оразбаевтардың өзімен хабарласып, араб елдері үшін жазғыздық.

– Қазақстан Республикасының Египет Араб Республикасында төтенше және өкілетті елшілігі болған соң, мемлекеттің, Президенттің ұстанып отырған саясатының атынан сөйлеп, 19

соның көзқарасын білдіретініңіз белгілі. Бұдан былай елшілік екі ел арасында түрлі саладағы байланысқа дәнекер болатынына күмән жоқ. Десек те алғашқы жұмысты неден бастамақшысыздар?

– Оны бір саламен не болмаса бағытпен айту қиын. Меніңше ең алдымен экономика саласынан бастасақ деймін. Өйткені, Египет тәжірибесінің бізге тигізер әсері мол. Олар 1960-1970 жылдарға дейін Абдель-Насердің социализм құрамыз деген бағытымен келіп, тек осы 15 жылдан аса уақыт ішінде ғана нарықтық экономикаға көшті. Сондықтан олардың тәжірибесі бізге жақынырақ. Мы­ салы, олардың салық, кеден, шекара мәселелеріне қатысты үйренуге болатын тұстары жетерлік. Өнеркәсібі де ұқсас. Мы­ салы, дәрі-дәрмек жасайтын, таза мақтадан киім тігетін, тері­ ден түрлі бұйымдар шығаратын кәсіпорындары жақсы дамыған. Денсаулық сақтау саласында да табыстары мол. Содан кейін екі ел арасындағы туризм қарыштап дамып келеді. Египет халқы Қазақстан мәдениетімен танысуға өте құштар. Өткен жылы тамыз айында Жезқазған музыкалық драма театры 15 күндей Египетте өнер көрсеткен кезде, оған келген көрермендер өте көп болды. Көбісі тағы келсе екен дейді. Ғылым саласындағы байланыс та енді дами бермек. Өткен жылғы қазан айында Қазақстан Ұлттық Академиясының Ака­ демигі Жабайхан Әбділдин бастаған делегация барып қайтты. Жабайхан Әбділдин мырзаның айтуы бойынша, микробиология саласында қарым-қатынас орнату екі жаққа да тиімді екен. Оның үстіне египеттіктер Қазақстанға кадр дайындау мәселесіне өз та­ раптарынан көмектеспек. Таяу уақытта Қазақстанның Египетке білім алуға бір топ оқушы келеді. Осы арада газет арқылы бір мәселені ашық айта кетсем деймін. Менің бір байқағаным, тек Египетте ғана емес, шетелдерге жіберіліп жатқан оқушылардың ішінде қыздарымыздың үлесі өте мол. Мұны аса жақсы құбылыс деп санамаймын. Мен қазіргі заманның көзқарасымен өскен аза­ матпын. Әйелді еш уақытта еркектен кем көрген емеспін. Бірақ, Ба­ тыс экономикасын және тағы басқа елдердің тәжірибесін игерген мамандарға мұқтаж болып отырғанда солардың басым көпшілігі ерлердің болғаны жөн. Оқырмандар мені консерватор, артта қалған деп ойламасын. Мен өмірде көрген-түйген сабақтарымды 20

айтып отырмын. Мысалы, Түркияға қанша қыз оқуға жіберілді. Сол секілді Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, т. б. елдердің оқуға жіберген оқушыларының ішінде қыздардың үлес салмағы өте аз. Қыздарды оқуға көп жібергендіктен араларында бір­ лі-жарым масқаралыққа ұшырап жатқандары да бар. Бұл қазақ халқының уайым-қайғысы деп ойлаймын. Сайып келгенде ұлттық салт-дәстүрден айырылып қалғанымыздың кесірі. Ұлттық тәрбие, ұлттық намысты қорғау жоқтың қасы. Тастанды балалардың аналары кімдер? 90 проценті қазақ қыздары. Біз шындығында мұндай үлкен трагедияға соншалықты мән бермей, әркімнің өз ісі деп жүрміз. Меніңше әркімнің өз ісі емес, ұлтымыздың ісі.

– Қазір Каирдегі қазақ елшілігінде қанша адам жұмыс істейді және барлық әлеуметтік мәселелер толық шешілген бе?

– Баршаға мәлім қаржымыз аздау. Соған қарамастан өз басым біздің елшіліктің барлық жабдықпен қамтамасыз еткеніне риза­ мын. Бір қиыншылық қызметкерлеріміз сырқаттанғанда, емдеу мәселесі қиындау. Оның үстіне елшілік қызметінде істейтіндердің дені жастар. Ертең олар сол жақта жүріп сәби сүйеді, сонда дәріге төлейтін қаражатымыз болмай тұр. Құдайға шүкір, халықаралық стандартқа сай Қазақстанның өз ғимараты бар. Қызметкерлер пәтерлермен жабдықталған. Бір әттеген-ай бар, ол сол ғимараттардың барлығы жалға алынған. Менің пікірімше, сатып алған әлдеқайда тиімді болар еді. Себебі жалға төленетін 3 жылдық қаржыға қазіргі біз отырған үйлерді сатып алуға болады екен. Оның үстіне Қазақстанның Каирде өз жері, меншікті үйі болса жаман ба. Осы ғимараттарды сатып алу үшін әрекет етіп жатырмын. Алматыда көбісі қолдап отыр.

– Елшілікте қанша адам жұмыс істейді және қызметкерлер қай жерлерден іріктелген?

– Қызметкерлеріміздің барлығы сыртқы істер министрлігінде істеген араб тілінде еркін сөйлейтін жігіттер. Өкінішке орай осы уақытқа дейін арабша, ағылшынша таза сөйлейтін, Қазақстан эко­ номикасын терең білетін азаматтарды таба алмай жүрмін. Ондай мамандар қазіргі кезде қажет-ақ.

21

– Елшілікте істейтін қызметкерлерге, өзіңізге халықаралық дәрежеге сай дәрежелер берілді ме?

– Осыған байланысты бір түсініксіз жағдай болып тұр. Азаматыңыз елші болып сайланады да, бірақ оның дәрежесі неме­ се рангі бір саты төмен. Елші болған соң оған сай дәреже берілуі тиіс. Бізде елші ғып жібереді де, дәрежені бір саты төмен қояды. Неге деп сұрасаңыз елші ғып жіберейік, бір жылдан соң дәреже берейік дейтін көрінеді. Бұл өрескел білместік. Мұнда мектепте­ гі секілді жақсы оқысаң пионерге аламын деген жүрмейді. Елші барған жақтың ел басшылары да неге бізге дәрежесі төмен адам­ дарды жібереді, жоғары дәрежесі барлар табылмады ма деген са­ уалдар қояды. Сол білместікпен шетелді ренжітіп те жүрміз. Ел­ шіге сынақ жүрмейді. Ол мемлекеттің сенімді өкілі болған соң, соған неге сенім аз. Сенбесе неге жібереді? Кейде басқа елдердің елшілерімен өзара кездесіп сұрасып қалғанда, біздің елшіміз бір саты төмен тұрғаны қатты сезіледі. Сөйтіп елшілеріміздің беделін түсіріп жүрген жайымыз бар.

– Екі ел арасындағы қарым-қатынасты нығайтып бірбіріне етене таныстыруда баспасөздің атқарар ролі ерек­ ше. Бір өкініштісі егеменді ел болғанымызбен Қазақстан басылымдарының ешқайсысы да шетелдерде тілші ұстауға шамасы жоқ. Осы мәселені кезінде ел басшысына қойғанда, ол кісі шетелдерде елшіліктер ашылғанда, олардың құрамында баспасөз қызметкері болады дегені бар. Сіздің елшілік осы жағын ойластырған ба? Өзіңіз білесіз Қазақстан осы күнге дейін шетел хабарларын тек Ресей басылымдарынан ғана алуға мәжбүр. Ал оладың қай шындықты жазып жатқанын кім білсін.

– Бұл мәселе өте қиын болып тұр. Бірақ мен есеп беретін құжатыма осы мәселені енгізбеппін. Болашақта бірдеме ойластыр­ маса болмайды. Елшіліктің Қазақстанмен екі арадағы байланысы өте қиын. Хабар тек Қазақстаннан келген самолеттен ғана алынады. Одан басқа бізді жалғастыратын байланыс жоқ. Бір байланысымыз факс. Бірақ ол өте қымбат. Мен әрдайым елшілік қызметкерлеріне қазақ баспасөзіне материал беріп тұрыңдар деп ескеріп отырамын. Әрине журналист болмаған соң, материал жазуы да қиын. Мұның бәрі кезінде маман даярламағандықтың кесірі.

22

Менің пайымдауымша бұл проблеманы Қазақстан Журналист­ тер одағы шұғыл қолға алуы керек. Журналистердің шет тілін білуін талап етіп қоймаса, таяу арада шетелдерге журналистер жібере алмауымыз қақ. Әрине екі ел арасында өзара баспасөздер алмасса екі ел бірін-бірі танып, байланысы тереңдей түсер еді. Оның үстіне мұндай байланыстарға селқос қарайтынымыз да өз әсерін тигізсе керек-ті. Кешегі күні қазақ халқы тари­ хы, тілі, әдебиеті, мәдениеті және салт-дәстүрінен айырылып қала жаздаған халық. Сол замандағы жүргізген саясаттың кес­ ірінен қазақ тарихы ұмытыла бастады. Соған орай психология да өзгерді. Сөйтіп халық болсам деген ұмтылысы жойыла бас­ тады. Мен сізге мысал айтайын. Кеңес Одағы Йеменде кезінде істеп жүргенде иемендік ғалымдар Шығыс Азия халықтарымен (Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан) ғылыми байланысқа шығып, сол елдерге қатысты зерттелмей, шаң басып жатқан архивтерін беруге ұсыныс жасады. Мен бір­ ден Қазақ ССР Ғылым Академиясына телеграмма салып, жауап беруін өтінген едім. Бірақ еш жауап болмады. Сондай телеграм­ маны Тәжікстанға салғанымда көп уақыт өтпей-ақ олар хабар­ ласып, арабтар мен ғылыми ынтымақтастық орнатып, қаншама құнды архивтік материалдарды тегін алып кетті. Сол байланыс осы күнге дейін үзілген жоқ. Қазекең болса селт еткен жоқ. Тағы бір мысал. Йеменде қазақ фильмдерінің фестивалі өтетін болып, сол үшін алдын ала жауапты қызметкерлерге жолығып, мәселені шешіп кеткенмін. Ол кісі уәдесін беріп, менің жасап жатқан жұмыстарыма ризашылығын білдіріп, қазақ әртістерін, режисерлерін жіберетін болып қалған еді. Фестивальда “Қыз Жі­ бек” фильмі бірінші көрсетілетін болған соң фильм басталмас­ тан бұрын сахнаға шығып сөйлеушілердің ішінде бір қазақтың болмауы мені қатты қынжылтты. Қазақтың фильмі көрсетілейін деп жатыр, ал сахнаға шығып сөйлеп жатқан қазаққа ешқандай қатысы жоқ екі орыс ұлты өкілін көргенде кірерге тесік таппа­ дым. Бұрындары мәскеуліктер мұндай фестивальдің болатынын қазақстандықтарға айтпай өздері бара беретін әдет болатын. Ал мен өзім барып ескерттім ғой.

23

Бұдан кейін де сан рет “Қайрат” командасын шақырттым. Ол да келмеді. Ал көрші өзбек халқының “Пахтахор” командасын шақырған едік, олар уақтысында жетіп келді. Сөйтіп өзімізді өзіміз жәбірлеп, бейшара қылып көрсетіп, басқаларсыз күн көре алмайтындай дәрежеге жетуіміз жа­ ныма қатты батады. Қазірде мұндай келеңсіздіктер жетерлік. Кемеңгерлікке бастаудан қорқып жүргендерге кейін тарих лағнет айтады.

– Әңгімеңізге рахмет. Әбілғазы Мақсұтұлы

“Егемен Қазақстан”, 17 ақпан, 1994 жыл

“Жалауымда жүрегімнің лүпілі... ” Бұл күндері талай елдің төрінде қазақ мемлекетінің байрағы желбіреп тұр. Қазақ дипломатиясының ақ отаулары іспетті алыстағы сондай бір елшілік ежелгі Мысыр елінде ашылып, оның тізгінін белгілі дипломат, қайраткер азамат Болатхан ТАЙЖАНОВ мырза ұстады. Жуырда елшімен кездесудің сәті түсіп, орайы келген сыр-сұхбатымызға ойда жүрген сауалдарымызды арқау еткен едік.

– Елші мырза, Сіздің есіміңізді жетпісінші жылдары андасанда ресми хабарлардан, онда да қазақ басылымдарынан естіп қалатын едік. Елге келгенде кейде жастар газетіне сұхбат та беретінсіз. Содан болар, қазақтан шыққан жас дипломаттардың бірі ретінде танып, сырттай сүйініп те жүретінбіз. Енді, міне, Мысыр секілді ежелгі тарихы мен мәдениеті ғажайып үлкен елде еліміздің көк байрағын желбіретіп елші боп жүрсіз. Сөз басын елшіліктің мемлекет үшін мән-маңызы жайындағы әңгімеден бастасаңыз?

– Елші мен елшілік туралы былай алып қарағанда бәріміз де білетін сияқтымыз. Негізінде олай емес. Көп адамдар елшіліктің 24

мән-мақсатын сырттай жалаң тұспалдағанымен, оның ішкі қырсырына терең бойлай бермейді. Өйтетін де орны бар, жалпы дипломаттар жайлы, дипломатия жайлы жарытып жазылмай­ тын. Келді-кетті, кездесті-жүздесті деген секілді ресми хабарлар ғана қылаң беретін. Әрине, оған адамдар кінәлі емес, өте қатаң бақылау сүзгісінде ұсталынған қоғам кінәлі. Қазір мемлекет болдық, елшіліктер аштық. Сонда оны не үшін ашамыз? Бірінші, кез келген мемлекет тұйық шеңберде өмір сүре алмайды. Оған қарым-қатынас, алыс-беріс, барыс-келіс қажет. Ол үшін ел мен елдің арасында белгілі бір жүйелі байланыс орнығуы керек. Өзге ел туралы толық, жан-жақты ақпараттармен құлақтанып отыр­ майынша ешбір мемлекет әлемдік айдында өз желкенін түзей алмайды.­ – Таныту демекші, Қазақстанды шет жұрттықтардың танып-білуі қалай?

– Шынын айтсақ, білмейді әлі. Енді-енді ғана перденің беті ашылып келе жатыр. Онда да Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың есімі арқылы ғана.

– Елші болу үшін, дипломатиялық қызметтерде жұмыс істеу үшін не керек?

– Шет тілін білсе ол дипломаттық қызмет атқарып кете алады деген бір ұғым бар. Бұл қате ұғым. Оқуын тауыспай, қыр-сырын жетік білмей, оның барлық сынынан ысылып өтпей бірден ел­ шілік қызметке кірісіп кетем деу әбестік, әрі көзжұмбайлық. Ал­ дымен дипломат деген мамандық. Ол үшін оның арнайы түзілген оқу бағдарламасы бар. Саясат, экономика, мәдениет, дүниежүзілік дамудың бағыттары мен кезеңдерін қамтитын барша сала бойын­ ша білім алмайынша, жетік білмейінше ертеңгі күні елшілік жұмыстарында еркін жүзем деу қиын.

– Сіздің айтуыңызша дипломатияға мол әзірлігі бар адам, маман болуы керек екен. Ал кешегі күндері елшілікке орнынан түсіп қалған, қызметі төмендетілген, зейнеткерлікке қарай аяқ басқан партия қызметкерлерін жіберіп жататын бір дәстүр болды ғой. Олар өз қызметтерін қайтіп атқарады?

– Рас, мұндай дәстүр болған. Кеңес үкіметінің келеңсіз бір (партократиялық) әдісі еді. Елші боп барған бұрынғы партия 25

хатшылары қатты қиналып қана қоймады, кәсіби білімсіздігінің нәтижесінде біздің халықаралық саясатқа да, әртүрлі байланыстар мен қарым-қатынастарға да нұқсан келтірді. Орашолақтық пен іс жүйесін білмеушілік олардың аяғына тұсау болды. Олар өз әріптестерімен еркін сөйлесе алмайды. Ұдайы жанында тәржімеші ұстау да ыңғайсыз. Мәдениетті, білікті дипломат кең отырып ер­ кін сұхбаттаса алатындай тілді білуі керек қой. Дипломатияның алуан-алуан рәсімдерінің ұсақ-түйегіне дейін жетік меңгеруі ке­ рек. Қажет десеңіз сол елдің ақпарат құралдарын еркін шолып оқымай қандай жұмыстың қисыны келмек? Елшінің кейде бір ауыз сөзі бүкіл істі бүлдіруі ықтимал, елшінің аңдаусыз жасаған болмашы дерек-мәліметі екінші жақты қатты секем алдыруы мүмкін... Осындай білместіктен беделіміз түсіп, бетіміз қызарып жататын кездер әрине аз болған жоқ. Маман болу керек дейтінім содан.

– Кеңес үкіметінің дипломатиясынан қандай жақсы жақтарын алу керек деп ойлайсыз?

– Біз кейде көргенімізден жазбай жат та кеп марапаттауға кірісеміз де, кейде жаппай жоққа шығаруға жұмыла қойып ке­ теміз. Кеңес дипломатиясы үлкен тарихы, дәстүрі, өзіндік мек­ тебі бар дипломатия. Ол жылдар бойы жасалынды, жылдар бойы екшеленіп, іріктеліп, молығып отырды. Мықты-мықты дипло­ маттар оның қазынасын, тәжірибесін байытты, беделін көтерді. Өйткені кеңес үкіметі дипломаттарды тыңғылықты даярлады. Оған арнайы мән берілді, оқу орындарын ашты, кадрлар ошағын нығайтты. Сондықтан кеңес дипломаттарының көбі нағыз ма­ ман болды. Бізге осы жақсы жақтарды жалғастыра білу қажет. Қазір кадрлар жеткілікті деп айтуға әлі ерте. Дегенмен талпы­ ныс бар, ұлттық университетімізде халықаралық қатынастар, құқық факультеттері, басқару академиясында халықаралық фа­ культеттері ашылып, жастар оқып жатыр. Болашақта олар қазақ дипломатиясының көшіне келіп қосылар жас лек болмақ. Тек со­ ларды даярлау жағына мән берілсе дер едім...

– Бір сұхбатыңызда елшіліктерде істейтін қазақ жігіттерінің қазақ тілінде еркін сөйлеуін қалаған ой айттыңыз. Өз ана тілінде сөйлеу – әрбір елшілік қызметкерінің бірінші парызы екені айтпа26

са да түсінікті ғой. Олай болса елшіліктерге шала қазақтардың барып жатуына қалай қарайсыз?

– Әрине, сөз жоқ қазақ тілінде сөйлеген жөн. Бірақ шала қазақ жасаған кім? Қоғам ғой. Өздеріңіз айтып жүргендей, қазақ мек­ тептері жабылды, қазақ тілінде қолданыс болмады, оқудың бәрі орыс тілінде жүрді. Бөбегіміздің балабақшадан бастап еститіні орыс тілі, тыңдайтыны орыс әні болды, кейін қызметтегі ортасы да орыс тілінде сөйледі. Дипломаттар да, мамандар да орыс тілін­ де дайындалды. Шет тілін бәріміз де орыс тілі арқылы үйрендік.

– Орыс мектебінде оқып, екі тілді қатар алып жүрген, екі тілде де жақсы сөйлеп, жақсы жазатын азаматтарымыз да баршылық. Олар неғып бір жақты біліммен орыс тілді боп кетпеген деген сауал келеді?

– Олар қоғамның өктемдігіне берілмей, іштей өзіне мақсат қойып, ана тілін қадірлей білген жандар. Қай кезде де мұндай жандар болады. Ал жалпы халықты өз тілінде тәрбиелеу – үлкен мемлекеттік қамқорлықты қажет етеді.

– Ежелгі Мысыр елімен байланыс енді-енді бекіп келе жатқан секілді. Жалпы ел Президенті Хосни Мүбарактың Қазақстанға, қазақ еліне деген көзқарасы қандай?

– Өздеріңізге мәлім қазіргі таңда қарым-қатынасымыз нығайып келеді деуге болады. Президент Хосни Мүбарактың біздің еліміз, халқымыз жайлы пікірі өте жоғары. Бір ғана мысал келтіре ке­ тейін. Былтыр елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Египетке сапары­ на дайындық кезінде біраз ұйымдастыру шараларын жүргізуге тура келді. Мен бір апта бұрын келіп Египеттің сыртқы істер министріне жолығып ұсыныс жасадым. Нұрсұлтан Әбішұлының әлем алдындағы беделі мен Қазақстан мемлекетінің ұстанып отырған саясатының бейбітшіл бағытын, Президентіміздің арқасында еліміздің бет алған бағытын бүкіл өркениетті әлем қолдап отырғанын барынша баяндадым. Соған орай ол кісіге ерекше ықылас пен қошамет көрсетілсе дедім, Президентімізді қарсы алудың жоғары деңгейде өтуін қаладым. Әдетте, ел басшы­ ларын ресми рәсімдер жоралғысы бойынша Египет президентінің өкілі қарсы алады. Содан кейін барып қабылдау Президент са­ райында өтетін. Өтінішімді айтқаннан кейін жауап күттім.

27

Әрине, тағатсыздана күттім. Бір күн қалғанда протокол басшысы: “Нұрсұлтан Назарбаевты Президенттің өзі қарсы алады, барлық рәсімдерде бірге жүреді”, – деп хабарлады. Айтқандайын ел бас­ шысын аэропорттан Хосни Мүбарактың өзі қарсы алды. Осының өзі Египет басшысының біздің елімізге деген көзқарасын таныт­ са керек. Ал Президент Мүбарактың Алматыдан Ислам мәдени орталығын салып беруге шешім қабылдап, 15 миллион доллар бөлгені есімізде емес пе? Бұл да жақсы ниеттен туған ықылас, ізгі көмек. Қаржы берілді, енді ұқсату өзімізге байланысты. Екі ел арасындағы достығымыз алдағы уақытта да бұдан әрі жалғасын таба береді. Оған кәміл сенемін.

– Осы орайда араб елдерінде дауы басылмай келе жатқан қиын түйін – Израиль – Палестина келіссөзінің осыншама ұзаққа созылуы, екі жақтың ымыраға келе алмауының басты себептері, әлем жұртшылығын оқтын-оқтын өзіне назар аудартып отырған қазіргі қал-жайы туралы айта кетсеңіз?

– Бұл өзі талайдан бері шешімін таппай, оқтын-оқтын шие­ ленісіп, ушығып барып бәсеңсіп, одан қайта қозып, араға уақыт салып бейбіт жолмен шешуге бар мүмкіндіктерді жұмсаған, бірақ көп әрекеттердің талайы аяқсыз қалғаны мәлім. Қазіргі жүріп жатқан келіссөздің беталысы жаман емес. Даудың түп қазығы неде? Палестинаның жерін Израиль жаулап алып отыр. Ал палестиналықтар оған көнгісі жоқ. Олардың пайымынша Па­ лестина жері түгелдей босатылуы тиіс. Ал бұған израильдіктер қалай қарайды? Израиль мемлекетінің мұндай талапқа тура қазір көнбейтіні аян. Қазіргі келіссөздер белгілі бір аймақты босатып, онда Палетина автономиясын құру шараларын қарастыруда. Бұл да қиын кедергілермен жүргізілуде. Кейбір партиялардың кереғар пікірлері мен қасарысқан талаптары екі жаққа да өз мүдделерін қайта-қайта мұқият сараптап алуға, екшеп барып шешім қабылдауға мәжбүр етуде. Ал оның нәтижесін уақыт көрсетеді. Меніңше Израиль мен Палестина арақатынасында ілгерілеушілік басым.

– Елші мырза, енді дипломатия тақырыбына қайта ауысайық. Бұрын қазақтан шыққан дипломаттар саусақпен санарлықтай еді. Соларды атай кетсеңіз?

28

– Мен білетін әріптестерден білікті, тәжірибелері мол, дипломатиялық жұмыстың қыр-сырын жетік меңгерген азамат­ тар қазір де еңбек етіп жүр. Олар – сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары, қытай тілінің маманы Қасымжомарт Тоқаев, министрдің орынбасары, қытай тілінің маманы Менжан Ғизатов, министрліктің басқарма бастығы, монғол тілінің маманы Қайыр Омаровтар... Ізімізді, өкшемізді басып інілеріміз де өсіп келеді.

– Елден жырақта жүргенде газет-журналдар алып тұрасыздар ма?

– Әрине...

– Қандай басылымдарды?

– “Егемен Қазақстан” мен “Казахстанская правда”. Басқаға жазылуға қаржы жетпейді.

– Жағдайдың қиындығына орай еліміз шетелдерде өз тілшілерін ұстай алмай отыр. Осы қиындықтан шығудың бірденбір жолы – елшіліктегі қаламының желі бар бір қызметкеріне қоғамдық негізде тілшілік шаруаны жүктеуге болар ма еді? Тіл білетін маман әрі жаза алатын бір қызметкер ұстау арқылы бір оқпен екі қоянды атып алуға болмай ма?

– Түсіндім ойыңызды. Әбден болады. Оны редакциялар­ мен ақылдасып шешсе, игілікті іс болары сөзсіз. Біз шетелдік ақпараттарға осылай бірте-бірте тікелей шығуға жол сала баста­ уымыз керек.

– Қолыңыз қалт еткенде не оқисыз?

– Оқитындарымның 98 проценті ақпараттық-мәліметтік мате­ риалдар...

– Енді өткенге де оралып отырайық. Көпшілікке мәлім “Жас тұлпар” ұйымы, ансамбілінің басы-қасында өзіңіз болған екенсіз. Оның құрылу мақсаты неден туды?

– Сол жылдары Мәскеуге барған қазақ студенттерінің 100-нің елуі бірінші семестрде ауылға қайтып жататын. Себебі не? Себебі әр алуан. Біреу оқи алмайды, біреу қаржыдан қиыншылық көреді, біреу қала тұрмысына көндіге алмайды... Біз осындағы қазақ студенттерінің басын біріктіріп, бір-бірімізге көмек көрсетуді мақсат еттік.

29

– Соңғы кезде “Жас тұлпар” ұйымының жұмысын қайта жаңғыртып айтып жүрміз. Кейбір мақалаларда осы ұйымға қатысқандар кезінде қуғын көрген еді дегенді айтады...

– Жоқ, ешқандай – қуғын-сүргін болған емес. Мен де кейде естіп қаламын. Қайсыбір адамдар өздерін сөйтіп революционер етіп көрсеткісі келеді. Оның бәрі бекер.

– Енді пенделік сауал: өзіңіз жайлы қысқаша айтып өтсеңіз?

– Мен өзім осы астанадағы № 36 мектепті бітірдім. Мәскеуде оқыдым. Елшіліктерде істедім. Бар ғұмырым дипломатияға арналды.

– Біреулер Сізді кезінде өнерге де бейімі болған дейді? Жолдастарыңыздың арасында: Біздің Бөкең, “чуть” актер боп кете жаздаған деген қазақы қалжың естіп едік. Оның қандай сыры бар?

– Жас кезімізде ғой... Сол 1961 жылы... Бір күні көшеде келе жатсам біреулер мені көріп тұра қалысты да, жақындап келіп сөз бастады. Сөйтсем бұлар жапондық киношылар екен. Айтуларынша М. Горький атындағы киностудияда совет-жа­ пон киношыларының бірлесуімен “Он мың бала” деген фильм түсірілетін болыпты. Соның басты кейіпкеріне лайықты бозба­ ла іздеп жүр екен. Қазақтың баласы өздеріне қатты ұқсап кетсе керек. Әкеліп іріктелініп жиналған топ балаға қосты да жіберді. Сарапшылар конкурсы ұзақ талқылаудан кейін бас кейіпкерлік­ ке мені лайықты деп тапты. Мәселе шешілді, басты рөл маған берілді. Сол кезде ойламаған жерден екіұдай жайға тап келдім. Жазда бізді комсомол комитеті Сыртқы істер министрлігінің пи­ онер лагеріне вожатый ғып жіберетін. Маған мәселені тікесінен қойды. “Актер болғың келсе жол ашық, ал дипломат болғың кел­ се нұсқауды орындайсың” – десті. Әрине, менің арманым дипло­ мат болу... Содан лагерьге кете бардым. Тамыз айында лагерьден оралсам, жатақханада мені іздеген шақыру қағаздары жатыр екен. Бардым. Киношылар бастарын шайқап өкінген болды. “Басты рөльге бөтен адам түсіп үлгерген. Олар: Енді сен бір-екі эпизодта ойна”, – десті. Содан сол “Он мың бала” фильмінің эпизодтарына түскенім бар. Ол кино бізде де, Жапонияда да жүрді.

30

– Каирде ірге теуіп жұмыс істей бастағандарыңызға көп бола қоймаған сіздердің қазіргі жай-күйлеріңіз қалай болып жатыр?­ – Елшілік өте жақсы орналасты. Үйіміз де, кеңсеміз де бар. Дегенмен болашақта осы жайдың кейбір мәселелерін түбегейлі шешіп алған жөн болады деп ойлаймын. Қазақ мемлекеті барда Мысыр секілді іргелі де үлкен Араб мемлекетінде елшілік бо­ лады. Сондықтан оның өз меншігіндегі тұрақ-жайы түпкілікті шешілуі тиіс. Қазір қаржы жағы қолбайлау болып жатыр. Әйтсе де біз әріден ойлап іс-қимыл жасауымыз керек деп есептеймін.

– Халқымызда: Елдің елдігі ерінен танылар, Елдің байлығы жерінен танылар, – деген мақал бар. Сіз де елімді танытам, елімнің мәртебесін асырам деп барыңызды соған бағыштап жүрген жансыз. Еңбегіңіз өрлей берсін дегім келіп отыр, елші мырза... Рахмет! Сұхбаттасқан Жақау ДӘРЕНБЕКОВ

“Казахстанская правда”, 3 марта 1995 года

Наша дружба выше гор и пирамид Болатхан ТАЙЖАНОВ – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Арабской Республике Египет. Пока он представляет нашу страну на весь ближневосточный регион. Окончил факультет международных экономических отношений МГИМО. Владеет английским и арабским языками. С четвертого курса был направлен на двухгодичную дипломатическую работу в Египте. Затем трудился в родном МИДе, где в 1974 году достигает уровня первого заместителя министра. В последующем работал в ЦК партии в качестве заместителя заведующего отделам зарубежных связей. Пос31

ледняя его должность до назначения послом – первый заместитель министра внешнеэкономических связей.

– Болатхан Кульжанович, между Египтом и Казахстаном не наблюдается тесного сотрудничества. С чем это связано?

– Вопрос не точный. По-видимому, такое мнение складывает­ ся в силу слабого освещения в средствах массовой информации двусторонних отношений Казахстана с Египтом. Посольство пос­ тоянно направляет материалы из Каира в управление информа­ ции МИД РК с тем, чтобы они в дальнейшем увидели свет. Одна­ ко, как я уже теперь понимаю, наши усилия во многом тратятся вхолостую. Произойди все, как задумывалось, уверен, казахс­ танцы имели бы правильное представление: наши отношения с Египтом, пусть и не бурно, но все же складываются. За короткий отрезок времени – два года – мы добились многого. Нельзя под сотрудничеством подразумевается лишь торгово-экономические связи, хотя и в этой области есть определенные подвижки. За про­ шедшие годы в Египте побывали два наших театральных коллек­ тива по линии Минкультуры, были делегации от академии наук, министерства транспорта, сельского хозяйства, здравоохранения, туризма и так далее. В университетах этой древней восточной страны обучаются уже во втором потоке 157 казахстанцев, при­ чем полностью за счет египетской стороны. К тому же в Каире от­ крыт фонд технического содействия странам СНГ, большая часть средств которого выделяется Казахстану. Деятельность фонда способствует взаимообмену опытом и специалистами.

– И все таки, каковы перспективы торгово-экономического партнерства с Египтом?

– Производимый между нашими странами торговый обмен по объемам невелик. Между тем стороны готовы предпринять шаги и разработали реальные предложения по расширению эко­ номического сотрудничества. Однако все упирается в проблему транспортировки товаров, наши поставки могут осуществляться только через “третьи” страны. Через СНГ Египет везти опасается, еще не уверен в том что его груз в сохранности дойдет до места назначения. А сухопутные связи через Турцию только начинают 32

налаживаться. В этой связи примечательным выглядит тот факт, что в настоящее время несколько представителей деловых кру­ гов Казахстана находятся в Египте – оговаривают возможности доставки товаров воздушным путем. В плане инвестиций Египет обладает небольшим потенциалом, чего не скажешь о нефтедо­ бывающих государствах арабского мира. Кстати, сейчас рассмат­ ривается нашей стороной значительный инвестиционный проект, предложенный Саудовской Аравией.

– Господин посол, в печати встречаются материалы, рассказывающие о незавидном положении нашей обучающейся молодежи в Египте. У вас есть что сказать в противовес?

– Прочитав как-то публикацию такого содержания в газете “Караван-блиц”, я не стал сразу отвечать, потому что в ней при­ водились конкретные факты, и я решил их лично проверить. Как и следовало ожидать, они не подтвердились. Мне довелось побы­ вать в семи университетах, где обучаются казахстанцы, и полу­ чить от всех наших студентов письменное подтверждение того, что факты, приводимые в заметке, не соответствуют истине. Попыток к предупреждению наших девушек носить паранджу со стороны египетских властей не было. А о бедственном поло­ жении студентов, которое муссируется с первых дней их пребы­ вания в Египте, вовсе нет речи. Египет, как я уже говорил, обучает наших студентов бесплатно, хотя вузы там частные. За предостав­ ляемое общежитие, трехразовое питание и медицинские услуги казахстанцы тоже не платят. Кроме того, они получают вдвое большую, чем у других иностранных студентов, стипендию в размере 160 фунтов. На жилишные условия тоже, по-моему, грех жаловаться. В общежитиях квартирного типа один наш студент занимает комнату, а в некоторых случаях, бывает, в одной комнате проживают двое. Высказывавшееся некоторыми ребятами недовольство непри­ вычным питанием тоже непонятно. Шум обычно поднимается как раз родителями таких, плохо адаптирующихся к новым усло­ виям, студентов. В Алматы я провел многочасовую встречу с папами и мамами, направившими в разные инстанции республики и СМИ негодую­ 33

щее письмо. Как выяснилось, многие подписали письмо, поверив рассказам двух инициаторов послания, суть возмущений которых сводилась к тому, что во время частной поездки в Египет их, ви­ дите ли, не встретили и не устроили на квартиру. Замечу, что такие неправомерные требования порой получа­ ют поддержку со стороны отдельных работников Министерства образования Казахстана, хотя сам министр со мною солидарен. Так, я с большим сожалением получил в октябре прошлого года послание от первого заместителя министра образования Олега Есырева, в котором меня просили передать египетской стороне, что положение наших ребят в Египте удручающее. Я тот час отве­ тил нашему министерству отказом, разъяснив, что передать такое письмо их коллегам из Египта – как минимум, нетактично, а, по большому счету, тем самым наносился бы немалый ущерб двусто­ ронним отношениям наших стран. Но каково же было огорчение, когда я узнал, что министерство это же самое послание напра­ вило египетским властям напрямую. Разумеется, мне пришлось немало выслушать от египтян, справедливо вопрошавших, кто нас вынуждал обучаться в Египте. Однако в результате трудных переговоров удалось даже добиться повышения стипендии на­ шим студентам вдвое. Поверьте, это было непросто в наколенной атмосфере.

– В одной деловой газете вы подвергли резкой критике наше евроцентристское мышление. А вы могли бы на примере ближневосточного опыта показать, что ныне можно не во всем придерживаться прозападного пути развития и иметь при этом определенные преимущества?

– Ближний Восток представлен англо- и франко-ориентирован­ ным странами в виду того, что этот регион составлял некогда ко­ лонии соответствующих европейских государств. По достижении в послевоенный период независимости ближневосточные страны устремились к воссозданию собственных национальных ценнос­ тей, самобытной культуры. И потому сегодня здесь наблюдается переплетение восточных традиций с демократией европейского образца. Возникло особое местное устройство государства, при котором многие дела вершатся народными авторитетами, личнос­ 34

тями, хотя существуют и демократические способы влияния на ход событий: через парламент, прессу и т. д. Традиционно боль­ шим уважением и весом пользуются выходцы из знатных фами­ лий. Действует принцип старшинства. Сохранение своего мира, думаю, только красит арабов. Естественное развитие позволит им продвигаться вперед без особых натуг. Мне очень жаль, что в Казахстане мало уделяется внимания Востоку. В первые годы объявления независимости мы сразу ри­ нулись общаться с великими державами, вообразив, что наша республика мигом войдет в клуб передовых стран мира. Отсюда – “забвение” стран с аналогичными периодами развития в ЮгоВосточной Азии, в Африке и арабском мире. Сейчас же приходит осознание того, что восточные модели построения общества не столь чужды.

– Значит, вы склонны считать, что мы несправедливо отдаем приоритет во внешней политике европейскому вектору, умаляя значение азиатского?

– Да, до недавнего времени, на мой взгляд, это было так. Хотя на прошедшем совещании руководителей посольств с участием главы государства было однозначно сказано, что политика у нас будет многовекторной. Также хочу заметить, что мне на встрече доводилось говорить о том, что в настоящее время мы всюду необычайно много гово­ рим о задачах интеграции Казахстана, в особенности с Россией, и совсем мало разъясняем, что при этом не думаем о нанесении ущерба нашей независимости и суверенитету. Эти две темы ос­ вещаются у нас в неправильном соотношении 99:1, а нужно бы иметь хотя бы 40 к 60. В принципе, это замечание моими колле­ гам было воспринято.

– У вас, на мой взгляд, сложилось и особое отношение к выдвинутой нами идее ЕАС?

– В моем представлении ЕАС действительно оправдает свое на­ звание и назначение, если он в себя включит равноценные в воен­ но-экономическом отношении и политическом весе государства. Пусть прозвучит несколько неожиданно, но Евразийским можно было бы назвать союз, куда вошли бы Россия, Япония, Турция и 35

две-три крупные европейские страны. И, по всей видимости, та­ кое будущее можно предполагать. Но если мы хотим иметь ЕАС, состоящий из России и небольших по отношению к ней стран – бывших советских республик, то при всех благих пожеланиях это будет самая типичная Российская империя. Это надо иметь в виду. Говоря так, я совершенно не выступаю против ЕАС. Просто глубоко убежден, что односторонняя ориентация в любом случае приносит мало пользы. Например, я неустанно твержу о том, что нет капитализма, единого для всех стран. Каждое государство понимает его по-своему и потому делает собственные акценты в проведении социально-экономической политики. Допустим, экономики Германии и Франции сильно разнятся. Точно так же и демократия не имеет однозначных критериев. В условиях ев­ ропейской цивилизации – это одно, а азиатской – другое. Нет в мире идентичного подхода даже к вопросу о правах человека. А у нас сейчас всяк кто может, по любому поводу делает ссылки на опыт различных стран, не учитывая всех сложившихся там ню­ ансов. Кто только не заделался страноведом и политиком! Больно на это смотреть. Особенно, на мой взгляд, грешат против истори­ ческой истины те люди, которые добиваются конституционных поправок в отношении государственности Казахстана. Ведь спор нелепо ведется по законодательно закрепленному историческому факту, что Казахстан является землей, на которой испокон веков проживали казахи. Думается, нам надо поскорее преодолеть “бу­ реломы” межнациональных проблем и двигаться к утверждению общечеловеческих ценностей.

– Может ли мусульманский мир пойти на конфронтацию с Россией из-за Чечни?

– В СМИ исламу зачастую придается имидж весьма агрес­ сивной, экстремистской религии, хотя фундаментализм присущ лишь одной-двум странам мусульманского мира. В основном же это абсолютно светские государства. Относительно реакции на чеченский конфликт – могу сказать, что там дальше солидарности по религиозному принципу настроя нет. Я бывал в Организации Исламской Конференции (ОИК), участвовал на последнем мусульманском саммите в Касабланке 36

и уяснил, что все оценки чеченского конфликта носят уравнове­ шенный характер. Вообще ОИК всегда стремится вносить конс­ труктивный элемент в международный диалог. И мне непонятно, честно говоря, наше осторожничанье с этой организацией. Ведь даже Россия, казалось бы, немусульманское государство, держит своего представителя в ОИК, а мы руководствуемся соображени­ ями, работающими на сдерживание отношений с одной из влия­ тельнейших международных структур. Вероятно, эти соображения основаны на том, что наше членс­ тво в ОИК может быть неправильно расценено мировым сооб­ ществом. Да, мы все еще оглядываемся на то, что о нас могут подумать. Все время думаем, что кто-то сомневается в нашем поведении.

– А как в целом реагируют ближневосточные соседи на проводимый нами политический курс?

– Должен сказать откровенно, арабский мир, к сожалению, не совсем уверен в том, что Казахстан стремится и сможет остаться самостоятельным государством. Вот почему я говорю о необхо­ димости правильных акцентов при высказываниях по вопросам, касающимся суверенитета республики и интеграционных процес­ сов в пределах СНГ – девяносто девяти и одной единицы. Летом даже была публикация “Тоска по империи” с весьма характерным подзаголовком “президент Республики Казахстан предпринима­ ет попытки воссозданию СССР”. Видите, как может быть иногда воспринята идея ЕАС. Вместе с тем политика, проводимая нашим Президентом, нахо­ дит понимание. Тем более что Мубарак встречался с Назарбаевым в феврале 1993 года во время официального визита Нурсултана Абишевича в Египет. Тогда, я думаю, они прониклись взаимной симпатией. Глава Египта готов посетить с ответным визитом Ка­ захстан. И было бы хорошо, если бы к его визиту завершилось строительство Исламского культурного центра, который станет подарком Египта нам и оценивается в 15 млн долларов. Динара ШУГАБАЕВА

37

Журнал “Аль-Ахбар” (Египет), апрель, 1994 года (перевод с арабского)

Казахстан – Мусульманское Государство, обладающее­ ядерным оружием Интервью с Его Превосходительством Болатхан Тайжаном – Послом Казахстана в Каире.

– Прежде всего, хотелось бы поближе познакомится с Вами и Вашей дипломатической карьерой.

– Я очень счастлив, что нахожусь в Египте, тем более, это мое не первое посещение вашей страны. Еще в далеком 1963 году мне довелось работать в Каире в качестве молодого дипломата. Зовут меня Болатхан Тайжан. Род моей деятельности связан со сферой международных отношений, поэтому в разные годы я занимал посты, начиная от атташе и кончая Генеральным Консулом в По­ сольствах Советского Союза за рубежном. Сейчас же я назначен Послом независимого Казахстана в Египте.

– Каков политический и экономический вес Казахстана во время правления коммунистов, а затем в период независимости?

– Будучи одной из крупнейших республик в составе СССР, Казахстан находился под жестким контролем Москвы. Размеры его территории достигают почти 3 миллиона квадратных кило­ метров. Количество населения достигает 18 миллионов человек, 57% которых исповедует Ислам. В целом, помимо коренного ка­ захского народа, в республике проживает более ста представи­ телей различных национальностей, что было обусловлено целе­ направленной политикой Кремля на многорасовое население. В результате к концу 1980-х доля казахов сократилась до 44 % от общего населения республики. К счастью, после обретения неза­ висимости эта пагубная тенденция остановилась и мы наблюдаем рост казахского населения из года в год. Здесь сказываются, как естественные демографические факторы, так и моменты, связан­ ные с оттоком некоренного населения в другие республики по принципу национальной принадлежности, в частности, Россию, Украину, Германию.

38

Что касается экономического потенциала Казахстана, то рес­ публика занимала лидирующие позиции в масштабах СССР по многим сферам. Речь идет о легкой и тяжелой промышленности, аграрном секторе и других областях. Так, например, по объему производства минеральных удобрений на долю Казахстана прихо­ дилось 95 %, по объему производства зерна республика занимала второе в масштабах СССР место после России. Более половины серебра и 10 % золото Союза также производила наша респуб­ лика. Наконец, Казахстан – пятое в мире Государство по запасам столь важного стратегического сырья, как нефть. Примерно нечто схожее можно констатировать применительно к промышленному потенциалу Казахстана, причем, как легкого, так и тяжелого. При этом самое главное – Казахстан политически стабильная страна, где в мире и согласии уживаются представители более 100 наци­ ональностей.

– Ваша страна считается одной из наследниц ядерного арсенала бывшего Советского Союза. Какова казахстанская позиция по этому поводу?

– Хотя мы являемся обладателями оружия массового истреб­ ления, в действительности у нас нет желания иметь его, ни тем более использовать в каких-либо целях. Вместе с тем, мы не со­ бираемся передавать ядерное оборудование России в ситуации, когда она переживает период конфронтации с Украиной, кстати, также обладающей ядерными мускулами. Сами мы не рассмат­ риваем ядерное оружие в качестве весомого аргумента в процес­ се диалога Казахстан с международным сообществам. В то же время надо исходить из геополитических реалий, а именно того обстоятельства, что наша республика расположена между двумя мировыми державами, как Россия и Китай. Понятно, что в столь неоднозначном положении ставка должна делаться не на силу и взаимные угрозы применения силы, а на мирное сосуществова­ ния и равноправное сотрудничество. Что касается внутренних неурядиц внутри самой России, то мы в Казахстане надеемся, что они в скором времени будут преодолены и эта страна превратится в процветающий субъект цивилизованного сообщества наций.

39

– а теперь могли бы вкратце рассказать об истории отношении между Казахстаном и Египтом, а также о перспективах двустороннего сотрудничества?

– Связи между двумя Государствами имеют глубокие корни, во-первых, благодаря объединяющей роли Ислама, во-вторых, имея ввиду особое значение Египта в цивилизованном мире. Что касается новейшей истории, то, как известно, в советскую эпоху все международные контакты республик СССР замыкала на себе исключительно Москва. Уже после обретения независимости Ка­ захстан получил возможность строить самостоятельные отноше­ ния со странами мира, включая Египет. Нам очень импонировало, что Египет в числе первых установил с нами дипломатические отношения. Одним из отражений сказанного может служить тот факт, что Казахстанское правительство предоставило для Египет­ ского посольства весьма льготные условия. В целом, мы воздаем должное политическому авторитету, экономическому и культур­ ному весу АРЕ не только в Арабском мире, но и в глобальном масштабе. Отдельных слов уважения заслуживает Президент Хосни Мубарак, благодаря ему и его мудрому и последователь­ ному руководству, сегодняшний Египет демонстрирует высокие темпы развития, и играет важную роль в укреплении мира и ста­ бильности на Ближнем Востоке. В частности, это касается пос­ реднической миссии Каира в урегулировании конфликта между Израилем и Палестиной. Всем известны неустанные усилия Пре­ зидента Хосни Мубарака и министра иностранных дел Египта Амра Мусы в этом сложном процессе. Мы искренне верим, что общая заинтересованность, воля наших лидеров послужит от­ правной точкой для плодотворного сотрудничества Казахстана и Египта во благо наших народов.

– Что бы Вы могли сказать относительно культурного диалога между нашими странами?

– Прежде всего надо отметить, что Египет начал свою актив­ ность в данном направления с широкого жеста – Президент Хос­ ни Мубарак объявил, что в качестве дара Казахстанскому народу египтяне построят Исламский культурный центр в городе Алма­ ты. Такое решение он объяснил желанием поддержать братский 40

народ в стремлении к возрождению исламских ценностей. Затем состоялось подписание межгосударственного соглашения о со­ трудничестве в сфере образования. Благодаря этому документу многие молодые люди из Казахстана получили шанс учиться в египетских светских и религиозных университетах. Посредством другого документа, регулирующего культурные контакты, так­ же расширяются связи гуманитарного порядка. К примеру казах­ станские театральные труппы участвуют в фестивалях экспери­ ментального театра, которые организуются в Каире; достигнута договоренность о совместных съемках многосерийного кино­ фильма посвященного Султану Бейбарсу.

1995 год

О некоторых моментах стратегии и тактики внешней­ политики Казахстана С точки зрения процессов международной жизни Казах­ стан на данном этапе находится на стадии вхождения в новую для государства сферу деятельности. Завершается период меж­ дународного признания де-юре, продолжается процедура уста­ новления дипломатических отношений с другими государства­ ми. Но до признания де-факто хотя бы большинством стран на всех континентах, международными, правительственными и неправительствен­ными организациями потребуется не мало вре­ мени. Это – процесс объек­тивный. Вполне понятно, что за 4-5 лет не удавалось и, пожалуй, не уда­ ется ни одному новому государству стать полноправной частью огромного организма, именуемого мировым политическим, эко­ номическим, культурным, туристическим и т. д. сообществом. Для этого Казахстан должен постепенно создавать мaтepи­ альную, финансовую, кадровую базы и другие компоненты су­ веренного государства. И поэтому становление Казахстана как полноправного субъекта международных отношений не может произойти одномоментно.

41

В отношении первых лет самостоятельного существования можно констатировать успешное вступление Казахстана в веду­ щие международные организации, включая OOH, получение га­ рантий безопасности от ядерных держав, налаживание в целом партнерских связей с внешним миром. Хотелось бы оговорить следующие. Собственные суждения и мнения, основанные на многолетнем опыте работы в дипломати­ ческой сфере, в данном случае высказываются в надежде, что они могут оказаться полезными, и будут учтены. Представляется, что надо внести серьезные коррективы в вос­ приятие общественностью и политиками Казахстана понятий “исламский фундаментализм”, “исламский фактор” и т. д.

1. Прежде всего надо обратить внимание на то, что ислам ока­ зался единственной религией, с названием которой в некоторых случаях связывают происхождение негативных общественно-по­ литических явлений в мире. В политическом лексиконе не сущес­ твуют стереотипов, связанных с “христианским, буддистским, ка­ толическим, протестантским” и другими “фундаментализмами”, “фанатизмами”, экстремизмами”, хотя политические перевороты, убийства, терроризм имеют место во многих не мусульманских странах. (Англия – Ольстер, Германия – поджоги и хулиганские выходки против иностранцев, Босния и Герцеговина – зверства и преступления сербов, Россия – кровопролитие в Чечне, массовая резня в христианских африканских странах, религиозный экстре­ мизм немусульманского большинства в Индии, гражданская вой­ на в Ливане и т. д. и т. п.). Воздерживаясь от соблазна пространных экскурсов в историю происхождения обсуждаемых терминов, хотелось бы обратить внимание прежде всего на их антиисламский пропагандистский характер. Если подходить к этим терминам по их религиозным содержаниям, то вполне казалось бы правомерным говорить о христианском, католическом, протестантском, синтоистском и т.д. “фундаментализме” “фанатизме” “непреклонности” и т. д. Так, например, в вопросах регулирования роста населения, отноше­ ния к аборту и по другим социально-общественным проблемам мы являемся свидетелями бурных столкновений мнений и прос­ 42

то баталий, происходящих на религиозной почве в европейских странах. Как ни странно в этих случаях нет даже поползновений объяснить такие баталии “католическим фундаментализмом”. Стереотип “исламского …изма” направлен на создание пси­ хологической и политической установки в мире на представле­ ние о существовании целой группы государств, которым присущ “…изм”. На самом деле категорически недопустимо применение таких “…измов” в отношении этой группы государств. Дело в том, что религиозным фанатизмом, экстремизмом, фундамента­ лизмом, фатализмом охвачено не все население любой мусуль­ манской страны, а лишь отдельные группы, секты, организации. Но такое явление мы наблюдали в последнее время не в одной немусульманской стране (вспомним массовое самоуничтожение, психозы на религиозной почве в Северной и Южной Америке, в Европе, к примеру, в Украине, экстремистские религиозные сек­ ты в Японии и т. д.). В мусульманских странах и гocyдaрство, и духовенство резко осуждают и борются с проявлениями религиозных террористи­ ческих актов на религиозной почве. И было бы не объективно и не справедливо, негативную xapaктеристику этих явлений рели­ гиозного происхождения распространять на все население этих стран и на саму группу мусульманских государств. Исходя из вышеизложенного, социально-политические явле­ ния, возникающие на религиозной почве в мусульманских стра­ нах, и следует называть религиозными, воздерживаясь от наклеи­ вания на них сразу же ярлыка “исламского ... изма”. Такое мнение важно учесть и с той точки зрения, что, называя “религиозными” явления, возникающие на религиозной почве, мы приучаемся и приучаем других к более объективному восприятию происходя­ щего не только внутри мусульманских стран, но и вокруг них. Кроме того распространение и внедрение таких политических установок и стереотипов в Казахстане неизбежно приведет к за­ мораживанию на долгое время его отношений с такой важной с политической, экономической, духовной точек зрения группой стран как мусульманские.

43

Надо ли говорить какую большую просветительско-пропан­ дистскую работу по разрушению антиисламских политических стереотипов и установок следует начать в Казахстане. Кстати, та­ кая работа пошла бы на пользу не только населению Казахстана, но и всей мировой общественности. И роль Казахстана в этом важном вопросе была бы отмечена не только в мусульманских, но и в немусульманских странах.

2. Большая работа по первому вышеизложенному пункту, на наш взгляд, создаст предпосылки для взвешенного рассмотрения вопроса о членстве Казахстана в Организации Исламская Конфе­ ренция (ОИК). Трудно оценить политический, экономический, финансовый, людской, территориальный потенциал ОИК. Эта организация включает в себя 52 афро-азиатских государства, все существую­ щие арабские и почти все тюркские страны, т. е. приблизительно одну треть членов ООН. Цели и задачи, закрепленные в Уставе ОИК, полностью соответствуют принципам ООН и междуна­ родного права. Организация Исламская Конференция заслужила уважительное отношение к себе со стороны мировой обществен­ ности сбалансированностью, сдержанностью и объективностью своей политики. Репутация солидной и влиятельной международной органи­ зации ОИК пользуется и вне пределов своих государств-членов. Исходя из того, что в составе федерации имеются субъекты с му­ сульманским населением, Россия до6иласъ назначения своего чиновника по связям с ОИК с местопребыванием российского дипломата в Джидде, где расположена штаб-квартира этой орга­ низации. ОИК, в состав которой входят страны с огромным весом в мировой экономике и валютно-финансовой системе, имеет сеть экономических и финансовых фондов и учреждений. Среди них главным является Исламский банк развития (ИБР), через который идут инвестиции в страны-члены ОИК и этого Банка. Зачастую эти инвестиции предлагаются под весьма низкий процент, а иног­ да предоставляются в форме безвозмездной помощи. Учрежде­ ния ОИК, ИБР оказывают ощутимую помощь своим членам в 44

социально-экономическом развитии, подготовке кадров, решении экологических проблем. Однозначно можно утверждать, что чем дольше будут длиться колебания с решением о вступлении Казахстана в члены ОИК, тем больше мы потеряем от упущенных возможностей по привле­ чению инвестиций из стран-членов ОИК и из ее экономических и финансовых учреждений. При этом надо понять и объяснить населению Казахстана, что инвестиции, помощь, дары из OИК и ее учреждений, мусульман­ ских стран пойдут на пользу не только мусульманам Казахстана, но и всем его гражданам без различия их религиозных убежде­ ний. Сотрудничество с мусульманскими странами нельзя уподоб­ лять германской программе “Возрождение” в Казахстане, направ­ ленной на оказание помощи и содействия районам Казахстана с компактным немецким населением.

3. Вполне понятно, что одним из важных направлений вне­ шней политики Казахстана сейчас и в перспективе должно яв­ ляться ближневосточное. Ближний Восток представляет интерес не только для Казахстана, но и для остальных стран мира не толь­ ко своими экономико-финансовыми возможностями, но и своим геополитическим положением. Арабо-израильские, межарабс­ кие, арабо-региональные (теперь уже включая Средиземноморс­ кой бассейн) отношения, вопрос о возможности существования израильского и палестинского государств, статус Иерусалима, от­ ношения стран региона к ДНЯО, нарастающая проблема пресной воды и другие социально-политические, военные, экономичес­ кие проблемы, перипетиями своих решений могут, и, оказывают большое влияние на мировую политику. В этой ситуации весьма ошибочным может оказаться одно­ значное и одномерное Отношение Казахстана к этому большому и важному региону. А именно – измерять эти отношения только наличием и размерами инвестиций привело бы к упрощению со­ держания и формы ближневосточной политики Казахстана. Мы не хуже других знаем и понимаем значение инвестиций в эконо­ мику Казахстана на данном этапе. Больше того, считаем недопус­ тимым недооценку этого фактора для становления укрепления 45

государства с переходной экономикой. Но надо быть реалистами и трезво оценивать собственные шаги по развитию отношений с арабскими странами. За все годы существования независимого Казахстана, кроме Президента Назарбаева Н. А. никто из руко­ водства республики, включая министра иностранных дел, не по­ бывал в этих странах с самостоятельным визитом. Зато в Израи­ ле, в европейских и американских государствах, по несколько раз побывали премьер-министр, заместители, министр иностранных дел, другие руководители нашей республики. Во всех крупных регионах мира – Европе, на Среднем и Даль­ нем Востоке, в Тихоокеанском регионе, в Прибалтике – Казахстан представлен несколькими послами или они являются послами по совместительству в соседних странах. И в то же время на всем Ближнем Востоке, где расположились 22 арабских государства работает один посол Казахстана. И аккредитован он только в од­ ной стране. Казалось бы исходя из государственных интересов, по аналогии с другими регионами, имеются все основания назначить посла в Каире послом по совместительству в соседних странах ре­ гиона. Казахстан в этом случае выиграл бы во всех отношениях. И прежде всего тем, что он продемонстрировал бы свое желание развивать отношения хотя бы с теми странами ближневосточного региона, посольства которых уже работают в Алматы. Представляется, что создавшееся положение с казахстанскими диппредставительствами на Ближнем Востоке и в Африке надо менять. Не теряя времени, надо придать послу в Египте функции по совместительству в ключевых странах региона. Эта мера ни в коей мере не явится помехой открытию в буду­ щем самостоятельных посольств и дипмиссий в странах региона по мере появления финансовых возможностей у республики. Для обеспечения динамичного и интенсивного развития наших разносторонних отношений со странами региона, привлечения желанных инвестиций в Казахстан надо внести существенные поправки в ближневосточной политике республики. Надо начи­ нать политическую, пропагандистскую, организационную работу по подготовке к вступлению Казахстана в ОИК. От этого шага наша страна лишь только выиграет.

46

4. Некоторых разъяснений требуют общераспространенные ожидания в отношении арабских инвестиций в Казахстане. Прежде всего следует иметь в виду, что возможностями по вывозу капитала обладают практически только нефтедобываю­ щие арабские страны. Другие страны региона, включая Египет, как правило, избыточным капиталом не располагают. Они сами нуждаются в иностранных инвестициях. Это, во-первых. Во-вто­ рых, арабский капитал географически вкладывается в основном в экономику стран региона. Структурно – чаще всего в банков­ское деле. В-третьих, предпочтение при предоставлении арабских не­ фтедолларов, – будь то в форме кредита, дара или инвестиций – отдается членом ОИК и ИБР. В-четвертых, арабские инвестиции на деле означают выделение финансовых средств для приобрете­ ния технологий и оборудования в третьих странах. При всем этом Казахстан может воспользоваться благосклон­ ным отношением к себе со стороны арабского мира. Автор этих строк является свидетелем многочисленных благожелательных высказываний арабских (не только египетских) деятелей и биз­ несменов в Каире в адрес нашей страны.

5. Можно утверждать, что казахстанско-египетские отноше­ ния имеют большие возможности к расширению. Сдерживаю­ щими факторами на данном этапе являются на наш взгляд недо­ статочная информированность о всех материальных и духовных возможностях каждой из стран, нерешенность транспортных и коммуникационных связей, фактическое отсутствие двусторон­ него туризма, отсутствие соответствующей информационной ли­ тературы на языках двух сторон, непреодоленность внутренних трудностей каждой страны – неразвитость рыночных отношений, слабое развитие правовой базы и регулирующих нормативных актов предпринимательской деятельности, недостаток платеж­ ных средств, слабость национального капитала, языковой барьер и другие. Прошедшие два с лишним года со времени обмена посольс­ твами ознаменовались реальными шагами в закладке фундамен­ та будущих разносторонних отношений между двумя странами. Визитом Президента Назарбаева Н. А. в Египет в феврале 1993 47

года начат и продолжается процесс подведения политических и правовых основ под наши связи в форме заключения договоров соглашений по конкретным направлениям сотрудничества. На­ лаживаются двусторонние деловые контакты между министерс­ твами, компаниями, научными, педагогическими культурными учреждениями. На безвозмездной основе АРЕ помогает Казахс­ тану в деле подготовки студентов по различным специальностям в египетских вузах (полный курс обучения). Помощь Египта в сфере переподготовки и стажировки казахстанских специалистов в учебных и научно-исследовательских учреждениях по нашим оценкам, в денежном выражении составил около 1 млн долларов. Этот объем имеет твердую тенденцию к росту. Можно сказать, что в целом арабские, в том числе и египетские отношения с Ка­ захстаном имеют широкие перспективы. Б. Тайжан, Чрезвычайный и Полномочный Посол РК в АРЕ

Мысыр, әл-Қаһира қаласы, көкек, 1995 жыл

Егізім-ай, қайдасың... Асқар туралы естелікті жазу мен үшін ауыр да, қиын да жұмыс. Өйткені, Асқар мен үшін – халқын былай қойғанда, замандаста­ ры әлі жөндеп танымаған, Асқар деген құбылысты әр халықтың тарихында­ сирек кездесетін тұлға ретінде әлі түсінбеген. Меніңше, ол – аңтарылмайтын ақыл, сезім дариясы, терең ойымен жанжағын жарқыратып тұратын, сөнбейтін күннің нұры, ақыл-пара­ сатымен мыңды иландыратын дауыл. Әдебиетшілер, суретшілер, кино қайраткерлері, композитор­ лар, журналистер, ғалымдар, жалпы ойшыл қазақ жастары мен ұстаздыққа жеткен ағаларымыз Асқардың жанында көп топта­ сушы еді. Асқар болған жерде алыптың жанында отырғаныңды 48

сезінетінсін. Ойталастың, пікірталастың үстінде қарсыласы көнбесе ол екі-үш сөзімен-ақ оны осып, жаншып, пара-пара­ сын шығарып тастайтын. Оның ойы да, жан-жақты білімі де тұңғиық сияқты болып көрінетін. Тіпті шексіз еді. Ол оп-оңай тарих тақырыбынан философияға, әдебиеттен экономикаға, сая­ саттан ауыз әдебиет тақырыптарына ешбір қиналмай ауыса бе­ ретін. Осындайда мен оның жан-жақтылығына, музыкалық та таланттылығына, философиялықтылығына, басқа салалардағы дарындарына таң қалатынмын. Ол үлкен топпен де, жеке адам­ мен де әнгімелесуге тақырыптар да, тіл де таба білетін. Үлкен қауымның алдында жалындай лапылдап, жеке қарсыласымен айтысқанда құйындай иіріп алып шындықтың, ақиқаттың, әділеттің шыңынан бірақ шығатын. Осы естеліктерімді жазып отырып Асекеумен отыз жылдай бірге өткізген өмірімнің көп-көп жағдайлары көз алдымнан өтіп жатыр. Жүрек сыздап, көз буланып отыр, жаным тәнім ләззат алып жатқан сияқты...

1965 жылы Асқардын жолы түсіп ол Мәскеуге келді. Ол кез­ де мен қазақ студенттерінің “Жас тұлпар” ұйымының және бүкіл кеңестік “Жас тұлпар” тәрізді студент ұйымдар кеңесінің бастығымын. Басымда түрік патшаларының фескасына ұқсатып киген кәдімгі шляпа. Тек ол фетр шляпаның маңайын қиып тастаған да шашақ таққан. Кейін Асқарға еліктеп мен де феска кигенім бар. Сосын қазақ қалпағын киіп жүргенмін. Сол күндер де өтті ме, әттегене-ай! Сол кездесуімізде Асқар екеуміз Лужник стадионына футбол ойынын көруге бардық. Кеңес одағы мен Түрік Республикасының құрама командала­ ры ойнап жатыр. Стадион у-шу. Маңайымыз өкіріп жатқан мас орыстар. Бірінің бірі иығынан, арқасынан қағып айғайлап жатқан мәскеуліктер. Түрік бауырларымыздың дәрменсіздігі, ұтылып жатқаны жанымызға қатты батады. Асқар екеуміздің еңсеміз түсіп кеткен. Көршілеріміздің қуанышына қосылмай тым-ты­ рыс отырмыз. Ол заманда мен Асқарға, сенімді жолдастарыма:­ “Кеңес Одағы”, деп атап жүрген мемлекетіміз шындап келген­ 49

де кәдімгі Ресей империясы, ал біз соның шырмауында отыра­ мыз”, – деп жүрген кезім. Сондықтан түрік бауырларымыздың ұтылып жатқаны Асқар екеуміздің қабырғамызды қайыстырып барады. Мойынымызға су құйылғандай болып отырмыз. Ойын аяқталып келеді. Сол бір кезде түріктер орыстарға доп салмай ма! Жаңа ғана бейберекет мәз-мейрам болып отырған орыстар аң-таң үндемей қалды. Бүкіл стадион үн-түнсіз, жанкүйерлер орыстың қақпашысының торға түскен допты шығарып жатқанын қарап отыр. Сол кезде Асқар екеуміз келіскендей орындарымыздан атып тұрып, секіріп қуаныш айғайына салыппыз. Екеуден-екеу маңайымыздағы қаптаған үндемей отырған мәскеуліктердің ара­ сында тұрмыз. Сол қуаныш, ерегіс, намыс, кек қуанышы осы уақытқа дейін тұла бойымда да кеудемде. Тек Асқар жоқ қасымда... Осындай екеуміз ғана бір-бірімізді көбінесе сөзсіз, ымсыз түсінетін егіз едік. Асқар қайтыс болғанын тосыннан естігенде рухани сыңарымнан, егізімнен айырылғандай болып сезініп едім. Сол сезімнен әлі күнге дейін арыла алмай жүрмін. Сұм ажал жолдастарымның арасынан асылдарын әкетіп жатыр. Алан Медоев, Мақұм Қисаметдинов, Мұрат Айтқожин... Енді міне, өзінің соңынан Салихитдин-Қалжан, өзіміздің Қалжанымыз, Айтбаев кетті, Асқар! Сұм ажал! Неліктен сен онсыз да бұл дүниеге өгей туғандай халқымның жанына батыра ұлы перзенттерді жастай әкете бересің. Енді-енді халқына қорған болып келе жатқан ағалыққа, ұстаздыққа беттеген азаматтарымызды неге қимай ала бересің. Сұм ажал! Тілінен де, дінінен де, мәдениетінен де безіп жүрген, жиіркеніп жүрген, тіпті өз халқын жәбірлеп жүргендерді неге көрмейсін! О, тағдыр! Сатқындар мен мансапқорларға неге соншама аяу­ лы қарайсың. Батырлар мен халық қамқоршыларына неге сонша­ ма қысқа өмір бересің. О, табиғат! Әділеттігің қайда? Асқарды танығандардың, Асқармен араласқандардың бәрі ешбір күмәнсіз, оны рухани алып, ақыл-ойдың ерекше иесі деп 50

таниды. Ол туралы естеліктер ғана емес, талай зерттеулер жазы­ луы тиіс. Бірақ... Менің ойымша, қанша жазсақ та, қанша зерттесек те, Асқардың ұлан-ғайыр ой сезімін, жан-жақты тұлғасын сипаттай алар ма екенбіз! Әлде менің Асқарға деген сүйіспеншілігім, табынуым сонша­ ма шексіз болғаны ма?!... Болатжан Тайжан

“Казахстанская правда”, 2 апреля 1996 года Указ Президента Республики Казахстан О назначении Чрезвы­ чайного и Полномочного Посла Республики Казахстан в Арабс­ кой Республике Египет Тайжана Б. К. Чрезвычайным и Полно­ мочным Послом Республики Казахстан в Королевстве Марокко, Тунисской Республике, Алжирской Народной Демократической Республике, Иорданском Хашимитском Королевстве, Сирийской Арабской Республике Социалистической Народной Ливийской Арабской Джамахирие по совместительству Назначить Чрезвычайного и Полномочного Посла Республи­ ки Казахстан в Арабской Республике Египет Тайжана Болатхана Кулжан-улы Чрезвычайным и Полномочным Послом Республики Казахстан в Королевстве Марокко, Тунисской Республике, Ал­ жирской Народной Демократической Республике, Иорданском Хашимитском Королевстве, Сирийской Арабской Республике, Социалистической Народной Ливийской Арабской Джамахирие по совместительству. Президент Республики Казахстан, Н. НАЗАРБАЕВ

51

Газета “Акидати” (Египет), 2 апреля 1996 года (перевод с арабского)

Мы и страны СНГ: гость редакции – Посол Казахстана в Египте Болатхан Тайжан Республика Казахстан учредила свое Посольство в Каире в 1993 году и в ноябре того же года Посол Болатхан Тайжан вручил свои Верительные Грамоты Президенту Хосни Мубараку. Будучи профессиональным дипломатом и арабистом, г-н Тайжан впервые посетил Египет в далеком 1963 году, чтобы работать в Консуль­ стве СССР в Порт Саиде. Так получилось, что следующий его приезд в Египет состоялся 30 лет спустя в совершенно в новом качестве – Чрезвычайного и Полномочного Посла суверенного Казахстана. Причем, господин Тайжан стал первым Послом не только в Египте, но и во всем Арабском мире. В беседе высоко­ поставленный дипломат отметил важную политическую, эконо­ мическую, культурную и интегрирующую роль Египта в регионе, что, и предопределило решение Казахстана об открытии первого своего Посольства в Арабском мире именно в Каире. Первый ви­ зит Президента Казахстана в Арабский мир также был совершен в Египет. В ходе переговоров в верхах, страны наметили шаги по расширению взаимного сотрудничества и подписали ряд важных соглашений. Сейчас в Казахстане ожидают ответного визита Пре­ зидента Хосни Мубарака. Сами заключительные соглашения охватывают такие сферы, как торговля, инвестиции, туризм, культура, гуманитарные воп­ росы, научно-техническое сотрудничество. Подписаны так же протоколы о политических консультациях между МИДами двух государств; протокол о сотрудничестве между Духовным управ­ лением мусульман Казахстана и Египетским министерством по делам вакуфов. Все это позволяет надеяться но то, что взаимоот­ ношения двух стран качественно улучшатся. В области образова­ ния уже в настоящее время в египетских вузах проходят обучения 52

37 студентов из Казахстана. В ближайшие дни ожидается прибы­ тие еще 114 студентов по представленным египетской стороной грантам. При этом молодые люди прибывают постигать не только технические науки, но и азы религии, арабского языка и культуры. К слову, еще с 1970-х годов арабский язык начал преподаваться во многих школах Казахстана. С особой благодарностью в Казах­ стане восприняли известия об образования Фонда технической помощи странам СНГ при МИД АРЕ. Так, благодаря грантам это­ го Фонда пять казахстанских дипломатов прошли дипломатичес­ кие курсы в Египте, двое из которых сотрудники Посольства РК в Каире. Аналогичные курсы повышения квалификации органи­ зуются для представителей других государственных учреждений Казахстана.­ В области религиозных контактов господин Болатхан Тайжан проинформировали недавно состоявшийся визит в Алматы Ми­ нистра по делам вакуфов АРЕ Мухаммада Махгуба. В ходе ви­ зита состоялась закладка основания (первого камня) под здание Египетского исламского центра в Алматы, который будет постро­ ен в качестве дара Египта народу Казахстана. Постепенно налаживаются торговые контакты. По словам Посла, с июля прошлого года запущены чартерные рейсы меж­ ду Каиром и Алматы. Одним из отличительных черт этих рейсов является то, что прибывающие могут не только насладиться ту­ ристскими возможностями Египта, но и совместить это с опреде­ ленными коммерческими интересами, то есть, купить различные египетские товары. Объясняется такое явление тем, что будучи чрезвычайно бога­ той сырьевой страной в составе СССР, перерабатывающая про­ мышленность в Казахстане осталась малоразвитой. Сейчас шаг за шагом предстоит выправить этот пробел, развивать собствен­ ную промышленность, внедрять современные технологии, в том числе за счет сотрудничества с зарубежными партнерами. В це­ лом по оценке господина Болатхана Тайжана, Казахстан и Египет все еще находятся на стадии взаимного ознакомления друг с дру­ гом. Как известно в основе сотрудничества лежат торгово-эконо­ 53

мические интересы, для реализации которых происходит обмен делегациями; заключение договоров и соглашений. Однако есть объективные факторы, которые затрудняют дело. Речь, прежде всего, идет об отсутствии прямых транспортных коммуникаций по суше и по воде между Египтом и Казахстаном. Поэтому следу­ ет совместно приложить усилия по поиску оптимальных маршру­ тов сообщений. На повестке дня находятся много перспективных проектов, начиная от поставок Казахстанского зерна и мяса на египетский рынок, кончая импортом в Казахстан египетских то­ варов народного потребления. Развивающаяся промышленность АРЕ, нуждающаяся в различных видах сырья, также могла бы обрести выгодного партнера в лице Казахстана. Большие перс­ пективы раскроются с налаживанием прямого контакта между инвестиционными и деловыми кругами двух стран. Казахстан, являющийся, одной из самых стабильных и динамично развиваю­ щихся республик СНГ, готов приложить к этому все необходимые усилия. Но адекватные шаги должны предпринять и египетские, а в целом, и арабские друзья. Тем более на фоне растущей активнос­ ти западных компаний в Казахстане, в частности американских, британских, французских и германских. При этом Правительство Казахстана­ ставит задачу не примитивного привлечения иност­ ранных инвестиций, а внедрение на нашей земле передовых тех­ нологий, высоколиквидных производств, которые работали бы на местном сырье. В целом, Посол Болатхан Тайжан выразил оптимизм в отноше­ нии будущего своей страны. Казахстан, по его словам, в ближай­ шее время способен занять весомую нишу не просто в качестве поставщика сырья, но и в роли промышленно и технологически продвинутого Государства. Вообще же внушительный экономи­ ческий потенциал Казахстана раскрылся совсем недавно, в годы после обретения независимости. Дело в том, что в прежние вре­ мена Москва держала подобную информацию в строгой тайне, не давая Казахстану возможности использовать свои богатства себе же на благо. Например, это касается ресурсов нефти и газа. Спе­ циалисты утверждают, что Казахстан может стать “вторым Кувей­ 54

том”. По запасам золота, серебра, свинца, меди, других полезных ископаемых республика также занимает весомые позиции. Даже известная всему миру “русская икра” на самом деле производит­ ся в Казахстане. Завершая интервью, нам остается лишь добавить, что Госпо­ дин Болатхан Тайжан является опытным специалистом – между­ народником, прекрасным дипломатом. Поэтому есть все основа­ ния считать, что он будет достойно представлять свою страну в Египте и внесет большую лепту в углубление Казахстанско-еги­ петского сотрудничества. Газета “Аль-Асуак” (Иордания), 4 декабря 1996 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана в Каире‫ ׃‬Казахский народ желает ближе познакомиться с миром Ислама. Мусульманский Центр “Мубарак” подтвердил значимость роли Египта Как рассказал господин Болатхан Тайжан, Посол Республики Казахстан в Египте, казахский народ ощущает определенные трудности в связи с нехваткой верных знаний об Исламе. Такая ситуация имеет свои объективные причины, поскольку в течение более 70-ти лет это мусульманская страна находилась под коммунистической колонизацией, которая насильственно закрывала мечети, запрещала верующим исполнять свои религиозные обряды. Поэтому имеется насущная необходимость в помощи со стороны братских мусульманских народов, в частности, в повышении религиозной грамотности, популяризации и осмыслении вечных исламских ценностей.

– Имея в виду, что Господин Болатхан Тайжан, является первым послом Казахстана в Арабском мире, было бы тем более 55

интересно узнать его оценку и комментарии относительно положения Ислама в Казахстане, а также Центральной Азии в целом. Это желание выглядит особенно актуальным, если учесть, что Казахстан – это крупнейшее по территории мусульманское Государство, весьма богатое своими природными ресурсами.

– Как известно атеистическая сущность коммунизма легла тя­ желым бременем на плечи всех верующих народов на территории Советского Союза, будь-то мусульман или христиан. Достаточно отметить, что в ту эпоху количество мечетей в Казахстане сокра­ тилось до 25-ти. А мусульмане были вынуждены исполнять свои молитвы, иные религиозные обряды в скрытой форме, в домах и в жилищах. И тем не менее, наш народ сумел сохранить в своем сердце любовь и преданность идеалам Ислама. После крушения СССР мы получили долгожданную возможность строить демок­ ратическое общество, которое чтило бы свободу совести и веро­ исповедания своих граждан. Надо понимать, что Казахстан и дру­ гие соседние республики переживают ныне переходный период, сопряженный с большими социально-экономическими проблема­ ми. Несмотря на это, сам тот факт, что лишь за последние 4 года количество мечетей в нашей стране возросло до 4 000, говорит об огромной роли Ислама в умах и чаяниях наших людей. До­ бавьте сюда те семь десятилетий религиозной стагнации, когда наш народ был оторван от своих естественных духовных начал и молодые поколения были в атмосфере воинствующего атеиз­ ма. Вполне очевидно стремление наших народов грамотно запол­ нить пробел, глубже изучить религиозные каноны, проникнуться мудростью Ислама. Многие молодые люди, движимые подобны­ ми позывами, отправились постигать учение Ислама в духовные учебные заведение арабских стран, в том числе знаменитый уни­ верситет “Аль-Азхар” в Каире.

– После обретения независимости как протекает сотрудничество Казахстана с мусульманскими государствами, в частности с Египтом?

– Одним из важных предпосылок для сотрудничества, на наш взгляд, явилось вступление Казахстана в Организацию Ислам­ 56

ская Конференция. При этом нужно учитывать, что во времена СССР количество мусульман в нашей стране резко сократилось. Так, на момент развала коммунистической империи из 16 мил­ лионного населения Казахстана лишь 40 % являлись представи­ телями коренной национальности. В настоящее время ситуация постепенно меняется к лучшему, примерно 2 миллиона наших соотечественников получили возможность вернутся на Родину. Год от года расширяется многоплановое сотрудничество Казах­ стана с Мусульманским миром. Наиболее тесные связи установи­ лись с соседними мусульманскими и тюркскими государствами, и этот процесс набирает обороты. Что касается непосредствен­ но Египта, то во времена СССР наши двусторонние отношение были практически сведены к нулю. Хотя в прежние, то есть до СССР, времена­ мы имели оживленную торговлю, культурногуманитарные­ контакты. Тогда казахи именовали Египет также как и арабы – “Мыср”, а, к примеру, Сирию – “Шам”. Слава Ал­ лаху сейчас прерванные связи восстанавливаются. В 1993 году было открыто посольство Египта в Казахстане, тогда же было учреждено Посольство нашей республики в Каире, кстати, пер­ вое в Арабском мире. Это служит хорошим подспорьем для на­ ращивания сотрудничества в различных сферах. Нельзя не отме­ тить с благодарностью огромную поддержку Египта в вопросах духовно-религиозного плана. Так, свыше 150-ти казахских юно­ шей получили возможность обучаться в египетских вузах. Сам по себе значим шедрый дар Президента Египта народу Казахстана, – Исламский Культурный Центр в Алматы, стоимость которого 15 миллионов долларов США.

– Как бы вы прокомментировали проблему, связанную с другой мусульманской страной, которая оказалось в составе России, Чечней?

– С одной стороны, мы придерживаемся принципа не вмеша­ тельства во внутренние дела любой суверенной страны, включая Россию. С другой стороны, мы не можем не осуждать силовые военные методы решение чеченской проблемы. Казахстан высту­ 57

пает за справедливое решение споров на основе мирных перего­ воров.

– Ваше мнение относительно палестинской проблемы и, в целом, судьбы мирного процесса на Ближнем Востоке?

– Мы стоим за неукоснительное соблюдение конфликтующими сторонами всех известных резолюций Совета Безопасности ООН по Ближневосточной проблематике. Одну значительную позицию по этому поводу наш Президент Нурсултан Назарбаев выразил в ходе визита в Палестину в декабре 1996 года. Он, в частности, призвал Израиль и Палестину к отказу от насилия и призвал к мирному диалогу в интересах обеспечения стабильности и спо­ койствия всех народов, проживающих на Ближнем Востоке. При этом Казахстан исходит из законности требований палестинского народа о создании собственно независимого Государства.

– Как Вы в целом видите перспективы Казахстанско-арабского сотрудничества?

– Конечно, нынешний уровень сотрудничества, особен­ но в торгово-экономической области нас не удовлетворяет. Мы считаем,­ что потенциал сторон громаден и необходимо прило­ жить усилие в целях его реализации. Сам Казахстан в послед­ ние годы превращается­ в динамично развивающуюся страну, сотрудничество­ с которой сулит большие выгоды. Так, из всего объема иностранных инвестиций в республиках СНГ на долю Казахстана приходится 39 %. Огромен сырьевой потенциал Ка­ захстана, бурно развивается тяжелая и легкая промышленность, другие секторы экономики. Словом, мы заинтересованы в нала­ живании выгодных связей с нашими арабскими партнерами в торговле, экономике, инвестициях.­ Интервью провел МУСТАФА ЯСИН.

58

Газета “Ар-Рай” (Иордания), 4 декабря 1996 года (перевод с арабского)

Лекция Посла Казахстана в центре “Аль-Бейт” Господин Болатхан Тайжан являющийся Послом Казахстана в Иордании, сообщил, что в обозримом будущем его страна обе­ щает превратиться в одну из ведущих политических и экономи­ ческих игроков на мировой арене. Во время лекции, которая про­ ходила под заголовком “Казахстан” в университете “Аль-Бейт”, он затронул вопросы казахстанско-иорданского сотрудничества и выразил стремление своей республики к расширению двусто­ ронних связей. Особое внимание господин Посол обратил на бо­ гатые природные ресурсы Казахстана. К примеру, уже в ближай­ шие годы объемы производства нефти должны достигать 30-ти миллионов тонн, из чего следует, что Казахстан превращается во “второй Персидский Залив”. В мировом рейтинговом списке эта республика Центральной Азии так же занимает передовые по­ зиции по многим видам полезных ископаемых таких, как хром, железо, медь, цинк и другие. Казахстан так же – один из четырех наследников ядерного оружия после распада Советского Союза. Страна развивается устойчиво и проводит рыночные преобразо­ вания. Об успешности данных реформ можно судить уже по объ­ ему прямых иностранных инвестиций – их на долю Казахстана приходится 39 % среди всех пост-советских республик. Из тех же инвестиций лишь 31 % достались России – крупнейшей респуб­ лике бывшего СССР. Господин Тайжан рассказывал о том, как его страна удачно решает сложные вопросы, в том числе погранич­ ные со всеми соседями – гигантами – Россией и Китаем. Вместе с тем активно налаживается сотрудничество со странами Среднего Востока, особенно после ввода в эксплуатацию железнодорож­ ной магистрали из Китая в сторону Ирана и Персидского залива, которая проходит по территории Казахстана. После окончания лекции состоялся обстоятельный обмен мне­ ниями; высокопоставленный дипломат ответил на интересующие вопросы слушателей.

59

“Казахстанская правда”, № 275 (22232), 12 декабря 1996 года

Присвоены ранги, звания и классные чины – Указами Президента Казахстана присвоены дипломатичес­ кие ранги Чрезвычайного и Полномочного Посла: Нуртаю Абы­ каеву, Нурлану Даненову, Нажамедену Искалиеву, Юрию Клочко­ ву, Болату Нургалиеву, Куанышу Султанову, Болатхану Тайжану и Валерию Темирбаеву. Указом Президента Казахстана присвоены высшие воинские и специальные звания: Мухтару Алтынбаеву – генерал-полковника, Копею Ахмадиеву – генерал-майора, Амирбеку Тогусову – гене­ рал-майора, Молдияру Оразалиеву – генерал-майора юстиции, Геннадию Цимбалу – генерал-майора милиции. Указом Президента Казахстана присвоены классные чины: го­ сударственного советника юстиции 2 класса – Степану Шуткину, Государственного советника юстиций 3 класса – Саттибеку Он­ гарбаеву. (КазТАГ).

“Егемен Қазақстан”, № 132 (21344), 10 шілде, 1996 жыл

Қазақстан елшісі Тунистің Президентіне Сенім грамотасын тапсырды Қазақстанның Египеттегі елшісі Болатхан Тайжан, ол сонымен бірге Тунисте елші қызметін қоса атқарады, осы елдің президенті Зейн Әл Әбиден Бен Әлиге Сенім грамотасын тапсырды. Содан кейін әңгіме одан әрі өрбіп, оның барысында Қазақстан мен Тунис арасында экономиканың түрлі бағыттары, мәдениет, сауда, туризм және кадрлар дайындау саласы бойынша екі жақты қатынастарды дамытудың мүмкіндіктері туралы пікір 60

алмастырылды.­ Президент өз елінің қолда бар мүмкіндіктеріне сәйкес көмектесе алатын барлық салалары бойынша біздің рес­ публиканы дамытуға көмектесуге әзір екенін айтты. Тунис, сон­ дай-ақ Қазақстанның дипломатиялық кадрларын Араб елдерін­ де жұмыс істеу үшін бір немесе екі жыл мерзіміне дайындауға қатысуға әзір. Тунис басшысы Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа Қазақстанды дамыту жолында оған өзінің ең ізгі тілектерін жеткі­ зуді және оның өзі үшін қолайлы уақытта Туниске сапармен келіп кетуге шақыруын жеткізгенін өтінді. (ҚазТАГ).

“Казахстанская правда”, № 266 (22222), 3 декабря 1996 года

Будет развиваться партнерство с Иорданией Чрезвычайный и Полномочный Посол Казахстана в Египте и по совместительству в Иордании Болатхан Тайжан вручил вери­ тельные грамоты наследному принцу Иорданского Хашимитско­ го Королевства Хасану Бен Талалу. После официальной церемонии состоялся обмен мнениями по вопросам двусторонних отношений. По просьбе принца Б. Тай­ жан подробно рассказал о внутриполитической ситуации в Ка­ захстане, проводимых в стране социально-экономических рефор­ мах. Посол встретился также с государственным министром по иностранным делам Халедом Мададха. Обсуждались пути разви­ тия сотрудничества между Казахстаном и Иорданией. X. Мададха передал приглашение министру иностранных дел нашей респуб­ ликй Касымжомарту Токаеву посетить Иорданию с официальным визитом. (КазТАГ)

61

Газета “Ар-Рай”, 3 декабря 1996 года (перевод с арабского)

Новая столица Казахстана – Астана Совсем недавно Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев объявил о переносе столицы Государства из Алматы в Астану. На презентацию этого города в новом качестве съехались гости со всего мира, хотя в Арабском мире многие до сих пор имеют смутное представление о Казахстане. Следовательно, есть смысл подробнее рассказать об этой, второй по величине стране СНГ после России, которая демонстрирует рекордные темпы развития и фантастически богата природными ресурсами. Нашим собеседником стал Посол Казахстана в Египте, опыт­ ный дипломат и арабист Болатхан Тайжан. Далее слово прина­ длежит ему: Позвольте начать с мотивов, которые подвинули к решению о переносе столицы в Астану. Во-первых, прежняя наша столица Алматы была провозглашена таковой по воле Москвы в эпоху СССР. Казахи были отстранены от данного решения. Вовторых, Алматы географически расположен в не совсем пригод­ ном районе с точки зрения требований, предъявляемых к столице: На крайнем юго-востоке страны, хотя Казахстан имеет огромную территорию с размером в Западную Европу. С точки зрения на­ циональной безопасности и административного управления это было очень ущербно. В третьих, высокая сейсмичность, то есть угроза землятрясений всегда нависала над Алматы. Понятно, что нахождение ключевых государственных органов в этом городе являлось не целесообразным. Наконец, необходимо ликвидировать дисбаланс, когда южные районы страны, в особенности рядом с Алматы, имели избы­ точное население, а центральные и северные области напротив малозаселены.­ Это было тем более актуально в свете провокационных выска­ зываний некоторых ультранационалистов России, наподобие Сол­ женицына. Они заявляли, что якобы северные области Казахстана 62

принадлежат России, следовательно надо проводить агрессивную политику с целью возврата этих земель. Принимая во внимание указанные факторы, руководство рес­ публики приняло верное решение с передислокацией столицы в географический центр Государства город Астану. В этом деле мы учли и опыт других стран, как Бразилия, Турция, Саудовская Ара­ вия, которые также перенесли свои столицы в ХХ веке. Можно привести и более ранние примеры. Это и Арабский Халифат в эпоху аббасидов, когда столица империи была перенесена в Баг­ дад. Аналогичным образом в ХVII веке поступил Петр I, переве­ дя столицу России из Москвы в Санкт-Петербург. Этот шаг был крайне важен для России, особенно в плане выхода к открытым морям, и дал импульс ее державному росту. И так, Астана стала новым административным центром Государства.­ Однако, это вовсе не означает, что прежняя столи­ ца – Алматы, оставлена на произвол судьбы. Будучи крупнейшим мегаполисом республики, она и впредь будет служить культурной и научно-образовательной столицей Казахстана. Это будет всес­ торонне поощряться. Сейчас Астана представляет собой огромную стройплощадку. Отечественные и иностранные компании создают современный неповторимый облик новый столицы, которая в обозримом буду­ щем станет одной из красивейших городов Евразии. В этих целях Правительством предоставлены беспрецедентные льготы и нало­ говые послабления. По прогнозам специалистов уже через десять лет население Астаны с нынешних 280 тыс. человек вырастить до полумиллиона. Сам факт принятия исторического решения о переносе столицы­ говорит о том, что Глава нашего Государства прозорливый и муд­ рый политик. Это же подтверждает предложенная им долгосроч­ ная стратегическая программа развития республики – “Казахстан 2030”. В этом документе детально изложены этапы становления нашей страны с мощной конкурентноспособной экономикой, стабильной политической системой, авторитетной позицией на международной арене. По этому мы стремимся выстраивать рав­ ноправные и взаимовыгодные отношения не только с ближайши­ 63

ми соседями по СНГ, но и со странами Европы, Америки, Азии. В этом списке большое внимание уделяется Арабскому и Му­ сульманскому миру. Тем более, что нас связывают многовековые культурные и духовные узы. Со своей стороны мы глубоко при­ знательны нашим арабским братьям за оказываемую помощь и сотрудничество. Отдельная благодарность за содействие в деле возрождения исламских ценностей в Казахстане – это “безвозмез­ дная передача десятков тысяч экземпляров Священного Корана” и возведение мечетей и медресе; обучение наших студентов в ду­ ховных семинариях арабских стран.

нокровное сотрудничество Казахстана, и в целом стран СНГ с Арабским миром. Не остались без внимания вопросы связанные с информационным и законодательным сопровождением указан­ ного процесса.

Газета “Аль-Хуррим” (Тунис), 10 июля 1996 года (перевод с арабского)

Господин Болатхан Тайжан, являющийся Послом Казахстана в Египте, выразил благодарность стране, Правительству АРЕ и лично Президенту Хосни Мубараку за заботу о Казахстанских студентах, которые обучаются в Каире и других египетских го­ родах. Он рассказывал об одном из таких студентов Ануаре Сар­ кулове, с которым приключилась беда. Будучи студентом Алек­ сандрийского университета Ануар как-то отправился поплавать на море. И там в результате падения со скалы, получил тяжёлые увечья. Его положение было критическим, когда на помощь при­ шли врачи Александрийской больницы. Они сделали все возмож­ ное, чтобы молодой парень из Казахстана поправился. Особую благодарность по этому случаю хотелось бы выразить докторам Адли Абдель Азизу, Мухаммад Исауи, Мухаммаду Реда, Амру Аль-Надим. По просьбе корреспондента Посол Тайжан также вкратце рассказал о нынешнем состоянии и перспективах казахстанскоегипетского сотрудничества. Он отметил, что отношения разви­ ваются успешно в различных сферах: экономика, культурные и гуманитарные связи. Подлинным символом дружбы стал Еги­ петский Исламский центр, который был построен египтянами в Алматы.­ Казахстан верит, что предстоящий визит Президента Хос­ ни Мубарака в Алмату, даст толчок, набирающему темпы, процессу.

Страны СНГ раскрываются навстречу Израилю и Турции, а Египет колеблется Недавно в Каире прошла международная конференция посвя­ щенная актуальным вопросам сотрудничества Египта со странами СНГ. В её работе приняли участие представители Государствен­ ных органов Египта, крупных компаний, а также послы иност­ ранных государств. Одним из важных участников форума стал Посол Казахстана в Каире господин Болатхан Тайжан. В отличие от многих своих коллег-дипломатов господин Тай­ жан не стал обрамлять свою речь излишними комментариями и общими фразами, а был предельно конкретен в своих высказы­ ваниях. Первое, на что он обратил внимание, – это непонятная пассивность египетских бизнесменов в отношении стран СНГ, в частности, Казахстана. Удивительно, когда многие иностранные государства, компании смело вкладывают средства, разворачива­ ют бизнес в Казахстане, и, кстати, извлекают солидную прибыль, египетские бизнесмены все высчитывают плюсы и минусы, и в конечном итоге оказываются в проигрыше. Особое внимание в ходе состоявившихся дискуссий было уде­ лено транспортной составляющей, этот фактор тормозит пол­ 64

Газета “Аш- Шааб” (Алжир), 1 августа 1996 года (перевод с арабского)

Казахстан выражает благодарность

65

Газета “Аш-Шарк Аль-Аусат” (общеарабская, Лондон), (перевод с арабского)

Газета “Дустур” (Иордания), 4 декабря 1996 года (перевод с арабского)

Президент Зеруаль принял Верительные Грамоты у послов Гвинеи и Казахстана

Президент Зин Абидин Бен Али принял Верительные Грамоты у послов Австралии, Чили и Казахстана

Вчера во Дворце народов Президент Лямин Зеруаль встре­ тился с вновь назначенными послами Гвинеи и Казахстана в Ал­ жир: господином Салио Самбелом и господином Болатхан Тай­ жаном. Дипломаты вручили главе государства свои Верительные Грамоты.­ На церемонии присутствовали Министр иностранных дел Ахмад Аттаф и Генеральный секретарь руководства республи­ ки Омар Закрар. В своем выступлении перед представителями средств массовой информации Посол Болатхан Тайжан выразил стремление Казахстана развивать дружественное и взаимовыгод­ ное сотрудничество с Алжирской Народной Демократической Республикой. В свою очередь Президент Лямин Зеруаль отметил, что се­ годняшнее событие знаменуют собой первый шаг в истории со­ трудничества Казахстана и Алжира. Оно также демонстрирует намерения наращивать двухсторонние связи. Господин Болатхан Тайжан в заключительной части своей речи пожелал алжирскому народу процветания, единства и стабильности.

Вчера утром во дворце “Карфаген Президент Зин Абидин Бен Али провел серию встреч, во время которых принял Вери­ тельные грамоты у вновь назначенных послов Австралии, Чили и Казахстана в Тунисе, господина Луиса Альфредо, Мэрилин Сьюзан, а также Болатхана Тайжана. В ходе состоявшихся бесед с высокопоставленными дипломатами Президент выразил заин­ тересованность в налаживании отношений дружбы и сотрудни­ чества между­ Тунисом с одной стороны, и Австарлией, Чили и Казахстаном – с другой. При этом особое внимание было уделе­ но перспективам сотрудничества, возможностям плодотворного взаимодействия, которые раскрываются в отношениях Туниса с Республикой Казахстан.­

Газета “Ас-Сабах” (Тунис), 5 июня 1996 года (перевод с арабского) Министр иностранных дел Египта Амр Муса принял веритель­ ные грамоты у Послов Мальты и Руанды. Также глава внешнепо­ литического ведомства провел встречи с Послами Казахстана и Венесуэлы, с которыми были обсуждены состояние и перспекти­ вы сотрудничества Египта с указанными странами.

66

Газета “Аш-Шамс” (Ливия), 26 июня 1996 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана в Иордании Болатхан Тайжан считает, что двусторонние отношения отличаются доверительностью и охватывают множество сфер Амман Петра. Казахстан является одной из республик, обрет­ ших независимость после крушения Советского Союза. Сбылась многовековая мечта казахского народа о свободе, возрождение своих устоев, занятии достойного места в мировом сообществе. И вот недавно Посол Казахстана в Иордании Господин Болатхан Тайжан вручил свои верительные грамоты. По этому знамена­ 67

тельному поводу наш корреспондент встретился с господином Послом и взял у него интервью. Более тридцати лет дипломати­ ческой деятельности на Ближнем Востоке, – рассказывает госпо­ дин Тайжан, – у меня была мечта посетить Иорданское Королевс­ тво и встретиться с его руководством. Я имел честь побеседовать с Его Высочеством Наследным Принцом Хасаном и обсудить с ним пути развитая всестороннего сотрудничества. Мне импони­ ровали заинтересованность и стремление Принца активизировать этот процесс. Была выражена обоюдная уверенность, что отноше­ ния сторон имеют большое будущее, особенно в таких областях, как торговля, экономика, культура и наука. В сфере торговли пока можно констатировать незначительный объем товарооборота, который в основном представлен поставка­ ми в Королевство Казахстанской животноводческой продукции. Вместе с тем Казахстан очень богатая страна с точки зрения при­ родных ресурсов. Так, крупные запасы имеются по нефти, газу, металлам, углю. При этом постепенно решаются, вопросы свя­ занные с транспортировкой Казахстанских товаров на мировые рынки. Например, недавно произошла смычка железных дорог, благодаря чему стало возможным доставлять грузы между Кита­ ем и Ближним Востоком через территорию Казахстана. Это спо­ собно в несколько раз увеличить товарообмен между регионами и в частности, Казахстаном и Иорданией. Немалые перспективы кроются в сфере взаимных инвестиций. Так, в Казахстане уже создан достаточно привлекательный инвестиционный климат, о чем можно судить по одному лишь факту: из всего объема иност­ ранных инвестиций в страны бывшего СССР, на долю Казахстана приходится 39 процентов. При этом в самой республике обес­ печены главные слагающие для успешного развития, а именно внутриполитическая стабильность, межнациональное согласие, продуманные социально-экономические реформы.

68

Газета “Ас-Сабах” (Тунис), 10 июля 1996 года (перевод с арабского)

Секретарь всенародного комитета по внешним связям и международному сотрудничеству принял Верительные Грамоты у Посла Казахстана в Великой Джамахирии Вчера Секретарь Всенародного комитета по внешним связям и международному сотрудничеству принял Верительные грамо­ ты у первого Посла Республики Казахстан в Великой Ливийской Джамахирии господина Болатхана Тайжана. Во время церемоний дипломат передал наилучшие приветствия Президента Казахс­ тана Нурсултана Назарбаева лидеру ливийской революции Му­ аммару Каддафи, а также пожелания здоровья и благополучия, мира и процветания народу Ливии. Господин Болатхан Тайжан поделился мнением о том, что Казахстанско-Ливийское сотруд­ ничество в различных областях является многообещающим. В ответном слове Секретарь Всенародного комитета передал слова приветствия от ливийского лидера своему Казахстанскому колле­ ге. Он подчеркнул стремление Ливии развивать тесные связи со всеми мусульманскими государствами, в частности, с Казахста­ ном. И Ливия, и Казахстан одинаково являются также развиваю­ щимся странами, что обусловливает необходимость координации усилий на международной арене, поддержки друг друга во имя достижения прогресса и процветания для своих народов. Это так­ же касается защиты интересов Мусульманского мира перед ли­ цом нападок и притеснений со стороны империализма. Секретарь Всенародного комитета заверил собеседника, что его ведомство и, в целом ливийское правительство приложит все надлежащие усилия по выводу сотрудничества между Казахстаном и Великой Джамахирией на качественно высокий уровень.

69

Газета “Дустур” (Иордания), 5 декабря 1996 года (перевод с арабского)

Интервью Посла Казахстана: наша страна нуждается в передовых технологиях Вчера Посол Казахстана в Египте и по совместительству в Ту­ нисе господин Болатхан Тайжан провел пресс-конференцию для Тунисских журналистов. В ходе встречи дипломат дал общую картину развития современного Казахстана за последние пять лет с момента обретения независимости (в период после отделения от бывшего СССР). Он отметил, что его страна нуждается в на­ стоящее время в привлечении высоких технологий, в том числе в целях эффективного использования своего сырьевого потенциа­ ла. Казахский дипломат подчеркнул при этом позитивный опыт Туниса в политической, экономической модернизации, которая взяла старт с ноября 1987 года. Что касается непосредственно двустороннего сотрудничества с Тунисом, то господин Тайжан выразил заинтересованность своей страны во всемирном нара­ щивании данного процесса. Наиболее многообещающим на его взгляд являются такие сферы, как торговля, туризм, связи между деловыми кругами. Также дипломат проинформировал о том, что в ходе его нынешнего визита достигнута договоренность о пре­ доставлении тунисской стороной грантов на обучение казахстан­ ских студентов в университете “Аз-Зайтуния”. Господин Болатхан Тайжан лестно отозвался о достижениях Туниса в построении стабильной страны с конкурентоспособной экономикой, миролюбивой и сбалансированной внешней поли­ тикой. Особого уважения заслуживает забота Правительства по сохранению экологии, уникальной окружающей среды Туниса. Пользуясь случаем, высокопоставленный дипломат призвал к активизации делегационного обмена между Казахстаном и Туни­ сом из числа представителей различных министерств, отраслей, заинтересованных предпринимателей и компаний. Это, несом­ ненно, будет способствовать более тесному знакомству с возмож­ 70

ностями друг друга, позволит в практическом русле раскрыть по­ тенциал сотрудничества. Далее господин Болатхан Тайжан ответил на вопросы кор­ респондентов. В числе их он затронул нынешнее состояние и перспективы сотрудничества Казахстана с пост-советскими рес­ публиками, в том числе Россией. Рассказал он и о развитии долго­ срочных партнерских связей с другими странами Европы и Азии, о шагах, которые предпринимаются руководством Казахстана по пути к выводу страны на передовые позиции в мире. Газета “Аль-Асуак” (Иордания), 4 января 1996 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана Болатхан Тайжан: мы стремимся к плодотворному сотрудничеству с Иорданией Во время встречи с преподавательским составом и студентами университета “Аль-Бейт” Посол Казахстана в Иордании господин Болатхан Тайжан дал развернутую информацию о своей стране. При этом он заявил, что в обозримом будущем Казахстан наме­ рен превратиться в одну из лидирующих держав мира. Для этого, по словам дипломата, имеются все предпосылки: огромная тер­ ритория, высокообразованное население, мощный промышлен­ ный потенциал и колоссальные природные ресурсы. Так, только запасы нефти в недрах Казахстана составляют около 30 милли­ ардов тонн, что позволяет рассматривать его страну как “второй Персидский залив”. Казахстану принадлежат также лидирующие позиции по залежам хрома, фосфора, железной руды, многих других полезных ископаемых. Уместно заметить, что Казахстан – одна из четырех пост-советских республик, которые унаследо­ вали ядерную инфраструктуру. Сегодня Казахстан развивается впечатляющими темпами, причем страну отличают внутрипо­ литическая стабильность и межнациональное согласие. Об этом 71

можно судить уже по факту того, что львиная доля иностранных инвестиций в страны бывшего СССР, были привлечены именно в Казахстан, кроме того, удалось укрепить атмосферу дружбы и сотрудничества с ближайшими соседями, в том числе с такими крупными игроками, как Россия и Китай. Реализуется ряд круп­ ных экономических и транспортных проектов с зарубежными партнерами. Одним из наглядных подтверждений может служить ввод в эксплуатацию железной дороги, соединяющей Китай, Ка­ захстан и страны Ближнего, Среднего Востока. Господин Болатхан Тайжан отметил стремление своей стра­ ны расширять взаимовыгодное сотрудничество с государствами Арабского мира, в частности, Иорданским Королевством. В завершение встречи высокопоставленный дипломат ответил на многочисленные вопросы слушателей. Газета “Ас-Сабах” (Тунис), 6 июня 1996 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана – Египетским бизнесменам: “Казахстан – страна с большим будущим” В последние годы наблюдается появление на Азиатском кон­ тиненте нового экономического гиганта, успехи которого впечат­ ляют многих. Речь идет о Казахстане, некогда одной из республик бывшего Советского Союза. Сегодня же такие крупные игроки, как США, Европа, Китай, Япония, Турция активно вливают свои инвестиции на казахстанский рынок. Между тем объем торгового оборота Египта с Казахстаном выглядит более чем скромно – все­ го 14 миллионов долларов в год. Для сравнения аналогичный показатель Турции перевалил за 400 миллионов долларов США. В этой связи Посол Казахстана в Каире сетует на неосведомлен­ ность египетских деловых кругов. Он привел показательный эпи­ зод, когда в ответ на приглашения посетить Казахстан один еги­ петский бизнесмен стал задавать нелепые вопросы: “Есть ли в вашей стране видеоаппаратура, Интернет, сотовая связь?” и тому 72

подобное. Это при том, что подобными благами цивилизации в Казахстане начали пользоваться намного раньше, чем в Египте. Ответственные органы двух стран прилагают усилия, чтобы восполнить сей пробел. Одним из эффективных инструментов служат выставки египетских товаров в Казахстане, и соответс­ твенно Казахстанских – в Египте. Так с 18 по 23 мая текущего года в Алматы будет организовано выставка египетских товаров народного потребления. Мы связываем с этим мероприятием большие надежды. Что касается объективных препятствий для взаимной торговли, то по мнению господина Болатхана Тайжана, обе стороны должны принимать шаги во встречном направлении, а не ожидать каких-то особых льгот и преференций. Ведь, тор­ говля – это движения в обоих направлениях. По этому для нас не совсем понятно, когда египетские предприниматели изъявляют готовность покупать казахстанские товары не просто по занижен­ ным ценам, но и с обязательным условиям их предварительной доставки в порты Египта. Понятно, что при подобном подходе говорить о качественном увеличении объемов торговли не прихо­ дится. Другая сложность связана с отсутствием прямых транспор­ тных коридоров между Египтом и Казахстаном. И здесь мы также наблюдаем пассивность египетских коллег, которые ожидают ре­ шение со стороны Казахстана, но не желают внести свою лепту. Надо понимать, что не разрешимых проблем не существует. Взять к примеру страны Европы, Америки, которые расположены куда отдаленней от Казахстана, чем Египет, несмотря на это, успешно торгующие с нами. Даже соседний с Египтом Израиль заметно продвинулся с точки зрения выстраивания взаимовыгодного со­ трудничества с Казахстаном. Наконец, большинство египетских бизнесменов настаивают на предоставлении правительственных гарантий для тех или иных сделок с Казахстаном. Но такие гарантии не могут предоставляются по отношению к сделкам между частными компаниями. Это общепринятая меж­ дународная норма. Все указанные выше вопросы требует своего решения. И чем быстрее мы преодолеем их, тем на хорошие результаты может 73

рассчитывать двустороннее экономическое сотрудничество. Мы готовы к этому, и открываем двери для всех заинтересованных компаний Египта. Газета “Ас-Сабах” (Тунис), 1999 (перевод с арабского)

Огромные возможности для торговли между Тунисом и Казахстаном Вручивший на днях верительные грамоты в качестве первого Посла Казахстана в Тунисе господин Болатхан Тайжан любезно согласился дать интервью нашей газете. Предваряя беседу он отметил преимущество своей страны, богатой природными ресурсами, имеющей мощный экономический потенциал. Так на всем пространстве СНГ Казахстан по своей территории (2. 771 миллионов квадратных км.) занимает второе после России место, а по экономическому потенциалу – третье место, пропуская вперед лишь Россию и Украину. При этом по размерам территории Казахстан – девятое государство в мире, а в мусульманском мире занимает первую позицию. Располагается Казахстан сразу на двух континентах – Европе и Азии, гранича с такими странами, как Россия, Китай и другими. Столицей государства является город Алматы, однако буквально через два года ожидается передислокация столицы в новый город – Акмолу. Государственным в Казахстане является казахский язык, который принадлежит к группе тюркских языков. Населения страны насчитывается 16 миллионов человек. Из них 60 % исповедует Ислам. Казахстан – многонациональное государство, где проживает более 100 представителей разных национальностей.

– Господин Посол, каковы главные черты и особенности Казахстанской экономики, в том числе сырьевого плана?

– Перво-наперво Казахстан – это чрезвычайно богатая свои­ ми природными ресурсами страна. Достаточно сказать, что мы 74

занимаем первое место в мире по запасам такого важного сырья, как хром, второе место – по запасам марганца и фосфора, третье место – по залежам каменного угля, шестое место – по железной руде, седьмое – по ресурсам газа, меди и урана, наконец одиннад­ цатую позицию – по запасам важнейшего стратегического сырья – нефти. При этом на долю Казахстана приходилось 60 % урана и 60 % всего серебра, которые производились в масштабах всего бывшего СССР.

– Что Вы могли бы рассказать относительно самых важных видов продукции аграрного и промышленного секторов Казахстанской экономики? И каков перечень значимых экспортных товаров?

– Казахстан – развитая сельскохозяйственная держава. Так под аграрные нужды используется более 40 миллионов гектаров зем­ ли. Однако только зерна, причем высокого качества, Казахстан производит 24 миллиона тонн ежегодно. Но мы также в достаточ­ но больших объемах производим рис, ячмень, хлопок, всевозмож­ ные виды овощей и фруктов, сахара. В сфере животноводчества у нас 20 миллионов овец, 10 миллионов голов крупнорогатого ско­ та. То есть, по всем выше перечисленным позициям мы не только полностью обеспечиваем свои внутренние потребности, но и яв­ ляемся солидными экспортерами. Сюда следует добавить боль­ шие экспортные возможности Казахстана по шерсти, мясу, коже, черной икре и прочему. В частности во времена СССР на Казах­ стан приходилось 85 % всей производимой икры. Кроме того, в нашей стране имеются серьезные перерабатывающие мощности, развитое сельскохозяйственное машиностроение, нефтехимичес­ кая и легкая промышленность, в целом же, по оценкам ООН и других международных организаций Казахстан входит в число развивающихся экономик.

– Хотелось бы узнать о политической системе современного Казахстана, особенно в свете его отделения от Советского Союза?­ – Наша политическая система регулируется Конституцией. Согласно основному закону у нас избирается двухпалатный Пар­ ламент (Сенат и Мажилис). Новая редакция самой Конституции Казахстана была принята в результате всенародного референдума в августе 1995 года и по своим основным положениям наша Кон­ 75

ституция близка к Французской. На данный момент в Казахстане действует семь политических партий. Что касается второй части вопроса, то как известно, после раз­ вала СССР появилась целая группа независимых государств. В их числе и Казахстан стал полноправным субъектом международ­ ного права. Мы рады тому, что, несмотря на многие трудности, мы сумели сохранить дружественные отношения со всеми ука­ занными государствами. При этом в отличие от некоторых пост­ советских республик Казахстан сохранил внутриполитическую стабильность и межнациональное согласие.

– Как продвигаются экономические реформы в Казахстане?

– За последние годы наша страна серьезно продвинулась по пути экономических преобразований, включая вопросы развития частного сектора. Например объемы приватизации в промышлен­ ности уже сейчас достигли 60-ти %; 95 % в сельскохозяйственной отрасли. Сами экономические реформы – многосложный процесс, который мы пытаемся проводить поэтапно и сбалансировано с тем, чтобы максимально эффективно задействовать преимущес­ тва, особенно в таких сферах, как нефтегазовая и нефтехимичес­ кая промышленность.

– Каковы на Ваш взгляд перспективы Казахстанксо-Тунисского сотрудничества?

– Только вчера я имел весьма насыщенную и содержательную беседу с Его Превосходительством Президентом Зин Абидин Бен Али. Мы обсудили широкий спектр вопросов, касающихся разви­ тия взаимовыгодных отношений между двумя странами. Из этой встречи я вынес большое впечатление о собеседнике, как мудром и дальновидном руководителе Своего Государства. Мы догово­ рились предпринять обоюдные шаги в целях воплощения потен­ циала сотрудничества. Например, в области торговли мы готовы экспортировать в Тунис сельскохозяйственную продукцию, в свою очередь импортировать из Вашей страны цитрусы и иную продукцию, пользующуюся у нас спросом. В целом же, я с ог­ ромным оптимизмом смотрю на будущее сотрудничество между Казахстаном и Тунисом. Интервью провел Омар Аль-Ауни 76

“Панорама”, № 3, 24 января 1997 года

Посол Казахстана вручил Верительные Грамоты министру иностранных дел Сирии 20 января Чрезвычайный и Полномочный Посол Республи­ ки Казахстан в Египте и по совместительству в Сирии Болатхан Тайжан вручил верительные грамоты министру иностранных дел Сирийской Арабской Республики Фаруку Шараа. В ходе состоявшейся беседы обсуждались вопросы развития двусторонних казахстанско-сирийских отношений. Глава вне­ шнеполитического ведомства Сирии Ф. Шараа высказал мнение о том, что сотрудничество двух государств в торгово-экономичес­ кой и культурной областях имеет большие перспективы, которые основываются на давних исторических и духовных связях наро­ дов Казахстана и Сирии. Предоставлено отделом информации и прессы МИД РК

“Панорама”, № 2, 17 января 1997 года

Аккредитован посол Казахстана в Ливийской Джамахирии На прошедшей неделе Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Египте и по совместительству в Ливий­ ской Джамахирии Болатхан Тайжан вручил верительные грамо­ ты секретарю Комитета по внешним связям и международному сотрудничеству Великой Социалистической Народной Арабской Ливийской Джамахирии Омару Мунтасиру. После церемонии вручения состоялась продолжительная бесе­ да. Глава внешне-политического ведомства Ливии О. Мунтасир 77

высказался о необходимости развития двусторонних отношений в сфере экономики, торговли и культуры и заключения соответс­ твующего договора между двумя странами. Он также заявил о готовности его страны осуществлять инвестиции в экономи­ ку Казахстана, обеспечить обучение Казахстанских студентов в учебных заведениях Ливии. По просьбе ливийского министра посол Б. Тайжан подробно информировал его о социально-политическом положении в Ка­ захстане, состоянии его экономики и ходе реформ, рассказал о культурных процессах, происходящих в нашей стране, и истории Казахстана. Представлено отделом информации и прессы МИД РК

“Егемен Қазақстан”, № 9 (21474), 15 қаңтар 1997 жыл

Ливия біздің экономикамызға инвестиция жасауға дайын Қазақстанның Египеттегі төтенше және өкілетті елшісі, әрі Ливия Джамахириясындағы осы міндетті қоса атқарушы Бо­ латхан Тайжан осы елдің сыртқы саясат ведомствосының басшы­ сы Омар Мунтасирға сенім грамотасын тапсырды. Бұдан кейін болған әңгімеде министр экономика, сауда және мәдениет саласында өзара тиімді қатынастарды дамытуды және екі мемлекет арасында тиісті шарт жасасуды қолдаған пікір айтты. Ол, сондай-ақ, өз елінің біздің республикамыздың экономикасына ин­ вестиция жасауға, Қазақстан студенттерін Ливия жоғары оқу орын­ дарында оқытуды қамтамасыз етуге дайын екендігін мәлімдеді. Ливия министрінің өтінішіне орай, Б. Тайжан оны Қазақстандағы әлеуметтік-саяси жағдай, ел экономикасының жай-күйі мен реформалардың барысы туралы егжей-тегжейлі хабардар етті. ҚазТАГ 78

Газета “Аль-Ахрам” (Египет), 28 марта 1997 года (перевод с арабского)

Казахстан намерен использовать опыт Туниса Вчера Посол Казахстана в Тунисе Господин Болатхан Тайжан провел пресс-конференцию, на которой подтвердил заинтересо­ ванность своей страны в налаживании тесных связей с Тунисом.­ Посол дал высокую оценку достижениям Туниса в различных областях,­ в частности в экономике, решении социальных про­ блем, поддержке культуры. Это, по его мнению, результат праг­ матичного курса Правительства, который осуществляется в пос­ ледние годы. Что касается Казахстана, то страна сейчас переживает пере­ ходной период, и в этом смысле, изучает опыт передовых стран, в том числе Туниса. В ряду действенных инструментов, способных дать импульс Казахстанско- тунисскому сотрудничеству, госпо­ дин Тайжан назвал активный обмен делегациями разных уровней, представляющих различные области, где пересекаются взаимные интересы. В частности, речь идет о торгово-экономических свя­ зях, научном и гуманитарном сотрудничестве и туризме. Далее, отвечая на вопросы журналистов, дипломат провёл краткий ликбез по Казахстану. Так, Казахстан вторая по величине страна бывшего СССР. Территория которой составляет 2,7 милли­ она квадратных километров. Население – 16 миллионов человек. Форма правления в Государстве- президентская. Конституция гарантирует для граждан широкие свободы. При этом Казахстан является мусульманской страной, около 80% жителей которой ис­ поведует Ислам. Официальным языком провозглашен казахский. Одним из отличительных черт Казахстана являются его бога­ тейшие природные ресурсы. Страна обладает большими запаса­ ми, нефти, газа, угля, различных металлов, в том числе серебра и золота. Внушительным предстает и агропромышленный потен­ циал Казахстана. Только по зерну экспортные возможности стра­ ны составляют 10–15 миллионов тонн в год.

79

Газета “Ас-Саура” (Сирия), 21 января 1997 года (перевод с арабского)

“Проводится серьезная работа по развитию плодотворного­ сотрудничества между двумя сторонами”,­ – говорит Посол Казахстана в Иордании Амман. Республика Казахстан считается одной из тех мусуль­ манских стран, которые обрели независимость с коллапсом Со­ ветского Союза и обладает огромным сырьевым и аграрным по­ тенциалом. Уже в первые годы независимости казахский народ устремился к возрождению своих естественных устоев, в том чис­ ле путем восстановления отношений с Мусульманским и Арабс­ ким миром. И в подтверждение сказанного недавно, Посол Казах­ стана в Иордании Болатхан Тайжан вручил верительные грамоты и приступил к исполнению своих обязанностей. В самом начале встречи господин Тайжан выразил радость тем фактом, что ему выпала честь представлять Казахстан в древней и авторитетной стране, как Иордания. Он сообщил, что на протяжении тридцати лет работал в качестве дипломата в регионе Ближнего Востока в системе МИД бывшего СССР. Далее Господин Посол тепло отоз­ вался о своей встречи с Его Высочеством Наследным Принцем Хасаном, в ходе которой обсуждался широкий круг вопросов, ка­ сающихся сотрудничества между Казахстаном и Иорданией. По словам высокопоставленного дипломата, имеются боль­ шие перспективы взаимодействия двух стран в таких сферах, как экономика, торговля, культура и гуманитарные вопросы. Это на­ глядно подтвердили беседы и переговоры Казахстанского пред­ ставителя с руководителями Королевства. Важным видится также углубления духовных связей, поскольку Иордания известна бо­ гатыми религиозными традициями, где есть множество автори­ тетных исламских образовательных центров, в частности “центр Аль-Бейт” и университет “Аль-Бейт”. Что касается текущего мо­ мента, то контакты двух стран пока ограниченны незначительны­ 80

ми торговыми операциями. Так, например, Иордания импортирует из Казахстана мясо и некоторые другие виды сельхоз продукции. В целом, наблюдается хорошая база для расширения связей, на­ лажен доверительный политический диалог. Господин Тайжан с благодарностью отметил факт поддержки официально Амманом инициативы Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева по созыву совещания по мерам доверия и безопасности в Азии. Сама данная инициатива предусматривает создание в будущем обще­ азиатской структуры, аналогичной Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе. Безусловно, участие в расширяющем­ ся процессе столь мудрого и видного государственного деятеля, как Король Хусейн, придаст казахстанской инициативе большой импульс. Отвечая на вопросы журналиста господин Тайжан рас­ сказал о тех невзгодах, которые пришлось пережить казахскому народу в период колониального правления сначала с царской Рос­ сии, а затем – Советской империи. Огромная территория Казахс­ тана в 2,7 миллиона кв. км. подверглась нещадной эксплуатации. Но даже в те тяжелые годы, республика сумела добиться высоких показателей социально-экономического развития, роста научного и промышленного потенциала. Следует также упомянуть, что Ка­ захстан – это одна из четырех республик в составе бывшего СССР, которая унаследовала ядерное оружие. Если коснуться демогра­ фической стороны, то вплоть до коммунистической революции 1917 года подавляющую часть населения страны составляли ка­ захи. Однако в результате тоталитарной политики Кремля спустя всего 70 лет доля казахов как коренного населения, сократилась до 28%. Нынче, после обретения суверенитета ситуация посте­ пенно меняется в лучшую сторону. При этом в настоящее время население Казахстана достигает 16 миллионов человек, из них около 60% является мусульманами. По просьбе корреспондента господин Тайжан разъяснил мотивы, побудившие республику от­ казаться от ядерного наследия. Во-первых, казахи, пожалуй, как не один другой народ на планете, пострадал от ядерного оружия. Дело в том, что на протяжение нескольких десятилетий на земле Казахстана действовал крупнейший в СССР полигон по испыта­ 81

нию оружия массового уничтожения. Это нанесло колоссальный ущерб здоровью местного населения, природе, атмосфере. Вовторых, для содержания столь масштабной ядерной инфраструк­ туры потребовались огромные финансовые средства. В третьих, в обмен на отказ от ядерного оружия Казахстан получил гарантии безопасности всех без исключения ведущих держав мира. Кроме того, удалось заручиться поддержкой в деле привлечения весо­ мых инвестиций на нужды социально-экономического прогресса республики. В целом внутриполитическая стабильность, высокий международный авторитет Казахстана позволили ему привлечь 39 % от всего объема инвестиций в странах бывшего СССР. Это при том что на долю крупнейшего государства СССР – России пришлось лишь 31 % от общего объема иностранных инвести­ ций. Имеющиеся данные дают возможность прогнозировать, что в предстоящие десятилетия объем инвестиций в республику пре­ высит отметку 50 миллиардов долларов США. Далее речь зашла о поистине гигантских природных ресурсах Казахстана. Достаточно отметить, что Казахстану принадлежит первое место в мире по запасам хрома, второе – залежам фосфо­ ра, седьмое – по газу, одиннадцатое – по запасам нефти. Причем, последние геолого-разведочные работы способны заметно про­ двинуть республику вверх в указанном ранжире. Сообразно тому, растет и производство в соответствующих отраслях. Так, если сейчас мы добываем 15 миллионов тонн нефти ежегодно, то к на­ чалу ХХІ века этот показатель достигнет 30-ти миллионов тонн. Не менее богаты недра Казахстана по содержанию железа, золо­ та, свинца, меди, цинка, урана и других полезных ископаемых, в том числе весьма редко встречающихся, как осмий. Экономичес­ кие позиции страны мощно подкрепляет и агропромышленный комплекс. Казахстан – крупный экспортер зерна, риса, хлопка, мяса и других видов сельскохозяйственной продукции. Размеры только пахотных земель в республике равняются 40 миллионам гектаров. В настоящее время объем экспорта Казахстана превышает 11 миллиардов долларов США, а также импорта – всего 5 миллиар­ 82

дов долларов, то есть у нас очень высокий показатель положи­ тельного торгового сальдо. Отдельного упоминания заслуживает богатый природный мир, красивые и разнообразные природные ландшафты Казахс­ тана. Вполне закономерно, что важное внимание нами уделяется развитию туризма, необходимой для этого, инфраструктуры. На­ ращивается транспортный потенциал. При этом само население Казахстана высокообразованно – у нас 100 %-ная грамотность населения, большое количество инс­ титутов и университетов, которые дают образование по мировым стандартам. Отрадный факт заключается в том, что в системе на­ шего образования наблюдается активные освоение традицион­ ных для казахского народа учебных дисциплин – как изучение истории и теории Ислама. Год из года растет число мечетей и ду­ ховных школ – медресе. За годы независимости количество толь­ ко мечетей превысило 4000 единиц. Система управления в Казахстане является президентской. Парламент, избираемый всеобщим народным голосованием, со­ стоит из двух палат – Сенат и Мажилис. Активную роль в полити­ ческой жизни страны играют различные партии и общественные организации. В конце беседы господин Болатхан Тайжан выразил сердечную признательность Его Высочеству Наследному Принцу Хасану за гостеприимство и внимание оказанное его персоне. Газета “Аль-Араб уа Аль-Алям”, 26 ноября 1998 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана в Аммане Болатхан Тайжан: мы стремимся развивать отношения с Иорданией В интервью нашей Газеты Посол Болатхан Тайжан сказал, что он искренне рад представлять Казахстан в такой прекрасной и ав­ торитетной стране, как Иордания. Это была моя давняя мечта за 83

тридцатилетнюю дипломатическую карьеру на Ближнем Востоке. Посол с удовольствием сообщил о своей встрече с Его Высочес­ твом Наследным Принцем Хасаном, в ходе которой стороны об­ менялись мнениями о перспективах взаимного сотрудничества. По оценке высокопоставленного дипломата, многообещающим в сфе­ рах взаимодействия могут стать экономика, торговля, культура и образование. На последнем пункте он остановился более подробно, поскольку Казахстан и Иорданию объединяет общая принадлеж­ ность к мусульманской цивилизации. Соответственно в Казахстане заинтересованы в том, чтобы повышать религиозную грамотность своей молодежи в иорданских учебных заведениях. В настоящее время две страны успешно поддерживают политический диалог. Господин Тайжан с признательностью отозвался по поводу под­ держки Амманом казахстанской инициативы о взаимодействии и мерах доверия в Азии. В будущем подобное сотрудничество может увенчаться преобразованием казахстанской идеи в полноценную международную организацию по типу ОБСЕ. И, конечно, Казахстан воздают должное мудрости и авторите­ ту, которым пользуется многолетний правитель Иордании король Хусейн. Далее Посол рассказал о бедствиях, которые выпали на долю Казахского народа в период колониального гнета со сторон Царской России и Советского Союза. Лишь спустя полторы сто­ летия удалось добиться национальной независимости. Сегодня Казахстан – это динамично развивающееся Государство с огром­ ной территорией в 2,7 миллиона квадратных километров и бога­ тейшими природными ресурсами. Население республики в основ­ ном состоит из казахов. Вместе с тем, весомая доля принадлежит представителям других националистей, что было обусловлено реалиями колониального и советского прошлого. В целом, насе­ ления Казахстана преимущественно является мусульманским.

84

Газеты “Аль-Алям Аль-Яум”, 24 октября 1998 года (перевод с арабского)

Доктор Бахит принял Казахстанского Посла Вчера ректор Университета “Аль-Бейт” Доктор Мухаммад Аднан Бахит встретился с Послом Казахстана в Иордании Гос­ подином Болатханом Тайжаном. В ходе беседы ректор подробно рассказал о научной и образовательной деятельности возглавля­ емого им учреждения, приоритетах и философии, которые ста­ вятся руководством учебного заведения. Пристальное внимание было уделено просветительской работе “Аль-Бейт” в странах Азии и Африки, продвижению подлинных исламских ценнос­ тей, где нет место насилию и гнету. Господин Мухаммад Бахит заверил, что его университет прилагает все усилия ради при­ влечения молодых людей канонам Ислама, а также глубокому изучению арабского языка, истории, религии и других важных дисциплин. Господа Мухаммад Бахит и Болатхан Тайжан подтвердили за­ интересованность в развитии плодотворного сотрудничества в научной и образовательной сферах. По общему мнению, подоб­ ные взаимодействия могли бы происходить через программы по обмену студентами, различные семинары и симпозиумы, научные конференции. После встречи Посол Казахстана ознакомился с учебными ау­ диториями, библиотеками, научными классами, общежитиями и другими подразделениями университета “Аль-Бейт”.

85

“Спецвыпуск” г. Астана, 1998 жыл

Қазақстан Республикасының Египет Араб Республикасындағы Елшісі Б. К. Тайжанның сөйлеген сөзі Құрметті Қасымжомарт Кемелұлы! Құрметті әріптестер! Уақыт алмас үшін мен өзімнің кейбір ұсыныстарыма ғана тоқталып, сөзімді қысқартып айтайын. Қасымжомарт Кемелұлы, Сыртқы істер министрлігінің, елшіліктердің қызметкерлерін қысқарту қашан тоқтатылады? Әрі-беріден соң бұл ағымдағы жұмыстың жедел жүруіне, оның сапасына әсер етпей қоймайды. Кезінде Кеңес Одағының Сыртқы істер министрлігінде 9 000-нан астам қызметкерлер болатын. Ол енді жарайды, үлкен әлемнің алтыдан бірін алып жатқан Кеңес Одағы делік. Қазір мына Мы­ сыр мемлекетінің өзінде 6000-нан астам адам жұмыс істейді. Мен біздің министрлікте мыңдаған адам болсын демеймін, бірақ кем дегенде 500-ден төмендемеуі керек. Оған дәлелім де жоқ емес. Мысалы, Азия, Таяу Шығыс, Африка басқармасын алайық. Сол басқармада 26 қызметкер бар. Ал басқармаға жүктелген аймақта 2 миллиардтан аса адам тұрады. 26 мемлекет бар. Сонда жаңағы 26 қызметкер күнделікті сан қилы ақпаратты қашан оқып үлгіреді? Әрқайсысымен танысып, оны қашан талдайды, оған қашан қорытынды дайындайды? Кейде біздің ұсыныстарымызға жауап берместен жатып қалатыны осыдан деп ойлаймын. Сондықтан қайта-қайта қысқарту науқанын жүргізуді қоятын кез келді. Екінші ұсынысым мынадай, Қазақстан мен елшіліктер орналасқан елдердің арасында екі жақты ынтымақтастық комис­ сиясы бар. Сол комиссия жұмысы алма-кезек бірде Қазақстанда, бірде елшілік орналасқан елде өтуі керек. Қазақстанда өтетін мәжілістер ылғи да кідіріп жатады. Мысалы, Мысыр-Қазақстан комиссиясының жұмысына міне, 3 жыл болды, Қазақстан тиісті жағдай жасай алмай отыр. Бұл мәселе де өз шешімін табуы керек.­ 86

Бір қуанарлығы қазір БҰҰ-да Қазақстанның дауысы нық естіледі. Ал бірақ экономикалық қатынас, сауда саласына кел­ сек осы тұста ақсап жатамыз. Қанша ұсыныс жіберсек те назар аудармайды, іске аспайды. Бұл Мысырмен ғана емес, бірсыпыра мұсылман мемлекеттерімен экономикалық қарым-қатынасымызға тән өкінішті жағдай. Ілгеріде ұлы ақын Абайды ұлықтаған той өтті. Ол кезде Аста­ намыз – Алматы болатын. Алматыдағы бір көшемізді Арабтардың классик жазушысы Таха Хусейн атымен атап, Каирдегі бір тәуір көшеге Абайдың атын беруге әрекеттендік. Каирдің губернаторы­ мен кездесіп, қалалық мәжілісінде сөз сөйлеп, әлгіндей келісімді алған да едім. Абайдың атын береміз деген қаулы да шықты. Бірақ Таха Хусейн туралы ұсыныс біздің тарапымыздан қолдау таппады. Тіпті олар қазір атын қоймасаңдар да сондай ұсынысқа сәйкес болашақта атын қоямыз деп жауап беріңдер деген. Міне, бірнеше жыл болды, ешқандай жауап жоқ. Қайтарымда Алматы қаласының әкімі Храпуновпен жолығып осы мәселені шешсем деген ойдамын. Тағы бір ұсынысым бар. Астанадағы көшелердің біріне Бейбарыстың атын берсек. Өйткені, біз Каирде Бейбарыстың тегі Қазақстаннан екендігін, қыпшақ екендігін дәлелдеп теле­ дидардан да, радиодан да айтып жүрміз. Газеттерге де жаздық. Сіздер білесіздер, Каирде Бейбарыстың үлкен мешіті бар. Осы мешіт туралы Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы да хабардар болса керек. Ол бізге жазбаша түрде хат жолдады. Бейбарыстың мешітін жөндегенде оның күмбезін әшекейлеуге қажетті құрылыс тастарын Қазақстан ақы-пұлсыз бермекші болды. Бұл істі-дағы тиянақтау керек. Өйткені, Бейбарыс бүкіл әлемге аты жайылған белгілі мемлекет қайраткері. Соңғы бір тілегім елшілер жыл сайын бүгінгідей бас қосып отырса деймін. Екі жыл тым ұзақ мерзім. Неге жыл сайын бір рет жиналып, пікір алысып, оң-солымызды түгендеп отырмасқа? Құрметті әріптестер! Бәріңізге мықты денсаулық, еңбектеріңізге табыс тілеймін. Ықыластарыңа рахмет.

87

“Егемен Қазақстан”, № 35 (21760), 20 ақпан, 1998 жыл

Қазақстан – Тунис қатынастары дами түседі Қазақстан Республикасының Египет Араб Республикасындағы төтенше және өкілетті елшісі міндетіне Тунис Республикасындағы төтенше және өкілетті елші қызметін қоса атқаратын Болатхан Тайжан Тунис Республикасының Президенті Зейн әл Әбидин бен Әлимен кездесіп, оған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке жолдауын тапсырды деп хабар­ лайды Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінің ақпараттық талдау басқармасы. Кездесу барысында Тунис басшысы З. Бен Әли елші Б. Тай­ жан­ның Қазақстан экономикасы, мәдениеті, түрлі әлеуметтік салаларының жай-күйі, Президент Н. Назарбаев жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саясат туралы әңгімесін ықылас қойып тыңдады. Ол елшіден Президент Н. Назарбаевқа өзінің ізгі сәлемін жеткі­ зуді өтінді. Тараптар Қазақстан мен Тунис арасындағы қарым-қаты­ настардың одан әрі жемісті дамитынына сенім білдірді. Кездесу жылы шырайлы достық жағдайда өтті. (ҚазААГ).

Сентябрь, 1998 года

О взаимоотношениях Казахстана с Организацией Исламская Конференция Созданная в сентябре 1962 года с целью отстаивания интере­ сов мусульманского мира Организация Исламская Конференция (ОИК) объединяет в настоящее время 56 мусульманских стран, составляющих треть стран мирового сообщества с населением более миллиарда человек и территорией 25 млн кв. км. Контроль 88

над значительной частью общемировых запасов энергетического сырья, важное геополитическое расположение, наличие огром­ ного потребительского рынка, сохранение острых военно-поли­ тических проблем в мусульманском мире определяют высокую степень заинтересованности мировых держав к тесному взаимо­ действию со странами-членами ОИК. С момента обретения Казахстаном независимости начались контакты с Организацией Исламская Конференция на разных уровнях. Представители республики уже с 1992 г. начали прини­ мать участие в качестве гостей на саммитах и сессиях Органи­ зации, заседаниях ее структурных подразделений, в частности Постоянной комиссии по экономическому и торговому сотрудни­ честву (СОМСЕС), Исламского банка развития (ИБР), Постоян­ ного комитета по информации и вопросам культуры (СОМІАС) и т. д. Казахстан неоднократно посещали с визитами представители ОИК, среди которых можно выделить визиты в Казахстан Гене­ рального Секретаря ОИК Хамид аль-Габида (1994 г.), Президен­ та ИБР Ахмеда Мухаммеда Али (1997 г.), участие Генерального Секретаря ОИК А. Лараки в презентации Астаны (1998 г.). На встрече министров иностранных дел ОИК в Нью-Йорке во время работы ГА ООН 3 октября 1994 г. было официально офор­ млено членство Казахстана в ОИК в качестве наблюдателя, а 12 декабря 1995 года на конференции министров иностранных дел стран-членов ОИК в Конакри (Гвинея) Республика Казахстан была принята полноправным членом в эту Организацию, а также в соответствии с Уставом ОИК Казахстан стал также членом Ис­ ламского Банка Развития, региональное представительство кото­ рого функционирует в Алматы с 1997 года. Вступление Республики Казахстан в ОИК явилось одним из самых значительных событий во внешнеполитической жизни страны. Такой шаг способствовал не только успешной интегра­ ции страны в мировое сообщество, но и в стратегическом плане явился дополнительным фактором обеспечения независимости, суверенитета и территориальной целостности Казахстана. Членс­ тво Казахстана в Организации создало широкие возможности для установления сотрудничества республики с мусульмански­ 89

ми странами, отьфыло ей доступ в ИБР и другие финансовые и экономические организации, такие как Саудовский фонд разви­ тия (СФР), Кувейтский фонд арабского экономического развития (КФАЭР) и т. д., которые уже сегодня принимают активное учас­ тие в реализации ряда проектов, оказывают финансовую помощь в решении экологических проблем Казахстана. Умеренные позиции ОИК, налаженное взаимодействие по ак­ туальным проблемам мирового и регионального развития, высо­ кий авторитет организации в мусульманском мире ставят во главу угла необходимость формирования Казахстаном концептуально­ го подхода в отношении ОИК, с тем чтобы более эффективно и рационально исгіользовать возможности членства в ней в инте­ ресах Казахстана. Представляется, что основное внимание необходимо уделить на следующие моменты: 1. Для обеспечения эффективного взаимодействия Казахстана в рамках ОИК и его членами в отдельности необходимо учиты­ вать особенности потенциальных партнеров, их политические и экономические возможности. Основными критериями дифферен­ цированного подхода следует рассматривать стабильность внут­ риполитической ситуации, политическое влияние и репутация в регионе и мире, уровень экономического развития, инвестици­ онный и экспортный потенциал, степень исламизированности, ответное стремление к взаимному сотрудничеству, цели и задачи страны-партнера в Казахстане.

2. Следует поддерживать стабильные отношения с ОИК и му­ сульманскими странами, с одной стороны, и в то же время огра­ ничивать давление исламского фактора на политику Казахстана. Наличие многих конфликтных точек в мусульманском мире, неко­ торые из которых напрямую затрагивают национальные интересы Казахстана (Афганистан, Таджикистан), проблемы распростране­ ния религиозного экстремизма, контрабанды наркотиков и оружия диктуют необходимость выработіси соответствующих подходов.

3. Вместе с тем, необходимо дистанциироваться от вовлечения в полемику по непредставляющим какой-либо угрозы националь­ ной безопасности Казахстана региональным проблемам.

90

4. В рамках деятельности ОИК важно сосредоточить основ­ ное внимание на экономическом векторе сотрудничества с целью получения максимальной отдачи от взаимодействия со структур­ ными подразделениями ОИК. Аналогичный подход должен при­ сутствовать во взаимоотношениях с такими “исламизированны­ ми” странами как Иран, Саудовская Аравия, Пакистан и др., приоритет с которыми должен о. тдаваться экономическим вопросам.

5. Признание и поддержку ОИК инициативы по созыву СВМ­ ДА следует использовать для пропаганды этой идеи в мусульман­ ском мире, а также в целях расширения состава его участников.

6. В целях достижения поставленных задач важно заручить­ ся поддержкой наиболее влиятельных государств-членов ОИК, развивая доверительные контакты на высоком уровне и укрепляя торгово экономическое сотрудничество. Б. Тайжан

“Әл-Ахрам” газеті, 1998 жыл (арабшадан аударма)

Астана – Қазақстанның жаңа астанасы Мемлекет жарлығы географиялық, табиғи және демократиялық тұрғыдан жаңартудың әрекеті. Қазақстанның жауапты қызыметкерлері: “мысыр мердігерлері, саудагерлері және іс адамдары қайда?” – деп сұрақ қоюда ХХІ – ғасырдың қарсаңында және бір ғасырлық бодандық езгіге,­ советтік орыс үстемдігіне шек қою ниетінде, үлкен мәдени, демократиялық, өндірістік, экономикалық көш арқылы Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы ішіндегі Ресейден кейінгі ең үлкен мемлекет – Қазақстан. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев республиканың оңтүстігінде орналасқан қазақ астанасын Алматыдан (түркі тіліндегі мағынасы – “алманың атасы”) Қазақстанның орталығында орналасқан бас қала – Аста91

наға көшіруін жариялады. Ол бүгіннен бастап, ХХІ – ғасырда және одан кейін де мемлекеттің, үкіметтің, парламенттің және мекемелердің қазіргі заманға сай бас ордасы болмақ. Ескі мен жаңаны біріктіретін көрініс болу мақсатында Назарбаев Астананың тұсаукесер рәсімінде түркі тілдес мемлекет басшыларының кезде­ суін өткізу туралы шешім қабылдады. Бұл Қазақстан өзекті орын алып отырған және Ельцин төрағалық жасайтын ТМД елдері басшыларының қошеметтеуіне жеңілдік туғызбақ. Қазақстанның жаңа бас қаласының ашылу салтанатын­ да ТМД мемлекеттерінің барлық президенттері және АҚШ, Қытай, Түркия, Мысыр, Франция, Германия, Англия, Жапо­ ния, Голландия, Үндістан және Оңтүстік Кореяның өкілдері қатысты. Қонақтар Қазақстан Еуропа мен Азия құрлықтарында орналасқан мемлекет екенін білді. Халқының саны көп емес 17 млн адамнан аспайды. Қазақстанда басқа ұлттардың өкілдері қоныстанған. Онда Қытайда тұратын миллиондаған мұсылман ұйғырлардың, орыстар мен немістердің өкілдері бар. Ұлты мен тегінің әр түрлігіне қарамастан, оларға ресми қазақ және орыс тілдерінің бірін пайдалануға шек қойылмады. Қазақ халқы қай жаққа бұрылса да, бағыт алса да көлеңкелері түсіп тұратын екі үлкен алып – Ресей мен Қытайдың арасында тұрып, егемендікке талпынуда. Тәуелсіздікті жариялап, нарықтық еркін экономикаға бағыт алғаннан бері Қазақстанның жылдық сауда көлемі 11 млрд АҚШ долларына жетті деген әңгіме айтылып жүр. Осыған орай қазіргі заманда Қазақстан, құдірет пен күшке, билікке ие, қазақтар өз еліне Мысырдың “10 – Рамадан”, “6 – Ок­ тябрь” техполис қалалары мен “Насиджун Шарқиун”, “Осман Ахмед Осман мердігерлері” сияқты ірі компанияларынан жаңа қалалар, супермаркеттер, көп қабатты ғимараттар салуға араб және мысырлық мамандардың, іскер адамдардың келуін күтуде. Өйткені Қазақстан: 1) мұнай өндіруден әлемде алтыншы орын алады; 2) табиғи газ өндіруден әлемде жетінші орында; 3) көмір өндіруден әлемде оныншы орында; 4) жер қойнауына Мендеев кестесіндегі барлық элементтері кездеседі; 92

5) кең көлемде сатуға тау-тау болып жатқан ұсақ және ірі малдың жүн-терілері бар; 6) жүздеген тонна бидай, арпа, ет, жеміс, және көкөніс бар; 7) ауылшаруашылық тракторларын шығаратын және тыныс жолдары мен кеуде ауруларын емдейтін аппараттарды өндіретін ірі зауыты бар мемлекет болып саналады. Совет Одағы ыдырағаннан кейін 1991 жылы 16-желтоқсанда өз тәуелсіздігін алған қазақтар үшін бұл көрсеткіштер кедергілер мен үрейлерді жеңуде күш-қуат беруде. Елші Б. Тайжанмен Қазақстанның жаңа астанасы Астанаға жол жүрердің алдында қазақтың білгір дипломаты Елші Болатхан Тайжанмен кездестім. Ол бұрын Сыртқы экономикалық байланыстар министірлігінің бірінші орынбасары қызметін атқарған, шет тілдерін жетік біледі, 60-жылдары Порт – Саидтағы Совет Одағы елшілігінің консулдығында жұмыс істеген. Содан бері арабтардың тұрмысы, салт-дәстүрі, мәдениеті, тілімен етене таныс. Ол қуанышты сезіммен маған былай деді: Біздің халқымыз Алматыдан жаңа астанасына көшті. Өткен ғасырда Ресей патшалығы еліміздің кең байтақ жеріне үстемдігін жүргізіп отырған кезде Алматы маңызды орталықтардың бірі ретінде салынған болатын. Еліміздің ең таңдаулы жеріне жатпа­ са да, онда әкімшілік орындары болды, қала өз тіршілігімен өмір сүрді. Алматы елдің оңтүстігінде орналасқан. Дүние жүзінің барлық елдері өз астаналарын жердің төрінде болғанын қалайтыны белгілі. Біздің ел 2,7 млн шаршы км-ден астам кең байтақ жерді алып жа­ тыр. Оның үстіне Алматыда жер сілкінісі жиі болып тұрады, кей­ де зілзаланың күші Рихтер дәрежесімен жеті балдан асып түседі. Мәселен, 1990 жылы сондай жер сілкінісі болды. Бұл жағдай мемлекеттік мекемелер, үкімет пен парламент және өнеркәсіп орындары орналасқан қалаға, тіпті оның тұрғындарының көңіл күйіне әсер ететіні сөзсіз.

93

Бұрынғы Совет Одағы кезінде өзінің алғыр көзқарасымен ерекше­ тұлға болып Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев экономикалық реформалар мен қоғамды жаңартуды тек идеялық елестермен бастауға болмайтынын, демократиялық тарихқа жаңа өзгерістер енгізу қажеттілігін түсіндірді.

– Қазақстан басшылығы жаңа астананы салғанда не кедергі болды? Кезінде Бразилияда өз астанасын Рио-де-Жанейродан елдің ортасында орналасқан Бразилияға көшіруі сабақ болды ма? На­ зарбаевты Аббасидтер дәуіріндегі Бағдатты салған Әл-Мансурға немесе осыдан 850 жыл бұрын орыстың астанасы Мәскеуді салған Юрий Долгорукийге немесе ну орман мен батпақты жер­ лерді Петербург қаласына айландырған, жаңа Ресейдің негізін қалаған Петр І-ге теңеуімізге бола ма? Өз заманында Петербург Фин шығанағындағы маржан қалаға айналып, большевиктер орыс төңкерісіне дейін патшалық Ресейдің астанасы болып келді.

– Алматыдан Астанаға көшуге не себеп болды? Осы идеяны ұсынушы Нұрсұлтан Назарбаев бұл жерде бірне­ ше саяси, тарихи, экономикалық, экологиялық мақсаттарды алға қойды. Қазіргі заман қазақ тарихшыларының пайымдауынша, жаңа Астана – ата-бабалары қалдырған жердің бел ортасында қоныс тепсе, Алматы туған жердің оңтүстік шетінде орналасқан. Ескі астана – Алматының тарихына үңілсек, Ресей әскери күштері бұл қаланы басып алып, Верный бекінісіне айландырған. Кейін бұл қала Алматы деп аталған. Қазақ тілінен аударсақ, “Алманың ата­ сы” деген мағына береді. Нұрсұлтан Назарбаев астанаға “Астана” деген жаңа есімді беруді жөн көрді. “Астананың” араб тіліндегі мағынасы “аста­ на”, бұл атау қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде лайықталынып аталынған. Мысырмен салыстыру Дұрыс мақсатта, қалай болсын солай емес, қазақтар Алматы қаласын болашағы бұлыңғыр, трагедиялық өмір күтіп тұрған “талақ етілген әйел” санамайды, алайда, олардың болжаулары 94

бойынша қала өтпелі кезеңді бастан кешірген соң үлкен мәдени орталық болып қала береді, ал Астана болса елдің әкімшілік орталығы болып, одан ел басшысы, министрлер кабиниеті, заң шығарушы билік, шетелдік елшіліктер орналасып, елдің әкімшілік және географиялық денесінің соғып тұрған жүрегі, республиканың әртүрлі тараптарын біріктіретін көлік және бай­ ланыс жүйесі болады. Жаңа тарихшылар одан да әрі барып, Алматы мен Астана­ ны Мысырдың Каир және Александриясымен, Ресейдің Петер­ бург және Мәскеуімен АҚШ-тың Вашингтон және Нью-Йоркі­ мен Қытайдың Пекин және Шанхайымен салыстырады да одан төмендегідей қорытындылар шығарады: 1. Тұрғындардың саны 1 млн 200 мыңнан асатын Алматы қаласы одан әрі кеңейтуге жарамсыз, оның үстіне жері тұрақсыз.

2. Бұл қала кем дегенде Рихтер дәрежесі бойынша 9 баллға жететін жер сілкіністері болып тұратын ауданда орналасқан. Жер сілкіністері айына кем дегенде бір рет болып тұрады.

3. Жылдың кем дегенде 75 күні қалың тұман болғандықтан ұшақтардың ұшып-қону қауіпсіздігі мәселесі тағы бар. Күн мен түннің кез келген уақытында жер сілкінісі болуы мүмкін.

4. Алматы қаласының теңіз деңгейінен 1150 метр биіктікте ор­ наласуы, әуе қысымы арасындағы айырмашылық қан қысымы, жүрек аурулары мен тыныс жолдары ауруларына ұшырағандарға айтарлықтай әсер етеді. Н. Назарбаев кейбір адамдардың ауа қысымы күніне екі-үш рет өзгеріп тұратындықтан, сал болып қалғандықтары туралы шағымдалғанын айтты.

5. Алматы таулармен қоршалған шатқалға ұқсайды, оның үстіне қар еріген кезде және жаңбыр маусымында қатты ағысы бар өзеншелер сел, тасқын су басу және топырақтың жылжу қаупін төндіреді. Соған қарамастан қазақ ғалымдары Алматыда ертең “ақырзаман” орнайды деп есептемейді. Олар бұл ойларында, әйел және ер тегі категориясы жоқ түркі тілінде, “алманың тасы” не “алманың анасы” гүлдей береді, қаланы қандай да болсын 95

құлдыраудан ғылым мен техниканың жетістіктері сақтайды деген пікірге сүйенеді. Жаңа астананың Астанаға көшуі оның табиғиэкологиялық, саяси-әкімшілік сипаттарынан ада ете алмайды. Астананың ауа-райы, табиғаты біркелкі. Сонымен қатар қысы қандай да болсын вирустар мен инфекциялардан ада құрғақ аяз­ ды болса, жаздың күні барлық заттар жас, әдемі және құрғақ көрінеді. Мемлекеттік қызметкерлер арасында Алматыдан Астанаға көшуге үлкен талпыныс болғандықтан, олардың арасынан озықтарын таңдап алу жарыстары болды. Астананы еуропалық жолмен салу оның ауасын Мәскеу немесе Еділ жағасында орналасқан Татарстанның астанасы Қазанмен ұқсас етті. Әкімшілік және саяси жақтан Астанаға ауысу сирек әдеттен тыс оқиға деп есептеледі. Өткен ғасырда Астана және оған қарасты жерлерді орыс мемлекеті жаңа алқаптарды жаулап алу мен экспансиясын жүргізу планцдармы ретінде пайдаланды. Солженцин мен Жириновский сияқты және тағы да басқа ұлтшылдар аталмыш аймақты орыс жері деп есептеп келеді. Олар ТМД елдерінің мызғымастығы мен негізін құрайтын әкімшілік, географиялық шекараларын есепке алмай отыр. “Астана” орыс қалаларына жақын екендігін есепке алу қажет, мысалы: Орынбор, Омск, сондай – ақ орыстың көне қалаларының бірі Челябинскіден де алыс еместігін айтқан жөн. Бұның барлығы тарихи оқиға болып есептеледі. Өйткені Кеңестер дәуірі кезеңінде әкімшілікке бөліну өнеркәсіп пен өндіру негізінде жасалатын болған және де ол та­ рихи шекараларға қарамаған, себебі Кеңес дәуірінде бәрі бір Одақ деп есептеліп, бөлшектену болмаған. Алайда, Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін көп жайттар өзгерді.

1961 жылға дейін Астана “Ақмолинск”, ал 1961–92 жыл­ дары “Целиноград” – деп кеңес үкіметінің басшысы Никита Хрущев атаған атпен белгілі болып жүреді. Кең алқаптардағы миллиондаған федданмен есептелетін аязы қатты тың жерлер­ ді игеру нәтижесінде, бұл аймақ елдің көкөніс және астық пен нанның қоймасына айналды.

96

1992 жылдан бастап оған “Ақмола” (араб тілінде түсінік беріл­ ген) деген ат қойылды. Халық бұл атқа жат қарап және ұнамау нәтижесінде президент Н. Назарбаев кеңесшілер көмегіне жүгініп, бұл аттың мағынасын Қасиетті қала, Ақ періште – деген атаулармен сай келеді деп түсіндірді. Сонымен бірге орыстың карикатурашыл суретшілері бұл атау­ ды түкке тұрмайтын мазаққа айналдырды.

1998 жылдың 6 маусымында Н. Назарбаев түсініксіздер мен өзектерге шектеу қойып, “Ақмоланы” “Астана” – деп атын ауыстырды. “Астана” түркінің сөз және елдің бас қаласы де­ ген мағынаны береді. “Астана” деген атпен кезінде Осман империясының бас қаласы аталған. Ирак, Сирия, Ливан және басқа араб мемлекеттерінде үстіміздегі ғасырдың басындағы Ос­ ман дәуірі кезіндегі бас қалаға әлі күнге дейін Астана деген сөзді қолданған. Қазанның Мәскеудегі елшісінің пайымдауынша орыстар Аста­ нада ең үлкен қонақ үй тұрғызбақшы, аспанмен тірескен зәулім ғимарат 40 қабатқа ие болады. Құрылысқа 20 шетелдік және жер­ гілікті құрылыс компаниялары қатысып, күні-түні жұмыс жүргізу жоспарлануда. Бір қабатты ескі үйлердің көзін жоюдан бұрын олардың тұрғындарына компенсация төленеді. Жаңа пәтерлер салы­ нып болғаннан кейін оларды ескі үйлерден жаңа пәтерлерге ауыстырады.­ 10 маусымда жоспарланып отырған қаланың ресми ашылу рәсіміне дайындық барысында Есіл өзенінің жағалауы жаңартылып, қалыпқа келтірілді. Президент Н. Назарбаев шетелдік копманиялар мен қаржылық мекемелерден қаланы тұрғызуға инвестициялар алу мақсатында оларды салық төлеуден біршама босатты. Біртіндеп Азияның, Америка мен Еуропаның компанияларына жер көтеріңкі бағамен берілуде. Мамандардың айтуынша қазіргі тұрғындардың саны 280 мыңнан аспай отыр. Алайда бұл бағана жаңа тұрғын үйлермен көтеріліп келе жатқан өндірістік, мәдени, ғылыми және тағы да басқа мемлекеттердің көбеюіне байланыс­ ты біршама өседі.

97

Ішетін құдығыңа түкірме Назарбаев болашаққа көз тастаған кезінде: “Қазақ-орыс өзара рухани түсіністікке сүйенуінен талмайды және “өткенсіз болашақ жоқ, біз өзіміз ішіп отырған құдығымызға түкіре алмай­ мыз. 2030 жылға дейінге созылатын бағдарламамызда – алыс пен жақындағы барлық халықтармен кең түрде ынтымақтасуға негіз­ делетін бағдарлама”, – дейді. Назарбаев өзінің қиыншылықтарымен және сынмен кез­ дескенін және кездесіп отырғанын мойындау қажеттілігін атай отырып: “Өзгерістер еш күмәнсіз өте қиын екенін, өйткені біз бір жүйеден екінші жүйеге ауысып отырмыз, ал өткелден өту қиын болады. Біз қиындықтарды жеңуге құдіретіміз бар екендігіне кәміл сенеміз”, – дейді. Жақын және алыс жатқан көшелер тақырыбына байланысты Назарбаев өз елінің Ресей мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы елдерімен байланыстарды өкінішті сарында айта отырып: “Біз өткен ғасырдың алғашқы ондаған жылдарынан бергі аралыққа созылатын уақытта бір мемлекетте тұрдық... енді сол байла­ ныстарды кесіп тастау қажет пе. Елімізде орналасқан Байқоңыр ғарыш станциясынан өткен уақыттағы мемлекет халықтарының ғалымдары, ойшылдары, ұйымдастырушылары күш-жігерінің арқасында ғарышқа 150 космос экипаждары мен жердің жасанды серіктері ұшырылды, осыны ұмыту қажет пе. Ең маңыздысы – ТМД елдерін қанша қиыншылықтар қаумаласа да халықтарымыз дос, сүйіспеншіл және ынтымақшыл болып қала береді. Біз Ресми мәңгі достық туралы келісімге қол қоямыз. Ельцин де, мен де, барлығымыз да өткіншіміз, алайда шындық, сондай-ақ халықтар достығы мәңгіге қала бермек”, – дейді. Ислам – ұлттық сана қайнары Қазақстан муфтиі Ратбек Нысанбаев Қазақстанда жаңа астананың құрылуын ғана емес, сонымен қатар жаңа адамшылдықтың құрылуын атап өту жөнінде: “Қазақстан топырағына келген Ислам – құдіреті де ұлы Алланың өте қымбат сыйы болды және ол ұлттық сананың ең маңызды қайнары. Ис­ 98

лам бізге ойшылдық түйін мен жүрек тазалығын алып келеді және қазақ ұлтының бірігуінде, сондай-ақ оны әлемдегі алдыңғы қатарлы өркениеттер қатарына жеткізуде маңызды рөл ойнады. Біз қазақ тілінде мұсылмандық “Иман” газетін және мұсылмандық мерекелер мен оқиғаларға орай күнпарақтар шығарып тұрамыз” – деді. Одан кейін муфти Нысанбаев астананың көшуіне бата беріп: “мұсылман қазақтар керемет мешіттер сала жатады, алайда Алматыдағы мешіттің үстемділігін сақтап қалады” – дей келе, өзінің Алматыдағы Х. Мүбарак атындағы діни, мәдени және ағартушылық Орталықты ашу үшін қалатындығын айтты. Көпшілік Назарбаевтың араб елдеріне сапарының ішінде­ гі біріншісі болған және оның барысында екі ел арасындағы көптеген келісімдерге қол қойылған, Мысыр сапарына жауап ретінде президент Х. Мүбарактың көптен бері кейін қалдырып отырған сапарын күтуде. Мысыр Қазақстан президенті үшін араб әлеміне ашқан терезесі болғанымен екі ел арасындағы сауда мен тауар айналымы әлі де болса даңғыл жолға түсе алмай келеді. Мысыр халқының 60 мил­ лионнан асып кетуіне қарамай әлі де сауда айналымының көлемі жылына тек 4 млн АҚШ доллары екенін, ал 5 млн тұрғынға ие Израиль мен Қазақстанның сауда айналымы 6 млн АҚШ долла­ рынан көп екендігін және оның алдағы уақытта да өсуге қабілетін айта кеткен жөн. Астананың барлық еуропалық жолдардың қиылысында тұратынын, Алматымен салыстырғанда Мәскеуге мың кило­ метрге жақын екендігін және жаңа астананы салу бір басшының еріккендігі емес, ол өмірге қажетті жаңа әлемнің демократиялық әмбебаптық бағытындағы өзгерістерінің таңған тағдырлы ісі екенін еске сала кеткен жөн. Осы ретте Мысыр Араб Республи­ касынан кәсіпкерлік, құрылыс, қаржы және басқа да ұйымдар өкілдерінің Қазақстанда аздығы туралы сұрақ ойыма қайта орала береді... Әлде, бұл іс оған назар аударуға тұрмайды ма..? Мәскеудегі тілшісі Абд әл – Малик Халил 99

“Егемен Қазақстан” 31 қаңтар, 1998 жыл

Береке түбі – бірлікте Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың “Әл-ауқаты төмен азаматтарға қолдау көрсету жөніндегі Қор” туралы Жарлығын Қазақстан Республикасының Мысыр Араб Республикасындағы Елшілігінің ұжымы қолдаумен қарсы алды. Елбасының нұсқауымен қолға алынып отырған бұл шара – қазіргі кездегі түрлі экономикалық, әлеуметтік жағдайларға байланысты ауыр хал кешіп отырған азаматтар үшін еңсе көтеріп, толыққанды тұрмыс құруға мүмкіншілік беретіні айқын. Қазақстанның болашаққа экономикалық және әлеуметтік тұрғыда табысты мемлекет болып қалыптасуы – қазақ халқының ауыр тұрмыс бұғауынан босап, өзінің экономикалық, әлеуметтік және рухани мүмкіншіліктерін дамыту негізінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Халықтың белгілі бөлігінің тек қана ең қажетті тұрмыстық талаптарын қанағат ету әрекетінің шеңберінде қалып қоюы мемлекеттің саяси эканомикалық рухани құдіретінің толыққанды көрінуін қиындатады. Сондықтан да бұл шара дер кезінде қолға алынып, өз ретінде бірқатар өзекті әлеуметтік мәселелерді шешу­ ге себебін тигізеді деп санаймыз. Елбасының бұл игі бастамасы осындай қиын-қыстау замандағы халықтың рухани бірігуіне жетелейтін жалпыұлттық деңгейде халықтық, азаматтық қасиеттерді танытуға, мұндай кезеңге тән экономикалық, әлеуметтік қиыншылықтарды шешуге жұмылдыратын шара деп білеміз. Отанға деген сүйіспеншілікті нақты қадамдармен, ісәрекеттермен дәлелдеудің уақыты жетті. Бұл игі бастаманы әрбір қазақ азаматы аз да болса өзінің патриоттық адамгершілік тұғырына түскен сын деп тануы қажет. Осы ретте әрбір азамат халық алдындағы борышын ойлап, қолдан келген көмегін аяма­ уы керек. Қазақстанның зор экономикалық құдіретінің негізін қалауға күш жігерін сарп еткен зейнеткерлері мен еліміздің болашақтағы гүлденуін қамтамасыз ететін жастар үшін қолайлы 100

әлеуметтік жағдай жасау керек. Бұл – өткенге деген ілтипатымыз бен болашаққа деген жауапкершілігімізді көрсетеді. Осы тұғырды болашаққа ала отырып Елшілік ұжымы мұндай істерге өзінің үлесін қосу туралы жиналыс өткізді. Кеңес мүшелері әрқайсысы өздерінің бір айлық шетел валютасымен есептелетін айлықтарының тең жартысын Қор есебіне аударуы туралы бір ауыздан шешім қабылдады. Елшілік қызметкерлері бұл қадамын халық алдындағы парызы ретінде қарастырды. Әрине, Елшілік ұжымының мүшелері бұл үлестің жалпы­ халықтық деңгейде бір тамшыдай екенін түсінеді. Алайда, “Көп түкірсе – көл” дегендей Елшіліктің шағын ғана ұжымының бұл қадамы басқаларға да ұйытқы болар деп сенеді. “Береке түбі – бірлікте” деген нақыл сөздің мәні боп көрінетін осындай сәттерді табуы қажет. Жанашырлық пен өзара көмек дәстүрлерінде тәрбиеленген қазақ халқы осындай сын сағаттарда ауызбірлік танытып, өзінің ұлттық болмысын аша түседі ғой деп сенеміз. Болатхан Тайжан, Қазақстан Республикасының Мысыр Араб Республикасындағы Елшісі

“Егемен Қазақстан”, 30 қыркүйек, 1998 жыл

Ел абройы бәрінен биік Бір халықты бағалауға кейде сол елдің бір ғана адамының іс-әрекеті өзекті болатынын рас десек, шетелде еліміздің, сыртқы саясатын жүргізуге үлес қосып жүрген дипломаттарға ғана емес, олардың отбасындағы әрбір мүшесіне де қазақ деген, халықты дүние жүзіне таныстыруда артылар жүк ауыр. Өйткені, ерлерімен бірге шетте жүрген әйелдер тек дипломаттың жұбайы ғана емес, Қазақстан Республикасының 101

азаматы да. Демек, еліміздің абыройы сырт жұртта асқақтай беруіне олардың да қосар үлесі мол. Біз бүгін Мысыр Араб Республикасындағы Қазақстан Республикасының төтенше және өкілетті елшісі Болатхан Тайжан мырзаның жұбайы, медицина ғылымының докторы, профессор Айсұлу Абдуллақызына сөз бере отырып, одан шетелде жүрген дипломат әйелдерінің тыныс-тіршілігі жайлы айтып беруі жайлы өтінген едік. “Сырғалымның бүгінгі қонағы” Мысыр Араб Республика­ сындағы жерлесіміз, медицина ғылымының докторы Айсұлу Тайжан: Қазіргі заманда Қазақстан егемендігін алып, тәуелсіз ел болғаннан кейін шетелдерде өз елшіліктерін ашып, дипломатиялық қарым-қатынастар жасап келеді. Әрине, шетел­ дегі бар жұмыстарды дипломаттар атқарады. Дегенмен, олардың жұбайлары да осы ауыр жүкті бірігіп көтеруге, елдер арасын жақындатуға өз септігін тигізеді. Осы орайда тарихымызға үңілсек, Қазақ мемлекетінің шетел­ дермен тікелей байланыс орнату тәжірибелері патшалық Ресеймен қосылғаннан бері жоғала бастады, тіпті Кеңес өкіметі тұсында атабабаларымыздың бұл саладағы қалдырған мұрасынан айырылып қалдық десек те болады. Алайда, қазақ халқы өз көршілерімен тату-тәтті өмір сүру, өз Отанын шексіз сүю секілді дипломатияға тән қасиеттерін сақтап қалды. Бұл қасиеттер қазақтың қыз-келіншектерінен де табылады, оларда туған жерге деген ыстық сезім басым болған. Міне, қазақ қыздарының осындай ерекшеліктерін әрдайым байқап, жоғары бағалаймын. Менің ойымша, дипломаттардың әйелдері басқа елде ресми қызмет істейтін күйеулерінің көлеңкесі ғана істеттес болмауға тиіс. Ол өз елінің өкілі болғандықтан, жиындарда басқа елдердің әйелдерімен араласып, хал-жағдайларын сұрап, өзіңді лайықты таныстыра білуі қажет. Әңгімелескен кезде инабаттылық, сыпайылық көрсетіп қазақтың тарихын, мәдениетін, тілін, әдет-ғұрпып, салт-дәстүрін насихаттайтын әңгіме жүргізгені дұрыс болады. Өйткені, кейбір шетелдіктер жаңа мемлекет 102

болған Қазақстан жайында көп біле бермейді. Міне, осылайша дипломаттардың жұбайлары ынтымақтастық орнатуға өз үлесін қосып жатады. Осыған байланысты жақында болған бір оқиғаны айтып бе­ рейін. Бір елшіліктің қонақасында болдық. Қонақасы сол елдің президенті Каирге ресми сапармен келуіне байланысты беріл­ ген еді. Президент қонақасына 10-15 минутқа келеді деп айтты. Бір кезде президент келгенін көріп жанымда сөйлесіп тұрған елшілердің әйелдеріне айттым. Ал олардың күйеулері көгалдың әр жерінде әңгімелесіп жүрген. Сол елшілердің біреуі президент­ ке жолығып, өз ел басшысының сәлемін жеткізуді күтіп жүрген болатын. Әйелі бұл мәселеге зор жауапкершілікпен қарап, дереу күйеуіне президенттің келгенін хабарлады. Елші бұл сәтті пайда­ ланып елбасының тапсырмасын орындады. Міне, дипломатияның осындай қыр-сырын өзім Бөкеңнен үйрендім. Бөкеңнің дипломатиялық қызметіне осы наурызда 35 жыл толып отыр. Бөкеңдей мол тәжірбиесі бар дипломаттар тек Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де сирек кездеседі. Бөкең Мәскеу халықаралық қарым-қатынастар институтын бітіріп, 1963 жылдан бері осы салада қол үзбей жұмыс істеп келеді. Ол дипломатияның алғашқы баспалдағы кезекші референттен бас­ тап барлық сатысынан өтіп, ең жоғарғы дәрежесі елшіге дейін өсті. Әр дәреженің өз ерекшеліктері бар. Ал ондай сатылардан өтпеген адам дипломатияның қыр-сырын біле бермейді. Осын­ дай адамның жанында жүрген соң елші әйелі деген лауазымды жоғары ұстап келемін. Елшілік ұжымындағы дипломаттардың әйелдері ғана емес басқа қызметкерлердің қыз-келіншектері де жүріс-тұрысына, ки­ ген киіміне, адамдармен қарым-қатынастарына көп көңіл бөлуі тиіс. Өйткені, шетелде қазақтың әйеліне қарап, сол халыққа мі­ нездеме береді. Сондықтан елшінің әйелі елшілік ұжымындағы қыз-келіншектерге демеу болып ақыл кеңестерін беріп отырады. Өйткені, олардың көбісі шетелге бірінші рет шыққан елді, ата-ана­ ларын, туған-туысқандарын, жора-жолдастарын, қызметтестерін, әріптестерін сағынады. Совет Одағы кезіндегі елшіліктен Қазақстан Республикасы елшілігінің айырмашылығы – қазір елшілік ұжымындағы отба­ 103

сылар бала-шағасымен тұрады. Олар балаларын қай мектепте оқытамын десе де өз еркі. Бұрын Кеңес өкіметі кезінде елшілік қызметкері тек екі баласын өзімен бірге алуға рұқсат берілетін. Оның өзінде, бастауыш мектеп болған жағдайда ғана, сол жастағы балаларды алуға рұқсат болған, жергілікті мектептерде оқытуға тыйым салынатын. Өзіміздің балаларымыз 4-кластан кейін Қазақстандағы туысқандарымыздың қолында тұрып оқитын. Жы­ лына бір-ақ рет демалыс кезінде келетінбіз, ол кезде телефон соғу деген жоқ болатын. КГБ-ның салдарынан жазған хаттарымыз 1-2 ай жүретін. Құдайға шүкір, қазір мұндай жағдай келмеске кетті. Елшіліктегі қыз-келіншектеріміз әрдайым менімен ақылдасып отырады. Олардың барлығы жоғары білімді, ішінде тілші, тарих­ шы, консерватория бітірген, дәрігер, экономист, оқытушы және т. б. мамандар бар. Бәрі елімізде білікті мамандар болған, көбісі елге қайтқан соң өз жұмыстарын одан әрі жалғастыруды армандай­ ды. Өз басым бала дәрігерімін, Педиатрия ғылыми институтының шала туған балаларды емдейтін бөлімінің меңгерушісі болдым, медицина институтында жоғарғы курстарға лекция оқыдым. Ғылым және жаңа технологиялар министрлігінде халықаралық қатынастар бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқардым.

1993 жылы Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев Бөкеңді елші етіп тағайындаған соң, екеуіміз осы жақта тұрып жатырмыз. Иә, бұрын балаларды емдеп студенттерге дәріс берсем, енді еліміздің туын Араб елдерінде жоғары ұстауға өз үлесімді қосып отырмын деп сенемін. Мысырда Қазақстан елшісінің әйелі болғандықтан Каирдегі дипломатиялық корпустың қоғамдық жұмыстарына атсалысуда­ мын. Атап айтқанда, Азия-Африка және Шығыс Еуропа мен ТМД елшілерінің әйелдері топтарының мүшесімін. Мысыр ақпарат құралдарына сұхбаттар беріп, Қазақстанның өмірін, мәдениетін насихаттап отырамын. Жақында сондай сұхбатты Таяу Шығысқа кең таралатын “Әл-Ахрам” гезетіне бердім. Осы жерде айта кететін бір жайт – Мысыр әйелдері қоғамдық жұмысқа белсене атсалысуда. Заң бойынша еркектер мен әйелдер тең. Медицина, оқу, бизнес, сауда салаларында жұмыс істейтін әйелдер аз емес. Парламент мүшесі, министр болып отырған 104

әйелдер бар. Мысалы, мен танитын бір әйелдің өзі де, оның күйеуі де елшілер. Дипломаттардың әйелдері әрине тіл білгені жақсы ғой. Кеш­ кі қонақасына тілмаш алып жүрген ыңғайсыздау. Сондықтан да күнделікті қарым-қатынас жасайтын тіл білген өте абырой­ лы іс. Өз елшілігімізде, мәселен, бар дипломаттардың әйелдері ағылшын тілінде өз ойларын жеткізе алады, араларында Араб тілінің маманы да бар. Өзім әкемнің арқасында мектепте ағылшын тілін жақсы оқыдым. Марқұм әкем физика саласынан ғалым болса да, әрдайым осыдан 35-40 жыл бұрын “Келешекте шет тілі өте керек болады, көзі ашық адам кемінде бір шет тілін білуі қажет” деп құлағымызға құя беретін. Осы орайда мынандай ұсыныстар айтқым келеді. Қазақстанда елшілер жұбайларының тұрақты қоғамдық ұжымы құрылып, осындай қоғам арқылы олар жинақталған тәжірибелерін жас дипломаттардың әйелдеріне айтып отырса нұр үстіне нұр бо­ лар еді. Расында да шел елдегі елшіліктегі қызмет істейтін дипломаттардың жұбайларының Қазақстан Республикасын өзге елдерге таныстыруда үлесі зор деп білемін. Сондықтан да олардың ара-тұра басын қосып өз еліміздің тыныс-тіршілігімен таныстырып отыру да артықтық етпес еді деп ойлаймын. Мысыр Араб Республикасы

“Ад-Дияр” (Ливан), 20 января 1998 г., “Аль-Ахрам” (Египет), 10 июня 1998 г. (перевод с арабского)

Посол Болатхан Тайжан считает, что Казахстан это Персидский залив ХХI века Когда я пришел в гостиницу “Роял Парк” для встречи с Пос­ лом Казахстана, в назначенное время в фойе спустился нетипич­ ного вида господин. Глядя на него, создавалось впечатление, что перед тобой спортсмен – волевые черты лица, твердая осанка, 105

атлетическая форма выдавали, что когда-то он профессиональ­ но занимался спортом. В некоторой степени интуиция меня не подвела, Господин Посол действительно занимался в прошлом боксом, вместе с тем, что он большой почитатель игры в шах­ маты. Но, конечно, основной род его деятельности всегда был связан с международными отношениями, дипломатией, в чем мой собеседник­ достиг больших высот. Ныне господин Болатхан Тайжан – Посол­ Казахстана­ в семи арабских государствах, в том числе и в Ливане.­ За плечами Посла многолетний опыт работы в дипломатичес­ ких представительствах СССР в Арабском мире. Он прекрасно говорит на арабском языке, тонко разбирается в перипетиях реги­ ональной и международной политики. Еще больше к своей пер­ соне он привлекает тем, что представляет страну, которая лишь недавно обрела независимость. Личность С начала по моей просьбе господин Тайжан коротко рассказал о себе. Из этого рассказа следует не только судьба одного отдельно взятого человека, но и, наверное, всего казахского народа, кото­ рый насильно вогнали в Советскую империю. Посол рассказывает: “Сам я родился в обычной казахской семье, состоящей из четырнадцати детей. Причем, в отличие из многих арабских семьей, дети в нашей семье родились от одной матери и одного отца. Я был самый младший среди моих брать­ ев и сестер. Но уже в детские годы меня возмущало неравенс­ тво народов, входящих в СССР. Ко всем гражданам не русского происхождения имело место пренебрежительное отношение. Тем же казахам давали понять, что до социалистической революции 1917 года они являлись чуть ли не дикарями, которые спустились с дерева. Всех казахов поголовно считали невежественными и ли­ шенными какой-либо грамоты. С этим нельзя было мириться. Вот, например, в моей семье и отец, и мать являлись высоко образованными людьми. В нашем доме всегда хранилось мно­ 106

жество книг на казахском, арабском, других восточных языках. Помню, как часто собирались домочадцы, соседи и устраивали коллективную читку тех или иных произведений. Но многие ска­ зания и повести моя мама знала наизусть и вечерами рассказы­ вала их нам, детям, как, например, знаменитую “Тысяча и одну ночь”. И именно через своих родителей я смог приобщиться к высокой культуре и мудрости Востока. После окончания школы в Казахстане, отправился в Москву, где поступил в один из самых престижных учебных заведений СССР Московский институт международных отношений. Затем проработал долгие годы в Египте, Йемене, в других арабских странах.­ Я усердно занимался учебой. Вместе с тем полюбил спорт, осо­ бенно футбол и бокс. По сей день осталось увлечение игрой муд­ рых – шахматами. Мы все были молодыми и, разумеется, другим объектом наших интересов были модные в то время танцы – тан­ го, рок-н-ролл и другие. Помню, как однажды я вместе со своей землячкой завоевали призовое место на крупном танцевальном конкурсе, который проходил в Санкт-Петербурге. Но, безусловно, главной моей страстью с молодости было и остается чтение. Следующая просьба, адресованная высокому гостью, была рассказать немного о Казахстане. Тем более что для многих на­ ших читателей эта страна до сих пор является неизвестной. Говорит господин Болатхан Тайжан: По размерам своей терри­ тории Казахстан входит в девятку крупнейших государств плане­ ты. Это более чем 2,7 миллиона квадратных километров. Недра нашей страны весьма богаты и содержат 39 видов ценнейших ископаемых из общемирового списка 55 видов. Причем многие из них в довольно внушительных масштабах. Взять к примеру углеводородные ресурсы. Объемы нефти составляют 25 милли­ ардов тонн (для сравнения Саудовская Аравия имеет 35 милли­ ардов, Кувейт – 13 миллиардов тонн). Это дает экспертам осно­ вания рассматривать Казахстан в качестве “второго Персидского залива” в ХХI веке. Солидными являются залежи железа, золота, серебра, меди, цинка, хрома, свинца, каменного угля и многих 107

других ископаемых. Но Казахстан не только сырьевая страна. Здесь имеется большой индустриальный потенциал, развитый аг­ ропромышленный комплекс. Казахстан, пожалуй, единственное государство мира, которое одновременно экспортирует в круп­ ных объемах нефть и газ с одной стороны, и зерно, мясо, шерсть, овощи и фрукты – с другой. Одним из важных преимуществ Казахстана считается его стра­ тегическое расположение на стыке Европы и Азии. Современный мир стремительно глобализируется. В этом смысле тесное взаи­ модействие двух частей крупнейшего континента – вопрос време­ ни. Наша же страна способна сыграть ключевую роль, в набира­ ющем обороты, процессе и стать связующим мостом. Достаточно сказать, что транспортировка товаров и грузов через нашу терри­ торию позволит многократно сократить как сроки доставки, так и финансовые средства. Пассажирские авиалинии между Европой и Азией, телекоммуникационные сети также в основном прохо­ дят через Казахстан. В области высоких технологий в нашей стране также есть что продемонстрировать. Как пример, использование Казахстаном атомной энергетики, наличие в республике крупнейшего в мире космодрома Байконыр. Этот объект сегодня имеет международное значения, где наряду с Казахстаном и Россией развивается тесное сотрудничество с США, Францией, Великобританией и другими космическими державами. Причем только по аренде космодрома Байконыр, доходы Казахстан составляет 115 миллионов долларов в год. Значительны водные ресурсы Казахстана. Весь этот колоссальный потенциал мы стремимся поставить на службу нашего народа. В этих целях Президентом нашего го­ сударства Нурсултаном Назарбаевым была принята долгосрочная стратегия развития Казахстана до 2030 года. Реализация данного плана позволит нашей республике выдвинуться в ряд передовых держав мира. Устремление, здоровые амбиции Казахстана подде­ рживают наши многочисленные зарубежные партнеры. Страны 108

Запада, как США, Франция, Германия, Великобритания, Италия, страны Азии, как Китай, Япония, Корея, Турция и многие другие активно расширили сотрудничество с нашей республикой, вкла­ дывают большие инвестиции. Нас радует, что постепенно к этому процессу подключаются и арабские друзья. В частности, совсем недавно группа ливанских бизнесменов учредила свое предста­ вительство в Алмате, которое будет отражать деловые интересы Ливана в Казахстане. Пользуясь моментом, мы задали Послу вопрос о нынешнем состоянии Казахстанско-Ливанских отношении. Господин Тай­ жан заметил: связи между нашими странами уходят вглубь веков; у нас богатое культурное наследие, единая исламская вера, а на современном этапе естественное желание поддерживать дружес­ кие, взаимовыгодные контакты. В меру возможностей, и, я, в ка­ честве Посла Казахстана в Ливане, стараюсь активизировать этот процесс. В ходе частых встреч и переговоров с представителями Ливана мы ведем речь о расширении торгового обмена, сотруд­ ничестве в гуманитарной сфере, в области туризма. Шаг за ша­ гом налаживаются прямые контакты между деловыми кругами.­ Дипломаты обоих государств занимаются информационным со­ провождением сотрудничества, дают заинтересованным лицам и компаниям необходимые рекомендации. В указанных целях, в час­ тности, нами назначен Почетный консул Казахстана в Ливане.­ Что касается политического взаимодействия, то здесь царит полное совпадение взглядов. Мы поддерживаем законные требо­ вания Ливана по освобождению своих южных территории, кото­ рые были оккупированы Израилем. На днях я встречался с Пре­ зидентом Ливана Эмилем Лахудом и вручил ему личное послание от Главы нашего государства. В письме говорится о неизменной поддержке Казахстана резолюции ООН № 425, касающейся уре­ гулирования ливанской проблемы, а также о заинтересованности в углублении всестороннего сотрудничества между Казахстаном и Ливаном.

109

Қазақстан Республикасының Елшілігі Republik Kazakhstan Embassy “30” наурыз 1999 ж.

№ 182

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕМЬЕР-МИНИСТРІНІҢ ОРЫНБАСАРЫ – СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРІ Қ. К. ТОҚАЕВҚА Елшіліктің 1998 жылғы жұмысы және саяси есебі жөніндегі Орталықтың № 67с (23. 02. 99 ж.) хатына жауап бере отырып, мына мәселелерге назар аударамыз: 1) Хатта былай деп жазылған: “...соңғы кезең шеңбері Қазақстан мен Мысыр арасындағы жоғары деңгейдегі қарымқатынастар үрдісі айтарлықтай бәсеңдегенін айғақтайды. Жал­ пы, екі жақты дипломатиялық қатынастардың орнағанынан бері министр деңгейіндегі мысырлық жалғыз ғана делегацияның Қазақстанға келуі (Уақфтар министрі М. Махгуб, 1994 ж.) Ел­ шілік жұмысының пәрменділігі мен беделіне теріс ықпал тигізуде. Ал бұл жағдайда ҚРМАР жан-жақты ынтымақтастағының тиісті қарқында дамуына да бұғау болуда деп топшылауға болады”.­ Елшілік бұл тұжырымдамамен толық келіседі, бірақ Елшілік жұмысының пәрменділігі мен беделіне теріс ықпал тигізіп отырған мәселелерді Елшілік емес, Орталық шешпей отырғанын айтқан жөн. Мәселен, қазақ-мысыр үкіметаралық комиссиясының 2 отырысы қазақ тарапының кейінге қалдыруымен 4 жылдан бері Қазақстанда өтпей отыр, яғни Мысыр Халықаралық қатынастар министрі бастаған делегацияның Қазақстанға сапарын Орталық ұйымдастыра алмай отыр деген сөз. Елшілік үкіметаралық ко­ миссия отырысының жаңа мерзімдері туралы ондаған хаттармен өзінің белсенділігін растай алады. Елшілік Мысыр сауда және жабдықтау министрі Ахмед Гуэйлидің Қазақстанға шақырылуын ұйымдастыру жөнінде ұсынысын осыдан бір жыл бұрын айтқан болатын. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан энергетика, индустрия және сауда министрі 110

М. Қ. Әблязовтың сол шақыруын әлі күнге дейін Елшілікке жібе­ ре алмай отыр. Мысыр министрлері қазақ әріптестерімен сапар алмасуға, жеке танысуға әрдайым мүдделіктерін танытуда. Мәселен, 1998 жылдың қазан айында Каирде өткен Мысыр және ТМД елдері арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту жөнінде конференцияға Қазақстаннан екі министрді шақырған бо­ латын. Бұл форумға Мысырдың бір топ министрлері қатысып, өз әріптестерімен кездескісі келді. Алайда, қазақ тарапы бұл шараға немқұрайлық танытып, мемлекет комитетінің департамент ди­ ректоры бастаған делегациясын жіберді. Мысыр тарапы қазақ делегациясының барлық шығындарын, тіпті авиабилеттеріне дейін өз мойнына алуына қарамастан, Орталық Елшіліктің атсалысуы­ мен ұйымдастырылған бұл маңызды шараға қызуғушылық таныт­ пады. Ал енді Елшілік Иордания сауда-өнеркәсіп палатасының Қазақстанға сапарын ұйымдастыру жөнінде ұсыныс айтқанда, Орталық иордандықтар Қазақстандағы шығындарын өздері көтеру керек деп, қонақжайлықтан жұрдай болып отыр.

2) Хатта Ирак дағдарысы, Сирия президентінің жаңадан сай­ лануы, Иордания королінің қазасы жайында Елшіліктен биылғы жылдың басында хабарлар түспегені жайында сын айтылған. Осыған орай Ирак дағдарысына қатысты №15 (11. 01. 99), № 35 (22. 01. 99), № 41 (25. 01. 99), Сирия президентінің сайла­ уына қатысты № 82 (10. 02. 99), № 86 (13. 02. 99), және Иорда­ ния каролінің қазынасына қатысты № 36 (22. 01. 99), № 38 (24.

01. 99), № 52 (31. 01. 99), № 71 (07. 02. 99), №72 (07. 02. 99), № 74 (08. 02. 99) хаттар жазғанымызды және оларды дер кезінде Орталыққа хабарлап отырғанымызды атай отырып, бұл “сынды” қабылдамайтынымызды мәлімдейміз. Сонымен қатар, Орталық Елшіліктің № 603 (18. 08. 98), № 690 (27. 09. 98), № 704 (09. 10.

98) хаттары, Елшіліктің № 630 (18. 08. 98), № 690 (27. 09. 98), № 704 (09. 10. 98) хаттары Елшінің, не ол болмаған кезде Уақытша сенімді өкілдің визасынсыз келгенін ескерткен. Біздің жора­ малдауымызша, бұл хаттар электронды почта арқылы өткенде техникалық себептерге байланысты “визалар” хаттардың көшірме беттеріне түспей қалуы ықтимал. Бірақ Орталық осы хаттардың 111

түп нұсқаларын Елшіліктің № 8 (12. 09. 99), № 9 (28. 09. 99), №10 (25. 10. 99) дипломатиялық почталары арқылы алғанына қарамастан, бұл техникалық ақаулыққа зор мән беру, 1998 жылы Елшіліктің Орталыққа жазған 638 хатының ішінен тіпті қате кетсе де үш хатты атауы “тырнақтың арасынан кір іздегенге” ұқсайды.

3) Хатта Елшіліктің өткен жылғы жұмысына екі түрлі баға берілген, атап айтқанда: Біріншісі, Орталық Қазақстан Елшісінің мекен еткен елдің және басқа да мемлекеттерінің ресми лауазым иелерімен, іс­ кер топтарымен қатынастарының жиілегенін, сондай-ақ, олардың мазмұндылығы мен нәтижелігін атап өтеді. Бұның өзі Қазақстанның беделін ұлғайтып, оның саяси және экономикалық мүдделерін алға тартуға, сонымен қатар бұл елдердің біздің Республикамызға деген жылы көзқарасын қалыптастыруға сеп­ тігін тигізбек. ... Екіншісі, Мысырдан басқа Елшілік қарамағындағы араб елдері­ мен екі жақты ынтымақтастық орнатуға бағытталған қадамдардың белсенді жүргізуінің және осы мемлекет басшылары мен іс­ кер топтарын Қазақстанға тарту ісін барынша ынталандырудың өзектілігін атап өтеміз.

4) Сондай-ақ, Орталық Елшіліктің 1998 жылғы ақпарат – талдау жұмыстарында да қарама-қайшы бағалар беріп отырды. Мәселен, Вице-министр Қ. Сарыбайдың № 15/1119 (23. 11. 98) хатында былай делінген: “Биылғы қаңтар айының басынан бергі Елшілік дайындаған ақпараттық-талдау жұмыстарының Орталықтың не­ гізгі тараптарына сай, мазмұнды орындалғанын атап өтеміз. (Біз нұсқап отырмыз – Б. Т.) Келіп түскен материалдардың бір шама­ сы ҚР Президентінің Әкімшілігіне, Үкіметіне және министір­ леріне жіберілді. ... Аталған мерзім шеңберіндегі Елшіліктің ақпараттық-талдау жұмысын оң бағалай отырып, ондағы уақытта да осы белсенділікті жалғастыруды өтінеміз”. Орталық өзінің № 16/26 (22. 01. 98), № 16/202 (18. 05. 98) хаттарында да Елшіліктің ақпараттық-талдау жұмыстарын оң бағалаған болатын. Ал енді Орталықтың № 67с (23. 02. 99) хатында керісінше былай делін­ ген: “Елшілік дайындаған құжаттардың көпшілік жағдайда жер­ гілікті БАҚ беттеріндегі ақпараттардың жалаң аудармасымен ғана 112

шектеліп, Елшіліктің түйіндеулері мен талдаулық-болжамдық пікірлеріне тапшы болуы олардың іс жүзіндегі тиімділігін бір­ шама төмендетеді. Орталыққа жолданатын хаттаманың сандық емес, сапалық жағына (негізгі басымдылық берілетініне ерекше назар аударуыңызды сұраймыз. Елшіліктің 1998 жылғы қызметі Орталық тарапынан шартты түрде ғана қанағаттанарлық деп бағалағанын хабарлаймыз”. Осыған байланысты Каиырдегі Қазақстан Елшілігінің 1998 жылдағы жұмысы мен саяси еңбегіне “қорытынды” жасаған Мысыр және араб елдерін бақылайтын қызметкердің аты-жөнін атап, оны басқа бағытқа ауыстыруды сұраймын. Орталықтың бұл қызметкері екі жақты ынтымақтастықтың мәселелеріне обьектив­ ті көзқарастары жоқ екенін, Елшіліктің сырттқы саясаттағы жа­ сап жатқан қадамдарды бақылауға деңгейі жетпегенін, осындай жауапты құжатты жазуға дайындығы нашар екендігін көрсетті. Алдағы уақытта мұндай “жауапты” қызметкермен тікелей жұмыс істеу мүмкін емес екендігін атап өткім келеді. Болашақта мұндай қызметкердің сыртқы саясат саласында жұмыс істеу мүмкіншіліктеріне үлкен күмән туды. Өйткені ол өз пиғылдарына ғана сәйкес әрекет жасап, обьективті көзқарасты былай қойып, тіпті Қазақстан мемлекетінің мүдделеріне зор нұқсан келтіруі мүмкін.

ЕЛШІ

Б. ТАЙЖАН

Газета “Аль-Ахрам” (Египет), 5 мая 1999 года (перевод с арабского) Вчера, 20 января, Министр иностранных дел Сирии господин Фарук Аш-Шараа принял господина Болатхана Тайжана, который вручил свои верительные грамоты в качестве Посла Республики Казахстан в Сирийской Арабской Республике. В ходе состоявшей­ ся затем беседы стороны обсудили текущее положение и перспек­ тивы развития сотрудничества между Сирией и Казахстаном.

113

Газета “Ахбар Аль-Яум” (Египет), 10 апреля 1999 года (перевод с арабского)

Посол Казахстана Болатхан Тайжан, аккредитованный­ в семи Арабских странах считает, что арабы и мусульмане запаздывают с приходом в Казахстан – Господин Болатхан Тайжан, представляющий свою страну одновременно в Иордании, Сирии, Египте, Марокко, Алжире, Тунисе и Ливии полагает, что арабские государства в отличие от Израиля проявляют пассивность в деле разворачивания сотрудничества с Казахстаном. Отсюда и вопрос: Чем Вы, уважаемый Посол объясняете активность израильтян в Казахстане в наращивании двустороннего сотрудничества?

– Мы являемся страной открытой, которая готова развивать экономические, политические, культурные связи со всеми дру­ жественными Государствами, будь то малыми или большими, со­ седними либо отдаленными. Разумеется, Израиль в данном спис­ ке не является исключением.

– Следует ли из этого, что Израиль – это дружественное для Казахстана Государство?

– Перво на перво нужно заметить, что Арабский и мусульман­ ский мир сильно отстают в плане установления тесного взаимо­ действия с нашей республикой. Это в той ситуации, когда Казах­ стан остро нуждается в политической, экономической поддержке со стороны членов международного сообщества. Что же касается Израиля, то он по объему вложенных инвестиций в Казахстан, количеству визитов различных делегаций и заключенных согла­ шений о сотрудничестве превосходит все арабские страны вместе взятые. Сам я, ощущая подобный дисбаланс, еще с момента свое­ го назначения в 1993 году Послом, неустанно призывал правящие и деловые круги арабских стран к сотрудничеству с Казахстаном. А потенциал для этого выглядит действительно внушительным. Взять, к примеру, инвестиционные возможности монархии Пер­ 114

сидского залива, исчисляемые 774 миллиарда долларов США. Так вот, из 61 миллиарда долларов иностранных инвестиций, привле­ ченных за истекшие годы в Казахстан, лишь мизерная доля при­ надлежит арабам.

– Не опасаетесь ли Вы в таком случае, что евреи смогут доминировать в Казахстане?

– Мы находились в составе Советского Союза более 70-ти лет, и несмотря на это, добились Государственной Независимости. В течении множества веков наш народ отстаивал свои интересы, сохранил неприкосновенной огромную территорию, находясь в окружении таких могущественных держав, как Россия и Китай. Неужели вы думаете, что Израиль способен оказывать сущест­ венное влияние на нас?

– Можно ли предположить что израильтяне могут использовать Казахстан в качестве форпоста для того, чтобы шпионить за соседним с ним мусульманским Ираном?

– Не стоит рассматривать Казахстан как слабое Государство, подверженное внешнему влиянию. Мы достаточно крупное госу­ дарство, обладаем колоссальными природными ресурсами и про­ мышленным потенциалом. Поэтому разговоры, будто Казахстан может быть использован в качестве некоего форпоста, лишены всякого смысла.

– Вы упомянули о пассивности арабов по отношению к Казахстану. Чем Вы это объясните?

– Этот вопрос волнует не только меня, но и моих соотечес­ твенников, которые вопрошают: а где же наши мусульманские братья,­ почему арабы не спешат с развитием сотрудничества с нами? Президент нашей страны за минувшие годы посетил с государствен­ными визитами ключевые арабские столицы, про­ вел обстоятельные переговоры со своими арабскими коллегами. Однако, ответных визитов так и не последовало. Это огорчает, особенно на фоне частых визитов израильских делегаций в нашу республику. Единственное, что я могу сказать – Казахстан заин­ тересован и раскрывает свои объятия на встречу арабам. Очередь за Вами самими.

115

– Насколько Казахстан нуждается в финансовой помощи из зарубежа?

– Мы нуждаемся не в финансовой помощи а в равноправном, взаимовыгодном сотрудничестве с нашими иностранными парт­ нерами. Я уже отмечал, что Казахстан – перспективная экономи­ чески, чрезвычайно богатая природными ресурсами, страна об­ ладательница огромными территориями. Поэтому мы ведем речь о выстраивании долгосрочных, всесторонних связей, которые су­ лили бы обоюдную выгоду.

– Теперь расскажите, пожалуйста о судьбе ядерного наследия Казахстана после развала СССР?

– Мы унаследовали второй по величине ядерный арсенал сре­ ди всех пост-советских стран. Более того Казахстан стал первым мусульманским государством, обладающим ядерным оружием. В то же время, ощущая высокую ответственность за судьбу мира, мы приняли решение об отказе от этого смертельного арсенала.

– Но не есть ли ядерная мощь гарантом безопасности Государства?

– Наша самостоятельность определяется не оружием массово­ го уничтожения, а экономическим, людским, промышленным по­ тенциалом. Тем более у нас нет натянутых отношений ни с одним государством планеты. Наконец, мы заручились гарантиями бе­ зопасности со стороны всех членов глобального ядерного клуба – США, Россия, Китай, Великобритания и Франция.

– Как бы Вы оценили нынешние отношения между Казахстаном и Россией?

– В наших отношениях преобладает общий настрой на разви­ тие дружественных и взаимовыгодных отношений. Хотя они и не лишены ряда проблем.

– Каких, например?

– В целом, речь идет о проблемах больше технического плана, а не расхождениях принципиального рода. По этому и решаются таковые путем компромисса, в духе добрососедства. Так было, в частности, при урегулировании вопроса об аренде Россией круп­ 116

нейшей в мире космической станции “Байконыр”, которая нахо­ дится на территории Казахстана.

– А как насчет Ваших связей с Вашингтоном?

– Они развиваются поступательными темпами как в политике, так и экономике. Приведу один только пример: более половины всех иностранных инвестиций, привлеченных в Казахстан, на счету американских компаний.

– Последний вопрос касается отношения Казахстана с Палестиной?

– Отношения между нашими странами отличаются довери­ тельностью и взаимоуважением. Еще на заре нашей независимос­ ти в 1992 году лидер палестинцев Ясир Арафат посетил с визитом Казахстан и встретился с Главой нашего Государства. Со своей стороны мы всегда поддерживали справедливую борьбу наших палестинских братьев за независимость, осуждали агрессивную политику Израиля, которая идет в разрез международному праву и резолюциям ООН.

12 наурыз, 1999 жыл

Қаир көшесіне Абай есімі берілді Қазақтың санасында өз атымен бүкіл араб әлемін білдірген, “Мың бір түнде” айтылған ғажайып оқиғалардың бірі болған Мысыр елінде үлкен тарихи маңызы бар оқиға орын алып отыр. Жылдан-жылға дамып отырған, терең тарихи тамырлары бар Қазақстан мен Мысыр арасындағы байланыстардың алға басуы мен беріктігінің дәлелі ретінде Каир қаласының губернаторлығы Каирдың жаңа Маади ауылындағы Қазақстан Республикасының Елшілігі орналасқан көшеге ұлы қазақ ақыны Абай есімін беру жөнінде шешім қабылдады. Көше атын өзгерту салтанатына 13наурызда Каирге 13–15 наурыз аралығында сапармен келетін Астана әкімі және Каир қаласының губернаторы, Каирде орын тепкен ТМД елдері, Туркия, Монғолия елшілері және бірқатар мысырлық тұлғалар қатысады.

117

Мысыр Араб Республикасында, оның ішінде Каирде қолданыстағы заңдылық нормативтер мен әдетке сәйкес жергілік­ ті басқару органдары қала көшелеріне басқа елдер, мәдениеттер өкілдерінің атын беруді кең тараптаған. Өзінің ұлттық тарихын­ да елеулі орын алған тұлғалар, араб елдерінің, жалпыарабтық мәдени және саяси қайраткерлердің, тарихи оқиғалардың атын бере отырып, шетелдік атаулардың көше, алаң атауларына көптеп кіруі әрдайым шектеліп отырады, мұндай жетістіктерге қол жет­ кізген шетелдік тараптар бірлі-екілі. Тіпті миллиардтаған қаржы жұмсап, осында “ғасыр құрылыстарын” жүргізген, осы себепті саяси – экономикалық, мәдени ықпалға ие болған Кеңес Одағынан осы бағытта еңбек сіңірген бірде-бір адамның атында не көше, не алаң аталмаған. Осындай бөгеттерден өте отырып, әрбір қазақ өлеңін жатқа білетін халқымыздың ұлы ақыны Абайдың аты жел­ біреген қазақтың көк байрағы аясында орын тебуі осы оқиғаның маңыздылығын асыра түседі. Абай өз бойына бір деңгейде Шығыс және Батыс мәдениеттерін терең исіндірген тұлға. Абай жастайынан араб-парсы тілдерін жақсы көрді. Хафиз, Сағди, Фирдауси поэзияларына ғашық болды. Абайдың арқасында қазақ халқы “Ләйлі-Мәжнүнді”, “Шахнама­ ны” таныды. Абайдың баласы Абдырахман оқиғалары Ніл өзенінің жағалауында өтетін “Мадғат-Қасым” поэмасын жазғанында Абай оған өз пікірлерін, ақылын айтып отырған. Бұл жағдай Абайдың шығыс, оның ішінде мысырлық өркениетінен жақсы хабардар болғанын көрсетеді. Абайдың гуманистік, ойшыл болуында да Шығыс мәдениетінің орны ерекше болған. Ақын Физули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Фирдоуси, Хожа Хафиз сияқты гуманистердің шығармаларын жасынан жаттап, солар арқылы ол араб елдерінде, оның ішінде Мысырда, Үндістанда, Қытайда, Грецияда, тағы да басқа елдерде қалыптасқан өркениеттен, философиялық ұғымдар, жүйелермен таныс болды. Қазақстанның Мысыр Араб Республикасындағы Елшілігі ұлттық тарихты, ұлттық мәдениетті шетелдерге насихаттауда, оның ұмытылған парақтарын жаңартуда жүйелі түрде күш-жігер жинап отырды. Атап айтқанда, ұзақ жылдар бойы тарихымыздан 118

кесіліп тасталған, Мысыр тарихында зор рол ойнаған, осы елді моңғол-татар шапқыншылығынан аман алып қалған Сұлтан Бейбарыстың атын қайта шығаруға, оған мысырлық тараптың көңілін аударуға қол жеткізілді. Қазірі кезде Мысырдың жоғарғы дәрежелі тұлғалары Сұлтан Бейбарыстың қазақ жеріне келген­ дігін ресми мойындап, оның осындағы мешітін “қазақ мешіті” деп атап кеткен. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев осы мешітті қайта қалпына келтіру мақсатында оның күмбездерін әрлендіру үшін қазақ халқы атынан жартылай асыл тастар сыйлау туралы шешім қабылдады. Қазақ тарапы да екі халық арасындағы достықты нығайту мақсатында Қазақстанның жаңа бас қаласы – Астанада әйгілі Мысырлық жазушы доктор Таха Хусейннің атына көше бермек. Т. Хусейннің бірқатар шығармалары Кеңес Одағы кезінде ба­ сылып, біздің қауымға белгілі. Әйгілі мысырлық жазушының атындағы көшенің пайда болуы мысырлық мәдениеттің де қазақ халқы арасындағы кең таныс болуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ Қазақстан астанасы әкімінің сапары барысында Каир мен Астана арасында бауырластық жөніндегі келісімге, сондай-ақ Қазақстандағы Еуразия университеті мен Каир универ­ ситеті арасындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қою жоспарланған. Атап өтетін жайт, Астана қаласы әкімшілігінің Ка­ ирге сапары алғашқы шетелге сапары болмақ. Қазақстанның Каирдегі Елшілігі Мысырда қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың атындағы көшенің пайда болуын екі ел достығының жарқын белгісі ретінде қарастырып, жанжақты ынтымықтастықтың тереңдей түсуіне, халықтардың, мәдениеттердің өзара жақындасуына себептігін тигізеді деп санайды.­ Бейресми аударма. Қазақстанның Қаирдегі Елшілігі

119

Қазақстан Республикасының Сауд Арабиясы Корольдігіндегі Елшілігі (Елші Б. Әмреевтің хаты) МИНИСТРУ ИНОСТРАННЫХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ТОКАЕВУ К. К. О встрече с Генеральным Секретарем Организации Исламская Конференция 18 октября с. г. в г. Джидде встретился с Генеральным Секре­ тарем ОИК А. Лараки. В ходе беседы состоялся обмен мнениями о ситуации в мире и мусульманском сообществе, взаимоотношен­ нях Казахстана с ОИК, а также по некоторым административным и техническим вопросам. На встрече поднял также вопрос о предложении Казахста­ ном кандидатуры Посла Б. Тайжана на замещение должнос­ ти Директора­ Департамент по политическим вопросам ОИК, сообщил­ ему, что соответствующая нота была направлена в ОИК 27 сентябри 1998 г. В ответ А. Лараки отметил, что Генсекретариат заинтерссован в том, чтобы Казахстан был представлен в руководстве и аппара­ те ОИК. Однако Генсек выразил сожаление, что принятие заявок на заполнение должностей завершилось 30 августа с. г. в связи с чем упомянүтая должность была замещена кандидатом из другой страны. Вместе с тем он отметил, что поступившая вместс с нотой служебная и биографическая характеристика Б. Тайжана свиде­ тельствует о его качествах, вполне подходящих для занятия более высоких должностей в Генеральном Секретариате, например, од­ ного из заместителей Генсека.

120

Учитывая известную процедуру занятия этих должностей при наличии соответствующей заявки Казахстана и поддержки ази­ атской группы членов ОИК, А. Лараки обещал оказать личную поддержку кандидатуре Казахстана на замещение должности зам. генсека. (Выборы заместителей Генерального Секретаря прово­ дятся раз в 4 года на специальной сессии постоянных представи­ телей стран-членов ОИК, наш № 73 от 11. 04. 1997 г.).

О внешнеполитических приоритетах Республики Казахстан на Ближнем Востоке Прежде чем приступить к обозначению наших приоритетов на Ближнем Востоке, на наш взгляд, следует уточнить содержание названия региона и условиться о государствах, входящих в дан­ ный регион. Политико-географические термины “Дальний”, “Средний” и “Ближний” Восток возникли во времена существования английс­ кой империи, когда названия регионов мира возникали в зависи­ мости от удаленности от Англии. В наши дни понятие “Ближний Восток” имеет разные геогра­ фические контуры в представлении англичан, американцев, из­ раильтян и т. д. А в самих так называемых традиционно “ближ­ невосточных” странах термин “Ближний Восток” все больше трансформируется в выражение “Средний Восток”. Британский королевский институт международных отноше­ ний в понятие Ближний Восток включает Египет, Судан, Израиль, Палестину, Сирию, Иорданию, Ирак, Аравийский полуостров, Иран, Турцию. Израильская ассоциация восточных исследований считает, что Ближний Восток простирается от Турции на севере до Сомали на юге и от Ирана на востоке до Ливии на западе. По другим определенияом Ближний Восток состоит из членов Лиги арабских стран и т. д. В этом районе земного шара существуют субрегионы, которые часто упоминаются самостоятельно.

121

“Арабский Магриб”, иногда – Северная Африка – включает в себя Марокко, Алжир, Тунис, Ливию и Мавританию.

– “Плодородный полумесяц по мере распада идейно-идео­ логического пространства бывшей русско-советской империи, ослабления неизменной политической ориентации на Москву и укрепления независимости новых государств во внешней поли­ тике Казахстана стали появляться признаки самостоятельности. Не секрет, что, по утверждениям мировой прессы, на первых эта­ пах создания своей государственности Казахстан неоднократно выжидал реакцию Москвы на те или иные события в СНГ и в мире и после ее объявления приступал к выработке “собственной позиции”. Известно также, что Казахстан дольше других бывших советских республик оглядывался на северного соседа, “входил” и “входит” в образ суверенного государства. Тому можно найти много объяснений экономического, демографического, в целом объективного, но и в немалой степени и субъективного характера. Но естественный ход истории берет и возьмет свое. Близится вре­ мя, когда внешняя политика государства Казахстан будет опреде­ ляться прежде всего национальными интересами, а не в угоду ко­ ньюнктуре или чужой воле. Конъюнктура, текущая политическая ситуация, конечно, должны учитываться при выработке позиций по тем или иным вопросам. Но и этот учет, и корректировки при принятии политических решений должны быть направлены пре­ жде всего на соблюдение собственных национальных интересов. Поэтому, определяя приоритеты Казахстана во внешней по­ литике, будь это применительно к Ближнему Востоку, к другим регионам и проблемам, мы должны исходить из того, что приори­ теты в политике величина не постоянная. Прежде чем приступить к обозначению наших приоритетов на Ближнем Востоке, на наш взгляд, составляют Сирия, Иордания, Ирак, Израиль, Палестина. К Плодородному полумесяцу примы­ кают и часто к нему относят Египет и Турцию.

– Аравийский полуостров и Персидский (арабы его называют “Арабский”) залив означают Саудовскую Аравию, Кувейт, Объ­ единенные Арабские Эмираты, Катар, Султанат Оман, Бахрейн, 122

Йемен, Иран. В силу географической близости Ирак также вклю­ чается в этот субрегион. С возникновением новых мусульманских государств на Кав­ казе и в Центральной Азии в последнее время арабскими автора­ ми делаются попытки объявить эти районы мира субрегионами Ближнего Востока. Обоснованием таких стремлений объявляется принадлежность новых государств на Кавказе и в Центральной Азии к мусульманскому миру, географическая, культурно-духов­ ная близостъ и т. д. В конечном счете инициаторы таких идей ис­ ходят из желания не допустить нового крупного геополитическо­ го объединения под началом Турции. Как видим, современное политико-географическое определе­ ние “Ближнего Востока” разнообразно. По некоторым вариантам составной частью этого региона считаются Мальта и Эфиопия. Очевидно, что в Казахстане следует обозначить свое пред­ ставление о составе стран региона Ближний Восток. По нашему мнению, вместо английского и арабского термина “Средний Вос­ ток”, все более и более вбирающего в себя все страны в районе Северной Африки, южной и юго-восточной части Средиземного и Красного морей и Персидского залива, для нас более удобно пользоваться двумя определениями “Ближний Восток” и “Сред­ ний Восток”. Разумеется, при этом придется абстрагироваться от географического положения Казахстана, по отношению к которо­ му указаішые регионы совсем не являются восточными. По географической близости, интенсивности и объему совре­ менных политико-экономических отношений с нами страны рас­ сматриваемого обширного региона можно разбить на две услов­ ные группы. В первую группу в этом случае были бы включены Турция, Кипр, Иран, Пакистан и Афганистан. По установившей­ ся международной терминологии эту группу принято называть Средним Востоком. Вторая группа, по нашему мнению, состояла бы из всех членов ЛАГ, или арабских стран, и Израиля. Эти две группы по своему экономическому и людскому потенциалу более или менее равны между собой. Они близки между собой и внутри групп. Кроме того, все члены первой группы, кроме Кипра, со­ стоят с нами в одной региональной экономической организации 123

– ОЭС. Такая разбивка близлежащих государств на две группы удобна для нас и с точки зрения наличия страно- и языковедов в Казахстане, где уже имеется довольно достаточное количество арабистов, а специалистов по первой группе стран еще предстоит готовить. Несомненно Ближний Восток должен и будет занимать важное место во внешней политике нашей страны. Его геостратегическое положение общеизвестно. Помимо этого он обладает параметра­ ми международного значения, которые определяют его значи­ тельное место в мировой экономике и политике. Трудно предста­ вить энергетику и нефтехимический комплекс Европы, Японии и СІПА без ближневосточной нефти, международные транспор­ тные коммуникации без Суэцкого канала, мировое производство компъютеров, автомобилей, предметов роскоши и ювелирных изделий, передовой технологии и современного оборудования и других видов товаров без широкого потребительского рынка арабских стран и Израиля. Вот уже более полувека этот район отличается хронической военно-политической неустойчивостью. Он превратился в арену борьбы за сферу влияния между крупнейшими политическими силами мира – СІПА, Европы, Российской Федерации. Оно и по­ нятно. Ведь речь идет о десятой части земной суши, населенной примерно 250 миллионами людей, богатой не только энергетичес­ кими ресурсами. Между прочим, когда речь заходит о природных богатствах Ближнего Востока, в основном упоминаются нефть и газ. Между тем здесь имеются богатые залежи фосфатов, марган­ ца, золота, хрома, железной руды, брома, угля, углекислого калия, солей и т. д. Добываются бокситы, свинец, цинк, ртуть, суръма, асбест, гипс, жемчуг, перламутр. Ближневосточные страны экс­ портируют цитрусовые, морепродукты, хлопок, финики, овощи и фрукты. В районе Ближнего Востока соседствуют неодинаковые по своему значению арабские государства и Израилъ, различные региональные организации, конфессии, политические, экономи­ ческие и торговые объединения. Здесь решается одна из крупных проблем войны и мира на земле – урегулирование арабо-изра­ 124

ильского конфликта; ведется активная работа по превращению этого района в зону, свободщгю от оружий массового поражения – химического и ядерного; предпринимаются усилия по разработ­ ке путей и форм ближневосточного торгово-экономического раз­ вития, включая Израиль; не прекращается будирование идей об арабском единстве и т. д. и т. п. И речь в этих случаях может идти о выработке нашего отношения и позиций по многим названным и не названным компонентам общественно-политической жизни этого обширного региона. Думаю, что в рамках одной публикации невозможно опреде­ лить и тем более обосновать приоритеты внешней политики в от­ ношении самых разнообразных моментов жизни такого динамич­ ного района земного шара, как Ближний Восток. Например, лишь по блоку политических вопросов, нам придется вырабатывать свое отношение к проблемам ближневосточного урегулирования; к нынешним перипетиям мирного процесса между арабской сто­ роной и Израилем; к бойкоту Ливии и Ирака; к взаимоотноше­ ниям арабов с Турцией и Ираном; к проблеме Иерусалима; За­ падной Сахары; йеменско-эфиопскому конфликту; проявлениям терроризма на региональном уровне и внутри страны и т. д. Тако­ ва же ситуация применительно к блокам экономических, транс­ портнъіх, информационных, культурных и других направлений взаимоотношений. Критериями обозначения приоритетов внешней политики Ка­ захстана на Ближнем Востоке является соблюдение и защита на­ ших интересов на ближайшую и дальнейшую перспективу. Актуальными задачами нынешнего этапа развития Казахста­ на являются меры по укреплению государственности, созданию новой структуры производства на его территории. Существую­ щие в Казахстане виды промышленной и сельскохозяйственной деятельности практически не связаны между собой. Они функ­ ционируют как составная часть или дополнение к производс­ твам в других государствах. Естественно, при таком положении экономики не может быть речи о ее самостоятельности. Пока не изменится структура производства экономический комплекс Казахстана будет оставаться в роли придатка экономики друго­ 125

го государства. Понятно, что для изменения такой ситуации мы нуждаемся в иностранных инвестициях. Попутно заметим, что государственность Казахстана будет укреплятъся, если привле­ чение иностранных инвестиций будет направлено на обновление структуры экономики. Инвестиции только для увеличения имею­ щихся видов производства сыграют негативную роль в развитии Казахстана. Они лишь закрепят сырьевой характер экономики Казахстана. На Ближнем Востоке немало стран с избытком капитала. Осо­ бенно это относится к нефтедобывающим арабским странам. По некоторым подсчетам, в Персидском заливе насчитывается 185 тысяч арабских миллионеров, обладающих 718 млрд долл. США, в то время как во всем арабском мире число миллионеров дости­ гает 200 тысяч, а их совокупный капитал составляет 800 млрд долл. США. Другими словами более, 92 процентов миллионеров арабского мира проживают в странах Персидского залива и они владеют почти 90 процентами арабского частного капитала. Но по высказываниям самих арабских бизнесменов, их финансовые средства чаще используются в ростовщических целях нежели ин­ вестиционных. Тому много объяснений. Арабские капиталовла­ дельцы стремятся к быстрому и гарантированному получению прибылей. Они традиционно не любят рисковать. И чаще всего вкладывают капитал в недвижимостъ, гостиничное хозяйство, банковскую и торговую сферы. Имеющиеся в арабском мире тех­ нология, производственные линии и оборудование – завозные. Менеджеров, инженерно-технический состав по крайней мере на стадиях проектирования и пуско-наладочных работ в арабских странах нанимают. По этим и другим причинам трудно рассчи­ тывать на большой поток инвестиций из арабских стран в про­ изводственную сферу экономики Казахстана. Арабы, по крайней мере египтяне, одобрителъно воспринимают идею создания сов­ местных торгово-сбыточных компаний, обеспечивающих уско­ ренный оборот капитала. Но здесь возникает одна из труднопре­ одолимых на данном этапе проблем – проблема транспортных сообщений между Казахстаном и арабским миром, особенно с его североафриканской частью. Для устранения этих трудно­ 126

стей вполне реалъной, на наш взгляд, является идея соединения железнодорожной и автодорожной систем Центральной Азии и Ближнего Востока через Иран, Турцию, Ирак, Сирию и Иорда­ нию. Осуществление такого проекта в будущем позволило бы Центральной Азии решитъ проблемы транспортировки товаров в сторону Средиземного и Красного морей, достичь Суэцкого кана­ ла и Аравийского полуострова. При этом речь идет о соединении между собой существующих сетей наземных и морских путей в указанных районах. Такая мера содействовала бы развитию пор­ тов на Каспийском море, активизировало бы транспортную сеть в западной части Казахстана. При осуществлении предлагаемой идеи резкое улучшение транспортных сообщений будет содействовать реальному расши­ рению не только торгово-экономических связей, но и развитию всесторонних контактов между рассматриваемыми регионами и внутри Казахстана. Это также способствовало бы установлению альтернативных северному направлению связей Казахстана с ми­ ровыми транспортными коммуникациями. Вполне осуществимыми на данном этапе являются доста­ точно проработанные и согласованные между сторонами планы по открытию воздушной линии Алматы-Каир. Для увеличения экономичности полетов имело бы смысл рассмотреть маршрут с включением в него Бишкека,Ташкента и Баку. Намерения по налаживанию авиалиний между названными последними двумя столицами и Каиром уже высказываются обеими сторонами. Перспективы экономического развития Центральной Азии и Ближнего Востока таковы, что они могут оказаться взаимовыгод­ ными рынками друт для друга. Казахстан может рассматривать этот район как рынок сбыта в будущем своей продукции промыш­ ленности, сельского хозяйства, имеющихся и будущих передовых технологий, результатов развитой прикладной науки. Уже сейчас при налаживании первоначальных транспортных связей можно было бы организовать встречные поставки зерна, мяса, кожи, угля и другой продукции на ближневосточный рынок и цитрусовьіх, дешевых кожаных изделий, мебели, потребительских и других 127

товаров в Казахстан. Прямой обмен обеим сторонам обошелся бы дешевле, чем через нынешних посредников. Известно, что арабские страны составляют половину чистых импортеров продукции сельского хозяйства в мире. За последние 15 лет страны региона импортировали продуктов питания более чем на 180 млрд долл. США. Это составляет примерно половину всего импорта этих стран. Больпіую часть импортируемых про­ довольственных товаров составляют пшеница и мясопродукты. И здесь возникает вопрос, не лучше ли Казахстану торговать свои­ ми товарами по мировым ценам и за реальную валюту на рынках стран Ближнего Востока вместо их сбыта неплатежеспособным партнерам. Из политических проблем, требующих особого внимания, можно назвать ближневосточное урегулирование с учетом его особенностей на нынешнем этапе, проблему освобождения окку­ пированных территорий и проблему Иерусалима. По всем этим вопросам Казахстан должен поддерживать ранее принятые ре­ золюции СБ ООН и ГА ООН. Нам следует также иметь в виду, что нынешний курс правительства Нетаньяху фактически ведет к срыву мирных переговоров. От этого курса отмежевывается все болыпая часть населения самого Израиля, он осужден в ООН практически всеми ее членами за исключением СІПА. Мировая общественность все более и более склоняется к пониманию того, что без возврата оккупированных арабских территорий не может быть прочного и длительного спокойствия в этом районе земного шара. Речь идет не только о мире между Израилем и арабскими странами, но и о стабильности внутри самих этих стран. Не сек­ рет, что состояние ни войны, ни мира еще и подпитывает акции террора и проявления экстремизма с обеих сторон. Мирный процесс в эпоху Рабина-Переса позволил внести на­ дежду на установление согласия между враждующими сторо­ нами. Арабы уже согласились с идеей о признании государства Израиль, его права на существование. Израильтяне готовились к полному освобождению оккупированных в 1967 году арабских территорий. Обе стороны шли к пониманию, что после войны 128

в октябре 1973 года на Ближнем Востоке произошли серьезные экономические и политические изменения. Впервые в руках ара­ бов появилось такое сильное оружие как нефть и “нефтедолла­ ры”. Арабы почувствовали экономическую мощь, опираясь на которую теперь пытаются усилить свой военный потенциал. С каждым годом растет общая численность арабов вокруг и внутри Израиля. Арабский мир несомненно укрепился в финансовом от­ ношении после взрыва цен на нефть в начале 70-х годов. Совре­ менная военная техника и оборудование теперь распространены не только в Египте, Сирии и Ираке, но и в других арабских стра­ нах. Противники Израиля почувствовали, что после очередного поражения могут вновь подниматься и готовиться к следующей войне с ним. Численность и территория арабов позволяют им не беспокоиться о полном захвате со стороны израильтян. Но первое поражение израильтян в вооруженном конфликте с соседями мо­ жет оказаться и последним в истории их государства. Для миро­ вого сообщества, естественно, приемлемым является сохранение израильского и создание палестинского государств, установление на Ближнем Востоке справедливого и прочного мира. Многолетняя острая тяжба за принадлежность Иерусалима фактически ведет обе стороны к тупику, где ни одна из них не приемлет притязания другой стороны на этот святой для них го­ род. Святой не только для мусульман и христиан. Известны пре­ тензии Ватикана на соучастие в управлении Иерусалимом. По данной проблеме имеется следующее мнение. Хотя пред­ ставляем трудности в принятии его участниками спора. Понимая, что израильтяне и арабы стоят на непримиримых позициях по статусу Иерусалима, думаем, для их движения по этому вопро­ су на данном этапе навстречу первым условием был бы отказ от желания навязать свою волю, позицию другому. Второе условие – согласие хотя бы на временный компромисс на тот период, кото­ рый потребуется для урегулирования других вопросов арабо-из­ раильского противостояния. Суть компромисса в том, чтобы обе стороны – и палестинцы, и израильтяне – согласились бы объ­ явить Иерусалим мировым городом.

129

Такой статус города означал бы, что он мог бы находиться под управлением ООН, другой международной организации или спе­ циально созданного для этих целей международного органа. Важнейшим направлением современной внешней политики Казахстана является продвижение инициативы Президента Н. А. Назарбаева по созыву СВМДА. На Ближнем Востоке она находит полную поддержку. Интерес к ней проявили в Тунисе, Иордании, Сирии. ЛАГ принимает участие в работе СРГ СВМДА в качестве наблюдателя. Египет активно подключен к деятельности СВМДА. Распространение идеи об общеазиатской безопасности на Ближ­ нем Востоке весьма актуально. Горизонты СВМДА расширило бы привлечение к его работе стран Персидского залива и Ара­ вийского полуострова и их региональной организации – ССАГ­ ПЗ. Поэтому составной и важной частью работы СРГ СВМДА в дальнейшем могло бы стать ближневосточное направление. Нам следует наладить контакты с региональными организаци­ ями Ближнего Востока. В этом плане считаем целесообразным повторить предложение годовой давности посолъства РК в Каире об установлении прямых отношений с ЛАГ. В то время с генсе­ ком этой организации И. Абдель Магидом была достигнута дого­ воренность об открытии регионального представительства Лиги в столице Казахстана. В свою очередь, впервые в истории ЛАГ, одобрена идея о придании Республике Казахстан статуса наблю­ дателя при ней. Нам кажется, принятие такого предложения будет только способствовать развитию политических связей Казахста­ на с арабскими странами. Налаживание рабочих отношений с ЛАГ, ССАГПЗ, ОИК, ИБР, ОАЕ, САМ и другими региональными струкгурами позволило бы расширитъ возможности разъяснения и поддержки внешнеполи­ тических инициатив Казахстана, содействовало бы укреплению его международных позиций. Важными направлениями сотрудничества Казахстана со стра­ нами ближневосточного региона являются сферы информации, образования, культурного и научного обмена, туризма. Особого внимания заслуживают имеющиеся в библиотеках и хранилищах арабских стран древняя и современная литература 130

по истории, культуре обьгааям казахов. Значение этих источни­ ков при реконструкции прошлого нашего народа неоценимо. Так, например, практически все публикации об известнейшем из мам­ люкских правителей Египта султане 3. Бейбарсе свидетелъствуют, что он родом из кипчаков и местом его происхождения является нынешняя территория Казахстана. Научная обработка подобных сведений, их распространение и пропаганда в Казахстане могут значительно повлиять на представление об историческом про­ шлом казахов. С большой пользой для развития современного Казахстана можно использовать опыт постколониальной общественно-по­ литической жизни ближневосточных государств. Не секрет, что нынешние арабские государства находились в прямой полити­ ческой, экономической и духовной зависимости от своих мет­ рополий. В зависимых обществах всячески поддерживались евроцентристские настроения. Европоцентризм был стержнем космополитизма, когда подчиненным народам внушалась идея “всемирного гражданина” и космополит ставился выше обычно­ го гражданина. Но космополиту-англичанину, французу, порту­ гальцу, итальянцу не ставилась задача овладеть культурой, язы­ ком , знать историю других народов. Их функции космополита сводились к распространению в мире собственной национальной атрибутики. И наоборот, гражданин колониальной страны, что­ бы стать космополитом, обязан был овладеть языком, культурой, менталитетом европейца. Абсолютную параллель можно наблю­ дать в национальной политике царской и советской империй. Чтобы стать членом “семьи народов” или “интернационалистом”, “инородцу” или нерусскому гражданину бывшего СССР следо­ вало овладеть прежде всего русским языком, русской кулътурой, следовать любому русскому “учению”. В то же время, проживая среди инородцев, призывая к “интернационализму”, русские и не стремились знать историю, культуру, язык национальных респуб­ лик. Последствия такой имперской политики мы видим сейчас в Казахстане, когда казахские “интернационалисты” раболепству­ ют перед всем русским, до сих пор на первое место ставят не со­ 131

трудничество, а единение с Россией, смущаются быть казахами, пользоваться публично родным языком. То, что мы переживаем сейчас, имело место в недавней исто­ рии арабских стран и Израиля. В этих странах начальный период самостоятельного развития характеризуется решительной поли­ тикой по замене английского и французского языков арабским в сфере госуправления, образования, науки, переписки с иностран­ ными государствами и компаниями и других сферах. Уникален опыт внедрения иврита и идиша – языков, считавшихся мертвы­ ми, – во всестороннее пользование в созданном лишь после вто­ рой мировой войны государстве Израиль. Благодаря постоянной патриотической работе национального руководства арабский, ив­ рит и идиш стали рабочими государственными языками в своих странах. Сейчас без знания этих языков невозможно представить полноценное ознакомление с международной и особенно внут­ ренней информацией местных средств массовой информации. Изучение методов и форм политики ближневосточных государств по восстановлению роли и места своих языков в общественнополитической жизни этого обширного региона представляет для нас жизненный интерес. Духовное закабаление колониальных, в том числе и арабских, народов было настолько глубоким и охва­ тывало практически все сколь-либо образованные его слои? что в зависимом обществе бытовало ущербное отношение к своей ис­ тории, кулътуре, языку и даже народным обычаям. Уходя из этих государств “бывшие хозяева”, – англичане и французы, – внуша­ ли подопечным народам, что они не смогут жить самостоятельно, построить свое государство, фабрики и заводы развалятся, поля оскудеют. И что освободившиеся народы окажутся вне мировой цивилизации без английской, французской, – в целом европейс­ кой, – культуры, литературы, искусства и т. д. Они твердили, что у арабского языка нет исторической перспективы, ибо он не при­ способлен и не применим в сфере управления, образования, эко­ номики, научно-технической терминологии и т. п. И нам было бы полезно изучить, а возможно и воспользоваться опытом народов, недавно освободившихся из пут духовной колонизации.

132

В заключение хотелось бы повторить, что определение при­ оритетов во внешней политике явление временное, а более устой­ чивый характер имеет налаживание сотрудничества с партнером по самым различным направлениям на основе соблюдения наци­ ональных интересов. Октябрь, 2000 год

Замечания и предложения к проекту “Концепции внешней политики Республики Казахстан” После неоднократного и внимательного ознакомления с “Кон­ цепцией внешней политики Республики Казахстан” возникает ощущение, что предприняты большие усилия по выработке новых подходов Республики Казахстан к международным отноіхіениям, имеющимся и возникающим проблемам и ситуациям в мировой политике и экономике. Отрадно, что через всю “Концепцию... ” красной нитъю проходит идея соблюдения и защиты националь­ ных интересов Казахстана в разносторонних его отношениях с соседними и дальними странами. Для краткости перехожу к тезисному изложению сво­ их соображений относительно улучшения рассматриваемой “Концепции...”­ І. Представляется, что следует серьезно осмыслить идею при­ влечения иностранных инвестиций в экономику страны. Во всем мире, включая страны Европы, Японию, США, Китай, Южную Корею и другие государства, которые трудно представить без рыночной экономики и свободной конкуренции, имеется стро­ гий контроль за уровнем иностранных вложений в экономику и отдельные ее отрасли, особенно -связанные с обеспечением на­ циональной безопасности. Иными словами, должны соблюдаться строгие пропорции между присутствием иностранного капитала в стране и ее экономической независимостью. Американцы, на­ 133

пример, гласно и негласно ограничили долю иностранного капи­ тала на внутреныих авиалиниях, в других жизненно важных для США сферах, Япония не допускает иностранцев к внутренним телекоммуникациям и не только к ним, о Китае нет смысла долго распространяться. Сингапур, форпост свободного рынка и сво­ бодной конкуренции в Юго-Восточной Азии, строго придержи­ вается государственного регулирования своей экономики. Малай­ зия достигла выдающихся успехов в развитии промышленности, сельского хозяйства, транспортных и телекоммуникационных систем, добилась высочайших результатов во внешнеэкономи­ ческой, деятельности (18-е место в мире по объему экспорта и 17-е по объему импорта) благодаря созданным правительством привилегиям для местных инвесторов и, прежде всего, для пред­ принимателей малайской националъности. Иными словами, иностранные инвестиции никоим образом не являются гарантом быстрого и гармоничного развития экономики и страны в целом. Они могут быть использованы для создания и наращивания отдельного производства. Но нет ни одного при­ мера в истории мировой экономики, чтобы иностранный капи­ тал был заинтересован и участвовал в становлении комплексной экономики, Результатом деятельности иностранного капитала в той или иной стране являлось ее убогое развитие, как правило, превращение в поставщика определенных видов сырьевых това­ ров (хлопка, нефти, меди, олова, каучука и т. д.). Неимоверными усилиями молодые государства впоследствии преодолевали од­ нобокость своей экономики, выходили из тупика, куда намеренно их заводили иностранцы, их советники или ставленники из мес­ тной элиты. Если (стр. 11) “экономический компонент внешней политики страны призван обеспечить мобилизацию крупномасштабных инвестиций в экономику Казахстана...”, (стр. 14) – “Шестое. Вне­ шняя политика Казахстана должна служить задаче максималь­ ного привлечения иностранных инвестиций в Казахстан” (под­ черкнуто мною – Б. Т.), то, по-видимому, следует определить как минимум в какие отраели или в какое производство должны быть максимально привлечены эти “крупномасштабные инвестиции”.

134

В ином случае, и после первого десятилетия независимого су­ ществования национальные предприниматели будут отлучены от процесса экономического развития своей страны.

2. В проекте “Концепции ...” очень часто используется понятие “интеграция”. Что ни страна, что ни международная организация или структура, мировая экономика, мировая культура – Казахс­ тан должен с ними интегрироваться. Смею предположить, что в большинстве случаев, очевидно, имеется в виду “сотрудничес­ тво, налаживание взаимосвязи” и т. д., а не интеграция с ходу. Ведь интеграция – это очень сложный и длительный процесс. По определению Словаря экономических терминов Оксфордского университета, “Полная глобальная экономическая интеграция представляет собой весьма далекую перспективу. Хотя некоторая часть пути к ней проделана такими экономическими блоками как Европейский Союз (ЕС) и Североамериканская зона свободной торговли (КАҒТА), Широко распространено мнение, что дви­ жение к интеграции является желательным для стран со схожей культурой . Возможность интеграции стран с различными культу­ рами вызывает сомнения, спорна” . И в этом плане совершенно неожиданно звучит утверждение на странице 17 после перечисления нескольких разноплановых стран с точки зрения их уровня экономического развития, госу­ дарственного устройства, культуры, различия языков, что “Глав­ ным в общем контексте двусторонних отношений с указанными странами (подчеркнуто мною – Б. Т.) являются “... в культурно-гу­ манитарной области – содействие развитию людского потенциала страны и интеграции ее культуры в общемировую культуру”. Вопервых, в Казахстане не существует одна культура (казахи, узбе­ ки, уйгуры, русские, корейцы имеют свою культуру), во-вторых – что означает “общемировая культура”, в третьих – разве наша казахская культура не является составной частью “общемировой” (?!). По-видимому, в соответствии с принятыми нормами культур­ ной жизни на планете, речь идет о взаимосвязи, взаимообогаще­ нии, взаимодействии, сотрудничестве между культурами, обмене достижениями и опытом в этой области.

135

Таким образом, к применению понятия “интеграция” надо бы подходить весьма ответственно.

3. В перечне региональных и международных организаций, с которыми Казахстан намерен наладить сотрудничество, не встре­ чаются названия АСЕАН, АТЭС, ОИК, ЛАГ, РФА, Саммит АзияЕвропа и др. Надо ли считатъ, что указанные структуры не пред­ ставляют интереса, или это обычное упущение?

4. К сожалению, в тексте проекта имеются явные повторы – стр. 3 “Стремительно растущие ... государствам” – то же самое на странице 7 (начало последнего абзаца), весьма туманное оп­ ределение или утверждение – стр. 3 последний абзац? начиная со слов “Национальные интересы РК представляют собой...”; стр.

4, последний абзац – “основной внешнеполитической ...”; встре­ чаются не точные словосочетания, типа “глубинную (имеется в виду “глубокую”? – Б. Т.) трансформацию” (стр. 6), “формализу­ ется (“формируется”? – Б. Т.) глобальная экономика” (стр. 10) “с опережающей (?) интенсивностью”; имеются опечатки (стр. 16, 8-я строка снизу; стр. 23, 3-я строка сверху.

5. Вызывают сомнение содержание и формулировки семи “главных прагматических принципов”.

6. Правильно ли, что мы сами себя называем “региональной державой” (стр. 4, 5)? Посол Б. ТАЙЖАН

Выступление Посла Б. Тайжана на XII саммите Движения Неприсоединения в ЮАР Ваше Превосходителъство Президент Южно-Африканской Республики господин Нелъсон Мандела! Уважаемый господин председателъ! Уважаемые дамы и господа!­ Прошло немногим более шести лет со времени выхода Респуб­ лики Казахстан на мировую арену в качестве нового и самостоя­ тельного субьекта международных отношений.

136

После периода конфронтации и противостояния двух систем появился шанс установить подлинно новый миропорядок, пост­ роенный на доверии и сохранении безопасности, насыщенного диалога между странами как развитыми, так и развивающимися, как с устоявшейся государственностью, так и молодыми. Мир из­ менился настолько, что не говорить о новых задачах Движения неприсоединения на пороге XXI века было бы противоестествен­ но. Сам факт появления новых независимых государств более чем убедительно свидетельствует в пользу перемен. Перед странамичленами Движения стоит важнейшая задача переосмысления са­ мой сути неприсоединения. Выступая с этой высокой трибуны, хотел бы подчеркнутъ, что само время диктует необходимость большего внимания к деятельности Движения, как важнейшего инструмента по поддержанию мира и международной безопас­ ности, обеспечения устойчивого социального-экономического развития его участников. Казахстан заинтересован в обеспечении прочного мира и ста­ билъности, как важнейшем условии поступательного развития государств по пути экономического, социального и культурного прогресса. Казахстан также подцерживает усилия Движения не­ присоединения, направленные на поддержание мира, безопаснос­ ти и стабилъности, а также подцерживает стремления развивать механизмы доверия и сотрудничества на всех уровнях. Казахстан стремится к развитию всестороннего, конструк­ тивного и плодотворного развития связей со странами-членами Движения неприсоединения на основе принципов уважения не­ зависимости, суверенитета, территориальной целостности, неру­ шимости границ, равноправия, невмешательства во внутренние дела друг друга, добросовестного выполнения обязательств, вы­ текающих из общепризнанных норм международного права, от­ каза от применения силы и угрозы силой, экономических и лю­ бых других методов давления. Казахстан, как инициатор созыва Совещания по взаимодейс­ твию и мерам доверия в Азии, заинтересован в обмене мнениями со странами-членами Движения неприсоединения по вопросам 137

разоружения, особенно в области уничтожения оружия массово­ го уничтожения, контроля над вооружениями и мерам доверия и безопасности, создания механизма предотвращения конфликтов, уменьшения степения риска их появления и эффективного мир­ ного урегулирования. Вклад Казахстана в процесс ядерного разоружения общепри­ знан в мире. Важной акцией по укреплению глобальной безопас­ ности и режима нераспространения стал вывоз адерного оружия с территории республики и закрытие Семипалатинского полиго­ на. Отказ Казахстана от всех ввдов ядерного оружия был естес­ твенным выбором страны, столько претерпевшей от испытаний атомного оружия. Почти 45-летнего функционирования Семипа­ латинского ядерного полигона нанесло непоправимый урон здо­ ровью населения и окружающей среде Казахстана. Это дает нам полное право напомнить миру, сколь дорогую цену приходится платить человечеству за то, что, не спросив его мнения, бездумные правители тоталитарного советского режима усеяли землю смертоносным вооружением. Наш горький опыт – это грозное предостережение всему чело­ вечеству, поэтому Казахстан с болыпой тревогой воспринял ядер­ ные испытания Индии и Пакистана, которые нанесли серьезный урон международной безопасности. Этими действиями Индия и Пакистан нанесли урон основам ДНЯО. Казахстан выступает ре­ шительно против распространения ядерного оружия и призывает все государства к ответственности и сдержанности. Признавая важность развития сотрудничества в области ох­ раны окружающей среды Казахстан призывает к принятию не­ отложных мер в международном масштабе по стабилизации экологической обстановки. Необходимо разрабатывать меры по всестороннему содействию, финансированию, инициированию и пропаганде экологических программ и проекгов сохранения ок­ ружающей среды. Выражая озабоченность масштабами и тенденциями роста не­ законного производства и оборота наркотических средств и пси­ хотропных веществ, Казахстан подтверждает свою решимость в 138

осуществлении скоординированных действий по борьбе с нарко­ бизнесом, содействии усилиям международного сообщества, в частности, Программе ООН по контролю за наркотиками. Казахстан подчеркивает необходимость международного со­ трудничества в борьбе с терроризмом, религиозным экстремиз­ мом и сепаратизмом, которые не признают межгосударственных границ. Казахстан придерживается принципиальной позиции не­ приятия терроризма во всех его проявлениях и считает, что он должен быть обуздан всеми средствами. Казахстан обеспокоен развитием событий в Афганистане и се­ рьезно будет воспринимать любые проявления, угрозы безопас­ ности внешних границ СНГ. В практических действиях в связи с этой угрозой Казахстан исходит из договоренности руководи­ телей пяти государств 4 окгября 1996 года в г. Алматы. Мир в Афганистане можно достичь лишь политическими средствами. Казахстан призывает противоборствущие стороны в Афганистане активизировать усилия по урегулированию конфликта с участием заинтересованных государств под эгидой ООН. Уважаемые дамы и господа! В заключении выражаю надежду на то, что совместными уси­ лиями государств-членов, Движения неприсоединения транс­ формируется в более эффективную международную структуру, станет универсальным и надежным инструментом обеспечения глобального мира, развития и демократии. Подтверждая привер­ женность принципам всеобщего мира, добра и справедливости, Казахстан приложит все усилия к делу плодотворного сотрудни­ чества с этим авторитетным международным движением. Желаю участникам данного саммита успешной работы на благо челове­ чества. Благодарю за внимание!

139

2001 год

Предисловие к русскому изданию книги М. Махатхира “Малазийский валютный кризис. Как и почему это произошло” Жители многих стран, если не ощутили на себе лично, то по крайней мере читали или слышали о глубоком финансовом кри­ зисе, охватившем Юго-Восточную Азию в 1997-1998 годах. Как и почему это произошло в странах азиатских тигров и драконов, ошеломлявших мир грандиозными достижениями экономики и финансового бизнеса, чудами бытовой техники и электроники, новинками потребительских товаров, – на эти вопросы открыто и доходчиво отвечает премьер-министр Малайзии доктор Ма­ хатхир Мохамад. Читатель данной книги, впервые издающейся на русском язы­ ке, получит объяснение событий двух-трехлетней давности в Юго-восточном регионе планеты, что называется, прямо из пер­ вых рук. Хотел бы обратить внимание на принципы, которых придер­ живается руководство молодого государства Малайзия: – всемерная поддержка коренной национальности Малайзии – малайцев, а также родственных им жителей страны, абориге­ нов, известных под общим названием При проведении приватиза­ ции в стране к крупному бизнесу были привлечены прежде всего малайцы.

– иностранному капиталу была предоставлена возможность получить только небольшую долю в малайзийских приватизиро­ ванных компаниях. При разгосударствлении местные компании продавались собственным гражданам, в основном, малайцам. Эта процедура преследовала двоякую цель: укрепить позиции малай­ цев в государстве и не допустить засилья иностранцев в экономи­ ке, стало быть, в целом в Малайзии.

– руководство Малайзии воздерживалось от получения пред­ ложенных кредитов по линии Международного валютного фонда 140

(МВФ) даже во время жесточайшего азиатского валютного кри­ зиса. “Малайзия не могла отдать свою экономику под контроль МВФ, даже, если это был бы единственнный путь оздоровления”, – пишет автор данной книги. Сейчас, в конце 2000 года, можно уверенно утверждать, что собственная стратегия руководства Малайзии помогла выйти ей из бушевавшего в регионе валютного хаоса без долгов ни инос­ транным государствам, ни международным финансовым учреж­ дениям. Иными словами, Малайзия еще раз выдержала натиск на ее экономическую и политическую самостоятельность. События последних лет в Юго-Восточной Азии дали новое подтверждение правильности курса лидера Малайзии доктора Махатхира Мохамада на всемерное укрепление независимости страны. Болатхан Тайжан, Посол Республики Казахстан в Малайзии

“Экономика. Финансы. Рынки”. Деловое обозрение Республики, № 14 (14), 20 сентября 2002 года

Треугольное государство? Автор интернет-газеты “Навигатор” предлагает менять не просто власть, а государственное устройство Недавно на сайте интернет-газеты “Навигатор” вышла статья, вызвавшая неоднозначную реакцию у тех, кому довелось ее прочитать. Неизвестный (во всяком случае нам) автор Тельман МЕДЕУУЛЫ предложил в ней абсолютно новую форму управления страной, которая бы учитывала фактор наличия у казахов деления общества на три жуза. Свое предложение автор обосновывает сложившейся политической си141

туацией в стране, попутно делая совершенно неожиданные предположения и выводы. Для того чтобы читатели могли сами сложить мнение об их неординарности, приведем основные выжимки из статъи. Называется она, кстати, “Треугольное государство”. ... “За 10 лет независимости в Казахстане сложилась жесткая авторитарная власть с псевдодемократическим фасадом. В ре­ зультате всеобщей приватизации, ставшей основой экономичес­ ких реформ в постсоветских странах, сформировалась Семья, напрямую или через подставные иностранные фирмы контроли­ рующая большую часть бывшей государственной собственности. Сегодня Семья не просто крупнейший собственник, по существу она является экономическим хозяином страны. В политической сфере окончательно оформился опирающийея на историчес­ кие традиции политический союз Старшего и Младшего жузов. Эти две опоры сегодняшней казахстанской власти определяют как нынешнее состояние, так и будущее политическое развитие режима”...­ ... “Преемником нынешнего Президента, а следовательно, про­ должателем его политического курса будет достойный во всех отношениях представитель большой (а не малой) Семьи, а сам Президент останется гарантом союза Старшего и Младшего жу­ зов. Поэтому вполне возможно, что политическим выдвиженцем может оказаться представитель Младшего жуза, тем более, что соответствующая кандидатура на пост следующего Президента (при обязательном сохранении во власти Первого президента страны) фак-тически уже подготовлена. Тандем Первого Прези­ дента, остающегося во власти и осуществляющего по существу ханские функции” и простого Президента, осуществляющего под контролем Первого текущие функции главы государства и главы исполнительной власти, в нынешнем Казахстане вполне возмо­ жен. Вопрос только лишь в том, когда Президент сочтет целесо­ образным ввести эту схему (например, это может произойти в том случае, если возникнет реальная угроза заграничным счетам Пре­ зидента и его близких родственников)” ...

142

... “Все, что произошло в Казахстане в период конца 2001 г.

– первой половины 2002 г., становится понятным, если исполь­ зовать все те же характеристики системы, о которых говорилось выше. На самом деле в недрах власти (политики и бизнеса) малопомалу начала вызревать естественная альтернатива нынешней власти, опирающаяся на другие, более современные и более жиз­ неспособные для самой власти идөи. Однако не вписывающиеся в политический союз Старшего и Младшего жузов Жакиянов и Аблязов с самого начала были обречены на политическое избие­ ние. Их относительная близость к Семье давала им относитель­ ную безопасность, пока они были политически безвредны. Как только они посягнули на власть, не считаясь с нормами и требо­ ваниями системы, они стали изгоями и власть их примерно нака­ зала. Заодно – это урок и назидание другим” ... ... “Таким образом, в Казахстане выстроена по-своему логич­ ная система единоличной верховной власти, опирающейся, с од­ ной стороны, на Семью и, с другой стороны, на союз Старшего и Младшего жузов, с комуфляжем в виде собственных партий и карманного Парламента. Такая политическая система является оптимальной с точки зрения консервации политического режима, создавшего систему, и достаточно гибкой, чтобы погасить некото­ рые неожиданные (случайные) возмущения” ... ... “В этот решающий момент общество обязано выдвинуть новые идеи, адекватные сложившейся политической конъюктуре и способные вывести ситуацию из тупика. Эти идеи должны по­ мочь в решении основополагающих вопросов государственного устройства: наполнения казахской государственности конкрет­ ным содержанием, обеспечения единства казахской нации, разви­ тия и совершенствования общественных институтов. ... “Исторический опыт казахского народа подсказывает нам такое решение. Испокон веков казахи жили тремя Большими Домами, дополняя и подстраховывая друг друга. Такая обще­ ственная организация оказалась оптимальной для небольшого по численности народа, занимающего огромную территорию. Это позволило казахам выжить в трудные годы вражеских набегов, сохранить национальную и культурную самобытность, не поте­ 143

рять завещанные предками земли. С приходом советской власти традиционная организация казахского общества была сломана, вместо Домов, имевших свой особый уклад, возникли удобные для внешнего управления административные области. Назнача­ емые в области наместники Центра решали ограниченный круг вопросов и после отбытия определенного срока отзывапись об­ ратно. Таким образом, была разрушена вековая связь людей со своей Землей, их ответственность за свой иобщий очаг. Разо­ бщенные люди стали легкой добычей государства, взявшего их под свою опеку. Теперь можно было обещать золотые горы, а да­ вать – остатки с барского стола. Такая колониальная философия оказалась на руку и новым казахстанским властям. Они говорят о сильном казахском государстве, единстве казахской нации, осуж­ дают трайболизм как пережиток прошлого, а на деле – все больше и больше разделяют людей, лишают их общественной спайки и коллективного сознания” ... ... “Сегодня всем уже должно быть ясно, что менять надо не просто власть, а государственное устройство, которое эта власть восприняла из прошлого и сохранила в своих интересах. Выра­ ботка новой государственной идеологии – это дело всего обще­ ства, его интеллектуальной элиты. Для того чтобы дать толчок этому поиску, пробудить коллективное творчество народа, мы ограничиваемся сейчас изложением идеи и общей схемы нового государственного устройства Казахстана. Оговоримся сразу, Казахстан должен в соответствии с дейс­ твующей Конституцией оставаться унитарным государством с президентской формой правления. Принципиальные изменения должны коснуться лишь трех сфер государственного устройства: 1. Сфера административно-территориального деления. Вместо 14 областей и двух городов центрального подчинения необходимо создать три административных образования, соот­ ветствующие территориям бывших Старшего, Среднего и Млад­ шего жузов. Используя современную терминологию, эти терри­ тории могут быть названы краями или аймаками: Южный аймак, Северо-Восточный аймак и Западный аймак. Административны­ 144

ми центрами территорией целесообразно определить следующие города: Алматы, Астана и Актюбинск. В свою очередь каждый аймак должен быть разделен на город­ ские образования (крыпные города, находящиеся на территории аймака) и сельские образования (укрупненные нынешние сель­ ские районы, входящие в состав областей). Столицей государства по решению центральных властей может быть определен любой город страны, в том числе и административный центр одного из трех аймаков (в настоящөе время, как известно, столицей Казахс­ тана является центр Среднего жуза – г. Акмола).

2. Сфера государственного и местного управления. В целях активного вовлечения населения аймаков в жизнь го­ сударства и своих территорий им должно быть предоставлено право избирать собственные (местные) органы власти. Путем прямых и тайных выборов население избирает местный парла­ мент (численность которого может быть небольшой, например, 30–35 человек), работающий на постоянной основе. Парламент формирует и утверждает состав местного правительства, являю­ щегося исполнительным органом местной власти. Акимы город­ ских и сельских образований также избираются населением соот­ ветствующих городов или сельских районов. Органы центральной власти (Президент, Мажилис) избирают­ ся в ходе всенародных выборов в соответствии с действующей Конституцией. В новой ситуации представляется целесообраз­ ным верхнюю палату Парламента – Сенат – формировать из чис­ ла депутатов местных парламентов на ротационной основе. Тем самым нелогичный и надуманный способ формирования Сената, принятый сейчас, может быть изменен в лучшую сторону. Ин­ тересы регионов в Сенате будут представлять люди, напрямую избранные населением данных регионов.

3. Сфера разделения полномочий центральных и местных органов власти. В случае, когда регионы представляют собой полновесные са­ модостаточные территории, способные полностью обеспечивать 145

собственные потребности, основной функцией местных органов власти должно быть решение экономических и социальных воп­ росов региона. Общественно-политические проблемы местно­ го значения также разрешаются местной властью. Центральная власть определяет общее развитие страны, формирует и осущест­ вляет внешнюю политику государства, решает вопросы войны и мира. Центральная власть также формирует государственный бюджет страны, осуществляет кредитно-денежную политику, ус­ танавливает государственные сборы и платежи в бюджет (кроме местных налогов). Все вопросы внутренней жизни страны должны решаться цен­ тральной и местными властями на основе взаимодействия, рав­ ноправия сторон и полной прозрачности в действиях друг друга. Сфера полномочий центральной и местной властей должна быть тщательно разработана и утверждена в законодательном поряд­ ке. Прөдлагаемая схема государственного устройства Казахстана, безусловно, носит принципиальный характер и может кардиналь­ ным образом изменить внутриполитическую ситуацию в стране. Годы тоталитарного управления страной подвели народ Казахс­ тана к тому историческому рубежу, когда именно народ должен сказать, как ему жить дапьше. Поэтому необходимость изменения государственного устройства страны должна быть вынесена на всенародный референдум. Впереди парламентские и президент­ ские выборы, и было бы целесообразно проводить их с учетом итогов референдума. Для обсуждения накопившихся проблем внутренней жизни страны и подготовки референдума о государственном устройстве предлагаем создать при Президенте страны временный Нацио­ нальный (государственный) совет с равным представительством от каждого из трех жузов. Внутренняя консолидация казахского общества – сейчас главный вопрос в стране. Без его разрешения страна потеряет имеющиеся шансы на возрождение, а углубля­ ющаяся с годами пропасть мөжду властью и обществом может разрушить нарождающуюся государственность и поставить под сомнение вековую мечту казахов иметь собственное сильное и уважаемое в мире гсюударство”.

146

Заканчивается статья красноречиво: “Надо спешить, времени остается все меньше и меньше”. От редакции Согласитесь, тема достаточно интригующая. Больший интерес вызовет она наверняка не только у казахов, но и у представителей некоренной нации. Тем более что вопросы трайбализма в разных казахстанских СМИ стали буквально притчей во языцех. В то же время суждения автора при всей справедливости многих из них слишком спорны, чтобы быть принятыми в первозданном виде. Можно даже сказать, что они вмходят за рамки современного по­ нимания государственного устройства. Хотя, с другой стороны, варвары тоже, наверное, не могли по­ верить в существование республики, однако Древние Греция и Рим доказали обратное. Недаром же говорится, сколько людей, столько и мнений. Одно из них мы и решили привести в нашем сегодняшнем номере. Скажем сразу, оно может кому-то пока­ заться тенденциозным. Однако не стоит забывать, что речь идет о дискуссии. Тем более что свою позицию эксперт отстаивает с помощью исторического опыта и собственных многолетних на­ блюдений. “Экономика. Финансы. Рынки”. Деловое обозрение Республики, № 14 (14), 20 сентября 2002 года

Ни треугольное, ни шестиугольное, ни овальное!­ “Казахстану еще предстоит заполнить внутренний­ вакуум” Болатхан ТАЙЖАН широкому кругу общественности практически неизвестен. Однако в дипломатических кругах и в правительстве его знают. С 1963 года этот человек находится на государственной службе в области международ147

ных экономических и политических отношений – сначала в МИД СССР и Казахской ССР, а затем в сфере внешнеэкономических и дипломатических связей независимого Казахстана. Последнее время Болатхан Тайжан работал послом в странах арабского мира и Малайзии. Несмотря на “внешнегосударственный” оттенок своей деятельности, экс-посол не только не терял связи с происходящим в Казахстане, но в последнее время пришел к мысли, что пора принять посильное участие в деле решения внутренних проблем. “Население Казахстана не стало самостоятельным социумом. У нас колониальная структура экономики, колониальная культура. Но самое главное – сохраняется колониальное сознание. Именно духовный колониализм грозит нашей стране нестабильностью”. Алим Бейбарсов – Болатхан Кульжанулы, давайте начнем с гипотетического тандема Первого и Второго президентов, о котором автор говорит как о практически неизбежном сценарии преемственности нынешней власти.

– С точки зрения существования государства как такового эта точка зрения абсолютно непонятна. Будь у нас хоть трижды Пер­ вый президент, если есть законно избранный Второй, то и править он должен самостоятельно. Вообще, с точки зрения самих основ государственного управления, что значит “Первый” президент? Значит, будет и “последний”, а потом и “срединный”?

– Тем не менее этот уникальный в новейшей истории закон одобрен парламентом и уже действует...

– Вы знаете, лично я не вижу каких-то особых заслуг боль­ шинства нынешних лидеров СНГ в том, что они стали “первыми” или “единственными” президентами. Мало того, некоторые из них до сих пор заявляют о своей ностальгии к прошлому “боль­ шоу” государству. То есть они до конца не осознают, что уп рав­ ляемые ими страны уже стали независимы от этого большого го­ сударства, они мыслят его категориями. И уже поэтому они не имеют права на звание “первого” президента. Первый президент 148

– это тот, кто добивался, добивается и будет добиваться создания независимого и полноценного государства. “Анационализм” как национальная политика – Каким Вы видите государство в Казахстане?

– Буду говорить откровенно, надеюсь, что меня правильно пой­ мут не только казахи, которых в первую очередь касаются пред­ ложения автора статьи, но и все казахстанцы. Я считаю, что за де­ сятилетний период существования независимого Казахстана для создания самостоятельного государства было не то что даже мало сделано, были посеяны семена будущих раздоров. По сути, Казахс­ тан не является государством, он представляет собой территорию.

– Но мы же независимы от той же России? Это трудно отрицать...

– На мой взгляд, самый существенный и самый опасный “про­ кол” нашего руководства в том, что оно сразу не провозгласило фундаментальные принципы целостности. А именно, что Казах­ стан – это государство казахов, в котором живут, жили и могут жить представители любых других национальностей и вероиспо­ ведания, являющиеся гражданами Казахстана. С одной стороны, президент говорит, что казахи являются “государствообразую­ щей” нацией, с другой, всем известно его отношение к казахской культуре, к языку.

– И каково же оно?

– Начнем с того, что по дипломатическому этикету президент страны обязан на официальных встречах говорить на государс­ твенном языке. Как казахи, так и русские задаются вопросом: “Почему наш президент этого не делает?”. Почему он не соблю­ дает элементарный протокольный минимум? Я знаю, допустим, что Сергей Иванов блестяще знает английский, испанский, но на официальных встречах он говорит исключительно на русском языке. И это естественно, ведь он представляет Россию. Вот этого я не понимаю.

– Однако на это можно возразить, что страна у нас многонациональная, и президент лишь хочет подчеркнуть свою приверженность идеалам дружбы нар дов ...

149

– Ваше утверждение ожно также возразить следующим обра­ зом. Поведение президента в этом вопросе отражает ту аморф­ ную анациональңую политику, которое ведет руководство стра­ ны уже более 10 лет. Дело в том, что с уходом метрополии из бывшей колонии, как правило, образуется определенный вакуум. Кто должен его заполнить? Я думаю, трудно не согласиться с тем, что данную миссию на себя способны взять только исторические носители государственности, которая существовала на ее терри­ тории до колонизации. Пытаясь воспротивиться этому процессу, мы внесем лишь нестабильность в наше общество.

– Что Вы имеете в виду?

– Хотел бы здесь привести яркий пример. Посде освобождения стран арабского мира от господства европейских держав среди арабов сложился целый слой людей, которые открыто заявляли, что будущее арабского мира только в составе бывших метропо­ лий. Что арабы неспособны к построению собственного государс­ тва. Как видим, способны, и не только на создание государства, но и на создание влиятельного геополитического союза. К сожа­ лению, нечто подобное через сорок лет повторяется в Казахстане. Доходит до того, что, стараясь выглядеть то ли космополитами, то ли “прогрессивными”, некоторые личности утверждают, что, например, северный казах не сможет понять южного по причи­ не несхожести диалектов. Это абсурд! У казахов нет диалектов, Подобные утверждения, мне кажется, направлены на то, чтобы придать негативный оттенок менталитету казахского народа. Авторитаризм – просвещенный и “пещерный” – А как Вы оцениваете предложение разделить Казахстан по жузовому признаку?

– К этому предложению лично я, хохме относиться не могу. Его авторы противоречат сами себе, поскольку, выступая сторон­ никами унитарного государства, они фактически говорят о созда­ нии федеративного, где субъекты федерации будут иметь чуть ли не свои правительства. Они либо не имеют представления о госу­ дарственном строительстве, либо они настолько смелые люди, что призывают наших граждан к расчленению страны на три части.­ 150

– Но г-н Медеу-улы основывается на исторических традициях и предлагает лишь их отражение на современном уровне.

– Это как раз и есть результат той аморфной политики, о ко­ торой я говорил выше. Во-первых, такое ощущение, что автор абсолютно не знаком с историей народа, с этнографией, с тем, как это вопрос ставится в науке. Во-вторых, наличие жузов – это, не тот трайбализм, к которому нас склоняют. Трайбализм – это когда внутри одного государства, одной нации существуют груп­ пы, отличающиеся по языковому, культурному, а иногда и исто­ рическому признаку. У казахов же существование жузов привело к идентичности нации. Железное правило казахов – не вступать в брак до седьмого колена, стараться брать невесту из другого жуза. Тем самым свято блюлась чистота крови. Хан любого жуза был одинаково почитаем среди представителей двух других жузов. Поэтому казахи полностью идентичны в языковом, культурном, традиционном плане, и попытку деления Казахстана по жузовому признаку можно расценивать, как намерение противопоставить представителей разных жузов друг другу. Более того, если встать на одну доску с автором, то лично я бы предложил разделить Ка­ захстан на две, а не на три области – женскую и мужскую.

– Тем не менее Вы согласны, что во власти сложился союз Старшего и Младшего жузов?

– Я не думаю, что об этом можно говорить с такой увереннос­ тью. Могу привести массу примеров пребывания во власти пред­ ставителей Среднего жуза. Здесь есть один момент, на который подобные авторы делают акцент, как на казахскую националь­ ную черту, Помните, знаменитую пословицу времен СССР: “В истории России было три периода: допетровский, петровский и днепропетровский”? Я не случайно о ней упомянул. В любом го­ сударстве и в истории любого государства является нормальным, если, придя во власть, человек окружает себя теми, кого он хорошо знает и кому доверяет. Так было в СССР, так есть в США, в Китае, не говоря о Японии и Корее. Но это нормально только тогда, когда критерием служат профессиональные качества. Более щепетилен вопрос нахождения во власти родственников. Если, например, 151

дочь или племянник занимают высокие посты, они должны им соответствовать по уровню своего развития и профессионализма, в противном случае сложится крайне уродливая ситуация.

– Но ведь то, о чем Вы говорите, есть один из самых первых признаков авторитаризма?

– На своем опыте могу твердо сказать, что элементы авторита­ ризма существуют даже в развитых демократиях. Вот только бы­ вает он, на мой взгляд, двух видов – просвещенный и “пещерный”. В первом случае лидер действительно думает в первую очередь о благе государства. Во втором – он думает больше о своем благе и о том, как ему уцелеть в будущем. А делами государства за него занимается окружение. При этом окружение старается не быть на виду, создавая видимость ответственности за промахи “окружен­ ного” лица. И, естественно, если это лицо будет “выигрышным”, то окружение сделает все, чтобы сохранить его на посту. Если же лицо “проигрышное”, оно легко можег подвести общественное мнение к его замене. Новая антиколониальная политика – Вернемся к вопросу о преемнике Первого президента...

– Я допускаю, что взаимодействие между бывшим и действу­ ющим президентами возможно на консультационном уровне, но не более. Характерный и недавний пример – Роерия. Весь мир считал, что Ельцин вывел никому не известного человека с тем, чтобы иметь на него влияние. И мир убедился, что этого сделать не удалось. Путин оказался Лич-ностью. Но, безусловно, специ­ фика госууарственной деятельности подразумевает и вариант, когда к власти может прийти безвольный человек. Но тогда уже президентом его назвать нельзя.

– То есть Вы полностью отрицаете правомерность выдвигаемых автором статьи тезисов. Но хоть в чем-то Вы с ним согласны?

– В целом я считаю мнение автора деструктивным, если не ска­ зать провокационным. Надеюсь, моя попытка это доказать будет воспринята вашими читателями адекватно. С чем я полностью 152

согласен, так это с тем, что наше руководство на самом деле не предпринимает никаких серьезных действий к тому, чтобы пере­ вернуть раз и навсегда колониальную страницу нашей истории. Население Казахстана не стало самостоятельным социумом, У нас колониальңая структура экономики, колониальная культура. Но самое главное – сохраняется қолониальное сознание. Имен­ но духовный колониализм грозит нашей стране нестабильнос­ тью. Именно он расшатывает целостность, государственность, зачатки которых все-таки проявляются в нашей стране. С этим сталкивались многие бывшие колонии, как я уже говорил, но они путем политической воли своих руководителей добились деколо­ низации сознания. Причем не только у представителей коренного народа, но и пришлых национальностей. Взять Малайзию. Там абсолютно схожая с Казахстаном ситуация: 56% коренного на­ селения, 30% китайцев, 14% остальных народов – индусов и т. д. Тем не менее сейчас все они являют собой единый массив, с едиными идеалами и целями, главная из которых – целоетность малайского государства, И это есть условие стабильности в обще­ стве. И неизбежное развитие ситуации. А также повод задуматься всем, кто – живет в Казахстане и хочет видеть его процветающим. Нам не нужно ни треугольное, ни шестиугольное, ни овальное государство. Нам нужен сильный и стабильный Казахстан! Горячая тема – Болатхан Кульжанович, Вы против деления Казахстана на три самоуправляемых области. Ваши опасения понятны. А как быть с выборностью акимов нынешних 14 областей?

– В принципе это нормальное предложение. Однако когда я ус­ лышал из уст лидеров “Демвыбора”, что Казахстан уже готов к этому, у меня возникли большие сомнения. Будем смотреть прав­ де в глаза, опасность сепаратизма существует, особенно в север­ ных и восточных областях. И чем откровеннее мы об этом будем говорить, тем больше будет возможностей обсудить ситуацию и прийти к компромиссным решениям. Не надо прятатъ голову в песок.

153

– Не считаете ли Вы в таком случае, что лидеры ДВК, как считают некоторые представители нашего общества, ратовали за выборность с целью провести в области своих ставленников?

– У меня было ощущение, что предложение ДВК о выборности акимов порождено в первую очередь духом неприятия, несогла­ сия с нынешним курсом руководства страны. Но говорить о том, что Мухтар Аблязов и Галымжан Жакиянов создали ДВК в своих личных интересах – это низменно, это самый натурапьный навет. Почему процветавшие люди пошли по рискованному пути? Те, кто поливает их грязью, даже не задумываются об этом. Быть го­ товым потерять все, а потом и потерять – так может действовать только альтруист. Хотя я неоднозначно воспринял их инициативу, с точки зрения их действий, стремлений, помыслов, я преклоня­ юсь перед ними и буду почитать их всегда. В высоком смысле этого слова они национальные герои. Крайне несправедливо за это пбплатившиеся.

– И все же почему Вы считаете идею выборности преждевременной?

– Предложение ДВК с точки зрения становления демократии правильно. Но на данном этапе нереалистично, И об этом лиш­ ний раз говорит появление рассматриваемой нами статьи. Мне кажется, что ДВК надо было сразу ставить насущные вопросы, а не пытаться их решить путем той же выборности. Перераспре­ деление прибылей, исправление ситуации, когда богатства стра­ ны находятся в руках иностранцев и ограниченной группы лю­ дей, занятость населения, ужасающее положение сельчан. Они, конечно, это всесобирались исправить, но заявить, мне кажется, об этом надо было сразу. Поддержка народа тогда была бы более решительной. Тем более что казахи очень щепөтильно относятся к целостности, и многие из них не приняли предложений о вы­ борности, усмотрев в ней опасность. Однако уже самим фактом попытки что-то изменить в стране опальные лидеры снискали уважение и любовь у тех, кто может судить об их целях беспри­ страстно.

154

“Азат”, №2 (10), 15 қаңтар, 2003 жыл

Сауал: 2003 жылы Қазақстанда қандай өзгерістер болуы мүмкін? Б. ТАЙЖАН, Төтенше және өкілетті елші: – Сыртқы саяси жағдайға келсек, ең бірінші назар аудара­ тыны Орта Азия мен Қазақстанның маңайындағы геосаяси жағдайдың өзгеріп жатқандығы. Біріншіден, Ресейдің ықпалы азайды деп ойлаймын. Мына АҚШ пен Қытайдың Қазақстанға көңілі бұрынғыдан да көбірек бөлінеді. Сыртқы саясатқа келсек, Қазақстан Орта Азиядағы ынтымақтастықты күшейтуге атсалы­ суы керек. Онсыз болашақта біз әркімнің, әр жыртқыштың жемі болып кетуіміз мүмкін. Б. ТАЙЖАН: – Сіз сонда Ресейге терезеңіз тең мемлекет болып жақындайсыз ба, әлде Ресей қожайыныңыз бола ма? Езген, үстіңнен басқан, халқыңды жойған Ресейге тағы қосылғыңыз келе ме? 11 жылдан кейін Ресейге қайта қосылу деген сөз – нағыз артқа тартпа сөз. “Иль-дан”, 2003 жыл

Әуелі ұлт мүддесі (алғы сөз орнына) Екі Мұқаңның – Мұхтар Мағауин мен Мұхтар Шахановтың – Шыңғысхан тұлғасына байланысты туындыларын оқығанда бір-біріне ұқсамайтын екі дүниеде болғандай сезім-ойларға шомыласың. Екі дүние дейтінім Батыс пен Шығысты, олардың тарихқа, мәдениетке, дінге, пәлсапаға, т. б. құнды-құнды деген мәселелерге көзқарастары, көңіліне түйгендері, ұғымдары бірбіріне сәйкес емес екені мәлім.

155

Жұртқа аян – Батыс өз-өзін тек қана шығыс халықтары, яғни азиаттар ғана емес, жалпы басқа халықтардың – араб, африкандықтардың да ұстазы, ақылгөйі деп сезінеді. Сондықтан да нендей қоғамдық-әлеуметтік, саяси, әдеби, әскери мәселелер болсын, Батыстың пікірі әділ, дұрыс, қажет деп саналуы керек. Егер Еуропалық қолбасшы Ескендір Зұлқарнайн – Александр Македонскийден бастап, Наполеон, испан конкистадорлары, француздар, итальяндар, орыстар басқа халықтарды қырыпжойып, Азия, Африка, Оңтүстік Американың қалаларын, тарихи ескерткіштерін қиратып өрттесе – ол европалық мәдениетті та­ рату әрекеттерінің елеуге жарамайтын, атауға тұрмайтын майдашүйде нәтижелері емес пе. Егер Шығыс мемлекеттері, халықтары – ғұндар, парсылар, монғолдар Батысқа жорық жасаса, ол дүниежүзілік алға басқан мәдениетке, өркениетке шабуыл деп санау керек емес пе... Сіз, оқырман, Батысқа кез келген энциклопедияны қолыңызға алып, Шыңғысхан туралы дерек іздесеңіз әрі кетсе жарты беттік басылымдарға тап боласыз. Ал, Наполеон хикаялары әдемілеп, тәптіштеп бірнеше беттерде жыр болып айтылады. Сондықтан тарих беттерін ақтарғанда Батыс пен Шығыстың қарама-қарсы көзқарастарын, ұстамдарын, ұғымдарын ұмытпау керек. Қазақтардың ұстамдары бойынша, Ермак қандыбалақ жау, ал орыстардың бағалауынша ол орыс жерінде басқа халықтардың жерін жаулап қосып берген қаһарман. Халқымыздың сүйкімді ұлы, қазақтардың, елінің бостандығы үшін жанын пида қылған Кенесары ханды орыстар кертартпа, артта қалған, өз халқының мүдделеріне қарсы әрекеттенген бір жауыз бейне ретінде сипаттайды.­ Жалпы, тарихи тұлғаларға келгенде әдебиетшілер, зерттеу­ шілер, ақындар жан-жақты мағлұматтарға зер салып, өте сақ болу керек. Өйткені, таза тарих деген ғылым болуы мүмкін емес. Ол міндетті түрде заманның, саяси күштердің, аз дегенде автордың көзқарасының ықпалында болады. Осы тұрғыдан келгенде екі Мұхтарымыздың да қай тарапта болғысы келуі – әрқайсысының өз еркі. Бірақ біздің қоғамымызға 156

қай пікір пайдалы дегенге келгенде – әркім өз көзқарасына орай таңдаған жағын қолдауы мүмкін. Өйткені, біздің қоғам – қазақ қоғамы, бүгінгі таңда оны ұлттық рухани жағынан біртұтас деп айту өте қиын. Біздің арамызда осы уақытқа дейін Қазақстанның тәуелсіздігін қабылдайтындармен қатар оны қабылдамайтындар да аз емес. Халқының толық тәуелсіздігі үшін күресіп жүргендермен мүлдем келіспейтіндер де бар. Тіпті бұрынғы орыс империясына қайтадан қосылуды аңсап жүргендер де толып жатыр. Соңғы екі ғасырдай уақыт өз тарихымызды сыйламау, өз мәдениетімізден, әдет-ғұрпымыздан, тілімізден жиіркену сезім­ дерін бізді басқарған күштер санамызға аямай құйып енгізді. Осы әрекеттердің салдарынан ұлтынан, мәдениетінен, тілінен безген қазақтар аз емес. Неғұрлым ұлттың негізінен алыстаса, соғұрлым “көзі ашық”, “дамыған” болып көрінетіндей сезінеді олар. Неғұрлым өз ұлтын төмендетсе, оның мәдениетін, тарихын менсінбейтіндігін көрсетіп жүрсе, неғұрлым өз ұлтының әдетғұрыптарын сыйламаса, соғұрлым өзін-өзі биік тұлғаға ұқсатып жүреді кейбір мықтылар. Бұл, әрине, құлдардың қылықтары. Осындайлар тек қазақтардың арасында ғана емес, отаршылдықтың зардабын шеккен басқа халықтардың кейбір өкілдеріне де тән жағдай. Осындай жағдайларды талай-талай Африка, Азия, Таяу Шығыс елдерінде көп жылдар бойы жұмыс істегенде өз көзіммен көргенмін. Тіпті, дербестікті жуырда ғана алған, орыс уысынан 10 жылдан аса бұрын шыққан қазіргі Шығыс Еуропа, Украина, Кавказ, Орта Азия елдерінде де өз мәдениетіне жиір­ кене қарайтындарды аз кездестірмейміз. Бұл, әрине, бүкіл дүние жүзінде бұрын отаршылдық зардабын көрген елдерде құлдық сана-сезімнің қалдығы қала беретінінің дәлелі. Сондықтан қазақтардың арасында осы уақытқа дейін бөтен мәдениетке, тіл­ ге, дінге, әдет-ғұрыптарға табынатындардың жоғалмауы шектен шығып жатқан, тек қазақтарға тән құбылыс деп айту шындыққа жатпас еді. Әңгіме осындай құбылыстың болуында емес. Ендігі әңгіме сол құбылыспен көбірек күресіп, оны тезірек жоюда. Әңгіме ұлт деңгейінде құлдық сана-сезімнен тезірек арылуда. Егер басқа ел­ дерде осы бағыт ішкі саясаттың бір күре тамыры болса, ол сая­ 157

сатты ел басшылары, үкімет, партиялар, қоғамдық ұйымдар бел­ сенді жүргізіп жатса, өкінішке орай, Қазақстанда ресми түрде бұл бағытты мемлекеттік деңгейде іске асыратын күштер әлі ешбір әрекет жасап отырған жоқ деуге болады. Осы орайда халқымыздың көзін ашып беру, сана-сезімін өзгерту тарихи мәні зор жұмысты зиялы отандастарымыз өздері қолға алып, инемен құдық қазғандай еңбек етуге тура келіп отыр. Қадірлі оқырман! Сіз қолыңызға алған мына бір ықшам жазылған кітап халқымыздың белгілі жазушысы, зерттеушісі, ғалым Мұхтар Мағауиннің әлемге танымал атақты Шыңғыс Айт­ матов пен белгілі ақын, қоғам қайраткері, елші жұмысын атқарып жүрген Мұхтар Шахановқа соңғы екеуінің Шыңғыс хан туралы жазып жүрген пікірлеріне орай туған өз толғаныстарын жарыққа шығарған туындысы. Бұл арада осы кітаптың мазмұнын айтып жату артық шығар деймін. Кітап көлемі де аса үлкен емес, оны, қадірлі оқырман, өзіңіз оқып шығарсыз. Бұл кітапты оқысаңыз, ішкі дүниеңіз байымаса, кемімейді. Мен үшін бұл кітаптың құндылығы 2 жақтың да бір-бірін әрқайсысы өздерінше дәлелді сынауында емес. Мен үшін бұл кітаптың аса мағыналығы – Батыс пен Шығыс тартысын, үстемдік жасап отырған тарапты – Батыс мәдениетін айтысып жатқар жақтар қай тұрғыдан қарастырады. Оны оқырмандардың өзі қорытынды жасап, ұйғарсын деймін. Реті келгенде тарихи мәселелердің қаншама нәзік, саяси ықпалдары зор екеніне дәлел ретінде Шыңғыс ханды асыра сіл­ теп, жәбірлеп жамандау нендей нәтижелер бергенін қарастырып атап өткен дұрыс болар. Монғолияның мақтанышы болып саналатын үлкен тарихи тұлғаларының бірі – Шыңғыс хан туралы Қазақстанда, жұмсартып айтқанда, тым сынды басылымдар жарық көріп жатқанын дүйім жұрт жақсы біледі. Бұл басылымдар монғолдардың на­ мысына қатты тигені айтпаса да түсінікті. Намыстану бар жерде реніш, өкпе, ыза, ашу деген сезімдер қатар жүретіні де табиғи құбылыс. Ондаған, жүздеген жылдар Монғолияда монғолдармен қазақтар қатар өмір сүріп жатқаны белгілі. Жалпы Монғолиядағы монғол-қазақ қарым-қатынастарын, 2 мемлекет арасындағы бай­ ланыстарды шешілмеген, шиеленіскен мәселелері болды деп 158

сипаттай алмаймыз. Керісінше, осы уақытқа дейін екі елдің ара­ сы, екі халықтың бір-біріне деген көзқарастары дұрыс болғаны да жұртқа мәлім. Ыләйым солай бола беруіне тілектеспіз. Бірақ Монғолиядан келіп жеткен кейбір хабарларға қарасақ монғол қоғамы, ресми органдары Қазақстанда Шыңғысханға қарсы по­ эма, мақалалар будақ-будақ шығып жатқанына аң-таң. Соның салдарынан монғол-қазақ қарым-қатынастарына көлеңке түсе бастаған сияқты. Міне, саяси мағынасы көп тақырыптарға жан-жақты ой­ ластырмай, терең зерттемей кірісудің зиянды жағы да болатыны – саясат­ деген өте нәзік дүние екенінің дәлелі. Саяси мәселе туралы сөйлеу, жазу үшін шабыт пен дарынның иесі болу жет­ кіліксіз. Үлкен саяси мәселерді қозғау үшін оның халқыңа, мемлекетіңе әкелер абыройын, беделін, зиян-пайдасын алдынала ойластыру қажет. Осы тараптан келгенде Мұхтар Мағауиннің жарық көріп отырған жаңа кітабы монғол-қазақ қарым-қатынастарының жақсы бағытта дамуына дұрыс әсер ететіні күмәнсіз. Бұрынғы отаршылдық көзқараста жүрген, құлдық санасезімнің шырмауында қалып қойған қазақ қауымының кейбір мүшелеріне тәуелсіз ойлауға, өз халқына деген сүйіспеншілігін арттыруға осы кітап біраз себін тигізеді, дұрыс жол көрсетеді деп ойлаймын. Б. ТАЙЖАН

“СолДАТ”, №4 (87), ақпан, 2003 жыл

Ұлтым дейтін ұл бар ма? Белгілі қоғам қайраткері, дипломат Болатхан ТАЙЖАН әртүрлі басылым беттерінде Қазақстанның болашағын ұлттық мемлекет тұрғысында дамыту идеясын жиі айтып жүрген азамат. Бұл мәселеде ол бүгінгі билікке де, ұлттық бағыттағы қоғамдық ұйымдарға да, тіпті демократиялық 159

оппозицияға да қарсы пікірде. Тайжанның таңдағаны қандай мемлекет екен деп, көпті көрген ағаны әңгімеге тартудың сәтін күтіп жүруші едім. Жуықта Болатхан Тайжан ұзақ жолдан келіпті дегенді естіп, күпті кездесудің ретін таптым. Сөз сапардан басталды.

– Өткен желтоқсанның аяғында Мұрат Әуезов пен Еренғайып Омаров үшеуіміздің Оңтүстік Шығыс Азиядағы Тайван еліне жо­ лымыз түсті. ТМД елдерімен Тайван арасындағы қарым-қатынасты кеңейту мен дамыту мақсатында шақырылған халықаралық конференцияға қатысып қайттық. Сонда байқағаным – ол жақта ТМД-ны әлі күнге дейін Ресей деп түсінеді екен. Ал біздер сол Ресейдің маңайында тұрып жатқан елдерміз. Біз оларға Орта Азия деген үлкен аймақ бар, онда 55-60 миллион халық тұрады, оның ішінде Қазақстан деген мемлекет бар, оның жер көлемі Ба­ тыс Европаға пара-пар деп түсіндіруге тырыстық.

– Он бір жылғы тәуелсіздіктен кейін бізді басқа түгілі өзіміздің Азиямыз танымай жатса, жетіскен екенбіз...

– Иә, әңгіме сол жетісіппіз дегеннен шығады. Тайванның қаулап өсіп келе жатқан мемлекет екенін, орысшалап айтқанда “Техно-парк” деп аталатын орталықтардан көрдік. Көргенімізді қайтейік, ішіміз удай ашып қайттық. Олар миллиардтаған доллар инвестицияны ғылым мен өнеркәсіпке төгіп жатыр. Әлгі аумағы дүниенің жерін алып жатқан “Техно-парк” дегеніңіз – болашақтың қаласы, бала-шаға мен жастардың ордасы екен. Қиял-ғажайып елінің ортасында жүргендей әсер аласың. Ал біздің Қазақстан миллиардтаған қаржыны далаға төгіп жатыр: тақыр жерге салы­ нып жатқан зәулім резиденциялар болашақ ұрпаққа не береді?

– Азияда жоқ Астананы береді...

– Қателесесің, қала салу жағынан да біз Азияны жуық маңда қуып жете алмаймыз. Жалпы алғанда, ел астанасын солтүстікке көшіру – геосаяси тұрғыдан өте оңды шешім. Бірақ, министрліктердің әшекейлі ғимараты халықтың байлығы мен мәдениетіне баға бола алмайды. Біз сыртқы түрі әлем-жәлем боялған сандықтар жинап жатқан сияқтымыз. Өкінішті-ақ! Се­ бебі ол сандықтардың іші тақыр-таза бос. Біз ешкімге қажеті 160

жоқ зәулім үйлер салғанша, соған жұмсалатын миллиардтарды Қазақстанның экономикасын дамытуға, халықтың жағдайын көтеуге жұмсағанымыз артық еді. Болашаққа инвестиция жұмсау деген осы болады.

– Картадан иненің жасуындай болып қана көрінетін Тайванға да татымай қалдық па?

– Бұл арада иненің жасуындай дегенді тым асыра айттың ба деп ойлаймын. Жер көлемі жағынан біздегі кез келген ауданнан кіші, ал халқының саны 22 миллион. Бірақ өнім өндіру мөлшеріне келгенде, дүние жүзіндегі 14-ші мемлекет екен. Валюта қорының көлемі жағынан үшінші орында. Табиғи қазба байлық дегеннен жұрдай. Осыдан-ақ салыстырмалы қисап құра бер: біздің қайыршы қасіретімізге не себеп, Тайванның таңдандырған құдіреті неде?

– Бәсе неде?...

– Бұны білуге керемет экономист болудың қажеті жоқ: біздің орасан зор бар байлығымыз шетелдердің мүддесіне жұмсалуда. Ал ең бастысы, Қазақстанда интеллектуалдық байлықтың құны жоқ. Дипломатиялық қызметтен елге оралғаныма бір жарым жыл болды, байқап жүрмін: біздегі билікке білікті маман, білімді адам қажет емес сияқты. Әсіресе өнер саласында қаншама адам сырт елдерге кетіп қалды. Бұл бір қарағанда, аса күрделі проблема емес секілді. Бірақ, осы немқұрайлықтың зардабын кейін тата­ мыз. Интеллектуалдық байлық дегеніңіз жерден қазып алатын кен емес, ол бір күнде пайда бола қалмайды.

– Иә, кейін етек-жеңімізді жиғанда, үңірейіп қалмасақ нетсін. Дегенмен, бүгінгі осы немқұрайлылықтың астарында не бар?

– Бұл қазіргі ел басқарып отырған азаматтардың үлкен бір кем­ шілігі. Мемлекетінің болашақ тағдырына қамкөңіл адам бірін­ ші кезекте халықтан шыққан інжу-маржанға ұқыпты болады. Қазақстанда небәрі 14 миллионнан асар-аспас халық тұрады. Ел­ ден шыққан дарындарды былай қойғанда, сол аз халықтың өзіне ие болып отырмыз ба? Сіз маған айтыңызшы, солардың қаншасы Қазақстанның азаматтығын қабылдады?

– Ит біліп пе?

– Еліне босып келгендей болған халық азаматтықты қабылдамай отырған жоқ. Қабылдатпай отыр. Қабылдаудың өзіне “квота” де­ 161

ген шектеу қойылған. Ал есесіне, Қазақстанның солтүстігіндегі 685 тұрғыны бар “Огнеупорный” елді-мекенін Ресейге дау-да­ майсыз-ақ бере саламыз дейді. Себебі, ондағы 685 тұрғынның барлығы Ресейдің азаматы екен. Бұл не деген сұмдық!? Біздің жерде тұрақты тұрады, біздің елде жұмыс істейді, ал азаматтығы басқа елде. Ол ол ма, менің газеттен оқығаным бар: ол жерде біздің теңге жүрмейді, орыстың рублін пайдаланады екен. Сон­ да біз мемлекетпіз бе, жоқ әлде босып жатқан территориямыз ба? Осыны көрмей ме, білмей ме басшыларымыз, неге ешқандай көңіл бөлмейді. Осыған неге біз дабыл қақпаймыз?

– Билікке жақпаған дабылыңыз ертең даңғаза айқай-шу болып шығады. Дабырашыл атанасыз. Біздің елде дабыл қағуға қақысы бар бір ғана адам бар...

– Дабырашы мен емес, биліктің сөзін жақтағандар, БАҚ-тар. Әнеугүні 7-ші қаңтарда Алматының қазақ зиялы қауымы Манаш Қозыбаевтың үйіне ескерткіш тақта ілді. Соны мен тек “Хабар­ дан” ғана көрдім. Ал “Хабардан” кем түспейтін КТК жұмған ау­ зын ашқан жоқ. Есесіне, сол күні КТК Христостың туған күніне арнап, 7-8 сюжет берді. Неге біздің басшылық тәуелсіз басылым­ дарды қудалағанша, сендер қай елде жұмыс істеп жүрсіңдер деп, КТК-ны қыспайды? Таяуда Дәурен Сәдуақасов деген жас бала­ мыз атақты гроссмейстер Корчнойды ұтты. Соны тек қана қазақ тіліндегі телеарналар мадақтады да, орыс тіліндегілер тағы да ләм-лим демеді.

– Аға, байқасам, ішіңізге ашуы мол көп мәселе сыймай жүр екен. Кезінде қызыл империяның қақ ортасында – Мәскеуде жүріп, ешкімнен қаймықпай “Жас тұлпар” деген ұйым құрдыңыздар. Енді тәуелсіз ел болған кезде сол жігерді тағы бір жаңғыртып, “Кәрі тарлан” деген ұйым неге құрмайсыздар? Осы айтқан, барша жұрттың жанын жеген әңгімені көрсетіңіздер, “Көп – қорқытады, терең – батырады” болып шықпай ма?

– Оның рас. Сол кезде “Жас тұлпарға” мүше болған 1200 адамның жүзге жуығы осы Алматыда тұрады екен. Олар да аратұра осы орайда әңгіме айтып жүр. Жасымыз біразға келіп қалса да, тағы бір сілкінсек, халықты оятсақ деген ойдан ада емеспіз.

162

Мәселен, жуықта Мұрат Әуезов екеуіміз екі түрлі газетке сұхбат беріппіз. Сонда біз бір-бірімізбен келісіп алғандай, толыққанды тәуелсіздікке жету жөніндегі арманымыздың әлі күнге орындалмағанын айтыппыз. Мұндай өкінішті “Жас тұлпардың” жігіттері жиі айтады. Қазір менің қолым бос. Ұлттық идеялар не­ гізінде қандай да бір ұйым құру ойымда бар.

– Ұйым дегеннен шығады, Қазақстанда ұлттық идея негізінде құрылған қоғамдық бірлестіктер көп. Оның бер жағында Демократиялық оппозиция ұйымдары бар. Сізді мазалаған мәселелер бұл құрылымдардың да күнделікті азығына айналған. Бірақ, Сізді осылардың бірде-бірінен көрмей жүрміз. Осының сыры неде: әлде оларға көңіліңіз толмай ма, жоқ әлде бұл оңаша жүріп, оңтайлы сәтті күткен түріңіз бе?

– Жасыратын несі бар, көңілім толмайды. Мен қазіргі саяси партиялардың көбінің жетекшілерімен етене таныспын. Ара-тұра әңгімелесіп тұрамыз. Сонда менің көңіліме түйген бір жайт бар: саяси­ партиялар, әсіресе оның ішінде оппозициялық бағыттағылары қазақ мемлекетінің болашағына ұлттық саясат, ұлттық экономи­ ка тұрғысынан күрделі проблема ретінде қарамайды. Көбінесе бұлардың айтатыны демократия мен азаматтық қоғам. Азаматтық қоғам деген ұғым ұлттық мемлекетке аяқ басқанда ғана болады. Әуелі азаматтық қоғам сосын ұлттық мемлекет пайда болмайды. Керісінше, әуелі қазақ мемлекеттігі пайда болуы керек, содан кейін барып ол дами келе азаматтық қоғамға ұласуы тиіс. Бұл – бірінші­ ден. Ал екіншіден, мен баспасөз беттерінде жиі айтып жүрмін және ол ойымды оппозиция өкілдерімен жеке жолыққанда да жасырмай­ мын: қазіргі ерегес билікке талас деңгейінде ғана жүріп жатыр. Ал мемлекетімізді толыққанды түрде қалай дамытамыз, ұлттық про­ блема мәселелерін не істейміз, азаматтық алмай отырған мыңдаған қандастарымызды қайтеміз деген сұрақтарға бас қатырып жүрген ұйымды көрмедім. Яғни, мемлекеттік туралы толғанып жүрген ешқайсысы жоқ.

– Сонда, сіздің пікіріңізше бұл ойдан “Азат” пен “Алаш” та жұрдай ма?

– Мен шынымды айтсам, бұл ұйымдардың ұлттық бағыттағы пікірлерінде жүйе жоқ. Мен жуықта бір топ ортада “Алаш” 163

партиясының пікірін көсіле айтып отырған басшысының біріне бағдарламаңыз қандай деген сұраққа жауап бере алмағанын теле­ дидардан көрдім. Өзін саясаткермін, ұлттың жанашырымын деп жүрген сол азаматтың осы сауалға жүйелі жауап бере алмағанына ол емес, мен қиналдым. Яғни, ондай бағдарламалық бағыт бұл партияда жоқ деген сөз. Әйтпесе, ол экономикада мынадай, сая­ сатта анадай бағдарламамыз бар деп, сайрап кетуі керек еді ғой. Сонда ғана ол саясаткермен сөз таластыруға болады. Ал, айтары жоқ адамға ой мен сөзді шығын қылудың қажеті қанша.

– Байқаймын, Сіз өз ойыңызға жақтас таба алмай жүрсіз-ау шамасы. Сонда ешкімнің тірлігі жақпаса, өзіңіздің саяқ түйген пікіріңіз қандай?

– Қазақ мемлекеттігінің қандай бағытта және қалай дамуы ке­ рек деген сауал менің көкейімде сайрап жатыр. Оны мен ешкім­ нен жасырып жүрген жоқпын. Бірақ, өкініштісі де сол – менің айтарыма пейіл қойған, менің көңілім орыс тілінде сөйлейтін демократиялық оппозицияға, не өз тілімізде сөйлейтін, бірақ айта­ ры жоқ қазақ оппозициясына да толмайды. Яғни, бізде халықтық мүддені мемлекеттік түйсікпен түсіне алатын оппозиция әлі піс­ кен жоқ. Мысалы, “ДВК” әкімдер сайлансын деген сөзді шығарып жүр. Жалпы түбінде бұл демократияға бағытталған дұрыс идея. Бірақ, бүгінгі тарихи кезең тұрғысынан қарағанда, біз еліміздің қанша халқы азаматтығымызды қабылдағанын анықтап алмайын­ ша, жерімізді қорғауға қаншасы дайын, қаншасының жүрегі Ре­ сейге бұрып кетеді дегенге толық тұжырым жасамай, сайлауға қалай барамыз?

– Болатхан аға, Сіздің пікіріңізге, өзіңіз айтқандай, орыс тіліндегі демократиялық оппозиция көне қояр ма екен. Жалпы елдегі режим ұлттық мемлекет идеясынан бұрын, конститутциялық өзгерістерді талап етіп жатқан демократиялық оппозициядан тышардай қорқады. Осындай жағдайда, ең алдымен режимнің реңін жөндеп алып, қазақ мемлекеттігінің мәселесін “батпақтан шыққан” соң неге қолға алмасқа? Оның үстіне, ұлттық идеяға зәру болып жүргендердің Сізден басқа жөні түзуін көре алмадық.

164

Ал халықтық билік пен демократияны ас үйінде отырып аңсаған адамда қисап жоқ. Осы пікірге қалай қарайсыз?

– Сіздің сөзіңіздің астарын түсініп отырмын. Бұл арадағы ойдың жөні былай: елді басқарып отырған адамның, ол кім болса да, өз ұлтына деген көзқарасы дұрыс болса, бұл идеяны “келесі ке­ зекке” қоюдың қажеті жоқ. Бірақ, жоғарыда мен айтып кеткендей, мемлекетті басқару тетіктері қисық болғандықтан, сол қисықтың өзін ел мүддесіне сай пайдаланудың ретін білмегендіктен,­ сіздің ойыңызда қандай да бір қисын болуы ықтимал. Мен айтар едім: ұлттық мемлекет жөніндегі әңгіме тек қана режимге тіреліп тұрған жоқ. Бар мәселе сол режимнің мазмұнында болып тұр. Мәселен, кең ауқымда алып қарасақ, режим күллі жерде бар. Американың президенті Дж. Буш демократияға жабысып қалған жоқ. Ол демократияны Американың ұлттық қауіпсіздігі мен мемлекеттік мүддесінен жоғары қойып отыр деп айта алмай­ мын. Американың бүкіл әлемді саяси-экономикалық тұрғыда тізгіндеп ұстауға деген ұмтылысында мемлекеттік мүдде жатыр. Бұл – АҚШ-тың стратегиялық-мемлекеттік бағыты. Ал бізде сон­ дай ұлттық мүддені басты мақсатқа қойған бағыт бар ма? Міне, әңгіме осында.

– Жуықта Серікболсын Әбділдин ағамыз Президентпен жолықты ғой, егер сізге осындай бір мүмкіндік туып, Президент қабылдап жатса, бірінші не айтар едіңіз?

– Әрине, Президентке айтар әңгіме көп. Бірақ, мен айтатын бір ғана мәселе бар. Ол – Қазақстандағы ұлттық идеяны, ұлттық идео­ логияны қалыптастыру. Оның негізі – қазақ халқын өркендету, өсіру, оған қамқорлық жасау, шын мәніндегі қазақ мемлекетін құру. Бұл мәселенің маңызды экономикалық астары бар. Біздің бүкіл шикізатымыз сыртқа шығарылып жатыр. Оған қарсылық жоқ. Бірақ оны ұлттық, қазақстандық компаниялар неге жүзеге асырмайды? Сыртқа шығарылып жатқан өнімнен түскен пайда қайда кетіп жатыр? Міне, президенттің тікелей өзінен сұрайтын сауалдар өте көп.

– Сіз бір сөзіңізде “қазір менің қолым бос” деп айтып қалдыңыз. Әлі де мемлекетке үлкен пайдаңыз тиетін азамат едіңіз ғой, 165

Сіздің қолыңыз неғып аяқ астынан бос боп қалды екен? Сізбен қатарлас адамдардың біразы әлі де жұмыс істеп жүр. Осында не кілтипан бар?

– Мен білемін, қазір менен жасы үлкендер де мемлекетке қызмет істеп жүр. Бірақ, бұл арада жалтарудың реті жоқ сияқты. Өзімнің төл мекемем – Сыртқы істер министрлігін басқарған, басқарып жүрген азаматтар, өкінішке орай, ұлттық сезімнен жұрдай. Бұрынғы Ыдырысовты алсаңыз да, кейінгі Тоқаевты алсаңыз да, бұларда қазақи ұлттық сезім жоқ. Ол әрине, олардың жеке бас проблемалары. Бірақ, ондай сезімді министрліктің маңына жолатқылары келмейді. Жанға осы батады. Оның үстіне, министрліктің ішінде қазақ тілі кәдімгідей қудалауда жүр. Қазақша ешкім сөйлемейді. Мен осыны айттым да, жаздым да. Тіпті, сырт жерде жүріп, президентке де осындай пікірімді жет­ кізіп тұрдым. Әрине, менің бұл “пысықтығым” ешкімге ұнаған жоқ. Содан жұмыссыз қалдым. Таяуда сіздер “СолДАТ”-та жаздыңыздар, Монғолстанның монетасын, ақшасын жасаған адам қазір Қостанайда сиыр бағып жүр екен. Басқа елдерде бұндай ма­ ман-азаматты әлпештеп ұстайды. Бізде ұлтқа жаны ашитын адам жоқ. Барлық кілтипан осы-ақ.

– Қазір шетелдік басылым беттерінде қазақстандық коррупция жөнінде, оған өте жоғары лауазымды адамдардың, тіпті президенттің қатысы бар деп жазылып жүр. Дипломат ретінде айтыңызшы, міне осындай хабарларға біздің елшілер не деп жауап беруі керек. Жоқ әлде еліңнің президентінен сау тамтық қалдырмай сабап жатқан кезде, түк көрмеген, ештеңе білмеген сияқты, құлақты бітеп алып жүре беру керек пе?

– Бұған баға беру қиын. Менің оқып-біліп жүргеніме қарағанда, әлгі “Қазақгейт” дейтін дабыраның жай-жапсары анықталмай, кесімді бірдеңе деу өте қиын. Өйткені, оны сот шешуі керек. Соттың шешімі болмайынша елші ештеңе айта алмайды.

– Мына бізде елім деп бас көтеріп жүрген сіз сияқты азаматтар көп емес. “Елім” десең болды еңіретіп жібереді. Ондай азаматтардың үшеуі түрмеде отыр, біреуі шетелде бас сауғалап жүр. Осындай қиянатқа ел ақсақалдары неге араша 166

түспейді? “Әй, Нұрсұлтан, мынауың не, сен не істеп жүрсің” деген бір шалды көрмедім.

– Сіздің осы сауалыңызға қарай менің есіме бір оқиға түсіп тұр. Азаматтық буыны қатқан, ақылы толған қазақтың бір жақсы азаматы менімен әңгімелескенде қиналып тұрып: “Менің қарабет болғым келмейді, бірақ біздің мына қазіргі ақсақалдар осы өмірден тезірек өтсе екен” – деп айтқаны бар еді. Сонда мен: “не болып қалды” деп, шошып кеттім. “Қазақтар ақсақалдарын тыңдап, солардың айтқанын істеуге тәрбиеленген халық. Бірақ, өкінішке орай қазіргі ақсақалдарымыз Совет заманымыздың тепкісінен өткен, жасқаншақ, ойын ашық айта алмайтын жасық шалдар. Ал енді осыдан 10-15 жылдан кейінгі ақсақалдар басқаша болады. Өйткені, олар тәуелсіздіктің азды-көпті дәмін татып өскендер, бостандықты көріп қалғандар, олар пікірлерін ашып айта алатын нағыз ұлтжанды шалдар бо­ лады”. Міне, өзім сыйлап жүретін сол бауырымның ұлтшыл осы сөзінде жан бар ма деп ойлаймын. Расында, мен білетін көптеген ақсақалдар оңашада өткір-өткір әңгіме айтады. Бірақ, топ ортада жасқаншақ, сөзіне адам ерте білмейді...

– Иә, күшігінде таланған адам ақсақал болғанда көкжал мінезді қайдан көрсетсін. Оның ашу мінезі ауласынан арыға аспайды. 70 жылдың кеңестік кісені білезігін қысып тастаған шалдан шатақ мінез шыға ма деп, бір ұрпақтың ғұмыры күтумен өте алмайды. Ендігі үмітті өкше басқандардан күтеміз. Ол лекте Мұрат аға мен Сіздің болғаныңыз дәтке қуат. Алға, аға! Ермұрат БАПИ Редакциядан: Біз қапталып жатқанда Болатхан Тайжан “Отан” партиясы төрағасының міндетін атқаруға кеңесші болып тағайындалғанын естідік. “Отаннның” бетін елге бұр, дейміз біз Болатхан мырзаға.

167

“Мегаполис”, №11 (121), 20 марта 2003 года

Есть такая акция! Казахская интеллигенция формирует передвижную библиотеку для казахов Баян-Ульгея ОРАЛМАНЫ... Этим понятием, уже ставшим привычным, обозначаются представители зарубежных казахских диacпор, решивших вepнyться на родину предков, т. е. в Казахстан. Существует, как известно, целая Государственная программа по возвращению казахов. Один из самых мощных потоков оралманского движения, особенно на первых этапах, составили казахи из Монголии, компактно проживающие в Баян-Ульгейском и отчасти Кобдинском аймаках. Впрочем, это не значит, что там больше не осталось казахского населения. Не говоря уже о том, что есть немалая доля тамошнего населения, которая вообще трогаться оттуда не намерена. И существует проблема связи самоопределившейся казахской нации с такой крупной диаспорой, как в Монголии. В данном случае имеются в виду не дипломатические каналы, а иная связь, на другом уровне, например, на духовно-культурном. Создается впечатление, что Казахстан сам испытывает определенное культурное давление извне, а широкая общественность не совсем в курсе того, как живут, скажем, те монгольские казахи, российские, китайские и т. д. Но, кажется, в этом направлении начинает что-то меняться. Мы специально обратились по этому поводу к советнику исполняющего обязанности председателя партии “Отан” Болатхану ТАЙЖАНУ. Известный дипломат, ныне общественный деятель любезно согласился рассказать нам о подробностях одной замечательной во всех отношениях гуманитарной акции, в которой задействованы многие казахские интеллектуалы и видные представители общества.

– Боке! Говорят, под вашей эгидой осуществляется некий проект, связанный с казахами, проживающими на территории Монголии... В чем суть проекта?”

168

– Суть проекта в том, что в Монголию готовится отправка це­ лой библиотеки. В ней принимает участие масса людей, поэтому говорить о чьей-либо эгиде не приходится.

– Но кто в таком случае идейный вдохновитель?

– Сама идея родилась после того, как сравнительно недавно мы встретились у Мурата Ауэзова. Была еще Жибек Амерханова. Получается – втроем... Подумали и решили собрать небольшую библиотечку из хороших книг. Предполагалось, что пepeправим затем ее через нашу дипломатическую миссию в Улан-Баторе на­ шим единокровным братьям. Одним словом, это поначалу была как частная инициатива...

– А сейчас?

– Идея получила огласку, а поддержавшие ее энтузиасты по сбору необходимого материала для Монголии оказались облада­ телями определенных возможностей и в таком количестве, что эта идея, сама собой перешагнула рамки частной инициативы. Например, когда мы серьезно задумались о путях реализации нашего проекта, сразу же столкнулись с такой проблемой, как транспортировка. Самолетом накладно, почтой – то же самое... Наиболее приемлемой представилась возможность доставить гpуз автомобилем. Но у нас таких возможностей не было, Мы обратились к исполняющему обязанности председателя партии “Отан” Амангельды Ермегияеву. Он с ходу поддержал эту идею и сказал, что машины и другие моменты по обеспечению поездки берет на себя партия “Отан”, здесь же и Фонд “Сорос-Казахстан” взялся выделить 10 тысяч долларов. Одновременно нам посту­ пила информация, что Монгольский фонд “открытого общества” тоже выделяет значительные средства на поддержку этого начи­ нания. Видите, мы уже вправе говорить о целой акции. А это уже, дело серьезное, мacштабное. И тогда уже у нас появилась идея поехать в Монголию небольшой бригадой и одновременно оста­ вить там автотранспорт в качестве уже передвижной библиотеки. У нас получается довольно объемный, тяжелый гpуз, и для этого уже заказан cпецавтомобиль в России – с хорошей проходимос­ тью, внутри он будет оборудован под передвижную библиотеку.

169

Понимаете? Теперь получится, что эти книги будут не в одном месте находиться, а кочевать по тому же Баян- Ульгейскому авто­ номному району Монголии.

– Какого плана литература собирается к отправке?

– Самая разнообразная: историческая, художественная, на­ учная. Это учебники для начальной школы. Помимо книг, еще свежие подшивки газетной и журнальной периодики, а также сувениры, музыкальные инструменты, видео- и аудиокассеты... На месте может, осуществляться подписка на казахстанские из­ дания. Допустим, у вас в редакции я встретил главного редакто­ ра еженедельника “Акжол-Казакстан” Нурторе Жусипа. Он тоже высказал мне свое желание участвовать в этой акции. И для нас это неудивительно. Акция встречает полное понимание у нашей интеллигенции. Кроме того, по-видимому, в нашей поездке при­ мут участие артисты – певцы, исполнители кюев. Хороший от­ зыв и поддержку эта акция получила со стороны Министерства культуры, информации и общественного согласия со стороны телеканала­ “Хабар”. Они намереваются полностью осветить ход этой акции.

– Кого вы могли бы назвать в числе пожертвователей?

– В частности, Амангельды Ермегияев дает из собственной библиотеки 300 книг. Мухтар Магауин – комплект полного собра­ ния своих сочинений из 13 томов и другую литературу. Министр культуры Мухтар Кул-Мухаммед дает тысячу книг... Их очень много, кто решил помочь... Мы с радостью отметили всплеск эн­ тузиазма со стороны нашей’ интеллигенции, их готовность внести личный свой вклад в этот проект по поддержке нашей диаспоры за рубежом.

– А какую еще нагрузку несет ваш будущий вояж в Монголию?­ – Морально-политический аспект этой акции трудно переоце­ нить. Если она удастся, а в этом мы не сомневаемся, то это будет способствовать консолидации казахской нации, включая диаспо­ ру, духовному пробуждению всей казахской интеллигенции, кото­ рая должна активно проявить свои стремления в поддержке своей 170

культуры, языка. Есть планы продолжить, развить этот проект: выехать по возможности в Китай, в Россию, в Турцию, в Иран... Ну кроме того есть и такой момент. Он нам важен с точки зре­ ния улучшения отношений наших монгольских братьев к казах­ ской диаспоре в Монголии. Он связан с известной дискуссией о роли Шынгысхана в мировой истории и в истории казахов. Такая дискуссия разгорелась на страницах казахстанской прессы, изда­ ющейся на государственном языке, между Чингизом Айтмато­ вым, Мухтаром Шахановым – с одной стороны и рядом казахских писателей – с другой стороны. В Монголии возникло впечатле­ ние, что у нас предоставлена возможность по распространению негативного мнения о Шынгысхане, являющемся национальным героем и гордостью монголов. Поэтому неудивительно, что вся эта дискуссия задела здоровые национальные чувства монголов. И они теперь находятся как бы под впечатлением, будто именно в Казахстане наиболее яростно выступают с моментами шельмо­ вания личности Шынгысхана. А это сказaлось на их отношении к казахам в Монголии. Чтобы показать, что в Казахстане есть и иное отношение к Шынгысхану, есть по крайней мере объективное отношение к событиям далекой седой старины: сейчас предпри­ нимаются мероприятия по публикации большой статьи Мухтара Магауина, где он говорит о роли Шынгысхана в истории. Она уже опубликована. Но эта статья будет теперь выпущена отдельной книжкой. И она специально издается ради этой поездки, чтобы, подчеркиваю, показать, что у нас есть многочиcлeнная часть ин­ теллигенции, которая не разделяет взглядов того же Шаханова.

– Спасибо, Болатхан-ага, за ваши исчерпывающие ответы. Удачи вам и вашим сподвижникам! Интервью вел Джанибек СУЛЕЕВ

171

“Мегаполис”, №14 (124), 10 апреля 2003 года

“Мегаполис”, №13 (123), 3 апреля 2003 года

Отделяйте зерна от плевел

Единое экономическое пространство

Дипломат еще советской школы, ныне общественный деятель Болатхан Тайжан в своем интервью газете “Азат” по поводу ожи­ дающегося введения частной собственности на землю говорит, что с этой реформой явно поторопились: “Экономическое состоя­ ние народа таково, что у него просто нет средств на покупку зем­ ли... ” Наиболее остро по данному вопросу выступил на прошлой неделе “Акжол-Казахстан”. Газета привела на своих страницах список депутатов мажилиса, которые голосовали 20 марта за но­ вый Земельный кодекс. Против оказались 13 депутатов и, как это ни странно, члены Аграрной партии. Судя по тону, который взял журналист Ержан Байтилес, за четыре минуты был решен судь­ боносный для казахов вопрос. Он не сомневается, что законопро­ ект окончательно будет принят позже... Если уж такие защитники национальных интересов, как Шерхан Муртаза и Фариза Унгар­ сынова, проголосовали “за”, то о чем вообще можно говорить, сетует автор... Наиболее забойным материалом в “Қазақ әдебиетi” можно считать небольшое эссе Даурена Куата, размышляющего о нацио­ нальной интеллигенции, близкой к аксакальскому возрасту и ста­ тусу. Всю пустоту и никчемность большинства ее составляющей, ее ничем неподкрепленное желание быть солью нации автор тихо, но горько высмеял. Такого рода интеллигенция, которая легко уз­ наваема (хотя не было названо ни одного имени!). Закосневшая в своих взглядах и толкающая нацию в узость своих неразвитых представлений о мире, она чрезвычайно опасна для будущего са­ мочувствия нации, считает автор.

Точка зрения 1. Как вы относитесь к идее Блока четырех?

2. А как вы относитесь к тому, что эта идея, как утверждают­ в России некоторые аналитики, взята из концепции А. Солженицына по обустройству России, обнародованной 13 лет тому назад?

3. Известный российский журналист Виталий Третьяков считает, что в данном случае речь идет о воссоздании Большой России. Ваше мнение по этому поводу?

172

Болатхан ТАЙЖАН, советник исполняющего обязанности председателя партии “Отан”: 1. Объединение экономических усилий, я думаю, было бы по­ лезно для всех четырех стран. Но на данный момент, кoгдa сущес­ твует большая разница в таможенном, валютно-финансовом, эко­ номическом регулировании во всех этих четырех государствах, осуществление этой идеи требует времени. По моему мнению, создание Блока четырех вызывает энтузиазм у тех, кто мало зна­ ком с такими подробностями, как соотношение валовых продук­ тов России, Казахстана, Украины, Белоруссии. Слишком большая разница в объеме производства, структуре производства. И поэто­ му существует опасность, что в конечном итоге такое объедине­ ние приведет к структуре типа уменьшенной модели Советского Союза. То есть одна из сторон будет выступать в роли центра, а остальные станут вращаться вокруг него.

2. Я достаточно осторожно ответил на первый вопрос. В своем ответе на первый вопрос я затронул экономический аспект про­ блемы. В политическом отношении это в конечном итоге может вылиться в реконструкцию такой системы, при которой полити­ ческие и экономические каналы решения вопросов, по сути дела, будут переданы России. Это и есть другое обличие солженицын­ ской идеи обустройства России.

173

3. Третьяков высказывает фактически ту же самую идею, от которой я хотел бы предохранить, по крайней мере, свой Казахс­ тан. На мой взгляд, речь должна идти не столько о более полной экономической и политической интеграции, сколько о дальней­ шем совершенствовании сотрудничества с Российской Федера­ цией. Интеграция в конечном итоге всегда выливается в прева­ лирование большого над малым. В этой связи хочу сослаться на высказывание Оксфордского совета по вопросу идей интеграции. Из него следует, что интеграция между близкими, родственны­ ми культурами (кстати, под понятием “культура” в данном случае подразумевается политика, экономика, национальная культура и т. д.) достаточно долгий процесс. Как пример может служить Ев­ ропейский союз. Далее, продолжая рассматривать идеи интегра­ ции, ученные Оксфорда утверждают, что их успех бывает весьма сомнительным, когда речь идет о различных культурах и систе­ мах. Именно по этой причине европейцы очень настороженно от­ носятся к вопросу о включении Турции в Евросоюз, хотя геогра­ фически, казалось бы, Турция находится в Европе. Но учитывая прежде всего то, что турки относятся к другому религиозному и национально-психологическому миру, Европа пока ее не прини­ мает. Лучший путь – это тесное сотрудничество и взаимодействие между этими самыми разными системами. Это будет на благо обеим сторонам. А интегрирование может привести к обратным результатам, потому что ни одна из этих разнополюсных систем не сможет смириться с подчинением другой системе. “Азат”, №13 (21), 2 сәуір, 2003 жыл

Біртіндеп Ресей ықпалы азая бермек Қазақстанның Мысыр Араб Республикасы мен Малайзия елдеріндегі бұрынғы елшісі, халықаралық экономикалық қатынастар маманы, саясаткер Болатхан Тайжанмен әңгіме 174

– Сіздер Мәскеуде “Жас тұлпар” ұйымын құрып, араларыңызда біреу байқамай қазақпен орыс тілінде сөйлеп қойса оған айыппұл салып отырыпсыздар. Қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеру үшін сіздердің сол бастамаларыңызды қатал заң етіп Конституцияға енгізу керек сияқты. Сіздің ойыңыз қалай?

– Біз “Жас тұлпар” ұйымын құрғанда қазақша нашар­ сөйлейтіндерге өз ана тілін үйретуге тырыстық. Тіпті кейбіреуі­ міздің нан сұрап жейтін де қазақшамыз болмады. Олардың кей­ бірі жетімдер үйінде өскендер еді. Сондықтан тілсіз қалғандар. Ортаң қандай болса, солай қарай бейімделесің ғой. Көбі қазақ тілін үйренуге ұмтылыс жасады. Мектеп бітіргенде мен де қазақ тілінен жұрдай қазақ едім. Тілімді игеру үшін қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік тауып алып сонымен жұмыс істей баста­ дым. Мамандығымның жағдайымен шетелдерде, Мәскеуде көп жыл тұрдым. Сонда да қазақ тілінде шығатын газет-журналдарды жібермей қадағалап отырушы едім, мұным бір жағынан тіл меңгеру болса, екінші жағынан қазақтың рухани өмірінен қол үзбеу еді. Ал енді тіл мәселесіне келсек, қатал заң енгізу, ана тіліндегі тәрбиенің отбасында қалыптасуы керек деген әңгімелердің бәрі дұрыс. Бірақ ол жетіспейді. Егер дүниежүзілік тәжірибеге сүйенсек, барлық мемлекетте азаматтық алу үшін сол мемлекеттің тілін меңгеруіміз керек. Онсыз сізге ол мемлекеттің азаматтығы беріл­ мейді. Қазақстанның азаматы болу үшін, осында Қазақстан аза­ маты ретінде жұмыс істеп, тұрақты өмір сүру үшін Қазақстанның азаматы ретінде сайлауға қатысу үшін, не болмаса сайлану үшін міндетті түрде қазақ тілін білу керек деген шарт қойылса ғана қазақ тілі іс жүзінде өз тұғырына келіп отырады. Бұл бір шарасы. Екінші шарасы, бір мемлекеттің ішінде бір тіл – мемлекет тілі, екінші тіл ресми тіл дегенді Қазақстаннан басқа елден көзіммен көріп, құлағыммен естіген емеспін. Қай мемлекетте болсын, ре­ сми қарым-қатынасты сол елдің мемлекеттік тілінде жүргізеді. Ресейеде шешен, татар, башқұрт, т. б. сол елде өмір сүріп жатқан халықтар тобы мемлекеттік қатынастарда өз тілінде емес орыс тілінде сөйлеседі. Ал сіз, он жерден араб, не болмаса үнді, не­ болмаса қытай бола тұра Францияда өмір сүріп жатқан болсаңыз, сіз міндетті түрде француз тілінде қарым-қатынас жасайсыз. Сол 175

секілді Қазақстанда да орыс қазақпен, орыс кореймен, орыс не­ міспен сөйлессе де қазақ тілінде сөйлесуі керек. Дүниежүзі осы­ лай өмір сүріп жатыр. Мысалы, Англияға барып, халықтар өзара ағылшын тілінде емес, басқа тілде қарым-қатынас жасауы керек дегенді айтсаңыз, күлкіге қаласыз. Сол сияқты Қазақстан да басқа мемлекеттермен терезесі тең, көне тарихы бар, ұлан-байтақ жері бар, тоғыз миллиондай жер иесі қазақ халқы бар ел, мемлекет. Сондықтан бұнда да табиғи заңды нәрсе — осында тұратын қай елдің адамы болса да Қазақстанда тұрып азамат боламын десе қазақ тілінде сөйлеуі керек. Бұл Қазақстанда тұрып жатқан орыс, ұйғыр, поляк және басқа ұлттар өз тілін ұмытсын деген сөз емес. Қазақстанда тұрса қазақ тілін білу керек деген сөз. Мәселені осы­ лай төтесінен қою керек.

– Біздің Конституцияның өзі “Біз, Қазақстан халқы” деп басталады. Біз неге “Қазақ халқы”, “Қазақ мемлекеті” деп айта алмаймыз?

– Дүниежүзінде Қазақстан халқы деген халық жоқ. Оны Қазақстан қоғамы деп айтуға болады. Ол қоғамға қазақ халқына қоса, әр түрлі ұлттардың өкілдері де кіреді. Қазақстанда қазақ халқы тұрады. Қалғандары басқа халықтардың өкілдері. Біз Қазақстанда орыс халқы, не болмаса корей халқы, т. б. халықтар тұрады деп айта алмаймыз. Тіпті ондай сөз жоқ. Ғылымға жүгінсек, оның ішінде саяси ғылымға жүгінсек, әр халықтың өзінің тарихи мекені болады. Мысалы, орыс халқы Ресейде тұрады. Канадада тұратын орыстарды, сондай-ақ Қазақстанда тұратын орыстарды да орыс халқы емес, оларды орыс халқының шетелде тұратын топтары деп тану керек. Ал Қазақстан – қазақ халқының ғана тарихи мекені. Бұнда қазақ халқының мәдениеті, салт-дәстүрі қалыптасқан. Бұнда қазақтардың мемлекеті, хандықтары болған. Басқа ұлттың өкілдері бұнда тарихи кезең кешкен емес. Кейбіреу­ лер: “Ойбай, біздің келгенімізге ондаған, жүздеген жылдар бол­ ды. Ата-бабамыз осында тұрды. Ата-бабамыздың қабірлері осын­ да жатыр” деуі мүмкін. Оларға айтарымыз: сендер тұтас халық емессіңдер, Қазақстанның басқа ұлтты азаматысыңдар! Кейбір басылымдарда, әсіресе орыс тіліндегі басылымдарда осындай қағидаларды ажырата алмай, Қазақстанда бірнеше халық тұрады, 176

Қазақстанда терезесі тең этностар тұрады деген сөздерді айтады. Бұл ешбір саяси ғылымға, ешбір этнография ғылымына, адамзат баласын зерттейтін ғылымдарға жатпайтын сөз. Ғылымда бұндай түсінік жоқ, керісінше ғылымда мен атап кеткен түсінік шегелеп көрсетілген. Конституциядағы сөзді әлі империялық тұрғыдан түспеген, не болмаса колониялық шырмаудан арылмаған кей­ біреулер Қазақстан халқы деп жаза салған. Мүмкін бұл сөз біл­ мегендіктен осылай жазылды, мүмкін біле тұра Қазақстанды қазақ мемлекеті етуге қарсы, соған кедергі болу үшін жасалған қадам болуы да мүмкін. Қалай келсек те, бұл Қазақстан халқы де­ ген сөз – шындыққа, ғылыми ұғымға жатпайтын сөз. Сондықтан Қазақстан – қазақ халқының мемлекеті деп жазылуы керек. Мені кейбіреулер бұрмалап түсінбеу үшін бұл жерде тағы да қайталап айтарым – Қазақстан тек қазақтар үшін деген сөз емес. Ондай сөздерді айтпауға менің білімім де, ақылым да жетеді.

– Балқаш көлінің маңына Ресеймен бірлесіп АЭС салу мәселесі шешілді деп мемлекеттік басылымдар айтып жатыр. АЭС салу Ресейге қайта тәуелді болу деген сөз емес пе? Әрі оның пайдасын кім көреді, зардабы кімге тиеді?

– Мен бұл мәселені жуырда жақсылап қарап шыққанмын. Былай қарасаңыз орыс империясы тікелей қазақ халқын құртып жоюға көп әрекет жасаған. Тек қана соңғы 70 жылда ғана емес, одан бұрын да ғасырлар бойы қазақтарды қыру, ұлт ретін­ де жойып жіберу орыс империясының ұлттық мақсаты болған. Сондықтан орыстың империялық саясаты ядролық жарылыстар мен уран өндіру, химиялық заттар мен космос аппараттарын сынау мәселесін Қазақстан жерінде шешіп отырған. Жалпы атом бом­ басын сынау әрекеттері тоқталмай тұрғанда бүкіл дүниежүзінде 1949 жылдан бастап 2000-нан аса атом бомбасының жарылысы болған. Соның 500-дейін Қазақстанда жарған. Орыстар өздерінің солтүстігінде, не болмаса тайгасында жармай, неліктен 500 жа­ рылысты Қазақстанда жарған. Бұған қоса олар бомбаларды жарғанда Алтайдағы орыстар уланып қалмау үшін жел шығыстан батысқа қарай, солтүстіктен оңтүстікке қарай соққанда ғана жа­ рып отырғанын еске алыңыз. Бұның бәрі дәлелденген деректер. Онда бомбаны жару арқылы оның күшін, мүмкіншілігін зерттеу 177

ғана емес, оның зардабын тек қана қазақтар шексін деген ой жа­ тыр. Мұны жалпы халық біле бермейді. Осы тұрғыдан келген­ де атом стансасын салу идеясы Мәскеуде жарияланғанда өте күдіктендім. Оның қалдықтарын Қазақстан қайда жібереді? Бүкіл дүниежүзінде, МҚШ-тан бастап атом стансаларының жұмысынан қалған қалдықты қайда көмеміз деген мәселемен анда-мында шапқылап жүр. Бұның шешімін бүгінге дейін Американың өзі таба алмай отыр. Олар басқа шетелге апарып көму мәселесін де көтерген. Бірақ, халықаралық атом энергиясын бақылайтын ұйым атом энергиясы шыққан жерден оның қалдықтары басқа елге әкетілмеу керек деген үкім шығарып отыр. Оны шығарып отырған дүниежүзіне атышулы ғалымдар мен инженерлер. Әңгіме тек қана басқа жаққа апарып көмуде ғана емес. Бұл жерде атом қалдықтарын бір жерден екінші жерге апарғанда жол бойында тұрып жатқан халықтың зиян шегетіні айтылып отыр. Мен сол қалдықтарды Қазақстанға әкеліп көмейік, не болмаса атом стан­ сасын салайық деген әңгімеге таң қаламын. Оның үстіне бүкіл дүниежүзінде Қазақстан энергия жағынан ең бай мемлекеттің бірі. Бізде энергия беретін мүмкіншіліктердің адамзатқа бел­ гілі түрлерінің бәрі бар. Оның ішінде көмір – Қазақстан Азия құрлығындағы көмір қорының жартысына ие. Бұдан басқа мұнай, газ, күн көзінің энергиясы, жел энергиясы, тіпті өзендердің энер­ гиясы – осында тұрып жатқан 15 миллион халыққа бірнеше ғасырға жететін энергия.

– Ортақ валюта туралы не айтасыз?

– Ортақ ақша деген сөз кәмелеттіктен, дербестіктен, еге­ мендіктен, бостандықтан айырылудың жұртқа белгілі жолы. Сондықтан Ресеймен ортақ валюта аймағына кіретін болсақ – бостандығымыздан айырылдық деген сөз. Өйткені бостандығы бар мемлекеттің өз ақшасы болады. Біз Ресеймен жақындасқанда сақ болуымыз керек. Реті келгенде айтарым, Ре­ сеймен экономикалық сауда не болмаса мәдени қарым-қатынас жасамайық, байланыстың барлығын үзіп тастайық деген сөз емес, керісінше соны дамытуға, кеңейтуге атсалысайық. Бірақ олармен саяси бірігуге және ортақ валюта аймағына кіруге қарсымын. Неге десеңіз, деректерге қарағанда Ресей жылына 300 миллиар­ 178

дтан 400 миллиард долларға дейін ұлттық өнім шығарады. Ал Қазақстанның ұлттық өнімі әзірше 20 миллиардтан әзер асады. Енді санап көріңіз, сізден 15-20 есе үлкен мемлекетпен бірігіп терезесі тең қарым-қатынас жасаймын деп айта аласыз ба? Ол міндеттті түрде бізді жұтып қойғысы келеді. Халқының санын, бұған қоса оның бұрынғы империялық құлқынын ойдан шығарып тастауға болмайды.

– Байқоңырды жалға берілуі туралы не ойлайсыз?

– Байқоңыр Балқаш тақырыбымен ұштасып жатыр. Байқоңыр­ дың қазақтарға келтіретін зияны өте үлкен. Оның үстіне орыстар өз елінде емес, бізде гептил деген өте улы затты ракета ұшыруға пайдаланып отыр. Гептилдің бір жаман жері оны сіз сезіне алмай­ сыз, организіміңізге бірден әсер етпеуі мүмкін. Ол ер адам бол­ сын, әйел адам болсын соның ұрпағына әсер етіп, оны құбыжық күйге айналдырады. Бұны мутациялық кезең дейді. Мутация де­ ген сөз ұрпақ ағзасының өзгеруі. Қазақстанның үстінен сол зат тонналап, төгіліп жатыр. Бұған келісім берген адамдардың осы жағдайды білмеуі мүмкін емес. Олар халқын ойламайды.

– Биылдан бастап ауыл жылы жарияланып жатыр. Ауыл жылы ауылды тығырықтан алып шыға ала ма?

– Ауыл туралы екі жылдық, үш жылдық саясат емес, ауыл әрдайым өкіметіміздің қамқорлығында болуы керек. Ауылшаруашылығы біздің экономикамыздың бел омыртқасы. Қазақстанның ауылшаруашылық өнімін шығаратын мүмкіншілігі зор. Орыс империясы заманында бізге 30 миллион тоннадан аса бидай шығартып отырды. 36 миллионнан аса қой баққызып қойды. Одан басқа жүннен, мақтадан тоқылған таза киім­ дер, көкөніс, ет, сүт және тағы да басқа салада Қазақстан өзінөзі асырай алатын мемлекеттердің бірі. Дүниежүзі бойынша мұндай мүмкіншілік сирек кездеседі. Табиғи құндарды айтпаған күндердің өзінде ауылшаруашылығының өзі Қазақстанды асырай алатын байлық. Осыған тек қазір емес, болашақта да көңіл бөлу керек. Бұл экономикалық жағы, ал енді халық мүддесі жағына кел­ сек, қазақтардың осы уақытқа дейін көпшілігі ауылда тұрып жа­ тыр. Сондықтан ауылшаруашылығына көңіл бөлу деген сөз, бұл қазақ халқына көңіл бөлу деген сөз. Қазір олар әбден азып-тозып 179

өмір сүріп жатыр. Оның үстіне айтарым, Қазақстанның барлық халқының есебін келтіргенде қазақ халқының салмағы 60 пайызға тақап қалды. Мен әрдайым да айтып келем, ел басшыларына да талай айттым, Қазақстанда тұрып жатқанда 60 пайыз халықтың жағдайын түзетпесеңдер, қалайша бұл ел, бұл мемлекет­ дамуы мүмкін. Қалай болса да халықтың 60 пайызы кедей – ол мем­ лекетті артқа тартпай тұрмайды. Сондықтан ауылдағы халыққа экономикалық жағынан үлкен көңіл бөлу керек. Қазақ халқын өркендетпей, Қазақстан мемлекеті өркендемейді.

– Шекара мәселесі де әртүрлі дау тудырып тұр. Әсіресе Өзбекстанмен шекаралас қазақ ауылдарының адамдары өзбек шекарашыларынан теперіш көруде. Осы шиеленісті қалай шешуге болады?

– Бұл мәселені көптен бері шешу керек еді. Бірақ Қазақстан бөлек мемлекет болып тұра ма, тұрмай ма деген оймен интеграцияға ба­ рамыз, ортақ мемлекет құрамыз, сол кезде бізге шекараның қажеті бола ма, болмай ма деген екі ұдай оймен жүріп басшыларымыз ше­ кара мәселесін көңілден тыс қалдырды. Енді айтарым, Қазақстан мемлекет болып тұрамын десе, шекарасын анықтап, бекітіп алуы керек. Жалпы қай шекара болсын, ол бақылауда болуы керек. Мен шекараны тарс жауып тастап, болмаса шекарадан ешкім өтпесін деп отырған жоқпын. Шекарадан өтетін адамдарды, бұйым зат­ тарды бақылап отыратын мемлекет болуымыз керек. Қазақстан әзір ондай дәрежеге жеткен жоқ. Солтүстік жақтағы шекарамыз ашық жатыр. Менің естуім бойынша, сол солтүстік жақтағы ше­ кара арқылы Қазақстанға лек-лек “Камаздар” келіп, азық-түлік, басқа заттар да алып кетіп жатқан көрінеді. Бұл әрине мемлекеттің осалдығының белгісі. Ол ол ма, Қостанай облысында “Огнеупор­ ный” деген елді-мекен Ресейге өтеміз деген мәселе көтеріпті. Оның әзір қалай шешілгенінен хабарым жоқ. Бірақ ол мекеннің 685 тұрғыны бүгінге дейін Ресейдің азаматы екен. Бұл не деген сұмдық! Бір мемлекеттің тұрғындары сол мемлекеттің азаматы емес. Бұл бұрын-соңды естімеген, көрмеген жағдай. “Экспресс Кдан” оқыған деректерге қарағанда, бұл ауылдың адамдары теңгені менсінбей, орыстың рублін пайдаланады екен. Сонда Қазақстан мемлекет пе, әлде иесіз қалған территория ма?

180

– Орталық Азия елдерінің өзара бірігуі мүмкін бе?

– Орталық Азия елдерінің өзара бірігуінің қиын болып тұрған себебі империялық тепкі әсерінен әлі арыла алмай келе жатқандарында. Кремль түркі тектес, түркі тарихтас, түркі мәдениеттес халықтарды бір-біріне айдап салып отырды. Тек қана орыстан артық халық жоқ деген ұғымды санаға құйды. Бұл бірінші кедергі болса, екінші кедергі осы уақытқа дейін Орталық Азиядағы мемлекетті басқарып отырғандар – империяға қызмет еткендер. Дүниежүзілік тәжірибе бойынша көрші мемлекет­ тер бір-біріне үнемі күдікпен қарап отырған. Олардың арасын­ да үлкен бір сүйіспеншілікті байқаған жоқпын. Осы мәселе төңірегінде ойланып-толғанып жүрмін. Тіпті, мәдениеттері, тіл­ дері жақын болса да Франция мен Германияның, Франция мен Англияның қарым-қатынасын алыңыз, тіпті бір ұлттан тараған араб мемлекеттерінің ара-қатынасын алыңыз, бір-біріне деген сүйіспеншілігі мықты деп айта алмайсыз. Бұл, меніңше тарихи құбылыс. Ол жер таласына байланысты. Дүниежүзінің тарихын­ да жердің құны бөлек. Жерден айырылмау әр адамның сүйегіне сіңген ұғым. Өзара қырылысып жатқан елдерге қараңыз, қырқыс жер үшін болып жатыр. Бірақ бұның да шешілетін жолы бар, ол ашық қарым-қатынас жасау. Ортақ жерлерді ортақ пайдалану. Мен мұны түркі тектес халықтарға байланысты айтып отырмын. Мысалы енді біраздан бері өзбек халқы тым тез өсіп келе жатыр. Қазірдің өзінде Маңғыстау, Атырау, Оңтүстік жақты алсаңыз, құрылысшылардың ішінде, қара жұмыста өзбектер аз емес. Бұл заңды дүние. Осыны заңдастырып, шиеленістірмей, өзара келісіп шешіп отырса, онда бірігу мәселесі де шешіледі.

– Болашақта халықаралық қатынастар саласында қандай күрделі өзгерістер болды деп есептейсіз.

– Дүниежүзілік тұрғыдан қарасақ бұл – Американың беті ашылып отырғандығы. Ағылшын, араб тіліндегі телеканалдарды қарап, бақылап отырамын, соған қарағанда бүкіл дүниежүзінде Америкаға деген көзқарас өзгеріп келе жатыр. Иракқа жасалған шабуыл халықаралық заң жағынан келгенде негізсіз қадам. Эко­ номика саласына келгенде де бұл дүниежүзіне үлкен нұқсан келтіреді. Бірақ бұл қадам менің ойымша мұсылман елдерінің 181

бірігуін тездетеді. Екіншіден, терроризм деген ат қойып жүрген құбылысты мен жай ғана терроризмге жатқызбас едім. Себебі, Из­ раиль мен Палестина арасында болып жатқан соғысты Палестина жағынан террористер дейді де, Израиль жағынан өз елін қорғау деп санайды. Мен ең үлкен террорист Израиль деп айтар едім, өйткені Израильдің 1948 жылдан бері немен айналысып жатқанын білемін. Палестиндіктер өз жері, өз халқының құқықтары үшін және де дүниежүзіне шашылып кеткен миллиондаған палестин­ діктерді еліне қайтару үшін күресіп жүр. Бұны біз неге терроризм дейміз. Ал Израиль болса оған ешбір жол бермейміз деп отыр. Бұны қалай әділеттілік дейміз. Шешендерді де террорист дейді. Қалайша оларды террористтер деп атауға ауыздары барады, егер олар өздерінің ұлттық бостандығы үшін күресіп жатса. Ресей Шешенстаннан кетсе ешқандай террорист болмас еді. Сондықтан терроризм ұғымына да қазір дұрыс анықтама беру керек. Енді біз­ ге жақынырақ келіп айтсам, ол Орталық Азияда болып жатқан оқиғалар және Ресей мен Американың, Қытайдың бізге қандай ықпалы болады, олардың саясаты қалай өзгереді, міне, осылар біз үшін өте күрделі мәселелер. Менің ойымша, біртіндеп Ресейдің ықпалы Орталық Азияда азая береді. Мен мұны батыл айта ала­ мын, себебі Ресейдің күші құлдырап төмен түсіп бара жатыр. Әсіресе экономика саласында. Оның үстіне орыстардың саны жылдан-жылға кеміп келе жатыр. Дүниежүзілік болжамдар бойын­ ша таяу арада орыстардың саны 50 миллионға дейін құлдырап түспек. Олар азайған сайын орыс империясының құрылымында да өзгерістердің болатыны күмәнсіз. Байқасаңыздар, татар, башқұрт, дағыстандықтардың даусы қаттырақ естіледі. Ресей­ де тұрып жатқан 20 миллион мұсылманның саны күннен-күнге өсіп келеді. Орталық Азиядағы Ресейдің ықпалы бар ел – жалғыз Қазақстан. Бұл ықпалға да болашақта тосқауыл қойылады. Екін­ шіден, Орталық Азияның жетекшілері түгел саяси сахнадан кете бастасымен, колониялық шырмаудан босаған ұрпақ бірігудің дұрыс екенін түсінетініне толық сенемін. Сонда Орталық Азия да дүниежүзілік күшке айналады. Орталық Азияда қазір халық саны 55-60 миллион болып тұр. Бұл аз күш емес. Оның үстіне дүниежүзілік байлықтың 25-30 пайызын алып отырған аймақ.

182

Қазақстанды атамағанның өзінде Өзбекстанның сапалы мақтасын, алтынын алайық, Түркіменстанның мақтасы мен мұнайын, қаракөл өндірісі, әйтеуір қай саладан келсеңіз, бұл аймақ – бай аймақ. Ал енді дүниежүзінің экономикалық ең үлкен алыбы АҚШтың біржылдық өнімін Ресеймен салыстырып көріңіз, Ресейдің жылдық өнімі 300-400 миллиард доллардан аспайды. Американың жылдық өнімі 10 триллион доллардан асады. Яғни, Ресейге қарағанда 30-350 еседей көп. 2000 жылға дейін АҚШ Азия және Еуропамен қарым-қатынасын дамытып, Азия елдерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға кедергі келтіріп келген болса, қазір Азияның, әсіресе Қытайдың тез дамуына байланысты Еуропаның Америкамен қарым-қатынасының (экономикалық, сауда, рухани, т. б.) әлсіреуіне байланысты Азия мен Еуропаның арасында тығыз байланыс туады деп сенемін. Бұл жағынан Орталық Азия Еуропа мен Шығыс Азияның қарым-қатынастар жасайтын орта жолында тұр. Бізді айналып өтетін олардың мүмкіншілігі жоқ. Біз осыны да пайдалануымыз керек. Құрлықтарды бір-бірімен ұштастыратын аймақ ретінде мәдени, технологиялық, техникалық, сауда, экономикалық байланыстан пайда табуымыз керек. Бұл салада да өзгерістер болады деп сенемін.

– Сіз елші болған елдер Қазақстан туралы білетін бе еді?

– Әрине, ең басында олар Қазақстан туралы ешнәрсе біл­ мейтін. Орыс империясы отар халықтар туралы деректерді сыртқа мүлдем шығармайтын. Тек егемендік алғаннан кейін ғана Қазақстан туралы естіп-білген жұрт таң қалды. Жер көлемі бойынша дүниежүзінде 9-шы орында тұрған, табиғи байлығына келгенде ең үлкен 5 мемлекеттің ішінде екенін сонда ғана біл­ ді. Қазақ халқының тарихы болмаған деген ұғым ескірді. Бізде көне тарих бар екені, оның жарық көруіне әдейі жол бермей кел­ генін айтып Таяу Шығыста араб, ағылшын тілдерінде таралатын газеттерде мақалаларымды жариялап жүрдім. Таяу Шығыста Қазақстанның бетке ұстар мақтанышы Абай туралы деректер­ ді таратып, Каирде Абайға бір көшенің атын алып беру үшін күрестім. Бірақ сіз күрес арабтармен болды деп ойламаңыз. Жоқ. Күрес Қазақстандағы орыс болып кеткен қазақтармен болды.

183

Менің ұсынысым былай болды. Каирде қазақ ақынының атын бір көшеге берейік, ал Алматыдағы бір көшеге араб жазушысының атын берейік деген едім. Тек орыстарға табынып өскен шенеунік­ тер, қала басшылары “Ой, қайтеміз арабты” деген ыңғай таныт­ ты. Мен бұл мәселені 1995 жылы қозғап едім, тек 1999 жылы ғана Каирде бір көшені Абай атымен атауға қол жетті. Каирде не Ре­ сей, не ТМД мемлекеттерінің бір қайраткерінің атында көше жоқ, тек қана қазақ Абайдың атында көше бар.

– Жерді жеке меншікке беру саясатына байланысты не айтасыз?

– Жерді жеке меншікке беру саясаты өте ерте қойылған мәселе деген пікірдемін. Ең бірінші, экономикалық саладан келсек, халықта оны сатып алатын ешқандай қаражат жоқ. Оның үстіне оны игере алатын мамандар саны да аз. Сондықтан қазір жерді қолға таратып берсе, бұл ауылшаруашылығын құлдыратады. Сая­ си жағынан келсек, Қазақстан тұрғындарының көбі Қазақстанның азаматы емес. Олар Қазақстанның азаматы болғанның өзінде Қазақстанды өзінің мемлекеті, біз қазақ жерінде тұрып жатыр­ мыз деген ұғым болмайынша қазақ жерін жекешелендіруге жол бермеу керек. Әлеуметтік тұрғыдан келіп, халықтың құрамын сарапқа салсақ, жер сатып алуға қазақтардың халі жоқ. Жер қазақ еместердің қолына кетеді. Біз осы мәселені ашық айтуымыз керек.­ Кімге болса соған таратып беретіндей бұл иесіз тұрған жер емес. Енді бір айтарым, жерді тегін беріп жібергеннен мемлекет не ұтады, жекешелендіруден не таппақ. Осы орайда біреулердің көп жерді алып қалу мақсатымен істеп жатқан әрекеттері емес пе де­ генді әркім айтып жүр. Оның үстіне жердің құны қазір белгісіз. Кадастр деген ұғым бар. Сол кадастр жасалмаған. Екіншіден, сол жерді жекешелендірмей-ақ, жалға алып отырған иелері неге жердің өнімін кепілдікке салмайды. Бұл тіпті өнімді көбейтетін жол. Бұндай тәжірибе дүние жүзінде бар. Жерді кепілдікке салу шарт емес. Жерді біреуге беру, банкке салу өнімді өсірмейтін жол. Ол артта қалған тәсіл. Мен айтып отырған өнімді кепілдікке салу ауылшаруашылығын дамытатын тәсіл.

– Әңгімелескеніңізге рахмет! Сұхбатты жүргізген Әдина ЖҮСІП 184

“Мегаполис”, №13 (123), 3 апреля 2003 года

Известные люди – о войне в Ираке Бoлaтxaн ТАЙЖАН, известный дипломат, ныне советник и. о. председателя партии “Отан”: – Основной современный лозунг в отношении событий в Ира­ ке я бы сформулировал так: остановить войну! Еще до начала войны мир разделился на два неравноценных лагеря. Первый, большинство – это противники начала войны в Ираке. Второй – поддерживающий администрацию США и их желание непре­ менно наказать Саддама Хусейна. Расчеты США на то, что после первых же массированных бомбардировок американо-английских военно-воздушных сил по территории Ирака иракский народ восстанет, армия выйдет из по­ виновения, и Садам Хусейн будет низвергнут, не оправдались. И в этих условиях продолжение войны в Ираке теряет смысл. Ирак­ ский народ показал, что он не желает свободы, привнесенной на штыках. Поэтому есть смысл подумать над тем, чтобы остано­ вить войну. и мирными путями решить эту проблему. “Түркістан”, №20 (462), 15 мамыр 2003 жыл

Үкімет пен парламент келісімге келе ме!? Жер кодексі жобасының Мәжілісте талқыланып, екінші оқылымда бес түрлі шартпен қабылдануы – еліміздегі саяси жағдайға отқа май құйғандай әсер етті. Ел үкіметінің басшысы Иманғали Тасмағамбетов, ерін бауырына алып туласын. Егер, Жер кодексі Үкімет ұсынған жоба бойынша қабылданбаса, онда Парламент Үкіметке сенім білдіру мәселесін көтеретіндігін айтқан. Премьер-министр бұл мәселеге төрелік айтуын өтініп Конститутциялық 185

кеңеске жүгінді. Заң бойынша, Конститутциялық Кеңес Иманғали Тасмағамбетовтің өтінішін бір айдың көлемінде қанағаттандыруға тиіс болатын. Алайда, Конститутциялық кеңес екі апта өтісімен – ақ, дәлірек айтқанда 17 күнде шешім қабылдап, үкіметтің өтінішін қанағаттандырды. Біз осы мәселеге байланысты бірнеше саяси партиялар жетекшілеріне жолығып, әртүрлі сауалдар қойған едік. Болатхан ТАЙЖАН “Отан” партиясы төрағасының кеңесшісі: – Болатхан мырза, жерді жекеменшікке өткізуге деген Сіздің жеке көзқарасыңыз қалай?

– Жалпы, жер сату мәселесіне келгенде, көбі оны жекешелен­ діру керек деген пікірді алға тартады. Бірақ, мен өз басым, бірін­ шіден, жерді жекешелендіру әрбір мемлекетке шарт емес. Екін­ шіден, Қазақстан сияқты елдерде, яғни орыс империясының қол астында мәжбүр болған тарихи әдеп бойынша жер өмір бақи же­ келендірілген емес. Үшіншіден, қазіргі заман тұрғысынан алып қарағанда, Қазақстан экономикалық жағдайы, халқының, әсіресе, ауыл тұрғындарының хал-ахуалын жекешелендіруге мүлдем дайын емес. Оның бәрі айтылып жүр. Қайталай берудің қажеті жоқ шығар. Төртіншіден, жекешелендіруден мемлекет ешбір пайда таппайды. Себебі, оны сатып алатын халықтың қаржысы жоқ. Бұл – әншейін сылтау. Бесіншіден, жер жекешелендірілсе, банкке кепілге беріп, несие алудың мүмкіндігі бар дейді. Банкке кепілге беру үшін, жер жеке меншікте болуы міндет емес. Өйткені, жердің өнімін кепіл­ ге қоя аласыз. Ол жай жерді кепілге бергеннен әлдеқайда сапалы. Осы жағын біздің мемлекеттің ескермейтініне таң қаламыз. Ал, енді Қазақстанның қазіргі жағдайына келсек, бұл заңды күшіне енгізу – мұндағы көп адамның айтуы бойынша, осыдан 78 жыл бұрын сатылып келген жерді жеке меншікке айналдырудың тәсілі сияқты. Өйткені, мына жер кодексін қарасаңыз, 3 пунктінің 170-бабында “бұрын сатылған жер енді тікелей солардың жеке мен­ шігіне өтеді” делінген. Жер кодексі осы бап үшін жасалған сияқты. “Отан” партиясы осы 170-бапты алып тастауды ұсынуда. Бірақ, өкінішке орай, бұл пікір ескерілмей отыр.

186

– Жалпы, Парламент пен Үкімет арасындағы түсінбеушілікті қалай бағалар едіңіз?

– Үкімет мүшелерінің өздерінің айтуынша Мәжілісте Жер кодексінің жобасы қаралғанда, Үкімет ұсынған жобаға 600-ден аса түзетулер мен өзгертулер енгізілген. Бұл сонда қандай жоба? Яғни, бұл шикі деген сөз. Ал, егер оны қабылдамай, Үкімет тек қана өз жобамыз дұрыс десе, онда Парламентте отырған азаматта­ рымыз көп нәрсені түсінбей ме? Болмаса Үкіметіміз халқымыздың жағдайын жан-жақты ойластырмай ма? Осы екі сұраққа жауап беруге тура келеді. Үкімет қазір Сенаттың, жалпы алғанда Парламенттің қолын бұрап отыр. Егерде олар үкіметтің жобасын өткізбесе, онда үкіметке сенім білдіру туралы мәселе көтерілуде. Қазақстандағы соңғы 10 жылдағы тәжірибе бойынша, мұндай жағдайда Парла­ мент міндетті түрде бас иеді. Өйткені, көнбесе, Парламентті тара­ тып жіберу қаупі тұр. Депутаттар оған бара алмайды. Ал, енді егер Депутаттар табан тіреп, сенім мәселесін таныт­ паса, үкімет құлайтын жағдайға келді делік. Осы арада прези­ дент соңғы шешім қабылдауға тиіс. Президент үкіметті құлатпай, Парламетті таратса, қазір Парламентте жатқан көп заңдар іске аспай қалады. Оның ішінде БАҚ туралы, Сайлау туралы заңдар, т. б. бар. Яғни, биылғы, келесі жылғы Мәслихат, Мәжіліс, одан арғы жылғы Президенттің сайлауына әзір аса бір сынға ұшырап отырған қолданыстағы Сайлау туралы заң өз күшін жоймай же­ теді. Бұл – үлкен саяси мәні бар жағдай. Сондықтан, жалпы саяси жағдай шиеленісіп кетуі мүмкін.

– О баста “Отан” партиясы жерге жеке меншік енгізу институтын қолдаған еді ғой?

– Жалпы қазір “Отан” партиясы Жер кодексінің жобасын жанжақты талқылап, оған өз ұсыныстарын енгізуде. Біз Мәжілісте ен­ гізілген шарттарды (Жер үлесі бар шаруаларға жерді тегін үлестіру, субаренданы сақтау, аграрлық банк құру, заңды тұлғаларға жер­ гілікті жердің жалпы аумағының 10 пайызынан артық жер бермеу) толық қолдаймыз. Біздің Жер кодексіне байланысты пікіріміздің өзі жеке бір әңгіме арқауы.

187

“КӨЗҚАРАС KZ”, № 16, 15 қыркүйек, 2003 жыл “Отан” партиясы төрағасының кеңесшісі Болатхан ТАЙЖАН:­ Біз бұл жерде сайлауды қалай өткізу мәселесін талқылап отыр­ мыз. Әрине, сайлау заңдылыққа сай өтуі керек. Заңсыздықтарға жол берілмесін. Алдағы уақытта да бас қосып, сайлау заңына енген өзгерістерді де талқылағанымыз жөн. Өйткені, осы отырғандардың ұсыныс-пікірлері мол деп білемін. “КӨЗҚАРАС KZ”, №18, 15 қазан, 2003 жыл

Төрттік одақ кімге тиімді? Халықаралық экономикалық қарым-қатынас маманы Болатхан Тайжан: “Биылғы жылдың бас кезінде украиндық танысым, эко­ номика ғылымдарының докторын кездестірген едім. Ол: “Біз сіз­ дермен салыстырғанда жетілген еуропалық мемлекет болсақ та, Ресеймен тым жақындасу бізді алаңдатады. Өйткені, Ресей өзінің отаршылдық саясатынан шегінбей отыр”, – деген еді. Бұрынғы Ресей империясын қайта қалпына келтіру мәселесінен тек саясаткерлер ғана емес, үкімет басшылары да тілге тиек етуде. Мәселен, оған Рогозин, Градников, Бабурин сияқты орыс ұлтшылдарының пікірлерімен танысу арқылы оңай көз жеткізуге болады. Олар Ресейдің бұрынғы ТМД кеңістігіндегі ықпалын күшейту мәселесін көтеріп отыр. Қазір бірігу бұрынғы Кеңестік мемлекеттер үшін аса қауіпті. Украина мемлекетіндегі наразылықтың түп негізі осында”, – дейді. Тайжан мырзаның ай­ туынша, “экономикалық жағынан басым мемлекет міндетті түрде шешімдерді өз пайдасына бұруға тырысады. Кеңестер Одағы ыды­ рап, ТМД құрылған алғашқы кезеңде осы 4 мемлекет басшылары бас қоса отырып, біртұтас бірлестік құру мәселесі сөз болғанда Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 188

бұрынғы қамытты қайта кие алмаймыз дегені есімізде. Ол кез­ дегі жағдай мен қазіргі жағдай басқаша болғанымен, Елбасы­ мыз төрттік одаққа он ойланып, тоқсан толғанып барып отырған болар.­ “Эпоха”, 24 октября 2003 года

Есть ли будущее у ЕЭП? Впрочем, оптимизм российского и украинского гостей не под­ держали казахстанские эксперты. “Наши государства не успели создать еще внутренние экономические пространства, – говорит советник и. о. председателя партии “Отан” Болатхан Тайжан.

– Каждое прилагает огромные усилия для создания своих неза­ висимых государств, и говорить о быстром их объединении очень затруднительно. Но сам процесс объективен, он идет по всему миру, но применительно к нам нужно учитывать эти моменты. Это очень длительный процесс. Вернее было бы сейчас говорить об интеграции в далеком будущем, а сегодня – о более тесном торгово-экономическом сотрудничестве наших государств”.

2004 год

Внутриполитическое развитие современного Казахстана,­ как необходимость усиления его роли в мире Болатхан Тайжан, Советник председателя партии “Отан” Республики Казахстан Внутриполитическая ситуация в Казахстане после получения независимости складывалось под воздействием различных фак­ торов – экономических, политических, демографических, эколо­ 189

гических и других. Пребывание Казахстана в состоянии колонии в течение более чем двух веков уже говорит о том, в каком со­ стоянии он оказался к моменту объявления своей независимости. Однобокая сырьевая ориентация национальной экономики, прак­ тическое отсутствие межотраслевых и межрегиональных произ­ водственных и культурных связей, примитивная внутристрановая транспортная схема, техническое и технологическое отставание как следствие общей отсталости всей империи, в составе которой находился Казахстан. Отсутствие опыта демократической обще­ ственной жизни, полное подчинение внутренней экономической и политической деятельности контролю и указаниям извне, уг­ роза разрушения национальной культурно-духовной сферы – ас­ симиляторские попытки со стороны Кремля в отношении языка, обычаев, традиций казахов – все это оставило тяжелое наследие во многих важных сферах жизнедеятельности молодого госу­ дарства. Положение усугублялось нараставшей проблемой эколо­ гических бедствий в различных уголках Казахстана, – это и гряз­ ное производство промышленных предприятий, горы отходов от добычи полезных ископаемых, эрозия почв в районах освоения целинных земель, обмеление Аральского моря и его губительные последствия, усыхание Балхаша и т. д. и т. п. В порядке иллюс­ трации варварского отношения метрополии к Казахстану можно привести следующий потрясающий воображение нормального человека факт: из всех ядерных взрывов на планете количество которых достигало порядка двух тысяч, около 500 Москва про­ извела в Казахстане. Иными словами, четверть радиационного заражения всей земли в результате всех известных человечеству ядерных испытаний приходится на территорию Казахстана. Заод­ но добавим, что в Казахстане ядерные испытания проводились в районах, густонаселенных казахами, и в те дни, когда роза ветров имела направление во внутрь Казахстана. Этот далеко не полный перечень негативных последствий колониального прошлого Ка­ захстана говорит о том, что страна двигалась в сторону неотвра­ тимой национальной катастрофы под звуки фанфар об “успешной национальной и интернациональной политике” Москвы. Попыт­ ки превратить страну в “лабораторию дружбы народов” имели 190

целью превратить ее в бесхозный “общий дом” для всех, кого сюда переселяют. Правда, почему-то при этом основную массу переселенцев в Казахстан во все годы царского и советского прав­ ления составляли славяне. Достаточно продуманная система образования наряду с зада­ чами подготовки квалифицированных специалистов различного профиля все же не упускала возможности русификации нерус­ ского поселения империи, в том числе и казахов. Несомненно, можно было создать условия и обстоятельства для создания ши­ рокой сети детских дошкольных учреждений, средних школ, ПТУ и высших учебных заведений на национальных языках, но тогда не была бы достигнута основная цель – консолидация населения империи на основе русского языка, русской культуры, русских обычаев и традиций. Вспомните, населению царской России, а впоследствии – так называемого Советского Союза, внушались стереотипы и установки на то, что “снег, небо, лес, береза и т. д. ” бывают только русскими, в Алматы, Душанбе, на Кавказе, в Прибалтике люди должны были устраивать “проводы русской зимы” будто в этих краях не бывает, если можно так выразиться, “своей” зимы. Этот краткий обзор итогов колониального прошлого Казахс­ тана вовсе не направлен на раздувание антимосковских настро­ ений. Тем более, что казахский народ и его прежнее и нынешнее руководство абсолютно не подвержены антирусской истерии. Отношение к прошлому должно быть спокойным и терпеливым. Такой подход, по моему разумению, ведет к правильному анали­ зу прошлого и создает предпосылки к конструктивным выводам и решениям. Озлобление или желание мести в международных отношениях никоим образом не ведут к их улучшению и оздо­ ровлению. Допущение желания “наказать”, подчинить своей воле другой народ или государство, как показывает практика миро­ вой политики, вызывает ответную реакцию и ведет к ухудшению международной обстановки. Поэтому короткий взгляд на новейшую историю Казахстана до получения независимости никоим образом не преследует цель возбуждения негативных или протестных настроений. Это всего 191

лишь констатация ситуации, в которой Казахстан оказался к мо­ менту падения советской империи, чтобы показать масштаб про­ блем, которые надо было решать в первые же годы суверенного существования. К тому же надо обратить внимание на то, что если ранее Казах­ стан являлся объектом имперской политики одной из держав, то в постколониальный период, хочет РК этого или не хочет, она долж­ на осваивать роль субъекта мировой политики. Сам ход истории диктует необходимость создания атрибутики государственности: деколонизацию экономической, политической и духовной жизни страны, введение в повседневное и повсеместное пользование казахского языка, как государственного. Задачи, весьма важные и ответственные. В один день, одним махом их не решить. Требу­ ется упорная политическая, разъяснительная и организаторская работа. Разумеется, в процессе создания государственности Казах­ стана встречались и встречаются различного рода трудности и проблемы. Некоторые из них являются прямым следствием ко­ лониального прошлого, некоторые – результат недостатка необ­ ходимых средств и опыта, некоторые создаются искусственно, по наивности или умышленно, теми, кто так или иначе не восприни­ мает независимое, самостоятельное существование Казахстана. Как видим, внутриполитическое положение в Республике Ка­ захстан характеризовать однозначно невозможно. Оно сложное и требует тщательного исследования с привлечением специалис­ тов различного профиля, проведением социологического анализа происходящих процессов. В силу ограниченности публикации попытаемся рассмотреть наиболее важные моменты этих процессов. Изменение структуры экономики является насущным услови­ ем самостоятельного существования Казахстана. Любой непред­ взятый человек, тем более специалист, согласится с утверждени­ ем, что ориентация на извлечение природных богатств и вывоз их без обработки внутри страны пагубно для нее с позиции ее перспектив развития, удовлетворения долгосрочных потребнос­ тей ее граждан.

192

Вполне объяснимо, что иностранный капитал стремится безу­ держному увеличению добычи сырья без учета интересов разви­ тия той или иной страны, в том числе и Казахстана. Оборотной стороной иностранных инвестиций без регулирующей и направ­ ляющей роли местных властей всегда являются отсутствие какихлибо признаков заинтересованности в создании комплексного производства, диверсификации экономики страны, куда иност­ ранные инвесторы устремляются только с целью извлечения мак­ симальной прибыли и в возможно короткие сроки. Понятно, что в первые годы самостоятельного развития моло­ дое государство не располагало финансовыми ресурсами, обору­ дованием, техникой, технологией, необходимыми для всесторон­ него развития экономики. Но теперь, когда в последних посланиях президента Н. На­ зарбаева ставится задача формирования диверсифицированной, конкурентоспособной экономики и осуществления инновацион­ но-индустриальной политики, правительство должно проявить настойчивость в осуществлении намеченных планов. Иначе мо­ жет произойти задержка в решении других актуальных социаль­ но-экономических задач. В общем контексте социальной политики государства особое место занимает демографическая проблема. При этом государс­ тво стремится воздействовать на демографические процессы с целью решения различных задач социально-экономического и политического характера. Зачастую политика в сфере демографии мало прозрачна, офи­ циальная статистика малодоступна и, к сожалению, не всегда до­ стоверна. Тем не менее внимательный наблюдатель или исследо­ ватель даже, не обладая детальными данными, может достаточно близко к реальной ситуации обрисовать текущую ситуацию. В целом, проблемы демографии охватывают самые различные процессы воспроизводства, расселения, взаимоотношения групп населения страны по национальным, языковым, поло-возрастным и другим признакам. При рассмотрении социально-демагрофической ситуации в Казахстане, да и в целом в Средней Азии, следует исходить из 193

того, что Российская империя и в царский, и в советский период относилась к данному региону и, в особенности, к Казахстану, как к объекту завоевания и возможно полного освоения. Именно этим можно объяснить, что все годы пребывания этого региона в составе империи Россия проводила, с одной стороны, линию на однобокое развитие его экономики и, с другой стороны, на максимальное заселение этого края выходцами в основном из России, Украины и Белоруссии. Так, если посмотреть на динамику национального состава­ населения Средней Азии и Казахстана с 1926 по 1979 год, то обнаружится,­ что доля коренной национальности в этих государствах­ постоянно снижалась, а русских – повышалась: доля казахов в населении Казахстана в 1926 году составля­ ла 57,1%, русских – 19,7%, в 1979 соответственно 36,0 и 40,8; соответствующие­ данные­ по Киргизии 1926 год – киргизов – 66,6, русских – 11,7, 1979 г. – соответственно – 47,9 и 25,9 . Такая же тенденция прослеживается в других республиках Средней Азии. Одновременно проводилась политика сдерживания роста ко­ ренного населения в Казахстане: население, говорившее на кир­ гизкайсакском наречии – по первой переписи населения Российс­ кой империи, проводившейся в 1897 году, насчитывало 4 миллион 84 тысяч 100 человек (4084,1) – а в 1987, т. е. через сто лет, – 8,84 миллион человек. Известно, что в целом численность народов, как правило, удваивается в течение 30 лет. В иных случаях за ме­ нее короткий срок. И если считать, что численность казахов мог­ ла бы удваиваться каждые 30 лет, то уже к 1927 году она должна была составить более 8 миллионов человек, к 1957 году более 16 миллионов, к 1987 – более 32, к 2017 году – 64 миллиона чело­ век. Мы, конечно, осознаем, что это арифметические подсчеты, но при всех допущениях численность казахов к 1987 году, до­ стигшая всего лишь 8 миллионов человек, слишком не сравни­ ма с цифрой 32 миллиона, которые должны были быть к этому году. На задержке роста численности казахов сказались массовая гибель­ казахов в первые два десятилетия XX столетия в резуль­ 194

тате карательных мер царской власти и голода начала двадцатых годов – годы становления советской власти. По сведениям известного демографа доктора политических наук, профессора Макаша Татимова, за период с 1926 по 1945 годы потери казахского народа составили 3 миллиона 860 тысяч человек, включая погибших на фронтах второй мировой войны 1941-1945 годы – 350 тысяч человек. Таким образом, структура населения Казахстана в националь­ ном разрезе претерпевала изменения не вследствие естественных демократических процессов, а вследствие мероприятий Кремля. В этой связи хотелось бы обратить внимание еще на следую­ щий момент в отношении демографической ситуации в Казахста­ не после объявления им своей независимости. Заинтересованные лица часто и много говорят об уменьшении численности граждан Казахстана славянского происхождения, связывая это демографи­ ческое явление чаще всего с их массовым выездом из Республики Казахстан. Прямо или косвенно утверждается, что они будто вы­ давлены из Казахстана. И нередко бросают тяжелые обвинения в адрес местных властей, населения и в целом в адрес проводимой государством национальной политики. Но упускается из виду об­ щеизвестный факт с советских времен, говорящий о том, что мас­ совый выезд славян и вообще лиц европейской национальности из Казахстана начался еще в 70-х годах 20 века. Этот выезд отмечен специалистами по вопросом народонаселения и миграционным процессам на территории бывшего Советского Союза и он, этот факт, является следствием завоза миллионов людей из европейс­ кой части бывшего СССР во время освоения “целинных и залеж­ ных земель” в Казахстане и широкомасштабного строительства, развернутого в этой республике в те же годы. Таким образом, на­ чало оттока не прижившегося в этих краях переселенческого на­ селения следует относить ко времени задолго до объявления не­ зависимости. К тому же напомним, что в Казахстане проживали не менее 700 тысяч людей, работавших на секретных объектах в закрытых городах. С крушением бывшего Союза они все выехали из Казахстана, ибо не имели никаких устойчивых связей ни с мес­ тным населением, ни с самим государством и они не собирались 195

здесь постоянно жить. Но вместе с тем они (700 тысяч) фигуриру­ ют в составе 1 миллион 200 тысяч выехавших из РК. И еще один момент, но не последний, который надо иметь в виду, когда речь идет об уменьшении численности русских в Казахстане за годы независимости. Известно, что так называемый Советский Союз являлся по форме и содержанию той же российской империей, переименованной после 1917 года. До самого крушения бывше­ го СССР господствующее положение в нем занимали русские, их язык и культура. И в те годы массы нерусских, особенно евреи, ук­ раинцы и другие при получении паспорта нередко записывались русскими. Так же ни для кого не секрет, что дети от смешанных браков часто регистрировались также русскими, даже в случаях, когда только мать являлась русской. Кроме того крушение рос­ сийской империи привело к уменьшению численности русских не только в РК, но и на всей постимперской территории, включая и саму Российскую Федерацию. Это явление можно объяснить тем, что многие тысячи, если не миллионы, бывшие русские вер­ нулись в лоно своей исконной национальности, когда они полу­ чили свободу выбора по этому вопросу. Следует также принять во внимание тот факт, что советская власть в свое время ограничивала выезд своих граждан заграницу на постоянное местожительство. С полной уверенностью и до­ стоверностью можно утверждать, что разрешение на эмиграцию получала мизерная часть желающих выехать. И в советское вре­ мя огромное число лиц различных национальностей, особенно немецкой, обращалось с заявлениями о выезде из Казахстана на свою историческую родину, но не все эти заявления – просьбы удовлетворялись. Но с появлением реальной возможности вы­ ехать уже из независимого Казахстана такие желания были осу­ ществлены. Таким образом, нельзя искажать истинную картину эмиграции из РК и огульно очернять национальную политику го­ сударства. Весьма острым вопросом внутриполитической обстановки в современном Казахстане остается положение казахского языка как государственного и языка общения между его гражданами.

196

На первых порах независимости руководителям молодого го­ сударства было трудно отойти от сложившегося стереотипа, что русский язык является “великим и могучим” и перевод государс­ твенных и общественных дел на казахский смерти подобен. Они и мысли не могли допустить, что многомиллионный нерусский народ может говорить не на русском, а на своем языке. К сожале­ нию, инерция такого мышления сохраняется до сих пор, хотя, как и положено природе суверенного существования любого народа, она неизбежно будет угасать. Такой путь прошли практически все страны, освободившиеся от колониальных пут. Различие в темпах прохождения такого пути чуть ли не напрямую связано с уровнем просвещенности, патриотизма, преданности интересам народа его руководителей разного уровня от высшего до низшего. И в этом плане и сейчас не поздно исправить ошибочно при­ нятую установку на двойственную языковую политику, которая с одной стороны провозглашает государственным казахский, а с другой языком межнационального общения – русский. Законо­ мерен вопрос к чему сводятся функции государственного языка, если функции межнационального общения отводятся другому языку. Ситуацию можно было бы назвать просто смешной, если бы она не была столь нелепой и печальной своими последствия­ ми для граждан нашей страны. Действительно, какой же линии им придерживаться и на что ориентироваться, если само руко­ водство государства не может определиться с языком заседаний правительства, парламента, официальных заседаний, публичных выступлений, делопроизводства и т. д. Ведь это прискорбно при­ знавать, что долгосрочное единство и сплоченность внутри стра­ ны не могут быть достигнуты пока все ее граждане не осознают, что они должны владеть государственным языком. Пусть русские в нашей стране между собой общаются на своем языке, поляки – на своем, казахи на своем, поляки – на польском, но собравшись вместе, они должны говорить на государственном. Именно в этом случае государственный язык наряду с единой национальной эко­ номикой, культурой явится объединяющим страну элементом. Консолидация и сплоченность граждан разных националь­ ностей Казахстана должны происходить на основе овладения и 197

знания языка, обычаев, традиций, культуры государствообразу­ ющего народа страны – казахского народа. Сколько бы милли­ онов нефранцузов, ненемцев, нешведов, неангличан, нерусских не проживали в соответствующих странах, все они интегрируют­ ся с языком, культурой, обычаями доминирующего народа. Это мировая практика всех многонациональных государств. Почему Казахстан должен быть исключением из правил. Разумеется, мы не можем игнорировать тот факт, что всего в течение почти двух веков и лишь чуть более десяти лет назад Ка­ захстан являлся частью Российской империи и Советского Союза, где господствующее положение занимали русский язык, русская литература и культура. Но в то же время, граждане, желающие жить и трудиться в Республике Казахстан, должны осознать, что теперь они не являются частью граждан российской империи, а вполне самостоятельного государства. И граждане Республики Казахстан должны признавать и исполнять ее законы, воспитать в себе и в своих детях чувство, что именно Казахстан является их родиной. Конечно, у каждого человека на Земле есть истори­ ческая родина. Исторической родиной шотландцев, ирландцев, голландцев, китайцев, являющихся гражданами США, являются соответственно Шотландия, Ирландия, Голландия, Китай. Рус­ ские, проживающие в Австралии, Канаде, Новой Зеландии и дру­ гих странах, питают теплые чувства к своей исторической родине – России. Но во всех случаях граждане определенного государс­ тва называют и считают его своей родиной независимо от того, историческая она для него или приобретенная. Точно также граж­ дане Казахстана неказахской национальности могут испытывать самое теплое благожелательное отношение к своей исторической родине и это нормально и понятно. И в то же время, если они на­ мерены постоянно проживать в Казахстане, вполне естественно, что они должны называть своей родиной Республику Казахстан. И казах, и неказах не могут и не должны допускать себе мысли, что Казахстан только для казахов. Это утопия, с одной стороны. С другой стороны, мононациональные государства в мире можно насчитать по пальцам. Из почти двухсот государств мира более 190 – многонациональны, поликонфессиональны. В этом плане 198

Казахстан не уникален. Подчеркивание, акцент на характеристи­ ку РК как многонациональной, поликонфессиональной страны – “лабораторию дружбы народов” – это ярлык, клише советских времен. Следует твердо усвоить, что мы – одно из подавляюще­ го большинства обычных государств мира. И поэтому вполне ес­ тественно, наше что внутригосударственное устройство должно быть подобным оному в других странах. На внутреннее положение наряду с крупными проблемами, доставшимися из предыдущего периода, серьезное влияние ока­ зывают новые, возникшие за последнее время. Новый исторический этап развития Казахстана актуализирует задачу построения демократического гражданского общества, на­ лаживания сотрудничества и взаимодействия политических пар­ тий, общественных движений, создания условий для конкурент­ ной деятельности в экономике и в других сферах общественной жизни. И поэтому все зарегистрированные на данный момент десять политических партий Казахстана в своих программах намечают пути и способы решения наиболее животрепещущих вопросов экономического и политического развития страны. Сравнительный и детальный анализ программ партий совре­ менного Казахстана говорит в целом об их единообразии. Глав­ ными их блоками являются политические, экономические и соци­ альные проблемы. Мало внимания уделяется вопросам правового и духовно-культурного развития. Можно сказать, расплывчато сформулированы позиции по языковому строительству государс­ тва. Иными словами, программы нынешних партий практически не акцентируют внимания на самых острых вопросах гуманитар­ ного характера. Если обобщенно рассмотреть подходы партий РПП “Отан”, “Ак жол” и КПК к внутриполитическим вопросам страны, то можно отметить, что они в той или иной форме заявляют о не­ обходимости совершенствования выборного законодательства. Партия патриотов Казахстана ратует за децентрализацию власти через введение института самоуправления. “Отан” и Гражданс­ 199

кая партия Казахстана поддерживают государственную политику межнационального согласия. Можно сказать, что “Ауыл” и Аг­ рарная партия акцент делают на вопросах аграрной политики, чуть ли не дистанцируясь от политических проблем. Почти все партии выступают за ведущую роль государства в регулировании экономики, одновременно выступая за ее либера­ лизацию и диверсификацию. В социальной сфере практически все партии выступают за весьма популярные среди народа идеи всеобщего бесплатного об­ разования, улучшения медицинского обслуживания, повышения заработной платы и пенсий и т. д. Иными словами, эта сфера яв­ ляется широким полем для популистских заявлений и обещаний. Особо следует остановиться на основных направлениях про­ граммы партии “Асар”. Программа этой партии упор делает на социальную сферу, на проблемы образования, молодежи, жен­ щин. По степени важности с точки зрения этой партии политичес­ кие, экономические, внешнеполитические, духовно-культурные и правовые проблемы можно было бы расположить в порядке, в котором они перечислены. Особо важным также для внутри – и внешнеполитическо­ го положения Казахстана явилось бы широкое взаимодейс­ твие и сотрудничество (а почему бы и нет) всех ныне сущест­ вующих политических­ партий. Примеры такого взаимодействия уже появляются.­ Обществу известны совместные заявления различных­ партий по проекту “Закона о СМИ”, о проблеме кор­ рупции и т. д. Нет сомнения, что создание блоков взаимодействия и других форм межпартийного сотрудничества несет в себе много пози­ тивного в плане сохранения и упрочения стабильности и спо­ койствия в обществе. Устойчивое политическое развитие Казахстана, несомненно, является одной из основ усиления его стратегического места в мире.

200

Internal political development of modern Kazakhstan as a necessity of strengthening its role in the world Bolatkhan Taizhan, Advisor to the Chairman of “Otan” party of the Republic of Kazakhstan The internal political situation in Kazakhstan after obtaining of independence was formed under the influence of different factors – economical, political, demographic, and ecological and others.

The period of Kazakhstan in the state of a colony for more than two centuries tells in what situation it was by the moment of declaration of its independence. One-sided rough orientation of national economics, practical absent of inter-sectorial and inter-regional industrial and cultural relations, primitive inter-country transport scheme, technical and technological backwardness as the result of general backwardness of the whole empire, the member of which Kazakhstan was. The absence of an experience of democratic social life, absolute subordination to internal and political activity to control and instruction from an outside, a threat of destruction of national cultural- mental sphere, assimilating attempts of the Kremlin towards the language, customs, traditions of Kazakhs – all this left a heavy heritage in many important spheres of activity of the young state. The situation was aggravated by a growing problem of ecological disasters in various parts of Kazakhstan – that is both dirty production of industrial enterprises, the heaps of wastes from mining operations, soil erosion in the regions of virgin land reclamation, shoaling of Aral Sea and its disastrous consequences, drying of Balkhash etc. The following fact, shaking a normal human being may be given. as an illustration of barbarian attitude of a center to Kazakhstan: of all nuclear explosions on a planet, the number of which reached to about two thousands, about 500 Moscow produced in Kazakhstan. In other words, a forth of radiation contamination of the whole planet in the result of known to all mankind nuclear tests falls at the territory of Kazakhstan. Besides we’ll add that nuclear tests in Kazakhstan have been held in the regions, densely populated with Kazakhs, and in those days when a wind rose had the directions inward the Kazakhstan. This is far from being the full list of negative 201

consequences of colonial past of Kazakhstan tells that the country has been moving towards an unavoidable national disaster to the accompaniment of fanfare about “successful national and international policy” of Moscow. Attempts to transform the country into the “laboratory of the friendship of peoples” were aimed at transformation of it into the ownerless “common home” for all, who was moved there.

It’s true, for some reason Slavonic people represented the main mass of emigrants into Kazakhstan during the all years of tsarist and soviet governance.

Sufficiently considered system of education together with objectives of preparation of skilled specialists of different profile nevertheless hasn’t missed the opportunity of russification of nonRussian colony of the empire, including Kazakhs. No doubt, it was possible to create conditions and circumstances for foundation of wide network of children pre-school establishments, secondary schools, vocational schools and institutions of higher education based on national languages, but in this case the main aim- consolidation of the empire population based on Russian language, Russian culture, Russian customs and traditions would not be achieved. Recollect that directions and stereotypes were instilled to population of the tsarist Russia and later of so called Soviet Union, that “a snow”, “a sky”, “a forest” “a birch” could be only the Russian one; in Almaty, Dushanbe, in the Caucasus and in Baltic Republics the people had to arrange “a send-off of Russian winter”, as if in their lands they hadn’t had their “own” winter, if we me say this way.

This brief review of the results of Kazakhstani past is not directed at inflating of anti-Moscow spirits at all. More over, Kazakh people and its former and present leadership absolutely are not subject to anti-Russian hysteria. The attitude to past must be calm and patient.

Such approach, in my opinion, leads to correct analysis of the past and creates the preconditions for constructive conclusions and decisions.

Exasperation or a wish of revenge in international relationships by no means will lead to their improvement or invigoration. Admission of the wish “to punish”, to bend the other people or a state to its will, as the practice of world politics demonstrates, will cause return reaction and will lead to worsening of international situation.

202

Therefore a brief glance to the newest history of Kazakhstan prior to obtaining of independence by no mean has as its object to excite negative or protest spirits. This is only a statement of situation, in which Kazakhstan appeared by the moment of collapse of the Soviet empire, in order to demonstrate the scale of problems, which were to decide during the first years of sovereign existence.

In addition we should draw an attention that if earlier Kazakhstan has been an object of empire policy of one of the powers, then during a post-colonial period whether RP wants or not, it must master the role of a subject of world politics. The coarse of the history itself dictates the necessity of creation of attributes of the state: decolonization of economical, political and mental life of the country, introduction of everyday, general use of Kazakh language as the state one. The objectives are highly important and responsible. It’s not possible to solve them in one day and at once. Hard political, explanatory and organizational work is needed.

It is clear that difficulties and problems of different kind were met in the process of establishment of State system of Kazakhstan. Some of them are the direct result of colonial past, some- the result of a lack of necessary means and experience, some are created artificially, by naivety or intentionally by those, who somehow or other doesn’t perceive the independent, self-supporting existence of Kazakhstan.

As we see, it is impossible to characterize the internal political situation in the Republic of Kazakhstan unambiguously. It is complicated one and requires thorough study with attraction of experts of different profile, holding of social analysis of existent processes.

Due to limitation of a publication we’ll try to consider the most important moments of these processes.

Modification of economy structure is an urgent condition of independent existence of Kazakhstan. Any unprejudiced person, and especially the expert will agree with the statement, that orientation toward the recovery of natural resources and their export without processing within the country is baneful for it from position of its development perspectives, satisfaction of long-term demands of its citizens.

203

It’s quite explainable, that foreign capital strives to unrestrained recovery of raw materials without taking into account the interests of the development of this or that country, including Kazakhstan. The reverse side of foreign investments without regulating and directing role of local authorities are always the absence of any signs of the interest in creation of complex production, diversification of the country economics, where foreign investors turn on only with the view of gaining of maximal profit and within as much as possible short period of time.

It is clear that during the first years of independent development the young state hasn’t dispose of funds, equipment, technique and technology, required for all-round development of the economics.

But now, when in the latest messages of President N. Nazarbayev the problem is stated to form the diversified, competitive economics and realization of innovation- industrial policy, the government is to show the persistence in realization of planned social-economical tasks.

In a general context of state social policy demographic issue takes the special place. At that the state strives to affect the demographic processes with the view to solve different tasks of social-economical and political character.

Often the policy in the sphere of demography is not enough transparent, an official statistics is not enough available, and unfortunately, is not always reliable. Nevertheless, attentive observer or explorer even without possession of detailed data may outline the current situation sufficiently close to real situation.

In a whole, the issues of demography cover very different processes of reproduction, settling, interrelations of groups of country population according to national, language, sex- age and other features.

On considering the social-demographic situation in Kazakhstan, and in Central Asia in a whole, we should proceed from the fact, that Russian empire both in tsarist and soviet period regarded the given region, and Kazakhstan, in particular, as the object of conquest and probably of complete assimilation.

Just by this we can explain that all years of stay of this region in the membership of the empire, Russia has been carrying out the policy 204

directed on one-side development of its economy on the one hand, and to maximal colonization of this land with the emigrants from Russia, Ukraine and Byelorussia on the other.

So, if we look at the dynamics of national composition of Central Asian population and Kazakhstan since the year 1926 till 1979, we’ll reveal that a share of aboriginal nationality in these states has been constantly reduced, and Russians – increased; the share of Kazakhs in Kazakhstani population in 1926 amounted to 57,1%, Russians – 19,1%, in 1979 36,0 and 40,8 respectively. The respective data for Kirgizia: in 1926 Kirgiz – 66,6, Russians- 11,7, in 1979- 47,9 and 25,9 respectively. 1 The same trend is traced in other republics of Central Asia.

At the same time the policy of control of aboriginal population growth in Kazakhstan was held: the population, spoken in Kirgizkaisak dialect2 – according to the first census of Russian empire population, held in 1897 amounted to 4 million 84 thousand and 100 people (4084,1)3- and in 1987, i. e. in a century, 8,84 million people. 4 It is known that as a whole, the number of people, as a rule, is doubled within 30 years. In other cases within more short period. And if we consider, that Kazakh population could be doubled every 30 years, that by the year 1927 it might have amounted to more than 8 million people, by 1957 more than 16 million, by 1987 – more than 32, by 2017- 64 million people. Of course, we realize, that this is just an arithmetical calculation, but with all admissions the number of Kazakhs by the year 1987, amounted merely to 8 million people, which is too much incomparable with the figure of 32 million, which should be that year. Mass depth of Kazakhs during the first decades of XX century in the result of punitive measures of tsarist power and famine in the beginning of the twenties- the period of soviet power formation affected the delay of growth of Kazakh population.

According to the data of a famous demographer, a Doctor of Political Sciences, professor Makash Tatimov, for the period from 1926 to 1945 the loses of Kazakhs people amounted to 3 million 860 thousand people, including those, who died on the fronts of the Second World War of the years 1941-1945 – 350 thousand.

205

Thus the structure of Kazakhstani population from the national point of view has undergone the changes not owning to natural democratic processes, but in the result of actions of the Kremlin.

In this connection, I’d like to draw your attention to the following moment in relation to the demographic situation in Kazakhstan after it declared its independence. Interested people talk often and many about the reduction of the number of Kazakhstani citizens of Slavonic origin, often connecting this demographic event with their mass departure from Kazakhstan. And quite often hurl an acquisition directed against local authorities, the population and national policy, conducted by the state in general. But they miss the fact of common knowledge since the soviet years, which is the evidence of the fact that mass departure of Slavonic people and persons of European nationality in general from Kazakhstan began as earlier as 70-s of the 20th century. This departure was marked by specialists for population and migration processes on the territory of the former USSR and this fact itself is the result of delivery of million of people from the European part of the former Soviet Union during the reclamation of virgin and long-fallow lands in Kazakhstan and large-scale construction, launched in the republic those years. Thus, the beginning of flow-out of non-settled down migrating population should be referred to a time, long before the declaration of independence. Moreover we’d like to remind, that no less than 700 thousand people lived in Kazakhstan, working on secret objects in closed towns. With the collapse of the former USSR, they all left Kazakhstan, for they had any stable ties neither with local population nor with the state itself and were not going to live there forever.

But along with it they (700 thousand) appears in the number of 1 million 200 thousand people, left RK. And another moment, but not the last one, which should be taken into account, when we speak about the reduction of the number of Russians in Kazakhstan during the years of independence. It’s known that so called Soviet Union was by its form and contents the same Russian empire, renamed after the year 1917. Prior to collapse of the former USSR, Russians, their language and culture had a dominant position. And in those years masses of non-Russians, especially the Jews, Ukrainians and others, 206

were often registered as Russians when receiving a passport. Also it’s not a secret for everybody, that children from mixed marriages were often registered as Russians too, even in the cases when only a mother was a Russian. Besides this, collapse of the Russian empire has led to reduction of Russian population not only in RK, but also on the total post-empire territory, including the Russian Federation itself. This phenomenon may be explained by the fact that many thousands, if not million of former Russians have returned to their native nationality, when they got a freedom of choosing at that issue.

We should take into account the fact, that the Soviet power in its time was limiting the departure of its citizens abroad for permanent residence.

It may be affirmed with full certainty and reliability, that scanty part of those wishing to leave, got the permission for emigration. Even in Soviet time the large number of persons of different nationalities, especially Germans applied for departure from Kazakhstan to their historic motherland, but not every such applications- requests were satisfied. But with the appearance of real possibility to leave already independent Kazakhstan, such wishes have been realized. Thus, one cannot twist the actual picture of emigration from RK and blacken without grounds the state national policy.

The status of Kazakhs language as state one and the language of communication between its citizens is a highly acute issue of internal political situation in modern Kazakhstan.

At the beginning of independence it was difficult for the leaders of young state to step aside from existent stereotype, that Russian language was “a great and mighty” and transition of state and social affairs into Kazakh language was similar to death. They couldn’t allow even a thought, that of many millions non-Russian people might speak not Russian, but their own language. Unfortunately, an intertia of such thinking still remains, though, as it should be for the nature of sovereign existence of any people, it will fade inevitably. Practically all countries, released from colonial chains, have passed this way. The difference in rate of passing this way is almost directly connected with the level of education, patriotism, devotion of its leaders of different ranks from the lowest to the highest to the interest of people.

207

And in this question it’s not late to correct the adopted directive for double language, which on the one hand proclaims the Kazakh language as state one, and on the other Russian- as the language of international communication. The question is natural: what will be the functions of state language, if the functions of international communication are given to another language. The situation could be called simply ridiculous, if it hadn’t been so absurd and sad with its consequences for citizens of our country. Indeed, what policy they should keep to and what orient to if the leadership itself can’t determine its position with the language of meetings of government, parliament, official meetings, public appearances, record keeping etc. After all it is pitiable to admit, that long-term unity and consolidation inside the country can’t be reached, unless all its citizens realize that they have to master state language. Let Russians in our country communicate between each other in their own language, Kazakhs in their own, Poles- in Polish, but if gathered together, they must speak in state language. Just in this case state language together with a single national economy, culture will become the element, uniting the country.

Consolidation and solidarity of citizens of various nationalities of Kazakhstan must take place based on mastering and knowledge of the language, customs and traditions, culture of Kazakh people – the state-forming people of the country. It doesn’t mater how many non-Frenchmen, non-Germans, non- Swedish, non-Englishmen, nonRussians would live in respective countries, they all integrate with the language, culture, and customs of dominating people.

This is a world practice of all multinational states. Why Kazakhstan should be an exception to the rule?

Of course, we can’t ignore the fact, that during almost two centuries Kazakhstan has being the part of Russian empire and the Soviet Union, where Russian language, Russian literature and culture took the dominant position. But at the same time, the persons, wishing to live and work in Kazakhstan should realize, that now they are not a part of citizens of Russian empire, and have to become the citizens of quite independent state. And the citizens of Kazakhstan must admit and follow its laws and cultivate in themselves and their children the feeling, that Kazakhstan in particular is their historical motherland.

208

The historical motherlands of Scotchmen, Irishmen, Dutchmen, and Chinese who are the citizens of the USA are Scotland, Ireland, China respectively. The Russians inhabiting Australia, Canada, New Zealand and other countries entertain warm feelings to their historical motherland- Russia. But in all cases the citizens of a certain state call and consider it their motherland, irrespective of whether it is historic or acquired one. Just as the citizens of Kazakhstan of non-Kazakhs nationality may entertain the most warm and well-disposed attitude toward to their historical motherland and this is normal and obvious.

And at the same time, if they intend to live in Kazakhstan forever, it is quite natural, that they must call the Republic of Kazakhstan as their motherland. Both Kazakh and non-Kazakh can’t and shouldn’t allow the thought that Kazakhstan is only for Kazakhs. This is an utopia, on the one hand. On the other hand, we could count mono-national states on the fingers of one hand. Among almost two hundred states of the world more than 190 are multinational, poly-confessional. From this point of view Kazakhstan is not unique. Accentuation on characteristics of RK as multinational and poly-confessional country – “a laboratory of peoples’ friendship” – this is a label, cliché of the soviet period.

We should learn firmly, that we are – one of overwhelming majority of ordinary states of the world. And therefore its quite natural, that our internal state structure should be similar to the same in other countries.

Along with major problems, fell to our share from the previous period, new one, appeared lately seriously affect the internal situation.

The new historical stage of the development of Kazakhstan updates the task of construction of democratic civil society, arranging of cooperation and interaction of political parties, social movements, creation of conditions for competitive activity in economics and other spheres of social life.

And therefore all ten political parties of Kazakhstan, registered up today are planning in their programs the ways and means of solving of the most actual issues of economical and political development of the country.

209

Comparative and detailed analysis of programs of the parties of modern Kazakhstan tells in general of their uniformity. Political, economical and social problems are their main blocks. Not enough attention is paid to issues of legal and mental-cultural development.

One could say, that positions on language structuring of the country are indefinable. In other words the programs of present parties don’t practically accentuate the attention to the most acute issues of humanitarian character.

If we generally consider the approaches of the parties RPP “Otan” “Ak-Zhol” and KPK to the internal political issues of the country, one might note, that they in this or that form declare the necessity of improvement of electoral legislation. The Party of Patriots of Kazakhstan stands for decentralization of power through introduction of an institute of self-government. “Otan” and “Civil Party of Kazakhstan” support the state policy of international accord. One might say, that “Auyl” and Agrarian Party accentuate on the issues of agrarian policy, and nearly remote from political problems.

Almost all parties advocate the leading role of the state in regulation of economics, simultaneously advocating its liberalization and diversification.

In social sphere, practically all parties advocate the ideas that are very popular among the people on general free education, improvement of medical services, growth of salaries and pensions etc. In other words, this sphere represents the wide field for populist statements and promises.

We should stop on the main direction of the program of “Asar” party. The program of this party places an emphasis on social sphere, the problems of education, youth and women.

According to the degree of importance and from the point of view of this party, political, economical, and internal political, mentalcultural and legal issues might be positioned in the order, in which they are enumerated.

Also the most important for internal and external- political situation of Kazakhstan would be a wide interaction and cooperation (and why not?) of all political parties acting nowadays. Examples of such 210

cooperation appears now by now. Joint statements of different parties on “Law on Mass-media” the problem of corruption etc. is known to the society.

No doubt, that creation of interaction blocs and other forms of interparty cooperation bears in itself a lot of positive from the point of view of preservation and strengthening of stability and peace in the society.

Sustainable political development of Kazakhstan undoubtedly is the one of the basis of strengthening of its strategic place in the world.

16 қаңтар, 2004 жыл

“Жас тұлпардың дабылы” қазақтың езілген еңсесін көтеруді көздейді Осыдан 40 жыл бұрын Мәскеу және Ленинград қалаларында оқитын қазақ жастарынан құралған “Жас тұлпар” қозғалысы жаңғырып, “Жас тұлпардың” дабылы” деп аталатын жаңа қоғам болып қайта құрылды. Бұл туралы сонау жылдары “Жас тұлпардың” мүшесі болған, бүгіндері белгілі қоғам қайраткері, дипломат, елші Болатхан ТАЙЖАН мәлімдеді.

1960 жылдары Мәскеу мен Ленинград қалаларында білім алып жатқан қазақ жастарын өз халқының болашағы қатты толғандыратын. Олар келешекте Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық дербес мемлекет болуын, соған қол жеткі­ зуді көкседі. Оған өз тараптарынан мүмкіндігінше үлес қосуды көздеген елжанды, ұлтжанды жастар 1966 жылы “Жас тұлпар” атты ұйым құрып, алдарына үлкен, нақты мақсаттар қойды. Сол зор мақсатқа жету үшін саналы, зиялы да, жан-жақты білімді мамандардың қажет екендігі анық еді. Күні ертең тәуелсіз мемлекет орнықтыру үшін әрі сол кезеңдегі Қазақстанның халық шаруашылығын білікті мамандармен толықтыру үшін ең алдымен жоғары оқу орындарында оқитын қазақ жастарының үлгеріміне басты назар аударылып, олардың қатарының кемімеуіне ерекше 211

мән берілді. Бұл – “Жас тұлпардың” өз алдына қойған негізгі мақсаттарының бірі еді. Екінші, аса маңызды мақсат – қазақ халқының, қазақ мемлекетінің мәдениеті мен руханиятын және оның ана тілі мен өнерін сақтап, дамыту үшін ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету болды. Ол үшін “жас тұлпарлықтар” үшінші, аса маңызды мәселе, Ресейдің отарындағы Қазақстанның саяси-экономикалық және мәдени, ұлттық дербестігіне қалай қол жеткізудің жолда­ рын қарастыруды қолға ала бастады. Бұл өзі аса маңызды әрі саяси мәселе болғандықтан, оған барынша санаулы, сенімді де отаншыл жігіттер тартылды. Дипломаттың айтуынша, егемендік мәселесі тек қана қазақ жастарын ғана емес, сол кезде Мәскеуде оқып жатқан өзге де одақтас республикалардың жас өкілдерін де толғантып, өзара ақылдасу үшін жиі-жиі бас қосатын. Ондай жиындарда әр ұлттың жас өкілдері рухани құндылықтар мен салт-дәстүр, ұлттық тәуелсіздік туралы сөз қозғайтын. Күні кеше Қазақстан тәуелсіз ел болып жарияланған кезде басқалардан гөрі “Жас тұлпар” мүшелерінің қуанышында шек болған жоқ. Осыған орай, кезінде АҚШ-тың Қазақстандағы бірін­ ші елшісі Уильям Кортни Болатхан Тайжанға “Жас күніндегі зор арманы орындалған ең бақытты адам” деп пікір білдірді. Солай­ ша, тәуелсіздікті жақындатуға “Жас тұлпардың” мүшелері де өз қал-қадірінше үлес қосты. Міне, солайша елі тәуелсіздігін алып, мұратына жеткен “жас тұлпарлықтар” бүгінгі таңда сол егемендіктің, тәуелсіздіктің шын мәнінде баянды болуы мен одан әрі нығаюы үшін және бір тың бастама көтеріп отыр. Алайда, тәуелсіздік алып, арманы­ на жеткен Қазақстанда тұратын қазақ ұлты көпшілігінің санасы осы күнге дейін, отарлық бұғаудан арыла алмай келе жатқаны өкінішті-ақ. Әрі осы ахуалдың күн асқан сайын батпандап баса түскендей жағдайы да “Жас тұлпардың” серкелерін тағы алаңдатып отыр. Б. Тайжан “ Қазақстан әзірге қазақтардың елі­ не айнала қоймағандығы” жөнінде баспасөз беттерінде айтып та келеді. Мемлекеттік тілдің өркендемек түгілі, адымын аша алмай келе жатқандығы және қазақ ұлтының рухани байлығы, өнері, әдебиеті мен мәдениетінің тиісінше қанат жая алмай отырғаны 212

соның айғағы”, – деді. Алайда, тәуелсіздіктің 12 жылы өтті деген­ мен, бұл мәселенің оңынан орала қоятын түрі де байқалар емес. Сондықтан, өткен жылдың желтоқсан айында бұрынғы “Жас тұлпардың” 12 мүшесі, қатарында мәдениеттанушы Мұрат Әуезов, демограф Мақаш Тәтімов, энергетик Алтай Қадыржанов, сәулетші Бекеш Шәкірбай, бизнесмен Алдар Тұңғышбаев, биолог Мұрат Ғылманов, тарихшы Марат Сембин және басқалары “жас тұлпарлықтар” ұйымының 40 жылдығы тұсында бас қосты. Олар бір ауыздан әлі күнге дейін отарлық бұғаудан арыла алмай жүрген қазақ ұлтының санасын серпілтіп, ояту үшін дабыл қағатын кез жетті деп шешті. Тілі мен рухы тұсаулы елдің, сөз жоқ, әл-ауқаты мен әлеуметі де, саяси-экономикалық және мәдени өркендеуі де қиын болмақ. Демек, өз рухы мен тілі өзгенің ықпалында болып отырған Қазақстанның тағдыры алаңдаушылық туғызып, да­ был қақтырарлық халге жеткенін бағамдады. Сондықтан “Жас тұлпардың” серкелері бүгінгі таңға дейін өмірдің әр түрлі сала­ сында, өндірісте, ғылым саласында және алыс-жақын елдерде жүріп, көрген-түйгендері мен танып-білгендерін сарапқа сала отырып, осындай ойға келді. Ол үшін арттағы жастардың бойын­ да өз отанының тағдырына бей-жай қарамайтын сергектікті қалыптастыру қажет деп санайды олар. Сондықтан, қаңтардың 7-сінде өткен “Жас тұлпардың” 40 жылдығына арналған кезек­ ті кездесуге “Жас тұлпардың” жұмыс жоспары ойластырылып, жаңа қоғам құрылды. Оған “Жас тұлпардың дабылы” деген ат берілді. Жаңа ұйымды солай атау жөніндегі бастаманың негізгі иесі Болатхан Тайжан болды. Сонымен “Жас тұлпардың дабылы” елдегі, қоғамдағы құбылыстарға назар аударта отырып, өзекті жағдайларды шешудің жолын қарастыруды мақсат етеді. Соның бірі, бүгінде Қазақстан көп тілді, көп конфессиялы ел, оны көп ұлт мекендейді деп осы тіркеске әбден иланып кеткен адамдарға Қазақстанды бір ғана ұлттың, қазақ ұлтының мекендейтіндігін айтып, ал осы елде тұратын басқа отандастарымыздың ұлттық диаспора екендігіне көздерін жеткізу қажет деген пікірге саяды. “Егер біз Қазақстанда, мәселен, орыс халқы, грек халқы, қырғыз халқы немесе грузин халқы тұрады десек, онда біз бір емес, бір­ неше халықты қолдан жасаған болып шығамыз. Ресейдегі орыс 213

мемлекетінің өкілі орыс халқынан өзге Қазақстанда тағы бір орыс халқы, сондай-ақ Грекиядағы гректерден басқа жер бетінде тағы да басқа грек халқы мен Қырғызстандағы қырғыз халқынан өзге қырғыз және Грузиядан басқа тағы да бір грузин халқы бар деген ұғым тудырмақпыз. Бұл ешқандай да халықаралық қағида мен шартқа сыймайтын өлшем. Сондықтан, “Қазақстанда тек қана қазақ халқы тұрады. Ал қалғандары, мәселен, орыс ұлтының, грек ұлтының, қырғыз ұлтының және грузин ұлтының Қазақстандағы диаспорасы деп анықтап айтсақ, сол аталған халықтың өкілдері және барлық саналы азаматтар еш қарсылықсыз келіседі ғой деп ойлаймын” деп сөзін сабақтайды дипломат. Ол бұл мәселені ешқандай қысылып, қымтырылусыз айту қажеттігіне, тіпті мұның жөн екендігіне назар аударады. Әрі ол бұл мәселені осы уақытқа дейін телеарналарда айтып, орынды мәлімдеп келгендігін еске салады. Оның айтуынша, бұл мәселені өзінен басқа авторлар да айтып жүр. Мәселен, академик, философ Әбдімәлік Нысанбаев “Мегаполис” газетінде нақ осы жай туралы, “Қазақстанда тек қана бір халық – қазақтар тұратындығы” жөнінде көлемді мақала жазған. Міне, осы секілді маңызды мәселеге қоғам мүшелерінің назарын аудартып, соның анықтығына көз жеткізіп, орынды пікір орнықтырғаннан кейін жоғарыда аталған мәселелер де аз да бол­ са, кезегімен орындала берері анық. Сонымен қатар, “Жас тұлпардың дабылы” ұйымын толғандырып отырған мәселелердің бірі, Қазақстанның шикізат өндіретін ел болып қала бермеуі. Өз байлығы мен өз қазынасына ие болу үшін өндіріс ошақтарын жасақтаудың қажеттігіне жұртшылықтың назарын аударып, осы мәселеге сергек болып, өз жайын өздері шешіп, өз тағдырына бей-жай қарамау қажеттігін еске салу керек деп есептейді “Жас тұлпардың дабылы” ұйымының мүшелері. Міне, осы және басқа да қазақ ұлты мен қазақ мемлекетінің ал­ дында тұрған мәселені оңтайлы шешу қажет, дейді дипломат Бо­ латхан Тайжан. Р. ТӨЛЕНҚЫЗЫ

214

“Страна и мир”, 16 января 2004 года

Клуб жастулпаревцев: новый виток движения Наша газета рассказывала о движении “Жас тулпар”, которое возникло в 60-е годы прошлого века в среде казахстанских студентов, обучавшихся в Москве и Ленинграде. Напомним, что оно возникло в хрущевскую “оттепель”, и молодые люди, воодушевленные этим настроением, а это выставки импрессионистов, смелые высказывания, стихи Евтушенко и Вознесенского на площадях и стадионах, загорелись идеей независимости свой Родины – Казахстан. Жастулпаровцы перед собой тогда поставили три задачи: отличная учеба на благо будущего своей страны, пропаганда сохранения и укрепления национальной идентичности и самая острая – экономическая, политическая и культурная независимость Казахстана. Нельзя сказать, что задачи были легкими, в те времена, последняя, даже считалась крамольной. Но молодые люди верили в свою мечту, они создали вокально-инструментальный ансамбль. Собственно, именно его название “Жас тулпар” и дало имя всему движению. Ансамбль с концертами выезжал в Казахстан на каждые каникулы. Кстати, в 1964-1965 годах он был признан лучшей агитбригадой Москвы. Идея выступления “Жас тулпара” была четкая – пропаганда суверенитета страны путем культурно-просветительской работы среди казахского населения. Естественно, деятельность казахстанских студентов не осталась незамеченной, на многих из них были гонения. Но, из этого движения вышли многие выдающиеся на сегодняшний день писатели, ученые, дипломаты и другие, как общественные, так и политические деятели. Прошли годы, и день провозглашения независимости своей Родины жастулпаровцы восприняли как самый счастливый день в своей жизни. Сбылась их мечта, Казахстан стал свободным. И надо сказать, 215

что они сделали многое для того, чтобы приблизить этот день... Недавно ветераны движения, а их было 12: культуролог Мухтар Ауэзов, демограф Макаш Татимов, архитектор Бекеш Шекербай, бизнесмен Алдар Тунгышбаев, биолог Мурат Гильманов, историк Марат Семби и другие известные в стране люди, собирались на свою встречу. Она была посвящена 40-летию движения жастулпаровцев. Но встреча была посвящена не столько воспоминаниями о юности, о лучшем времени в жизни – студенчестве, сколько тому, что они сегодня в этой жизни еще могут сделать для своей страны. И решили эти неспокойные люди образовать свой клуб “жас тулпардын дабылы” (“Набат “Жас тулпара”). О новом клубе рассказал один из лидеров бывшей студенческой организации, ныне известный общественный деятель, дипломат Болатхан Тайжан: – Наша мечта сбылась. Казахстан стал свободным. Без преуве­ личения, жастулпаровцы сделали все, что было в наших силах. Но сегодня эйфория от получения суверенитета прошла, а тревога за судьбу родной страны и за ее будущее осталась. Добиться неза­ висимости непросто, но гораздо сложнее сохранить ее, а угроза ее потери, увы, вполне реальна. Сейчас перед нами стоит задача: сохранение и укрепление национального самосознания казахов. Поэтому в последние два-три года, живущие в Алматы жастул­ паровцы, стали говорить об этом все громче и громче. В нас зрело желание более активного участия в общественно-политической жизни Казахстана. И вот в декабре мы проверили встречу-собра­ ние, на которой решили, что наше новое объединение будет от­ крытым клубом для всех, кому небезразлична судьба Казахстана. Название клуба не случайно. “Жас тұлпардың дабылы” – это набат, сигнал тревоги для привлечения внимания общественнос­ ти к той проблеме. Одна из актуальнейших – добиться деколо­ низации нашей политики, экономики, культуры и, в первую оче­ редь, деколонизации нашего сознания. Пора настала. Мы твердо уверены, что в решении этого вопроса должно участвовать все общество и особенно его авангард – интеллигенция. И посколь­ 216

ку мы думаем о будущем республики, главной нашей аудиторией считаем молодежь. Ей создавать Казахстан и ей жить в нем. Мы в свои молодые годы прошли хорошую школу, вобрав в себя тот глоток свободы, который был. Теперь мы стали мудрее и у нас есть чем делиться с подрас­ тающим поколением. Более того, мы воспринимаем это как свой гражданский долг, а история свидетельствует: сохранить госу­ дарство может только преемственность культуры, национальных идей и, конечно же, связь поколений. Собираться члены клуба намерены каждую неделю, минимум раз в месяц. Объединение будет свободным, вопрос об офици­ альной регистрации пока не стоит. Существовать оно будет , как предполагается, на спонсорские пожертвования. Учредителя­ ми являются сами инициаторы создания клуба “Жас тұлпардың дабылы”.­ Наталья Жданова

“Түркістан”, №06, 5 ақпан, 2004 жыл

Қазақстан – қазақтардың мекені. Қалғандары – тұрғындар Осыдан 40 жыл бұрын Мәскеу қаласында оқып жүрген студенттердің ұйымдастыруымен “Жас тұлпар” атты ұйым дүниеге келген еді. Кезінде “Жас тұлпардың” қазақ жастарының ұлттық сана-сезіміне қосқан үлесі аз болмаған. Міне, осы ұйымның 40 жылдығы қарсаңында жас тұлпарлықтар қайта бас қосып, “Жас тұлпардың дабылы” атты қоғам құрған екен. Белгілі дипломат, “Отан” партиясы төрағасының кеңесшісі Болатхан Тайжанмен арадағы әңгіме осы жаңа ұйымның бағыт-бағдары және жұртты толғандыратын басқа да өзекті проблемалары жөнінде өрбіді.

217

– Болатхан Құлжанұлы, естуімізше бұрынғы жас тұлпарлық­ тар “Жас тұлпардың дабылы” атты ұйым құрған екен. Оның алға қойған негізгі мақсаты не?

– “Жас тұлпар” туралы білетін шығарсыздар? 60-шы жылда­ ры Мәскеу, Ленинград, Киев, Харьков қалаларында сондай-ақ, Қазақстанның ішінде оқып жатқан студент қазақ жастарының ұйымдары болған. Басқаруымыз бір жерден болса да, оның барлығының аттарын біз әдейілеп бөлек-бөлек қойғанбыз. Ол ұйымды басқаратын бүкілодақтық орган құрып, мен басқарғанмын. Менің ұсынысыммен әр ұйымның өз аты болды. Мы­ салы, Ленинградта “Арай”, Киевте “Қарлығаш”, Мәскеуде “Жас тұлпар”, Павлодарда “Тың тұлпары”, Семейде “Жас дәурен”. Оның себебі, Кремль, Мәскеу жақ секем алмасын деген сақтықтан. Өйткені, күллі жердегі ұйымның аты біреу болып шықса, “мынау не деген үлкен ұйым?” деген күмән пайда болатын еді. Біз осы ұйым аясында біраз жұмыс жасадық. Мұрат екеуміз­ оқуды бітіргеннен кейін осы ұйымның жұмысы бірте-бірте бәсеңдей берді. Ақыры тарады. Қазір де Қазақстанның күрделі мәселелері аз емес. Оған жанжақты пікірлер айтылып жатыр. Әсіресе, партиялар тарапы­ нан. Біздің байқағанымыз сол пікірлердің ішінде тікелей қазақ халқының тағдырына байланысты, қазақ мемлекетінің болашағына байланысты нәрселер тыс қалып отыр. Қай партияны алсаңыз да, мысалы тіл мәселесіне келгенде қазақ тіліне қамқорлық жасап, соны демейтін бағдарламалары жоқ. Оны ашық айтуымыз керек. Бұл әрине, біздің қабырғамызға батады.

– Кешіріңіз, сөзіңіз аузыңызда, өзіңіз төрағаның кеңесшісі болып отырған “Отан” партиясының ұлттық бағдарламалары қандай деңгейде? Мемлекеттік тілді дамытуға байланысты қандай істермен шұғылданбақ?

– “Отан” партиясының бұрынғы бағдарламасы бойынша, барлық тілдерге қамқорлық жасайық, барлығын бір деңгейде көрейік деген ұстаныммен келе жатыр екен. Менің әрдайым айтатыным, Қазақстанда тұрған қазақ емес азаматтар қазақ халқының тілінің, қазақ мәдениетінің төңірегінде топтасуы керек. Біздің тілдеріміз қазақ тілімен тең, не болмаса 218

орыс тілі қазақ тіліндей мемлекеттік тіл болсын деген сөздердің айтылуының өзі қате. Бұл – тұрақты бір ұлтаралық келісім, тұрақты бір ынтымақтастыққа әкелмейді. Сондай пікірді айтып, осы “Отан” партиясының жаңа бағдарламасына кіргіздім. Бірақ, партия ол бағдарламаны әлі бекіткен жоқ. Қазақ тілінің, оның мына біздің қоғамымыздағы орнына, мына қазақ халқының қазақ мемлекетіндегі орнына сәйкес емес бағдарламалар жасалынған. Басқа партияларды жекелеп атаудың қажеті жоқ, бірақ, қайсысын қарасаңыз да, олар қазақ тілінің тағдырына алаңдап отырған жоқ. Оның үстіне біз ауылдағы қазақтардың жағдайын ойлауымыз керек. Әлеуметтік жағдай, экономикамыз, шикізат шығару тәсілінен гөрі, өндірісті дамытуға белсенділеу кіруіміз керек. Қазір “Мәдени мұра” деген бағдарлама жасалынып жатыр, оның ішінде де қазақ халқының көне тарихы, мәдени ескерткіштеріне де көбірек көңіл бөлінсе деген мәселені көтереміз. Күнделікті әлеуметтік, саяси, экономикалық мәселелер бар. Соларға қазақ халқының тұрғысынан, қазақ халқының мақсатмүддесі тұрғысынан сөз айтпақпыз. Осы тұрғыдан жаңадан құрылған “Жас тұлпардың дабылы” деген клубтың атқарар мін­ деті зор, оның мүшелері бұрынғы “Жас тұлпардан” келе жатқан азаматтар. Әркім өз саласында айтарлықтай жетістікке жет­ кен, көзқарасы тұрғысынан әбден пісіп жетілген. Сондай-ақ біз қазақ жастарының белсенділігін арттыруды да көздеп отырмыз. Өйткені, қазақ жастары оянбай қазақ халқының болашағы болмай­ ды. Өкінішке орай, қазақ жастары ұйқылы-ояу жүр, соларды ояту керек. Екінші жағынан, біз қазақтың “ақсақал” деген бұрынғы ұғымынан айырылып қалдық. Кезінде біздің ақсақалдарымыз өздерінің халыққа деген ақыл-өсиеті арқылы бағыт-бағдар сіл­ тейтін. Қазір ондай институт бізде жоғалып бара жатыр. Ақсақал болып жүрген біздің ақын-жазушыларымыз, өнер қайраткерлері, ғылым қайраткерлері осындай іс әрекеттен тыс қалып отыр. Олар қазір айтпағанда қашан айтады. Жас тұлпардың мүшелері, біз де ақсақалдық жасқа келдік. Біз сол салтымызды жаңғыртып, өмірге қайта әкелуді көздеп отырмыз.

– Ресейдің Қазақстандағы жылына сарапшылар аса бір үлкен маңыз беріп отыр. Сіз қалай ойлайсыз, осының саяси астары неде?

219

– Жалпы, Ресейде 11 жылдай өмір сүрген адаммын. Сон­ да байқағанымда, тіпті Совет заманында барлық халықтар тең, интернационалдық достық бар деп жүрген күннің өзінде мәскеуліктер қазақтың кім екенін, Қазақстан деген елдің бар екенін білмейтін. Менен, тіпті, “Қазақстан Совет Одағымен дос па?” деп сұрайтындар да болған. Қазір Ресейде Қазақстан күндері өткенде Ресейліктердің өзі БАҚ-та Қазақстан туралы деректер аз айты­ лып жүр дегенді айтып жатты. Осы тұрғыдан келгенде Ресейдің Қазақстандағы жылы Қазақстанға ештеңе бермейді. Қазақ халқы жұртқа мәлім орыс мәдениеті мен әдебиетін, тарихын жетік біледі. Өйткені, бізде орысша сөйлемейтін қазақ жоқ шығар. Сондықтан, “Ресейді таны, оны біл” деген үгіт босқа айтылған сөз болады деп ойлаймын. Ресейдің Қазақстандағы жылының өзінде Ресей­ де Қазақстан туралы деректер көп айтылса. Солар бізді жақсы таныса, егер бұл жылға осы мақсат тұрғысынан қарасақ, онда Ресейдің Қазақстандағы жылын ақтауға болар еді. Ал, егер Ре­ сейді уағыздауға келсе, оның бізге қажеті шамалы. Осы жылдың басында Ресейдің БАҚ-тары Қазақстанның атына мемлекет ретінде кір келтіретін талай-талай материалдар басты. Біз осыған тойтарыс бере алмай отырмыз. Бұған ресми орындар: Сыртқы істер министрлігі, Қазақстан Журналистер Одағы бола ма қарсылық танытып, әйтеуір, оны елемей өткізуге болмайды.

– Өзіңіз айтқандай, Ресей баспасөздерінде, әсіресе, саяси болжамдар айтылып жатыр. Мәселен, “Аргументы и факты” газетінің жаңа жылдық санында 2008 жылға қарай Қазақстан Ресейдің бір бөлігіне айналады деген болжам жасаған. Бұның ар жағында қандай саяси пиғыл бар деп ойлайсыз?

– Бұл мәселе де менің күдігімді тудырады. Біздің тарапы­ мыздан тәуелсіздігімізді сақтап қаламыз деген берік болжам­ дар айтылып жатыр. Сөйте тұра, экономикалық суверенитет­ ті аздап бөлісу керек деседі. Ортақ валюта туралы әңгіме де көтерілді. Соңғы екі пікір Қазақстанның дербестігіне кері әсер етеді. Егер де біз осы айтылғандарды іске асырсақ, Қазақстан дербестігінен айрылады деген сөз. Мен саясаттанушы ретінде, экономист ретінде, мемлекеттік құрылымды қалай жасау керек екенін білетін адам ретінде осыны айта аламын. Суверенитетті не 220

толық беру керек, не толық ұстап отыру керек. Дербестіктің бір бөлшегін беріп, қалғанын өзіміздікі қыламыз деген ол бос сөз. Ортақ валюта құрып алып, біз дербес мемлекет болып отырмыз деу ақылға сыймайды. Өйткені, Ресей мен Қазақстанды Еуропа елдерімен салыстыруға болмайды. Олардың экономика жағынан, халқының саны жағынан бір-біріне жақындықтарын Ресей мен Қазақстанның бір-біріне жақындығымен салыстыруға келмейді. Өйткені, Ресей экономика жағынан да, халқының саны жағынан да Қазақстанды жұтып алады. Бұлар тепе-тең, дауыстары бір мемлекет болады деген әншейін құр алдау, арбау. Дауысқа салсақ та, Ресей бізді екі орап кетеді. Ол заңды да, өйткені, халқының саны бізден он есе көп, экономикасы жағынан да күрделі. Оның үстіне біз ол елдің отарынан енді ғана көз аштық, сондықтан да олармен иық теңестіру мүмкін емес. Ол сезім қазақтың бойы­ нан да, орыстың бойынан да кетпейді. Бірі – үстемдік танытып, екіншісі – жалтақтық көрсетеді. Қазақстанның қайраткерлерінің көбі орыстарға бұрынғыдай өзінің панасы, үлкен ағасы сынды жалтақтайтын көзқарастан арылған жоқ. Содан арылғаннан кейін ғана қарым-қатынас жасауға мүмкін біз дайын болармыз.

– Бізден басқа Орта Азия мемлекеттері, Өзбекстан болсын, Түрікменстан, Тәжікстан болсын, етек-жеңдерін қымтап, ұлттық мемлекет құруға мықтап кірісіп жатыр. Осы тұрғыдан келгенде, біз әлі жалпақ шешейміз. Ашық қоғам құрамыз, жаһандастырамыз дейміз. Болмаса көпұлттығымызды сылтау етеміз. Сіз қалай ойлайсыз, ұлттық мемлекет құруға не кедергі? Бұған кінәлі қазақ халқының өзі ме, жоқ жоғары эшелон ба?

– Бұл әрине, ең бірінші жоғары жақтың құзырындағы іс. Қай мемлекетте болмасын ұлттық мүдде бірінші кезекке қойылуы ке­ рек. Мен, тіпті, талай қараңғы, оқу, ағарту деңгейлері 40 пайыздан аспайтын халықтардың арасында жұмыс істедім. Сонда жаңағы халықтың жетекшілері өз ұлтын, өз мемлекетінің мүддесін қорғауды басты мақсат етіп ұстанған. Әрі осындай саяси бағытқа бет бұрған елдер дербестікке жетті. Сондықтан, саяси дербестік біздің даму деңгейімізге байланысты емес. Бұл басшылардың көзқарасына байланысты. Екіншіден, Қазақстан көпұлтты, көп 221

дінді мемлекет деген сөз жиі-жиі айтылып жүр. Бүкіл дүние жүзінде Қазақстаннан басқа көпұлтты мемлекеттер 97 пайыз. Біздің мемлекеттің көпұлттылығына келетін болсақ, Қазақстанда қазақтан басқа жеті-ақ ұлттың саны 100 мыңнан асады. Әрі олардың орыстан басқасы біздің мемлекетімізбен тайталасып отырған жоқ. Әрқайсысының өзінің мемлекеті бар. Ол түсінікті де, өйткені, орыс бізді езіп, жаншып, бағындырған. Сондықтан, олар мына жер де менікі деп иемденіп отыр. Сол се­ бепті де, Қазақстанды көпұлтты мемлекет деп емес, қазақтардың мемлекеті, бірақ қазақ емес азаматтар да тұра алады деген сая­ си бағытты ұстану керек еді. Орыстар Қазақстанды “ортақ үй” деп атайды. Ал, федеративті республика Ресейді “ортақ үй” десек ерін бауырына алып тулайды. Ол, тек орыстың үйі дейді. Бірақ, Қазақстанның қазақтікі екенін естен шығарып алады. Олардың бойына қазақтың үйінде тұрып жатырмын деген сезім ұялату ке­ рек. Сонда ғана дұрыс негіз пайда болады.

– Ресеймен шекара бөлінісі аяқталып келеді. Таласты территориялардың көбінің шекарасы анықталды. Жақында бір ақпарат құралынан Огнеупорный селосы толығымен Ресейге беріліп, оның орнына Челябинск облысынан көлемі одан екі есе үлкен жер алатын болғандығы жайында оқып білдім. Сіздің ойыңызша, жалпы, стратегиялық маңызы зор аудандарды айырбастаған жөн бе?

– Заңға сүйенсек, жер беру, оның тағдырын шешу референ­ дум арқылы шешілетін мәселе. Яғни, бүкіл халықтың пікіріне құлақ асып барып, шешілетін мәселе. Үкімет басында отырған шешеуніктердің ондайды шешуге қақысы жоқ. Жер – мемле­ кеттікі. Бұл – Үкіметтің мүлкі емес. Сондықтан да Огнеупор­ ныйды бергеніміздің өзі заңға қайшы. Ал, оның пайдалы, зиян­ ды жағына келсек, менің пікірімше, жер байлығы, кен байлығы мол, стратегиялық маңызды жерлерді көлемі одан екі есе үлкен болса да, дәл сондай байлық бермейтін жерге айырбастау біздің мүддемізге мүлдем жат, және де осындай ақпараттарды ашық түрде таратқан жөн. Қазір Огнеупорный жайлы мәліметтер аса көп емес. Сіз естіген хабарды мен де естідім. Одан толыққанды мағлұмат алдым деп ойламаймын.

222

– Сондай-ақ, Алматы облысының Алакөл ауданынан қытайлықтарға жалға жер беріледі дегенді де естіп қалдық. Сіздің әріптесіңіз Мұрат Әуезов осы мәселені көтеріп теледидарға шықты. Сыртқы істер министрлігі бұл ақпаратты жоққа шығарып мәлімдеме жасады. Дегенмен, “жел соқпаса, шөптің басы қимылдамайды” ғой?

– Қазір Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі “Ондай ешқандай құжатқа қол қойылған жоқ, жер берілген жоқ” деген мәлімдеме жасады. Ал, Мұрат Әуезов Қытай елшісімен кез­ дескенде, сол ауданның жерлерін жалға алатын келісім-шарт жа­ салып жатқандығы жайында естігенін хабарлады. Бұл әңгіменің екеуі екі басқа. Мемлекет мемлекетке Огнеупорныйды берген сияқты жер беріп жатса, бұл мемлекеттер арасындағы келісім арқылы іске асады. Ал, жалға беру – ол күнделікті күйбеңнің ісі. Мысалы, ортақ кәсіпорын құру, жалға жер беріп көкөніс өсіре ме, мал баға ма, бұл шартқа екі елдің кәсіпкерлері келісіп, қол қоя алады. Осыған келгенде, жаңағы ауданның қанша аумағы, қанша жылға жалға берілмек, осыны білгеніміз дұрыс еді. Бұл да күңгірт. Анық дәнеңе жоқ. Осыны да ешкімнен жасырмай, біздің үкіметіміз кәдімгідей ресми мәлімдеме жасау керек. “Бұл – мемлекет арасындағы, я болмаса үкіметтер арасындағы келісім емес, бұл екі шаруаның келісімі” деп ашық айтса, халық мазасызданбайтын болар еді. Меніңше, Үкіметке осы туралы ресми­ мәлімдеме жасағаны абзал.

– Өзбекстан мен Қазақстан шекарасында да жиі-жиі оқ атылып жатыр. Бұл біздің тарапымыздан емес, көршілеріміздің тарапынан болып жатқан оқыс жайлар. Жай оқ емес, адам нысанаға ілініп жатыр. Осыған да біздің үкімет бейжайлық танытып отырған сияқты.

– Бұл туралы бірдеңе айту қиын. Себебі, өте түсініксіз оқиғалар орын алып отыр. Неге біздің тарап осы жағдайларға байланысты шұғыл шара қолданбайды? Бұған жауап таба алмаймын.

– Осы мәселенің бәрі Сыртқы істер министрлігіне келіп тіреледі ғой. Бұл тұрғыдан Сіз Сыртқы істер министрлігінің қызметіне қалай баға берер едіңіз? Осы ведомство Қазақстанның 223

сыртқы имиджін қалыптастыруда қандай деңгейде іс атқарып жатыр?

– Қай елде болмасын Сыртқы істер министрлігі өз мемлекетінің ұлттық мүддесін қорғайтын мекеме. Солай болуы керек. Ал, біздің Сыртқы істер министрлігінің қызметкерлері ешбір ұлттық мүдде деген әңгімеге бара алмайды. Өйткені, біреуі қазақша сөйлемейді. Басқа елдің Сыртқы істер министрлігіндегі қызметкерлер сол елдің мемлекеттік тілде сөйлемейді деген ақылға сыймайтын нәрсе. Мемлекеттің тілін, тарихын, мәдениетін білмейтін қызметкер нендей жұмыс істей алады, нені қорғайды. Осы тараптан кел­ генде, ең әуелі Сыртқы істер министрлігін қазақтандыру керек. Қай ұлттың өкілі қызмет етсе де, қазақша білуі шарт. Қазақтың тарихы мен мәдениетіне жете қанық болуы керек. Министр­ лік қызметкерлерден құралады. Қызметкерлер осындай бағытта тәрбиеленсе, министрлік те халықтың мүддесін жақсы қорғайтын мекеме бола алады.

– Рахмет! Әңгімелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ.

“Страна и Мир”, 13 февраля, 2004 года, Зеркало

Казахстан – обитель казахов. Остальные – жители Е. Капкызы (“Туркестан”, 5 февраля) беседует с советником и. о. председателя партии “Отан” Болатханом Тайжаном о пози­ ции и устремлениях нового общественного объединения “Набат “Жас тулпара””, в котором объединились бывшие участники сту­ денческого национального движения 60-х гг. “Жас тулпар”. Это молодежное движение, как оказывается, существовало не только в Москве и Ленинграде, но и в Киеве, Харькове, в городах Ка­ захстана. По предложению Б. Тайжана, каждая городская орга­ 224

низация называлась по-разному, чтобы у КГБ не возникало впе­ чатление единой, управляемой из одного центра многочисленной организации… Если говорить о многонациональности Казахстана, то у нас есть семь этносов, численность которых превышает 100 тысяч че­ ловек. При этом никто из них, кроме русских, не оспаривает нашу государственность. У всех есть свои национальные государства. Понятно, что у русских есть притязания на эту землю, потому что они нас покорили, колонизовали. Необходимо придерживаться такого политического направления, что Казахстан – это не много­ национальное государство, а государство казахов, но и остальные граждане Казахстана имеют право на проживание. Русские назы­ вают Казахстан “общим домом”. А попробуйте назвать Россий­ скую Федерацию “общим домом” – поднимется такой вой. Для них Россия – лишь русский дом, а то, что Казахстан – казахский, это они забывают. Надо приучать их к мысли, что они живут в казахском доме. Только тогда появится правильная основа. Затем разговор коснулся передачи села Огнеупорное России в обмен на территорию в Челябинской области, а также скандал вокруг передачи земель возле озера Алаколь китайским аренда­ торам. Б. Тайжан отметил незаконность состоявшегося с Россией обмена участками земли, потому что земля является собственнос­ тью государства, вопрос о ней должен решаться на референдуме, в компетенцию правительства решение таких вопросов не вхо­ дит. проблема Алаколя совершенно другая. Здесь речь идет не о межгосударственном, межправительственном договоре, а лишь о соглашении об аренде, какое в принципе могут подписать два частных предпринимателя. Но нашему правительству стоило бы сделать официальное заявление с указанием условий аренды – ко­ личество арендованной земли, срок и т. д. Совершенно непонятная ситуация на границе Узбекистана и Казахстана, где нередки инциденты с применением огнестрель­ ного оружия. Узбекские пограничники стреляют в наших граж­ дан, а наше правительство опять же остается безразличным. Не могу понять, почему наша сторона в подобных ситуациях не при­ меняет срочные меры?

225

Все эти вопросы находятся в ведении МИД. В любые времена МИД представляет организацию, защищающую национальные интересы государства. Так должно быть. Но сотрудники нашего МИД не способны мыслить в аспектах национальных интересов. Ни один из них не говорит по-казахски. В другом государстве это просто немыслимо, чтобы сотрудники МИД не говорили на го­ сударственном языке. Какую работу может делать, что может за­ щищать дипломат, не знающий государственного языка, истории, культуры? Необходимо казахизировать МИД. Для сотрудников любой национальности знание казахского языка, истории и куль­ туры казахов должно стать обязательным условием. Министерс­ тво состоит из отдельных сотрудников. если сотрудники будут воспитываться в таком направлении, министерство сможет стать организацией, защищающей народные интересы. Комментарий “Зеркала”. В нашей стране есть тенденция по­ литизировать даже самые очевидные вещи, превращая некий на­ бор слов, зачастую не отражающих никакой реальности, в лозунг, расхожий шаблон. Наверно, это наследие новой советской идео­ логии. На научном уровне еще в начале 90-х академиком А. Ны­ санбаевым было продемонстрирована ошибочность называния Казахстана многонациональным государством. У большинства этнических групп, проживающих на территории Казахстана, есть национальные государства. Даже если таковых не имеется, то эт­ носы эти в массе проживают на другой, своей исконной террито­ рии, а здесь – на казахской земле – их представители появились в результате различных исторических перипетий в последние два века. Это не нации, не национальности, а диаспоры. То есть, с научной точки зрения, надо говорить о единственной нации – ка­ захской и множестве диаспор, проживающих на казахской земле, в Казахстане. И именно такое научное понимание должно лежать в основе национальной, культурной и пр. политики Казахстана, если мы не хотим, чтобы в “общем доме” казахов ждала судь­ ба североамереканских индейцев, исторических хозяев страны, ставшей “котлом, в котором плавятся нации”.

226

“Технологии управления”, №6, 2004 год

Говори, что знаешь, а знания черпай у мудрецов Знание языка восточные мудрецы сравнивают с плаванием против течения. Если говоришь на каком-то языке, то двигаешься вверх по руслу реки, если нет, то вода несет тебя назад. Действи­ телыно, если ты сегодня выучил английский и два года на нем ни с кем не говорил, то тебе трудно вновь заговорить на нем на том же уровне, как раньше. Но в мире есть много примеров отчаянных пловцов, которые смогли преодолеть даже реки полного забвения. Показательный пример – валлийцы, или, как их еще называют, уэльсцы (кстати, сын нынешней королевы Великобритании Чарльз -принц Уэль­ ский). Сотни лет они не говорили на родном языке. Осталась только одна сохранившаяся надпись на валлийском – буквально несколь­ ко строк. Но этого оказалось достаточно, чтобы воссоздать язык, и сегодня им успешно пользуются жители Уэльса. Второй не менее впечатляющий пример – это государственный язык Израиля. А теперь зададимся вопросом: может ли овладеть казахским языком современное население Казахстана? Однозначно можно утверждать, что да. Существуют ли какие-то технологии быстрого и эффективного внедрения государственного языка в масштабах страны? Да. В Малайзии, например, подобную проблему решили за 10 лет. О том, как проводилась языковая политика в этой стране, рассказывает Болатхан ТАЙЖАН, советник заместителя председателя партии “Отан”, бывший Чрезвычайный и Полномочный Посол Казахстана в Малайзии.

Проблема одна, решения – разные – В чем была суть проблемы с малайским языком? Насколько мне известно, это бывшая колония Великобритании, поэтомү после обретения независимости большинство населения говорило на английском и мало общалось на малайском.

227

– Ситуация в Малайзии один в один схожа с ситуацией в Ка­ захстане. Когда англичане уходили, вся элита, интеллигенция говорила только на английском языке. И перед тогдашним руко­ водством страны встал вопрос, аналогичный нашему: переход на государственный язык. Это касалось делопроизводства, общения. Одним словом, стояла задача сделать малайский язык полноцен­ ным государственным языком. Но ситуация усугүблялась еще и тем, что около 30% населения страны составляли китайцы, 10% – индийцы, 55% – малайцы и 5% – тайцы, филиппинцы, индо­ незийцы и граждане других национальностей. То есть ситуация была полностью идентична ситуации современного Казахстана. Малайзию можно назвать многонациональным, поликуль­ турным и поликонфессиональным государством, как называют Казахстан. И это не исключение, в мире много подобных госу­ дарств. И вот в Малайзии было принято решение, что гражданс­ тво можно получить только при знании малайского языка, куль­ туры и традиций этого народа. На это давалось 10 лет. Если вы к этому времени не соответствовали требованиям, то не получали гражданство. Параллельно школы, вузы стали постепенно переходить на малайский язык. Существующие в стране китайские и индийс­ кие телеканалы обязали включать передачи на малайском языке. Сейчас можно утверждать, что 100% граждан Малайзии читают, говорят и пишут на малайском языке. Китаец и индиец здесь об­ щаются между собой на малайском языке, а не на английском, и считают это нормальным, как и во всех странах мира, где населе­ ние разговаривает между собой на государственном языке.

– Мне кажется, что ситуация в Малайзии и Казахстане всетаки отличается. Колонизаторы – англичане – после обретения независимости Малайзии покинули страну. В Казахстане же одно время 40% населения было русским, да и сегодня их довольно много, хотя не знаю точно сколько...

– Сейчас в Казахстане русских – 27 %.

– То есть это довольно большая критическая масса, которая влияет на ситуацию в стране?

228

– Но проведите параллель: те же 30% китайцев владели анг­ лийским языком. И естественно, им удобнее было бы продолжать говорить на этом языке. А английский язык – международный язык общения во многих странах мира. Отличие, я думаю, в том, что китайцы, пришедшие в Малайзию, пришли туда, чтобы рабо­ тать и жить там. Наши же русскоязычные, которые не хотят учить государственный язык, – нет. И это большое отличие накладывает психологический след. Потому что китайцы, пришедшие в стра­ ну, не чувствовали себя подавляющим началом. И этот фактор пе­ редается из поколения в поколение. Я прожил в Малайзии долгое время и беседовал со многими людьми. Когда я говорил с индийцами или китайцами, то хотя они и называли Индию или Китай Моther land, но все-таки отмечали, что их ничего с этой страной не связывает, что они ощущают себя именно малайцами, а не индийцами или китайцами. Хотя они владели языком предков. Те люди, которые хотят интегрировать­ ся в общество, имеют другую психологическую установку. Даже в советское время были такие статистические данные по наро­ донаселению, в которых говорились, что русские вне России не овладевают языком среды проживания, потому что считают, что те должны овладеть русским. А у китайцев в Малайзии такого ощущения нет. Несмотря на то, что за ними стоит полуторамиллиардный Ки­ тай. Теи не менее у них такого настроя нет. Есть еще такой мо­ мент. Некоторые русские, находясь в Казахстане, очень часто и много пишут о том, сколько спавян, русских уехало отсюда, что здесь им не дают жить, численность их упала. По сути дела, это явление имеет место не только в Казахстане, вы это наверняка знаете. Идет уменьшение численности русских, при этом такой процесс происходит и в самой России. Интересный факт. Каза­ лось бы, основная часть русских уезжает в Российскую Федера­ цию, и лишь незначительная – за границу. Тем не менее роста русских в Российской Федерации нет. Можете предположить, в чем дело?

–…

229

– А я вам скажу: стереотип записываться русским, объявлять родным русский язык существует с имперских времен, с царских, а потом и советских. И не только евреи записаны русскими, по своей воле или против нее. Даже дети от смешанных браков во многих случаях записывались русскими. И это отражено, напри­ мер, в данных переписи 1959 года. В ней зафиксированы все слу­ чаи признания себя русскими или русского языка родным.

– Да, даже в более позднее время, а я училась в школе в 80-е годы, у одной моей одноклассницы я наблюдала точно такую же тенденцию. У нее была типичная азиатская внешность, поскольку отец – казах, но девочка при получении паспорта в графе “национальность” указала – белоруска, а не казашка...

– С обретением независимости многие люди, которые прежде были записаны русскими, стали возвращаться в лоно своей нации. Это не простой фактор, не единичный случай. Над этим очень мало задумываются. Возьмем такую вещь. По социологическим опросам 20–25-летней давности немалое число татар объявляли родным языком русский. Это было нормальным, соответствовало советскому образу жизни. А я вас уверяю, что как только советс­ кая империя распалась, они объявили родным языком татарский. Пусть не поголовно, не 100%, но такая тенденция превалировала. В Малайзии сейчас стереотип и установка на межнациональную консолидацию базируются совсем на других началах, чем в Ка­ захстане. Там, независимо от национальности, все должны ов­ ладеть языком, культурой, традициями, обычаями малайцев. То есть интегрироваться с малайской культурой, как это, собственно, происходит в любых других обществах. И в других странах то же самое: будь ты хоть трижды арабом или мусульманином, ты должен интегрироваться с французской культурой и языком, если живешь во Франции.

– Французы вообще известны продвижением своего языка и культуры. Это можно отнести и к немцам. В моем личном архиве есть вырезка из российской газеты, в которой говорится, что Христи­ анский демократический союз объявил, что все прибывающие в Германию иностранцы, а также немцы, не владеющие немецким 230

языком, обязаны овладеть им и немецкой культурой. Далеко мо­ жете не ходить. То же самое происходит и в России. Теперь уже на уровне закона вы обязаны знать русский язык, сдать экзамен для получения российского гражданства. Это нормально, это де­ лают все государства мира. В Казахстане же этого нет. Мы до сих пор смущаемся требовать того, чтобы все граждане Казахстан владели казахским языком.

– Недавно мне один знакомый задал такой вопрос: “Я хирург, целый день стою за операционным столом. И чтобы быть профессионалом, мне постоянно надо повышать квалификацию, изучать специальную литературу... У меня не хватает времени даже на семью. Как я найду возможность изучать казахский язык?”. К тому же русский язык везде превалирует. Как вы относитесь к такой позиции?

– Такая точка зрения – порождение того, что здесь, в Казахста­ не, слабо проводится, я бы сказал, установка в отношении обязан­ ностей и прав гражданина в плане владения казахским языком. У нас это выглядит чуть ли не добровольным делом. В то время как во всем мире не спрашивают, операции вы делаете или же двор метете. В любом другом государстве, если вы там живете, вы должны знать государственный язык.

– Таким образом, каждый человек выбирает себе приоритет. Если ты хочешь иметь высокооплачиваемую работу, а ее без знания языка тебе не дадут, то ты бүдешь учить язык. Значит, на рынке возникает повышенный спрос. В результате все, у кого есть возможность сделать качественный и продаваемый продукт – методологию быстрого изучения казахского языка, – будут иметь коммерческий үспех. Понятно, что стыдно не знать родной язык. Во время поездки во Францию к моей знакомой стали относиться с неодобрением, когда она призналась, что не знает родного казахского языка. Над ней откровенно смеялись. Эта девочка поняла, что во всем цивилизованном мире незнание своего языка, своих корней воспринимается как нечто аморальное. На ваш взгляд, те казахи, которые не знают казахского языка, должны понять, что это стыдно и выучить его?

231

– Конечно. Я, к сожалению, очень переживаю оттого, что не могу передать все эмоции в связи с тем, что я видел не в одном десятке стран, когда любой, кто хочет жить в том или ином го­ сударстве, обязан выучить местный государственный язык. И он учит его, испытывая огромные неудобства. И у меня вызывает внутреннюю усмешку, когда здесь, в Казахстане, я слышу, как люди утверждают: мол, я здесь уже в пятом поколении живу и не могу овладеть казахским языком. Конечно, при таком нигилисти­ ческом отношении какое может быть знание языка? А если это нормальное, цивилизованное требование было бы поставлено, каждый его выучил. Если нет – то живи здесь, но не пользуйся благами этого государства. То есть во многих государствах не­ гражданина на работу принимают в самую последнюю очередь, а увольняют – в первую. Трудоустроиться на государственную спужбу, в правоохранительные органы или спецслужбы – об этом не может быть и речи, если это негражданин данной страны и он не владеет государственным языком. Ни в одном министерстве иностранных дел вы не встретите сотрудника, не владеющего го­ сударственным языком, в то время как в Казахстане это скорее закономерность. Поэтому меня очень огорчает наша ситуация. Но это результат неправильной политики и искаженное восприятие так называемого интернационализма. Недавно, буквально осе­ нью, я с коллегой ездил в Атырау. Беседовали с одной казахской семьей, которая жила несколько лет во Франции, и супруга наше­ го знакомого буквально сказала так – не может быть и речи ни о какой работе, если вы не интегрировались в культуру этой страны и не знаете языка. Это не сверхтребование, так живут все госу­ дарства. И я повторяю это снова и снова. Варианты Турции и Египта – В Турции Ататюрк тоже столкнулся с проблемой языка. Ту­ рецкий язык изобиловал арабизмами и персизмами. Считалось, что турецкий язык не соответствует тем темпам жизни, которые приняты в современном западном обществе. Недавно я столкну­ лась с проблемой – переводчик не мог перевести на казахский текст, изобилующий техническими терминами. Готов ли казахский 232

язык в современном состоянии стать достаточно литератүрным, динамичным, отвечать требованиям времени, впитывать инос­ транные слова, пришедшие из разных языков? Один известный специалист үверял меня, что түркам удалось очень быстро изба­ виться от всего наносного. В резүльтате после упрощения старого түрецкого языка произошла парадоксальная вещь – он стал очень похож на казахский! И что очень просто на основе түрецкого создать современный казахский язык. А в качестве примера он приводил Алишера Навои, который смог доказать, что на тюрки, который до его работ считался варварским языком, можно писать столь же благозвучно, как и на фарси, и создал на самом деле не только литературный тюркский язык, но и целую школу, воспитал в своем Гератском клубе плеяду ярких поэтов-последователей. То есть было бы желание, а с таким материалом, какязык, можно сделать что угодно.

– В Турции даже был такой момент. Например, в газете публи­ куется статья, где вместо общепринятого привычного арабского слова пишется турецкое, которое не только непривычно, но даже незнакомо большинству населения. Под статьей есть сноска, в которой дается точное определение слова. И такая колоссальная кропотливая работа велась постоянно. Руководству государства потребовалось правильно определить позиции и установки на введение полного обращения государственного языка. А техни­ ческие и организационные нюансы разрешились в процессе. С ситуацией перехода с другого языка на государственный я стол­ кнулся впервые в 1963 году, когда, будучи молодым дипломатом, поехал работать за границу как сотрудник Министерства инос­ транных дел Советского Союза. Я поехал в Египет. Там обще­ ственность, которая говорила в те времена на английском и фран­ цузском языках, утверждала, что арабский язык не приспособлен к современным темпам жизни – к обслуживанию потребностей сфер науки, техники, финансов и так далее. И англичане, и фран­ цузы тоже утверждали, что в Египте не смогут перейти на арабс­ кий, так как он несовременен. Но тем не менее, когда Гамаль Абу Насер, президент молодого независимого государства, заявил, 233

что Египет должен перейти на арабский язык, население очень быстро перешло. Конечно, были моменты, когда они создавали термины на основе арабского произношения или арабского язы­ ка. Это создаваемо. Я не думаю, что у русских до появления са­ молета было это слово. Возвысить степь, не унижая горы – Недавно в “Казахстанской правде” я видел интервью с одним из известных казахских юристов, доктором наук, профессором. Он говорит, что из более 60 книг, которые он написал за свою жизнь, самая интересная, доставившая ему большое счастье и удовольс­ твие, – это перевод книги в области права XVI века с кипчакского языка. Он утверждает, что многие юридические термины, над ко­ торыми мы сейчас бьемся, знали на территории современного Ка­ захстана еще тогда и никаких трудностей не составляет озвучить их на казахском языке. Я не отрицаю, что в свое время казахский язык был вытеснен в сферу бытового общения. Но это не значит, что у него нет потенциала, чтобы стать языком общения всех. Не забывайте предысторию, когда нам буквально запрещали писать учебники по тем или иным специальностям на казахском языке. Это же бесследно не проходит, нужны усилия, чтобы преодолеть последствия такой политики в отношении нашего языка. Когда я говорю об овладении казахским языком всеми гражданами Казах­ стана, то вовсе не имею в виду, чтобы, например, русский забыл свой родной язык. Я, как казах, переживший такую ситуацию, ни одной клеточкой души не желаю, чтобы кто-либо попал в ту ситу­ ацию, в которую попали мы, казахи. Они должны владеть казахс­ ким языком, одновременно владея родным. Справка. Болатхан Кулжанулы ТАЙЖАН родился 8 марта 1941 года. Выпускник МГИМО, учился в аспирантуре Института мировой экономики и международных отношений в Москве. Со студенческих лет сотрудничал со СМИ различных стран в качестве переводчика и автора обозрений. С 1963 года занимал ответственные должности в посольствах и консульствах бывшего СССР. Болатхан Тайжан являлся генеральным секретарем МИД Казахской ССР, первым заместителем 234

министра внешнеэкономических связей Казахстана, послом Казахстана в Египте и по совместительству в Алжире, Иордании, Ливии, Марокко, Сирии, Тунисе, представителем Казахстана в Организации Исламская конференция, послом Казахстана в Малайзии. Когда Болатхан Тайжан был послом Казахстана в Малайзии, вышла книга премьер-министра Малайзии Махатхира Мохамма­ да “Малайзийский валютный кризис. Как и почему это произош­ ло”, имевшая на Западе оглушительный успех. Болатхан Тайжан тут же перевел ее на русский язык и рукописный экземпляр сразу же отправил Назарбаеву. Когда малайзийцы услышали об этом, то попросили посмотреть перевод. Так возникла идея выпустить книгу на русском языке. Махатхир Мохаммад разрешил это сде­ лать, предварительно оговорив, чтобы его издатели просмотрели перевод. Издатели взяли рукописный перевод на 10 дней, но уже через неделю один из них пришел к Болатхану Тайжану и сказал, что раскроет секрет. Оказывается, они рассматривали три вари­ анта перевода книги Махатхира Мохамада, кроме посла Казахс­ тана в конкурсе участвовали работы специалистов из Петербурга и Туркмении. Издатели одобрили вариант перевода на русскии язык Болатхана Тайжана, издали и презентовали книгу в КуалаЛумпуре в 200І году. Советское правительство неоднократно пыталось назвать одну из улиц в Каире, столице Египта, именем одного из известных в мире деятелей. Однако, несмотря на дружественные отношения, в этом было отказано. Болатхан Тайжан, будучи послом Казахстана в Египте, добил­ ся того, чтобы одну из улиц назвали именем Абая Кунанбаева. Теперь на этой улице есгь одна табличка с именем казахского по­ эта на казахском (!) и английском языках и вторая табличка, на которой на арабском написано: “Эта улица носит имя поэта – ве­ ликого Абая Кунанбаева”.

235

“Панорама”, № 9, 5 марта 2004 года

Политологи не испытывают восторга, оценивая состояние и перспективы партстроительства­ в стране Тема состояния и перспектив политических партий на этой не­ деле была развита еще одним круглым столом. Провел его Меж­ дународный институт современной политики (МИСП), озаглавив как “Политические партии и перспективы демократизации в Ка­ захстане” Болатхан ТАЙЖАН, советник председателя партии “Отан”, взглянул на поднятые вопросы иначе. Причем иначе, чем полити­ ческие противники его партии и чем некоторые ее же члены: – Вы напрасно думаете, что так называемые про властные пар­ тии могут формировать мнение чиновничества, окружающего вы­ сшее руководство государства. Ничего подобного. Вот эта беспар­ тийность высшего чиновничества позволяет ему быть свободным от каких бы то ни было обязательств и тем более – от идейных и идеологических привязанностей. Настал момент, когда мы можем ставить вопрос о том, чтобы высшие госорганы – правительство, а может быть, даже и администрация Президента – формировались бы по партийному принципу. Это будет хорошим шагом в борьбе против чиновничьего произвола, начиная с высших эшелонов. И еще один момент, который партии уже сейчас могут отстаивать, – это потребовать от власти обеспечения неукоснительного соб­ людения действующих законов. Вообще выступление г-на Тай­ жана стало одним из наиболее заметных на круглом столе. Г-н Байменов даже предложил опубликовать его для внутрипартий­ ной дискуссии в “Oтaнe”. Ярослав РАЗУМОВ

236

“Айқын”, №13 (13), 30 наурыз, 2004 жыл

Елшілердің қазақша сөйлемеуі – басшылыққа еліктеуден туған көзбояушылық – Болатхан Құлжанұлы, Сіз тәуелсіз қазақ еліндегі алғашқы кәсіби елшілердің бірісіз, сондықтан Сізге қояр алғашқы сауалымыз, сонау Нәзір Төреқұловтан кейінгі кезеңде Қазақстанда дәстүрлі яғни кәсіби дипломатия қалыптасқан ба? Қалыптасса, қандай деңгейде?

– Меніңше, дәстүрлі дипломатия деу өте қиын. Біріншіден, жаңа ғана егемендік алып жатқан елміз. Екіншіден, өкінішке қарай, сонау орта ғасырларда болған қазақ дипломатиясы Қазақстанды орыс империясы “басып” алған кезден бастап жоғалып кетті. Кейінірек қазақ мемлекетіне тән сол дипломати­ яны қайта жаңғыртып, құрып алуымыз қажет еді. Алайда, бұған дипломатиялық білімі бар азаматтардың аздығы қолбайлау болды. Мәскеудің саясаты қандай болғаны белгілі. Олар дипломатияға өзге ұлт өкілдерін жолатпайтын, ал сол салаға дайындалған адамдардың 99 пайызы орыстар болатын. Мысалы, мен сол Кеңес үкіметі кезінде кәсіби дипломатиялық білім алған азаматтардың ішінде жиырма үшінші қазақ екенмін. 70 жыл ішінде 23 қазақ – дипломат. Аз ба, көп пе? Осындай жағдайда “Қазақстанда дип­ ломатия қалыптасты” дегенге әзірше ауыз бармайды.

– Елші қызметін жұртшылық саяси мағынада түсінеді. Ал инвестиция тартуда әлемдік базарда үлкен бәсеке бар. Осы тұрғыдан алғанда, елшілердің оны елге бұру сияқты экономикалық міндеттері де аз болмаса керек. Осы міндетті біздің елшілер орындап отыр деп айта аламыз ба?

– Әрине, ХХ ғасырдан бұрын да, одан кейін де Еуропа, Азия мен Африка, тіпті Америка елшілерінің басты міндеті ең алдымен, сол елдің экономикасының дамуына өз үлесін қосу, ықпалын тигі­ зу болғаны анық. Кезінде Кеңес үкіметінің елшіліктерінде істеген әрбір дипломатия өкіліне КСРО-ны экономикалық құлдыраудан құтқарудың жолдарын ойластыру бағытында арнайы тапсырма 237

берілетін. Бұл мәселе қазіргі тәуелсіз елімізде де тап солай. Мы­ салы, Қазақстан тәй-тәй басып, өзінің экономикасын қолға алып жатқан кезде, өзіңіз білесіз, қазақ елінің айта қоярлықтай қаржысы болған жоқ. Ал біздің ел үшін инвестиция өте-мөте қажет болды, соған біз күш салысқанбыз.

– Сіз Қазақстан экономикасы үшін қанша инвестиция тарттыңыз?

– Нақты айтуға болады. Мен өз басым Сауд Арабиясынан көп мөлшерде инвестиция тарттым, сол инвестиция қазір Қазақстанда жұмыс істеп жатыр. Ливаннан кәсіпкерлерді әкелдім. Бұған қоса, мен әлемге аты әйгілі “Шеврон”, “Бритиш Петролиум” компания­ ларымен Қарашығанақ, қазіргі Теңіз үшін келіссөз жүргізуге бел­ сене атсалыстым.

– Болатхан Құлжанұлы, Сіз қай елде қызмет атқарсаңыз да іс-қағаздарын мемлекеттік тіл-қазақ тілінде жүргізуге тырысқаныңыз бізге белгілі. Алайда, министрлік басшылары тарапынан бұл бастамаңызды құптамай, істі қазақша жүргізуге тыйым салу болды ма?

– Шындығында, мен істеген елшіліктердің құжаттарды қазақ тілінде жүргізуі Қазақстан Сыртқы істер министрлігі үшін тосын­ жағдай болды және көбінесе олар маған “орысша жаз” деген нұсқауларды жіберіп отырды. Бірақ мен қолымнан келгенше күллі деректерді қазақша әзірлеттім. Өйткені, елшілік Қазақстан Республикасының елшілігі, мемлекеттік тіліміз – қазақ тілі. Мұның тағы бір жағы, біз жіберген деректер кездейсоқ біреудің қолына түссе, қазір әлемде қазақ тілін түсінетін адамдар некенсаяқ, оқи алмайды. Сондықтан құжаттар мен деректерді қазақ тілінде жіберу­ құпиялығы жағынан өте тиімді екені анық. Менің айтарым, тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан Сыртқы істер минис­ трлігіне өзге тілдермен қоса қазақ тілін таза білетін, дипломатияға бейімді азаматтарды әлдеқашан жинап алуға болар еді. Бірақ жи­ намай отыр.

– Осы біздің елшілеріміз не себепті әртүрлі қабылдауларда қазақ тілінде сөйлемейді? Әлде саясатты жүргізуге қазақ тілі жарамай ма?

238

– Әңгіме мынада. Мысалы, мен білетін, танитын елшілердің барлығы қазақша жаза да, сөйлей де біледі. Олармен салыстырғанда менің қазақша сөйлеуім таңқалатын жай, себебі, мен орысша оқыдым, 30 жылдай Қазақстаннан тыс жерде жұмыс істедім. Бірақ мен үшін өз ана тілімді құрметтеу – ең жоғарғы па­ рыз. Ал қайсыбір елшілердің қазақша сөйлемеуі ол – басшылыққа еліктеуден туған көзбояушылық. Мысалы, Кеңес дәуірінде бәрі басшыға ұқсауға тырысты. Бұл – міне, сол кезден қалған жаман әдет. Мысалы, үкімет пен парламент басшылары бір күн қазақша сөйлесінші, қалған қызметкерлер тек сөйлеп қана қоймай, қазақ тілінде “маңырайтын” болады. Мен оған еш күмәнданбаймын.

– Сіз өзіңіздің көп жылғы дипломатиялық ілім-біліміңізді, тәжірибеңізді кейінгі жастарға үйретіп жүрсіз бе?

– Мен, шынымды айтсам, қазір дипломатия саласында еш­ кімге қажетсіз боп қалдым. Алғашында дипломатиялық акаде­ мия ашылғанда бірнеше рет лекция оқығанмын. Ал қазір менің білімім де, тәжірибем де керек болмай отыр. Республика Сыртқы істер министрлігі де, дипакадемия да менімен еш байланыс жаса­ майды. Бұл мені қатты қынжылтады.

– Парламент қабырғасы бүгінде тіл мәселесін талқылайтын мінберге айналды. Қазақ тілінің қазіргі халі ел дипломаттарын ойлантатынын да байқап отырмыз. Олай болса, ұлттық мәселелерге орай биік ұстанымды парламент депутаттығына жетсем деген ойыңыз жоқ па?

– Әрине, парламентте болып, елдің күрделі-күрделі мәселелерін талқылауға қатысқан жақсы. Екінші жағынан, дәл қазір ұлттық парламентте өз пікірін айта алатын, ойы піскен тұлғалар өте аз. “Тұлғалар” деп әдейі айтып отырмын. Соңғы кезде “қазақ тілін де­ путаттар білуі қажет пе? деген мәселе ел парламентінде көтерілді. Бұл – заңды білмеуден туған нәрсе. Неге дейсіз ғой? Өйткені, Ата Заңымыз – Конституциямызда “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” деп жазылған. Демек, тіл мәселесінің парламентте талқылануы – ба­ рып тұрған сорақылық. Тіл мәселесін парламентте талқыланған бірде-бір елді күні бүгінге дейін көрген емеспін. Жомарт МОЛДАХМЕТҰЛЫ 239

“Түркістан”, 17 мамыр, 2004 жыл

“ОТАН” қайда барады? Мәміле болмаса, мәселе туады Терещенко, Тайжан­

Ермегияев

және

“өгей

бала”

Болатхан

“Отан” партиясының саяси-интеллектуалдық ресурсын адамдардың осы үш типі арқылы талдаған жөн. Терещенколар туралы жоғарыда айтылды. Олар партияның атқару комитеті мен саяси кеңесінде, парламент пен үкіметте, жалпы қатардағы мүшелерінің арасында жеткілікті. Партия құрамындағы адамдардың тағы бір типі – ермегияев­ тар. “Елім, жерім” деген ниеті түзу азаматтар. Партия ісіне шын берілген. Бюрократтық мінезден ада. Диханмен диханша, шалкемпірмен баласындай әңгімелеседі. Қолынан келсе көмек етеді. Нағыз шаруаның адамдары. Соның бірі – партия төрағасының орынбасары Амангелді Ермегияев. Амангелді Ермегияев екі сөзінің бірі “ Я говорю” дегенді жиі қайталайды. Бұл – оның сөйлеу мәнерінде қалып қалған әдеті. “Бірақ, сағаттап сөйлегенмен ештеңе айтпайды” деген пікір жұрттың ішінде орныққан. Бұл – оны айыптау емес. Шындығында, Ермегияев жария саясаттың емес, шаруаның адамы. Оған партия басқартқаннан гөрі, әкім немесе шаруа қожалығының немесе мемлекеттік бір компанияның басшысы болса елге көп пайда бо­ лар еді деген пікір жиі айтылады. Дегенмен, соңғы кезде тұрғын үй құнын арзандату үшін Ермегияев құрылыс компанияларының мойнынан құн салығын алып тастау туралы мәселе көтеріп жүр. Мұндай “тұшымды” идеяны ешкімнің Ермегияевқа қиғысы келмейді. Сірә, бұл идея өзі басшылық жасайтын “Алматы құрылыстың” үні болса керек деп жорамал жасайды жұрт. Партиядағы тағы бір топ – “өгей бала” тайжандар. Саяси са­ уатты, пікірталасқа қорықпай түседі, өз позициясын қорғай ала­ ды. Конструктивті ой айтылса, диалог жасауға бейімі бар. Сая­ 240

си тактикалық әдіс-айласын стратегиялық жоспарға бағындыра біледі. Партияның идеологы болуға әбден лайық. Қоғамдық ұйым жүйесінің негіздемесі бойынша олар партияның басты сословие болу керек еді. Бірақ, олар “Отан” партиясының құрамындағы алғашқы екі топтың (табиғаты бойынша партия функционерлері болуға тиіс, яғни берілген тапсырманы орындаушылар) қыспағына ұшырап, көлеңкеде қалып қойды. Соның бірі – кәнігі дипломат, саясаттанушы, партия төрағасының кеңесшісі Болатхан Тайжан. Әрине, партия төрағасы күнделікті “Отанның” шаруасымен айна­ лысса, партияға Тайжанның қажеті де болмас еді. Өкінішке орай, партия ісімен тікелей айналысып жүргендердің ішіндегі іліп ала­ тыны осы адам. Болатхан Тайжан партиядағы “өгей баланың” күйін кешіп жүр. Биылдыққа оның “Отаннан” шығып “Ақжолға” енді бірде “Асарға” өтіп кетіпті деген жел сөз екі рет таралды. Күн сайын өткізілетін саяси шараға шақырылған журналистердің Тайжаннан сұхбат алмауын, экраннан оның бейнесін көрсетпеуін партия функцио­ нерлері бірде өтініп, бірде талап етіп жатады. Тіпті, партияның жастар қанатының жетекшісі Тәңірберген Бендонгаров­ та Бо­ латханды мүйіздеп барады. Олардың пікірінше, Болатхан Тай­ жан – “Отанның” саяси бағытынан ауытқыған адам. Оған сенім артуға болмайды деп түсінеді. Оның күнәсі – кез келген партия­ лар арасындағы диалогқа қатысады, проблемаларды талқылайды. Саяси реформаның толғағы жеткенін айтып жүрген басқа партиялардың өкілдерімен пікір жарыстырып, мәселе қозғайды. Бірақ, әрқашан “Отанның” позициясын қорғаудан айныған емес. Солай бола тұрса да өз ішінде бітеу қайнап әдеттенген партияның консервативті функционерлері Тайжаннан іш жияды. Болатхан Тайжан сияқты білікті саясаткерлердің партиялық биліктен шеттетілуі “Отанды” ыңғайсыз жағдайға қалдырып та жүр. Ораз ӘЛІМБЕКОВ, Бақытжан ҚОСБАРМАҚОВ

241

“ДАЛА мен ҚАЛА”, №24 (49), 18 маусым, 2004 жыл

Қала мифологиясы. Дипломат, Демократ, Саясаткер Болатхан ТАЙЖАН “ОТАН” РСП төрағасы орынбасарының кеңесшісі Сайран Қадырұлы – Моңғолия азаматы, ұлты қазақ, Орта жүздің керейі, 1955 жылы Моңғолияның Баян Өлгей аймағында дүниеге келген. Әкесі Қадыр марқұм сол өлкенің өркеніне зор үлес қосқан, ел бастаған алдыңғы буындардың келелі өкілі. 1970 жылы аймақтық партия комитетінің идеология ісін жауаптанған хатшы болып қызмет атқарып жүрген кезінде ресми сапар­ мен Қазақстанға келіп, қазақ жастарын оқыту, ұлттық театрды жабдықтау және мамандар дайындау, атажұрт пен Моңғолиядағы аз қазақтың арақатынастарын нығайту туралы Қазақстанның сол кездегі басшыларымен кездесіп, келіссөз жүргізіп қайтқан қадірлі де танымал қайраткер болған. Қадыр ағамыз 43 жасында өмірден өткенде Сайран не бары 16 жаста ғана, орта мектепті тәмамдап та үлгермеген екен.

1972 жылы ауылда қазақ орта мектебін бітірген соң, алғыр жас Мәскеудегі атақты МГИМО-ға түседі. Алыстағы Алтайдың қойнауында жатқан моңғолиялық қазақ тұрмақ, қазақстандықтардың өзі үшін мұндай мүмкіндік ол кезде мүлде таптырмайтын.

1978 жылы аталмыш институтты табысты тәмамдап, халықаралық қатынас және араб тілі мамандығын толық игер­ ген жас дипломат еліміздің СІМ-лігіне тура жолдама алады. Дипломатиялық қызметін консул бөлімшесінен бастаған ол Моңғол және Таяу Шығыс, араб елдерінің қатынасын жауаптанған қызметкер болып тез арада өседі. Жас дипломат сол жылдары партия өкімет басы болған Ю. Цэдэнбал, Ж. Батменхлерге араб елдерінен келген елбасы, елшілермен кездесулерде аударма жа­ сап, білікті маман-тілмаш ретінде танылады. 1986 жылы Сай­ 242

ран еліміздің Египеттегі елшілігіне дипломатиялық лауазымға тағайындалып, 1990 жылға дейін Мысырда қызмет етеді. “Ніл дарияның суын ішкен адам Нілге қайта оралады” деген арабтың мақалы бар. 1977 жылы алғаш Каирге практика жасау үшін барған жас студент атақты Каир университетінің араб тілі факультетін­ де 6 ай дәріс алған болатын. 1984-1985 жылдары Алжир универ­ ситетінде де оқып, білім алған. Бұл жылдар Сайран үшін сирек маман ретінде жан-жақты өсіп жетілген шақтары, үлкен саясатқа барар алдындағы кемел дайындық жасаған маңызды жылдар бо­ лып саналады. “Жақсы әкенің аруағы қырық жыл сүйрейді” дейді халық. Әр заман өзінің көш басшыларын тудырып, ерте келеді. ХХІ ғасыр глобализация немесе ғаламдану, жаһандану ғасыры. Қазақша мағынасы – әлемдегі барша адамзат бір-бірінен бөлінбей, біте қайнаса, тығыз байланыста өмір кешу деген сөз. Осы жаңа заманның, біртұтас ғаламның қыр-сырын түсінетін, артықшылығын бізге жақындата алатын зиялы саясаткер кіміміз бар деп, Қобда бетінде ат төбеліндей аз қазақ айналамызға қарасақ, Сайран қажы Қадырұлының шоқтығы биік тұрғанын амалсыз мойындаймыз. Алған білімі, Алла берген парасаты, атаананың тәрбиесі, дүниетанымы мен көргені, жүрген жері мен барған елі, істеген қызметі мен саяси ортасы, қайырымдылығы мен алғырлығы, ұлтжандылығы мен діншілдігі барлығын саралап қарасаңыз, ортамыздан озып шыққан дара азамат екені даусыз. Кеңес елінде басталған жариялылық пен қайта құру саясаты­ туралы алдымен мағлұмат алып, көшіміздің жолы қисық екенін, оны түзету үшін зиялылар қозғалу керек екенін саналы түрде түсінгендер алдымен дипломаттар болатын. Өйткені, олар – дүниенің арғы-бергісін салыстыра алатын, өркениет көшінің қай бағытта бара жатқанын бағдарлай алатын, сол үшін қызмет еткен мамандар. Каирде жүрген 1987 жылы жас дипломат Сайран Алматыдағы “Қазақ әдебиеті” газетіне мақала жолдап, дүниежүзі қазақтарының ұйымын құру туралы пікір қойған екен. Әрине, мұндай ой-пікірді қолдай қоятын орта пайда бола қоймаған ол кезде Сәкеңнің пікірі жарық көрмей қалды. Бірақ соңынан 1991 жылы Ыстамбұлда 243

болған Нұрсұлтан Назарбаевпен шеттегі қазақтардың кездесуін­ де Дүние жүзі қазақтарының құрылтайын ұйымдастыру туралы алғаш пікір айтып, Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығының авторы болған да осы Сайран қажы. Қалдарбек мырза Найман­ баев кейіннен мұны жоғары бағалап, осы туралы ақпарат бетіне бірнеше рет толық жазған болатын.

1990 жылы маусым айының соңында Мысырдан туған елі­ не оралған бетте тура сайлауға кірген Сайранды халық шын ние­тімен қолдап, Халық Ұлы Хуралына депутаттыққа сайлады. Қажының бағдарламасы халықтың дәл жүрегінен жол тауып, өшкен дінін, Алласын қайта табу үшін сенім білдіріп, соңынан ерген еді. Сакең де жатпай-тұрмай, жарғақ құлағы жастыққа тимей жүгіргенінің арқасында Моңғолия Мұсылман Қоғамы құрылып, аймағымызда алғашқы мешіт те салынды, жастары шетелге оқуға барды, қарттары қасиетті Меккеге жетіп, қасиетті Бәйтоллаға тәуіп қылды. Шүкір, Аллаға, сансыз шүкір. Бұл жыл­ дары Сакең халыққа берген уәдесін жүзеге асыру үшін уақытша дипломатиялық жұмыстан бас тартуына да тура келді. ХҰХ депутаттары 1992 жылы алғашқы демократиялық негізгі заңды қабылдап қол қойған 420 адамның бірі – осы Сакең дипло­ мат. Осы Хуралда жүріп Сайран демократиялық таңдауын біржо­ лата нығайтып, Моңғолия Социал-Демократиялық партиясының Ұлттық кеңесі мүшелігіне сайланады. Үлкен саясатқа аяқ басқан алғашқы қадамы сәтті болғанымен, 1992 жылғы Парламент сай­ лауында демократтар жеңіліске ұшырағанда, Сакең де оппозиция қатарында қалып, саяси күреске бел шеше кіріскен болатын.

1995 жылы СІМ-лігіне қайта оралған Сакең Азия, Еуро­ па елдерін жауаптанған департамент орынбасары мансабына көтеріледі. Сол жылы қазақ елінің алғашқы елшісі Сұлтанов Қуаныш Елбасына сенім хат тапсырғалы Уланбатырға келгенде дипломатиялық протоколды сақтамай, қара шаңырақтан келген аға ретінде сыйлап, өзі алдымен барып сәлем бергенін, Елбасымен кездескенде қазақ-моңғол тілінде өзі аударма жасап көмектесіп, інілік танытқанын Сакең ыстық сезіммен еске алып отырады.

1996 жылы Демократиялық одақтың жеңісіне Сәкеңнің қосқан үлесін саясаттағы достары әділ бағалағанының сыртында оның 244

таптырмайтын сирек профессионал мамандығын еліміздің өркеніне дұрыс пайдалану үшін Моңғол елінен Египетте отырған Төтенше және өкілетті елшісі етіп тағайындайды. Бұл тарих­ та тек Моңғолия қазақтары ғана емес, жалпы шеттегі барлық қазақтардың ортасынан мұндай жоғарғы лауазымға тағайындалған алғашқы адам. Сөйтіп, Сакең Ніл дария жағалауына үшінші рет қайта оралып, 2001 жылға дейін Мысырда қызмет етті. Сайран елші Елбасы және Үкімет тарапынан жүктелген мін­ детін абыроймен орындап, Моңғол отанының өркені, болашағы үшін аса белсенділік, нағыз маманды дипломат екенін көрсете қызмет жасап, ауыз толтырып айтарлықтай табысқа жетті. Ол араб тілін жетік меңгерген алғашқы елші болатын. Отырған елінің тілі, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын жетік білу дипломаттар үшін тап­ тырмайтын қару-сайман. “Елдестірмек – елшіден” дейді қазақ. Ал олай болса, Сакеңнің бес қаруы сай дипломат деп айтуға толық құқықтымыз. Соның арқасында Моңғол, араб елдерінің арасындағы достық қарым-қатынас жаңа белеске көтеріліп, көптеген мүмкіндіктің жаңа көзі ашылды. Сайран елшінің кезін­ де Моңғолия президенті алғаш рет Араб мемлекетіне бет алып, Елбасы­ Н. Багабанди мырза Кувейт және Арабтың Біріккен Әмірлігіне ресми сапар шегіп, ерекше табыспен оралған. Кувейт даму қоры, Абу Даби даму қорларына еліміз мүше болып, солар­ дан Дархан – Эрдэнэнт асфальт жолы, Таишир су электр станса­ сы, Эрдэнэнт-Булган-Мөрөн жол жобаларына барлығы 65 мил­ лион АҚШ доллары көлемінде ұзақ мерзімді, аса жеңіл пайызды қарыз алып, кей жоба іске асып та қойды. Әрине, мұндай істе елшінің рөлі аса маңызды екені даусыз. Елбасы да Сакеңді жоғары бағалағаны соншалық, араб елдеріндегі өзінің жеке өкілетті өкілі етіп жуықта қайта тағайындағаны тегін емес. Абу Даби даму қоры мен Египет қорына біздің еліміз мүше болуы тура осы азаматтың арқасы дегенді барлық адам мойындайды.

1997-2001 жылдары арасында елімізден 400-ден астам мамандар­ Мысыр еліне барып мамандықтарын жетілдірген.­ Соның ішінде аймағымыздан Жуков, Костер, Имамағзам, Қайсанай қатарлы азаматтар да Сакеңнің қонағы болып қайтқан. Осы мамандар үшін Сакең Египет қорынан 4 миллионнан ас­ 245

там АҚШ долларын шығартқызған. Елшінің салған көпірімен күні бүгінге дейін адамдар Мысырға барып қайтуда. Сайран елші – Оман, Бахрейн, Ливан, Катар сияқты елдермен еліміз ара­ сында дипломатиялық ресми қатынас орнатуға тікелей себепкер болып, ол туралы келісім-шарттарға қол қойғандығы үшін тарих­ та қолтаңбасы қалған саясаткер. Елбасының Жарлығымен Египет президенті Хосни Мубарак, Израиль президенті Эцар Вайцман, Кувейттің Әмірі Шейх Жабер әл-Сабах, Катардың Әмірі Шейх әл-Тани, Оманның Сұлтаны Кабус, Арабтың Біріккен Әмірлігінің президенті Шейх Заид бин Сұлтан әл-Нахьян, Бахрейн Әмірі бин Айсаларға сенім хатын тапсырып, екі ел арақатынасы жайында бетпе-бет дидарласып, әңгімелескені әрине, кез келген адамның, соның ішінде біз сияқты аз халықтың өкілдерінің уысына түсе бермейтін мәртебе. Сакең Египеттің астанасы Каирде елшілік ғимаратын Үкіметтен қаражат алмай салдырып кеткенін көзімен көрген адамның барлығы бағалаған. Сайран елші жұмыс жасаған 5 жыл­ да Моңғол елі мен араб әлемінің арасындағы қарым-қатынас алдыңғы 25 жылғы көлемінен бірнеше есе кеңейіп, тоқыраудан шыққанын министрлік басшылары да, Үкімет лауазымдылары да, қай партияның қайраткерлері де бір ауыздан бағалайды. Араб, мұсылман әлемі, Таяу және Орта Шығыс елдеріне байланысты Моңғол елінің сырт саясатының қандай да бір мәселесін дұрыс шешу үшін Сайран елшінің ой-пікірімен санасу қайткен күнде қажет дегенді дені дұрыс саясатшылар түсінеді. Ал енді осы Моңғолиядағы аз қазақ үшін, елін ойлайтын осын­ дай үлкен саясаткердің өз ортамыздан туып-шығуы Алланың біз­ ге берген таптырмайтын нығметі деп түсінуіміз қажет. Бұл азама­ тымыз – бағалай білсек, бағымызға біткен жұлдызымыз. Өзінің алған білімін, тәжірибесін, бар мүмкіндігін халқына аз ғана мұсылманына риясыз арнаған Сакеңнің қазақтар үшін бүгінге дейін жасаған қызметі ұшан-теңіз. Әр тұсындағы мешіттер, Мек­ кеге барған 200-ден аса қажы, шетте оқыған 700-ден аса студент, жұмыс істеп жатқан имамдар, шалынған құрбан – осының барлығы әуелі Алла, онан соң қажының ақ ниеті мен қара нардай қайратқажырының арқасы. Кешікпей ел астанасы Уланбатырда салына­ 246

тын Ислам дінінің орталығы осы азаматтың 15 жылғы қажымас еңбегінің нәтижесі. “Қазақтың болашағы – білімді жастар, менің мақсатым жастарға жол ашу”, – дейді Сакең. Расында да жастар қажының ең үлкен мүддесі. Қажының бір ерекшелігі, ешкімді алаламайтындығында, көп мәселеге сабырмен, кешіріммен қарай алатындығында. Қажының артынан топырақ шашып жүргендердің өзі күні кеше ғана Сакеңнің қолтығының астында жүріп, жақсылығын көрген жандар. Қажы күні бүгін көптің алдында соларға қарсы бірауыз артық сөз айтып көрген де жоқ. Қажының бүбісі Ғибадет ханым – Шерушінің Ақтай руынан, кезінде көпке танымал болған, данагөй діндар ақсақал Дөйтеннің немересі, көптеген шәкірт тәрбиелеген ардақты ұстаз Дарел мұғалімнің қызы. Сакеңнің осындай үлкен саясаткер, мықты дипломат болуына көп үлес қосқан, жақсы жар, төрт балапанның анасы, рухы мықты, ақылды ана. Үлкен қызы Ләйла Арабтың Біріккен Әмірлігіндегі Америка Университетінде оқып жүріп, халықаралық конкурстан жүлде алғаны үшін Лондондағы Режент бизнес университетінің соңғы курсына жолдама алып, оқуын сон­ да жалғастыруда. Мамандығы – халықаралық бизнес менеджмен­ ті. Екінші қызы Әсел Германияның медицина университетінде оқиды. Алла қаласа, жақында ортамыздан мықты бір дәрігер туа­ тыны сөзсіз. Кіші қызы Раиса Каирдегі Америка Университетін са­ ясаттану мамандығы бойынша өте жақсы тәмамдап, енді Лондон Университетінде магистратураға оқуға жолдама алды. Әкесінің жолын қуған жас дипломат халықаралық қатынас, Таяу Шығыс және Орта Азия дамуы туралы еңбек жазбақ. Раиса АҚШ-та Ми­ нессото университетінде білім алумен қатар, екі рет Нью-Йоркте БҰҰ-ның мәжілісіне университетінің делегаты болып қатысып, халықаралық студенттер бәсекесінің жүлдегері болған. Ал Са­ пар – қажының сүт кенжесі. Оның өзі азамат болып, Дубайдағы Кембридж колледжін өте жақсы бітіріп, қазір Германияның Бонн университетінде дайындық сыныбында оқиды. Болашақта ол да әпкесінің жолын қуып дәрігер боламын деп шешіпті. Қажының әр баласы 4-5 шет тілін еркін меңгерген, жас күнінен шетелде өскен мүмкіндіктерін жақсы пайдаланған, нағыз жиһандану заманының 247

ұрпақтары. Сөйте тұра барлығы соншалықты қазақи. Ләйла та­ маша ән салса, Әсел домбыраны сан құбылтады, Раиса кітаптан басын алмаса, Сапар баскетболдың Египет, Дубайдағы мектеп командаларының белді ойыншысы болған. Ғибадет ханым ана­ сы Айтжамал марқұмға тартқан он қолынан өнер тамған шебер. Ханымның гобелен кестесіне ол үйге барған әркімнің көзі бірден түсетініне көп адам айғақ. Қажының үйінің есігі әркімге ашық, берекеті мол, қай кезде барсаңыз да қонақжай қазақы мінезбен қарсы алады. Сайран елшінің Парламент сайлауына атын ұсынуы ол кісінің жеке бас мүддесінен гөрі халықтың мүддесіне, сіз бен біздің мүддемізге артық сәйкеседі. Алты елдің тілін білген, алпыс елдің дәмін татқан, білімді де білікті, иманды да қайырымды, ердің жасы елуге келіп, кемеліне толған осы абзал азаматымыздың Моңғол елі үшін де, қазақ халқы үшін де істейтіні әлі мол. Қажы босқа уәде бермейтін, берген уәдесін орындайтын адам. Саясаттың қырсырын жақсы білетін, өрісі кең, саяси әріптестері жеткілікті, ше­ телдермен, мұсылман әлемімен жеке басының қарым-қатынасы бекем болғандықтан аймағымыз үшін қомақты іс атқарады деген­ ге еш күмән жоқ. Ол үшін ең маңыздысы сіз бен біздің, халықтың сенімі ғана. Қалың халық – қара орман, бұтағына қонған қыранын үркітпес деп сенеміз. “Түркістан”, №27, 1 шілде, 2004 жыл

Халықтың әл-күші келмегенге, тарихтың әлі келеді Болатхан ТАЙЖАН, “Отан” саяси партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі: – Болатхан аға, біздің білуімізше, Сіз Малайзияда елшілік қызметте болдыңыз. Сондай-ақ осы елдің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тәжірибесіне қанықсыз. Жалпы, оның бізге қандай тәжірибелері тиімді болар еді деп ойлайсыз?

248

– Қазір байқасақ, елімізде тіл мәселесі төңірегінде көп әңгіме қызып келеді. Бұл заңды. Еліміз тәуелсіздік алғалы 13 жыл өтті. Бірақ қазақ тілін мемлекеттік тілге айналдырудағы қадамдар өте баяу, солғын, сылбыр. Басқа мемлекеттер де Қазақстан сынды көпұлтты, көп дінді мемлекет. Бізде Қазақстан ғана жеке-дара көпұлтты мемлекеттей басқа ұлт жағына көңіл көп аударады да, бірақ, ол мемлекетті құрып отырған темірқазық ұлтқа көңіл аудармайды. Жалпы, тіл-тіл дегеннен гөрі, ең әуелі қазақ халқы Қазақстан мемлекетін құрып отыр деген сөзді ашық та батыл айтуға үйренуіміз керек. Біз осы уақытқа дейін осы сөздерді айтудан жасқанамыз. Бізден басқа көпұлтты, көп дінді мемлекеттерде ол қай халықтың мемлекеті екенін ашық айтады. Сіз француз, неміс, итальян тілдерінде сөйлейтін елдерді немесе­ Африка, Азия елдерін алсаңыз, барлығы да көпұлтты.

200-ге таман мемлекеттің әрі кетсе оншақтысы ғана бір-ақ ұлтты, қалғандары көпұлтты. Сіздер Малайзияның тәжірибесін сұрағансыз, мен ол жер­ де елші боп біраз уақыт жүрдім. Екінші жағынан, мен елші болған басқа мемлекеттердің ішінде Малайзия мемлекеті ұлттық құрамы жағынан Қазақстан халқының құрамына өте-мөте жақын. Олардың 55 пайызын малайлар құрайды, 30 пайызын қытайлар, 10 пайызын үнділер, қалғандарын басқа ұлт өкілдері құрайды. Міне, қарасаңыз, бұл құрам Қазақстан халқының құрамымен дәлме-дәл келеді. Бірақ, бізде осы уақытқа дейін мемлекет басшыларынан бас­ тап, төменгі шенеуніктерге дейін әлі де қазақ тіліне аяқ баспай отыр. Малайзияда, керісінше, шапшаң шаралар қолданылды. Ол шаралардың ең бастысы – сіз Малайзия азаматтығын алу үшін он жылдық мектептің бағдарламасы бойынша малай тілінен емти­ хан тапсыруыңыз керек. Яғни, малай халқының әдебиеті, өнері, тіліне берілген азамат болуыңыз керек. Егер, ондай шартты орындамасаңыз, сізге азаматтық берілмейді. Бізге кеше келгендер бүгін жұмысқа тұрып алып, “Менің құқым аяққа тапталып жатыр, Парламентке сайланбай жатыр­ 249

мын” деп шыға келеді. Соған тойтарыс берудің орнына, соның әңгімесін тыңдап, қызараңдап қысылып: “Иә, бұның құқығын қорғау керек” десеміз. Әуелі біз одан: “Бізге осындай шарт қоятын кімсіз? Сіз біздің тілімізді білесіз бе? Біздің заңдарымызды білесіз бе, оны сыйлай­ сыз ба, Конституцияны сыйлайсыз ба? Сонда ғана біз сізбен сана­ самыз” дегенді талап етуіміз керек. Ал біз осы мәселені білмей­ міз, иә біле тұрсақ та бұрынғы әдетпен жасқанамыз.

– Қазіргі Балтық жағалауы елдері де осы тәжірибені қолданып отыр ғой?...

– Иә. Ал, біздің елімізде шенеуніктердің 100 пайызы Ата заңымызды, Тілдер туралы заңымызды бұзып отыр. Төл заңымызда: “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” айпарадай жазылған. Қай мекемеге барсаңыз да, Премьерден бастап, сөйлесеңіз орысша сөйлейді. Неге? Қазақ – саяси тұрғыдан оянбаған халық. Әйтпесе, мынандай адамдарды қылмыскер деп кәдімгідей сотқа тартып отыру керек қой. Бұлар нағыз заң бұзған қылмыскерлер. Сол қылмыскерлер жазасын тартпай отыр. Бірақ, біз ұмытпайтын бір нәрсе – халықтың әл-күші келмегенге, тарихтың әлі келеді. Тарих бәрібір оларды жауапқа тартады. Қазір үндей алмай жүрсек те, тарих бәрібір орнына қояды. Демек, біз жасқанбай батыл қимылдайтын кез жетті. Біз еш­ кімді қудалап жатқан жоқпыз. Тек, жергілікті ұлттың хақын аяқасты етпеуді талап етіп отырмыз. Басқа мемлекеттерде сіз сол елдің мемлекеттік тілін білмесеңіз, еш уақытта сізге мемлекеттік қызмет берілмейді. Мысалы, француз тілін білмейтін адамның Францияның Сыртқы істер министрлігінде қызмет істеп жүргенін елестете аласыз ба? Бұл миға сыймайтын нәрсе. Қазақстанда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ал, мемлекет аралық тіл – орыс тілі дейді. Бұл не деген сұмдық нәрсе. Сонда қазақ тілінің функциясы қандай дәрежеде болып тұр?

– Сонда, Сіздің ойыңызша, “Азаматтық туралы” заңды қайта жазу керек пе?

– “Азаматтық туралы” заңда “Сіз Қазақстан Республикасының азаматтығын аламын десеңіз – мемлекеттік тілді білуіңіз керек” 250

деген шартты қосу керек. Бұл барлық жерде солай. Мен Жапо­ ния, Англия, Америка, басқа да мемлекеттерде дипломатиялық қызметке азаматтарды қалай қабылдайтыны туралы заңдарын оқыдым. Сонда сіз сол елдердің мемлекеттік тілінде міндет­ ті түрде шығарма жазуыңыз керек. Осы уақытқа дейін біз қылмыскерлерге көніп келдік. (Мен мемлекеттік тілді сыйламай­ тындарды қылмыскер деп атар едім). Егер Қазақстан азаматы бір мекемеге барса, онымен мемлекеттік тілде сөйлемесе, сөйлемеген сайын төпелеп сотқа беріп отырса, онда баяғыда жағдай түзелер еді. Банктеріміз мүлде қазақша сөйлемейді. Тіпті, олар біздің заңдарымызды аяққа таптап тұр. Мұндай жағдайда әрбір еті тірі азамат соттаса беруі керек. Басқа шара жоқ. Қылмыскерлерді сон­ дай түрмен көндіруіміз керек.

– Біздің шенеуніктеріміздің көбі Конституциядағы “Қазақстан Республикасының азаматы тіл білмегені үшін қудалауға ұшырамауы керек” деген 14-ші бапты көлденең тарта береді ғой?

– Бұл қысым емес, бұл – заңның талабы. Мемлекет құру жолының талабы. Біздің тілімізге қарсы шығып отырғандар, жаңағы баптарды қолға алып шапқылайды. Біз олардың тіліне ешқандай кедергі жасап отырған жоқпыз, тек ҚР заңдарын сый­ лауды талап етіп отырмыз.

– Жалпы, Конституцияда “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” дегенмен қатар, “мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен тең дәрежеде ресми түрде орыс тілі қолданылады” деген екі ұшты бап бар ғой. Қазақ тілі мемлекеттік тіл деген сөйлемді соңғы сөйлемнің мысы басып тұрған жоқ па?

– Бұл басынан дұрыс емес деп санаймын. Бұл – орыстандыру­ үшін шығарған Кремльдің ілімі. Кезінде ағылшын, француз­ космополит дегенді ойлап шығарған. Осы космополитизм мен интернационализмнің мақсат-мағынасы сол империяның отанында­ жүрген халықтарды ұлтсыздандыру. Біз сол жолмен­ жүріп қалдық. Украина, Кавказ, Өзбекстан, Әзірбайжанды алыңыз, олар баяғыдан өздерінің тілдерін мемлекеттік тілге айналдырып­ алды. Біз мешеу қалған халықпыз. Өйткені, бізді 251

пысық интернационализмнің мән-мағынасын түсінбейтіндер басқарып, сол қате жолмен алып келді. Егерде көзі ашық адам­ дар болғанда Қазақстанның қазақ емес азаматтарына: “Сіздер өз тілдеріңізде оқыңыздар, мәдени орталықтарыңыз болсын, оған қарсылығымыз жоқ. Бірақ Сіздер осы мемлекеттің тілі мен мәдениетін, әдебиеті мен өнерін қатар білсеңіздер ғана толыққанды Қазақстан азаматы болып саналасыздар” деу керек еді. Бұл шектен шыққан талаптар емес.

– Халық қалаулылары да мемлекеттік тілге қарсы шығып отыр ғой?

– Мемлекеттік тілді білу керек пе, жоқ па дегенді дауысқа салудың өзі – біздің Ата заңымызды, тілге байланысты заңымызды білмеу деген сөз. Парламент мемлекеттік тілде сөйлемесе, оның мүшелері мемлекеттік тілде сөйлемесе – ол не Парламент. Біріншіден, заңды дұрыс орындауға шақыратын еліміздің бір үлкен саласы сол Парламенттің өзі заңды орындау керек пе, жоқ па деген мәселені дауысқа қоюы – надандық. “Дипломатиялық қызмет туралы” заңды қабылдаған кезде де, Сыртқы істер минис­ трлігі депутаттардың деңгейін біліп, ашықтан-ашық өтірікке бар­ ды. Екіншіден, Сыртқы істер министрлігін сол кезде басқарған адам қазақ тілін білмегендіктен дипломаттар мемлекеттік тіл­ ді білмей-ақ жұмыс істей алады деген қағиданы қорғауына жол берді. Олар Парламентті ойыншыққа айналдырып, дипломаттар өз елінің мемлекеттік тілін білу шарт емес деген бапты қолдауға мәжбүрледі. Бұл күлкілі жағдай.

– Жалпы, бізде Парламент билікке тәуелді деген пікірлер жиі айтылады. Бұған не дейсіз?

– Бұл пікірдің жаны бар. Парламент тәуелсіз болса, Сыртқы іс­ тер министрлігінің айтқанына көнбес еді. Егер, олар тәуелсіз бол­ са, қарсы шығуы керек еді. Бұғып қалғаны тәуелділігінің дәлелі деп санаймын.

– Ұлттық мемлекет құрудағы Малайзияның тағы қандай қадамдары бізге үлгі деп ойлайсыз?

– Оны айта берсек көп қой. Өйткені, Малайзияның қазіргі ахуа­ лы мен Қазақстанның қазіргі жағдайын Қазақстанның тәуелсіздік алған кезеңімен мүлдем салыстыруға болмайды.

252

Олардың тәуелсіздік алған кездегі жағдайына қарағанда, Қазақстанның қазіргі күйі әлдеқайда артық. Экономикалық жағдайы болсын, елдің дамуы жағынан, білім жағынан болса да жақсы еді. Өйткені, біз үлкен мемлекетпіз. Біздің жер байлығымыздай байлық Малайзияда жоқ. Бірақ, олар ұлтын, мемлекетін дамыта­ мыз деген мақсат қойды, ал, біз керісінше, ұлтымызды да еске алмадық, мемлекетімізді де еске алмадық. Бізде парақорлық жай­ лады. Ұрлау, тонау және Қазақстан халқының мүддесін қорғаудан алыс кеттік. Соның нәтижесінде, біз бұрынғыдан да төмендеп кетттік.

– Осы тұрғыда елімізде ұлттық партиялардың да 90жылдардың басында алаулатып-жалаулатып басылғаны есімізде. Бірақ, соңғы кезде олардың кемелді ісіне куә бола алмай отырған жайымыз бар. Сіз қалай ойлайсыз, бізге ұлттық партия керек пе?

– Осы бағыттағы партиялар дейсіз бе, ұйымдар дейсіз бе, олардың қай-қайсысында да ауызбіршілік бар еді. Олар солақай, өте таяз ұлтшылдық саясат ұстанды. Сондықтан халық оларды қолдамайды. Айтатын нәрселері ешбір дәлелсіз, құр эмоцияға беріліп, асылық айтады. Екіншіден, тікелей бір ұлттық партия сол ұлттың мүддесін қорғайды деу өте-мөте қате. Мысалы, басқа партияларға, оппозицияға да менің айтып жүрген пікірлерім бір­ тіндеп, жұрттың сана-сезіміне біртіндеп сіңіп келе жатқан сынды. Әңгіме бір ұлтты таза партия құруда емес, әңгіме – партияның ілімі мен мақсаттары ашық та анық болуы керек. Өкінішке қарай, ұлттың мүддесін қорғаймын деп жүрген топтар, ойларын жақсы пісірмей саяси-әлеуметтік жағдайды терең зерттемегендіктен, бе­ делінен айырылып отыр деп санаймын.

– Олар өздерінің бұл жайын биліктен көреді. Билік әдейі іріткі жасап отыр дегенді айтады ғой?...

– Мен бұл пікірге қосыла алмаймын. Ауызбіршілігі немесе бірлігі бір-бірімен тұтасып жатқанда, ешкім де олардың арасына түсіп, іріткі жасай алмас еді.

– Сондай-ақ басылым беттерінде немесе кейбір ұлт қайраткерлерінің аузынан қазақ халқын ұлт ретінде тұтаса 253

алмаған, әлі де рулық сана-сезім деңгейінде қалып қойған деген пікірлерді де жиі естиміз. Бұл дұрыс па?

– Бұл – біздің халықты қаралаған сөз. Бұл – жала. Жалпы, кез келген қазақ азаматы біріншіден, ұлттық деңгейден қарайды. Қазақ халқы ортақ әдеби тілі, ортақ діні бар ретінде көне ғасырларда қалыптасқан. Біздің тарихымызды тек 4-5 ғасырға созғанға мен келіспеймін. Біз одан да көне замандарда басымыз бір болған халықпыз. Өйткені, әлемнің түкпір-түкпірінде жүрген қазақтардың бәрі бір-бірімен тілмашсыз қатынасады. Бұл ұлт тұтастығының белгілері. Бұл басшыларымыздың халқымызды біріктіре алмай отырған осалдығының салдары. 13 жыл аралығында Үкімет басқарғандардың ішінде Тасмағамбетовтен басқасы руханият жағынан болсын, мәдениет жағынан болсын өз халқына жолағысы келмейді. Біз оларға халқымызды басқаруға мүмкіндік бердік, ал олар өкінішке орай, біздің ұлт ретінде, халық ретінде алға басуымызды қамтамасыз еткен жоқ. Бірақ, бұл заман осылай ұзаққа созыла бермейді. Амандық болса, Үкімет басына да, парламент басына да қамшыл, халқын ойлайтын, елін, мемле­ кетін ойлайтын қазақтар келеді. Олардың келгені қазақтарға да және де Қазақстанда тұрып жатқан басқа ұлттарға да пайдалы. Олар қазақтар мен қазақ еместердің татулығына да дұрыс жол салады. Қазір өкінішке орай, татулық орнататын саясат дұрыс деңгейде деп айта алмаймын.

– Болатхан аға, осы тұрғыдан алғанда біздің ұлттық рухымыздың деңгейі қандай деп ойлайсыз?

– Бізде, әрине, ұлттық рух бар. Бірақ, өте пәс. Өйткені, біз әзірше 70 жыл бойы езілген рухты көтеру жолында жұмыс жасаған жоқпыз. Біз өзімізді мақтан тұтпайтын сезімнен әлі құтылмай келеміз. Әрбір азамат өз халқының тарихы мен мәдениетіне, әдет-ғұрпына сүйіспеншілікпен қараған кезде ғана ұлттық рух қалыптасады. Бізде әзірше ондай болмай тұр. Сондықтан сол рухты көтеру үшін басшылар өз тіліне ауысып, құрмет білдіріп, өз әдет-ғұрпын, тарихын уағыздауы керек. Рух өзінен-өзі пайда болмайды. Бәрі халықты басқаратын зиялылар мен басшылардан басталады.

254

Жалпы, ұлтымыздың арасында өз тарихын білу, әдет-ғұрпын анықтау сезімі бар. Бірақ, соны жариялап, таратып, өскелең ұрпақтың сүйегіне дейін жеткізу сол басшыларға байланысты. Өйткені, жаңадан өсіп келе жатқан ұрпақ не тарихын білмейді, не тілін білмейді, не болмаса мәдени ерекшеліктерін түсінбейді. Сөйтіп, рухтың әлсіреп тұрған жағдайы бар.

– Малайлар өзінің ұлттық рухын қалай көтере білді?

– Малайларда өз халқының мүддесін, мемлекеттің мүддесін қорғау мақсаты өте биік қойылған. Мысалы, ол жақта жұмысқа ең әуелі малай азаматтары алынады. Тіпті, кезінде ағылшындар Малайзияны тастап кеткенде малайдың банктерінде, бизнесін басқарушылардың арасында қытайлықтар және малай емес­ тер көп болды. Сондықтан, Малай Үкіметі қолына тәуелсіздігін алғаннан кейін жаңадан құрылатын компания болсын, міндетті түрде үш жетекшісінің бірі малай ұлтының өкілі болуы керек де­ ген шарт қойды. Бұл фирманы не компанияны басқаратын маман малай табылмаса да бәрібір малайды кіргізу талабы қойылды. Бұл малай халқын бизнеске және мемлекеттің ішкі ісін басқаруға тартудың бір тәсілі болған еді. Екінші жағынан, олар дүкеннен не базардан зат алғанда ең бірінші Малайзия тауарларын алуға ұран тастады. Англияның тауарын ең соңында сатып алуға шақырды. Өйткені, Англия Малайзияны уысында ұстаған империя бола­ тын. Сонда ұлтшылдық сезімді тек идеология саласында ғана емес, бизнес, экономика саласында да бұлар енгізе білді. Шетел­ дік компаниялар да табыстарының 70 пайызын малай банкісінде ұстауға мәжбүр болды. Ол қаржы саласын дамытудың бір шарасы болды. Олардың тағы бір алдына қойған мақсаты экономикадағы шетелдік инвестицияны біртіндеп отандық, ұлттық инвестиция және капиталмен айырбастап, ұлттық капиталдың салмағын арт­ тыруды көздеді. Оны ашықтан-ашық жариялады да. Бұл бірінші жағынан – Малайзияның ұлттық экономикасын өз азаматтарының қолына ұстату, екінші жағынан – ұлттық сезімді күшейтуге жол салды. Сөйтіп, олар дүние жүзіне белгілі Ма­ лай мемлекеті болып шыға келді. Әрі дүние жүзіндегі дамыған 255

елдердің қатарына қосылды. Сондай-ақ өзінің ұлттық бет-бей­ несін де сақтай білді. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Малай­ зия, Сингапурдың тәжірибесін біз зерттеп, өмірге қолдануымыз керек дегенінде осындай үлкен мән жатқан болуы керек.

– Ұлттың ұлт болып қалыптасуы үшін білім беру саласында оңтайлы өзгерістер болуы қажет. Бұл тұрғыдан қазіргі жасалып жатқан білім реформасына қандай баға берер едіңіз?

– Егер біз ұлттық мүддеміз тұрғысынан баға берер болсақ, әсіресе, біраз пәндерді ағылшын тілінде оқытамыз деп жатқандары бұл кәдімгідей жауыздық деп айтар едім. Біз өз тілімізді әлі қалпына келтіре алмай жатқанда, Күлекеев мырза 3-ші тілді тықпалайды. Біз бірінші кезеңде, мемлекетіміздегі оқушыларды қазақ болсын, қазақ емес болсын қазақ тілін біліп шығатындай жағдай жасауымыз керек. Мысалы, Малайзияда, сіз міндетті түрде малай тілінде сөйлейсіз. Қытай мектептерінде де солай, қытай тілі өз дәрежесінде оқытылады, әрине. Мектепті бітіргенде­ малай тілінде емін-еркін сөйлеуіңіз керек. Менің де, менен кейін елші боп барған Адырбеков мырзаның да айтып жүргені – Ма­ лайзияда тұратын малай емес ұлттар 100 пайыз малай тілін біледі, сөйлейді.

– Қанша жылда қазақ боламыз деп ойлайсыз?

– Меніңше, көп қалған жоқ. Қазіргі ел басқарып отырған толқын жаңарған сайын шетелді көріп келген, сол жақта оқыған қазақтар елді басқара бастайды. Олар тіпті, мемлекеттік тілді на­ шар меңгерсе де, көздері ашық. Олар айтқаныңды қағып алып, оны жүзеге асыратын болады. Ал, қазіргілерге қаншама айтсаң да, еттерінен өтпейді. Өйткені бұлар интернационалист болып қалды. Оның үстіне өзбек, кавказ халықтарына қарағанда орыстар бізге тырнақтарын көбірек батырған. Оны да естен шығармау ке­ рек. Ол өзінен-өзі біртіндеп жоғалып кететін құбылыс емес. Бат­ пандап кірген ауру, мысқылдап шығады ғой.

– Рахмет! Әңгімелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ

256

“Еркін сөз”, 2 шілде, 2004 жыл

Әлеуметтік салада оң өзгерістер болары анық 2009 жылға дейін Қазақстандық өмір сүру сапасының ұлттық стандартын қалыптастыру қажет. “Отан” партиясының сайлау алдындағы тұғырнамасының басты мақсаты осындай. “Қазақстандық бағыт (Бағдарлама – 2009)” деп аталатын “Отан” партиясы қабылдаған қарарда осылай көрсетілген. Бұл құжат партияның 15 маусымында Астанада­ өткен кезектен тыс VII съезінде қабылданды. Онда “Отан” партиясының Төрағасы, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев­ баяндама жасап, партияның алға қойған міндеттерін жариялады. Бұл жолғы “Еркін сөздің” қонағы – осы съезге қатысып қайтқан “Отан” партиясы Төраға орынбасарының кеңесшісі, қоғам қайраткері, белгілі дипломат Болатхан ТАЙЖАН мырза.

– “Отан” партиясының осынау кезектен тыс VII съезінде Президент Н. Назарбаев күзде өтетін Парламент Мәжілісінің сайлауын 19 қыркүйекке белгіленетінін жария етті. Бұл да саяси партиялардың сайлау қарсаңында жоспарларын нақтылауға мүмкіндік берді. Енді осы үлкен саяси науқанға “Отан” партиясының дайындығы қандай және алға қойған мақсаттары жөнінде өзіңізден білгіміз келеді.

– Біріншіден, 15 маусымда өткен “Отан” партиясының съезі тек осы партияның тағдырына ғана емес, біздің еліміздің, бүкіл халқымыздың тағдырына үлкен әсер етеді деп ойлаймын. Өйткені, партиямыздың басшысы Нұрсұлтан Назарбаев съезде сөйлеген сөзінде, сонда қабылданған тұғырнамамызда көкейкесті мәселелерді – экономикалық, әлеуметтік, саясат саласындағы және Үкіметке, Парламентке қатысты, тіпті, Конституцияға бай­ ланысты да көптеген күрделі әңгімелерді айтты. Егер олардың барлығы іске асып, орындалатын болса, бұл еліміздегі жағдайды күрт өзгертеді. Өйткені, сол бағдарламада, біз “Қазақстандық бағыт” деп атаған тұғырнамамызда жоғарыда атап өткенімдей, ең 257

бірінші көздеп отырған мақсаттар – әлеуметтік салада өзгерістер енгізу. Яғни, денсаулық, білім салаларына Үкіметтің осы уақытқа дейін бөліп келген қаржысын бірнеше рет өсіру ұсынылды. Үкімет алдына осындай талап қойып, жалпы Қазақстандағы адамдардың өмірін Еуропаның деңгейіне жеткізу сынды мақсаттар белгіленді.­ – Ең басты, елді елең еткізген оқиға ол – болашақта Парламент депутаттарының Үкімет құрамын жасақтауға қатысатыны туралы айтылды. Мұндай пікірді біз бұған дейін өзіңіздің аузыңыздан да бірнеше рет естіген болатынбыз. Осы жөнінде тарқатып айтып берсеңіз?

– Менің айтқан пікірім, Елбасының съезде айтқан пікірімен сәйкес келді. Бұл өте жақсы. Мен мұны өз сараптамам бойынша, Қазақстан осындай қадам жасауға жақындап келеді деген оймен айтқан болатынмын. Бұл съезден бұрын айтылған пікір болса да, түбі съезде осы пікір Нұрекеңнің аузынан шыққанына мен қазір өте қуанып отырмын. Жалпы, бұл пікірдің төркіні мынада, менің көп уақыт бойы айтып жүргенім – еліміздегі Үкімет Парламент арқылы тағайындалуы керек. Үкімет мүшелерін сайлау кезінде ұтқан партия ұсынып, солар тағайындауы қажет. Бір жағынан, сай­ лауда жеңіске жеткен партия Парламенттегі орынның көпшілігін құрап, екінші жағынан, Үкіметті жасақтауға толық құқылы болған дұрыс. Сонда біздің ішкі саясатымызда, ішкі саяси құрылымдарда көптеген өзгерістер болады.

– Бірақ біздің елімізде қазір Парламентке партиялық тізіммен он-ақ депутатқа сайлануға орын берілген. Ал өзгелері яғни, 67-сі жеке мандат бойынша сайланады. “Ақ жолдықтар” мен “Асар” партиясы төрайымының орынбасары Ерлан Карин да партиялық тізіммен сайланатындардың санын арттыру керек деген ұсыныс жасауда. Осыған өзіңіздің пікіріңіз қалай?

– Бұл туралы мен өз пікірімді жариялағам. Ол БАҚ-та шыққан. Парламент мүшелерінің санын көбейту керек дегенді әрдайым айтып келемін. Өткен съезде Президент Н. Назарбаев Парла­ мент мүшелерінің саны көбею керек деген пікірін жариялады. Бұл – бір. Екіншіден, Парламент депутаттарының санын көбейтумен бірге партиялардың да ондағы өкілдерінің саны көбею керек де­ 258

генді де айтқан болатынмын. Сонда ғана партиялардың өкілдері Парламенттің жұмысына үлкен әсер ететін болады. Біз қазір толық пісіп жетілген саяси қоғам болатын болсақ, Қазақстандағы партиялардың бағдарламалары өзара сайысқа түсу керек. Өзара жарысқа түсуі керек. Осы уақытқа дейін біз көбінесе жеке-жеке бір тұлғалардың соңында жүрген топтарды партия деп атап кел­ дік. Ал жалпы партия өзінің бағдарламасына сай, арасынан сол бағдарламаны бір жағынан құрастырған; екінші жағынан , дұрыс түсініп, дұрыс жүргізе алатын, ұйымдастыру қабілеті бар адамда­ рын саяси сахнаға шығарып, Парламентке ұсынып, Үкімет басы­ на шығарып, елді басқаруы керек. Менің бар ойым осы. Біз соған енді келе жатырмыз. Президент те Парламент мүшелерінің саны көбейсін деп отыр. Бұл – Конституцияға өзгерістер енгізу керек деген сөз. Менің ойымша, соның нәтижесінде партия өкілдерінің саны да көбею керек.

– Өзіңіз айтып отырған өзгерістер Конституцияға қашан енгізілмек және іс жүзінде қай уақытта жүзеге аспақшы?

– Енді оның уақыт-мерзімін ертең не бүрсігүні болады деп дәл қазір болжап айту өте қиын. Жалпы, соған бағыт алғанымыз өте жақсы. Есіңізде болса, осыдан жарты жыл бұрын мұндай әңгіме тіпті қозғалмайтын да.

– Алдағы Мәжіліс сайлауында осы өзгерістер жүзеге асуы мүмкін бе?

– Меніңше, жүзеге асуы әбден мүмкін. Олай дейтінім, егер біз қазір осы өзгерістерді енгізбесек, тағы 4 жылға кешігіп қалсақ, ішкі саяси өміріміз кемшін болып қалады. Сондықтан, меніңше, қайтсе де осы қалған 2-3 айда өзгерістер болуы мүмкін. Біз үлкен реформалар қарсаңында тұрмыз.

– Онда айтқаныңыз келсін дейміз, көрерменге кезек берейік. Көрермен сауалы: – Мен зейнеткер туралы 1-2 сұрақ берейін деп едім. Әрбір зейнеткердің артында бала-шағасы, туған-туысымен барлығы 15 адамдай болды. Егер сол зейнеткерлердің зейнетақысын көтерсе, бала-шағасының алдында оның беделі өсер еді. 1,5 млн зейнеткерге қолдау көрсетіңіздер, онда бүкіл қазақстандықтар 259

“Отан” депутаттарын қолдап, болашақта осы партияға мүше болар еді. Сол жағын ойладыңыздар ма?

– Мүмкін, әзірге 15 маусымда қабылданған партияның саяси­ тұғырнамасы кең таралмаған шығар. Бірақ осының бәрі бағдарламада қамтылған. Зейнетақы көбейту шынында да, тек қана мына зейнеткерлердің жағдайын түзету емес, жал­ пы II-дүниежүзілік соғысқа қатысқан ардагерлердің, тек қана соғысқа қатысқан ардагерлер ғана емес, сол соғыста тылда жүріп атсалысқан адамдардың жағдайларын түзету туралы бұл бағдарламада нақты айтылған. Өкінішке орай, мен мұны қазір түгел осы арада айтып шыға алмаймын. Бұл 20 беттен аса үлкен материал. Бұны меніңше, мына көрермендер, оқырмандар өздері қолдарына қарындаш алып, оқығандары дұрыс болады деп ой­ лаймын. Жалпы, менің айтар жауабым, бұл мәселе жан-жақты ойластырылған және партия қарарының ішінде бар.

– Мына өзіміздің қолымызда тұрған құжат “Қазақстандық бағыт (Бағдарлама-2009)” деп аталады. Өкінішке орай, осыған сілтеме жасайын десең, мұның қазақшасының тілі қызық, тіпті сөйлемдерінің құрылысы шын мәнісінде күлкі туғызады және сөйлемдерінің мазмұны өте түсініксіз. Көрермендерге түсінікті болу үшін мынаны оқып берейін. “Отан” партиясы бағдарламасының негізгі ережелерін нақтылау біздің елдегі алдағы 5 жылдағы даму процесін көруіміз... Нүкте. Осы жерде сіз бас аяғы бар бірдеңе түсіндіңіз бе? Сондықтан да бұның өзін қалай түсінуге болады. Нақты бағдарламаға сүйеніп, оқырмандар оқып алады дейсіз. Осыдан-ақ қазақ тілінің екінші кезекте қалғаны, орыс тілде жазылған бағдарламаны аударып, оның өзін оңдырмағаны көрініп тұр. Қашан осы қазақ тілінің көсегесі көгереді?

– Бұл арада мен былай дер едім. Жалпы, менің баяғыдан бері айтып жүргенім, тіл мәселесіне келгенде бізде, өкінішке орай, қисық бағыт ұсталынып жүр. Өйткені, біз осы уақытқа дейін қазақ мемлекетінде қазақ тіліне өзіне лайықты орнын бере алмай жүрміз. Тіпті, мына бағдарламаны әзірлеу барысында әуелі бәрі орысша жазылып, кейін қазақшаға үстірт аударыла салғанын аңғару қиын емес.

260

– Сонда бұған кім кінәлі?

– Бұл арада қазір біз бағдарламаны талқылаудың орнына бюрократтардың, шенеуніктердің бүгін де басым рөл ойнап отырғанына ауысып кете аламыз. Мен өз басым егер мынау ауда­ рылып жатқанда немесе аударылып болғанда қарасам, мұндай нәрсені жарыққа шығаруға үзілді-кесілді қарсы болар едім. Бірақ мен оған дейін мұны көрген жоқпын. Съезде қолымызға ұстатты, сонда бір-ақ көрдім. Содан кейін, міне қарасаңыз, мен мұны түгелдей, әрбір сөйлемін қолыма қарындаш алып оқып шықтым. Мазмұны, әрине, жақсы, түсінуге болады.

– Орысшасын оқығаннан кейін барып дейсіз ғой...

– Бұл кітапшаның ішінде орысша нұсқасы да бар. Мен екеуін салыстырып қарап отырып, аудармадағы олқылықты байқадым. Тіл білімінде “калька” деген сөз бар. Яғни, басқа тілде қалай бол­ са, өз тіліңіздің ережелеріне, ұғымдарына қарамай сол қалпында аудару. Ұға алмайсыз. “Калькалар” мұнда бірден көзге ұрып тұр. Бұл енді түзетілетін дүние ғой. Жалпы, мазмұны жаман емес, елімізде болашақта болуы тиіс өзгерістер жөнінде толық айтылған.

– Дегенмен де мен бұл жерде “тырнақ астынан кір іздейін” деп отырған жоқпын. Көзге ұрып тұрғаннан кейін, ішіме сыймаған соң айтып отырғанымыз ғой. Әйтпесе, үлкен партиясыздар, басында Елбасының өзі тұр. Төмендегілердің осындай шалағайлығы партияға кір келтіреді деп ойламайсыз ба?

– Жалпы, тілімізді орнына келтіру үшін өкімет, мемлекет жұмысына қазақ тілін білмейтіндер тым болмаса қазірден бастап жоламауы керек. Жолатпау керек. Дүниежүзіндегі өзге елдердің барлығында солай. Өкінішке орай, бізде тіпті қазақша білмей­ тін адамдар мемлекет қызметінде жұмыс істейді. Сондықтан, мынадай олақтықтар кездесе береді. Өйткені, олар орысшасын жасағаннан кейін, қазақшасының қалай болып жатқанына мән бермейді. Адамда патриотизм деген сезім болады. Бұған елді сүю, мемлекеттің заңдарын сыйлау деген мәселелер кіреді. Енді қарасаңдар, шенеуніктер арасында расында да неше түрлі кем­ шіліктерді көресің. Оның барлығы елімізді, мемлекетімізді, оның заңдарын, әдет-ғұрпын сыйламағандықтан туған мәселе.

261

– Енді мына өзіңіздің жеке қызметіңізге қатысты сұрақ қойғым келіп тұр. Олай дегенім, осыдан 1 жыл бұрын эфирге шақырған кезде біз сізді “Отан” партиясы Төрағасының кеңесшісі деп таныстырып едік. Енді бүгін өзіңізді “Отан” партиясы Төрағасы орынбасарының кеңесшісі деп таныстырып отырмыз. Сонда бұл қалай? Шеттеу ме, әлде...

– Мен басынан бастап “Отан” партиясы Төрағасы орынбасарының кеңесшісі болдым. Яғни, Амангелді Ермегияев мырзаның кеңесшісімін.

– Сіз бір жарым жыл бұрын осы “Отан” партиясына келмей тұрып, оның жұмысын оппозициялық басылымдарда қатты сынап жүрдіңіз. Қазір де осы партияға мүше болсаңыз да , ара-тұра сындарыңызды естіп қаламыз. Мұны қалай түсінуге болады?­ – Жоқ. Мен “Отан” партиясын сынап жүрген жоқпын. Мен өз пікірімді айтып жүрмін. Мысалы, Парламент сайлауында жеңіске жеткен партия Үкімет құрамын жасақтауы керек деген пікірімді мен съездің алдында ғана айтқанмын. Бұл арада сіз қандай сынды көріп отырсыз?

– Ал партияға мүше болғанға дейін ше?

– Партияға мүше болғанға дейін де әрдайым өз пікірімді ай­ тып келдім. Тіпті, БАҚ туралы заңның жобасы талқыланған кез­ де де үнемі баспасөзде ол заңның шикі екендігін айтып жүрдім. Бұл “Отан” партиясын сынау емес, ол – менің өз пікірім. Ал ол кезде “Отан” партиясы сол заңның жобасын қатты қолдап жүрді. Бірақ медиа-форумда Президент аталмыш заңның жобасына қол қоймайтынын мәлімдеді. Ол шын мәнісінде еліміздегі БАҚ-тың дамуына кедергі келтіретін заң еді.

– Алайда, осы заңның Парламентке қабылдануына үлкен үлес қосқан “Отан” партиясының мүшелері ғой.

– Иә, оны білем. Енді олардың әрқайсысының өз пікірі бар.

– Бұл жерде партия басшылығы мен мүшелерінің арасында қандай да бір қарама-қайшылық жоқ па?

– Қарама-қайшылық жоқ. Бұл арада партияның мүшелері өз пікірлерін ұстанды деп айтуға болады. Егер партия мүшелері өз пікірлерін айтпаса, онда партия дамымайды деп ойлаймын. Өзіңіз айтып отырсыз, мені “Отан” партиясын сынап жүр деп.

262

Бірақ соған қарамастан, мені партия қатарынан шығарайын деп жүрген ешкім жоқ.

– Олай болса, тағы да өз пікіріңізді білгіміз келеді. Соңғы кезде жиі әңгіме болып жүрген электронды дауыс беру жүйесіне көзқарасыңыз қандай?

– Әбден қыспаққа алдың ғой мені.

– Енді бұл дәл қазір қоғамда орын алған сауал ғой.

– Әуелі бұл менің жеке пікірім екенін ескерткім келеді. Бүкіл партияның пікірі деп ойламаңыздар. Меніңше, электрондық сайлауға көшуге әлі ерте. Тіпті, мына техникалық себептер жағынан келсеңіз де, ауылда күн сайын электр қуаты бар дегенге ешкімнің аузы бара қоймас.

– Қысқасы бұл жүйеге қарсысыз?

– Иә.

– Онда “Отан” партиясы Төрағасы орынбасарының кеңес­шісі пікірімен “Отандықтар” санаса бермейді деген пікір туындайды...­ – Бұл ретте жалғыз шешетін мен емес қой, басшылар бар деген­ дей. Мұны Орталық сайлау Комиссиясы ұсынып отыр. Еліміздің азаматы ретінде, ондай электронды сайлаудың талайын көрген адам ретінде, оның жақсылығы мен кемшілігін білетін азамат ретінде Қазақстанның қазіргі жағдайында бізге бұл сай емес де­ ген пікірді тағы қайталап айтамын.

– Алда келе жатқан Праламент Мәжілісінің сайлауына қатысты әр түрлі пікірлер айтылуда. Сіздің ойымызша сайлау әділ өте ме?

– Бұл бұрынғы сайлауларға қарағанда әділетті түрде өтеді деп сенемін. Соған әрекет жасау керек. Жалпы менің сізге айта­ рым, сайлау заңының бұзылмай өткенін бүкіл халық, күллі аза­ маттар қалайтыны сөзсіз. Бірақ сайлау өтетін мемлекеттердің барлығында келеңсіз жайттар кездеседі деп айтуға болады. Бір жерде заң бұзушылықтар басым бағытқа ие болады. Тіпті, сайлау қорытындысы жарамсыз да болып жатады. Екінші жерде аздаған заң бұзушылықтар орын алады. Мен келесі сайлауда мұндай жағдайларға жол берілмейді дегенге сенім білдіргім келеді.

– Осы сайлауда “Отан” партиясының басты қарсыластары қандай партиялар болуы мүмкін?

263

– Менің ойымша, басты қарсыластар “Асар”, “Ақ жол” партия­ лары болуы мүмкін. Компартияда әлі әжептәуір күш бар. Бірақ оларға іштеріндегі бүліктер әсер ете ме деп ойлаймын.

– Өзіңіз осы сайлуға түсетін ойыңыз бар ма?

– Түсуге болар еді, бірақ оған қаражат керек.

– “Отан” партиясы Төрағасы орынбасарының кеңесшісіз дегендей, отандықтар сізге қолдау көрсетпей ме?

– Әрбір партия өздерінің атынан сайлауға түсетіндердің тізімін жасайды. Сол тізімге кірем бе, кірмеймін бе, мен оны әлі білмей­ мін. Сондықтан, тізімге мен кіре алмасам, онда маған сайлауға түсу қиынға түседі. Өйткені, оған қыруар қаржы керек. Ондай қаржы менде жоқ.

– Сіздің негізгі мамандығыңыз дипломат. Көптеген Азия елдерінде елші болдыңыз. Соңғы рет Малайзия мемлекетінде елшілік қызмет атқардыңыз. Мұны айтып отырған себебім, кейінгі кездері қазақ-өзбек шеакрасында жиі оқ атылытын болды. Таяуда­ ғана осындай оқиға тіркеліп, тағы бір арыстай азаматымыз өзбек шекарашыларының қолынан мерт болды. Жалпы мұндай оқиғалар дипломатиялық жолмен қалай шешілуге тиіс?

– Шынында да бұл мәселеге тосқауыл қою керек. Әйтпесе, жағдай ушыға түсіп, шиеленіс үдей беруі мүмкін. Халықаралық қарым-қатынастарды реттейтін заңдарға сүйенсек, шекарада осындай жағдай болғанда оқ атқан шекарашының мемлекеті яғни, бұл арада Өзбекстан мемлекеті болған жағдайды зерттеп, шекарашының қызметі заңға қайшы болса, оған шара қолдануы керек. Бұл – бір. Екіншіден, қандай да бір жағдайда болмасын оқ атуға жол бермеуге әрекет ету керек .

– Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі осы тұста қатаң принцип ұстанып отыр деп ойлайсыз ба?

– Бұл арада екінші тарап әрине, өзінің наразылығын ашық түрде білдіру керек еді. Әйтпесе, бұлай бұға берудің соңы жақсылыққа апармайды. Түбі бұл екі жаққа да зиянды болып шығады. Сондықтан, екі жақ та оқ атуды тоқтатуға бар күшін са­ луы керек. Өзбек елінің тарапы біздің азаматтарды өлтірген ше­ карашыларды жауапқа тартып, соның нәтижесін бізге хабарлауы тиіс. Біз сондай талап қоюымыз керек еді.

264

– Өкінішке орай, әлі күнге дейін ондай талап қоя алмай келеміз.­ – Сол жағы бәрімізге де түсініксіз.

– Тағы да “жабулы қазан жабулы күйінде қалды” дейсіз ғой. Әңгімеңізге рахмет.

– Сау болыңыздар. Әрқашан еркін сөйлесейік. Берік УӘЛИ

“Панорама”, №23, 11 июня 2004 года

Политические реформы в стране желательны, но их перспективы остаются неясными Таков один из выводов политологов на круглом столе, прошед­ шем в Международном институте современной политики 9 июня в Алматы состоялся организованный международным институтом современной политики круглый стол, на котором были обсуждены перспективы политических реформ в Казахста­ не. В дискуссии участвовали как действующие политики, так и политические аналитики, причем последние преобладали коли­ чественно. Возможно один из наиболее интересных докладов “круглого стола” сделал советник председателя партии “Отан” Болатхан Тайжан, который считает необходимым увеличение депутатского представительства по партийным спискам в мажилисе до трети общего количества депутатов и осуществление реальной конку­ ренции партийных программ. Причем победившая по партийным спискам партия должна, по мнению г-на Тайжана, иметь серьез­ ное влияние на формирование правительства. Даже учитывая то, что эти заявления так или иначе связаны с видами “Отана” на гарантированный “урожай” голосов, и то, что подобное поведе­ ние выглядит “калькой” того, что делала еще одна “партия-по­ бедительница” – “Единая Россия”. Очевидно, что осуществление 265

этих планов было бы достаточно серьезной политической нова­ цией. Советник пошел даже несколько дальше, признав довольно очевидное отсутствие узнаваемости программ пропрезидентских партий, которые очень похожи, и отсутствие ясных программных ориентиров, за исключением поддержки главы государства, что позволяет даже сомневаться в том, “что было бы с этими партия­ ми, если бы появился другой президент”. (Интересно, что выска­ зывания г-на Тайжана вызвали уважительные замечания предста­ вителей других пропрезидентских партий о том, что, возможно, “он родился слишком рано”.) Так или иначе, отановский совет­ ник считает крайне важным принципом именно состязательность программ, а не лидеров, которое и приведет к появлению циви­ лизованного политического рынка. Возможно, г-н Тайжан поле­ мизировал с концепцией так называемых “бигменов”, как двига­ телей казахстанского политического процесса, которая, однако, явно начинает давать осечку в случае с “бигменством” г-на Нур­ кадилова. Николай ДРОЗД

“Айқын”, 4 қыркүйек, 2004 жыл

Қазақстанда бір ғана халық – қазақ халқы тұрады. Біз осыны ашық айтып үйренуіміз керек Ұлттық идеяны әр түрлi сипаттай алады. Ал мен қысқa айтатын болсам, ұлттық идея дегенiмiз – ұлттың еңсесін көтеріңкі ұстап дамуы. Қазiргi тарихи кезеңде қазақ халқының eңсесін көтеру, өзiне деген құрметін, “мен – қазақпын” деген мақтаныш сезiмiн қалыптастыру – өте қажет нәрсе. Орыс империясының отарында болған eкi ғасырда қазақ халқының мәдениетiн, әдебиетiн, әдет-ғұрпын, тарихын, ана тiлiн кемітіп, қаралауға күш салынды.

266

Tiптi қазақтар өзiн сыйлаудан қала жаздады. Осы yaқытқa дейiн бiздi езiп, өткeнiмiздi қаралап, болашағымызды мүшкiл eтiп көрсетiп келді. Әлi сондай сезiммен келе жатқан сияқтымыз. Мысалы, тiлiмiздiң тағдыры. Ресей империясының отарын­ да болып, бiзбен бiрге бостандық алған республикалар ана тiлiн, сол мемлекеттi құрып отырған халықтың тiлiн оқыпүйренуге барлық азаматтарды мәжбүрлеп, мемлекеттiк тiлде сөйлеуге көндipe алды. Қайсысын алсаңыз да. Украина болсын, Әзiрбайжан болсын, Өзбекстан болсын, Балтық бойы республи­ калары болсын. Қазақстан бұл мәселеде көп айтқанымен, iскe татитын нәтижеге әлi жете алмай отыр. Бұл қазақтардың өзiнiң жасқаншақтығынан. Осында тұратын басқа ұлттар қазақ тiлiн бiлуi тиiс деп талап­ қоюдан қopқaтын жалтақтығынан. Одан да өкiнiштiсi, осы халықтың ата-бабалары көне заманнан берi мекен­ деген жерге соңғы жылдары келген келiмсектер мен босқындар да “Қазақстан – бiздiң ортaқ үйiмiз” дейтiн болды. Ал “қазақ жерi”, “қазақ елі” деген ұғымдарды жоюға жол берiлдi. Қазiр қазақстандық жер, қазақстандық әдебиет, мәдениет деген тәрiздi клишелердi кeң тapaтуғa Yкiмeт те атсалысып жүр. Ұлттық идея жөнiнде Қазақстандағы қазақтарға қaтысты айт­сам, Қазақстан – қазақ халқының мемлекетi деп мен батыл, ашық айтар едiм. Шындығы – сол. Бұл “Қазақстанда тек қазақтар тұрсын, басқаларды Қазақстанның азаматы деп санамаймын” деген сөзiм емес. Керiсiнше, халықаралық тәжiрибеге сәйкес, Қазақстанда өзге ұлттар да тұpyы тиiс. Бiрақ қазақтар да, қазақ еместер де “бiз қaзақтардың мемлекетiнде тұрып жатырмыз” деген сезiммен тәрбиеленуi керек. Сонда ұлтаралық түciнiстік, ұлтаралық қaтынастың тұрақтылығы дұрыс негiзге келедi. Ал қазiр қapacaқ, Қазақстан – көпұлтты, көп дiндi, көп тiлдi мемле­ кет деп уағыздаушылар көп. Олай деуге еш себеп жоқ, еш негіз жоқ. Өйткені әлемнің 190-нан астам мемлекеті – көпұлтты, көп тілді, көп дінді. Бірақ олардың ешқайсысы өздерін басқалардан дара құрылған мемлекет деп санамайды. Біз болсақ, әрдайым өзімізді бөлек тұрған, өзге мемлекеттерге ұқсастығы жоқ мем­ лекет көреміз, орыстар уағыздап, миымызға құйған “халықтар достығының лабораториясы” деген ұғымнан арыла алмай ке­ 267

леміз. Біз де өзгелер сияқты көпұлтты мемлекетпіз. Бірақ басқа көпұлтты мемлекеттерде мейлі Украина болсын, Әзірбайжан болсын, Франция болсын, Италия болсын, өзге ұлттар “біз сол мемлекетті құрып отырған халықтың үйінде, жерінде тұрып жа­ тырмыз” деген ұғыммен өмір сүреді. Ал бізде өзге ұлттар “біз – қазақстандықтармыз, Қазақстан – біздің ортақ үйіміз” деп сайрай­ ды. Неге ортақ үй? Бұл – қазақтардың үйі. Мұнда басқалардың да тұруға құқығы, мүмкіндігі бар. Біз осыны ашық айтып үйренуіміз керек. Еңсені биік ұстау, даму экономикаға байланысты. Эконо­ мика саласына келсек, бізде бір жағынан шетелдік инвести­ ция тарту арқылы, екінші жағынан шикізатты неғұрлым көп өндіру арқылы бай боламыз деген түсінік бар. Бұл – аса қате экономикалық ұғым. Тек шикізатқа негізделген экономика артта қалады. Әсіресе, әлеуметтік жағынан. Өйткені, осы салада істей­ тін жұмысшылардың мамандығы сапасы жағынан төмен болып қала береді. Біз экономикамызды неғұрлым жан-жақты қылуға ұмтылуымыз керек. Өзіміз тұтынатын тауарды өзіміз шығаруды үйренуіміз керек. Қазір қаншама мұнай өндіреміз, соның барлығы дерлік шетелге кетіп жатыр. Ал жанар май, мазутты сатып ала­ мыз. Өзімізге қажетті заттардың бәрін сырттан сатып ала беруге біздің экономикамыз қашанғы шыдайды? Біз қазір жақсы бағыт алып отырмыз. Президент Нұрсұлтан Назарбаев нақ халықтық билікті қамтамасыз етудің шарты ретін­ де Парламенттің өкілеттігін кеңейту, азаматтық қоғамның және мемлекетпен өзара іс-қимыл механизмдерін дамыту, құқық қорғау жүйесін реформалау, және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, билікті орталықсыздандыру және аудандық және ауылдық деңгейдегі әкімдерді сайланбалы ету, БАҚ-ты одан әрі демонополизациялау және жеке азаматтардың ар-намысын, абыройын, іскерлік беделін қорғайтын заң тетіктерін күшейту жөнінде ұсыныстар айтты. Осыларды іске асыруға бәріміз ұмтылуымыз керек. Үкіметті Мәжіліс сайлауында жеңіске жет­ кен партия құруы тиіс. Мұны және тезірек іске асыру қажет. Сонда ғана қай партияның бағдарламасы дұрыс, қай партия сол бағдарламаны үкімет арқылы орындай алады – осыны бақылап 268

отыруға халықтың мүмкіндігі болады. Мәжілісте оппозицияның өкілдері көп болуы тиіс. Мұның бізге зияны жоқ. Біз – бір елдің, бір қоғамның азаматымыз. Сондықтан басқарып отырған партия мен үкіметті бақылайтын, оған сын көзбен қарайтын, жұмысын сараптайтын оппозициялық күш Мәжіліске керек. Біз осыны түсінуге тиіспіз. Оппозицияны Мәжіліске жеткізбей сойып салуға тырыспау керек. Керісінше солардың ішінен еліміздің дамуына үлес қоса алатын, күрделі ұсыныстар айта алатын адамдардың өткеніне қуану керек. Өзіміз білетін елдерде көргенім – мемлекет басқарып отырған азаматтар халқына арнаған сөзін “Уа, менің ұлы халқым!” деп бастайды. АҚШ президенті болсын, Малайзияның королі болсын. Біз де соған үйренсек. Неге “Уа, ұлы қазағым!” демеске? Онда тұрған ешқандай сөкеттік жоқ. Бұл халықтың еңсесін көтереді. Соңғы кезеңде Әзірбайжанда ұлттық ортаның қатты күшейгені байқалды. Әзірбайжандар әліпбиін латиницаға ауыстырды. Онда да тек техникалық немесе электронды құралдармен жұмыс істей­ тін салаларды ғана ауыстырып қойған жоқ. Әзірбайжандар халқының тарихын жоққа шығарған, мәдениетіне тіл тигізген кириллица әрпіндегі материалдарды жыл бойы оқып өсті. Зерттеушілер болмаса, әзірбайжандардың кириллицаны танымайтын жас ұрпағы енді мұндай сөздерді оқымайтын болады. Демек, халық зиянды, теріс ұғымнан ары­ лады. Арылып та келеді. Олар рухани деколонизация, яғни ру­ хани бодандықтан арылу процесін жақсы өткізіп жатыр. Дәл осындай жағдайды Украинадан байқауға болады. Дәл осындай жағдай Қазақстанда 2001 жылға дейін сезілді. Бірақ одан кейін халқымызды орыстандыру процесінен құтқару ісінен тағы да кері кеттік. Өйткені біз өз тілімізді, мәдениетімізді осында тұратын ұлты бөлек халықтардың санасына сіңіре алмай отырмыз. Біз шетелдегі 5 миллиондай қазақты елімізге тезірек қайтаруымыз керек. Бұл да ұлттық идея болуы тиіс. Олар біздің тілімізге, мәдениетімізге үлкен тірек болады. Біз орыс мәдениетіне жақын өсіп, көзіміз сонымен ашылды. Ал біздің ше­ телдегі қандастарымыз қытай мәдениетін, моңғол мәдениетін, иран мәдениетін, түрік мәдениетін білді, бойына сіңірді. Егер 269

солар үлесін қосса, қазақ мәдениеті жан-жақты дамитын еді. Қытайдан, Ираннан, Монғолиядан келген қазақтардың ішінен ана тілін білмейтін қазақтарды көргеніміз жоқ. Олар қытай, пар­ сы, моңғол тілдерін білумен қатар ана тілін де ұмытқан жоқ. Ал біз өз елімізде, өз топырағымызда тұрып орыстанып кеттік. Ана тілімізден айырылып қала жаздадық. Біз тезірек орыстан­ дыру процесінің ізін жойып, ықпалын жоқ етуге тырысуымыз керек. Бұл арада мен орыстарға қарсы іс әрекет жасап, оларға ала көзбен қарауға шақырып отырғаным жоқ. Қазақ халқын өз мәдениетіне, тіліне бұру керектігін айтып отырмын. Президент­ тен бастап еліміздің басшылары жиындарда, Парламенттің оты­ рыстарында қазақша сөйлесе, халқымыздың қазақ тіліне ден қоюына бұл үлкен себеп болар еді. Көп нәрсе елдің басшылары­ на байланысты. Елдің басшысы өзінің жауапкершілігін жақсы түсініп, халқының алдындағы борышын жақсы орындап отыр­ са, халқының болашағы алдында үлкен қызмет атқарады. Сол борыштың үлкені – олар қазақ тілінде сөйлеуі керек. Қазір жол­ даулар, үндеулер, заңдар, бағдарламалардың барлығы әуелі орыс тілінде жазылады, сосын қазақшаға аударылады. Ол тайға таңба басқандай көрініп тұрады. Біз ол құжаттарды ең алдымен қазақша жазуды әдетке айналдыруымыз керек. Бұлар – ұлттық идеяның бөліктері болатын нәрселер. “Ұлтшыл”, “ұлтшыл-патриотизм” деген түсініктерге деген көзқарастың кейінгі кезде өзгергенін байқап жүрміз. Біз “елінің патриоты” деген сөзден еш үркіп, алшақтамауымыз керек. Бо­ дан кезімізде ұлттық құндылықтарымызды сүйіп, қадірлеген азаматтарды­ “ұлтшыл” дейтін. Қазір “ұлтшыл-патриот” деген айдар­ тағады. Қаралау үшін. Бірақ осыны айтып жүрген ұлты басқа адамдардың өзі ұлтын, мәдениетін, тілін жақсы көреді де, сыйлайды да. Ал біз дәл сондай қасиетіміз үшін “ұлтшыл-пат­ риот” атанамыз. Бұл – бұрынғы стереотиптер. Біз қазір басқа дәуірде өмір сүріп жатырмыз. Біз ұлтын, мәдениетін, тілін сүйетін адамдарды тәрбиелеуіміз керек. Ұлттық құндылықтарын сүйетін адамды “ұлтшыл-патриот” атандырсақ, жас ұрпақ қандай сезімде болады? Ол да мәдениетінен, тарихынан, тілінен жеруі керек пе? Ол заман өтті. Біз қазақ болсын, болмасын, өз азамат­ 270

тарымызды қазақтың ұлттық құндылықтарын үйреніп, сыйлауға тәрбиелеуіміз қажет. Егер ұлттық идея ретінде еліміздің тұтастығын, бірлігін ой­ лайтын болсақ, біз мынаны түсінуге тиіспіз; Әлемнің 190 мемле­ кетінде тұрып жатқан халықтар сол мемлекетті құрған титулды ұлттың мәдениетін, тілін игеруге тырысады. Мұны “интеграция” “интегрирование” деп те атайды. Яғни тек мемлекетті құрған ұлттың мәдениетін, тілін біліп қана бірігуге болады. Ал сол елде тұрып жатқан, негізгі ұлтқа жатпайтын ұлттардың барлығының мәдениетін, тілін игеру – ақылға сыймайтын нәрсе. Біз осыны Қазақстандағы күллі ұлттарға түсіндіре білуіміз керек. Тек қазақ мәдениетін, тек қазақ тарихын, тек қазақ тілін біліп өссе, сонда ғана Қазақстанда мызғымайтын бірлік болады. Мұнымен қатар қазақ емес азаматтарымыздың өз тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын білуіне біз жағдай жасауымыз керек. “Қазақстанда көп этностар тұрады” деген сөз қазақ тілді баспасөзде де, орыс тілді баспасөзде де жиі айтылып жүр. “Эт­ нос” сөзі грек тілінен аударғанда “халық” деген мағына береді. Яғни, біз Қазақстанда 130 этнос, 130 халық тұрады дегенді уағыздап жүрміз. Бұл мүлдем дұрыс емес. Қазақстанда бір ғана халық тұрады. Ол – қазақ халқы. Қалғандары – басқа ұлттың азаматтары. Өйткені олардың өзінің этнотерриториясында, Қазақстаннан тыс жерде мемлекеттері бар. Егер Қазақстанда тұратын орыстарды “халық” десек, онда жер бетінде бірнеше “орыс халқы” пайда болады. Қазақстандағы “орыс халқы”, Ре­ сейдегі “орыс халқы”, Австралиядағы “орыс халқы” бұрынғы Кеңестік республикалардағы “орыс халықтары” деген сияқты. Шындығында да орыс халқы біреу-ақ қой. Ресейде тұратын орыстар ғана “орыс халқы” болып саналады. Ресейден өзге мем­ лекеттегілер – орыстардың диаспорасы. Сол мемлекеттің орыс тілді азаматтары. Бүкіл дүние жүзіндегі тәжірибе осындай. Ал біз Қазақстандағы басқа ұлтты азаматтар топтарының бәріне “халық” деген ат қойып жібердік. Бізде саны 1000 аспайтын ұлттар тұрады. Сонда олар да “халық” болып санала ма? Кезінде Гре­ киядан Қазақстанға өтуге мәжбүр болған гректер бар. Сонда біз “Қазақстанда грек халқы тұрып жатыр” деп қалай айтамыз? Бұл 271

ақылға қонбайтын нәрсе. Сондықтан “Қазақстанда бір ғана халық тұрады, ол – қазақ халқы” деген ұғымды біз ешбір жасқанбай, ұялмай айтып, тарата беруіміз керек. Мұның мемлекетіміздегі қазақтарға да, қазақ еместерге де пайдасы үлкен. “Сарыарқа самалы”, 30 қыркүйек, 2004 жыл

Ел намысы үшін нардың жүгін көтердік Мемлекет және қоғам қайраткері, “Отан” саяси партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі Болатхан ТАЙЖАН: Ертістің Павлодар өңірінен түлеп ұшып. Кеңес Одағының, кейін тәуелсіз Қазақстанның сыртқы істер саласында қырық жылдан артық сындарлы қызмет атқарған Болатхан Тайжан – алыс-жақын шетелдерге етене танымал тұлға. Қазақстандықтар оның сонау бір кезеңдерде “Алашым” деп ауыздығымен алысып өткен арыстар секілді ұлттың қамы үшін туған ұлан екенін Мәскеуде оқып жүргенінде-ақ аңғарған болатын. Империялық идеологияның күйіп тұрған кезінде жалынды жастардың басын бір арнаға тоғыстырып, ұлттық тіл мен діннің, дәстүр мен мәдениеттің, рухани құндылықтардың жоғалып кетпеуіне жас та болса жанын сала әрекет еткен Болатхан Тайжан бүгінгі күні де еліміз үшін аса өткір дерлік өзекті мәселелерге үн қосып, бағыт беріп, пікір білдіріп келеді. Таяуда туған өңірі Павлодарға келген бір сапарында білікті елші “Сарыарқа самалы” газетінің редакциясына ат басын бұрып, ұжыммен келелі кездесу өткізген-ді. Өзінің түрлі мәселелерге қатысты ой-пікірін ортаға салып, басылымға арнайы сұхбат та берген еді. Қалың оқырмандарымыздың назарына сол сұхбатты ұсынып отырмыз.

– Болатхан аға, әңгімені мемлекеттік тіл – қазақ тілі мәселесінен бастасақ па деймін. Бұл туралы сіз үнемі өткір пікірлер айтып жүресіз. Өзіңіз қызмет еткен елдер мұндай 272

мәселелерді қалай шешкенінен де талай мысалдарды алға тарттыңыз. Сайып­ келгенде мемлекеттің тіліне жан бітіру үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

– Мен қызмет бабымен азаттық пен бостандыққа әупірімдеп жүріп қол жеткізген көптеген елдерде жұмыс істедім. Сон­ да аңғарғаным, дәл біздегі секілді оларда да мемлекеттік тілге қатысты мәселе өте өткір тұрды. Бодандық пен отаршылдықты бастан кешкен елдерде “Француз, ағылшын, итальян тілінен артық тіл жоқ, біз несіне ғылыми терминдерді өз тілімізге аударып әуре боламыз. Одан да үйреншікті, дайын тұрған, қолданыстағы тіл­ де жүргізе бермейміз бе” деген пікірлер бірнеше жыл бойы жел­ дей есті. Басқа-басқа ғой, мұндай пікірлерді жергілікті ұлттың ішінен шыққан интеллигенция өкілдерінің өздері жағы талмай, мезгіл сайын айтып, дәлелдеп бақты. Сол елдердің тәжірибесіне қарап, мемлекеттік тілдің жолға қойылуы, ең алдымен, билік басындағыларға тікелей байланысты екеніне көз жеткізесің. Мәселен, кейбір елдерде басшылар жағы қипалақтап, мемлекет­ тік тілді жергілікті ұлттың тіліне көшіруге қарсы болып, сол үшін жанталасса, енді бір мемлекеттер тез арада барлық салалар бойын­ ша қалыптасқан терминдерді өз тілдеріне аударып, аз уақыттың ішінде соған көшіп алуға әрекет жасады. Украина мен Балтық жағалауы елдерін алып қараңыз. Бұларда сіз қай салада жұмыс істесеңіз мейлі, мемлекеттік тілді білмесеңіз, айып салынады. Одан кейін де түзелмесеңіз, екінші, одан соң, үшінші мәрте айып тағылады. Нәтиже шығармасаңыз, дереу жұмыстан қуыласыз. Дүние жүзі бойынша жалғыз-ақ Қазақстаннан басқа барлық ел­ дерде мемлекеттің тілін білмеген адамға ешқандай жұмыс беріл­ мейді. Азаматтықты да ала алмайсыз. Азаматтығыңыз болмаса, дауыс бере алмайсыз, мемлекеттік жұмысқа ешқашан қолыңыз жетпейді, еш жерге сайлана алмайсыз,­ жұмысқа қабылдағанда, сізді ең соңғы кезекте қабылдайды, жұмыстан шығарғанда, ең алдымен сізді шығарып жібереді. Бұл – дүниежүзілік тәжірибе. Мен мұны Малайзияда да, Францияда да, Германияда да көрдім. Ағылшын тілін білмейтін болсаңыз, Америкаға барып, тұрақты жұмыс істеуге ешқандай мүмкіндігіңіз жоқ. Ал, Қазақстанда ше? Бізде кез келген шетелдік компания келеді де, газет біт­ 273

кенге “Біздің компанияда жұмыс істегіңіз келсе, міндетті түрде қытайша, түрікше, ағылшынша білуіңіз керек” деген дүмбілез хабарландырулар береді. Бұл – басқа елдерде мүлде ақылға сый­ майтын хабарландырулар. Біз неге оларға “Егер сенің компанияң түрік, ағылшын, қытай компаниясы болса, жергілікті ұлттың тілі­ не аударатын немесе қазақшаны өзге тілге аударатын тілмаш жал­ да” деген үзілді-кесілді талап қоймаймыз?! Шетел асып келіп, жергілікті азаматтарға “Біз талап еткен тілді білмесең, жұмыс істемейсің” деу – меніңше, құбыжық мемлекетте ғана бола­ тын жағдай. Көптеген елдерде қызмет істедім, бірақ еш жерден жоғарыдағыдай тікенек хабарландыруды көрген емеспін. Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтереміз десек, ең алдымен, билік басындағылардың өздері қазақ тілін құрметтеп, сол тілде сайрап тұруы керек, сосын барып былайғы жұрттан талап ете аламыз. Содан кейін ғана жұртшылық жаппай мемлекеттік тіл­ ге қарай бет бұрады. Өйтпейінше, құр босқа даурығумен қазақ тілінің көсегесі еш уақытта көгермейді. Басқасын айтпасам да, өзім қырық жылдан аса қызмет еткен еліміздің сыртқы істер саласындағы мемлекеттік тілдің жағдайын алайықшы, қазіргі халі баяғы қалтыраған күйде. Еліміздің мәртебесі де, тілі мен мәдениеті де, басқа да құндылықтары өзге елдерге ең бірінші сыртқы бай­ ланыс саласы арқылы танылатынын ойлағанда, жүрегің қан жы­ лайды. Дипломатиялық корпус – мемлекетті құрап отырған ұлтты сыртқа жан-жақты паш ететін айна іспеттес саналса, амал нешік, біздегі бұл сала осы үдеден толықтай шыға алмауда.

– Сонда сіз Қазақстанның дипломатиялық қызмет саласында, соның ішінде қазақ дипломаттары арасында мемлекеттік тілдің қолданылу деңгейі дәл қазір өте мүшкіл, аянышты халде дейсіз ғой...

– Алдымен сіз мынаған назар аударыңыз: әлемдік дипломатиялық қызмет саласында қалыптасқан қағида бойын­ ша әр мемлекеттің дипломаты сол мемлекеттің тілін, мәдениетін, әдебиетін, тарихын, қазіргі өмірін, әлеуметтік-экономикалық, саяси даму жолын жақсы білуі керек. Осы тұрғыдан келгенде, өкінішке қарай, қазіргі күні Қазақстанның дипломатия саласын­ да істеп жүргендердің көпшілігі бұл сипатқа толық лайық емес.

274

Неге? Өйткені олар өздерінің мемлекеттік тілін білмейді, қазақ халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпынан, тарихынан бейхабар. Міне, сол үшін де біздің дипломаттарымызды жоғарыда аталған сипатқа жеткізу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізуіміз қажет. Сіз сыртқы істер министрлігінің ішіне кіріп көріңізші, сонда істеп жүрген ұлты қазақ көптеген дипломаттар ана тілінен, мәдениеті мен тарихынан жұрдай. Мұндай түрмен олар өз елінің келбетін, өз жерінің болмыс-бітімін, рухани-тарихи құндылықтарын өзге мемлекеттерге қайтіп танытпақ?

– Сырттан келген елшілерге ше? Оларға өздері елші боп келген елдің мемлекеттік тілін білу керек деген талап қойыла ма?

– Мемлекеттік тілге келгенде өзіңнің жағдайың оңып тұрмаған соң, өзге жұрттың өкіліне білуің керек деп қалай міндеттейсің, қайтіп талап қоймақсың?! Ана сүтімен даритын ұлттық тіліміз­ ді өзіміз білмей, құрметтемей жатсақ, сырттан келген елшілер қазақ тілін неғылсын. Егер өз ұлтыңыздың рухани құндылықтары тақырыбынан мақрұм болсаңыз, сырттан келгендер сізбен не тура­ лы сөйлесе алады? Содан барып, олар қазақтың өздеріне қажетсіз боп отырған тілді үйренбейді де, оқымайды да, қазақ мәдениетіне, тарихына көңіл де аудармайды. “Өзіңді өзің сыйласаң... ” деп ке­ летін аталы сөз осындайдан айтылса керек...

– Сіздің өзіңіз талай жылдар бойы қызмет бабымен елден тыс жерлерде жүрсеңіз де, қазақша жатық сөйлейді екенсіз. Шетелде жүргендер түгілі, өз ішіміздегі кейбір ағайындарымыз ана тілінен ажырап қалғанда, тілді ұмытпауыңыздың сыры неде?

– Әріден бастайтын болсам, менің тегім – баянауылдық. Мек­ теп қабырғасындағы оқуымды 1948 жылы Павлодар қаласында, Абай атындағы қазақ орта мектебінде бастадым. Естіуімше, қазір ол мектеп лицей мәртебесін алған көрінеді. Аталмыш мек­ тепте төртінші сыныпқа дейін білім алдым. Кейін әке-шешем Алматыға қоныс аударды. Өкінішке қарай, Алматыда оқуымды қазақша жалғастыруға мүмкіндігім болмады. Ол кезде үлкен қала Алматыда жалғыз ғана қазақ мектебі қызмет етті. Барып-келу жағдайына қарап, көпшілігі ол мектепте оқи алмады. Кеңес дәуірі кезінде бүкіл Қазақстан бойынша қазақ мектептері саусақпен 275

санарлықтай ғана болып, қазақ балаларының өз тілінде білім алуына мүлде жағдай жасалмағаны белгілі ғой. Сөйтіп, мен мек­ тепті орыс тілінде оқып бітірдім. Шынымды айтсам, мектепті бітірер кезде өз ана тілімнен мүлде қол үзіп қала жаздадым. Сы­ ныпта екі-ақ қазақ баласы оқыдық. Кейін Мәскеуде халықаралық қарым-қатынастар институтында оқығанда да қазақи орта мүлде аз болды. Одан соң, елшілік қызметтерде істегенде де жалғыз қазақ азаматы болдым. Қайда жүрсем де, қай ортада болсам да, айналамда өз тілімде шүйіркелесетін адам сирек кездесетін. Міне, осы тектес қиыншылықтар өз тілімді ұмытып қала жаздауға шақ қалдырды. Бірақ, ана тіліңнен ажырау – ұлттығыңнан қол үзу деп, өзіме-өзім талап қойып, намысқа тырысып, қайта меңгеріп алдым. Бұл ретте, қашанда болсын “шет тілдерін, орыс тілін біле жүріп, өзімнің ана сүтіммен біткен ұлттық тілімді білмеуім масқара, өзге елдің өкілі алдынада ұят болады” деп, өзімді көп қамшыладым. Шүкіршілік, өз тіліммен қатар ағылшын, орыс, араб тілдерін білемін, осы төрт тілде де еркін жазып, еркін сөйлеймін.

– Сізбен өзара әңгімелесе қалған адамның соқпай, қозғамай кетпейтін ерекше тақырыбы бар. Оны өзіңіз де сезіп отырған боларсыз, ол “Жас тұлпар” ұйымы жөнінде. Кеңестік идеологияның салтанат құрып тұрған өртті шағында, туған елден тыс жерде, алып елдің астанасы – Мәскеуде қазақ ұлты жастарының ұйымын құру әркімді болсын қайран қалдырары анық. Бірақ бұл туралы әркім әр түрлі пікірлер айтады. Өзіңіз басшылық жасаған осы ұйым әу баста қалай және не мақсатпен құрылып еді?

– “Жас тұлпар” ұйымы 1963 жылы құрылды. Сол кезде Мәскеудің қырық екі жоғары және орта арнаулы оқу орындарын­ да Қазақстаннан барған 1200-ден аса студент пен аспирант оқып жүрген еді. Алдымен, солардың басын біріктіріп, басшылық жа­ сайтын ұйымның орталық кеңесі жасақталды. Мұрат Әуезов те сол кеңестің басшылығында болды. Бізде ешқандай кеңсе, жеке көлік болған емес. Бүгінгідей ұялы байланыс аппараты түгілі, қарапайым телефонның өзі де жоқ. Әрине, Мәскеу – әжептеуір аумақты алып жатқан үлкен қала ғой. Бір-бірімізбен қала көшесіндегі жолау­ шы тасымалдайтын көліктермен қатынас жасап отырдық. Кейін 276

ұйым бірнеше шағын кеңестерге, яғни ұяларға бөлініп әрекет етті. Мысалы, төрт-бес институттың жатақханасы орын тепкен қаланың бір ауданында бір кеңесіміз жұмыс жүргізді. Осы сияқты тағы бірнеше жерден шағын кеңестер ұйымдастырылды. Әрбір шағын кеңес өзіне жақын маңайды қамтып, сол арадағы жастар өзара араласып, мезгіл сайын жиналып тұрды. Ал, аптасына бір рет және тек жұма күндері ғана ұйымның орталық кеңесі басқосу өткізіп отырды. Басқосуға Мәскеудің түкпір-түкпірінен жастар келіп қатысады. Олардың әрқайсысында түрлі деректер бар, со­ ларды ортаға саламыз. “Жас тұлпардың” орталық кеңесін мен үш жыл басқардым. Кейін ол кеңес КСРО-дағы қазақ жастарының үлкен ұйымына айналды. Әрине, комсомолдың дәуірлеп тұрған заманында ондай жанама ұйымды құру, жұмыс жүргізу оңайға түскен жоқ. Өйткені, Кеңес Одағында комсомолдан басқа жастар ұйымын құру “ақылға сыймайтын дүние”, мүмкін емес әрекет болып есептелетін-ді. Тіпті, біз бір астар іздеп, шүйліккендерге: “Біз өзіміз комсомол қатарынан шықпаймыз, соның белсенді мүшесіміз. Бірақ Отаны­ мызды шексіз сүйіп, тілді, мәдениетті дамытуға сеп болар орта жасамақпыз. Бұл, тіпті ұйым да емес, тек қана біздің өзара бас қосатын, пікірлесетін, түрлі шаралар өткізетін ортамыз”, – деп жауап қайтаратынбыз. Мәскеудегі қазақ жастарының ұйымына өзара ақылдаса келе, “Жас тұлпар” деген атау бердік. Сол ат­ пен жұмыс жүргіздік. “Жас тұлпар” ұйымы тек қана Мәскеуде емес, оның құрылымдары қазіргі Санкт-Петербург, Рига, Киев, Харьков қалаларында, тіпті, осы Павлодар қаласында да жұмыс жүргізді. Павлодардағы құрылым “Тың тұлпар” деп аталып, оны Қарақұлов деген жігіт басқарды. Қазір ол кісі марқұм болып кет­ ті. Семейде “Жас дәурен” деген жастар ұйымы қызмет жасады. Осылайша, қазақ жастарының бүкілодақтық ұйымы жасақталып, оның орталық кеңесіне барлық қалалардағы ұйымдардың бас­ шылары енгізілді. Сөйтіп мен Мәскеудегі “Жас тұлпар” кеңесіне қоса, бүкілодақтық қазақ жастары Кеңесін де басқардым. Ұйым құрылған соң, уақыт құрғатпай, танымдық-тәрбиелік бағытта кештер, ойын-сауықтар өткізіп тұрдық. Ол үшін қаладағы мың немесе екі мың адам сиятын клубтарды жалдайтынбыз.

277

Өзіміздің ансамбліміз, оркестріміз жұмыс істеді. Олардың мүшелерінің бәрі – Мәскеудің музыкалық оқу орындарында кәсіби білім алып жүрген болашақ әнші, күйші, биші, әртіс сту­ денттер. Соның бел ортасында жүргендердің бірі – белгілі әнші Сара Тыныштығұлова. Айта кетерлігі, бізде тәртіп өте мықты болды. Бұлжымаған күйі жұма күні белгіленген уақытта жиналамыз. Бұл тәртіпті бұзып, екі рет кешіккендерді кеңес құрамынан шығарып жіберіп отырдым. Сонан соң, кеш ұйымдастырылғанда ешбір милицияға немесе тәртіп сақшыларына айтпай-ақ, қазақ балалары өздері тыныштыққа бақылау жасайтын, яғни қатаң тәртіпті өзіміз орнаттық. Кеш өтіп жатқан жерде ішімдік сатылмайды, сырт­ тан ішіп келгендер кіргізілмейді. Бірақ, жастардың бәрі кіруге аса ынталы болатын. Ол кезде қазіргідей әр бұрышта бір ойынсауық, би кештері өтпейді. Жастар айына бір-екі мәрте осылайша басқосудың өзіне ризалық танытатын, асыға күтетін. Сондай-ақ, әр бейсенбі күндері тарих, саясат саласына бүйрегі бұрып тұратын жастар үшін жеке басқосулар ұйымдастыратынбыз. Оның өзіндік өту тәртібі де бар. Мысалы, әрбір басқосудың тың баяндамашысы тағайындалады. Алдын ала белгілі бір тақырыпты бекітеміз. Тағайындалған адам сол тақырып бойынша баяндама жасайды. Одан соң, басқалар осы тақырып төңірегіндегі өз ой­ ларын ортаға салады. Бұл – бір есептен, жастардың ой-өрістерін кеңейтуге, екінші жағынан, ғылыми машықтарын арттыруға үлкен көмек болатын.

– “Бейсенбілік басқосуларда” көбінесе қандай тақырыптар талқыланып жүрді?

– Әр түрлі тақырыптар. Мысалы, бірде Қазақстан экономикасын Кремльдің қалай тонап жатқаны туралы тақырыпты талқыладық. Осы тектес тақырыптарға тағайындалған баяндамашы нақтылы әрі бұлтартпас деректер жинайды. Әрине, ондай деректерді, мағлұматтарды жинау оңай емес. Кейін біздің мұндай бейсенбілік басқосуларымыз үлкен маңызға ие ұлтаралық семинарларға айнал­ ды. Ол семинарлардың материалындарын Григорий Гачев деген бір философ жинақтап, кітап етіп басып шығарды. Алайда, жинақ шығысымен, үндеместер оны түгел жинап алып, барлық тиражын 278

өртеп жіберді. Көңілге медеу боларлығы – жинақтың түпнұсқасы сақталып қалды. Қазір бұл кітап қайта басылып шықты. Мұндай әрекеттер бір емес, бірнеше рет қайталанды. 1975 жылы Мұрат Әуезов екеуіміз Әл-Фараби туралы кітап шығарған едік. Сол кі­ тап бүгінге дейін еш жерде жоқ. Кезіктірмедік. Оның мәнісін тек былтыр­ күзде өткен конференцияда бір философтан естіп білдік. Әлгі адам: “Мен сіздердің кітаптарыңыз шыққанда, дәл сол бас­ пада жұмыс істеп жүрдім. Кітап шығысымен, Мәскеуден “бүкіл тиражын жинап алып, өртеп жіберіңдер” деген пәрменді нұсқау келді” дейді. Жинақтың еш жерден кезікпеу сыры осы екен.

– “Жас тұлпардың” өзіндік жұмыс жоспарына негізінен қандай мәселелер кіріп еді, сол жоспар бойынша алға ұстаған мақсатміндеттеріңіздің бәрін бірдей іске асыра алдыңыздар ма?

– Біз ұйым жұмысын жүргізу барысында бірталай маңызды мәселелерді көтердік. Соның ішінде тіл туралы, Қазақстанның біраз қалаларының бұрмаланған атауларын өзгерту туралы мәселелерге ерекше мән бердік. Мәселен, сол кездері Целиноград қаласының атауын өзгерту қажеттігіне назар аударттық. Біз қазақ жерінде тұрып, Еуразияның кіндігі саналатын көне қаланы неге орысша атауымыз керек деп, намысқа тырысып, осы қаланың аты әйтеуір тыңға байланысты қойылған соң, оны “Тың қала” деп қазақша атайық деген ұсыныс тастадық. Қазақ топырағынан түлеп ұшып, дүниежүзілік жастардың нағыз кемеңгері атанған Ғани Мұратбаев – әрбір қазақ жасының пірі ретінде бағаланады. Біз де оны айрықша пір тұттық және пір тұтып келеміз. Кезінде Ленин қайтыс болғанда, оның орнын толтыру үшін бір жылдың ішінде компартияға миллиондаған мүшелер қабылданды. Мұның өзі компартиядағы Лениннің алар орыны соншалық өте зор екенін көрсету болса керек. Кейін, 1925 жылы Ғани Мұратбаев қайтыс болғанда, бүкілодақтық комсомол ұйымындағы Ғ. Мұратбаевтың ойсырап қалған орнын толтыру науқаны жүргізілді. Сонда кемеңгер жерлесіміздің орнын толты­ ру үшін миллиондаған жастар комсомол мүшелігіне қабылданды. Бұл – Кеңес Одағының мемлекет ретіндегі тарихында екі-ақ рет болған жағдай: Ленинге және Мұратбаевқа байланысты. Міне, сол Ғ. Мұратбаевты жан-жақтылы мадақтаймыз, құрметтейміз, 279

біртуарлық болмысын одан әрі паш ете түсеміз деп, “Жас тұлпар” ұйымы Мәскеу қаласынан оның жерленген қабірін іздеуге бай­ ланысты жұмыстар жүргізді. Өкінішке қарай, ұзақ уақыт таба алмадық. Ғани жерленген қабірдің қайда екенін не Кеңес Одағы компартиясының орталық комитеті, не бүкілодақтық комсомол ұйымы, не Қазақстан компартиясының орталық комитеті білмей­ тін болып шықты. Ал, кезінде Ғ. Мұратбаевты жерлеуге байла­ нысты арнайы мемлекеттік комиссия құрылғаны белгілі. Біздің анықтауымызша, жерлеу комиссиясын сол кездегі революциялық кеңестің мүшесі Подвойский деген басқарған. Алайда, бұлардан да жарытып ешқандай дерек кезіктірмедік. Яғни, Ғанидің қабірі қайда екені беймәлім күйде қалған. Біздің әрқайсысымыз Алаш жұртының аяулы перзентінің қабірі табылмай отырғанына қынжылып, тығырыққа тірегендей, қатты күйзелдік. Бірақ, мұнымен тынбай, біз, Мұрат Әуезов екеуміз Мәскеудегі түгел зираттарды аралап, бір қабірден бір қабірге барып жүрдік. Бір күні Ваганьков зиратында жүргенімізде ойда жоқта кездейсоқ бір адамды жолықтырдық. Бір ғажабы, ол – Ғ. Мұратбаевты жер­ леу комиссиясының хатшысы болған адам екен. Әлгі кісі біз­ ге Ғанидің қабірі қайда екенін білетінін айтып, көңіліміз біраз жайланған біздерді бүкілодақтық жастар ұйымының көсемі жерленген қабірге бастап барды. Барсақ, қабір басына қойылған ешбір белгі жоқ. Тіпті, жатқан адамның кім екенін білдіретін атыжөні жазылған тақтайша да қойылмаған екен. Жабырқау көңілде қалған біз мұның жөнін Ғаниды жерлеу кезінде басы-қасында болған, өзімізге қабірді тауып берген адамнан сұрадық. Мұның мәнісін ол бізге былай деп түсіндіреді: “Мәскеудің заңы бойын­ ша жиырма жыл қабір күтімсіз болса, ол келесі өлікке беріледі, яғни, қабірге алғашқы жерленген адамның жақын-жуықтары мез­ гіл сайын келіп-кетіп отырмаса, қараусыз, күтімсіз қалдырса, әлгі жерге келесі адамның денесі қойылады. Сондықтан бұл қабірге Ғанидан кейін де өзге адамдардың жерленуі мүмкін”. Ойлап қарасақ, біз қабірді 1968 жылы таптық, соған дейін бұл қабірге үш адам жерленген екен. Сол жылы біз, ұмытпасам 29 қазан күні Мәскеуде тұрып жатқан, оқып жүрген қазақстандықтардың басын қосып, комсомол ұйымының 40 жылдығына арналған жи­ 280

налыс өткіздік. Бұған ұзын саны екі мыңнан аса адам қатысты. Сол митингіге қатысушылардың бәрі өзара келісімге келіп, Мәскеуде оқып жатқан жас студенттердің әрқайсысы 1 сомнан жинайтын болдық. Оған, тіпті, астанада тұратын өзге де қазақ ағайындар атсалысты. Соның нәтижесінде екі мың сомдай ақша жиналды. Оған біз қабір басына қоятын тас және құрылыс мате­ риалдарын сатып алатын болып уағдаластық. Одан соң Мәскеудің құрылыс, сәулет, мүсін жасау оқу орындарында оқып жүрген қазақ жастарын жинап, Ғ. Мұратбаевтың қабіріне ескерткіш ор­ нату қамын ойластырдық. Не керек, даңқты жерлесіміздің қабірін қалпына келтіруге барлық жастар жұмыла атсалысып, тегін түрде қызмет жасауға дайын екендіктерін білдірді. Алайда, біздің бұл әрекетімізді Мәскеудегі, Алматыдағы партия мен комсомол бас­ шылары естіп-біліп, қатты айыптады. Олар “Мемлекет тұрғанда, партия мен комсомол ұйымдары тұрғанда сендер неге мұндай мәселені қолдарыңа алғансыңдар?! Бұл – үлкен маңызға ие мем­ лекеттік жұмыс. Шетелде біліп қойса, шу көтереді. Сондықтан доғарыңдар, ескерткішті өзіміз қоямыз” – деп әжептәуір шүйлікті. Ақыр-соңында біз алдында кім қанша тапсырғаны жөнінде жасалған тізім бойынша жиналған ақшаның бәрін қайта таратып бердік. Кейін Ғ. Мұратбаев қабірінің басына іле ескеркіш қойылды. Өзіміз жүзеге асыра алмасақ та, мұны біздің жеңісіміз ретін­ де санаймыз. Өйткені, біз өз әрекетіміз арқылы жоғарғы жаққа қозғау салдық. Кейін шетелден іссапардан қайтып келе жатқанда Ваганьковтегі Ғани Мұратбаев қабірінің басына барып, ескерт­ кіш қойылды ма екен деп қарасам, аппақ мәрмәрдан әдемі етіп мүсіндеп орнатыпты. Сол жерде бойымды ерекше бір мақтаныш кернеп, ет-жүрегім елжіреп қоя берді. Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара әрекет еткен ұйым мүшелері осы тектес бірталай маңызды мәселелердің ретке келуіне ықпалдық жасады.

– Ең өткір, ең маңызды дерлік қандай мәселелерді шешуге ықпал еткендеріңіз жөнінде бір-екі мысал айта аласыз ба?

– Неге айтпасқа?! Мысалы, біз қазақтың жас ақын-жазушы­ ларында өздерінің шығармашылығын насихаттайтын қазақ тілін­ дегі газет немесе журнал неге жоқ деген мәселе көтердік. Ал, 281

сол кезде орыс тілінде “Юность” деген әдеби-қоғамдық журнал шығып тұрды. Құзырлы органдарға қазақтың жас қаламгерлеріне арналған “Жалын” деген журнал шығарсақ, оған жастардың жүректен шыққан жалынды туындыларын жариялап тұрсақ деген ұсыныс тастадық. Бірақ, арғы ойымыз жалындай келе, халқымыздың қабырғасына батып отырған көкейтесті проблема­ ларын көтеру болатын. Ақыры “Жалын” журналы жұртшылыққа жол тартты. Міне, қазіргі күні де уақыт құрғатпай шығып тұр. Сонымен қатар, біз қалалардың атауын қазақшалаумен бірге “неге Қазақстанда бірде-бір қазақ тіліндегі кинотеатр жоқ” деген мәселені де көлденең тарттық. Өйткені, сол уақытта Алматыда болсын немесе еліміздегі басқа да қалаларда болсын қазақ тілінде кинофильмдер көрсететін театр мүлде жоқ болатын. Бұған қоса, біз Қазақстанның ордасы – Алматы қаласында бір ғана қазақ бала бақшасы, бір ғана қазақ мектебі бар екенін айтып, дабыл қақтық. Қала берді, қазақтың ою ойып, темірден түйін түю, сырмақ тігу, киіз басу секілді көптеген ұлттық кәсібі мен күйлері, аңыздары, халықтық әндері жоғалып, ұмытылып бара жатқанына алаңдап, соны дереу қолға алып, жандандыру, жинау қажеттігін көтердік. Тіпті, соны іске асыру үшін біздер, яғни мәскеулік студенттер, жазғы демалыс уақытында алты адамнан, он екі адамнан топта­ сып, Мәскеуден әр өңірлерге арнайы сапармен шығып тұрдық. Сонда біз қазақтың ата-бабадан жеткен өнерін, дәстүрлерін сақтап қаламыз деген ұранмен Мәскеудегі консерваторияда, көркем өнер, театр институттарында оқып жүрген және еліміздің әр өңірінде танылмай жүрген дарынды қазақ жастарының ба­ сын қосып, тізімін жасап, солар арқылы көптеген мәдени мұраларымыздың жандауына, халық арасына кеңірек таралуы­ на жағдай туғыздық. Осы Павлодардағы қазақ музыкалық-дра­ ма театрының бас режиссері Ерсайын Тәпенов те сол уақытта Мәскеудегі атақты ГИТИС-те оқыды. Ол да – “Жас тұлпардың” белсенді мүшелерінің бірі. Ұлттық өнеріміздің құрып кетпеуі­ не, сақталуына сол кездегі жастармен бірге Ерсайын да өзіндік мол үлесін қосты. Өз ұлтымызға ғана тән, өзгеден ерекшелеп тұратын қазыналарымызды жандандыру бағытында бірталай жоспарлы істер тындырдық. Танылмай жүрген жаңа дарындар, 282

шын таланттар жарқырап шықты. Біз соған ықпал еттік. Мысалы, “Жас тұлпар” Амангелді Сембин деген ерекше өнерлі жігіттің көзге түсіп, жарқырап көрінуіне мұрындық болды. Қазір ол кон­ серваторияда сабақ береді. Осы Амангелдіні “Жас тұлпардың” ұсынысымен Мәдениет министрлігі Кеңес Одағындағы ең дарын­ ды деген жүз жас таланттың тізіміне енгізді. Өнер адамы үшін бұл – үлкен құрмет, қамқорлық көзқарас, талантын тану, бағалау деген сөз. Мұндай тізімге енген талантты әскер қатарына алмай­ ды, керісінше, оның алаңсыз оқуына айрықша көңіл бөлінеді. Оның үстіне, Кеңес заманында сирек кездесетін жағдай – талант­ ты жерлесіміз Италияның Милан қаласына барып, әлемге әйгілі шеберлерден опера өнерін үйренуге мүмкіндік алды. Сөйтіп, кезінде бақташы болып, өнер өлкесінде аса танылмай, ашыл­ май жүрген жамбылдық жас жігіт даңғыл жолға түсті. Өйткені ол – шын талант еді. Оның даусын естігендер сол кезде-ақ бас шайқап, сүйсініс білдіретін. Біз оны қалай таптық? Жазғы де­ малысымызда еліміздің әр өңірлеріне барып, кездесулер өткізіп жүрдік дедім ғой жоғарыда. Кездесулерден кейін үнемі жиылған жұртшылыққа концерт беріп отырдық. Өзіміздің ансамбліміз де болды, сонымен қатар, концерттерге жергілікті жастарды да тартып, ән айтқызып, солардың арасынан дарындарды көруге, тануға тырыстық. Сондай концерттердің біріне Амангелді Сем­ бин де қатысқан еді. Ол кезде Амангелді – мектепті жаңа бітір­ ген, ауылдың жас тұрғыны. Біз оның ән шырқағандағы даусының зор жатқанын жазбай таныдық. Нағыз табиғи талант. Кейін оның өнеріне баға бергендер “Қазақ Карузосы” деп айтып жүрді.

– Ұйымның мүшелері ел аралаған уақытта тек ұлттық өнерімізді, мәдениетіміз бен дәстүрімізді ғана насихаттады ма, әлде тағы да басқадай мақсаттарды ұстанда ма?

– Бұл арада сіздің сұрағыңыздың өзіндік астары бар екенін ұғып отырмын. Әрине, біздің әрқайсысымыз тарихы терең ұлтымыздың отарлау мен бодандықтың бұғауынан босап шығып, байтақ далада азат та еркін мемлекет ретінде салтанат құруын қаладық. Ол – ата-бабамыздан келе жатқан айшықты арман еді. Сол кездегі қатаң тәртіп жария түрде әрекет жасауға мүмкіндік бермегені белгілі. Соған қарамастан, “Жас тұлпар” құрамындағы 283

ынта-ықыласы мол, өмір ағымына бейімделген, қалыптасып отырған барлық жағдайды терең де ыждаһатты түсініп, түп-та­ мырына байыппен бойлай алатын қыз-жігіттер өзара астыртын жұмыстарды жүзеге асыруға талпындық. Біз Кеңес Одағын “им­ перия” деп атап, тәуелсіз ұлт ретінде еркін тыныстап, жалтақсыз тірлік кешуімізге кедергі келтіріп отырған сол империяның құлау жолдарын іздестіріп, Қазақстанның дербес мемлекет болуын аңсаған көптеген зерттеулер жүргіздік. Өз басым Мәскеуде оқып жүрген кезімде Алматыға келіп, КазМу-дегі студенттер кездесуі­ не қатыстым. Сонда көпшілік алдында сөз сөйлеп, “Кеңес Одағы деп жүргеніміз, ол – бүгінгі күні бірігіп, сол арқылы одақтас боп тұрған біртұтас мемлекет емес, таза орыстардың империясы. Большевиктер билікке келмей тұрып та империя болған, қазір де солай. Жалпы, тарихтың заңдылығы бойынша империя қайтсе де құлдырау, құлау керек. Біз білеміз, талай жылдар бойы үстемдік құрған ағылшын, британ, француз, испан, португал, дания ип­ мериялары ақыр-соңында тас-талқан болып құлады. Ең соңғы қалғаны, ең жыртқыш империя ол – орыс империясы” деген көкейді үңгілеген өткір пікірімді жеткізген болатынмын. Міне, әлемдегі ең соңғы жыртқыш империя түптің-түбінде құлауы керек болды. Турасын айтайын, мен дәл сол кезде оның құлағанын көрем деп үміттенген жоқпын. Өйткені ол кезде КСРО өте мықты мемлекет болып тұрды. Одақ құлайды, ыдырайды деп ешкім ойлаған жоқ. Кеңестік сыртқы саясат саласында отыз жылдай қызмет істедім ғой, содан аңғарғаным – Одақ халықтар достығын, біртұтастығын жер жаһанға паш етемін деп жүріп, өз жұмысында тым асыра сілтеулерге бой алдырды. Соның салда­ рынан берекесі кетіп, ұзақ жылдар бойы әлемді аузына қаратып, билік құрған біртұтас империя өзінен-өзі ыдырауға мәжбүр бол­ ды. Сөйтіп, ол құлады. Қала берді, Кеңес Одағы кезінде орыс им­ периясы үстемдік құрғанын бүгінгі күні олардың өздері де айтып, мойындап отыр.

– Ешқашан мызғымастай болып көрінген сол алып Одақтың ыдырауына, өзіңіз айтқандай, жыртқыш империяның бір сәтте құлауына себеп болған қандай асыра сілтеулерді атар едіңіз?

284

– Оған енді мысал келтіретін болсақ, жеткілікті ғой. Тәуелсіздік таңын көремін деп талпынған ұлттардың әрқайсысы да кеңестік жүйенің ыдырауына нақты себептер не болғанын жақсы біледі. Бұл туралы талай мәрте айтылды да, жазылды да. Тіпті, әлі күнге дейін түрлі себеп-салдарларды тізбелеп жүргендер көп. КСРО қай тұстарда асыра сілтеп жіберді десек, мынадай мысалдар айтуға болады: сол кезде біздің, яғни кеңестік дипломаттардың бір ар­ ман-мақсаты Үндістанды, араб елдерін орысша сөйлетуге күш сала бастау еді. Қараңызшы, не деген “арман”! Тіпті, ақылға сый­ майды. КСРО басшылары “Араб елдерінде, Африкада Мәскеуді теледидардан орыс тілінде көріп-тыңдасын” деген болымсыз та­ лап та қойды. Ол-ол ма, жоғарғы жақтың пәрменімен Куба, Ника­ рагуа арқылы Латын Америкасында және тағы да басқа елдерде орыстандыру саясатын жүргізудің жолдарын қарастыра бастадық. Біреу біліп, біреу білмес, міне, кезінде осы тектес шектен шыққан бағыттарды мақсат етіп ұстандық. Бұл – КСРО саясатының тым асыра сілтеп жібергенінің бірер мысалы ғана.

– Шет мемлекеттерді орыстандыру саясатының шеңгеліне түсірудің сиқы мұндай болғанда, Кеңес Одағының өз ішіндегі жағдай қалай өрбіді?

– Сөз жоқ, өз ішімізде орыстандыру саясаты шетел­ дерге қарағанда ашықтау және пәрменді түрде белең алды. Ойластырылған әрбір мақсат түпкі нәтижеге жетіп отырды. Өйткені, осы саясат төңірегінде жылдар ағымымен жинақталған тәжірибе мол еді және биліктің де құзыреті аса күшті болды. Өзгені айтпағанның өзінде, қазақ жұрты өз ана тілінен, дәстүрінен, рухани құндылықтарынан, тұтастай алғанда, ұлт ретіндегі өзіндік бітімболмысынан мүлде қол үзіп кетуге шақ қалды. Соның күйігін, міне, әлі көріп келеміз. Одақ құрамындағы республикаларды барған сайын орыстандыра түсудің небір китұрқы әрекеттері орын алғанын барша жұрт біледі. Мәселен, 1979 жылғы бүкілодақтық халық санағынан кейін 1980 жылы “Правда” газетінде бір мақала шықты. Онда “Кеңес Одағының әскеріне қауіп төніп тұр. Ол қандай қауіп? Соңғы санақ көрсеткіштеріне қарасақ, ұлты орыс емес халықтардың саны тез өсіп келе жатыр. Оның ішінде түркі тілінде сөйлейтін халықтардың саны арта түсуде. Енді 20-25 жыл­ 285

дан кейін Кеңес әскерінің құрамында орыс офицерлерінің салмағы өте төмен болады” деп “алаңдаушылық” білдірілген. Әрине, түркі тілдес халықтар деп отырғаны – өзбек, қырғыз, қазақ және тағы басқалары. Мен ол кезде шетелде жүргенмін. Содан бір жиында “Неге біз бұдан қауіптенеміз? Сонда не, түркі тілдес халықтардың өкілдері Кеңес азаматы емес пе? Міндетті түрде тек орыс халқы өкілдерінің салмағы басым болуы керек пе? Біздің әрқайсысымыз да жалғыз ғана ұлтты емес, көптеген ұлттарды біріктіріп КСРОның құрамындағы халықтарымыз, соның толыққанды мүшесіміз ғой. Сондықтан әлдебір секем алып, қауіптенуге еш негіз жоқ”, – деп мәселені тікесінен қойдым. Әбден шектен шығып, өзеуреген “Правда” газеті осылайша түпкі пиғылды айдай әлемге жайып салды. Одақ құрамындағы ұлттарды бодандақтың бұғауынан шығармауды маңсұқ еткен әрекеттер туралы мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

– Еліміз дербестік алғалы бері “Қазақстанда жүргізілген тың игеру науқаны да, бір есептен, орыстандыру саясатын көздеп ұйымдастырылды” деген пікірлер ашық айтыла бастады. Сіздіңше, осындай пікірлердің қаншалықты қисыны бар?

– “Теңгенің екі жағы бар” дегендей, тың игеру науқанының да өзара қайшы жақтары болғанын жасыра алмаймыз. Дәл осы науқан басталғалы бері қазақ ұлты өзінің көп нәрсесінен ай­ рылды, өзіне ғана тән құндылықтарды ұмыта бастады. Мұның үстіне билік басындағылар да қамбаны алтын дәнге толтыру­ мен қатар, Қазақстанды орыстандыру саясатын бұрынғыдан да бетер белсенді жүргізді. Бұл туралы айтқанда, мына бір жайға көңіл аудармауға болмайды. Қазақстандағы тың жерлерді игеру­ ге барша жұртшылық жұмыла кіріскен елуінші жылдары Кеңес үкіметі, компартиясы, кәсіподақ комитеті бірігіп, арнайы қаулы шығарған. Онда: “Қазақстанның тың өлкесін игеруге баратын Кеңес Одағының азаматтарына төмендегідей жағдай жасалсын: он жылға өсімақысыз несие берілсін: егер колхоз-совхоздарда істеп жатқан шаруалар тың өлкесіне баратын болып, бірақ олар өз колхоз-совхоздарына борышты болса, ол борыш жойылсын; егер Қазақстанға бара жатқанда шаруалар өздерінің сиыр, шошқа, тауықтарын ала кетемін десе, мемлекет есебінен тегін апарыл­ 286

сын, ал егер малын Қазақстанға апармай, қалдырып кетемін десе, арнайы анықтама алсын, Қазақстанға барғанда сол анықтама бойынша Қазақ КСР-нің үкіметі оларға сол мөлшерде сиыр, тауық, шошқа берсін; тың өлкесіне барғандар ең бірінші кезек­ те баспанамен немесе соған қажетті құрылыс материалдарымен жабдықталсын” делінген. Қазақстанға жер-жерден ағылып келген жұмысшыларға осы тектес көптеген жеңілдіктер қарастыруды міндеттеген 10-15 беттік қаулының соңында “Аталған барлық шарттар мен жеңілдіктер Қазақстанды мекендеп отырған жер­ гілікті ұлттың өзге өңірлерде тұратын өкілдеріне қолданылмасын” депті. Қаулы мазмұнының ұзын-ырғасы осындай. Мен осыны қазақтың талантты ұлы, жазушы Әнуар Әлімжановқа апарып көрсетіп: “Міне, Әбеке, сіз өзара пікірлескенде “интернациона­ лизм, орыстар біздің көзімізді ашты, өйтті-бүйтті” деп таласушы едіңіз. Қараңыз, мынада не жазылғанын. Ресейде немесе КСРОның басқа да республикаларында тұрып жатқан қазақтар неге осы қаулыда айтылғандай шарттармен Қазақстанға келе алмай­ ды? Олар не, Кеңес Одағының азаматтары емес пе? Өзгелерге қолданылған жеңілдіктерге қазақтар ие болмауы керек пе? Бұл – Қазақстанда қазақ ұлтының көптеп шоғырланып, топтасуы­ на Мәскеу мүдделі емес деген сөз”, – дедім. Шынымен де, Мәскеу Қазақстандағы қазақтарды неғұрлым ыдыратып, неғұрлым басып ұстаса, соғұрлым өз мүддесінің жақсара түсетінін айқын сезді. Со­ лай әрекет етті. Кейін осы мәселені Әнуар Әлімжанов көтерді. Ол кісінің абырой-беделі зор және Д. Неру атындағы сыйлықтың ие­ гері болатын. Тіпті сол кезде, яғни 1964 жылы Лениндік сыйлыққа ұсынылған үміткерлердің бірі болды. Ал, оны Мәскеу бекітетін. Содан, жаңағы мәселені көтергені үшін Ә. Әлімжановтың есімі іле Лениндік сыйлыққа ұсынылған үміткерлер қатарынан алы­ нып тасталды. Міне, біз үнемі осындай мәселелерді өзара талқылап, тосқауыл жасаудың қамын қарастырып жүрдік. Бірақ, мұндай әңгімелерді кез келген жерде қозғай беруден аулақ болдық. Түсінетін ортада ғана айтуға тырыстық. Соның арқасында “ұлтшылдық” немесе басқа да анау-мынау мәселелерден аман-есен құтылып жүрдік.

287

– Дегенмен, сол уақыттарда “Жас тұлпар” ұйымы, оның мүшелері туралы жұртшылық арасында әр түрлі алыпқашпа әңгімелер, қисынсыз пікірлер көп болғандығы кейінгі кездері ғана естіліп жатыр ғой...

– Ұйым әрекет ете бастағаннан бері ондай алыпқашпа әңгімелер, мен тіпті оны аңыздар деймін, көп таралып жатты. “Мұрат Әуезовті алып кетіпті, Болатхан Тайжановты институт­ тан шығарып жіберіпті” деген қауесеттерді өзіміз де көп естідік. Бір рет өзім қатысып отырған бір ортада мені жыға танымайтын болуы керек, бір адам: “Мұрат Әуезов Сібірде отыр екен, ал Бо­ латхан Тайжановты “Матросская тишинаға” (Мәскеудегі атақты түрме) отырғызып қойыпты, байғұстар-ай” деп қалды. Сонда мен: “Болатхан Тайжанов “Матросская тишинада” емес, қарсы алдыңызда отыр. Ол – мен” дедім. Әлгі адам нанбады. “Жоқ, біз Тайжановты жақсы танимыз, сондықтан бұл туралы анық білеміз” деп күш бермейді. Егер турасын айтсам, біздің арамыздан, яғни “Жас тұлпар” мүшелерінен бірде-бір адам түрмеге отырған емес, ешқайсысы да жауапқа тартылған жоқ. Әрине, тиісті органдар біздермен әңгімелер жүргізді, әрнені сұрастырып, жай ғана түсінік алды. Бірақ, одан басқа ешқандай әрекет жасалған емес. Алайда, біз түбінде осындай тексерістер болатынын алдын ала болжап, соған орай қам-қарекет те жасадық. Мұрат Әуезов екеуіміз ұйым мүшелеріне “қай жерге барсаңдар да, қайтарда аудандық, облыстық партия және комсомол комитеттерінен өздерің ұйымдастыратын концерт пен лекция қалай өткені туралы пікір жаздырып, мөрін бастырып алыңдар” деп, қатаң түрде шарт қойдық. Бұған қоса, өздерің баратын өңірдегі жергілікті жастар газеттеріне Қазақстан туралы бола ма, сонда барған топ туралы ма немесе өздерің оқып жатқан оқу орны туралы ма, әйтеуір кем дегенде бір мақала беруге тиіссіңдер” деп тапсырдық, яғни баспа жүзіне шыққан материал болу қажеттігін жүктедік. Осы шарттардың бұлжымауын үнемі қадағалап отырдық. Сонымен қатар, біздің қолымызда Кеңес армиясы саяси басқармасының да пікірі болды. Ол басқарма – саясаттың нағыз қайнаған ортасы еді. Солар бізге мықтап тұрып пікір жазып берді. Онда: “Бұл жігіттер – нағыз интернационалис­ 288

тер, Мәскеуде оқып жүрген қазақ халқының көзі ашық, көкірегі ояу болашақ интеллигенттері” деп жазылып, басқарманың мөрі қойылған. Бүкілодақтық комсомол ұйымы тарапынан бірнеше мәрте грамоталар алдық. Бүкілодақтық кәсіподақ ұйымының кеңесі жыл сайын бізге жолдамалар беріп отырды. Біз көбінесе сол ұйымның қаржысымен жүріп тұрдық. Мәскеу қалалық пар­ тия комитетінен, бүкілодақтық комсомол ұйымынан алған құрмет грамоталарымыз қалың болды. Мұны айтып отырғаным – әлдебір секем алып, тексергісі келгендерге осыларды апарып: “Біздің ұйымның жүргізіп отырған жұмыстары осындай бағаға ие” деп, бәрін жайып салып, көрсететінбіз. Кезінде “Евровидение” деген телеарна жұмыс істеді. Осы арнадан шығу Кеңес Одағы Баты­ ры немесе Халық әртісі атағын алумен тең болатын. Оған әбден тексеріп барып қана босатады. Осы арнада “Жас тұлпар” ұйымы 40 минут көрсетілді. Қазақстан туралы сөйлеп, соңында кон­ церт бердік. Доктор бізге: “Мына концерттеріңде бірде-бір орыс әні жоқ қой” деп реніш білдірді. Сонда Жамбыл Баспаев (қазір консерваторияның профессоры) пен Сара Тыныштығұлова екеуі: “Өкінішке қарай, біздің репертуарымызда қазақ халқының әндері мен күйлерінен басқа нөмірлер жоқ” деп тұрып алды. Сөйтіп, біз әйгілі арнадан тек қазақша әндер мен күйлерді орындап шықтық. Телеарнадан да жазбаша пікір алдық. Осынай пікірлердің бізге көп көмегі тиді. Тағы да айтамын, біздің мүшелердің арасын­ да жазаға тартылғандар, түрмеге түскендер мүлде болған емес. Ондай әңгімелер – өздерін “Жас тұлпардың” белсендісі ретінде көрсеткісі келген, азап шектім деп мүсіркеу күткен біреулердің ойлап шығарған лақаптары. Әйтпесе, Мұрат екеуміз тіріміз ғой осы күнге дейін, бәрін бес саусақтай білеміз. Оның үстіне, студенттердің ішінде ең саяси білім алып жатқан мен болдым. Халықаралық қарым-қатынастар институтында оқыдым. Жаза қолданса, ұйымның басшылары ретінде ең алдымен Мұрат екеуімізге қолданар еді ғой. Бізді айыптағысы келгендердің қолдарында ешқандай дәлелді деректері болған жоқ. Жоғарыда бейсенбілік басқосулар туралы айтып өттім ғой, соған аузын бағып сөйлемейтін, бос, мақтаншақ жастарды жолатпадық.

289

Қатысқандарымыз да тіс жарып ешкімге айтпадық. Көп адам оны қазірге дейін де білмейді. Шыны керек, Қазақстанда қазақтардың басым көпшілігі “Жас тұлпарға” үлкен үміт артты. Олар “Мәскеудегі қазақ жастары мықты ұйым құрып, белсене көзге түсіп жатыр” деп сүйсінсе, Мәскеудегілер секем алғандай әжептәуір дүрлікті. Айтты-айтпа­ ды, Кеңес Одағы көлемінде бізден басқа ондай үлкен ұйым әрекет еткен жоқ. Нақтырақ айтсам, комсомолдан тыс ұйым бізден өзге бірде-бір ұлттың өкілдерінде болған емес. Әрине, біз ұйым тура­ лы талай-талай қауесеттерді де, түрлі пікірлерді де естідік. Тіп­ ті, жуырда “31 телеарнада” менен сұхбат алған болатын. Сонда мені “Кеңес заманынан бері келе жатқан “Жас тұлпардың” бас­ шысы болған ескі диссидент” деп атады. Бірақ, мен өз-өзімді диссидентпін деп атамаймын. Біз бұл ұйымды өзіміздің ұлтымыз үшін, соның абырой-беделін, болашағын, рухани дамуын ой­ лап құрдық. Ел намысы үшін нардың жүгін көтердік. “Жас тұлпардың” жұмысының маңызы зор болғанын ешкім де жоққа шығара алмайды.­ – Сіздер Мәскеуде жүріп құрған ұйымға қазақстандықтар тарапынан қолдау көмек жасалды ма? Мысалы, Қазақстанның билік басындағы тұлғалары сіздердің әрекеттеріңізге қандай көзқараспен қарады?

– Біздің жұмысымызды, әрекетімізді бәрі де құптады, әрі ісіміз­ ге қолдау да жасады. Айта кетерлігі, қоғамдық-саяси жұмыстардан өзге, біздер Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастарының әлеуметтік жағдайларына да қамқорлық жасадық. Мысалы, ауылдық жерден барып, білім алып жүрген, отбасылық тұрмысы әлсіз студенттер­ ге оқу қиынға соқты. Стипендия жетпейді, кейбіреулері ауыл мек­ тебін қазақша бітіріп келген, орысша дұрыс білмейді. Орысша оқу қиын болды. Осыны ескере келе, біздің ұйымның орталық кеңесі арнайы шешім шығарды. Онда біз жоғары курстарда оқып жүрген аға-апаларымызға өтініп, бірінші курста, қосымша ақылкеңестерді қажет ететін студенттерге әр саладан, атап айтсам, химия, физика, математика және тағы да басқа салалар бойынша үйірмелер ұйымдастырдық. Осылайша, қосымша көмекке зәру 290

жас студенттер үшін ақыл-кеңестер алуға жол ашылды. Бірақ, оған әркім өз ынтасымен келіп қатысты. Соның нәтижесінде бір жылдың ішінде Мәскеуден оқи алмай, қиыншылыққа төзбей кетіп жатқан қазақ студенттерінің саны екі есеге қысқарды. Мәскеуде одақтас республикалардан шыққан кітаптарды сата­ тын арнайы дүкен болды. Біз аталмыш дүкеннің басшыларымен келісіп, қазақ тілінде шыққан көркем әдеби және ғылыми кітап­ тарды алып келіп, өзіміз өткізетін кештерде сатып жүрдік. Бұл үшін үстеме ақша алынған жоқ. Қаражат жағынан таршылық көріп жүрген студенттердің жағдайын шешу үшін, кеңес мүшелері бірігіп, Қазақстан мем­ лекеті басшылығындағы Д. Қонаевқа хат жаздық. Сонан соң, ол кісі Мәскеуге жұмыс бабымен келгенде арнайы кездесіп, осы мәселелерді айттық. Тіпті, кейбір студенттердің аяқ кйім­ дері жыртық, киім-кешегі жұпыны екенін, күннің ызғарлығынан көпшілігі суық тиіп ауырып жүретінін де жеткіздік. Біздің мәселемізді тыңдай келе, Димаш Ахметұлы өз атынан “Жас тұлпар” ұйымына үш мың сомнан беріп отырды. Ол кезде үш мың сом дегеніңіз әжептәуір үлкен қаржы. Соны бір мұқтаж сту­ денттерге айына бір рет он сомнан бөліп отырдық. Әрине, бәріне бірдей емес, ақша сұрап арыз берген студенттердің арыздарын қарап, жағдайларын ескеріп бердік. Арыз көп түсетін. Ең алды­ мен арыздар шағын кеңестерде қаралады. Өйткені, әр кеңес өз маңайындағы студенттердің жағдайын жақсы біледі ғой. Бірінбірі жақсы білетіндіктен, арыз берушілердің кейбіреулеріне “Сен ақшаны сыраға, арақ-шарапқа жұмсайсың, сондықтан саған ақша жоқ” деп, беруден бас тартады. Шағын кеңестер орталық кеңеске өздері әбден екшеген арыздарды жібереді. Сосын біз қарап, соңғы шешімді шығарамыз. Бәрі заңды болу үшін мен мынадай тәртіп енгіздім: арыз бергендердің мәселесін дауысқа салып қараймыз, ортақ келісімге келген соң, мен арызға бұрыштама қойып отыр­ дым. Сол бұрыштама бойынша арыз беруші ақшаны есепшіден барып, қол қойып алады. Тоқ етерін айтсам, “Жас тұлпардың” әрбір әрекеті, әрбір қимылы осындай тәртіптермен жүзеге асты. Оған барлық мүшелері бірдей мойынсұнды.

291

– Ендігі сауалымды жеке өміріңізге бағыттап қойсам деймін. Сіз Ислам діні тереңдей дамып, қанатын кеңге жайған араб елдерінде талай жыл қызмет еттіңіз ғой. Күнделікті өміріңізде дін жолын ұстанасыз ба?

– Мен дүние жүзі мұсылмандары үшін аса қасиетті саналатын Мекке-Мединеде алты мәрте болдым. Тәу еттім, Ислам дінінің құдіреттілігіне қаныға түстім. Мұсылман қауымының әлемге әйгілі көптеген қасиетті жерлеріне, сондай-ақ, екі рет Иерусалимдегі­ атақты Әл-Ақса мешітіне аяқ бастым. Осыған қарамастан, мен өзімді қажымын немесе сондайлық бір діни қайраткермін деп ешқашан санаған емеспін, санамаймын да. Күнде бес уақыт намазды­ бұлжытпай оқуға да уақыт бола бермейді. Дегенмен, бұл – ақталу, сылтау бола алмайтынын да жақсы түсінемін. Бірақ, қай жерде жүрсем де, Алла үйі – мешітке барып, жұма намазын оқып, аруақтарға құран бағыштаймын, дұға жасаймын. Осы әдетімнен тайқып көрген жоқпын. Ал, енді, өзімді мұсылманшылықтың барлық талаптарын дерлік күн сайын, бұлжытпай орындап, қатаң ұстанып жүрген діншілмін деп атай алмаймын.

– Сұхбат соңында отбасыңыз туралы білгісі келетін оқырмандарымызға не айтар едіңіз?

– Тағдыр табыстырған қосағым Айсұлу – медицина ғылымдарының докторы, профессор. Алла берген бір қыз, бір ұлымыз бар. Қызым – Үміт ағылшын, араб тілдерін жетік біледі. Қазіргі күні банк жүйесінде басшылық қызмет атқарады. Ұлым – Мұхтар менің мамандығым бойынша білім алып, халықаралық экономикалық байланыс саласында істейді. Ол қазақ, орыс тіл­ дерімен қатар поляк тілін де жақсы меңгерген. Олардан төрт не­ мере сүйіп отырмыз.

– Болатхан аға, уақыт бөліп, келелі әңгіме тиегін ағытқаныңыз үшін оқырмандар атынан алғыс айтамыз. Сұхбаттасқан Асыл ӘБІШ

292

“Түркістан”, 14 қазан, 2004 жыл

“Азаматтық туралы” заңды мемлекетіміздің болашағын ойламайтын адамдар дайындады Жақында Елбасы “Азаматтық туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заңға қол қойды. Ол заңның негізгі мәтіні бойынша, Қазақстанға қажетті шетелдік маман иелерінің азаматтық алуына жеңілдіктер көзделген. Ал, ол мамандықтар кім екені таразыға енді салынатын көрінеді. Сондықтан біз осы мәселеге орай, мамандардың пікіріне жүгінгенді жөн көрдік. Болатхан Тайжан, дипломат, “Отан” партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі: Бұл таңқалдырарлық заң болды. Мен дүниежүзілік тәжірибеде дәл осындай жағдаймен таныс емеспін. Шетелдік мамандар­ ды шақырғанның өзінде, оларға азаматтық берудің қажеті жоқ. Оларды жалдап алуға болады, жалақысын төлеуге болады, ал бірақ, маман кадрларға азаматтық береміз деу ақылға сыйым­ сыз. Мен өз басым бұны естігенде, бұл заңды дайындаған аза­ маттар Қазақстанның мемлекет ретінде болашағын ойламай­ тын азаматтар деген қорытындыға келдім. Өйткені, бізде біздің заңдарымызды менсінбейтін келімсектер өмір сүріп, жұмыс істеп жатыр. Оның қанша екенін дәл басып айта алмаймын. Осының бәрін реттеп алмай, тағы келетіндерді азаматтыққа қабылдаймыз деу – түсініксіз. Бұл халықтың санын көбейтпейді. Мен соңғы кез­ де “ана саланы басқаруға, мына саланы басқаруға шетелден адам шақырайық” дегенді ести бастадым. Бәлкім, Үкіметті басқаратын Премьер министрді де шеттен шақырармыз. Швейцарияны алып қараңыз. Қайнап тұрған Еуропаның ортасында­ отыр. Сол елдің өзінде азаматтық алу үшін кем дегенде­ он екі жыл сонда тұрып, заңын, әдет-ғұрпын, тілін үйренуіміз керек.­ Шетелден маман шақырғанша, Қазақстанның өз ішінен неге маман дайындауға болмайды? Бұрын шетелден инвестиция 293

тасыса,­ енді мамандарды тасуға көшті. Шетелдік инвесторлар көмірімізді, мұнайымызды шығарып сатып, онан түскен ақшаны қайтадан шикізатты өндіруге көбейтуге салады. Өз қалтасынан ақша салмайды. Біз мақтанамыз миллиардтаған инвестиция тартып­ жатырмыз деп. Ал, олар өз тарымызды өзімізге қуырып беріп отыр. Сондықтан, өзімізге керекті мамандарды өзіміз дайындауымыз керек. “Айқын”, 11 қараша, 2004 жыл

Олар “Қазақ қоғамымен санаспауға болады” дейді...

– Дәл қазіргі еліміздегі саяси ахуалға қандай баға берер едіңіз?

– Қазіргі Қазақстанның ахуалы 19 қыркүйектен кейін көп азаматтардың көңілінен шығып, мүмкіндігіне сай келмей тұр. Екінші, қазіргі саяси жағдайымыз бұрынғы совет империясы­ нан қалған қалдықтардың әсеріне толы. Жалпы, Қазақстанда тұратын азаматтар совет заманынан зардап көрген, езіліп, пси­ хологиясы әбден бұзылған халықтың жағдайына түсіп отыр. Біз сияқты егемендік алған халықтар Балтық теңізінен бастап анау Украина, Кавказды алсаңыз да олар өз-өзін тани бастады. Тари­ хы мен мәдениетіне тереңірек үңіле бастады. Тіл жағынан біз­ ге қарағанда әлдеқайда көш ілгері кетіп қалды. Біз сол мешел бетімізде қалдық. Осы уақытқа дейін елімізде қай тіл мемлекеттік тіл екенін анықтай алмай отырмыз. Қазақстанда негізгі тіл – қазақ тілі. Сондықтан Қазақстанда тұратын орыстар да екі тілді болуы керек. Бізде бүгінге дейін қазақтан басқалары бір тілді.

– Сіз “өзге ұлт өкілдері қазақ мәдениеті мен әдет-ғұрпының маңайында топтасуы керек” дегенді айтып жүрсіз. Оны жүзеге асырудың нақты механизмі қандай?

294

– Бүкіл дүние жүзінде белгілі бір механизм бар. Ол егер сіз баратын мемлекетті, тұратын мемлекеттің тілін білмесеңіз, сізге азаматтық бермейді...

– Бұл сырттан келушілерге ғой?

– Иә.

– Ал бізде бұрыннан осы жерде туып өскен, қалыптасқан адамдардың өзі өзіңіз айтып тұрғандай, ұлттық мәдениетімізді, тілімізді менсініп, керек қылып отырған жоқ.

– Біз сияқты басқа елдерге тәуелді болған елдерде бостандық алғаннан кейін мынадай шара қолданды. “Бүгінге дейін сіздер біздің тілімізді білген жоқсыздар. Француз, португалдардың тілін­ де сөйлеп жүрсіздер. Біз сіздерге 10 жылдық мерзім береміз. Сол 10 жылда тілді меңгермегендер азаматтық ала алмайды ” дейді. Сөйтіп, азаматтығынан айырылады. Осындай шара қолданған ел­ дерді білемін. Сол елдерде жұмыс істегенмін.

– Сіз айтып отырған ойлар тамаша, әдемі. Бірақ, осы ойлар, мәселелер өзіңіз басшыларының біреуі болып табылатын “Отан” партиясының бағдарламасында неге жоқ?

– Мен “Отан” партиясына былтыр шақырылдым. Сонда осы қағиданы кіргізсем деп келдім. “Егерде “Отан” партиясына мүше болсын десеңіздер, бағдарламасының біраз жерлеріне өзгертулер керек” деген пікірімді айттым. Бұл пікірім бағдарламаға енді.

– Мен көрмеген сияқтымын ондай толықтыруды...

– Ол осы шілде айында енгізіліп, бекітілді.

– Енгізуге тырыстыңыз, енгіздіңіз. Енді оның жүзеге асуы қайда? Әр партия сайлау алдында әртүрлі идеялармен шықты. Біз “Отан” партиясынан да, өзге партиялардан да ең басты күш ретінде ұлттық мүддені, тілді, дінді қойған бастамаларды кездестірмедік. Неге?

– Сіздікі рас. Бірақ осы айда “Отан” партиясы өзінің бағдарламасына және 2009 жылға дейінгі жоспарына, бағытбағдарына ерекше мән беріп, топтар құрып, оны іске асыратын әрекеттер жасауға кіріседі.

– Оның ішінде сіз және т. б. әріптестеріңіз көтеріп жүрген “Үкіметті Парламентте көп дауысқа ие партия жасақтауы керек” деген мәселе ғой. Осы туралы айтып өтсеңіз.

295

– 2001 жылы Қазақстанға оралғанда біразы осыны қайталады. Баспасөзде менің пікірім шығып жүрді. Онда менің айтқаным: Дүниежүзілік тәжірибе бойынша егерде сіз ішкі саяси өмірді демократиялық жолмен жүргіземіз десеңіз, онда әрбір партия өзінің бағдарламасын жұртқа көрсетіп, танытып, сонда жұрт да­ уыс бергенде өзі ұнатқан, қолдайтын бағдарламаны таңдауы ке­ рек. Оған ие болған партия Үкімет құруға мүмкіншілігі болуы керек. Сонда ғана партиядан, үкімет мүшелерінен жауап алуға мүмкіндік болады.

– Біздің жағдайда осы идея қаншалықты мүмкін?

– Қазірдің өзінде соны жасауға болады. Мысалы, 19 қыркүйекте “Отан” партиясы ұтып шықты. Енді “Отан” партиясы өзінің мүшелерінің арасынан ұсыныс жасап, Үкімет құруы керек.

– Сіз алдында айтып жүрген идеяңыз бойынша “Үкіметті жасақтайтын, көпшілік дауысқа ие болған партияның бәсекелесі болып парламентте өте күшті оппозиция отыруы керек” дегенсіз.­ Қазір парламентте ондай күшті оппозиция жоқ қой. Мұндай жағдайда айналып келіп авторитаризмге ұрынбаймыз ба?

– Сіз әңгімені басқа арнаға бұрып бара жатырсыз. Және бұл дұрыс арна деп білемін. Оппозициясыз демократиялық қоғам құрылмайды. Оппозиция – Үкіметті, мемлекетті басқарып отырған адамдарды қадағалап, қадамдарын сараптайтын күш. Қазақстанның қазіргі жағдайында, өкінішке қарай, күшті оппо­ зиция Парламентке енбеді. Бұл біздің ілгері дамуымызға үлкен нұқсан келтіреді.

– Әңгімеміздің бас жағында айтылып отырған ұлттық мүдде тұрғысынан келіп қарасақ, Ж. Тұяқбай мырза мемлекеттің үлкен басшысы бола тұра атышулы мәлімдемесін мемлекеттік тілде жасаған жоқ. Осы жағынан алған кезде Қазақстандағы ұлтшыл күштер, бұнымен санаспауға болмайды, осы ұлтшыл күштер дәл қазір оппозицияның осындай мемлекеттік тілге немқұрайлы қарауына байланысты олардан теріс айналып кетпей ме? Қалай ойлайсыз?

– Жармахан Тұяқбайдың мәлімдемесін қазақша бермегенін мен былай деп түсінемін: Еліміздегі мансабы бойынша үшінші 296

азамат – мемлекеттің тілінде мәлімдеме жасауы керек еді. Екін­ ші, ол кісі баспасөз маслихатында осы сұраққа былай деп жауап береді: “Мен бұл мәлімдемені қазақ басылымдары баспайды деп қорықтым...”

– Иә, мен де осыған әкеле жатырмын ғой... . Мен қазақ газет­ терін де, орыс газеттерін де қалдырмай оқимын. Сонда қарасам, қазақ тілді газеттер әлдеқайда өжет. Әлдеқайда көкейкесті мәселелерді көтереді.

– Оны өте жақсы білеміз. Бұны ескермеуі қалай? Бұл – әбден ойланып барып жасалған қадам. Ресми газеттер баспауы мүмкін. Тіпті оппозициялық газеттерге берсін-ақ, бірақ дәл осы мемлекеттік тілде бермеуі мемлекеттің болашақтағы үлкен іске араласқысы келіп, амбиция танытып отырған адамның ұлттық мүддедегі селқостығын байқатпай ма?

– Дәл өзі. Жаңағы жауабымды толықтырайын. Қазақша мәтінде жарияламауы, меніңше, әзірше қазақ қоғамына жоғарыда отырған адамдардың сенімі жоқ. Бұлар бұрынғы заманның инерциясымен, ықпалымен келе жатыр. Қазақ қоғамымен санаспауға болады, олар бәріне шыдайды, төзімді халық деген пікірде жүр. Екінші жағынан оппозицияда жүргендердің көбі қазақтармен санаспай отыр. Сіз оппозиция деп жүрген партиялардың бағдарламасын қараңыз. Олардың көбі қазақ тілін, не қазақ мәдениетін, не тіпті ауылдағы жағдайды өткір қылып қорғаушы болып жүрген жоқ. Олардың ойы жалпылама. Бар мақсаты – Президентті орнынан түсіру.

– Дәл қазір билікте бар мүмкіндіктер мен оппозицияда бар мүмкіндіктер, ұлттық мәселедегі мүмкіндіктер туралы айтсаңыз. Жеке тұлғалар немесе бастамалар?...

– Биліктің мүмкіндігі әрине басым. Билікте біраз халқымызға жанашыр тұлғалар бар. Мен әрдайым ұлт мәдениетіне, тілімізге, жалпы халқымызға жанашыр ретінде Иманғали Тасмағамбетовты біраз уақыт танып жүрмін. Қазақтардың Тасмағамбетов дегенде бүйректері бұрып тұрады.

– Қазір, мысалы, бүкіл оппозиция Тасмағамбетовты қаралауға көшті. Дәл осы ұлттық мәселеде оның жанашыр адам екендігін көп жағдайда біздің оппозицияшыл, бірақ қазақ тілінде 297

шығатын, өзін “ұлттық басылым” деп атайтын басылымдар ұмытып кетіп жатады. Бұл ненің белгісі?

– Тек ұмытып кетіп жатпайды... Жалпы, оппозицияның қате бір жолы – оппозиция қай партияны, қозғалысты алыңыз, ұлттық мәселеге үстірт қарайды. Ол шындық.

– Оппозицияда ұлтшыл адамдар бар ғой, мысалы, Алтынбек Сәрсенбайұлы, Әлихан Бәйменов бар “Ақжолда”...

– Мен оларды ұлтшыл деп атамас едім. Олар толыққанды ұлтшылдар емес. Кейбір сөздерін қарасаңыз, көңілге қонбайтын әңгімелер айтады. Әсіресе, Алтынбек. Екі жаққа да бірдей болғысы келеді. Мен қазаққа жанашырлығымды әрқашан біл­ діріп жүремін. Бірақ мен “мәңгі басқаға қарсы болайық, солар­ мен күресейік, оларды таптап отырайық” деген сөзге бармаймын. Өйткені, менің құбылысым ондай емес. Бұлар да сондай сөздерден таймауы керек еді. Қазақ тілі туралы ашып айтса, “қазақ халқы” деп сөйлесе, тек “қазақстандықтар” демей...

– Олай айтқан жағдайда өзінің басқа әріптестерімен ат құйрығын үзісуге тура келетін шығар.

– Әңгіме сонда. Олардың бағыты, бағдарламалары – тек қана мемлекет, Үкімет басында отырғандарды көздейді. Қоғамдағы, ұлттың басындағы көкейкесті мәселелерді айналып кетеді, сол өкінішті...

– Ә. Бәйменов, А. Сәрсенбайұлы ұлттық мәселелерде өзіндік пікірі бар азаматтар тәрізді көрінеді. Сіз оларды “ұлтшыл деп атамас едім” дедіңіз...

– Мысалмен келтірейін. А. Сәрсенбайұлы соңғы 2-3 айда ақпарат министрі болып тұрған кезде “ОРТ каналын толық орыс тілінде бұзбай жүргізу керек” деген әңгімені айтты. Ресейден шыққан түрімен. Жалпы, “біз жаңағы РТР, НТВ каналдарын Қазақстанда емін-еркін көрсетуге күш саламыз” деген әңгімені айтты. Сонда мен жағамды ұстадым. Бұл қалай? Қазақстанның ақпарат кеңістігінде орыс тілі аз болып тұр ма? Бетке ұстар қазақ азаматы осыны неге ойламайды? Бұл сонда демократияға жата ма? Өзінше демократ болып көрінгісі келгені ме? Біздің ұлттық, қазақ мүдделері қайда? Оны неге ойластырмайды? Бізде спутник 298

арқылы көруге шектеу жоқ қой. Сол жетпей ме? Туыс халқы Ук­ раина оны жасамай отыр. Ал біз оған баруымыз керек.

– Осыдан тура екі жыл бұрын бір басылымда былай депсіз: “Соңғы он жылда Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып қалыптасу жолында өте аз жігер танытты. Тіпті болашақ алауыздықтардың дәнегін септі. Шындығында, Қазақстан мемлекет емес, аймақ қана” депсіз. Бұл пікіріңіз қазір өзіңіз мүшесі және басшыларының бірі болып саналатын “Отан” партиясының “Атқарылған іс аз емес. Бірге жалғастырайық!” деген ұранымен мүлдем сәйкес келмейтін сияқты...

– Осы пікірімді қайталап, “14 жыл өтті” деп айта аламын. 10 жылды 14 жылмен ауыстыра салсаңыз болды, сол жағдай.

– “Отан” партиясының мүшесі ретінде сіз оппозицияны­ жақтап та пікір айта бересіз. Мемлекетті, “Отан” партиясының кейбір әрекеттерін сынап та еркін пікір айта бересіз. Осындай пікірлеріңізге байланысты әріптестеріңізбен арада кикілжің болмай ма?

– БАҚ туралы заңның жобасы талқыланып жатқанда мен оны “шикі” деп айтып та, жазып та жүрдім. Сонда көп кикілжің бол­ ды. Бұл заң елімізді алға тартатын заң болса, әрине қолдар едім. Ондай емесін көре тұра қолдай алмаймын. Мен өз пікірімді айтып отырмын. Партияның уставы бойынша менің оған хақым бар.

– Сіз де чемоданыңызды жинап жүрген жоқсыз ба?

– Жоқ. Менің маңайым менің айтқандарымды дәлелдеп жоққа шығаруы керек. Сонда мен оған көнемін, қабылдаймын.

– Болатхан аға, сіз неден қорқасыз?

– Мен мына Қазақстан кәдімгідей қазақ тұлғалы, қазақ сипат­ ты мемлекет болғанын көре алмай кетемін бе деп қорқамын. Бірақ сондай болатынына сенемін.

– Неден үміт қыласыз?

– Тұңғыш қызымды Үміт деп қойғанмын. Қазақтар басқа халықтай терезесі тең, дамыған мемлекеттің иесі болады деп үміттенемін.

299

“Известия”, 1 декабря 2004 года

Террористов тоже можно переубедить Политико-экономические перемены в Центраальной Азии происходят стремительно и порой, на взгляд неискушенного человека, непредсказуемо. Однако Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан Болатхан Тайжан уверен, что сгущать краски по поводу тех или иных событий, происходящих в регионе, нет необходимости. Болатхан Т айжан работал на руководящих дипломатических и консульских должностях в Йемене, Египте, Малайзии. Занимал должности – генерального секретаря МИД КазССР, первого заместителя министра внешнеэкономических связей РК. Был членом многих советских и казахстанских делегаций, участвовавших в различных международных встречах, побывал практически во всех странах мира с разными миссиями, в том числе как представитель президента республики. В настоящее время является советником заместителя председателя партии “Отан”.

– Болатхан Кулжанулы, как вы считаете, что сегодня главное в политической ситуации, складывающейся в регионе?

– На мой взгляд, политическая ситуация в Центральной Азии сейчас характеризуется тем, что страны имеют возможность са­ мостоятельно определять свою политику и строить взаимодейс­ твие с другими государствами с учетом национальных интересов, что было невозможным в недалеком прошлом. Центральноазиат­ ские государства могли бы идти своим самодостаточным курсом, но тем не менее внешние силы вынуждают их включаться в гео­ политику. Этому во многом способствуют и ситуация на Ближнем Востоке и в Афганистане.

– Но она постоянно меняется...

– Это верно, но при любых условиях наш регион стал весьма привлекательным для ведущих мировых держав, и мы должны понимать, что и наши страны будут играть все большую роль в 300

мировой экономике и политике. Причем не только из-за наличия богатых сырьевых ресурсов, но и благодаря многочисленным транспортным развязкам. Определенные противоречия при этом неизбежны. Не забывайте, что прежнее противостояние между Западом и СССР (а позже Россией) все же имеет инерцию. Ны­ нешние западные политологи очень пристально следят за внут­ ренней ситуацией в России: за развитием экономики, политики, предпринимаемыми мерами по демократизации. И, конечно, ба­ ланс в экономике и политике между США и Россией будет акту­ альным для всех окружающих стран и в будущем. С другой стороны, быстро возрастает военная, экономическая и политическая мощь Китая, который к тому же уже превратился в одну из ведущих космических держав. Я не давно был там и своими глазами видел страну, которая объемом своего внешне­ торгового оборота опередила все страны мира. Китай, несомнен­ но, имеет большой интерес к нашему региону еще и потому, что его быстрорастущая экономическая мощь почти на шестьдесят процентов опирается на импорт энергоресурсов. И в этом плане Каспий, как, впрочем, и весь Казахстан, обладающий большими энергоресурсами, очень привлекателен для китайцев. Но я бы не стал драматизировать ситуацию вокруг Казахстана и Центральной Азии в целом, потому что мировые политичес­ кие и экономические взаимоотношения всегда находятся в дина­ мике, крупные державы, как правило, вовлекают в орбиту своих интересов страны с менее развитой экономикой. Скажем, мы не должны особо беспокоиться, если здесь хотят иметь свое влия­ ние Европа и НАТО. Это вполне закономерный процесс. Просто самое главное, чтобы государства во взаимодействии с силами мирового порядка ставили на первое место вопрос о соблюдении собственного национально-государственного интереса. Считаю, что по мере развития демократии, свободы слова, обмена инфор­ мации внутри региона начнется большее тяготение к солидарной политико-экономической жизни. В то же время Центральноази­ атский регион, обладающий огромной территорией и населением более пятидесяти миллионов человек, при большом экономичес­ 301

ком и образовательном потенциале в случае объединения усилий вполне может играть самостоятельную роль в геополитике.

– Каково ваше мнение о военно-политической ситуации в Центральной Азии?

– Я лично придерживаюсь того, что вооруженные силы отде­ льно взятой страны региона теряют всякий смысл, если предста­ вить ситуацию, при которой они должны были бы идти на кон­ фронтацию с сильными противниками. Это соотношение “слона и моськи”. Когда мы говорим об усилении тех или иных родов войск или наращивании иного военного потенциала, то практи­ чески занимаем ничего не стоящую позицию. Разве можно про­ тивопоставить военный потенциал Казахстана таким крупным военным “игрокам”, как Китай, Россия или США? Внутри самого региона я не вижу никаких серьезных причин, способных при­ вести к крупным вооруженным столкновениям с применением армий. Надо иметь в виду, что мы существуем в мире, в котором есть ШОС, ОДКБ, и они в нужный момент могут вмешаться в ситуацию, если по каким-то причинам возникнет конфронтация. Впрочем, США также могут прислать сюда своих миротворцев и не допустить возникновения военного конфликта.

– Насколько защищены страны региона от угроз терроризма и экстремизма?

– Прежде всего надо отметить, что существующие очаги экс­ тремизма порождены, скорее всего, тем, что здесь еще сущест­ вуют режимы, которые мало признают общепринятые нормы демократической жизни. К обретению независимости, страны региона пришли сырьевыми государствами, то есть с уродливой экономикой, которая никогда не может создать благополучную социальную среду. Чем больше будет изменяться структура эко­ номики, повышаться жизненный уровень людей, тем меньше бу­ дет причин для обострения социальной ситуации и выражения недовольства крайними методами. Обратите внимание на то, почему сейчас вопрос угрозы терро­ ризма более остро стоит в Узбекистане, а не в нашей стране. Да потому, что, по всем оценкам экспертов, экономическая ситуация у нас намного благополучнее.

302

К слову, считаю, что терроризм – это не просто прихоть какихто злодеев, среди них тоже есть образованные люди, которые за­ ражены бациллой недовольства. Называть их просто бандитами, значит, подходить к проблеме с позиции тех, кто не хочет при­ знать мотивов, побуждающих к крайним действиям. Во многих случаях осложнений можно избежать, если вовремя садиться за стол переговоров.

– Вы считаете, что членов “Хизб-ут-Тахрира” с их идеей создания единого исламского халифата путем насильственного свержения существующей власти тоже можно переубедить?

– А почему бы нет? О каком создании единого государства на территории многих стран может идти речь, если население Цен­ тральноазиатского региона в своем большинстве даже не знают, что означает слово “халифат”? Светлана АЛИНА

“Жұма-Таймс”, 24 желтоқсан, 2004 жыл

Тауық жылынан не күтесіз? Болатхан ТАЙЖАН, “Отан” партиясы төрағасының кеңесшісі: Халқымыз өркендеп, өсе берсін. Өркениетке барар жолда әлеуметтік және экономикалық жағдайымыз жаңа жылда алға басады деп сенемін. Қазақ тілінің қанаты кеңейсін. Адам құқы мен бостандығына нұқсан келмесін деген тілегім бар. Оппози­ ция пікірімен қоғам санасып, ел мүддесі үшін азаматтар қатары көбейеді деген тілегім бар. Біздің қоғамда саяси тұтқындар бол­ маса екен. Береке, бірлік, ынтымақ тілеймін.

303

“Эпоха”, 24 декабря 2004 года

Накануне Нового года “Эпоха” обратилась к известным­ людям Казахстана с просьбой сделать прогноз на будущий год Болатхан Тайжан, советник партии “Отан”: “Конечно же, как и у многих, у меня тоже хорошие ожидания от нового года, прежде всего, связанные с экономическим и внут­ риполитическим положением Казахстана. Хотелось бы, чтобы правительство наконец-то реально приступило к выполнению указаний президента по диверсификации экономики, то есть по изменению структуры производства на отраслевом уровне. В политическом плане очень надеюсь на то, что в будущем году в Казахстане все же будут проведены реальные и существенные политические реформы: чтобы были расширены полномочия парламента, чтобы общественные организации, политические партии реально могли влиять на внутриполитическую ситуацию. В социальном отношении надеюсь, что правительство повернет­ ся лицом к проблемам населения, особенно в аулах. В будущем году, думаю, положение казахского языка как государственного будет улучшаться, больше населения будет говорить на нем, что, я думаю, будет способствовать межэтнической консолидации об­ щества. Вашей газете желаю продолжать работать в этом духе: освещать очень остро актуальные проблемы общества”.

304

“Түркістан”, № 51 (545), 23 желтоқсан, 2004 жыл

Қазақ ұлт па, жоқ тайпалардың одағы ма Болатхан ТАЙЖАН, “Отан” саяси партия төрағасы орынбасарының кеңесшісі, саясаттанушы: Олжекең Қазақстандағы кейбір орыстардың тамыры 400 жыл бұрын таралған дейді. Олай деуге оның дәті баратын шығар, бірақ, құқы жоқ. Орыстардың тамыры деуі – ол халықтың тамы­ ры. Егер, қазақтың тамырын бытырап жүрген жерлерінен іздей­ тін болсақ, қай жерден болсын тауып алуға болады. Тіпті, сол Ресейдің өзінде ХІ-ХІІ ғасырда тамыр салды деуге болады. Бірақ, олай деуге ешкімнің хақы жоқ. Екінші жағынан, ол әрдайым өзін “орекеңдердің” мүддесін қорғаушы ретінде көрсетіп жүреді. Соңғы жылдары Еуразия мәселесінде Дугин деген досымыз Ол­ жас замандасымызды Еуразия партиясының күллі жиындарына шақырып, қатыстырып жүр. Олжекең соған мастанады. Ол қандай жағдайда да ұлтын ойлауы керек еді. Қазір ұлтын ойламаған адам, қандай кемеңгер болса да, ол түбінде тарихтың шаңында қалып қояды. Осы арада менің айтарым Олжекең тағдыры – қиын тағдыр. Мен ол кісімен жақсы араласатын адаммын. Ол да мені жақсы біледі. Ол қаншама дарынды болса да, өкінішке қарай, орыс әдебиеті тарихында оның аты қалмайды. Сол сияқты ол орыс тілінде жазып жүргеннің өзінде, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің жанкүйері болатын болса, қазақ тарихында аты қалар еді. Мына түрімен, өкінішке орай, оның аты тарихта үлкен әріптермен жа­ зылмайтын болады. Оның орысша жазғаны үлкен айып емес. Ол әрдайым қазақ халқын орыс халқынан бөліп көргісі келмейді. Ол ешқандай шындыққа жанаспайды. Біздің орыс халқымен те­ кетіресіп немесе жауласатын пиғылымыз жоқ. Дегенмен, біздің өз мәдениетіміз, жеке тіліміз бар жеке ұлтпыз деп қарастыру ке­ рек. Сондайға Олжас бара алмай жүр.

305

Тағы бір айтарым, жалпы мына оппозиция соңғы кезде Олжас Сүлейменовті президенттікке үміткерлердің бірі ретінде атап жүр. Осы орайда Олжас Сүлейменовтің Қазақстанға келіп, кетіп айтып жүрген әңгімелеріне қарағанда, ол қазақ халқының, Қазақстан мемлекетінің мүдделерін мүлде түсінбейтін тұлға ретінде көрініп жүр. Ол кісінің соңғы сұхбаттарын қарасаңыз, әсіресе, “Эпоха” газетіне берген сұхбатында, тағы басқа да оппозициялық газеттер­ ге берген әңгімелерінен түйетініңіз “Қазақстандағы халықтардың біртұтас болып тұруы – көпұлттылығы. Қазақтар бөшке деп есеп­ тесек, басқа ұлттар оны белінен тартып тұрған құрсау” дегенді айтады. Бұл жағынан келсек, саяси ғылымдардың қағидалары Олжекеңе бейтаныс сияқты. Өйткені, әрбір елде негізгі халықтың саны неғұрлым көп болған сайын іргетасы берік бола түседі. Сондықтан кез келген мемлекет жергілікті ұлттың көбеюі үшін жұмыс жасайды. Еуропа елдерінің бәрінде осы идея жүргізіледі. Ол елдерге барған өзге ұлт өкілі сол мемлекеттің тілін, мәдениетін қабылдап, сол мемлекетке сіңіп кеткен жағдайда ғана еркін тірлік ете алады. Мұнда тұрып жатқан орыстардың қазақ тілін мүлде мойындағысы келмейтінін Олжекең не білмейді, не білгісі кел­ мейді. Әйтпесе, оларды қалай біздің халықты ыдыратпай ұстап тұрған “темір құрсауға” теңейді. Керісінше, олар біздің тіліміздің дамуына жол бермей отыр. Олар біздің мемлекеттігімізге кедергі жасағысы келіп отыр. Осы саясат Украинадан да көрініп отыр. Орыстар Украинаның дербес мемлекет болуына қолынан келген қарсылығын жасап бағуда. Осыны көрмеген адам қалай саясаткер болады, қалай ел басқарады, қалай халықты соңынан ерте ала­ ды? Өз мемлекетінің тілін білмейтін адам ол мемлекетті басқара алмайды. Олжекең өкінішке қарай, қазақ тілін жақсы білмейді, білгісі де келмейді. Қалайша біз оны Қазақстан президенттігіне үміткерлікке ұсына аламыз. Сондықтан, ол кісінің атын прези­ денттікке үміткерлердің қатарында атап жүргендер де осындай мәселелерді түсінбейді, не түсінгісі келмейді деп ойлаймын. Олжастың айтып жүргендері біраз ойларға түрткі болады. Түйіндеп айтсам, мемлекет деңгейінде сөйлеп жүрген азаматтар халыққа белгілі адамдар, сол халық жағдайын, мақсат-мүддесін жақсы түсінуі керек деп ойлаймын. Атүсті Мәскеуден келе сала, 306

орыстармен жақын болмасақ, адам болмаймыз деген сөзді айту, ол – кешегі заманның сөзі. Оны Олжекең түсінбейді, қазіргі қазақтың зиялылары ондай сөзді Олжас түгіл басқа бір алып айт­ са да, ондай әңгімелерге алданбайды деп ойлаймын. “Жас Алаш”, 13 қаңтар 2005 жыл

Билікке қолы бір жеткен адам одан айырылғысы келмейді Демократия мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия келесі аптада Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқыға салмақшы. Жұмыс тобының жетекшісі, Қазақстанның патриоттары партиясының көшбасшысы Ғани Қасымовтың айтуына қарағанда, негізгі өзгеріс президенттікке қатысты болмақ. Егер мемлекет басшысы ұлттық комиссияға құлақ асып, жобаны қабылдайтын болса, ендігі президент төрт жылдан екі рет қана сайлана алады. Осы және өзге де сұрақтар төңірегіндегі “Отан” партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі, белгілі саясаткер Болатхан ТАЙЖАНМЕН ой бөліскен едік.

– Қай мемлекетте болсын, бір адамның елді ұзақ уақыт басқаруы­­ нан­ мемлекет түбінде зардап шегеді, – дейді, – Болатхан аға.

– Әсіресе, сол мемлекетті басқарып отырған адам конституциялық заңдарды аяққа таптап, өз білгенінше билептөстейтін болса. Сол себептен де, ұлттық комиссия президенттік мерзім төрт жылдан аспауы керек және тек екі рет қана сайла­ нуы керек деген ұсыныс айтып отыр. Менің жеке ұсынысым – бір адам өз өмірінде 8 жылдан артық елді басқаруға құқығы болмауы керек. Яғни, қанша жылдан болса да, жалпы мерзімі 8 жылдан аспауы керек. Мен, өздеріңіз білесіздер, халықаралық қатынастар маманы­ мын. Көп өмірім шет мемлекеттерде өтті. Сонда байқағаным, 307

президенттік мерзімге шектеу қойылмаса, мемлекетті басқарып отырған адам не референдум өткізеді, не болмаса өзге бір өзгеріс енгізеді. Осындай айла-тәсілді пайдаланып, 15-20 жыл мем­ лекет басқарған адамдар бар. Ондай жағдай қазір де жоқ емес. Тіпті, олай болмаған күннің өзінде де, депутаттар мемлекет басшысының алдында тізерлеп тұрып, жалынып-жалбарынып, мерзімін ұзартып беруі мүмкін. Егер біз осы бастан шектеу қойып, нақтылы әрееттерге бармасақ, кеңестік дәуірдегідей жаман әдетті жұқтырып аламыз. Ол кезде бір адам билікке келсе, өле-өлгенше отыратын еді ғой. Егер біз де кезінде шектеу қоймасақ, орыс империясының кебін киюіміз мүмкін.

– Президент бұл өзгертулерді қабылдауы мүмкін бе?

– Ол кісі үшін жауап беру қиын. Бір білетінім, билікке бір қолы жеткен адам одан ешқашан өз бетімен айырылмайды. Та­ лай-талай корольдермен, президенттермен жұмыс істеген адам ретінде мұны жақсы білем. Кезінде Никита Хрущев қызметтен кеткенде, “денсаулығына байланысты кетті” деген лақап таратты. Ол кезде мен Мәскеудегі халықаралық қатынастар институтында оқитынмын. Өзімізге дәріс беретін профессорлардан мән-жайды сұрадым. Сонда бір ұстазым: “Ашып айта алмаймын. Алайда, билікке қол жеткізген адам өліп бара жатса да одан айырылмайды. Оны не кетіру керек”, – деп жауап берді. Кейін Араб, Африка ел­ дерінде, Азияда жұмыс істедім, Еуропа мен АҚШ-тағы жағдайды да жақсы білем. Сонда осы сөзге неше мәрте көз жеткіздім.

– Осы өзгертулер енгізілсе, қазіргі Президент сайлана ала ма?

– Заң бойынша хақысы жоқ. Кеңес заманындағыны есеп­ ке алмай-ақ қояйық. Соның өзінде 1991 жылдан бері қарай есептеңізші...

– Аға, қазір Украина мен Грузиядағы “түрлі-түсті” төңкерістерге қатысты әртүрлі әңгіме көп. Кейбір саясаттанушылар мұндай төңкерістің Қазақстанда болуы мүмкін еместігін айтады. Сіз не дейсіз?

– Украина мен Грузияда жүздеген, мыңдаған адамның шеру­ ге шыққанының басты себебі – оларда оппозицияның көзқарасы мықты болды. Олар тек демократиялық құндылықтарды ғана емес, 308

ұлттық мүдде мәселесін де басып айтты. Ұлттық мүддеге қатысты пікірлерін анық, ашық жеткізеді. Өкінішке қарай, қазақстандық оппозицияда бұл жағы кемшін. Біздегі оппозиция өкілдерінің барлығын танимын, бәрімен аралас-құраластығым бар. Олардың көпшілігі ұлттық мәселені жалпылама айтады. Егер осы ұлттық мүддені басты мақсат етіп ұстанса, ойларын ашық білдірсе, қазақ халқының оларды қос қолын көтеріп қолдап шығатыны анық. Қазақстандық оппозиция, ең алдымен, қазақтарға жағуы керек. Солтүстікте басқа ұлт өкілдері көп тұрады. Алайда, олардың ешқайсысы мемлекеттік тіл – қазақ тілі екенін мойындауға бейіл емес. Егер Қазақстандағы басқа ұлттың өкілдері қазақ тілін мем­ лекеттік тіл ретінде мойындамайтын болса, онда елде бірлік болмайды. “Біздің ауызбіршілігіміз күшті. Ұлтаралық татулық бар, ол ажырамайды” деп жүргеніміздің бәрі бос әңгіме болып шығады. Мемлекетте бірлік болмай тұрып, “ұлтаралық татулық” туралы әңгіме қозғау балды банкінің сыртынан жалағанмен бір­ дей. Олай болмау үшін басқа ұлттар мемлекеттік тілді сыйлап, құрмет тұтуы керек.

– Мемлекеттік тілге қатысты мемлекеттік саясаттың өзі оңды емес қой бізде?

– Бәрі мемлекеттің басшылығына байланысты. Мен 30 жыл­ дан астам уақыт шетелде жұмыс істедім. Ешбір елде мемлекеттік тілде сөйлемейтін мемлекет басшысын көргем жоқ.

– Тіпті, Африкада да...

– Иә, Африкада да. Тек мемлекеттік тілде сөйлейді. Көпұлтты, көп дінді мемлекеттердің ешқайсысында да мемлекетті басқарып отырған адам басқа тілде сөйлемейді. Ал бізде ше? Бізде мемле­ кет басшысынан бастап, бүкіл шенеунік атаулы сөзінің басындағы амандасуын қазақша айтады да, ары қарай орысша жалғап әкетеді. Қысқасы басында – 2 минут, қазақша қоштасады, ортасы – орысша. Бұл – мазақ. Жұлдыз Әбділдә

309

“Жас Алаш”, №10, 27 қаңтар, 2005 жыл

... “САТҚЫН” дегенше, “ТЕРРОРИСТ, СЕПАРАТИСТ,­ ХАЛЫҚ ЖАУЫ” деу керек еді...

– Сіздің Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның соңғы отырысында сөйлеген сөзіңіз кәп-кәдімгідей дүмпу тудырды. Телеарналар да сол сөзіңізді берді, біздің газетте жарық көргеннен кейін де пікір айтушылар көп болды. Өзіңіз үшін ше, ішкі, сыртқы реакция қалай болды?

– Шынымды айтсам, реакция көп. Таныстарым да, саясаттың маңында жүргендер де хабарласып, пікірлерін білдіріп жатыр. Мен бір Америка ашқан жоқпын, бәріміз Қазақстанда демократияның дамуы мен өрісінің кеңеюін аңсап жүргеннен кейін солай айтпасқа жол болмады. Демократиясыз ел түбі дами алмайды. Соны түсінгендіктен болар, менің айтқаным кейбіреулердің көңіліне қонған сияқты. Жалпы менің айтқанымды жұрттың қабылдап, түсініп жатқанының өзі жақсылықтың нышаны. Байқасаңыз қазақ халқы біртіндеп оянып келе жатыр. “Оянып келе жатыр” дегенді тектен-текке айтып отырған жоқпын. Табиғатымыздан дарын­ ды халық болсақ та, өкінішке қарай, бізді әбден басып-жаншып, езіп жіберген. Ол және кешелі-бүгінгі шара емес, ондай саясат соңғы екі, екі жарым ғасыр бойына жүрді. Отаршылдық дейміз, отаршылардың тырнағы батты дейміз де, мына бір мәселеге терең бойлай бермейміз. Қай кезде қазақ халқы өзінің бостандығын аңсап және оның зиялылары топтасып келе жатқан болса, пат­ ша заманында болсын, одан кейінгі империя кезінде болсын, бір адам, екі адам емес, түгел ұрпақтың басын қырқып тастап отыр­ ды. Мұндай жағдай басқа ешбір халықтың басында болмаған. Қазақтарда әрдайым солай болды. Қазір еврей халқы “Холокост” деп шулап жатыр ғой, соның қирағанының 60 жылдығына бай­ ланысты Вашингтондағы “Холокост” мұражайында болғанымда, кәдімгідей жүрегімді бірдеңе тырналап тұрғандай болды. Дүниеде ондай қайғы-қасірет көрген халық аз ба? Соның ішінде қазақ 310

халқының көрген қырғыны, бір ғана XX ғасырдың ішінде бір­ неше рет қырылғаны еврей халқының Холокосынан мысқылдай да кем емес. Сондай соққы көрген халық, әрине, бұғып қалды. Енді-енді ғана оянып келе жатыр. Міржақыптың “Оян, қазағым!” күллі дарынды зиялыларымыз айтып кетті. Абайдан да бұрын, Абай заманында да, Абайдың өзі болсын, Алаштың кемеңгерлері болсын, бәрі осы сөзді айтып кетті. Сол қазақ енді ғана оянып келе жатыр.

– Шынында да, бір-екі жыл бедерінде халықтың көзі біршама ашылып, оянып қалып еді. Алайда, өткен жылғы Парламент сайлауы халықтың жігеріне құм құйғандай болды. Биліктің халықты осыншама басып-жаныштауына, сіздіңше не себеп болды?

– Қай жерде, қай заманда болсын, билік өзін-өзі қорғап, өзінің отырған тағын мығымдауға тырысады. Ол даусыз нәрсе. Сол мығымдау демократия тәсілімен жүре ме, әлде басқа тәсілмен бе, мәселе сонда. Сосын билікке қарсы тұрушылардың бет-бағыты мен негіздеріне де көз жүгіртуіміз керек. Өткен сайлаудан кейін бірқатар саяси партиялардың бағдарламасын қайта-қайта оқып шықтым. Сараптап отырсам, солардың аузынан бірде-бір рет “халықтың мүддесін, оның ішінде қазақ халқының мүддесін қорғаймыз” деген сөз шықпапты. Әсіресе қазақ халқының тағдырына байланысты не дейді? Мемлекеттік тіл – қазақ тілі туралы оппозиция не айтты? Қазақстаннның демократиялық таңдауы деген партия бар ғой, соның ішінде қайсысы қазақша сөйлейді?! Қайсысы қазақ тілі үшін жан алысып, жан берісіп еді?! Бағдарламасын бірнеше рет қарап шықтым. Қарасам, олар екі жақты болғысы келеді – бір. Өткен заманды аңсайды – екі. Үшіншіден, бұларда Қазақстанның егеменді ел болуына ниеті бар екеніне де күмәнмен қараймын. Мен бұны сізге айтып отырғам жоқ, мұны мен Гүлжан Ерғалиеваға да, Своикке де, Асылбекке де айтқам. Бірақ, сол сөзіме жауапты не олармен сөйлескенде, не ақпарат құралдары арқылы бергенін естігем де, көргем де жоқ.

– Жақында біздің бір тілшіміз зерттеу жүргізіп, бүкіл пар­ тия­лар­дың бағдарламасын қарап шықты. Сонда байқағанымыз, “Асар” партиясы болсын, “Отан” болсын, “КДТ”, Аграрлық, Азаматтық партия болсын, солардың бірде-бірінің бағдар­ 311

ламасында “қазақ” деген сөз бірде-бір рет кездеспейді екен. “Қазақ халқының жағдайы” туралы айтпағанның өзінде. Жалпы, қазақ халқының мәселесінен билік те, оппозиция да қашады. Соншалықты шағып алатындай не бар ол жерде?

– Біріншіден, бағдарламаларға қатысты. Сіздердің тілшілеріңіз басқа партияларды қайдам, “Отанның” бағдарламасын үңіліп қарамаған болса керек. Өйткені, өз басым жаңа бағдарламаға біраз ойларымды енгізгем. Солардың арасында мынадай да бар: “Қазақстанның ұлтаралық тұтастығын, келісімділікті нығайтамыз десек, ең бірінші бүкіл Қазақстан азаматтары, тек қана тұрғындар емес, бүкіл азаматтар қазақ тілін, қазақ мәдениетін, әдет-ғұрпын бойына сіңіруі керек. Үйреніп қана қоймай, сіңіруі керек. Өйткені, олар мемлекетті құрып жатқан қазақ халқының мемлекетінде тұрып жатыр”. Осындай жолдар былтырғы құрылтайда бекітілді.­ Қазір Қазақстанды “көпұлтты”, “көп дінді” деп айтуға етіміз үйреніп кетті, әйтпесе дүниежүзіндегі 198 мемлекеттің 190-ы – осы біз сияқты мемлекет. Қазақстан бөлек құрылған мемлекет емес.

– Бірақ, олардың ешқайсысында да “көпұлтты”, “көп дінді” деп айтпайды ғой...

– Әрине, айтпайды. Оған әдеттегі нәрсе деп қарайды. Тек біз­ де ғана бар мұндай. Бізде баяғыдағыдай Қазақстанды “халықтар достастығының зертханасы” дегенге келтіруге ұмтылатын бір тәсіл бар. Осы нәрсе Қазақстанды аспаннан салбырап түскен жеке-дара мемлекет сияқты ғып көрсетеді.

– Біздің билік және сол биліктің айналасында жүргендер “аймақтағы елдер арасында атымыз озық” дегенді айтудан бір талмайды. Бірақ, ұлт мәселесінде біз өзімізден әлдеқайда төмен санайтын Өзбекстаннан да, Түрікменстаннан да қалып қойған секілдіміз.

– Жыл жарым уақыт бұрын ғой деймін, осы сіздердің газеттеріңіздің бетінен сұмдық деректерді оқып, жағамды ұстадым. Өзбекстан мен Түрікменстанда “Егер Отаныңызға қауіп-қатер төне қалса, сіз қолыңызға қару алып, ел қорғауға шығар ма едіңіз?” деген тақырыпта сауалнама жүргізіліпті. Сон­ да Өзбекстан мен Түрікменстан халқының 80-90 пайызы “иә” деп жауап берген. Қазақстанда дәл сондай сұраққа “иә” деп жауап бергендердің үлесі 30 пайыздан аспаған.

312

– Қазақстанда қазір Қазақстанның азаматтығын алмай-ақ, тұрақтап өмір сүріп жатқандар жыртылып айырылады. Тіпті, қазақтардың өз ішінде де ондайлар аз емес. Осыған біздің мемлекет, ішкі істер органдары неге көңіл бөлмейді?!

– Мына Қостанайда “Энергетический” деген ауыл бар. Сол ауыл тұрғындарының Қазақстан азаматтығын алуы былай тұрсын, сол жерде теңге емес, рубль жүрген. Бұл не деген бейқам мемлекет?!­ – Бұл қай уақытта болған жағдай?

– Осы бір жыл, бір жарым жыл бұрын. Ол журналистердің назарына ілігіп қалған бір ғана ауыл. Ондай ауылдардың қанша екенін бір Құдайым білсін.

– Таза ұлттық мемлекет құру туралы айтпай-ақ қояйық, бізде ұлттық бағытта қадам жасауға үрке қараушылық басым. Бұл биліктің әлсіздігінен бе, әлде “біздің халық демократияға, жақсы өмір сүруге лайық емес” деп жүргендер бірдеңе біліп айта ма?

– Көп адамдар “Болатхан ағамыз таза ұлттық мемлекет құруға шақырып жүрген жоқ па?” деп ойлайды. Мен ондай пікірден аулақпын және ондай мемлекет құру мүмкін де емес. Қазақстанда тұратын азаматтардың барлығы, орысы бар, басқасы бар, өзін осы елдің азаматы ретінде сезінсе деймін. “Оған неге аяқ баспай жүрміз?” – дейсіз сіз. Айтайын. Бізде бостандыққа қолы жеткен басқа елдердегі сияқты деколонизация, яғни отарсыздандыруға көшетін саясат жүргізілген жоқ, әлі күнге жүргізілмей келеді. Басқа елдер міндетті түрде отарсыздандыру саясатын жүргізген. Экономикада да, саясат та да, тіл, мәдениет саласында да. Отар­ сыздандыру деген – бұрынғы басшылық етіп келген империядан, империялық дағдыдан тезірек құтылу, алшақтау деген сөз. Жау­ ласу деген сөз емес, бойыңызды аулақ ұстау деген сөз. Назар аударатын бір нәрсе, “Ресей империясы” деген жоқ, “орыс империясы” деген ғана бар. “Ресей империясы” деген – жұртты алдау үшін ойлап табылған бетперде. Түп негізіне келсеңіз, бұл орыстың империясы. Ресейде орыстан басқа мың-миллион халық бар. Бірақ, ешқашан ресейлендіру саясаты болған жоқ, орыстан­ дыру саясаты ғана болды. Бізде орыстандырудан айыру саясаты әлі басталған жоқ.

313

60-шы жылдары үлкен толқу болып, Африка, Азия елдері Англия,­ Франция, Испания, Португалия отаршылдығынан шығып жатқанда, солардың барлығы осы саясатты жүргізді. Тіпті, мен 1999 жылы Малайзияға елші болып барғанымда, сол елдің премьерминистрі Махатхир Мохаммад “біз әлі де болса ағылшындарды өзімізден алыс ұстауымыз керек” деді. Егемендік алғандарына 42 жыл өткеннен кейін! “Ағылшындардың тауарын ең соңғы кезекте алуымыз керек, ең алдымен өзіміздің шығарған бұйымымызды пайдалануымыз керек. Өйткені, олар бізді ғасырлар бойы то­ нап келді”, – деді. Көрдіңіз бе?! Әрине, сауда-саттық болғаннан кейін ағылшындардың да бұйымын тұтынады ғой. Бірақ, санасезімге­ жаңағыдай “өзіңе-өзің ие болуға” шақыратын сөздер, әрине, әсер етеді. Малайзияда мені таңқалдырған тағы бір жайт болды. Әуежайдан түсе салып байқағаным, көліктердің алдыңғы терезесінде де, артқы терезесінде де “Мен малай екенімді мақтан тұтамын!” деген сөздер жазылып тұр екен. Барар алдында мем­ лекетпен, оның салт-ғұрпымен танысасың ғой, мен де танысқам. Бірақ, ондай ештеңе есімде жоқ. Сосын жанымда келе жатқан жас қазақ дипломатынан: “Мынау не, бір науқан басталып жа­ тыр ма?” – деп сұрадым. Сөйтсем: “Жоқ, аға, бұлар бұрыннан өздерін малаймын деп мақтанады”, – дейді. Мысалы, Амери­ када “Мен американдық болғанымды мақтан тұтамын!” дейді. Оны да өз көзіммен көрдім. Ал, бізде ондай сөздерді айтқызып, жазғызып көріңізші. Бірден бас салсын, “ойбай, ұлтшыл, ұлтшыл патриот...”­ – “Ұлтаралық араздықты қоздырды” деп...

– Иә, бізде сөйтіп айтады. Әсілі онда тұрған дәнеңе жоқ. Мысалы,­ біз неге өз елімізде “қазақпыз” деп мақтана алмауымыз керек?!­ – “Қазақпын” деп мақтанғаныңыз не, қазір “қазақстандық ұлт” дегенді құлағымызға сіңіріп жатыр ғой...

– Этнография саласында “ұлт” деген ұғымға мынадай нәрсе кіреді: Қоғамдасқан бір ұлтты азаматтар сол елде ежелгі заман­ нан тұруы керек. Жай ғана 200-400 жыл емес, Олжас Сүлейменов айтып жүргендей, Ежелден өмір сүріп, қалыптасуы керек. Адам ретінде, халық ретінде мәдениеті де, тілі де қалыптасуы керек.

314

Бұл – бір. Екіншіден, сол ұлт сол жерде өзін-өзі басқаратын жүйе құрастыруы керек. Мемлекет болсын, басқа болсын. Біз мемле­ кетімізді осы жерде құрдық, басқа жақтан қалыптасып келгеміз жоқ. Орыстар, кәрістер, басқа да ұлттар бұл жерде мемлекеттігін құрған жоқ. Олар Кореяда, Ресейде немесе басқа бір елде құрды. Оның үстіне, жаңағы ұлт деген бірлестікте бір тіл болуы керек. Бір ғана тіл. Осы этнографиялық жағынан келгенде, дүниежүзінде “қазақстандық ұлт” деген ұлт жоқ. Саяси жағынан талдасаңыз да, ондай ұлт жоқ. Бұрын, бәрімізге мәлім, “Кеңес халқы” деуші­ еді ғой. Шындығында ондай халық жоқ-ты. Ол халықты алдау тәсілі ғана еді. Біз болсақ, әлі сол баяғы екпіннен құтылған жоқпыз. Біртұтас ұлт жасамаққа ұмтылып, оған ат қоюдың түкке де қажеті жоқ. Біздің елде орыстар да, кәрістер де, немістер де бар. Өзім жа­ сымнан саясаттың ішінде келе жатырмын, соның оқуын оқыдым, бір білетінім, “қазақ ұлты” деп атауға болады. Байқап жүрсіздер ме, жоқ па, ресейлік ақпарат құралдарында “казахстанская” де­ мейді, “казахская” дейді. Ол заңды да. Мысалы, Өзбекстан де­ ген ел бар. Бірақ, ешқашан “узбекистанский народ, узбекистан­ ская земля” демейді, “узбекская земля, узбекский народ” дейді. “Қазақ-өзбек шекарасы” дейді, мысалы. Орыс болсын, кәріс болсын, бәрі өзінің тілін білуі керек. Салтдәстүрін де білсін. Бірақ, олар сонымен қатар міндетті түрде қазақтың тілін, мәдениетін, салт-дәстүрін білуі керек. Құрметтеуі тиіс. Мен көптеген елдерде өмір сүрдім, жұмыс істедім. Бәрін көрдім. Солардың Қазақстаннан алып бара жатқан айырмасы жоқ. Қазақстан – ғарыштан түскен мемлекет емес. Басқа мемле­ кеттер де солай. Францияда, мысалы, азаматтық алу үшін француз тілін білу жеткіліксіз. Бүкіл мәдениетін, салт-санасын білуіңіз керек. Сон­ да ғана азаматтық ала аласыз. Немістерде де дәл солай. Герма­ нияны, жалпы Еуропа елдерін өркениетті елдер дейміз ғой. Сол немістердің конституциясында “президент неміс болуы керек” деген бап бар. Заңда “қай неміс болсын президент бола ала­ ды” деп келеді. Сіздер білесіздер, Германияда миллиондаған түрік, миллиондаған күрд бар. Африкалықтарды, қытайлар мен үнділерді былай қояйық. Олар мың-миллион. Соның өзінде Гер­ 315

мания өзінің бас заңында “елді неміс билеуі керек” дегенді ашық жазып қойған. Алайда, “бұл – адам құқығын аяққа таптау” неме­ се “немістер – ұлтшыл” деп жатқан тірі жанды кездестірмейсіз. Англияда ағылшын қаны болмаса, қанша жерден аспаннан аяғы салбырап түссе де, король бола алмайды. Кез келген мемлекетте солай. Ал бізде ше?! Бізде басқаша. Мәселен ұлттық комиссияның соңғы мәжілісінде небір сорақы пікірлер айтылды. Мысалы, біреулер “Қазақстан халықтары Ас­ самблеясына Парламенттен 4 орыннан 15 орын беру керек” деп жатты. Бұл не деген сөз?! Бұл – әрқайсысымыздың ұғымымыз әр басқа деген сөз. “Неге Ресейден келген адам Қазақстанның прези­ денті бола алмайды?!” деген де пікір айтылды сол отырыста.

– Сонда пікір айтатын кімдер, сонда?

– Олар қазақ мемлекеті болмасын дейтіндер. Оны айтатындардың ұлты әр басқа, ішінде қазақтар да бар. Өздерінше дүниежүзілік парасаттылық көрсеткісі келетін қазақтар, өкінішке қарай аз емес. Олар мемлекет қандай болу керектігін, қалай құрылуы керектігін білмейді де. Мемлекеттің негізгі қазықтары бар. Оның бірі экономикасы, территориясы, саяси жүйесі болса, ең шешуші қазық – мемлекеттік тіл. Қандай да бір мемлекет­ те тұратын халық тұтастай мемлекеттік тілді білмейінше, онда тұтастық бар деп айта алмаймыз.

– Мемлекеттік тіл туралы сөз болып қалды ғой, соған қатысты бір мәселе. “Мемлекеттік” деген сөз бен “ресми” деген сөз бір мағынаны білдіреді екен. Мысалы, “мемлекеттік тіл” мен “ресми тіл” дегеннің еш айырмасы жоқ. Сонда біздің Конституциямыз бойынша бізде екі мемлекеттік тіл бар болып шығады ғой?

– Солай.

– Неліктен?

– Екі жақтылықтан. Бір жағынан, соңғы Конституцияны құрастырғандар халқымыздың саяси құқығы жетілмегенін пай­ даланып, жаңағыдай сөздерді кіргізіп жіберген. Егер сол кезде Парламентте көзі ашық адам болса: “Мыналарың не масқара?! Бір жерде ресми, бір жерде мемлекеттік дейді. Екеуінің мағынасы бір емес пе?” – деп табандап тұрып алар еді. Мысалы, қазір орыс тілінің жоғын жоқтап жүргендер бізді оп-оңай тақырға отырғызып 316

кете алады. “Мемлекеттік тіл мен ресми тілдің қандай айырма­ сы бар, түсіндіріп беріңдерші?” десе, жауап бере алмаймыз. Сол Конституцияны қабылдаған уақытта табанды, көзі ашық біреуміреудің болмағаны, әрине, өкінішті. Сіз дұрыс айтып отырсыз, бізде екі мемлекеттік тіл бар. Мемлекеттік тіл мен ресми тілдің айырмасы жоқ, өйткені. Еуропа елдерінің Конституцияларын алып қараңыз, бәрі анық-қанық жазылған. Мысалы, Францияның конституциясын­ да “Француз тілі – Францияның тілі” деген бап бар. Француз тілі – Францияның тілі, бітті. Он жерден 7 миллион араб тұрса да, “араб тілі француз тіліне қосалқы бір мағынаны алып, ресми тілі болуы керек” деп мәселе көтере алмайсыз.

– Екі ай бұрын Президент зиялы қауым өкілдерін қабылдады. Сонда Мұрат Әуезов “Президентке кекшіл болу жараспайды” дегенді айтты. “Оппозиция да, билік те мемлекет жақсы болсын деп жүгіріп жүр, соларға сіз кеңірек қарасаңыз”, – деді. Содан бері екі ай өтті. Бірақ, Президент кеңдеу қарап отырған жоқ сияқты. Керісінше, оппозицияны қыса түскендей. Мәселен, КДТ жабылды... Жалпы, Президент дәл қазіргі жағдайда оппозициямен қандай қарым-қатынаста болуы керек? Күйретіп, қиратуы керек пе, жоқ келісімге келуі керек пе?

– Әрине, маған Президенттің не істеуі керектігін айту қиын. Ол өз білгенін, өзінің көңілі қалағанын істейді ғой. Өз көзқарасыма келсек, Мұраттың айтып отырғаны дұрыс. Оның сөзін газеттен оқығам жоқ, өз аузынан естідім. Маған тікелей айтты сол күні. Көзі ашық, ішкі дүниесі кең, тегі бар адамдардың түп негізі кек­ шіл болмайды. Ондай адамдар кешірімді, мейірімді, тіл табысуға бейім келеді. Соған ұмтылады да. Құбылысы, табиғаты сондай болады. Ал жаңағы КДТ-ның басындағы жағдайды тікелей Пре­ зидентпен байланыстыра алмаймын. Өйткені, бұның қай тарап­ тан жасалып жатқан құйтырқы екенін сіз де білмейсіз, мен де біл­ меймін. Бәлкім, Президенттің өзіне арам оймен жасалып отырған әрекет шығар бұл. Енді сұрағыңыздың екінші жартысына келсек. Менің пікірім бойынша, Назарбаевтың сасқалақтайтын жөні жоқ, қуыстанудың да реті жоқ. Ол кіммен болса да ашық әңгімеге бара алады.

317

Әнебір жылдары Нұрқаділов, Масанов сияқтылар прези­ денттікке лайық азаматтардың қатарынан Олжас Сүлейменовті атағанда, қатты таң қалып едім. Олжас – таразыға салуға кел­ мейтін тұлға. Оның үстіне, Олжас өмір-бақи сибарит болып өскен адам. Сибарит дегенді білетін шығарсыздар, ол – өмір бақи жылы-жұмсақ, қолайлы жерде отыратын, шаттықта өмір сүргенді ұнататын адам. Олжекеңмен қырық жылдан астам уақыттан бері таныспыз, қатар жүрдік. Сыртынан ғайбаттап отырғаным жоқ, бұл сөздерімді өзіне де талай рет айтқам. Нұрекең оппозицияның ішіндегі кез келгенімен ашық әңгімелессе, ашық пікірлессе, көп ұтар еді. Жанындағылардың оған неге жол бермейтінін мен түсінбеймін. Ертісбаевтың әнебір сөзіне мән бердіңіздер ме, бермедіңіздер ме, “оппозицияның болғаны дұрыс, олар болмаса, мен тауып жүрген нанымнан айы­ рылып қаламын ғой” деді. “Соларға қарсы сөйлеп нанымды та­ уып жеп жүрмін” дегенге келтіреді ғой, қысқасы. Бәлкім, сөйлеп шиеленістірушілер бар шығар. Бұл шиеленістен Назарбаев Пре­ зидент ретінде түк таппайды. Егер оппозициямен пікір-сайысқа барса, келісімге келудің жо­ лын тапса, билік көп ұтар еді. “Билікті төңкерем, қырам-жоям” де­ ген пікір қазақ қоғамында жоқ. Болса да аз. Бізде Назарбаев кетсе, бәрі орнына келеді деп ойлайтындар бар. Олар қателеседі. Назар­ баев өзінің 2003 жылғы Жолдауында “Қазақстан экономикасының құрылымы өзгеруі керек” дегенді айтты. Соны жасау керек. Өкінішке қарай, Президент айтты, Үкімет әлі аңқайып отыр. Қазақстанның ұтылатыны да осы. Газ бен мұнайды шетсіз-шек­ сіз пайдаланып, ол таусылмаған күннің өзінде, оған арқа сүйеген мемлекет түбінде артта қалады. Тек қана шикізат шығаратын ел­ дерде жұмыссыздық деңгейі жоғары болады. Ондай елдерде өзім болдым, өмір сүріп те көрдім. Шикізат шығаруға көп күштің керегі жоқ, бүкіл халық мұнай шығаратын жерге барып жұмыс істемей­ ді. Технология ғой күннен-күнге дамып жатыр. Ол технологияның ауқымы тар, ол бір ғана салаға арналған. Ал, жалпы елдің эко­ номикасын көтеретін технологияға өндіріс те жатады. Ол бізде жоқ, өкінішке орай. Мұны мен оппозиция өкілдеріне де айттым. Қазір біз киімімізді де, тамағымызды да шеттен сатып алып отыр­ 318

мыз. Біз Еуропа елдерінің, Американың саяси әлеуметтік дамуын институттан бастап оқыдық. Бізді соған үйретті. Сонда бізге “киім болсын, тамағы, мінетін көлігі болсын, өзі тұтынатын кем дегенде­ 60 пайызын өздері шығармай, ол мемлекет қатарға қосыла алмайды”­ деп үйреткен. Мысалы, Америка – дүние жүзіндегі ең мықты дамыған мемлекет. Экономикасына ешкім жете алмай­ ды. Қазіргі Ресей қазіргі Америка шығаратын жылдық өнімнің ары кетсе 3-ақ пайызын шығарады. Жұрт Ресейді “алып, алпауыт”, “держава” деп жатады ғой, Ресей – ешқандай да алып емес. Ол – “карлик”. Тек мұнайы, газы, басқа да энергетикалық шикізаты­ бар. Сосын снаряд, зымыран, танк шығарумен кет­ кен. Бұлар – атам заманнан шабуылға дайындалып жүрген халық. Ресейдің өз бетімен шығаратын өнімдерін саусақпен са­ нап шығаруға болады. Қазақстан қазір осы Ресейдің жолымен келе жатыр. Одан құтылу үшін Үкімет жергілікті кәсіпкерлерге, отандық капиталға жеңілдік жасауы керек. Салық жағынан бол­ сын, басқа жағынан болсын.

– Бізде керісінше, шетелдік капиталға жеңілдік көп қой...

– Бізде бәрі керісінше. Жергілікті кәсіпкерлер бірдеңе шығара бастаса, оған салықты көбейтеді. Кеден төлемдерін көбейтеді. Неге? Өйткені, соны игеріп, басқарып отырған шенеуніктер сырт­ тан дайын өнім әкеліп отырған сатушылардан қап-қап пара алады.­ Өткен аптада Қытайда болып келдім. Сонда Қытайда 60 доллар тұратын затты осы Алматыда 1500 долларға сатқанын көзіммен көрдім. 1500 долларға! 25 есеге артық! Сондай саудамен айна­ лысып жүрген адам пара бере ала ма? Әрине, бере алады! Бір бұйымның үстінен 25 есе пайда көріп жүрген адам сол бұйымның осы жерде шығарылуына мүдделі бола ма? Өлсе де мүдделі бол­ майды! Ал, осыны реттейтін кім? Ол – шенеунік. Мемлекеттік шенеунік. Мемлекеттік шенеунік оны реттеуге асықпайды. Се­ бебі, бізге, жалпы халыққа зиян болып тұрған саудадан оның жеке басына, отбасына пайда түсіп отыр. Осыны Үкімет шешімімен өзгерту керек. Жаңағыдай заттарды өзіміз шығаруды бастауымыз керек. Тағы бір мәселе. Кейбір шенеуніктер “біз шығаратын бұйымдар бәсекеге қабілетті болуы керек” дейді. “Біз бәрібір шетелдіктер­ 319

ден асырып шығара алмаймыз, сондықтан сатып ала берейік” де­ генді алға тартады. Бұл – түбірімен қате. Егер бәсекеге қабілетті тауар шығару міндетті болса, Еуропа елдерінің әрқайсысы өз көлігін шығармаған болар еді, тек Германияның шығаратын өнімін тұтынып қана тыныш отырар еді. Қарап отырсаңыз, кез келген мемлекет кішігірім болса да өз көлігін шығарады. Мы­ салы, мен Мысырда болдым. Сол жерде көліктің бірнеше түрі шығарылады. Ал, сол Мысырдың өзінің мысы, темірі, жезі де жоқ. Бәрін сырттан сатып алады, соның өзінде өз көлігін шығарып отыр. Өйткені, мемлекет үшін, сол мемлекетте тұратын халық үшін өз елінде шығарылған көлікті сатып алу сырттан келгенді алғанмен салыстырғанда, әлдеқайда үнемді, әлдеқайда тиімді. Сондықтан, біздің шенеуніктер “шығарылатын өнім бәсекеге қабілетті болуы керек” дегенді айтқанда, қателеседі. Білместік­ пен айтады. Өздеріңіз ойлап қараңыздаршы, Жапония кереметкеремет көліктер шығарады. Егер бәсекеге қабілетті болу міндет­ ті болса, оның дәл қасында тұрған Корея өзінің көлігін шығарар ма еді? Шығармас еді. Жапония Кореядан әлдеқайда бұрын өзінің “Тойотасын”, “Мицубисиін” шығара бастаған. Соған да қарамай, Корея өз көлігін шығарды. Еліне керек зат болған соң, Жапония­ дан сатып алғаннан әлдеқайда арзанға түсетінін білгеннен кейін шығарып отыр. Сапасы жапонияның көлігіндей болмағанымен, өздеріне жарайды. Ал, сапа деген көтерілмей тұрмайды. Біртін­ деп-біртіндеп жақсарады. Біз “бәрі де жақсы болады”деген құрғақ әңгіменің желеуі­ мен кетіп бара жатырмыз. Қазірден бастап қолға алмасақ, артта қалғанымыз қалған. Егер бізде елдің қамын ойлайтын мамандар болса, шетелдік инвесторларға қатаң талап қояр еді. “100 доллар пайда тапсаңыз, соның тек 10 долларын ғана шетелге әкете аласыз” деген талап қоюға болар еді. “Қалғанын Қазақстанның банкіне салыңыз, Қазақстанның инфроқұрылымын дамытуға жұмсаңыз” деу ке­ рек еді. Шетелде сырттан келген инвесторға осындай талап қояды. “Ең болмағанда шұлық шығаратын фабрика салыңыз” деп мәжбүрлейді. Ал, біздің елде жұмыс істеп жатқан инвес­ торлар ше?! Олар осы арадан тапқан ақшасын түп-түгел, ша­ 320

шау шығармай алып кетіп жатыр. Бізге одан не пайда?! Алып отырған салығымыздың түрі анау. Біздің шетелдік инвесторлар­ дан алатын салығымыз Ресейдегіден де төмен. Бұл ешқандай да ашықауыздық емес. Біздің басшыларымыз түк білмейтін кеще, надан емес. Олар шетелдіктердің тапқан ақшасының қаншасын өзіне беріп кететінін, қаншасын алып кеткенін жақсы біледі. Міне, парақорлық қайдан келеді?! Біздің елде жұмыс істейтін инвестор­ лар, мәселен, 100 долларының 20 долларын біздің шенеуніктерге беруге мүмкіндік бар екенін біледі, соны пайдаланып 80 долларын салықсыз, дәнеңесіз өз еліне алып кете алады. Сөйтіп жемқорлық жайлай береді.

– Біз бұл “қарқынымызбен” қай ұрпаққа жетеміз? Қай жерге барып тоқтаймыз?

– Тек бір адаммен күресіп, соның орнын алуға тырысу – кү­ рес емес. Осыдан 3-4 жыл бұрын, шетелден қайтып келген тұсым еді, Мәскеуде Қазақстанның көзге түсер азаматтарын жинапты. Ол кез менің көзге түсе қоймаған кезім, білетін адамдар нұсқаған болуы керек, мені де шақырыпты. Бардым. Балташ Тұрсымбаев болды, бірқатар оппозиционерлер жүр екен. Немцов, Хакама­ да, Явлинскийлер шақырыпты. Әңгімелерін тыңдап отырсам, олардың ойы – “демократияны посткеңістік кеңістік аймағында бірдей таратып, біртұтастыққа келсек” дегенге саяды. Басында үнсіз тыңдап отырғам, аяғында: “Сөздеріңізге қарасам, баяғы орыс империясының кезіндегідей шәкірттеріңізді жинап алып, уағыз айтып отырған сияқтысыздар”, – дедім. Ал, сол посткеңестік кеңістіктегі елдердің мешеу қалуының, демократияға жетпей қалуының себебі қайда жатыр? Оның се­ бебі осы Кремльде жатыр. Ресей өзінің империялық амбиция­ сынан айырылмайынша, демократия жолына көшпейінше, олар демократияға басқа елдерді де жібермейді. Өйткені, демократияның сүрлеуіне түсіп алған елдер Кремльдің көңілкүйіне қарап алаңдамайды. Керісінше, онымен тең терезелі мем­ лекет болуға тырысады. Сол кезде мен осындай пікір айтқанда, біраз адамдар келіспеген сыңай таратып еді. Қазір сол сөзім дәлелденді ғой. Мысалы, Грузияда, Украинада толқулар болды.

321

Жұрт демократияға ұмтылды. Кремль өзін қалай ұстады? Бүкіл дүние жүзі қуана қолдап, “Шеварднадзе кетеді, коррупциямен күрес басталады” деп алақайлап жатқанда, Мәскеу қолдады ма? Қолдаған жоқ. Ющенкоға қарсы қыруар күш жұмсаған да Ресей. Өйткені, олар Украинаның бостандыққа жетіп, демократия жолы­ мен жүруіне мүдделі емес. Мұны олар “Украинаның орыс империясынан ажырағаны” деп санайды. Сондықтан да қарсы. Ресей демократия жолына түспей жақсылық болмайтынын түсінбесе, өмір-бақи солай болады. Тарихқа көз жүгіртсек, Ресей қай-қай заманда да артта қалып келді және өзінің қалғанымен қоймай, көршілерін де артқа тар­ тып, керітартпа рөлін ойнады. Ресей кезінде “атты баяу жегеміз де, шапшаң шабамыз” деп мақтанатын. Сонда мен айтатын­ мын, “орыстар шынында да атты баяу жегеді, сосын ылғи арт­ та қалып қояды” деп. Ғасырларды қозғамағанның өзінде, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бүкіл дүние жүзінің халқы соғыстан опа келмейтінін түсінді. Бүкіл Еуропа елдері “анау-мынау тартыс бола қалған күнде де оны қарусыз шешу керек” деген тұжырымға келді. Еуропа одағын құра бастады. “Біздің арамызда соғыс мүлде жойылып кетуі үшін біртіндеп-біртіндеп шекарамызды жоюымыз керек” деген тоқтамға келді. Сөйтіп жатқанда, Мәскеу кері жолмен келді. “Шекарамыз құлыптаулы, ешкімді жолатпай­ мыз. Шығыс Еуропадағы елдерді өзімізге бағындырамыз, бетін әрі бұрғызбаймыз. Дүние жүзіне коммунистік идеяны таратамыз. Никарагуа да, Йемен де, Солтүстік Вьетнам да сол идеямен өмір сүретін болады” деп жатты. Ол кезде жас дипломатпын, қолымда көп деректер болды. Әсіресе, шетелде жүргенде “Известиямен”, “Правдамен” шек­ теліп қалмайсың, Батыс басылымдарын да бақылап отырасың. Сонда “неліктен ылғи “тез шабатын” халықтар оған бағынатын Германияның бір бөлігі артта қалып, қалған бөлігі тез дами баста­ ды?” деп ойладым. Неліктен бұрын оңтүстік жағын басып отырған Солтүстік Корея артта қала бастады да, өмір-бақи кедейшілікте өмір сүрген Кореяның оңтүстік бөлігі тез дамып, алға кете бас­ тады? Неліктен Вьетнамда Кеңес Одағына қарайтын социалистік Вьетнам артта қалып, Оңтүстік Вьетнам дами бастады? Кезінде 322

екі Йемен болған, бірі социалистік жолмен, екіншісі капиталистік жолмен дамуға бет бұрды. Капиталистік жолды таңдағандар тез дамып кетті де, социалистік жолдағылар, кезінде Англияның қоластында болып, даму қарқыны жағынан Сингапурдан асып түскен социалистік Йемен төмендей бастады (Мәскеудің қолына түскенннен кейін). Өйткені, Ресей ылғи әлеуметтік-экономикалық дамудың орнына, міндетті түрде өздеріне жау тауып, соған қарсы астыртын не ашық күрес жүргізумен айналысты. Соған миллиардтаған қаражат шығарғанын да көзімізбен көрдік. Тіпті, мынадай да жағдай болған. Эфиопияның солтүстігінде Эритрия деген жер бар. Сол жердің халқы кезінде императорға қарсы күрес бастады. Сол кезде біз Эритриядан африкандықтарды арнайы алдырып, Мәскеуден ас­ тыртын партизан ісіне, әскери жұмысқа дайындап, әскери ака­ демияларда оқыта бастадық. Дүние жүзінен жасырып оқыттық және оқытып-оқытып, ақырында Эфиопияда төңкеріс болды да, ел социалистік жолмен кететін болды. Бірақ, сол төңкерісті жасағандар, Мәскеуде “білім алғандар” бәрібір Эритрияның жеке мемлекет болғанын аңсауын тоқтатпады. Сонда о бас­ та “империяға қарсы күресейін деп жатыр” деп өзіміз қолдау көрсеткен эритриялықтарды азаттық үшін күрескен уақытта “се­ паратистер” деп атадық. “Эфиопияны артқа тартушылар” деп кінәладық. Кейін сол Эфиопияға жақын елде жұмыс істеп жүргенімде, сұмдық суреттер көрдім. Кеңес заманында біз бір қару-жарақ шығарыппыз. Атқан уақытта кеңдігі 20 шақырым, ендігі 3 шақырымды алып, тереңдігі 3 метр көлемдегі жерді қопарып тастай­ ды екен. Оның үстінде тұрған адамыңыз, үйіңіз, бәрі-бәрі езіліпжаншылып жоқ боп кетеді. Ядролық қарудан да жаман. Қызыл теңіз арқылы кемені алып келіп, сол қарумен эритриялықтарды атқан. Соны суретке түсіріп алған. Соны көргенде, “не деген екі жүзді, қарабет саясат еді?!” деп ойладым. Сол саясат әлі кеткен жоқ, өкінішке қарай. Ресей Украинаны өзінің уысынан шығуын, Грузияның бостандыққа ұмтылуын қабағын қарс түйіп отырып қабылдады. Егер өздері демократияға ұмтылған халық болса, қуануы керек еді. Олардың ондай ойы жоқ.

323

– Арысын айтпағанда, соңғы 15 жылдың ішінде біздің мемлекеттің басшысын іштен де, сырттан да бақылап көрдіңіз. Өзіңіз және №1 президенттік партияда кеңесшісіз. Осындай мәселелер төңірегінде Президентпен ашық әңгімелесесіз бе? Мемлекеттің дамуы, алған бағытымыздың дұрыс-бұрыстығы, мемлекеттік тіл, басқа да ұлттық мәселелерге көңіл бөлінбей жатқаны туралы басқа мемлекеттермен салыстыра отырып ой-пікіріңізді айтасыз ба?

– Президентпен арадағы қарым-қатынасым туралы бірнеше рет айтайын деп отырмын сіздерге. Мен өмір-бақи, кеңестік заманның өзінде де айтарымды айтып келе жатырмын. Кеңес Одағының бірінші басшыларымен де, өзіміздің Димаш Ахметұлымен де, Жоғарғы Кеңестің төрағаларымен де жақсы қарым-қатынаста болдым. Солардың қай-қайсысына да пікірімді ашық айтатын­ мын. Оны мен газетке жариялап, өзіме ұпай жинауға да тырысқан емеспін. Кеңес заманында араб тілінен Хрущевтің аудармашысы болдым. Сонда да өз ойымды, пікірімді айтып жүрдім. Кейін Ко­ сыгинмен таныс болдым, саяси бюро мүшесі, Кеңес өкіметінің басшысы болған кезде. Бірде тіпті бір ұсыныс айтқанымда, ешкім бетіне келіп көрмеген ресейлік ғалымдар шамданып та қалған. “Бізде немене, мамандар жоқ па?! Неге ана боқмұрын қазақ бізге ақыл айтады?!” дегенге дейін барған. Әр түрлі пікірлерімді өзіміздің Президентке де талай мәрте айт­ тым. Экономика мәселесі, мемлекеттік тілдің жағдайы, азаматтық алу туралы талай-талай ұсыныс айттым. Елші болғанда да ай­ тып жүрдім, жазбаша да жібердім. Кейбірі қабылданды, кейбірі, өкінішке орай, айтылған жерінде қалды. Шетелде жұмыс істейтін қазақ дипломаттарының басым бөлігі қазақша білмейді. Осыған қатысты ұсынысымды мем­ лекет басшысына да, Сыртқы істер министрі Тоқаевқа да айт­ тым. Дипломаттардың өз тілін білмеуі біздің мемлекет үшін үлкен нұқсан. Өз тілін білмейтін дипломат өз елінің тарихын да, мәдениетін де, әдет-ғұрпын да білмейді деген сөз. Ал, өз елі тура­ лы мағлұмат тарату, сол елге сүйіспеншілік тудыру – дипломаттың негізгі міндеттерінің бірі. Ондай әңгімеге жоламайтын дипломат­ тар бар. Білмейді, сөйлей алмайды, сосын да жоламайды. Ондай 324

дипломаттар бізде жыртылып айырылады. Сыртқы істер минис­ трлігіне қазақ тілін, шет тілін білетін жастарды тарту соншалықты қиын шаруа емес. Қазір ондай жан-жақты жастар өріп жүр. Шетелде патриот қазақ жастары өте көп. Мысалы, Қытайдан, Түркиядан келген қазақтардың ішінен қазақша білмейтін біреуді кездестірдіңіздер ме?! Кездестірген жоқсыз. Есесіне, Қазақстанда туып-өскен, қазақ тілін білмейтіндер қадам басқан сайын алдыңнан шығады. Шетелде тұратын қазақтар өз тілін біледі. Оған қоса сол мемлекеттің тілін және Еуропаның тілдерінің бірін біледі. Неге солардың арасынан шекесінен шертіп жүріп қызметке тартпасқа?! Жоқ, біз түрік тілін өліп-талып зорға үйренген біреуді,­ оның өзі қазақша білмейді, Түркияға жібереміз. Ол Түркия тұрмақ, біздің өз еліміздің әдет-ғұрпын да жөнді білмейді. Ондай дипломаттар­ дан келер зиян қанша?! Бұл туралы да жазбаша ұсыныс жасағам. Тағы бір мысал. Біз “Қазақстан” сөзін, мемлекеттің атын ла­ тын әрпімен жазғанда, “Қазақстан” деп емес, “Казахстан” деп, яғни “Kazakhstan” деп жазамыз. Мұндағы “kh”, яғни “х” қазақ тілінен емес, орыс тілінен алынған. Латын қарпінде “Q” деген әріп бар, біздіңше “Қ”. сонда біздің атауымыздың дұрыс жазы­ луы – “Qazaqstan” болып шығады. Мысалы, Ирак, Қатар дегенді шетелде “Irag”, “Qatar” деп жазады. Өйткені, латын қарпінде “қ” дыбысы бар. Мысалы, шетелде “құран” сөзін “kuran” деп жазбай­ ды, “quran” деп жазады. Мен осы туралы да айттым. Тәптіштеп тұрып, Әбіш Кекілбаевтың, Тоқаевтың атына жаздым. Келгенде де тақтаға әдемілеп сызып тұрып дәлелдеп бердім. “Орыс тілі­ нен емес, қазақ тілінен алуымыз керек атымызды” деп те айттым.

2001 жылы ағылшын тілінде жарық көрген бір альманах бар үйде. Сол жылы бүкіл дүние жүзінде болған уақиғалар туралы. Сонда біздің ұлттың атауын “kazakh” деп жазады да, жақшаның ішінде “qazaq” деп көрсетеді. “түбі осылай болуы керек” дегені. Мен елшілік қызметімді бітіріп кетіп бара жатқанда, бір елде­ гі консулдар алғыс хатқа “Qazaqstan” деп жазды. Осының бәрін елшілер айтып отырғанда түсіндірдім. Сонда Тоқаев маған: “Вы извините. Казахов никто незнает. А вот через русский язык мы будем писать вот так...” – деді. Бұған не дейсіз?

325

Кеңес Одағының кезінде араб тілінде де “Казахстан” деп жазылатын. Мен, Кеңес Одағының азаматы болсам да, өзімнің жүрген жерімде “Қазақстан” деп жазып жүрмін. Сонда орыс ара­ бтанушылары маған: “Болатхан, ты почему пишешь неграмотно? Надо же вот так писать...” – деп нұқитын. “Это с вашего русского языка, а это с моего языка. А эти буквы в арабском языке есть. Им легче вот это произнести, чем вот это”, – деп түсіндіретінмін сонда. “Нет ты обязан”, – деп олар да қоймайтын.

1984 жылы Бағдатта үлкен жәрмеңке өтті. Сонда Қазақстанның да бір қанаты болды. Сондағы жазулардың бәрінде “Қазақстан” деп жаздырдым. “Таң атқанша өзгертіңдер. “Қ” әріп бар жердің бәрін “қ”-ға өзгертіңдер”, – деп өздерінің арабтанушыларына тапсырма берді сонда. Көрдіңіздер ме?!. .

– Жармахан Тұяқбай биліктің алдында да беделді, халықтың алдында да сыйы бар тұлға. Сол кісі “Отан” партиясынан кеткенде, биліктің айналасындағы ақпарат құралдары мен жекелеген шенеуніктер Жармахан ағамызды итше талады. Жармахан Тұяқбай туралы сіздің жеке пікіріңіз қандай, білуге бола ма?

– Жармахан Тұяқбайдың мәлімдемесі жарық көрген уақытта мен ауруханада жатқам. Сол күні-ақ палатама телеарналар мен газеттерден журналисттер келіп, лап берді. Әлі оқыған жоқ едім. “Беріңдерші, оқып алайын. Білмейтін нәрсеме ешқандай түсініктеме бере алмаймын”, – дедім. Оқыдым. Таныстым. “Мен Жармахан Тұяқбайды толық қолдаймын”, – дедім сосын. Кей­ бір газеттер мен телеарналар осы сөзімді берді. Ал, оны айып­ таушылар туралы не айтуға болады?! Оның бәрі сол екпіннің ықпалы. Біреулер “сатқын” деді, біреулер тағы бірдеңе деді. Сондай бос сөзді айтқанша, оның айтқанының қай жері дұрыс емес екенін анық-қанық көрсету керек еді. Пікірталас жасау ке­ рек еді. “Сатқын”, “пәлен-паштуан” деген XX ғасырда қалды. Шетелде ол XX ғасырдың басында-ақ қалған. Ресейде мұндаға дейін болды. Біздегі де соның әсері. Кеңес заманы кезінде “кар­ та ойнайды, арақ ішеді” деп кінәлай салатын дерт болған. Ол адамның неден жазықты болғанын, не деп қойғанын ешқашан айтпайтын. Өйткені, оны айтса, ел біліп қояды деп қорқатын. Жармахан Тұяқбайға қатысты айтылған сөз де сол тәсілмен 326

айтылған деп ойлаймын. Әйтпесе, оның айтқанына қарсы дәлелді мақала жазса, ешкімнің таласы болмас еді. Бірде осындай әңгіме айтылып­ жатқанда, сол арада болып қалдым. Сонда: “Сатқын” дегендеріңізге мүлдем қарсы болып отырмын. Мойындамаймын. Көтере алмаймын. Ақыры өз тәсілдеріңізбен әшкерелегілеріңіз келсе, “Жармахан Тұяқбай – жапон барлаушыларынан жалақы алатын агент”, болашақ “эктремист, террорист” деу керек еді. Аямау керек еді. Тіпті, бұның бәрі аз ғой, “Жармахан Тұяқбай – бүкіл адамзаттың жауы, халық жауы” деу керек еді. Әйтпесе, немене, әншейін “сатқын” дедіңдер де қойдыңдар”, – дедім...

– Қазақстандағы экономикалық реформаларды жасаған Дәулет Сембаев пен Ораз Жандосов екенін күллі жұрт айтады. Тіпті, Марченко сияқты экономистердің өзі де мойындайды. Сол Марченконың өзі де маман ретінде осал емес. Зейнолла Кәкімжанов та мықты маман. Әблязов та оңай шағылатын жаңғақ емес. Сәрсенбайұлын алайық, бастапқы кездегі саяси реформаларды жасауға атсалысты. Қазір сол адамдардың бірде-біреуі мемлекеттік қызметте жоқ. Сол азаматтарға “Ақ жол” партиясының жетекшісі немесе басқа бір партияның өкілі ретінде емес, кәсіби маман ретінде баға бере аласыз ба?

– Сіз атаған адамдардың көпшілігімен, әсіресе Дәулет Сембаев ағамызбен бірге жұмыс істедім. Олардың әрқайсысын жеке тани­ мын, аралас-құраластығым да бар, пікір алысып та тұратынбыз. Марченконы да жақсы танимын. Маман ретінде, адам ретінде, ойындағысын тура айтатын азамат ретінде қатты сыйлаймын. Бұрын айтып жүрген пікірімді тағы қайталап айтайын, мамандар­ ды жаппай ауыстыру, қызметтен алып тастау саясатын жүргізу сал­ дарынан мемлекетімізге, халқымызға көп-көп пайдасын тигізетін азаматтардың мүмкіндігін пайдаланбай жүрміз. Өкінішті, әрине. Кез келген елде ұлт өзінің жаңағыдай потенциалы, мүмкіншілігі бар азаматтарын мәпелеп, солармен есептесіп, солармен санасып отырғанда ғана дамиды. Ал, сіз атап өткен азаматтар не мемлекетке, не халыққа, не мемлекет басшысына қастандық ойлаған азаматтар емес. Олар бұрын да өз пікірлерін ашық айтатын, мүмкін уақытынан бұрын айтып қойған болар. Көлденең пікір айтқан болуы да мүмкін.

327

Солай болған күннің өзінде де, солардың бәрін маңайына топ­ тастыратын тұлға болуы керек. Солардың әрқайсысының пікірін есепке алып отырсақ, мемлекет тезірек дамиды. Ал, биліктің ба­ сында отырғандармен келіспей қалды екен деп қызметтен алып тастау, ондай адамдардан оп-оңай құтылу түбінде жақсылыққа апармайды.­ Кеңестік заманда келіспей қалған адамдар болса, бірден қызметтен босатып, партиядан шығарып, қуғын-сүргінге салушы еді ғой. Сонда біз не ұттық?! Қандай жетістікке жеттік?! Иә, Кеңес Одағы кезінде, білім-ғылым, ағарту, денсаулық сақтау салала­ рында біраз жетістікке жеткенімізді жоққа шығармаймын. Алай­ да, әлеуметтік-экономикалық даму жағынан артта қалғанымыз дәлелдеуді қажет етпейді. Сол кезде шетелде жұмыс істеп жүрдім ғой, демалысқа елге келгенде қайран қалатынмын. “Не деген ме­ шеулік, не деген артта қалғандық?!” деп күйінетінмін. Қызмет көрсететін жүйелердің барлығы үлбіреген бірдеңелер болатын, көлік жүретін жолдарымыздың өзі ойқы-шойқы еді. Ал, соны шетелден көріп келіп, ұсыныс жасаған адамдар болса, оларды не жұмыстан қуып жіберетін, не аузын жауып тынатын. Сол кезде іштегісін айта алмай, ішқұса болып, елден кетіп қалған талайталай адамдар болды, олардың ішінде лауазымы өте жоғары қызметкерлер де, елшілер де бар.

– 1999 жылғы президенттік сайлаудың алдында ақпарат құралдарына да,жекелеген азаматтарға да аз қысым жасалмағанын жақсы білесіз. Көзді ашып-жұмғанша тағы да президенттік сайлаудың көмбесі көрінді және де сол 1999 жылдағыдай жекеле­ ген ақпарат құралдарына қысым жасала бастады. Мысалы, “Рес­ публика”, “Сөз” газеттерін сотқа беріп жатыр. Олар сияқты бір жақсы оппозициялық басылым болмасақ та, біздің өзіміз соңғы жарты жылда жетінші рет пе, сотқа барайық деп отырмыз. Бұл не, сайлаудың алдында қорқытып-үркітіп алу ма, әлде сіз айтқандай, Президентті арандату үшін жасалып отырған әлдебір топтардың әрекеті ме? Солай дейік десек, осының бәрін жасап отырған билік, билікке жақын жүргендер немесе билік партиясының өкілдері...

328

– Билік партиясының өкілі дегенде кімді айтып отырсыз?­ – Мәселен, “Жас Алашты” сотқа беруден жалықпайтын Серік Әбдірахманов “Отан” партиясының белсенді мүшесі ғой.

– Ә – ә – ә...

– ... Менің айтарым біреу-ақ: жалпы, қоғамдағы пікір айтқан біреуге немесе бір басылымға қысым жасап, соны сотқа тарту – сол қоғамның артта қалғанының көрінісі. Көре алдыңыздар ма, жоқ па, өткенде “Би-Би-Си” арнасынан Буштың инаугурация­ сын көрсетті. Сол кезде көшедегі Бушқа қарсы жазылған сөздерді оқыдыңыздар... сұмдық енді. Әдеби тілге аударуға келмейтін сөздер. Президентке тиісетін ұрандарды былай қойғанда. Бірақ, соларды ұстап әкетіп, сотқа тартып жатқан ешкім жоқ. Әркімнің құқығы, әркімнің еркі бар, өйткені. Егер күресу қажет болса, нақтылы заң бұзғандармен немесе билікке, мемлекетке қарсы астыртын­ әрекеттерге барғандармен күресу қажет. Ол – даусыз. Ал, ашық пікір айтқанның бәрін сотқа шақырып, қорқытыпүркіту – жабайылық. Адам тіпті одан жауыр болады ғой.

– АҚШ президенті Джордж Буш өзінің кабинетін жасақтатып бітті. Кондолида Райс пен Чертовты әкелді. Сарапшылар “Буш сыртқы саясат пен ішкі қауіпсіздікке жауап беретін адамдарды күшейтті” деп жатыр. Ал Путинді, керісінше әлсіретіп алды деп кінәлаушылар көп. Осы сыртқы саясат пен сыртқы қауіпсіздік мәселесіне келгенде, біздегі жағдай қалай қазір?

– Ойбай, бұл жаман сұрақ... Буш болсын, басқа елдің басшысы болсын, сыртқы саясаттың да, ішкі қауіпсіздіктің де түп негізі ұлттық мүдде екенін білуі керек. Басты мұрат – ұлттық мүддені қорғау, сақтау, дамыту. Жаңағыдай баға берерде де осы тұрғыдан келу керек. Мысалы, шекара­ ны анықтау, басқа елдермен қарым-қатынас жасау мәселесінде Қазақстан мемлекетінің болашағы мен ұлттың мүддесі бірінші орында тұруы керек. Сосын біз қанша жерден “еуразиялық мем­ лекетпіз” дегенімізбен, кеудемізді тарсылдатып ұрғанымызбен, бізді бәрібір “еуропалық” демейді. Көзімізді бақырайтып қойып, “азиат” дейді. Өйткені, “еуразиялық ұлт” деген жоқ. Сыртқы сая­ сат осы бағытта болуы керек. Ал, ішкі саясатта ішкі қауіпсіздікке 329

мән бергеніміз жөн. Осыған жауап беретін мекемелер де қырағы болып, кері қадам жасамауға тырысуы қажет. Сонда ғана біз біртұтастығымызды сақтап, дами аламыз.

– Рахмет әңгімеңізге. Әңгімелескендер Әмірхан МЕҢДЕКЕ, Жұлдыз ӘБДІЛДӘ.

“Мегаполис”, № 4 (217), 31 января 2005 год КОММЕНТАРИЙ Затронутая в статье М. Сытника тема довольно серьезна, и было бы ошибкой публиковать лишь одну точку зрения на данный вопрос. Поэтому редакция “Мегаполиса” обратилась за комментариями к специалистам в рассматриваемой области.­ Болатхан ТАЙЖАН, дипломат, политолог: – Не один опус достопочтенного Михаила Сытника мы имели возможность читать на страницах различных изданий. Положи­ тельное в выступлениях М. Сытника – это, на мой взгляд, его лю­ бовь и благоговение перед русским языком, культурой, историей и т. д. Да, каждый человек должен любить свой народ, свою куль­ туру. Но это хорошо до тех пор, пока он не начнет противопостав­ лять одно национальное другому. М. Сытник указывает в своей статье, что “функции националь­ ной культуры и функции научно-технических сфер деятельности совмещают в себе только некоторые мировые языки, в частности, русский, английский, японский и т. д.”. Хотелось бы напомнить М. Сытнику, что политико-исторические условия жизни казахов в течение последних двух веков и стали причиной отсутствия в их языке научно-технических терминов, а вовсе не “агглютинация казахского языка”. Иначе чем объяснит г-н Сытник наличие науч­ но-технических терминов в турецком языке, быстрое их появле­ ние в азербайджанском, узбекском, да и в самом казахском языке 330

после получения независимости? Ведь все названные языки – из одной языковой группы, они родственные друг другу. Г-н Сытник без лишних церемоний утверждает также, что “в Казахстане любой русскоязычный знает: чтобы перевести на рус­ ский язык все смысловые оттенки, которые содержит одна фраза из двух-трех казахских понятий, необходимо употребить несколь­ ко фраз русского языка или целое предложение”. Есть ли смысл доказывать, что в Казахстане не “любой” русскоязычный знает ка­ захский язык да еще понимает “все смысловые оттенки”. Скорее, наоборот. Так что апелляция к “любому русскоязычному”, мягко говоря, необоснованна и не может служить подтверждением или доказательством умозаключений г-на Сытника, который красной нитью через всю статью проводит мысль, что казахский язык не приспособлен к профессиональной и научной деятельности. Возникает естественный вопрос: “А знает ли г-н Сытник язык, о котором так вольно судит?” Я больше сорока лет гово­ рю на арабском языке, провел в арабском мире восемнадцать лет, работал переводчиком в высших эшелонах власти, более того, в молодые годы зарабатывал синхронным переводом. Все это я го­ ворю, чтобы показать, что более-менее знаком с историей разви­ тия этого языка. И оторопь берет, когда читаешь написанные в самоуверенной манере слова Сытника о том, что арабский язык развивался и распространялся в основном за счет ислама. Но ведь многие специалисты знают, что этот язык во всем мире изучают далеко не только по этой причине. И использование арабского в делопроизводстве, политической, социальной сфере, литературе, журналистике и в других областях общественной жизни, а также в быту вовсе не связано только с религией. Пожалуй, один тезис в обсуждаемой статье заслуживает вни­ мания. Честно говоря, этот тезис перекликается с моими много­ летними раздумьями. Будучи не только в арабском мире, но и в других мусульманских странах Азии и Африки, я заметил, что в мечетях и во время различных богослужений нередко использу­ ется и местный язык. Хотя, по мнению арабов, богослужение на языке пророка Мухаммеда и Корана предпочтительнее. Но тем не менее известно, что Коран и другие исламские тексты давно 331

переведены на разные языки. В добольшевистский период Коран был переведен и на русский язык. Сейчас мы уже имеем несколь­ ко вариантов перевода Корана на казахский язык. На нашем язы­ ке издается и переводится и авторская литература на исламские темы. Объективности ради следует указать на массовость этой литературы и высокий уровень содержания. И прав г-н Сытник, утверждая, что “религия является изначально духовной матрицей и одним из государствообразующих факторов”. Казахский народ многие десятилетия был лишен возможности использовать этот фактор для духовного развития и укрепления своего единства. Представляется, что перевод исламского богослужения под сень казахского языка даст импульс большему восприятию религи­ озных постулатов, нежели неосмысленный, заученный повтор практически не понятных рядовому мусульманину текстов из Корана.­ Вместе с тем переход на богослужение на казахском языке – не простая процедура. Мусульманские теологи противятся та­ кому повороту дел. Соображений множество. Здесь и требование следовать многовековым канонам, по которым совершать обряды нужно на арабском языке. Здесь и настороженное отношение к реформаторству в религиозном деле. Тема перевода богослуже­ ния и религиозного образования на казахский язык весьма акту­ альна, и это предмет отдельного разговора. “Жұма таймс”, № 4 (12), 4 ақпан, 2005 жыл

Так ли все в Казахстане? Рапортовать было о чем. Согласно официальным данным, рост ВВП республики составил в 2004 году 9,3 процента. По этому показателю Казахстан на равных может соперничать с Китаем. Более подробно об итоговом заседании правительства, а также о том, как относятся к представленным циф332

рам эксперты, речь пойдет в материале нашего корреспондента Анатолия ВАИСКОПФА. По словам премьера Данияла Ахметова, экономика страны переживает подъем. Растет количество отечественных произво­ дителей. По мнению Ахметова, по этому показателю Казахстан повторяет путь таких стран, как Сингапур, Финляндия, Норвегия и Япония. При этом правительство, как говорит премьер, гото­ во способствовать росту конкурентоспособности отечественных товаров на мировом рынке. Одновременно кабинет министров выступает за сокращение бюрократических процедур с целью максимальной либерализации экономики Казахстана. Кроме того, Даниял Ахметов высказал надежду, что выполнению намеченных планов будет способствовать и проект по созданию “электронно­ го” правительства, реализация которого начнется в ближайшее время. Между тем, советник президентской партии “Отан” Бо­ латхан Тайжан и политолог Сейдахмет Куттыкадам в интервью “Немецкой волне” подвергли критике деятельность нынешнего кабинета. По их мнению, правительство фактически ничего не сделало для избавления экономики Казахстана от сырьевой зави­ симости. Как и 10 лет назад, говорят Болатхан Тайжан и Сейдах­ мет Куттыкадам, благополучие государства напрямую зависит от колебания мировых цен на нефть газ и другие сырьевые ресур­ сы. Так что говорить о какой-то стабилизации пока еще рано Так например, советник партий Отан Болатхан Тайжан подчеркнул, что в стране очень высокий уровень безработицы,оплата трудав целом по республике находится на низком уровне а нынешняя система пенсионного обеспечения заставляет стариков влачить жалкое существование: – И поэтому, обольщаться по поводу того, что у нас большой экономический рост, я бы сказал, не стоит. С мнением Болатхана Тайжана согласен и политолог Сейдах­ мет Куттыкадам. В интервью “Немецкой волне” он отметил что все разговоры о резком росте экономики Казахстана не более чем басни, поскольку население страны в целом каких-либо позитив­ ных изменений не чувствует: 333

– Жизнь населения практически не улучшается. Да, какая-то верхушка, которая имеет доступ к сырьевым ресурсам – чиновни­ ки, бизнесмены – имеют колоссальные сверхдоходы. Но девянос­ то процентов населения страны стали жить хуже! Сравните наши цены. У нас не только инфляция тенге, но и инфляция доллара происходит. Доллар в Казахстане, доллар в Малайзии, Египте или в Турции – это совсем разный доллар. Покупательная способ­ ность доллара в Казахстане очень низкая! По этой причине, считают! Болатхан Тайжан и Сейдахмет Куттыкадам, речь премьера Ахметова очень сильно смахивает на показушное выступление накануне президентских выборов! И косвенным тому подтверждением являлось присутствие на пра­ вительственном заседании Нурсултана Назарбаева, который дал кабинету очередные поручения, главным образом направленные на улучшение ситуации в социально-экономической сфере и на борьбу с олигархическими группами. “Немецкая волна”

“Жұма таймс”, №5 (13), 11 ақпан, 2005 жыл

“Отан” партиясынан емес, қызметімнен кеттім Болатхан Тайжан Отан партиясынан кетіпті дегенді естіп, мән-жайды білу үшін ағамызбен телефон арқылы хабарласқан едік. Бұл ел таныған азаматтың қадамынан жұртшылық та хабардар болсын деген ала-бөтен ниетсіз ойымыз еді. Мен “Отан” партиясындағы қызметімнен кеттім. Партиядан әлі кеткен жоқпын. Ондағы басшыларым да, қызметтес болған азаматтар да жылы шыраймен, рахметтерін айтып шығарып сал­ ды. Арамызда бір-бірімізге кінә тағарлықтай, ертең көз көргенде, амандық-саулық сұрасудан қағылатындай, еш өкпе болған жоқ.

334

Әуелі ең алғаш “Отанға” барғанымда, менің қалыптасқан өз көзқарасым мен ұстанымдарым бар екенін, оны саясат ағымына сай өзгерте алмайтынымды ондағы азаматтарға, әсіресе партия төрағасының орынбасары – Амангелді Ермеги­ яев мырзаға айтқанмын. Ол кісілер оған келіскен. Өткен жылы партия құрылтайында қабылданған бағдарламаны жазу кезін­ де, халқымыз бен тәуелсіз мемлекетіміздің игілікті ісіне жарай­ тын көптеген ұсыныстар айттым. Оның бірқатары бағдарламада көрініс тауып, дұрыс қабылданды. Алайда, ала қарғаның күйін кешкен кездерім де аз болған жоқ. Әсіресе, былтырғы БАҚ туралы заң қабылданар кезде, айтыс-тар­ тыс көп болды. Заңның сол қалпындағы сапасы өте төмен, заң түзімінде де жарамсыз деген пікіріммен ол азаматтар келісе алма­ ды. Үкіметті дамыған өркениетті елдердегі сияқты әділ сайлауда парламентте көпшілік дауысқа ие болған партия жасақтауы керек деген көзқарасым да томпақ болып шықты. Мен кейбір ортада да ойымды ашық айтып үйренген адаммын. Бұл – менің Отан алдындағы азаматтық борышым деп білемін. Ал енді, біреуге жақпай жатса, ол оның өз еркі. Тілдескен Марат Уатқан “D”

“Литер”, № 31 (240), 17 февраля 2005 год

Буква закона и глубина кармана. Взятки в Казахстане: $40 000 000 ежедневно В теневом обороте крутится примерно 40% от внутреннего валового продукта. Я думаю, что это как раз те цифры, которые оседают в карманах тех, кто не сеет, не пашет, а лишь разрешает, проверяет и запрещает. Видимо поэтому, сейчас основной наплыв абитуриентов идет не на технические специальности, а на те, что готовят многочисленную армию чиновников. У нас специалистов таможенного дела еже335

годно выпускается, кажется, в одиннадцать раз больше, чем существует потребность в этих кадрах. Это убогое, однобокое развитие экономики с прежних времен до сих пор сохраняет актуальность бытовавшего раньше “проклятия”: “Чтоб ты жил на одну зарплату!” Современные государства, имеющие рыночную экономику, где-то на 60-70% опираются на малый и средний бизнес. Не крупные монополии дают основные поступления в бюджет. Там, в отличие от нас, наибольшая часть денег приходит небольшими ручейками из разных источников. Но есть ли предпосылки для подобной переориентации у нас? Они будут, если государство начнет целенаправленно создавать для этого условия. А сейчас ситуация такова: получив разрешительные документы на ведение дела, предприниматель сталкивается сразу же с жестким регулированием своего бизнеса. В разное время в Казахстане существовало более тысячи так называемых лицензий. Кто в этом заинтересован? Конечно, государство и народ в этом абсолютно не заинтересованы. Зато очень заинтересована часть чиновников вместе с сотрудниками контролирующих и правоохранительных органов. Какова степень теневого, читай “коррупционного” интереса, сегодня расскажет компетентный собеседник – Болатхан ТАЙЖАН. Человек, знающий мировую экономику не только в теории, по складу мышления – государственник, член политсовета партии “Отан”. И просто принципиальный человек. Болатхан Кулжанулы проявил интерес к нашей акции в защиту малого и среднего бизнеса и решил назвать вещи своими именами.

– Болатхан Кулжанулы, разные источники приводят различные цифры, показывающие соотношение в нашей стране людей деловых, то есть предпринимателей, и “деловых” людей от государственной службы. Понятно, в каком контексте деловых. Не удивительно ли, когда и тех и других примерно поровну? Выдержит ли экономика непомерные аппетиты “крышевателей” и “разрешителей”.

336

– Конечно, ненормально. Как раз эта пропорция и говорит о том, с чего некоторые из них (госслужащих. – Авт.) кормятся. По­ нятно же, что люди, получающие довольно скромные оклады, но живущие при этом на достаточно хорошем уровне, не зарплатой его обеспечивают себе. Все это является тормозом для развития бизнеса, прежде всего малого и среднего.

– Каковы суммы, которые уходят на прокорм разного рода чиновников?

– По мнению многих экономистов, в теневом обороте крутит­ ся примерно 40% от внутреннего валового продукта. Я думаю, что это как раз те цифры, которые оседают в карманах тех, кто не сеет, не пашет, а лишь разрешает, проверяет и запрещает. Ви­ димо поэтому, сейчас основной наплыв абитуриентов идет не на технические специальности, а на те, что готовят многочисленную армию чиновников. У нас специалистов таможенного дела еже­ годно выпускается, кажется, в одиннадцать раз больше, чем су­ ществует потребность в этих кадрах. Это убогое, однобокое развитие экономики с прежних времен до сих пор сохраняет актуальность бытовавшего раньше “прокля­ тия”: “Чтоб ты жил на одну зарплату!” Вы почитайте выступление любого бизнесмена, который не побоялся сделать заявление для прессы, и увидите уйму проблем. Но обычно говорится в общем и целом, хотя можно провести и детализацию.

– Какие из ведомств сегодня больше всего заражены этой болезнью?

– Наверное судебная система. Я бы сказал, по массовости по­ боров, это когда максимум населения вовлечен в порочный кру­ говорот. Между собой могут конкурировать органы МВД и судеб­ ные. Потому что в МВД входят и подразделения ГАИ, и система выдачи различных справок. А судебные органы потому, что у нас сейчас просто невероятное число судебных разбирательств. По самым разным направлениям, будь это административные или уголовные дела, будь то – хозяйственные. Нарушений-то много в стране. И все это питает коррумпированных чиновников, готовых за мзду принять ту или иную сторону в процессе.

337

В финполиции охват намного уже, в там зато фигурируют со­ вершенно друга суммы отступного. Эта структура поражает сво­ ими масштабами. Данное ведомств! кормится с тех, кто может дать несоизмеримо больше. И здесь мздоимцы не двумя-тремя тысячами обходятся.

– Но как можно противостоять коррупции?

– Открытостью. Прозрачностью.

– Однако все предприниматели очень боятся этого, потому что в наших условиях проверки направляются не туда, где ест серьезные нарушения, а туда, где есть возможность поживиться, найдя хоть малейшую оплошность. Как быть в таких условиях прозрачными? Считается, что лучи пусть человека сочтут неудачником, чем о попадет на прицел финансовой полиции лишь за то, что дела у него идут успешно.

– Да, создалась такая ситуация. Что нужно сделать? Надо поме­ нять условии функционирования политической и экономической элиты страны. Именно он влияет на экономическую ситуацию в стране, в том числе и на теневую ее сторону. Когда элита будет приучена декларировать свои доходы и жить в соответствии с задекларированным, только тогда станет возможным реальный шаг в сторону искоренения этой общественной болезни. Сейчас идет строительный бум. Узнайте, кто владелец элитных хором. Выясните, где он работает. В большинстве случаев – не в сфере бизнеса. Почему никто не поинтересуется, на какие доходы при­ обретается респектабельное жилье и сверхдорогие автомобили? У нас этим не интересуются. Потому что элита этого не хочет.

– Вы в свое время занимали достаточно высокие должности в правительстве. Вам когда-нибудь предлагали взятки?

– Всякое бывало. Особенно, когда я был первым заместителем министра внешнеэкономических связей.

– Как вы думаете, какие суммы ежегодно кочуют по стране из кармана в карман в виде взяток?

– Если посчитать, то примерно несколько десятков миллионов долларов ежедневно подпитывают эту систему.

– Это если те 40% от тридцатимиллиардного бюджета разделить на 365 дней?

338

– Примерно так.

– А где находятся эти деньги? Они “бегут” из страны или, может, работают на благо Казахстана?

– Нет, они не работают на экономику страны. А думать о том, что огромные средства переводятся на какие-либо счета в зару­ бежных банках – это наивно. Там большие поступления уже дав­ но рождают подозрения. Так что это прямой путь к специальному расследованию. И не получится скрыться под фамилиями пле­ мянников и тещ. Деньги находятся здесь. Вот почему растут цены на жилье. По всем законам экономики это необоснованный процесс. То есть строится все больше и больше дорогих квартир, а цены не падают по мере удовлетворения спроса на этом рынке. У нас что, полс­ траны — одни богачи? Ответ прост, квартиры — наиболее при­ емлемый вариант размещения теневых денег. Ведь какой-нибудь сотрудник финполиции, например, не сможет светиться сотнями тысяч долларов ни в одном банке.

– А еще где можно встретить черный нал?

– Другая лазейка – это приобретение того, что имеет постоян­ ный оборот. Хозяин заведения может каждый день нелегальные деньги вносить на свой счет, как заработанные за день. То есть выводить из тени. Отчасти такая же схема используется и в ресторанном бизнесе. У нас много заведений, где в лучшем случае посетители занима­ ют всего несколько столов. А в банк ежедневно относится боль­ шая выручка. Якобы прибыль. Поэтому, как правило, все эти заведения принадлежат не прос­ тым бизнесменам, а людям, находящимся на разных ступенях ие­ рархической лестницы, составляющей государственную номенк­ латуру.

– То, что вы рассказали, не вселяет оптимизма. Особенно, если надеяться на победу в борьбе с коррупцией. Вообще, может ли иметь право на жизнь такая надежда?

– В принципе многие законы, принятые у нас, близки к совер­ шенству. Даже есть отдельная программа по борьбе с коррупци­ ей. Теоретически она способна поставить эту борьбу на реальные 339

прямые рельсы, ведущие к значительному сокращению уровня коррумпированности в обществе. Проблемы зачастую возни­ кают из-за того, что некоторые исполнители руководствуются в своих поступках не буквой закона, а глубиной и шириной собс­ твенного кармана. От таких людей стране нужно очищаться. Не­ взирая на должности и ведомства, в которых они якобы служат государству.­ “Жас қазақ”, № 07, 18 ақпан, 2005жыл

Мен әзірше “Отандамын Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: – Мен “Отан” партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі қызметіне келген кез партияның бағдарламасын өзгертіп, тың идеялармен толықтырып жатқан сәтімен тұспа-тұс келді. Арнайы комиссия құрылды, мен сол комиссияның бір мүшесі ретінде өз пікірлерімді айттым. Менің жас кезімнен, “Жас тұлпардан” бұрын қалыптасқан өзімнің ұстанымдарым, көзқарастарым бар екенін, сол көзқарастарымнан айнымайтынымды да айттым. Бұл тіл, экология, саясат, идеология мәселелері болатын. Осы шетін мәселелерге байланысты нақты ұсынысымды айттым. Қалай болғанда да, үлкен мақсатқа құрылған бағдарлама жалғыз адамның пікіріне негізделіп жасалмайды ғой. Кейбіреуі қабылданды, кей­ бірі белгілі бір мәселелерге байланысты қабылданбады.

– Ол қандай мәселелер еді?

– Енді партия болған соң түрлі көзқарастар, пікір қайшылығы болатыны анық қой.

– Сосын?

– Сосын сол бағдарлама былтыр жазда Астанада өткен “Отан” партиясының VII құрылтайында бекітілді. Менің тікелей ара­ ласуыммен, айтуыммен бұл құжатқа біраз мәселелер енгізілді. Осы шаруалардың басы қайырылған соң “кеңесшілік қызметті өткізіп берсем бе?” деген де ой болған. Бірақ “парламент сай­ 340

лауы жақындап қалған тұста мұндай шешім қабылдасам жұрт қалай қарайды?” деген де екі ұдай ойға қалғанымды жасырмай­ мын. Сын сағатта парламент сайлауының ақырына дейін ара­ ластым. Үгіт-насихат жұмыстарының бел ортасында жүрдім. Алыстағы аудан, ауылдарда болып, сайлау мәселесіне қатысты өз көзқарастарымды білдірдім. Митингтерде халықтың алдына шығып сөйледім. Мен партия кеңесшісі ретінде өз миссиямды орындадым ғой деп ойлаймын. Содан кейін барып араға жыл са­ лып осы шешімге келдім.­ – Кез келген жерде пікіріңізді ашық айтасыз. Кейде былайғы жұртқа іштей қарсылығы бар, “қызылдардың” ішіндегі “ақ” секіді көрінесіз. Принципті мәселелерде партияның саяси ұстанымдарына сын айтып қаласыз. Кеңесшіліктен бойыңызды аулақтатуға осы жағдайлар әсер еткен жоқ па?

– Жоқ және мен аңдаусыз сөйлеген адам емеспін. Пар­ тия құрамындағы өзге азаматтар үшін жауап бермеймін. Өзім әлімсақтан пікірімді ашық айтып келе жатқан адаммын. Кеңес тұсында да солай болғам. Біреудің ту сыртынан әңгіме айтқан жерім жоқ. Оппозицияның теріс іс-әрекеттеріне қатысты ой­ ларымды жасырмай, тікелей басшыларының өздеріне айтқам. Сыртқы күштің ықпалына жығыла бермеймін. Партия басшыла­ рымен тікелей жұмыс істедім. Олар маған партияға сіңірген аздыкөпті еңбегіме рахмет айтып, сый-сияпатын жасап шығарып сал­ ды. Бұл арада бөгде ойға, алып-қашпа әңгімелерге ерік бермеген жөн. Егер мен “кетпеймін” десем, жұмысымды істеп жүруге бо­ латын еді. Кейбіреулер “Болатхан Тайжан “Отаннан” кетті” деп жүрген көрінеді. Мен тек кеңесшілік қызметтен ғана кеттім.

– Партияның құрамындасыз ғой?

– Әзірше “Отан” партиясының құрамындамын.

– Сізді “демократиялық күштердің үйлестіру кеңесіне барады екен”, “Ақ жол” партиясына барады екен” деген әңгімелер айтылып жүр ...

– “Мемлекеттік қызметке барғалы жатыр екен” деген әңгіме естіген жоқсыздар ма? Ондай қауесет те бар көрінеді. Бұдан басқа да ойлар айтылып жатқан сияқты. Болжайтындар болжай берсін. Қалай болатынына уақыт төреші ғой.

341

– “Ақ жол” партиясының басында болып жатқан жағдайларға талдау жасап бере аласыз ба?

– Әркім әр түрлі болжамдар, талдаулар айтуға құқылы шығар, дегенмен бұл арада мәселені нақты кесіп айту қиын. Олар өзара келіспеушіліктерін партияның идеологиялық жағынан және ішкі саясат тарапынан анықтағаны дұрыс деп есептеймін. Бірақ мені бұл оқиға қатты таң қалдырды. Жандосов, Сәрсенбаев, Әбілов, Жүкеев, төртеуінің бөлек (Төлеген Жүкеев те басшылардың қатарында жүр ғой), Байменов пен Жуланованың бөлек ісәрекетке көшуінің өзі екі саяси топтың қалыптасуы мүмкін екенін аңғартады. Жуланованың саяси қырын жақсы біле бермей­ мін, қалған азаматтар саяси қайраткерлігімен өздерін халыққа танытқан, саяси идеологияның иірімін көрген азаматтар, мұндй жағдайға тап келмесе керек еді. Қалай дегенмен де, “Ақ жол” пар­ тиясы енді өте әлсіз жағдайға келіп қалуы мүмкін. Жанарбек Әшімжан

“Литер”, 19 февраля 2005 года

Послание президента – шаг в будущее

“Жұма-таймс”, № 7 (15), 24 ақпан, 2005 жыл Болатхан ТАЙЖАН қоғам қайраткері: – Назарбаевтың биылғы жолдауы туралы айтар болсақ, әлеуметтік жағдайға байланысты уәдені молынан бергені­ не қарап, тұрмысы төмен топтарға әсері тиер деген ойдамын. Өкінішке орай, осындай әңгіме тек сайлаудың алдында ғана жарияланатын болды. Жалпы қай мемлекет болсын, осындай жұмыстарды күнделікті жүргізуі тиіс. Халықтың жағдайы ел би­ леушілерін алаңдатуы керек. Бірақ біз байқасақ, парламент, пре­ зидент сайлауына орай осындай мәселелер қызу көтерілді. Бұл – қоғамымыздың келе жатқан жолының дұрыс еместігін білдіреді. Екі жыл бұрын экономиканың келбетін өзгерту жөнінде, шикізат өндіруде өз елімізде жасалған тауарларды көбейту, ауыз су тура­ лы айтылған. Көтерілген мәселе сол беті қалып қойғаны – ақиқат. “Елімізде саяси тұтқындар жоқ, сөз бостандығы, баспасөз еркін­ дігі бар, газеттер жабылып жатқан жоқ, БАҚ-тың барлығында оппозицияның айтқаны еркін жарияланады” деген мәселе ешқандай шындыққа қисыны келмейді. Президент бұл жағдайды білмейді немесе көрсе де көрмегенсіп отыр деуімізге әбден негіз бар. Бұл жақсылық емес, әрине. Бұл дұрыс деп жауырды жаба тоқу, ел жағдайын ойлағанның белгісі емес.

Болатхан ТАЙЖАН, дипломат, общественный деятель: Интересна идея президента о создании Центрально-Азиатско­ го союза. В случае объединения наши страны получат возмож­ ность создания серьезного регионального рынка. Общая чис­ ленность населения, проживающего в Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане, составляет порядка 50 млн человек. В таких ус­ ловиях возможно создание крупных рентабельных производств, способных удовлетворить внутренние потребности в различных отраслях экономики.

342

Сам 4 марта 2005 года Ровно неделя понадобилась “Отану”, чтобы отреагировать на послание “сверху”. В понедельник партийные функционеры под­ твердили, что февральский спич шефа нужно рассматривать как предвыборную платформу. Как сообщил Амангельды Ермегияев, на подходе программа действий партии до 2009 года – “во имя” и “для” реализации положений Послания. Почти завершена работа по политическому, социально-экономическому блоку, молодеж­ ной политике, разрабатывается концепция по развитию культуры и языка.

343

Сделано немало, продолжим Между тем уход на вольные хлеба одного из партийных идео­ логов Болатхана Тайжана, как и уход Жармахана Туякбая, отанов­ ские лидеры восприняли стоически. По мнению заместителей Нурсултана Назарбаева, “Отан” находится в стадии становления и развития. Правда, со стороны подобное совершенствование структуры напоминает рубку леса. Тем более что бывший со­ ветник зампредседателя не отрицал, что может и вовсе покинуть партийные ряды. Видимо, памятуя о предвыборном слогане, ота­ новские топ-менеджеры пригласили казахстанцев присоединить­ ся к разработке программы, при этом призвав регионы трудиться над оной без “формализма, кампанейщины, заорганизованности и торжественных рапортов”. Впрочем, с “Отчизной” все болееменее ясно. А вот другие пропрезидентские партии, наверное, ни­ как не очнутся после выборов, не принесших им осязаемых диви­ дендов. Такое впечатление, что с тех пор Аграрная, Гражданская и “Руханият” находятся в анабиозе. “Жұма-таймс”, №10 (18), 17наурыз, 2005 жыл

Сайлау қашан өтеді? Зағипа Балиева биліктің байламын жеткізуші ғана екенін ескерсек, Конституцияда көрсетілген талап бойынша, сайлау 2005 жылдың тамыз айында жарияланып, желтоқсанда өтуі тиіс. Егер 2006 жылы желтоқсан айында сайлау өтсе, Н. Назарбаев қаңтардың 21-күнінен желтоқсан айына дейін жұмыссыз қалатын түрі бар. Бұл орайда Назарбаевтың оппоненттері не дейді? Болатхан ТАЙЖАН: – Бәлиеваның мәлімдемесі билікпен келісіп жасалған. Ас­ тарында жатқан талай құпия да жетерлік. Сайлау 2006 жылы желтоқсанда өтетінінен жалпы жұртшылық таң қалып жа­ 344

тыр. Ешқандай заң шеңберіне сыймайтын мәлімдемеге терең үңілсек, президент мерзімі аяқталған соң бір жылдан кейін сай­ лау өткізілмек. Бұл тек менің ғана пікірім емес, қоғамдағы көзі қарақты, саяси сауатты азаматтардың көзқарасы. Екінші жағынан, биліктің 2006 жылдың желтоқсанына дейін оппозицияны ыдырап, бөлініп болады деген үміттері бар. Оппозиция осы кезеңде қол қусырып, отырып қалуына болмайды. Өйткені, Үйлестіру кеңесі құрылған жарты жылдан бергі уақытта кеңестің азу тісін байқай алмай жатырмыз. Алты ай аз мерзім емес, саяси оппозициялық партиялар, тәуелсіз газеттер жабылып, енді біріне қауіп төніп тұрған шақта әлдеқашан мықты тойтарыс беретін уақыт болды. Тек өзара бас қосып, жиналып пікір айтудан әрі аспай жатыр. Белсенді әрекеттен елдегі ағайындар да бейхабар. Осы шабан қимылды билік өз қажетіне пайдаланып, президенттік сайлау мерзімін созып отыр деген елдің пікіріне де құлақ түру қажет. “Жас қазақ”, 8 сәуір, 2005 жыл

Президент сайлауы қай жылы өтеді? Бүгін осы сауал Қазақстан қоғамын қатты “ойландырып” тұр. Әсіресе билік пен оппозицияның ұйқысы қашты. Себеп біреу – “қу бас қудалайтын” сайлаудың дәл уақытының белгісіздігі. Қазақстан президентінің кеңесшісі Ермұхамет Ертісбаев баспасөздегі бір сұхбатында: “Мен мерзімінен бұрын өтетін сайлауға мүлдем қарсымын. Сайлау Конституцияда көрсетілген мерзімге сәйкес, 2006 жылдың желтоқсан айында өтеді” деп мықтап мәлімдеді. Ал біз осы сауалға жауап іздеп, ҚР Орталық сайлау комиссиясының төрайымы Зағипа Балиеваға хабарласқанымызда, оның көмекшісінен жұмысының қауырт екенін, “ештеңеге де мұршасы мен құлығы” жоқтығын білдік.­ Болатхан ТАЙЖАН, мемлекет қайраткері: 345

1998 жылы ҚР Конституциясына толықтырулар енуіне бай­ ланысты президенттің тақта отыру мерзімі 5 жылдан 7 жылға ұзартылған болатын. Демек, 1999 жылғы сайлауда жеңіске жет­ кен президенттің уақыты 2006 жылдың қаңтар айында бітеді. Ал егер сайлау 2006 жылдың желтоқсан айында өтетін болса, қазіргі президент 11 ай заңсыз отырған болып саналады. Сондықтан ендігі президенттік сайлау Конституцияға сәйкес 2005 жылдың желтоқсан айында өтуі керек. Ал Орталық сайлау комиссиясының “сайлау 2006 жылы желтоқсан айының жексенбісінде өтуі тиіс” деген мәлімдемесі еш заңға сәйкес келмейді. Әрине, билік үшін осы сайлаудың кешігіп өткені тиімді. Өйткені Назарбаевтың бас­ ты қарсыластарын әлсіретіп, оппозицияны ыдыратып үлгеруге уақыт қажет. Тіпті оған жұмыстың басталып кеткенін көзі ашық адамның аңғаруына болады. Мысалы, КДТ партиясы жұмысының тоқтатылуы, билікке қарсы шыққан газеттердің бірінен соң бірінің жабылуы осы пікірді дәлелдей түседі. Себебі, Грузия мен Украинадағы төңкеріс біздің билікке етек-жеңін жинауды ескерті. Тіпті бейғам әрі мығым отырған Асқар Ақаевтың өзі жалғыз күнде тақтан тайып түсті. Сондықтан билік Назарбаевтың таққа қайта отыруына қолынан келген бар тактиканы қолданады. Яғни, бір жылдың ішінде оппозицияның үнін өшіру керек қой. Ал жұртқа қандай ақпарат көбіне жетеді, халық соның жетегінде кететіні бе­ сенеден белгілі... Сайлау биыл өтуі де мүмкін. Билік “әлі уақыт бар” деп оппозицияға арқаны кеңге салуға жағдай жасап, қапыда қалдыру тактикасын қолдануы да ғажап емес. Өйткені, 2000 жылы өтуге тиіс сайлау басқа үміткерлерді елмен жұмыс істеуге үлгертпей, 1999 жылы, яғни, мерзімінен бір жыл бұрын өткен болатын. Егер сайлау биыл өтсе заңды болар еді. Бірақ сайлаудың қашан өтетіні тек биліктің қолында екенін естен шығармайық. Грузия, Украина мен Қырғызстандағы жағдайлар біздің халықтың сана­ сына “мына жүйені өзгерту керек” деген түсінікті сіңіріп бергенін жоққа шығармағанымыз жөн. Осы төңкеріс жаңғырықтарының басылуы үшін сайлаудың кешігіп өткені біздің билікке өте тиімді екені рас. Көпшілік қауым кімнің жеңіске жететінін білгісі келіп, елендеп отырғаны да өтірік емес. Ал оны болжау өте қиын. Кей­ 346

бір сарапшылардың “сайлау осы қазір өтсе де, келер жылы өтсе де Грузия мен Украинадағы төңкеріс Қазсақстанда қайталанбайды” деген пікірінің жаны барын мойындаймын. Өйткені, ол елдерге қарағанда Қазақстан жағдайы басқаша: оппозициямыз әлсіз, эко­ номикамыз тәуір. Бірақ экономист маман ретінде бүгінгі Қазақстан экономикасын талқылайтын болсақ, көп кемшілікті тізіп шығуға болады. Біздің экономикамыздың сәл де болса көтерілуі әлемдік сауда рыногында мұнай мен басқа байлық бағасының өсуіне бай­ ланысты. Сондай-ақ Қазақстан сыртқа шығаратын шикізатының мөлшерін жылдан жылға ұлғайтып келеді. Осы екі фактор эко­ номикамыз дамыды деген ой туғызуы мүмкін. Шын мәнінде бұл даму емес, сіз бен біздің еншімізді өзгеге саудалап, сырттан ке­ ректі бұйымдарды сатып әкеліп беріп отыр. Ал осы бұйымдарды өзіміз өндіретін халге жеткен кезде ғана экономикамыз дамыды деуге болады. Жасыратыны жоқ, ауылдағы халықтың әлеуметтік жағдайы өте төмен. Бұған ешкім дау айта қоймас. Яғни, жердің негізгі иесі – қазақтың халы қазір мүшкіл. Мемлекеттегі бар халықтың 60 пайызға жуығын құрайтын қазақтың арасында жұмыссыздық жоғары көрсеткішті көрсетеді. Оның үстіне олар рухани жұтқа ұшыраудың алдында тұрғаны тағы даусыз. Қазақтың музыкалық ортақ тілі жойылып барады. Музыкалық тіл тек радио мен телеарнаға тән екенін ескерсек. Бас ауырып, балтыр сыздай­ тын жағдай қалыптасқанын аңғаруға болады. Мысалы, бүкіл елде “Қазақ радиосы” мен “Шалқар” ғана таза қазақ тілінде хабар та­ ратады. Ал қалған 90 пайыздай радиостансалар орыс тілінде сай­ рап тұр. Міне, біздің халық, музыкалық тілінен айырылып бара­ ды. Тіпті бала бақшада қазақ тілі 100 пайыз қолданылмайды. Өзге ұлттар қазақ тілін үйренуге жанталасып құлшынып жатпағаны өтірік емес. Осындай ұлттық құндылықтарды билік түгілі оппозицияның өзі ту етіп ұстап отырған жоқ. Екеуі де адамзаттық дүниелерге қол созады. Әлем тарихына көз жүгіртіп өтсек, президенттік сайлаудың кешігіп, я болмаса мерзімінен бұрын өтуі өте сирек кездесетін оқиға. Сайлаудың адам нанарлықтай себепсіз дәл уақытында өтпеуі елді демократиясы жоқ бір адамның уысындағы ел ретінде 347

көрсетеді. Қазақстан онсыз да сыртқа құбыжық мемлекет болып әйгіленіп болды. Қазақстанда парламенттік сайлау өтіп жатқан кезде мен Біш­ кекте болдым. Сонда мемлекет басшысы Асқар Ақаев бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі мәлімдеме жасады. Біресе “күзде өтетін президенттік сайлауға түсемін”, десе, біресе “түспеймін” деді. Ал Асқар Ақаевтың айналасындағылар оның жеңіске жететініне кәміл сенімді болды. Қырғыз оппозициясы Ақаевты бетпе-бет кездесуге шақырды. Бірақ ол оларды тең көрмей, жүздесуден бас тартты. Шынында Ақаевтың оларды менсінбейтіндей себебі бар. Өйткені, оның әйел-баласы, туған-туыстары ел экономикасының тұтқасы мен билік бишігін мықтап ұстап отырды. Аз күннің ішін­ де не болды?!. Мәңгілік ештеңе жоқ... Біздің президенттік сайлауға сыртқы күштердің де әсері күшті болады. Осы ретте әуелі Кремль бар күш-жігерін жұмсайды. Се­ бебі Ресейдің қолтығынан сытылып шыққысы келмей отырған тек Қырғызстан мен Қазақстан ғана. Қалған елдердің барлығы дер­лік өз жолын тауып жатыр. Кремль басқасынан көз жазып қалса да Қазақстаннан айырылғысы жоқ. Әрине, Мәскеу біздің оппозицияны қолдамайтыны айтпаса да түсінікті. Ал оппозиция жатпай-тұрмай ұлттың мүддесін көздейтінін дәлелдемейінше, оны ешкім қолдамайды: Еуропа да, АҚШ та және қазақ та. Сондықтан оппозицияның сыртқы күш санасатындай деңгейі болуы керек. Өз ұлтының мүддесін көздемеген адаммен ешкім санаспайды. Бәріне жағамын деген бағыт ұстанғандар ешкім­ ге жақпайды. Ұлттың қамын ойлайтынын ашық айта алмаған оппозиция кімге керек?!. Украинадағы сайлауға Ресей қыруар қаржы жұмсады. Бірақ еңбек еш болды. Оппозиция жеңіске жет­ ті. Себебі, Украинаның қазіргі президенті ұлттық мүддені ту етіп көтерді. Әрі сол жүрісінен жаңылмады. Ол әрдайым украин тілін­ де сөйледі, орысша сөйлеген жоқ. Оның осы ұстанымы Кремльге ұнамаса да, Еуропа мен АҚШ-қа қатты ұнады. Сондықтан Ба­ тыс оны қолдады. Сол себепті біздікіндей нақты ұстанымы жоқ, тұрақсыз топты батыс қолдай қоймайды.

348

“Жұма-таймс”, №15(23), 21көкек, 2005 жыл

“ОТАР” мен “ОТАН” ұқсас ұғымдар...

– Болатхан аға, “Әділетті Қазақстан” қозғалысының бастамасымен ұлт патриоттарының республикалық құрылтайы өткелі жатыр екен. Бұл қандай қажеттіліктен туған жиын болмақ?

– Қазір биліктегілердің де, демократтардың да қазақ халқының жағдайын жақсарту, мүддесін қорғау үшін күресіп жүрген ұлттық ұйымдармен санаспауы мүмкін емес. Күні бүгінге дейін ұлттықпатриоттық ұйымдарды ешкім де елемей, көздеріне ілгісі келме­ гені рас. Қазақ ұлтының мақсат-мұраты туралы тек қана қазақтар емес, басқа ұлттар да мәселе көтере бастады. Кеше ғана интер­ неттен “Ұлы қазақтық ұлттық идеясы” деген материал оқыдым. Онда қазақтың бүгінгі тілі мен мәдениетке деген ұмтылыстарын ескермей, Қазақстан жұп-жұмыр, толыққанды мемлекет бола алмайды деген жолдар бар. Сол себептен “Әділетті Қазақстан” өзінің маңайына ұлттық күштерді топтастырып, бір арнаға са­ лып, қозғалыс қанатын нығайтып жатыр.

– Қозғалысқа қолдау көрсетіп жатқан ұлттық – патриоттық ұйымдардың атын атап бере аласыз ба ? Өйткені, ол ұйымдардың құрылғанына біраз уақыт болды. Бірақ, белгілі де белгісіз себептермен қоғамдық ортаға араласа алмай жүргендері көп...

– Бәрін бірдей санамалап жатудың қажеті жоқ шығар. Жалпы “Алаш”, “Азат”, “Желтоқсан” ұйымдарының қатарында болған азаматтардың ұлттық мемлекет құру идеясын жоққа шығаруға бол­ мас. Олардың пікір-көзқарастары бір тамырдан өрбіген. Тек алды­ на қойған мақсатқа жетеміз деген жолдары, ұстанған бағыттары әр түрлі болды. Ортақ ойға бірігуге келгенде, шашыраңқы бо­ луы себепті де бір нәтижеге жете алмады. Мақсатымыз – осы ұйымдарды қатарымен бір арнаға бағыттау.

– Жалпы осы бүгінгі ұлт патриоттары деген кімдер: ұрандаудан әріге ұзай алмай жүрген хасендер ме, әлде үндемей жүріп, үлкен іс атқарып жатқан тайжандар ма. Осы екі топқа түсінік бере аласыз ба ?

349

– Ұлттық-патриоттық ұйымдарды Қазақстанның болашақ даму жолын анық көретін күштер деп бағалаймын. Бірі қазақ тілінің тағдырын, екіншісі – мәдениетті, енді бірі Қазақстан тек қазақтың мемлекеті деп мәселе көтеріп жүр. Өкінішке орай, олар мәселенің бір жағын ғана қамтып келді. Қазіргі заманға сай мемлекет құрамыз десек, ешкімді үркітпей, идеологиясы қалыптасқан, саяси құрылымы мықты, ұлт мәселесін жоғары деңгейде шешетін “Қазақстан – қазақтың мемлекеті” деген ұғымды қалыптастырсақ, дұрыс жолға түстік деп айтуымызға әбден болады. Орыс империясының экономика, мәдениет, сая­ сат саласында миымызға құйып кеткен күшаласын тазарту үшін күресіп жатқан азаматтарды бөле жармай, елге, ұлтқа жаны аши­ тындар деп бағалап, қолдау көрсетуіміз керек.

– Бізде ұлттық идеология жоқ деген әңгіме жиі айтылады. Осы идеология қандай болуы керек?Оны директивалық түрде жасау керек пе, жоқ әлде ол ұлттың бойында қалыптасатын мәдени-танымдық ұғым ба?

– Идеология негізінен ресми билік орындары тарапынан нұсқау түрінде бағыт сілтейтін ұғым десек болады. Осы уақытқа дейін бізде ұлттық идеология қалыптасқан жоқ. . Өйткені, ұлттық мем­ лекет ретінде дамуын, ұлттың ұлт ретінде өз ерекшелігін мықты сақтауын қамтитын саясат жүргізілуі тиіс еді. Ал Қазақстанның жағдайына келсек, орыс империясы кезін­ де ұлттық құндылықтардан айырылып қалған қазақ халқының еңсесін көтеретін мезгіл жетті. Ол – мәдениетін, тарихын на­ сихаттау, тілін дамыту деген мәселе. Телерадиоарналарға құлақ түрсек, қазақ әуені, домбыраның күмбірі сирек естіледі. Музыка – халықтың тілі. Мысалы, арабтар мен өзбек сазының әуені сырт­ тай ұқсас болғанымен, әрбіреуінің өзіне тән әуезі бар. Сол сияқты қазақ халқының мәдени бай тарихындағы ер­ тегі-аңыздар мен шежіресіне сай өзіміздің төл ән-күйіміз бар. Сондықтан ұлттық әуенді әр қазақ ұйқыға кеткенше, оянған соң күні кешке дейін құлағынан кетпейтіндей, сіңісті етіп құюымыз керек. Бұл – идеологияның тұтас бір бөлігі. Кейде классикалық музыка деп, Еуропаның қарапайым қазаққа таңсық әуені эфирден беріліп жатады. Ал Италияда – ита­ 350

льян әні, Германияда – неміс әндерін тыңдайды. Оларда қордан алынған дүниежүзілік классикалық музыка деген ұғым жоқ. Ал біздің миымызға екі ғасыр бойы еуропа және орыс музыкасы классикаға жатады деген ұғым сіңірілген. Ұлттық сазға бет бұру – идеологияның бір тұтқасына ие болу деген сөз.

– Әдетте, барлық кінәні жетпіс жылдық кеңестік кезеңнен көріп жатамыз. Ол дәуірден өткенімізге он бес жыл болды. Ұлттық сананы қоғамнан алшақтатып жіберген бүгінгі билік пе, әлде тым-тырыс қалған зиялы қауым ба?

– Алдымен, кінәні отаршыл империяның түлегі болып қалған санамыздан, сонан кейін отаршылық кезіндегі қасаң ұғымды он бес жылдан бері талқандауға әрекет жасамай отырған бүгінгі биліктен іздеуіміз керек. Биліктен осы мәселені үзілді-кесіл­ ді талап етпей, бұқпантайлап отырған зиялы қауым да кінәлі. Мәселенің түп тамырына балта шаппасақ та, біраз бөгетті бұзыпжаратын кез болды. Көрші өзбек, анау украин, Балтық бойындағы елдер ұлттық құндылықтарын қалпына келтіру үшін мемлекеттік дәрежеде жұмыс жүргізуде. Ал Қазақстан баяғы маң-маң тірліктен ажырай алмауда. Біз өзімізді “интернационал”, “ дүние жүзінің классикасын бойымызға сіңірген халықпыз” деген ұғыммен мәз болып жүрміз. Бұл түбінде қазақ ұлтына орасан зор зиян әкелетін түсінік. Осы бетімізбен кете берсек, бұл түсініктің сазайын тар­ тамыз...

– Грузия мен Украинадағы төңкерістерден кейін саяси өмірдегі ұлттың рөліне көңіл бөліне бастады. Бірақ Қазақстандағы демографиялық жағдай қазақ ұлтын қоғамдағы қозғаушы күшке айналдыра ала ма?

– Қайталап айтайын, бұрынғы отаршыл саясаттың ізі әлі жойылмауда. Біресе – қазақтардың саны аз, біресе – орыстар көп, енді бірде – ана тіліміз дамыған жоқ деген солақай саясат жүріп жатыр. Бұл үлкен саясаттың мағынасын терең түсінбеушіліктен туындап отырған бұралқы бағыт. Әлемдегі көптеген мемлекет­ тер жергілікті ұлт халқының жалпы пайызынан, Қазақстандағы қазақтардың санынан да әлдеқайда төмен бола тұра ұлттық құндылықтарын сақтап қалған. Тіпті, кешегі кеңестер құрамында болған Балтық елдерінде, бізге қарағанда орыстардың саны көп.

351

Ал Араб әмірлігіндегі қатарда арабтардың саны бүкіл халықтың 19 пайызын ғана құраса да өз тілін, мәдениетін, әдебиетін сақтап, дамытып жатыр. Мәселе – мемлекеттілікте, мемлекеттің ұлтқа деген жанашырлығында жатыр. Қазақстандағы саяси-мәдени жағдайды биліктегілер Америка­ мен салыстырып, көп дінді деген тұжырымды қалыптастыруда. Жергілікті ұлтты жалмап, жұтып қойған америкалықтармен біздің ешқандай жақындығымыз жоқ. Қазақтар Қазақстанда 9 миллионға таяп қалды. Халықтың саны әлі де өседі. Әрі шеттегі қазақтар елге оралса, демографиялық өсу деңгейіміз қарқындай түспек. Сондықтан, Қазақ мемлекеті деген ұғымға ұмтылғанымыз абзал. Сол мемлекетте қазақтар ғана тұруы керек деген пиғылдан гөрі, еліміздегі әр азамат ұлтына, ұлысына қарамай “Қазақ мем­ лекетінде тұрып жатырмыз” деген ұғыммен өмір сүруі, өсіп-өнуі тиіс. Дәл бүгін мемлекеттің иесі болып отырған халықтың тари­ хын, тілін, мәдениетін біздегі басқа ұлттың қадір тұтып жүргені байқалмай тұр.

– Осы құрылтай өткен соң, билік қазақ ұлтының арасына жік салып, өз мүддесін қорғау үшін қазақты қазаққа қарсы айдап салуды бастайды деп қорықпайсыз ба ?

– “Шегірткеден қорыққан ғана егін екпейді” демекші, биліктің ондай лас әрекеті қашан да қалмайды. Оған біз дайынбыз, төтеп бере аламыз деген сенімдемін. Дегенмен, қазақ ұлтын таны­ май, елемей, көзге ілмей, тіпті жиіркеніш сезіммен өскендер сол қазақтың өз ішінен шығып жатқаны өтірік емес. Ол – отаршыл саясат заманының қалдығы. Бұл қазақтарға сын айтылмау керек деген әңгіме емес. Сын-пікір сүйінішпен, жанашырлық сезіммен айтылуы қажет. Әрі биліктегілердің қазақ тілін білмеуі, білгісі келмеуінің де теріс ықпалы көп. Сондықтан билік өз мақсаты үшін қазақты қазаққа айдап салуын жоққа шығаруға болмайды.

– Ұлт патриоттарының құрылтайында орыс тілді қазақтар қағажу көріп қалмай ма?

– Жоқ. Керісінше, сол ұйымдардың басын қосып отырған “Әділетті Қазақстан” қозғалысы ұлт мүддесін алдына қойған кез келген азаматты өз ішіне тартпаса, ел сеніміне ие бола алмас 352

еді. Орыс тілді қазақтар ғана емес, өзге ұлыстармен ұлттардың өзі қазаққа бауыр басып, бір табан жақындау үрдісі жүріп жатыр. Солардың бәрінің де мақсат-мұратын қауымдаса, бірге көтеруіміз керек. Қозғалыстың басы мақсаты да осы.

– Болатхан аға, әңгіменің ауанын бұрайық. Сіз кеше ғана қатарында болған “Отан” партиясының басшылығында өзгеріс болып жатыр. Жұмағұлов деген адамға төрағаның міндетін атқару жүктелді. Қазақи қасиеті мол Ермегияевтан кейін жыпжылтыр қалада өскен жұп-жұмыр Жұмағұлов “Отанды” қазаққа қарайлас ете ала ма ? Жалпы аяқ астынан болған осы өзгерістердің себебі неде?

– “Жып-жылтыр” мен “жұп-жұмырыңа” комментарий жасағаным жөнсіз болар. Әйтсе де, Жұмағұловтың “Отанға” келуін президенттік сайлау науқаны басталғандығы деп есепте­ уімізге болады. Бақытжан Жұмағұловты көп жылдан бері тани­ мын. Ғалым, әрі ұйымдастырушылық қабілеті мол азамат. Екі тілге де жүйрік. Бұрын “Отанды” басқарушылардың ішінде Ер­ мегияев қана қазақша емін-еркін сөйлегенімен, басқалары тілді білмек түгілі, білгісі де келмейтін. Әрі бұл азаматтың құрылыс компаниясы, өз бизнесі бар, “Отанның” жұмысына көңіл бөлуге мүмкіндігі жетпей жатады. Сондықтан Жұмағұловтың “Отанды” насихаттауға көбірек уақыт бөлетіні де ескерілген сияқты.

– “Отан” демекші, одан да кеттіңіз. “Отан” мен “Отар” деген ұқсас ұғымдар ғой, кеткеніңіз жөн болды. Қуанып қалдық, Болат аға! Ал “Әділетті Қазақстан” қозғалысына кімге, неге сеніп келдіңіз? Бұл ұйымнан қандай үміт күтесіз ?

– Ел өміріне қан жүгіріп, жаңа леп, жаңа рух келді. Осы жаңалықтың қасында жүріп, үлесімді қосайын деген ниетпен кел­ дім. Билік басында отырғандар отаршылдық заманның шырмауы­ нан шыға алмай келеді. Соған қарсы пікірімді “Отанда” да айтып, ұсынып жүрдім. Көп ойларым өз деңгейінде толық қабылданған жоқ. “Отанда” қазақ ұлтының мәселесіне ден қойылмады. Ал жаңадан құрылған “Әділетті Қазақстан” қозғалысы осы мәселеге қатты көңіл бөліп, үлкен істерді қолға алып жатыр. Қозғалыс басындағы азаматтарға сеніп келдім. Жармахан Тұяқбайды бұрыннан танимын. Адал, ойындағысын тартын­ 353

бай айтатын азамат деп бағалаймын. Оған күздегі парламенттік сайлаудан кейін бүкіл жұрттың көңілі ауды емес пе ? Жәкеңнің мәлімдемесін толық қолдайтынымды (“Отанда” жүрген кезім болатын) БАҚ арқылы айттым да, жазып та бердім. Жармахан Тұяқбай әділдікті қатты сыйлайтын, елді алға бастайтын тұлға деп танимын. Сіздің кімге, неге сеніп келдіңіз деген сауалыңызға айтарым осы.

– Қозғалыстың құрылғанына бір ай болды. Жалпы жұртта қозғалыс қозғалмай жатыр деген пікір айтылуда. Бұған сіз не дейсіз?

– Қозғалыстың ұйымдастыру кезеңі біраз созылғаны рас. Бірақ тез қимылдау үшін үйлестіру жұмыстарын жеделдету жұмыстары жүріп жатыр. Белгілі себептерге байланысты көп мәселені жария­ лай бермейміз ғой. Жұмыс өз кезегімен атқарылуда. Билік сайлау науқанына кірісіп кеткенде, қозғалыс қол қусырып отыр деуге болмас. Ұрандамай-ақ көп істі тындыруға болады.

– Ендеше, істеріңіз өнсін, Болатхан аға! Бақытгүл Мәкімбай

“ЕВРАЗИЯ-KZ”, №15 (18), 22 сәуір, 2005 жыл

Мен Қытайды таңдар едім...

– Сіз бір сөзіңізде “бізге Қытайдан келетін ешқандай қауіп жоқ” дегенді айттыңыз. Ал, мен Қытайды мүмкіндігінше қазақ жеріне, ел рыногына жолатпаған дұрыс дер едім. Тіпті болмағанда 50-60 жыл өткенше. Қазақ әбден аяғына тұрып, тілі, діні, ұлттық мінезі, дәстүрі әбден қалыптасып, қандай күшті экономикалық, рухани экспансияға болса да төтеп бере алатындай шамаға жеткенше.

– Иә, солай дегенім рас. Мен шынында да қауіп жоқ деп білемін. Мен көп нәрсені көрдім. Жалпы, қытайдың мінез-құлқы біре­ уді жаулап, басып алу емес. Сіздердің қытайдан шошитындары354

ңыз – орыстар әбден басқалардан қорқытып тәрбиелеп тастаған. Орыстар “басқыншы” деп түріктерді де, “самурай” деп жапон­ дарды да, “арам” деп қытайларды да жамандап тәрбиелеген. Ал, олардың өздерінің өзгелерге не істегенін көп адам әлі сезбейді. Орыстар басқаларды “олар сүйтуі мүмкін” деп отырып, өздері дәл сол тірлікті істеп отырды. І Петр “қазақтарды өздеріне біл­ діртпей қырып отыру керек” деп жарлық шығарды. Ол жарлық мұрағатта бар. Екіншіден, соны іске асырды. “Іске асыруға ты­ рысты” демеймін, іске асырды! Өйткені, біз бүгін ең кемінде 60 миллион халық болуымыз керек еді. Деректерді, дәйектерді са­ лыстыру деген жоқ бізде. Ал, Қытайдың өзіне келейік. Бұл елмен қазір бізден басқа 14 мемлекет шекаралас. Орыспен шекаралас біздің бұрынғы одақтағы елдер Қытай десе, шошығанда жердің астына кіріп кетуге дайын. Ал сіз Қытаймен шекаралас елдерге барып көріңізші! Мен Қытайға дін жағынан да ең жақын көршісі – Вьетнамды әдейілеп зерттедім. Сөйтсем, ғасырлар бойы бұл елдегі қытайлықтардың үлес салмағы 2-3 пайыздан аспаған. Басқа Лаос, Непал, Бирма секілді кішкентай елдер де миллард халқы бар Қытайға баяғыда жұтылып кетуі керек еді. Мен 1989 жылы бірін­ ші рет ресми сапармен Қытайға бардым. Барсам, мұнда жүрген бір жарым миллион қазақтың бір де біреуі өз тілінен айрылмаған. Екі телеарна тәулігіне 22 сағат сөйлеп тұр. Қазақ балалары мульт­ фильмдерді қазақша көреді! Көркемфильмдердің бәрі қазақша!

– Бірақ, қазір заман өзгеріп кетті ғой! Қытайда биылғы оқу жылынан бастап барлық қазақ мектептерінде тек қазақ тілі мен әдебиеті ғана қазақша өтеді, қалған пәндер қытай тілінде. Бұл елде де қазір қазақша білмейтін буын пайда болған. Оның көлемі халықтың 10 пайызына жақын.

– Мен былтыр қыркүйекте тағы да ол елде болып қайттым. Жаңағы сіз айтқан процестер онда да басталып жатқан болуы мүмкін. Мен олай емес деп үзілді-кесілді айта алмаймын. Бірақ, сіз қазақтандыруды жүргіземін десеңіз, әуелі санаңызды орыстың ықпалынан құтқаруыңыз қажет. Сіз орыстың ықпалынан арыл­ май тұрып “Қытай не істеп қоюы” мүмкін деп үрейленіп жүрсіз. Әуелі бар күшті орысшадан арылып, тазаруға орыстарды қашан 355

тоқтатамыз дегенге жұмылдыру қажет. Болашақты көре жатар­ мыз, біз алдымен қазақ болып алуымыз керек!

– Сіз орыстардың, әсіресе ақпарат майданынан кетпей отырғанын меңзеп тұрсыз ғой. Дегенмен, жалғыз мен емес, қытай қаупін бәрінен бұрын сол жақтан көшіп келген қандастарымыз көп айтады, ескертеді, тіпті дабыл қағады. Ең ақыры, Мұрат Әуезов те сол пікірде. Ағынға қарсы жүзіп отырған жалғыз сіз ғана.

– Айтып отырмын ғой, сіз болып, біз болып БАҚ-ты орыстың “қанатының астынан” қайтсек шығарып аламыз, сол туралы ойланғанымыз, әрекет істегеніміз жөн. Бүгінгі басты мәселе осы! Мен қанша айтып жүрмін, бірақ менің даусым да көп жалғыздың бірінің даусы болып тұр. Қазақ тілінің қытайшалану қаупі, қазақ ұлтының қытайлану қаупі мыңыншы орында, ал, орыстануы­ мыз бірінші орында тұр. Мен “Республиканың” тілшілеріне де: “Если вы на самом деле печетесь о судьбе казахской нации, вы должны прежде всего говорить о засилии русского начала в на­ шей духовной жизни, в нашей информационной жизни, даже в экономической жизни” дедім. Сіз қазірдің өзінде орыс фирма­ ларына тұмсығыңызды сұға алмайсыз. Міне, осыны жазу керек! Менің сәулетші танысым бар, сол маған кездескен сайын “мына қытайлардан жынданатын болдым!” дейді. Мен “сен неге өзің орысша сөйлеп отырып мына орыстардан жынданатын болдым деп айтпайсың?” деймін. Яғни, бұл стереотип. “Орыс өзіміздікі, ал қытай бөтен”. Анық екінің бірін таңдау керек болса, мен қытай болуды таңдар едім. Өйткені Еуропадағы ГДР-дан бастап Азиядағы Йеменнен Вьетнамға дейінгі арада орыс араласқан елдердің оңғанын көргенім жоқ. Орыс араласқанға дейін жайнап отырған ел олар барғаннан кейін тек артқа кететін болған.

– Орыс та болмай, қытай да болмай, қазақ болып, қазақы болмысымызды сақтай отырып әлемдегі алдыңғы қатарлы елдердің сапына қосылғанымызды көруге жазсын! Сұхбаттасқан Өмірзақ АҚЖІГІТ 356

“Жас Алаш”, 23 сәуір, 2005 жыл

Шаханов “Отанды” айыптап, қарағандылықтар “қалаулыларын” кері шақырып жатыр Мемлекет тізгінін ұстап отырған “Отан” партиясының бағдарламасында ұлттық құндылықтар жөнінде арнайы бап бол­ са да, жеме-жемге келгенде ұлтымыздың мүддесін аяқасты етуін, шындығында да, түсіну қиын. Бұл баптың өзінің қазір “Әділетті Қазақстанның” мүшесі болып жүрген Болатхан Тайжан секілді Ұлтжанды азаматтардың табандылығының арқасында ғана ен­ гені құпия емес... “Жұма-таймс”, №16(24), 28 көкек, 2005 жыл. D3 Түзету Газетіміздің өткен санында жарияланған “Отан мен отар егіз ұғым” деп аталатын сұхбаттың тақырыбы Болатхан Тайжан мырзаның аузынан шыққан сөз емес екенін, журналист қойған сауалдан­ алынғанын ескертеміз. Бұл түзетуді Болатхан Тайжан мырзаға ілтипатты болғандықтан ғана жариялап отырмыз. Әйтпесе, газет шығару кәсібінің техникасында жарияланымның тақырыбын қою – тек қана редактор мен редакцияның еркіндегі шаруа.

357

“Жұма Таймс”, №17 (25), 5 мая 2005 года

Очередное покушение на кандидата в президенты Болатхан Тайжан: Мне стало больно за свою Родину, мне стало стыдно за тот режим, который прибегает к таким мерам. Неужели нельзя вести цивилизованную борьбу за, скажем прямо, власть, за тот путь, по которому Казахстан пойдет в следующие годы. Если бы в этот момент Туякбай попался бы им в руки, я уве­ рен, они бы его изуродовали. Неужели мы не выберемся из этого состояния? Неужели нам понадобятся еще годы для того, чтобы мы могли высказывать свои, порой прямо полярные, взгляды? Дата недели

“Алма-Ата инфо”, № 17 (23), 6-12 мая 2005 года

Булыжник – это не довод в политических спорах События недели глазами Болатхана ТАЙЖАНА Очень важным событием прошедшей недели стало 15-летие образования независимых СМИ. К сожалению, о присутствии таковых в нашей стране говорить не приходится. Независимых электронных СМИ у нас нет вообще, а печатные испытывают мощное давление со стороны государственных органов и частных лиц. Ничего подобного нет ни в одной цивилизованной стране. К значительным событиям недели я отношу проведение учре­ дительного съезда Демократической партии Казахстана “Насто­ ящий “Акжол”. Это событие я отношу к важным еще и потому, что в нашей стране давление испытывают не только независимые СМИ, но и политические партии, которые находятся в плачевном 358

состоянии из-за преследования властей. По этой причине полити­ ческий процесс у нас идет в обратную сторону от развития всей государственной политической системы. По-настоящему вопиющим прецедентом стало безобразие, учиненное хулиганствующими молодчиками в Шымкенте, во время мероприятия, посвященного созданию филиала движения “За справедливый Казахстан”. Встреча лидеров движения с жела­ ющими открыть в Шымкенте его филиал была сорвана бандитс­ твующими молодчиками, а его лидер Жармахан Туякбай только благодаря чистой случайности не получил тяжелые увечья. Я не сомневаюсь в том, что это было спланированное покушение, по­ тому что в зале раздавались крики: “Где этот Туякбай? Надо най­ ти его и покончить с ним!” Попытка физического убийства идеи – уже прошедший этап в истории развития человечества. Булыж­ ник – это не довод в политических спорах. Пытаясь физически убрать лидеров оппозиции, власть должна осознавать, что оппо­ зиция не исчезнет, а поведение ее новых лидеров может оказаться непредсказуемым. Важным событием международной жизни, каким-то образом перекликающимся с тем, что происходит в Казахстане, стали предстоящие парламентские выборы в Великобритании, перед которыми оппозиция ведет активную, но интеллигентную, насту­ пательную пропаганду против Тони Блэра и его компании. Мы по сравнению с ними являемся страной диких инстинктов, не вос­ принимающей мир адекватно. Крупным событием для бизнеса Казахстана стало возвраще­ ние в страну Мухтара Аблязова, которое, конечно же, окажет влияние на политическую ситуацию в нашей стране даже в том случае, если он не будет вмешиваться в политические события и дискуссии. Само появление в стране этого блестящего бизнесме­ на говорит о том, что та среда, в которой себя ощущает сторона, противостоящая власти, почувствует прилив энтузиазма. Если Аблязов – бизнесмен международного масштаба, волшебник биз­ неса – будет вести свое дело в Казахстане, он, конечно же, сумеет сделать что-то масштабное для экономики нашего государства.

359

Мамыр, 2005 жыл

Зәурештің хатына жауап 1. Мемлекет тiлiн, қазақ тiлiн бiлу туралы жасқанбай, oғaн басы ашық үстемдiк беру ұстанымды ешкiмге жалтақтамай жа­ риялайтын уақыт келдi. Елiмiздiң халқының алпыс пайызын құрап отырған мемлекеттiң дiңгегi болып тұрған қазақ халқының тiлi мемлекеттiк тiлi ролiн толық орындамағанда басқа қай тiл орындамақ?! Қоғамымызда күнделiктi пайдаланатын тiл қазақ тiлi болатынын кең түсiндiру, насихаттау, жұмыc жүргiзу керек eкeнi айдай анық.

2. ҚР Конституциясының кepeктi бабтарына, “Қазақстан Респуб­ли­касындағы тiл туралы” ҚР 3аңына (барлық) Қазақстан Республикасы азаматы мемлекеттiк тiлдi – қазақ тiлiн бiлуi шарт (мiндет) деген сөйлемдi кiргiзу керек. Сонда “Мемлекеттiк тiл­ дi белгiлi бiр көлемде (?! – Б. Т.) және бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бiлуi қажет (?! – Б. Т.) кәсiптердiң, мамандықтардың және лауазымдардың тiзбесi (?! – Б. Т.) белгiленсiн” не болмаса “Мем­ лекеттiк тiлдi epкiн меңгерген және ic жүргiзе алатын өзге ұлт өкiлдерiнiң еңбек ақысына үстемақы (?! – Б. Т.) төлену мәселесiн Парламентте қарау” деген дүниежүзiлiк тәжiрибеде кездеспей­ тiн ұсыныстap пайда болмас едi. Егер Қазақстан елiнiң мемле­ кет ретiнде тұтастығын алға қойсақ, оның барлық азаматтары қазақ тiлiн бiлуi шарт. Әйтпесе, қайсыбiр мамандар қазақ тiлiн бiлуi керек те, оның өзiнде “белгiлi бiр көлемде және бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бiлуi қажет”. Ол ол ма, “мемлекеттiк тiл­ дi epкiн меңгерген және ic жүргiзе алатын өзге ұлт өкiлдерiнiң еңбек ақысына үстемақы...” төлеу мәселесiн қарайтын бiздiң мемлекетiмiзге нендей күн түcтi, елiмiздiң экономикасы қалай көтередi бұл шығынды. Жалпы, мемлекеттiк тiлдi бiлу мәселесiн осылай қою – бұл Қазақстан әлi отаршылдық психологиясынан арылмағанының көpiнici. Әйтпесе, қай мемлекет осындай ша­ раны қолданып отыр. Тiптi федеративтi Ресейде орыс еместерге орыс тiлiнде сөйлегенi үшiн “үстемақы” төлеу ешкiмнiң ойына да 360

келмей отыр. Қай мемлекет болмасын сiз сол мемлекеттiң мемле­ кет тiлiн бiлмесеңiз, өзiнiң азаматтығын бермейдi. Әңгiме соны­ мен бiтедi.

3. “Мемлекеттiк тiлдi epкін әpi тeгiн меңгеру туралы ҚР ар­ наулы заңының жобасы” – сыпайы айтқанда, ешбiр қисыны кел­ мейтiн ұсыныс, кәдiмгiдей сандырақ. “EPKІH” деген осы заңдағы ұғымды қарасаңыз, заңның кiмгe арналғаны белгiсiз. Ол егерде Қазақстанның кейбiр тұрғындары, “тәуелсiз, epiктi, өз бетiнше, еш кедергiсiз, қалауынша” мемлекеттiк тiлдi меңгермесе, меңгергiсi келмесе, бұл заңды кiмгe қалай қолданасыз?! Сонда кiм үшiн осы заңның жобасы ұсынылып отыр?! Б. ТАЙЖАН

361

Мазмұны

Казахстан выражает благодарность........................................... 65

Алғы сөз......................................................................................... 3

Президент Зеруаль принял Верительные Грамоты у послов Гвинеи и Казахстана........................................................................ 66

Тіл тереңдігі – саяси мәселе......................................................... 8

Министр иностранных дел Египта ........................................... 66

Посол Казахстана в семи Арабских странах: объем­ израильских инвестиций в нашей республике превышает вложения всего Арабского мира..................................................... 14

Президент Зин Абидин Бен Али принял Верительные Грамоты у послов Австралии, Чили и Казахстана........................ 67

Мысырда да Қазақстан туы желбіреді...................................... 16 Жалауымда жүрегімнің лүпілі... ............................................... 24 Наша дружба выше гор и пирамид............................................ 31 Казахстан – Мусульманское Государство, обладающее­ ядерным оружием............................................................................ 38 О некоторых моментах стратегии и тактики внешней­ политики Казахстана....................................................................... 41 Егізім-ай, қайдасың... . ............................................................... 48 Указ Президента Республики Казахстан О назначении.......... 51 Мы и страны СНГ: гость редакции – Посол Казахстана в Египте Болатхан Тайжан.............................................................. 52 Посол Казахстана в Каире‫ ׃‬Казахский народ желает ближе познакомиться с миром Ислама. Мусульманский Центр “Мубарак” подтвердил значимость роли Египта.......................... 55 Лекция Посла Казахстана в центре “Аль-Бейт”....................... 59

Посол Казахстана в Иордании Болатхан Тайжан считает, что двусторонние отношения отличаются доверительностью и охватывают множество сфер....................................................... 67 Секретарь всенародного комитета по внешним связям и международному сотрудничеству принял Верительные Грамоты у Посла Казахстана в Великой Джамахирии ................ 69 Интервью Посла Казахстана: наша страна нуждается в передовых технологиях................................................................ 70 Посол Казахстана Болатхан Тайжан: мы стремимся к плодотворному сотрудничеству с Иорданией............................ 71 Посол Казахстана – Египетским бизнесменам: “Казахстан – страна с большим будущим”.................................... 72 Огромные возможности для торговли между Тунисом и Казахстаном................................................................................... 74 Посол Казахстана вручил Верительные Грамоты министру иностранных дел Сирии.................................................................. 77

Присвоены ранги, звания и классные чины............................. 60

Аккредитован посол Казахстана в Ливийской Джамахирии...................................................................................... 77

Қазақстан елшісі Тунистің Президентіне Сенім грамотасын тапсырды...................................................................... 60

Ливия біздің экономикамызға инвестиция жасауға дайын................................................................................................. 78

Будет развиваться партнерство с Иорданией........................... 61 Новая столица Казахстана – Астана.......................................... 62 Страны СНГ раскрываются навстречу Израилю и Турции, а Египет колеблется......................................................................... 64 362

Казахстан намерен использовать опыт Туниса........................ 79 “Проводится серьезная работа по развитию плодотворного­ сотрудничества между двумя сторонами”,­ – говорит Посол Казахстана в Иордании.................................................................... 80 363

Посол Казахстана в Аммане Болатхан Тайжан: мы стремимся развивать отношения с Иорданией............................. 83

Треугольное государство?........................................................ 141

Доктор Бахит принял Казахстанского Посла........................... 85

Ни треугольное, ни шестиугольное, ни овальное!­ “Казахстану еще предстоит заполнить внутренний­ вакуум”................ 147

Қазақстан Республикасының Египет Араб Республикасындағы Елшісі Б. К. Тайжанның сөйлеген сөзі........................... 86

Сауал: 2003 жылы Қазақстанда қандай өзгерістер болуы мүмкін?........................................................................................... 155

Қазақстан – Тунис қатынастары дами түседі........................... 88

Әуелі ұлт мүддесі . ................................................................... 155

О взаимоотношениях Казахстана с Организацией Исламская Конференция................................................................. 88

Ұлтым дейтін ұл бар ма? ......................................................... 159

Астана – Қазақстанның жаңа астанасы.................................... 91 Береке түбі – бірлікте................................................................ 100 Ел абройы бәрінен биік............................................................ 101 Посол Болатхан Тайжан считает, что Казахстан это Персидский залив ХХI века.......................................................... 105

Есть такая акция!....................................................................... 168 Отделяйте зерна от плевел....................................................... 172 Единое экономическое пространство..................................... 173 Біртіндеп Ресей ықпалы азая бермек...................................... 174 Известные люди – о войне в Ираке......................................... 185

Қазақстан Республикасының Елшілігі.................................... 110

Үкімет пен парламент келісімге келе ме!?............................. 185

Вчера, 20 января, Министр иностранных дел........................ 113

Біз бұл жерде сайлауды қалай өткізу....................................... 188

Посол Казахстана Болатхан Тайжан, аккредитованный­ в семи Арабских странах считает, что арабы и мусульмане запаздывают с приходом в Казахстан.......................................... 114

Төрттік одақ кімге тиімді?........................................................ 188

Қаир көшесіне Абай есімі берілді........................................... 117 Қазақстан Республикасының Сауд Арабиясы Корольдігіндегі Елшілігі (Елші Б. Әмреевтің хаты) .............................. 120 О внешнеполитических приоритетах Республики Казахстан на Ближнем Востоке.................................................... 121 Замечания и предложения к проекту “Концепции внешней политики Республики Казахстан”............................................... 133

Есть ли будущее у ЕЭП?........................................................... 189 Внутриполитическое развитие современного Казахстана,­ как необходимость усиления его роли в мире............................. 189 Internal political development of modern Kazakhstan as a necessity of strengthening its role in the world............................. 201 “Жас тұлпардың дабылы” қазақтың езілген еңсесін көтеруді көздейді............................................................................ 211 Клуб жастулпаревцев: новый виток движения ..................... 215

Выступление Посла Б. Тайжана на XII саммите Движения Неприсоединения в ЮАР.............................................................. 136

Қазақстан – қазақтардың мекені. Қалғандары – тұрғындар....................................................................................... 217

Предисловие к русскому изданию книги М. Махатхира “Малазийский валютный кризис. Как и почему это произошло”..................................................................................... 140

Казахстан – обитель казахов. Остальные – жители............... 224

364

Говори, что знаешь, а знания черпай у мудрецов.................. 227 365

Проблема одна, решения – разные.......................................... 227

Так ли все в Казахстане?.......................................................... 332

Политологи не испытывают восторга, оценивая состояние и перспективы партстроительства­ в стране................................ 236

“Отан” партиясынан емес, қызметімнен кеттім . .................. 334

Елшілердің қазақша сөйлемеуі – басшылыққа еліктеуден туған көзбояушылық...................................................................... 237 “ОТАН” қайда барады? Мәміле болмаса, мәселе туады....... 240 Қала мифологиясы. Дипломат, Демократ, Саясаткер............ 242 Халықтың әл-күші келмегенге, тарихтың әлі келеді............. 248 Әлеуметтік салада оң өзгерістер болары анық....................... 257 Политические реформы в стране желательны, но их перспективы остаются неясными................................................. 265 Қазақстанда бір ғана халық – қазақ халқы тұрады. Біз осыны ашық айтып үйренуіміз керек.................................... 266 Ел намысы үшін нардың жүгін көтердік................................ 272 “Азаматтық туралы” заңды мемлекетіміздің болашағын ойламайтын адамдар дайындады................................................. 293

Буква закона и глубина кармана. Взятки в Казахстане: $40 000 000 ежедневно.................................................................. 335 Мен әзірше “Отандамын.......................................................... 340 Послание президента – шаг в будущее................................... 342 Назарбаевтың биылғы жолдауы туралы ... ............................ 343 Ровно неделя понадобилась ... ................................................ 343 Сайлау қашан өтеді?................................................................. 344 Президент сайлауы қай жылы өтеді?...................................... 345 “ОТАР” мен “ОТАН” ұқсас ұғымдар... . ................................ 349 Мен Қытайды таңдар едім... ................................................... 354 Шаханов “Отанды” айыптап, қарағандылықтар “қалаулыларын” кері шақырып жатыр ....................................................... 357 Түзету. Газетіміздің өткен санында... ....................................... 357

Олар “Қазақ қоғамымен санаспауға болады” дейді... .......... 294

Очередное покушение на кандидата в президенты............... 358

Террористов тоже можно переубедить.................................... 300

Булыжник – это не довод в политических спорах................. 358

Тауық жылынан не күтесіз?..................................................... 303

Зәурештің хатына жауап........................................................... 360

Накануне Нового года “Эпоха” обратилась к известным­ людям Казахстана с просьбой сделатьпрогноз на будущий год ................................................................................................... 304 Қазақ ұлт па, жоқ тайпалардың одағы ма............................... 305 Билікке қолы бір жеткен адам одан айырылғысы келмейді.......................................................................................... 307 ... “САТҚЫН” дегенше, “ТЕРРОРИСТ, СЕПАРАТИСТ,­ ХАЛЫҚ ЖАУЫ” деу керек еді... . ............................................... 310 КОММЕНТАРИЙ. Затронутая в статье ... ............................. 330 366

367

Болатхан Құлжанұлы Тайжан

“Жалауымда жүрегімнің лүпілі...” Болатхан Тайжанның 1989–2005 жылдардағы таңдамалы сұхбаттар жинағы

Құрастырушы Айсұлу Тайжан Басылымның демеушісі Мұхтар Тайжан Арабшадан аударған Расұл Жұмалы Корректор Гүлбайра Тұрлықожаева Компьютерде беттеген, жапсырма суреттерді дайындаған Айгүл Алдашева Мұқаба дизайны Алексей Донец Басуға қол қойылды 01.11.2007. Пішімі 60х90 1/16. Офсеттік басылым. Таралымы 1000 дана.