Bolathan Kuljanuli Tayjan - Atali Sozderi 3 (Meni ult muddesi, qazaq maselesi qinaydi)

Болатхан Құлжанұлы Тайжан

Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды...

Алматы, 2007

ББК 63.3(5Каз) Т 14 Құрастырушы Айсұлу Абдұллақызы Тайжан Демеуші Мұхтар Болатханұлы Тайжан Тайжан Б. Т 14 “Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды...” Б. Тайжанның 2005–2007 жылдардағы таңдамалы сұхбаттар жинағы. / Құрасты­рушы Айсұлу Тайжан. – Алматы, 2007.

– 390 б. + 30-б. ж. б.

ISBN 978-601-7046-03-3 Болатхан Құлжанұлы Тайжан – қазақтың атақты кәсіби дипломаты, Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісі, арабист, белгілі саясаткер, экономист, қоғам қайраткері, ұлт патриоты. Болатхан Тайжан қазақ елінің тарихында 43 жылдан аса уақыт шет елдермен қарым-қатынас жасайтын мекемелерінде жоғары лауа­ зымды қызмет атқарған. Соңғы жылдары Мысыр, Алжир, Марокко, Иордания, Сирия, Ливия, Малайзия, Тунис, Ислам Конференция Ұйымында елші болып, өз елінің ұлт мүддесі мен ұлт мұратын биік ұстап, Қазақстанды әлемге танытқан. Болатхан Тайжан – дарынды журналист. Жас кезінен Кеңес Одағында – “Агентство печати, “Новости” деген БАҚ-та қызмет етті, және СССР Журналистерінің Одағының мүшесі, Қазақстан Республикасының журналистер одағының мүшесі болған. Ақырғы күнге дейін саясат пен журналистика бағыттарында қызмет етті. Радио, теледидар, газеттер, журналдар – журналистиканың әр түрінде қауырт та қажырлы еңбек етті. Болатхан Тайжанның көптеген еңбектері әлі жарық көріп, айтылған кеңес-пікірлері қай заманда болса да, мән-маңызын жоймайды. Көпшілік қауым болашақта да аталы сөздеріне ерекше зейін салады.

ББК 63.3(5Каз) ISBN 978-601-7046-03-3

© Айсұлу Тайжан, 2007 © Мұхтар Тайжан, 2007

Алғы сөз “Көрнекті жазушымыз Дулат Исабеков өзінің әріптесі әрі ағасы Асқар Сүлейменов туралы естелігінде: “Әр жаңа шығарма жазған сайын Сізден жасқанатын ем. Сіз кеткелі жасқанатын да ешкім қалмады...” – деп жазған еді. Адам кімнен жасқанады? Шындықты тура айтатын адамнан. Саясаткер Болатхан Тайжан шындықты айта білетін зиялы еді”... Болатхан аға мәңгілік сапарға аттанған күні “Жас Алаштың” бетінде осындай қазанама жарық көрді. Иә, біз “Ұлт патриоты” деген үлкен мәртебеге лайық азамат біздің елде екеу болса, соның бірі, біреу болса, соның нақ өзі Болатхан Тайжан деуші едік. Бөкең үшін ұлт мүддесінен жоғары мүдде жоқ екенін, ұлт мұратынан биік мұрат та жоқ екенін жақсы білетінбіз. Ұлттың есесі кетіп бара жатқанда дереу Болатхан ағаға телефон шалатынбыз. Ондайда ағамыздың өзі де қарап жатпайтын. Жуырда “31-арнаның” кешкілік жаңалықтарынан шетелдегі қазақтарды елге сұрыптап әкелу мәселесі көтеріліп жатқанын естідік. Құдайы ақы деп айтайық, егер Болатхан ағамыздың көзі тірі болғанда, біздің телефон шалып, пікір сұрауымызды күтпейақ, өзі хабарласар еді. “Бұл – барып тұрған сұмдық...” дер еді. Мұның қазақтың өсіру үшін емес, өшіру үшін жасалып жатқан саясат екенін айтар еді. Амал қайсы?! Біз Болатхан ағаның ұлтшылдығын, ұлтты шексіз сүйетінін әр сөзінен, әр ісінен сезетін едік. Ол кісінің ұлттық, мемлекеттік мәселеге қатысты кесімді ойы әр сұхбатында сайрап жататын. Ол сұхбаттардың өміршең болатыны да содан. Бір жылдан кейін, бір айдан кейін, тіпті бір апта, бір күннен кейін-ақ мән

маңызын жоғалтатын сұхбаттар болады. Ондайлар қазіргі қазақ баспасөзінде пішен. Ал Болатхан ағаның сұхбаттары мәңгілік өміршең. Бүгін оқысаңыз да, ертең оқысаңыз да, араға ай салып оқысаңыз да, оның өзінің құнын жоғалтпағанын көрерсіз. Жиырмасыншы ғасыр басындағы Алаш зиялыларының ащы запыраны бүгінгі күні де мән-маңызын жоғалтқан жоқ қой. Керісінше, күн өткен сайын олардың құны арта түсуде. Біздіңше, қазақ барда, қазақ мәселесі барда шынайы ұлт зиялыларының сөзі ешқашан жерде қалмайды. “Халық үшін қызмет еткен адамның орны пейіштің төрінде болады, қарақан басының қамы үшін қызмет еткен адамның орны тозақтың өртінде болады!” деген екен Рабғузи деген ойшыл. Болатхан ағамыздың да орны пейіштің төрінде шығар, иншалла. Жұлдыз Әбділда, “Жас Алаш” газеті бас редакторының орынбасары

2005 год

К разделу “Национальная безопасность и внешняя­ политика” 1. Целями национальной безопасности, прежде всего, являются сохранение и укрепление безопасности и суверенитета Казахстана, укрепление государственности.

2. Основой обеспечения национальной безопасности является внутренняя политическая стабильность и устойчивое экономическое развитие, обеспечивающее благополучие и социальную защищенность граждан и их духовное, языковое и идейное единство. Политическая стабильность должна опираться на демократию, свободу слова, равенство граждан перед законом, верховенство закона, свободные и прозрачные выборы (главы государства, парламента, судей, местных органов власти и др.), на равновесие между тремя ветвями власти, на не ограничение деятельности оппозиции, кроме случаев нарушения законов. Устойчивое экономическое развитие означает максимальное удовлетворение потребностей собственного населения внутренним производством. Экономическая независимость является одной из основных опор в целом национальной безопасности. Экономическая независимость вовсе не означает и не сводится к автаркии. Укрепление позиций национальной культуры, государственного языка, воспитание почтительного отношения и любви к национальной истории, к родной природе – ко всему, что является составляющим духовного мира гражданина страны, все это – один из важнейших компонентов национальной безопасности. Расширение и усиление национального информационного пространства – один из каналов укрепления национальной безопасности. С точки зрения обеспечения национальной безопасности в условиях современного Казахстана актуальной проблемой является мониторинг приобретения гражданства РК лицами, постоянно проживающими в стране.

Демократичный, не коррумпированный лидер объединяет нацию, вызывая у своих граждан чувство уважения, гордости и патриотизма, что также укрепляет национальную безопасность. При всем желании трудно утверждать, что нынешний президент однозначно удостоится за свою деятельность уважительного к себе отношения со стороны большинства населения страны. Поэтому дальнейшее пребывание у власти Назарбаева может стать серьезной угрозой сохранению независимости и суверенитета Казахстана, может привести к дестабилизации внутриполитической ситуации в стране. В последние годы особое значение приобретает регулирование миграционного потока и демографическая ситуация в стране. Эти важные социально – политические явления в Казахстане поставлены в подчиненное положение при претворении в жизнь громогласно провозглашенного президентского призыва по доведению численности населения Казахстана до 20 миллионов человек к 2015 году. Для достижения этой цели правящим режимом избран весьма сомнительный, с точки зрения соблюдения национальной безопасности, путь – увеличение численности населения больше за счет иммиграции, нежели за счет естественного роста собственного населения. Нынешние власти никак не осознают, что привлечение в больших количествах иностранного взрослого контингента из разных стран с разными сформировавшимися политико-социальными взглядами, культурно-бытовыми привычками и ориентациями вовсе не способствует укреплению стабильности внутри страны. Не спроста любое современное государство в Европе, США, Азии принимает меры по ограничению въезда лиц из других стран. Для въезда в любую страну с целью постоянного проживания и работы, и особенно для приобретения гражданства, въезжающий должен соответствовать определенным условиям – знать государственный язык, иметь хорошее здоровье, не быть носителем определенных болезней, не быть судимым, прожить определенное время в государстве въезда, интегрироваться с языком, культурой, обычаями титульной нации и т. д. и т. п. Никакие эти условия не соблюдаются и не выполняются в случае въезда

в Республику Казахстан. Мало того, в соответствии с последним дополнением в Закон о гражданстве РК достаточно иметь определенную квалификацию (всего лишь) и при желании любое лицо может приобрести гражданство Казахстана, а вместе с ним и вся его семья. О какой национальной безопасности может идти речь в этом случае? Нынешний режим, провозгласив задачу увеличения населения до 20 миллионов человек, практически не прилагает усилий по поощрению роста собственного народа. Оно не предпринимает ощутимых мер и не проводит мероприятия по увеличению рождаемости, сокращению смертности, улучшению социально – медицинских условий жизни в стране. Серьезным фактором роста населения, усилением его сплоченности, расширения сферы применения казахского языка, возрождения и развития национальной культуры явился бы твердый курс на переселение и поощрение возвращения на историческую родину этнических казахов. При этом на данном историческом этапе развития Казахского народа нынешнее его государство – Республика Казахстан – может и должно сыграть судьбоносную роль – не допустить ассимиляции, стало быть, исчезновения огромной части казахов в иноязычной, в инокультурной среде в других странах. Особенно, если учесть, что в России, Узбекистане, Китае внутренняя национальная политика направлена на откровенное поглощение национальных меньшинств господствующей нацией. Бездействие Астаны в этих обстоятельствах преступно. Грядущее поколение не простит такую позицию нынешним, и властным, и оппозиционным силам Казахстана. Речь должна идти прежде всего о том, что власти Казахстана должны предпринять меры по недопущению дискриминационного отношения к нашим соотечественникам в государствах их проживания. Этими мерами могут оказаться обращения, просьбы, проведение сравнения с положением соответствующих диаспор в Казахстане (русских, узбеков, немцев и т. д.) с тем, чтобы государ­ ства имеющие казахскую диаспору помогли бы или содействовали бы открытию школ, теле – радиопередач, изданию газет, книг, сохранению и развитию языка, культуры казахских диаспор.

Кроме того, власти Казахстана должны создать условия, поощряющие возвращение казахов на свою историческую родину, в Казахстан, – безусловно и безоговорочно предоставить гражданства РК, создать благоприятные социально-экономические и юридические условия для скорейшей интеграции оралманов с нашим обществом. Внешняя политика Республики Казахстан должна способствовать соблюдению и защите национальных интересов. Страна должна исходить из приоритетности развития двусторонних равноправных взаимовыгодных отношений с соседними и дальними странами и регионами, международными политическими, экономическими, гуманитарными организациями. При создании региональных объединений и организаций различного толка предпочтение следует отдавать среднеазиатскому направлению, ибо участие в интеграционных процессах с присутствием Российской Федерации заведомо ведет к неравномерному положению участников такого процесса. Факты подтверждают, что Россия твердо оговаривает свое превосходство в объединениях с бывшими своими колониями заранее установленные квоты (проценты) в пользу России, непременное назначение первых руководителей таких объединений из числа граждан РФ, избрание места пребывания руководящих органов в Москве или Санкт-Петербурге и т. д. и т. п. Иными словами, при взаимодействии с Россией, будь в условиях двусторонних или многосторонних отношений, надо иметь в виду, что она, Россия, исходила и исходит из того, что она была метрополией и в последнее время все больше и больше тяготеет к пагубным для ее внешней политики неоимперским амбициям. Важнейшим инструментом внешней политики любого государства являются дипломатические кадры. МИД РК должно в корне изменить свой подход к подбору сотрудников центрального и загранаппарата. Дипломаты Казахстана в Астане и его загранучреждениях обязаны владеть государственным казахским языком. Незнание казахского языка дипломатами Казахстана наносит невосполнимый ущерб его политическим интересам и имиджу. В этой связи обращаем внимание на возможность привлечения

к дипломатической и консульской службе РК после соответствующей проверки кадров из числа оралманов, которые наряду с казахским свободно владеют языками не только стран, где они родились и выросли до переезда в Казахстан, но в обязательном порядке, как минимум, еще одним европейским языком.

2005 год

К разделу “Культура и межнациональные отношения” Без одновременного с экономическим ростом достижения культурного прогресса нам не построить гармонично развивающегося общества. Духовный рост не должен отставать от материального. Сегодня экономически крепнущее государство, формирующееся в Казахстане – открытое общество, нуждающееся в создании соответствующей культурной среды. Огромное значение для нашего государства имеет вопрос возрождения, развития и сохранения богатейшей культуры нашего народа. И это закономерно, ибо после получения независимости, создания экономических основ молодого государства, ставится задача обращения к историческому опыту своего народа, к возрождению его традиционной культуры. При этом мы должны учитывать динамику изменений в национальном составе населения Казахстана. Так, по экспертным оценкам, на начало 2004 года, только три национальные группы, не считая казахов, имеют численность, превышающую 2,8 процента от всего населения Казахстана – русские (27%), украинцы (3,1 %), узбеки (2,8%) и три – превышающие один процент – немцы (1,3), татары (1,2%), уйгуры (1,1%). При этом 75 национальностей представлены численностью от 1го до 900 человек с общей численностью всего 19500 человек, 20 национальностей от 1 тысячи до 9 тысяч – всего около 70300 человек. Иными словами, общая численность 95 национальностей, проживающих в Казахстане, составляет менее 90 тысяч человек.

Вполне понятно, что в этих условиях не может быть речи о якобы существующих 130 народах и народностях в Казахстане. Известно, что в соответствии с понятиями, принятыми в политической и этнографической науках, народы (этносы) проживают на своей исторической этнической территории. Представители этих народов, проживающие в других государствах, называются диаспорой соответствующего народа. Так, русские в Казахстане представляют собой русскую диаспору, ибо народ под таким названием проживает на своей истинно этнической территории – в России. Иначе в мире появилось бы множество русских народов (этносов) – в Украине, Азербайджане, Кыргызстане, Канаде, Австралии, Польше и т. д. Формирование общности должно опираться на богатейшие достижения языковой, духовной и материальной культуры казахского народа, на обогащении общенационального культурного достояния достижениями всех национальных групп, проживающих в стране. Успех политики межнационального и межконфессионального согласия может стать следствием стратегии достижения национального единства всех граждан страны на основе языка, культуры, традиций и обычаев государствообразующего казахского народа. Такая постановка вопроса вовсе не означает поворот к национализму, она полностью соответствует мировой практике. Знание всеми гражданами Республики Казахстан государственного языка, овладение культурой и обычаями казахского народа ни в коей мере не противоречит их праву знать и владеть своими национальными языками, культурой и обычаями. И нет сомнения в том, что единство нашего общества будет достигнуто именно на этой основе что подтверждается опытом государственного строительства всех многонациональных стран мира. Надо определиться с идеологией государства на современном этапе. Ясно, что прежняя ориентация на создание государства “общечеловеческих ценностей”; на создание и развитие экономики, базирующейся на добыче сырья и его экспорте; на двусмысленную, неопределенную языковую политику, когда государственным языком провозглашается казахский, а официальным и 10

языком межнационального общения – русский – не дает ощутимых результатов. Идеология государственного строительства в Казахстане должна строиться не на формуле “Казахстан – это полиэтническое и поликонфессиональное государство”. Эта формула правильна и справедлива частично. Полная правда, осознаваемая всеми жителями этого государства, следующая: “Казахстан – это полиэтническое и поликонфессиональное государство казахов”. И эта формула вовсе не означает “Казахстан – для казахов”. Наша формула отражает реальную международную ситуацию, когда более 90% современных государств мира не являются мононациональными и монорелигиозными, но во всех уголках мира названия любого государства воспринимаются как государственность народа, давшего название Франции, Германии, Италии, Англии, Узбекистану, Украине и т. д., при этом в этих же государствах бок о бок проживают носители различных национальностей и языков – албанцы, арабы, турки, курды, африканцы и др. И в этой связи было бы несуразным подозревать в формуле “Казахстан государство казахов” что-либо, похожее на этноцентризм, на допущение нелепой и утопической идеи будто “Казахстан – для казахов”. Еще раз повторяем, что в Казахстане, как и в любом другом современном государстве, могут и ныне проживают в мире и согласии люди разных национальностей. В европейских государствах, в странах Азии и в той же Российской Федерации обязательным условием получения гражданства является знание государственного языка, интеграция с культурой титульной нации. И в этом плане Казахстан не может быть исключением. Часто недоброжелатели казахской государственности апеллируют к опыту США. Но в данном случае проводить параллели между полиэтническим составом населения США и Казахстана абсолютно неграмотно. Ибо в США пришлые из Европы поселенцы практически уничтожили коренных жителей индейцев и создали общество из людей, имеющих свою историческую родину вне США – в Европе, Африке, Азии. Иными словами – исторической родиной граждан США являются государства, где проживали их предки и проживают этнически родственные им различные народы. Есть ли необходимость еще 11

раз доказывать, что население Казахстана сформировалось на совершенно иной основе. Здесь на своей исторической территории проживает казахский народ, образование которого происходило в течение многих веков задолго до появления государства. И поэтому культура, язык, обычаи этого народа вполне закономерно должны явиться интегрирующей основой современного полиэтнического общества в Казахстане. Государство может развиваться без социальных конфликтов, если будут учтены потребности всех слоев населения, но в особенности тех, кто проживает в сельской местности. Без содействия и создания соответствующих условий развития ауыла, где проживает основная часть казахов, рассчитывать на обеспечение стабильного и устойчивого развития всей страны – значит, не считаться с нынешними реалиями Казахстана. Следует всячески способствовать деятельности творческих коллективов. Без одновременного с экономическим прогрессом достижения культурного прогресса нам не построить гармонично развивающееся общество. Духовный рост не должен отставать от материального. Следует предпринять все меры по скорейшему разрушению стереотипов колониального прошлого в политической, духовной, экономической жизни РК.

Так ли все благополучно в Казахстане? Рапортовать было о чем. Согласно официальным данным, рост ВВП республики составил в 2004 году 9,3 процента. По этому показателю Казахстан на равных может соперничать с Китаем. Более подробно об итоговом заседании правительства, а также о том, как относятся к представленным цифрам эксперты, речь пойдет в материале нашего корреспондента Анатолия ВАЙСКОПФА. По словам премьера Даниала Ахметова, экономика страны переживает подъем. Растет количество отечественных производителей. По мнению Ахметова, по этому показателю Казахстан повторяет путь таких стран, как Сингапур, Финляндия, Норвегия 12

и Япония. При этом правительство, как говорит премьер, готово способствовать росту конкурентноспособностити отечественных товаров на мировом рынке. Одновременно кабинет министров выступает за сокращение бюрократических процедур с целью максимальной либерализации экономики Казахстана. Кроме того, Даниял Ахметов высказал надежду, что выполнению намеченных планов будет способствовать и проект по созданию “электронного” правительства, реализация которого начнется в ближайшее время. Между тем советник президентской партии “Отан” Болатхан Тайжан и политолог Сейдахмет Куттыкадам в интервью “Немецкой волне” подвергли критике деятельность нынешнего кабинета. По их мнению, правительство практически ничего не сделало для избавления экономики Казахстана от сырьевой зависимости. Так и десять лет назад говорит Болатхан Тайжан. Болатхан Тайжан подчеркнул, что в стране очень высокий уровень безработицы, оплата труда в целом по республике находится на низком уровне, а нынешняя система пенсионного обеспечения заставляет стариков влачить жалкое существование.

– И поэтому, обольщаться по поводу того, что у нас большой экономический рост, я бы сказал, не стоит. С мнением Болатхана Тайжана согласен и политолог Сейдахмет Куттыкадам. В интервью “Немецкой волне” он отметил, что все разговоры о резком росте экономики Казахстана не более чем басни, поскольку население страны в целом каких-либо позитивных изменений не чувствует: – Жизнь населения практически не улучшается. Да, какая-то верхушка, которая имеет доступ к сырьевым ресурсам – чиновники, бизнесмены – имеют колоссальные сверхдоходы. Но 90 процентов населения страны стали жить хуже! Сравните наши цены. У нас не только инфляция тенге, но и инфляция доллара происходит. Доллар в Казахстане, доллар в Малайзии, Египте или в Турции – это совсем разный доллар. Покупательная способность доллара в Казахстане очень низкая! По этой причине, считают Болатхан Тайжан и Сейдахмет Куттыкадам, речь премьера Ахметова очень сильно смахивает на показушное выступление накануне президентских выборов. И 13

косвенным тому подтверждением являлось присутствие на правительственном заседании Нурсултана Назарбаева, который дал кабинету очередные поручения, главным образом направленные на улучшение ситуации в социально-экономической сфере и на борьбу с олигархическими группами.

Тілімізге емес, санамызға шабуыл жасалып жатыр Белгілі қоғам қайраткері – Болатхан ТАЙЖАН: Болатхан ТАЙЖАН – 1941 жылы Павлодар қаласында дүниеге келген. Мәскеудегі Мемлекеттік Халықаралық қатынастар институтын бітірген. Кеңес Одағының Таяу Шығыстағы елшіліктерінде жауапты қызмет атқарды. Қазақстанның Сыртқы экономикалық байланыс министрінің орынбасары, Мысырдағы, сонымен бірге Алжирдегі, Иорданиядағы, Ливиядағы, Мороккодағы, Сириядағы, Тунистегі­ Малайзиядағы елшісі, Ислам Конференциясы Ұйымындағы өкілі. Қазақ, араб, орыс, ағылшын тілдерін меңгерген. Ұлтжанды кеңесші келді деп ел қуанып қалып еді – Сіз “Отан” партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі едіңіз. Елімізге оралып, жаңағы орынға барғанда өзіңізді танып-біле бастаған ұлтжанды көп адам мемлекет басшыларының жанына­ ұлттық тамыры үзілмеген бір жақсы барды-ау деп қуанып қалып еді. Өйткені, сіз қазақша білмейтін көп кеңесшілердің айт­пайтын, айта алмайтын сөзін айтып жүрдіңіз. Қазір басқа жаққа аттың басын біржолата бұрған секілдісіз. Мұның себебі неде?

– Мені “Отанға” “Біз партияның бағдарламасына біраз өзгерістер енгізбекпіз, сіз соған өз тәжірибеңізді, біліміңізді жұмсап, жәрдем берсеңіз” деп шақырған. Сол уәдемен барып жұмыс істедім. Бағдарламаны өзгерту оңайға түспеді. Өйткені оның біраз жерін тіпті күрделі өзгертуге тура келді. Сол өзгерткен, көп жұмыс істеген топтың құрамында болдым. 2004 14

жылы жаздағы 7-съезде жаңарған Бағдарлама қабылданды. Оның ішінде менің пікірімнің де сөзбе-сөз кірген жері бар. Яғни, мен өз үлесімді қостым. Ол топтың жұмысы нәтижелі бітті деп санап, сол жұмыстан кететін болып бел будым. Дәл сол кезде Мәжіліс сайлауы келіп қалды да менің партиядан, жұмыстан кетіп қалғаным басқаша мағынада қабылданар деп кетпей қала тұрдым. Сайлау өткеннен кейін, есіңізде болса, қанша партия, қанша адам сайлау әділ өтпеді деп көп сөз етті. Мен де соқыр емеспін, саңырау емеспін, мен де талай жағдайды естіп, көріп жүрдім. Осы жағдай да өзімнің ойыма түрткі болды, сөйтіп “Отанның” басшыларына барып, “мен өзімнің мойныма алған шаруамды бітірдім деп есептеймін, енді мен бұл жұмыстан кетемін” дедім. Олар да ешқандай қарсылық жасамады.

– Баста тек Бағдарламаға қатысуға ғана шақырған ба еді, жоқ басқа мәселе де болып па еді?

– Баста тек жаңағы топпен бірге Бағдарламаны өзгерту деген келісіммен барған болатынмын. “Отанның” басшыларымен ешқандай ренішсіз тарастым, керісінше, үлкен жиналыс жасап, жұмысым үшін олар маған алғыстарын айтты. Осылай жақсы қоштастық.

– Негізі, әрбір азамат көңілінде осы әрекетімнен бір нәтиже шығады-ау деген сенім пайда болғанда барып іске кіріседі. “Отан” партиясы сіздің ұсыныстарыңызды қабылдайды деген толық сенімде болдыңыз ба, жоқ әлде ұсыныстарымның оннан бірі өтсе де еңбегімнің еш болмағаны деген оймен бардыңыз ба?

– Мен шынымды айтсам, пікірлерімнің барлығы оң қабақпен қабыл алынады деп ешқашан ойлаған жоқпын. Мүмкіншілік болса, пікірлерімді таратып, түсіндіре берейін деген оймен бардым. Оның үстіне мен барар алдында былай дегенмін: “Менің ойпікірім жас кезімнен қалыптасқан, оларды мен өзгерте алмаймын және өзгертпеймін де. Өйткені, оның негізі дұрыс деп санаймын. Мен сол пікірімді дұрыс көремін. “Отанның” бағдарламасымен алдын-ала танысқанмын, оның біраз жерімен келісе алмаймын”. Олар қарсы болған жоқ. Сондай келісіммен іске кірісіп кеттік. Менің біраз пікірім шынында да Бағдарламаға кірді, олар қазір біртіндеп іске асып келе жатқандай.

15

– Іске асып жатса, онда неге кеттіңіз? Қайта алтын шыққан жерді белден қазып, ары қарай індете беру жөн емес пе еді?

– Оның енді тым ұзаққа созылатынына көзім жетті. Екінші жағынан Бағдарламадағы жазу өте әдемі, өте дұрыс, бірақ “Отанның” кейбір жетекшілерінің іс-қимылдары оған сәйкес емес. Бұған да көзім жетті. Әсіресе оған дәлел – сайлау. Сайлаудың нәтижесі. Оған деген халықтың көзқарасы. Сайлаушылардың көпшілігі сайлау әділетсіз өтті деп айтады. Мен сұраған “Отан” партиясы мүшелерінің өздері соны бастан өткізді. Енді мұндай жағдайда мен қалайша сол ортада жүре беремін.

– Осы жерде бір қызық сұрақ туады. Компартия – екіжүзділердің партиясы болды. Оны біз өз басымыздан өткізгенбіз. Кеңес өкіметінің құлауының бір үлкен себебі де осы. “Отан” тікелей оның мұрагері болмағанымен ол да – биліктің партиясы...

– Бағдарламалардың мазмұнын салыстырсаңыз екеуі де басқа. Анау басынан бастап коммунизмді аңсаған, басынан бастап мызғымас Кеңес Одағын, былайша айтқанда, орыс империясын аңсаған бағдарлама, Компартия жалғыз партия болсын деді, сондай бапты тіпті Конституцияға да кіргізді. Коммунистер мен “Отанның” бағдарламасын талдай берсеңіз, сондай айырмашылықтар көп...

– Мен ұранын емес, іс-әрекеттерінің ұқсастығын айтып отырамын.­ – ... Айырмашылықтар көп, сондықтан бұл екеуі мүлде басқа. Ал мына іс-әрекеттері шынында да елде болып жатқан әлеуметтік, сая­си, экономикалық процестерді елемейді. Мұныңыз дұрыс. Оның үстіне – мен мұны “Отанда” істеп жүргенде де айтып жүрдім, қазір де де айта аламын – “Отанның” өзі біраз саясиәлеуметтік қадамдарға мұрындық болуы керек еді. Алға тартып, бастама көтеруді керек еді. Ал, “Отанда” ондай жағдай өте сирек. Оларда керісінше – әуелі Назарбаев ой, идея айтады, партия сол сөзді іске асыруға лап береді. Бұл әрине жаман нәрсе емес. Бірақ, олар да өз тарапынан Президентке ой-пікірін, идеяларын айтып, төменнен қозғау салып отырулары керек. Әлемдік тәжірибе солай.­ 16

Батырдың жанын сақтайтын – жаратушы – Осы ойларыңызды кеңес кезінен ашық айтып жүрсеңіз, сіз шетелдерде жүргеніңіздің арқасында жан сақтап қалғансыз ғой?

– Бұл сөз менің не істеп, не қойғанымды білмегендіктен туған ой. Мен сол кеңес кезінде де коммунистік партияның тәжірибесіне, істеп жатқан ісіне қиғаш келетін пікірлерді аз айтқан жоқпын. Елшіліктің ішінде жүріп! Бір мысал келтірейін. Кеңес Одағы шетелдерге бір нысан сала бастайды. Бесжылдықта қаржы бөлінеді. Бірақ ол құрылыс бұл 5-жылдықта бітпейді. Ендігі 5-жылдыққа қалады. Бір жылда бітетін іске кем дегенде 3 жыл, немесе 5 жыл уақыт жұмсайды. Бұл ненің белгісі? Бұл – жұмыссыздық жоқ деп айтсын дегеннің белгісі. Мен өзім болған елдердің құрылысты қалай жүргізетінін көрген соң мынадай ұсыныс жасадым. Құрылысқа қанша қаржы бөлінді, сол қаржыны мердігер мекемеге 3 жылдың орнына 2 жылда салып бітірсеңіздер, сөйтіп 1 жыл басқа жұмыс істеп пайда тапсаңыздар да еріктеріңіз. Егер 3 жыл емес 4 жыл істейміз десеңіздер де еріктеріңіз, онда жобадағыдан артық бір жыл бойы қаржыны өздеріңіз тауып саласыздар. Себебі, сіздер баста осынша қаржыны осынша жылда игереміз деп жоба жасағансыздар. Тағы бір мысал. Әрбір кеме Суэц каналына кіргенде жол көрсететін прожекторды іледі де сол үшін 200 доллар төлейді. Кейін қайтарда тағы 200 доллар береді. Әрбір кеме. Неге біз әр кемеге төлейміз? Сатып алайық прожектордың кем дегенде онын, он бесін. Кеңестік бір мекемеде, мысалы, менде тұрсын ол прожектор. Кемеміз келе ме, іледі де ары өтеді. Дәл солай бері өтеді. Он рет ары-бері өткенде төлейтін ақшаға прожектор сатып аламыз. Одан да дұрысы прожектор шығаратын зауыт салайық та әр кемеге соның бір-біреуін беріп қояйық, өйткені кеме әлемдегі қай каналдан өтсе де дәл осындай ақша төлейді. Ол каналдың маңындағы елдер осы ақшамен күнелтіп отыр. Менің бұл ұсынысымды Сыртқы істер министрлігі Теңіз флоты министрлігіне жібереді, олар қолдаса Қаржы министрлігіне жібереді, олар мақұлдаса госпланға жібереді. Өйткені жоспар жасайтын гос­ план, ал, ол бір жылға жоспарды бір-ақ жасайды. Ұсыныс өзінің тағдыры шешілуін кем дегенде 1 жыл күтіп жатады. Дұрысы, 17

ұсынысымды кемелердің басшылығына , пароходствоға жіберуім. Ол жерде ары кетсе бір аптада мәселе шешіледі. Ал, бізде жүйе олай емес. Барлық мәселе жаңағыдай жолмен шешілуге тиіс. Ол үшін айлар, жылдар керек. Осындай талай-талай ұсыныстарды жібердім. Елшінің де миы қатады. Маған ұрсады, “неге тыныш жүрмейсің” деп.

– Бірақ сіздің айтқан пікірлеріңіз партияның саяси желісіне кереғар, қайшы келіп “иә мұндай пікірден бас тартасың, иә партиядан, яғни жұмыстан кетесің” деген жағдайға барған жоқсыз ғой?

– 1986 жылы желтоқсаннан кейін бір елшілікте өте жоғары дәрежеде басқосуда маған қазақ ұлтшылдығын айыптап сөз сөйле деді. Мен сөйлемеймін дедім. Әйтеуір мені көндірді. Сөйтті де маған бірінші етіп сөз берді. Жиналысты елшінің өзі жүргізіп отырды. Елші дегенің патша да, құдай да бір өзі. Содан мен шығып сөйлегенімде айтқан сөзім мынау болды. Алматыдағы қазіргі оқиғалар және Колбиннің 1-хатшы болып сайлануы, бұл – орыс шовинизмнің асқындаған көрінісі. Осы сөзді айттым. Қалай ойлайсыз, бұл пікірім үшін мен партиядан шығарылуға тиіспін бе, жоқ па?

– Сөз жоқ, шығарылып тұрсыз. Шығарылуға дайынсыз.

– Ал, бірақ менің еңбегім бар дегендей. Мен сол кезде Кеңес Одағы бойынша ең жоғары дәрежелі 286 дипломаттың бірі болдым. Сондықтан мені партиядан шығару біраз жұмысты керек ететін. Мен өз ұсыныстарыммен кеңес еліне миллиондаған пайда келтіргенмін. Прожектор жайлы айттым ғой. Ол бір майда ұсынысым.

– Айтпақшы, ол ұсынысыңыз іске асты ма?

– Іске асты. Маған ресми түрде алғыс айтылды.

– Бұл жерде партиядан шықпай қалғаныңыз менің көз алдыма кейде даланы түк қоймай жалап өтетін өртті елестетіп отыр. Өрттен кейін әр жерде бір қадау-қадау көде Құдайдың құдіретімен сол апаттан аман қалатын.

– Ормандағы өрттен кейін де аман қалатын ағаштар болады.

– Әп, бәрекелді. Әңгіме Құдайдың сол қадау көде секілді сіз сияқты сүйген құлдарын қаққанында. Яғни, ондай жерде таразының басын басатын сіздің сіңірген еңбегіңіз ғана емес.

18

Жүйе шындап қолға алса, ешқандай бұрынғы еңбек сақтап қала алмайтынын сіз менен де жақсы білесіз. Жарайды, өткен нәрсе өтті. Сұрақтың екінші жартысына, бүгінгі биліктің реформаға икемі бар-жоғына көшейік. Реформа жасалмай алға баса алмаймыз – Бұл арада әрине, реформа жасауға ықылас керек. Мынау Қырғызстан оқиғасынан кейін батыл, ашық айтуға тиіспіз – біз реформаға аяқ баспай Қазақстанның ішкі саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайы түзелуі өте қиын. Бәріміздің көзіміз көріп отыр, шетелдіктер Қазақстанда не істеп жатыр? Шетелдіктер Қазақстанда ойына келгенін істеп жатыр. Мен қанша елде жұмыс істедім, халықты мұндай тонауды өз басым көрген емеспін. Менің сүйегім сырқырайды. Бар-жоғы 5-6 жылдың ішінде қазақ емес, Қазақстанның азаматы да емес үш адамның миллиардер болғаны не деген сұмдық! Анау Митталды қоссаңыз төртеу. Аталмағандары қаншама! Мен мұнай шығарып сататын елдерде жұмыс істедім. Өздері зат шығарып сататын елдерде де жұмыс істедім. Солардың бәрінде шеттен келіп, әлгі елдің экономикасына қаржыларын құйғандар болды. Инвесторлар дейміз ғой. Оның үстіне экономиканың күре тамыры болып есептелетін салаларды шетелдіктердің қарамағына беру мәселесі ешқандай да ақтап алуға келмейді. Қарапайым адамдардың өзі “неге біз шетелдіктерге сонша тұтқаны беріп қойдық” деп жағаларын ұстайды. Ал, оның ар жағындағы берудің технологиясын айтсам, әлгі таңқалып жүрген жандар ызаланады. Ол қандай технология? Олар біздің мұнайымызды сатып, содан түскен ақшаны шетелдіктердің инвестициясы деп атап отыр. Олар біздің мысымызды осы арадан апарып, өздерінің қоймаларында сақтап, бағаның өскенін күтіп, сол кезде сатып, содан түскен айырманы бізге инвестиция деп әкеп беріп отыр. Осының бәрін ешқандай толқусыз, шайқассыз, ымыраға келіп, айтқанға кішкене құлақ асып істеуге болады. Қолдан келіп тұрған нәрсе бәрі. Міне, 14 жыл өтті – қашан Қазақстан мемлекеті қазақша сөйлейтін болады? Оған ешқандай қосымша қаражаттың керегі жоқ. Соны неге қолға алмасқа?

19

– Ең бастысы, ешкім бізге неге сүйтіп жатырсың дей алмайды!­ – Иә, иә, ешкім бізді ол үшін айыптай алмайды, өйткені әлемнің қай мемлекетінде болсын жағдай солай, бұл халықаралық қалыптағы жағдай. Шығыста да, Батыста да. Ал, бізде бәрі басқа елдің тілінде сөйлейді. Бұл біздің құлдық санадан арылмағанымыздың белгісі деп санаймын. Бүгінгі басты майдан – құлдық санамен күрес – Құлдық сана демекші, Жармахан Тұяқбай бастаған оппозиция серкелерінің Мәскеуге барып құлдық ұрып қайтқанына қалай қарайсыз?

– Маған осы аптада бұл оқиға туралы көп азаматтар телефон шалып жатыр. Мен олардың Мәскеуге барып келгенінен бейхабармын. Интернеттен тауып алып оқыдым. Менің ең бірінші реакциям – таң қалу болды. Әрине, ешкім Ресеймен жаулас деп отырған жоқ, оны көкірегінен кері итер деп отырған жоқ. Бірақ, ел басқарамын, мемлекет басқарамын деген адамның деңгейінен қай мемлекетке, Ресейге қатысты болсын, Қытайға қатысты болсын, біз сіздің адамыңызбыз деген сөздің айтылуы, ол енді көп сұрақ тудыратын мәселе... Бұл арада әңгіме тек Ресейде емес. Мен оқып отырып, тағы да бірнеше рет таңқалдым. Содан туған менің пікірім, бұл – саяси қадам. Мен кезінде талай-талай Кеңес Одағы басшыларының шетел журналистерімен баспасөз мәслихатын ұйымдастырған адаммын. Мұндай іс-шараның қалай жасалатынын өте жақсы білемін. Жаңағы “Эхо Москвы” радиостансасының сұрақтарын алдын-ала жазбаша түрде алып алу керек еді. Қолайсыз-қолайсыз деген сұрақтарға бірлесіп, ақылдасып жауап дайындау керек еді. Тіпті кейбіріне жауап бермей-ақ қою керек еді. Олардың сұрақтарының түпқазығына қарасаңыз “Қазақстандағы орыстардың жағдайы не болады” дегенге саяды. “Қазақстандағы қазақтардың жағдайы не болады” деген сауал оларды мүлде қызықтырмайды. Олай болса, сұхбат не үшін ұйымдастырылған? Осының бәрін о бастан талдауға салғанда мен өз басым “бұл сұхбаттан біз не табамыз?” деп айтар едім. Біз қалай дамимыз, оған Ресейдің қандай септігі тиеді деген 20

мағынада өрбімей, орыстардың хал-ахуалы, сендер оларға қандай жағдай жасайсыңдар деген сияқты дік-дік еткен сұрақтарды көргенде мұндай сұхбаттан бас тарту керек еді. Жалпы, мен сізге айтайын, мемлекетті басқарамын деген кісі өз пікірін алдымен өз елінде жақсылап айтып, өз елінде таратпай тұрып, өзге елге барып айтқаны, ол да тактика жағынан дұрыс болмайды, еліңіздің азаматтары ондай қадамды жақсы қабылдамайды. Өйткені өз азаматтарыңызда намыс бар, ой бар. “Әй, мыналардың басқа елге барып шағынып жүргені несі?” деп ойлайды. Бірақ, мен өкінішке қарай, боларын емес, болғанын да кейін біліп отырмын.

– Қалай сізбен бірауыз ақылдаспаған, сіз қазір олардың ортасында аралас-құралас болып жүрсіз ғой?

– Ол былай. 20-наурызда “Әділетті Қазақстан” деген қоғамдық қозғалыс құрылды ғой. 57 адам Кеңеске, оның ішінен 15-і президиумға мүше болып сайланды. Сол 15 мүшенің аты тізім бойынша ұсынылды, соның ішінде мен де бар болып шықтым. Оның мүшелері әрқилы. Түрлі партияның адамдары. Ішінде мен және Жармахан секілді партияда жоқ адамдар да бар. Бірақ, негізгі жұмыс бағыты елдегі жағдайды өзгерту. Өзгерту болғанда, менің өзімнің ойым – өзге елдерде жүріп көргенім Қазақстанда да орнаса деймін. Ал, менің көргенім – әр мемлекет ұлттық мемлекет. Сол мемлекетті құрған ұлттың мемлекеті. Бірақ, мен осыған байланысты бұрын да айтып жүрмін, тағы да айтарым, Қазақстан тек қазақтардың ғана емес, онда тұратын, қазақтың заңын мойындайтын, қазақтың тілін мойындайтын, қазақтың әдет-ғұрпын мойындайтын өзге ұлт өкілдерінің де елі болуы керек. Бұл – ешқандай дау, айтыс-тартыс тудыруға жатпайтын, дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Күллі әлем елдері осы үрдіспен өмір сүріп жатыр. Тек бізде керісінше болып жатыр! Қазақ тілі туралы заңды БАҚ, әсіресе орыс тілді БАҚ мойындамайды. Теледидардағы қазақша хабардың тек түнде берілетіні туралы аз айтылып жүрген жоқ. Радиоарналар одан да жаман. Қазақ тіліндегі “Қазақ радиосы” мен “Шалқарды” алып қарасаңыз, екеуінің бағдарламасы егіз қозыдай ұқсас. Тіпті араға уақыт салып бірін бірі қайталап отырады. Яғни, қазір қазақ тілінің жағдайы елімізде өте мүшкіл. Тағы бір жағдай. Билік басындағылардың өзі тек сөзінің басын ғана қазақша ай21

тып, ары қарай орысша жалғастырады. Бұл тілімізді мазақ ету. Осындай келеңсіздіктердің салдарынан, жолберушіліктің салдарынан қазір біздің тілімізге емес, біздің санамызға, қазақи санаға шабуыл жасалып жатыр. Олай дейтінім, адамда сөйлейтін тілден басқа ұлттық музыкалық та тіл болады. Ол – домбыра мен қобыздағы, басқа да ұлттық аспаптардағы күй, қазақи дәстүрдегі ән. Ал бізде қазір бұлар мүлде ұмытылып барады. Оның орнына батыстық поп, иә болмаса қазақ тілінде айтып тұрған, бірақ батыстық сарында жазылған дүние. Яғни, қазақы дүние емес. Мынау “Рахат” телеарнасы күн сайын таңертең бір сағат христиан дінін уағыздайтын хабар береді. Мен мұндайды да еш жерден көрген емеспін. Әр мемлекеттің өзінің діні болады, ол – сол мемлекетті құрушы халықтың ұстанған діні. Біз өркениетті атап жүрген Франция, Италия, т. б. батыс елдерінің заңнамаларында “біздің елімізде христиандықтың католик /протестант/ тармағынан басқа православие де, христиандықтан бөтен діндер де өмір сүре алады” деп ашық жазылған. Яғни, сол елді құрушы халықтың діні католик немесе протестанттық екені баса көрсетіледі. Бізде болса ары кетсе мың жарым жан басы бар еврейлердің синагогасының ашылуына еліміздің басшылары қатысады. Бірақ сол кісілер Павлодардағы керемет етіп салынған Мәшһүр-Жүсіптің мешітінің ашылуына қатысқан жоқ. Бұны қалай түсінеміз? Бір қалада жаңа мешіт салсақ міндетті түрде қосарландыра жаңа шіркеу де саламыз.­ Бұл ненің белгісі? Бұл сана-сезімнің бұзылғандығының белгісі.­ Басқа елде, мұсылман елінде сол елдің басшылары шіркеуге барып, соны марапаттап жатыр десе ертеңіне ол басшы орнынан түседі. Путин үлкен мемлекеттік мерекелер кезінде өзінің қасына православие шіркеуінің басшысы ІІ-Алексейді ертіп алады. Бұл және заңды. Дүниежүзілік үрдіс, тәртіп сондай, ол үшін ешкім оларды кінәлай алмайды. Ал, біздің мүфтий сондай дәрежеге ие ме?

– Ал, билікке талапкерлердің бойында да ұлтшылдықтың иісі жоқ қой. Олар бұл мәселеде қазіргі басшылықтан да жаман болып шығады-ау.

– Оппозиция әлі өзінің бетін ашатын әңгімеге бара қойған жоқ, бірақ кейбір қадамдары қазақша ойлайтын адамдарды секем алдырады. Мысалы, “Эхо Москвы” радиостансысына бер22

ген соңғы сұхбаттары. Қазақша аз сөйлеулері, кейде тіпті мүлдем сөйлемеулері. Бірақ олар қазіргі жағдайдан сабақ алады, одан қорытынды шығарады деп үміттенемін. Ал, осы беттерімен кете берсе, ол шынында да оңған тірлік емес.

– Ұлттық партия құру идеясы пісіп келе жатқан жоқ па?

– Мен ұлттық партия құру туралы сұрақты, ұсынысты көп естіп жүрмін. Халқымызда осындай ниет, ұмтылыс күшейіп келеді, ұлттық, ұлтшылдық, патриоттық сана-сезім тез өсіп келеді. Мен мұны көріп отырмын. Енді соны ұйымдастыруға кішкене ғана капитал болғанда ары қарай алып кетуге болатын жағдай. Мен оңаша, жалғыз қалғанда бұл тірлік бір бастау алып кетсе, банктен есепшот ашылса, ол баспасөзде жарияланып тұрса, көпшілік көрер еді. Ұлтым деген жандардың түскен қаржыны өзінің астына көлік, игілігіне үй алуға емес, шын мәнінде ұлттың қамына жұмсап жатқанын көрсе, халықтың сенімі де күшейіп, қаржы салатын жандардың саны да арта түсер еді деп ойлаймын. Мәселенің барлығы қалай болғанда да қаржыға тіреледі ғой.

– Бүгінгі оппозицияда қайраткерлер емес, саясаткерлер жиналған сияқты.

– Мәскеу радиостансасына берілген сұхбаттың бір әсері оппозициядан көп жұртты үркітуге әкеліп соғады, сол сұхбаттың оппозицияның өзі үшін пайдасынан зияны көп болды деп ойлаймын. Дегенмен, жалғыз сұхбатқа қарап түңілуге болмас. Оппозицияда жүрген жігіттердің түпкі мақсаты елде жаңа саяси, жаңа демократиялық режим орнату. Елді жаңарту, экономиканы шикізат шығарумен емес, басқа бағытпен дамитын ету. Қазіргі режим ең болмаса шетелдіктердің экономикамызда басым болып отырғаны, экономикамызды төбесінен басып отырғанын мойындамайды ғой. Бұл жігіттер осы жағдайды өзгерту керек деп айтып жүр. Енді одан басқа күш жоқ.

– Сол жігіттердің ішінде шын мәнінде “халқым үшін жаным пида!” дейтіндері табыла ма?

– Ондай жігіттер бар. Олар маған хабарласып, ақылдасып тұрады. Тек билік басында жүргендер ғана халқына шын жаны ашитындар, оппозиция ондайдан аулақ деуге болмас. Жармахан да 20-наурызда сөйлеген сөзінде “осы жолда жаным пида” деді. Бұл оңайшылықпен айтылатын сөз емес деп білемін.

23

“Жұма-Таймс”, № 25 (33), 30 маусым, 2005 жыл

...Билік міз бақпайды Болатхан Тайжан: Қазіргі заманда дамыған елдердің қатарына тек қана экономикасы мықты, әлде халқының әлеуметтік жағдайы жоғары, әскери күштері жан-жақты дамыған елдерді ғана емес БАҚтары емін-еркін сөйлей алатын мемлекеттерді қосады. Дамыған, өркениетті деп атап жүрген қай елді алсаңыз да – Еуропа, Америка, Жапония, Сингапур, Австрия, Жаңа Зеландия – олар­дың зор ұлттық өнімімен қатар БАҚ-ның өте биік дәрежеге көтерілгенін әрқайсымыз білеміз. Керісінше, Қытай халық республикасын, кейбір араб елдерін, басқа ұлттық экономикалық көрсеткіштері көтеріңкі еуразиялық елдерін әзірше халықаралық саяси, экономика мәселелерімен шұғылданып жүрген сарапшылар дамыған елдердің қатарына қоса алмайды. Ондай дәрежеге жету үшін көп көрсеткіштер сапалы және жоғары деңгейде болуы керек. Сол көрсеткіштердің ішінде, әрине, БАҚтың дамуы жақсы дәрежеде болғаны дұрыс. Жалпы БАҚ-қа дүниежүзілік ұғым бойынша газеттер, журнал­дар басқа да басылымдар және телерадио, кино құралдары кіреді. Осы құралдардың кең тарауы үшін кәсіби шеберлік, керек­ті техникалық аспаптар жеткілікті бос уақыты болуы шарт. БАҚ қоғамның маңызды жаңалықтарын жинап, сараптап, реттеп, ақпарат ретінде көрермендерге, тыңдаушыларға, оқырмандарға жеткізуге борышты. Бірақ осы ақпаратты қабылдаушыларға жеткіз­генде жаңағы құралдар қоғамның ой-пікірін қалыптастыратыны даусыз. Әрі қоғамның ой-пікірін қалыптастыратын БАҚ-тар кімнің қолында, не ықпалында болғаны өте маңызды. Өйткені осы жағдайға орай басылымдардың, не телерадио бағдарламаларының тарату уақыты, орны белгіленеді. Жалпы БАҚ-тың қызметі, халыққа хабар беру, оның ортасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері туралы да қызықты әңгіме қозғауға болады.­ 24

Дүниежүзінде баспа қызметінің бостандығы деген ұғым бар. Батыста баспа бостандығы деген ұғым нені қамтиды деген сауалға былайша жауап беруге болады. Әрбір адамның кез келген баспа бетінде жазаға ұшыраймын деген қорқыныштан ада күйде, өз пікірін емін еркін білдіретіндей мүмкіншілігі болу керек. Ол пікір заңға, не болмаса мемлекеттің, қоғамның қауіпсіздігіне қарамақайшы болмауы тиіс. Осы тұрғыдан келгенде БАҚ-қа қатысты мәселеде Қазақстанда қазіргі заманда өркениетті елдердің арасына қоса аламыз ба? Дүниежүзілік тәжірибені көп көрген азамат ретінде “иә” деп жауап­ беруге қатты қиналар едім. Неге? Біріншіден, Қазақстан егемен мемлекет болып құрылғанына он бес жылдай болды. Бірақ осы мемлекетке сай БАҚ құрылды ма? Жоқ. Өйткені жоғарыда атап өткеніміздей, қай елде болсын, БАҚ дегеніміз – ол мемлекет тілінде сөйлейтін газет, журнал, т. б. басылымдар, теле-радио және кино құралдары. Олар Қазақстан Республикасында қай тілде қызмет етеді? Баршаға мәлім, 80-90 пайызы орыс тілінде сайрайды. Орысша-ақ сайрасын. Бірақ Қазақ мемлекеті ұлтының дамуына үлес қосса бір жөн ғой. Керісінше, қазіргі Қазақстанның БАҚ-тары қазақ ұлтын кемітіп, оның мүдделеріне қарсы пікір таратып отыр. Қазіргі билік “ұлтаралық достықты сақтау” сылтауымен қазақ ұлтының мүдделерін, намысын қорғауға мүлде жол бермеу саясатын жүргізуде. Яғни орыс империясы заманындағы қазақтарды кеміту, жәбірлеу саясаты әлі тоқтаған жоқ. Тіпті мемлекеттің басшылары қысылмай, ұялмайқызармай қазақ халқын мазақ етіп, күні бүгінге дейін неше түрлі сорақы әңгімелер айтып жүр. Соңғы рет маусым айының 14-16-ында Алматыда өткен бизнесмендердің халықаралық конференциясында қазақтар туралы мысқыл әңгіме тағы айтылды. Қай елдің басшысы өз халқы туралы жұрттың көзінше дөрекі қалжыңдар айтқанын естідіңіз? Осы масқара жағдайды Қазақстан Республикасының БАҚ-тарыталай таратты. Ал ұлтымыздың намысын қорғап, оның еңсесін көтеретін материалдарды еліміздегі орыс тілді БАҚ-тар арқылы жарыққа шығарып көріңізші. Еліміздің орыс тілді ресми басылымдары25

нан бастап, “жеңілтек” газеттеріне дейін ондай материалдарды жолатпайды. ­ Осының бәрін еске ала отырып, мынандай ойға шомамыз. Қазақ халқының бойына сіңген мәдениеті мен салт-дәстүрлерінің тамырлары қаншама терең жатыр – екі ғасырдан аса орыс империясының отары бола тұрса да, егемендікке қолы жеткеннен бері “міне ғасырлар бойы басылып келген рухымыз енді бой жазып, басын көтереді” дегенде, билікке келген рухани жүдеу басшыларымыз сол үмітті іске асыруға бір қадам баспай отырса да рухани жігерінен айрылатын түрі жоқ. Қазақ тілді басылымдар қаншама қысым көрсе де соңғы жылдары қазақтың рухани мәселелерін қатты көтеріп келеді. Қазақ халқының басымы, әсіресе ауыл тұрғындары, экономикаәлеуметтік, экологиялық және басқа бірқатар мәселеде үлкен зар­ дап шегуде. Денсаулық, баспана, тұрмыс деңгейі көңіл толарлық жағдайға жеткен жоқ. Соған қарамастан, қазақша баспа құралдары халқымыздың рухани жағдайын, мәдениетінің мүшкіл халін, тіл тағдырын, жалпы болашағын шаршамай-талмай талқылауда. Қазір елімізде не көп, қазақ газеттері көп. Қазақтың рухын көтеретін мақала, өлең, әңгімелер күннен күнге көбейіп келеді. Көне жазбаларымызды, тарихымызды, ертегі-аңыздарымызды уағыздайтын қаншама материалдар жарық көріп жатыр. Осының барлығы еліміздің жоғары билігінің және орыстанған шенеуніктердің ықыласымен жасалып жатыр дей алмаймыз. Керісінше, солардың бөгет жасауына қарамай қазақ журналистері, жазушылары, тарихшылары, ұлт алдындағы борыш-міндетін анықтап алған зиялылары халқымыздың еңсесін көтеру үшін талмай еңбек етуде. Егер үкімет басшылары қазақ халқының рухани ахуалына қысылмай, жасқанбай бет бұрса, он бес жылдың ішінде Қазақстан елінің рухани бет келбеті қазіргі күнде мүлде басқа болар еді. Осы қазіргі елімізді басқарып отырған азаматтар “болашақ ұрпақ, тарих біз туралы не айтады” деген ойға бармайтын сияқты. Кейде “осындай таяз ойлы, үлкен тұлға деңгейіне жетіп, піспегендер қалайша мемлекетті басқарып отыр” деп қынжыласың. Әлде “әмірлер халқына сай бола ма?”. Екіншіден, Қазақстанда пікір білдіру, сөз бостандығы кең өріс алса, еліміз демократиясы дамыған елдердің қатарына кірер еді.

26

Онсыз қазақ елін қазіргі дамыған елдер қатарына жатқызуға болмайды. Демократиясыз, еркін ойға бостандық берілмей, еліміз дамымайды. Еркін пікір айту, сөз бостандығы дегеніміз – қалаған басылымда, БАҚ-та ешбір түзетусіз, редактордың араласуынсыз әрбір адам өзі жазған-айтқанын жария етуге толық мүмкіншіліктері бар деген сөз. Әрине, басылымның редакторлары ұсынылған қол жазбаларды мазмұнын өзгертпей көркемдеуге құқы бар. Әрі ұсынылған қолжазбаның мазмұны мемлекеттің заңдарына сәйкес болуы керек. Бірақ заңдарды талдайтын мақалалар – қабылданған және талқыланып жатқан заңға өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар жасауы, тек мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтірмесе болды. Егер, Қазақстанға келсек, кім көрінген, не болмаса қай тақырыпта болмасын өз пікірін, тіпті ол пікірі ресми пікірмен келіспейтін болса, не болмаса, құдай сақтасын, сол ресми пікірді сынайтын болса, “Егемен Қазақстан”, не “КазПравда” газеттерінде немесе Астананың бақылауында жүрген басқа газет-журналдарда жарыққа шығара ала ма? Осы сұрақтың жауабын әр оқырман жақсы біледі. Сөйтіп, Қазақстанда қайдағы сөз бостандығы бар дей аламыз? Егер дүниежүзі мойындаған демократияның ең басты принциптерінің бірі – сөз бостандығы елімізде орнатылған болса, үкіметті басқарып отырған адам мінез-құлқы, әрекеттері, халықтың пікірімен санасуға баяғыда икемделе бастар еді. Өйткені, сөз бостандығы тек қана пікір айту, білдіру ғана емес, ол пікірмен биліктің басында отырғандар санасу керек деген сөз. Мемлекет тағдырына байланысты, тіпті ондай биік дәрежелі мәселе болмаса да, бүкіл қоғамның, әлде бір аймақтардың, ауылдардың, не бір үлкен оқиғаға байланысты қоғамның пікірі пайда болса, сол пікірге билік басында отырғандар, әйтпесе қатардағы шенеуніктер құлақ асып, көңіл бөліп, дер кезінде керекті жауап беріп, не нақты шара қолданып отыруы керек. Ал бізде ше? Қандай пікір айтылса да, билік міз бақпайды. Мысалы, қазақ-орыс басылымдары Қазақстандағы шетел компанияларының сорақы, шектен шыққан әрекеттері туралы талай рет жазып, тіпті заң бұзғандарын әшкерелеп жатыр (шетел компаниялары табиғатымызды аяусыз ластап жатқаны, жұмысқа 27

жергілікті тұрғандарды алудың орнына шетелден жұмыскерлерді әкелуі, мамандығы, іскерлігі жергілікті жұмысшылардан асып тұрмаса да, оларға жалақыны бірнеше есе асыра төлеуі, мемлекеттік тіл туралы заңды орындамауы, бюджетке салықты аз төлеуі, табыстары туралы ешкім мәлімет бермеуі т. б.). Бірақ, қоғамның жанайқайына билік, шенеунік тарапынан лайықты жауап жоқ. Ал қазақ ауылының жағдайы туралы дабыл қағылғалы қашан?! Әділетсіздікті құрбаны болған шымкенттік қырық бір жасар отбасы иесі өзін өзі өртеп жіберді. Бұл жантүршігерлік оқиға емес пе? Биліктегілер болса, беттері бүлк етпей отыр. Айта берсек, тізбектей берсек Қазақстанда билікте отырғандар ел пікірімен санаспайтыны туралы әңгіме аяғы жоқ, үлкен хикая. Биліктің бар қолынан келетіні – еркін сөзді тұншықтыру. “Дала мен қала”, 8 шілде, 2005 жыл

Маңыздысы – өз ерекшелігіңді сақтай білу Болатхан ТАЙЖАН, саясаттанушы: Аталмыш ұйымның әскери коалицияға айналып кетуі тұрғысында ешқандай қауіп жоқ. Өйткені, Ресей де, Қытай да бұған бара қояды деп ойламаймын. ШЫҰ-ның болашағы зор деп білемін, бірте-бірте күшіне еніп те келеді әрі маңайымызда жер таласы, терроризммен күрес мәселесінде, экономикалық ынтымақтастықта аса тиімді. Қытаймен байланыстағы елдердің экономикасы, меніңше, жаман болмайды. Қарап отырсаңыз, АСЕАН мемлекеттерінің өзі Қытаймен сауда кеңістігін құруда. Өйткені, Қытай дүние жүзіндегі сауда-экономика саласында АҚШ-тан кейінгі екінші мемлекет екендігі аян. Қазақстан осы уақытқа дейін орыс империясының ықпалынан шықпаған мемлекет болғандықтан, мұнда “қытай экспансиясы” тіркесінің көрініс табуы орынды да. Біз неге қытай емес, орыс экспансиясының қаупі жайында сөз қозғамаймыз? Орыстар қазақтың жеріне аузын ашып, тіліне, мәдениетіне нұқсан кел28

тіріп отырған жоқ па? Бұл экспансия емей, немене? Қытаймен сауда-саттық, экономика жағынан ынтымақтасуға келгенде экс­пансия жайын қозғаудың реті жоқ. Қазіргі кезде Қытайдың маңайында Қазақстаннан өзге он төрт мемлекет тұр. Олардың ешқайсысы Қытай бізді “жұтып қояды” деп даурығып жатқан жоқ. Ал Қазақстанда орыстардың ықпалы басым болғандығынан, олар өз ата жауын “ортақ” деп қазақтардың санасына құйды. Сондықтан, осы құлдық идеология мен психологиядан арылуымыз керек. Орыс экспансиясынан арылудың ең басты жолы отарсыздандыру саясатын жүргізу. Яғни, орыстардың ықпалын азайту керек. Қарап отырсаңыз, олар неше түрлі интеграциялық схемалар жасап, Қазақстанды бұрынғы Ресейдің отары сияқты ұстап отырғысы келді. Ал оған Қазақстан өзі ұмтылып жүр. Ал басқа мемлекеттер ат-тонын ала қашып, іргесін алыс ұстауда. Балтық елдерін былай қоялық, Кавказ елдері бар, Украина, Белоруссия дегендей... Қазір Қазақстаннан басқа орыстың етегінен ұстап отырған ел жоқ. Ол ол ма, Қазақстан бұрынғы орыстардың отары болып келген мемлекеттердің басын біріктіруге кедергі болуда. Қазақстан орыссыз ешқандай бірлестікке барғысы келмейді. Орта Азия елдерінің орыссыз бас қосуына да ешқандай жұмыстар жасалып отырған жоқ. Біздің осы аймақтағы мемлекеттермен ақпараттық, мәдени, ортақ келісім жасауға мүмкіншілігіміз мол. Оған орыстардың еш қатысы болмауы керек. Ресей империясынан құтылған мемлекеттер ішінде Қазақстан ақпарат кеңістігінің 80 пайызын орыстардың қолына беріп қойған жалғыз мемлекет. Мысалы күнделікті отандық телеарналардан-ақ көруге болады. Бұл сонда телеарналары өз тілінде сөйлемейтін нендей мемлекет? Сондықтан да Орта Азия мемлекеттерімен БАҚ арқылы мәдени, ақпарат саласындағы ынтымақтастықты күшейту керек деп ойлаймын. Бұл орыстармен жауласу, қарсы тұру дегенім емес, олармен қарым-қатынасты сақтай отырып, өз елінде, өз кеңістігінде өз ерекшелігіңді көрсете білу. Қытай мен Ресейдің бір ұйымда табылуы Ресейге қайтсе де төтеп беріп отырады. Өйткені, бұрынғы орыс империясы кеңістігінде басты рөлді Ресей орындап келді. Ол табиғи нәрсе. Өйткені, Ресейдің экономикасы, жер көлемі, халқының саны, 29

оның дүние жүзіне ықпалы Қазақстанмен сай емес, оның оннан біріне ғана тең. Егер олай болған болса, қайдағы тең одақ, қайдағы тең құқықты мүдделер бола алмақ деген сұрақ туындайды. Мұндай жағдайда Қазақстан амалсыз Ресейге аузын ашып қарап отырған болар еді. Сондықтан да ШЫҰ-ға мүшелікке Үндістан, Пәкістан, Иран т. б. мемлекеттердің ниет танытып отырғандығы, ол ынтымақтастық аясындағы бірлескен нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. “Эпоха”, №32 (154), 19 августа 2005 года

Приоритет национальных интересов – это постулат внешней политики! Болатхан Тайжан, общественный деятель: Наш сегодняшний собеседник относится, образно говоря, к категории “последних из могикан”. Дипломат еще той, прежней школы, интеллектуал, несмотря на возраст, совсем не консерватор, живой и интересный собеседник, обладающий обезоруживающей логикой, твердой аргументацией. Такие люди интересны всегда и во всем. У нас в гостях Болатхан ТАЙЖАН – политик, дипломат и гражданин в истинном значении этого слова.

– Уважаемый Болатхан Кулжанулы, в нашей внутриполитической жизни все сильнее закручивается интрига вокруг предстоящих президентских выборов: по этому поводу не высказался разве что только ленивый. Конституционный Совет, за которым остается последнее слово, несколько раз откладывал свое решение. Чем, на Ваш взгляд, можно объяснить складывающуюся ситуацию вокруг предстоящих выборов? Ведь так или иначе, но все понимают, что они уже на подходе.

– В этом плане я бы предложил не углубляться в дебри конституционных положений, которые оказались почему-то непонятным образом запутанными. Сама Конституция дает возможность 30

вот так осложнить этот вопрос. Хотя я скажу, что во всех цивилизованных странах электорат всегда хорошо осведомлен, когда должны проходить те или иные мероприятия политического характера – президентские выборы, парламентские и т. д. В этом отношении, к сожалению, мы с вами должны констатировать, что Казахстан является исключением. Ибо наш электорат до сих пор находится в неведении относительно даты или хотя бы периода, через который должны проходить самые важные для нашей страны в политическом отношении президентские выборы. Конституционный Совет не может до сих пор определиться, потому что опять же дата этих выборов наверняка будет определяться не Конституцией, не законом “О выборах”, а личным мнением, пожеланием самого президента Назарбаева. Какую дату он назначит, такую Конституционный Совет и провозгласит. Вот этим можно объяснить ситуацию с определением даты президентских выборов. И в этом отношении я бы хотел сделать предположение, осуществления которого я бы не хотел. А именно: дело может закончиться тем, что в конечном счете парламент, Ассамблея народов и так называемая НКВД объявят, что в условиях, когда нет никаких сомнений кто будет избран президентом, когда и парламент, и представляющая якобы все этнические группы в стране Ассамблея народов Казахстана, и также якобы представляющая все политические силы в стране НКВД, могут единогласно постановить, что целесообразней провести не всенародные выборы, а, скажем, выборы в рамках этих трех органов. Такие выборы можно провести, как вы понимаете, в любое время. Это может привести к тому, что они провозгласят, что, опять же якобы, согласно проведенным социологическим опросам подавляющее большинство населения поддерживает кандидатуру нынешнего президента. Этот вариант нельзя исключить из возможных сценариев развития событий.

– Признаюсь, для меня Ваша постановка вопроса несколько неожиданна. Но мы с Вами не специалисты по правоведению…

– Прошу меня извинить, но я могу себя назвать специалистом по правоведению, так как имею образование в области права.

31

– Тогда я прошу извинить меня. Значит Ваше мнение тем более интересно. И в этой связи, если вдруг этот гипотетический сценарий получит развитие, насколько это будет соответствовать нормам и положениям Конституции?

– Вы знаете, высказывая такое предположение, я исхожу из того, что в нашей стране не сложилась до сих пор традиция придерживаться тех или иных положений законов и Конституции. И суды, и другие госорганы в любой момент могут принять любое решение и обосновать это волей народа. Такое бывает только в том государстве, в котором не работают законы. А в Казахстане законы не работают. Я мог бы перечислить достаточное количество законов, нормы которых не исполняются. Например, тот же закон “О языках”.

– Вы немало лет проработали в странах, которые раньше нас пережили модернизацию, и Вам есть с чем сравнивать. И в этом плане какой Вам видится модель реформ, реализуемых нашей властью, когда она отдает приоритет сначала экономике и только потом реформированию политической системы?

– Честно говоря, наш народ и политические силы в Казахстане как бы уже свыклись с мыслью, что сначала надо провести основательные экономические реформы. В некоторой степени это может быть и оправданно. Поскольку речь идет об изменении в целом формации, производственных отношений, идеологии экономической жизни. Но с другой стороны, я постоянно как-то удивляюсь тому, что одновременно нельзя проводить и политические реформы. Мировой опыт свидетельствует, что во многих станах, которые перешли от колониального бытия к независимости, политические реформы иногда как раз-таки проводились в первую очередь. И то, что наша власть упорно настаивает на приоритете реформ экономических над политическими, это лишь не более чем простое оправдание того, что у нас не произошло полноценного перехода к демократическому способу правления, к демократизации общественной жизни в стране. И если бы эти процессы шли полноценно хотя бы сейчас, то можно было бы не сожалеть. Но по крайней мере в течение пос32

леднего года я наблюдаю откат в политической жизни Казахстана в сторону усиления авторитаризма. А в ряде случаев, может быть даже, я бы сказал, проявлению тоталитарных тенденций. Увы...

– Вы не раз остро высказывались по проблемам развития казахского языка. На Ваш взгляд, чего больше в складывающейся вокруг казахского языка ситуации: объективных трудностей или факторов субъективного порядка?

– Я почти на 90 процентов увязал бы нынешнее положение государственного языка в Казахстане с субъективным фактором. Оставшиеся 10 процентов я оставляю на то, что действительно есть инерция того, что общество в Казахстане с недалеких времен интенсивно пользовалось русским языком. И эту инерцию объективно нельзя, будем говорить, быстро погасить. Но ее можно было бы давно уже хотя бы притормозить и изменить направление этой инерции, если бы на то был грамотный подход со стороны властей. Можно сравнить нашу картину со схожей ситуацией в Украине, в странах Средней Азии в целом, в той же Прибалтике. И я бы даже сказал в некоторых восточноевропейских странах, где уже намечалась тенденция засилья русского языка, начиная со школьного образования. Но в этих странах смогли перебороть негативную для себя ситуацию. Сейчас, пожалуй, только Казахстан является островком, где до сих пор не могут определиться однозначно, что государство и население должны пользоваться государственным языком в повседневной жизни. Это происходит, конечно же, в силу действия субъективного фактора. Я уже говорил об этом, но все же повторюсь, если с завтрашнего дня, с 9 часов утра президент страны Назарбаев до самого вечера заговорит на государственном языке, уверяю вас, многие министры заговорят к вечеру на казахском языке. Если даже они не смогут свободно заговорить, то они хотя бы мычать по-казахски научатся. Все это зависит от первого лица. Я это видел своими глазами в странах, только что освободившихся от колониализма. Будь то английский, французский и т. д. Там эти вопросы решались безболезненно. Дело в том, что у нас существует стереотип, что если мы введем казахский язык, то якобы другие не казахи в Казахстане потеряют свой язык. Этот стереотип остался нам с печального про33

шлого, когда шел процесс повальной русификации. Не внедрение русского языка, а русификация. Поэтому я убежден, в Казахстане не должно быть места процессу казахизации. Должно быть так: языком общего пользования должен быть государственный казахский язык, и в то же время должны быть созданы все условия для того, чтобы неказахи сохранили свой язык, обычаи, традиции, культуру. То есть это резко отличается от того, что было в прошлый колониальный период. У нас люди, недопонимая, просто боятся того, что здесь произойдет то же самое, что и с русским языком в период советской власти в отношении нерусских народов. Вот этого не должно быть. И мы должны об этом четко и ясно заявить. Мы должны сказать, что, допустим, кореец со своим сыном, внуком мог бы говорить на корейском языке. Но уже с казахом он должен говорить на казахском языке. И мы к этому должны прийти. В то же время я хочу сказать, что это не одномоментный процесс, что это решится не в ближайшие годы. Но эта работа должна вестись и она должна сопровождаться самой широкой и внятной разъяснительной политикой. К этому пониманию, к сожалению, власть предержащие в Казахстане еще не пришли. Они остались на уровне ХХ века, когда думают приблизительно следующим образом: “Мы провозгласили свою приверженность демократии, а посему мы не допустим подавления языков других этнических групп в Казахстане за счет казахского”. И это действительно должно быть так. Но эти группы должны владеть государственным языком. Такова ситуация во всех государствах мира.

– Если я Вас правильно понял, нам нужно, во-первых, проявить волю, а во-вторых, всем нужно проявить понимание.

– Да. И разъяснять, разъяснять, не пугая другие этнические группы в Казахстане.

– Вы много лет проработали в традиционно мусульманских странах. С приобретением суверенитета в Казахстане ислам, образно говоря, переживает период ренессанса. В этой связи, какой Вам видится его роль в нашей стране сейчас и в будущем?

– В отношении религии мы с вами должны быть историчны. В коммунистический период религия была в подавленном состоя34

нии. И это коснулось всех национальных групп. В некоторой степени я внутренне рад, как это ни парадоксально прозвучит, что ситуация была именно таковой в то время, Объясню почему. Если бы религия, как в других странах, была свободно исповедуемой и советская власть проповедовала бы также религию, то она естественным образом культивировала бы на всей территории бывшего Советского Союза христианство. И мы помимо подавления своей культуры и языка еще прошли бы стадию христианизации, отречения от своей религии. Этого не произошло благодаря тому, что коммунистический режим, сам того не ведая, убирая такой важный пункт изменения самосознания людей, как религия, упустил этот момент. И сейчас, когда не только в Казахстане, но и в самой России происходит возрождение религиозного сознания населения, это оказалось, прежде всего, на пользу нехристианам в бывшем Союзе. Мы можем, пусть и не с чистого листа, но по крайней мере с неиспорченного листа приниматься за возрождение своей традиционной религии – ислама.

– Вы хотите сказать, что атеизм оказался меньшим злом?

– Да-да. Атеизм сыграл на руку выживанию нерусских, нехристианских народов. Не будь атеизма, мы бы сейчас, как некоторые народы Севера, давно приняли бы христианство. Одновременно с русским языком, культурой, обычаями и традициями. Моя позиция – в этом плане атеизм сыграл на пользу сохранения самосознания мусульманских народов или – если быть точнее – нехристианских народов Советского Союза. Возрождение религиозности – это объективный процесс. Потому что народов, не имеющих своей религии, не бывает. Я не встречал таких народов. Все народы, которые я видел с молодости, были религиозны. Единственным пятном был бывший Советский Союз и соцлагерь, где была попытка бороться с религией. Религия – это часть духовной жизни, духовного сознания каждого народа. Другое дело, каким образом эта религия используется. И еще я хотел бы заострить внимание на одном моменте. У нас очень часто путают понятия “светское государство” и “атеистическое государство”. Но это никоим образом не тождественные понятия.

35

Все европейские государства светские, но они придерживаются своих традиционных религий. Светское государство означает изначально в политологии, что в этом государстве любой гражданин вправе придерживаться любых религиозных взглядов. Но это не значит, что он атеист или же лишен религиозных взглядов. А у нас это понимают несколько неверно, абсолютизируется светскость. Франция, Великобритания, США, та же Турция светские государства. У нас считается, что если светское, значит там нет места религии. Ничего подобного. Наоборот, оно утверждает право гражданина иметь религиозное воззрение. И плюс к этому все эти светские государства главной своей религией объявляют свою традиционную религию. Она отделена от государства, она не вмешивается в дела государства, но и государство не вмешивается в дела религии и ее институтов. В любом из европейских или американских государств вы увидите, что там существует главная религия – религия государствообразующего народа. Поэтому возрождение ислама в Казахстане – это не из ряда вон выходящий факт. Это объективный и закономерный процесс. Мы постепенно независимо от социального статуса будем возрождать свое религиозное воззрение как часть своей духовности. Это момент­ нравственности, гуманизма. Ибо все религии призывают к этому.

– Как опытному дипломату не могу не задать Вам следующий вопрос. Как Вы оцениваете внешнеполитический курс нашего государства? В последние годы поэтому поводу было высказано немало критических замечаний. Хотелось бы узнать Ваше мнение как профессионала.

– В этом отношении я бы начал с постулатов дипломатической службы во всем мире. Любое внешнеполитическое ведомство или тот, кто работает в этой сфере, должны исходить прежде всего из национально-государственных интересов своей страны. Это самое главное и принципиальное. В этом плане мы не можем сказать, что внешняя политика Казахстана всегда последовательна в защите своих национальных интересов. Я не говорю огульно обо всей политике. Я имею в виду отдельные моменты. Чтобы не быть голословным, скажу, что вызыва36

ет недоумение, причем не только у простого гражданина, но и у меня, как дипломата, так это то, что мы легко и просто уступаем свои территории соседним государствам во время делимитации границ. Это прискорбно. Как можно легко и просто отдавать часть своей территории? Я не хотел бы ссылаться на банальные истины, вроде того, что за эту землю бились наши предки. Что в конечном счете одна из целей внешней политики – это сохранение незыблемости своих границ и недопущение потери территории или хотя бы ее части. В конце концов, даже если это имеет место, как это было и с Китаем, и с Узбекистаном, и с Россией, по крайней мере, если даже не правительство, то те, кто участвует в процессе делимитации, должны объяснить народу, по каким резонным моментам достигнута договоренность именно в таком виде. В виде уступок Казахстаном своей территории соседним странам.

– Вы имеете в виду, что механизм принятия подобных, скажем так, далеко не бесспорных решений, должен быть прозрачным?­ – Конечно, он должен быть прозрачным. Я уже не говорю, что такие вопросы решаются на референдумах. И не просто в чиновничьем кабинете распоряжаются достоянием истории этого государства, достоянием народа, да еще без ведома этого народа. Это должно быть решение народа. С другой стороны, если брать постоянное увлечение Казахстана интеграцией и с севером, и с югом, и с западом, и т. д., это тоже вызывает некоторое недоумение. Потому что под интеграцией у нас почему-то понимают, что мы должны интегрироваться налево и направо без разбору. А ведь надо знать, с кем можно интегрироваться, а с кем не стоит спешить. Одно дело если вы интегрируетесь с примерно себе равными по экономическому, демографическому и международному весу и общему потенциалу. Но если вы интегрируетесь с десятикратно большей страной, то надо задуматься, а что даст такая интеграция? В этом плане особенно надо быть осторожными с теми, кто был вашей метрополией. У них, к сожалению, и я прямо скажу об этом, и это признают многие аналитики международники, имперские амбиции не убывают.

37

В этой ситуации, прежде чем идти на интеграцию с центром бывшей империи, по крайней мере не мешало бы все несколько раз взвесить. Иначе это будет означать, в конечном счете, потерю контроля над своими политическими, экономическими и другими интересами.

– А как же быть тогда с такими вещами, как исторически сложившиеся связи, взаимопроникновение культур и т. д. Не получится ли так, что резкий обрыв отношений это как рубить по живому?

– Должен вам сказать, что я лично за связи, за взаимопроникновение культур и т. д. Но это проникновение не должно быть мембранного характера, то есть проникновением только в одну сторону. В другую сторону мембрана, как известно, ничего не пропускает. На то она и существует. Так вот в наших отношениях, я прямо буду говорить, с той же русской культурой, с Россией существовала мембрана. Мы принимали их культуру, язык и все остальное, а они и понятия не имели, что у нас тоже имеется культура, у нас имеется язык. Вы это можете называть взаимопроникновением?! Я никак не могу. Это одностороннее проникновение. А я за двустороннее. Если бы оно было именно таким – нет проблем. Ведь даже проживающие на территории Казахстана не в одном поколении и бьющие себя в грудь по этому поводу наши русские сограждане не собираются знать казахский язык. И соответственно все остальное – культуру, обычаи, традиции и т. д. Это Я не могу назвать взаимовлиянием или взаимообменом.

– Имидж страны за рубежом: из чего он складывается, какие факторы влияют на его позитивный или напротив – негативный образ? Вы достаточное количество лет представляли нашу страну на международной арене, у нас уже есть имидж и каков он, образ Казахстана в глазах мирового сообщества?

– Скажу так: имидж складывается благодаря экономическим и политическим составляющим данного государства. Имиджу способствуют достижения спортсменов, творчество деятелей искусства, культуры и т. д. Имидж на деле как бы пропагандируют и внедряют все же дипломаты или сотрудники заграничных орга38

низаций и представительств Казахстана. И не углубляясь в пространные рассуждения, я бы сказал, что Казахстан в этом плане имеет весьма неприглядный имидж. Ибо дипломаты Казахстана не владеют своим родным языком. Соответственно они не знают, собственную культуру, литературу. Я уже не говорю о таких профессиональных недостатках, как слабое знание экономических данных, политической ситуации и т. д. Имидж Казахстана за рубежом сложился такой, что в Казахстане проживает население, которое говорит на русском языке, что как о таковой, о казахской нации они имеют слабое представление. Опять же через таких наших представителей, которые не владеют родным языком. Но с другой стороны, о Казахстане какое-то доброе впечатление, я бы сказал. По-видимому, на это повлияло то, что мы отказались от ядерного оружия на заре суверенитета. К тому же есть еще один фактор чисто психологического характера. Когда страна с большой территорией, к ней испытывают совсем другое чувство. Поэтому нельзя упускать из виду, что мы девятое государство в мире по площади территории. Люди, побывавшие у нас, отмечают такие качества наших людей, как гостеприимство, толерантность, доброжелательность к не казахам, будь это постоянно проживающие или приехавшие в гости. Это известно за рубежом. Я сам не раз был свидетелем добрых высказываний о Казахстане. Нет какой-то настороженности, не говоря уже об озлобленности. В отношении некоторых государств, да и народов такие моменты существуют, в смысле не приятия. В отношении Казахстана я с таким не сталкивался.

– Однозначно: мы в мире узнаваемы?

– Узнаваемы искаженно, и нам предстоит много работать над своим образом.

– Наша власть любит порассуждать на тему о нашем самобытном пути реформ. Существует ли такое понятие или явление – “казахстанский путь реформ”, или это попытка изобрести велосипед?

– В принципе об этом можно было бы говорить в плане самобытности. В действительности исторические условия одного государс39

тва никак не могут быть точным отражением положения в другом государстве, это понятно. С точки зрения исторического развития, исторической психологии, этнографических особенностей. Но что касается реформ, которые были проведены в области денежно-кредитных отношений, в финансовой сфере, то они общеизвестны и в некоторой степени даже заимствованы из зарубежного опыта. Моменты, связанные с приватизацией, также общеизвестны. Они имели место в странах Восточной, Европы и в некоторых других странах, осуществлявших переход из одной формации на рельсы рыночной экономики. И я не вижу здесь каких-то особенных моментов, чтобы мы могли говорить, что это отдельно существующая какая-то казахстанская модель или путь развития – То есть это уже апробированные методы?

– Да, это апробированные методы мировой экономики, мировой политики.

– Как Вы относитесь к перспективе вступления Казахстана в ВТО? По этому поводу в нашем обществе высказываются диаметрально противоположные мнения: одних это пугает, другие приветствуют такой шаг. Вы на чьей стороне?

– Я на стороне тех, кто считает, что Казахстан еще не готов к вступлению в ВТО. Членство в ВТО предполагает открытость экономики стран-участниц этой организации для глобализации, для товаров извне. Также предполагается, что для товаров страны, входящей в ВТО, создаются аналогичные условия проникновения на рынки, других стран. В сжатом виде это суть ВТО. Если исходить из этого, для нас открыться не проблема, товары хлынут к нам. Но, не имея еще своей промышленности, не имея своего производства, сможем ли мы поставить собственное производство в условиях, когда сюда хлынут товары других стран. Это одна проблема. Другая проблема: нам открывают экономику и торговые границы других государств, а что мы сможем туда ввозить кроме нефти и другого сырья? Что производит Казахстан, вы мне объясните? Даже внутреннее потребление Казахстана покрывается за счет импорта товаров из других государств. Мы еще не дошли до стадии, чтобы удовлетворять хотя бы внутренние потребности внут40

ренним производством. Это условие устойчивой экономики. По этому, пути прошли все страны Европы и США, а также Япония.­ Я часто читаю, что Казахстан должен быть конкурентоспособен, что наши товары должны быть конкурентоспособными. Но для этого необходимо сначала хотя бы на 60-70 процентов удовлетворять внутренние потребности в товарах первой необходимости за счет собственного производства. При этом мы говорим о развитии малого и среднего бизнеса. Но даже не все экономистымеждународники знают о том, что в той же Японии примерно 60 процентов предприятий малого и среднего бизнеса 100 процентов своей продукции реализуют на японском рынке. А у нас горе – экономисты начинают разглагольствовать, что нам, дескать, сначала необходимо добиться того, чтобы мы могли производить экспортно-приемлемые товары. Но для этого надо хотя бы научиться одевать обувать свое население.

– Значит нужно научиться конкурировать между собой, а уже потом выходить на внешний рынок?

– Да, конечно. Я не стану утомлять читателей статистическими выкладками, а только напомню, о чем недавно сказал президент Назарбаев. Всего 3 процента производимой у нас продукции может быть экспортировано. Так что мы выиграем при вступлении в ВТО? Мы не успеем развить собственное производство.

– Болатхан-ага, одним словом, Казахстан пока не готов полноценно участвовать в международном разделении труда? Я правильно Вас понял?

– Да. При этом я хочу сказать я не против вступления в ВТО. Но на данный момент Казахстан не готов. Вот о чем речь. Несколько лет назад у нас был с визитом министр торговли США. Он, отвечая на этот же вопрос, сказал: “Из того, что я видел, могу сказать, Казахстан не готов к вступлению в ВТО”. Я высказывал такое мнение еще до его приезда. Если бы это было после его визита, это говорило бы о том, что я согласен с его мнением.

– Болатхан-ага, нет пророков в своем Отечестве.

– (Смеется) – Благодарю Вас за интервью.

Интервью вел Кенже ТАТИЛЯ 41

№ 34 (89), 25 августа 2006 год

О государственном терроризме и мировой истерии­ Первым взял “огонь на себя” известный политолог Болатхан Тайжан, долгие годы работавший послом в мусульманских странах. Он попытался взглянуть на сегодняшнюю ситуацию, опираясь на исторический опыт. Первое, на чем акцентировал внимание. Болатхан-ага, стал тот факт, что со времени провозглашения израильского государства, 15 мая 1948 года, между евреями и арабами имели место несколько затяжных крупномасштабных столкновений, в результате которых Израиль постоянно расширял свою территорию. По мнению Тайжана, в основе израильско-арабских отношений лежит, с одной стороны, проблема оккупированных территорий, с другой – проблема создания Палестинского государства, чему, несмотря на соответствующую резолюцию ООН, противится Израиль. По крайней мере, Израиль до сих пор, регулярно садясь за стол переговоров с палестинской стороной, отказывается исполнять достигнутые договоренности.

– Ливанские события, – говорит Тайжан, – являются ответвлением от проблемы создания палестинского государства и возврата оккупированных Израилем территорий. В итоге Израиль и США, которое оказывает поддержку израильской стороне, в экономическом, политическом плане, потерпели моральное поражение. Имидж демократически ориентированных стран, выступающих за мир, стабильность и справедливость, потерпел фиаско. И это не голословное утверждение. Как выяснилось, в дни вхождения израильско-ливанского конфликта в наиболее активную фазу Болатхану Тайжану удалось побывать в Малайзии на совещании министров иностранных дел АСИАН, которые охарактеризовали действия тандема Израиль – США не иначе, как государственный террор.

42

Я в свое время часто бывал в Израиле, общался с послами, простыми людьми и искренне удивлен, что в среде мирного народа нашлась группировка, способная совершить преступление против человечества, – прокомментировал, сделанные высокими чинами выводы, аксакал. – Мне вспомнилось, что, когда я был в Вашингтоне в музее “Холокост”, я содрогался от картин, свидетельствующих о зверствах фашисткой Германии в отношении евреев. Сегодня я содрогаюсь от действий евреев в Ливане. Народ, который перенес такие тяжкие формы насилия, оказался способным на то же самое. Поэтому, считает Болатхан Тайжан, на вторжение Израиля в Ливан мы должны смотреть гораздо шире, например, под углом прихода к власти администрации Буша, из-за чего во всем мире резко усилилось размежевание по виртуальной, определенной Госдепом линии – христианский мир и нехристианский мир, и попытаться не допустить столкновения цивилизаций, на пороге чего мы сегодня невольно оказались. № 34 (89), 25 августа 2006 год

Система ли в ответе за это? Или нет предела человеческой жадности? Дискуссия о коррупции в посткоммунистических странах без заминок перешла в беседу о “системной коррупции” на казах­ станском пространстве. И хотя в книге американки Расмы Карклинс (Rasma Karklins), презентованной в Алматы, о Казахстане речь не идет, одного слова “коррупция” оказалось достаточно. Не обошли эксперты и человеческий фактор. Например, общественный деятель Болатхан Тайжан считает, что к проблеме надо подходить с позиции распада общечеловеческих моральных ценностей не только в Казахстане – во всем мире, а также существующих двойных стандартов.

43

“Жас Қазақ”, №37(203), 16–22 қыркүйек, 2005 жыл

Шетелде Үкімет басшысымен таласып жүргендер Үкіметте істей береді... Өзге ұлт өкілдері халық емес – диаспора – Болатхан аға, сіз Қазақстандағы ұлттық саясаттың дұрыс жүргізілмей отырғандығына шыр-пыры шығып жүрген жандардың бірісіз. Жоғарғы жақ саясаттанушылардың ұлттық саясат төңірегіндегі пікірімен санаспайды ма, жоқ әлде басқа да себептері бар ма?

– Бұл ұлт саясаты жөніндегі әңгімелерді билік естімейді емес, естиді. 1992 жылы мен Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлына арнайы айтқанмын. Қазақстанда көп халық тұрады деу – дұрыс емес, Қазақстанда тек бір ғана халық тұрады. Сондықтан мұны биліктің жоғарғы сатысында отырғандар білмейді дегенге сенбеймін. Өйткені, өзімнің оларға айтқанымды білемін. Екіншіден, ол уақытқа дейін Қазақстанда бірнеше халық тұрады деп келдік, бұл – көзбояушылық, Қазақстанда көп халық тұрады деп қазақ еместердің көңілін көтеріңкі ұстауды көздеу. 2004 жылы Қазақстанда тұратын өзге ұлт диаспораларына қатысты жүргізілген шолудың нәтижелеріне қарасам, 130 халық деп жүргеннің ішінде алпыс бір, алпыс екі адамнан ғана тұратын, тіпті сегіз пайыздан аспайтын ұлттар бар. Соларды халық деп атауға кімнің аузы барады? Бұл бір жағынан қазақтарды, екінші жағынан қазақ еместерді де қате жолға бағыттап отырған ұлттық саясат деп санаймын. Осы шындықты басқа халықтардың диаспо­раларына түсіндіріп айту керек. Жалпы, халық деп аталатын адамдардың бірлестігі олар өзінің тілін, мәдениетін, ұлттық әдет-ғұрпын белгілі бір жерде қалыптастырады. Мысалы, орыс халқының тілі, мәдениеті Канадада, не болмаса Өзбекстанда емес, орыстың жерінде қалыптасқан. Ал бірақ Канадада да, Өзбекстанда да, Қазақстанда да жүрген орыстар сол Ресейде тұрып жатқан халықтың диаспорасы, бір бөлшегі деп 44

саналады. Ал бізде ше, осындағы тұрып жатқан кімдер болмасын, соны халық деп атауға жол беріліп отыр. Корейдің, поляктің, немістердің, орыстардың мәдениеті мен тілі Қазақстанда қалыптасқан жоқ. Бұл тарихи ақиқат. Бірақ бұған көлденең ұғым Қазақстанда орын алуда. Мен әрдайым айтып жүрмін және де қайталап айтамын, егер де сіз Қазақстанда орыс, корей, монғол топтарын халық деп атасаңыз, онда дүние жүзінде тұрып жатқан орыс халқын “дүниежүзінде бірнеше орыс халқы тұрып жатыр” деп айтасыз ба? Бұл ешқандай ақиқатқа келмейтін нәрсе. Егер сіз Қазақстандағы гректерді грек халқы десеңіз, Грекиядағы грек ұлтын кім дейсіз. Осыны айтудай айтып, түсіндірудей түсіндіріпақ келе жатырмын. Өкінішке орай, менің айтқанымды ұғатын не заман келмеді, не болмаса ынта-ниет жоқ. Францияда тұрып жатқан 5 млн-ға жуық арабтарды араб халқы деп айтуға бола ма? Францияда тек сол 5 млн арабтар емес, шығыс және оңтүстік Азиядан шыққан азаматтар, үнділер, қытайлар қаншама. Сол секілді Германияда статистика бойынша 3 млн-нан аса түріктер тұрады. Ал сіз Түркиядан басқа жерде түркі халқы тұрып жатыр дегенді естідіңіз бе, жоқ. Мұндай ұғым дүниежүзінде жоқ, тек Қазақстанда қалыптасып отыр, кезінде Қазақстанға келгендердің барлығын халық деп атап, Мәскеу шегелеп тастады. Осында 4 млн орыс әкелінсе, “орыс халқын әкелдім” деп шегеледі. Сол Кеңестік орыс империясының кезіндегі қалыптасқан ұлт мәселесінің ішіндегі ұғымдар бүгінде санасезіміміздің жетпегендігінен, не болмаса әдейі саяси мақсатпен қайталанып отыр.

– Сол секілді және өзге де мәселелерге қатысты пікірін ашық білдірушілер көбінесе биліктен аластатылып жатады. Мұны қалай түсінуге болады? “Ауруын жасырған өледі” деген бар емес пе?

– Бұл біздің қоғами-саяси өміріміздің үлкен кемшілігі. Шынында да басқа елдерді қарасаңыз, тіпті үкімет басшысымен таласып жүрген адамдар үкіметтің ішінде жұмыс істеп жатады. Бізде ше, сіздің айтқан пікіріңіз, ойыңыз билікте отырғандардың ойына сәйкес келмесе шынында да қызмет орныңыздан айрылып қаласыз. Бұл Қазақстанның әлі де демократиялық тұрғыдан дамымаған 45

мемлекет екендігінің көрінісі. Біз егер еркін пікірталасқа, еркін пікір айтуға үйренген қоғам болсақ, жаңағыдай жағдайлар болмас еді. Сондықтан да, әсіресе, билікте отырғандардың саны да, сапасы да өзгермей отыр. Тек бір қазанға салып тастаған сияқты мөлшерлі, жаңармай отырғандықтан одан қоғами-саяси тұлғалар тыс қалуда. Бұл әрине, жақсылыққа түбі апармайтын біздің даму жолымыздағы үлкен кемшілік.

– Жаңа жоғарыда демократия туралы айтып қалдыңыз. Еліміздегі демократияның көрінісі ретінде бір партиядан бір партияға өтіп жатқан азаматтарды көрсетіп, “Міне, біздің демократиялық жолмен дамып келе жатқандығымыздың көрінісі” дегенді мақтанышпен айтып жүргеніміз ше?

– Үкіметке, билікке тәуелді партиялардың жалпы алғанда көзқарастары бір. Олар үкіметті сынаудан тіпті аулақ. Ал мынау оппозицияда жүрген партиялардың көбінің өкінішке орай, экономикалық-саяси көзқарастары әлі анықталмаған. Ал екі жақты бірдей қоса айтарым, ұлт саясаты, тіл саясаты жағынан анық өз пікірін айтуға ешқайсысы аяқ басқысы келмейді.

– Неліктен?

– Өйткені билік қай кезде де жоғарыдан басып отырады. Егер ұлт, тіл саясатынан пікір айтатын болсаңыз онда биліктің көзқарасымен келісіп айтуыңыз керек. Сондықтан да бір партия­ дан бір партияға ауысты дегенді мен саяси көзқарас ауысты деп түсінбеймін, бұл тек көңіл. Ең күшті оппозиция – екінші үкімет – Сондай-ақ ұлт мүддесін қорғаймын деп қызмет орнынан аластатылғандар оппозицияның арасынан бой көрсетіп жататыны бар.

– Иә, бұл түсінікті жағдай. Өйткені, дүниежүзінің мәденисаяси­ дамуы бойынша еліне, ұлтына жанашырлар көбінесе оппозицияда болады. Оппозицияда болады деген сөз – тек үкіметпен, билікте отырғандармен тікелей күресу, қарсыласу емес, мұндай ұғым тек бізде ғана. Бұл көріп тұрған кемшіліктерді не болмаса әркімнің ойы бойынша түзу жолды көрсету, соны қоғамның пікіріне салу. Бізде келіспей бір сөз айтсаңыз жағдайыңыз қиындайды.

46

Мысалы менің осы айтып отырған сөздерімді оппозицияның сөздері деп сипаттауға болады. Ал шындығында менің айтып отырған нәрселерім қоғам түзетілсе деген ой, билікке ешқандай қарсылығым жоқ, мен тек білгенімді, көргенімді айтып, соны іске асырса деп отырмын. Мен жастайымнан саясаттан, дүниежүзілік экономикадан білім алған адаммын. Оның үстіне өмірімнің жартысынан көбін Қазақстаннан тыс жерлерде өткіздім. Сол жақта тұрақты қаншама жылдар бойы тұрып, көп нәрсені көрдім. Содан кейін дүниежүзілік тәжірибені, ұлтқа қатысты мәселелерді айтқым келеді. Бірақ бұған құлақ асып жатқандары шамалы.

– Оппозицияның биліктің кем-кетігін айтқаннан басқа билікке әсер етерлік күші қандай?

– Сіздер білесіздер, мен “Отан” партиясының мүшесі және де оның басқарушы тобының ішінде болдым. Байқағаным (мен мұны партиядан кеткеннен кейін сыртынан айтып отырғаным жоқ, өз ішінде де айтқанмын), егер Президент Назарбаев “Отан” партиясын тастап кетсе, бұл партия біраз уақыттан кейін ыдырап кетеді. Мұндай ұйымды партия деп атауға болмайды. Бұл тек Президент Назарбаевтың билігімен, басқаруымен құрылған ұйым. Сол сияқты ұйымдар бізде өте көп. Кейбіреулері ондаған, жүздеген, мыңдаған мүшелерден аспайды. Ал егер бір жағдай болғанда сол мүшелерінің әрі кетсе жиырма мыңнан жинап көрсінші. Жинай алмайды. Сол партияның көп болса 50-100 маңайында белсенділері бар шығар, ал қалғандары қағаз түрінде тіркелгендер. Ал шетелдік тәжірибедегі партия деген – ертең олар он мың адамды шығарамыз десе, өз партия мүшесінен соншама адамды шығара алады. Өйткені, шындығында да олар сол партияның иесіне, сол партияның бағытына берілген азаматтар. Ең күшті оппозиция – екінші үкімет. Яғни, сол партияның бағдарламасында қамтылған ішкі, сыртқы саясат, мәдениет, өнеркәсіп, ауылшаруашылық салаларындағы үлкен-үлкен мамандардың пікірлері мемлекеттің кез келген саласындағы кемшіліктеріне жаратылады. Кейде тіпті Парламенттің ішінде екі жақ пікір сайысқа барады. Мұндай жағдайды сіз қазір көз алдыңызға елестете аласыз ба? Біздің экономикамыздың шешуші саласы болып табылатын шикізат47

тан, мұнайдан түсетін табысты, салық мөлшерін, мемлекеттің бюджетіне солардың қаншасы түсіп жатқанын көп адам білмейді. Жалпы бұл ашық айтылуы тиіс. Өйткені, үкімет сол мемлекет халқының істерін басқару үшін құрылған кішкентай ұжым емес пе? Ол неге халыққа айтпай өмір сүріп отыр. Біз осындай жағдайларды ашық көрсетіп отыратын күйге келуіміз керек.

– Біздің елімізде қалған екі билікке қарағанда атқарушы биліктің күші басым деген пікірлер айтылады. Осыған өз көзқарасыңызды білдірсеңіз.

– Иә, Қазақстанда бір адамның, яғни Президенттің құқығы, оның жасайтын мүмкіншіліктері заң саласы болсын, атқарушы билік саласы болсын, солардан басым болып отыр. Оның үстіне қазір Президентті сынайтын мүмкіншілік аз. БАҚ-ты, партияны, Парламентті алсаңыз да. Не нәрсеге болса да жауапқа тартуда – қудалау секілді күшпен емес, оймен тойтарыс беру керек. Сіз өзіңіздің ойыңыздың әділет екенін дәлелдеп, күрескеніңіз керек. Қазақстанда біз осындай мәдениетке әлі жеткен жоқпыз. Парақорлықты жою үшін демократияны күшейту керек – Финляндияда жемқорлық жоқтың қасы дейді. Ал өзіңіз елшілік қызмет атқарған Малайзияда шенеуніктер өздерін халықтан жоғары ұстамауға тырысады екен. Бізде жемқорлықтан арылу мақсатында “Жалғыз терезені” ендірмекпіз. Мұнда да “бір алып қалған қол” басқа амал-айласын асырудың жолын табатын шығар.

– Әрине, солай болады. Өйткені, мен бір журналистке сұхбат беріп отырғанымда айтып едім, қазір парақорлық – өмір сүру ортасына айналды. Өйткені кішкентай бала мектепке бірдеңені апаруы керек. Апармаса, ол жексұрын болып қалады. Тіпті қора сыпыратын жұмысқа қол жеткізу үшін пара беруің керек. Бұл сұмдық нәрсе ғой. Ал парақорлықтың көзі, оның шығатын негізі – төменнен емес, жоғарыдан басталады. Параны берген адамыңыз параны қабылдамаса, беріп жақтан сізді ұстап алып, сотқа беріп жатса, онда сіз екінші рет пара беруге бара алмайсыз. Экономикалық саясат саласындағы тәжірибе бойынша, парақорлықты билік орнатады. Сондықтан биліктегі парақорлықты жою керек. Сіз 48

байқасаңыз, қазір 5000, 4000 теңге, кейде 40000 теңге беріп жатқандарды ұстап, әшкерлеп жатады. Ал, миллиондап доллар беріп жатқандардың біреуін ұстағанын естідіңіз бе? Параны алуберуді, жымқыруды сол миллиондардан бастау керек. Сонда сіз парақорлықты тоқтата аласыз. Ал пара беруге мәжбүр болып отырған қара халықты ұстап беру – көзбояушылық. Осы әрекетке барғаны үшін жоғары лауазымды адамдарды өте қатал жазалау керек. Қытайда ату жазасына дейін кеседі. Жемқорлық дүние жүзінде бар нәрсе, бірақ Қытайдағы парақорлықты Қазақстанмен салыстыруға болмайды, бізде тым өршіп кетті. Сосын көзге түспейтін экономика деген сала бар. Қазақстанда жасырын шығарылатын өнім 35 пайыздан кем емес, кейбіреулер 40 пайыздан кем емес дейді. Біздің экономикамыз мемлекетке салық төлемей, халықтан пайданың жартысын тығып отыр деген сөз. Қанша қаражат халықтың пайдасына жұмсалмай отыр. Мемлекеттік жалақы алып отырған шенеуніктер зәулім-зәулім үйлер, қымбат-қымбат арбаларды мінеді. Киімін, сағаттарын, әйелдерінің мойнына салып жүрген әшекей заттарын былай қояйық. Оның барлығы қайдан келді, ол жаңағы айтып отырған 40 пайыздың үлесі.

– Осы парақорлықты жоюдың жолдарын айтып бере алар ма едіңіз. Қайтсек арыламыз?

– Біріншіден, қоғамның бақылау мүмкіншілігі кеңею керек. Үкіметтің жұмысын, тіпті мемлекет басшысының жұмысын қоғам жақсы бақылауға алып, журналистер емін-еркін қолына дәлелді дерек түссе жарыққа шығаруға ұмтылғыш болуы керек. Оның үстіне, шетел компанияларының елдегі істеп жатқан жұмыстары халыққа белгілі болуы керек, олар қанша тауып жатыр, қаншасын салық ретінде төледі, қаншасын өздерінің пайдасы деп санайды. Оларда да пайда болуы керек, бірақ оның мөлшері болуы тиіс. Өйткені, шетел компаниялары сол пайдасының біразын жоғарыда отырған шенеуніктерге мемлекетке төлейтін салықты азайту үшін беріп, өзінің пайдасын көбейтіп отырады ғой. Бізде дәл осы көріністер бар. Парақорлықпен күрестің ең үлкен жолы – бір адамның қолына көп құқық бермеу керек. Және де демократияны күшейту, яғни ашық қоғам орнатуымыз қажет.

49

Заң термині бойынша, мемлекеттік тіл мен ресми тіл екеуі­ бірдей – Жаңағы осыған дейін айтып жатқан ұлт мәселесі жөніндегі әңгімелер осы Конституцияға келіп тіреледі емес пе?

– Конституциясын өзгертпей, толықтырмай отырған мемлекетті көрген жоқпын. Өйткені, қашанда әр мемлекеттің уақыт өте бере ішкі экономикалық, қоғами-саяси жағдайлары өзгеріп отырады. Сондықтан сол өзгерістерден көп замандар бұрын қабылданған Конституциямызды өзінің мүмкіншіліктерін толық орындап болған жоқ деу – тағы да көзбояушылық деп атар едім. Өйткені, біз айтып отырған Президенттің құқықтары, мүмкіншіліктері кең болғанына қарсы емеспін. Өйткені, сол уақытта сондай жағдай болды. Қазір экономиканы, реформаны жақсартқаннан кейін, демократияға аяқ басамыз дегеннен кейін Президенттің мол құқықтық мүмкіншіліктері бұған қайшы келеді. Сондай-ақ Кон­ ституциямызда қазақ тілі – мемлекеттік тіл делінген. Екінші орыс тілі – ресми тіл. Заң термині бойынша мемлекет тілі мен ресми тілінің ешбір айырмашылығы жоқ. Біз жұртты алдадық. Өйткені, үкімет, Парламент неге орыс тілінде сөйлейді, сөйтсек, заң бойынша орыс тілі – ресми тіл деп жазылған. Оның үстіне тіл заңында екеуі бір қолдануы керек деген баптар бар. Сондықтан бұрыннан қазақ тіліне жол бермей үйренгендер әлі жол бермей келе жатыр. Мен мысалы тілге байланысты бабына: “Иә, мемлекеттің тілі – қазақтың тілі. Сондай-ақ, Қазақстанның бүкіл азаматтары мемлекеттік тілді білуі керек” деген сөйлемді қосар едім. Басқа елдерде осындай шарт бар. Ол елдерде мемлекет тілін білмегендерге азаматтық берілмейді. Конституцияда Президенттің мерзімі екі мерзім деп жазылыпты. Мен оған мынаны қосар едім, егер әр мерзімі төрт жылдан болғанның өзінде сегіз жыл, одан аспауы керек деп, отыратын уақытысын тура көрсетер едім. Қазір Қазақстанда жеті жылдан отыратын болды ғой. Олай болғанның өзінде он төрт жыл. Бізде өкінішке орай, екі мерзімнен аса отыратын жағдай орын алды. Болашақта сондай жалпы болмауы үшін жылдарын көрсетер едім. Түйіндеп айтқанда, қазіргі заманда құзырларды шектеу керек, сонда ғана біз қоғам ретінде дамимыз. Демократия өз бетімен келе бастайды.

50

Өз еркімен орнынан кету деген болмайды – Ендігі сұрақты өзіңізге қатысты қойсам деп едім. Сіз кеңес заманында араб тілінен Хрущевтың аудармашысы болдыңыз. Кеңесші қызметін, елші қызметтерін де атқардыңыз. Осы істер сізді саяси тұрғыда қаншалықты тәрбиеледі, тәрбиелене алдыңыз?

– Әрине, мен ең бірінші оқыған оқу орнымды саяси тәрбиелеуде орны ерекше деп атаймын. Өйткені, әрбір ұстаз бүкіл мемлекетке белгілі тұлғалар болды. Біз аптасына екі-үш рет олардың экономика, саясат, мәдениет саласындағы пікірлерін тыңдап өстік. Олар былайша айтқанда, қолдарында көп нәрсені ұстап отырған тұлғалар болды ғой. Мәселен, мен сізге мынаны айтайын. Хрущевты 1964 жылы 14 қазанда орнынан алып тастады. Сонда күллі Кеңес газеттері “Ол денсаулығына байланысты арыз беріп, өз мансабынан кетті” деп жазды. Сосын біз аң-таң болып, институттың басшыларына “Бұл қалай?” деген сұрақты қойдық. Сонда Францияда елші болған Виноградов деген кісі бізге келіп, мынаны айтты: “Сіздер өмір бойы осы мамандықтың иесі болатындықтан, президент, король, премьер-министр дегендермен көп араласып жұмыс істейсіздер. Сонда солардың әрқайсысы өз еркімен тағынан түсті дегенге мүлдем иланбаңыздар. Өз еркімен орнынан кету деген болмайды, билікке қолы жеткен адам одан айрылмайды. Түсіндіңдер ме?

– Түсіндік.

– Сұрақтарың бар ма?

– Ал Хрущев ше?

– Мен айтып тұр емеспін бе сендерге, өз еркімен денсаулығына байланысты кетті деп...” Біз аң-таңбыз, бізге айтқан ақылы анау, Хрущевке байланысты былай деп тұр. Кейін барып түсіндік, өзі компартияның мүшесі болып отырып, қалай айтсын өз бетімен кеткен жоқ дегенді... “Жас тұлпар” өте ықпалды ұйым болды – “Жас тұлпар” деген ұйымды да кезінде Сіздер құрған болатынсыздар...

51

– “Жас тұлпардың” негізгі мақсаты – Мәскеуде және басқа қалаларда оқып жатқан, Қазақстан студенттерінің оқу-білімін жетілдіріп, неғұрлым көп қазақ балалары жоғары оқу орындарын бітіріп, дипломдарын алып, үйлеріне қайтуын көздеді. Өйткені, біз Мәскеуге студент болып барғанымызда, естуімізше, сол орталық оқу орындарына түскен Қазақстан студенттерінің арасынан небәрі жартысы ғана оқып, қалғаны оқу орнын аяқтай алмай, әртүрлі себеппен оқудан шығып қалады екен. Біз мұны Қазақстанға үлкен нұқсан деп санадық. Сол үшін оқу саласынан бір-бірімізге көмек жасауды, мысалы жоғары курстағылар төмендегілерге көмек беру, орысша жақсы білетіндер ауылдан келген қазақ балаларына орысша үйрету секілділерді қолға алдық. Сондай-ақ бүкіл студент қауымы тарататын материалдық жағдайы да қолымыздан келгенше шешуге тырыстық. Ол кезде студенттер Д. Ахметұлы Қонаевпен кездесіп, “Жас тұлпарға” бөліп берген 3000 рублін жағдайы жоқ студенттерге үлестірдік. Ал бір-бірімізбен бірге, араласа келе Қазақстанның дербес мемлекет болуын аңсадық. Қазақ тілін сақтап, мәдениетін дамытуды аңсадық. Сол бағытта біраз жұмыс істедік. Екінші бағыт – бұл мақсаттарымызды жариялау болған жоқ. Өйткені, әрқайсысымыз оқу орынымыздан шығып қалатын жағдай болды. Сондықтан сақтықпен жүргізіп отырдық. Дәрістер оқыдық, сол үшін бізге мемлекеттік саяси органдар өздерінің алғыссөздерін, мақтау қағаздарын жазбаша жіберіп отырды. Мұның көмегі зор болды. Олай дейтініміз, бірде бір ақсақал үстімізден “Бұлар нағыз ұлтшылдар” деген жала жапқысы келіп, мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне дейін өзі аяғымен барып, “мыналарды құрту керек” деген әңгімелерді айтқан. Ақыры, бізді былай шақырып алып әңгімелескенде, біз айттық; “Қараңыз, міне, Қызыл армияның саяси басқармасының алғыс хаты бар, комсомолдың бүкілодақтық орталық комитетінің алғыс хаты” деп көрсеттік. Сосын ұйымымыздың атына сәйкес “Жас тұлпар” деген ансамбльді де құрғанбыз. Біздің арамызда кәсіби әншілер, бишілер болды. Соның бірі Сара Тыныштығұлова. Кәсіподақ, партия, комсомол бірігіп ұйымдастырған жарыстарда әрдайым бірінші, екінші орын алып жүрдік. Сөйтіп, атымыз кәдімгідей дүркіреді. 1960 жылдары Кеңес Одағында үкіметпен келіспей, астыртын көзқарас 52

таратып жүргендерді “диссидент” деп атады. Мұндай ұйым құрған орыс емес халықтардың ішіндегі қазақтардан құрылған жалғыз ғана біз болдық. Тек Мәскеуде ғана емес, Санкт-Петербург, Киев, Харковьтегі қазақ жастарының арасында да құрып, сол жерлерде ұйымды күшейтіп алып, Қазақстанның қалаларында ұйымды аша бастадық. Бәрінің атын “Жас тұлпар” десек, орталықтағылар үрке бастайды ғой. Сондықтан өзара келісіп, ойымыз, мақсатымыз бір, бірақ аттарымыз әртүрлі болсын деп, бір жердегіні “Арай” десек, екінші бір жердегіні “Қарлығаш” деген сияқты өзгертіп отырдық.

1965 жылы Алматыда “Жас тұлпардың” жиылысы өтті. Сонда күллі қалалардан студенттер келіп, әр қаладағы ұйымды бір орталықтан басқаратын орталық кеңес құрдық. Мен ол кезде екі жылдай Мәскеудегі “Жас тұлпар” ұйымын басқарғанмын. Мына жерде мені Кеңестің басшысы етіп сайлады. Шынында да бұл өте ықпалды ұйым болды. Қазір сондағылардың бәрі әр салада жүр, біздің арамыздан Лениндік сыйлықтың лауреаттары, академиктер, үлкен мекемелердің бас директорлары, дипломат-елшілер, мәдениет саласындағы қайраткерлер шықты. Біз бір-бірімізбен бүгінгі күнге дейін араласып тұрамыз. Біз Мұрат Әуезов екеуміз “Жас тұлпарды” сөндірмейік деген ниетпен 1969 жылға дейін Мәскеуде жүрдік, аспирантураға да сол үшін қалдық. Ол кезде аспирантураға қалу оңай емес болатын. Оқып жүргенімізде Гачев деген мәскеулік философтың семинарына қатысып жүрдік. Біздің сондағы сөйлегендеріміз кітап болып басылып шықты. Ол өз алдына бір әңгіме.

– Иә, аға, бұл әңгімеңізге де арнайы уақыт тауып келіп, сонда сөйлесерміз. Мазмұнды әңгімелеріңіз үшін рахмет! Айман Сейілбекқызы

“Апта. kz”, №23 (24), 2 қыркүйек, 2005 жыл Болатхан Тайжан, саясаткер: – Қазіргі парламентте тек қана президентті жақтайтын адамдар отыр деуге болады. Жалпы, парламент оппозицияның да пікірін 53

білетін, еститін орын болуы керек. Бұл – дамудың ең бірінші талабы. Өкінішке орай, бұл талап Қазақстанда орындалмай отыр. Парламенттің жартысы партияның өкілдері, және де олар еркін, таза сайлау арқылы сайланатын депутаттар болса. Ал жартысы Қазақстан тұрғындарының уәкілдері болса дегенді қолдаймын. Сонда ғана бұл парламент демократияға жол ашады: талас, пікірталас пайда болады. Әйтпесе, бір бағытты пікір елімізді не саяси жағынан, не экономикалық жағынан дамытуға ешбір жәрдем ете алмайды деп санаймын. “Республика”, №21 (160), 16 сентября 2005 года

Развитие отношений с КНР – факт времени Совсем по-другому оценивает проблемы китайско-казахстанских отношений и саму угрозу китайской экспансии Болатхан ТАЙЖАН: – Я давно заметил, что это тема – т. н. китайская экспансия, “ползучая”, “тихая” и т. д. – эксплуатируется, в первую очередь, теми силами, что борются за позиции России в Казахстане. Я специально посмотрел на карте, сколько государств расположено по периметру китайской границы. Их оказалось 15. Не считая России, самое крупное по численности населения – Вьетнам. Остальные по народонаселению гораздо мельче, есть даже меньше Казахстана. И самый большой процент китайского населения – 3% – проживает именно во Вьетнаме. Так почему же страны, веками соседствующие с Китаем, живут и не боятся никакого поглощения, а как только у нас оживляются двусторонние отношения – не только внешнеэкономические, но и культурные, политические – сразу начинает нагнетаться обстановка? Бывая в Китае, я убедился, что казахи там до сих пор не потеряли язык, обычаи и традиции. Казахи же, находящиеся в своем государстве, многие утратили язык, культурные образы, изменен внутренний духовный мир. Почему бы на это не обратить внимание?

54

Где больше оказалось угрозы со стороны Российской империи, которая проводила политику не просто приобщения к русскому языку и культуре, а откровенной русификации? Или империи Китайской, которая у себя не “перемолола” 1,5 млн казахов. А “перемолоть” при полуторамиллиардном населении никаких проблем не составляет. Развитие торгово-экономических отношений с Китаем – это факт времени. КНР развивает отношения со всеми странами мира. И быть рядом с ним, оставаясь вне этих отношений, – это нонсенс, это непризнание объективного течения событий. В отношении того, что Китай все больше участвует в разработке нефти, необходимо отметить, что Казахстану на данном этапе вообще присуще забвение национальных интересов, безотносительно, китайский ли это капитал, американский или израильский. Во многих странах мира такие отрасли, как нефтяная, контролируется, если не принадлежат государству. Я конечно, не ретроград, не утверждаю, что нефтяную отрасль надо национализировать, но под контролем государство ее держать обязано. И в том плане Казахстан далек от сохранения своих интересов как в случае с Россией, так и с Китаем. “Жас Алаш”, №118, 4 қазан, 2005 жыл

Қаптағаевтар Тайжанды тыңдар ма екен? “Ұлт тағдыры” деген атпен дүниеге келген қозғалыстың алғашқы басқосу жиынында-ақ екіге бөлініп кеткені мәлім. Қозғалыстың Дос Көшім бастаған бір қанаты әне-міне дегенше ресми түрде тіркеуден өтті. Ал Сабыржан Махметовты жақтаған канат та қарап жатпай, шұғыл түрде құрылтай шақырып, бағытбағдарын белгілеп, Болатхан Тайжанды төрағалыққа сайлап, іске кірісіп кетті. Міне, осы “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” (жаңа аты) қозғалысының жетекшілері кеше Алматыдағы ұлттық баспасөз клубында БАҚ өкілдерімен кездесті. Сырт көзге ә дегенде бір байқалғаны: тәжірибелі дипломат Б. Тайжанның бүгінгі сөз саптауы қозғалыстың басқа жетекшілері55

нен, мысалы, Кенесары Қаптағаевтан бөлекше көрінсе, ертеңгі іс-әрекеті де басқашарақ болатыны байқалып тұрды. Ол тістесіп қатып қалуы мүмкін сұрақ-жауаптардың тігісін жатқызып, өзінің дипломаттық қабілет-қарымын іске қосып отырды. Бірақ күні ертең қызу саяси күреске күмп еткелі тұрған қозғалыста үнемі солай ете беру мүмкін бе? Ол қиын, әрине. Күндердің күнінде саясат сахнасына әртүрлі жолдармен келген, таным-түсініктері әртүрлі жағдайда қалыптасқан жандар текетіресіп қалып жүрмей ме? Сабыржан Махметовтың осы жиынға қозғалыс президиумының төрағасы ретінде қатысуы сондай бір қауіптің алдын алу, күрмеуі қиын мәселелерді шешу барысында Болатхан Тайжандай халықаралық деңгейдегі саясаткердің білім-білігін тиімді пайдалану әрекетінен туындаған сияқты. Құптарлық. Қозғалыстың саяси тұғырнамасында көптен бері көпшілік көкейінде жүрген ұлттық мемлекеттілік мәселелері ашық айтылыпты. “Қазақстанды толыққанды ұлттық тәуелсіз мемлекетке айналдырудың бірден бір жолы – халықаралық нормаларға сай мемлекеттік отарсыздандыру жүргізілмеді” – деп атап өтілген бұл құжатта. “Міне, осының салдарынан, – делінеді одан әрі, – тізгін қолға тиген бойда авторитарлық-кландық-жемқорлық дертіне шалдыққан билік қара басының қамын ұлт мүддесінен жоғары қойды. Қазақстан әлемдегі ірі державалардың ханталапайына ұшырап, жаңаша отарлаудың бұғауына барып түсті. Ал қазақтар болса, ұлттық құндылықтарынан (дін, тіл, діл, дәстүр, жер және экономика тұтастығынан) айырылып, апатты межеде тұр. Сондықтан да бұл қозғалыстың басты мақсаты – Қазақстанды шын мәнінде тәуелсіз ұлттық мемлекетке айналдыру”. Құжатта мұнан әрі қозғалыстың алдында тұрған негізгі міндеттер сараланады. Жаңа ұйымның басшылары ҚР Конституциясына өзгерістер енгізу арқылы бірқатар көкейкесті мәселелерді оң шешуге болады деп ойлайды. Соның бірі – Ата заңға “Мемлекеттік тілді республика азаматтарының бәрі білуге міндетті” деген норманы енгізу. Сондай-ақ, Президентті екі мерзімге ғана сайлау, Парламентті бір палата етіп құру, Үкіметті Парламент арқылы жасақтау, әкімдерді сайлау, сөз еркіндігін шектемеу, БАҚ-ты монополияландыруға жол бермеу, шикізат өндірумен шектелмеу, өндірісті дамыту, Жер туралы кодексті қайта қарау, білім беруді толық мемлекет қарауына көшіру...

56

“Сыбайлас жемқорлық жайлайтын болса, ол кез келген мемлекетті іштей ірітеді, – деді С. Махметов. – Ондай жағдайда бай деген Американың өзі аз уақыттың ішінде қайыршы мемлекет дәрежесіне дейін құлдырап кетер еді. Сондықтан біз мұнымен күресуді басты мақсатымыздың бірі деп санаймыз. Және бір айта кетерлік нәрсе, біздің қозғалысымыз Президент сайлауы қарсаңында ғана белсенді жұмыс жүргізу үшін құрылып отырған жоқ. Оның мақсат-мүддесі мұндай науқаншылдықтан әлдеқайда жоғары”. “Біз бағдарламалары сәйкес келген жағдайда басқа да қозғалыстармен, партиялармен жұмыс істеуге дайынбыз, – деді Б. Тайжан. – Бірақ, бұл басқа бір партияға немесе қозғалысқа барып қосылады деген сөз емес. Біздің мақсат-мүдделеріміз бір күндік те, науқандық та емес”. Баспасөз мәслихатынан Захардин Қыстаубайұлы

“Жас Алаш”, № 119, 6 қазан, 2005 жыл

Тәуелсіздігімізге қауіп төнгені ме? Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: – Мұндай әңгіменің шығып отырғаны бекер емес. Және солай бола қалуы да мүмкін емес. Себебі, Назарбаев Қазақстанның Тәуелсіз ел болуын аңсады дегенге мен өз басым сеніңкіремей жүрмін. Тіпті ол елді басқарған 15 жыл ішіндегі оның ішкі саясаттағы қадамдарын талдап көрсеңіз, біраз күмәнді ойлар да тауып қалады. Бұл кісі орыс империясын қалыптастырудың кеңестік дәстүрінен ажырай алмай жүрген сияқты. Қазақстан Ресейге қосылады екен деген әңгіменің анығын мен де білмеймін, бірақ Назарбаевтың Путинмен соңғы кезде көп кездесе бастауы, славян мемлекеттерінің қатарына кіріп, экономикалық кеңістік құруға атсалысып жүргені бекер емес.

57

“Эпоха”, № 39(161), 7 октября 2005 года

В рядах национал-патриотов прибавилось Мысли о будущем народа не дают покоя общественным деятелям в преддверии 4 декабря. В Казахстане появилось еще одно национал-патриотическое движение “Улт тагдыры – ел тагдыры” (Судьба нации – судьба страны). И, как повелось в последнее время, национал-патриоты заявляют, что создание движения с предстоящими выборами не связано, и уверяют, что ни одного из нынешних кандидатов на пост президента поддерживать не станут. Видимо, потому что ни один из них не сказал, что на самом деле требуется для того, чтобы “государство было устойчивым”. А для этого, по мнению председателя движения Болатхана Тайжана, необходимо “единение граждан Казахстана”. Объединить всех под гордым словом “казахстанец” можно лишь, добившись всеобщего “знания языка государствообразующего народа, его обычаев, культуры, истории”. Напомним, ранее о создании национал-патриотического движения “Улт тагдыры” заявила еще одна инициативная группа. За основу своей деятельности члены этого объединения взяли Каркаралинскую петицию 1905 года. “Жұма-Таймс”, №42 (49), 20 октября 2005 года

Как был продан Карачаганак Сегодня в нашей рубрике поднимается вопрос об эффективном использовании еще одного богатого месторождения Казах­стана – Карачаганакского. Как известно, полученная в управление инвесторов, эта кладовая природных богатств до сих пор не влияет на повышение уровня жизни населения, живущего в этом крае.

58

Трудовые места заполнены рабочими из других стран, которые вахтовым методом приезжают в Западный Казахстан на самолетах, в связи с этим руководство корпорации имело несколько конфликтов с местными жителями, которые блокировали дорогу премьер-министру РК, чтобы обратить на проблему безработицы его внимание. Ухудшение экологической ситуации пагубно влияет на здоровье людей и вызывает гибель молодого трудоспособного поколения казахстанцев. Между тем, само месторождение все эти годы не приносит ни прибыль, ни доход государству. Мы решили рассказать, как раздаются народные ресурсы в нашей стране. В декабре 1991 года Болатхан Тайжан работавший тогда заместителем министра внешнеэкономических связей Казахской ССР, находился в Москве на очередном раунде переговоров с кампанией “Шеврон”. Тогда в Москве активно обсуждались последние события с ГК ЧП, Беловежским соглашением и нерешительной позицией Казахстана, который продолжал призывать всех оставаться единым государством. Неожиданно из Казахстана поступила команда Тайжану срочно вылетать для участия в переговорах по месторождению Карачаганак в Лондон. Это одно из крупнейших казахских нефтегазоконденсатных месторождений, расположенных на западе Казахстана, в Уральской области, и открыто оно было еще 1978 году. По оценкам геологов запасы Карачаганака тогда составляли 820 млн тонн нефти и конденсата и 1,3 млрд кубометров газа. Разработка этого месторождения началась уже в 1984 году и оно оказалось значительно крупнее, чем предполагали ученые. Срочно получив за один день визу и новый дипломатический паспорт, Тайжанов прибыл в Великобританию в крупнейшую фирму “Бритиш газ”. Переговоры проходили в загородной резиденции кампании, под Лондоном, в красивом лесу. Однако роскошная обстановка никак не влияла на усиливающее ухудшение отношений сторон. Обсуждался вопрос предоставления кредита Казахстану от фирмы “Бритиш газ”. Английская сторона требовала невиданно высокой, более трех процентов “маржи” за предоставление кредита и получение за это преимущества на право получить без конкуренции управление месторождением “Карачаганак”, засчитав кредит в качестве инвестиций.

59

Казахстанская делегация имела разногласия в позициях. Представители “Алем банк Казахстан” во главе с Берлином Иришевым были заинтересованы получить кредит любой ценой и соглашались­ со всеми предложениями английских бизнесменов. А Болатхан Тайжан считал, что кредит, который будут возвращать казахстанкие налогоплательщики, не может считаться взносом английской стороны и давать им преимущетсва на разработку уже освоенного месторождения. Он думал, что проведение тендера даст возможность получить для Казахстана большие преимущества от инвесторов. В день самых жарких споров в комнату переговоров вошел президент компании “Бритиш газ” и сообщил, что получил информацию из Казахстана об объявлении страны суверенным государством. Это было 16 декабря 1991 года. Представители Казахстана слегка растерялись, а затем стали выражать свои радостные эмоции, обсуждать перспективы и прочие вытекающие из этого обстоятельства последствия. В тот день переговоры были отложены, а все переговорщики отправились в один из лучших ресторанов Лондона отмечать рождение нового государства по приглашению английской стороны. Пока англичане уточняли преемственность казахских представителей и легитимность их подписей в случае провозглашения протокола утвержденным, Болатхан Тайжан отправил срочную телеграмму президенту Назарбаеву. Английскими буквами на казахском языке он написал всего одну строчку:” “Срочно пришлите кырпык-шешен”. (Кірпік-шешен – ежик по-казахски). Нурсултан Назарбаев долго смеялся над находчивостью Тайжана, однако на следующий день в Лондон прибыл заместитель председателя Верховного Совета (так называлась должность премьер-министра Терещенко) Евгений Ежиков-Бабаханов. Впоследствии эта кличка надолго закрепилась за этим чиновником. Именно он в правительстве курировал внешнеэкономические связи Казахстана и привез документы о правомочности продолжения переговоров. Сразу по приезду он поговорил с Болатханом Тайжаном, согласился со всеми его доводами и созвал казахстанскую делегацию для выработки принципиальных моментов в 60

переговорах. Договорились снизить маржу до 0,75 процентов и в случае сопротивления со стороны английских кредиторов медленно поднимать ставку до одного процента. Но во время первой же встречи с президентом “Бритиш газ” Евгений Георгиевич Ежиков-Бабаханов в своей вступительной приветственной речи ляпнул, что на этом этапе “дальше единицы по марже” мы не пойдем. И на удивление всей делегации президент английской кампании сразу согласился и объявил, что маржа будет составлять ровно одни процент, как требует новая страна Казахстана. Переговоры завершились в этот же день, однако второй спорный вопрос о зачете кредита в качестве первого взноса английской стороны остался открытым. Когда делегация вернулась на родину, выяснилось, что руководство страны считает приемлемым воспринимать английский кредит первым взносом “Бритиш газ” в месторождение “Карачаганак”. Доводы о том, что в мировой практике такие условия неизвестны, что это для казахстанцев не принесет никакой выгоды, а крупное месторождение уйдет под управление зарубежной компании на льготных условиях, как и Тенгиз, стоило Сержану Канапьянову, заведующему отделом внешних связей аппарата президента и Кабинета Министров РК, и Болатхану Тайжан, заместителю министра внешнеэкономического ведомства, срочного отлучения их от переговорного процесса по “Карачаганаку”... Между тем, в 1992 году правительство Казахстана подписало соглашение о принципах раздела продукции месторождения “Карачаганак” между британской “Бритиш газ” и компанией “Аджип” и вливания ими инвестиций на развитие этого проекта. Вероятно, амбиции инвесторов вливать средства в разработку месторождения слегка поубавились, потому что в их рядах стали появляться новые искатели сокровищ, т. е. новые инвесторы, готовые с ними разделить бремя вложений капиталов. Через три года к участникам проекта присоединилось РАО “Газпром”, который в еще через два года, в 1997 году, переуступил право своего участия в “Карачаганаке” российской национальной кампании “Лукойл”. И только 18 ноября 1997 года, через пять лет после первого соглашения, в ходе визита Назарбаева в США в Вашингтоне 61

было подписано соглашение о разделе продукции месторождения “Карачаганак” между казахской стороной и четырьмя зарубежными компаниями. В составе инвесторов появилась компания “Тексако”, которая позже стала именоваться “Шеврон-Тексако”. По Вашингтонскому соглашению “Бритиш газ” и “Аджип” имели по 32,5 %, “Шеврон-Тексако” – 20%, российский “Лукойл” 15%. В соответствии с соглашением 80% продукции месторождения должно принадлежать казахской стороне, а 20% – всем инвесторам вместе взятым. В настоящее время объем добычи нефти на этом месторождении составляет уже более 12 млн тонн в год. Созданный инвесторами консорциум договорился с казахстанским правительством о долгосрочных гарантиях на реализацию всего добытого газа, объем которого уже достигает 5 млрд кубометров. Причем четыре млрд кубометров закачивается на Оренбургский завод по российскому газопроводу. Акционеры Карачаганакского СРП уже уверенно собрались ежегодно получать доход в более чем в 1 млрд в течение последующих нескольких десятков лет, но по финансовой отчетности в течении 13 лет это месторождение, как и Тенгиз, до сих пор не стало рентабельным и по-прежнему не дает прибыли для Казахстана. В связи с этим в казахстанском правительстве карачаганакский проект начал вызывать раздражение. В день пуска нефтепровода Даниал Ахметов, премьер-министр Казахстана, в сентябре специально прибыл на Карачаганак и сделал важное заявление. “В настоящее время при освоении Карачаганакского месторождения происходит нарушение баланса стратегических интересов. Инвестором превышена стоимость второй фазы проекта в три раза, с чем мы не можем согласиться”, – сказал Ахметов. Для карагчаганакских инвесторов возможно наступила напряженная пора политического торга с правительством, но результаты его совершенно неясны, как не понятно и то, чьи интересы будут удовлетворены: средства будут направлены на народные и государственные нужды или обогатят личные счета чиновников… Розлана Таукина 62

“Алма-Ата ИНФО”, № 41, 17 ноября 2005 года

Коррупция в Казахстана стала средой обитания Сегодня на вопросы корреспондента нашей газеты отвечает уникальный человек, кладезь потрясающих знаний, экономист-международник, проработавший более 40 лет в сфере дипломатических и торгово-экономических отношений, специалист высочайшего класса, занимавший высокие дипломатические посты в странах арабского мира, Малайзии, генеральный секретарь МИД КазССР с 1974 по 1975 г., первый заместитель министра внешнеэкономических связей РК с 1990 по 1993 г., советник председателя партии “Отан” с 2003 по 2005 г., в настоящее время член президиума движения “За справедливый Казахстан”, Болатхан ТАЙЖАН.

– Господин Тайжан, расскажите, пожалуйста, о конкретной стратегии движения “За справедливый Казахстан”.

– Одним из главнейших пунктов в программе движения я считаю провозглашаемый курс на диверсификацию экономики, что, кстати, совпадает с тем, что предлагает и власть, которая понимает, что ориентация на сырьевую экономику – это взгляд назад. В сфере политической значимые изменения предлагает именно оппозиция. Прежде всего в стране должно иметь место равномерное распределение функций между тремя ветвями власти, которая не должна сосредоточиваться в руках одного человека – президента. Сроки пребывания на посту главы государства, согласно проекту Конституции РК, предлагаемому оппозицией, в том числе, к примеру, и партией “Ак жол”, должны ограничиваться одним 5-летним сроком. Мы говорим о том, что на высокие посты не должны приглашаться ближайшие родственники главы государства. Мы склоняемся к тому, что Казахстан должен быть парламентскопрезидентской республикой. В программе ЗСК заложена мощная борьба с коррупцией, которая стала средой обитания граждан Казахстана. Оппозиция настаивает на том, чтобы деятельность всех иностранных компаний была прозрачной. Она также говорит о 63

том, что должно уделяться повышенное внимание изучению казахского языка без ущемления внимания к другим языкам.

– Оппозиция имеет три вида. Это либо неподвижность, либо игра, либо борьба. Какой стратегии придерживается ЗСК?

– Я бы сказал – активной борьбы. Логика людей, ушедших из властных структур, заключается в ведении борьбы с теми недостатками, которые они видели, находясь во власти.

– Да, оппозицию уже признали. Но у нее нет политического микрофона. Если телевидение показывает оппозицию, то это, как правило, картинка акций протеста с улицы. Можно ли сейчас считать наших оппозиционеров политиками с улицы?

– В стране нет элементарных условий для демократии. Сейчас все виды официальных СМИ ведут активную масштабную рекламную кампанию в пользу действующего президента. В то же время официальные СМИ подают оппозицию только в искаженном виде. Таким образом создается психологическая установка на негативное восприятие оппозиции. Тем не менее за рубежом высказывания лидеров оппозиции хорошо воспринимаются и широко распространяются. Я очень часто даю интервью зарубежным СМИ, в то время как журналисты провластных газет общения со мной избегают, за редким исключением.

– Если мы говорим о вольнодумии среди чиновников исполнительной власти, можно ли предположить, что она не так едина, как ее нам представляют? Возможно ли, что кто-то из властных структур поддерживает оппозицию финансами?

– Да, иногда мне просто звонят домой в поддержку каких-либо заявлений, которые делаю я лично, представляются, называют должность и говорят о своей поддержке. То, что в недрах властных структур, администрации президента имеется сочувствие, – не подлежит сомнению. В отношении денежных средств могу сказать, что, как мне кажется, только благодаря честности и принципиальной позиции Булата Абилова оппозиция держится материально и финансово. Я достоверно не знаю, мне так кажется.

– Есть стереотип: “Сила оппозиции – в ее единстве”. В чем еще заключается сила казахстанской оппозиции?

– На данный момент объединяющей платформой для оппозиции является желание изменить то, что существует во властной 64

структуре. Более конкретно – борьба с засильем семейно-кланового правления, за обновление страны. В отношении пути, методов – само собой разумеется, оппозиция допускает различные подходы. Это, пожалуй, естественное состояние любого общественного явления. Не может быть единого мнения у всех деятелей. Пожалуй, это инерция прошлых времен, когда общество не имело политических традиций. Даже у оппозиции есть вещи популистские. Это моя личная оценка. Если оппозиция победит, наверняка будут разногласия, расхождение во мнениях. Это естественно. В оппозиции много ярких личностей, у каждого из них будут свои воззрения, связанные с их образованием, практикой, личным опытом. Однообразие задушило бы оппозицию.

– Можно ли сказать, что плюрализм и компромиссы -это и есть реальная сила оппозиции?

– Да, конечно. Я думаю, что нужно уметь вести переговоры, убеждать друг друга.

– Создается такое впечатление, что освобождение Галымжана Жакиянова невыгодно сейчас ни власти, ни радикальной оппозиции.

– Жакиянов – яркая личность, обладатель большого интеллекта. У него хорошие технические и гуманитарные знания. Наше общество нуждается в личностях такого масштаба. Его освобождение пошло бы на пользу обществу. Даже находясь в трудных условиях, он держит себя в руках, ибо он обладает огромной внутренней духовной силой. Клише, что оппозиция не заинтересована в освобождении Жакиянова, не имеет под собой почвы. Я встречаюсь с руководством оппозиции и не чувствую искусственности этих требований. Или нежелания. Все прекрасно понимают, что для оппозиции нужен еще один импульс в лице Галымжана Жакиянова. Власть уже пришла к осознанию того, что его содержание в неволе в конечном счете начинает работать против власти. Всем давно понятно, что Жакиянов осужден абсолютно незаслуженно. Но власть не в состоянии освободить его до выборов. Ибо его выход вызовет большой всплеск антипрезидентских настроений и будет губителен для провластных структур. Кто об65

щался с президентом, тот знает, что действия, предпринятые против него, всегда будут приняты им в расчет. Но оппозиция пошла на противодействия нерешительно, по-интеллигентски. Одновременно заигрывая и с президентом, и с созревшим протестом в обществе. Но оппозиция тогда понимала, что без решения вопроса о полномочиях президента ситуацию в стране не исправить. Размытость позиций привела к тому, что ДВК без труда развалилась, когда Аблязов и Жакиянов оказались за решеткой.

– Нам кажется, оппозиция проворонила момент, когда она могла реально объединиться в защиту Жакиянова и довести дело до конца. Струсила просто-напросто.

– Вы вспомните годы перестройки. В то время первое массовое выступление против власти произошло именно в Казахстане. И именно здесь в 2001 году взбунтовались те, у кого, казалось бы, не было для этого резона. Они ведь были у власти. Никто не смеет обвинять их в трусости. Другое дело – методы борьбы за осуществление своих идей были плохо разработаны. То, что они почувствовали атмосферу общества и открыли клапан, – вне сомнений. Трусы на это не пошли бы. Те, кто находится у власти и уходит из нее в оппозицию, все ж таки немало теряют.

– Можно ли что-нибудь сделать для того, чтобы Туякбай и Байменов сели за стол переговоров? Это и было бы первым шагом к объединению оппозиции.

– Конечно, мы должны общаться, мы же граждане одного государства. Каким образом нам создавать новую общественно-политическую обстановку в стране, если мы не будем общаться с людьми противоположных нашим взглядам, партийной принадлежности? С кем еще говорить, если мы не можем договориться со своим оппонентом, иногда конкурентом или просто противником? Мы должны уметь обмениваться мнениями. Искать выход из ситуации без переговорного процесса – занятие малопродуктивное. У нас осталась предубежденность прошлых времен, что если он не коммунист – с ним нельзя общаться.

– Поразительный момент: когда ЗСК созывает пресс-конференцию в защиту Галымжана Жакиянова, присутствуют все, кроме партии “Ақ жол”. А партия “Ақ жол” обращается к пре66

зиденту по поводу освобождения Галымжана Жакиянова, не учитывая мнения ЗСК! И там и там лидеры – умные люди!

– Я предлагаю организовать клуб по обмену мнениями, дискуссионный клуб, где участвовали бы все. И решали проблемы. Почему нельзя ходить на мероприятия, организованные Алиханом Байменовым? Пойди, выслушай, выскажи свое мнение, если ты не согласен. Это будет обогащать взаимно. А просто игнорировать – это привычки прошлых лет.

– Режим живет много лет, функционирует – в чем сила этого режима и признаете ли Вы его вообще? Есть ли в обществе уверенность, что он еще продержится долго?

– Если говорить однозначно – нет. Даже Назарбаев, когда отчитывал подчиненных, говорил такие вещи: “Слушайте, я же знаю, что вы берете. Но почему, если вы взяли, не делаете?” В этом есть конструктивизм, хотя в корне это неправильно. В советские времена тоже брали. Но тогда если чиновник брал – он делал. Сейчас все понимают, что пошло разложение, беспредел, непорядок. Чиновник относится к своей работе, как к источнику обогащения, а не как к возможности исполнения своих функциональных обязанностей. Мы сейчас оказались в таком положении, что коррупция стала средой обитания. Если дальше так будет продолжаться, мы придем к развалу и государственности, и государства. Все упрощенно видят свою цель – лишь бы избавиться от президента. И не задумываются, что расчищать авгиевы конюшни придется очень и очень долго. Надо и чиновников менять, и систему взламывать со всех сторон.

– Как научить народ правильно голосовать, по совести?

– В нынешних условиях в Казахстане это практически невозможно. Потому что нет никаких путей и средств, чтобы мы могли донести свои мысли до населения.

– А может, как делает партия “Ақ жол”, от двери к двери надо идти? От дома к дому?

– К сожалению, появляется ощущение бессилия и безысходности, ибо власти стали на путь попрания законности и всех правил приличия. И здесь никакое “от двери к двери, от дома к дому”, распространение информационно-пропагандистских ма67

териалов, другие методы работы с потенциальным избирателем практически не возможны. Под откровенно надуманным предлогом может быть нарушено конституционное право гражданина на неприкосновенность жилища, практически на любую встречу с общественностью, с группой людей теперь надо иметь официальное разрешение, в ином случае вам может быть предъявлено обвинение в проведении несанкционированного митинга с соответствующими последствиями. В этой ситуации именно власть предержащие должны не обострять и не нагнетать обстановку. Дать возможность оппозиции законно вести предвыборную кампанию. И даже если она победит – разве это смертельно? Ведь в Казахстане, по неоднократным утверждениям президента Назарбаева, процветает демократия! Евгения Войткевич, Эдуард Полетаев

“Azamat. kz”, № 30 (30), 30 қыркүйек–6 қазан, 2005 жыл

Билік отаршылдық санадан арылғанда, аюларды да қазақ тіліне үйретіп алар едік “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” қоғамдық қозғалысының дүниеге келуін сан-саққа жүгіртушілер көп. Күні кеше аталған қозғалыстың бірінші құрылтайы өтті. Көтпеген жаңалық болды. Бұрындары елшілік қызметте, кейінгі жылдары “Отан” партиясының мүшесі болған қоғам қайраткері Болатхан­ Тайжан аталған қозғалыстың төрағасы болып сайланды. Бұдан бұрын құрылған “Ұлт тағдыры” мен “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” қозғалыстарын шатастырмауларыңызды сұраймыз.

– Сіз осы қозғалысқа төраға болғалы бері, телефоныңызға дамыл жоқ деп естиміз. Ұлтжанды азаматтар көмек қолын созуға даяр екендігін білдіріп жатқандары рас па?

68

– Шынында да үйіме ғана емес, қалта телефоныма да қоңырау шалып: “Көмек керек пе? Бізге қандай тапсырма бересіз?” – деп хабарласып жатқандар көп. Көпшілігін мен танымаймын. Еліміздің түкпір-түкпірінен хабарласып жатыр. Бұл менің жеке басыма деген елдің сүйіспеншілігі емес, көтеріп отырған мәселеміз күллі қазақтың назарында болған соң, хабарласып отыр деп түсінемін.

– Сонда қандай тапсырма беріп жатырсыз?

– Әзірге ешқандай. Тек қана аты-жөнін алып қалып жатырмын. Себебі, бағдарламамызды әзір көпшілікке жариялай қойған жоқпыз. Біздің бағдарламаны қолдайтындар топтасуы керек. Себебі, мақсат, көзқарас бір болғанымен оған жетудің, бағдарламаны жүзеге асыру мәселесінде пікір алшақтығы болып жатады.

– Қателеспесем, осы пікір алшақтығынан қазақ ұлтшылдары І-құрылтайға жиналғанда екіге жарылып кетті ғой деймін.

– Қазақтың көңілі бір жерден шықпайды, ауызбіршілік жоқ деген сөздер бір жағынан негізі бар сөз болғанымен, екінші жағынан саясатты дұрыс білмейтіндер осындай сөз таратады. Ортақ мақсатқа жету жолында әртүрлі пікірлердің болуы орыс отаршылдарының қол астында болған елдерге тән. Себебі, ол кезде халық саясаттың не екенін білмей өмір сүрді. Мәскеудегі 15 адамның шешімін барлық халық болып жүзеге асыратын. Орыс империясы тұсында не саяси, не дербес қоғамдық көзқарас болған жоқ.

– Дұрыс түсінсем, ұлтшылдардың саяси білімі аз демек­сіз бе?

– Аз демеймін, әлі жетілмеген.

– Сіз орыс отаршылдығы дегенді ауызға жиі алып отырсыз. Бұл әңгіменің айтылғанына бірнеше жыл болды. Қазір саясатты дұрыс түсініп, орыс империясының езгісін көрмеген жастардың жаңа легі өсіп шықты. Қозғалыстың негізгі жұмысын неге сол жастарға бағыттап жүргізбейсіздер?

– Бірақ осы жастар ішінде сіз маған күшті саяси ұйымды атаңызшы? Дәл бүгін орыстардың басып, езіп отырғанына қарсы көтерілген топты атай аласыз ба? Мысалы, қазір қазақ хабарлары түнде таралады. Қай қазақтың баласы осыған наразы болып отыр? Көріп отырғаным жоқ. Сіз айтып отырған қазақ жастарының саяси көзқарасы пісіп жетілмеген.

69

– Қалайша? Үндеу жазып, министрді орнынан алып тастағандар болды ғой?

– Мен бір үндеуін оқыдым. “Үкімет қазақтың эстрада әндерін беретін бөлек бір радио арна ашсын”, – депті. Міне, саяси таяздық. Олар Қазақ елінде жұмыс істейтін басқа радио арналарға: “Сен Қазақстанда жұмыс істесең, хабарыңның кем дегенде 60-80 пайызы қазақ тілінде болсын”, – деп талап қойып, шегелеп тұрып айтуы керек. Ал осыған олардың сана-сезімі жетпей отыр. Келесі бір сіз айтқан “саяси сауатты” жастар: “Қазақ тілін оқыған өзге ұлт өкілдеріне ақша төленсін”, – депті. Бұл сұмдық қой?! Қайдан көрдіңіз, мемлекеттік тілді білмегендігі үшін сол елдің азаматтарына үйренемін дегені үшін ақша төлеу керек дегенді. Қай экономика бұны көтереді? Тіл мәселесіне келгенде кез келген ел: “Сіз біздің мемлекетіміздің тілін білуіңіз керек”, – деп шарт қояды. Мемлекет тілін үйрену үшін азаматтардың өздері ақша төлейді. Осыны түсініп, талап ететін күш көрген жоқпын.

– Жақсы, онда “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” сіз айтқан қазақ ұлтының қордаланған тіл, т. б. мәселелерін шешу үшін не істеу керек? “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” не ұсынады сонда?

– Конституцияға, “Тіл туралы” заңға “Қазақстанның әр азаматы мемлекеттік тілді білуі керек” деген сөйлемді қосу керек.

– Үкімет соны қосады деп ойлайсыз ба?

– Ойламаймын. Ал, бірақ соны үкіметке айту керек. Осыны үкіметке ешкім айтып жүрген жоқ. Егер сіз қазақ тілін білмегенге азаматтықты емін-еркін бере берсеңіз? Жалғыз Қазақстанда ғана елдің тілін білмегендер: “ Мен неге Үкімет басында отырмаймын? Үкімет мүшесі болмаймын, парламент мүшесі болмаймын?” – деп талап қоя алады. Қазақ тілін білмей “Мен министр боламын”, – деп айтуға бұлардың нендей қақысы бар? Бұның өзі қазақтың жуастығы, жасқаншақтығы, басылғандығы.

– Құрылтайда: “Өзге диаспоралар қазақы менталитетке сай болып қалыптасуы қажет” деген пікір айттыңыз. Сонда бұл істі де заң арқылы жүзеге асыруды ойластырудасыз ба?

– Сіз өз еліңіздегі қазақ емес азаматтарды балабақшадан бастап қазақ тіліне үйретесіз. Әр сәби өсіп келе жатқанда өзінің тілімен қатар қазақ тілін меңгеру керек. Өз тілін де білсін, алайда қазақ 70

тілін білуі шарт. Францияда 5 млн араб тұрса, олар міндетті түрде француз тілін оқиды. Ал бізде мұндай талап жоқ. Мұны ешкім айтпайды. Орыс империясында орыс емес, басқа ұлттар да тұрды ғой. Солардың бәрі біз қатарлы 15 жыл бұрын отаршылардан бостандық алып, өз тіліне көшіп кетті. Осыған неге біздің жастарымыз назар аудармайды? Егер билікте отырғандар отаршылдық сана сезімнен тез арылғанда, біз баяғыда қазақ тіліне қазақ еместерді ғана емес, аюларды да үйретіп алар едік.

– Сіз бірнеше жыл бойы мемлекеттік қызметте жүргенде осы ой-пікірлеріңізді айтып көрдіңіз бе? Кімдерге айттыңыз?

– Айтқаным былай тұрсын, жазып та жүрмін. Жарық көріп жүр. Ал бірақ, осыны қағып алып, түсінетіндер өте аз. Бұл арада әңгіме билікпен күресу емес. Халыққа билікке қандай талаптар қою керектігін үйрету. Ұлтшылдардың бұндай қозғалыстары сонау 90-жылдары басталған. Желтоқсаннан әрі, “Жас тұлпардан” басталған. Біздің жағдайымыз тек қана тіл емес, экономикалықәлеуметтік потенциалды көтеруде жатыр.

– Бөке, айтып отырғаныңыз дұрыс қой. Бірақ ұлт мәселесін шешу үшін заң тетіктерін дұрыстау керек болар. Күні ертең “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” атынан Парламентке бір депутатты отырғызу ойда бар ма?

– Әрине, айтып отырғаныңыз жөн сөз. Алайда, әңгіме тек қозғалыстың жұмысында ғана емес қой. Парламент мүшелерінің барлығы қазақ мәселелерін жақсы білуі керек.

– Олар білмейді деп ойлайсыз ба?

– Олар мүлдем білмейді! Білген адам “Қазақ тілін білу шарт емес” деп айтады ма. Білген адам, білімді адам солай айтады ма? Білімсіз адамның, наданның сөзі. Мені кешіріңіздер, кейбір депутаттарды надан деп айтып қалдым. Бірақ шынында да надан адам осындай сөзді айтады.

– Осы бүршік жарып келе жатқан сезімдердің бүгінгі саясаттың салқынынан үсікке шалдығып қалу қаупі қаншалықты күшті?

– Меніңше, егер Елбасы қазір қазақ тарихында бір көрнекті қайраткер бейне қалдырамын десе, қазақ халқының мәселелеріне бет бұруы керек. Қазір де кеш емес. Бұның қиындығы сонда, 71

қазақ еместер бұны жақсы түсініп отыр. Әу баста мемлекет қазақ мәселесіне бет бұрмағаннан, осындай жағдайға келіп отырмыз. Алматыдағы Абай атындағы Опера және балет театрында қазақ арияларын орындайтын қазақ қалмады. Он бес жылдағы ұлттық мәдениетке деген көзқарасымыздың өлшемін осыдан аңғаруға болады. Араб елдерінде жиырма жылдай өмір сүрдім. 24 сағат бойы қаланың ішінде тек араб музыкасы ойнап тұрады. Жапонияда­ да, Қытайда да осылай.

– Қазақтың мүддесі сыртқы саясатта АҚШ-пен, Ресеймен қай тұста тоқайласады?

– Сыртқы саясатты қай елмен ұстансақ та, ең бірінші ұлт мүддесін ойлауымыз керек. Ресеймен де, АҚШ-пен де, Қытаймен де бір жаққа аумай, тепе-тең қарым-қатынаста болуымыз керек. Бір жақты болу – ұтылу деген сөз. Біздің орыс империясынан айрылғымыз келмейді. Қазақстаннан басқа елдер нағыз ұлттық мүдделерін қорғап отыр. Осының кесірінен біз жерімізден айырылып, Каспийдегі Қазақстанның жерінде тұрған мұнайды Ресеймен екіге тең бөліп игереміз деп отырмыз. Неге? Неліктен? Не үшін? Каспийдің сол тұсындағы үлесі толық біздің жерде тұр. Неге біз оны екіге бөліп, игеруіміз керек? Бірге жұмыс істесек әңгіме басқа. Алайда, бірден мұнайдың жартысы сенікі, жартысы менікі болсын деген дұрыс па? Бұл болашақ ұрпақтардың байлығы емес пе?

– Сіз айтып отырған ұлттық бағыттағы елдер Грузия, Украинада­ болған төңкерістерден халық әлі есін жия алмай отыр ғой.

– Әңгіме, бұл жерде ұлттық бағытта емес. Сөз басында айтып кеткен Орыс империясының қол астында болған ұлттарда саяси өмір аса дамыған жоқ. Сондықтан саясатта ауызбіршілік, бірауыздықтың бірден пайда болуы қиын. Ющенко мен Саакашвилидің мүдделерін бүкіл Украина, Грузия толық қабылдап жатыр. Ал негізгі бағыттары Тәуелсіздіктерін нығайту. Байқасаңыз, нақ осы екі мемлекет Ресейден алшақтау саясатын ұстануда. Әйтпесе олар бәрібір өзінің ықпалын жалғастырғысы келеді. Орта Азия елдерінде Қырғызстаннан басқа, Кавказда Армениядан басқа елдер сол саясатты ұстанып отыр. Қазақстанды өзіңіз көріп отырсыз ғой.

– Бізге әлі ерте емес пе...

– Неге ерте?

72

– Күні ертең бізде де бір сілкініс болды делік, отаршылдық санадан арылмаған халықтың қайтып оңалуы қиын болады ғой.

– Сіздің бұл сұрағыңыз Қазақстанда әлі отарсыздандыру саясатының жүргізілмегендігінен туындап отыр. Өйткені басқа халық он бес жылда сондай саясатқа көше алмады, ал қазақ халқы оған дайын емес. Бұл – қате пікір. Орыс империясы біздің жерде қасақана сынақтар жүргізеді. Біз болсақ, мына атом бомбаларына келгенде тек қана Семейді атаймыз. Ал, Қазақстан Батысынан Шығысына, Оңтүстігінен Солтүстігіне дейін сынақ алаңы болды. Тіпті мына Қашаған сынақ салдарынан ойылып қалған жер. Арал бар, уланған өзендер бар. Орыс империясы қазақ даласына өзінен соң, адам болып қалыптасуға қауіпті үлкен апат тастап кетті. Дүниежүзіндегі атом бомба жарылыстарының 25 пайызы Орыс империясының үлесінде болса, соның барлығына жуығы Қазақ топырағында өтті. Бір қызығы, жарылыс болған күндері жел міндетті түрде Қазақстанның ішіне қарай соғуы керек болған. Егер, Қазақстаннан тысқары соқса, сынақ өткізілмейтін. Бұл жарық көрген мағлұматтар. Мен бір құпия ашып отырғаным жоқ. Неліктен Орыс империясы ең жыртқыш саясатты қазақтарға қатысты ұстанады? Себебі, 1897 жылғы санақ бойынша славяндардан кейін ең саны көп қазақтар болды. Олар қазақтарды біртіндеп құрту мақсатын қойды. 1986 жылы орыс империясынан ең бірінші таяқ жеген біз болдық қой. ХХ ғасырдың аяғында күректің екі жүзін қайрап, бас жару не деген сорақылық?

– Әңгімеңізге рахмет. Ұлт үшін тер төгіп, еңбек етуде аянып қалмассыз деп сенеміз. “Жас Алаш”, №115, 27 қыркүйек, 2005 жыл

Ұлт патриоттарының туын Тайжан көтермек Өткен жұма күні Алматыдағы Республика сарайында “Ұлт тағдыры” қозғалысының 1-ші құрылтайы өтті (Дос Көшімнің осы аттас қозғалысымен шатастырып алмауды 73

өтінеміз – ред). Онда күтпеген жерден Сабыржан Махмет төрағалықтан бас тартып, қозғалыс жетекшілігіне Болатхан Тайжанды ұсынды. Ұлт патриоттарның көпшілігі бұл ұсынысты қабыл алды. “Ұлт патриоттарының басы неге бірікпейді?” деген сауал қоғамды мазалағалы да бірнеше айдың жүзі болған еді. Дей тұрғанмен, осы соңғы жиын олардың біріккенін, бірігіп жұмыс жасауға дайын екенін көрсетіп бергендей. Әрине, бөлек отау құрғысы келетіндердің әуелден бөле-жарылып өз іс-әрекетін бастап кеткені де белгілі. Ұлт – патриоттарының бір тудың астына жиналып, қозғалыс құруына орай, осы ұйымның төрағасы Болатхан ТАЙЖАНМЕН әңгімелескенді жөн көрдік: – Ең алдымен сізді ұлт патриоттары қозғалысының құрылуымен, оның төрағасы болып сайлануыңызбен құттықтаймыз! Жұма күні өткен конференцияға көңіліңіз толды ма?

– Меніңше, бұл жиынның бұрын өтіп жүрген конференция­ лардан ерекшелігі – дау-дамайдан арылған сияқты. Тек қана конференцияның аяғында Арон Атабек деген жігіт маған қарсы шықты. Ол мен туралы көп “дерек” біледі екен. Менің АҚШтың Орталық барлау басқармасының “агенті” екенімді біліп қойыпты. Сосын, Қазақстанда болып жатқан саяси-әлеуметтік дағдарыстарды да мен ұйымдастырып жүр екенмін. “Отан” партиясы мен “Әділетті Қазақстан” қозғалысының, орысша айтқанда, “мозговой центрі” екенмін. Арон Атабектің бұларды айтқаны сондай жақсы болар ма еді! Әйтпесе, бұлардың бәрін өзім білмеуші едім. Жұрттың көзінше айтқаны мені қатты “толғандырды”. Бірақ, оған айып тағып, қарсы уәж айтып, тойтарыс беруге ешқандай ниетім жоқ. Маңыздысы бұл емес. Қуантарлығы – қазақтардың басы бірігуі керек деген пікір осы жиында көп айтылды. “Қазақтар бірбірін жаншып келеді, олардың басы ешқашан бірікпейді” дегенді айтушылар да бар. Ал енді, сіз басқа ұлттардың арасындағы айрандай ұйып отырған бір ұйымды атап беріңізші? Ол ол ма, біздегі көп партиялардың, тіпті “Отан” партиясының ішінде болып жатқан оқиғалар еленбей, тек қазақ ұлтшылдарының басы бірікпейді 74

деген ұшқары пікір айтылып жүр. Қазақстанды былай қойғанда, Өзбекстан, Қырғызстан, Кавказ, Украина, Балтық жағалауындағы елдердегі, қала берді 70 жыл бойы империялық саясат жүргізген Ресейдегі партияларды бірауыз болып отыр дей аламыз ба? Бұл – тек қазақтарға ғана тән құбылыс емес, 70 жыл ешбір саясатқа араласпаған бұрынғы империя тұрғындарның ортақ кемшілігі. Өйткені, онда бірлескен саяси өмір, қоғамдық пікір болмаған. Осы жағдаяттарды ескерсек, бұрын ондай істерге аяқ басып, аралысып көрмеген елдің бір күннің ішінде басы бірігіп кетуі керек деп талап қою орынсыз секілді.

– Сіз осы қозғалыстың төрағасы боламын деп ойлап па едіңіз?

– Жоқ, мүлде ойлаған емеспін. Мені төрағалыққа Сабыржан Махмет ұсынды, жиылған қауым қолдады. “Мына шешімдеріңіз мен үшін тосыннан болып тұр. Бірауыздан шешкеннен кейін мен қолымнан келетіннің бәрін іске асыруға тырысамын. Бірақ, бәрін жарылқап тастаймын, бәрін жасап беремін деп те уәде бере алмаймын. Мен жастайымнан әлемде қазаққа тән мемлекет пайда болса екен деп армандап келдім. Соған қол жеткізуге ұмтыламын”, – дедім жиында.

– Сіздердің қозғалыстарыңыз қалай аталмақ? “Ұлт тағдыры” деп пе, әлде “Ел тағдыры” деп пе?

– Жиында аталған аты – “Ұлт тағдыры”.

– Дос Көшіммен де қозғалысты “Ұлт тағдыры” деп аталады емес пе?

– Оны мен білемін. Айтып отырмын ғой, ұйымдастыру жұмыстарына, атау таңдауда менің ешқандай қатысым болған жоқ. Қазір бұл мәселе жайында ойлану керек. Бұл атау Дос Көшімде тұр ғой. Қайталаудың қажеті ғой. Қазақтың тілінде басқа да әдемі сөздер жетіп артылады ғой. Оған “Жас Алаш” газеті де атсалысса ешбір қарсы болмас едік.

– Дос Көшіммен, оның қозғалысымен қарым-қатынастарыңыз қалай болатыны туралы айтып бере аласыз ба?

– Жақында бағдарламамызды жариялаймыз, соны қабылдап, іске асырамыз дегендер бірігуге, топтасуға тілек білдірсе, тек құшағымызды жайып қарсы аламыз. Мейлі ол Дос Көшім болсын, 75

мейлі Дос Нұрахмет болсын. Біздің бағдарламамызды мойындамайтындар болса, оған біз ешқашан ренжімейміз. Өйткені, бұл – табиғи нәрсе. Ондайлар өз бағдарламаларын жасап, топтаса жатар. Бір-бірімізбен жауласпай, айтыс-тартысқа бармай, қазақ халқы, қазақ мемлекеті үшін әр ұйым өз әрекетін жасай бергенін қалаймын.

– Сіз “Әділетті Қазақстан” қозғалысының мүшесісіз. Енді ол қозғалыспен ара-қатынасыңыз қалай болмақ?

– “Әділетті Қазақстанның” президиумының мүшесімін. Біз­ дің бағдарламамызды “Әділетті Қазақстан” қозғалысы қанша­ лықты қабылдаса, соншалықты ынтымақтасатын боламыз. Қабылдамай жатқан жері болса, еш ренжімейміз. Өйткені, олардың да өз көзқарастары, өз ұсыныстары бар ғой. Өз басым осындай бағдарламаны қорғайтын тараптармен, саяси күштермен ынтымақтасуға, бірігіп жұмыс істеуге дайынмын.

– Бағдарламаларыңызды “Әділетті Қазақстан” қолдайды деп ойлайсыз ба?

– Меніңше, бұл қозғалыс біздің бағдарламамызды біршамасымен келіседі, қолдайды. Себебі, бүгінге дейін саяси партиялардың бағдарламаларын, биліктің сөздерін қарасаңыз, дәл осы “Әділетті Қазақстандай” бізге жақын пікір айтып жүрген ешкім жоқ.

– Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Шадияр ӨСТЕМІРҰЛЫ

“Жұма-Таймс”, №40 (47), 6 октяря 2005 года

Как был продан Тенгиз История заключения контракта на одно из самых больших неф­тяных месторождений Казахстана с американской компанией “Шеврон” до сих пор вызывает интерес. Дело не только в том, что самая крупная нефтяная компания в мире с финансовыми ресурсами в пять, а может быть, и больше, годовых Казахстанских бюджетов, пришла в далекую страну, а в том, что подобные монстры­ 76

иногда начинают существенно влиять на политику самого государства и такие примеры в мире существуют. Все зависит от того, насколько грамотно и четко оговорены условия сотрудничества с подобными компаниями, насколько защищены интересы государства и живущего в нем населения, как это сделано, например, в арабских эмиратах... Я лично встричался со многи­ми очевидцами этих событий: Сагатом Тугельбаевым, Газизом Алдамжаровым, Болатом Елемановым, Халыком Абдуллаевым, Шакаримом Жансеитовым, юристом Сулейменовым, Виктором Магдалюком и Борисом Соколовым (окончившим Оксфорд и в 90-х годах попавшем на Тенгиз), которое изо всех сил защищали­ интересы Казахстана и пытались внести свой вклад в защиту буду­щих поколений казахстанцев. Поэтому сегодня я привожу в своем рассказе не только впечатления дипломата и специалиста по мировой экономике Болатхана Тайжана, но и мнения других экспертов. В 1989 году Министерство нефтяной и газовой промышленности­ СССР подписала с компанией “Шеврон” протокол о намерениях создать совместное предприятие и передать ему на концессию месторождение Тенгиз в Гурьевской области Казахской ССР. Тогда все нефтяные месторождения были союзного подчинения и никто не считал нужным информировать об этом местное руководство. На Тенгизе генеральным директором тогда был специалист из Волгограда Вениамин Новиков (руководителей такого уровня назначали только из России), который и создал у себя на предприятии “Тенгизнефтегаз” управление по созданию совместного предприятия “Тенгиз – Шеврон”, руководителем которого был назначен Сагат Тугельбаев. Именно Сагат и раздобыл в Москве документ о будущем своего родного края. Согласно намерениям предпологалось создать консорциум и отдать самое большое месторождение нефти под управление “Шеврону”, а взамен эта компания должна была привести сюда другие крупные компании и модернизировать промышленность Советского Союза, заменить всю устаревшую технологию и поставить в Советском Союзе 16 новых самых современных промышленных объектов. Причем заводы предпологалось построить в Грузии, Латвии и России. Казахстан никак не упоминался в списке реконструк77

ций. Тогда предпологалось, что такие компании как “Prokter & Gamble”, “Katerpiller”, табачные компании и другие крупные мировые марки принесут новые технологии в страну. Обида за родной край и желание исправить ситуацию породило инициативу специалистов и местного населения написать письма с огромным количеством подписей преседателю Совета министров Караманову, Горбачеву в Москву, в министерство и другие инстанции о том, что такие предприятия за счет казахской нефти надо строить и на территории Казахстана. Министр нефти и газа СССР сообщил жителям возмущенного Кульсары, что в соглашение будут включены два объекта в Казахстане – химический завод по пластмассам и завод “Katerpiller” в Павлодаре. Казахские страсти В начале 90-х годов Болатхан Тайжанов работал первым заместителем министра внешнеэконмических связей Kaзахской ССР. За день до подписания протокола о намерениях в 1990 году ему дали на просмотр текст этого документа. Он пришел в ужас. Его удивили очень многие положения. Срок действия этого соглашения, по его воспоминаниям, был рассчитан почти на четверть века. На базе этого совместного предприятия “Тенгиз-Шевройл” должен был построить на территории Cоветского Союза или полностью реконструировать 16 крупных промышленных предприятий. Из этих 16-ти только два предусматривалось создать в Казахстане, несмотря на то, что по сути, вся нефть была казахской, и потому логичнее было бы, по его мнению, развивать свой регион. Кроме того, “Шеврон” просил дать огромные площади для разработок добычи нефти, около 20 тыс. квадратных километров. Hoрма прибыли была, как он считaл также очень завышенная. Kpоме того, отсутствие обязательств “Шеврона” по введению нефтеперерабатывающих предприятий на территории Казахстана также ставило прикаспийский регион в позицию только сырьевого придатка, что не соответствовало интересам страны. Тайжанов проработал документ и позвонил своему министру – Сыздыку Жуматаевичу Абишеву. “Как можно подписывать 78

такое соглашение?” – возмущался заместитель. Абишев внимательно выслушал его, вник в суть и неожиданно полностью поддержал позицию, своего подчиненного”. Завтра будет заседание правительства. Ты на этом заседании все свои соображения скажи. Действительно, может быть следует остановить подписание!”

– заключил он разговор. А подписание соглашения должно было состояться на уровне президента Назарбаева и президента компании “Шеврон” уже на следующий день. В этот же вечер Тайжанов поехал в Госкомитет по экономике, где шло окончательное согласование текста соглашения казахстанскими специалистами с московской стороной. В делегации из Москвы были директор НИИ по нефти и газу СССР, члены союзного правительства, там был и Нурлан Балгимбаев, тогда начальник управления Миннефтегазпрома СССР (он особых возражений по тексту соглашения не имел, но интересы Казахстана готов был поддержать). После доклада заместителя министра по внешнеэкономическим­ связям Казахстана, директор московского НИИ Тищенко сказал:­ “Вот, пожалуйста, с товарищем Тайжановым мы не могли сговориться, он здесь в Алматы, а я в Москве. Его мнение полностью совпало с тем, что я говорил”. Тищенко тогда отметил эрудицию казахского чиновника, который в своих аргументах использовал сравнительные данные из мирового опыта, в том числе и о деятельности американских нефтяных кампаний и умело проецировал на создавшуюся ситуацию на Тенгизе. И на следующий день на заседании правительства, которым руководил председатель Совета министров Узакбай Караманов, выступление Болатхана Тайжанова с возражениями против подписания соглашения было первоначально встречено бурной, отрицательной реакцией со стороны членов правительства Казахстана. Они знали, что церемония подписания состоится через несколько часов и отменять что-либо уже поздно, потому пытались пресечь все попытки сорвать данное мероприятие. Но воодушевленный Тайжанов продолжал высказывать свои доводы и постепенно члены правительства стали воспринимать их. Тайжанов рассказывал, что в соглашении указываются цифры, за которыми 79

стоит огромная площадь земли, тогда как в мире самые крупные контракты как минимум в пять раз меньше по предоставляемым площадям. Почему мы должны устанавливать такие длительные сроки (почти 75 лет), когда во всем мире подобной практики не существуют? – вопрошал Тайжанов, – Мы лишаем два поколения своих детей права на эти земли и недра! Почему мы должны отдавать такой высокий уровень от прибыли, будто мы дикая неразвитая страна, которую легко обмануть и превратить в бесплатную кладовую для перекачки энергоносителей? И даже после таких эмоциональных, наравне с техническими, доводов, члены правительства сомневались. Тайжанов набрался смелости и высказал, соображение о том, что глава государства вообще не должен бы подписывать такие договора с частной компанией. Это аргументировалось из соображений и экономических, и юридических. В случае коллизии с казахской стороны не будет возможности апеллировать к своему руководству. Ибо окажется, что руководитель государства сам подписывал это соглашение. После долгих прений, к обеду, в час дня правительство, наконец,­ пришло к мнению, что надо дать Назарбаеву рекомендации­ повременить с подписанием соглашения. Решили, что соглашение надо серьезно дорабатывать. Узакбай Караманов обещал доложить эти рекомендации НурсултануАбишевичу. “Мы сегодня решим, будет подписание или нет”, – сказал он. По традиции тех лет, руководство страны обедало вместе. Вероятно, во время обеда Назарбаев и Караманов обсуждали и этот вопрос, потому что после обеда Караманов сообщил, что подписания в этот день не будет. Появление Гиффена В тот день, 11 ноября 1990 года, Джеймс Гиффен с переводчицей пришел в Дом правительства и предпринял попытку пролоббировать подписание соглашения, считая невозможным откладывать расписанную по протоколу церемонию. Но неожиданно люстры закачались и все канцелярские принадлежности поползли по столу в сторону, все заходило ходуном. В Алматы зафиксировали сильное землетрясение. Американцы неожиданно исчезли. Как оказалось, они рефлекторно спрятались под большой дубо80

вый “сталинский” стол, за которым велись переговоры. Когда иностранцы вылезли из-под стола, Узакбай Караманов пошутил, что даже небо и земля против подписания этого соглашения. А потом серьезно добавил, что глава государства придерживается такого же мнения. Караманов поручил тогдашнему своему первому заместителю Совета министров, а также председателю Госкомитета по экономике Халыку Абдуллаеву вместе с Болатханом Тайжановым пойти на прием, который должен был проходить в банкетном зале на ул. Курмангазы, около Дома Дружбы, и должен был завершить церемонию подписания. Дипломатический прием, несмотря на отмену главного события дня, все-таки состоялся. Американцы уже были среди гостей и находились в сильнейшем расстройстве. Они не ожидали, что ситуация может измениться в последнюю минуту. Оптимистично чувствовал себя на приеме только Джеймс Гиффен. А Болатхана Тайжанова включили в состав переговорной делегации СССР по вопросу о подготовке окончательного варианта соглашения с компанией “Шеврон”. Он проработал около двух лет в составе этой делегации, представляя интересы Казахстана. По его воспоминаниям, господин Гиффен уже тогда присутствовал на всех переговорах, общался со всеми членами советской делегации. Никто не знал тогда, с кем он ведет сепаратные переговоры, о чем договаривается. Интересная деталь. Гиффен никогда не садился ни на стороне казахской делегации, ни на стороне американской. Он всегда садился в торце стола на всех раундах переговоров, как бы между двумя делегациями, где бы они не проходили: в России, США или Казахстане. Он даже иногда говорил, что защищает интересы обеих сторон, поэтому он как бы нейтральный наблюдатель и потому вот так сидит. Но Советская, а затем и казахстанская сторона знали, да и американцы тоже, что он, конечно, на все сто процентов лоббирует интересы американской стороны. Тут ни у кого не было никаких сомнений. Он уже тогда каждого встречного в делегации пытался заверить, что содействует контактам с инвесторами, организует переговоры и является своего рода посредником. Уже тогда он постоянно наве81

щал президента Назарбаева и давал ему рекомендации. Советником президента Назарбаева он стал значительно позже. М. С. Горбачев Еще до развала Советского Союза комиссию постоянно торопили с документами. Oднажды в офисе кампaнии “Шеврон” в США, гдe шли дебаты по каждому пункту соглашения, сообщили, что звонил сам Михаил Горбачев, который просто требовал, чтобы делегация возвратилась с уже запарафированным соглашением, готовым к полному подписанию в Москве. Тогдашний министр нефти и газа СССР Л. Д. Чурилов не согласился на такую спешку. По его мнению, это был неграмотный ход. Горбачев мало думал об экономической выгоде для страны, ему тогда нужны были политические дивиденды. Тогда же выяснилось, что еще в 1988 году при первом визите в США, Горбачев пообещал компании “Шеврон” месторождение, которое они попросили. “Шеврон” не ожидал, что переговоры пойдут так трудно и тщательно, рассчитывая, что после политического обещания Горбачева сопротивления их варианту соглашения не будет. Патриоты Болатхан Тайжанов понимал свою роль в делегации достаточно прямолинейно. Он считал, что должен выиграть для своей Отчизны наиболее благоприятные условия. Однажды, когда разгорелись очень сильные дебаты, американская сторона взмолилась, чтобы число спорщиков было ограничено. Решили с американской стороны выставить двоих юриста и экономиста и с советской стороны оставить двоих наиболее принципиальных – Егора Гайдара и Болатхана Тайжанова, тем более оба в совершенстве владели английским языком. Тогда решили, что так будет плодотворнее и вся делегация сможет обсудить только результаты. Этим четверым предстояло преодолеть имеющиеся спорные моменты. Американцы были уверены в своих специалистах. Оба советских представителя были на одинаковых политических и экономических позициях и очень дополняли и понимали 82

друг друга, что благотворно сказалось на результатах переговоров. Гайдар был быстр в реакции, с блестящим мышлением, Тайжан хорошо знал реалии Казахстана и мировой опыт заключения подобных контрактов, потому через день они добились значительных уступок с американской стороны. Они много сделали по снижению уровня прибыли для “Шеврона”, по сокращению сроков действия соглашения, сокращению площадей, которые передавались совместному предприятию для освоения. Сократить эти показатели удалось только в пять раз, хотя Гайдар и Тайжанов бились за десятикратное уменьшение этих показателей. Благодаря твердой позиции членов советской делегации и в т. ч. Тайжанову появлялись пункты, оговаривающие дополнительные затраты “Шеврона” на переработку нефти в Гурьеве и подготовку национальных кадров на инженерные должности и рабочие места. Мелкая месть за принципиальность Когда возвращались из США, президент “Шеврона” господин Дерр подарил каждому члену делегации хорошо упакованные сувениры, то оказалось, что они “просчитались” и одного сувенира не хватило. Причем не хватило именно для принципиального и “вредного”, по их мнению, Тайжанова. После этого казуса все члены делегации говорили, что американцы дали понять, как они относятся к Болатхану. Гиффен знал принципиальность казахского чиновника из министерства, всегда отмечал ее, как бы хвалил, и попыток изменить его позицию не делал. Но за несколько месяцев до подписания соглашения Тайжанова неожиданно по поручению Нурсултана Назарбаева заменили другими представителями от республики – министром Кадырам Байкеновым и его заместителем Болатом Елемановым, которые возглавляли тогда министерство энергетики. Однако и эти члены переговорного процесса упорствовали в защите национальных интересов, хотя давление на них и спешка продолжались. Самое интересное, что ни один из членов переговорного процесса окончательного подписанного варианта согла83

шения так и не увидел. Документ засекретили, и насколько он соответствует всем отвоеванным позициям, им неизвестно. Болатхан Тайжан до сих пор с сожалением считает, что документ получился мало выгодным для Казахстана. Соглашение нуждается в корректировке, особенно с точки зрения распределения прибыли и налогообложения в сторону интересов Казахстана. Соглашение затем было подписано Назарбаевым 6 апреля1993 года. Оказалось, что в этом соглашении вновь всплыли практически все принципиальные возражения, против которых выступал Советский Союз. Но об этом в следующем номере. Розлана ТАУКИНА

“Апта.kz”, №28 (29), 7 қазан, 2005 жыл

Қазақ тілі – ең бай тіл – Сіз өз ана тіліңізді құрметтеумен бірге, өзге бірнеше тілді жетік игерген адамсыз. “Ұлт болудың алды – адам болу” деген осы болар?

– Біріншіден мен ойлаймын, өз ұлтымның әдебиеті мен мәдениетіне, көне тарихына сүйіспеншілігім ата-анам берген тәрбиемен қалыптасты. Менің анам қазақ қиссаларын жатқа айтатын. Бір қиссаны екі түн, үш түн айтатын кездері болатын. Сол қиссаларды тыңдап, Қаныш Сәтбаев, Шәкен Айманов ағаларымыз да сүйсінетін. Серікбай­ Бейсембаев деген академик, тарихшы ағамыз болды. Мен сол бала кезден бастап қазақтың батырлары, сұлулары, Құлагерлері, қазақтың топырағы деген ұғымдарды, бай нақыл сөздерді бойыма сіңіргенмін. Бірақ өкінішке орай, мен орысша оқыдым. Ол кезде Алматыда бір-ақ қазақ мектебі болды. Сондықтан жадымда, жүрегімде қанша қазақ тілі қалса да, кейін орыс қазақ болып кеттім. Бірақ... Мектепте жүргенде, бүгінгі жастар біле ме, білмей ме, орыс балалары қазақ аттарын міндетті түрде орысшаға айналдыра84

тын, Қасымды – Коля деп, Серікті – Сергей деп... Мені кластағы бір бала “Борис” деуге ынтық еді. Әлі есімде, бұл бесінші класта болған оқиға. Бір күні ол менің артымдағы партаға отырып алып: “Боря, Боря” деп мені ызаландыра бастады. Менің ашуымның қайнағаны сонша, орнымнан тұрып, сауыттағы сияның бәрін оның басына құя салдым. Мұғалім: “Не болып қалды?”, – деп сұрады. Мен айттым: “Мынау мені Боря дейді”. “Онда тұрған не бар?”. “Мен Боря емеспін, менің әкем мені Болатхан дейді”, – дедім. Жаңағы мұғалім әділетті мұғалім болып­ шықты. Ол мені тақтаның алдына шығарды. Атымды бормен үлкен әріптермен тақтаға “Болатхан” деп жаздырды. Сөйтті де класта отырған балаларға: “Мұнан былай Болатханды өмірі Боря демеңдер, мына жазуды көрдіңдер ғой”, – деді. Алтыншы класта мен СССР тарихын оқудан бас тарттым, сол үшін мені мектептен шығарып жіберді. Менің айтқаным: “Бұл Ресей империясының тарихы. Оқулықтағы қазақтардың тарихы, басқа ұлттардың тарихы жарты беттен аспайды. Ал мен өз елімнің, қазақ халқының тарихын оқығым келеді, орыстардың тарихын оқымаймын”, – деп тарих сабағынан бас тартқан болатынмын. Міне, осындай сезім бала жасымнан менің бойымда сақталып қалды. Тарихтан білеміз, 1954 жылдан бастап, қазақтың тың өлкесін игеруге славян ұлттарының өкілдерін әкеліп Қазақстанға төккенде, менің шешем мен әкем қатты наразы болған еді. “Бұл қалай? Халқымыздан сұрамай терезеден кіріп, үйімізді қиратып жатыр ғой мыналар” деп айтқандары да есімде. Жалпы менің әкем мен шешемнің бауырлары 1937 жылы жазықсыз сотталып, атылып кеткендер.

– Мәскеуге оқуға түстіңіз...

– Иә. Мұрат Әуезов екеуміз екінші курстамыз. Ол Мәскеудің мемлекеттік университетінде, мен болсам Мәскеудің халықаралық қарым-қатынас институтында оқитынмын. Сол жылы Қазақстаннан түскен студенттердің арасынан тең жарымы қайтадан Қазақстанға қайтып бара жатқаны біздің жанымызға батты. Сондағы ойымыз, бұлай жалғаса берсе, қазақ түбінде жақсы мамандарға мұқтаж болады. Қазақ жастары Мәскеуден білім алса екен деген ой болатын. Сол оймен ұйым құратын болдық.

85

– Бұл атақты “Жас тұлпар” ұйымы ғой?

– Иә, дәл солай. “Жас тұлпарды” құрдық. Қазақ жастарының оқудан шығып қалмауына ықпал етіп, олардың тәртіптерін де қадағалайтын болдық. 1963 жылы “Жас тұлпар” ұйымына Мәскеуде оқып жүрген қазақтың 800 студенті, 300-дей аспиранттар кірді. Мұрат Әуезов екеуміз ұйымның кеңесін құрдық. Мұрат сол кеңесті бір жылдай, кейін мен үш жылдай басқардым. Бірте-бірте әңгіме оқу туралы ғана емес, әңгіме халқымыздың жағдайы, оның тілі, ұлттық қасиеттері мен намыстары туралы өрби бастады. “Жас тұлпар” сырт көзге өзінің концерттік бағдарламаларымен, лекцияларымен белгілі бола бастаса да, екінші жағынан біз Қазақстанның экономика саласынан колония екенін, ұлттық мәдениеті, тілі тапталып жатқанын айта бастадық. Бұл енді үлкен әңгіме. Мәселен, біз Кеңестер Одағын аралап, көбіне концерттік бағдарламалармен жүрдік, сөйтіп Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) “Арай”, Киевте “Қарлығаш” деген қазақ жастарының ұйымдарын құрдық. Қазақстанның өзінде Павлодарда “Тың тұлпары”, Семейде “Жас дәурен”, бәрі “Жас тұлпардың” бағдарламасы бойынша жұмыс істеді. Қазіргі жастар аз білер, мынау алпысыншы жылдары Кеңес заманында комсомолдан басқа жастар ұйымы болмауы керек деген жасырын нұсқау болатын. Кеңес Одағының Еуропа жағындағы жоғары оқу орындарында, Қазақстанда бәрінің атын “Жас тұлпар” қоятын болсақ, ол көзге түсер еді. Көзге түскен соң, әрине, тосқауыл болады. Бір атымызды қайталамай, әр қалада бір бағдарламамен жұмыс істедік.

– Бірақ бәрібір “Жас тұлпарға” қудалау болғаны рас па?

– Сол кездері “Смена” деген жастар басылымы бар, “Комсомолка”, өзіміздің “Лениншіл жас” алпысыншы жылдары “Жас тұлпар” туралы өте көп жазды. Ол өз алдына әңгіме. Оның үстіне “Жас тұлпарға” Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитеті, Бүкілодақтық Жастар Одағының Орталық комитеті, Кеңес армиясының саяси басқармалары бар, ешқайсысы бізге ұлтшыл деген пікір жапсырған емес. Бірақ кейін бізді ұлтшыл деген бір адам шықты. Жазушы, атын атағым келмей отыр, қазір о дүниелік болып кетті...

86

Сол кісі КГБ-ға Қонаевқа дейін барып “Ана Мұхтардың тұяғы қайтадан ұлтшылдарды жинап жатыр” деген лақап таратып, біз Мұрат екеумізді біраз састырды. Мұрат екеуміз Димаш Ахметұлының атына “Жас тұлпардың” не істегені туралы 22 бет есеп жазып тапсырдық. Осы тұста: “Жас тұлпаршылар” қудаланды, жабылды”, – деген сөздер айтылып жүрді. Менің айтарым, мен соның ішінде қанша жыл жүрдім, ондай жағдайды көрген емеспін. Тіпті: “Мұрат Әуезов Сібірде жүр екен, Болатхан Тайжанды “Матросская тишинаға” жауып тастапты” деген сөзді өз құлағыммен естігенім бар. Үстел басында отырып осы әңгімені естігенде, “Сіз айтып отырған Болатхан Тайжан менмін. Қайдағы “Матросская тишина”, қайдағы Сібір?!, – дегенім бар. Біреулер мұндай сыбысты әдейі шығарса, енді біреулер мұны қастандық не зиян үшін емес, халықтың қорғаушылары осындай болуы керек деген оймен де шығарып жатады... “Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте!”

– Сіздер сияқты ұлтқа жанашыр жастарымыз бола тұра, арнайы заң болмаса да, бәріміз неге орысша сөйлеуге мәжбүр болдық?

– Ондай заң, нұсқау болмаса да, іс жүзінде сіз қазақша оқып, қазақша сөйлесеңіз, сіздің қызметтегі карьераңыз алға баспайтын еді. Мен сізге мынандай бір мысал келтірейін, кезінде мен Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінде қызмет еттім. Біз сонда Мәскеудегі Орталық комитетке: “Қазақша жазатын бір машинка беріңіздер”, – деп жаздық. Ал жазардың алдында “ұлтшылсыңдар” деп жұмыстан алып тастай ма деп қанша қиналдық. Сонда да жаздық. Кейін бізге: “Неге сіздер осындай ұлтшыл мәселелерді көтересіздер?!”, – деген жауап келді. Мұның қай жері ұлтшылдық, ойлаңызшы? Біз қазақ тілінде жазатын машинканы алу үшін анау Мәскеуден рұқсат алуымыз керек! Ал рұқсат сұраған күнде де, Мәскеу рұқсат бермеді! Ал енді осыдан кейін сіз қалай қазақ тілін таратар едіңіз, қалай қазақша сөйлер едіңіз, мынандай қысым болып жатқанда? Қазірге дейін бүкіл жұрт біледі, он қазақ отырып, орталарында бір орыс болса, барлық он қазақ орысша сөйлеулері шарт еді. Егер 87

өзара қазақша сөйлей қалса, әлгі орыс саған кіжінетін: “Неге сендер қазақша сөйлейсіңдер?”, – деп. Ол ол ма, тіпті қай республиканы алсаң да, міндетті түрде Орталық комитеттің екінші адамы орыс болады. Оны көпшілік біздің республикада орыстардың көп болуынан деп түсінді. Бірақ орыстың саны аз республикада да сондай жағдайлар орын алады. Заң жоқ дейсіз, неге Қазақстанда 800-ден 1000-ға дейін қазақ мектептері жабылып қалды? Мен Қазақстанның жерін, әсіресе, ауылдарын көп араладым. Сонда халқы 100 пайыз қазақтар тұратын қазақ ауылдары: “Неге біздің ауылда қазақ мектептері емес, орыс мектептері ашылады?”, – деп арыз жазып беріп отырды. Бұл не деген зорлық, не деген мазақ?! Міне, осындай жағдай орын алды. Қазір аралас мектеп дегенді ашып жатыр. Бұл не? Мен бұл сая­сатты да білемін. Мына Англияның колонияларында дәл осылай жасайды. Сіз бала кезден, яғни ойнағанда, мультфильмдер көргенде, ертегілер оқығанда, ағылшын тілін білуіңіз керек екен. Оның соңы өз тіліңізді ұмытуға әкеліп соғады. Қазірдің өзінде қоғамда осындай құбылыс орын алып отыр. Қазір қарасаңыз, қазақтың кішкентай балалары теледидардан қазақша мультфильмдер, балаларға арналған хабар көре ала ма? Жоқ ондай хабар. Бәрі орыс тілінде.

– Ұлт мәселесінде, дәл осылай тығырыққа тіреліп тұрғанымыздың себебі не?

– Біз қазір егеменді елміз дейміз ғой. Өкінішке орай. Тәуелсіз Қазақстанда қазақтан басқа езілген ешкім болмай тұр. Мәдениеті тұрғысынан келіңіз, тіл мәселесі тұрғысынан келіңіз, қызмет әлеуметтік жағынан келіңіз.

– Ауылға барыңыз...

– Қазір кез келген ауыл қирап жатыр. Қазақ интеллигенция­сының бәрі ауылдан шыққанын есіңізге алыңыз? Сол кешегі бәріміз туыпөсіп, тәрбие көрген алтын бесік емес пе? Бұл арада өзге ұлтты кемітпей, оларға қарсы әрекет жасамай, қазақтарды көтеруге болар еді. Бірақ өкінішке орай, оған бүгінгі билік бармай отыр. Оның себептерін дәлелдеп айту өте қиын, бірақ сонау орыс империясынан келе жатқан өз халқына солғын қарау, сол әдет әлі қалып отыр. Және қоғамда да сондай жағдай туды. Олай дейтінім, 88

200 жыл, оның ішінде соңғы 70 жылдың ішінде өз ұлтыңа жылы көзбен қарасаң, жексұрын болатының белгілі. Тек қазақ емес, басқаларға да сондай жағдай туды. Бірақ басқалар мына орыс империясы құлағаннан кейін, 1991 жылы, есін жинап, отарсыздандыру саясатын жүргізді. Балтық жағалауының елдері, Украина, Молдова, анау Кавказ, мынау Орта Азия болсын, кейін қырғыздар да осындай отарсыздандыру саясатын жүргізе бастады. Осы уақытқа дейін бұл саясатты жүргізбей отырған Қазақстан ғана. Осы уақытқа дейін орыс империясын қайта құруға әрекеттеніп жүрген де осы Қазақстан. Бұл арада неге наразы болмасқа?! Өйткені өзіңіз ойлаңызшы, Ресей мен Белоруссия, Қазақстан неге біріге береді? Олармен бірігетіндей қандай қажеттілік бар? Олардың экономикасы мен технологиясы алға кеткен болса, онда түсінуге болар еді. Екінші жағынан, олармен қазіргі заманда Қазақстанның экономикалық, демографиялық, әскери, саяси потенциалы жағынан тең дәрежеде болса екен. Қазақстан экономикасы он есе, сыртқы саудасы он есе, әскері, халқы әлдеқайда көп. Оның ақыры не болатыны түсінікті ғой... Ақыры, ол мемлекет сізді жұтып алады. Саясаткерлер мұны түсінулері керек. Өйткені он есе үлкен мемлекетпен кішкентай мемлекет бірдей дәрежеде қарым-қатынас құрады деу жай ғана бір елес, арман. Өмірде ондай жағдай болмайды. Егер дәлел керек болса, мәселен сіз сөйтіп біріктіңіз делік. Қазақстанның билігі қазір соған апара жатыр, ортақ басқару жүйесін, не органын құрдыңыз дейік. Әрі кеткенде парламент құрдыңыз делік. Сонда өзіңіз ойлап қараңызшы, 140 млн халқы бар Ресей, сол парламентте 15 млн халқы бар Қазақстанмен тең депутаттар сайлауы керек пе? Әлде, он есе артық сайлауы керек пе? Мұның қандай заң бойынша сайланатынын білу үшін керемет бір үлкен білімнің керегі жоқ. Ал сізге қарағанда сан жағынан көп адам болып отырған парламентте дауыс бергенде немесе пікірсайысқа келгенде сіз қалай өз пікіріңізді жүргізе аласыз, егер олар қабылдағысы келмесе? Экономика саласында да дәл сол сияқты. Әскер, ішкісыртқы саясатқа келгенде де бұл солай. Шындап келгенде, 89

қанша шыңғырсаңыз да сіздің даусыңызды ешкім елемейді. Осыны ойлауымыз керек. Мен Ресеймен екі арадағы байланысты мүлде үзіп тастау керек деп отырғаным жоқ. Олармен өзара тең жағдайда, өзара тең екі мемлекет жағдайында қарым-қатынас орнату керек. Оған ешкімнің дауы жоқ. Бірақ олармен бірігудің түбі жақсылыққа апармайды. Неліктен, өзіңіз ойланып қараңызшы, славяндар одағының ішіне Қазақстаннан басқа мемлекет кірмей отыр. Неліктен? Осыны ойлаңызшы? Неге Кавказ, неге Молдова кірмейді? Балтық жағалауы елдерін айтпағанда, неге Орта Азия мемлекеттері кірмейді? Өйткені не болатынын олар түсініп отыр. Былай қарасаңыз, мына Балтық жағалауы елдерін, үш славян мемлекетін қоспағанда, қалған тоғыз мемлекеттің ішінде славяндар одағына кіргісі келіп отырған жалғыз данышпан Қазақстан ғана болып отыр. Байқасаңыз, қазір Украина шеттей бастады. Оның шеттейтіні, Ресей өзінің империялық пиғылынан әлі арылған жоқ. Біз де оны біліп отырмыз. Ал, бірақ, билік біздің айтқанымызға не құлақ аспайды, не болмаса өздері ойланбайды. Мына тіл, ұлт мәселесін көтеру ол заңды және оны кейінге қалдырып күтейік, уақыт келер, пісер, заман басқа деу, ол қате позиция. Мұны қазір көтеру керек. Биліктің алдында талап қою керек. Президенттен бастап, өзгелер де қазақ тілін мойындап, сол мемлекеттік тілде сөйлеуі керек. Конституцияға, “Тіл туралы” заңға Қазақстанның күллі халқы, азаматтары қазақ тілін білуі керек деген қағиданы кіргізу керек. Бірақ оны іске асырғанда, ертеңнен бастап іске асырамыз деп отырған жоқпын. Ол үшін әрекеттену керек. Өкінішке орай, бізде қате бір ой бар. Жаңағы қазақ еместер қазақ тілін білу үшін, қаражат керек, оларға жеңілдіктер керек, қазақ тілін білсе, оларға қосымша ақша төлеу керек деген талай-талай пікірлерді естіп-біліп жүрмін. Ал бірақ дүниежүзілік тәжірибе мүлде басқаша. Егер сіз осы мемлекетте тұрғыңыз келе ме, сіз осы мемлекеттің мемлекеттік тілін білуіңіз керек. Оны үйренгенде біреуге ақша төлеп оқисыз ба, өзіңіз оқыпүйренесіз бе онда ешкімнің шаруасы жоқ. Басқа елдерде мемлекеттік тілді қалай үйренгені, жалпы тілге қатысты талай зерттегем, есептегенмін. Ақша жағына келгенде, мәселе былай. Айталық, 90

сіз мынадай категория бойынша қызметке орналасқыңыз келеді. Бірінші, екінші, үшінші категория дегендей. Ең төменгі категория жай қызметкерлер, хатшылар, т. б. Сондай категорияда жұмыс істеймін десеңіз, төменнен бастап, ең жоғары категория бойынша мемлекеттік тілді белгілі бір дәрежеде білуіңіз керек. Арнайы шкала жасалған. Сол шкалаға сәйкес емтихан тапсыруыңыз керек. Емтихан тапсыра алсаңыз сол жұмысқа сізді алуы мүмкін. Соған сәйкес тіл үйрену үшін, әрине, сіз оқисыз, ақшасын төлейсіз. Он адам бір шкала бойынша тіл үйренді дейік. Дайындықтан соң емтихан тапсырғанда тапсыра алсаңыз, сізге тіл үйрену үшін төлеген қаражатыңыз қайтарылады. Ол адам тіл үйрену үшін шығынданбайды. Тапсырмасаңыз, қаражатыңыз қайтарылмайды. Ол адам оқуын жалғастыра береді. Бұл адамның жақсы оқуы, тіл үйренуі үшін жасалған жүйе. Сіз ақшаңызды қайтарып алғыңыз келсе, жақсы оқисыз. Ал егер солғын қарап, не болса ол болсын десеңіз, ақшаңыз қайтарылмайды, сіз одан әрі оқисыз. Бұл әдіс көп елдерде бар. Ал кешегі ТМД елдерінің ішінде қателеспесем, Украинада, Балтық жағалауы елдерінде осы әдіс қолданылады. Түбегейлі тәуелсіздік – тілден басталады.

– Украина дегеннен есіме түсіп жатыр, онда барып келген азаматтар Украинадағы оппозиция таза өз ана тілдерінде сөйлегенін, олардың жеңісіне себепкер болған ең күшті фактор осы тіл мәселесі болғанын айтып келген еді...

– Ол рас. Орыс тілді баспасөз, орыс тілді радио, телеканалдар осы мәселені жауып тастады, айтпады. Халық Саакашвилиді не үшін қолдады? Ең алдымен ұлт мәселесін көтергені үшін қолдады! Ол Украина украин халқының мемлекеті болуы керек деген мәселені көтерді. Және де әлсін-әлсін берілген үзінділерді қарасаңыз, Ющенко бір рет те орысша сөйлеген жоқ! Үлкен жиналыстардың өзінде. Және бұлардың қойған мақсаты – отарсыздандыру, оның үстіне демократияландыру саясаты бар жағдайды жеделдетіп, кең жүргізуге әсер етті. Ал отарсыздандыру деген не? Ол Ресейден өзіңді-өзің алшақ ұстап, бірақ та олармен жауласпай, тең жағдайға ауысу, соған қол жеткізу.

91

Қазақстандағы қазақтар да, өзге ұлтты азаматтар да мұны түсінеді. Тек бұл әңгіме айтылмай жатыр, жүргізілмей жатыр. Сондықтан мұны түсіндіріп, Қазақстанда қазақ тілін барлығы білуі керек деген талабымыз – ол дүниежүзілік тәжірибе. Қазақстандағы ұлтшыл дегендердің ойдан шығарып отырған нәрсесі емес бұл. Сіз Германияға барып жұмыс істеп көріңіз, әсіресе мемлекеттік органдарда, Германияны алыс дейік, мына жақын тұрған бауырлас­ Ресейге барып көріңіз, орыс тілінсіз өзіңізді елестете аласыз ба?

– Биліктің түрлі астарлы жағдайда ұлт, тіл мәселесін ашық көтермегені осы он бес жыл ішінде белгілі болды. Ал оппозиция үшін ұлт, тіл мәселесі көтере алмайтын шоқпар болып отыр ма?

– Бүкіл оппозиция үшін жауап бере алмаймын, мен өзім де сол оппозиция органының ішіндегі он бес адамның бірімін. Сол он бестің бәрі бірдей менің пікірімді қолдап-қостайды деп айта алмаймын. Бірақ өкінішке орай, осындай ойларды білетін, түсінетін адамдар көп емес. Бұл жерде еріксіз мынандай сөз айтуға тура келіп тұр. Жастайымнан саясатты оқып, саясатпен айналысқан адаммын. Институтты бітіре салып, шетелге кетіп, жалпы бәрін қосқанда отыз жылдай Қазақстаннан тыс жерде оқу оқып, қызмет істеп, өмір сүрген адаммын. Сондықтан мен көрген тәжірибемді айтып отырмын. Бойымдағы білімімді білдіріп отырмын. Қазақ ұлтының мәдениетін, тілін, әдебиетін уағыздау ол – дүниежүзілік тәжірибе. Винокуров деген біздің атақты велосипедшіміз бар ғой, сол Францияға барғанда, француз тілін үйреніп алды. Ал өзі туыпөскен Қазақстанда қаншама тұрғанда, ол қазақ тілін неге білмеді?

– Халық қазір көп нәрсені күтіп отыр... Ал оппозицияның ішінде сіз сияқты азаматтар жүргенде ұлт, тіл мәселесі көтерілмей қалады деуге болмайды, меніңше. Тек ұлт зиялылары осы мәселеде бірігуі керек! Сіз қалай ойлайсыз?

– Мен былай дер едім. Шынында да, қазақ халқын кемітіп, төмен ұстап, мәдениеті, тілі мен діні жарамайды деген заман өтіп бара жатыр. Оны бәріміз байқап отырған шығармыз. Енді қазақ тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне сүйсінетін заман туып келе жатыр. Енді осыдан қалып қойған саясаткерлер мүлде қалып қояды. Қалғанда, тарихтың шаңында қалады.

92

Оның үстіне сіз мынаны еске алыңыз, қазір Қазақстандағы қазақтардың саны 57-58 пайыз деп отыр. Келесі жылдары 60 пайыздан аса бастайтыны күмәнсіз. Қазақтың саны өзгелерге қарағанда басым болады. Ол даусыз, оралмандарымыз бар, туу мәселесі бар... Сол арада қазақ мәселесіне көңіл бөлмеген саясаткер – таяз саясаткер болады. Осыны бүгіннен бастап саясаткерлеріміз түсінсе. Және бұл мәселені Қазақстанда тұратын өзге ұлттардың өкілдеріне түсіндіруді қолға алса, мүмкіндігінше. Айтарым, мынау саясаттану деген ғылым бар ғой, сол саясаттану ғылымының кітаптарын қолыңызға алып қарасаңыз, дүние жүзіндегі көпұлтты, көп дінді деп жүрген 200-дей мемлекеттің біразын тек қана сол мемлекетті құратын халықтың атымен атап, сол халықтың мемлекеті деп жүр. Және саясаттану ғылымының қағидасына орай, егер негізгі халықтың саны елу пайыздан асса, оны көпұлтты емес, бір ұлтты мемлекет деп санайды. Қазір таза бір ұлтты мемлекет табу, тіпті мүмкін емес. Тіпті Жапон мемлекетін алсаңыз, мен оның ішінен сізге талай-талай корей, қытайларды тауып бере аламын. Бірақ оларды ешкім көпұлтты деп отырған жоқ. Сол сияқты Қазақстанда қазақтардың саны өсіп келе жатқанда, қазақтардың мәселесіне көңіл бөлмеу, әсіресе, мынау сайлауға келе жатқанда, “Ойбай, біз басқалардың мақсат-мүддесін еске алмасақ, жеңе алмаймыз, қазақтарды қойшы!” – деу, ол – саяси тайыздық. Қазіргі саясаткерлердің көбі – қазақ емес, өзге ұлттардың даусынан айрылып қалмайық дейді. Сіз “Сарыарқаның” жанында өтетін митингілерге қалмай барып жүрген адамсыз, осы митингілерде сіз қанша шешен, неше поляк, неше неміс, тіпті қазақпен салыстырғанда қанша орысты кездестірдіңіз? Көп кездестірмейсіз. Мен оларды кінәламаймын, жамандамаймын. Өйткені бұл түсінікті жағдай. Себебі осы мемлекеттің болашағы, экономикасы, әлеуметтік жағдайының шешушісі – қазақтар. Мұны да мен ешкімді кемітіп, төмендету үшін айтып отырған жоқпын. Бірақ қазір қазақсыз сайлауда ұтамын деу, ол – болашақты дұрыс болжамау. Осындай пікірлер бар, өкінішке орай. Дәл қазір қазақтың күші дүмпіп тұрғанда әрқайсымыз өз амбициямызды басып, бірігуге ұмтылуымыз ке93

рек. Бірігудің жолы қандай? Ол – ортақ бағдарлама жасау. Қазір қазақтардың тағдырын ойлап жүрген ұлтшылдардың тілек-талаптары осындай. Соған билік қандай жауап береді, оппозиция қандай жауап береді, сонда көрінер еді. Екі жаққа да дәл қазір қазақ халқы үшін не керек екенін ашық айтып беру керек.

– Қазір Қазақстанда көппартиялылық жүйе бар сияқты. Солардың саяси-экономикалық талаптары бір-бірінен алысқа кетпейді. Ал ұлт мәселесі тіпті қайсында бар екені есіме түспей тұрғаны...

– Әңгіме сонда! Егер дұрыстап қарасаңыз “Отан” партиясының бағдарламасында осы ұлт мәселесі шегеленіп тұрып жазылған. Онда былай делінген: “Қазақстан азаматтарының бірігуі тек қана қазақ тілін біліп-игеру, мәдениетін, әдет-ғұрпын біліп-игеру­ негізінде жүзеге асуы тиіс. Бірлік сол негізінде болады”. Бұл тұжырым дүниежүзілік тәжірибеден алынған. Осы ойды басынан­ аяғына дейін мен жазғанмын. Сол қабылданды, бағдарламаға кірді.­ – Өзге партиялар сайлау алдында өз бағдарламаларына ұлт­ тық мәселеге байланысты өзгерістер енгізулері мүмкін бе?

– Бағдарламасын өзгерпесе де, бірақ ауызша не жазбаша болсын, жаңадан пайда болып жатқан ұлттық мәселеге пікірлерін айтулары керек. Бұл қазір үндемей қалатын уақыт, үндемей қалатын мәселе емес. Үндемегендік – ол айыптының позициясы. Ондай позицияны дәл қазір ешкім қолдамайды. Қай партияның не дейтінін халық күтіп отыр. “Алға” партиясының осы мәселеге қатысты пікірін қарасаңыз, тіпті керітартпа пікір. Қазақстандағы күллі азамат қазақ тілі мен орыс тілін бірдей білулері керек. Сонда мынандай сұрақ туады: қазақтар өз жерінде, өз мемлекетінде, өз елінде тұрып, неліктен орыс тілін білуге міндетті? Неліктен? Нендей қажеттілік? Өз елінде тұрып, өзге тілді үйренетіндей басына нендей күн туды? Ал егер билікті тыңдасаңыз, біз тағы ағылшын тілін білуіміз керек! Бұл арада басқа тілді білмесін деп отырған ешкім жоқ, мен мәселен төрт тілде сөйлеймін... Әңгіме, қазақ тілінен басқа тілді білу міндеттілікте емес. Адам өзінің жұмысына, кәсібіне, мамандығына қатысты қанша тіл үйренсе де еркі. Бірақ кез келген адам міндетті емес. Ал мыналар өзге тілдерді білуге қазақтар міндетті дейді. Осы жерде 94

орыс тілін білмейтін оралмандарды не істейміз деген сұрақ туады. Оларға орыс тілін үйрену үшін белгілеу керек дейді. Сонда олар өз Отанына келіп, орыс тілін жаппай оқулары керек. Не деген сұмдық? Бұл қазірге дейін Ресей империясының ықпалынан шыға алмай отырғандардың ісі. Бұл арада әңгіме былай қойылуы керек: Қазақстанда тұрып жатқан өзге ұлттар қазақ тілін білуге міндетті, өйткені бұл мемлекеттік тіл. Ал біз, қазақтар, орыс не ағылшын тілін жаппай білуге міндетті емеспіз. Қазір Қазақстанда қазақтың саны алпыс пайызға жақын тұр. Сонда алпыс пайыз неліктен қалған 27 пайыз ұлттық топтың, этникалық топтың тілін үйренуі керек? Неге сол 27 пайыз осы мемлекетті құрып отырған халықтың тілін үйренбейді? Неге олар бізге емес, біз оларға жүгінуіміз керек? Әділеттілік деген болу керек қой! Енді үшінші жағынан келейік: екі тілділік болу керек деген пікірлер өзге ұлттың қазақ тілін үйренуге ынтасын оятпайды. Әдемі естелік Сәбетқазы Ақатаев Мәскеу университетінің философия факуль­тетінде оқыды. Бәріміз студенттерміз. “Жас тұлпардың” мүшесіміз. Бір күні философия саласында дауға кеттік, Сәбетқазы екеуміз. Ақыры әбден шыдамы бітті ме, дәлелі таусылып қалды ма: “Сен неге менімен дауласасың, мен философияда оқып жүрген Сәбетқазымын ғой, сен мен сияқты философияда оқып жүрген жоқсың ғой”, – деді. “О, сен қандай жақсы айттың Сәбетқазы, – дедім. – Әңгіме мынада: қай қазақ болсын туғаннан философ, ал сол қазақтығына жете алмағандар, әдейілеп барып алты жыл философияны оқып, сонан кейін ғана қазақ болады! Маған философияны оқудың қажеті жоқ, өйткені мен қазақпын, сен әлі піспей қалған қазақсың”, – деп әзілдегенім бар.

– Сіз төрт тіл білесіз...

– Қазақ, араб тілі, ағылшын мен орыс тілі.

– Өзге тілді үйрену қиын ба?

– Орыс тілді болып өстім. Қазақ тілін өзімді – өзім желкелеп отырып үйрендім. Мәскеуде оқып жүргенде, күнде кешкісін бір 95

парақ қазақша мәтін оқымай ұйқыға жатпаймын. Қолыма сөздік алып отырып, оқып шығамын. Бұл әдісті мен мектептен бастап, институтта жалғастырдым. Шетелдерде жұмыс істегенде де осы әдетімнен жаңылған жоқпын. Өйткені шетелде қазақша сөйлейтін орта болмады. Мен “Қазақ әдебиетін”, “Білім және еңбекті”, өзге қазақша басылымдарды жаздырып алып отырдым. Араб тілі мен ағылшын тілін институт қабырғасында үйреніп шықтым. Онда тілді үйренудің өзіндік әдісі бар. Шетелдерде қызметте жүргенде, араб, ағылшын тілдерінің пайдасын көп көрдім.

– Қазір?

– Қазір ағылшын тілінде күнде оқимын. Араб тілінде оқимын. Жаңа айттым ғой, қанша кітабым бар екенін. Олардың бәрі араб, ағылшын, орыс, қазақ тілдерінде. Қытайлардың бір жақсы сөзі бар: “Тіл үйрену – құдық қазумен бірдей” немесе “ Тіл үйрену өзеннің ағысына қарсы жүзумен бірдей”. Егер сіз малтуды тоқтатсаңыз, ағын сізді кері алып кетеді. Жеткен жеріңізде қалмайсыз. Тіл де дәл сол сияқты. Егер мына тілде сөйлемесеңіз, оқымасаңыз, сөздің қоры ұмтылады. Тілді үйренудің сондай бір ерекшелігі бар. Жаңа ұғымға тіл арқылы келеміз – Төрт тілді зерттеген адам ретінде, қазақ тілінің өзіндік қандай бір ерекшелігін атар едіңіз? Сіз білетін, сөйлейтін ағылшын тілін, мәселен, елшілер сөйлейтін тіл дейді. Айталық, неміс тілі дүние жүзінде дөрекі тіл деп есептеледі екен. Ал қазақ тілі...

– Шынында да мен енді салыстыра аламын ғой. Мен былай дер едім. Шет тілдердің ішінде, әрине, ең бай тіл – араб тілі. Кейбір кезде араб сөзінің мыңнан аса баламасын кездестіресіз. Бірақ араб тілін білетіндер сол бар баламаны біле береді деуге болмайды. Араб болып туғандардың өзі де мұны мойындайды. Араб тілі – мұхит деуге болады. Тереңдігі жағынан да бай тіл. Сонда кейде мен өзімнің ана тілімді араб тілімен салыстырғанда, байқайтыным – біздің тіл өте бай! Сұмдық бай!

– Араб тілі бай, қазақ тілі өте бай?!

– Өте бай. Өйткені бізде кейбір сөздеріміздің мағынасын тауып, басқа бір тілге аудару кейде тіпті мүмкін емес деуге бола96

ды! Қазір мен білетін адамдар “Мәдени мұра” бағдарламасына сәйкес Батыс философтарының еңбектерін қазақшаға аударып жатыр. Солар айтады: “Біздерге, қазақтарға қанша жыл, сендер философияны қазақшалай алмайсыңдар, өйткені қазақ тілінде ондай ұғымдар жоқ”, – деп келді. Енді қарасақ, алдымызға қойған мәтінді қазақша еркін аударамыз. Себебі күллі сол сөздер бізде бар, біз соны байқадық”, – деп жатыр. Ол шынында да солай. Мен бір рет Құранды жалғыз өзім аударуға тырысып көрдім. Сонда мен алдымен орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларын алдыма қойдым. Біраздан соң байқасам, маған ол екі аударманың да қажеті жоқ екен! Араб тілінен қазақ тіліне тікелей аудару аса қиын емес. Біздің тіл сондай бай тіл. Тек біздің миымызға сендердің тілдерің кедей, жас деп құя берген. Қайдағы жас? Тіл құрып кетпейтіндей дәрежеге жетіп, қалыптасуы үшін ғасырлар керек! Қатты дамымаған деген тілдердің өзінде диалектілері көп болады. Мәселен, Францияның провинцияларындағы адамдар өзара сөйлескенде француздың әдеби тілінде сөйлеспесе, бір-бірін түсінбейді. Диалектілері бір-бірінен соншалықты алшақ. Араб тілін алыңыз. Бір елдің ішінде бірнеше аймақтардың адамдарын бір-бірімен кездестірсеңіз, олар арабтың әдеби тіліне, мәдени тіліне, құран тіліне ауыспай, бір-бірін түсінбейді. Мүлде түсінбейді. Ал қазақтарды алыңыз, сіз маған ең болмағанда бір мысал келтіріңізші, Батыс аймағынан келген қазақ Шығыс аймағына келіп түсінбей қалғанын? Немесе солтүстік оңтүстікті түсінбегені туралы мысал?! Ол ол ма, мына Қытайда, Монғолияда, Түркияда, тіпті Еуропада жүрген қазақтар сөйлеп кеткенде бәріміздің тіліміз бір. Бізге ешбір тілмаш керегі жоқ. Ал басқа тілдерге өзара тілмаш керек. Сонда қазақ тілі диалект болатын даму дәуірін кешірген (ол дәуірден өту үшін қанша ғасыр керек!), қалыптасқан осындай тілді қалайша біз дамымаған, жас немесе кедей тіл деп атаймыз? Сіз орыс тілінен маған мынандай мысал келтіріңіз, “ф” әрпінен басталатын бір орыс сөзін тауып беріңізші?! “Э” әрпінен?! Ожеговтың сөздігін алып, бір сөз тауып берсеңіз, мен сізге бір кесе қымыз алып берейін. Тағы да сол Ожеговтың сөздігінен “А” әрпінен басталатын орыс сөзін тауып беріңіз? Осы үш әріптен басталатын орыс сөздері жоқ. Қалайша ол тілді ұлы, пәрменді тіл дейміз. Геролд Бельгер түйе 97

деген сөздің қазақша сексен баламасы бар екенін айтқан. Орысшақазақша сөздікпен жұмыс істеп отырып айтыпты: “Мынау не деген кедей сөздік, “верблюд” дегенді шұбыртып алып кету керек емес пе, осынша терең мағынасы бар сөзді тек түйе деп аудара салған”. Тағы бір дерек келтірейін, 70-ші жылдары Мәскеудегі А. С. Пушкин атындағы орыс тілін зерттейтін ғылыми-зерттеу институты орыс тілінің фразеологиялық сөздігін шығарады. Үлкен бір институт тек қана осымен айналысады. Төрт мың фразеология жинайды. Осыны оқып отырып, марқұм академик С. Ке­ ңесбаев ағамыз: “Мен де осы тілмен шұғылданып жүрмін, қазақ халқына бір пайдамды тигізу үшін қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін жасайын”, – деген ойға келеді. Жападан-жалғыз өзі, жұмыстан кейін, үйінде отырып тереді ғой, өзі білетін тіркестерді. Сөйтсе он бір мың фразеологиялық тіркесті тауыпты. Салыстырып қараңызшы! Сонда біздің соңғы жылдары сонша қаралап, мәдениеті, тілі жоқ деп басып тастаудың қандай негізі бар?! ... Қашан да болсын, ерте ме, кеш пе, бәрібір Қазақстанда тек қазақ халқының мемлекеті деген ұғым мойындалады. Бұл арада менің өзімнің айтарым, бұл қазақ мемлекеті тек қана қазақтар үшін деген мағына емес. Дүние жүзіндегі 200 мемлекеттегі сияқты өзгелер қазақ тілін білуге тиіс. Сол заман келеді. Оған кедергі болып отырған қазіргі билік, жүйе, өкінішке орай. Бірақ біз бәрібір жаңағы жаңа ұғымға келеміз. Ол күмәнсіз.

– Әңгімеңізге рахмет! Сұхбатты жүргізген Гүлмира Тойболдина

“Апта. kz”, №28 (29), 7 қазан, 2005 жыл

одан сайын күшейіп кете ме деген ой шығар. Өйткені, әкім болсын, ол – адам. Әр адамға адам есебіңде қарау керек. Сайлаудың соң саяси ойынның бәрі бітеді. Мүмкін содан кейін шығаратын шығар. Ал оған дейін босата қояды дегенге сенбеймін. Болатхан ТАЙЖАН, “Әділетті қозғалысының төралқа мүшесі:

Қазақстан

үшін”

– Ғалымжан Жақиянов ешбір қисынысыз, заңды негізсіз, былайша айтқанда саяси көзқарасы үшін түрмеге қамалды. Егер билік халықтан ұпай жинаймын десе, қазір босатып жібергені дұрыс. Әрине, оларды егер Ғалымжан Жақиянов түрмеден шықса, билікке қарсы күштер күшейеді деген ой болуы мүмкін. Ал бірақ егерде билік ондай күштен қорқатын болса, ол қандай билік? Саяси тұтқынды бостандыққа шығарып, қарсыластарымен қара күшпен емес, көзқарасы, бағдарламасы, жасайтын әрекеттерімен күрессін. Ал егер оған дайын болмаса, онда билік “иә, біз тек күшпен ғана өз халқымызбен сөйлесе аламыз. Қарсы келгендерді түрмеге отырғыза саламыз” деп мойындауы керек. Ал егер Ғалымжан барлық заң талаптарына сәйкес, 2 қазанда бостандыққа шықпаса, билік қорықты деген сөз. Енді бұл қорқыныштары қанша уақытқа созылатынын болжап айту мүмкін емес. Бірақ сайлау нәтижесі өз ойларынан шықса да, олар өз қателерін мойындап биліктен кетпейінше, Ғалымжанды қамауда ұстай береді. Бір кілтипан тауып мерзімін ұзартуға да талпынуы мүмкін. Тіпті, үш жыл алты ай емес, жеті жыл бойы қамап отыра ма деп қауіптенемін. Билік қателерін мойындарына алып, әділеттілік жасамаса, Ғалымжанды босатпайды. Алуа ҚОЗЫКЕ

23 қыркүйек, 2005 жыл

Ғалымжан бостандыққа қашан шығады

Қазақи ұйымдарының оpтақ бағдарламасы

Алдағы сайлауда “ӘҚҰ” қозғалысының демократтары өздерінің ортақ кандидаттарын президенттікке ұсынып отыр. Ғ. Жақиянов шықса, оның да ықпалы тиіп, оппозиция

Қазақстан 1991 жылы егемендiгiн алғаннан берi төрт бұрышы түгел мемлекет құрылмай келедi. Оның үстінe болашақта Қазақ мемлекетi құрыла ма, тiптi қазiргi бағытпен жүре берсе билiк-

98

99

тегiлер Қазақстанды қайтадан орыстарға отар ретiнде елiмiздi бостандығынан айырылтып жiбермей ме деген сауалдар қинайды. Өткен жылдардың iшiнде тәуелсiз экономика, дамыған саяси жүйе, бір тілге, бір мәдениетке негізделген ұлттық көзқарас бірлік қалыптасқан жоқ. Парақорлық, жемқорлық елімізді жайлап кетті. Жалғыз Назарбаевтың отбасы, оның туған-туысқандары, жерлес-сыбайластары Қазақстанның экономикасын, саяси жүйесiн, бұқаралық ақпарат құралдарын түбегейлі өз қолдарына алып алды. Тiптi барша Қазақстанды ел, мемлекет ретiнде өз меншiк мүлкiне айналдырып жiбердi. Бiз ендi елдiң болашағын, ұрпақтарымыздың тағдырын ойлайтын ұлтшыл ұйымдap қазiргi Қазақстандағы жағдайды күрт өзгертуiмiз керек дейміз. Ол үшiн: Экономика саласында – елiмiздiң экономикасы ic жүзiнде тек қaнa шикi зат шығаратын өндiрiстен халқымыздың тұтынатын бұйым- заттарын өндiретiн экономикаға айналу керек; – экономиканың кейбiр стратегиялық салаларын; мұнай, газ, металдар, көмip, уран, электр және су жабдықтары, байланыс жүйесi, көлiктiң әуe, су және тeмip жол түрлерiн және т. с. с. мемлекеттiң бақылауында ұстay керек; – шетелдiк фирмалардың КР экономикасындағы үлесiн бiртiндеп азайту; – БАҚ бетiнде шетелдiк инвесторлармен жасаған келiсiм шарттардың барлығын жариялау және олардың ic- әрекеттерiнiң қорытындысын ашық түрде халыққа таныстырy; – ұлттық капиталға экономикамызға үлес қосуына мейлiнше жол ашу; – мемлекет ауылшаруашылығын көтеруге неғұрлым жағдай жасау; – мемлекет елiмiзге қайтып келген қандастарымызды экономи­ камыздың әp саласында жұмыc iстeyгe жағдай жасау керек;­ – Қазақстан жаңадан орыс отарына айналмау үшiн экономика саласында интеграцияға бет бұрмай eкi жаққа пайдалы сауда саттық қарым қатынас құрумeн шектелу керек; 100

– Қазақстан Орта Азиядағы бауырлас мемлекеттермен экономикалық байланыстарын дамыту керек. Саяси-құқықтық саласында: – Қазақстанда парламенттiк саяси жүйе құрудың уақыты жеттi;­ – 1995 жылғы Конституцияны өзгерту және толықтыру қажет­ тiлiгiн мойындау керек; – Қазақстанның бiр азаматы президент мансабында екі белгіленген мерзіммен аса отырмау керек; – үкiметтi парламентте көпшiлiк дауысқа ие болған партия құрy керек; – сөз бостандығы, адамның құқы, eмін-еркiн жиналыс, митинг­ тер, қapy-жарақсыз шерулер өткізу құқықтары шектелу, не тапталмау керек; – сот жүйесi сайлау негiзiнде қарастырылу керек; – облыс деңгейiндерiне дейiн әкiмдер сайлану керек; – облыс деңгейiндегi әкiмдердi сайлауға тек қaнa бүкiл Қазақстан азаматтары қазақ тілін, оның мәдениетін, әдeт- ғұрпын толық игергенде ғана, сана сезiмiне сiңiргенде ғана сайлауға аяқ басуға болады. Рухани өмip саласында: – Қазақстан қазақ халқының көп этностардың уәкiлдерi тұратын мемлекетi деген ұғымды Қазақстан азаматтарына түсiндiру қажет; – Қазақ мемлекетi унитарлы мемлекет eкенін барлық азаматтар мойындау керек; – “Қазақстан халықтар ассамблеясы” атауын “Қазақстан диаспо­ралар ассамблеясы” деп атау керек; – “қазақстандық” сын есімін “қазақ” сөзімен алмастыру керек;­ – Қазақстанда тұратын тұрғындардың тек қазақ орта мектебiнiң толық бағдарламасына сай қазақ тiлiнен емтихан тапсырғандарға ғана Қазақстан азаматтығын беру мүмкін; – Қазақ тiлiн бiлмейтiндер мемлекеттiк қызмет жүйесiне қабылданбау керек. Олар үшiн парламентке депутат болу, Yкiмeт мүшесi болуына жол жабық болу керек; 101

– Қазақстан кириллица жазуынан латиница жазуына неғұрлым тезiрек ауысу керек; – Қазақстан БAҚ кеңicтiгiнде қазақ тiлдi ұлттық ұғымдар басым­ болу керек. Шетелдiк БAҚ-тар ықпалын мейлiнше азайту керек;­ – экономика, ішкі-сыртқы саясат, рухани салаларында деколонизациялау әpeкeттepiн бастау керек. Қандастарымызды елге қайтару саласында: – шетелдерден қазақстанға келемiн деген қандастарымызды қайтару шараларын неғұрлым үдетiп, тездету керек; – елге қайтқан қандастарымызға қазақстан азаматтығын еш бiр шартсыз келiсiмен беру керек; – қандастарымыздың жұмысқa орналасу, жер, үй алу, оқyғa түсу, басқа да саяси-экономикалық, әлеуметтік құқықтарын іскe асыру жолдарын жеңілдету керек; – шетелден оралған қандастарымызды бiлiм мамандығына орай мемлекетiмiздiң басқару жүйелерiне Yкiмeт, парламент, соттағы басқа жүйелерiне барынша орналастыру керек. “Жұма-Таймс”, №41 (48), 13 қазан, 2005 жыл

Өлерінде қой да тұяғын серпиді... Әуелі қыркүйек айының басында “Дөйт” қонақ үйінде ұйымдастырылған ұлтшылдардың конференциясында төраға болып сайланған Сабыржан Махметов мырза “Ұлт тағдыры” атты жаңа қозғалыстың “Республика сарайында” тұңғыш құрылтайын өткізбекші деген ақпарат редакцияға түскен еді. Жасыратыны жоқ “Е-е, тағы да бір билік тарапынан астыртын жіберілітін кандидат ұсынылатын шығар” деген енжар көңілмен біз де бардық. Алайда қуанышымызға орай біз күткендей келеңсіздік орын алған жоқ. Жиын барысында делегаттар бір ауыздан төрағалыққа ұсынған Сабыржан Мах102

метов бауырымыз көшбасшы болудан өзі бас тартып, бұл орынға белгілі саясаткер, дипломат Болатхан Тайжан мырзаны ең лайықты тұлға деп тапты. Құрылтай соңында жалпақ жұртқа ұлтшылдығымен танымал Болатхан Тайжан мырзадан “жедел сұхбат” беруін өтінген едік.

– Болатхан аға, күтпеген жағдайда ұлтшылдар қозғалысының төрағасы болып сайлануыңызбен редакция атынан құттықтаймыз.

– Рахмет! Расында да бұлай деп күткен жоқ едім.

– Ендеше жиын соңында өзіңіз де айтып өткендей ешкім күтпеген оқиғаға тап болдық-ау шамасы. Осыған байланысты жөпелдемедегідей өз ойыңызды қысқа қайырып, түйіндеп беріңіз деген тілек айтпақшымыз!?

– Бұл орайда қазақ деп жүрегі дүрсілдеп тұратын бауырларыма айтарым – әңгіме кімнің төраға болуында емес, біз, қазақ баласы қандай жұмыс істей аламыз, қай бағытта, қандай мүддеге ұмтыламыз, мәселенің түйіні сонда болмақ.

– Мәселен?

– Егер құрылтайда мені сайлаған азаматтар “Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып” менімен бірге жұмыс істейміз десе, жаңа ғана мінберде тұрғанда айтқан соңғы сөзімді қайталағым келеді. Қазақ баласының сана-сезімін ояту үшін бұрын да, бүгін де айтылатын “Қазақ оян!” дегеннен гөрі “Қазақ қимылда! Қазақ көтеріл!” деген ұранға жүгінгеніміз жөн. Өйткені қазақ халқының ұлт деген сана-сезімі әбден оянған. Мүлгіп отырған жан баласын көрген жоқпын. Сондықтан, бұл халықты тек қимылға, әрекет жасауға, сол үшін аяғынан тік тұруға демеу жасау керек деген пікірдегі пендемін. Қазір жасырмай айтқанда, қай тұрғыдан қарасақ та, апатты жағдайда тұрмыз. Ашына айтқанда қой да өлерде тұяғын серпиді емес пе? Осындай жағдайды халыққа түсіндіре біліп, әрекетке көшкенде ғана біз “тау қопаруға тұратын” нәтижеге қол жеткізетін боламыз.

– Бәрекелде-е...

– Қазақ халқының сана сезімін оятамыз деген көп ұйым бар. Айтылмаған сөз, тасталмаған ұран жоқ. Қимылдауға, немесе нақты бір іске жұмылуға менің ойымша, әл-әзірде әрекет қана 103

жеткізілсін. Сол себепті де халықты осы бағытқа қарай тартсам деймін. Бұл – бір.

– Екіншіден?

– Қазіргі ұлттық ұйымдардың барлығының басы бір ұйымға бірігеді дегенге өз басым сенбеймін. Себебі, әр адамның сана сезімі мен ұмтылысы әр түрлі. Бүгінгі қазақ мемлекетінде бірыңғай ұлттық саясат жүргізілмей жатқан кезде, барлығымыз бір мүдделі, бір көзқарас пен бір пікірде боламыз деуге өте қиын. Менің оған сенімім жоқ десем артық айтқандық болмас.

– Сонда, тоз-тозы шыққан ұлттық мүддені қалай шешпек ойдасыз және де қалай біріктірмекпіз?

– Ең өзекті мәселеміз: ел ішіндегі тұрақтылық пен ынтымақты ең алдымен қазақ халқы өзара мәміле арқылы шешкені дұрыс. Сонымен қатар экономиканы алға бастыру, ауылдың проблемасын түбегейлі шешу, жер мәселесін қайта қарау мен мемлекеттік тілді қазақтар да, қазақ еместер де қазақ тілі, мәдениеті мен тарихы негізінде іздеуіміз керек. Біз Қазақстанда тұратын барлық азамат осы айтылған үштік негіздің нәтижесінде ғана біріге аламыз. Әр халықтың тілі, діні, мәдениетінің сақталуына, дамуына қазақ мемлекеті барлық мүмкіншілікті жасайтын болады. Қысқаша айтқанда, еліміздігі барлық ұлт өкілдерін қазақ ұлтының ұйытқысы негізінде біріктіру керек! Мен оппозицияны да, билікті де осындай саясат ұстануға шақырамын!

– Билік тарапынан естірге құлақ болса, тамаша идея екен! Алайда билік консолидациядан гөрі әпербақандыққа жақын екенін де көріп жүрміз. Тақырыпқа қайта оралатын болсақ, саяси­ қозғалыстың төрағасы ретінде жұмысыңызды неден бастайсыз?

– Қазір не көп, бағдарлама көп. Өкініштісі сол, дөңгелек үстел басында талқылаудан әріге аспай жатамыз. Әрекет жоқтың қасы. Мен мысалы Ғалымжан Жақияновты түрмеден босату үшін халықты көтеруден бастаған болар едім. Назарбаевқа Ғалымжанды түрмеден шығар деп шарт қою керек. Шығармаса, тайлы-таяғымыз қалмай көтерілеміз дегенді айтуымыз керек. Осындай әрекеттерге барсақ қана бағдарлама жасап, оны 104

талқылап, халыққа таратып жүргеннен әлдеқайда тиімдірек деген көзқарасты ұстанамын.

– “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысымен ара-қатынасыңыз қандай болады деген сұрақ та қылаң береді?

– Егер байқаған болсаңыз “ӘҚ” қозғалысының төрағасы Жармахан Тұяқбайдың аты аталғанда, залда отырған азаматтар дүр сілкінді. Бұл – елдің саяси биліктегі өзгеріске деген ынтасын білдіреді. “ӘҚ” қозғалысының елдің ішкі саясатындағы жағдайды өзгертеміз деген сөзі жаңадан құрылып жатқан қозғалыстың мүдделерімен тұспа-тұс келеді. Мен “ӘҚ” қозғалысы кезеңінің төралқа мүшесі екенімді білесіздер. Жаңа ғана бір журналист: “Сізді қозғалыс президенттікке ұсына ма?” деген сұрақ қойды. Менің ондай ойым жоқ екенін айттым. Мен тек мына жаңа қозғалыстың аяғынан тік тұрып, алға басуына қолымнан келгенінің бәрін жасауға ұмтыламын дегенді айттым. Қосып айтарым, қазіргі іс басындағы Назарбаев билігімен пәрменді күрес жүргізіп, билікті өзгерту біздің ең басты міндетіміз болмақ.

– Жарады ағасы, сөзіңіз іске ұласатынына сенімдіміз! Әңгімелескен Марат УАТҚАН

18 октября 2005 года

У нас еще нет самого полноценного государства ТЕТ-А-ТЕТ Болатхан Тайжан известен в обществе не только как политик, член президиума движения “За справедливый Казахстан”, но прежде всего как интеллектуал, дипломат, мыслитель, как человек, который болеет душой за родину, думает о будущем казахского народа, казахского языка. На Болатхана Тайжана повесили ярлык националиста еще в далекие 60-х годы, когда он вместе с Муратом Ауезовым возглавлял молодежное движение “Жас тулпар”. Жастулпаровцы пронесли через годы 105

факел неугасимого стремления к справедливости. Бывало, они ошибались, но никогда не были равнодушными, мысля о независимости и благополучии своей родины.

– Болатхан-ага, тема нашего разговора – национальный вопрос. Что ждет казахскую нацию? Не грозит ли в будущем ассимиляция? Известный (а скорее, модный) российский писатель Михаил Веллер в интервью газете “Аргументы и факты” (№41, октябрь 2005 года) сказал следующее: “Сейчас, когда евроатлантическая цuвилизация отжила свое, мы получили уникальный в истории шанс, пришло наше время. Это мы наследники и хранители великой культуры. Тот самый Третий Рим. Держать надо то, что можно удержать! Нужно объединяться с Белоруссией, разбираться с Украиной и Северным Казахстаном”. То есть в российском обществе все еще зреют имперские идеи, грозящие территориальной целостности Казахстана, Могут ли реваншистские настроения в России обрести серьезную почву?

– Я допускаю возможность попыток подобного рода, потому что у русских людей ощущение своего величия, мессианской роли велико. Даже евразийство, по Петру Савицкому. одному из столпов этого учения, исходит из того, что Россия – не часть Европы и не продолжение Азии. Русские люди всегда были убеждены, что, захватывая соседние пространства. они несут высокую миссию. Завоевание земель они называли присоединением к русскому государству. И поэтому, в вопросах о северных областях Казахстана я исхожу из того, что имперское мышление заложено в русском человеке. Современный теоретик евразийства Дугин говорит, что экспансия – неотъемлемая часть русской истории. Такое обоснование завоевательных порывов русской души очень показательно. И если люди в России опять заявляют о своих притязаниях на северные территории Казахстана, это есть следствие того, что нынешнее руководство Казахстана не стремится к укреплению государственности. Давно уже можно было создать полноценное государство, которое не оглядывалось бы ни на кого, прежде всего, на Москву. Но мы все еще видим себя частью импефаны пространства, а руководство страны само стремится к воссозданию под видом интеграционных процессов, единого государства, а на 106

самом деле русской империи. К сожалению, за 15 лeт – а это немалый срок – мы не сумели утвердить представление о том, что мы – самостоятельное. независимое государство.

– Возможно, Назарбаев опасается, что независимая от России политика будет вести к напряженности в отношениях между государствами?

– Вот видите и в вашем сознании бытует инерционное представление о том, что казахи якобы не могут существовать самостоятельно, а в случае стремления к caмостоятельному существованию это, мол, приведет к конфронтации как внутри страны, так и во взаимоотношениях с Россией. Ничего подобного. Многие государства существуют самостоятельно, никому при этом не противопоставляя свою самобытность.

– И как сегодня нужно крепить государственность?

– Для укрепления государственности прежде всего нужна демократизация внутри страны. Я имею в виду изменение соотношения полномочий трех ветвей власти. Я имею в виду и собственное производство, которое хотя бы на 60% должно удовлетворять потребности внутри страны. Малый и средний бизнес нужно ориентировать на внутренний рынок, а не требовать, чтобы наши товары сразу стали конкурентоспособными на мировом рынке – это химера. Надо понимать, что развитие внутренней экономики, внутреннего рынка прежде всего.

– Но демократизации в Казахстане, о которой вы говорите, при нынешнем режиме ждать не приходится.

- В самом деле, надеяться на то, что нынешная власть сама пойдет по пути демократизации, на мой взгляд, не стоит.

– И значит, северные области Казахстана будут оставаться под угрозой?

– Это следствие анациональной, будем так говорить, политики нынешнего руководства. Я имею в виду и игнорирование потребностей экономического развития, упор на сырьевую ориентацию, и то, что власть предержащие, не думая о государстве, заботясь только о собственном благе, не идут на демократизацию внутри страны. Я имею в виду и совершенно безвестную для мировой практики языковую политику в Казахстане.

107

– Получается, что в вопросах государственной безопасности вы ставите на первый план проблемы демократизации и экономического развития. Но мы привыкли, что национал-патриоты говорят прежде всего о проблемах казахского языка. Это русскоязычная пресса создала клише, до примитивности представление о национал-патриотах.

– У вас опять проявляется инерционное мышление. По сути, национал-патриот – это человек, который с трепетом относится ко всему национальному – в экономике, в государственном строительстве, культуре, истории. А язык – лишь один из факторов национальной государственности. Но с точки зрения создания независимого государства язык – это один из самых важных рычагов государственного устройства. И я считаю, что в Казахстане языковая политика должна быть в точности такой же, как во всех остальных странах мира. А именно: все граждане страны должны владеть государственным языком. Вы не встретите ни одного суверенного государства, в котором вам дали бы гражданство, если вы не владеете rосударственным языком этой страны. А у нас велосипедист Винокуров, родившийся и выросший в Казахстане, не владеет казахским языком, но стоило ему поехать во Францию, как он овладел французским. Почему он, гражданин Казахстана, не знает казахский язык?

– И когда в Казахстане речь заходит о двуязычии, это не должно касаться казахов, которые, проживая на своей земле, обязаны владеть еще и русским языком. Почему, по бытующему представлению, оралманы должны адаптироваться к русскому языку, изучать русский язык?

– Двуязычие – это требование к русским и другим этническам группам Казахстана. Нам изначально нужно было провозгласить, что все граждане Республики Казахстан обязаны владеть казахским языком, а этнические группы должны стремиться интегрироваться с казахским обществом, с культурой и традициями казахов. Только таким путем мы придем к единству Казахстана. Но когда провозглашается, что государственный язык – казахский, а русский – язык межнационального­ общения, это же нелепость! Ведь ясно, 108

что языком межнационального общения должен быть государ­ ственный язык – казахский. То есть русский с корейцем должны в Казахстане общаться на казахском языке. Я не говорю, что это должно произойти завтра же. Но к этому надо идти. На этом принципе основывается языковая политика всех государств мира.

– Но русский язык много лет при советской власти бытовал на территории Казахстана де-факто как государственный. Как в одночасье сменить государственный язык по вашей программе?­ –- В одночасье никто не собирается изменить сложившуюся в имперские времена языковую ситуацию в Казахстане. Нужны длительные усилия. По китайской пословице, владение языком подобно плаванию против течения. Стоит остановиться в изучении языка, течение тут же отбросит вас назад. Не заставлять, не вынуждать нужно, а вести обучение в дошкольных, школьных и высших учебных заведениях на казахском языке. Я ничего не выдумываю, это существующая в мире практика. Когда вы всех детей в Казахстане независимо от национальности будете обучать казахскому языку, через 5-10 лет вы придете к тому, что все граждане будут владеть казахским языком. По оценкам демографов, с 1 января 2006 года казахское население­ в Казахстане будет составлять 60%. Доля русскоязычных этнических групп устойчиво сокращается. Возрастает доля тюркоязычных этнических групп. И закрывать глаза на этот процесс глупо. Нужно быть готовым к тому, что казахи все решительнее и решительнее будут говорить, что Казахстан – это государство казахов. Я со своей стороны всегда добавляю: это не пролог только для казахов. Я не настолько фантазер, чтобы представлять себе Казахстан только как мононациональное государство. Но население Казахстана в течение 10-летнего срока может прийти к тому, что все люди в Казахстане будут говорить на государственном языке.

– Можно ли из ваших слов заключить, что после обретения суверенитета 1991 года руководство Казахстана допускало ошибки на пути утверждения казахского языка в статусе государственного?

109

– Вы невольно возвращаете меня к истокам. Я был свидетелем того, как в 1991 году вырабатывалась формулировка суверенитета Казахстана. Ерик Магзумович Асанбаев, вицепрезидент Казахстана, сказал тогда о Назарбаеве: “Нуреке говорит о том, что мы вынуждены объявить свой суверенитет”. Представьте себе сознание человека, который вынужденно объявляет суверенитет собственного государства! Руководство Казахской ССРприложило тогда все усилия, чтобы сохранить Советский Союз. Говорю об этом со всей ответственностью, потому что я был тогда членом союзной комиссии по выработке текста нового союзного договора. В целом нынешнюю политику правящих кругов в Казахстане я бы охарактеризовал как политику анационализации. При такой политике идет заигрывание с казахским народом. В публичных выступлениях Назарбаева на казахском языке звучат совершенно иные интонации, чем в выступлениях на русском. К казахам Назарбаев обращается как к своим людям, говорит о том, как он заинтересован в развитии казахских начал.

– Может эта игра свидетельствует о нежелании решать национальный вопрос?

– Конечно, национальный вопрос висит и не решается.

– А между тем, лидеры славянских организаций в Казахстане постоянно заявляют, что в Казахстане ведется систематическая дискриминация русского населения, что русских людей вытесняют из государственных органов. Как вы относитесь к этой позиции?

– Русским людям тяжело думать иначе, поскольку прежде русские­ были титульной нацией на всей территории русской империи. Но давайте, посчитаем. В Алматы сейчас – 174 школы, из них – 33 казахские. В Астане – 51 школа, из них только 11 казахские. Более 60% учебного процесса идет на русском языке. А возьмите язык или, делопроизводство и т. д. Как думаете, выдавливаются русские из Казахстана? Нужно втолковывать, разъяснять всем гражданам Казахстана – и казахам, и не казахам, – что Казахстан – государство казахов. Но это, повторюсь, не означает, что граждане иных этических 110

групп в Казахстане могут быть ущемлены в правах. Одновременно со знанием государственного языка вы, если не принадлежите к титульной нации, должны иметь возможность изучать, знать и развивать собственную культуру и язык. Как-то меня пригласили на встречу казачьи атаманы Казахстана, чтобы я объяснил им свою позицию по статусу казахского и русского языков. И я им сказал, что в Конституции необходимо провозгласить, что государственный язык в Казахстане – казахский, но при этом нужно добавить еще одну фразу: граждане Республики Казахстан обязаны владеть государственным языком. И тогда всем было бы ясно, что изучать казахский язык необходимо, что, не зная казахский язык, ты не сможешь работать полноценно. А мы, провозгласив казахский язык государственным, тут же добавили, что официальный язык у нас – русский. Тем самым ввели в заблуждение людей, которые теперь бьются за русский язык.

– Как вы думаете, может ли национальный вопрос стать разменной картой в предвыборной борьбе кандидатов в депутаты?­ – Я общаюсь с людьми разных национальностей, и у меня нет ощущения высокого напряжения, когда стоит пройти искорке и может произойти взрыв. Есть часть русских в Казахстане, которые настроены, я бы сказал, достаточно агрессивно и пророссийски. Но есть немалая часть русских людей, которые понимают, что преобразования нужны. И с ними следует проводить честную разъяснительную работу, чтобы они поддержали национальную политику в Казахстане. Но власть на это не идет. Чиновники, как страусы, зарывают голову в песок. В моей душе переплетаются и пессимистические и оптимистические чувства. Пессимизм связан с тем, что при сохранении нынешней ситуации вопросы о казахском языке, положении русскоязычных в Казахстане так и будут висеть без решения. Но я оптимистичен. потому что уверен, что вопросы решатся, и решатся без катаклизмов. Я знаю, что казахи – терпеливый и мудрый народ, он исторически готов находить разумные решения.

– Спасибо за общение. Беседовал Ербол КУРМАНБАЕВ 111

Журнал “Мир Евразии”, 11 ноября 2005 года

День рождения и новая реальность Болатхан ТАЙЖАН Необходимо обратить первоочередное внимание на развитие внутреннего рынка, насытив его товарами собственного производства. Нас буквально выталкивали из рублевой зоны 22 ноября Казахстан отметил День национальной валюты, введенной осенью 1993 года. С той поры прошло 12 лет... В 1992 году на встрече с двумя сопредседателями Азиатского банка развития меня спросили: подготовилась ли страна к введению собственной валюты? Я не был готов к ответу на заданный вопрос, потому что в Казахстане эта тема не обсуждалась, и лишь сказал о том, что понадобится квалифицированная помощь в работе над этой проблемой. Мне ответили, что готовы помочь. Казахстан после обретения независимости долгое время не хотел выходить из рублевой зоны. Виктор Геращенко, авторитетнейший человек в мировой финансовой системе, министр экономики России Андрей Нечаев, премьер-министр Егор Гайдар иногда вежливо, иногда и недоуменно спрашивали, почему мы не создаем собственную валюту, ведь Казахстан самодостаточная страна и имеет все предпосылки. Они говорили, что даже Украина как энергозависимая страна таковых не имеет, и предупреждали, что если мы останемся в зоне финансово-экономического влияния России, ничего хорошего не получится. Россия всегда будет исходить из собственных интересов, а наша финансовая система будет к ним привязана. Когда мы замешкались с выходом из рублевой зоны, россияне повели себя очень честно. Они предупредили, что вводят новые рубли со второй половины 1992 года, старые деньги не будут иметь хождения, и мы сможем только за очень большие суммы покупать новые российские деньги. Нам открыто говорили о не112

обходимости приступить к созданию собственной валюты. Но как и в случае с объявлением суверенитета, Казахстан держался ориентации на Россию до последнего. После задержки с введением тенге к нам эшелонами стали поступать потерявшие силу советские рубли, которые имели хождение уже только внутри Казахстана. За них из страны вывозили сырье, зерно и другую продукцию. Дело дошло до того, что пришлось для спасения своего рынка попросить Китай завезти как можно больше потребительских товаров, наполнивших внутренний рынок Казахстана. Из соседних республик к нам ринулись “челноки”, скупавшие китайскую продукцию. Тогда мы потеряли ценностей на сотни миллиардов советских рублей, или на миллиарды долларов. В конце концов руководство страны пришло к убеждению, что введение собственной валюты необходимо. Печатались тенге под покровом большой тайны, в Англии. Осенью 1993 года Казахстан уже был готов к введению собственной валюты, но если бы Россия в это время предложила нам остаться в рублевой зоне, наверняка отпечатанные тенге не пошли бы в ход. Настолько еще в1993 году власть держалась за подол соседнего государства. В то время мы продолжали интенсивно работать с руководством Госбанка России. Вспоминаю эпизод, когда однажды после полуночи Виктор Геращенко приехал в гостиницу Постпредства Казахстана, позвонил мне в номер и сказал: “Одевайся, спускайся вниз, продолжим наш разговор”. При всех его глубоких знаниях, потрясающей эрудиции он очень простой, обаятельный и открытый человек. Я спустился вниз, разговаривали мы долго, а затем он уже просто по-мужски сказал: “Черт Вас побери, неужели Вы не можете своим сказать, что Казахстану нужна собственная валюта. Какого дьявола Вы держитесь за советские рубли? Вы что, думаете от этого пользу принести и нам и себе? Ошибаетесь. Польза от самостоятельности нужна именно вам”. Куда уж откровеннее? Получается так, что он больше думал о нашей стране, чем мы. Этот эпизод все время стоит у меня перед глазами. Нас буквально выталкивали на путь независимого экономического и политического развития.

113

Мы до сих пор оглядываемся на Россию После получения независимости наша страна имела возможность развития перерабатывающих отраслей промышленности. Было достаточно и сельскохозяйственного и промышленного сырья.­ Вспоминаю, как в свое время зарубежные специалисты предлагали собирать двигатели для “Мерседес” на базе Костанайского моторного завода. Я сам возил представителей фирм “Мерседес” и “Тойота” по станциям технического обслуживания Алматинской области. Гости говорили, что можно начать с создания базы для производства запасных частей, а потом расширить производственный ассортимент и приступить к сборке автомобилей “Мерседес” и“Тойота”. Эти слова мне лично говорил президент фирмы “Мерседес” господин В. Браун. Оба предложения были приняты с большим энтузиазмом, всплеском эмоций, но все затихло. Позже власти заявили, что нам достаточно Горьковского автозавода, Украинского завода, выпускающего “Запорожцы”, что скоро с нашим участием будет производиться “Ока”. Они ориентировались на машиностроительные центры, расположенные в России. Но если бы мы до сих пор не оглядывались на соседа, то давно бы пришли к тому, что экономику следует срочно диверсифицировать. Страна буквально зациклилась на ежегодном увеличении добычи нефти, газа, сырья. Только в 2001 году в послании Президента прозвучали слова о необходимости диверсификации. Зачем финансировать зарубежную экономику! Правительство с первых дней независимости придерживается мысли о том, что либерализм в экономике идет на пользу государству и народу. На самом же деле ни о каком либерализме в экономике развитых стран Запада даже речь не идет. Если Китай заваливает рынки США и Европы своими товарами, то они тут же принимают решения о сокращении импорта, о введении соответствующих регулирующих методов ввоза китайских товаров. Это не либерализм, это государственное регулирование. А 114

выражение “капитализм с человеческим лицом” относится скорее к социальной сфере. Другой пример касается того, что мы должны производить обязательно конкурентоспособную продукцию. Многие говорят, что экономика страны должна быть, с одной стороны, конкурентоспособной, а с другой – экспортноориентированной. Но если мы будем производить конкурентоспособную продукцию, то совсем не обязательно ее экспортировать! Во всей теории развития мировой экономики считается, что первичным является развитие внутреннего рынка. Сначала нужно максимально удовлетворить потребности страны собственным производством. Если же исходить из нынешних рассуждений, то единая Европа должна закрыть автомобильные заводы в некоторых странах – Чехии, Италии и других. Потому что производимые ими автомобили по качеству ни в какое сравнение не идут с немецкими или шведскими машинами. Но ведь не закрывают, а продолжают производить. То же относится и к другим видам товаров. Я много лет прожил в развивающихся странах, которые сами производят продукты питания, одежду, обувь и не страдают от отсутствия их экспорта. Казахстан стремится вступить в ВТО, а вступление предполагает максимальное открытие границ для импорта, постоянное снижение таможенных тарифов. Если страна откроет дорогу товарам­ зарубежных партнеров, что она сможет производить сама? Это значит, что она надолго окажется в торгово-экономической яме.­ Мое мнение – не мнение доморощенного экономиста. Года два назад в Казахстане с визитом был секретарь по торговле администрации США, сказавший, что наша страна не готова к вступлению в ВТО. А ведь это мнение американцев, которые заинтересованы во вступлении, дабы расширить свое экономическое пространство.­ В международной торговле существует такой термин – режим наибольшего благоприятствования. К примеру; две дружественные страны договариваются между собой о принятии этого режима в торговле. Есть также право не предоставлять режим наибольшего благоприятствования какой-либо другой стране. Бывают и 115

режимы, при которых страна может получить преференциальные условия, Т. е. наилучшие. Так почему бы Казахстану ни пройти через эти этапы? Дело в том, что страны Запада, Япония, Китай их уже прошли, что позволило им развить внутренние производительные силы. Казахстан же сразу хочет стать первым парнем на деревне. Принятыe решения о внедрении либеральной политики в экономике, о том, что каждый должен сам выживать и строить бизнес, – это искаженное представление об эволюционном пути развития. Если бы наши экономисты хорошо изучили зарубежный опыт, то они бы увидели, что к саморегулированию экономики развитые капиталистические страны пришли через развитие внутреннего рынка. Давайте на минуту представим, что Казахстан стал членом ВТО. Это значит, что страна открыла настежь все свои двери, допустим, для обувной продукции других стран. Как мы в этом случае разовьем свою обувную промышленность? Или, к примеру, хлынет в страну без всяких преград китайский текстиль? Говорить о том, что нам не стоит развивать свою легкую промышленность, если можно ее продукцию импортировать, глупо. Как тогда будут повышаться пенсии, пособия, заработная плата? Удешевлять товары страна не может, потому что она их ввозит. Тогда в целях увеличения выплат населению мы начинаем брать деньги из бюджета за счет поступлений из сырьевых отраслей, как это произошло летом 2005 года. Гражданин получил прибавку и расходует ее зачастую на покупку импортных товаров. А торговец понимает, что наступил момент для повышения цен. Допущу один невероятный вариант: скачка цен не произошла и люди стали больше покупать, но при этом их деньги попадают в руки зарубежному производителю товаров. То, что власти увеличивают денежные выплаты и думают, что тем самым улучшают жизненный уровень населения, в конечном итоге ведет к финансированию зарубежной экономики, иностранных производителей товаров, потребляемых в Казахстане. Но если бы внутренний рынок был хорошо развит, то повышение денежных доходов населения пошло бы на покупку това116

ров собственного производства, а деньги остались бы в стране. И, главное, такого роста цен, как после летнего повышения пособий и пенсий, в стране бы не было. В Японии, например, 60% малого и среднего бизнеса практически всю производимую продyкцию реализуют на внутреннем рынке. А какой резон у нашей страны рваться на внешний рынок? Мы должны собственными товарами максимально насытитъ внутренний рынок, тем более что валюту нам дают сырьевые отрасли для этого надо обеспечить поддержку и поощрение национального капитала. Прежде всего путем снижения налогов, таможенных пошлин на комплектyющие детали, облегчения условий кредитования, введения таможенных преград для товаров, которые будем производить сами. Это не такая уж сложная задача. “Начнем с понедельника”, №42(602), 28 октября – 3 ноября 2005 года

“Сайлау” или Бюллетень? Предвыборные кампании кандидатов в президенты Республики Казахстан в разговоре. Кто-то уже сошел с дистанции, ктото прошел регистрацию и приступил к агитации. И тут начали всплывать некоторые проблемы из уже знакомых казахстанцам по последним выборам в мажилис Парламента. Одна из них – использование электронной системы голосования “Сайлау” на предстоящих президентских выборах. Вряд ли кто-нибудь, интересующийся внутренними делами своей страны, забыл прошлогодние дебаты, развернувшиеся вокруг этой системы. Сторонники нововведения упирали на легкость и защищенность системы, а противники выражали сомнение в возможности проведения действительно демократических выборов. После известия о том, что и на президентских выборах также будет использоваться электронная система (правда, немного улучшенная по сравнению с прошлогодней версией), дебаты вспыхнули с новой силой.

117

Болатхан ТАЙЖАН, общественный деятель: – В бытность мою в руководстве партии “Отан” перед парламентскими выборами мы встречали большую делегацию из Соединенных Штатов Америки. В ее составе были люди, которые как раз занимались применением электронных средств по подсчету голосов, о которых они рассказывали. При этом ссылались на многолетний опыт изучения возможности применения электронного голосования. Выводы специалистов получились негативными. И, как мы знаем, в США это не распространено. В международном опыте они ссылались на негативное отношение к электронному голосованию в Японии, Европе и так далее. Что касается непосредственно технологии электронного голосования, то я беседовал уже с нашими, казахстанскими специалистами. Причем друг с другом незнакомыми. Они в один голос говорили о том, что это будет средством подтасовки, многое при этой системе зависит от оператора. И, помимо этого, мои собственные соображения: я сам был во многих государствах и лично слышал там, что именно электронное голосование дает лазейку для подтасовывания результатов голосования. Плюс к этому электронное голосование никоим образом не обеспечивает тайну голоса. Вычислить, за кого проголосовал человек, не составит труда. Зная ситуацию в Казахстане, скажу, что избиратели в большинстве своем просто не готовы к использованию такого вида голосования. Нужно применять испытанный способ – бюллетени. При этом было бы здорово, чтобы голосующий мог взять с собой копию и при необходимости доказать, кого он выбрал на самом деле. “Түркістан”, №44 (590), 3 қараша, 2005 жыл

Әрдайым қазақ халқының мүддесі үшін жұмыс істедім Қазақ ұлт патриоттары – тәуелсіздік жылдарында бір бұлқынып басылып еді. 90–жылдардан кейін енді олардың қайта ояну дәуірі туды. Бұған бүгінгі таңда бір атаумен 118

құрылған екі қозғалыс куә. Соның бірі “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” қозғалысының жетекшісі болып сайланған Болатхан ТАЙЖАН­ мырзамен әңгімеміз ұлт, ел мүддесі тұрғысынан өрбіген еді. Қазақстанда бір ғана халық өмір сүреді, ол қазақтар – Болатхан аға, “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” атты қозғалыс құрып жатырсыздар. Бұл қозғалысты құрудағы басты мақсаттарыңыз не? Оның “Ұлт тағдыры” қозғалысынан айырмашылығы қандай? Не үшін мұндай екі түрлі қозғалысты құру қажет болды?

– Біздің қозғалысымыздың басты мақсаты – ең әуелі Қазақстан мемлекетін қазақ халқының мүддесіне және қазақ мәдениеті мен тарихына сай мемлекет етіп құрсақ дейміз. Бұл менің арманым, ойым – ешқандай дүниежүзілік тәжірибеге қайшы келмейді. Өйткені қай халық болсын өзіне сай мемлекет құрып отыр. Кейбіреулер Қазақстандағы басқа ұлт өкілдерінің тұратындығын көлденең тартып, жалпы Қазақстанды басқа халықтардың ортақ мекені сияқты елестетеді. Ал, менің айтарым “бұл көп ұлттар өкілдерінің ортақ мекені емес, қазақтың мекені”. Бірақ, қазақтың мекенінде бізден де басқа ұлттардың өкілдеріне тұра беруіне мүмкіншілік бар. Мен “ұлттардың өкілі” дегенді әдейі айтып отырмын. Ал, қазіргі оппозициядағылар да, биліктегілер де “ұлттар, этностар” деген терминді қолданады. Шын мәнісінде, Қазақстанда тек бір ғана халық, этнос өмір сүреді, ол – қазақтар. Қалғандары этникалық топтардың өкілі, басқа ұлттардың диаспоралары. Әрі біздің айтып жүргеніміз тек қана “қазақ” мақсаты емес, Қазақстандағы саяси жүйені демократияландыру, президенттің өкілеттігін шектеу, президенттің қолындағы құзыр заң шығарушы билік пен атқарушы билікке бөлініп берілуі керек. Оның үстіне соттарымыз сайлануы керек. Бұл – біріншіден. Екіншіден, экономика саласында шикізат шығаратын салалардан басқа, сол шикізатты өндіру, қолдан келген өнімдерді Қазақстанда жасау, өндірістерді дамыту, сондай-ақ, шағын және орта бизнеспен шұғылданатындардың салығын жеңілдету, тіпті біраз 119

уақытқа тоқтата тұру арқылы өзіміздің ұлттық капиталымызға демеу жасау. Сонымен қатар, билік болсын, басқа да демократия орнатамыз деуші саяси күштер болсын барлығы мемлекеттік тілге келгенде­ жалтақ. Осы орайда біздің қозғалысымыз, “мемлекеттік тіл – қазақ тілін бүкіл Қазақстан азаматтары меңгеруі керек” деген талап қойып, билік осыған құлақ асса деп отыр. Оның үстіне, қазақ еместер қазақ тілін меңгерумен қатар, өз тілдерін де білуі қажет. Өйткені, тек қана қазақ тілін білу керек десек ол баяғы орыстандыру­ саясатының басқа түрі болар еді. Біздің нақты мақсаттарымыз осы.

– Біздің білуімізше, Сіздермен қатар құрылып отырған “Ұлт тағдыры” қозғалысының бағыт-бағдары да, алға қойған мақсаты да сіздердікімен ұқсас. Бағдарламаларында көп айырмашылық жоқ. Ендеше неге бір қозғалыс құруға болмады?

– Біріншіден, олардың бағдарламалары бізбен дәлме-дәл сәйкес деп айта алмаймыз. Бір-ақ мысал айтайын, біз экономика саласында шикізаттық бағытта емес, кәсіпорындарды дамыту қажет дегенді айтсақ, “Ұлт тағдыры” бұл мәселені емес, мал шаруашылығын дамыту мәселесін алға қояды. Мал шаруашылығын да дамыту керек, бірақ, оған негізделген экономика болуы мүмкін емес. Қазақстанның мал шаруашылығынан басқа да дамытатын салалары өте көп. Екіншіден, тіл мәселесін алайық. Біз мемлекеттік тілді Қазақстандағы азаматтардың барлығы білуі керек дегенді баса айтып жүрміз. Ал, “Ұлт тағдыры” қозғалысының жетекшілері қазақ тілін уағыздайды, оның дамуына қолдау білдіреді, кең таралуына жағдай жасауға тырысады, алайда, нақты талап қойып отырған жоқ. Сіздің айтып отырғаныңызбен келісуге болады, шынында да, екі қозғалыстың басы-қасында жүрген әжептәуір интелектуальды күштердің, танымал азаматтардың бастарын біріктіріп, тізе қосқанымыз әлдеқайда пайдалы болар еді. Бірақ, өкінішке қарай, менің байқағаным, Қазақстандағы қай саяси қозғалысты алсаңыз да, әр азамат өзіне тән бір қозғалыс, партияны құрғысы келеді. Мен өз басым осындай қозғалысты басқарам деген үш ұйықтасам түсіме кірмепті, әрі оны басқаруға ұмтылған да жоқпын. Респуб120

лика сарайында өткен ұлт – патриоттарының құрылтайында ортақ ұсыныспен мені сайлағаннан кейін, осы тізгінді қолға алып отырмын. “Ұлт тағдыры” қозғалысының жетекшісі Дос Көшіммен оның серіктестеріне барып, ұлт – патриоттары қозғалысы басшыларының бірлестігін ұйымдастырайық дегенді айттым. Егер, олай болса біз бірімізден біріміз онша алшақ кетпейтін ой-пікірлерімізді өзара үйлестіру арқылы бір бағытта іс жүргізе алатын боламыз.

– Олар бұған келісіп отыр ма?

– Әрине, олар келісетін сыңайлы. Түбінде біз бірлесе қимылдайтын боламыз. Өйткені, біздің бағдарламаларымыз тым алшақтап та кеткен жоқ, бір – біріне қайшы емес. Бірақ, әзірге бір топқа біріге қойған жоқпыз. Бір жағынан біздің қозғалысымыз әлі тіркелген жоқ. Екінші жағынан, екі қозғалыс өздеріне қажет салаларды құрып алуы қажет.

– Жалпы, бізде қазақтың ұлтшылдары ХХ ғасырдың басында жақсы жұмыс жасады. Солардың табандылығының арқасында автономияға қол жеткізіп, Қазақ деген республика бой көтерді. Бұдан кейін ауыз толтырып айтарлықтай ұлтшыл бағыттағы қозғалыстар болмаған секілді. Әрине, 90 – жылдардың басында ұлттық қозғалыстар болды. Қазір де қайтадан оянып жатыр. Бірақ, дегенмен ХХ ғасырдың басындағыдай жұртты соңынан ерте алмай отырған сынды. Бұның себебі неде?

– Сол ХХ ғасырдың басындағы ағаларымыздың ұмтылған мақсатына сәйкес 60 – жылдары қазақ жастарының “Жас тұлпар” деген ұйымы өмірге келгендігін еске салғым келеді. “Жас тұлпардың” ұстанған басты мәселелерінің бірі – Кеңес заманының өзінде Қазақстанның дербестігін, тәуелсіздігін аңсаған еді. Экономиканы қалай дамытамыз, саяси жүйені қалай құрар едік, тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, Орыс империясымен қандай қарым-қатынаста болар едік деген ойлар бізде айтылып жүрді, жазылып жүрді. Дегенмен, 60-жылдары Орыс империясы кезінде ондай ойларды жарыққа шығару оңай болмады. Қазақтың талантты жастарына ортақ “Жалын” деген журналды шығаруға мұрындық болған біз едік. Өкінішке қарай, 90-шы жылдары “Жас тұлпар” астыртын айтып жүрген ой-идеялар қалып қойды. Өйткені дәл соны ұстанған азаматтарға құлақ аспады. Біздің 60-шы жылдары 121

мұрат тұтқан пікірлерімізді анық айтқан кісі Сәбетқазы Ақатай еді. Ол “Жас тұлпардың” мүшесі болған. Тіпті кезінде аталған ұйымның Кеңесінің төрағасы болған, бірақ, оның айтқан идеяларын маңайындағылар қақпайлап, Орыс империясынан қалған құлдық идеяларымен шатастырып, іске асырмады. Екіншіден, тәуелсіздіктен кейін билікке келгендер Қазақстанды отарсыздандыру идеясын мүлде қабылдамады. Бізден басқа Орыс империясынан бостандық алған елдер Балтық жағалауы елдері болсын, Украина, Орта Азиядағы Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан, Кавказ елдері шын мәнісінде отарсыздандыру саясатын ұстанды. Қазақстан бұл арада мешеу боп қалды.

– Бұның себебі не сонда?

– Себебі, басында Қазақстан билігіне келген азаматтар Орыс империясынан алшақтап кетуге мүдделі болмады. Ол ол ма, сол империяның қайта құрылуына көп ұмтылды. Тіпті қазірге дейін неше түрлі интеграцияны ойлап тауып, Орыс империясына әлі де жылы шырай танытудамыз. Ресеймен қарым-қатынас тең құқықты, екі жақты еркін сауда қатынасы ғана болуы қажет – Құлдық психология және отарсыздандыру туралы айтып отырсыз ғой. Жақында әдейі, бәлкім рас та шығар, “Финансы” деген журналда “Казахская русь” деген мақала жарық көрді. Бұл мақаланың қандай китұрқылықпен жазылғаны өз алдына, ал біздің ресми билік осында айтылған ойларды жоққа шығаратындай батыл ресми мәлімдеме жасаған жоқ. Өзге мемлекеттер тарапына осындай мәлімдемелер жасалып жатса, олардағы ресми билік үнсіз қала алмас еді. Ал, біздің ұлттың, елдің, тәуелсіздігіміздің атына кір келтіретін, тәуелсіздігімізге нұқсан келтіретін осындай мәлімдемелерді билік неге үнсіз өткізеді?

– Бұл мәлімдеменің астарында негіз бар деп ойлаймын. Өйткені, Қазақстанды Ресейдің қоластына қайта енгізу мүмкін емес. Бұндай ой-пікір Мәскеуден шығып жатса да, Қазақстанның өзі сол Орыс империясына жақындасып, қолтығына қайта кіру әрекеттерін жасап жатқаны құпия емес. Ресейлік басылымдарды қарасаңыз, экономика саласын, сауда саласын, басқа саланы 122

алғанда Қазақстан мен Ресей бірігіп алды, енді қалғаны саяси интеграция деп жазады. Оның негізі де жоқ емес. Өйткені біз сауда-саттық экономикалық байланыстарымызды тек Ресейге ғана бұрып жатырмыз. Ақпарат кеңістігінде де солай.

– Бұл әңгіме президенттер Путиннің туған күніне орай, Санкт-Петербургте бас қосып жатқанда шықты ғой. Жалпы осындай әңгімелерге жол беріп қойып үндемей отыруымыз, біздің ұлттық саясатымыздың солқылдақтығынан емес пе?

– Шын мәнінде бұндай әңгімелерге тойтарыс берілуі қажет. Саясаттанушылар болсын, саяси биліктегілер болсын, Сыртқы істер министрлігі болсын екінші рет мұндай әңгіме қайта көтерілмейтіндей шара қолдануы қажет еді. Бізде тек Сыртқы істер министрінің орынбасарының “бұл мүмкін емес” деген әлсіз дауысымен шектелдік. Бұл да саяси солқылдақтығымыздың кесірі. Бір қуанар жағдай соңғы Парламент мәжілісінде Сыртқы істер министрі Қ. Тоқаев “Қазақстанның Ресейге қосылуы мүмкін емес” дегенді жариялады.

– Ресеймен қарым-қатынастың бізге тиімділігінен гөрі тиімсіздігін көбірек айтып отырсыз ғой. Қазір өздеріңізге белгілі БЭК (біртұтас экономикалық кеңістік) жасақталып жатыр. Украина осы ұйымға тек еркін сауда әріптесі ретінде енуге мүдделі. Ал, Қазақстан қолында бар билігін беруге даяр отыр. Украина 93 құжаттың 8-іне ғана қол қоямыз десе, Қазақстан бәріне қол қоюға уәде етті. Бұның ішінде ұлттың үстінен қарайтын да органдар бар көрінеді. Демек, бұл органдар белгілі дәрежеде біздің тәуелсіздігімізге қол сұға алады. Ал, 2011 жылы ортақ валютаға көшеміз. Сіздіңше, осы БЭК-тің Қазақстанға берері не?

– Қазақстанның көрші елдермен және алыстағы мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынас жасауы дұрыс. Бірақ та, ол қарым-қатынас екі жақты қарым-қатынастың дамуының нәтижесінде жүзеге асуы керек. Ал, БЭК, ЕуроАзЭҚ сияқты ұйымдардың барлығы түбінде Ресейдің аузына қарататын жобалар. Бұл жобаларда Ресей басты рөл ойнайды. Оның халқының саны да, экономикалық мүмкіншіліктері де басым екені анық. Бұндай жағдайда қайдағы тең құқықты, тең мүмкіншілікті Одақ туралы айтуға болады. Демек, Ресеймен екі жаққа да пайдалы 123

экономикалық сауда қарым-қатынасын құруға болады. Ал, БЭК секілді Ресеймен бірге одақ құруға, ұйым немесе кеңестік құруға ұмтылудың түп негізі – Ресейге бұрынғы империялық орнын қайтарып берумен бірдей. Оның үстіне Ресей бұрын қол астында болған мемлекеттерге тең дәрежеде емес, шовинистік пиғылда көз тастайды. Еуразия идеясы 1992 жылдан бастау алады. Олардың түп негізі Ресейдің маңайындағы елдерді топтастырып, Ресейдің қол астында ұстау. Ресейдің негізгі арманы бұрынғы Орыс империясын қайта құру, қалпына келтіру. Неге Орыс империясы? Бүкіл дүние жүзінде Ресей империясы деген ұғым жоқ. Бұл тарихи шындық. Өйткені бұл империяны құрған Ресейде тұратын халықтар емес, олардың өздері /орыс халқынан басқалары/ орыстар басып алғандықтан, сол империяда өмір сүруге мәжбүр.

– Қырғыздың шоң жазушысы Шыңғыс Айтматовтың “Империяның жағымды жақтары да болады” атты сұхбаты алдымен интернетте, кейіннен “Мегаполис” газетінде жарияланды. Сол сұхбатта Шыңғыс атамыз: “Егер Ресей империясы Орта Азия халықтарын жаулап алмағанда біз Ауғанстанның күйін бастан кешер едік. Біз ұлт болып, ел болып қалыптаса алмас едік” деген ой айтады. Сіз осы пікірмен келісер ме едіңіз?

– Бұндай идеяны құлдық психологиядан құтылмаған жандар айтады. Мен Джавахарлал Неру, Гамаль Абдель Насырлардың заманында өстім. Тіпті кейбіреулерімен тікелей араластым, сұхбаттастым. Олар өмір бақи “Егер ағылшындар бізді басып алмаса, адам болмас едік” деген идеяны айтпаған. Тіпті, соларға қарсы топта болған Махатма Гандидің өзі бұндай идеядағы ойды айтпаған. Өкінішке қарай бізде “Орыстардың жаулағанынан мешел қалғанымызды” ашық айтатын адам әлі жоқ. Тек қана орыстар емес, басқа елдерді жаулап алған метрополиялар өздерінің басып алған елдерінің дамуын, гүлденуін еш уақытта арман етпеген. Олардың басты мақсаты – табиғи байлықтарын және де сол елдегі халықтардың еңбегін, күшін пайдалану, былайша айтқанда сору. Егер, өзі жаулаған елінің көркеюі үшін қызмет етсе, онда оларға басқа елдерді жаулап алудың қажеті қанша. Осыны түсіну керек. Орыстың бізге қатысты саясатын алатын болсақ, бүгін 124

қазақтар кем дегенде 60 миллионға жетуші еді, қазір еліміздегі қазақтың санының 9 миллионға зорға жетуі, бар қазақтың үштен бірінің шетте жүруі ненің салдары? Әрине, империяның салдары. Орыс империясы түу бастан қазақ халқын құрту саясатын ұстанды. Айталық, жасанды аштықтар, егер дүние жүзінде 2000-нан астам ядролық жарылыстар болса, соның 500-ден астамын Орыс империясы жарды. Соның барлығы Қазақстанда жарылды. Неге? Өйткені қазақтарды құрту керек болды. Сөйтіп олар бізді экологиялық апатта қалдырып кетті. Ендеше, Орыс империясының бізге жағымды жақтары болды деп қалай айта аламыз? Империяны ақтау – сандырақ. Бұндай пікірлерді өзіміздің Олжасымыз да жиі қайталап жүр. Егер де, Қазақстанның билігіне ұлтшылдар келіп, Олжас ол кезге дейін тірі болса, ол сол ұлтшылдардың сойылын соғар еді.

– Сонда ол кісі жалтақ саясат ұстанатын болғаны ма?

– Иә, ол кісі жалтақтығын дәлелдеп отыр. “Жас тұлпардың” кезінде біз Олжаспен жақсы араласқанбыз. Ол кезде отанына, халқына жаны ашитындар халықтың сүйіспеншілігіне бөленеді. Оның қазақтың мүддесіне сай сарындағы “Аз и Я” кітабын алыңыз, сонымен бірге оның “Тауларды аласартпай, даламызды биіктетейік” деген де сөздері бар. Қазір Қазақстанда қазақтың беделінің төмен екенін көріп, ол билікке жағымпазданып, қазақтарға қарсы сөз айтып жүр. Билік егер қазақтарды қолдайтын бағыт ұстанса, Олжас олардың алдына түсіп жүгірер еді.

– Саяси аренада болсын, журналистердің арасында болсын, Сізді тұрақты бағыт ұстанбайды деп кінәлап жатады. Біресе, “Отан” партиясында жүргеніңізді көрдік, біресе, “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысына мүше болдыңыз. Енді ұлт-патриоттарының қозғалысын құрып жатырсыз. Бұған не дейсіз?­ – “Отанда” жүрсем де, “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысында жүрсем де мен әрдайым қазақтың ұлттық мүддесі үшін қызмет еттім. Тіпті, Мысырда елші боп жүргенімде, Каирдің бір көшесіне Абай атын беруге көп күш жұмсадым. Сол іске асты. Мен “Отан” партиясына барғанда ұлттық мүддені жүзеге асыру 125

мақсатында барғанмын. Дәл осындай оймен “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысына бардым. Олардың арасында да қазақ халқының мүддесін айтатын азаматтар керек шығар деген оймен бардым. Сондықтан, мен пікір-ой мүддемде тұрақсыз емеспін.

– “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысы Сіздің ойыңызды ақтай алды ма?

– Толық қабылдап жатыр деп айта алмаймын. Демек, оралмандардың Қазақстанға, қазақ халқына аларынан берері әлдеқайда көп – Әрбір үшінші қазақ шетте жүр дегенді айтып отырсыз. Жақында дүниежүзі қазақтарының ІІІ құрылтайы өтті. Онда айтылған әңгімелерге қарап отырсаңыз, “Бізге қазақ керек пе, жоқ па?” дегенге салды. Жалпы, Сіз қалай ойлайсыз “Қазақстанға оралман керек пе, жоқ, оралманға Қазақстан керек пе?”

– Қазір ең бірінші Қазақстанға оралмандар керек. Біріншіден, халықтың санын көбейту үшін, екіншіден, қазақтардың салмағын арттыру үшін, үшіншіден, мәдениетіміздің дамуына, төртіншіден, жоғары білімді, көзі ашық, шетел тәжірибелерін білетін азаматтардың келуі арқылы интеллектуалдық деңгейіміздің артуы үшін, олардың қосар үлесі зор болмақ. Демек, оралмандардың Қазақстанға, қазақ халқына аларынан берері әлдеқайда көп. Оралмандар қазақ мемлекетінің болашағын күшейтуге талпынып келеді. Олар кедейленіп, экономикасы тұралап жатқан елдерден келіп жатқан оралмандар емес. Сондықтан олар Қазақстаннан пана іздеп келіп жатқан жоқ. Керісінше, оның мемлекеттігін нығайтуға үлес қосу мақсатында келуде.

– Бірақ, біз оралмандарды жұмыс күші ретінде дұрыс пайдалана алмай отырмыз ғой?

– Мен сауатты, жақсы оралман мамандарының біразын білем. Солардың көбі 90-шы жылдардың басында мал бағып кетті. Сондай-ақ, сыртқы саясатқа пайдалануға болатын небір білікті мамандар жұмыссыз жүр. Ал, біз ақша шығындап ол мемлекеттерге тіл үйренуге шәкірттер жібереміз. Бірақ, олар сол елдің тілін дәл оралмандардай біле алмайды. Демек, оралманға деген дұрыс көзқарастың қалыптасуы салдарынан, біз оларға жұмыс ретінде емес, ауа көшкендер ретінде баға берудеміз.

126

– Оралманға деген дұрыс көзқарастың болмауы, антиқазақтық көзқарастан туындап отырған жоқ па?

– Әрине, таяқтың бір ұшы сонда барып тіреліп жатыр. Ең алдымен ұлттық саясатты шешіп алмай, оралманға деген көзқарас оңалады деу қиын. Байырғы ұлттың ашу-ызасы күн өткен сайын қалыңдап келеді – Алда президент сайлауы жақындап келеді. Осы сайлауда ерекше бір оқыс оқиғалар болады деп ойлайсыз ба?

– Сайлаушылар дауыстарын кімге берсе де, оны санаушылар өздеріне қолайлы нәтижені жариялайтындығына менің сенімім кәміл. Екіншіден, қалай қарасаңыз да қазіргі президенттің үгіт-насихат жұмысы өте басым. Ол әсер етпей қоймайды. Ал, халықтың іштегі ой-пікірі сыртқа шыға алмай, іске аспаса, халықтың қандай мінез көрсететініне кепілдік бере алмаймын.

– Соңғы кездері сайлау жақындаған сайын толқулар жиі болып келеді. Әсіресе, Алматы қаласы маңайында жерінен айрылған немесе үй-күйсіз баспанасыз жүргендердің наразылығы күшейе түсуде. Бұның бәрі әлеуметтік фактордан туындаған мәселелер. Егер, елімізде қандай да бір төңкеріс немесе шерулер бола қалса, ол әлеуметтік фактордан туындай ма, жоқ, ұлттық фактордан туындай ма?

– 2006 жылдан бастап, Қазақстанда тұрып жатқан тұрғын­ дардың 60%-ын құрайтын қазақ халқы көп жағдайда іштей наразы. Олардың күйініп ашынып отырған себебі, ең бірінші экономикалық-әлеуметтік жағдай, олардың жай-күйі түзеліп кетті деп айта алмаймын. Екіншіден, намысына, мемлекеттілігіне нұқсан келтіретін көп жағдайлар бар. Ол тек тілдік жағдай ғана емес. Экологиясы нашар аймақтардың көбі қазақтар тұратын жерлер.­ Үкіметте, Парламентте отырғандардың қазақша сөйлемегені қазақтың намысына тиеді. Оның үстіне осындағы қазақ еместердің қазақша үйрену қажеттігін сезінбегені, Қазақстанның мемлекет­ ретінде тілге қатысты заңдарының орындалмай отырғаны, жерінен­ айрылып қалғандығы олардың ашуызасын тудыруы бек мүмкін.

127

– Қырғызстандағы революция әлеуметтік фактордың жемісі. Біз осы әлеуметтік фактордың алдын алу үшін жалақыны, жәрдемақыны, зейнетақыны көтердік. Бірақ, соған қоса инфляция да шарықтап өсіп кетті. Аталған жәрдемақылар 15 %ға өссе, инфляцияның деңгейі одан анағұрлым жоғары. Оның үстіне күзгі жиын-терім кезінде өзіміз мұнай мемлекеті бола тұра, мұнай өнімдерінің қымбаттауы орын алды. Осының бәрі экономикадағы бұрыс саясаттың жемісі емес пе? Бұл әрине экономикалық қате саясаттың салдары. Елде жалақыны өсіру, халыққа мұнайдан түскен пайданы теңдей бөліп беру бұның бәрі қате саясат болар еді. Мысалы, әр адамның алып жатқан қаржысының көлемі өсті дейік, ол қаржысын қайда жұмсайды? Сол қаржыға сай, сұраныстарын өтейтін тауарлар Қазақстанда шығарылмайды. Сіз ол ақшаны шетелден тауар таситын компанияларға апарып бересіз. Ал, олар қаржының молайғанына сай сатып отырған тауарын қымбаттата береді. Яғни, бюджеттен халықтың экономикасын молайтуға бөлінген қаржы басқа елдің экономикасына салынады. Ал Қазақстанда жан-жақты дамыған кәсіпорын, өндірістер болатын болса, сіз өз еліңіз өндірген тауарларды алып отырсаңыз, бюджет арқылы өскен қаржыны өз экономикамызға саласыз. Сондықтан, тек қана шикізатқа сүйеніп отырсақ, қаражатты қанша көбейтсек те, одан түсер пайда жоқ.

– Рахмет! Әңгімелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ

“Жұма-Таймс”, № 49 (56), 8 желтоқсан, 2005 жыл

Тайжан тайғанақ емес Кеше жаңадан тіркелген “Халық дабылы” (ХД) қоғамдық қозғалысы мен “Желтоқсан Көтерілісі” (ЖК) бірлестігі баспасөз мәслихатын өткізіп, сегіз түрлі талаптан тұратын біріккен мәлімдеме жасады. Мәслихатқа қозғалыс төрағасы Бо128

латхан Тайжан қатыспады. Қозғалыстың төралқа мүшелері Сабыржан Махмет, Кенесары Қаптағай, Рақым Айыпұлы мен Сейітқазы Кәкібаланов және бірлестік құрушылар Мырзағұл Әбдіқұлов, Гүлнар Лепесбаева мен Ораз Сәулебай өткізді. Аталмыш екі ұйым біріге отырып, Желтоқсан көтерілісіне қатысушыларды ақтау, марапаттау, әлеуметтік көмек көрсету және көтеріліске тарихи шындық тұрғысынан баға беруді қолға алмақшы. Сонымен қатар әр жыл сайын 17-ші желтоқсан күні таңертеңгі сағат 10. 00-де Республика бойынша желтоқсан құрбандарын еске алуды; Республика алаңын “Желтоқсан көтерілісі” алаңы деп атауды; Астана мен Алматы қалалық және облыстық әкімшіліктерден осы қоғамдық бірлестікке ғимарат немесе кеңселер беруді; Экономикамыз белгілі дәрежедегі даму деңгейіне жетпей тұрып, ДСҰ-ға кірмеуді; Түрмеде жазасын өтеп жатқан бауырларымызға сенім артып, қатарға тарту үшін “Ұлы Рақымшылық” жариялауды; Конституция бойынша мемлекеттік тіл де, ресми тіл де қазақ тілі болуын жариялауды; Көшіп келуші қандастарымызға қойылып отырған квоталық шектеудің күшін жоюды талап етпекші. Баспасөз мәслихатында сөз алған, “Халық Дабылы” қозғалысы төрағасының орынбасары Кенесары Қаптағай, төраға Болатхан Тайжанның 2 желтоқсан күнгі баспасөз мәслихатында “Мен ХД қозғалысы төралқа мүшелерінің талабы бойынша, “Әділетті Қазақстан” қозғалысы төралқа мүшелігінен шығамын” деген мәлімдемесіне орай, ондай талап қоймағандарын атап өтті.

– Біз, сайлау өткенше болыңыз. Сайлау өткеннен кейін өзіңіздің бағытыңызды анықтаңыз дегенбіз, – деді Кенесары Қаптағай. Рақым Айыпұлы: “Мен ол кісінің “Әділетті Қазақстанның” құрамынан шықтым” – деген сөзін бірінші рет сол баспасөз мәслихатында естіп, төбемнен жай түскендей болдым. Ол кісі “Отанда” жүрді. Одан шығып, “Әділетті Қазақстанға” кірді. Енді мұнда келді. Ал шын мәнінде дәл сайлаудың қарсаңында, “Әділетті Қазақстанның” тағдыры шешілетін кезде, оппозиция129

лық қозғалыстың артынан пышақ салған және қысқа күнде қырық құбылған адамға біздің арамызда орын болмайтын шығар”, – деп мәлімдеді. Аталмыш баспасөз мәслихатында белгілі қайраткер Болатхан Тайжан мырзаның атына айтылған кінәраттарға қатысты ол кісінің пікірін білген едік.

– Менің “Әділетті Қазақстаннан” кетуім туралы мәселе қыркүйек айында қозғалыс басшылығы алдында көтерілген еді, – деді бұл орайда Болатхан мырза. – “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” қозғалысының Құрылтайы болған кезде, президенттік сайлаудан кейін мәселені түбегейлі шешетінімді айтқаным. Өйткені “Әділетті Қазақстан” қозғалысының сайлауалды үгіт-насихат жұмысына нұсқан келтіргім келмеді. Желтоқсанның 1-і күні әу бастағы “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” деген атауы өзгертіліп, “Халық дабылы” қозғалысы тіркелді. Осыған сәйкес баспасөз мәслихатын өткізіп, арнайы мәлімдеме қабылдадық. Президиум мүшелерінің талабына сәйкес осы мәлімдеменің астына өзімнің “Әділетті Қазақстан” қозғалысынан кететінім жөнінде қосымша пікірімді жаздым. Оны “Халық дабылының” кеңсесіне факспен жібердім. Бірақ менің пікіріме жауап болмады. Менің жеке мәлімдемеме байланысты ешқандай қарсы пікір айтылмағаннан кейін осы ойымды “Халық дабылы” қозғалысының баспасөз мәслихатында жария еттім. Өйткені, жаңадан құрылған ұйым төрағасының бірі болғандықтан, екінші бір қозғалыстың төралқа мүшелігінде қала беру – жарғыға да қарама-қайшы, ар-ұятқа да сыйыспайтын жағдай екенін баспасөз мәслихатында мәлімдедім. Әрі сайлау науқаны жабылардан жарты тәулік бұрын “Әділетті Қазақстан” қозғалысының басшыларына барып, алдарынан өтіп, қозғалыстың төралқа мүшелігінен кететінімді ескерттім. Ешкімнен ештеңені жасырған жоқпын. Бірақ, қозғалыс басшылығы бұл шешімімді толық қолдаған жоқ. Сөйтсе де, “Әділетті Қазақстан” қозғалысының төралқа мүшелігінен өз еркімен, әріптес азаматтарды ескерте отырып, кеткенімді тағы бір рет ескерте кеткім келеді. Қозғалыстың сайлауалды науқанына ешбір нұқсан келтірген емеспін.

130

Бірақ “Халық дабылының” басшылығындағы азаматтар: “біз сайлау алдында ол жақтан кете ғой деп, талап қойған жоқпыз” дейді. Егер мен “Әділетті Қазақстан” қозғалысынан уақытылы шыға қоймасам, тағы да “жазықты” бола қалуым мүмкін еді. Себебі, “Халық дабылы” қозғалысының басшылығы маған қатысты түсініксіз ұстанымда отыр. Оның мән-жайы мен біле алмадым. Ал мәслихат өткізушілердің маған “Әділетті Қазақстан” қозғалысының ту сыртынан пышақ ұрды” деген пікірмен келіспеймін. Оған менің ағымдағы жыл бойы айтып, жазып жүрген пікірлеріммен таныс азаматтар баға бере алады. Марат УАТҚАН “D”

22 декабря 2005 года

Общественность Казахстана за культурное возрождение села. Пресс-конференция Болатхан Тайжан, общественный деятель: “Для Казахстана сейчас очень важно единение и укрепление государственности. И в этом плане огромная часть нашего населения осталась вне воздействия наших информационных технологий”.­ Но нерадивые чиновники и культурные деятели отбыли свой трехлетний срок в программе развития села, которая подразумевала и удовлетворение потребностей сельчан в информационной и гуманитарной сферах. А теперь не усматривают прямой связи этого проекта с инициативами Президента, направленными на развитие инфраструктуры села. 43% населения страны живет вне полноценного информационного и культурного поля. И видные представители нашей страны, подписавшие сегодня заявление, говорят о том, что выход в государственной поддержке сети электронных кинотеатров.

131

Как заявил видный общественный деятель Болатхан Тайжан, проект компании “Жарык” и Инновационного фонда РК мог бы стать одним из успешных примеров частно-государственного партнерства при реализации крупномасштабных социальных программ, имеющих стратегическое значение для развития страны. Однако, ввиду возникших из-за финансовой задолженности областных и районных органов власти проблем, компания “Жарык” была вынуждена приостановить работу сети электронных кинотеатров на всей территории республики. “Данный проект помогал приобщению населения малых и удаленных населенных пунктов к культурному наследию прошлого и современному искусству не только Казахстана, но и всего мира”, – отметил Б. Тайжан. “Мы считаем, что шаги по сворачиванию востребованного обществом проекта являются несвоевременными и неконструктивными. Мы уверены в том, что срыв реализации проекта сети электронных кинотеатров противоречит последним инициативам Президента РК, направленным на дальнейшее развитие инфраструктуры села”. “Түркістан”, 23 желтоқсан, 2005 жыл Болатхан ТАЙЖАН, “Отан” саяси партиясы төрағасының орынбасарының кеңесшісі, саясаттанушы: – Олжекең Қазақстандағы кейбір орыстардың тамыры 400 жыл бұрын таралған дейді. Олай деуге оның дәті баратын шығар, бірақ, құқығы жоқ. Орыстардың тамыры деуі – ол халықтың тамыры. Егер, қазақтың тамырын батырып жүрген жерлерінен іздейтін болсақ, қай жерден болсын тауып алуға болады. Тіпті сол Ресейдің өзінде XI-XII ғасырда тамыр салды деуге болады. Бірақ, олай деуге ешкімнің қақы жоқ. Екінші жағынан, ол әрдайым өзін “орекеңдердің” мүддесін қорғаушы ретінде көрсетіп жүреді. Соңғы жылдары Еуразия мәселесінде Дугин деген досымыз Олжас замандасымызды Еуразия партиясының күллі жиындарына шақырып қатысып жүр. Олжекең соған мас132

танады. Ол қандай жағдайда да ұлтын ойлауы керек еді. Қазір ұлтын ойламаған адам, қандай кемеңгер болса да, ол түбінде тарихтың шаңында қалып қояды. Осы арада менің айтарым Олжекең тағдыры – қиын тағдыр. Мен ол кісімен жақсы араласатын адаммын. Ол да мені жақсы біледі. Ол қаншама дарынды болса да, өкінішке қарай, орыс әдебиеті тарихында оның аты қалмайды. Сол сияқты ол орыс тілінде жазып жүргеннің өзінде, қазақ мәдениетімен әдебиетінің жанкүйері болатын болса, қазақ тарихында аты қалар еді. Мына түрімен, өкінішке орай, оның аты тарихта үлкен әріптермен жазылмайтын болады. Оның орысша жазғаны үлкен айып емес. Ол әрдайым қазақ халқын орыс халқынан бөліп көргісі келмейді. Ол ешқашан шындыққа жанаспайды. Біздің орыс халқымен текетіресіп немесе жауласатын пиғылымыз жоқ. Дегенмен, біздің өз мәдениетіміз, жеке тіліміз бар жеке ұлтпыз деп қарастыру керек. Сондайға Олжас бара алмай жүр. Тағы бір айтарым, жалпы мына оппозиция соңғы кезде Олжас Сүлейменовті президенттікке үміткерлердің бірі ретінде атап жүр. Осы орайда Олжас Сүлейменовтің Қазақстанға келіп, кетіп айтып жүрген әңгімелеріне қарағанда, ол қазақ халқының, Қазақстан мемлекетінің мүдделерін мүлде түсінбейтін тұлға ретінде көрініп жүр. Ол кісінің соңғы сұхбаттарын қарасаңыз, әсіресе, “Эпоха” газетіне берген сұхбатында тағы басқа да оппозициялық газеттерге берген әңгімелерінен түйетініңіз “Қазақстандағы халықтардың біртұтас болып тұруы – көпұлттылығы. Қазақтар бөшке деп есептесек, басқа ұлттар оны белінен тартып тұрған құрсау” дегенді айтады. Бұл жағынан келсек, саяси ғылымдардың қағидалары Олжекеңе бейтаныс сияқты, өйткені, әрбір елде негізгі халықтың саны неғұрлым көп болған сайын іргетасы берік бола түседі. Сондықтан кез келген мемлекет жергілікті ұлттың көбеюі үшін жұмыс жасайды. Еуропа елдерінің бәрінде осы идея жүргізіледі. Ол елдерге барған өзге ұлт өкілі сол мемлекеттің тілін, мәдениетін қабылдап, сол мемлекетке сіңіп кеткен жағдайда ғана еркін тірлік ете алады. Мұнда тұрып жатқан орыстардың қазақ тілін мүлде мойындағысы келмейтінін Олжекең не білмейді, не білгісі келмейді. Әйтпесе, оларды қалай біздің халықты ыдыратпай ұстап 133

тұрған “темір құрсауға” теңейді. Керісінше, олар біздің тіліміздің дамуына жол бермей отыр. Олар біздің мемлекетімізге кедергі жасағысы келіп отыр. Осы саясат Украинадан да көрініп отыр. Орыстар Украинаның дербес мемлекет болуына қолынан келген қарсылығын жасап бағуда. Осыны көрмеген адам қалай саясаткер болады, қалай ел басқарады, қалай халықты соңынан ерте алады? Өз мемлекетінің тілін білмейтін адам ол мемлекетті басқара алмайды. Олжекең өкінішке қарай, қазақ тілін жақсы білмейді, білгісі де келмейді. Қалайша біз оны Қазақстан президенттігіне үміткерлікке ұсына аламыз. Сондықтан, ол кісінің атын президенттікке үміткерлердің қатарында атап жүргендер де осындай мәселелерді түсінбейді, не түсінгісі келмейді деп ойлаймын. Олжастың айтып жүргендері біраз ойларға түрткі болады. Түйіндеп айтсам, мемлекет деңгейінде сөйлеп жүрген азаматтар халыққа белгілі адамдар, сол халық жағдайын, мақсат-мүддесін жақсы түсінуі керек деп ойлаймын. Атүсті Мәскеуден келе сала, орыстармен жақын болмасақ, адам болмаймыз деген сөзді айту, ол – кешегі заманның сөзі. Оны Олжекең түсінбейді, қазіргі қазақтың зиялылары ондай сөзді Олжас түгіл басқа бір алып айтса да, ондай әңгімелерге алданбайды деп ойлаймын. “Айқап”, №27 (27), 30 желтоқсан, 2005 жыл

Биылғы жыл несімен есте қалды?

тік, қоғам қайраткерлері осыдан жұрдай болғандықтан, олар қазір халықтың қолдауына ие бола алмай отыр. “Айқап”, №27, 30 желтоқсан, 2005 жыл

Тауық жылы ұлт саясаты үшін не берді? Б. Тайжан, саясаттанушы: – Біріншіден, халық алдында, жұрт алдында анықталғаны қазіргі биліктегілер ұлт саясатын не жүргізерін, не жүргізбесін білмей қалды. Екіншіден, оппозициядағылар ұлттық саясатқа баса көңіл бөлмеді. Сондықтан да, оппозиция сайлауда жеңіліс тапты. Сондай-ақ, Қазақстанда ұлт саясатына халықтың өзі көп көңіл бөле бастады. Соның бір көрінісі, биыл 3-4 рет ұлтшылдар бас қосып, өздерінің ортақ мүдделері мен ойларын талқылады. Осы бағыттағы 2 ұйым ресми түрде тіркелді. Әрине, саяси ұйым болсын, саяси партия болсын біраз кезеңнен өтеді. Мұндай кезеңдерден түрлі ұлттармен ұлыстар да өткен. Ресей, Грузия, Украинадағы саяси партияларды алып қарайтын болсақ, олар да осындай кезеңдерді бастан өткеруде. “Көш жүре түзеледі” демекші, біздің айтып жүрген ойларымыз бір арнаға тоғысады деп ойлаймын. Бір бағытта екені белгілі, енді бір арнаға түсу қалды. Сол жағынан өткен жыл ұлттық сана-сезімді жақсы оятты деп ойлаймын.­ Сауалнаманы жүргізген Ұлан ТӘЛІПБАЙ

Б. Тайжан: Мына билік өзгере ме, өзгермей ме, сол билікте отырғандар қазақ мәселесін қатты көтермей, “Мен қазақпын!” деген мақтаныш сезімді таратпай, бұл мемлекет бола алмайды. Құдай қаласа, Ғалымжан Жақиянов 3-4 күннен кейін шығайын деп отыр. Ол да “Саяси-әлеуметтік әрекетінен қол үзбеймін” деген сөздер айтты. Сол қол үзбейтін әрекеттерін жалғастырғанда, міндетті түрде қазақи көзқарастарды бойына сіңіруі керек. Көптеген мемлекет134

30 декабря 2005 года

Что принесли года минувшие? Ровно четырнадцать лет назад, 16 декабря 1991 г., Верховный Совет КазССР принял Конституционный закон “О государственной независимости Республики Казахстан”.

135

Казахстан последним из стран Советского Союза объявил о государственной независимости, и с тех пор 16 декабря является главным государственным праздником нашей страны. Коммунистический эксперимент едва не закончился для казахов национальной катастрофой, принеся эмиграцию, голод, репрессии, экологические бедствия. К середине ХХ столетия казахский народ стал меньшинством на собственной земле, а затем едва не лишился главного фактора национальной идентичности – собственного языка. Именно поэтому суверенитет и независимость в Казахстане воспринимают как базовое условие национального возрождения, как историческую возможность восстановить разрушенные устои и доказать способность к самостоятельному развитию. Путь за эти годы пройден большой, было и плохое, и хорошее. Причем оценивают развитие государства и сами казахстанцы, и зарубежные соседи тоже неоднозначно. Однако все сходятся в одном – мы не стояли на месте, а двигались вперед, пусть и через тернии, с ошибками и оплошностями, но шли… Практически во всем мире праздники независимости – главные государственные праздники. И не только государственные – граждане этих стран с воодушевлением и непритворным патриотизмом отмечают знаменательную дату. Однако за их плечами не десяток, а сотни лет суверенитета. Чем стал казахстанский День Независимости для наших соотечественников? Что мы приобрели за 14 лет свободы? Своим мнением с читателями “НсП” делятся известные казахстанцы. Болатхан ТАЙЖАН, общественный деятель: – Если брать меня лично, то я считаю этот день самым большим событием в своей жизни. Я смолоду мечтал о независимом суверенном Казахстане. Сообщение об этом событии пришло ко мне в Лондон, где я вел переговоры с английской компанией “Бритиш газ”. Происходило это в их офисе. Так вот, англичане, прекрасно зная мои настроения и из уважения к чувствам нашей делегации в целом, в этот день объявили перерыв в переговорах. И я обязательно буду отмечать этот праздник.

136

Что касается наших достижений, то мы действительно стали независимым государством со многими атрибутами и признаками такой государственности. Но мы пока находимся, что называется, “на марше”, и полностью государственная атрибутика еще не воплощена в жизнь. в понятие “государственная атрибутика” я включаю и экономическую, и политическую составные. К большому сожалению, мы еще не ушли от признаков государства с сырьевой экономикой, то есть фактически придатка более развитых стран. Что касается политической системы, то здесь мы еще не создали устойчиво работающуюся систему взвешенных и взаимосбалансированных трех ветвей власти. Ко всему этому, надеюсь, мы еще должны прийти. Что же касается культурно-языкового устройства, то я считаю, что все граждане Казахстана должны осознавать, что интеграция языков и культуры в конечном счете создаст устойчивую базу для развития и стабильности нашего государства. По этому пути идут все государства мира. “Свобода слова”, 21 декабря 2005 года

GOOD-BYE, Америка! Соединенные Штаты Америки присутствуют в нашей жизни постоянно, даже если живых американцев на улицах Алматы мы видим редко, а американский посол по частоте появления на телеэкранах явно уступает Дариге Назарбаевой. Зато Америка живет в видеообразах, заслоняя собою весь мир. Кинопродукция Голливуда, американская массовая культура на телеканалах MTV, ежедневные экономические и политические события – это все Америка. Растиражированный Голливудом американский образ жизни мы воспринимаем как продукт демократии. Поэтому когда доморощенная демократия нагло берет верх, демонстрируя 91% за Назарбаева, мы обращаем свои взоры к Штатам: а что скажет Америка? Почему она 137

молчит, когда у нас на выборах такое? А как же демократия? А права человека?­ Самым критически настроенным человеком на круглом столе оказался Болатхан ТАЙЖАН: – После иракской агрессии мое отношение к США изменилось. Вместо почтения восхищения я испытываю презрение к этой стране. Соединенные Штаты Америки, как и прежде, хотят власти во всем мире. Но сегодня США не такая страна, как прежде. Пентагон и Белый дом ограждены бетонными стенами. В США идет антиарабская, антиисламская вакханалия. И представить себе США как борца за свободу и демократию можно с большой натяжкой. О политике США в Центральной Азии скажу так: американцы хотят войти сюда и утвердиться. Единственная проблема – противостояние интересов США с интересами России и Китая. Отвечая на вопросы, интересовавшие корреспондента “Свободы слова”, Болатхан ТАЙЖАН сказал: – В Казахстане США приняли сторону Назарбаева, потому что, во-первых, Казахстан участвует в коалиционных силах Запада в Ираке, пусть всего одним батальоном. Кроме того, американцы имеют очень большие интересы на Каспие. А президент Назарбаев является одним из верных союзников геополитических интересов США в каспийском регионе. “Айқын”, №188 (140), 2006 жыл

Қос азаматтығы бар адамды мемлекеттік қызметке қою ел қауіпсіздігіне көз жұма қарау емес пе?

көбі азаматтық алмай жұмысын істеп жүр. Үйлері бар осында. Келе сала азаматтық алып жатқандар да қаншама?! Мысалы, Швейцарияда азаматтық алу үшін кемінде 10 жыл тұруыңыз керек. Ал Қазақстанда ше? Бүгін келесіз, ертең аласыз. Басқа мемлекеттерде сол елдің, мемлекеттің тілі мен заңдарын жетік білуіңіз қажет. Ал біздегі жағдайды айтудың қажеті жоқ шығар. Басқа елдерде мемлекеттің тілін білмейтін азамат мемлекеттік қызметке ешқашан алынбайды. Ал бізде қос азаматтығы немесе азаматтығы жоқтардың жұмыс істеп жатқаны көп. Оған өз басым таң қалмаймын. Бұл арада әңгіме тек парақорлықта ғана емес. Әңгіме Қазақстанның мемлекеттігі мен заңдарының солқылдақтығында тұр. Біздің шенеуніктерге “болашақта толыққанды мелекет құрамыз” деген ой кіріп шықпайды. Бұл не деген сұмдық? Сондықтан біз өзіміздің мемлекеттігімізді нығайтатын шараларымызды қолға алуымыз керек. Шенеуніктерде “мемлекетті нығайтамын” деген ізгі ниет болуы керек. “Свобода Слова”, 26 января 2006 года

Противоречивый образ России Болатхан Тайжан: Россия к XXI веку пришла с глубочайшим поражением в сфере политики, идеологии, социального устройства, пришла без демократии. Происходят ли сейчас изменения в России? К сожалению , Россия свернула на путь имперских амбиций, на это обращают внимание политологи во всем мире. Пример: отношения с Украиной – попытка диктовать политику из Москвы, которая с треском провалилась.

Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: – Қазақстанда жүз мыңдаған адамдардың қос азаматтығы бар деп болжауға болады. Біздің елде тұрып жатқан қазақ еместердің 138

139

“Жас Алаш”, №7, 26 қаңтар, 2006 жыл

Бір жапырақ қара нанға қарап қалған күніміз де болды Б. Тайжан, саясаттанушы: – Қазақстандағы қазақ мәселесі, жалпы бұл мемлекеттің аты-жөні туралы көп әңгіме айтылып жатыр. “Қазақстан – қазақ мемлекеті, бірақ қазақ ұлтының әдет-ғұрпын, заңдарын сыйлайтын қазақ еместердің де өмір сүруіне ешқандай кедергі болмайды” деген пікірімен келісесіз бе?

– Меніңше, қазақ мемлекетінде ең алдымен қазақ ұлтының, жалпы алғанда мемлекетіміздің қауіпсіздігінің мәселесі шешілмей отыр. Ұлттық қауіпсіздік дегенді өзіңіз де жақсы білесіз. Шекара мәселесі, дүниежүзілік ұйымдарға кіру бөлек әңгіме де, өз тілімізді дамытып, өз тілімізде еркін сөйлеу, еліміздегі барлық азаматтардың ұлтына, ұлысына қарамай түгелдей қазақша сөйлеуі, яғни мемлекеттік тілді қағаз жүзінде емес, іс жүзінде мойындау басқа мәселе. Ұлттық қауіпсіздік мәселесі де тек сол кезде ғана шешіледі. Өйткені ол ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттен бастау алады. Ұлттық қауіпсіздік оппозицияда жүрген азаматтарымызды қудалағанда емес, әр адамның қауіпсіздігіне кепілдік берілген кезде ғана шешілмек.

– Ұлттық мемлекеттің ғана негізі берік болмақ. Көптеген саясаткерлер мұны мойындағанымен, ұлтаралық араздық туып кетеді деп қорқатын сияқты. Сіз не айтасыз?

– Бұл арада жаңа Болатхан ағамызға жауап бергендегідей, “Ұлттық қауіпсіздік” деген терминді пайдалануымыз керек шығар. Ұлттың тағдыры ұлттық қауіпсіздікпен байланысты. Дамыған елдердің бәрінде солай, бізде де солай болуы керек.

140

“Central Asia Monitor”, №5 (06), 3 февраля 2006 года

Старые песни о главном …Напомню, первоначально движение “Халық дабылы” называлось “Ұлт тағдыры – Ел тағдыры” (Судьба нации – судьба страны). Одним из членов инициативной группы по его созданию был бывший отановец, член ЗСК Болатхан Тайжан. Однако на нынешнем мероприятии известный защитник интересов казахской нации не появился. Как выяснилось, в этом движении Б. Тайжан уже не состоит. Причина, по его словам, “очень простая”: “Некоторые члены движения засомневались в моих поступках и словах. И никакие мои доводы и даже объяснения не были приняты во внимание, не было желания понять их. В этих условиях я посчитал за благо и для них, и для себя быть порознь”. Проще говоря, бывшие соратники заподозрили Б. Тайжана в неискренности. Сам же он не жалуется на судьбу, попрежнему рассуждает о проблемах государственного языка, востребован СМИ и по-прежнему уверен в перспективе патриотического движения в Казахстане. Но с условием, чтобы “патриотизм не переходил через край и не противопоставлял свой народ, культуру, язык другим себе подобным народам, культурам и языкам”.

– У национал-патриотического движения большое будущее, но я бы хотел, чтобы оно не радикализировалось и от него не несло экстремизмом. Мудрость состоит в том, чтобы не судить резко, и с пониманием относиться к другим. А в остальном, я уверен, перспектива есть, – заявил Болатхан Тайжан.

141

“Айна-плюс”, №1 (1), 9 февраля 2006 года

Мир меняется, а Россия… Все так же? Газовая проблема между Украиной и Россией вновь поставила вопрос – а что такое Россия, что она собой представляет? Несмотря на то, что и США и Европа выражали свою поддержку российскому рыночному подходу по вопросам снабжения газом Украины, и они, и весь остальной мир понимали, что позиция России в этом случае определялась далеко не экономическими соображениями, хотя и их нельзя сбрасывать со счетов. Если следовать логике российских аргументов, якобы говорящих о неистребимой приверженности Москвы к законам рынка, то чем объяснить то, что она реализовывала и реализует свой газ не всем своим партнерам по цене, установленной для Украины, в трудный час ее президента Ющенко, отвергающего диктат Кремля. Той же Украине при президенте Кучме, газ поставляли без оглядки на те же законы рынка. По последним информационным сообщениям Россия объявила эмбарго на импорт украинских мясных изделий. И мир вряд ли удивится, если вдруг Россия приступит к разбору железнодорожных путей в сторону украинского брата под предлогом вдруг возросших острых потребностей своих металлургических заводов или по вполне резонным, по русской логике, доводам о том, что в местах прохождения нынешних российско-украинских железнодорожных путей под рельсами сильно прогибается земля... Сегодняшняя газовая проблема между Украиной и Россией только на первый взгляд кажется связанной с энергоресурсами. На самом деле все гораздо сложнее. Ошибочно также думать, что это лишь момент напряженности между этими государствами. По мнению европейских наблюдателей, все присходящее свидетельствует о том, что Россия все активнее стремится к демонстрации своей экономической или военной силы. К великому сожалению, Российская Федерация в своей внешней политике взяла крен в сторону возрождения своих имперских амбиций. Это очень ярко 142

продемонстрировал случай с газом, связанный гораздо больше с политикой чем с экономикой. Независимая Украина пошла на конфликт прежде всего из принципиальных соображений, желая сохранить свой суверенитет как политический, так и экономический. Начало конфликту было положено во время последних президентских выборов в Украине. Россию не устраивала программа Ющенко, предусматривавшая все большее дистанцирование от России и проведение независимой политики. В ответ на это Россия, что называется, топнула ногой, и сегодня настаивает на построении своих торгово-экономических отношений с Украиной якобы на рыночных принципах. На самом деле Кремль вплетает в них политику имперского давления на тех, кто смеет ослушаться его диктата. Политики и экономисты Европы забили тревогу, опасаясь, что Россия в любой момент может попытаться “выкрутить руки любой европейской стране, покупающей у нее газ. Имперские замашки Кремля в любой момент могут загнать Европу в “газовый капкан. Совершенно справедливо, что, опасаясь такой ситуации, государства Европы активизируют свою работу в поисках альтернативных источников энергоресурсов. Может ли Европа обойтись без российского газа? да, может, тем более, что Средняя Азия богата газовыми месторождениями и с удовольствием бы поставляла “голубое топливо” на европейский рынок, но здесь на пути вновь преградой встает Россия, которая, владея газовым вентилем на трубопроводе Средняя Азия – Европа, может в любое время его перекрыть. Конечно же, Европа может построить собственный газопровод и напрямую получать газ из стран Средней Азии, в том числе и из Казахстана. Москве это не по нутру и она не устоит перед соблазом чинить препятствия строительству такого газопровода. Но сегодня есть множество рычагов и способов для оказания давления на больные места России. Поражает нынешняя недальновидная политика кремлевского руководства, выставляющего сегодня свою страну в столь невыгодном свете. Последствия российско-украинского газового кризиса в конечном итоге будут тяжелыми прежде всего для самой России.

143

Отношения между Москвой и Киевом исторически были сложными, напряженными, но они как-то преодолевались во все годы советской власти, проповедовавшей братскую дружбу украинского и русского народов. Нынешний случай с газом отбросил назад все достигнутое за последние годы, причем не только в политике, но и в бытовом сознании украинцев. Россия сегодня представляется им не как дружественная страна, а как диктатор, который в любой момент может воспользоваться слабостью Украины. Нынешнее руководство России совершило огромную ошибку, нанесшую значительный ущерб престижу и имиджу, в первую очередь, самой России, ее политическим и экономическим интересам. Государства Европы, имеющие, так сказать, “газовые” отношения с Россией, понимают, что она в любой момент может повести себя нецивилизованно. На российско-украинский газовый кризис нельзя смотреть как на локальный или временный. Он будет иметь глубокие последствия, и они, как волны, от брошенного в воду камня, будут еще долго расходиться по поверхности политического и экономического моря. Удивляет, что нынешние руководители России, по-видимому, до сих пор не осознают, что надо приспосабливаться к жизни и существованию в постимперской эпохе. Такое ощущение, что они не хотят считаться с новыми реалиями. Братскую для России Украину следует удерживать не выкручиванием рук или топанием ногами. К тому же исторически Киев всегда твердо противостоял давлению со стороны “москалей. Киеву не привыкать самоутверждаться во взаимоотношениях с Москвой. А Москва обязана была учесть хотя бы эти моменты, прежде чем хвататься за “газовую” дубину. В ответ она тут же получила весьма опасную “морскую мину” против своего Черноморского флота. Да, Москва, возможно, усилила настроения против Ющенко внутри Украины, укрепила политические силы, противостоящие ему. Но одновременно продемонстрировала всем украинцам – и сторонникам, и противникам России, и что немаловажно, всему миру, что Россия в любой момент может прибегнуть к применению грубой силы, военной ли 144

(Приднестровье, Абхазия, Чечня), политической ли (вспомним, как она в гордом одиночестве на глазах всего мира поздравляла с победой на президентских выборах в Украине своего явного ставленника Януковича), экономической (газ, трубопроводы из Средней Азии и Казахстана) и т. д. Иными словами, если до распада большой империи под названием СССР она бряцала своим ракетно-ядерным потенциалом, угрожая существованию самой планеты (хорошо помню, в бытность мою, молодым внештатным лектором-международником Дзержинского райкома КПСС города Москвы, в ответ на хвастливое заявление одного из моих наставников о том, что Москва накопила столько оружия массового поражения, что может семнадцать раз взорвать планету Земля, я как бы наивно спросил, а зачем семнадцать раз, когда вполне достаточно одного. Ведь после первого же взрыва и нас самих уже не будет). Зато теперь, в условиях невозможности применения “ядерной” дубины, она вновь ищет другие виды этих дубин. Но неужели трудно понять, что ныне сама мысль о применении дубин в межгосударственных отношениях контрпродуктивна. даже такая во всех отношениях супердержава, как США, понимает негативную реакцию своего и не своего населения за неуемное желание решать сложные проблемы современности, прибегая к силе. Представляется, что команда Путина в последнее время все более и более претендует на то, что она выводит Россию на имперские позиции. Примеров тому можно привести много из нынешней внешне и внутриполитической действительности России. В целом эта действительность указывает на оживление имперских амбиций Кремля. Насколько обоснованы эти амбиции – для начала размышлений следует констатировать только факты. При этом следует оговорить, что в зависимости от времени и методов подсчетов данные разных источников могут иметь между собой незначительные расхождения. Но в данном случае важна тенденция, а не академическая скрупулезность, присущая сугубо научным исследованиям. Валовый продукт (ВП) России составляет около 1,5 процента от мирового ВП, США – более 30, Японии – 16, Китая более 145

11, Германии – 6,4, Индии – 5,0, Бразилии – 2, Южной Кореи – около 2 процентов. Отбросим в сторону такие “несущественные” факторы как размер территории и численность населения при сравнении России с Японией, Германией и Южной Кореей. Существенное значение имеет структура экономики и экспорта этих стран. И здесь сравнение далеко не в пользу России с ее устойчивой ориентацией на сырьевое направление производства и вывоза сырья. Чудовищно отставание России по такому важному комплексному показателю как годовая выработка на одного занятого. Так вот, по уровню производительности труда в промышленности Россия занимает 64-е место в мире, в сельском хозяйстве – 77-е. По разным направлениям научно-исследовательских работ она расходует средств в 100-200 раз меньше, чем США. Но зато по уровню милитаризации страны Россия многие последние десятилетия “впереди планеты всей”. Являясь экономически пигмеем в сравнении с США и Китаем, она все же умудрилась занять “почетное” третье место в мире после них по размеру военных расходов. Россия входит в первую десятку стран, у которых они составляют от 18,1 до 53,8 процентов собственного ВВП. Среди тридцати стран, расходы которых на военные цели составляют не менее 18,1 процента от БВП, нет ни одной развитой страны, кроме Сингапура (19,4% от ВВП, 29 место). Этот ряд беспристрастных статистических данных можно продолжить (уровень компьютеризации, телефонизации, коррумпированности и т. д.). Нынешние руководители России должны бы быть озабочены состоянием русского и российского общества. Ведь не секрет, что идет процесс депопуляции русского населения как в самой России, так и вне ее. На многих языках и во многих странах распространилась информация, что к 2050 году русских в России останется лишь 50 миллионов. Уже сейчас в этой стране растет доля нерусских, которые ставят под сомнение целесообразность сохранения знака христианского креста на гербе государства. Вместо распространения русского языка с конца ХХ века началось сокращение ареалов его изучения и применения. Только слепой не видит начавшийся в Российской Федерации процесс дезинтеграции общества по национальному, конфессио146

нальному, расовому признакам. Утрата статуса некогда могущественной империи привела к психологической депрессии русского населения не только в России, но и за ее пределами. Эта депрессия принимает форму всеобщего алкоголизма в городе и в деревне, ксенофобии, антисемитизма, бытового расизма. Прискорбно при этом, что официоз и русское общество весьма вяло реагируют на эти проявления, ведущие к расшатыванию основ остатков империи. Выходом из этой тяжелой ситуации, в которую попала Российская Федерация, является отказ от имперских амбиций, создание обычного демократического государства с развитым гражданским обществом, диверсификация экономики, отказ от гегемонистских поползновений в отношениях с ближними и дальними странами и народами. Казахстан, как и все другие соседи России, кровно и крайне заинтересован в процветании России и российских народов, в ее развитии без катаклизмов и потрясений. Нет сомнения, что богатый и сильный сосед, с прочными внутренними и внешними позициями всегда будет заинтересован в стабильной и устойчивой ситуации вокруг себя. “Алма-Ата Инфо”, №04 (10), 10 февраля 2006 года Болатхан ТАЙЖАН, общественный деятель: – Я когда-то сказал Нуреке: неспроста в европейских странах были шуты, которые могли сказать королю все, что вздумается. Неспроста в нашем казахском обществе были Бии, которые могли хану сказать, что ему необходимо сделать, которые доносили до него мнение народа. Поэтому при президенте должен быть такой человек, который не назначаем ни правительством, ни парламентом, ни самим президентом. Один раз назначили – и не снимается с должности. При этом он должен быть уверен, что ни за какие высказывания он не понесет наказания. Президент меня внимательно выслушал, но ничего конкретно по этому поводу не сказал.­ 147

По-видимому, мы этот этап уже прошли и теперь таким гласом для нашего государства должно быть уважаемое общественное мнение. А мы до сих пор с ним не считаемся. Сколько бы Токаев или кто другой ни делал, если наверху не будет решения, то никакого наказания или отставки не последует. А то, что общественное мнение порицает, так это не имеет никакого значения! “Жас Қазақ”, №5 (57), 10 ақпан, 2006 жыл

“Жас Қазақтың” Конференциясы Б. Тайжан: Бағанадан бері әңгімелеріңізді мұқият тыңдап отырмын. Мен енді әрбір сұраққа жеке-жеке тоқталмай-ақ, өз пікірімді тұжырып айтайын. Әрине, билік пен оппозиция арасында саяси диалог болғаны дұрыс. Алайда қазіргі жағдайда билік пен оппозицияның мүмкіншіліктері, қолдағы күштері тең бе? Осы жағын ойлағандарыңыз бар ма? Бүркемелемей айтсақ, билік оппозицияны өз уысында ұстап отыр. Екі жақ тең болған жағдайда ғана диалог болады. Бәрі жариялы түрде болуы керек. Ондай жағдайды біз көре алмай отырмыз. Екі жақтың теңсіздігі жағдайында диалог орын алатын болса, онда бір ғана жақтың сөзі өтімді болып шығады. Және дәл қазіргі жағдайда ондай диалог нәтижелі болады деп ойлаймын. Өйткені, оппозициялық басылымдар сотқа тартылып жатыр, кейбірі жабылып жатыр, оппозициялық партияларды тіркемей жатыр. Ал осындай жағдайда қандай саяси диалог болуы мүмкін? Тіпті, оппозицияның бір пікірі билікке ұнамай қалса, артына шам алып түседі, қоғамдық пікірді қабылдатқызатын әлеуметтік сілкініс жоқ. Керек десеңіз, бүгінгі биліктің қоғамдық пікірімен санасқысы да келмейді. Бұл қылығы үшін оның ұялып отырғаны да шамалы. Ал “диалог бола қалған жағдайда қандай мәселе көтерілуі керек?” дейсіздер ғой. Мен ең бірінші Қазақстанның мемлекеттілігін дұрыс жолға қою мәселелерін талқылауды ұсынар едім.

148

Өйткені, осы уақытқа дейін Қазақстанның мемлекеттілігі дұрыс айқындалмай отыр. Біріншіден, Қазақстанның қазақ мемлекеті екеніне билік жол ашу керек. Жалпы мемлекет – сол мемлекетті құрған халықтың мемлекеті болып саналады. Дүниежүзінде солай.­ Өкінішке қарай, Қазақстанда олай болмай тұр. Ал “Қазақстан – қазақтардың мемлекеті” деп ашық айтсақ, моральдық, этикалық жағынан еш қателеспейміз. Қазақстандағы өзге диаспоралар осыны сезінуі және мойындауы керек. 1-ақпанда славян, орыс-казак ұйымдастықтары іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізуге үзілдікесілді қарсы шықты. Өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанда тұруына құқы бар, бірақ қазақтың заңын қатаң сақтауы керек және қазақ жерінде тұрып жатырмын деген сезім болуы тиіс. Сондай-ақ елде экономикалық өзгерістер жедел жүзеге асырылуы тиіс. Билік халықты қанша алдарқатса да, біз соншалықты өзгерісті көріп тұрғанымыз жоқ. Президенттің түзген экономикалық, инновациялық бағдарламаларын қағып әкетіп, дамытып жатқан үкімет жоқ. Сонан кейін саяси реформаларды жүзеге асырарда биліктің үш тармағының құқы тең болуы керек. Партияларға жол ашу керек, содан соң 50 000 деген тым асыра қойған талап. Бұл қайта қаралуы тиіс. Электронды ақпарат құралдарындағы орыс тілінде таралатын хабарлардың көлемін азайту қажет. “Алма-Ата Инфо”, №4 (57), 10–16 февраля 2006 года

Болатхан Тайжан: Лидеры оппозиции, потерпевшей поражение, должны уйти в отставку Гани Касымов: Оппозиция должна принять участие­ в работе НКВД 7 февраля в редакции “АИ” в рамках рубрики “Яблоко раздора” скрестили словесные шпаги общественно-политический деятель Болатхан Тайжан и лидер Гани Касымов. Вел встре149

чу известный политолог Эдуард Полетаев и обозреватель Евгения Войткевич. Встречу снимали на камеру журналисты канала “31”. “АИ”: Ходят слухи о том, что Дом приемов Министерства иностранных дел принадлежит родственникам господина Токаева. Мы все помним слова президента о том, что он любого высокопоставленного чиновника может взять за руку и привести в суд. В стране есть Акимы, которые приватизировали детские дошкольные заведения, построили на их месте особняки, игорные заведения. Должны ли они добровольно уйти в отставку и есть ли в рядах партий и оппозиции такие личности? Б. Тайжан: В истории Казахстана много случаев, когда государственные деятели за коррупционные нарушения должны были уйти в отставку, но у них, как говорится, толстая кожа. Политическая традиция в нашей стране такова, что общественное мнение для продолжения карьеры этих людей, их чести и совести никакой роли не играет. Такие не уходят в отставку. Думаю, что и Токаев не уйдет. Подобных моментов в его деятельности было уже не мало, и все проходило спокойно. Все что сегодня на слуху, является одним из звеньев монстра под названием коррупция, выросшего на теле современного Казахстана. Я ни в какой партии или политическом движении не состою. Что касается ЗСК, то данными о коррупционных личностях я не располагаю. Г. Касымов: По всей стране за годы независимости чиновниками различного уровня была разбазарено, разворовано и отдано за бесценок очень много зданий и объектов общественного значения. Позиция нашей партии однозначна: все это надо вернуть государству. Никакой проблемы, даже в судебном порядке, в этом нет. К сожалению, к ответственности никто не привлекался и не буден привлечен. Конечно же, такие чиновники просто обязаны уйти в отставку. В рядах нашей партии таких людей нет. “АИ”: Лидер партии “Акжол” Алихан Байменов сказал, что они займут положенное им место в Мажилисе парламента, если это решит съезд. Кроме этого он дал согласие на участие в Комиссии по демократизации общества. В сознании народа “Акжол” остался партией конструктивной оппозиции. Партия патриотов в 150

президентских выборах не принимала участия, а ЗСК , “Акжол” на этих выборах потерпели сокрушительное поражение. Должны ли их лидеры уйти в отставку и освободить места для более перспективных руководителей? Г. К.: Партия “Акжол” раскололась на два лагеря, а место в парламенте они на парламентских выборах выиграли вместе. Думаю, что они этот вопрос должны решать коллегиально. Все не совсем просто, так как “Настоящий Акжол” пока не зарегистрирован. Оппозиционные партии, не принимая участие в работе НКВД, совершают большую ошибку. Думаю, оппозиционные партии должны находить разумные, взаимно приемлемые решения, тем более что теперь Государственную комиссию по демократизации возглавит президент. И представители оппозиции, принимая участие в работе, смогут без посредников обращаться к главе государства. Что касается лидеров оппозиции, потерпевшей поражение, то решение об их уходе в отставку должно приниматься партией “Акжол” и движением “ЗСК”. Б. Т.: Решение Алихана Байменова об участии в работе Государственной комиссии вызывает полное недоумение с морально-нравственной точки зрения, так как место в парламенте было завоевано партией “Акжол” , ныне расколовшейся на два лагеря. Что касается политической точки зрения , то “Ак жол” не признавал легитимности парламента. После этого готовность занять депутатское кресло в незаконном парламенте вызывает недоумение. Я считаю , что своим непонятно как принятым решением Алихан Байменов нанес своей репутации очень сильный удар. Он занимал в политической системе страны определенную нишу, а сейчас те, кто за ним пошел после раскола “Ак жола”, не вольно зададутся вопросом: “За кем мы идем? Как он поведет себя в следующей политической конъюнктуре?” Что касается его участия в работе Государственной комиссии , то изначально позиции про властных и оппозиционных сил должны быть равными, чтобы их диалоги принесли пользу народу. Несмотря на то, что избирательный накал прошел, до сих пор продолжается прессинг всех независимых СМИ, особенно электронных, ни одно выступление антивластного характера по телевидению не показывается. В таких условиях 151

работа комиссии и парламента с участием представителей оппозиции не может быть полноценной. Опять будет диктат решений, принимаемых в недрах администрации президента. Напомню, что прошлогодних результатов работы НКВД, ПДС народ не видит. Пока в стране политическая система не поднимается на другой уровень, все диалоги останутся диктатом провластных сил. Лидеры оппозиции , потерпевшей поражение, должны уйти в отставку. Это общепринятая практика демократических стран. В Казахстане неимеющем политической культуры, это маловероятно.­ “АИ”: Каким должен быть выход из ситуации с депутатским мандатом, ведь партия “Настоящий Ак жол” пока не прошла регистрацию? Б. Т.: Я бы вообще не поднимал этот вопрос. Лидеры “Ак жолов” в свое время стояли на одной позиции, считая , что парламент был избран нелигитимно. Где сегодня их политические принципы? Представим на минуту, что это место какой-то лагерь “Ак жола” получил. Что один оппозиционный депутат в парламенте, полностью находящемся в руках администрации президента, может сделать? Лучше это не занимать. Г. К.: Я считаю, что ЦИК совершил великую ошибку, не закрепив своим официальным решением заявления “Ак жола” об отказе от депутатского мандата и признании парламентских выборов нелигитимными. Я считаю что представители оппозиционных партий должны принять участие в работе государственной комиссии иначе они ничего не выиграют. Если мы все сейчас будем официально говорить о том, что считаем парламент неполноценным , не имеющим функциональных обязанностей , которые бы соответствовали нынешним реалиям, будет только польза. Все это можно признать через Государственную комиссию. И может быть, не надо будет ждать конца срока нынешнего парламента. Думаю, через Государственную комиссию надо внести поправки в нынешнюю Конституцию и объявить новые выборы, что ускорит демократические процессы в нашей стране. “АИ”: Допустим, пройдут довыборы в парламент из расчета 50 на 50, но ведь в него опять войдут депутаты от провластных партий. Что от этого изменится?

152

Г. К.: Предположим, завтра почти все места в парламенте займут представители ведущей партии, значит, такая у нас оппозиция. Но это сегодня. Мы должны принимать решения с расчетом на будущее. Нам надо принципиально поменять систему сдержек и противовесов власти, поднять роль парламента. После этого те партии, которые заберут большинство мест в нем, и будут формировать правительство. В Конституцию надо включить статью о партиях и гражданском обществе. У нас есть шанс говорить об этом в полный голос на заседаниях Государственной комиссии, тем более что ее возглавит президент. Б. Т.: Получится беседа человека, сидящего в клетке, с тем, кто сидит вне клетки, загнав в нее своего оппонента. Это ни к чему не приведет. Мы должны выскочить из нынешнего состояния, выпустить человека из клетки. То есть то, что скажет этот человек, должно быть дословно опубликовано в СМИ, показано в полном объеме по телевидению. Гласность – это одна из форм демократии. Иначе пользы не будет. “АИ”: Не кажется ли вам, что сейчас в первую очередь надо поднимать значимость свободных СМИ в жизни страны? Г. К.: Мы все время говорим о том, что в стране нужен новый Закон о СМИ в части его демократизации. К сожалению сегодня СМИ находятся не на равном положении. Я считаю, что сейчас мы должны требовать гласности с тем, что бы народ, просмотрев телесюжет, прочитав статью, мог дискутировать по поднятой в СМИ проблеме. Люди имеют право знать об альтернативных точках зрения. Решения о свободе СМИ носит политический характер. Сейчас такие решения будут проходить через Государственную комиссию. Если они будут утверждены его председателем, то получат право на жизнь. Мы должны этого добиваться. Б. Т.: В Казахстане в этом плане сегодня тупик, выход из которого опять таки лежит через свободу слова, гласность, которых нет. Нельзя , чтобы вся власть находилась в руках одного человека. Если бы меня пригласили в Госкомиссию, я бы все это сказал , но при условии, что мое высказывание будет полностью опубликовано хотя бы в одной газете и показано по одному из телеканалов. Но меня на заседание Госкомиссии не допустят. К сожалению.

153

“АИ”: Разве может каждый желающий прийти на заседание Госкомиссии, и сказать все, что считает нужным? Разве может там высказаться общественно-политический деятель или другая знаковая фигура Казахстана? Мы хорошо знаем, кто имеет право высказывать свои идеи на заседаниях Госкомиссии. Б. Т.: Президент может пойти на политические реформы, но ему могут представить квазиметоды этих реформ. Глава государства не должен на это идти. Президент сегодня находится на очень мощной стадии правления, общество достаточно созрело для реформ, да и экономика подошла к этому. В 90-х Казахстану действительно нужна была сильная власть и было не до демократии. Сегодня мы к ней готовы . Все зависит только от президента. Общественность должна ему сказать, что это в его силах, что проведение реформ приведет к укреплению государственности Казахстана и процветание ускорится. Раскрою один секрет. Когда президент на одном из мероприятий предоставил мне слово, а я там был самым молодым и занимал должность лишь первого заместителя министра, я сказал: “Нуреке неспроста в европейских странах были шуты, которое могли сказать королю все, что вздумается. Неспроста в казахском обществе были Бии, которые могли хану сказать, что ему следует делать. Таким образом до главы государство доводилось мнение народа. По этому при вас должен быть человек, ни кем не назначенный, уверенный в том, что не за какие свои высказывание не понесет наказания”. Президент лишь внимательно на меня посмотрел.­ “Алма-Ата Инфо” №5 (58), 17–23 февраля 2006 года Б. Т.: Возвращаюсь к вашему первому вопросу. Сколько бы Токаев не переступал границы дозволенного, если на верху не будет соответствующего решения, ни о каком наказании не может быть и речи. Гласом для нашего государства должно быть уважаемое общественное мнение. Мы до сих пор с ним не считаемся. Г. К.: Я не могу сказать, что у нас сейчас нет общественного мнения к нему не прислушиваются. Последний пример – продажа 154

гостиниц “Казахстана” и “Алма-Ата”, когда одна партия подняла шум, и правительство пересмотрело свое решение . После этого в правительстве стали говорить о прозрачности существующих и будущих нефтяных контрактов. Значит, общественное мнение получило право на признание! Мы говорим о справедливости и прозрачности принимаемых решений для того, чтобы от общественности не уходила возможность оценки действий властей, кадровых назначений, мотивации действий того или иного лица. Если будет гласность, будет меньше негатива в нашей жизни. Надо садиться за стол переговоров с властью. Если все решает только глава государства, то пусть он выслушивает и альтернативное мнение. Президент на последнем заседании НКВД сказал даже о том, что он сам возглавит Государственную комиссию по демократизации и будет воспринимать любые идеи. Посмотрим, как пойдут реформы. После выборов прошло уже два месяца, и общество ждет… “АИ”: Может быть, кроме Государственной комиссии должна быть еще и общественная палата, чтобы, допустим, и господин Тайжан мог на ней выступить? Г. К.: В Госкомиссию входят представители правительства, депутатского корпуса, лидеры политических партий. Речь идет о том, что на ее заседаниях могли выступать знаковые, авторитетные представители общественности. Ведь этого никто еще не запрещал. Я обещаю внести предложение, чтобы на комиссии выступил Болатхан Кульжанович. Нужно только определить тему. “АИ”: Вот и возьмите тему гласности в стране, независимости СМИ, свободы слова. Г. К.: Я не против и поставлю тему гласности в СМИ. “АИ”: Давайте условно представим, что членами Госкомиссии станут все реально значимые политические деятели. Насколько у них хватит смелости сказать лично президенту все то, что написано в их листовках? Г. К.: За других ручаться не могу. Те темы, которые я поднимал и буду поднимать, не зависят от того, присутствует или нет на засидании президента. Я ни от какой темы не ухожу. “АИ”: Мы все время говорим о месте у микрофона, которое особенно актуально для представителей тех партий, которые не 155

могут выступить в парламенте. Одну из возможностей достучаться до власти и до населения через СМИ в настоящий момент дает участие в работе этой комиссии Болатхана Кулжановича, Вы сказали, что если Ваше выступление не будет в полном объеме опубликовано в газете или показано по телевидению, то Вы и выступать не станете. Как найти компромисс? Г. К.: По большому счету доступ к микрофону и СМИ у нас имеет только одна партия. Другое дело, чтобы использовать комиссию для того, чтобы довести до властей свою позицию. Это – программы партий, это- альтернативный взгляд на развитие демократических процессов, на стратегию возрождения страны. Я считаю, что все партии должны использовать все возможности для изложения своей точки зрения. Лучшего ничего нет. Б. Т.: Это один из путей. В целом же надо всю систему менять и ставить вопросы о демократизации общества, свободе СМИ, гласности. Гани Есенгельдинович, Вы хорошо знаете обмен мнениями , но мы об этом ничего не знаем. Вот в чем проблема. Я постоянно слежу за работой этой комиссии, но нигде не нахожу соответствующей информации. Г. К.: Вы правы, это действительно так. “АИ”: Как изменится партийно-политическое строительство в Казахстане в среднесрочный период? Изменит ли что нибудь возвращение Галымжана Жакиянова? Г. К.: Один курс пойдет на удушение партий. Я не исключаю использования при этом силового варианта, который в политическом пространстве по времени очень удобен. В стране царит безмолвие на фоне зимних морозов, которые способствуют дремлющему состоянию мозга. Уже сейчас со стороны про властных газет забрасываются утки о переходе на двухпартийную систему. Я считаю, что к такой системе надо прийти. Дело не в количестве, а в качестве, но об этом речь не идет. Если мы на Государственной комиссии решим вопрос о создании условий дальнейшего развития партийного поля, то пусть создаются новые партии. Пройдет 50-60 лет, и они объединятся, сольются в коалиции. Сейчас же любые ростки развития общественных процессов и среза общества в виде партийных пристрастий человека надо поддержать.

156

Для того чтобы не было регресса, в Конституцию Республики следует внести статью о политических партиях. В стране есть закон о париях, но это не закон, а лишь инструкция, в основном запрещающего характера. При нашей политической системе незыблемость одной ведущей партии будет бесконечной. Еще тогда, когда создавались демократические институты на примере ДВК, я говорил, что оппозиция, как движение, никогда не будет иметь широкого размаха, если не будет подкреплена реальными региональными лидерами. Если во главе оппозиционной партии или движения будет одновременно несколько сопредседателей, в ней всегда будет присутствовать элемент раскола или предательства. Говорить о силе и слабости партии в зависимости от ее численности – это миф. Президент выиграл не по партийному признаку. Выиграла его личность и стабильная обстановка в стране. Партийное влияние будет нарастать. Независимо от того, какое крыло возглавит Г. Жакиянов, важно сохранить ЗСК. После соответствующего анализа надо ждать перегруппировки стратегических шагов каждой отдельной партии. Думаю, что в связи с парламентскими и президентскими выборами изменится практика действий каждой политической организации. Я уверен в том, что партийное влияние в стране будет возрастать. Б. Т.: Президент много говорил о будущих политических реформах, особенно в предвыборный период. Эти разговоры начались еще на VII съезде партии “Отан”. К сожалению, до сих пор никакого движения в этом плане я не вижу. Может быть, все начнется ближе к лету? То что, в стране происходит сейчас в отношении оппозиционной прессы, демократических партий, интонации, с которыми подводятся итоги выборов, меня очень настораживает. С точки зрения властей, сегодня политически более важным для Казахстана является вопрос единения с Россией. Последней надеждой России на влияние на постимперском пространстве остается Казахстан. По всему периметру границ Российской Федерации практически не на кого опереться, кроме как на Казахстан. Отсюда следует, что Россия будет всячески удерживать нашу страну в своей орбите. Такая линия проводится очень неуклюже. Сбли157

жение с Россией сказывается на внутриполитическом положении Казахстана и может привести к раскачиванию лодки. Для сохранения внутриполитической стабильности Казахстан должен развивать равноправные двусторонние отношения с Россией и не идти на одностороннюю ориентацию. Я был на пресс-конференции, организованной Жакияновым сразу по его возвращении. И у меня создалось впечатление, что он или осторожничает, или действительно еще не определился. Но он сказал, что лидером ЗСК должен оставаться Туякбай. За этим ответом Жакиянова, которого я считаю крупным политиком надо усматривать то, что он не считает особо целесообразным бороться за место лидера в ЗСК. Будь оно сейчас значимым в политической жизни Казахстана, Жакиянов, если у него есть политические амбиции, хотя бы в деликатной форме должен был бы претендовать на лидерство в оппозиции. Он этого не делает. Объективности ради следует отметить, что как после парламентских выборов 2004 года, так и после президентских 2005 года, оппозиция оказалась в ступоре. Это нехороший показатель. Она должна как-то реагировать, а не оставаться в состоянии прострации. В политической жизни упущенные возможности высказываться по актуальным вопросам оказываются безвозвратными. Позитивных результатов добивается тот, кто над достижением свих целей работает постоянно, а не только в благоприятных условиях. “Алматы Ақшамы”, №19 (3653), 18 ақпан, 2006 жыл

Қазақ мәселесі көтерілген жерден ешқашан бас тартқан емеспін Сізді үнемі саяси ұйымдардың төрінен көреміз. Бірде “Отан” партиясында, бірде “Әділетті Қазақстан үшін” козғалысында болдыңыз, соңғы кездері “Халық дабылы” ұлттық қозғалыстарында бой көрсеттіңіз. Қазір қайда жүрсіз?

158

– Сіздің жаңағы айтқан “бірде” деген сөзіңізді жақсы мағынасында қабылдап отырмын. Өйткені мен дүние есігін ашқаннан, бала кезімнен “қазақ, қазақ” деп өскен жанмын. Тұлғам да қазақ деп қалыптасты. Енді “қазақ, қазақ” деп өмірден өтетін шығармын. Қай жерде, қай салада қызмет істесем, ұлтым деп қадам жасадым. Кезінде Ресейдің елшіліктерінде жұмыс істеп жүрген кезде де қазақ тілін үзбей үйреніп жүрдім. Мәскеуде жүрген жылдары Алматыдан қазақ басылымдарын жаздырып алып оқитынмын. Ана жылы “Отан” партиясының төрағасының кеңесшісі болдым. Сол шақтарда қазақ мәселесін барынша көтеруге тырыстым. Қазақ мәселесін жанамай өтетін тұстарын қайта қарастырып, өзгертіп, тікелей қазақтық исі бар біраз ұсыныстарды партия бағдарламасына енгіздім. Бұл қазір де “Отан” партиясының бағдарламасында бар. “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысында болған кезде де осы мәселелерді батыл айтып­ жүрдім. Оларға: “Егер сіздер алдағы Президент сайлауында қазақ мәселесін көтермей, қазақтарға көңіл бөлмей, Қазақстанда тұтас халықтың жағдайы түзелмейтінін айтпасаңыздар, халықтан қолдау ала алмайсыздар” дегенмін. Бұл сөзді қазір айтып отырғаным жоқ. Талай айтқам. Естіген. “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысы қазақ ұлтының мәселесін жылы жауып қойғандықтан мен оның қатарынан кеттім. Өткен жыл қазақтар үшін жақсы жыл болды. Өйткені қазақ мәселесі төңірегінде көп әңгіме айтылды, бірнеше қозғалыстар құрылды. Олардың екеуі ресми түрде тіркелді. Сол қозғалыстардың көтерген мәселелеріне мен де атсалысып, араласып жүрдім. Қолымнан келгенін жасадым. Қазақ мәселесі көтерілген жерлерден ешқашан бой жасырған емеспін. Бұл – мен үшін табиғи дүние. Мен қазақпын, Қазақстан азаматымын. Еліме білімімді, тәжірибемді, жігерімді беруім керек деп санаймын.

– “Халық дабылынан” неге кеттіңіз?

– “Халық дабылынан” кеткенім, өзара түсінісу өте қиын болды. Олар менің айтқаныма не сенбеді, не оны қабылдамады. Мен соны көріп, ол жерде ары қарай жұмыс істеуге төзе алмайтынымды түсіндім. “Халық дабылы” болсын, қайда жүрсем де, өзім көтерген мәселелерден бір қадам тайған емеспін. Таймаймын да.

– Ал қазір немен айналысып жүрсіз?

159

– Қазір өзіммен өзіммін. Жазатын біраз дүниелерім бар. Соны жазуды бастадым.

– Қазір сізді басқа ұйымдар катарына, қызметке шақырған ұсыныстар бар шығар...

– Ондай ұсыныстар аз емес.

– Ұлттық модернизация керек деген ұран көтеріп жүрміз. Оған қол жеткізудің қандай жолдары бар екендігін айта аласыз ба?

– Ұлттық модернизация, экономикада ма, саяси салада ма, әлде ұлттық мемлекет құру модернизациясы ма, алдымен соны анықтап алуымыз қажет. Менің ұғымымдағы модернизация – жаңарту және жаңа тәсілдермен даму мағынасымен аттас. Осы орайда айтарым, әуелі экономиканың қазіргі жағдайын күрт өзгертуіміз кажет. Өйткені тек шикізатқа сүйенген ел болатын болсақ, түбі, шикізат таусылады немесе онын бағасы қалай да төмендейді. Экономика кұлдырап кетеді. Оған жол бермес үшін өз елімізде заттарды өзіміз өндіріп, өндірісті экономикаға көшуіміз керек.

– Ұлттық кұндылықты қалай түсінесіз?

– Ұлттық құндылық, этнографиялық ғылым тұрғысынан келсек,­ этно психологиялық құндылықтарға жатады. Ол дегеніміз – біздің қазақтың сана-сезіміне сай, көңіліне лайық ұғымдар. Сондай-ақ мәдениетімізді, тамыры терең тарихымызды, жерімізді, Отанды сүю, аңыз-ертегі, әдебиетімізді білуіміз нағыз ұлттық құндылық дер едім. Әр қазақ жер жүзіндегі басқа ұлт өкілдеріндей өз тілін жетік білуі шарт. Сосын барып өзге тілдерді игеру керек. Ұлттық құндылықтың өз тіліңнен басталатынын ешқашан естен шығармауға тиістіміз.

– Ұлтшылдық деген сөзді біреулер “национализм” деп түсінеді. Сіз бұған не дейсіз?

– “Национализм” сөзін қазақ тілінен бөлек үш тілден аударғанмын. “Национализм “ сөзі жер жүзінде тұрып жатқан әр адамның өте биік, ішкі сезімі. Ол – өз ұлтын сүю, Отанын сүю, табиғатын сүю, тарихын сүю. Міне, ұлтшылдық осы. Бірақ біз ұлтшылдықты құбыжық етіп көрсетеміз. Өйткені сіз басқаның мәдениетін, әдебиетін, тарихын және өздерін сүймесеңіз, ұлтшыл болып шығасыз. Міне біздегі ұлтшылдықтын бағасы осындай. Ал француздар, ағылшындар, немістер – нағыз ұлтшылдар. Егер сіз 160

Германияда жүріп, сол елдің азаматтығын алсаңыз, ұлтыңыз түрік болсын, күрд болсын, араб болсын, сіздің атағыңыз неміс болады. Францияда француз болады.

– Сіз шағын және орта бизнесті дамыту, өркендету жөнінде жиі айтасыз. Осының қандай түйінді жолдары бар?

– Оның жолдары көп. Ең бірінші, үкімет шағын және орта бизнеспен айналысатындарға жеңілдік жасауы қажет. Ол қандай жеңілдік дейсіз ғой? Ол – осы бизнеспен шұғылданатындарға салық жағынан және бақылау, тексеру тұрғысынан жеңіл міндеттемелер­ қарастыру. Әлемнің күллі елі бұл кезеңнен өткен. Бізде,­ өкінішке орай, олай емес. “Сіздер шетелдің заттарымен бәсекелеске­ жарайтын бұйым шығаруларыңыз керек!” деп жалған­ ұран тастамай,­ еліміздің, халқымыздың тұтынатын заттарын шығаруға атсалысуларыңыз керек, соны жергілікті өндіріспен өтеуіміз қажет деген тапсырма берсе, дұрыс болар еді. Әйтпесе сіздердің шығарған заттарыңыз шетелдік өнімдермен бәсекелестікке бірден түсе алуы керек деу – ақылға сыймайтын талап. Қазір бізде мұнайдан басқа дамып кеткен өнеркәсіп орындары некен-саяқ. Сондықтан ең алдымен ұлттық капиталды қолдап, әсіресе шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлердің салық пен кедендік мәселелерін қайта қарастырып, көп бағытта жұмыс істеу қажет. Әуелі мемлекет шикізаттарды өз бақылауына алуы керек. Бұл дегенің – мемлекет мүлкіне айналдыру емес, тек бақылау жасау. Екінші, сол бақылауға алынған шикізаттан түскен табыс ұлттық қорға аударыла бермей, елдің әлеуметтік мәселелерін шешуге жұмсалса. Нақтырақ айтсақ, жол жаңарту, жаңа жолдар салу. Еліміздің төрт аймағының арасындағы жол-көлік қатынастарын реттеу. Бұл жүзеге асар болса, еліміз экономикасына жаңаша серпін береді. Қазір еліміздің киім, азық-түлік, үй құралдарын шығаруға толық мүмкіндігі бар. Мамандар бар, жұмыс қолы бар, керекті шикізатымыз бар. Тек бізге технология мен техникалық құралдар қажет. Оны шикізаттан түскен қаржыға сатып алуға болады. Сөйтіп, Қазақстанда өндіріс салаларын кеңейтсек, елдегі жұмыссыздық та азаяды. Осылайша біз біртіндеп шикізат шығаратын бірыңғай экономикадан жан-жақты экономикаға бет бұрамыз.

161

– Еліміз ДСҰ-ға (Дүниежүзілік сауда ұйымы) мүшелікке өтуге ұмтылып отыр. Ал, мүшелікке өту неге қажет? Қазақстанның қандай қадам жасағаны дұрыс?

– Дүниежүзілік сауда ұйымының қояр бірінші шарты – еліңіздің кедені, шекарасы айқара ашық болуы керек. Басқа елдердің бұйым-заттарына шекара ашық тұруы тиіс. Осындай шарттарға дайынмын десеңіз, түсе беріңіз. Экономист ретінде айтарым, Қазақстан осы тұрғыдан келгенде дайын емес. Ал, бірақ еліміздің түбі бұл ұйымға мүше болуына карсы емеспін.

– Елімізде іс-қағаздарды жаппай мемлекеттік тілге көшіруді тездетуге бола ма?

– Бұл – көп қырлы мәселе. Іс-қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру не болмаса троллейбус пен автобустарда мемлекеттік тілде хабарландыру беру секілді мәселелерді көтерсеңіз, бұл – көп қырлы дүниенің әр қырын бөлек-бөлек қолға алу деген сөз. Ал, іс-қағаздарды мемлекеттік тілге көшіруді біртұтас, бірқалыпты деңгейде жүргіземін десеңіз, әңгіме басқа. Дүние жүзінің тәжірибесіне сүйенсеңіз, сіз қай мемлекеттің азаматы болам десеңіз, сол мемлекеттің тілін білуіңіз шарт. Онсыз сізге азаматтық бермейді. Осы тұрғыда Конституцияның 7-бабына тағы бір сөйлем қосу керек: “Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді білуі шарт” деп. Сонда жаңа біз айтқан көп қырлы дүние өзінен-өзі біртіндеп қалпына келеді.

– Жастарды патриотизмге тәрбиелеу деп ұрандап жатамыз?­ – Жастарды патриотизмге тәрбиелеудің ең бірінші жолы – оның өз тілін жетік білуі дер едім. Ана тілін білмесе, қазақ жастарын мемлекеттік жұмысқа жолатпау керек. Ондай адамдар Үкімет мүшесі болмауы қажет. Қазақ бола тұрса да. Сонда ғана олар мәселенің байыбына барып, түсіне бастайды. Патриотизм оңайлықпен келмейді. Өзбекстанда сіз тәулік бойы өзбек телеарнасын көріп, өзбекше радио тыңдайсыз. Бұл ешқандай әсіре ұлтшылдық емес. Бұл – олардың пісіп-жетілгендігі, саяси сауаттылығы.

– Шетелдерде жүрген қазақты Отанына оралту – мемлекетіміздің маңызды істерінің бірі. Өзбекстанда бір мил162

лион, Қытайда бір жарым миллион бауырларымыз бар. Осы ағайынды елге тез арада қалай қайтарамыз?

– Оларға мемлекетіміз есігін баяғыда-ақ ашқан. Қазақты шақыруымыз керек. Елге орала салысымен азаматтықтарын беріп, төлқұжатын көп созбай қолдарына ұстатуға тиіспіз. Және де ауылшаруашылығымен айналысатын оралман бауырларымызға қалаған жерінен тегін, әсіресе Солтүстік пен Шығыс Қазақстан аймағынан жер беруіміз қажет. Жеріміз бар, кұдайға шүкір. Осы процесті тездетіп жасауымыз керек. Өйткені, олар өзге елде қазақтығынан айрылып қалуы мүмкін. Әсіресе, орыс империясындағы қазақтарды қайтарып алғанымыз жөн. Тек Қытай, Өзбекстан емес. Сонда қазақ өседі. Мен сізге бір жәйтті айтайын. Сіз жақсы білесіз, шешен халқының қалай қанға боялғанын... Бірақ соған қарамай шешен қыз-келіншектері халыққа қатер түскенін сезініп, жыл сайын бала туып жатыр. Өйткені, орыстар шешендерді жойып жіберудің аз-ақ алдында тұр. Осыны түсіне білген шешен үкіметі алдағы уақытта шешен азаматтарына көп әйел алуға арнайы заң шығарамыз деп отыр. Себебі, халық санын көбейту керек, халықты сақтап қалу керек. Мұны Ресейдегі, біздің елдегі кейбір басылымдар мысқылдап жаза бастауы мүмкін. Ал, жалпы бұл – қажет қадам. Орыстар қырып бара жатса, не істеу керек? Осындай шара қолдану қажет. Қазақстанға да бұндай шара қолдану керек демеймін, бірақ Отанына оралуға өздері сұранып тұрған бауырларымызды өз топырағына оралтуды жүрекпен түсінуге тиіспіз.

– Таяуда бір басылымға берген сұхбатында Герольд Бельгер “Қазақ үшін ұлттық идеология – тіл болуы тиіс” депті.

– Тіл тек қана қарым-қатынас құралы емес, оның ішінде ұлттық сана-сезім, халықтың тарихы, әдет-ғұрпы, мәдениеті жатыр. Және бір елдің халқы өз тілінде сөйлесе, ол – сол елдің тұтастығының белгісі. Тілдің бірнеше қырлы функциясы бар. Тіл – өте бай, халық өміріне ерекше әсер ететін организм. Сондықтан мен Бельгер ағамыздың айтқанына толық қосылам. Ол кісінің жалпы тіл туралы емес, ана тіліміз туралы толғана айтқанына риза болып, көрсем де, көрмесем де, басымды иіп жүрем.

– Ұлт үшін таяқ жеген кездеріңіз болды ма?

163

– Өмірімде қандай қиыншылық көрсем де, таяқ жедім деп санамаймын. Өйткені, таяқ жеген адам алған бағытынан, бетінен қайтады. Жасқана бастайды. Жолынан таяды. Ал, мен басыма қандай қиын күн туса да, әрдайым алған бетімнен таймай келе жатырмын. Кеңес заманында орыс империясындағы елшіліктерінде көп жылдар қызмет істедім. Сол кезде біз елшілікте қазақтардан кейде жападан-жалғыз, кейде бір-екеуден жүретінбіз. Жат елде, жат жұртта жүргенімізді сондай кездерде сезінетін едік. Мысалы, бір мансапқа қатар келген орыс дипломаты, кәсіби шеберлігі де, білімі де бізден аспай тұрса да, әлдеқайда жылдам өсетін. Және, байқасаңыз, орыс империясы өз кезеңінде қазақтардан бірде-бір елші шығарған жоқ. Тек Қонаевтың арқасында, сол кісінің “тыққылауымен” Мәлік Сабырұлы Фазылов деген қазағымыз Кеңес Одағының елшісі болып кезінде тағайындалған.

– Ата заңымызға өзгеріс жасалу керек деген бастаманың көтерілгеніне біраз уақыт болды. Қазір бұл мәселе назардан тыс қалған секілді...

– Мен бұны осыдан үш жыл бұрын айтқан болатынмын. Әрине, өзгеріс керек. Ол – даусыз мәселе. Демократ ретінде айтарым, біздің Ата заңымыздың айбыны өткен он жыл көлемінде барынша артып, құлашын кеңге жайып, әр салада бірнеше экономикалықсаяси реформаларды жасауға түрткі болды. Бұл Ата заңымыздың өз мүмкіншілігін толық пайдалануы дер едім. Енді бізге не қажет? Біз дамыған мемлекеттердей демократия кезеңінен өтуіміз керек. Азаматтарымыздың өз пікірін ешкімге жалтақтамай, жалбарынбай, ашық, батыл айтуы қажет. Сол пікірлерді халыққа кедергісіз жеткізетін ақпарат құралдары болуы керек. Өткенге өкініш жоқ. Егер жарқын болашаққа ұмтылсақ.

– Шанхай ынтымақтастық ұйымының биылғы саммиті Алматыда өтпек. Жалпы, бұл ұйымда еліміздің беделі, рөлі қандай?

– Шанхай ынтымақтастық ұйымы – Орта Азиядағы өзіндік орны бар беделді ұйымдардың бірі. Әсіресе аталмыш ұйымға әлемге айтар сөзі бар ұлы державалар – Қытай мен Ресейдің мүше болуы ұйымнын салмағын даралай түскендей. Қазірде бұл ұйымға басқа мемлекеттер де қосыла бастады. Үндістан мен Пәкістан 164

мемлекеттері қазірдің өзінде бұл ұйымға мүшелікке өтуге дайын. Соңдықтан да ШЫҰ-ның болашағы зор, біртіндеп атаулы күшке айналуы әбден мүмкін.

– Қазақстан сыртқы саясатта Қытай мен Ресейдің қайсысына басты назар аударуы керек?

– Екі мемлекетке де бірдей көңіл бөлуі тиіс.

– Сіздер Мәскеуде студент болып жүрген шақтарыңызда, XX ғасырдың 60-жылдарынын басында “Жас тұлпар” ұйымын құрдыңыздар. Өткенге шегініс жасап, алыста қалған студент кезді еске алсаңыз?

– “Жас тұлпар” ұйымын Мәскеуде оқып жатқан қазақ студент жастарының құрғаны белгілі. Бұл бастаманы көтерген – Мұрат Әуезов. Кейін бұл ұйым үлкен дәрежеге көтерілді, біз бұрынғы орыс империясында жатқан жерлерді аралап, қазақ мәдениетін, қазақ ән-күйін жинап, азды-көпті жұмыс істедік. Негізгі ойымыз – қазақ тілі мен мәдениетін сөндірмеу, соны биік деңгейде ұстау болды. Ал, түпкі мақсатымыз – көп жиындарда айтыла бермейтін, өз арамызда талқыға түсетін, Қазақстанның өзінің ұлттық мемлекетін кұруға психологиялық-рухани жағдай жасау еді. Шамамыз келгенше Қазақстанның экономикалық жағдайын зерттеуге тырыстық. Еліміздің шикізат шығаратын отар мемлекет екенін цифрлармен дәлелдеп жүрдік. Жалпы айтқанда “Жас тұлпар” туралы әңгіме бір сұхбатқа сия қоймас. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, “Жас тұлпар” – қазақтардың алпысыншы жылдардағы кеңес үкіметімен өз мүмкіншілігіне сай күрес жүргізген ұйымы.

– Өткен жыл еліміз үшін кез келген салада табысты болды. Биылғы жылдан не күтесіз?

– Үміт көп. Бірақ сол үміттердің барлығы орындалады деу тым асыра сілтегендік болар. Бұл жылдан үміттенерім, Елбасы уәде еткен саяси реформалардың іске асуы, жалғасын табуы. Шикізат шығарудан өндірісі бар елді құруға аяқ басамыз ба деген үміт бар. Қазақтардың ұлтшылдық сезімі одан әрі оянады деген үміт тағы бар. Қазақтар ұлтшыл болуы керек. Орыстар – ұлтшыл, өзбектер – ұлтшыл, ағылшындар – ұлтшыл, кытайлар – ұлтшыл. Сонда қазақ ұлтшылдығы айып болғаны ма? Біз неге басқа халықтардай бола алмаймыз. Осыны түсінуіміз керек. Ұлтшылдықтан үркудің еш қажеті жоқ. Бұл барлық елге тән нәрсе.

165

– Алматының ірі қаржы орталығы бола алатын мүмкіндігі бар ма?

– Бар. Ірі қаржы орталығы болу идеясы – дұрыс идея. Және оны орындау да – қолдан келетін мәселе. Бірақ Үкімет күшті шешімдер шығарып, арнаулы қаулы қабылдауға келгенде, тежеле береді. Халықаралық қаржы орталықтарынан Алматыға ақша тарту үшін біздің қала әуелі әлемдік талапқа сай таза, әсем болуы керек. Өкінішке қарай, Алматы дәл қазір бұл талапқа жауап бере алмайды. Мәселен, әуелі ауаны тазалау, көшені түзету, жолды кеңейту проблемасы шешілуі керек.

– Сіздінше, тағы қандай жұмыстардың қолға алын­ғаны жөн?

– Алматының қаржы ордасына айналуы үшін халықаралық әуе рейстері реттелуі керек. Мен Дубай, Гонконг, Нью-Йорк, Сингапур, Франкфурт секілді әлемдегі қаржы орталықтарының бәрінде дерлік болдым. Солардың бәрі – коммуникациясы жоғары дәрежедегі, ауасы таза, айнадай жарқыраған мегаполистер. Ондай қалаға ірі қаржыгерлер келеді. Ақ жағасына шаң қондырмайтын ондай адамдар тап-таза тіршілікке үйренген. Ал, біздің Алматы қазір ол деңгейге жуықтай алмайды. Мәселен, карточка қабылдау жүйесі бізде өте төмен. Бірақ қаржы орталығын жасауға мүмкіндігіміз жетеді. Ол үшін Алматыны тұншықтырмау керек. Қай жағынан болсын. Тазалық қана емес, көлік, коммуникация, т. с. с. дүниелерді айтып отырмын.­ – Алматыдағы шағын, орта, ірі бизнес иелері де қаланың көркеюіне атсалысса деген тілек бар. Олардың да жәрдемі керек емес пе?

– Әрине. Мен, мысалы, Алматының жолдарын реттеуге кіріскісі келетін жеке өндіріс иелеріне кеңшілік беріп, оларды қолдар едім. Тасмағамбетов мырза қолға алып жатқан айналмалы жол салу, метроны аяқтау мәселелеріне оларды да араластыруға болады. Ыстықкөлге жол салу да – қажетті дүние. Мұның бәріне, әрине, әжептәуір қаражат керек. Бірақ құнттасақ, шешімін табуға болады. Бұл тарапта ең басты мәселенің бірі – салық. Мен, мәселен, салықты азайтуды ұсынар едім. Шағын және орта бизнес иелеріне тіркелу, алғашқы жұмыстарын жүргізу кезінде жеңілдіктер беріп, салынатын салықты азайтқаннан біз ұтылмаймыз. Керісінше, ұтамыз. Салық салу біршама азайса, шағын және орта 166

кәсіпорындар көп ашылатын еді, шетелдік компаниялар жиі бой көрсететін еді. Солардың Алматыда көбеюімен де қаржы молаяды.­ Бәрі төменгі салықтан басталады. Сол реттелсе, қаржы орталығы болуға ұмтылған қала жаңа дем, жаңа көш алады. Әрине, оған сай заң, ереже қабылдануы керек. Мәселен, шетелден келген компанияларға “сіздер әуелі жергілікті азаматтарды жұмысқа аласыздар, олардың пайыздық үлесі 80 пайыз болады деу керек”. Рас, Алматыда ғана емес, бүкіл елімізде шағын және орта бизнес әлі қарқын ала алмай отыр. Әлі сол рұқсат қағазын алу үшін, ауыр салықтан жалтару үшін пара беру керек деген “принцип” жойылмай келеді. Осы парақорлық жойылмай, ештеңе өнбейді. Мысалы, күніне 1400 тонна жиналатын қаладағы тұрмыстық қалдықты кешіктірмей шығару шарасын Әкіміміз қолға алып отыр екен. Өте дұрыс. Ал сол қалдықтың өзін пайдаға жаратуға бола ма? Мәселен, Венада қаланың ішіндегі қалдықты пайдалы өнімге (құрылыс материалдары, т. б.) айналдыратын зауыт бар. Дамыған елдердің бәрінде дерлік қала қалдығын өңдейтін зауыттар жұмыс істейді. Міне, осындай зауыттарды сатып алып, күніне 1400 тонна шығатын қалдықты іске асыруға болады. Салықты жеңілдетіп берсе, орта бизнес иелерінің кейбіреуі де осы іспен айналыса алады деп ойлаймын. Әңгімелескен Азамат ҚАСЫМ

“Айқап”, 17 ақпан, 2006 жыл

Иран атомы Қазақстанға қауіпті ме? ТЕЛЕ – ТЕРЕЗЕ Б. Тайжан: Қазақстанда қазір атом энергиясына қол созып отыр. Егер біз қазір “Иран атомды дамытпау керек” деген пікірге қосылсақ, кейін Қазақстанға да өзінің атом энергиясын дамытуға Батыс қарсы шығады.

167

Каспий жағалауында бес мелекет бар. Соның ішінде Қазақстанның Каспийден алатын үлесі 30 пайыз. Иранның үлесі 11 пайыз. Бірақ, Иранның 11 пайызында өкінішке орай, не мұнай жоқ, не су байлығы жоқ. Соның өзінде қазір Ресей Дағыстан жағындағы мұнайды шығарып жатыр. Біз өз тарапымызда мұнай шығаратын шараларды қолданып жатырмыз. Егер Иран соншалықты басқыншы, бізге қауіп төндіретін мемлекет болатын болса, неге бірден шабуыл жасамайды? Ол шынымен де талап қойып отыр. Өйткені, өзіне тиетін 11 пайызы өте кедей. Ол Каспийден пайда тапқысы келеді. Бірақ, соғысқа барады деп мен айта алмаймын. “Республика”, №05 (11), 17 февраля 2006 года Болатхан Тайжан, Общественный деятель: – О таких случаях, как этот, не имея какой-либо проверенной зацепки, я стараюсь высказываться осторожно. Но в данной ситуации, мне все-таки кажется, что Алтынбек Сарсенбаев пострадал за свою политическую деятельность. Хотя, конечно, вполне могли быть и какие-то бизнес-контакты. Но это, на мой взгляд, сомнительно. Политическая составляющая в его убийстве – это не обязательно “рука власти” . Это, возможно, реализация сценария по ее дискредитации. Но нам необходимо учитывать, что в связи с тем , что общественность в Казахстане абсолютно инертна и не организована, наша власть способна пойти на такой шаг, как спуск этого дела на тормозах под предлогом того, чтобы лишний раз не будоражить народ. Но в нормальном гражданском обществе должен быть дан старт для публичного расследования всех обстоятельств подобного дела, для того чтобы ни у кого не оставалось сомнений, что власть не сделала все от нее зависящее. Иначе мы рискуем вновь 168

получить совершенно нелепую версию, как это было в случае Заманбека Нуркадилова. Когда погиб Заманбек Калабаевич, я публично произнес фразу о том, что история Казахстана пошла по ужасному пути: был создан прецедент убийства политического лидера. Но я не предполагал, что так скоро произойдет повтор такого прецедента. Если аналогичными темпами пойдет отстрел мыслящих людей нашего общества, это обернется настоящей трагедией для Казахстана. Что касается возможности свернуть, остановить этот набирающий силу процесс, то здесь следует сказать о позиции самой оппозиции. ЗСК очень часто выступал с решительными и, я бы сказал, бескомпромиссными заявлениями, но дела его, как правило, были далеки от провозглашаемой им бескомпромиссности. Казахстанское общество испытало столько потрясений: и после парламентских, и после президентских выборов, когда был насчитан 91% за действующего президента, после убийств Оксаны Никитиной и Заманбека Нуркадилова. Но кроме крутых заявлений каких-либо организационных действий со стороны оппозиции не последовало. Мне кажется, что было вполне возможно на легитимных не экстремистских условиях предпринять какие-то решительные действия. Начать, к примеру, с просьбы к властям о разрешении на митинг. Но даже этого , элементарной просьбы, насколько я знаю, не последовало. Неизвестно, что будет дальше, но пока оппозиция так же, как и раньше, ограничивается одними крутыми заявлениями. “Айқап”, 3 наурыз, 2006 жыл

Қазақстанда тұру қауіпті ме? “Біріншіден, мен Алтынбектің қазасына байланысты айтатын болсам, шындығында да егер мемлекет, мемлекеттің ішіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз ететін орындар, оны қамтамасыз етпей жататын болса, әрине, онда қауіпті деп санаймын. Екіншіден, 169

болған іске әрине налимыз, қиналамыз. Бірақ, соның өзінде де мемлекет тарапынан, қоғамдық ақпарат тарапынан осы уақытқа дейін біз ашық ақпарат ала алмай отырмыз. Бұл да қауіпсіздікке әсер ететін жағдай. Және де Ұлттық қауіпсіздік комитетінің басшысы өз өтінішімен жұмыстан кеткенін бәріміз естідік. Бұл арада екі сауал туады, өзі “Арыстан” деген ұйымды басқарып отырып, оны бақылай алмау деген ол нендей жағдай? Екінші сауал, егер ол жақсылап бақылап отырып, “Арыстанға” көлденеңнен біреу нұсқау берді десек, онда бұл нендей мемлекет? Осы жағынан келгенде қазір Қазақстанда өмір сүру аса қамтамасыз етілген деп айта алмаймын. Бұл жерде үзілді-кесілді айту өте қиын. Әсіресе, мен өз тарапымнан айта алмаймын. Мен мынаны ескерткім келеді, егер де елбасы басқарып отырған, өзіне бағынышты “Арыстан” сияқты не болмаса Ұлттық қауіпсіздік комитеті сияқты мекемелерді өзіне бағынады деген сезіммен жақсылап тексерсе, егер біздің елде тәртіп болса, бұл мәселе ашылу керек. Ал ондайларға Президенттің күші келмейтін болса, әрине, бұны ешкім аша алмайды.­ Менің қайтадан өз тәжірибемді еске алуыма тура келіп тұр. Кезінде Кеңес одағының консулында бас консул болып жұмыс істеп жүргенімде талай өлімдерді, талай қылмыстарды зерттегенмін. Консулдың тергеу жұмысын жүргізу, үкім шығару құзыреті бар еді. Сонда сіздің сұрағыңызңа орай менің айтарым, басынан бір жолды ұстап, сол жолмен аяғына дейін жүру деген ол қате. Шешімнің қандай жолы болсын, соның бәрін қарастыру керек. Бірден “Мынау келмейді, мынау отбасының әңгімесі, мынау аяқ астында болған жағдай немесе мынау әдейі ұйымдастырылған қылмыс” деп келсеңіз, сіз ондай жұмысты аша алмайсыз. Меніңше, Қазақстанда мемлекет ретінде қазір үлкен-үлкен жүйелі өзгерістер болу керек. Саяси өзгерістер және экономика саласындағы өзгерістер міндетті түрде болу керек. Және де БАҚ ашық түрде ешкімнен қорықпай, жұмыс істеу керек. Тіпті, қазірдің өзінде осы жағдайдан біз сол ауруларымыздан құтылып шықпасақ, мемлекеттің болу-болмауына қауіп төнуі мүмкін.

170

Әрине, ол дұрыс емес. Мен сізге бұдан да сорақы нәрсені айтайын. Мен Қазақстанның елшісі болып істеп жүрген кезімде “Құпия хабарларыңды орыс елшісі арқылы жіберіп отыр” деген нұсқауды Алматыдан алып отырдым. Сонда менің таң қалатыным, неге мен құпия хабарларымды біреудің елшілігі арқылы жіберуім керек?! Қанша бізге дос болса да, мен өзім тікелей Астанаға жіберіп отыруым керек еді. Осындай мәселені мен талай қойдым. Мен оларды “жау” деп отырған жоқпын. Бірақ, мемлекеттік қауіпсіздікке байланысты хабарларды мен ешкімнің қолынан бермеуім керекпін деген мәселені көтеріп жүрдім. Шындығында да егжей-тегжейлі анықталмай, үзілді-кесілді айту қиын. Тым болмаса, ашық ақпараттар болса екен. Соны сараптап көріп шығуға мүмкіншілік болса екен... Қазіргі жағдайда күрделі өзгеріс болмайынша, біз атап отырған қылмыс толық ашылмай, халық алдында әшкереленбей, Қазақстанда бүлік шығып кетуі мүмкін. Әрине, мен оны тілемеймін, бірақ сондай қауіп бар.” “Түркістан”, №11 (609), 16 наурыз, 2006 жыл Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: Төтесінен айтсақ, жалпы, “Қазақстан – қазақ мемлекеті” екенін осында тұратын азаматтарға мойындатуымыз керек. Ол үшін Қазақстанда тұрып жатқан халықтың ішінде қазақтардың мүддесі жоғары болғаны абзал. Кем дегенде 75-80 % болса деп ойлаймын. Осы мақсат-мүдде тұрғысынан қарағанда, бізде қазақ еместердің санын көбейту, соған жеңілдік жасау, ол – Қазақстанның мемлекеттілігіне немқұрайлы, түсінбеушілікпен қараудың салдары. Өйткені Қазақстанды мықты мемлекет қылу үшін шарттарды орындау керек. Ал, мына бап керісінше, кері тартып тұр. Онсызда Қазақстандағы қазақ еместердің үлесінің көптігі салдарынан көп зардап шегіп жүрміз. Ұлт мәселесін, мәдениетімізді дамыту, 171

тілімізді мемлекеттік тілге айналдыруда бұл бізге көлденең болмай тұрған жоқ. Қазақстанды ұлттық мемлекетке айналдыру үшін күресіп жүргендер бұл баппен келісе алмайды. Бұл тек біздің ғана талап, біздің ғана ойымыз емес. Бүкіл дүниежүзінде әр ұлт өз мемлекетін құрып жатыр. Сол сияқты қазақтың өз мемлекетін құрып алуы әлі аяқталған жоқ. Біздегі ең басты ортақ мақсат – ұлттық мемлекет жасап алу. Ал, демократиялық жағдайлар, азаматтық қоғамға аяқ басуымыз екінші планға ысырылуы керек. Ұлттық мемлекетті құрмай тұрып, ол кезеңнен аттап өтіп, бірден демократия, азаматтық қоғамды құрамыз деу – қате. Оның негізгі сипаты – қазақ сипаты болу керек. “Азамат kz”, №9 (52), 10–16 наурыз, 2006 жыл Б. Тайжан, экономист: Жолдауда көбінесе экономика саласы және әлеуметтік мәселелерге көбірек көңіл бөлінді. Өйткені, еліміздің қаржы саласына, қаржы күштерін қолдамай, оларға салынып жатқан салықты төмендетпей біз экономикамызды алға тарта алмаймыз. Әлеуметтік жағына келсек, халыққа мемлекет тарапынан қаржы бөлінудің көбеюі бір жағынан жақсы, екінші жағынан экономист ретінде айтарым, бұл түбі бәрі бір инфляцияның көбеюіне алып келеді. Халықтың қолында қаржы көп болған сайын, олар көп тауар ала бастайды. Өз елімізде ондай төл өнімдер әлі шықпайды. Егер біз инфляциямен күресеміз десек, өз өнімдерімізді іске қосу керек. Сонда жұмыссыздық та азаяды, халықтың маманданған, шеберленген бағыттары да әртарапты болады. Ұлтқа қатысты мәселелердің де айтылмай қалғаны өкінішті-ақ. Біз демократия деп жүрген күннің өзінде де ең әуелі Қазақстанда Қазақ мемлекетін құрмай, тұрақты даму жолымен дами алмаймыз. Келесі кемшілігі деп президенттің былтырдан бері уәде беріп жүрген саяси реформалар өткізіледі деген сөзін қайталап, нақтылап көрсетпегенін айтар едім.

172

“Айқап”, №7(34), 21 наурыз, 2006 жыл

Елбасыдан бастап қазақ сипатты мемлекет құруға қызмет етуіміз қажет – Болатхан аға, сiздiң жүрiп өткен белестерiңiз әр қазақ баласына үлгi боларлықтай екенi даусыз. Сондықтан, соны соқпақтарыңызға қысқаша тоқталсаңыз.

– Мен осы Алматыдағы №36 мектептi бiткен соң Мәскеудегi халықаралық қатынастар институтына оқуға түстiм. Ол кезде ондағы бiр орынға 9 талапкер таласатын. Тiптi, араларында бiр жыл дайындық курсын оқығандар да болатын. Дегенмен, дайындығым дұрыс болған болу керек, жоғары бал жинап түсiп кеттiм. Сонда оқып жүргенде Совет одағының Каир­ дегi елшiлiгiне жұмысқа жiбердi. Елшiлiктегi еңбек жолымды осылайша студент кезiмнен бастадым. Одан қайтып келiп оқуды бiтiрдiм. Оқуды тәмамдаған соң Қазақстанның Сыртқы iстер министрлiгiнде бас консул, бас хатшылық қызметтерiн атқардым. Содан кейiн Совет Одағының бiрталай шетелдердегi елшiлiктерiнде бас консул болдым. Орталық комитетте бөлiм меңгерушiсiнiң орынбасары қызметiн де iстедiм. Сыртқы iстер министрiнiң орынбасары, бiрiншi орынбасары қызметтерiн атқарып жүргенде Египетке елшiлiк қызметке жiберiлдiм. Одан ары қарай Йордания, Сирия, Алжир, Тунис, Марокко, Малайзия елдерiнде елшi болдым.

– Сiз елiмiздiң iшкi саясатын да, сыртқы саясатын да жақсы бiлесiз. Дүние жүзi мемлекеттерiнiң Қазақ елiне қатысты ұстанып отырған саясатын да сараптап, талдап отырасыз. Осы тұрғыдан келгенде соңғы уақыттардағы саясаткерлердiң тапсырыспен өлтiрiлуiнен кейiн елiмiзде ыңғайсыз бiр жағдай қалыптасып тұрғандай. Халықтың бойында билiкке деген сенiмсiздiк пайда болғандай. Бұл жағдай ұзаққа созылып кетсе мемлекетiмiздiң саяси 173

тығырыққа тiрелуi де мүмкiн. Ендеше, қоғамда қалыптасқан осы қолайсыздықты қалай түзеуге болады?

– Бұл өте сұрапыл жағдай. Саяси қарсылықтарын тапсырыспен өлтiру деген бүгiнгi таңда әлемдегi өркениеттi қоғамда қолданылмайтын нәрсе. Мұндай сорақылық орта ғасырларда болған, улап өлтiру жағдайлары. Мемлекетке ұзақ жыл қызмет еткен Заманбектi, жас елiмiздiң қалыптасу жылдарында орасан зор еңбек сiңiрген Алтынбектi өлтiру барып тұрған масқаралық. Әсiресе, бұған мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуi тиiс Ұлттық қауiпсiздiк комитетi қызметкерлерiнiң қатысуы, оны билiк тармақтарындағы лауазымды шенеунiктердiң ұйымдастыруы “қандай ел болып бара жатырмыз?” деген сауалды тудырады. Және Алтынбектiң қазасына үлкен билiктегi шенеунiктер бүй­ ре­гiнiң бүлк етпегенi менiң жаныма қатты батты. Тiптi, үкiмет басшысынан бастап келiп, соңғы сапарға шығарып салулары тиiс едi ғой. Басқа елде болса арыстарын бүкiл ел болып арулап, қылмыскерлерге сол арқылы сес көрсетер едi. Өкiнiшке орай, кезiнде өзiмен бiрге қызмет еткен үкiмет мүшелерi төбе көрсетпедi. Олар сонда кiмнен қорықты, неден бұқты? Азаматтықтары, адамгершiлiк қасиеттерi қайда? Шынында да қазiр ел iшiн өте күрделi психологиялық ахуал жайлап тұр. Ал, бұдан тек ашықтықпен ғана шығуға болады. Алдымен мына Алтынбек пен оның серiктерiн өлтiруге тапсырыс бергендер мен қылмысты орындағандарды тергеу iсi ашық жүргiзiлуi керек. Мемлекеттiк органдардың атқарып отырған жұмыстарының бәрi халыққа түсiнiктi болуы тиiс. Содан соң шындықты айтқан, жазған БАҚ-тар қудаланбай, оларға толық мүмкiндiк берiлуi қажет. Мемлекеттiк шенеунiктер де ашық пiкiрлерi үшiн ешқандай қысым көрмейтiн жағдай қалыптастыру керек. Қарапайым халық бойында да қорқыныш, үрей болмаса. Сондай-ақ, бiр адамның қолына бар билiктiң берiлгенi жөн емес. Егер билiк бiр адамның қолына берiлсе, ол мемлекет үшiн де, сол адам үшiн де түбi жақсылыққа апармайды.

174

Бүгiнде билiк те, оппозиция да демократиялық қоғам құрамыз дейдi. Ол дұрыс. Алайда, алдымен толыққанды тәуелсiз мемлекет құрып алуымыз керек. Бұл дегенiмiз – Қазақстанда экономика ашық жүргiзiлуi тиiс. Яғни, шикiзат пен сыртқы инвесторлар қаржысына тәуелдi болмағаны жөн. Алпауыт ел Американың соңғы бiрер жылдағы зерттеулерiнде сырттың инвестициясына сүйенбеу жөнiнде мәлiмет бар. Онда экономика шетел инвесторларына сүйенсе, мемлекет дербестiгiнен айрылатыны, мүдделерiн қорғай алмай қалатыны ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп төнетiнi айтылған.

– Алпауыт АҚШ осылай алаңдап отырғанда бiздiң бар экономиканы инвесторлар қолына берiп қоюымызды қалай түсiнуге болады?­ Ал, саясатқа келсек, бiзде әлемдiк талапқа сай демократия жоқ. Оппозицияның аузы буулы. Айтқанын, жазғанын қоғам толық оқи алмайды. Бұл жағынан да артта қалғанбыз. Дүние жүзiнде 200 мемлекетте мемлекеттiк тiл бар. Сол елдерде мемлекеттiк тiлдi бiлмейтiн адам мемлекеттiк қызмет тұрмақ, жай бюджеттiк мекемелерде қызмет ете алмайды. Тiптi, азаматтық ала алмайды. Бiзде мемлекеттiк тiлдi бiлмейтiндер үкiметте, Парламентте отыр. Қазақ тiлiн бiлсе де сөйлемейтiн адам – ел басқарып жүр. Осы басты кемшiлiктердi түзетпей тұрып, демократиялық қоғам құруды ойлау – саяси надандық. Өткен аптада елiмiздегi батыстың БАҚ-ының тiлшiлерi, өзiмiздiң журналистер қауымы менен пiкiр сұрады. Мынау дипломатиялық қызметке мемлекеттiк тiлдi бiлетiн адамды алу шарт емес, тек 2009 жылдан бастап, осындай талап қойылуы керек дедi. Осыған Парламенттегi бiраз ұлт жанашырлары қарсы болды. Сонда үкiметтегiлер бұл адам құқығын шектеу болады деп көлгiрсiптi. Бұларды сонда кiм деуiмiз керек? Егер мемлекеттiк тiлдi бiлу құқықты шектеу болса, Қазақстанның заңдарын орындауда құқықты шектеу бола ма?

175

Мiне, бiз елiмiздегi осындай басты кемшiлiктердi түзегенде ғана халықтың бойындағы күдiк, күмән сейiледi. Олай болмағанда құбыжық мемлекет қалпымызда қаламыз.

– Елiмiз тәуелсiздiк алған алғашқы жылдары шетелдерде елшiлiк қызметте болдыңыз. Бұрын жабық қоғамда өмiр сүрген Қазақ елiн алыс шетелдер бiле бермейтiн. Сол алғашқы жылдары мемлекетiмiздi өзге елдерге таныстыруда қандай қызметтер атқардыңыз. Сол iстер қалай жүрдi, қиын болмады ма?

– Әрине, қиын болды. Бiрiншiден, елiмiз туралы ақпарат таратуға мүмкiндiгiмiз аз едi. Екiншiден, бiз ол елдерге таратқан ақпараттарға мемлекетiмiз сай болмай жатты. Бiзден “Қазақстанға барарда қай тiлдi үйрену керек?” деп сұраса, қазақ тiлiн деймiз. Ал, мұнда келгендерiнде мүлде басқа жағдайға тап болады. Қайтып барғанда “елшi мырза-ау, Қазақстанға бару үшiн орыс тiлiн оқу керек екен ғой” деп талай бетiмiздiң отын шығарған. Мен елшiлiкке жұмысқа алған мамандарға қазақ тiлiнде сөйлеу туралы талап қойдым. Барлық iс-қағаздарын қазақ тiлiнде жүргiздiк. Өкiнiшке орай, Сыртқы iстер министрлiгiнен нұсқау хаттар бiзге орысша келетін. Мен олардан да бiзге қазақ тiлiнде жiберулерiн талап еттiм. Бiз Мысырдан Қазақстанға тиiстi ақпараттарды қазақша жiбердiк. Сөйтiп, олар да бiзбен жұмысты қазақ тiлiнде жүргiздi. Бiрақ, бұл жұмыс жүйелi, Президент аппаратынан бастап жүргiзiлмеген соң қайдан нәтижелi болсын. Мәселен, әлi күнге Сыртқы iстер министрлiгiнде iс орыс тiлiнде жүредi. Бұл да бiздiң құбыжықтығымыздың бiр көрiнiсi. Басқа емес мына Ресейде Сыртқы iстер министрiлiгiне орыс тiлiн бiлмейтiн маман келiп, жұмыс iстегiсi келетiнiн айтса “мынаның есi дұрыс па?” деп қуып шығар едi.

– Елiмiзде соңғы жылдары әр түрлi ақпараттар тарататын сайттар көбейiп кеттi. Олардың арасында ауыл-үйдiң өсегiнен бастап билiктiң биiк шыңындағыларға қатысты да алуан-алуан ақпараттар жүредi. Оларға сенейiн десең нақты авторы жоқ, сенбейiн десең көп жағдайда айтқандары келiп жатады. Өзiңiз болған шетелдерде осындай сайттардың ақпаратына 176

деген сенiм қаншалықты? Мұндай сайттарды жабу туралы да әңгiмелер көтерiлiп жүр, бұл мүмкiн бе?

– Осыдан 3-4 ай бұрын интернеттегi ақпараттар туралы халықаралық конференция өткен болатын. Онда кейбiр елдер сайттарға бақылау орнатып, оларды шектеу жөнiнде де мәселелер көтердi. Мұндай бастамашылар қатарында АҚШ та бар. Алайда, бұл бүгiнгi таңдағы әлемдiк өркенитеттiң ақпарат бостандығы ұғымына, талабына қайшы келедi. Бақылау қоймақ болған елдердегi журналистер қауымы шерулер ұйымдастырып, ол ойды жүзеге асырмай тастады. Сондықтан, бұл арада сайттарды жабу мүмкiн емес. Әрине, Қазақстан сияқты елде ол сайттарды ашылмайтын етiп техникалық тежеулер жасап тастауы мүмкiн. Ал, сайттарда мұндай материалдар неге көбейiп кеттi дегенге келсек, бұл БАҚ-қа билiктiң қысым көрсетуiнен туындап отырған мәселе. Егер әрбiр азамат пiкiрiн ашық айтып, жаза алатын жағдай болса, жасырынып несi бар. Өсек-аяң емес, нақты дәйегi бар сынды айтудың, жазудың мүмкiншiлiгi азайып барады. Мұндай жағдайда жасырын, астыртын әрекеттердiң өрiстейтiнi заңдылық.

– Қазақ елi бүгiнде батыс елдерi ақпараты тасқынының астында қалды. Көршi Ресейдiң ақпараты, тiптi үстемдiк құрып тұр. Әрине, егер ол ақпараттар тек таза жаңалық деңгейiнде ғана болса ешкiмге зияны жоқ едi. Алайда, бiздегi жағдай мүлде басқаша болып тұр. Батыстан келiп жатқан ақпараттар астарында ұлтымызды рухсыздандыру саясаты жүргiзiлiп жатыр. Бұл елiмiздегi ақпарат нарығын дұрыс жолға қоймаудың салдарынан туындап отырған жағдай екенi белгiлi, сондықтан осы елiмiздiң ақпарат нарығы, ақпараттық қауiпсiздiк туралы ойларыңызды ортаға салсаңыз.

– Мынау адам өлтiру, зорлық, зинақорлық туралы басылымдық және көрсетiлiмдiк дүниелерге өркениеттi елдерде тыйым салған. Және оның өзiндiк жолын тапқан. Мәселен, ондай жабайы арналарды көргiсi келген адам сол жүйеге қосылу үшiн көп ақша төлеуi қажет.

177

Кезiнде АҚШ-тың бұрынғы президентi Б. Клинтонның Моникамен 4 сағаттық сотын тiке трансляция жасаудың Еуропада мүмкiндiгi болған. Телекомпаниялар қыруар қаржы табар едi. Алайда, дамыған Франция, Германия мемлекеттерi осыған қарсы болды. Ол зорлықты насихаттау болып саналады дедi. Британияда ақпараттық кеңес деген бар. Сол кеңес ненi көрiп, оқу керектiгiн анықтап отырады. Сол сияқты әр елдiң ұлттық болмыс, менталитетiне сай ақпарат қабылдау, тарату ерекшелiктерi қалыптасқан. Ал, бiзде қандай? Бiздiң ақпарат кеңiстiгiмiз ауыздық тұрмақ жүген, ноқтасыз қалған. Телеарналарды бала-шағамен бiрге отырып көру мүмкiн емес. Бұған шектеу қажет. Ақпарат нарығы, қауiпсiздiгi дегендi жедел қолға алған жөн. Әйтпесе, қоғамды рухани жұтаңдық жайлап барады. Мәселен, мен елшi болған Малайзияда порнографиялық арналар желiсiне қосылуға көп ақша керек. Оған мыңның бiрiнiң ғана мүмкiндiгi келедi. Және оны түн ортасында ғана көрсетедi. Төлемдi етiп бiр, уақытын жай қойып екi шектеу жасап отыр. Мiне, мына ақпарат саласын басқарып отырған шенеунiктер осындай әлемдiк тәжiрибелердi енгiзсе кiм олардың қолын қағады?

– Біздің қоғам тура бір жас бала сияқты. Бір сөзді естісе, соның мәнін түсінбестен айғайлап айтып жүреді. Мысалы, демократия дегенді көп айтамыз, қолданыста да өз мәнінде емес. Соңғы уақыттары осы демократияныц да өз шеті, шегі болуы керек деген пікір айтылып жүр. Сіз елшілік жұмысын жасаған мұсылман елдерінде осы демократия туралы түсінік қандай, қалай қолданылды? Ал, қазақ қогамы жариялылықты дұрыс пайдаланып жүр ме?

– Демократия деген әлемде бір қалыпты, нұсқалы дүние емес. Швециядағы демократия Франциядағы демократиямен сәйкес келмейді. Сол сияқты Американың демократиясы Германиядағы бұл ұғымға ұқсамайды. Яғни, демократия да әр елдің тарихи дамуына тән қалыптасады. Дегенде, Қазақстанның демократиясының да жағдайы көз алдымызда. Қазақ тілін білмейтіндер Үкімет құрамында неге аз деп отыр біздің “демократтар”. Ал, біз “мем178

лекеттік тілді білмейтіңдер Үкіметте мүлде болмауы керек” деп ашық айта алмай жүрміз. Міне, біздің демократиямыздың сыйқы. “Қазақ тілін білмейтіндердің мемлекеттік қызметте несі бар” дегенді не премьер-министр, не Президент неге айтпайды? Оның орнына олар “ойбай, олар өкпелейді, бұл демократияға кайшы” деп уайым жейді. Сөйтіп, Қазақ қоғамындағы демократия ұлттық қауіпсіздігімізге зиянын тигізіп отыр.

– Сіздің халықаралық қауымдастықта болып жатқан оқиғаларды жіті бақылап, соған байланысты пікірлеріңізді білдіріп отыратьшыңызды білеміз. Осы реттен келгенде, Араб елдері лигасы мұсылман мемлекеттерінде болып жатқан саяси оқиғаларды сараптап, неге пікір білдірмейді. Сіздің пікіріңізше, араб елдері батыспен бәсекелестікке түсуде неге қабілеттілік таныта алмайды?

– Сауд Арабиясы, Кувейт, Катар, Ливия бәрін қоссаңыз да мұнайлары болғанымен қаржылары аса көп елдер емес. Сондайақ, оларда қаржы болғанымен қару-жарақ өндірмейді. Өздері сатып алады. Ал, сатып алу шектеулі. Бұрын батыстан сатып алатын. Қазір олар араб еліне мүлдем қару сатпайды. Орыстардың да ұстанымы өзгерді. Қару-жарақтық технологиялары төмен. Батыстағы алпауыт елдердің жер серіктері бар. Олар сол арқылы бірнеше мыңдаған шақырым қашықтықтан сіріңкенің қорабындай нысанаға бомба тастай алады. Араб елдерінде мұндай мүмкіндік жоқ. Осыдан аз уақыт бұрын Арабтың бір компаниясы Американың алты портына қаржы салып, бақылау жасамақ болды. Алайда, АҚШ қоғамы ең соңында ондай шешімге бармады. Ұлттық кауіпсіздігімізге нұқсан келеді деп, қыруар қаржыдан бас тартты.

– Қайтадан ішкі саясатқа оралсақ, жыл басында еліміз Парламентіне қатысты өткір сын айтылып, оларды тарату жөнінде мәселе көтерілген еді. Кейін бірте-бірте басылып барады. Шын мәніне келгенде қазіргі Парламенттің Қазақ қоғамына кішкене де болса пайда келтірмей отырғаны ақиқат. Оған ұлттық мүддеге байланысты мәселелерді талқылау кезінде көзіміз анық жете түсті. Еңдеше, сол көтерілген мәселені жалпы қоғам болып соңына жеткізу қажеттігі туындайтындай. Осы тұрғыда ойыңызды білдірсеңіз.

179

– Парламенттің биліктің қолындағы қуыршағы екені елдің бәріне белгілі ғой. Ал, Парламент күшті болу үшін оның құрамында­ міндетті түрде күшті оппозициялық партиялардың мүшелері болу қажет. Онсыз ол Парламент емес. Ол тек билікті қолдайтын құрал ғана болып шығады. Мәселен, екі-үш адам бір мәселеде қарсы пікір айтқанымен, қалған жетпіс депутат биліктің сөзін сөйлеп тұрады. Мұндай жерде нәтижелі даму қайдан болсын. Оппозиция деген халыққа жау емес. Олар да өз еліміздің адамдары. Еліміздің дамуын олар да қалайды. Сондықтан, сайлау кезінде барлық партияға мүмкіндік беріп, олардың да мүшелерін Парламентке өткізу керек еді. Бұл болмайтын мәселе емес. Нағыз демократия принциптерін сақтайтын болсақ жүзеге асыруға болады.­ – Еліміздің Парламентінің өкілеттілігіне байланысты әр түрлі пікір бар. Бірі қазіргі мүмкіндіктері шектеулі екенін айтса, екінші пікір депутаттар белсенді болса осы өкілеттіліктерімен де талай істі шешуге болатынын тілге тиек етеді. Сіздіңше қалай?

– Жоқ, қазіргі өкілеттігі өте шектеулі. Мен осыдан үш жыл бұрын Конституцияға өзгерту енгізу керектігін көтергенмін. Ондағы басты себеп, осы Парламент өкілетгілігін әр тарапта кеңейтуді ұсынғанмын. Опозиция да осы тарапта іс жасап, “Нағыз Ақ жол” партиясы Конституцияның жобасын да ұсынды. Бірақ, оны тыңдаған билік болмады.

– Әңгімемізді қай тарапта өрбітсек те, биліктің кемшілігі мен бірбеткейлігіне барып тіреліп жатыр. Қазақта “өзің білме, білгеннің тілін алма” деген қарғыстың ауыр түрі бар. Біздегі биліктің әрекетіне қарап тұрып осы сөз еске түседі. Дегенмен, осындай тығырыққа тірелген жағдайда қарапайым халық пен оппозицияға не істеу керек өзі?

– Қоғамдағы озық ойлы аз күшті жан-жаққа шашыратпай, Қазақ сипатты мемлекет құруға күш салу керек. Ол үшін Үкіметтен экономикамыздың әр тарапты болуын талап етуге тиіспіз. Экономиканы шикізат өндеумен ғана өрістету түбі тығырыққа апарып тірейді. Шикізат шығарумен ғана айналысқан мемлекетте халқының білімі кәсіби билігі өте төмен болады. Сондай-ақ, шикізат шығаратын елдер халқының 10-15 пайызын ғана 180

жұмыспен қамти алады. Қалғандары жұмыссыз, мамандықсыз қалады. Халқымызды әр салада, әр бағытта кәсіпке үйретіп, мамандардың қатарын көбейту қажет. Не істеу керек дегенде негізгі бір айтатын мәселе – қазақ тілінің мәртебесін көтеру керек. Қазақ тілі-екі адамның арасыңдағы қатынас тілі ғана емес, ол еліміздің мәдени байлығы. Ол мемлекеттің тұтастығының құралы. Егер Қазақстанда тұратын орыс – орысша, неміс – немісше сөйлеп жүрсе қандай тұтастық, татулық болмақ? Сондықтан, жасқанбастан балабақшадан бастап барлық білім беруді қазақ тілінде жүргізу керек. Ал, әр ұлттың тілі керек болса өз отбасында, кешкілік мектептерде оқытсын. 15-20 пайыз орыстарды ойлаймыз деп, 60 пайыздан асқан қазақтың құқығын қашанғы шектейді, бұл билік?! Анау кішкене ғана Балтық елдері латыш тіліне он бес жыл бұрын көшіп кетті. Оларда орыстар 30 пайыздан асады. Соған қарамастан, латыш тілін шын мәніндегі мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеріп отыр. Малайзияда қытайлар кезінде 40 пайыздан асатын. Соған қарамастан малайлар малай тілін мемлекеттік­ тіл жасап алды. 10 пайыз үндістердің артында 1,5 миллиард халқы бар Үндістан, 40 пайыз қытайлардың артында 1,5 миллиард халқы бар Қытай мемлекеттері тұрса да малайлар талап қойып еді – өзгелер үйренді. Көрдіңіз бе, біздің жұмсақтығымызды өзгелер пайдаланып келеді.

– Қазақ тілінің мәселесі болсын немесе басқа да ұлттық мүддеге қатысты іс болсын, соның бәрін ең алдымен көтеретін ұлттық ұйымдар болуы тиіс. Бір көңіл демдерлік нәрсе – өткен тауық жылында ұлттық мүддені қорғайтын қозғалыстар – көптеп құрылды. Қазіргі таңда әр қайсысы әр бағытта істер атқаруда. Бағамдап қарасақ, істері шашыраңқы. Сондықтан, олардың басын біріктіріп, күштерін топтастырып жұмсау керек сияқты. Бұл жөніндегі ойыңыз қандай?

– Бұрын қайнаған саяси өмірді көрмеген елдердегі жағдай осындай болады. Алып ел дейтін Ресейде ауызбіршілігі бір қандай партиялар бар? Украинада Тимошенко мен Ющенко қалай болды? Біздегі “Ақ жол” партиясының екіге бөлінуі де саяси балалықтың бір көрінісі. Ал, бұған дейін ұлттық мүддені көтерген ұйымдар аз еді елімізде. Бір жылдың ішінде бірнеше 181

ұлттық сипатты қозғалыстардың құрылуы саяси өсудің жақсы нышаны. Партиялардың бөлінуі, қозғалыстардың бірікпеуі қоғамдағы саяси заңдылық. Ол заңдылық бір елде ұзақ жүреді, екінші елдерінде қысқа уақытта өтеді. Сондықтан, тауық жылы елімізде ұлттық қозғалыстардың көптеп құрылуы өте жақсы құбылыс. Бұған қуану керек. Бұл саяси даму процесіміздің жылдамдай бастағанын көрсетеді. Мен байқап жүрмін, біздегі ұлттық ұйымдар арасында бір-бірін түсінуге деген ұмтылыс бар. Саясатта жүрген қазақ азаматтарының басы бірігетініне сенемін. Бізден уақыт соны талап етіп тұр.

– Жақында ғана Президент халыққа кезекті Жолдауын жолдады. Мұның жетістігі жөнінде мемлекеттік БАҚ-тар айтып, жазып жатыр ғой, біз оны қайталамай-ақ сол ресми кұжатта камтылмай қалған мәселелерге тоқталсақ...

– Ең бірінші айтылмай қалған мәселе – Президенттің өзі уәде берген саяси реформаны бастаймыз деген сөзі Жолдауда көрініс таппады. Еліміздің жағдайында саяси реформаны тежеу ол дамуымызды тығырыққа апарып тіреумен бірдей. Және де соңғы үш айда екі үлкен саяси тұлғаның тапсырыспен өлтірілуі тығырықтың басы. Осындай жағдайда тұрып, саяси реформа туралы айтпауы түсініксіз. Сол Жолдауды жазуға атсалысқан, Президенттің айналасында жүрген кеңесшілерге де бұл үлкен сын.

– Осы саяси реформаны кешеуілдетуде биліктің себепті экономикаға апарып тіреп қоятыны бар. Көптеген мемлекеттерде елші бола жүріп, солардың экономикалық даму барысын көрдіңіз. Еліміздің экономикалық жағдайы болса да көз алдыңызда. Әр нәрсенің ақиқаты салыстырмалы түрде сараптағанда айқындалады емес пе, ендеше еліміз экономикасының даму барысына көңіліңіз тола ма?

– Президент Үкіметтің алдына экономиканы әр тараптандыру, яғни жан-жақты дамыту мәселесін қойды. Бұл енді өте дұрыс нәрсе. Алайда, премьер-министрден бастап, Үкімет мүшелері осы экономиканы әр тараптандыруды шикізат өңдеу мен оның сапасын арттыруды әр тараптандыруға бұрып жіберді. Аграрлы ел бола тұрып, ет өнімдерінің үштен бірін шеттен әкелеміз. Бидай, ұн, сүт өнімдерінің де елеулі бөлігі сырттан тасымалданады.

182

Аяқ киімнен бастап, бас киімге дейін негізінен шеттен әкелінеді. Жеңіл өнеркәсіптің жағдайы осы болғанда, ауыр өнеркәсіп туралы айту ұят. Сондықтан, экономикамызды әр тараптандырып, үздік технологияларды енгізуіміз қажет. Сонда ғана экономикамыз дұрыс, тұрақты дамиды.

– Соңғы уақыттары Үкіметте кадр тапшылығы, білікті басшы жетіспеушілігі сезілгендей. Айтылып жүрген жаңа тағайындалған министрлер ретсіз реформа жүргізіп, одан әрі дәлелдей түседі. Осы мәселеге деген ойыңыз қандай?

– Жоқ, мен ол пікірмен келіспеймін. Қазақ елінде кәсіби біліктілігі жоғары мамандар қай салада болмасын бар. Өзімізде бағаланбаған мамандарды сыртта жақсы бағалайды. Тек, тамыртаныстыққа ұрынбай соларды дұрыс таңдай білу керек, қызметке тағайындарда. Әр саланы өз маманы басқару қажет. Кәсіби маман басқармаған соң, әрине қателіктерге ұрынады. Егер Үкімет жетекшісін, мүшелерін тағайындауға Парламент араласса, қателіктер болмас еді. Өкінішке орай, бізде барлық мәселені бір-ақ адам шешіп отыр. Сол себепті кателіктер болып жатыр. Мұндайда қазақ “келісіп пішкен тон келте болмайды” дегенді бекер айтпаған. Ал, мемлекеттік істе көп шаруа кеңесіп шешілуі тиіс. Бұл мәселе Еуропа елдерінде солай шешіледі. Мәселен, Англияда Үкімет мүшелерін жеңіске жеткен партия тағайындайды. Жеңілген партия сол Үкіметке балама үкімет жасақтайды. Кейінгісі алдыңғысының әрбір қадамын бақылап отырады. Кішкене шалыс басқан жері болса, соны қоғамға жариялап, қатесін дәлелдеп береді. Мемлекеттік басқарудың мұндай жүйесі қалыптаскан жерде ешқандай қателік болмайды. Сондықтан, Қазақ елі осындай жүйеге тездетіп көшуі керек.

– Газетіміздің “сұхбат-диалог” айдарындағы тұлғалармен әңгімеміз ұлттық мемлекет құрудың мәселесімен түйінделу дәстүрге айналған. Ендеше, Қазақ қоғамына ұлттық мемлекет құруға дәл бүгінгі таңда не кедергі деген сауал төңірегінде толғансаңыз.

– 1991 жылы бостаңдық алған елдер бірден ұлттық мемлекет кұру жолына түсті. Украина – украиндық, Грузия – грузиндік, Түркіменстан – түркімендік ұлттық, мемлекет құруды бастады.

183

Айналамыздағы көршілеріміздің бәрі солай. Тек Қазақ елі ғана орыстық идеологиямен қалып қойды. Көпұлттымыз, интернацио­ нализмді дамытамыз деп 15 жылды жоғалттық. Бұл дұрыс емес. Елбасынан бастап ұлттық мемлекет құруға қызмет етуіміз қажет. Ең бастысы мемлекеттік басқару ұлттық идеология бойынша жүргізілуі тиіс. Ұлттық мемлекет құруға ешкім де, еш нәрсе де кедергі емес. Еңдігі жерде қалай болғаңда да ұлттық мемлекет құруды басты бағыт етіп ұстануға тиіспіз. Біздің қазақ орысты да, немісті де, кәрісті де орыс тілді жасап алған. Ал шындығына келгенде, орыс тілі олардың ана тілі емес қой. Олар неге орыс тілді болуы керек. Орыс тілді бола алған өзге ұлттар неге қазақ тілді бола алмайды? Рас, орыс империясы кезінде орыс тілі мемлекеттік тіл болды. Алайда, орыс империясы құлап қалды ғой. Ендеше, неге орыс тілі мемлекеттік тіл болуы­ керек? Неге орыс тіліне келгенде демократияны қолшоқпар етеді? Дүние жүзінде көптеген халықтарын, ұлттарын көргем. Араласа жүріп, соларды салыстырып байқаймын. Біздің қазақ өте батыр және тапқыр халық. Ішкі интеллектісі жоғары, рухы биік. Әйтпесе, мынандай кең байтақ жерді ғасырлар бойы қалай ұстап тұратын едік. Біз тек орыс империясының отарлау саясатының салдарынан әлі еңсе көтере алмай отырмыз. Яғни, мемлекеттік басқару жүйесінде отарсыздандыру саясатын жүргізу қажет. Компьютердің жадысын тазалағандай санамыздағы жалтақтықтардың бәрін сілкіп тастайтын уақыт жетті.

– Әңгімеңізге рахмет! Сұхбаттасқан Нұрболат СҰЛТАНҒАЗИЕВ

“Жас Алаш”, №29 (15067), 11 сәуір, 2006 жыл

“Жас Алашқа” – 85 жыл – “Ауруын жасырған өледі”. Жасыратын түк те жоқ, қазіргі күні қазақ тілді газеттердің барлығы да бір сарынды – бұйығы, жасқаншақ. Оның үстіне бірін-бірі қайталайды. Ашасың да 184

жабасың. Ал “Жас Алаштың” орны бөлек. Халықтың тілегін, ұлттың мұңын ашық, батыл, жеріне жеткізе айтады. Қазақстанның Ресейге төрт бірдей полигонды жалға бергенін мен бүгін “Жас Алаштан” жүрегім ауыра отырып оқыдым. Мұндай жаны ашымастыққа қалай жүрегің ауырмайды?! Өзге қазақ тілді басылымдар­ бұл жөнінде ләм-мим деген жоқ... – деді 6 сәуір күні Ә. Қастеев атындағы өнер музейінде өткен көрмеде белгілі жазушымыз Дулат Исабеков. “Жас Алаштың” 85 жылдығына орай фототілшіміз Асылхан­ Әбдірайымұлы мен карикатурашы-суретшіміз Ғалым Смағұлұлының Ә. Қастеев атындағы өнер музейінде өткен көрмесіне Дулат Исабековпен қатар, Әмен Хайдар, Ғаббас Қабышұлы, Бексұлтан Нұржекеұлы, Ұлықбек Есдәулет, Болатхан Тайжан, Серік Әбдірайымұлы, Асқар Жұмаділов, Бүркіт Аяған, Қуанышбай Құрманғали, Талаптан Ахметжан, Қали Сәрсенбай, Сейдахмет Құттықадам, Мұртаза Бұлтай қатысып, “жасалаштықтардың” өнеріне жоғары баға берді. Көрмеге қатысқан Алматының мәдени-әдеби зиялылары да “Асылхан мен Ғалымның өнері “Жас Алаштың” мазмұнын байытуға зор үлес қосып келеді” деді бірауыздан. “ЖасАлаштың” 85 жылдық мерейтойы осылайша шығармашылық көрмемен басталды. “Қазақстан Заман”, №17(580), 21 сәуір, 2006 жыл Пікір-сайыс: Болатхан ТАЙЖАН, саясаттанушы: – Екі жақ та мигрант пен еңбек мигрантының айырмасын ажырата алмай отырған сияқты. Өйткені, еңбек мигранттары ешқашанда 5 жылға тұтас келмейді. Олар әрі кетсе 1-2 жылға ғана болады. Адамдар әрқашан да ауыстырылып отырады. Содан кейін екі жақ та қаржы мәселесін айтпай кетті. Осы жағына да баса назар аудару керек еді.

185

“Апта kz”, №17(57), 5 мамыр, 2006 жыл

Билікке қазақи рух, қазақи намыс жетпей жатыр...­ Ішкі тұрақтылық халықтың береке-ырысы – Болатхан аға, президент сайлауынан кейінгі бес ай орамында Қазақстанның ішкі саясаятында көзге ілінер өзгеріс бар ма, тәуелсіз саясаткер ретінде сіз не пікір айтасыз?

– Өзгеріс жоқ емес, бар, қалай дегенмен мемлекет басшысы өз орнында қалды да, сайлау нәтижелері (әсіресе, 91% әңгімесі) ел ішінде жан-жақты пікір де туғызды. Дәл сол сәтте, жұрт, сайлаудан кейін оппозициялық күштер не әрекет жасап, қандай мінез-құлық танытар екен деп, солардың “қадамын” күтіп, бақты. Сөйтіп жүргенде, елді асыл азамат Алтынбек Сәрсенбайұлының қазасы дүр сілкіндірді... Әлбетте, сайлаудан кейін халық назары алдымен билікте-тін, себебі, сайлау алдында президент елжұртын Қазақстанда саяси өзгеріс, реформалар орын алады деп сендірген. Алайда, халық үміті тағы да аяққа тапталған кейіпте. Биліктен жағымды өзгеріс күткен халқымыз бүгін панасыз, жерсіз қалатын күйде. Мен бұл арада тек қана Алматыдағы “Шаңырақ” жұртының көз-жасын айтып отырған жоқпын. Ел ішін аралап шықсаңыз, алдымен баспанасыз жүрген қазақ көзге түседі. Сол сияқты экономика саласын алайық. Президент халыққа арнаған соңғы Жолдауында,­ экономиканы әр тарапты етіп дамыту керек дегенді неше мәрте айтқан. Бұл арада да еш ілгері жылжу білінген жоқ. Билік орындарының Жолдауды іске асырмай отырғаны таңқалдырады. Дегенмен, біздің бүгінгі таңдағы басты жетістігіміз – ел ішіндегі тұрақтылық. Бұл– өте маңызды нәрсе. Мен талай елдің ішкі саясатында қалыптасқан жағдайды өз көзіммен көрдім. Сондықтан да, елдің ішкі тұрақтылығы – бұл береке, үлкен жетістік деп айта аламын...

– Ішкі тұрақтылық – халықтың қалауынан туып отыр ма, әлде билік қол жеткізген жетістік пе?

186

– Бұл – қазақ халқы жеткізген зор жетістік. Биліктің қиян соқпақ қателіктеріне, халыққа деген немқұрайдылығына, қитұрқы әрекеттеріне қарамастан, қазақ жұрты қашанда төзімді, шыдамды келетінін көрсетіп бағуда. Кейде, тіпті, осы шыдамдылық, халқым ренжімесін, меңіреу мінезге ұласып кетеді. Осындайда, елде көзі ашық, көкірегі ояу жұрт қалмаған ба деп қынжыласың. Әлбетте, мен елді өре тұрып, қарсылық көтеруге шақырып отырған жоқпын. Жоғарыда айтқанымдай, ішкі тұрақтылық – халықтың береке-ырысы. Дегенмен, кейде өз құқын, өз жерін, өз несібесін талап етіп, дауысын шығарса несі кетті, деген ой келеді. Соңғы 15-20 жылда бізді ұлтаралық қақтығыстан сақтандырып, қорқытып қойғаны жасырын емес. Бірақ, біздің мемлекетте ұлтаралық дау-дамайға еш негіз жоқ. Яғни, кейде, қазаққа тән шыдамдылық, қазақтың сорына айналмасын дейсің. Менің тілерім, ел іші осыны ескерсе, әрине, қақтығыссыз, қантөгіссіз, өз білімі мен сауаттылығын пайдаланып. Бір жерде қантөгіс басталса, оны тоқтату өте қиын. Оны да көріп отырмыз...

– Сөз басында, халық сайлаудан соң көп өзгеріс күтті, дедіңіз. Халыққа керек өзгерістер қайсысы?

– Сайлауға дейін де, сайлаудан кейін де, оппозиция болсын, басқа да саясаттанушылар бар, елге демократиялық өзгерістер, саяси-экономикалық реформалар керек дегенді жиі айтып жүр. Бірақ, халық күткен өзгерістер – қашан қазақтың жағдайы түзеліп, ауылдың жағдайы көгерер, қазақ баласы қашан өз жерінде қалаған жұмысына орналасып, қазақ отбасы баспанаға қол жеткізер дегенге саяды. Сол сияқты, кезекті бір көкейкесті мәселелер қатарында – қазақ мәдениеті өз елінде тиісті тұғырға қашан көтерілмек, теледидардан жұртымен түн жамыла “жылап-көрісетін” қазақ тілі, қашанғы қорланып жүре бермек деген сауалдар бар. Осы арада, “сүрінгенге жығылған” демекші, жаңадан келген мәдениет және ақпарат министрінің электронды бұқаралық ақпарат министрінің құралдары арқылы қазақ тілінде ақпарат, хабар тарату жөнінде ұстанған бетбұрысы да көңілге күдік ұялатады. Менің айтып отырғаным, отандық теледидар мен радио жұмысындағы қазақ тілді бағдарламалар неліктен тек 50x50 аясында қалуы тиіс?! Егер, мемлекеттік тілдегі ақпарат ауқымы 50% кем болмауы тиіс 187

десек, 50% көп болуы да ықтимал ғой?! Тіпті, айталық, мемлекеттік “Қазақстан” арнасында қазақша хабарлар 70-90% барса, кімге көптік етпек? Дүние жүзіндегі қай мемлекетті алсаңыз да, БАҚ атаулы өз мемлекеттік тілінде ақпарат таратуда 99,99% қағидасын ұстанады. Оларға ешкім “сіздікі орынсыз” деп жатқан жоқ. Мәселен, Германияда – неміс тілінде, Чехияда – чех тілінде, Францияда – французша, Түркияда – түрікше, т. т. Тіпті­ алысқа бармай-ақ, мына бүйіріміздегі Ресей мен Өзбекстанды алыңыз. Оларда біздікіндей 50x50 деген талап жоқ. Ал, Ресей – федерациялық мемлекет... Яғни, мен өз ой-тәжірибеме жүгінер болсам, министрдің соңғы ұстанымы ел назарылығын, ашу-ызасын қыздырмақ. Өкінішке орай, осыны түсініп отырған азаматтар жоқтың қасы. Бұған кейбіреулер, тіпті, құлақ та асар емес. “Қазақстан” телеарнасының эфирді қазақша мейлінше көп сөйлету ниеті жайында орыс тілді азаматтарды айтпағанда, ана тілін білмейтін, қазақша бір кітап оқымаған, қазақша қойылым тамашаламаған, қазақ концертіне бас сұқпаған өз қандастарымыз да, “бәрібір оны ешкім қарамайды” деп кемсіте сөйлейді. Меніңше, бұл – надандық, тексіздік.

– 50x50 деп аталып кеткен ақпарат тарату қағидасын әңгіме еткенде, бізде, әдетте, өзге ұлт өкілдерінің құқын аяққа таптамауымыз керек деп ақталады...

– Қазақстан қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялады. Ендеше, Қазақстан азаматы Ата заңды мойындауы тиіс. Меніңше, біз Қазақстан азаматтығын алған әр адамнан мемлекеттік тілді жетік білуін талап ете білуіміз керек. Сол сияқты қазақ жерінде қазақ тілінде ақпарат тарату аясының орыс тілмен салыстырғанда молырақ болуы да орынды мәселе. Бұл арада жеке адамның құқына келіп-кетер еш қауіп жоқ. Егер, біз әрқайсымыз, менің өзімдіөзім қорғау құқым бар еді деп, терезе алдына пулемет қойып алсақ, не болады?... Соңғы уақытта орыс қоғамдық ұйымдары “Қазақстанда орыс тілінің пайдалану аясы кеміп барады” деп дабыл қағуда. Ал, мемлекеттік тілді меңгеруге келгенде, мәселені жеке адамның құқымен қиыстырамыз. Қазақстан азаматы мемлекеттік мекемеде,­ заң шығарушы орында қызмет етуге үмітті болса, онда ол қазақ тілін үйренсін. Біз одан осыны талап ете 188

білуіміз керек. Бұл – дүние жүзінде кеңінен пайдаланып отырған тәжірибе. Мәселен, Ресейдің Сыртқы істер министрлігіне барып, “мен осында қызмет етем, бірақ орыс тілін білмеймін” десек не болады? Еуропа елдеріне барып, жұмысқа орналасам деген кез келген­ азамат сол елдің тілін үйренуге мәжбүр. Бір ғана мысал – менің бір жақын танысым (ағылшын тілін тамаша білетін, мықты маман), Дат елінде жұмысқа орналаспақшы болғанда, одан ағылшын тілінен бұрын, дат тілін білуді талап еткен. Айтқандайақ, дат тілі әлем тілдері арасындағы ең қиыны. Сөйтіп, қазір әлгі танысым тіл сындырып, дат тілін меңгере бастады, әйтпесе, оны ешкім де жұмысқа қабылдамайды.

– “Мемлекеттік тілді біл” деп талап ете отырып, қазақ тілін дамытуға жағдай жасай білгеніміз де жөн шығар?...

– Менің журналистермен бір келіспейтін тұсым – “қазақ тілін дамыту” дегенде, бейне бір қазақ тілі мүлде дамудан қалған іспетті әсер қалдырады. Осы тіркесті журналистер орысша да, қазақша да оңды-солды пайдалана береді. Бұл арада, мәселе – қазақ тілін пайдалану кеңістігін кеңейту туралы болып отыр.

– Мақұл. Менің айтайын дегенім, өзге ұлт өкілдері, әдетте, “бізде қазақ тілін үйренуге, меңгеруге еш жағдай жоқ” деген уәж айтады...

– Енді, олардың бұл уәжі орынды. Қазіргі таңда, мемлекет тілге қатысты шараларды толық іске асырып отырған жоқ. Мен жоғарыда айтып өттім, “Қазақстанның азаматтығын алу үшін қазақ тілін, мәдениетін білуіңіз керек” деген талап болу керек. Бұл – әлемдік тәжірибе. Сол сияқты, қазақ тілін үйрету шарасын бала бақшадан бастап қолға алған дұрыс, сөйтіп, қай ұлт өкілі болсын бала бақшадан, орта білім беретін мектепті аяқтағанша тиісті деңгейде мемлекеттік тілді оқып-үйренетін жағдай жасау керек. Мемлекеттік қызметкер қазақ тілін білуге тиісті. Сондықтан, мемлекет қаржысына тіл үйренуге қажет сан түрлі сөздіктер, тәсілдемелер, аудио, бейне аспаптар дайындалып, халық санына шыққандағы орта есеп деңгейінде таратылуы тиіс. Одан қалды қазақ тілі пәні мамандарының санын көбейтіп, олардың жалақысын көтеру қажет. Мұның бәрі – тікелей биліктің міндеті. Оған мемлекет қаражаты молынан жетеді. Мен мұны 189

өзім ойлап тауып отырған жоқпын, бұл да дүние жүзінде кеңінен қолданылатын өте тиімді әдіс-шара. Әңгіме арасында “Осыдан біраз жыл бұрын, елшілік қызметте жүргенімде Йордания королінің інісімен кездесу мүмкіндігі туды. Кездесу алдында, маған протокол қызметкерлері, “әрі кетсе 6-7 минут отырып, сөйлесе аласыз” дегенді қатаң ескертті. Әлбетте, бұл дипломатиялық протокол, мұны елші атаулы жақсы біледі. Айтқандай-ақ, менің алдымда кіргендер де тура 5-7 минуттан кейін тез шығып жатты. Сөйтіп, мен кіріп, отырып, әңгіме барысында корольдің інісіне бір араб ғұрпын айта бастап едім, ол кісі менің араб тілінде, араб ғұрпын әңгіме еткеніме таң-тамаша болды. Сөйтті де, мені он күн корольдің жеке қонағы болуға шақырды. Оның сыртында, ел министрлерінің біріне, “қазақ елшісіне­ арнап арнайы қонақасы жаса” деп тапсырма да берді. Сонда­ әлгі министр: “Дәл бүгін бе, Сіз мұнда қашанға дейін боласыз?” – деп сұрады менен. Мен күліп: “Не қазақтар, не арабтар келген қонағынан қашан қайтасыз деп сұрамаушы еді” – деп қойдым. Сол арада, корольдің інісі де күліп: “Міне, біздің министрлеріміз осындай ақымақ”, – деді. Әрине, бұл қалжың әңгіме-тін, бірақ мәселе, ұлттық рухқа келіп тіреледі. Әр ұлттың өз рухы бар, ол билік басындағылардың көкірегінде болуы тиіс”. Мәселе – ниет-құлықта – Біз, әдетте “қазақтың жағдайы жоқ” деп жиі айтамыз. Бұл – биліктің кемшілігі ме, әлде, қазақ өзі жайбасар ма?

– Жоқ. Бұл тура биліктің кемшілігі. Халыққа бостан-бос жала жаппайық. Мен кезінде отаршылық шырмауынан жаңа шыққан, жағдайы мүшкіл елдер халқының өркениет көшіне қалай қосылғанын өз көзіммен көрдім. Яғни, қай елде, билік бастап, халқын соңынан сүйреп, оған қолынан келгенін жасап отырса, сол елдер тез дамып, бүгін бізден де ілгері кетті. Ал, өз басының қамын ойлап, туған-туыс маңайынан аса алмаған билік қарауындағы елдер әлі де сол қалпында...

190

– Ендеше, бұл мәселеде біздің билік неден бастауы тиіс?

– Қазақтың жағдайын жасау үшін, алдымен ауылға көңіл бөлу керек. Бабаларымыздан алған жеріміздің тұтастығын, елдің ауызбірлігін қамтамасыз етіп отырған осы ауыл жұрты. Ал, ауылдағы қазақтың жағдайын жасау үшін, біріншіден, мектептен кейін кәсіби білім беретін 2-3 жылдық оқу мекемелерін ашып, онда жастарға ауылшаруашылығында пайдаланатын барлық аспаптарды емін-еркін меңгеріп, жұмыс жасайтын мүмкіндік жасалу керек. Екіншіден, ауыл емханалары қалыпқа келтірілуі тиіс. Ел болашағын ойласақ, әсіресе, қыз-келіншектердің, әйелдердің денсаулығын қарайтын емдеу орындарын көбейтуді орналастырған жөн. Үшіншіден, ауылдағы жолдарды түзету керек. Мен джунглидің ішінен салынған тақтайдай түзу көлік жолын өз көзіммен көргенмін. Орманды байыппен шауып, сіресіп өскен ағаштарды реттеп, сол араға жол салынған, және де ол күнітүні жарық. Оны жасау біздің биліктің қолынан келмей ме?... Сол сияқты ауыл азаматтарының жалақысын, төлемақысын көтеруді ойластыру қажет. Бұған да бүгін биліктің шамасы жетеді.

– Қазіргі таңда, үкімет Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық ретінде “Ауыл” бағдарламасын ойдағыдай іске асырдық деп отыр. Сіздіңше, Қазақстан бұл ұйымға мүше болуға қаншалықты дайын?

– Әрине, ДСҰ-ға кіру біздің мемлекет үшін айтулы жетістік, былайша айтқанда ілгері жылжу. Алайда, бұл ұйымға мүше болу үшін ел экономикасы да айтулы белестерден көрінуі тиіс. Экономист маман ретінде айтарым, ДСҰ-ға кіргеніміз құптарлық шара, түбі кіргеніміз жөн, бірақ дәл қазір Қазақстан экономикасы мұндай батыл қадам жасауға әлі дайын емес. Мұны көзі ашық дейтін мамандардың бәрі де айтып отыр, бірақ, даңғыр-дұңғыр саясатқа ергендер, “біз дайынбыз” деп дабырласып, шуласып жүр. Жақсы, күні ертең Қазақстан ДСҰ-ға мүше болады дейік, сонда бізден кедендік шекараны ашып, отандық өнімге қолайлы жағдай жасамауды талап етеді. Ал, біз не өндіріп жатырмыз, шикізаттан басқа? Айтқандай-ақ, сол шикізаттың өзіне толыққанды иелік етіп отырмыз ба? Өнім атаулыны шетел компанияларындағы жеке тұлғаларға беріп қойдық. Біз мемлекет ретінде шикізат өндіруден 191

пайда тауып отырған жоқпыз. Яғни, осындай жағдайда ДСҰ-ға мүше болу, құр кеуде қағу деген сөз. Бұл арада не экономикалық, не саяси негіз жоқ.

– Естуімізше, Сіз таяуда Алматыдағы “Шаңырақ” ықшам ауданының жұртымен кездесіп қайттыңыз...

– Иә, осыдан 1-2 апта бұрын, отандық ұлт-патриоттық ұйымдар “Шаңырақты” қорғау, онда орын алған мәселелерді шешу тұрғысында арнайы комитет құрып, мені соған жетекшілік етуге шақырған-тын. Жалпы, “Шаңырақ” жұртының мұң-мұқтажы, кезінде қалалық және аудандық әкімшіліктер “заңдастырып, құжаттарыңды реттеп береміз” деп уәде еткен жер мәселесіне келіп тіреледі. Билікке сенген халық сол араға үй сала бастаған, үй дегенде де сонша зәулім үй емес, саз балшықтан қаланған жай ғана баспана. Әсіресе, президент сайлауы алдында, жұртқа “қазір қол тимей жатыр, сайлау өткесін бәрін реттейміз” деп уәде еткен билік, сайлаудан кейін сол үйлерді жермен жексен етуді қолға алды. Басты мәселе – “Шаңырақ” жұртының бәрі қазақ, көп болса 5000-ның о жақ, бұ жағы. Егер сол жерді қалай да заңдастыруға келмесе, айналдырған 5000 қазаққа баспана тауып беруге болады ғой?! Мәселен, Ресейдегі Қалмақ автономиясының басшылығы дүние жүзінен 170 000 қалмақты жинап, соның жағдайын жасап жатыр. Оның қасында, біз тұтас бір мемлекетпіз ғой. “Шаңырақтағы” жағдай – көзбен көрген адамға жан түршігерлік нәрсе. Қазаққа дегенде іркіліп, тартыншақтап қалатын билік, сол айналдырған 5000 қазақтың үйін қызғанып, құлатқаннан не ұтпақ? Олар әрі қарай қайда барып, кімге зар шертпек? Көз жасы сорғалаған халық мемлекет басшысынан бастап, түрлі деңгейдегі билік тармақтарының бәріне дерлік хат жолдаған. Бірақ, оны билік тарапынан елеп отырған бір жан жоқ.

– Тағы бір, қазақ үшін, мемлекет үшін өзекті дейтін мәселе – соңғы жылдары Қазақстан-Өзбекстан шекарасында жиі көрініс беретін азаматтар мен шекарашылар арасындағы қақтығыс. Сіздіңше, бұл мәселенің шешімі неде?

– Мен сөз басында 1-2 рет айтып кеттім, мәселе ниет-құлықта. Яғни, билік басындағылар бұл мәселеге ұлттық намыс, мемлекет намысы тұрғысынан қарамайынша, оның шешімі сағызша созы192

ла бермек. Егер, кезінде, яғни, шекарада алғашқы егес оқиға орын алған сәттен-ақ, біз, тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде тиісті шара қолданған болсақ, бүгін мұндай оқиғалар қайталанбас еді. Билік басындағылар өздерінің қай мемлекет өкілі екенін ұмытып кететін сыңайлы. Байқауымша, жалпы, осы оқиғаға қатысты екі мемлекет өздерін кешегі Кеңес Одағы республикалары деңгейінде ұстағанды жөн санайды. Егер, дербес мемлекеттің шекарасы бұзылып, оның азаматтарына қастандық жасалып жатса, қай ел де тиісті дәрежеде қатаң шара қолданады, оның тәсіл-амалдары да баршаға мәлім. Бұл – сол мемелекеттің, мемлекет басшылығының міндеті. Мәселен, азаматтары шекараны неше мәрте күшпен бұзған елден елшісін кері шақырып алады, немесе біраз уақыт дипломатиялық қарым-қатынас дәрежесін төмендетеді. Мемлекетаралық қарымқатынастың жоғары дәрежесі – елші дәрежесіндегі қатынас, яғни бір-біріне елші жіберу. Ал, айталық, шетелде елшінің міндетін атқарушыны қалдыру – бұл елшілік дәрежедегі қатынасты төмендету. Не болмаса, экономикалық тұрғыдан шара қолдану, яғни кеден салықтарын азайту-көбейту, экспорттың маңызды дейтін нақты-нақты тауарларын қабылдамау, не өз аумағынан өткізбеу, т. т. Әлбетте, мен билікті бауырлас дейтін өзбек еліне қатаң шара қолдануға шақырып отырған жоқпын. Бірақ, қалайда, бір шара қолдану керек. Бізде еш қозғалыс жоқ. Себебі, сыртқы істер министрлігіндегі қазақ қандастарымыз қазақи рух, қазақи намыс дегеннен құралақан. Мен мұны біліп айтып отырмыз. Сонда, Қазақтың тілін, ділін, рухын, әдет-ғұрпын, өнегесін бойға сіңірмей өзге елмен қалай қарым-қатынас құрамыз? Әңгімелескен Әсия АҚЫШЕВА Бүгінде тәуелсіз саясаткер ретінде дүйім жұртқа танымал Болатхан ТАЙЖАН ағамыз, кезінде Кеңес Одағының Сыртқы істер министрлігі жанындағы Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтын тәмамдап, Мәскеудегі Әлем экономикасы және халықаралық қатынастар институтының аспирантурасын бітірген. Халықаралық экономикалық қатынастар және әлемдік саясат маманы. Ана тілінен басқа, ағылшын, араб, орыс тілдерінде еркін сөйлейді.

193

Біраз жылдар бойы дипломатиялық қызметте болып, Қазақстанның Египеттегі, Алжирдегі, Иордания, Ливия, Марокко, Сирия, Тунис, сондай-ақ Малайзиядағы елшісі болған.

“Азат”, №16 (158), 25 мамыр, 2006 жыл

Бұл іс – басқаларға үлгі! Болатхан Тайжан, қоғам қайраткері, саясаткер: – Мен “Ақ жол” “Алға!” ХП ортақ келіссөздерге келіп жатқанын өз басым құптаймын. Жалпы саяси мәдениет дегеніміз елде саяси күштер бір-бірімен ортақ келіссөздер жүргізіп, ынтымақтаса жұмыс істесе, ол – сол елдің, сол мемлекеттің саяси пісіп келе жатқандығының көрінісі деп саналады. Осы арада “Ақ жол” мен “Алғаның” жаңағыдай біріге ме, әлде әріптес бола ма, әйтеуір бірінің-бірі пікірлеріне құлақ асып, таңдап, соны ескеріп жұмыс істегені жалпы еліміздің ішкі саяси жағдайына жақсы әсер етеді деп ойлаймын. Ал бірақ кейбір партиялар өзіне басқаларды “ашық жақсы пікір айта алмайды” деп санайды. Ол – үлкен қате. Ешкіммен араласпай, дөңгелек үстеліне бармай, пікір алыспай өз беттерімен жүреді. Өкінішке орай, мұндай партияларды билікке жақын партиялардың арасында да, оппозицияда да бар. Мына екі партия соларға жақсы үлгі көрсетіп отыр деп санаймын.

11 мая 2006 года

Стенограмма Форума политических реформ и национального диалога Парламент является главной веревкой, за которую дернем, и все решится само собой. Ну раз дискуссия такого формата, поэтому все-таки я предлагаю, чтобы зал подключился к этой 194

дискуссии. Все-таки надо, наверное, уважать аудиторию, которая здесь собралась. Мы же, наверное, не будем рассказывать здесь на этом уровне прелести демократии или необходимость той или иной политической реформы. Н. Масанов. Спасибо. Боке, пожалуйста. Б. Тайжан. Я считаю, что Казахстану на данный момент настоятельно нужны реформы. Казахстан уже замешкался в своем политико-экономическом развитии. То, что выдают за экономические успехи – тут не надо долго разглагольствовать. Это вовсе не успехи, это движение вспять. В отношении политической системы, я бы сказал, что, прежде всего, власти должны согласиться с тем, что, не откладывая, надо менять конституцию. Как минимум, надо вносить в нее изменения, ограничивающие полномочия президента, ограничивающие пределы его неприкосновенности. Без этого мы не добьемся никакой демократии, никакого политического развития. Кроме того, мы должны поставить вопрос о том, чтобы выборная система у нас привела бы к тому, что в парламенте обязательно было бы присутствие оппозиции. Обязательно. При этом победившая на выборах партия имела бы возможность формировать правительство, а не президент. Ну и кроме того, если по форме правления в нашей стране, то президентскую власть. Если в какой-то момент оправдывало то, что нам была необходима сильная централизованная власть, то сейчас мы уже достигли такого уровня, что можем переходить к парламентской, это мое мнение. Ну, и, если кто-то считает это слишком диаметрально противоположным нынешней президентской системе в Казахстане, то, как минимум президентско-парламентской власти. И обязательно нужна реформа в судебно-правовой системе. Недопустимо, чтобы один человек в стране назначал судей всех уровней. Эти судьи никогда не могут быть независимы, когда они назначаются каким-то лицом. Судебная должность должна быть выборной. Это как бы аксиома независимость судебной системы. К сожалению, мы к этому еще не пришли.

195

Ну и естественно, тут верно сказали, что многие сферы можно было бы реформировать. Ту же самую экономическую сферу. Ибо отдавать наиболее важные стратегические отрасли или же предприятия в руки частного капитала – это не соответствует стратегическим целям государства. Я не ставлю вопрос о государственной собственности. Я ставлю вопрос о том, что бы государство имело возможность влиять и контролировать. Пусть это будет в частной собственности, но акционирование. Н. Масанов. Спасибо. Друзья, по желанию г-на Жакиянова мы снимаем З-й вопрос и вместо одного будет 2 вопроса из зала. Но я хотел бы подчеркнуть, что это не пресс-конференция. Это дискуссия, задуманная по определенному формату. Поэтому пожалуйста, Розлана, ваш вопрос. Р. Таукина. Я хотела бы всем спикерам задать такой вопрос. Как, на ваш взгляд, почему в нашей стране нет сменяемости власти на уровне президента? И по вашим прогнозам, когда произойдет эта смена? М. Елеусизов. Это все очень просто же. Никогда, никакая власть не отдавала свои полномочия. Она старалась всегда максимально забрать власть. Отдать это вообще не возможно. Это вообще в природе человека, любого. Он всегда возьмет, но что бы отдать – это проблема большая. С этим мы сталкиваемся постоянно. В принципе, в этом, конечно, вина народа. Вот это пофигизм, который у нас процветает, я всегда об этом говорю – это есть главная причина. Ведь помните, когда советская власть рушилась, секретари обкомов, райкомов – они были очень осторожные. Они всего боялись. В то время страна бурлила. Но когда люди постоянно отдавали все свои полномочия, ничего не требовали – в итоге вырастает такая вот система. А власть никто никогда не захочет отдать. За нее бьются, кровь проливают. Наверное, самое высшее наслаждение у человека иметь власть. Поэтому процесс очень долгий. Пока народ не проснется, пока он наконец не поймет... Но народ, наверное, просыпается только в случаях, когда у них хлеба нету. Такого у нас не будет. Значит это будет очень долгий процесс. Н. Масанов. Спасибо. Игорь Матвеевич, пожалуйста. И. Романов: Я так думаю, что это было все-таки естественным образом, что вопреки утверждению некоторых наших спикеров, 196

выступавших до нас, в первую очередь Серикболсына Абдильдина, какие-то изменения в стране шли, положительные сдвиги были и не малые. Это надо признать. И на этих этапах, все-таки не было выдвинуто более достойного лидера, чем действующий Президент. Как только он появится, так и произойдет смена. На следующих выборах общество может выдвинуть и другого претендента. Н. Масанов. Спасибо. Галымжан Бадылжанович, пожалуйста, Вам слово. Г. Жакиянов. Господин Романов толкает меня, конечно, провоцирует, на дискуссию относительного того, что нет достойных людей у нас в стране... И. Романов. Почему нет, я так не сказал, извините. Г. Жакиянов. Или не было достойных людей. На самом деле, если отвечать на этот вопрос, почему у нас нет сменяемости, надо посмотреть на историю Казахстана, последнюю новейшую историю. Такого прецедента сменяемости у нас не было создано. В некотором смысле это ответственность господина Назарбаева, что около пятнадцати лет или больше сидеть бессменно, при этом даже хотя бы как в соседней России, продумать вариант передачи этой власти. Ведь на сегодняшний момент многие отмечают что главный источник нестабильности – это непредсказуемость долгосрочной перспективы что будет завтра с Казахстаном, что будет завтра с государством, кто его возглавит и как он будет управляться как государство. В этом главный вопрос. То есть не было прецедента. В любом государстве, независимом, новом государстве ответственность первых лиц в том и заключается, что создать такие прецеденты, начиная с Дж. Вашингтона и кончая последними событиями в новых государствах. Всегда были прецеденты. У нас этого не было, к сожалению. И вопрос не в том, что не было достойных людей, чтобы принять эту эстафету, а вопрос совершенном в другом. Вопрос, наверное, в безответственности нашего руководства перед своим народом и перед своим будущем. Спасибо. Н. Масанов. Спасибо. Боке пожалуйста. Б. Тайжан. Особенность начальных этапов развития независимого Казахстана была такова, что сюда, вместе с иностранным 197

капиталом, пришла большая коррумпированность. Ведь мы оказались в среде коррупции, это – среда нашего обитания. И власть предержащие, я не только о президенте говорю, к сожалению, были втянуты в эти особенности развития. И в свое время, когда я учился в Институте международных отношений в Москве, преподаватели поочередно говорили, что нам придется дело иметь с правителями различных государств, и все они добровольно со своей должности не уходят. Обратите внимание, зачем был принят Закон о первом президенте Казахстана, полностью ограничивающий действие законов против него, присваивающий ему одностороннюю неприкасаемость. Конечно, имелось в виду, что, если когда-то выпадет из рук власть, быть неподзаконным, неподсудным. И поэтому, до тех пор, пока у нас не установится демократия, пока мы не добьемся политических изменений, ждать, что кто-то добровольно принесет на блюдечке власть – это детство. И при этом надо бороться не только за власть, но нужно помнить, что народ нуждается во всех этих изменениях, экономических, политических, идеологических, информационных и других реформах. И я думаю, что нынешний президент будет сидеть до тех пор, пока ему позволит здоровье и срок его жизни. Н. Масанов. Спасибо. И, пожалуйста, друзья, последний вопрос из зала. Кто хотел бы задать? Н. Масанов. Если вопросов нет, то тогда мы вернемся к повестке дня и зададим все-таки вопрос, который был у нас зафиксирован: как вы считаете, сможет ли Государственная комиссия стать эффективным инструментов проведения реформ в стране и организации национального политического диалога? Пожалуйста, Боке, наверное, с Вас начнем. Б. Тайжан. Я считаю, в комиссии, которая якобы призвана проводить демократизацию и другие реформы, и образованная государственными органами по инициативе президента, не может быть свободного обмена мнениями. Я давно говорил, еще со времен “ДСП”, как Вы его называете (обращение к С. Абдильдину), если мы хотим этих дискуссий, то они должны быть открытыми, они должны транслироваться по 198

какому-то каналу. Сергей Александрович говорит, что не может быть, чтобы люди целый день сидели и смотрели, нет кому нужно, тот будет смотреть, а кому скучно, тот не будет. Но мы должны знать в лицо тех, которые высказывают те или иные мнения, давать им свою оценку. В ином случае это будет очередное организационное мероприятие с поддакиванием. Я даже помню небольшой эпизод с первого заседания который передали, когда Гани Калиев пытался чтото сказать по поводу того, как будет проходить обмен мнениями, какую оплеуху он получил от самого Президента. Не будет свободного обмена мнениями в этой комиссии. Я считаю, что это всего лишь декорация. Тем более, оппозиция, по моим последним данным, по-моему, не определилась, будет участвовать или нет. С. Абдильдин сказал, что это выдумка Президента, другая часть говорила об условиях, если они будут соблюдены, то оппозиция может принять участие. И мне кажется, она должна определиться, легитимна ли эта комиссия, имеет ли она возможность что-то принять и предпринять, и после этого решать вопрос о своем участии. Я отношусь очень пессимистически, ибо я на своем веку повидал очень много политических ситуаций в разных странах, и я могу сравнивать, как это делал у себя в стране Мубарак, как это делал у себя в стране Маркос, как это делали у себя в стране другие люди, которые для “выпуска пара”, или, как я уже сказал, декоративности, создавали, такие вот институты. Этот институт может сработать только в том случае, если туда будут приглашены независимые общественные деятели, крупные журналисты, политологи, помимо оппозиции. Н. Масанов. Спасибо. Галымжан Бадылжанович, пожалуйста. Г. Жакиянов. Во-первых, само по себе то, что власть пошла на эту комиссию, если под этим иметь ввиду национальный диалог, то это говорит об одном – о признании существования в стране политического кризиса. Иначе, стоит вопрос – зачем ее создавать? И подобные комиссии, совещания, конвенты в разных странах в истории, собирались в самые критические моменты, дабы выработать подходы к будущему устройству.

199

Но нынешний формат данной комиссии не предполагает этого, он не замахивается на такие масштабные вещи. Поэтому давайте исходить их того, что является целью этой комиссии. №21 (331), 19-25 мамыр, 2006 жыл

Біздің елшілер “Мемлекеттік құпияны Мәскеуден несін жасырамыз?” деп ойлайды – Сіз “Отан” партиясының да, “Әділетті Қазақстан” қозғалысының да мүшесі болдыңыз. Екі ұйымның да жұмысынан шықтыңыз. Неліктен?

– Негізі, кету себебімді сіз айтып өткен екі ұйымның да басшылығына білдіргенмін. “Отан” партиясына шақырылып бардым. Бағдарламасына өзгерістер енгізуге атсалыстым. Бірақ бұл партияда не демократияға деген, не ұлттық құндылықтарды көтеруге деген ұмтылыс байқамадым. “Отаннан” жария түрде кеттім. Мұны жақсы білесіз. Ал “Әділетті Қазақстанның” демократия­ туралы ұсыныстары болғанымен, мен ойлаған, айтып­ жүрген демократия­ емес. Әр елдің өзінің демократиясы болады.­ Өзгеден көзсіз көшіргеніміз орынсыз. Еуропа елдерінің демократиясы­ АҚШ-тыкінен өзгеше. Ал Жапонияда демократия­ жоқ деп кім айтады? “Әділеттілер, де мемлекеттік тіл тәрізді мәселелерге жіті мән бермейтіні қынжылтты. Бұл қозғалыстан кетерімде де осы ойларымды партия, қозғалыс басшыларына жеткізген болатынмын”.­ – Одан кейін сіз “Халық дабылы” қозғалысын құрудағы мақсат – мемлекеттің демократиялық дамуына мүмкіндігінше тезірек қол жеткізу, қазақстандықтардың саяси және экономикалық белсенділігін арттыру деп айтқансыз.

– “Халық дабылы” ұйымына басшылық етіп, оны басқарамын деген ой болған емес. Шетелден келген соң ел ішіндегі саяси-әлеуметтік жағдайды тезірек түсінейін деген оймен саясиәлеуметтік мәселелерді көтерген отырыстарға ұдайы қатысамын.

200

“Халық дабылының” сондай бір жиналысында мені төраға етіп сайлаған соң қарсы болмадым.

– Сіз “Халық дабылы” қозғалысының бірден-бір идеологы болдыңыз емес пе?

– Иә. Барлығы бірауыздан сайлаған соң, сол қозғалыстың жұмысын бір арнаға салсам деп ниеттендім. Біле білсеңіз, “Халық дабылы” ресми тіркелген күні “Әділетті Қазақстан” қозғалысынан да шықтым. “Әділетті Қазақстанға” көңілім толған болса, “Халық дабылын” таңдаған болар ма едім.

– Бірақ дәл қазір бұл қозғалыста да жұмыс істемейсіз ғой?

– Бұған басқа бір жағдайлар себеп болды. Қозғалыс ішіндегілер айтқанымды тыңдамады, сөздеріме сенім болмаған соң, бұл қозғалысты басқармай-ақ қояйын деп шештім.

– Сіз әлгінде Еуропа демократиясы туралы айттыңыз. Ол елде азаматтық алу үшін мемлекеттік тілді, мәдениетті білу керек екенін жақсы білеміз. Сіз біздің елде де өзге диаспоралар мемлекеттік тілді білуі керектігін жиі айтасыз. Алайда сіздің және мемлекетшіл азаматтардың тарапынан осындай ұсыныс, талап айтылса бітті, бұл идея ұлтаралық дүрдараздыққа алып келеді деген пікір де бас көтереді. Бұған не дейсіз?

– 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік тілі болып жарияланған кезде еліміздегі сіз айтып өткен диаспоралар балаларын жаппай қазақ мектептеріне бере бастаған. Бір танысымның сол кезде: Баламды 1-класқа берейін десем, тек “м” немесе “н” класына қабылдаймыз дейді. “Бұл не сұмдық?” деп таңданғаны есімде. Бұл жайтты мектеп директорынан сұрастыра келе, жұрттың бәрі балаларын қазақ кластарына беріп жатыр дегенді естідік. Көрдіңіз бе, өзге диаспора өкілдері қазақ жерінде өмір сүретін болса, қазақ тілін білу керектігін түсініп отыр. Өткен аптада “Дербес елдердің тіл саясаты” деген тақырыпта бас қосу өтті. Сол отырыста Алматыдағы бір ауданның қызметкері жыл басынан бері 200 орыс “қазақ тілін оқығымыз келеді, курстар қайда?” деп арыз бергенін айтты. Осының бәрін ойлай келе, ұлтараздық қақтығыстар туады деп айту орынсыз. Қазақ еместің барлығы қазақ тілін үйренуге дайын. Бұған енді мемлекет тарапынан сәл ықпал жетіспей тұр.

201

– “Солтүстіктегі орыс диаспоралары қазақ тіліне көшуге дайын деу әлі ертерек” дейді бір білгіштер.

– Жоқ. Өзіңіз ойлаңызшы, еліміздегі кәрістер қазір қайда барып­ күн көреді? Корей елі кәріс тілінен тест алмай оларды кіргізбейді.­ Ал Қазақстанда оларды ешкім мазалап отырған жоқ. Өз күнін көретін, нан тауып жейтін жағдайы бар. Олар және басқа да диаспоралар орыс империясының орыстандыру саясатының кесірінен­ ана тілдерін ұмытып қалды. Енді бұлар дербес қазақ мемлекетінде қалғанын, ол мемлекеттің өз заңдары, тілі бар екенін түсінуі керек. Олардың тілдерін ұмытқандарына, қазақ жерінде өмір сүріп жүргеніне біз де, олар да кінәлі емес. Егер қазақ тілін жек көріп, үйренгісі келмесе, онда өз еріктері. Оларды қумаймыз. Тек банк, кеңсе, мемлекеттік қызметтерде жұмыс істемейді, саяси­ үрдістерге араласпайды. Қара жұмыс істеп күнін көре берсін. Мен бұны ойдан тауып отырғаным жоқ, барлық елде мемлекет тілін білмейтіндердің өмірі сондай. Сіз Францияға барып: “Мен француз тілін білмеймін, бірақ Парламентке сайланғым келеді”, – деп айтып көріңізші. Сізді есуас деп түсінеді.

– Неге осы талапты тек аз ғана топтың аузынан естиміз? Жоғарғы жақ бұлай деп әлі күнге дейін айтқан емес қой.

– Әңгіме осында. Қазіргі билік бір жайтты анық түсінбей отыр. Бұл талап қазір қойылмаса да, он жылдың ішінде қойылмаса да, жаңа билік келгенде қойылады. Өмір заңдылығы бойынша әр нәрсенің өз мерзімі бар. Мемлекетшіл емес билік орнын босатқан күні олардың орнын басатын жастар өсіп келеді. Бұл істі солар қолға алады. Мен бұны анық білемін.

– Тым сенімді айттыңыз ғой?

– Сендердің газеттеріңе абырой әперетін нәрсені айтайын ба?

– Айтыңыз...

– Әркім өз кәсібіне мамандана бастаған соң, сол саланы жақсы меңгере бастайды. Мысалы, мені мектеп қабырғасында жүріп-ақ саясат қатты қызықтыратын. Одан кейін Мәскеуде оқып жүрген студенттік кезімде құрдастарыма: “Кеңес Одағы деп жүргеніміз мемлекет емес, орыстардың күшпен құрып жаулап алған империясы. Тек атын өзгерткен. Империялар бәрібір түбі құлайды. Орыс империясы да күйрейді”, – дейтінмін. Көпшілігі бұл пікіріме 202

үрке, шошына қараған. Әрине, оның қашан болатынын дәл айта алмадым. Бірақ саяси білімім менің дұрыс аңғарып жүргенімді көрсетті. Дүние бір орнында тұрмайды. Міне, менің айтарым. “БАҚ туралы” заңды қабылдағанда да бұл жоба дүниежүзілік тәжірибеге сәйкес емес деп қарсы шыққанмын. Ол кезде “Отан” партиясында қызметте едім. Партияластарым ойланып сөйле деп кеңес берген. Мен болсам оларға: “Сендер мені бірден түсіне алмайсыңдар. Менің білімім, тәжірибем бар. Ойланып көріңдер” дейтінмін. Ақыры бұл заң жобасын Парламенттегі “Отан” партиясының фракциясы, “Отан” партиясының өзі, Конституциялық Кеңес мақұлдап, қол қою үшін Елбасының алдына апарды.

– Кейін Елбасы “Медиа форумда” бұл заң жобасын қабылдамай тастап, үлкен ықыласқа ие болғаны есімде. ТМД жөнінде қандай саяси болжамыңыз бар?

– ТМД құрыла бастаған кезде-ақ оның болашағы жоқ екені анық көрінген. Себебі, ТМД орыс империясының қол астындағы ұйым ретінде қалыптасты. Кезінде Мемлекетаралық Экономикалық Комитет құрайық деген ниет болған. Мен ол кезде министрдің бірінші орынбасары болып қызмет еттім. Мемлекет қызметкері ретінде сол комитетті құруды талқылауға қатысып, МЭК-тің құрылуына қарсы болдым. Себебі, көпшілік бұл комитетті басқарудың 60% Ресей үлесінде, қалған 40% өзге мемлекеттердің үлесінде болсын деген шешім шығарғысы келді. Сол кезде отырған көпшілікке: “Қалайша бұны мемлекетаралық комитет дейміз. Біз бәріміз жиылып бір дауыстан ән айтсақ та, Мәскеудің әні басым болмақ. Мәскеудің аузына қарап күн көретін заманға қайтып келе жатырмыз ”, – дедім. Ақыры мұндай комитет құрылмады.

– Енді Біріккен Экономикалық Кеңестік құрамыз деп жатырмыз ғой.

– Бұл Кеңестіктен де келер пайда жоқ. Егер БЭК құрылса, ол Ресейге де, Белоруссияға да, Қазақстанға да зиян болады.

– Ал Оңтүстікте жағдай шиеленісіп бара жатқанға ұқсайды. Өзбекстан Президенті Ислам Каримов былтырғы Ташкенттегі лаңкестіктердің әрекетіне Қазақстанның қатысы бар деп мәлімдеген еді. Енді шекарамызда ши шығарып жатыр. Осы 203

жағдайлар екі елдің арасына салқындық тигізбей ме? Әлде бауырлас­ екі елдің арасына іріткі салып отырған үшінші күш бар ма?

– Журналистердің кез келген оқиғаның артынан үшінші күшті көргісі келетіні қызық. Әуелі Қазақстан мен Өзбекстанның екі жақты қарым-қатынасына көз жүгірту қажет. Өкінішке орай, Орта Азияда Қазақстан мен Өзбекстан жалғыз таққа таласып, бәсекелесуде. Шындығында, мұндай тақ Орта Азияда жоқ. Кейбіреулер сол тақты көз алдарына елестетіп жүргендіктен мемлекет арасында салқындық орнауда. Бірігіп жұмыс істер болсақ, екі ел үшін де тиімді тұстар өте көп. Себебі, біз тағдыры бір, бауырлас елдерміз. Өзбекстан халқының саны соңғы жиырма жылдың ішінде 40%-ға өседі. Ал бізде ондай демографиялық дүмпу әзірге байқала қоймайды. Қазақстанға экономикалық ахуалын дамыту үшін жұмыс күші қажет болмақ. Бұл ортақтасып жұмыс істеуге негіз болар жайттың бірі ғана. Бірінші кезеңде су тапшылығы мәселесін шешу үшін ортақ одақ немесе конфедерация құрғанымыз жөн болар. Өзбекстан шекарашылары өздерінің заңсыз әрекеттеріне қарсы жауап ретінде қазақ Үкіметінің, Сыртқы істер министрлігінің батыл тойтарыс жасағанына қарап жігерленіп отыр. Қай ел болсын, бұндай жағдай орын алса, дереу қарымта жауабын береді. Өзбекстан үкіметі шекарашыларын тәртіпке келтіре алмаса, оларды тәубесіне келтірер Қазақстанда экономикалық құрал бар. Қазақ жерінде күн көріп жүрген өзбектердің барлығын елдеріне қайтарып жіберсек болғаны.

– Депутаттар бұны ұсынып көріп еді...

– Олар дұрыс ұсынды. Қажет десеңіз мәселені ушықтырмай шешудің тағы мынадай жолы бар. Қазақ еліндегі өзбектер тапқан табыстарының барлығын есепшот арқылы аударуда. Біз болсақ, сол аударылымның жартысын өзімізде алып қаламыз деген талап қойсақ жетіп жатыр. Тіпті болмаса, шекараны 4-5 күнге жауып қояйық. Олардың көкөністері бүлініп, халық абыржи бастағанда не істер екен. Бірақ біздің үкімет бұндай шараларға бармай отыр.

– Неге деп ойлайсыз?

204

– Себебі, қазіргі Үкімет мүшелерінің ішінде мемлекетшіл адам жоқ. Қазақ мемлекетіне, ауылдағы қазақтың тұрмысына, тілге, мәдениетке жаны ауырып жүргендерін көрмедім.

– Сіз бірде “Қазақстан елшілері құпия хабарларын елге Ресей елшілері арқылы жібереді” деп едіңіз. Еліміздің сыртқы қауіпсіздігіне қатысты ақпаратты бөтен елге білдіруіміз сол мемлекетшілдіктің жоқтығынан ба?

– Сыртқы істер министрлігін басқарып отырғандар Ресейді әлі де болса бұрынғы империяда жүрген әріптестерім деп санайды. Әлі күнге дейін Қазақстанды дербес ел деп қабылдамайды. “Мемлекеттік құпияны Мәскеуден, Кремльден несіне жасырамыз?” деп ойлайды. Дипломатия саласын еліміздің дербестігін жан-тәнімен сезінетін адамдар басқаруы керек еді. Дипломатия саласында мемлекет тілін білмейтін жандар қызмет етіп жүргені масқара емес пе?

– Соңғы ақпараттар бойынша бұдан былай өзге елдегі елшілік қызметкерлеріне қазақ тілін білу талабы қойылып отыр.

– Үш жылдан кейін бұл талап қойылмақ. Неліктен мұнша ұзақ уақыт беріп отыр? Біздің арамызда қазақ тілі мен шет тілін қатар білетін жастар көп қой. Сол елшілікте жұмыс істеп жүргендердің барлығы бірдей дипломаттар емес. Көпшілігі – Шет тілдері институтының түлектері немесе өз бетімен шет тілін үйренгендер. Әлем алдында мазақ болмайық десек, оларға қазақ тілін үш айда үйрен немесе орныңды босат деп қатаң талап қойғанымыз жөн.

– Конституцияға өзгеріс енгізу керек және елде күрделі өзгеріс болуы керек деген әңгімені жиі айтатын болдыңыз. Күрделі өзгеріс біздің қоғам үшін әлі ерте емес пе?

– Неге ерте?

– Күні ертең бізде де бір сілкініс болды делік, отаршылдық санадан арылмаған халықтың қайтып оңалуы қиын болады ғой?

– Бұл сіздің сұрағыңыз Қазақстанда отарсыздандыру саясатының әлі жүргізілмегендігінен туындап отыр. Өйткені басқа елдер, халықтар он бес жылда сондай саясатқа көше алады, ал қазақ халқы оған дайын емес. Бұл – қате пікір. Орыс империясы біздің жерде қасақана қанша сынақтар жүргізді. Біз болсақ тек қана Семейді атаймыз. Ал Қазақстанның 205

батысынан шығысына, оңтүстігінен солтүстігіне дейін сынақ алаңы болды. Қашаған сынақ салдарынан ойылып қалған жер екеніне көбісі мән бермейді. Орыс империясы қазақ даласына өзінен соң адам болып қалыптасуға қауіпті үлкен апат тастап кетті. Дүние жүзіндегі атом бомба жарылыстарының 25% орыс империясының үлесінде болса, 500-ден астамы қазақ топырағында өтті. Бір сұмдығы, жарылыс болған күндері жел міндетті түрде Қазақстанның ішіне қарай соғуы керек болған. Егер Қазақстаннан тысқары соқса, сынақ өткізілмейтін. Мен бір құпия ашып отырғаным жоқ. Бұл – жарық көрген мағлұматтар. Неге олай болды? Ресей ең жыртқыш саясатты қазақтарға қатысты ұстанды. Себебі, 1897 жылғы сынақ бойынша славяндардан кейін саны көп қазақтар болды. Сонда олар алдарына қазақтарды біртіндеп құрту мақсатын қойды. 1986 жылы орыс империясынан ең бірінші таяқ жеген біз болдық қой. XX ғасырдың аяғында күректің екі жағын қайрап бас жару деген не деген сорақылық?

– Сорақылық қана емес, асқан қатыгездік қой... Сіз сол кезде қайда болдыңыз?

– Мен ол кезде шетелде жүрген едім. Елшіден кейінгі үлкен мансапты қызметте болатынмын. Сонда менің соңымнан “үш әріптің” адамдарын қойып аңдып жүрді. “Болатхан Тайжанович шетелге кетіп қалады” деп қорықты. Ол кезде ең құпия деректермен танысуға тиісті өкілетті топтың ішінде едім мен. 1986 жылдан кейін олар: “Қазақстанда дүрбелең болды, мына кісіміз Батысқа кетіп қалса, көп құпияны ашып қояды” деп үрейленіп, соңымнан қалмады. Содан мен: “Менің соңымнан жүріп аңдудың қажеті жоқ. Сіздер күні-түні есігімнің алдына кісі қойып, телефонымды тыңдап, кетірмеудің мың тәсілін білесіз, ал мен солардың бәрін қолданғанда мың біріншісін білемін”, – дедім. “Менің кететін ойым жоқ. Себебі, мен – қазақпын. Мен Отанымнан кетпеймін. Қанша ашулансам да, мемлекет құпиясын жария етпеймін. Ондайға қазақтар бармайды”, – деп айтқан соң сабаларына түсті.

1986 жылы сондай да жағдай болған.

– Сіз келер сұхбаттың тақырыбын айқындап берген тәріздісіз. Бұл туралы бәлкім келесі жолы әңгімелесерміз. Уақыт тауып сұхбаттасқаныңызға Алла разы болсын! Әңгімелескен Асхат СӘРСЕНБАЙҰЛЫ 206

“Начнем с понедельника”, №19(630), 19–25 мая 2006 года

Болатхан Кулжанулы ТАЙЖАН Родился 8 марта 1941 г. в Повлодаре.

1959-1966 гг. – студент Московского государственного института международных отношений (МГИМО) МИД СССР.

1963-1964 гг. – работал дежурным референтом Консульства СССР в Порт-Саиде, (Объединенная Арабская Республика).

1966-1970 гг- аспирант Института мировой экономики и международных отношений (ИМЭМО) Академии наук СССР.

1970-1974 гг. – младший научный сотрудник Института экономики АН Казахской ССР.

1974-1975 гг. первый секретарь, генеральный секретарь МИД Казахской ССР.

1975-1980 гг. – вице-консул Консульства СССР в Ходейде, Йеменская Арабская Республика (ЙАР), второй секретарь Посольства СССР в ЙАР.

1980-1982 гг. – ответственный секретарь Общества дружбы с зарубежными странами, заместитель заведующего отделом зарубежных связей ЦК Компартии Казахстана.

1982-1985 гг. – заведующий отделами протокольным, консульским, печати МИД Казахской ССР.

1985-1989 гг. – первый секретарь, генеральный консул, советник Посольства СССР в Народной Демократической Республике Йемен (НДРЙ).

1989-1990 гг. – заведующий отделами консульским, печати МИД Казахской ССР.

1990-1991 гг. – заместитель председателя Государственного комитета по внешнеэкономическим связям Казахской ССР.

1991-1993 гг. – первый заместитель министра внешнеэкономических связей Республики Казахстан.

1993-1999 гг. – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Арабской республике Египет и по совместительству – в Марокко, Тунисе, Алжире, Ливии, Сирии и Иорда207

нии. Полномочный представитель РК в Организации Исламская Конференция (ОИК), в Республике Ливан.

1999-2001 гг. – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Малайзии.

2001-2003 гг. – общественно-политическая и публицистическая деятельность.

2003-2005 гг. – советник заместителя председателя Республиканской политической партии “Отан”. С 2005 г. По настоящее время – член Президиума общественного движения “Демократический блок “За свободный Казахстан ”(февраль-декабрь 2005 г.); с декабря 2005 г. – независимый политик, публицист.

Мы должны иметь возможность свободно излагать свои мысли – Болатхан Кулжанулы, к нам на интервью Вы пришли прямиком со съемок на телеканале “Казахстан”. Отсюда и первый вопрос – как Вы оцениваете кадровые перестановки на канале, которые вызвали такой резонанс в обществе?

– Когда менялось руководство телеканала “Казахстан”, это вызвало самые разные толкования. Я был включен в Общественную комиссию, созданную Парламентом и общественностью. Мы встречались с прежним и нынешним руководством, с журналистами, как с теми, которые сейчас там работают, так и с теми, кто уволился. Мы проверили даже финансовую деятельность прежнего руководства. Могу сказать, что для телеканала последние 5 лет были годами подъема как в творческом, так и финансово-экономическом плане. Мы увидели девятикратный рост технической оснащенности канала, резкий рост заработной платы работников, подъем подоходности и так далее. Как я понял из бесед с коллективом , беспокойство было вызвано прежде всего тем, что канал в результате переназначений может потерять свое лицо, содержание передач может быть резко изменено и может даже измениться соотношение передач на казахском и русском языках.

208

– В какую сторону?

– В сторону русификации канала. Но, как мы потом убедились,таких планов нет и не было ни у нового руководства, ни у прежнего. Мы так же встречались с руководством Министерства культуры и информации, и те заверили членов комиссии, что политика и лицо канала сохраняется. У меня создалось впечатление, что смена руководства произошла на почве разногласий прежнего руководителя корпорации с нынешним руководством Министерства культуры и информации. В целом же коллектив настроен достаточно позитивно. Плюс к этому нужно добавить , что ни прежний, ни нынешний руководитель не “цепляются” за кресло.

– Тем не менее конфликт развивается . Даже конгресс журналистов подключился, сделав свое знаменитое заявление.

– Это заявление уже прокомментировано самим министром Ертысбаевым по телевидению. Хотя при смене руководства действительно были нарушены определенные нормы, требуемые законодательством. Если канал считается акционерным обществом, пусть даже со стопроцентным участием государства, то по уставу этого АО должно было быть проведено собрание акционеров, на котором избирался бы совет директаров. За тем этот совет должен был на своем заседании избрать членов правления. А уж эти члены правления, в свою очередь, избирали бы председателя правления. Вот это нормальная процедура, тем более что противодействия со стороны прежнего руководителя ожидать не приходилось. Вместо этого была непонятная спешка. Не думаю, что случилось бы что-нибудь страшное, если бы эти назначения прошли в течение 7-10 дней. Я с такими вещами, как акционерные общества, начал знакомиться еще во время своего студенчества, когда советские люди вообще слыхом не слыхивали, что такое “акция” , “акционерное общества”. А нас специально обучали этому, имея в виду, что наша трудовая биография будет связана с деятельностью за рубежом и мы должны были прекрасно ориентироваться в рынке и его отдельных механизмах.

– Раз уж мы заговорили об отечественном телевидении, то хотелось бы узнать Ваше мнение относительно идеи национали209

зации телеканала “Хабар” . Насколько это реально и насколько нужно?

– Конечно, когда мы говорим о национализации, сразу всплывают воспоминания о том этапе, через который мы уже прошли, – коммунистическое строительство. Но в данном случае национализация все-таки больше подразумевает демонополизацию в сфере СМИ. В этом контексте я полностью поддерживаю эту идею. Потому что монополизация средств массовой информации – это уже ограничение свободы мнений и высказываний. К сожалению, мы с этим сталкиваемся – и это нужно не скрывать, а исправлять. А в плане возможностей – то тут может появиться множество препятствий. Учитывая те возможности сопротивления, которые есть у владельцев “Хабар”. Вслед за национализацией должен последовать следующий этап. То есть проведение акционирования демократического типа. В любом случае, телеканал “Хабар” должен быть демонополизирован. Я бы хотел осветить и другую сторону медали. Получилось так , что в распоряжении государства, кроме “ Казахстана”, других электронных СМИ не оказалось. Привело это к тому, что нынешние каналы не работают на единство Государства Казахстана. Они не ведут никакой работы по сплочению нашего народа, по внедрению государственного языка. Вы посмотрите содержание передач этих каналов. Там почти нет информационных передач, там нет нормальных аналитических передач, обсуждающих наши животрепещущие проблемы. По сути дела, это каналы ретрансляционные. Причем ретрансляция идет из мира, который от казахской культуры далек. Никто не пытается ретранслировать азиатские каналы: 80-90 % эфира – это российские передачи.

– Может быть, дело в качестве передач азиатских каналов?

– А вы посмотрите на качество российской ретрансляции. В основном – сериалы, иногда развлекательные программы. Если уж говорить о качестве, то давайте показывать западные телеканалы с их информационными и развлекательными программами, ток-шоу с разнообразной тематикой, проходящие в режиме свободного обмена мнениями.

210

– Тогда, может быть, пора создавать общественное телевидение? Возможно, это отразится на качестве эфира.

– Я пока не вижу в Казахстане ни финансовых, ни правовых, политических условий для начала работы такого телевидения. Если его удастся создать, то буду только рад. Но факт налицо – возможностей для такого создания я не вижу. Если отдать его на бюджетное финансирование – то оно общественным уже не будет. Кто платит, тот и заказывает музыку. Если брать политическую сторону, то общественное телевидение – это плод развития гражданского общества. Между тем не приходится говорить хотя бы о создании всех атрибутов гражданского общества, насколько они развиты – это уже отдельный вопрос. А если гражданское общество отсутствует, то волей-неволей такое телевидение либо отдадут в ведение Парламента, либо какой-то группы лиц, которая наверняка окажется аффилирована с теми или иными политическими силами в стране. Может быть, его удастся создать какими-то административными ресурсами, но это не будет то общественное телевидение, которое мне знакомо по зарубежным странам.

– Какие же атрибуты гражданского общества должны быть созданы в первую очередь?

– Прежде всего мы должны иметь возможность свободно излагать свои мысли, вступать в полемику. Что значит “свободно”? Это значит, что не нужно будет опасаться оказаться наказанным за то или иное высказанное мнение. Что не будет опасности подвергнуться каким-либо преследованиям на работе, что “под пресс” не попадут родственники. Вот в этих условиях и может создаваться гражданское общество. Кроме того, гражданское общество подразумевают максимальную передачу не только общественнополитических, но и государственных дел в руки представителей общества. Это выборность местной исполнительной власти. В мировой практике, вообще в большинстве стран, судьи с низшего и до самого высшего уровня избираются . Там, где они назначаются, независимого суда ждать уже не приходится. Особенно, когда эти судьи назначаются практически одним лицом. Следующим шагом в нашем политико-социальном развитии должно стать именно превращение института судей в избираемый орган.

211

Гражданское общество состоит из множества самостоятельно управляемых ячеек. Это и неправительственные организации (которых в Казахстане уже несколько тысяч) , и независимые профсоюзы, разделенные по отраслям. Это могут быть общественные объединения, скажем, потребителей, у которых должна быть возможность влиять на то же ценообразование. Это огромная сеть деятельности общества. Взять, например, НПО. Последние законы резко ограничили возможности неправительственных организаций, особенно в части финансирования. Я бы сказал, что это шаг не в сторону гражданского общества, а совершенно в обратную сторону. Наши НПО прекрасно знакомы с таким требованием, как непременная лояльность к властям. Хотя такие организации, наоборот, должны открыто и безбоязненно высказывать власти свои критические замечания . Чем более развито гражданское общество, тем больше в данном государстве саморегулирование деятельности во всех сферах, естественно, в рамках правового поля. С соблюдением и исполнением принятого законодательства. У нас, к сожалению, такого нет. У нас есть административное регулирование. Беседовал Роман ИВАНОВ

“Республика”, №08 (16), 26 мая 2006 года Общественный деятель Болатхан Тайжан заметил, что правители добровольно со своей должности никогда не уходят: “Пока не будет демократии, мы не добьемся политических изменений, ожидать, что кто-то добровольно отдаст власть, это детство. Надо бороться за власть, надо и народ пробуждать... ”. Пытливые умы из “зрительного зала” интересовались и тем, почему власть боится своего народа и не дает ему права избирать акимов, как он избирает президента. Г-н Терещенко считает, что “акимов нужно назначать, президент их назначает и отвечает за свою команду. А как он за них будет отвечать, если не он их будет назаначать?”.

212

Амиржан Косанов не согласился с тем, что акимов нужно назначать: “Настоящая демократизация – это дискомфорт для нынешней власти. Она привыкла жить при тех законах, которые помогают ей избежать настоящего контроля со стороны общества, поэтому она боится народа. Помните отчеты акимов? Туда же не пускали тех людей, которые могли его критиковать. Самый главный отчет любого чиновника, начиная от президента и заканчивая сельским акимом, это выборы. Человек, который идет на выборы, знает, если его предвыборные обещания не будут выполнены, его не переизберут”. Поддержал его и Асылбек Кожахметов: “Если пройдут выборы акимов, сразу станет видна политическая несостоятельность действующей системы власти. И нынешняя власть этого боится”.­ “Жас Алаш”, №54, 6 шілде, 2006 жыл

Ұлт патриоттары мемлекеттік тіл туралы заң жобасын ұсынды Өткен сейсенбіде тіл жанашырлары ҚР “Мемлекеттік тіл туралы” заңының жобасын жария етті. Он сегіз баптан тұратын бұл жобаны “Ұлт тағдыры” қозғалысының жетекшілері Дос Көшім, Хасен Қожахмет, саясаткер, кәнігі дипломат Болатхан Тайжан және қоғам қайраткерлері Эрнест Төреханов, Болат Дүйсенбі, Мақсұт Оразай дайындаған екен. Авторлардың айтуынша, жоба ешқандай да эмоцияға бой алдырмастан, тек қана әлемдік тәжірибеге, өркениетті елдердің, атап айтқанда, Англия, Франция,­ Германия, АҚШ, Ресей, Израиль және Араб елдерінің мемлекеттік тіл туралы заңдарына сүйеніп жасалған. Онда мемлекеттік­ тілді тұғырына нықтап қондыруға бағытталған мынадай баптар бар: “1-бап. Қазақстан Республикасының “Мемлекеттік тіл туралы” заңының негізгі міндеті – мемлекеттік тілдің Қазақстан аумағында толық мәнінде жұмыс істеуін қамтамасыз ету.

213

2-бап. Қазақстан Республикасының Конститутциясына сай мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Қазақстан азаматтарының мемлекеттік тілді білуі міндетті.

3-бап. Қазақстандағы диаспоралардың барлығының құқығы бірдей. Олардың тілдерінің біреуіне заң арқылы артықшылық берілмейді.

4-бап. Ұлтаралық қатынас тілі заң арқылы бекітілмейді. Әрбір азамат басқа ұлт өкілдерімен қатынас тілін өздері шешеді. Азаматтардың бір-бірімен сөйлесу, хат жазысу тіліне ешқандай шек қойылмайды”. Сіздердің қатқыл позицияларыңыз орыс тілділердің Қазақстаннан жаппай көшіп кетуіне әкеліп соқпай ма? – деген сұрағына Болатхан Тайжанның берген жауабы мынадай болды: “Біріншіден, біз Қазақстандағы орыс диаспорасына қысым жасауға, елден көшіруге ұмтылып отырған жоқпыз. Екіншіден, бізді “Қазақстаннан орыс тілділер көшіп кетеді” деп қорқытуды қою керек. Өйткені, бұл мәселе әрқашан өз өзектілігін жоғалтқан. Қазақстанда орыс тілділер табиғи түрде азайып келеді. Қазір 28 пайыздан да кем. Бұл процесс механикалық түрде, яғни эмиграция арқылы және табиғи түрде жалғастыруда. Қазақстандағы орыс тілділердің дені – жасы ұлғайғандар. Өкінішке қарай, оларда тууға қарағанда өлім-жітім көп. Үшіншіден, өз басым орыс тілділердің Ресейге үдере көшіп кетуінен аса қауіп көріп тұрған жоқпын. Көптеген елдер орыс тілділерсіз-ақ гүлденіп, өркендеп, дамып келе жатыр. Мен халықаралық қатынастар маман ретінде бір мысал айтайын. Өзім көптеген елдердің даму процесін сараптап көрдім. Кеңес Одағы кезінде Мәскеудің ықпалында болған елдерге назар аударып байқаңыздаршы. Шығыс Германия мен Батыс Германияның даму деңгейін салыстырыңыздар. Ғылым мен техника және басқа да өлшемдер тұрғысынан. Солтүстік Корея мен Оңтүстік Кореяның даму деңгейіне қараңыздар. Бастапқы кезде Солтүстік Кореяның даму деңгейі Оңтүстік Кореяға қарағанда әлдеқайда жоғары болатын. Солтүстік Корея Корей түбегінің индустриясы өте жақсы дамыған бөлігі еді. Қазір мүлде басқаша. Оңтүстік және Солтүстік деп екіге бөлінген Йеменге қараңыздар.

1967 жылы Оңтүстік Йемен Кеңес одағының ықпалына түсті.

214

Оңтүстік Йемен кезінде даму деңгейі жағынан Сингапурдан әлдеқайда жоғары тұрған. Сол кезде адамдар Сингапурға емес, Йеменге баруға ұмтылатын. 1967 жылы Кремль Оңтүстік Йеменге өз саясатын жаңа бастағаннан кейін бұл ел Солтүстік Йеменнен картоп тасуға мәжбүр болды. Қазақ тілділерді “орыстілділер елден көшіп кетеді” деп қорқытпау керек. Керісінше, орыстілділерді қазақ тілін үйренуге, біздің мәдениетімізге жақындатуға шақыруымыз қажет. Бұл – ғаламдық процесс. Өркениетті елдердің тәжірибесі”. Шадияр ӨТЕМІСҰЛЫ

“Свобода Слова”, 20 июля 2006 года

Семейный проект: слияние в “Отан” В “Политоне” обсудили партийные пертурбации Как известно, 4 июля 2006 года на внеочередном съезде партии “Отан” было объявлено о присоединении к “Отану” партии “Асар”. Новое объединение можно оценить однозначно: создан монстр – аналог подобного рода партий в странах с тоталитарными режимами. Несомненно, что расширившийся “Отан” будет стремиться захватить монополию на партийное строительство в Казахстане. По мнению общественного деятеля Болатхана Тайжана, у оппозиции в результате слияния партии сужается поле для конкуренции. Он посчитал, что оппозиция даже не прокомментировала факт объединения проназарбаевских партий. Г-н Тайжан выразил опасение, что, принимая во внимание последний по всем параметрам срок пребывания Назарбаева у власти, он, тем не менее, в случае внесения парламентом поправок в Конституцию, может стать премьер-министром с широчайшими полномочиями и удерживать власть в стране до последнего. На это будет нацелена деятельность нового “Отана”, областные и районные филиалы 215

которого возглавляют акимы, а единственной целью партии является более прочное врастание во власть. Пессимистично высказался Болатхан Тайжан и о возможных преемниках Назарбаева на президентском посту. Он полагает, что нынешний президент не собирается отдавать свою власть никому. В своем выступлении Андрей Чебота не преминул упомянуть газету “Свобода Слова”, которая три месяца назад писала о тенденциях к альянсу между партиями “Алга!”, “Ак жол” Байменова и “Асар”. По ироничному замечанию политолога, публикации нашей газеты могли вызвать опасение в администрации президента, что партия “Асар” будет пытаться для достижения своих целей использовать ресурсы оппозиции. На это корреспондент “Свободы Слова” заметил, что события того периода потребовали от газеты отразить свою точку зрения на происходившие события и разъяснить читателям опасность затеянных политических игр. Газета “Свобода Слова” дала тогда свою оценку инспирированным властью комбинациям на политическом поле. Не секрет, что один из тех политических игроков является “троянским конем” Астаны в стане оппозиции, а другой на обломках когда-то созданного Галымжаном Жакияновым движения пытался прощупать мнение властей на предмет позиционирования себя как единственно приемлемого официального оппозиционера. В целом дискуссия в клубе “Политон” прошла вяло, был поставлен ряд вопросов, на которые никто не стремился немедленно найти ответы. “Ар”, “Спектр” сараптама орталығы №01(01), 21 шілде, 2006 жыл

Иран атомы Қазақстанға қауіпті ме? Орталық Азияның “қара құлыбы” – Азия құрлығының бірнеше елінде елші болған кәсіби дипломат Болатхан Тайжаның ойынша, Иран атомы Қазақстанға қауіпті емес. Оның пікірі Иранның Қазақстандағы елшісі Рамин 216

Мехманпарасаттың ойымен сабақтас: – “біріншіден, Иран атомы бейбіт мақсаттарды көздейді, екіншіден, Иранда ядролық қару болғаны мұсылман елдерінің әлемдік қауымдастық алдындағы беделін арттыра түседі”.

– Б. Тайжанның пікірі – “Иран – мұсылман ел, Қазақстан да мұсылман ел. АҚШ Иранға бекер шүйгіліп жүр” деген қазіргі қазақ қоғамындағы қасаң стереотипті ойдың жиынтығы. Ораз ӘЛІМБЕКОВ

“Начнем с понедельника”, №26 (637), 7-13 июля 2006 года

2007-й будет годом русского языка Болатхан ТАЙЖАН, известный общественный деятель РК: – У меня достаточно скептическое отношение к русскоязычной прессе. Во-первых, потому что, как правило, русские журналисты в Казахстане совершенно не знают казахский язык и, соответственно, не знают тех вещей, которые публикуются на нем, будь это информационная или художественная литература. Не читая публикаций на казахском языке, писать, что вы хорошо знаете политическую, социально-общественную обстановку в Казахстане,­ не совсем этично. Во-вторых, если вы обратите внимание, то материалы в русскоязычных изданиях мало касаются внутренних проблем Казахстана. На каналах это в основном ретрансляция или трансляция низкопробных, абсолютно бездуховных фильмов, а относительно публикаций, то это в основном скандалы, и чем больше, тем лучше для издания – будут покупать. Да и в целом мне кажется, что русскоязычная пресса в Казахстане постепенно должна настраиваться на то, что она является неотъемлемой частью общественно-политической жизни страны, а не сторонним наблюдателем... Поэтому многие газеты, грешащие “желтизной”, должны повернуться лицом к внутренним проблемам государства.­ 217

С 1991 года ареал распространения русского языка резко сокращается. Об этом свидетельствуют данные по изучению мировых языков. С одной стороны, это можно объяснить тем, что пала такая огромная держава, как Советский Союз, и бывшие республики, развиваясь самостоятельно, стали возрождать свои национальные языки. В настоящее время примерно 95% научно-исследовательских публикаций в мире приходится на развитые страны с французским, английским, немецким языками, а на русский только 1-1,5%. И это внушительный показатель. Сейчас, когда национальные языки независимых государств становятся все более востребованными, впoлне закономерно, что сфера русского языка сужается. Опрос проводила Ирина СТУПАЛОВА

“Ар”, 28 шілде, 2006 жыл

Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды... Сыртқы саясат, Қытай, Ресей, Орта Азия, Иран туралы – Болатхан мырза, Қазақстанның көп векторлы саясаты қаншалықты тиімді? Қазақстанның стратегиялық әріптесі кім? Кейбір саясаттанушылар АҚШ-ты, бірі Ресейді, енді бірі Қытайды атайды. Тағы бірі Еуроодақпен серіктес болу керек дегенді айтады.

– Әрине, аталған үлкен мемлекеттердің бәр-бәрімен дұрыс қарым-қатынас жасау керек, бірақ Ресейден өте сақ болу керек дер едім. Өйткені, АҚШ, Қытай, Жапония, Еуропаға қарағанда Ресей бәрібір өзіне бағындыру, өз билігін жүргізуді көздейді. Және Кремль ол пиғылынан ешуақытта қайтпайды. Тек қана Қазақстан емес, Кавказ елдеріне де шүйлігіп, тіпті Еуропаға да доқ көрсетіп, қоқан-лоққы жасап отыр. Мұнай-газ болсын, кез келген тәсіл арқылы қысым жасау пиғылы бар. Мұны біз еш ұмытпауымыз, бір сәт те естен шығармауымыз керек.

218

– Кейбір саясатшылар қытай факторын көп айтады, “Қара қытай қаптаса, сары орыс әкеңдей көрінер” деген сөзді мысал етеді. Шынымен де төніп тұрған қытай экспансиясы бар ма?

– Мен Қытай факторы туралы талайдан бері шаршамайталмай айтып келе жатырмын, тағы да айтамын: Қытайдан қорқатын ештеңе жоқ. Өйткені, басып-жаншып, бағынышты ететіндей Қазақстан оның отары – колониясы болу керек. Ондай тарихи да, саяси да негіз жоқ. Қытай біздің саяси дербестігіміз бен тәуелсіздігімізді мойындайды. Ал экономикалық қарымқатынастан қорқатын дәнеңе жоқ. Әрине, олардың бұйымдары, заттары біздің рынокқа көптеп келіп жатыр. Бірақ олардың біздің мектепке, балабақшаға, жоғарғы оқу орнына кірісетін, тілін бізге мәжбүрлеп үйрететін жөні жоқ, пиғылы және жағдайы да жоқ. Ал Ресей факторы одан әлдеқайда күшті. Жалпы, алыс-жақын елдердің бәрімен де қарым-қатынас жасау керек, соның ішінде Ресеймен де. Бірақ терезесі тең мемлекет ретінде. Онымен ешқандай саяси-әскери одаққа кірмей, екіжақты сауда-саттық, саяси қарым-қатынас жасаған жөн. Жауласпай-ақ, конфронтацияға бармай-ақ, тепе-тең қарым-қатынас жасауға болады. Бірақ алыс болашақта Орта Азия елдерімен қарым-қатынасымызды дұрыстауымыз керек. Өйткені, қалай десеңіз де, бұлар – іргелес көрші. Экономикалық тұрғыдан тиімді, жақын, көлік-тасымал мәселесінде тауарымызды басқа жаққа апарғаннан әлдеқайда төмен болады. 60 миллион халқы бар Орта Азияны елемей­ жүргеніміз – саяси-экономикалық қате. Біздің болашағымыз – Америкада, болмаса, Еуропада деу – асыра сілтеу. Мен сізге айтайын, дәл қазір де Қазақстан соншама олардың біреуінің көңілін аулап отырған жоқ. Әрі біз Еуропадан алыс жатырмыз, екіншіден, мұнай мен газ, металдан басқа олар қызығатын дүниеміз де жоқ. Демократиямыз әлі өспеген, халықтың санасезімі төмен, әлеуметтік жағдайы нашар, инфроқұрылым жетілмеген, жолдарымыз әлі түзелмеген. Сондықтан екі өкпемізді қолымызға алып “Еуропамен қарым-қатынас жасауымыз керек, Еуропаға бұрылуымыз керек” деген – негізгі сөз жоқ.

– “Ресейден іргемізді аулақ салу үшін АҚШ-тың саяси-әскери ықпалына сүйену керек” деген пікір бар, бұл қаншалықты орынды?­ 219

– Әлгінде аталған мемлекеттердің біреуімен тым жақын болатындай Қазақстан олар үшін аса маңызды ел емес. Тек оларды қызықтыратын – табиғи байлығы. Транзиттік мемлекет ретінде де Еуропа Қазақстанды пайдаланайын деп отырған жоқ. Олардың Азиямен қарым-қатынас жасайтын дәстүрлі, қалыптасқан басқа жолдары бар. Біреумен әмпей, біреумен салқынқабақ қырбай болмай, дұрысы – бәрімен біркелкі болған жөн. Сонау Сингапурдан бастап, Атлантикаға дейін темір жол, көлік қатынасын жөндетуге болар еді. Өйткені оңтүстік-шығыс Азия елдері осындай жобаға ынталы болып отыр. Оны ашық айтты да, жариялады да. Бірақ Қазақстан әзірге орыстың маңайынан шықпай отыр. Елдің алыс болашақтағы мүдделеріне көңіл бөлмей отыр. Қай мемлекетті алмасаңыз да, қолдан келгенше басқалармен тәуір қатынас жасауға ұмтылады. Бірақ есіңізде болсын, әр мемлекет өз ұлттық мүддесіне сай саясат жүргізеді. Кейбір мемлекеттермен өте тығыз, енді кейбірімен ішінара, кейбірімен салқындау болып та жатады. Көпвекторлы саясат біз шығарған, я бір ойдан тауып алған нәрсе емес. Тек ол мемлекеттік, ұлттық мүддеге сай келе ме, сол тұрғыдан қарау керек. Мейлі, ол АҚШ болсын, Англия болсын, мен бас-басына атап, санамалап жатпай-ақ қояйын, қай мемлекет болмасын, өз ұлттық мүддесін күйттейді.

– Болатхан мырза, Тәуелсіздік алғанымызға 15 жыл болса­ да, Ресейдің саяси-идеологиялық ықпалынан шыға алмай отырғанымыз рас. Оны жаңа сөз арасында өзіңіз де айтып қалдыңыз. Тіпті соңғы кезде Кремльдің саяси, ақпараттық агрессиясы­ үдеп, өршіп кеткен сияқты. Думаның вице-спикері Жириновский­ Қазақстанның мемлекеттілігіне күмән келтіріп, “шекарасы, территориясы болған емес” дегенді де айтты. Бірақ ресми Астана, қазақ саяси элитасы Қазақстанның келешегін Ресейсіз­ елестете алмай отыр, “онсыз болашағымыз бұлдыр” дегенге саяды. Шынымен де Қазақстанның Ресейсіз болашағы жоқ па?

– Керісінше, біз неғұрлым Ресейден аулақ болсақ, соғұрлым ұтар едік. Өйткені, Ресей посткеңестік республикаларды өзінің уысынан шығармауға тырысады. Әсіресе Қазақстанды. Онысын тіпті ашық айтып та жүр. Егер Ресей өзінің ойға алған еуразиялық саясатын жүзеге асыратын болса, оның ең бірінші 220

сүйенетіні Белорусь пен Қазақстан болып тұр. Егер орыстар белорусьпен туыс ретінде, славян ретінде соны алға тартып, алдапсулап жылы қатынас жасайтын болса, ал қазіргі қазақстандық биліктің сол славяндарға жабысып алып, айрылмауы – тіпті түсініксіз жағдай.

– Мүмкін бұл Қазақстандағы орыс диаспорасына қатысты шығар.

– Орыс диаспорасы бұған ешқандай қарсылық жасамас еді. Мен сізге бір жайтты айтайын Ислам конференциясы деген ұйым бар, ИКҰ. Кезінде 1995 жылы соған кірерде өте орысшыл жоғары деңгейдегі шенеуніктер маған: “Бөке, сіз бұл әңгімені қозғамаңыз, ел ішін арандатады” деді. “Егер біз ИКҰ-ға кіретін болсақ, Ресей де, біздегі орыстар да қолдамайды, тіпті бүлік жасауы мүмкін” деп қорқытып еді. Сонда мен айтқанмын: “Түк те болмайды, дәнеңе де болмайды. Қазақстандағы орыстар біздің Үкімет қандай саясат ұстанса, сонымен жүреді. Олар үшін бұл саясат тек Ресейге тікелей қарсы болмаса, болды” деп. Бұл әңгіме Президент Н. Назарбаевқа дейін жетті. Мен сірә шетелдемін, бұлар күн сайын, сағат сайын­ әңгімелесіп жүргендіктен, Президенттің құлағына құйып қойған: “Егер біз ол ұйымға кіретін болсақ, бізге зиян” деп. Бірақ мен бәрібір болмай, Президентке тікелей шығып және ислам дүниесі туралы үлкен мақаламды шығарып, ақыр көндіргенмін. Сөйтіп, әупіріммен мүше болдық әйтеуір. Көндіргеннің өзінде ақырғы сәтке дейін олар Н. Назарбаевқа ықпал етіп, ұстап отырды. “Президент Н. Назарбаев Тайжанды қолдайды, елші Тайжан Қазақстанның атынан арыз беріп, ұйымға кіретін болсын” деген нұсқау маған конференция жабылып жатқанда ғана келді.

– Сол үзілді-кесілді қарсы шыққан кім, атын атай аласыз ба?

– Атай алам, ол – Тоқаев, күні бүгінге дейін Сыртқы істер Министрі және сол кездегі Африка елдеріне жауапты оның орынбасары Ғизатов.

– Сонда олар Ресейден қауіптенді ме, әлде ішкі жағдай шын ушығып кетуі мүмкін бе еді?

– Ол-ол ма, Ресей түгіл олар өздерінше “Бұған Америка да алакөзбен қарайды” деді. Дәнеңе де болған жоқ. Әйтеуір ислам 221

дүниесімен қарым-қатынас жасауға келгенде, мейлі, ол саудасаттық, экономикалық болсын, мәдени байланыс болсын, шошынып тұрады. Соның бәрінде “Ойбай, аналар не дейді, ойбай, мыналар не дейді” деп жалтақтаған тағы бірталай жағдай болды.

– Ресейдің ығына жығыла беретін – Қоғамдық-саяси интеллигенцияны былай қойғанда, әлгіндей лауазымды шенеуніктер де неліктен олай етеді? Олардың қандай да бір, мүмкін қаржылық, мүдделері бар ма? Әлде миға сіңіп қалған құлдық психология ма?

– Ол жағын мен кейінірек сәті келгенде атап айтармын. Оның түп-тамырын атау қиын, оның үстіне бұлар қызметте жүр және жақын арада кетпейді. Түп-тамырын атап жазсам, мемлекеттілігімізге нұқсан келуі де мүмкін. Бұған қатысты өзімнің топшылау, болжамым бар. Өйткені, мен – ол кісілермен қоян-қолтық жақын жұмыс жасаған адаммын. Олардың ойларында не бар екенін өзімше білем деймін, бірақ қолмен ұстап, көзбен көргендей етіп айтуға әлі ертерек. Сондықтан дәл қазір керегі жоқ деп ойлаймын.

– Соңғы кезде сіз Орталық Азия мемлекеттерінің конфедерациясын құру идеясын айтып жүрсіз. Бұл біздің тәуелсіздігімізге нұқсан келтірмей ме?

– Жоқ. Бұл – дәл сол егемендікті ұстап қалудың жолы. Оған бізді ешкім мәжбүрлеп, зорлай алмайды. Бәрі ерікті. Мәселен, біздің бір нәрселерді қабылдауымызға әбден болады. Ал енді біртұтас мемлекетке біріксек, сол кезде неше түрлі әңгіме басталуы мүмкін.

– Сіз айтып жүрген конфедерацияда саяси лидерлік мәселесі қалай болады? Сіздің ойыңызша, лидер кім – Қазақстан, Өзбекстан, әлде Түрікменстан ба?

– Әңгіме сонда, конфедерацияға бірігер болсақ, ешқандай лидерлік амбициясы болмау керек, бәрі бір-бірімен тең құқықты болуы керек. “Қазақстан міндетті түрде лидер болу керек” деген кейбір саясатшылардың аузымен айтылып жүрген мұндай пікірдің барын мен білемін. Ол – ол ма, “Қазақстан өз болмысын, ұстанымдарын оларға тарату керек” деп те жүр. Ол енді ешбір есепсіз айтылған сөз деп санаймын. Қазақтар шынымен мықты болатын болса, әуелі ішкі жағдайды неге жөндеп алмасқа?! Жаңағы 222

айтқан орыстардың бойына қазақ мәдениетін сіңіріп, неге қазақ тілін үйретіп алмасқа?! Соны шеше алмай тұрып, қырық миллионнан астам қырғыз, өзбек, тәжігі бар, басқаларға ықпал етем деп тыраштанудың қажеті жоқ.

– Орталық Азия республикаларының одақтасуына геосаяси,­ тарихи-мәдени, моральдық та негіз бар. Ортақ рынок та, дәстүрлі шаруашылық байланыс та бар. Конфедерацияның актуалдылылығы, керек екендігін ресми билік те, қарапайым халық та – бәрі біледі. Бірақ соған саяси режимдер ыңғай бере ме?

– Әзірше ол жоқ, әңгіме сонда. Оны мойындауымыз керек, әңгіме соны жасау туралы болып отыр. Біз бір-бірімізге нұқсан келтірмейміз. Мұны қайталай беруіміз керек. Бір-бірімізді жақын танып білгеннен ешқандай ұтылмаймыз. Мен бұл ойымды ашық айтып та жүрмін, тағы қайталап айтамын, ең әуелі тым болмаса, ақпараттық кеңістікті жақындастыру керек. Өзбекстанда, Түрікменстанда не болып жатқанын хабарлар болып отыру керек. Олар да біздің жағдайды біліп отырса. Мәдени байланысты күшейте беру керек. Мәскеуден анау Кобзон, Пугачеваны шақырғанша, өзбек, тәжік, қырғыз өнер жұлдыздарын неге шақырмасқа?!

– Жоғары деңгейдегі кездесулерде, келіссөздер барысында, конференцияларда Президенттерден бастап, министрлер, үлкенді-кішілі шенеуніктер “Қазақ пен өзбек дос”, “түбі бір түрікмен бауыр”, “қырғыз-қазақ бір туған” деп, бірін-бірі мақтап жатады. Өзбекстан Президенті И. Каримов мырзаның Н. Назарбаевтың инагурациясына айтқан “Жолдасың қазақ болса, жолда қалмайсың” деген сөзін алайықшы. Мұның бәрі тек декларативті сөз бе? Әлде ынтымақтасуға шын пейілді, ыңғайы бар ма?

– Ыңғайы бар.

– Ендеше не кедергі? Саяси режим бе, жаңағы сіз айтқан, орыс факторы ма, әлде психологиялық фактор ма?

– Ең бірінші, елдерді басқарып отырған азаматтар, олар – Кеңес заманынан, орыс империясынан бір-бірімен араласпауға тәрбиеленген адамдар. Мәскеу бір-бірімен араластырмады. Мен кезінде Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің әжептәуір 223

лауазымды қызметкері болып, бөлім меңгерушісінің орынбасары болып жасадым. Сол кезде көршілес елдермен байланыс жасау үшін, қыл аяғы концерт, фестиваль өткізу үшін әуелі Мәскеудің келісімін алу керек еді. Мәскеудің рұқсатынсыз өзара тікелей араласуға мұрша болмады. Сол дағды мына ел басқарып отырған адамдардан әлі қалған жоқ. Бұлар бауырмал болып тәрбиеленген адамдар емес, мына тұрған қырғыз, өзбекке бауырмал емес. Керісінше бар үміт-болашағын Путинмен байланыстырады. Бірақ менің айтарым – Мәскеу еш уақытта біздің басымыздың біріккенін қаламайды. Орыстар, Мәскеуді айтам, орыс емес мемлекеттердің төрт аяғынан тең басып кетуіне тілектес болып отырған жоқ. Сіз ана Балтық жағалауынан бастап, Молдованы алыңыз, Молдованың ішіндегі Приднестровьені алыңыз, Украинаны алыңыз, Украинаның ішіндегі орыстарды қоздырып отырған жымысқы әрекетін алыңыз. Шешенстанды былай қойғанда, Кавказда абхазды грузинге, грузинді осетинге, бірін-біріне айдап салып отыр. Әзірбайжан мен армяндардың бітісуіне де мүдделі болып отырған жоқ. Олар Азияда да дәл осындай ұстанымды ұстанып отыр.

– Сіз өзіңізді антиресейшіл дегеннен қорықпайсыз ба?

– Мені “антиресейшіл деу – әділеттілік емес. Мен Ресейдің саясатын, жасап отырған әрекетін әділетті түрде бағалауға тырысып жүрмін. Егер олардың қылықтары осылай болса, бұл менің антиресейшілдігім емес. Сол сияқты мені антиамерикандық деп те айта алмайды. Бірақ мен Американың Иракта жасап жатқанын, Иранға жасап отырған қоқан лоққысын, Кореяға жасап жатқанын, сондай-ақ Израильдің мынадай мемлекеттік терроризмін қолдаймын.

– Иран туралы да айтылып қалды ғой, соңғы кезде елді дүрліктіріп жүрген Иран атомы Қазақстанға қауіпті ме?

– Бұл сұрақтың ешбір негізі жоқ. Иран керісінше, Қазақстанмен өте жақын қарым-қатынаста. Мен өзім – осы елдің екінші Президенті Рафсанджинимен кездескен адаммын. Онда тек мұнай, анау-мынау туралы әңгімелескен жоқпыз. Ол жалпы “Қазақстан қалай дербес мемлекет болады?” дегенге қатысты өз ойын айтты. Бұл 1992 жылдың қаңтар айы болатын, ол кезде егемендік алғанымызға әлі бір ай өткен жоқ еді.

224

– Рафсанджинидан кейін де екі Президент ауысты, сол саяси курс, сіз айтып отырған Тегеранның ниетінің түзулігі әлі өзгерген жоқ па?

– Солай дей аламыз. Шет жерде жүргенде ирандақтар бізге бауырмалдық танытады. Жоғарыда айттым ғой, Ислам конференциясы ұйымына қалай кіргенімізді, конференцияны басқарып отырған Гвинеяның сыртқы істер Министрі “Қазақстан, міне, осындай” деген кезде ең бірінші болып Иранның делегациясы, уәкілі “Біз тікелей қолдаймыз, 100 пайыз қолдаймыз” деген еді. Оппозиция, Ж. Тұяқбай, ұлтшылдар, Х. Қожахмет, С. Махмет туралы – Сіз біраз уақыт оппозиция қатарында болдыңыз. Олардың ұстанған бағыт-бағдарын бір кісідей жақсы білесіз. Оппозиция ұлтшыл ма, қазақтың мүддесін ойлай ма, қазақ мәселесін шеше ме?

– Мен оппозицияға дәл осы қазақ мәселесін шеше ме деп барған едім. Бірақ оппозиция үшін бұл бөтен әңгіме екенін көргеннен кейін кеттім. Әуелі “Неге сіздер қазаққа бет бұрмайсыздар?” деп айтып жүрдім, бірақ одан түк шықпағаннан кейін көңілім суи бастады. Марқұм болып кетті ғой, Алтынбек (Алтынбек Сәрсенбайұлын айтып отыр. – Ред.) марқұмды жамандауға аузым бармайды, бірақ болған уақиға, ол “Біз міндетті түрде орыстың ізін басып жүреміз” деген сөзді “әрдайым айтып жүруіміз керек” деді. Бұл екеуара болған әңгіме емес, мен жұрттың көзінше: “Бұл – саяси таяздық” деген едім. Тіптен солай бола тұрса да тек біржақты орыспен боламыз деу – қате. Ислам әлемін былай қойғанда, бұған Америка, Жапония, Еуропа не дейді? Тіпті мазмұны жағынан келгенде де Ресейдің ізімен жүре беру керек деген сөз, ол – отарсыздандыру саясатына бет бұрмау деген сөз, яғни тәуелсіздікке ұмтылмау. Оппозицияның қазаққа қандай көзқараста екенін бұлардың былтырғы “Эхо Москвы” радиостанциясына берген сұхбатынан білесіздер. Өкінішке орай, оппозиция әлі күнге түсінбей жүр.

– Түсінбей жүр ме, әлде қазақ мәселесін айналып өту – оппозицияның принципі ұстанымы ма? Саяси ахуалды, коньюнктураны түсінбейтін адам қалай саясаткер болады?

225

– Түсінбей жүр дейтінім “Қазақстан халқының 60 пайызы болып отырған қазақтардың мәселесін түбегейлі шешпей, оның әлеуметтік мәселесін көтермей, қалай мемлекет құрам деп отырсыздар?” деп, оларға қаншама айттым. “Елдің иесі, елді құраушы ұлт екенін былай қойғанда, қазақтар сан жағынан 60 пайыз болып отыр. Осы халықтың жағдайын түзеу керек қой, сіздер неге соны ойламайсыздар?” дегенімде, мені “ұлтшыл” дегеннен басқа әңгімеге бара алмады.

– Ұлт мүддесіне қатысты оппозициялық күштердің лидері Жармахан Тұяқбай мырзаның көзқарасы қандай? Сіз онымен “Әділетті Қазақстан үшін” ұйымында істес болдыңыз ғой. Оның үстіне бұрыннан да білетін шығарсыз, ол қандай адам?

– Сіз менің ойымды бұқтырмай, жауып-жасырмаламай айтатынымды жақсы білесіз. Жәкең, Жармахан Тұяқбай – шынында да қазақ дегенде жанашыр адам, бірақ ортасына алаңдай береді. Оппозицияның ішінен одан басқа жанашыр адам табу қиын. Анда-санда Әміржан Қосанов осы әңгімеге жақын жүреді. Басым ағым, басым пікір орысшыл, қазақ тіліне де жаны ашымайды, мәдениетіне де жаны ашымайды, қазақ халқына да жаны ашымайды. Бұл – енді ауыр сөз. Бірақ тікелей сұрақ болған соң айтпасқа лажым жоқ. Мұны олар түзету керек, қазаққа бет бұруы керек. Мен кезінде марқұм Алтынбектің қырқы болып жатқанда сөз сөйлеп, сонда “Оппозиция демократия, демократия деп жүріп, демократиядан құны кем емес, салмағы аз емес, мемлекеттілікті ұмытпау керек. “Қазақ мемлекетін құрып алмай “демократия орнатам” деу – қазақ мемлекетін ыдыратуға ұмтылған әрекет” деген едім. Мен мұны жария айттым, сондықтан тағы қайталай аламын.

– Сіз былтыр Президент сайлауына бірер күн қалғанда “Әділетті Қазақстан үшін” ұйымынан шығып кеттіңіз. Принципті мәселемен кеттіңіз бе, әлде өзара өкпе-реніш болды ма? Өйткені, сіз турасында “жеме-жемге келгенде тайқып кетті, арандатып кетті”, “биліктің ойынан ойнап жүр” деген әртүрлі сөз болды.

– Бұл арада екі жағдай болды. Біріншіден, “Халық дабылы” ұйымы құрылып жатты. Қыркүйек айында болған құрылтайында мені сол ұйымның басшысы, төрағасы етіп сайлады. 1-желтоқсан 226

күні қозғалыс Әділет Министрлігінен ресми тіркеуден өтті. Мен – соның басшысымын. Сондықтан мен “бұл ұйымды басқарып жүріп, екінші ұйымның басқарма мүшесі болсам және де екі ұйымның бағыты біркелкі болмай тұрғанда екеуінде бірдей жүргенім түсініксіз болар. Бір жағына шығуым керек” деген ойға келдім. Ол-ол ма, енді қазір “Халық дабылындағы” әріптестерім өздері мойындап жүр, анау құрылтай болған қыркүйек айында шығыңыз деген еді. Бірақ мен онда “Сайлау науқаны жүріп жатқан кезде шығып кеткенім түсініксіз болады. Аяғына дейін шыдап, сайлау аяқталғанша “Әділетті Қазақстанда” боламын” дедім. Бұл пікірімді “Әділетті Қазақстанға” да, мына жаққа да айтқанмын. Сондықтан 1-і күні тіркелгенде мен тура “Әділетті Қазақстанға” бардым, Жармахан Тұяқбаймен, Болат Әбіловпен, Төлеген Жүкеевпен кездесіп, осы сізге айтып отырған әңгімемді айттым. Екінші жағдайды айтайын, мен оларға “сіздерге қолымнан келгенше білімімді, тәжірибемді салуға келіп едім, бірақ сіздер оны пайдаланбадыңыздар” дедім.

– Не нәрсеге көңіліңіз толмады, олар сізге мүмкіншілік бермеді ме? Олардың сізді шет қақпайлауына не себеп бар, әлде іштарлық болды ма?

– Дәл кесіп айту қиын, бірақ олар өздерін мықты дипломат деп санап жүрді. Әрине мемлекеттік қызметте болды, оған ешқандай күмән келтірмеймін. Бірақ менің тәжірибемді пайдаланғаннан ұтпаса, ұтылмас еді. Олар көптеген шешімді өзара 4-5 адам болып қабылдай береді. Тіпті бір күні мен былай дедім: “Біздің сыртымыздан шешім қабылдап жіберіп, бұларыңыз қалай? Тым болмаса, “осындай шешім қабылдадық” деп жарияламайсыздар ма? Өстіп жүріп біз қай орға түсетінімізді білмей қаламыз ғой”. Осы сөздерді де мен тағы жұрттың көзінше айттым. “Мен қолжаулық болатын бала емеспін, мұндай тәртіппен, мұндай мінезбен келісе алмаймын” дегенді айттым. Бұл – бір жағы. Екінші жағы – шетелдік елшіліктермен кездесіп, халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға мені мүлдем жолатпады. “Айналайындар-ау, менің тәжірибемді пайдаланыңдар, осы он бес басқарма мүшесінің ішіндегі жалғыз кәсіби дипломатпын ғой, білімім бар. Оны былай 227

қойғанда, көзімді ашқаннан бастап өмір бойы саясаттың ішінде жүрген адаммын” деген сөзіме де құлақ аспады.

– “Халық дабылы”, “Ұлт тағдыры”, “Халық майданы” бар, былтыр бірқатар ұлтшыл қозғалыстар құрылды. Саясаттанушылар мұны ұлттық саяси қайта оянумен байланыстырады. Мұны “ұлтшылдықтың атын жамылған лжепатриоттық құбылыс” деп бағалайтындар да бар. Өйткені, “Ұлт тағдыры” қозғалысының құрылмай жатып екіге жарылуы, “Халық дабылының” ішінде болған кикілжіңдер сондай ойға жетелейді. Сондай-ақ кешегі желтоқсаншы Хасен Қожахметтің Парламент сайлауы кезінде Нәрікбаевпен ымыраласып, билікшіл Демократиялық партияның мүшесі болуы, артынша ұлтшылпатриот болып “Ұлт тағдырына” келуі көп жұртқа түсініксіз. “Халық дабылы” қозғалысы лидерлерінің бірі Сабыржан Махметовтің де автобиографиясының қылмыстық дүниемен қатыстылығы қоғамда әртүрлі пікір туғызды. Осы ұлтшыл – патриот атанып жүргендер шынымен де ел қамын ойлай ма, әлде саяси демагогия ма?

– Менің айтарым, олар – шынында да қазақ үшін жаны ауырып жүрген азаматтар. Ол даусыз. Кейбір мәселеге келгенде тіл табыса алмай қалатын жайлары бар. Қанша айтқанмен, әркімнің мінезі, болмысы әртүрлі дегендей, сол жағынан шыдамдылық, төзімділік жетіспей жатыр. Әйтпесе, қайсысымен әңгімелессеңіз де көзқарастары дұрыс, бәрінің де әсіресе қазақ үшін жаны ауырады.­ Жалпы “қазақтардың басы қосылмайды” дегенге мен әрдайым тойтарыс беріп жүрем. Өйткені, сіз орыс саяси ортасын, мейлі, украин саяси ортасын, иә грузиндерді алыңыз. Қай халық болмасын, тіпті Еуропа халықтарын алыңыз, талай-талай жаға жыртысып, бас жаруға дейін барған жағдайлар бар. Егер тек соған тіреліп қалатын болсақ, поляктар қаншама қырқысты, күні бүгін де бірауызды болып отырған ештеңесі жоқ. Тіл, Сыртқы Істер министрлігі, ЕҚЫҰ, коррупция, Ә. Кекілбаев, О. Сүлейменов туралы – Сіздер қазақ тілі туралы жаңа заң жобасын ұсындыңыздар. Осы заң тіл проблемасын шеше ме?

228

– Егер қабылданса, шешеді. “Қазақстанның әр азаматы қазақ тілін білу керек” деген бап бар. Ол бап әзірше Қазақстанның ешбір заңында жоқ. Дүниежүзінде азаматтық, тіл заңдарында осындай бап бар. Қазақстанда жоқ. Әркім жанашырлықпен әртүрлі ой айтады. Біреу “қазақ тілінде оқу қиын, оқулық сапасы нашар, соны реттейік” десе, біреу “ мемлекеттік қызметкерлерді қазақ тілін білуге міндеттейік” дегенді айтады. Бәрі де – жанашырлықпен айтылған ұсыныс, бірақ мұнымен тіл проблемасы шешілмейді. Ал әрбір азамат азаматтық алу үшін қазақ тілін ғана емес, қазақ мәдениетін де білуі шарт.

– Сіз саяси коньюнктураны жақсы білесіз, бұл заң жобасы Парламентте мақұлданып, қабылдануы мүмкін бе?

– Шынымды айтсам, қабылданады деп ойламаймын. Бірақ осындай заң жасауға осындай топтың пайда болғанының өзі – біздің саяси өскендігіміздің көрінісі, ұлттың оянуы. Біз ілгері қарай бір қадам жасадық. Тым болмаса, жұрт көрді. Өйтпесе де осыдан бастауымыз керек, бұл бұған дейін ашық айтылмай келді.­ – Сөз арасында сыртқы саясат ведомоствосының атына біраз сын айттыңыз. Баспасөз бетінде де қазақ-өзбек, қазақ-орыс мәселелерінде де біздің есеміз кетті, мүддемізді ойламайды деген пікір көп айтылып жүр. Қазақ қоғамында “орнынан түсіп қалған әкім, я, Министр елші болып кетеді” деген түсінік бар. Жалпы Сыртқы істер Министрі Қ. Тоқаев туралы, дипломатиялық корпус туралы не айтасыз?

– Кәсіби дипломаттар шынында да аз. Кезінде қазақтарды жинамады.­ Мемлекет ішкі саясатты да, сыртқы саясатты да ұлттық мүддені қорғайтын саясат жүргізсе, онда кәсіби дипломат­ деген өз бетімен шешілер еді. Қалыптасқан дипломатиялық академияда білім алғандар ұлт мәселесіне соншама көңіл бөліп тәрбиеленген жоқ. Олар өздерінше – еуразиялық құндылықтармен тәрбиеленгендер. Тіпті, бұл құпия емес, дәл қазір қандай екенін айта алмаймын, менің кезімде Сыртқы істер­ Министрлігіндегілердің 90 пайыздан астамы қазақ тілін білмейтін.­ Білсе де сөйлемейтін. Өйткені, Министрліктің ішінде қалыптасқан құбылыс – қазақша сөйлемеу. Тіпті қазақша сөйлесең сені кемітетін жағдайлар бар.

229

Елшіліктердің ішінде, өкінішке орай, мен мұны қынжылып айтамын, қазақша іс жүргізетін тек қана мен басқарған елшіліктер болды. “Елшіліктер түгелдей 100 пайыз қазақ азаматтарымен қалыптасу керек дегенді мен талай жиналыстарда айтып жүрдім. Бірақ та бірқатар елшіліктерде атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын, орыстар, басқа ұлт өкілдері де жүрді. Тіпті біздің елшілікте істеп, кейін шетелде, иә істеп жүрген елінде, иә болмаса, қайтарда Ресейге кеткендер бар. Сізге мынаны айтайын, мен кәсіби білім алғанмын. Одан кейін шетелге дипломатиялық қызметке жіберді, Хрущевтің тілмашы болғанмын. Орыс империясының лауазымды адамдары бар, шетелдіктер бар, қазіргі үлкен-үлкен беделді тұлғаларды, елшілерді білемін. Соларды айта келіп, қазіргі Сыртқы Істер Министрлігінің жасап отырған іс-әрекетіне, жасаған мәлімдемелеріне қарадай қарным ашады. Өйткені, сол мәлімдемелерде, іс-қимылдарда ұлттық мүддені табан тіреп қорғайтын мінез көрінбейді. Ал бұл ұлтшылдық емес, бұл – дүниежүзілік дипломатияның тәжірбиесі, мемлекеттің мүддесін қорғау.

– Соңғы кезде саяси полемикаға айналған Еуропаның Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық етуден не ұтамыз? Не береді? Саяси дивиденд пе, әлде бұл оппозиция айтып жүргендей саяси жарнама ма?

– ЕҚЫҰ-ны басқару, елу елдің қатарына қосылу, орыспен бірігіп Еуроазия кеңістігін құрудың орнына ел ішіндегі жол, мектеп, ауруханаларын жөндеген жүз есе артық болар еді. Күш-жігерді мәдени-әлеуметтік бағытқа жұмсасақ әлдеқайда дұрыс болар­ еді. Қалай десеңіз де, тек ерік-жігер емес, ЕҚЫҰ, СВМДА, т. б. миллиондаған доллар қаржы кетеді. Одан да ойымызды басқаға бөлмей, қаражатымызды шашпай, Қазақстанның пайдасына жұмсауға болар еді. Осындай ойлар мені көп қинайды. ЕҚЫҰ-на басшы болу қазақтар үшін дәл қазір өртеніп тұрған мәселе емес. Онсыз да біз мүшесіміз. Өзіміз қол қойған талаптарын орындасақ та аз емес. Әрине, ұйымның принциптерінде еш жамандық жоқ. Бірақ алысқа бармай-ақ Маңғыстаудағы ауылдарды­ көре-тұра жаныңыз ауырмай ма? Бос мақтан неге керек? “Әлін білмеген – әлек” деген сөз бар, қазақ “көрпеңе қарай көсіл” демей ме?!

230

– ҚР Президенті Н. Назарбаев жақында Малайзияға барып қайтты. Мемлекетаралық келісімдерге қол қойылды. Сіз сол елде елші болдыңыз, Малайзиядан не үйренуге болады?

– Малайзиядан үйренетін нәрсе көп. Кезінде 40 пайыз болатын, қазір 30 пайыз қытайлар тұрады, сол қытайларды малайша үйретті, 10 пайыз үнділерді үйретті. Қазір қытай мен үнді өзара малай тілінде араласады. Оларды тіреп тұрған, артында жебеп тұрған 1-1,5 млрд халқы бар. Соған қарамастан малай үкіметінің жігерлі, батыл саясатын мойындады. Оларға 10 жыл ішінде өз ана тілі мен ағылшын тіліне қоса малай тілін үйрену талап етіп қойылды. Малайзияның азаматы болам деген адам орта мектептің бағдарламасына сай малай тілінде емтихан тапсырады. Тапсыра алмаса, азаматтық ала алмайды, не азаматтығынан айрылып қалады. Осыны олар Конституциясына кіргізді, сосын азаматтық заңына кіргізді. Оны күлбілтелемей жұртқа ашық жариялады, он жыл мерзім берді. Өстіп іске асырды. Онда да Қазақстандағыдай көпұлттың өкілі тұрады, көп дінді, субмәдениетті. Ал бірақ малайлардың әдет-ғұрпын, мәдениетін білу – бәріне міндет. Тіпті “жоғарғы оқу орнына түскендердің 55 пайызы малай болу керек” деген норманы Конститутциясында жазып қойды. Егер сіз Малайзиядан фирма, компания ашсаңыз, оның бастықтарының біреуі міндетті түрде малай болу керек. Ол малайдың кәсіби оқуы, мамандығы бар ма, жоқ па, әлде көшеден өтіп бара жатқан біреуді әкеліп қоясыз ба, әйтеуір малай болу керек. Кезінде олар каучук, қалайы ғана өндіретін еді. Шикізат өндірісінен өсіп-өркендемейтінін сезіп, электрониканы шығаратын, ағаш өңдейтін, жиһаз, автомобиль шығаратын ел болып жетілді. Қазақстан оған қарағанда мың есе бай. Металл да бар, энергия да бар, керек десеңіз ағаш та бар, мақта, жүн өз алдына. Соны дамытуға болар еді. Бірақ өкінішке орай, шикізат өндіретін шетелдік компаниялар жоғарыда отырған адамдарға пара беріп, елімізді бұзды. Экономикасын осылай мешеу қылды. Парақорлықтың түп көзі – біздің экономикамыздың 80 пайызы шетелдіктердің қолында болуы. Олар қолындағы байлықтан айрылып қалмау үшін өз табыстарынан пара беруге мәжбүр.

– Өзіңіз елші болған араб елдерінде коррупция бар ма? Оны жоюдың қандай да бір механизмі бар ма?

231

– Парақорлық тек елден бөтен Қазақстанда ғана емес, Жалпы дүниежүзінде бар. Бірақ бізде тіпті өршіп кеткен, қоғамды түгел жайлап алды. Мен бір мақаламда “Парақорлық пен жемқорлық Қазақстан азаматтарының әдет-дағдысы, қалыпты өмірі болып кетті” деп жазған едім. Қазір үй сыпырушылық жұмысқа тұру да, болмаса, байғұс ата-ананың балабақшаға баласын орналастыруы да парасыз шешілмейді. Бұл – қоғамның әбден іріпшірігенінің көрінісі. Коррупцияның мұнша дендеп кетуі, ең әуелі шетелдік капиталдың көп болуы. Және парақорлық төменнен жоғарыға қарай бармайды, жоғарыдан төмен қарай келеді. Егер жоғарыда пара алмаса, төменнен ешкім пара бере алмас еді. Мысалы, Қытайда парақорлық үшін өлім жазасын кеседі. Біз күресіп жатырмыз деп айтамыз, теледидардан көреміз, бірақ ондағы параның мөлшері 1000, 5000 теңгеден аспайды. Біздің білетініміз – миллиондаған доллар алып жатыр. Оны халық сезеді. Сол алпауыттарды ұстап жазаласа, тоқталар еді.

– Сіз қызмет бабымен талай адамдармен істес болдыңыз. Соның ішінде Олжас Сүлейменов пен Әбіш Кекілбаевты жақсы білесіз. Екеуімен де дос-жар екенсіз, аралас-құралас болдыңыз. Әбекең – біздің топырақтың, Маңғыстаудың перзенті, мақтанышымыз. Павлодар облысынан депутаттыққа түскенде сіз сенімді өкілі де болдыңыз. Адам болғасын артық-кемі болады, қоғам қайраткері ретінде не айтасыз?

– Сіз атаған екі тұлғамен таныстығым, жеке араласқұраластығым бар. Арамыз жаман деп айта алмаймын. Олжас биыл 70-ке толып, той жасағанда ұйымдастыру коммисиясына­ шақырды, бармадым. Ең әуелі айтарым – екеуі де дарынды, талантты­ тұлға. Ол даусыз. Екеуі де үлкен азамат, атақты. Әсіресе орыс империясы кезінде мәпелеп өсірді, жұртқа мәшһүр болды. Ешкімнің көңіліне тигім келмейді, бірақ былай дер едім: дарын – Алла тағала берген қасиет, оған кедергі жасап, көлденең тұру ешкімнің қолынан келмейді. Екеуіне де Құдай сондай дарын берді. Талант ретінде басымды ием, құрметтеймін. Адам ретінде­ де еш жамандығын көрген жоқпын. Бірақ қанша жерден дарын болса да – адам, қоғамның мүшесі. Осы тұрғыдан кел232

генде, қоғам қайраткері ретінде менің қарным ашады. Өйткені олардың қолындағы мүмкіншілікті пайдаланып, мемлекетке, қазақ халқына көп пайда тигізуге болар еді. Жалғыз мен емес, халықтың да өкпелейтін жері бар. Замандас, дос ретінде мен осыны жеткізгім келеді.

– Рахмет! Сұхбаттасқан Бақытжан Құсайынұлы

“Жас алаш”, №62 (15101), 3 тамыз, 2006 жыл

Тағы да сөз көп, іс жоқ Осыдан екі-үш ай бұрын мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев “Қазақстанның болашағы қазақ тілінде” деп аталатын сұхбат берді. Сол сұхбат президенттің жолдауынан бірде кем болған жоқ. Талқылануы жағынан. Бірақ, одан өрге басқан казақ тілі жоқ. Керісінше, сөз көбейді. Ел де тіл дамуын емес, президенттің аузынан шыққан әңгімені қаузап жүр. Көп жыл дипломат болған Болатхан Тайжан ағамыз мұндайды түсіне алмайды. “Аға, президент жолдау жасаса да, сұхбат берсе де, мұны үлкен уақиға деп қабылдайтын күйге жеттік. Осы біз өзіміз мазақ ете беретін Түркіменстанның “даму” жолына түсіп бара жатқан жоқпыз ба?” – дейміз ғой баяғы. “Біз ол сүрлеуге баяғыда-ақ түсіп кеттік, – дейді Болатхан аға – Бізде барлық мәселе, соның ішінде үй-жай мәселесі де, жеке бастың шаруасы да тура Түркіменстандағыдай бір ғана адамның айтуымен шешіледі. Бір қарасаңыз, елде президент шешуі тиіс өзге күрделі мәселелер толып жатыр. Бірақ президент ондайды былай қойып, қазір әкімдердің, министрлер мен мекеме басшыларының жұмысымен айналысатын болып кетті. Біздің елде дәл қазір күрделі мәселе шеше алатын я бір әкім, я бір сот органы жоқ. Бәрі президенттің 233

қолында, соның бақылауында. Біз қоғамды бұл жолға жетелемеуіміз керек еді, өкінішке қарай, соған келдік. Дәл қазір тығырыққа тіреліп отырғанымыз да содан. Негізгі, демократиялық жолмен дамыған елде, қазіргі заманның ағымына сай дамып келе жатқан мемлекетте мұндайға жол берілмейді. Ал керісінше болғанда, бір ғана адамның билігі күшейіп, соның айналасындағы аппарат үлкейе береді, үлкейе береді. Дамыған елдерде президент сұхбатты күрделі мәселелерге қатысты ғана береді. Оның жаппай талқыланбайтыны, насихатталмайтыны өз алдына бөлек әңгіме. Мысалы, кеше ғана Малайзиядан келдім. Ол жақтан елшілік қызметтен кеткеніме де бес жыл болған екен. Елдің қазіргі кезде зейнетке шыққан президент Махатхир Мұхаммедтің қабылдауында болдым. Көмекшісі арқылы өтініш айтып едім, бір сөзге келмей қабылдады. Көп пікір алыстық, әңгімелестік. Сауалдарым бар еді, оларды қойдым. Айтатын дегенім, сол Махатхир Мұхаммед зейнетке шығып, демалып жатқан адам сияқты емес. Бос уақыты жоқ. Біресе Жапонияда, біресе тағы бір елде жүргені. Журналистер де күрделі мәселелерге қатысты сол кісінің пікірін беріп жатады. Газеттерін көрдім, өзімен де сөйлестім, көзімнің анық жеткені ол өзінің қоғамға керек екенін сезініп отыр. Оны қоғам да сезінеді. Ал бізде бәрі керісінше. Тек президенттің аузына қараймыз. Бізде, оны айтасыз, Назарбаевтың маңайынан кеткен адамдардың сәлемін алмайды. Мысалы, тыңдар құлақ табылса, осы мемлекетті дамытуға қатысты менің де ұсыныс-пікірім жетерлік. Бірақ, өкінішке қарай, біз келелі айлы азаматтарға, пікір, өзіндік көзқарасы бар азаматтарға құлақ аспайтын елде тұрамыз. Бізде тек бір адамға құлақ асады. Президентке ғана. Ал ол президенттің өзі ешкімді тыңдап жарытпайды. Басқасын былай қояйық, осы соңғы кезде бір ғана Болат Әбіловке қатысты президенттің атына жазылған ашық хаттар мен үндеулерге есеп болған жоқ. Қоғам қайраткерлері де жазды, бизнес қайраткерлері де қосылды. Ал ақыры немен бітті?!”

234

“Жас Алаш”, №65, 15 тамыз, 2006 жыл

“Шаңыраққа” тағы да тықыр таяды “Шаңыраққа тірек” қоғамдық комитетінің таратқан хабарына сүйенсек, 9 тамызда Әуезов аудандық сот орындаушылары “Шаңырақ–1” ықшамауданындағы үйлердің тұрғындарына 22 тамызда осындағы 24 үйді құлататындары туралы ескерту қағаз беріп кеткен. Суыт келген ресми адамдардан жүректері шайлығып қалған “шаңырақтықтар” олардың қағаздарына қол қоюдан бас тартқан. Бұдан соң полицейлер “жорыққа шығып”, үй-үйді аралап, Алматы қалалық ішкі істер департаментіне шақырту қағазын тастап кетті. Жергілікті тұрғындар “олар бізге үйімізді құлату туралы ескерту қағазын күштеп тапсыру үшін әдейі шақыртып отыр” деп болжайды. Осы мәселенің анық-қанығын “Шаңыраққа тірек” қоғамдық комитетінің мүшесі Болатхан Тайжаннан сұрадық.

– Қалалық әкімшіліктің, мәслихаттың өкілдерімен кездестім. Олар соттың үйлерді құлату туралы жаңа шешімі әлі шыққан жоқ деп отыр. “Егер соттың нақты үкімі шықса, оны орындауға мәжбүр боламыз”, – дейді.

– Мәселені қалалық әкімшілікпен бірлесе отырып шешуге ұмтылып көрмедіңіздер ме?

– Әкімшілік өкілдерінің айтқан сөздерінен ұққаным, олар өздері де қақтығысқа барғысы келмей отыр. Олардың да ойы “халықты ашындырмай, мәселені бірлесе отырып шешсек” дегенге саяды. Әкімшіліктің осы іске қатысты бірнеше жобасы да бар екен. “Қалай болған күнде де онда біраз үйді құлату керек. Өйткені, кейбір үйлер газ құбырының үстінде тұр. Бұған қоса мектеп және әлеуметтік маңызы бар ғимараттарға орын босату керек. Өйтпесе, кейін “неге мектеп жоқ, неге аурухана салынбаған?” деген сұрақтар көлденең шығады”, – дейді әкімшілік өкілдері.

235

– Жалпы “Шаңырақтағы” ахуал қандай? Ер азаматтар ауыл-ауылдарына кетіп қалды деп естідік. Мүмкін олар тағы да қарсыласуға әзірленіп жатқан шығар. Сізде қандай ақпарат бар?

– Жаппай тұтқындау, тергеуден құтылудың жалғыз жолы сол болып тұр ғой. Ер адамдардың туыстарының үйлерін паналап жатқаны жайында естідім. Енді біразы тұтқынға түсіп, азап шегіп жатыр. Жұрттың қуғын-сүргіннен зәресі ұшқаны сондай, ешбір адамның аты-жөнін атағысы келмейді.

– Тамыздың 22-сінде үйлерді құлату операциясы жүзеге асқан жағдайда, “Шаңыраққа тірек” комитеті қандай әрекетке баруы мүмкін?

– Жағдайды күш қолдану арқылы үйлерді жаппай құлатып, оған халықтың өре түрегеле қарсы тұруына дейін ушықтырмау керек. Қалай да болса әкімшіліктің, мәслихаттың жанынан құрылып жатқан комиссиялардың жұмысына белсене араласып, бірлесе отырып тығырықтан шығар жол іздеген жөн. Біз де осы жолдарды қарастырып жатырмыз.

– Әкімшілік осы кезге дейін халықтың пікірін ескермей, өз білгендерімен жұмыс істеп келді емес пе? Бұл олардың мәселені күшпен шешуге ұмтылып отырғандарын білдіретін сияқты...

– Өз басым Алматы қаласы әкімінің орынбасары Сейдумановпен, маслихат хатшысы Мұқашевпен кездестім. Ешқайсысы мені қабылдаудан бас тартқан жоқ. Олар осы мәселені халыққа қиянат жасамастан шешуге болатын жоба дайындалып жатыр деп сендірді. Десе де, түбі қалай шешілерін әзірге болжай алмаймын. Өздеріңіз білесіздер, бұл кісілердің ар жағында да білектері жуандау адамдар бар. Олар бұл пікірлерге қалай қарайды? “Шаңырақ” тұрғындарын қудалау жалғасып жатқанына қарағанда, күшпен шешкісі келетіндердің де көп екені рас. Әңгімелескен Мұхтар ЖАНҰЗАҚҰЛЫ

236

№32 (87), 11 августа 2006 года

Умом Россию не понять… Переселение соотечественников: много шума – и… ничего Экспертный совет Для общественного деятеля Болатхана Тайжана, причина появления на свет подобной программы очевидна – демографический кризис, который поразил русское население России. “Здесь следует говорить о том, – считает он, – что чувство патриотизма у pyccких развито достаточно сильно. Но после развала Союза русские оказались в весьма дискомфортной психологической ситуации, они потеряли чувство государственности, даже живя в России. Русские, проживающие вне России, больше рассуждают об экономических и материальных преференциях в cлучae их переезда в РФ. Но если смотреть на ситуацию под этим углом зрения, то я не вижу больших перспектив для миграции большого количества русских. В России экономическая ситуация сегодня не очень привлекательна. Совсем не проста в РФ и социальная атмосфера – разница в доходах между жителями различных регионов России огромная. Сюда же добавьте и большую духовную деградацию русского населения России, злоупотребление алкоголем, особенно в глубинке. Такие перспективы не могут радовать русских, проживающих вне России. Что же касается русских, живущих в Казахстане, то не думаю, что они чувствуют себя здесь дискомфортно. По признанию самих москвичей, наиболее благоприятные условия для проживания русских, из всех стран СНГ, созданы именно в Казахстане.

237

“Начнем с понедельника”, №32 (643), 18-24 августа 2006 года

Государство создает НАЦИЯ Болатхан ТАЙЖАН, политолог: – Я просто поражаюсь поверхностному суждению Досыма Сатпаева, когда он говорит, что в связи с отъездом русских из Казахстана нам не видать экономического чуда. Я могу назвать около 200 стран, в которых не живут русские, и, по крайней мере, половина из них процветает или попала в 50 наиболее развитых стран, куда сама Россия не входит. И даже если 100% русских уедет (я, конечно, совсем не сторонник такого поворота событий), страна казахов и казахский народ выживут и еще не одним своим достижением будут удивлять мир. Его слова о том, что к нам приехали одни неграмотные и, не способные ни на что, оралманы, тоже не соответствуют действительности. Я вообще не встречал среди переселенцев людей без высшего образования. Может быть, мой круг общения таков, но тем не менее это люди с высшим образованием, достаточно продвинутые. Я не раз встречался с оралманами из Монголии, Турции, Китая, Узбекистана, России и скажу, что это приехали инженеры, учителя и так далее. Другое дело, что их трудоустройство нашим государством не обеспечено, хотя они готовы трудиться. По-видимому, Досым Сатпаев­ очень далек от проблем оралманов.

1 сентября 2006 года

Байки из... Болатхан Тайжан рассказывает о секретах дипломатической слуыжбы Болатхан Тайжан в представлениях не нуждается. С ним знакомы если не все, то добрая половина казахстанцев уж точно.

238

Видный политолог, общественный дeятeль, дипломат. Работал послом во многих арабских государствах занимал дипломатические должности в двух Йеменах, в Египте и по совмecтительству в Алжире, Иордании, Ливии, Марокко, Сирии, Тунисе. Кроме того, Болатхан Тайжaн являлся генеральным секретарем МИД Казахской ССР, первым заместителем министpа внешнеэкономических связей Казахстана, представителем Казахстана в Организации Исламская конференции, а так же послом Казахстана в Малайзии. Казалось бы, об этом человеке извeстно все, но Болатхан-аға умеет удивлять. Его биография, как выяснилось, полнa сюрпризов и любопытных неожиданностей. Но начнем плясать с самого начала, как rоворится, от печки... В то время ,когда Болатхан Тайжан только пытался сделать карьеру дипломата, в Союзе ощyщалась явная напряженка со специалистами-арабистами. Старшие дипломаты, не владевшие арабским языком, пpивлекали студента МГИМО, который уже на втором курсе обучения показал се6я профессионалом в этом деле, к различным поручениям. Он же не отказывался ни от какой, даже самой непривлекательной работы, жаждая не только испытать свои языковые способности вживую, но и познать азы государственной дипломатической службы. Упорство молодогo специалиста было оценено по достоинству, и вскорем времени по лестнице дипломатической карьеры Болатхан Тайжан стал продвигаться довольно быстро. Уже тогда я понял, что очень многое зависит от человеческого фактора, – говорит ceгодня Болатхан-ага. – Но мне повезло. Я работал с асами советской дипломатической службы, с профессионалами, а не теми, кто проштрафился на партийной работе и по обыкновению отправился в “ссылку” на дипломатическую работу. Первая “командировка” Тaйжана за рубежом доставила начинающему дипломату массу удавлений. Во-первых, выяснилось, что такого понятия, как посольство СССР, за границей не существовало – местное население именовало советские представительства не иначе, как “рашшен эмбасси” – “русское посольство”. Вовторых, оказалось, что символов мира – голубей, изображением 239

которых были украшены многие агитационные плакаты советской эпохи, можно есть, причем, с удовольствием. И, в-третьих, что 16 долларов, которые в качестве подъемных выдавались молодым специалистам, – огромные деньги... Впрочем, это далеко не весь перечень поводов, способных разбудить в душе дипломата бурю чувств и эмоций. Напомним, что Болатхан Тайжан большую часть жизни провел в неспокойном, с точки зрения безопасности, нестабильном регионе.

– Арабский мир по сравнению с Европой и Штатами той поры, действительно был неспокойным, – вспоминает он. – Это и перманетное состояние войны с Израилем, и внутренняя неустойчивость государств региона, по причине которой нередки были перевороты, гражданские войны, политические убийства. Словом, и тогда имелся полный мешок таких “удовольствий”. Я в своей жизни перенес четыре государственных переворота. Был в моей практике и такой случай. Узнав о гoтовящемся перевороте, я доложил о такой вероятности в посольство, но советский посол по каким-то причинам не передал эту информацию в Москву. Он предпочел скрыться за ширмой благополучия и якобы налаженных крепких контактов, хотя внутриполитическая ситуация была далеко не спокойной. Сообщив в центр, что кровавых столкновений не ожидается, и умолчав о том, что население покупает оружие, что активизировались определенные группировки, он забыл о назойливом сотруднике консульства. И что вы думаете? Через некоторые время переворот все же произошел, и когда руководство Советского Союза стало разбираться, почему посольство проморгало такие важные события, все всплыло наружу. Посол должности лишился. Я удержался на месте только потому, что в ходе проверки, проводимой комиссией из состава разных ведомств СССР, в канцелярии обнаружилась моя служебная записка. Благодаря этому вместо паказания, я получил повышения по службе. Многое, как говорит Болатхан-ага, в дипломатической службе зависит от воли случая. Но в то же время, мало кому из тех, кто уповает на “авось”, удается добиться сколько нибудь значимых результатов на этом поприще. Дипломатия, как и любая иная про240

фессия, зиждется исключительно на профиссионализме. Ведь, что скрывать, мировая политика, хотим того или нет, рано или поздно пересекает границу любого государства, бесцеременно вмешиваясь в его внутренние дела. Для того что бы это “вторжение” не застигло в исподнем, и был придуман дипломатический корпус – глаза и уши любого государства, его связующая нить с остальным миром. Конечно, в последнее время, а это даже президент Казахстана не раз подчеркивал, глаза и уши отечественного дикорпуса постигла неизведанная болезнь, а выходящие из под ткацких станков внешнополитического ведомства нити уже не того качества. Причин, почему все так, а не иначе, можно назвать массу. Хотя Болатхан – ага делать этого не собирается, считая такую постановку вопроса некорректной. А вот что касается отеческого совета, то , говорит, пожалуйста.

– Наши дипломаты просто обязаны знать казахский язык, литературу, свою историю, -- уверен он. – Потому, что любая внерабочая беседа сводится к расспросам о том, что из себя представляет Казахстан, какие традиции у государства, какие культурные ценности. Я говорю об этом потому, что эти требования в МИДе Казахстана не предъявляются и такие знания, смело могу сказать, у наших дипломатов на нуле. Многие представители дипкорпуса даже родного языка не знают, общаясь заграницей на русском. И это частенько приводит к курьезам, так как иностранцы начинают интересоваться, есть ли у казахов свой, родной язык. А это уже, согласитесь, играет не на имидж Казахстана. Не все люди, живущие на планете, имеют возможность своими глазами увидеть, что это за страна, познокомиться с ней, и вынуждены судить о государстве по его представителям. А последние, как выясняется, не всегда бывают на высоте. С Болатханом Тайжаном трудно поспорить, да и зачем? И так понятно, что дипломатия – это в первую очередь, фасад государства, и как за любым другим фасадом – за ней люди, со своими страстями, достоинствами и недостатками. Дело только в том, какие из этих качеств всплывают на поверхность котла, а какие оседают на днище.

241

Рецептов избавления от наросшей за последние несколько лет на теле дикорпуса коросты, можно придумать массу. Но не проще ли присмотреться к опыту тех, кто уже прошел огонь, воду и медные трубы этой службы? Отступление первое, полу шпионское Однажды Болатхан Тайжан в лавчонке купил обычную на вид книгу в черном переплете, на обложке которой красовалась надпись “KGB”. При более детальном изучении шедевра книгопечатной продукции выяснилось, что это… список официальных и неофициальных сотрудников КГБ всех времен, причем, с указанием зарубежных резиденций. Тогда еще сотрудник консульства Тайжан поделился находкой с послом, который давно подозревал, что один из его дипломатов ведет двойную игру. И представьте себе, посредством случайно найдейной книжки вычислил “волка в овечьей шкуре”.

– Вообще же, – делится с секретами дипслужбы Болатханага, – зарубежная служба включала в себе три структуры – МИД, Министерство обороны и КГБ. Чисто по человечески мы друг с другом общались, но тонкостями работы не делились. Бывало, конечно, что кое-кто пробалтывался, по в общем информация о деятельности каждого ведомства хранилась в строгой секретности. Герой же той истории официально имел дипломатический паспорт и должность в посольстве. Естественно, скандала никто устраивать не стал, “двойного агента” откомандировали с должности под шумок. Это, по словам Болатхана Тайжана, уникальный случай. Понять, кто на кого работает под крышей посольства(речь не идет о, если можно так выразиться, легальных офицерах безопасности), иногда бывает делом не только затруднительным, а просто мало возможным. Отступление второе, комичное Египет в то время строил высотную Асуанскую плотину в верховьях Нила. На момент сдачи ее первый очереди в эксплуатацию, а на дворе тогда стоял 1964 год, в Египет приехала большая совет242

ская делегация во главе с Никитой Хрущевым и всей его семьей. Различные справки советское посольство начало строчить за несколько месяцев до визита советского лидера, чтобы он заранее вжился в обстановку. Были подготовлены несколько выступлений Никиты Сергеевича – на Каирском стадионе, в Порт-Саиде и др. В составлении некоторых из них участвовал Болатхан Тайжан, задачей которого было снабдить тексты выступлений Хрущева пословицами и поговорками, к которым тот, как известно, питал завидную страсть.

– Когда Никита Сергеевич выступал с первой речтю, я ее смотрел по местному телевидению, – вспоминает Болатхан-ага. – И вдруг обалдеваю – начало речи совсем не то, он перепутал выступления. Но только я успел отойти от первого шока (мы, кстати, быстренько написали для Хрущева еще одну, дополнительную речь), как вновь Никита Сергеевич ни с того, ни с сего призвал трудящихся, пролетариат Кувейта (которого, к сведению, там никогда-то не было), свергать кровососов и эксплуататаров. Вот это была новость, причем из того разряда, что повлекла прохладцу в отношениях СССР с Кувейтом. Послы Кувейта в Египте и СССР прислали ноту, потребовав официальных извинений. Дело удалось замять только после того, как маленькое по размеру извинение было опубликовано в “Известиях”. После того, плотина была открыта, Никита Сергеевич поехал в зону Суэцкого канала. К его приезду улицу “Сталинградскую”, а имелась в Порт-Саиде и такая, руководство города срочно решило переименовать в “Волгоградскую”. Вывески менялись неоднократно, но за ночь до посещения города Хрущевым, жители исписали стены домов прежним названием улицы. Местные власти, решившие подсластить приезд советского лидера в порт-Саиде, так и не успели замазать все надписи. Еще одна деталь. За пол года до приезда Хрущева в Египет, в США был убит Кеннеди. Молва в качестве следующей возможной жертвы столь высокого ранга называла Хрущева. Естественно, меры безопасности посещения зарубежной страны советским лидером превосходили все мыслимые пределы.

– Я переводил переговоры между спецслужбами Египта и СССР по обеспечению безопасности визита Хрущева, – расска243

зывает Болатхан Тайжан. – Маршруты передвижения советского вождя разрабатывались с тем условием, чтобы по пути следования не попадались “мертвые зоны” – места, откуда наиболее удобно стрелять. Каждый метр пути скрупулезно изучался, получал свою характеристику, определялось, в каких местах будут стоять сотрудники охраны. Все это проверялось на месте, а потом обеими сторонами закреплялось на бумаге. Предпринимались меры сверхсекретности, чтобы, не дай бог, не произошла утечка информации. Но, как это часто бывает, чего боишься, то и происходит. В тот день, когда Хрущев должен был приехать в ПортСаид, утренние газеты с точностью до миллиметра поведали о маршруте передвижения советского лидера. Пришлось работать заново, хотя Никиту Сергеевича в итоге все равно провезли по другой схеме, которую разработала советская сторона, и о которой не были извещены египетские службы. Но, несмотря на это, толпы египтян приветствовали Хрущева бурными овациями, что , естественно, не могло ни понравиться Никите Сергеевичу. О Хрущеве у Болатхана Тайжана остались самые теплые воспоминания. Как человек, он был прост, не высокомерен, хотя иногда его поступки способны были вогнать в ступор ког угодно: “Олег Трояновский, в течение 7 лет работавщий помошником Никиты Сергеевича, говорил, что у Хрущева, несмотря на то, что он с 30-х годов работал в высших эшелонах власти Советского Союза, все равно “видны уши свинопаса”. Хрущев, как известно, очень гордился тем, что когда-то был скотником”. Отступление третье, почти что патриотическое В свое время, как рассказывает Болатхан Тайжан, он мог стать не дипломатом, а… киноактером.

– как-то шел по Москве, мечтал о чем то своем, и тут меня останавливает женщина и говорит: “Мальчик, завтра приходи на киностудию им. Горького, там мы с тобой поговорим”. Мне в голову сразу же стали лезать не очень хорошие мысли – ведь не секрет, что те, кто учился в МГИМО, постоянно находились под “колпаком”. Но мои подозрения не стоили, как потом оказалось, и выеденного яйца. Выяснилось, что меня, как и других юношей 244

азиатского типа, пригласили на пробы совместного советскогояпонского фильма с рабочим названием “10 000 мальчиков”. Вы будете смеяться, но я прошел пробы, и меня утвердили на главную роль. Мне, как сейчас говорят, светили съемки в Японии, Сочи. Крыму, но… Комитет комсомола посчитал, что, я, как активист и хороший студент, должен стать пионервожатым лагеря МИДа под Чкаловском. Один из секретарей комсомола, на мои попытки апеллировать к высшему искусству, без обиняков заявила: “Болатхан, выбирай или кино, или МГИМО”. Лагерь, так лагерь решил тогда Тайжан. Председателем профсоюзного комитета тогда был Герой Советского Союза Болотов – отец киноактрисы Жанны Болотовой, который сообщил, что совет дружины пионерской организации Советского Союза принял решение рекомендовать лагерь на присвоение ему имени Гагарина, – рассказывает о, приключившимся с ним уникальном случае, Болатхан-ага. – И вот в канун знаменательного дня, было решено пригласить на торжество самого Юрия Алексеевича. Как-то сразу все вспомнили , что я из Казахстана, что с этой земли он полетел в космос, на нее же он и вернулся. Те, кто лично знал Гагарина наотрез отказались помогать в этом вопросе, ссылаясь на то, что он все равно не сможет, так как вот-вот уезжает в Венгрию. Но отступать руководство лагеря не собиралось, возложив столь ответственную миссию на меня. Я поехал к его супруге – выпрашивать у нее Юрия Гагарина. Она меня “отшивала” как только могла, чуть ли не взашей выгоняла, но я неизменно возвращался, апеллируя к тому, что это – ради детей.­ В итоге Гагарина нам все таки отдали, но с одним условием – чтобы он ни капли спиртного не отведал. Сказано – сделано. Как только прошла торжественная часть мероприятия, Болотов предложил: “Юра, пойдем за стол, ребята для тебя пирожков напекли”. Ни Гагарин, ни я не предлогали, чем все это может закончиться. Простенький стол с пионерским меню, произносимые здравицы, в общем, все шло, как всегда. Но вдруг тут Болотов говорит: “Какой же это праздник, если мы чуть-чуть не вспрыснем?” Оказалось, что под по-пионерски сервированным столом стояли ящики со спиртным. Гагарин упорно отказывался 245

до последнего, и тогда было принято поистине соломоново решение – пьют те, кто хочет выпить. Но беспрестанные уговоры пригубить, которые как дамоклов меч повисли над Гагариным, все же кончились тем, что Юрий Алексеевич сказал: “Наливайте водку”. Застолье с песнями и танцами затянулось до полтретьего ночи и доставка Гагарина домой вновь досталась мне. По дороге Юрий Алексеевич подарил мне плащ-накидку и военную фуражку, мы очень хорошо беседовали, и тут… дверь открыла его жена Валентина. Обе руки в бок и пошли такие русские слова, что у меня уши свернулись в трубочки. Когда же она, схватив Гагарина за руку, затолкала его в квартиру, я, честно признаюсь, струхнул – побросал в прихожей плащ-накидку с фуражкой, и помчался наутек, кубарем с лесницы… Впрочем, небольшим, но утешением для Болатхана Тайжана после его возвращения из лагеря и утерянных таким нелегким образом гагаринских раритетов стал почтовый ящик, забитый сообщениями из киностудии. В итоге Болатхан Тайжан все же снялся в советско-япноском фильме, правда, уже не в главной роли, а в эпизодах, играя сначала пьяного японца, а потом демонстрантаоппозиционера. Фильм, кстати, вышел на экраны и даже показывался по ТВ… “Түркістан”, №36 (634),7 қыркүйек, 2006 жыл

Ұлттың ұстыны – тілі мен мәдениетінде Тәуелсіздікке жетісімен аз-ақ жылдың ішінде қоғамдық өмірдің барлық саласында зор жетістіктерге жетіп, малай халқының атын әлемге танытқан Малайзия елінің істәжірибесін тереңірек білсек деген мақсатпен біз (“Түркістан” газеті) белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, тәуелсіз еліміздің алғашқы дипломаттардың бірі Болатхан Тайжан мырзаға бұрын өзі елшілік қызмет атқарған жоғарыда аталған Малайзия еліне барып, ол елдің бұрынғы премьер-министрі, 246

ұлы реформатор Махатхир Мохамад мырзамен сұхбат жасап қайтуға арнайы іс-сапар ұйымдастырған едік. Б. Т.: Мен Алматыда шығатын “Түркістан” деген халықаралық газетінің атынан сонау Қазақстаннан келіп отырмын. Рұқсат болса, әңгімеміздің басында сіз осы газет арқылы қазақ оқырмандарына қазіргі Малайзияның жағдайын сипаттап берсеңіз. Және соған байланысты өз пікіріңізді білдірсеңіз. М. М.: Малайзияның ішкі жағдайы өте тұрақты. Дегенмен қазіргі дамуы аздап бәсеңдеді деуге де болады. Өйткені, бүгінде Малайзия экономикасына инвистиция салу сәл азайған. Бірақ үкімет 9-шы даму жоспарын орындаймыз деп отыр. Біз мұндай үлкен жобаларға үкімет жол ашады деп үміттенеміз. Бұндай жағдайда экономиканың дамуы тағы да алға басары сөзсіз. Б. Т.: Біз үшін өте маңызды сұрақтардың бірі мынау: “малай” және “малайзия” ұғымдарының мағынасы қандай? Олар қандай ұғымдарға негізделген? М. М.: Малайлар – Малайзияның негізгі, ежелден келе жатқан халқы. Бірақ бұдан алты ғасырдай бұрын үнділер мен қытайлар біздің елге келген. Содан бастап олар осында тұратын болып қалған. Кейін британ отаршылары Малайзияны жаулап алғанда, олар Малайзияға көптеген қытайлар мен үнділердің келуін демеп, қолдап отырды. Сонымен, кезінде қытайлар мен үнділердің саны Малайзияда малайлардан басым болып кетті. Бірақ 1930 жылдардағы әлем дағдарысы орын алғанда көп қытайлар мен үнділер өз елдеріне (Қытай мен Үндістанға) қайта бастады. Малайзия дербес мемлекет болып қалыптасқан кезінде, малайлардың (негізгі халықтың) саны қытайлар мен үнділерден санынан аздап асып тұрды. Біз ол кезде “малай елі” (Малайзия емес) ретінде, Малайя деп аталатын егеменді мемлекет болдық. Малайя мемлекетінің азаматтығы бар азаматтар (қытайы да, үнділері де) “малай” болып аталды. Кейін Малайяға Сабах пен Саравак қосылғанда жаңа және біртұтас Малайзия Федерациясы құрылды. Сосын бәріміз “малай” емес “малайзиялықтар” болып шықтық. Федерацияда 9 штат бар. Онда тұратын басты ұлттар – жергілікті малайлардан кейін қытай, үнді азаматтары.

247

Б. Т.: Ортақ тіл мен мәдениет туралы не дер едіңіз? М. М.: Ресми тіліміз – ежелгі малай халқының тілі – малай. Ол біздің мемлекеттік тіліміз деп танылыды. Бірақ біз Малайзияның басқа азаматтарына – ұлты қытай, үнділерге өз тілдерін пайдалануына мүмкіншілік береміз. Тіпті олар өз мектептерінде сол тілде сабақ оқыта алады. (Б. Т. – қытай және үнді мектептерінде 5-ші сыныпқа дейін сабақтар өз тілінде жүреді. Сонымен қатар малай еместер қай мектепте оқыса да 1-ші сыныптан бастап малай тілін пән ретінде оқиды. Ал 6-шы сыныптан бастап барлық мектептерде пәндер малай тілінде оқытылады). Б. Т.: Ал, қытай, азаматы мен үнді азаматы Малайзияда қай тілде араласады? М. М.: Әрине, мемлекеттік малай тілінде. Бірақ Малайзияда көп адам ағылшын тілін біледі. Сондықтан кейде олар ағылшын тілін пайдаланады. Б. Т.: Кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, Израильдың Ливанға қарсы шабуылын Израиль мен Ливан арасындағы соғыс деп емес, бұны Израиль мен Америка Құрама Штаттарының Ливанға қарсы жасалып жатқан террористік акті деп санау керек көрінеді. Өйткені, АҚШ Израиль мемлекетінің террористік акттерін толық қолдап отыр дейді. Осы пікір туралы не дер едіңіз? М. М.: Мен “Израиль террорист мемлекет” деген сөзбен толық келісемін. Иә, АҚШ оны қолдап отыр. Яғни, АҚШ мемлекеттік терроризмді қолдайды. Өйткені Израиль шабуыл жасағанда әрдәйым бөтен жерге кіреді. Олардың қолданып жүрген қаруын түгел АҚШ беріп отыр. Сондықтан, шындап келгенде, АҚШ та – террорист мемлекет. Біздің пікіріміз бойынша, өкінішке қарай, АҚШ – басқа елдерге қысым жасап, терроризмді пайдаланып отырған аса күшті мемлекет. Өзін-өзі қорғауға мәжбүр болып отырған елдерді кейбіреулер террористер деп отыр. Бірақ ол халықтарда қару-жарақ жоқтың қасы. Олардың бар қолынан келері – денелеріне бомба тағып алып, өз-өзін құрбан етіп, жауларымен бірге жарылып өлу. Адамдар осындай қадамға әрине ашынғандықтан барады. Осы орайда айтарымыз – терроризм де248

генде израильдіктер мен американдықтардың қылықтарын нағыз терроризм деп тануымыз керек. Б. Т.: Ал, тіл, мәдениет, ұлттық сана жөнінде не айтар едіңіз? М. М.: Ұлттық сезім, өзін-өзі тану – өте маңызды мәселе. Онсыз ұлт құрылмайды. Сондықтан сіз өз ұлтыңыздың қасиет ерекшеліктерін анықтап алуыңыз керек. Ұлттың ұлттық ерекшеліктеріне, танымына жататын сипаттамалардың ішіндегі ең маңыздысы – тіл мен мәдениет. Сондықтан тілді сақтау үшін ерекше еңбек ету керек. Ол нәтижелі болу үшін тіл институтын құру керек. Сіздің тіліңіз бен біздің тіліміз кейбір сөздердің жетіспейтіндігінен зардап шегіп отыр. Өйткені, жаңа ойлар, жаңа идеялар қазіргі заманда біздің тілдерімізде емес, көбінесе шет тілде айтылады. Сондықтан біз кейбір шет тілі сөздерін қабылдап, сіңіріп алуға мәжбүрміз. Бірақ шет тілі сөзін қабылдағанда ол сөзді біз тіліміздің айту заңдылығына икемдеп алуымыз керек. Малай тілі – біздің мемлекеттік тіліміз. Бірақ ол қажетіне қарай көптеген араб, санскрит, парсы, ағылшын сөздерін қабылдап алды. Бірақ, олардың барлығы қазір малай сөзі болып кетті. Бұл өте маңызды жағдай. Егер сіз өз тіліңізде сөйлегіңіз келсе сөйлеу тәсілі сол тілге сәйкес болуы керек. Егер өз тіліңіздің сөздері жетіспеген жағдайда басқа тілдің сөзін пайдаланыңыз. Тіл мәселесі – ұлт танымын анықтау сипаттамаларының бірі. Ұлт танымының екінші сипаттамасы – ол ұлт мәдениеті. Мәдениетке не жатады? Ол өнердің неше түрлі салалары – театр, ән айту, би билеу, ұлттық киім, т. б. дүниелер. Ол рухани дүниелерді сатып ала алмаймыз. Бірақ қазір еркек те, әйелдер де шалбар киетін болды ғой... Осы аталған рух қасиеттері ұлт танымын анықтайтын сипаттамалардың бірі. Б. Т.: Ал мен осы сипаттамаларға ұлттық әдет-ғұрыптарды да қосқан жөн бе деймін. М. М.: Және тарихты да. Орыс жаулауынан бұрын қырғызқазақтар тұрған жерлерде, былай қарасаңыз, тілдері бір, не болмаса бір-біріне жақын тілдерде сөйлеген халықтар мекендеген. Бұл тілдердің өзара айырмашылығы үлкен болған емес. Бізде де 249

– мысалы, Индонезия мен Малайзияда, тілдеріміз бір. Былайша айтқанда біз Индонезиямен бірге бір тілде сөйлейміз. Шынын айтсақ, ол – біздің тіліміз, тек олар біздің тілімізді пайдаланып жүр. Өйткені, оларда тым көп тілдер бар. Мысалы, джаваии, суматра, т. б. тілдер. Сондықтан олар біздің тілде сөйлеуге ауысуы керек болды. Бұл сіздің жағдайларыңызға өте ұқсайды. Өйткені, сіздердің сөйлеп жүрген тілдеріңіздің түбі – түрік тілдері. Осы орайда өз тілдеріңізді қолдау керек. Сол тілде мектепте тарих, ұлт мәдениеті оқытылу керек. Алыстағы тамырларыңызды тануларыңыз керек. Сонда ғана ұлт танымына қол жетеді. Қазір бәріміз жаңарған дүниеде тұрып жатырмыз. Оқығымыз келсе де, келмесе де кейбір шет тілдерін оқуымыз керек. Сіздерде, әрине, ең көп тараған тіл – орыс тілі. Бірақ бүгін бүкіл әлемде ағылшын тілі дүниежүзілік тілге айналып келеді. Сондықтан ағылшын тілін білудің үлкен маңызы бар. Малайзияда біз ағылшын тілі білім алу тілі екенін мойындадық. Сондықтан бізде бастауыш мектептен бастап оқушылар ағылшын тілін оқиды. Ғылым негіздері және математика ағылшын тілінде оқытылады. Өйткені барлық ғылым және математика мағлұматтары бізге ағылшын тілі арқылы келеді. Ал егер біз ағылшын тілін білмесек не боламыз. Бірақ бұлай жасау әзірше біз үшін қолайлы емес. Өйткені жұрт аудармаға көп уақыт бөлгісі келмейді. Егер сіз ағылшын тілін білсеңіз өзіңіз тікелей жаңа ғылыми деректерден хабардар боласыз. Сондықтан біз ағылшын тілін бастауыш және орта мектепте оқытуды ұйғардық. Сол тілде жақсы сөйлеу де керек. Және Малайзияда барлық жоғары оқу орындарында ғылым негіздері мен математиканы ағылшын тілінде оқиды. Емдеу оқу орындары да ғылым негіздерін ағылшын тілінде оқытады. Өнер, тарих, жағрафия пәндері, әрине малай тілінде беріледі. Бірақ, егер сіз ғылым, математика, емдеу білімін игергіңіз келсе, онда ағылшын тілін білуіңіз керек. Б. Т.: Гуманитарлық білім беретін жоғары оқу орындары малай тілінде оқыта ма? М. М.: Иә, малай тілінде оқытады. Б. Т.: Осы арада бір нәрсені анықтай кеткім келеді. Егер ағылшын тілінен басқа тілдерде сөйлейтін ұлттар ғылым не250

гіздерін, математиканы ағылшын тілінде оқыса, қалайша олар өз тілдерін дамыта алады. Өйткені бұл жағдайда төл тілдеріне сай сөздер, терминдер қалай пайда болады? М. М.: Қазір бізде ғылым мен математика саласындағы жетістіктерді ағылшын тілінен өз тілдерімізге аударатын күш жеткіліксіз. Ал, бірақ, біз сол жетістіктерді уақытында біліп-танып отыруымыз керек. Өкінішке қарай, Малайзияда қазір ағылшыннан малайға осы салалардағы мағлұматтарды тікелей аудармашылар жоқтың қасы. Егер бізде жеткілікті инженерлер болса біз оларды ағылшын тілінен малай тіліне керек мағлұматтарды аударуды өтінуге мәжбүр болар едік. Қиындығы сол біз мұқтаж болып отырған техника, ғылымдар салаларындағы мамандарды дайындап үлгермей жатыр. Б. Т.: Ал осы өрістегі Араб елдерінің іс-тәжірибесіне қалай қарайсыз? М. М.: Арабтар өз тілдерінде ғылым, техника салаларында араб сөздерін көп пайдаланады. Және сол тілде мектептерде, жоғары оқу орындарында сабақ береді. Қазіргі заманда араб елдерінде емдеу, ғылым пәндері ағылшын тілінде оқытылады. Ағылшын тілін арабтар кең пайдаланатынының себебі араб әлемінде осы уақытқа дейін ғылыми зерттеулер аса дамымаған. Сондықтан жаңа ғылыми ұғымдар қайтсе де Европа тілдерінде, әсіресе, ағылшын тілінде қалыптасады. Осының нәтижесінде арабтар ғылым, медицина, техника пәндерін ағылшын тілінде оқытуды дұрыс көріп отыр. Араб ғалымдарының, инжинерлерінің көбі ағылшын тілінде сөйлейді. Олар Америкада, Англияда білім алғандар. Бізде де, Малайзияда көп арабтар оқиды. Олар ғылым негіздері мен техникалық білімді біздің университеттерде ағылшын тілінде алады. Қазір Қазақстандағы тіл мәселесіне келгенде доктор Махат­ хирдің пікірі бойынша ол елде мемлекеттік тіл қазақ тілі болуы керек те, қазақ еместер өз тілдерін өзара пайдалануға мүмкіншілігі болу керек. Малайзияда, мысалы, қытай, тайланд, тамил балаларын мектепте өз тілдерінде оқытуға мүмкіншіліктері бар. Б. Т.: Махатхир мырза, “ұлтшылдық” деген мәселе жөнінде әр жерде әр түрлі пікірлер бар ғой...

251

М. М.: Аздап ойлаңызшы, өз еліңізді сізден басқа кім қорғайды. Егер өзіңізде ұлтшыл сезім болмаса бөтен біреу келіп еліңізді қорғау жұмысын жүргізеді деп ойлайсыз ба? Малайзияда азаматтық алған адам белгілі бір құқықтарға ие болады. Егер сіз осы елге келіп оның азаматтығын алмасаңыз, онда сіз жаңағы белгілі бір құқықтарға ие бола алмайсыз. Ал егер біздің азаматтығымызды алсаңыз сол құқықтарды толық пайдалана аласыз. (Б. Т. – Малайзияның азаматтығын алу үшін малай тілін жетік білуіңіз керек, белгілі бір мерзім Малайзияда тұрақты өмір сүруіңіз керек, жүріс-тұрысыңыз, мінез-құлқыңыз дұрыс болуы керек. Малайзия мемлекетіне берілген азамат боламын деген ант беруіңіз керек, т. б. шарттарды орындауыңыз керек). Қазір әлемде жаһандану құбылысы бар. Егер өзіңізді жақсылап қорғай алмасаңыз үлкен ұлттар сізді жұтып алуы мүмкін. Үлкен ұлттар бәрін қолына алуы мүмкін. Аз, кішкентай ұлттардың үлесіне ондай жағдайда түк қалмайды. “Американдықтар да, британдықтар да – ұлтшылдар. Британдық­ тар неге Еуропа Одағының кейбір қадамдарын қолдамай отыр. Өйткені, олар ең әуелі Британияның тағдырын ойлап отыр. Егер олар Британияның мүдделерін алға қоймаса Еуропа Одағына толық қосыла салар еді ғой. Ал Еуропа Одағының мүшелерін алсаңыз да, онда да біз жалпы еуропалықпыз деген ұстанымды қолдаса да бәрібір әрқайсысының француз, неміс, бельгиялық менталитеті сақталған. Сонымен, адамзат осы уақытқа дейін ұлтшылдық сезімнен арылмадық. Әрқайсысымыздың өзімізге сай ұлт мүдделеріміз бар. Тіпті сіз бүкіл әлем қоғамының мүшесі болсаңыз да ұлттық мүдделеріңіз жойылмайды және ұлтшыл болуыңыз ғажап емес. Орыстар да ұлтшыл ғой. Олар, мысалы, өз мүдделері туралы ойлайды. Олар сіздер туралы ешқашан қам жемейді. Осы арада сіздер өздеріңіздің жағдайларыңызды өздеріңіз ойластыруларыңыз керек”. Доктор Махатхир Мохамад Малайзияда, Кедах штаты, Алор Стар деген қалашықта 1925 жылы 20 желтоқсанда туылған. Мектепте оқып жүрген кезінен бастап ол малайлардың ұлттық мүддесіне Малайзияның “Sunday Times” газетінде малай және 252

жалпы саясат мәселелеріне байланысты көптеген мақалаларды жазды. Кезінде Біріккен Малай Ұлт Ұйымы құрылғаннан бастап соның мүшесі бола тұра көзге аса түспей жүрді. 1964 жылы Парламент депутаты болып сайланды. 1969 жылы БМҰҰ-ның кейбір ұстанымдарымен келіспегендігімен байланысты партия­ дан шығарылды. Кейін 1972 жылы қайтадан партия мүшелігіне шақырылды. 1974 жылы үкімет қатарында жұмыс істеді. 1976 жылдың наурыз айында үкімет басшысының орынбасары болып сайланды. 1981 жылы премьер-министр Датук Хуссейн Онн науқастанып жұмысын тастап кеткеннен кейін оның орнын Махатхир Мохамад алады. Сол 1981 жылдан бастап Махатхир Мохаммад 2003 жылы өз еркімен сол мансабынан кеткенше премьерминистр ретінде Малайзияны басқарды. Бір мақалада д-р Махатхир Мохамадтың тұлғасын толық сипаттап шығу мүмкін емес. Шынында да, доктор Махатхирді XX ғасырдың де Голль, Нельсон Мандела, Неру, т. б. әлем мойындаған тұлғалардың қатарына қосуға болады. Бір сөзбен айтқанда, Малайзияның, дамып келе жатқан елдердің, мұсылман, Азия дүниесінің саяси­-экономикалық, мәдени, жалпы рухани өміріндегі доктор Махатхирдің орны бөлек. 20 жылдың ішінде артта қалған Малайзияны қазіргі аса дамыған Малайзияға жеткізген де доктор Махатхир. Халықаралық валюта қорынсыз МВФ экономиканы көтеру мүмкін емес деген қағиданы алғаш рет жоққа шығарған да доктор Махатхир еді. Кезінде, Екінші дүние жүзілік соғысынан кейін, Ұлыбритания өзінің отарларына бостандық беретін болып, оларды дербес өмірге дайындайтын бағдарламалар жасап жатқан сол отарлардың ішінде 1941-1955 жылдардың аралығына дейін Ұлы Британия егемендікті, дербестікті “Малайя халқына” тапсыруды жоспарлап жүрді. Бұл жоспарға қарсы шыққан малай ұлтшылдары бостандық Малайя халқына емес, малайларға берілу керек деген талап қойды. Осы талапты қолдайтын бірнеше малай ұлтшылдар ұйымдарына құрылды. Ақыры олар “БМҰҰ” құрды. Өткен ғасырдың 4050 жылдарында “Малайя халқы” деген қауымдастық малай халқы емес екенін анық түсінді. Өйткені, онда, Малайяда малай 253

халқынан басқа қытай, үнді, басқа да этникалық топтар тұрып жатты. Оларды “халық ” деп атауға болмайтынын халықтардың диаспоралары тұрды. Оны Малайяның халқы емес жәй диаспора екендігін Малай халқының өкілдері анық түсінді. Сондықтан, малай зиялылары бостандығын алайын деп жатқан Малайя мемлекетінің егемендігіне тек қана малайлар ие болу керек деген талапты айтып жүрді. Осындай талапты қолдағандардың ішінде Махатхирдың еңбегі орасан зор болды. Сол кезден-ақ д-р Махадхирды малайлардың ең үлкен жанашыры деп санайды. Егемендікті алғаннан бұрын да, кейін де Малайяның жетекшілері, интеллигенциясы, жалпы малайлар “Малайяда 99, не 130 халық тұрады” деген ұғымға аяқ басқан жоқ. Баспайды да. Шынында да, Франция, Германия, басқа Европа елдерінің жетекшілерінің, не зиялыларының ойына бұл келмейді. Европа, Азия, Африка елдерінде жергілікті, көне халықтан басқа ондаған, жүздеген этникалық топтар тұрады. Бірақ оларды ешкім халықтар деп емес, этникалық топтар дейді. Осындай ұғымды жастайынан бойына сіңірген Махатхир Мохамад Малайзия үкіметін басқармай тұрғанда да, басқарып жүргенде де: әуелі Малайзия мемлекетінің негізін қалаушысы – малай халқы. Сондықтан әрдайым бірінші орынға малай тілін, мәдениетін, тарихын алға қою керек. Сол халықтың саяси-әлеуметтік жағдайын қарастыру керек. Егер Малайзияны үлгі деп санасақ, оның тәжірибесінен пайда көреміз десек, ол тәжірибенің ең маңыздысы осы салада. Қазақ топбасшылары, зиялылары, қазақ халқы түгелімен, жасы да, жас емесі де “Қазақстанда тек жалғыз қазақ халқы тұрады, қазақ емес еліміздің азаматтары – тек этникалық топтар” деген ұстанымда болғаны жөн-ақ. Менің (Б. Т.) ойымша Қазақстанның осы тақырыпқа байланысты жағдайына келсек, ол Малайзиядағы жағдайдан мүлде бөлек. Кезінде, СОКП дүниежүзіне өзінің гуманистік құлқын көрсету үшін совет экономикасының мемлекеттік мұқтажына қарамай дүниежүзіндегі ең көп инженерлер, білімді дәрігерлерді дайындайтын елміз деуші еді. Шынында да қазақ инженерлерінің саны сол кезде де, қазір де аз емес. Малайзияның осы саладағы 254

Қазақстаннан айырмашылығы сол – Малайзия отаршылдық кезінен бастап рынок заңдары бойынша өмір сүрді. Рынокта әр нәрсе сұранысқа сәйкес пайда болады, өмір сүреді. Малайзия отар мемлекет болғандығынан онда ауылшаруашылығынан басқа шикізат өңдеу, жалпы өнеркәсіптік дамуы мешеу қалды. Сондықтан инженерлерге сұраныс аз болды, ал тіпті инженерлер қажет болғанның өзінде мамандықтарға малайлар емес, қытай, үнділер даярланды. Малайзияда малай инженер мамандарына тапшылық болып жатқан себебі осында. Сондықтан біз ағылшын, француз, неміс, қытай, жапон, араб, түрік тілдерінен қазақшаға техникалық, технологиялық, т. б. ғылымдар туындыларын сүрінбей аудара алатын мамандарды тезірек дайындауымыз керек. Орыс тілінен аудара алатын аудармашылардың санын көбейтудің ешбір қажеті жоқ. Өйткені қазір бізде орыс тілін емін-еркін білетін адамдар жеткілікті. Орыс тілді аудармашылар Қазақстанда сұраныстан асып түседі. Қазіргі тіл оқыту саласындағы мемлекетімізді, ұлтымызды дамыту бағытындағы тіл саясаты – ол қазақ тілмен қатар орыс емес басқа жоғарыда аталған дүниежүзіне таралған тілдерді оқыту, үйрету. Және мынадай жағдайды ескеру керек: орыс тіліндегі мағлұматтар бүкіл әлемдік ғылыми, техникалық басылымдарының 1-1,5 пайызын ғана құрайды. Оның өзінде жаңағы орыс мағлұматтарының көбі шет тілден аудармалар. Ал жалпы әлемдік ақпарат таралымын алсақ, олардың 99-дай пайызы ағылшын, француз, испан, қытай, жапон, неміс тілдерінде. Сондықтан, егер біз отаршылдық кезінде ұлттық даму мұқтаждарын қамтуға өз еркімізбен таңдап жасауға мүмкіншілігіміз болмаса, енді бостандығымызды алғаннан кейін тағы да орыс тілінің шырмауында қала беруіміз ұлтымыздың болашағының алдында кешірілмес күнә болар еді. Қайталап, нақтылап айтарым – бізге қазір тіл саясатындағы салада ең қажет қадам – ол Қазақстанның азамататтарына түгелдей қазақ тілі мен ағылшын тілін оқыту. Сұхбатты жүргізген Б. Тайжан.

255

“Алтын Орда”, №36 (346), 1-7 қыркүйек, 2006 жыл

Анам мектепке арқалап апаратын Болатхан ТАЙЖАН, саясаттанушы, қоғам қайраткері: – 1948 жылы жеті жасқа жеткенде Павлодардағы Абай атындағы мектепке бардым. Шешем апарды. Әрі кәдімгідей арқасына салып, мектепке дейін көтеріп апарды. Олай болатын себебі үйдегі үлкендер де, атам да “Осы баладан үміт күтеміз, кейін әулетіміздің атын шығаратын да осы болады” деп отыратын. Содан анам арқалап апарды. Сабақтан шыққан соң, үйге қайтып арқалап әкелді. Қысқа дейін осылай “барып” жүрдім. Ол – ол ма, анам самаурын алып келетін. Сабақтың ортасында үстел басына дөңгеленіп отыра қалып, бәріміз тәтті бауырсақпен шәй ішіп алатынбыз. Бірінші сыныптан бастап, мектеп бітіргенге дейін активистер қатарында болдым. Пионер ұйымының басшысы, комсомол ұйымының хатшысы сияқты мектеп өміріндегі мансапқа ие болдым. Мектептегі қызықтардың бірін айтар болсам, алтыншы класста оқып жүргенімде КСРО тарихы деген пәннен орыс мұғалім сабақ беретін. Сол сабақ жүріп жатқан сәтте мен “оқымаймын, әр халық өз тарихын білуі керек дейсіздер, мынау Россияның тарихы, маған Қазақстан жайлы айтыңыз” деп атып тұрдым. Сол жерде мектеп директоры келіп, мені мектептен шығарып жіберді. Бұдан соң, барлық кластастарым “олай болса, біз де оқымаймыз” деп сабаққа келмей қойды. Сөйтіп директор мені қайтадан мектепке қабылдауға мәжбүр болды.

“Тасжарған”, №13 (13), 14 қыркүйек, 2006 жыл

Оппозиция ордасында тағы бір отау тігілді Болатхан ТАЙЖАН: – Қазақстанда жаңа саяси партиялар құрылып жатса, мен бірінші болып қолдаймын. Өйткені, саяси өміріміз саяси партиялар құрылмай алға баспайды. Ол партия қазақ мемлекетін, қазақ халқын көтеруі керек, Қазақстан мемлекетінің алпыс пайызын құрайтын қазақтардың жағдайын ойламай біз өркендемейміз. Елімізде ең бірінші саяси жүйені өзгертуіміз керек. Қазақстанда тұрып жатқан ұлты кім болса да, қазақ болсын, болмасын, өз бойына, қазақ тілін, қазақ мәдениетін сіңірмей, қазақтың тарихын сыйламай бірлік болмайды. Саяси партия басшыларының ішінде алғаш рет Жармахан Тұяқбай осы мәселені көтеріп отыр. Бұған дейін қанша саяси партия құрылса да қазақ мәселесін айналып өтетін. Қазақ мәселесін шешпей, алға баспаймыз.­ Сондықтан партияның бағдарламасын қолдап, мені жаңа партияға мүшелікке қабылдаса, бар білімімді, тәжірибемді Тұяқбайдың жанында жүріп, бірге жұмыс істеп, атқарсам деген ниетім бар. “Евразия-kz”, №36 (91), 8 қыркүйек, 2006 жыл

Қазаққа деген корольдік құрмет Болатхан Тайжан: Мен Қазақстанның Мысырдағы елшісі қызметіме қосымша Йордания корольдігіне елші болып тағайындалып, корольге елшілік грамотамды тапсыру үшін Каирден Амман қаласына ұшып келдім. Ұшақтан түскен соң әуежайда топырлап тұрған бір топ

256

257

адамды көзім шалды. Әуелгіде моңғолдар шығар деп ойлағам. Дегенмен, қазақтарға қатты ұқсайды екен. Қастарына келгенде сәлемдесіп, “қазақсыздар ма?” деп сұрадым. Олар маған “сіз Болатхан Тайжан емессіз бе?” деді. Сөйтсем бұл кісілер Йорданияда тұратын қазақтар екен. Қалай хабардар болғанын қайдам, менің осы рейспен ұшып келе жатқанымды біліп, қарсы алып тұрған сәті екен. Олар “бүгін кешке бір сағат уақытыңызды бізге бөлесіз, қонағымыз боласыз” деді. Бардым. Кәдімгідей қой сойыпты, бас тартты. Содан мен қашан қайтқанша күніге кешке бір сағат сол бауырлармен кездесіп тұрдым. Ертесіне Хұссейн корольдың өзі ауырып жатқандықтан оның орнындағы інісіне сенім грамотасын тапсырдым. Ресми қабылдаудан кейін ханзада маған жеке әңгімелесуге төрт минут уақыт бөлген болатын. Біз екеуміз 55 минут сұхбаттастық. Әдемі әңгіме болды. Олар менің арабшама таң қалды. Ертесіне жергілікті газеттер “қазақтың елшісін корольдың орнындағы інісі бір сағатқа жуық қабылдады” деп жамырай жазып жатты. Әңгіме барысында ханзада менен қашан қайтатынымды сұрады. Мен “жұмысым осы грамотаны тапсыру, құдай қаласа, ертең қайтатын шығармын” дедім. “Жоқ” деді ол кісі. “Біз сізді король отбасының қонағы ретінде қалдырамыз. Ертең корольдің туған күні, соған қатысасыз. Елді аралатамыз” деді. Сосын қасында сұхбатқа қатысып отырған Йордания Сыртқы істер министріне бұрылып “бүгін кешке елші мырзаның құрметіне қонақ асы дайындаңыз, елдің көрнекті азаматтарын шақырыңыз” деп тапсырды. Кейін Ресейдің елшісі менен “ойпырмай, сонша көп әңгімелестіңіздер, корольдің туған күніне де елшілердің ішінен жалғыз өзіңіз қатыстыңыз, не айттыңыздар?” деп қызғаныш білдіргендей болды. Қабылдау кезінде бөлмеде отырған жұбайым да “қатты күлгендерің соншама, дауыстарың бізге естіліп жатты ғой” деді. Дипломатия тәжірибесінде осылайша елдің басшысы қарымқатынас жасауға лайықты деп тапқан кісі үшін хаттамадағы тәртіпті бұзатын да жағдай кездеседі.

258

“Евразия-kz”, №38 (93), 22 қыркүйек, 2006 жыл

Әкім сайлауға көзқарасыңыз қандай? Болатхан ТАЙЖАН, саясаттанушы: – Әкімдер сайлауына өте дұрыс көзқарастамын. Қолдаймын. Бірақ, оның тәсілдері әлі шикі. Механизмдерді жетілдірмеген. Неге? Сайланатын әкімді облыс әкімі таңдайды. Және оны сайлайтын – мәслихат. Ал, мәслихат, бәрімізге белгілі, өзінен жоғары отырған әкімге қарсы үкім шығармайды. Сондықтан бұл процесс сайлау емес, түбі жоғарыдағы әкімнің төмендегі әкімді тағайындауы болады да қояды. Қазіргісінің тек аты ғана сайлау. Жалпы, әкімді сол мекеннің тұрғындары сайлау керек. Нағыз сайлау – сол. Жоғарыдағы әкімнің таңдаған адамы халықтың көңілінен шыға ма, жоқ па, ешкім мән беріп жатқан жоқ. Яғни, халықтың пікірі далада қалады деген сөз. Негізі, Еуропада өзін-өзі басқару жүйесі бойынша жергілікті басшыны тұрғындары сайлайды. “Тасжарған”, №16 (16), 5 қазан, 2006 жыл

Ұлтқа ұлағат болар тұлға бүгінгі билікте жүргендердің арасында жоқ Қазақ зиялыларының арасында қазақ мәселесін көтеріп, елдің дамуы үшін қазақи идеология ауадай қажет деп, өз пікірін ашық айтып жүрген азаматтардың ішінде Болатхан Тайжан мырзаны бөле-жара айтуға болады. Кезінде сыртқы істер министрлігі жүйесінде Бас консул, бірнеше мемлекеттерде Қазақстанның елшісі болған қоғам қайраткері осы орайдағы білімдар көзқарасы оқырман қауымының арасында үлкен ой тудырады деген ойдамыз.

259

– Болатхан аға, сізден көз жазып қалған жұрт бар: қазір қайда жүр, тірлігі қандай, жұмыс-кәсібі бар ма? – деп сұрайды...

– Пәлі! Мен сол жұрттың көз алдында жүрген жоқпын ба?! Менен күн сайын газет, радио-телеарналардың журналистері сұхбат алады. Айтқандарым түрлі басылымдарда жылт етіп шығып жатады...­ – Шамасы, сол жұрт жылт еткеннен гөрі жарқ еткенді қалайтын сияқты ғой...

– Ендеше қос диктафоныңды, жарқ еткізіп көрейік... Әлгі сауалыңның екінші жартысына жауап бере кетейін: ешқандай қосалқы табыс тауып, әлде-біреуге қызмет етіп жүрмесем де, тұрмысым кедей емес. Елдің ортасындамын, қоғамнан тыс қалған жоқпын, үйде бұғып отырған жайым тағы жоқ. Жаз айларында Малайзияны 22 жыл басқарған Махатхир Мохамедтен сұхбат алып, біразын жария еттім. Ал өткен аптада арнайы шақыртумен Лондонға барып қайттым...

– Е-е, бәсе! Ондағылар қалап шақырған адамынан не жөн білмек болды екен?

– Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайын зерттеп жүрген мамандар елдің бүгіні мен ертеңі жөніндегі пікірімді сұрады. Мені соңғы кезде қатты алаңдатып жүрген ұлттық мәселелер төңірегінде әңгіме болды. Сондағы менің айтып жүрген ой-пікірлерімді ағылшын тілінде шығатын үлкен басылымдар қашаннан бері талқылап жүр. Бәрін оқып шықтым, маған сенсеңіз, мен айтып жүрген елдің ұлттық мәселелерді дөп басып, терең зерделеп жазыпты. Біздегі билік қүлағына қыстырмайтын пікірлер ол жақта жерде қалмайтынына көзім жетті. Құдай қаласа, Қытайдағы Қазақстанды зерттейтін орталық қараша айына қонаққа шақырып, екі елдің ара қатынасы жөнінде әңгімелеспек. Бір жерде тұрақты жұмыс істеп, отбасымды асырауға жалақы тапсам артық болмас еді, дегенмен шүкір, қиналып жүрмін деп айта алмаймын.

– Батыс пен Шығыстың арасын жол қыла жүріп, сапарлар арасында Жармахан Тұяқбай құрып жатқан партияға мүше болған екенсіз?

– Мені партияның мүшесі ретінде әлі ешкім тіркеуге ала қойған жоқ. Бірақ, социал-демократтардың алғашқы құрылтайында 260

партия­ жетекшісі Жармахан Тұяқбайдың қазақ ұлтының болашақ мәселелеріне қатысты айтқан ойы мен мақсаты қатты қызықтырды. Егер партия осы бағыттағы бетінен қайтпайтын болса, мен дайынмын, Жармаханның қасында боламын деген игі ниетімді құрылтайда ашық айттым. Егер тек қазақтарға ғана емес, сонымен бірге елдегі қазақ еместерге ұстанған бағытбағдарын батыл айтып,­ ой-ниетін уағыздап, түсіндіре білсе, бұл партия қазіргі саяси­ аренадағы үлкен күшке айналар түрі бар. Ең бастысы, Қазақ мемлекеті мен Қазақ мемлекеттігі деген мәселелерде мүдіріс болмауы­ керек. Мәймөңкенің уақыты бітті: қазақ – көкейтесті тақырып болуы тиіс.

– Ол қандай тақырып, аға? Бастысы – қайсы?

– Бастысы тіл! Мәселен, Лондонға барған кезімде, қолға түскен газеттерден ағылшын тіліне қатысты үлкен мақала оқыдым. “Апыр-ау, деймін, жаһанның жартысы сөйлейтін ағылшынның тіліне не апат төніп тұр?” деп, аң-таң қалдым. Сөйтсем, 2007 жылдың қаңтарынан бастап, Еуроодаққа кіретін елдің саны 27ге жетсе де, әр мемлекет өз тілінің ағылшыннан түсінікті етіп аударылуына­ алаңдаулы екен. Одаққа кіретін елдердің ешқайсысы өз мемлекеттік тілінен басқа тілді жетік меңгермеген. Олардың 22 пайызы ғана өз ана тілінен басқа тілді біледі екен. Оның өзінде сол 22 пайыздың көбі Еуропа елдеріне келіп жатқан иммигранттар.­ Ал біз болсақ, қазақтың ойын орысша айтып, әлек боп жүрміз. Керісінше, Қазақстанда тұратын қазақ еместер мемлекеттік тіліміз қазақ тілін білуі керек. Қазіргі саяси партиялар ұлт мәселесіне осы тұрғыдан қарамайтын болса, олардың болашағынан үміт күтуге болмайды.

– Сізді ұлт мәселесін, шынайы қазақи мәніндегі мемлекеттік идеология құру проблемасын көптен бері айтып жүрген санаулы қайраткерлердің бірі деп білеміз. Өз жерімізде жүріп, осы мәселені неге шеше алмай жүрміз? Бізге не кедергі, кібіртік кімнен, аға?

– Ең алдымен, бұл билік басында отырғандарға тікелей байланысты проблема. Ұлтын, оның болашағын ойламайтын билікті тұлға тұтуға болмайды. Тіпті, ұлтқа ұлағат болар тұлға бүгінгі биліктің ішінде жоқтың қасы. Бізде мемлекеттілік ұғым 261

айқындалмаған. Биліктегілер мемлекетті қалай құруды анық білсе, онда міндетті түрде ұлт мәселесіне бірінші кезекте көңіл бөлер еді. Мемлекеттік дегенде, ең алдымен ондағы халықтың сипатын ажырата білген абзал. Ата-бабасының тұрғылықты жерінде туған, елін-жерін басқыншылықтан қорғаған, сол жерде мемлекеттілігін қалыптастырған, басқадай барар жері жоқ ұлт сол мемлекеттің халқы болып қалыптасуы керек. Қалғаны ұлыстар мен диаспоралар. Осы қағиданы сол ұлыстардың өздері де қабылдай білуі шарт. Ал ол шарттың мүддесін қорғайтын билік. Осы ұғымға берік болған билік бар ма бізде?

– Қайдам, әлемдегі елу елдің бірі боламыз деп жүргендер қазақты да ұмытпаған шығар?. .

– Бет-бейнесі жоқ “елудің” бірі болу – елге керегі жоқ әурешілік деп білем. Сол “елуге” қазақ болып қосылуға болмай ма?! Сондықтан, қазіргі билік өзгермей, қазақи идеология пайда болады дегенге мен сенбеймін. Мемлекеттік идеологияны басқарып жүрміз деген азаматтардың бәрін жеке-жеке азаматтар ретінде танимын. Бірақ, ішінде қазақша сөйлейтін біреуі жоқ. Ал қазақша сөйлей алмайтын адам қазақ мәселесіне бүйрегі бұрады дегенге кім сенеді?

– Оларды қызметке іріктеп, тандап, тағайындап қоятын кім еді?

– Өйтіп таңдағанын қайтейін!? Тағайындап отырған адамның қазаққа бүйрегі бұрса, кем дегенде қазақ тілін жетік меңгермесе де, қазақша сөйлей алатындарды жинауы керек еді ғой. Ұлтқа деген жанашырлықты мен осылай түсінемін. Мәселен, Ұлттық банктің басшысын жеке адам, жақсы маман ретінде жақсы танимын. Бірақ, ол қазақша жақсы білмейді. Сол себептен теңгенің жаңа үлгісінде өрескел қате кетті. Оны компьютердің кінәсі деп ақталмақ болады. Қазақша білсе, жаңа нұсқаны көрген кезде, қателікті бірден байқар еді ғой. “Ұлттық” деген аты бар мемлекеттік мекеменің басында осындай адам отырса, басқасынан не қайыр күтуге болады?

– Есесіне, осындай “қазақтарды” іріктейтін басшымызды ара-тұра Нобель сыйлығына ұсынамыз деп, күшеніп жүргендер 262

пайда болып тұрады. Осы күшеністің астарында не бар: ол расында да үлкен марапатқа лайық адам ба, жоқ әлде Қазақстаннан шикізат үлесін алып кетуге құштарлардың қулығы ма? АҚШтың тағы бір сенаторы Назарбаев Нобель сыйлығын алуы керек деп жар салды...

– “Қазақақпарат” агенттігінің хабарынан естідім: “өз халқын сүйгені үшін Назарбаев Нобель сыйлығына лайық” деп айтқан екен. Жөн-ақ! Лайық болса – алсын. Бірақ, сол халқының ішінде қазақ бар ма? Ол бейшараның барына менің күмәнім көп. Сондықтан, дәл бүгін Нобель сыйлығын алуға Назарбаев лайық тұлға емес деп ойлаймын. Өз мемлекетінде елдің иесі болып отырған қазақ халқының әлеуметтік-рухани тұрмысы көтерілді ме? Жоқ! Тұралап жатыр! Ал Назарбаевты сыйлыққа тықпалап, өзге елдің көздегені – біздегі мұнай мен шикізат байлығы. Басқадай қулық көріп тұрғам жоқ.

– Мұнай демекші, сіз сонау 90-шы жылдары “Шеврон” компаниясын Қазақстанға әкелуге әрекет еткендердің арасында болған деген сөз бар. Сол сөз рас па? “Шеврон” бізге қалай келді, аға? Біз одан не пайда көрдік?

– “Шевронды” Қазақстанға әкелгендердің ішінде мен жоқпын. Ол компанияны елімізге тарту жөнінде әңгіме жүріп жатқанда, мен шетелде жұмыс істеп жүрдім. Оны әкелуге бірінші кезекте мұрындық болған – Михаил Горбачев болатын. КСРО-ның президенті ретінде “Шевронмен” өзі оңаша уағда жасасып, бізден келісім сұрамаған. Мен кейін КСРО-ның құрамындағы Қазақ ССР-інің бір уәкілі ретінде ғана келіссөздің төңірегінде жүрдім. Ал біз “Шевроннан” не пайда көрдік дегенге келер болсақ, біз – ұтылдық. Уақыт өткен соң кеш айтылған сөз деп қалмаңыз – оңбай ұтылдық! Ұтылатынымызды келіссөз жүргізіліп жатқанда айтқам – ол бөлек әңгіменің тақырыбы. Келіссөз жөніндегі Қазақстан үкімет отырысының протоколы сақталса, онда Болатхан Тайжанның наразы сөзі болуы керек. “Шевронмен” шарттарға бүгін қол қойылады деген күні – 1990 жылдың 11 қарашасындағы Қазақстанның арнайы үкімет отырысында осы шартқа мен жалғыз өзім қарсы шықтым. Менің айтқан дәлелімді мәскеулік мұнай мамандары қатты қолдады. Отырыс 263

соңында үкіметтің қол қоюдан бас тарту жөніндегі ұсынысын сол кездегі премьер-министр, бүгінгі депутат Ұзақбай Қараманов Назарбаевқа жеткізген болатын. Соның нәтижесінде, келісімге қол қоюдан бас тартылды. Бірақ, кейіннен 1992 жылы сәуірде “Шевронмен” Вашингтонда қол қойылды. Оның мән-жайы маған белгісіз. Шамасы, ол келісімнің уәжін Назарбаев қана білсе керек.­ – Шарттан шегінуге мәжбүр етерліктей қандай ұсыныс айтып едіңіз?

– Келісім тым ұзақ мерзімге жасалған. “Шевронда” ешбір тендерсіз мұнайы бар жердің көлемі дүниежүзі таныған белгілі көлемнен тым үлкен. “Теңіз” мұнай қорынан түсетін пайданы бөліскенде, “Шевронның” үлесі көтеріңкі болуы керек-ті. Осының барлығын түзету керек деген пікірді мен табан тіреп тұрып айтқанмын. “Шевронмен” келісімге үкімет басшысы да, мемлекет басшысы да қол қоймау керек деген болатынмын. Егер келісімге мемлекеттік дәрежеде қол қойылатын болса, оның шарттары халықаралық құжаттармен қорғалады. Яғни, кейіннен біз өз қолымыз өз аузымызға жеткенде, мұнай көзін қайтарып алуға мүмкіндік болмай қалады. Себебі – әлем мойындаған талап солай. Өкінішке орай, менің айтқан ескертулерімнің көбі іске аспады. Мәселен, “Шеврон” жекеменшік компания болғандықтан, оған мемлекет атынан емес, әлдебір республикалық өндірістік құрылымның құзыры деңгейінде ғана қол қойылса – жеткілікті еді. Бірақ, кейіннен “Шевронмен” келісімге Қазақстан республикасы атынан Назарбаев қол қойды. Қазір ол компания экология, салық мәселесіне қатысты жергілікті жердің заңдылықтарын сақтамақ түгілі, тіпті мемлекеттің билігіне де пысқырмайды. Бәрін қол қойған адамға сілтеп отыр. Мұнайды жедел, әрі мол өндіріп, пайдасын көбейтіп, бес-алты жылдан кейін Қазақстаннан шығарылатын мұнайдың көлемін 200 миллион тоннаға жеткізейік деп отырмыз. Соның 90 пайыздан астамы шетелге кетіп жатыр. Мемлекеттің, қазақтың болашағын ойлатындар осындай қадамға барар ма еді?

– Кезінде Қарашығанақ кенішін де тегін беріп, кейіннен ондағы өз үлесімізді кері қарай сатып алуға мөжбүр болдық деген 264

дақпырт бар. Дәл осы сөз шындық болса, өз жеріміздің байлығын өзгеден сатып алғанымыз масқара жайт болмай ма?

– Масқараңыз не! Бұл – сұмдық жағдай! Қазақстанның Ата заңына, шикізат өндіру жөніндегі заңдылықтарға зер салсаңыз, жер асты байлығының иесі халық деп жазылған. Өз байлығын өзі қайтадан сатып алу – ешқандай ақылға, миға сыймайтын жайт. Араб елдері, Иран кезінде мұнай қорын игеруге қаражатымен технологиялық қуаты жеткіліксіз болған соң, елдеріне шетел компаниясын енгізуге мәжбүр болды. Ал кейіннен мұнай кеніш­ терін игеруге өз мүмкіндіктері жеткен соң, шетелдіктерге: “сау болыңыздар!” деді. “Өндіріске салған қаржыларыңызды қайтарып алдыңыздар, табыс таптыңыздар, енді мемлекеттің байлығы халықтың қолына ауысу керек” деп, шетелдіктерді шығарып салды.­ Біріккен Араб Әмірліктері 1974-75 жылдары халқына пайда әкелер осындай талаптың нәтижесінде, кейінгі он жылдың ішінде елін адам танымастай тамаша жағдайға жеткізді. Әмірлікке көрші елдердің бірінде қызмет істеп жүріп, осы өзгерістерді өз көзіммен көрдім. Ал Қазақстанда қандай шикізат болмасын – мұнай мен газ, түсті метал, алтын, уран – бәрі шетелдіктердің қолында. Егер сол байлық мемлекеттің иелігінде болса, технологиялық құралжабдықтарды мұнайдан түскен қаржыға сатып алуға болар еді. Біздің мемлекет басындағы билік экономиканы жасанды неолибералдық тәсілмен басқарамыз дейді. Яғни, мемлекет пен үкімет өндірістік қатынастарға араласпайды, тек жекеменшік компаниялар ойына не келсе соны жасайды. Біздің үкімет тек салық жинаушы ғана. Бұл бүкіл дүниежүзі экономикасының даму заңдылықтарына, өндірісті басқару тәжірибесіне мүлде қайшы. Америка мен Еуропа елдерінде мұндай процесті үкімет реттейді. Өндіріс пен экономиканың негізгі секторлары жекеменшіктің қолында болса да, оның саясатын қалай болса да, керек кезінде үкімет реттеп отырады.

– Сіз жоғарғы дәрежедегі халықаралық дипломатиялық мәселемен айналысқан мамансыз ғой. Осы ретте Қазақстанның шарқ ұрып, АҚШ пен Ресейдің арасынан қия жол іздеуінде не гәп 265

барын айта аласыз ба? Ол аз десеңіз, Қытайға да жалтақтап, үш таған мосының астында бықсыған от сияқты тірлігіміздің тәуірі қайсы: өзі де қайыршының күнін кешкен Ресейді жақын тартуымыз керек пе, әлде алыстағы алпауыт АҚШ-тан түсер олжа көп пе, жоқ әлде бүйірдегі миллиард халқы бар Қытай рыногын қалағанымыз жөн бе?

– Бізге бұлардың үшеуі де керек. Бірақ, бұл елдермен қарымқатынастың әр қайсысына қатысты басым бағыттары бар. Бірақ, біздегі билік Қазақстанға үстемдік саясатын әлі күнге уысынан шығармай отырған Ресейдің көлеңкесінен шыққысы келмейді. Әлбетте, Ресеймен сауда-саттық, мәдени қарым-қатынас жасауға болады, оған ешкімнің қарсылығы жоқ. Қазақстанның экономикасын­ құрайтын өндіріс өнімдері әлем рыногына Ресей арқылы өтетіні тағы бар. Кеден, көлік-жол, электр қуаты мәселелері, тауар айналымы бойынша Ресеймен сөз жоқ қарымқатынас жасау керек. Ал одан әрі интеграция жасау, яғни саяси ымыра арқылы мүдделілік таныту немесе Ресеймен бірігу – оңды қатынас деуге болмайды. Екі елдің мемлекет басшылары жиі-жиі ауызға алып жүрген: мәмілелесу арқылы ортақ басқару, қорғаныс, қауіпсіздік жүйесін құру немесе ортақ валюта шығару – бұл Қазақстанның құлдық бұғаудың қамытында қалудың айқын көрсеткіші болатын жағдай. Ал Америкамен арадағы байланыс ең бірінші кезекте шикізат байлығын, Каспий жағалауындағы мұнай-газды ешбір кедергісіз әлем нарығына апаруды қауіпсіз ету ниетімен ғана шектелуі тиіс. АҚШ-тың басқадай жаны ашып отырған кейпі жоқ. Белорусьтегі президент сайлауынан кейін АҚШ Лукашенкоға қатты қысым көрсетті. Біздегі сайлаудың Белорусьтегі сайлау­дан айырмашылығы қандай болды? Бірақ, ондай қысымды Қазақстанға жасаған жоқ. Американың екі жақты саясаты нәтижесінде Орта Азияның шикізат байлығын аймақтан шығару жолын қауыпсіздендіру үшін, олар Өзбекстан мен Түркіменстанға сондайлық шүйлігіп отырған жоқ. Бұл АҚШ-тың Қазақстандағы қуат көздеріне деген мүдделіліктен туған саясат деп түсіну керек.

– Ал Қытай ше, миллиард қытай қаптап кетсе қайтеміз деген қорқыныштан құтылудың амалы бар ма?

266

– Бұл орыстың ойлап тапқан айласы. Қытайға келсек, ол әлемдегі технологиялық тұрғыда ең жылдам дамып келе жатқан ел. Қытайдың қарқынды дамуы нәтижесінде Қазақстанға деген ықпалын арттыру қорқынышынан қаймыққан орыс басылымдары бізді “Қытай экспансиясы” деген қатермен қорқытқысы келеді. Оның мәні – қара қытай қаптайды деген үрейді үйіре беру. Мемлекеттік тұрғыда, Қазақстан Қытайға тіпті де тәуелді емес. Мектепте қытай тілі жүргізіліп, халық қытай тіліне ауып бара жатқан жоқ. Қытайдың мәдени-әлеуметтік немесе әдеби-рухани мұрасы бізге күштеп енгізіп жатыр ма? Жоқ! Солай бола тұрса да, қазақтар орыстан емес, қытайдан қатты қорқады. Орыс біздің тілімізді, ділімізді, танымымызды іштен буындырып отырса да, шекараның арғы бетіндегі қытай қаптап кетеді деп қауіптендіреді. Бұл қауіп – орыстардың бізді билеуге арнап, тауып алған тәсілі. Қытай мен Қазақстанның сауда-экономикалық қарымқатынасы күрт дамуда. Қытайдан әкелінетін тауардың құнын елдің қалтасы көтереді. Жалақы мөлшері тек қытай заттарын сатып алуға жетеді. Ал лауазымды қызметкерлердің мүмкіндігі мол, олардың күні арзан заттарға қарап қалған жоқ. Тіпті, ұлттық компаниялардағы шенеуніктердің алатын жалақысына қарағанда, олардың мүмкіндігі еуропа елдеріне барып, киініп келуге жетеді. Олар қытай тауарларын алмайды. Сондықтан, “қытай қорқынышын” қоздырушылар орысты туған әкемен теңестіруді әдетке айналдырып алған.

– Америка мен Ресей дегенде, біздегі шикізат байлығын екі ел арасында пұлдау арқылы Назарбаев өзінің жеке дара билігін нығайтуда деген әңгіме бар. Ол АҚШ-тан қысым көрсе, Ресейдің қойнына кіріп кетуге ыңғайлы “жеңіл жүрісті” саясат арқылы өзінің билігін сақтап қалудың амалын жасауда деген халықаралық тәуелсіз сарапшылардың пікіріне қандай ой қосасыз?

– Бұл пікірдің жөні бар. Өйткені, “Қазақгейтке” қатысты сот ісі жүреді дегелі қаша-а-н? Нью-Йорктің Оңтүстік федералдық соты қарайтын іс бірнеше жылдан бері кейінге ысырылып келеді. Сол сот әне-міне басталады деген кезде, Назарбаевтың Ресейге сапары жиілеп кетеді. Ал соттың уақыты кейінге созылса, 267

Қазақстан АҚШ-пен лаңкестікке қарсы одақтас атын жамылып тайраңдайды. Міне, бұл саясаттың сиқыры осы ғана.

– Сонда АҚШ-тың оң қабағын біздің билік сатып алып жатыр деген қоғамдық пікірді жоққа шығармайсыз ғой...

– Оған менің сөзім емес, нақты деректер куә. Қазақстанға келіп жатқан инвестицияның үштен бірін Американың қаржысы құрайды деген ақпараттан ел хабардар. Елімізде Америка инвестициясына шексіз жеңілдіктер берілген. Әсіресе, алым-салық жағынан берілген жеңілдіктер ұшан-теңіз. Мұндай жақсылықты аспаннан шұға жауғандай олжа демеске бола ма?!

– Қазақтың ұлттық мүддесін жүзеге асыру үшін біз Ресейдің ықпалынан құтылуымыз керек деген пікірді жиі айтасыз, Болатхан аға. Бұл пікірге Украина мен Грузияның, “орыс аюынан” аулақ болуды қалаған тәжірибесі дәлел бола ала ма?

– Қазақстан міндетті түрде отарсыздандыру саясатын іске асыратын кезеңнен өтуі керек. Ол ең бірінші кезекте, Қазақстанның Ресейден өзін алшақ ұстау саясатына құрылуы тиіс. Бұл жауласу, екі елді бір-біріне қарсы қою дегенді білдірмесе керек. Екі жаққа пайдалы сауда-экономикалық, мәдени-әлеуметтік қатынас жасап, бойыңды отарлық саясатқа табыну сезімінен алшақ ұстауға болады. Мәселен, Балтық жағалауындағы үш мемлекет Ресейдің ықпалынан әлдеқашан кетіп қалды. Есесіне, әлемдік статистикалық кітапша бойынша, дамыған елу елдің ішінде осы Балтық елдері жүр. Молдова, Украина және Грузия Ресейдің отарлық ықпалынан құтылып, Еуропа өркениетіне ұмтылуда. Ресей ешқашанда өзінің империялық пиғылынан таймайтын ел. Жуықта “НТВ” телеарнасында ТМД елдері бойынша ғылыми-зерттеу институтының директоры Константин Затулин мен Константин Боровой екеуінің додасын көрсетті. Сонда Затулин Ресейдің ықпалынан кетіп қалған елдерді күшпен қайтарып, уысымызда ұстауымыз керек деген ой айтты. Затулинге берілген студиядағылар мен сырттан түскен дауыстың саны Боровойдың дауысынан алты есе көп болды. Яғни, мұндай империялық пиғыл Ресейдің билігінде ғана емес, қарапайым орыстардың ішінде кең тараған. Пиғылы бөтен елге тас кенедей жабыса бермей, өзімізді дербес­ мемлекет ретінде қалыптастыруға ұмтылған абзал. Отар268

сыздандыру саясатына – экономикалық дербестік, еркін саясат, рухани аулақтық, тәуелсіз ақпарат кеңістігі кіреді. Сондықтан Қазақстанда орыссыздандыру саясатын жүргізу керек. Одан кем қалмаймыз. Керісінше, қазақтандыру саясатын батыл жүргізуіміз керек.

– Сол саясатты жүргізуге мүдделі кім, бүгінгі биліктен ондай қадам күтуге бола ма?

– Жоқ! Бүгінгі билік ондай саясатты жүргізуге аяғын да баспайды. Алайда, алдағы уақытта ол саясат жүзеге асатынына сенімім мол. Жалпы, бұл тек саяси жүйенің ғана емес, жеке адамның ұстанымына, таным-түйсік дәрежесіне де байланысты шаруа. Егерде билікке жаңа ұғымды, ұлттық түсінігі бар тұлға келетін болса, жағдайды күрт түзетуге болады.

– Осы ретте Қазақстан Каспий теңізінің бойынан АҚШ-қа әскери-теңіз базасын салуға мүмкіндік берсе, Оңтүстік Азиядағы ислам елдерімен, әсіресе Иранмен арадағы қарым-қатынасымыз ушығып кетпей ме?

– Мұсылман елдері бізді белгілі бір ұстанымы бар мемлекет деп санамайды! Өкінішке орай, қазіргі әлем Қазақстанды күні бүгінге дейін Ресейдің бір бөлшегі деп санайды. Асыра айтып отырған сөзім емес, әлем басылымдарын шолып шықсақ, тіпті Еуропаның қарапайым халқының көбі Қазақстанды жеке мемлекет ретінде білмейді. Осы уақытқа дейін Ресейдің бір бөлшегі дейді. Өйткені, Қазақстанның өзіне лайық дербес сыртқы саясаты жоқ. АҚШ Қазақстан жерінде, Каспий жағалауында өздерінің әскери базасын­ ашатын болса, әлем оған да таңқалмайды. Бұл сыртқы саясаты солқылдақ елге тән құбылыс.

– Біздің ОБСЕ-ге төрағалық етуіміздің мүмкіндігі жөнінде пікіріңіз қандай? Демократиялық күштердің қайраткерлері осы мәселеге қатысты отырыс өткізген екен, қатыса алмадым. Көбі ОБСЕ-ге басшылық жасағанды қолдайды. Оған көп дәлел келтіреді: ішкі саяси­демократиялық жағдай түзеліп, дүние жүзі Қазақстанды тани бастайды дегенді айтады. Ал мен халықаралық ұйымға төрағалық ету елдің ішкі жағдайына оңды ықпал етеді дегенге мүлде сен269

беймін. Өйткені, Қазақстанның билігі шетелдің көзқарасына қарап, ішкі жағдайды сыртқы көзқарасқа лайық өзгертеді деген ойы болса, сайлау, ақпарат бостандығы туралы заңдарын, бейбіт шеру өткізу тәртібін әлдеқашан өзгертер еді. Еуропа елдері, тіпті ОБСЕ-нің өзі, Америка жария түрде наразылығын айтып жатса да, Қазақстан билігі оған пысқырып қарап жатқан жоқ. ОБСЕге бастық бола қалған күннің өзінде, ел жағдайы әлем талабына сәйкес емес екен, оны өзгертейік дейтініне күмәнім көп. Керісінше, билік ойына келгенін одан әрі іске асыра бастайды. Төраға болған соң, Қазақстанға “әй дейтін – әже, қой дейтін қожа” бомай қалады. Бұл пікірім бірқатар саясаткерлердің ұстанымына көлденең келер, бірақ өз ойым – осы.

– Дербес ой, тәуелсіз пікіріңіз үшін рахмет, аға! Аман болыңыз! Бақытгүл МӘКІМБАЙ, “Д”

“Тасжарған”, №17, 12 қазан, 2006 жыл

ТАЙЖАН тиянақты айтты Мен “Тасжарғанның” өткен санында басылған Болатхан Тайжан ағамыздың “Ұлтқа ұлағат болар тұлға” атты мақаласын оқып шығып, осы тақырыпта қозғалған кейбір мәселеге өзімнің пікірлерімді айтсам деп едім. Болатхан Тайжан ағамыздың тіл туралы “Ең алдымен, бұл – билік басында отырғандарға тікелей байланысты проблема “ – деген сөзіне толық қосыламын. Осы мәселе бәріне де белгілі, ол туралы көп айтылған, бірақ оның шешуі қиын. Өйткені, жоғарғы қызметте отырған осы мәселені шешуге лауазымы да, билігі де жетіп тұрған қазақтардың өзі де, олардың үлкен қызметте отырған балалары да, туған-туысқандары да, ана тілін жақсы білмейді. Олар қазақ тілін қаншама үйренуге тырысса да (қазіргі таңда үйренуге аса ұмтылып жатқан да жоқ) оны 270

олар орыс тілін білген сияқты дәрежеде меңгеріп кетуі екіталай. Оның себебі – ана тілін жастайынан үйренбеген. Сол себепті зиялы ағаларымыз өз мүдделерін ғана ойлап, қазақ тілінің дамуына ат салыспай отыр. Қазақ тілін белмейтін мықтылар жоғарғы орындарда отырған кезде, жуық уақыта бұл сұрақтың шешілуі неғайбыл. Болатхан ағамыз әлемдегі үш алауыттың ішіндегі бізге ең қатерлісі Ресей екенін дұрыс айтыпты. Шынында да, Америка болмағанда, Ресей бізді баяғыдан-ақ қайтадан бодандыққа кіргізіп алудан тайынбас еді. Қазірдің өзінде жатпай-тұрмай соның қамын жасап, ұйықтаса түсінде көріп жүр. Бірақ ең қорқыныштысы, өзіміздің қазақтардың өте төменгі сана-сезімінде жатыр. “Қара қытай қаптаған кезде, сары орыс туған әкеңдей болар” – деген орыстың ойдан шығарған өтірік мақалына көпшілік қазақтың сенетініне таң қаласың. Өздерінің алданғандарымен қоймай, өсіп келе жатқан жеткіншектердің құлақтарына құятынын қайтерсің! Менің ойымша, Америка елімен мейінше тығыз қарымқатынаста болған дұрыс. Иран, т. б. ислам мемлекеттері бізге ренжиді екен деп, ешқандай қысылмау керек, біз оларға ештеңе берешек емеспіз. Қазақ халқы қаншама жүздеген жылдар Ресейдің қоластында бодандықта болды, неше түрлі сұмдықты басынан кешіргенде, олардың ешқандай да қол ұшын берген жоқ. Бермейді де! Беретін болса, мұсылман шешен халқын орыстардың басқыншылығынан қорғайтын еді ғой... “Тасжарган”, №19(19), 26 октября 2006 года

Болатхан Тайжан: Власть умывает руки?... О событиях на Тенгизе я узнал, наверное, раньше всех. На мой домашний факс днем пришло сообщение прямо с места событий, кто-то неизвестный отправил. Уже вечером СМИ стали сообщать об инциденте на Тенгизе.

271

Ничего удивительного в случившемся нет. Это закономерно, что рабочие, граждане Казахстана выступили против сложившихся норм. Прежде всего, в данном случае, – это недовольство работников собственным положением. Иностранные рабочие ведут себя по отношению к местным рабочим весьма высокомерно. И это объяснимо, ибо они находятся в особых условиях по отношению к местным гражданам. Чего в принципе не должно быть. Во многих странах существует законадательство по иммигрантам, в том числе и для тех кто приезжает на зароботки. К сожалению, наши законы весьма размыты и рыхлы. Дело в том, что в других странах предъявляются очень жесткие требования к иностранным гражданам, которые намерены поселиться, жить и работать. В отношении иммигрантов-рабочих, в условиях контракта должно быть записано почтение к местным обычаям, традициям, уважение законов Республики Казахстан. Также должно быть требование, чтобы иностранные рабочие соблюбдали санитарные, финансовые, налоговые требования законов РК. Чего, к сожалению, нет. Поэтому они чувствуют себя весьма свободно. Они свободны от разных требований. Говорить, что это якобы “бытовая драка”,­ переросшая в массовую, конечно, можно. Хотя подоплека – прежде всего – социальная несправедливость, а именно, несоблюдение законов страны пребывания со стороны иностранных рабочих.­ К тому же, в тех документах, которые я видел, оплата иностранных рабочих превышает местные нормы оплаты в 15-20 раз. Это неразумно. Я, конечно, понимаю, что по отдельным специальностям, по отдельным позициям такое возможно. Я не говорю, что все должны быть на равных условиях, но в массе своей, такое различие недопустимо. Кроме того, это следствие того, что в нашем государстве совершенно запущена такая сфера подготовки специалистов, как средне-специальное, профессионально-техническое образование. Если бы у нас была широкая сеть специальной подготовки таких 272

рабочих, то, конечно же, мы не поклонялись бы иностранным рабочим. К сожалению, эта сфера, нашим государством пущена на самотек. Если даже наши работники по техническим знаниям уступают иностранцам, то это не их вина – это вина государства, которое не создало сеть подготовки специалистов. Поэтому сводить все, что произошло на Тенгизе к бытовой драке – это, со стороны нашего официоза, умывание рук. Они должны глубже смотреть на проблему и причины этих столкновений. “Начнем с Понедельника”, №47 (658), 1–7 декабря 2006 года Болатхан Тайжан, общественный деятель: – По разным оценкам в те годы мы потеряли от 40 до 50% казахского населения. Тем не менее до сих пор руководство республики не озабочено тем, чтобы поднять вопрос о геноциде против казахского народа, допущенного в 30-е годы. Я думаю, что нынешеий Парламент вряд ли примет решение о признании голода тех лет. Если украинцы уже сделали подобный шаг, то казахам сам Бог велел совершить такой же поступок. По моему мнению, Москва должна компенсировать последствия, потому что эта страшная политика исходила именно оттуда. “Түркістан”, №6 (656), 8 ақпан, 2007 жыл Түйін: Қалай дегенмен де, жиынға қатысқан кез келген адамның бойынан алдағы күнге деген сенім, қазақ тілінің болашағына үміттің басым екендігін аңғардық. Бірақ, келушілер арасынан бұл жиынға сенбейтін, әлі де күдіктілер табылды. Мысалы, белгілі саясаттанушы, қоғам және мемлекет қайраткері Болатхан Тайжан 273

қатысушылардың көбінің Елбасының осыдан 15 жыл бұрынғы “Қазақ пен қазақ қазақша сөйлессін” деген тезисін қайталай берулері дұрыс емес дейді. Ол осыдан 15 жыл бұрынғы ұран болатын. Ендігі ұран “бүкіл халық мемлекеттік тілде сөйлесін” болуы керек деген пікірде. Ал, Мәдениет, ақпарат министрлігі Тілдер комитетінің төрағасы Ерден Қажыбек Тілдер комитетінің жеке дәрежеге ие болатындығы жөнінде әңгіменің әлі естілмей жатқандығын айтады.­ “Жас Алаш”, №22, 17 наурыз, 2007 жыл

“Дода” неге көкпарға түсті?. . Үзінді Болатхан Тайжан айтушы еді, марқұм болып кетті. Марқұм Болатхан Тайжанның жеке басына ештеңе керегі жоқ еді. Тыныш қана арбасын теуіп, сұхбатын беріп жүретін. Қоғамдық тұлға еді. Ұлттың мәселесін көтеретін, мемлекеттің мүддесін айтатын. Өзінің жеке басы туралы ешқашан айтқан емес. Сол кісілер экология мен экономикаға, білім беру мен денсаулық сақтау саласына қатысты қаншама құнды нәрселер айтып жатты. Биліктегілер я оң , я теріс деп жауап бермейді. Терістей алмайды, ал оң екенін айтуға дәрмен жоқ. Онда кемшілігін мойындап қояды ғой. Өйтіп “беделін” жоғалтқысы келмейді. Дулат Исабеков айтпақшы, “үресің де үресің, сосын ұяңа кіріп кетесің”. “Додада” көбінесе ұлттық мәселені көтеруге тырыстық. Қоғамның қаймағы болғысы келіп жүргендерді тегіс шақырдық. Келмейді. Келсе Дос Көшім келеді, Тшан мен Тайжан келеді. Берік УӘЛИ

274

“Жас Алаш”, №3, 13 қаңтар, 2005 жыл ... Егер Қазақстандағы басқа ұлттың өкілдері қазақ тілін мемлекеттік тілі ретінде мойындамайтын болса, онда елде бірлік болмайды. “Біздің ауызбіршілігіміз күшті. Ұлтаралық татулық бар, ол ажырамайды” деп жүргеніміздің бәрі бос әңгіме болып шығады. Мемлекетте бірлік болмай тұрып, “ұлтаралық татулық” туралы әңгіме қозғау балды банкінің сыртынан жалағанмен бірдей. Олай болмау үшін басқа ұлттар мемлекетті тілді силап, құрмет тұтуы керек. “Жас Қазақ”, №10, 27 қаңтар, 2005 жыл ... Қазір еврей халқы “Холокост” мұражайында болғанымда, кәдімгідей жүрегімді бірдеңе тырналап тұрғандай болды. Дүниеде ондай қайғы-қасірет көрген халық аз ба? Соның ішінде қазақ халқының көрген қырғыны, бір ғана 20 ғасырдың Холокосынан мысқалдай да кем емес. Сондай соққы көрген халық, әрине бұғып қалды. Енді ғана оянып келе жатыр. Мыржақыптың “Оян, қазағым!” күллі дарынды зиялыларымыз айтып кетті. Абайдан да бұрын, Абай заманында да, Абайдың өзі болсын, Алаштың кемеңгерлері болсын, бәрі осы сөзді айтып кетті. Сол қазақ енді ғана оянып келе жатыр. “Жас Қазақ”, №10, 27 қаңтар 2005 жыл ... Мемлекеттік тіл – қазақ тілі туралы оппозиция не айтты? Қазақстанның демократиялық таңдауы деген партия бар ғой, соның ішінде қайсысы қазақша сөйлейді?! Қайсысы қазақ тілі үшін жан алысып, жан берісіп еді?! Бағдарламасын бірнеше рет қарап шықтым. Қарасам, олар екі жақты болғысы келеді – бір. Өткен заманды аңсайды – екі. Үшіншіден, бұлардың Қазақстанның еге275

менді ел болуына ниеті бар екеніне де күмәнмен қараймын. Мен бұны сізге айтып отырғаным жоқ, мұны мен Гүлжан Ерғалиеваға да, Своикке де, Асылбекке де айтқам. Бірақ сол сөзіме жауапты не олармен сөйлескенде, не ақпарат құралдары арқылы бергенін естігем де, көргем де жоқ. “Жас Қазақ”, №10, 27 қаңтар, 2005 жыл ... Малайзияда мені бір таң қалдырған жайт болды. Әуежайдан түсе салып байқағаным, көліктердің алдыңғы терезесінде де, артқы терезесінде де “Мен малай екенімді мақтан тұтамын!” деген сөздер жазылып тұр екен. Барар алдында мемлекетпен, оның салт-ғұрпымен танысасың ғой, мен де танысқам. Бірақ онда ештеңе есімде жоқ. Сосын жанымда келе жатқан жас қазақ дипломатынан: “Мынау не, бір науқан басталып жатыр ма?” – деп сұрадым. Сөйтсем: “Жоқ аға, бұлар бұрыннан өздерін малаймын деп мақтанады”, – дейді. Мысалы, Америкада “Мен Американдық болғанымды мақтан тұтамын!” дейді. Оны да өз көзіммен көрдім. Ал, бізде ондай сөздерді айтқызып, жазғызып көріңізші. Бірден бас салсын, “ойбай, ұлтшыл, ұлтшыл патриот”... “Жас Қазақ”, №10, 27 қаңтар, 2005 жыл ...Біртұтас ұлт жасамаққа ұмтылып, оған ат қоюдың түкке де қажеті жоқ. Біздің елде орыстар да, кәрістер де, немістер де бар. Өзім жасымнан саясаттың ішінде келе жатырмын, соның оқуын оқыдым, бір білетінім, “қазақ ұлты” деп атауға болады. Байқап жүрсіздер ме, жоқ па, ресейлік ақпарат құралдарында “казахстанская”­ демейді, “казахская” дейді. Ол заңды да. Бірақ, ешқашан “узбекстанский народ, узбекстанская земля” демейді, “узбекская земля, узбекский народ” дейді. “Қазақ-өзбек шекарасы” дейді. Мысалы, орыс, кәріс болсын, бәрі өзінің тілі болуы 276

керек. Салт-дәстүрін де білсін. Бірақ, олар сонымен қатар міндетті түрде қазақтың тілін, мәдениетін, салт-дәстүрін білуі керек. Құрметтеуі тиіс. “Жас Қазақ”, №14, 8 сәуір, 2005 жыл ... Мемлекеттегі бар халықтың 60 пайызға жуығын құрайтын қазақтың арасында жұмыссыздық жоғары көрсеткішті көрсетеді. Оның үстіне олар рухани жұтқа ұшыраудың алдында тұрғаны тағы даусыз. Қазақтың музыкалық ортақ тілі жойылып барады. Музыкалық тіл тек радио мен телеарнаға тән екенін ескерсек, бас ауырып, балтыр сыздайтын жағдай қалыптасқанын аңғаруға болады. Мысалы, бүкіл елде “Қазақ радиосы” мен “Шалқар” ғана таза қазақ тілінде хабар таратады. Ал қалған 90 пайыздай радиостанциялар орыс тілінде сайрап тұр. Міне, біздің халық музыкалық тілінен айырылып барады. Тіпті балабақшада қазақ тілі 100 пайыз қолданылмайды. Өзге ұлттар қазақ тілін үйренуге жанталасып құлшынып жатпағаны өтірік емес. “Евразия-kz”, 15 (18), 22 сәуір, 2005 жыл ... Өзгерту болғанда, менің өзімнің ойым – өзге елдерде жүріп Қазақстанда да орнаса деймін. Ал, менің көргенім – әр мемлекет ұлттық мемлекет. Сол мемлекетті құрған ұлттың мемлекеті. Бірақ, мен осыған байланысты бұрын да айтып жүрмін, тағы да айтарым, Қазақстан тек қазақтардың ғана емес, онда тұратын, қазақтың заңын мойындайтын, қазақтың тілін мойындайтын, қазақтың әдет-ғұрпын мойындайтын өзге ұлт өкілдерінің де елі болуы керек. Бұл – ешқандай дау, айтыс-тартыс тудыруға жатпайтын дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома.

277

“Жас Алаш” газеті ...Эфиопияның солтүстігінде Эритрия деген жер бар. Сол жердің халқы кезінде императорға қарсы күрес бастады. Сол кезде біз Эритриядан африкандықтарды арнайы алдырып, Мәскеуден астыртын партизан ісіне, әскери жұмысқа дайындап, әскери акдемияларда оқыта бастадық. Дүние жүзінен жасырып оқыттық. Оқытып-оқытып, ақырында Эфиопияда төңкеріс болды да, ел социалистік жолмен кететін болды . Бірақ, сол төңкерісті жасағандар, Мәскеуде “білім алғандар” бәрі- бір Эритрияның жеке мемлекет болғанын аңсауын тоқтатпады. Сонда о баста “империяға қарсы күресейін деп жатыр” деп өзіміз қолдау көрсеткен эритрияларды азаттық үшін күрескен уақытта “сепаратистер” деп атадық. “Эфиопияны артқа тартушылар” деп кінәладық. “Айқап”, № 7(34), 21 наурыз, 2006 жыл

Мәңгүрттікке мойынсұнып кеткен қазақтар ғана “қара қытай қаптаса” деген мәтелді ұйықтап жатып та айтады Болатхан ТАЙЖАН, дипломат: – Болатхан аға, ел-жұрт сізді 40 жылдық тәжірибесі бар тәжірибелі дипломат ретінде таниды. Шетелдік инвесторлар алдында Қазақ елінің сыртқы имиджін қалыптастыруда, елге инвестиция тартуда біздің дипломаттарымыздың үлесі қандай?

– Кез келген мемлекеттің экономика мәселесіне көбірек көңіл бөлуі, оны алдыңғы орынға шығаруы – заңдылық. Мемлекетаралық қарым-қатынастардың негізгі салмағы – экономикаға, сауда – салаға ойысып кетті. Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында Қазақстан қаржылық қорында қаржысы болмағандықтан және “үлкен үйден” жөндемді 278

енші алып қалмағандықтан және сырт елдің инвестициялық көмегіне аса мұқтаж болғандықтан дипломатиялық корпусы арқылы әлемдік нарыққа жеке-дара шығу үшін алыс-жақын шетелдерде елімізге қаржы салатын жекелеген тұлғалар мен компаниялар тартуды басты міндет етіп қойды. Сол кезде дипломатиялық қызметтегі ортақ кемшілік – Қазақстан экономикасы, қай салаға қанша қаржы керек туралы мәліметтер дерек қоры тіпті жоқ болды десе де болады. Орталық (Мәскеу) бұл мәселелерді зерттеуге уақыты да болмады, қажет мәліметтерді қолдан беруге құлық та танытпады. Мен елшілік қызметіне барар алдында Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыс министрінің бірінші орынбасары болып жұмыс істегендіктен ол салада менің мағлұматтарым басқа елшілермен салыстырғанда көбірек болды. Жастай алған мамандығым да “әлемнің экономикалық құрылымы және құбылысы” төңірегінде болды.

– Сіз жеке басыңыз Қазақ елінің елшісі ретінде қандай инвестициялық жобаларды тартуға қатыстыңыз?

– Мен экономикалық байланыс министрлігінде қызметте жүргенде шетелдің ірі-ірі мұнай компанияларымен келіссөз жүргізуге қатысқанмын. Ал сұрағыңызға тікелей жауап берер болсам – Каспий жағалауындағы мұнай-қорларына инвестиция тартуға мұрындық болдым. Франциялық, Сауд-арабиясы компанияларын келісім столына алып келдім. Жасыратыны жоқ, тәуелсіздіктің бастапқы жылдарында қазақ елшілері шетелдік инвестрларға қажет деректерді инемен шұқып қазуға тура келді. Себеп – Мәскеу Қазақстанға инвестиция салғасы келген инвесторларға қажетті деректерді беруден бас тартты. Өзіңіз білесіз, Қазақстанның ішкі инвестициялық мүмкіншіліктері туралы деректердің 90 пайызы Мәскеуде жатты. Сондықтан, шетелдік инвестолрлар қажетсінеді деген деректерді Мәскеудегі бұрыннан аралас-құралас болып келген таныстарым арқылы ізденуге тура келді. Маған мәскеулік досым, қазір Ресей Думасының депутаты Сергей Глазов біраз дерек қорын табуға көмектесті.

– Шетелдерге, халықаралық немесе сол елдегі ірі масштабтағы жобаларға инвестиция салғысы келген отандық инвесторларға 279

сол елдегі Қазақ елшісі қандай ұсыныстар айта алады? Шетелдік жобаларға инвестиция салғысы келген қазақстандық инвестор өзі барғысы келген елде қоныс тепкен қазақстандық СІМ өкілінің саяси салмағы мен беделіне сенім арта ала ма?

– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында кәсіби білім алған елшілердің қатары өте аз, тіпті саусақпен санарлықтай ғана болғаны жасырын емес. Орыс империясы кезінде дипломатия саласына орыстан өзге ұлтты жолатқысы келмеді.

– Сіз Хрущевқа тілмаштық қызметте болдыңыз. Одан беріден талай елдің дәм-тұзын тапсыз. Қазақы болмысыңызды қалай сақтап қалдыңыз?

– Кез келген азаматқа өз ұлтына тән болмыс қанымен сіңеді. Тың өлкесін игеріп жатқан тұстары менің әке-шешем үйде отырып “бұл не деген басынушылық? Сыртта жүрген қазақтар аз ба еді? Мыналар терезеден кіріп, бүкіл үйімізді қиратып жатыр ғой” деп үйде отырып күңкілдейтін. 1950 жылдары “Известия” газеті Белгиядағы фландрия мен фламанттар арасындағы кикілжің жайлы “қатты шиенелісіп жатыр. Фландариялақтар ешбір референдумсыз фламанттар жерін басып алып жатыр” дегенді жиі жазатын. Осыларды оқып отырып ойын баласы мен “ә, флананттардан рұқсат сұрау керек екен. Бізге келіп жатқан 4 миллион славяндықтар қазақтардың рұқсатын алды ма?” деген ой келетін.

– Еларалық кездесу процесі мемлекеттік Протокол қызметінің алдын ала дайындаған регламентіне сүйенетіні белгілі. Тәуелсіз еліміздің дипломатиясы тарихында Қазақстан елшісінің алдынала дайындалып қоятын Протокол регламентін ел мүддесіне қарай өзгерттірген немесе өзі тұрған елдің СІМ өкілдігіне онымен (протокол регламентімен) мүлдем келіспейтіндігін мәлімдеген сәттері туралы естігеніңіз бар ма?

– Мен Қонаевтың кезінде Қазақ Кеңестік республикасының Протоколы қызметі туралы Заңды жазып, соны басқарған жанмын. Екі елдің Протокол қызметі ешбір дау-дамайға бармайды, барлық мәселелер алдын-ала келістіріледі. Біз АҚШ Үкіметімен ең алғаш келісім-шарттарды дайындап жатқан тұста, әдеттегідей АҚШ елшілігі өкілдеріне “Қазақстан қазір дербес мемлекет. Кездесудің аяғына дейін әңгіме тек қана қазақ және ағылшын 280

тілінде жүргізілсін” деген мәселені көтердім. Сонда олар “бізде қазақ тілін білетін ресми тілмаштар жоқ ” деген қарсылығына “екі ел басшыларының кездесуіне дейін біршама уақыт бар. Демек, қазақ тілін меңгерген тілмаш дайындаңыздар” деп жауап қайырдым. АҚШ елшілігі менімен келісіп, қазақ тілін меңгерген тілмашты өз заңдарымен ресімдеуге дайындала бастады. Сонымен АҚШ пен Қазақстан арасындағы кездесу тек қана ағылшын және қазақ тілдерінде өтті. Егер, 1992 жылғы құжаттарды қарар болсаңыз, келісім-шарттардың қазақ тіліндегі нұсқасын кездестіруге болады.

– Еларалық келісім-шарттардағы тіл мәселесі елшілерміздің табандылығына байланысты дегіңіз келе ме?

– Мәселе табандылығында емес, мамандығының, дипломатия мамандығы табиғатын қыр-сырын меңгергендігінде болса керек. Халықаралық кағида бойынша келісім-шарт тілі міндетті түрде екі тараптың мемлекеттік тілінде өту қажеті заңдастырылған. Өкінішке қарай мұны “мен дипломатпын” деп жүргендердің көпшілігі біле бермейді. Мен ағылшын, орыс, қазақ, араб тілдерінде мақала жазып, сұхбат бере аламын. Есіңізде болсын, дипломатиялық міндет тек қана тілді меңгерумен шектелмейді.

– Тәжірибелі, білікті елші Болатхан Тайжанның тәжірибесін қазіргі қазақстандық дипломатия корпусы қажетсініп отыр ма?

– Оны сыртқы істер министрлігі өкілдерінен сұраңыз. Мен өз басым “отставкада” жүрсем де қолымды қусырып, үйде отырған емеспін.

– Қазақстанның сырт елдердегі қазіргі беделі шетелдерде орналасқан дипломаттар корпусының елді жарнамалай білу қабілетіне байланысты деп ойлайсыз ба?

– Елді жарнамалау – елшіліктің жұмысының негізгі бағыттары. Елшілік қызметте жүрген кезде ресми емес кездесулер ұйымдастырылған кезде ұлттық, тұрмыс-салттық дәстүрлер, поэзия жайлы сұрақтар жиі қойылады. Шетелге елшілік қызметке бекітілерде ең алдымен сол елдің тілін меңгергендігің жайлы шарт қойылады. Егер, тіл білмесең – ол ел саған есігін ашпайды. Дүние жүзінде мемлекеттік тілді меңгермеген елшілерді еліне 281

қабылдай беретін жалғыз мемлекет – Қазақстан. Қазақ еліне елші болып келемін деушілерге қазақ тілін білу – шарт болмай қалды. Бұл өкініш емес, бұл қасірет, қылмыс. Бұл біздің тарихымызға зиян келтіретін құбылыс.

– Аға, сіздің елшілік тәжірибеңіз Кеңес Одағы кезінен басталатынын­ білеміз. Кеңес Одағы кезінде Азия тектес дипломаттарға қандай талаптар қойылатын? Сіз Кеңес жүйесі кезінде өзіңіз дәм-тұзын татқан елдеріңізде Қазақ елі ақпарат бере алдыңыз ба?

– Жоғарыда айтып өткендей, орыс империясында мынадай бір қадам болды. “Ұлты орыс еместерді Сыртқы істер, қаржы, Қауіпсіздік органдарына кіргізбеу керек” деген қағида болды. Бұл мен оқып жүрген оқу орнында ашық айтылатын да. Ал сіздер Кеңестер Одағы деп жүрген елді сырт ел “Орыс империясы” дейтін. 1963 жылы ең алғаш шетелге, Каирге келіп, “Кеңес елі елшілігі қайда?” деген сұрағыма ешкім жауап бере алмады. Олар Кеңес елін Орыс елі деп таныды. Мен өзім дәм-тұзын тақтан елдерде Қазақ туралы айтудан жалыққан емеспін. Шетелде табан тіреген бойда анкетамдағы “қазақ” деген сөзге қарап, ондағылар “ол қандай ұлт, жері бар ма? ” деп әңгіме тізгінін өздері бастап беретін.

– Тәуелсіздіктің алғашқы тұстары дипломатия корпусына қойылған міндетті атап өттіңіз. Ол белгілі. Қазір Аллаға шүкір, етек-жеңімізді жия бастадық. Қазір сырт жерде жүрген елшілермізге талаптар қойылуы тиіс деп ойлайсыз?

– Жапон, қытай елдері дипломаттарына “сіз алдымен ұлтшыл болуыңыз керек. Ол елде сіздің ұлтыңыздың мүддесін сізден басқа ешкім қорғамады” деп талап қояды екен. Ол ондай талап үдесінен шығу үшін, қайталап айтамын өз ұлтыңды сүюіңіз керек, тілді меңгеруіңіз керек. Мен Мәскеуде оқып жүргенде оқып жүрген мерзім ішінде 200-ден артық әдебиетті оқуыңыз керек деп міндеттейтін. Ол әдебиеттер тізбесі “орыс әдебиеті, орыс мифологиясы және әлем әдебеиеті” болып тізбектеле береді. Мен қазір елші боламын деп талаптанған қазақ жастарына қандай талаптар қойылатынын айта алмаймын. Анық білетінім, біздің дипломаттарымыздың басым көпшілігі мемлекеттік тілді біл282

мейді. Қазір кейбір елдерде дипломат боламын деген жастардың арғы атасына, тіпті әйелінің атасына дейін тұрғылықты халықтың қандасы болуы керек деген шарт қойылып жүр.

– Ақпарат құралдары өкілдеріне берген сұхбаттарыңыздың бірінде оппозицияға көңіліңіздің толмайтынын айтып қалдыңыз. . Бұл пікір сіздің азаматтық позицияңыздағы саяси билікке бет бұра бастаған өзгерістердің басы ма? Өйткені ел аузында сіз туралы “жеме-жемге келгенде тайқып кетеді, биліктің ойынын ойнап жүр” деген пікірлер айтылып қалады...

– Менің айтарым егер, мені танығысы келген адам маған әділетті көзбен қарау керек. Мен кезінде Отан партиясынан да кеттім. Себеп – ұлттық мүддеге келгенде ешкім аузын ашқысы келмейді, бәрі оны сырт айналып өткісі келеді. Дәл осы оймен оппозициядан да кеттім. Сіз туралы “жеме-жемге келгенде тайқып кетеді, биліктің ойынын ойнап жүр” дегендер менің газет бетінде жарияланып жүрген сұхбаттарымды қайта ой елегінен өткізіп шықсын дер едім. Мен мектепте оқып жүрген кезімде-ақ Совет Одағы дегеніміз империя деп, СССР-тарихын оқудан бас тартқанмын.

– Сіздер қазақ тілі туралы заң жобасын ұсындыңыздар. Сіз саяси коньюнктураны жақсы білесіз. Жобаларыңыздың Парламентте қолдау таба аларына сенесіз бе?

– Мен әрине сенбеймін.

– Сенбесеңіз, аталмыш заң жобасын қоғамдық пікір қалыптастыру үшін ғана ұсынып отырсыздар ма?

– Мен біз ұсынып отырған жобаның өтпейтіндігін, өткізбейтіндігін талқылып жатқанда-ақ айтқан болатынмын. Жоғары жақтағыларда мемлекеттік тіл үшін басы ауырып жатқан біреуді көрмедім. Мен “көпшілік талқысына ұсынылып отырған заң жобасы арқылы қалғып кеткен сана-сезімдер қозғалсын” деген ойымды ешкімнен жасырған емеспін. Сіз байқасаңыз, біз ұсынып отырған заң жобасында “Қазақстанның азаматтығын алғысы келгендер міндетті түрде қазақ тілін білуі керек” деген, менің оппозициядан кетуімен себепкер болған талаптың бәрі бар. Бұл талап “Болатхан Тайжанның” ойлап тапқан жаңалығы емес, әлем тәжірибесінде қолданыстан түспей келе жатқан қасиетті 283

қағида. Егер, ерінбесіңіз Испания конституциясының үшінші бабын қараңызшы. Испан тілінде бір-бірін қиындықпен түсінетін 4 диалекті бар. Бірақ Ата заңдарында “Испан тілінің касси диалектісі мемлекеттік тіл болып табылады. Испанияның әрбір азаматы испан тілін білуі керек” деп кесіп айтқан. Біз бүкіл халық болып ана тіліміздің мүддесін жоғары қойсақ, жоғары жақтан солай болуын талап етсек, билік ешқайда кетпейді.

– Сіз Орталық Азия елдерінің конфедерациясы жайлы жиі айтасыз.

– Сіз Орта Азия мемлекеттерінің бір-бірімен кеден, шегара, экономика, сауда саттық мәселелерін реттеп, бір-біріне лайықтап жұмсартып, бір-бірімен ынтымақтаспай, жеке-дара дамуы өте қиын. Есіңізде болсын, конфедерация бір орталыққа бағынған империя емес, ол бөлек-бөлек мемлекеттердің ерікті одағы.

– Есіңізде болса, осыдан екі-үш жыл бұрын Жапония Азия елдерінің басын қоспақ болып, “Жапон диалогы” деген ықпалдастық ашуға әрекеттенген болатын.

– Жапон елі тарапынан осыдан 4 жылдай бері теориялық жағынан “Орта Азия” бірігуі керек, Орта Азия Азияға қарай көбейсе екен” деген мәселені көтеріп жүр. Жапония тарапынан бірігуге қадам жасалған әрекеттердің алғы шарттары бар. Ол анық байқалып жүр.

– Бірақ, Қытай мен Ресей оған жол бергісі келмейтін ыңғай танытып жүрген жоқ па?

– Қытай емес, Ресей деңіз. Есіңізде болсын, Қытай Азия мемлекеттерінің бірігуіне ешқашан қарсылық танытқан емес. Ал Ресей болса “Бұрын қол астына қараған мемлекеттерді қайтарып алсам” деген арманынан әлі айырылған емес. Ол оның ХХIғасырдағы қасіреті. Қытай керісінше “Шанхай” ынтымақтастығын “Орта Азия мемлекеттері ертерек дербестікке өз жолымен бірігіп, барса” деген оймен ашқан. Ресей, сіз байқасаңыз, бұрынғы колонияларының біреуінің де дербес мемлекет болып, аяғынан тік тұрып кетуін тілеп отырған жоқ. Ресей қолынан келсе Шанхай ынтымақтастығына да, Жапония диаологына да кедергі келтіргісі келеді.

284

– Сіз “Қытайдан төніп тұрған қауіп жоқ” деуіңіз арқылы Қытай экспансиясын жоққа шығарғыңыз келе ме?

– Мен халықаралық қатынас саласының маманымын. Тек оқу жағынан емес. 43 жылдан бері тікелей осы саламен айналысып келемін. Қытайдың ішкі-сыртқы саясатын жақсы танимын. Қытаймен шегаралас 14 мемлекет бар. Соның біреуі қазір Қытайдан қауіптеніп отыр ма? Я болмаса солардың біреуіне Қытай өзінің ықпалын жүргізіп немесе ішкі саясатына араласып отыр ма? Жоқ. Әбден орыс болып кеткен, мәңгүрттікке мойынсұнып кеткен қазақтар ғана “қара қытай қаптаса” деген мақал-мәтелді ұйықтап жатып айтып, ресейден ірге бөлсек аштан өліп қаламыз деп ойлайды. Ел аузында Қытай экспансиясы деген сөз бар. Сізге қазір сырттан біреу келіп, “қытай тілін оқы” деп мәжбүрлеп жатыр ма? Ондай жағдайдың болуы мүмкін емес...

– Әңгімеңізге рахмет! Сұхбаттасқан Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ

Предложения партии “ОТАН” к заседанию Национального Совета при Президенте Республики Казахстан по вопросам выработки и реализации программы “Культурное наследие” Колониальный период в истории любого народа означает задержку его развития и отставание во всех сферах социально-экономической, политической, культурной жизни. Экономически колониальная страна обрекается на однобокое аграрно-сырьевое производство, становящееся придатком чужого разносторонне развивающегося хозяйства, политически – он лишается возможности создавать свою систему администрирования, финансирования, обороны, обеспечения внутренней и внешней безопасности, налаживания экономических и политических связей с другими 285

государствами. Все функции в этих направлениях централизуются и исполняются властями господствующего государства. Особо пагубны последствия духовной колонизации, ведущие к отрыву порабощенного человека от его национальной истории, культуры, обычаев, традиций. Переход на язык господствующей нации для колонизованного человека означает полную потерю национальных корней, подмену понятия национального патриотизма гордостью за превращение в “космополита”, “интернационалиста”, в человека, который, якобы, стал носителем только “общечеловеческих духовных ценностей”. При этом зомбированный носитель “общечеловеческих ценностей” должен гордиться тем, что он анационален, что ему чужды сколь-либо высокие чувства почтения к собственным духовным и нравственным ориентирам. Но однако он должен млеть перед внушаемым величием культуры империи или Запада. Такое духовное перерождение имперская пропагандистская машина преподносит как достижение, прогресс в культурном развитии духовно зашоренного человека. Описанное выше явление представляет собой по сути ассимиляторскую политику в области культуры. Более явственно такая политика проявляется в сфере языка. Духовное оболванивание осуществляется посредством игнорирования доколониальной истории и культуры, систематическим отрицанием и непризнанием достижений предков. Это подкреплялось не сохранением, а часто даже уничтожением памятников истории и культуры коренного народа. Известно, что в советские годы научные исследования охватывали лишь исторический период после завоевания Казахстана Россией. Точно также обследованию и реставрации подлежали прежде всего градостроительные сооружения периода колонизации Казахстана. Таким образом, хронологические рамки реставрационных работ были сужены до 100-150 последних лет вместо тысячелетий. В результате первостепенное внимание уделялось русским строениям и на заднем плане оказались памятники самобытной национальной архитектуры. Мировая практика подтверждает, что постколониальное возрождение государств связано с обязательными и неизбежными преобразованиями в экономической, политической, культурной 286

жизни. Наряду с задачами изменения колониальной структуры экономики, создания государственных органов управления главнейшей целью нового государства является деколонизация всех спектров национальной общественно-политической жизни. И в этом плане претворение в жизнь программы и мироприятий по духовной деколонизации должно стать важнейшей частью обновления духовной жизни и краеугольным камнем в государственном строительстве Казахстана. Осуществление вышесказанный программы должны способствовать консолидации граждан нашего государства на основе изучения и освоения культуры, языка, традиций и обычаев государствообразующего казахского народа. Содержание программы, на наш взгляд, должно учитывать следующие важные моменты: 1. Временной диапазон программы должен охватывать изучение и освоение историко-культурного наследия казахского народа с древнейших времен до наших дней. Иными словами – следует систематизировать сведения по истории, начиная с происхождения протоказахов.

2. Территориально объектом этой программы могли бы стать все земли, ранее и ныне заселенные казахами в соседних государствах. Без учета и обследования истории, культуры, обычаев, традиций, литературного и художественного творчества казахов вне Казахстана содержание программы было бы не полным и не может претендовать на всесторонний охват темы.

3. По источникам сведений о культурном наследии казахов следует восполнить огромные пробелы неосвоенных поныне множественных источников на различных языках соседних народов, и не только соседних.

4. Следует начать работу по сбору и изданию национальных легенд, сказаний, сказок, пословиц, поговорок, свод народных традиций и обычаев.

5. Весьма поучительной и интересной были бы генезис и история верований и религий казахского народа.

6. Весьма важным для патриотического воспитания нынешнего и будущих поколений является максимальный учет недви287

жимых памятников культуры нашей страны, насчитывающих по разным источникам от 25 тысяч до свыше 100 тысяч единиц. Такой учет позволит произвести оценку, очередность реставрации, изучения и пропаганды культурного достижения нашего народа в различные периоды его истории. Очевидна большая экономическая отдача использования памятников материальной культуры для развития внутреннего и иностранного туризма к историческим достопримечательностям на всей территории Казахстана. Кроме того, указанные программы могла бы охватить следующие направления деятельности: 7. Издание Свода памятников истории и культуры (в 20-ти томах до 2010 г.) как важнейшей государственной задачей и наиболее действенного условия сохранения историко-культурного наследия Казахстана. Оно должно базироваться на полном территориальном обследовании республики, новом концептуальном подходе к отбору памятников. В частности, Свод (и соответственно в программу госохраны и реставрации) должны быть включены памятники, связанные с национально-освободительным движением казахского народа, деятельностью партии Алаш, сталинским геноцидом и т. д. Общекультурное государственное значение издания Свода недвижимых памятников для нашей страны огромно.

8. Исследование и реставрация большого круга памятников степного мемориально-культового родчества, находящихся вне городских центров, главным образом, в Caры Аркe и Арало-Каспии. Особо важно комплексное археолого-этнографическое изучение (совместно с институтами истории этнографии им. Ч. Валиханова и археологии им. А. Маргулана А. Н РК) вышеуказанных­ памятников, связанных с выдающимися политическими деятелями эпохи Золотой Орды, Казахского ханства, Ногайской Орды.

9. Придание приоритетного значения разработке эффективных технологий и проведению работ по консервации памятников сырцовой архитектуры, как наиболее репрезентативного, массового направления народного зодчества, распространенного в республике повсеместно.

10. Изучение и реставрация монументальных памятников архитектуры городских центров Казахстана эпохи средневековья и 288

нового времени, в первую очередь отражающих культурно-национальную специфику страны (города Южного Казахстана и др.).

11. Разработка комплексных программ и включение в зону международного туризма новых историко-культурных районов, насыщенных уникальными памятниками зодчества: Манкыстау, Устюрт, Донызтау (Сев. Устюрт), Улытау, Низовья Сырдарьи, Жетысу (Южное Прибалхашье ).

12. Целенаправленная подготовка кадров реставраторов, исследователей памятников истории и культуры на базе привлечения молодых специалистов – выпускников ВУЗов. Подготовка кадров высшей квалификации (кандидатов наук) и создание в перспективе Специализированного Совета по защите диссертаций по искусствоведению, истории архитектуры. 13. Активизация издательской деятельности, прежде всего в форме выпуска периодического журнала и Трудов НИПИ памятников материальной культуры.

14. Динамика процесса исследования культурного наследия имеет прямой выход на программу формирования позитивного имиджа Казахстана путем создания единого Государственного стиля. Ни одно суверенное государство не может существовать без единой системы знаков, а также в целях обеспечения единой государственной политики в области геральдики необходимо при Комиссии по госсимволам создать Государственный совет по геральдике, а разработчиком закрепить Союз дизайнеров Республики Казахстан.

15. Разработать специальную программу по возрождению культурных, просветительских центров в аулах и малых городах нашей страны.

16. Начать съемку серии художественных фильмов по казахским национальным преданиям – к примеру, предания об Алпамысе, Кобыланды батыре и др. Считаем, что в условиях усиления глобализационных тенденций, отечественное производство таких фильмов сыграет важную роль в патриотическом и духовном воспитании детей и подростков.

17. Программа по возрождению духовных корней нашего народа не должна превратиться в одноразовую акцию. Она должна 289

носить системный характер, должна быть внедрена в программы школьного, среднего специального и высшего образования через изучение традиций, культуры, творчества народа, воспитание патриотизма.

18. Государство должно заняться обеспечением казахских диаспор в зарубежных государствах художественными и историкокультурными литературными произведениями о казахской истории, культуре, искусстве. Данное предложение потребует учета специфики месторасположения казахских диаспор в том или ином государстве. В зависимости от этого, произведения, возможно, придется переводить на латинский, арабский или другие алфавиты.

19. Переименовать некоторые города и населенные пункты Республики Казахстан в соответствии с их исконными, историческими­ названиями или дать им названия на казахском языке. К примеру, Петропавловск – на Кызылжар, Павлодар – на Eртic и т. д.

20. В центрах иностранного туризма в Казахстане создать этнографические аулы с демонстрацией образцов национальной одежды, омашней утвари, народных обычаев и традиций, выступлений фольклорных ансамблей, народных инструментов, песен и танцев. Б. ТАЙЖАН

1. Население Казахстана составляет порядка четверти процента населения планеты,владея при этом от одного до более 25 процентов мировых запасов различных видов природных богатств. Но, при этом, Казахстан относится к странам с низким уровнем доходов населения, экономика которых опирается в основном на добычу и реализацию природных ресурсов. для сравнения можно привести следующие данные: если в валовом мировом продукте добывающие отрасли занимают 4,7%, то в валовом продукте Казахстана в разные годы последних 14 лет эта цифра колебалась от сорока и выше процентов. Если учесть, что экономика большинства отсталых развивающихся стран ориентирована на добычу сы290

рья, то не возникает никаких затруднений в определении места Республики Казахстан в мировой экономике. В последние годы руководство нашей страны часто говорит об огромных успехах социально-экономического развития. При этом основой такого развития является ускоренное увеличение добычи нефти, угля, меди, железной руды, производства металла, ферросплавов и других видов сырья и полуфабрикатов, их вывоз иностранными компаниями за рубеж и реализация там этих товаров по бросовым ценам своим дочерним структурам, которые в свою очередь перепродают эти товары уже по мировым ценам. Можно ли считать такую схему развития удачной. Думается, любой благоразумный человек даже без специального экономического образования засомневается в целесообразности такого пути развития. Опыт мировой экономики последних десятилетий показывает, что квалифицированная рабочая сила и капитальные ресурсы являются более значимыми компонентами национального богатства, нежели природные ресурсы. И снова вопрос – можно ли утверждать, что руководство Казахстана претворяет курс на повышение квалификации своего трудоспособного населения или продолжает уповать на завоз или приезд специалистов изза рубежа. Можно ли утверждать, что предпринимаются меры по поощрению национального капитала, по поддержке малого и среднего бизнеса в стране. Чтобы не заниматься повторением общеизвестных фактов, скажем только – предпринимаемые меры столь мизерны или просто отсутствуют, что говорить о какихлибо значительных сдвигах в сторону развития реального сектора экономики не приходится.

2. В первую очередь нам нужно подумать об ускоренном изменении структуры экономики. То есть то, о чем говорил президент в своем Послании в апреле 2003 года. Вместо постоянной ориентации на добычу и реализацию природных ресурсов приступить к развитию реального сектора. Ибо без этого Правительство не может эффективно повысить оплату труда в Казахстане, будь это госструктуры, будь это частный сектор. При повышении заработной платы населению у вас должно быть предложение 291

собственных товаров и услуг. К сожалению, нынешнее социально-экономическое положение в Казахстане таково, что предложение товаров и услуг очень ограниченное. А если предлагаются какие-то товары, то это в основном импорт. Товары народного потребления, предметы роскоши, те же автомобили, и так далее. И, в случае повышения зарплат, население будет продолжать финансировать рост производства товаров широкого потребления и пищевых продуктов вне пределов Казахстана.

3. У нас очень модно слово “конкурентноспособный”. С чем? С зарубежными товарами? Когда мы постоянно говорим, что казахстанский товар должен быть обязательно конкурентноспособен с импортным, мы забываем о таком факторе экономического развития, как развитие собственного производства и удовлетворение потребностей населения собственным товаром. В этом случае вам необязательно иметь конкуренцию импортным товаром. Пример: в Европе многие даже маленькие страны производят свои автомобили. Если бы эти автомобили все были одного уровня это один вопрос. Но ту же чешскую Шкоду вы наверняка не поставите в один ряд с немецкой машиной. По логике “конкурентоспособности”, Южной Корее незачем было бы создавать автомобильную промышленность, поскольку японские машины явно качественнее по многим параметрам, но корейцы начали собственное производство автомобилей. Они начали с того, чтобы удовлетворить внутренний спрос, а уже потом, когда достигли необходимого качества, начали продукцию экспортировать. И, согласно той же “логике”, российские автомобильные заводы тоже нужно закрывать, ведь их марки никак нельзя сравнить с европейскими и японскими по качеству. Тем не менее российское правительство поддерживает эту промышленность, развивает ее. Потому что внутреннее производство должно удовлетворять большую часть внутреннего спроса. И думать, что в Казахстане мы начнем такое производство, которое с ходу окажется “конкурентоспособным” на мировом рынке – это иллюзии. Производство товара постепенно набирает качество, а не с первого дня.

4. Прежде всего нужно настроиться. Отказаться от упомянутой установки “конкурентоспособности” и начинать работать. Ввес292

ти необходимые преференции, налоговые каникулы или пониженные налоги на данный вид продукции, поощрять инвестиции в ту или иную отрасль. Думать, что рынок сам будет регулировать все, наивно. Если вы возьмете даже ньmеmнюю социально-экономическую политику наиболее развитых стран, то увидите регулирующую роль правительства и государства. Я вовсе не говорю о полном государственном регулировании, которое существовало при СССР, но тем не менее те структуры, которые в настоящий момент развивать необходимо, правительства всех государств поощряют.

5. У нас сейчас почему то занята позиция стороннего наблюдателя. Правительство решило, что если мы идем к рынoчной экономике, то абсолютно все нужно полностью пустить на самотек. Ничего подобного. Приведу пример. Допустим, нужно наладить какое-то производство. для этого, вопервых, в начальный период требуется обеспечить облегченные условия для капиталовложений, снизить кредитные ставки, понизить уровень налогов. Таким образом государство поощряет развитие производства данного вида товаров. Это не значит, что государство вкладывает свои деньги. Стоит только частному капиталу дать сигнал, что у него будут льготы, пониженные налоги, преференции в плане защиты от импорта подобных товаров, и частник займется этим производством. Во Франции, например, была такая норма, чтобы импорт зарубежных автомобилей не превышал определенный процент от внутреннего производства французских автомобилей. Еще один пример. Чтобы добиться хорошего уровня занятости в стране, США провозгласили, что любой, кто приобретает земельный участок, будь он иностранцем, при найме работников обязан обеспечить, чтобы 80 процентов из них являлись гражданами США.

6. Честно говоря, непонятно почему правительство Казахстана как бы отстраняется от руководства экономическими процессами в стране. Возможно, хотя и тщетно утверждать определенно, тут сыграло свою роль слабое знание истории развития мировой экономики. А эта история говорит о том, что и сегодня нигде правительство не устраняется от регулирования экономического 293

развития. А у нас наоборот. Да еще и перед собственным производителем поставлены в буквальном смысле слова преграды в виде больших налогов, неимоверного количества лицензирования малого и среднего бизнеса. В виде непонятных, по поводу и без повода, проверок со стороны разных контролирующих органов. В этом нет никакой необходимости, зачем дергать бизнесмена? Вы должны смотреть его отчетность и, если он нарушает законодательство, тогда уже реагировать. Во многих капиталистических странах существует индикативное планирование. Оно не директивное, какое было в бывшем Советском Союзе, но все-таки существует. Индикативное планирование ориентирует участников бизнеса по вопросам конъюнктуры pынкa товаров и услуг. И у бизнесмена появляется возможность определиться в отношении перспектив своей деятельности 7. Иностранцы никогда не заинтересованы в комплексном развитии той или иной страны. Их интерес, и это вполне объяснимо, в том, чтобы сократить срок возврата вложенного капитала, а затем начинать получать как можно большую прибыль. На большее они не желают идти.

8. Имеющийся у Казахстана инвестиционный потенциал мог бы быть использован для инициирования изменений в cтpyктypу производства в стране. На мой взгляд нынешние валютные запасы государства, многомиллиардные сбережения в пенсионных фондах и Национальном фонде Казахстана могли бы быть пущены в производственный оборот. Эти достаточно существенные финансовые средства должны работать а не лежать на депозитах иностранных и национальных банков. Их нужно вовлекать в процесс создания новых производств в Казахстане. Конечно, не целиком, а какую-то часть, на случай чрезвычайных ситуаций запас прочности должен быть. Есть много способов, которыми можно заинтересовать иностранный­ капитал. Например, большое поле для инвестирования – это строительство дорог. Можно предложить потенциальному инвестору построить и эксплуатировать дорогу между населенными пунктами различной отдаленности друг от друга. Дорогу он, естественно, сделает платную. После того, как он вер294

нет вложенные средства, пусть работает на заранее оговоренную прибыль, допустим, 30 процентов от вложенного капитала. После достижения этой цифры дорога переходит в собственность Казахстана, или ее приобретет национальная компания. То есть способов найти необходимые средства множество.

10. Уже сейчас работает НКВД по проведению политических реформ. результаты этих реформ должны найти отражение в Конституции. Например, обсуждается вопрос об увеличении численности членов парламента. Я считаю, что следует всесторонне рассмотреть вопрос о четком разграничении полномочий и функций трех ветвей власти. Такое разграничение должно привести, в конечном счете, к усилению позиций представительской и судебной власти. Это может привести, могу сказать прямо и откровенно, к ограничению полномочий президента, заложенных в Конституции 1995 года. Мы ведь помним, что та Конституция давала президенту практически неограниченные полномочия, потому что нам нужно было решительными и быстрыми шагами проводить экономическую реформу, ломать прежние отношения. Сейчас эта задача практически вьmолнена и не требует столь широких полномочий.

11. Вопрос об ограничении полномочий президента, его практической неподсудности, беспредельных привелегий сейчас и в будущем требует обсуждения с привлечением общественности и, конечно же, специалистов. До тех пор, пока в структурах, подобных НКВД, не будут участвовать все политические силы Казахстана, эти структуры не смогут плодотворно работать. Без учета мнения оппозиции какие бы решения не принимались, они будут односторонними. Я считаю большой ошибкой то, что в парламент не были допущены, по крайней мере, значимые фигуры из оппозиции. Единодушие без инакомыслия, без сопоставления и учета других мнений выраждается само по себе.

12. Несколько преувеличена мотивация закрытия ДВК. Не такой уж серьезный повод дан резолюцией последнего съезда партии. Вполне можно было предупредить, призвать к порядку и так далее. Кроме того, когда экономический суд берется принимать решения по политическим вопросам, эта ситуация вызывает недо295

умение. Не знаю, кто принимал решение о закрытии, но мне лично кажется, что ДВК сама по себе особой угрозы для официоза не представляет. Можно ли найти в их программе положения, которые шли бы вразрез интересам государства и общества.

13. Повышение ценового коридора на нефть ОПЕК определяет с 22–28 до 32–35 долларов США за баррель (Иран – 30–40 долларов США).

14. . Без увеличения объемов инвестиций в несырьевой сектор Казахстана уже в 2007 году ждет то, с чем сталкивается Россия – снижение темпов экономического развития.

15. К сожалению, трудно проконтролировать ситуацию в экономике Казахстана, ибо официальная статистика дает данные не сопоставимые между собой, не говоря уже о том, что в них отсутствуют достаточно информативные для специалиста сведения об эффективности капиталовложений, фонда отдачи, производительности труда, не говоря уже об информации о деятельности крупных и мелких иностранных компаний. Если вся эта информация радужная, то какой смысл ее скрывать.

16. Считается, что экономика Казахстана в последние годы росла высокими темпами и в целом за последние четыре года она вырасла на 42%. Но, если иметь ввиду, что в те же годы наблюдался гигантский скачок спроса и цен на мировом рынке на нефть и металлы главные экспортные товары РК – то не надо искать не существующих “успешных” решений в руководстве экономикой Казахстана. Скачок цен на указанные виды товаров на мировом рынке составил почти 60%.

17. В результате искаженной экономической политики руководства этой сферой деятельности мы пришли к тому, что финансовый капитал в стране занял более прочные позиции, чем производственный, добыча природных ресурсов приняла гипертрофические размеры и при этом не коррелируется ни с потребностями страны, ни в настоящем, ни в будущем, никоим образом не стыкуется с деятельностью других отраслей промьnпленности у Казахстана. По сути добывающая промьппленность Казахстана все более и более становится чужеродным элементом. Особенно, если учесть, что все крупные предприятия, месторождения фак296

тически находятся в руках иностранцев – через владения акциями ли, через каналы иностранного менеджмента ли, через сращивание с узким слоем правящей элиты ли, да и вообще через множество полуоткрытых и просто скрытых каналов.

18. Утверждение о том, что слабость реального сектора экономики наносит ущерб социальноэкономическому развитию страны подтверждается следующими рассуждениями. Население любого государства удовлетворяет свои потребности через приобретение товаров и услуг. В случае их недостатка появляется посредник, который вследствие отсутствия этих товаров и услуг на национальном рынке из-за того, что не налажено необходимое местное производство, приобретает их (товары и услуги) и реализует по баснословным ценам ( спрос-то есть и он не удовлетворен собственным производством). Выручку за реализованный иностранный товар и услуги импортер обменивает на иностранную валюту, чтобы приобрести следующую партию товара или чтобы перевести излишнюю выручку в зарубежный банк. И таким образом, валютная выручка за продажу сырьевых ресурсов через торговую систему (импорт-реализация импортной продукции на местном рынке и- приобретение импортной продукции – и, так по кругу) высасывается из страны заграницу, практически, не принося пользу. Для иллюстрации сказанного приведем следующие данные – в декабре 2004 года обменные пункты РК продали населению 527 млн долларов США, 77 млн евро и 729 млн российских рублей, а купили у населения соответственно – 216, 28, 668. Зачем же население приобретает такую массу иностранной валюты (данные только за один месяц и только обменных пунктов). Ведь внутри страны официально все сделки совершаются в тенге и особой нужды для внутренних расчетов в инвалюте не имеется. . Так вот основная часть приобретенной в Казахстане инвалюты снова уплывает в оплату импорта зарубежных товаров (ширпотреб, продукты питания, мебель, автомобили, электроника, оборудование и т. д. и т. п.). А ведь Казахстан обязан был начать производство части этих товаров и услуг давно в течение этих 14 лет после получения независимости. Срок-то не малый. А руководство страны все уповает на безудержное увеличение 297

объемов добычи природных ресурсов, имеющих склонность к истощению. Что же будет делать страна и на какие средства существовать, когда эти ресурсы будут исчерпаны, или после нас хоть потоп.

19. Сведения о запасах нефти Казахстана столь противоречивы, что даже специалисты не осмеливаются назвать окончательную цифру. При этом более или менее объективно настроенные оценщики считают, что эти запасы находятся в пределах одного миллиарда тонн – примерно менее одного процента мировых запасов нефти. Оптимисты уверенно говорят о 4-7 миллиардах тонн. Думается, в недалеком будущем наступит какая-то определенность. В данном случае нас больше должно интересовать реальное положение дел в нефтяном секторе на данный момент.

1. 84% производства нефти в Казахстане находится в руках иностранных компаний. Не вдаваясь в подробности, можно себе представить каковы потери Казахстана от такой ситуации, если учесть, что иностранные нефтяные компании в нашей стране пользуются невообразимыми льготами.

2. Деятельность иностранных компаний окутана густой завесой секретности и таинственности. Общественность не имеет представления о содержании контрактов и не располагает даже информацией о том, кто, где и когда совершает эти многомиллиардные сделки.

3. Вместе с ростом хищнической добычи нефти будет расти доля ее за пределами страны. Если в 2001 году доля экспорта от производства нефти в РК составила 71 %, в 2010 году она достигнет 80%. В чьих интересах такое на выгодных для Казахстана течение дел в нефтяном бизнесе.

4. Большая часть прямых иностранных инвестиций (ПИИ) в Казахстане приходится на нефтегазовый сектор ( в 2002 году в добычу нефти и газа было вложено 51 % и геологоразведочные работы – 19% около 70% от общего объема ПИИ). Доля инвестиций в экономику Казахстана в совокупности 30% от общих ПИИ. Такое соотношение инвестиций в экономику Казахстана (30% сидят инвестиции в другие сырьевые производства – добыча металлов, угля и др.) показывает какова истинная картина так называемого роста экономики Казахстана.

298

Қазақ тiлiн кең пайдалану үшiн қажет шаралар 1. Қазақ тiлi ҚР-ның мемлекеттiк тiлi, оны елiмiздiң азаматтарының бәрi бiлуге мiндеттi. Өзге тiлдер, қажетiне қарай, қолданылады деген ереженi конституцияға, тiл туралы заңдарға енгiзу керек.

2. Қазақ тiлiн елiмiздiң тұpaқы тұрғындары бала-бақша, мектеп, жоғары oқу орындарында oқу керек.

3. Егер оқушылар қазақ емес oқу орындарында (мектеп, жоғары oқу орындары) oқыca да, басқа тiлдермен қaтap қазақ тiлiн oқуы мiндеттi.

4. Жоғары oқу орнына түсерде үмiткep мiндеттi түрде қазақ тiлiнен емтихан тапсыру керек.

5. 2010 жылдан бастап Қазақ Республикасы азаматтығы тек мемлекет тiлiн игерген адамға берiлу керек. Азаматтығы жоқ адам қызметке Республика азаматынан кейiн қабылданады, сайлауға қaтысу, сайлану, мемлекет орындарында қызмет iстeyгe құқығы болмайды.

6. Теле-радио, басқа орындары ақпараттарының 60 пайыздан астамын мемлекет тiлiнде тарату керек.

7 . Теле-радио орындары ақпараттарын қазақ тiлiнде eң қолайлы мезгiлдерде (прайм-тайм – 19.00-24.00-ге дейiн) тарату керек.

8. Мемлекеттiң iшiнде iстейтiн мекемелер (мемлекеттiк болсын, жекеменшiктi болсын) ic қағаздарын мемлекет тiлiнде жүргiзу керек. Тек кезек жағдайда басқа тiлдерге аударуын қамту керек.

9. Теле- радио компаниялары мiндеттi түрде қазақ тiлiнде балаларға арналған бағдарламаларын тәулiк бойы жүргiзу керек.

10. Жарнамалар мiндеттi түрде әуелі мемлекет тiлiнде, сосын қажеттiлiгiне орай басқа тiлде берiлу керек.

11. “Алма-ТВ” пaкeтінe қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзербайжан, татар телеарналарын енгiзу, Ресей телеарналарын азайту шаралары iскe асыру туралы талап қою керек.

12. Елiмiзде өтeтін Халықаралық жиын-кездесулер қазақ тiлiнде жүргiзiлуі, басқа тiлдерге онымен қaтap iлеспе аудармасын ұйымдастыру керек.

299

13. Қазақ тiлiнiң мұғалiмдерiн әр облыста көбiрек дайындау керек.

14. Қазақ тiлiнiң оқулықтарын, тәсiлдемелерiн неғұрлым көп шығару керек.

15. Орыс-қазақ, ағылшын-қазақ және басқа тiлдердiң eкi жақты сөздiктерiн, тiлашарларын көбейту керек.

Партии, как близнецы – братья Незрелость программ партии В то время я ознокомился с программами всех политических партий и обратил внимание на их поразительные сходство. Каждая партия акцентирует свое внимание на каком-то одном большом направлении, оставляя в тени другие важныe сферы деятельности государства. Ни в одной программе не уделятся должно внимание положению казахкого языка, национальной культуры. Меня крайне поразила незрелость этих программ. В стране больше десятка политических партий и совсем недавно, самой популярной среди них была партия “Ак жол”, которая неожиданно для своих поклонников, раскололась на два лагеря и ее брэнд сразу потускнел. Сегодня, в политическом плане и в плане тех требований, которые могли бы привести к изменению политической и экономической ситуации в Казахстане, ни одна партия не сделала большого шага вперед. Разве что в обновленной программе партии “Отан” есть много новшеств, касающихся экономической деятельности, борьбы с коррупцией. Это единственная программа, в которой говорится о том, что основой консолидации казахстанского общества должно быть овладение языком государствообразующего казахского народа, его обычаями, традициями и культурой. Эта фраза, написанная мной, вошла в программу после долгих дискуссий и споров. В стране есть только один политический лидер Лидером в зрелом политическом обществе можно назвать того, кто говорит об общенациональных интересах. В этом плане гово300

рить о нынешных политически активных лицах, как о лидерах партии в нашем государстве, вовсе не приходится. Периодически появляются очень громкие имена и личности, но стоит им удовлетворить свои амбиции, они быстро исчезают из народной памяти. Состояние с лидерами, полностью отражает палитру зрелости нашей политической жизни, которая может иметь место только при условии открытой, публичной деятельности оппозиции, которой, к сожалению, в Казахстане не дают возможности работать. В нашей стране есть только один лидер, это действующий президент. Даже те, кто вокруг него, таковыми не являются. Наши партии настолько инертны, что далеко не каждый гражданин может назвать имена руководителей партий? Может быть, назовут Даригу Назарбаеву, да и то, только потому, что она дочь президента. Думаю, что даже не все рядовые члены партий знают своих лидеров. К сожалению, политическое развитие нашей страны, замешкалось, затормозилось, но жизнь на этом не останавливается. В стране много ярких личностей, но беда в том, что их деятельность крайне ограничена, а независимые СМИ находятся под жестоким прессингом. Люди разуверились в том, что в стране могут произойти серьезные политические изменения и в своем большинстве стали аполитичными. Каким же должен быть истинный лидер партии, что он должен провозгласить? Главное, он должен разъяснить, как нам построить нормальное современное государство и указать на то, что нынешнее государство – кособокое. Мы часто видим только одну грань состояния нашего общества. Во время избирательной кампании я побывал в нескольких регионах. Когда я объяснял людям, что Казахстан – это государство казахов в котором могут жить и трудиться граждане различных этнических принадлежностей, меня часто спрашивали, почему никто об этом не говорит открыто. Ошибки оппозиции Президентские выборы откатили общественное развитие Казахстана на много лет назад. Оппозиция потерпела сокрушительное поражение, которое я объясняю и тем, что ее действия подавлялись всеми существующими и возможными методами и 301

средствами, вплоть до закрытия регистрации независимых партий. Не менее важны тактические и стратегические ошибки самой оппозиции. Назову только то, что на поверхности. Я совершенно не понимаю, почему оппозиционные партии задерживали выработку и обнародование своих программ, хотя разговор об этом шел почти год. Народ, желая поддержать оппозицию, просто не знал, что же поддерживать. Люди просто не понимали, чего же хочет оппозиция, и поэтому проголосовали за то, к чему привыкли. Я не думаю, что 91 % населения поддерживает такую ушедшую вглубь болезнь, как коррупция. Я не думаю, что общество согласно с тем, что его большая часть нищенствует. Я не верю в то, что люди согласны с состоянием экономики, судопроизводства. Недостатки и болезни общества можно перечислять еще долго. Все они, как язвы разъедают тело общества. “Одобрямс” партии “Отан” Я два года был членом партии “Отан” и вышел из ее рядов, считая, что свою задачу выполнил. Я работал над изменением программы партии перед парламентскими выборами. Кроме этого меня не удовлетворяло то, что руководство партии одобряло все то, что скажет президент. Меня не устраивала политика “одобрямс”. Меня удивляло, зачем нужно было включать в программу все то, что говорит президент, и старание все сказанное им публично, включать в программу партии. Слова президента принимались как импульс к проведению какой-то пропагандистской кампании. У партии не было постоянно осознанной работы. От имени партии выступал только президент. Остальных же, кроме А. Ермегияева, вроде бы как и не было. Активисты партии в этом свете представляли из себя как бы карьерных чиновников, а не как партийных деятелей. Что такое вообще партийная деятельность? Это, прежде всего, пропаганда своих политических воззрений, позиций. Время шло, а в “Отане” ничего не менялось, и я не мог оставаться в партии. Свои критические замечания я высказывал только внутри, и лишь сейчас, анализируя деятельность партии, я не могу об этом не говорить, даже если это будет воспринято, как призыв к изменению деятельности “Отана”. Я, 302

очень хорошо представляя, что такое государство, что такое его структуры, видел, что в экономическом плане это государство все больше и больше становится производителем сырья, а в политическом все сильнее сводится к сосредоточению всех ветвей власти в руках одного человека. Я понимал, что партия “Отан” не способствует развитию политической жизни страны. Отсутствие культуры дискуссий – общая болезнь всех партий­ Меня смешит то, что лидеры партий не умеют дискутировать со своими оппонентами. Я не понимаю, как можно быть политическим работником и не уметь вести диалог со своими идеологическими противниками. Это уже прошедший этап в истории, когда коммунисты ни с кем не разговаривали, а только навязывали всем свое мнение. Казахстанские партии, практически не играют никакой роли в политической жизни страны, разве что это пытаются делать “Алга” и “Настоящий Ак жол”, но ведь они не зарегистрированы и их трудно назвать партиями. Я не был членом этих партий, но думаю, что и они болеют болезнью “Отана”. Руководство этих партий тоже не желает участвовать в дискуссиях с оппонентами, вплоть до соглашения на обмен мнениями с Алиханом Байменовым. Почему? В нашей стране полностью отсутствует культура политических дискуссий. Мы к ней не пришли. Для того, чтобы все партии могли активно участвовать в жизни страны, они должны выработать собственные твердые идеологические позиции. Я таковых ни у одной партии не вижу. Идеология провластных партий состоит в том, чтобы держаться за подол президента. Идеология оппозиционных партий заключается в том, чтобы свергнуть президента и захватить власть. Партия должна служить народу Ретроспективно говоря о феномене партии “Ак жол”, до ее раскола, я бы сказал, что он объяснялся уходом большой группы молодых членов руководства государства в оппозицию, который получил большое одобрение у народа. После создания ДВК, общество почувствовало возможность обновления.

303

Аблязов и Жакиянов вскоре были арестованы, оставшиеся на свободе создали партию “Ак жол”, как бы стараясь отмежеваться от ДВК. Народ же, продолжал верить “Акжолу” как к продолжателю дел ДВК. Появление Б. Абилова на политической сцене тоже в немалой степени способствовало популярности “Ак жола”. Булат чрезвычайно харизматичен и подкупает своей честностью. Для того, чтобы народ пошел за партией, она должна указать реальный путь к экономической самостоятельности Казахстана, изменению политической структуры власти. Партия должна вести разъяснительную работу постоянно, а не только в момент избирательной кампании, говорить о недопустимости сосредоточения власти в руках одного человека, о ее недостатках. Это должна быть партия, которая отчетливо будет говорить о том, что Казахстан – это государство казахов, в котором свободно могут жить представители разных этнических групп. Хотим мы или не хотим, мы придем к признанию этих реалий обязательно. Достичь успеха нужно разъяснительным путем, для того, чтобы неказахи понимали это, как нормальное состояние цивилизованного государства. Без демократии нет партийного строительства Контроль за партийным строительством в нашей стране заключается в регистрации политических объединений, публичной деятельности партий и их активистов. Своего рода контроль представляет и обязательное число 50 тысяч членов партии, обязательное для их регистрации. Таким образом, отстреливаются определенные группы. К сожалению, люди, записывающиеся в партии, не всегда знают, чем занимаются партии. Для создания партий должна быть создана почва, и обеспечиваться независимость СМИ. Без свободы слова никто не сможет публиковать свои политические воззрения. Кроме этого, в стране должны существовать хоть какие-то отголоски демократии. Без всего этого партийное строительство превращается в мышиную возню. Создать новую партию сегодня в нашей стране без мощной финансовой поддержки не возможно. Только деньги могут про304

бить эту стену. Волей-неволей, политические структуры должны сращиваться с финансовыми. Иначе партийную работу вести невозможно. Можно предположить, что если ситуация с легализацией малого и среднего бизнеса в стране не изменится, то его представители будут пытаться создать партию, которая сможет громогласно хотя бы говорить о болезнях общества. Думаю, что в открытии новых партий будут принимать участие и олигархи, учитывая то, что в стране идет передел собственности. Это перманентное состояние экономической деятельности. В Казахстане олигархов можно разместить на небольшом пятачке и их основой является правящая семья. Это характерно для весьма отсталых стран. Чем отсталее страна, тем меньше в ней экономических и политических центров влияния. Численность населения при этом существенной роли не играет. Партии не влияют на жизнь в стране. Наши партии носят декоративный характер. Ни одна из них не имеет своих ставленников во властных структурах. Да, Аграрная партия лоббировала собственнические интересы. Не может бьrrь, чтобы аграрники не знали, как надо распределять земельные участки. У нас же, любое частное лицо, если оно в состоянии, может владеть каким угодно угодьем. Политическая жизнь в стране сейчас должна активизироваться и в какой-то степени этому будет способствовать сама власть. Президент неоднократно провозглашал свою готовность к проведению политических реформ и если они начнут постепенно реализовываться, то политическая жизнь будет активизироваться. Насколько инициативы президента будут радикальны, насколько они будут эффективны, зависит от активности общества, от нас с вами. Если оппозиция будет выдвигать реальные, конкретно исполнимые требования, то общественность несомненно, присоединится к этим требованиям. Думать о том, что после 4 декабря общество впало в летаргию, ошибочно. Сегодня, для того, чтобы партии играли в нашем обществе значимую роль, необходимо изменение Конституции страны. В ней должна бьrть статья о том, что 305

правительство назначает победившая партия. Если этого не произойдет, партии никакой роли иметь не будут. На данном этапе изменение Консmтуции возможно и об этом уже говорит администрация президента, ведя речь о создании Народной коалиции. Но без сильной оппозиции, все партийное строительство в стране напоминает карточный домик. Все партии должны иметь возможность на свою деятельность, если она не угрожает национальной безопасность страны. Я надеюсь, что постепенно, мелкими шажками, политические реформы в стране пройдут. Я верю в то, что в стране появится яркая личность, которая поведет за собой народ и объединит всю страну. Это должен быть смелый человек, который не будет флиртовать с властью, а стоять на твердых позициях оппозиционера, демократа.

Б. ТАЙЖАН

“Түркістан”

айтылған сөз орындалып жатса, кім қарсы?! Бәрінен сол орындалмай жатқандығы қынжылтады.

– Жалпы Қазақстан үкіметі қашан да, қалай да болсын ішкі өнеркәсіпті жан-жақты дамытуға мәжбүр. Онсыз жалақыны, зейнетақыны, студенттің степендиясын қанша өсір, бәрі бекер, далаға кетеді. Себебі, қаншама қаражат өндірсеңіз де, құрылыс заттарын сатып жатқан компания немесе жеке адамдар соншалықты бағасын көтеріп отырады. Соған қарай бюджеттен беріліп жатқан ақша елдің ішіндегі өндіріске септігін тигізбей, әкелінетін заттардың төлемі ретінде шетелге кетіп тұрады. Ал іштегі өнеркәсіп дами бастаса, халықтың алған жалақысы содан өндірілген затты сатып алуы арқылы өзіміздің өндіріске құйылар еді. Қай мемлекет болсын, өзінің күнделікті өмірде тұтынатын заттарын, кем дегенде 60-70 пайызын өздері шығаруға тырысып қана қоймай, оның сапасын сапа бәсекелестігін де көтеруге ұмтылады. Міне осындай экономикалық заңдылықтарды үкімет еске алмайды.

Болатхан Тайжан, саясаттанушы: – Әуелгі кезде “Тұрғын үй” бағдарламасын қабылдаған кезде салынып жатқан тұрғын үй бағасының бір шаршы метрі 350 доллар деген сөз шындыққа келіспейтін сөз еді. Оны құрылысшылар кәсіпкерлер мен қаржыгерлер де айтып жүрді. Бірақ оған ешкім құлақ аспады. Бұл бірінші, екінші, тұрғын үй мәселесіне 350 доллармен ипотека алуы тиіс. Оны алмақ болған қарапайым қызметкердің отбасылық табысы да банк жасаған шартқа сәйкес келмейді. Мәселен, Талдықорғанда салынған 480-нен аса пәтердің тек 80-і ғана ипотекамен сатылды. Ал қалғанын сатып алатын азаматтар табылмаған.

– Даниял Ахметов үкіметі “Тұрғын үй” бағдарламасына қатысты бөлінген қаржыны толық игерді ме?

– Әңгіме сонда болып тұр. Олар осы бағдарламаны толық іске асырмады. Ахметов үкіметі 2006 жылы 91 млрд-тан аса теңгені игере алмады. Бұл деген бір жылдық уәде далада қалады. Әлбетте 306

РИА-Новости. Болатхан Тайжан, родился 8 марта 1941 г. в. в городе Павлодаре. Окончил Московский государственный институт международных отношений (1966 г.), аспирантуру ИМОМЭ СССР (1970 г.), Специалист по международным экономическим отношением. Работал на различных должностях в посольствах СССР и Республики Казахстан – от референта Консульства СССР в Порт-Сайде (Египет) до чрезвычайного и полномочного посла РК в Египте и Малайзии. Постоянный представитель РК в организации Исламская конференция. В 1991-1993 гг. – первый заместитель министра внешнеэкономических связей РК. Член союза журналистов СССР. Имеет государственные награды.

307

Внутриполитическое развитие современного Казахстана­ как необходимость усиления его роли в мире Болатхан Тайжан Внутриполитическая ситуация в Казахстане после получения независимости складывалась под воздействием различных факторов – экономических, политических, демографических, экологических и дрyгиx. Пребывание Казахстана в состоянии колонии в течение более чем двух веков уже говорит о том, в каком состоянии он оказался к моменту объявления своей независимости. Однобокая сырьевая ориентация национальной экономики, практическое отсутствие межотраслевых и межрегиональных производственных и культурных связей, примитивная внутристрановая транспортная схема, техническое и технологическое отставание как следствие общей отсталости всей империи, в составе которой находился Казахстан, отсутствие опыта демократической общественной жизни, полное подчинение внутренней экономической и политической деятельности контролю и указаниям извне, угроза разрушения национальной культурно-духовной сферы – ассимиляторские попытки со стороны Кремля в отношении языка, обычаев, традиций казахов – все это оставило тяжелое наследие во многих важных сферах жизнедеятельности молодого государства. Положение усугублялось нараставшей проблемой экологических бедствий в различных уголках Казахстана, – это и грязное производство промышленных предприятий, горы отходов от добычи полезных ископаемых, эрозия почв в районах освоения целинных земель, обмеление Аральского моря и его губительные последствия, усыхание Балхаша и т. д. и т. п. В порядке иллюстрации варварского отношения метрополии к Казахстану можно привести следующий потрясающий воображение нормального человека факт: из всех ядерных взрывов на планете, количество которых достигало порядка двух тысяч, около 500 Москва произвела в Казахстане. Иными словами, четверть радиационного заражения всей земли в результате всех известных человечеству 308

ядерных испытаний приходится на территорию Казахстана. Заодно добавим, что в Казахстане ядерные испытания проводились в районах, густонаселенных казахами и в те дни, когда роза ветров имела направление во внутрь Казахстана. Этот далеко не полный перечень негативных последствий колониального прошлого Казахстана говорит о том, что страна двигалась в сторону неотвратимой национальной катастрофы под звуки фанфар об “успешной национальной и интернациональной политики” Москвы. Попытки превратить страну в “лабораторию дружбы народов” имели целью превратить ее в бесхозный “общий дом” для всех, кого сюда переселяют. Правда, почему-то при этом основную массу переселенцев в Казахстан во все годы царского и советского правления составляли славяне. Достаточно продуманная система образования наряду с задачами подготовки квалифицированных специалистов различного профиля все же не упускала возможности русификации нерусского населения империи, в том числе и казахов. Несомненно, можно было создать условия и обстоятельства для создания широкой сети детских дошкольных учреждений, средних школ, ПТУ и высших учебных заведений на национальных языках, но тогда не была бы достигнута основная цель – консолидация населения империи на основе русского языка, русской культуры, русских обычаев и традиций. Вспомните, населению царской России, а впоследствии – так называемого Советского Союза, внушались стереотипы и установки на то, что “снег, небо, лес, береза и т. д.” бывают только русскими, в Алматы, Душанбе, на Кавказе, в Прибалтике люди должны были устраивать “проводы русской зимы”, будто в этих краях не бывает, если можно так выразиться, “своей” зимы. Этот краткий обзор итогов колониального прошлого Казахстана вовсе не направлен на раздувание антимосковских настроений. Тем более, что казахский народ и его прежнее и нынешнее руководство абсолютно не подвержены антирусской истерии. Отношение к прошлому должно быть спокойным и терпеливым. Такой подход, по моему разумению, ведет к правильному анализу прошлого и создает предпосылки к конструктивным выводам 309

и решенииям. Озлобление или желание мести в международных отношениях никоим образом не ведут к их улучшению и оздоровлению. Допущение желания “наказать”, подчинить своей воле другой народ или государство, как показывает практика мировой политики, вызывает ответную реакцию и ведет к ухудшению международной обстановки. Поэтому короткий взгляд на новейшую историю Казахстана до получения независимости никоим образом не преследует цель возбуждения негативных или протестных настроений. Это всего лишь констатация ситуации, в которой Казахстан оказался к моменту падения советской империи, чтобы показать масштаб проблем, которые надо было решать в первые же годы суверенного существования. К тому же надо обратить внимание на то, что если ранее Казахстан являлся объектом имперской политики одной из держав, то в постколониальный период, хочет РК этого или не хочет, она должна осваивать роль субъекта мировой политики. Сам ход истории диктует необходимость создания атрибутики государственности: деколонизацию экономической, политической и духовной жизни страны, введение в повседневное и повсеместное пользование казахского языка как государственного. Задачи, весьма важные и ответственные. В один день, одним махом их не решить. Требуется упорная политическая, разъяснительная и организаторская работа. Разумеется, в процессе создания государственности Казахстана встречались и встречаются различного рода трудности и проблемы. Некоторые из них являются прямым следствием колониального прошлого, некоторые – результат недостатка необходимых средств и опыта, некоторые создаются искусственно, по наивности или умышленно теми, кто так или иначе не воспринимает независимое, самостоятельное существование Казахстана. Как видим, внутриполитическое положение в Республике Казахстан характеризовать однозначно невозможно. Оно сложное и требует тщательного исследования с привлечением специалистов различного профиля, проведением социологического анализа происходящих процессов.

310

В силу ограниченности публикации попытаемся рассмотреть наиболее важные моменты этих процессов. Изменение структуры экономики является насущным условием самостоятельного существования Казахстана. Любой непредвзятый человек, тем более специалист, согласится с утверждением, что ориентация на извлечении природных богатств и вывоз их без обработки внутри страны пагубны для нее с позиции ее перспектив развития, удовлетворения долгосрочных потребностей ее граждан. . Вполне объяснимо, что иностранный капитал стремится к безудержному увеличению добычи сырья без учета интересов развития той или иной страны, в том числе и Казахстана. Оборотной стороной иностранных инвестиций, без регулирующей и направляющей роли местных властей всегда являются отсутствие каких-либо признаков заинтересованности в создании комплексного производства, диверсификации экономики страны, куда иностранные инвесторы устремляются только с целью извлечения максимальной прибыли и в возможно короткие сроки. Понятно, что в первые годы самостоятельного развития молодое государство не располагало финансовыми ресурсами, оборудованием, техникой, технологией, необходимыми для всестороннего развития экономики. Но теперь, когда в последних посланиях президента Н. Назарбаева ставится задача формирования диверсифицированной, конкурентоспособной экономики и осуществления инновационно-индустриальной политики, правительство должно проявить настойчивость в осуществлении намеченных планов. Иначе может произойти задержка в решении других актуальных социально-экономических задач. В общем контексте социальной политики государства особое место занимает демографическая проблема. При этом государство стремится воздействовать на демографические процессы с целью решения различных задач социально-экономического и политического характера. Зачастую политика в сфере демографии мало прозрачна, официальная статистика малодоступна и, к сожалению, не всегда достоверна. Тем не менее внимательный наблюдатель или исследо311

ватель, даже не обладая детальными данными, может достаточно близко к реальной ситуации обрисовать текущую ситуацию. В целом, проблемы демографии охватывают самые различные процессы воспроизводства, расселения, взаимоотношения групп населения страны по национальным, языковым, поло возрастным и другим признакам. При рассмотрении социально-демографической ситуации в Казахстане, да и в целом в Средней Азии, следует исходить из того, что Российская империя и в царский, и в советский период относил ась к данному региону и, в особенности к Казахстану, как к объекту завоевания и возможно полного освоения. Именно этим можно объяснить, что все годы пребывания этого региона в составе империи Россия проводила, с одной стороны, линию на однобокое развитие его экономики и, с другой стороны, на максимальное заселение этого края выходцами в основном из России, Украины и Белоруссии. Так, если посмотреть на динамику национального состава­ населения­ Средней Азии и Казахстана с 1926 по 1979 год, то обнаружится,­ что доля коренной национальности в этих государствах­ постоянно снижалась, а русских – повышалась: доля казахов в населении Казахстана в 1926 году составляла 57,1%, русских – 19,7%, в 1979 соответственно 36,0 и 40,8; соответствующие­ данные­ по Киргизии 1926 год – киргизов – 66,6, русских – 11,7, 1979 г. – соответственно – 47,9 и25,9’. Такая же тенденция прослеживается в других республиках Средней Азии. Одновременно проводилась политика сдерживания роста коренного населения в Казахстане: население, говорившее на киргизкайсакском наречии – по первой переписи населения Российской империи, проводившейся в 1897 году, насчитывало 4 миллиона 84 тысячи 100 человек (4084,1), а в 1987, т. е. через сто лет; – 8,84 миллиона человек. Известно, что в целом численность народов, как правило, удваивается в течение 30 лет. В иных случаях за менее короткий срок. И если считать, что численность казахов могла бы удваиваться каждые 30 лет, то уже к 1927 году она должна была составить более 8 миллионов человек, к 1957 году 312

более 16 миллионов, к 1987 – более 32, к 2017 году 64 миллиона человек. Мы, конечно, осознаем, что это арифметические подсчеты, но при всех допущениях численность казахов к 1987 году, достигшая всего лишь 8 миллионов человек, слишком не сравнима с цифрой 32 миллиона, которые должны были быть к этому году. На задержке роста численности казахов сказались массовая гибель казахов в первые два десятилетия ХХ столетия в результате карательных мер царской власти и голода начала двадцатых годов – в годы становления советской власти. По сведениям известного демографа, доктора политических наук, профессора Макаша Татимова, за период с 1926 по 1945 годы потери казахского народа составили 3 миллиона 860 тысяч человек, включая погибших на фронтах второй мировой войны в 1941-1945 годы – 350 тысяч человек. Таким образом, структура населения Казахстана в национальном разрезе претерпевала изменения не вследствие естественных демократических процессов, а вследствие мероприятий Кремля. В этой связи хотелось бы обратить внимание на следующий момент в отношении демографической ситуации в Казахстане после объявления им своей независимости. Заинтересованные лица часто и много говорят об уменьшении численности граждан Казахстана славянского происхождения, связывая это демографическое явление чаще всего с их массовым выездом из Республики Казахстан. Прямо или косвенно утверждается, что они будто выдавлены из Казахстана. И нередко бросают тяжелые обвинения в адрес местных властей, населения, и, в целом в адрес проводимой государством национальной политики. Но упускается из виду общеизвестный факт с советских времен, говорящий о том, что массовый выезд славян и вообще лиц европейской национальности из Казахстана начался еще в 70-х годах ХХ века. Этот выезд отмечен специалистами по вопросом народонаселения и миграционным процессам на территории бывшего Советского Союза и он, этот факт, является следствием завоза миллионов людей из европейской части бывшего СССР во время освоения “целинных и залежных земель” в Казахстане и широкомасштабного строительства, развернутого в этой республике в те же годы. Таким образом, 313

начало оттока не прижившегося в этих краях переселенческого населения следует относить ко времени задолго до объявления независимости. К тому же напомним, что в Казахстане проживали не менее 700 тысяч людей, работавших на секретных объектах в закрытых городах. С крушением бывшего Союза они все выехали из Казахстана, ибо не имели никаких устойчивых связей ни с местным населением, ни с самим государством и не собирались здесь постоянно жить. Но вместе с тем они (700 тысяч) фигурируют в составе 1 миллиона 200 тысяч, выехавших из РК. И еще один момент, но не последний, который надо иметь в виду, когда речь идет об уменьшении численности русских в Казахстане за годы независимости. Известно, что так называемый Советский Союз являлся по форме и содержанию той же российской империей, переименованной после1917 года. До самого крушения бывшего СССР господствующее положение в нем занимали русские, их язык и культура. И в те годы массы нерусских, особенно евреи, украинцы и другие при получении паспорта нередко записывались русскими. Так же ни для кого не секрет, что дети от смешанных браков часто регистрировались также русскими, даже в случаях, когда только мать являлась русской. Кроме того, крушение российской империи привело к уменьшению численности русских не только в РК, но и на всей пост имперской территории, включая и саму Российскую Федерацию. Это явление можно объяснить тем, что многие тысячи, если не миллионы, бывшие русские вернулись в лоно своей исконной национальности, когда они получили свободу выбора по этому вопросу. Следует также принять во внимание тот факт, что советская власть в свое время ограничивала выезд своих граждан заграницу на постоянное местожительство. С полной уверенностью и достоверностью можно утверждать, что разрешение на эмиграцию получала мизерная часть желающих выехать. И в советское время огромное число лиц различных национальностей, особенно немецкой, обращалось с заявлениями о выезде из Казахстана на свою историческую родину, но не все эти заявления – просьбы удовлетворялись. Но с появлением реальной возможности выехать уже из независимого Казахстана такие желания были осу314

ществлены. Таким образом, нельзя искажать истинную картину эмиграции из РК и огульно очернять национальную политику государства. Весьма острым вопросом внутриполитической обстановки в современном Казахстане остается положение казахского языка как государственного и языка общения между его гражданами. На первых порах независимости руководителям молодого государства было трудно отойти от сложившегося стереотипа, что русский язык является “великим и могучим” и перевод государственных и общественных дел на казахский смерти подобен. Они и мысли не могли допустить, что многомиллионный нерусский народ может говорить не на русском, а на своем языке. К сожалению, инерция такого мышления сохраняется до сих пор, хотя, как и положено природе суверенного существования любого народа, она неизбежно будет угасать. Такой путь прошли практически все страны, освободившиеся от колониальных пут. Различие в темпах прохождения такого пути чуть ли не напрямую связано с уровнем просвещенности, патриотизма, преданности интересам народа его руководителей разного уровня от высшего до низшего, и в этом плане и сейчас не поздно исправить ошибочно принятую установку на двойственную языковую политику, которая с одной стороны, провозглашает государственным – казахский, а с другой, языком межнационального общения – русский. Закономерен вопрос: к чему сводятся функции государственного языка, если функции межнационального общения отводятся другому языку? Ситуацию можно было бы назвать просто смешной, если бы она не была столь нелепой и печальной своими последствиями для граждан нашей страны. Действительно, какой же линии им придерживаться и на что ориентироваться, если само руководство государства не может определиться с языком заседаний правительства, парламента, официальных заседаний, публичных выступлений, делопроизводства и т. д. Ведь это прискорбно признавать, что долгосрочное единство и сплоченность внутри страны не могут быть достигнуты пока все ее граждане не осознают, что они должны владеть государственным языком. Пусть русские в нашей стране между собой общаются на своем языке, поляки – на 315

своем, казахи на своем, но собравшись вместе, они должны говорить на государственном. Именно в этом случае государственный язык наряду с единой национальной экономикой, культурой явится объединяющим страну элементом. Консолидация и сплоченность граждан разных национальностей Казахстана должны происходить на основе овладения и знания языка, обычаев, традиций, культуры государствообразующего народа страны – казахского народа. Сколько бы миллионов нефранцузов, ненемцев, нешведов, неaнгличан, нерусских не проживали в соответствующих странах, все они интегрируются с языком, культурой, обычаями доминирующего народа. Это мировая практика всех многонациональных государств. Почему Казахстан должен быть исключением из правил? Разумеется, мы не можем игнорировать тот факт, что в течение почти двух веков чуть более десяти лет назад Казахстан являлся частью Российской империи и Советского Союза, где господствующее положение занимали русский язык, русская литература и культура. Но в то же время граждане, желающие жить и трудиться в Республике Казахстан, должны осознать, что теперь они являются не частью граждан, российской империи, а вполне самостоятельного государства. И граждане Республики Казахстан должны признавать и исполнять ее законы, воспитать в себе и в своих детях чувство, что именно Казахстан является их родиной. Конечно, у каждого человека на Земле есть историческая родина. Исторической родиной шотландцев, ирландцев, голландцев, китайцев, являющихся гражданами США, являются соответственно Шотландия, Ирландия, Голландия, Китай. Русские, проживающие в Австралии, Канаде, Новой Зеландии и других странах, питают теплые чувства к своей исторической родине – России. Но во всех случаях граждане определенного государства называют и считают его своей родиной, независимо от того, историческая она для него или приобретенная. Точно так же граждане Казахстана неказахской национальности могут испытывать самое теплое благожелательное отношение к своей исторической родине, и это нормально и понятно. И в то же время, если они намерены постоянно проживать в Казахстане, вполне естественно, что они 316

должны называть своей родиной Республику Казахстан. И казах, и неказах не могут и не должны допускать себе мысли, что Казахстан только для казахов. Это утопия, с одной стороны. С другой стороны, мононациональные государства в мире можно насчитать по пальцам. Из почти двухсот государств мира более 190 – многонациональны, поликонфессиональны. В этом плане Казахстан не уникален. Подчеркивание, акцент на характеристику РК как многонациональной, поликонфессиональной страны – “лабораторию дружбы народов” – это ярлык, клише советских времен. Следует твердо усвоить, что мы – одно из подавляющего большинства обычных государств мира. И поэтому вполне естественно, что наше внутригосударственное устройство должно быть подобным оному в других странах. На внутреннее положение наряду с крупными проблемами, доставшимися из предыдущего периода, серьезное влияние оказывают новые, возникшие за последнее время. Новый исторический этап развития Казахстана актуализирует задачу построения демократического гражданского общества, налаживания сотрудничества и взаимодействия политических партий, общественных движений, создания условий для конкурентной деятельности в экономике и в других сферах общественной жизни. И поэтому все зарегистрированные на данный момент десять политических партий Казахстана в своих программах намечают пути и способы решения наиболее животрепещущих вопросов экономического и политического развития страны. Сравнительный и детальный анализ программ партий современного Казахстана говорит в целом об их единообразии. Главными их блоками являются политические, экономические и социальные проблемы. Мало внимания уделяется вопросам правового и духовно-культурного развития. Можно сказать, расплывчато сформулированы позиции по языковому строительству государства. Иными словами, программы нынешних партий практически не акцентируют внимания на самых острых вопросах гуманитарного характера. Если обобщенно рассмотреть подходы партий РПП “Отан”, “Ак жол” и КПК к внутриполитическим вопросам страны, то 317

можно отметить, что они в той или иной форме заявляют о необходимости совершенствования выборного законодательства. Партия патриотов Казахстана ратует за децентрализацию власти через введение института самоуправления. “Отан” и “Гражданская партия Казахстана” поддерживают государственную политику межнационального согласия. Можно сказать, что “Ауыл” и Аграрная партия акцент делают на вопросах aгpарной политики, чуть ли не дистанцируясь от политических проблем. Почти все партии выступают за ведущую роль государства в регулировании экономики, одновременно выступая за ее либерализацию и диверсификацию. В социальной сфере практически все партии выступают за весьма популярные среди народа идеи всеобщего бесплатного образования, улучшения медицинского обслуживания, повышения заработной платы и пенсий и т. д. Иными словами, эта сфера является широким полем для популистских заявлений и обещаний. Особо следует остановиться на основных направлениях программы партии “Асар”. Программа этой партии упор делает на социальную сферу, на проблемы образования, молодежи, женщин. По степени важности с точки зрения этой партии политические, экономические, внешнеполитические, духовно-культурные и правовые проблемы можно было бы расположить в порядке, в котором они перечислены. Особо важным также для внутри – и внешнеполитического положения Казахстана явилось бы широкое взаимодействие и сотрудничество (а почему бы и нет?) всех ныне существующих политических партий. Примеры такого взаимодействия уже появляются.­ Обществу известны совместные заявления различных­ партий по проекту “Закона о СМИ”, о проблеме коррупции и т. д. Нет сомнения, что создание блоков взаимодействия и других форм межпартийного сотрудничества несет в себе много позитивного в плане сохранения и упрочения стабильности и спокойствия в обществе. Устойчивое политическое развитие Казахстана, несомненно, является одной из основ усиления его стратегического места в мире.

318

Алтынбек Сәрсенбайұлы сайлаудан кейін отставкаға кете ме? Ал саясаткерлердің көбі оның мемлекеттік қызметке ауысуын жақсылықтың нышанына байлайды Жаңа тағайындалған Ақпарат министрі Алтынбек Сәрсенбайұлы жұмысын “Начнем с понедельника” газетінен кешірім сұраудан басталды. Министрлік бұл газетті сотқа берген болатын. “Начнем с понедельниканың” бас редакторы Рамазан Есіркеповтың сөзіне қарағанда, газет форматы өзгеріп, қазақ тілінде екі бет пайда болғаннан кейін заңсыз таратылды деп айыпталған. Заң бойынша мұндай өзгерістерді газет қайта тіркелгеннен кейін ғана жасауға болады. Ал Алтынбек Сәрсенбаевтың пікірінше, “басылымның тілі туралы белгі статистика үшін ғана керек, бұл факт бұқаралық ақпарат құралын жабуға себеп бола алмайды”. Дегенмен бүгінгі күннің басты саяси оқиғасы Алтынбек Сәрсенбайұлының мемлекеттік қызметке ауысуы болып отыр. Жаңа министрдің өзі саяси ахуал мен қызмет орны өзгерсе де саяси ұстанымы мен көзқарасынан қайтпайтынын айрықша мәлімдеп жатыр. Біз осы тағайындауға байланысты сұрау салып, белгілі ғалымдар мен саясаткерлердің пікірін білдік. Болатхан Тайжан – орынбасарының кеңесшісі:

“Отан”

партиясы

төрағасы

– Алтынбек ақпарт саласындағы жағдайды реттеу туралы көп айтып жүрді. Әсіресе БАҚ-тың саяси партияларға теңдей жағдай жасауы керектігі туралы. Менің ойым, енді жаңа мансапқа келгеннен кейін ол осы айтып жүрген және Үкіметке мін қылып тағып жүрген ұсыныстарын іске асырар. Осыны біз күтеміз. Енді бәрі өзінің қолында.

– Бәрі өзінің қолында деп сеніммен айтуға бола ма?

– Ондай мүмкіншілігі болмаса, не үшін барады ол қызметке? Әбден таразыға салған шығар деп ойлаймын. Жеңілтек адам емес қой ол. Бұрын ұзақ уақыт осы қызметте болған. Біледі 319

өзіне мүмкіншілік берілетінін. Егер қолынан келмейтін болса, ол қызметке барғанының себебін жұрт түсінбей қалады.

- Жалпы, өзіңіз осы тағайындауды қалай қабылдадыңыз?

- Алтынбек Сәрсенбаевтың бұл қызметке нендей оймен барғаны және жоғары жақтың оған бұл лауазымды неліктен ұсынғанын екіүш күннің ішінде біле қою өте қиын. Мұның себептерін болашақ көрсетер. Көп уақыт өтпей-ақ өзінің іс-әрекетінен көрініп қалуы тиіс. Сол кезде оның ұмтылысы да, мүмкіншілігі де анықталады деп ойлаймын.

– Өзіңіз қалай бағаладыңыз бұл жаңалықты?

– Шынымды айтсам, өзіме неше түрлі ой келді, қуандым немесе ренжідім деп кесіп айту қиын. Мен үшін бұл күтпеген оқиға болды.

Парламент Үкіметті өзі құруы керек Отан” саяси партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі Болатхан ТАЙЖАН: – Болатхан аға, сіз тек бір ғана салада – халықаралық қатынас саласында тұрақты қызмет еттіңіз. Сіздің елшілік қызметтен қол үзуіңізге не себеп – жас келгеннен кейін дипломатиямен қоштасуыңыз керек болды ма, әлде басқа да жағдайлар әсер етті ме?

– Малайзияда елші болып жүргенімде, мен алпысқа толдым. Осы он жылдың аясында алпысқа келген адамды жұмыстан шығаратын әдет пайда болды. Бұл өзі – өте бір ақылға сыйымсыз саясат. Басқа елдерде, әсіресе, біздің салада алпыс дегеніңіз елшінің нағыз піскен, жұмыс істейтін дер шағы болып есептеледі. Саясатта неғұрлым көп уақыт жүрсеңіз, кәсіби шеберлігіңіз, тәжірибеңіз соғұрлым арта түседі. Шеберлік жыл өткен сайын шыңдалады. Халықаралық саясаттың ешбір оқу құралы жоқ, жарық күнде қолыңызға шырақ алып іздесең де, таба алмайсың. Өйткені уақыт оны күнде өзгертеді. Әрине, талдау, сараптама болады,­ ал оны түптеп бір жерден ортақ ой шығарып, дайын 320

схемасын жасау мүмкін емес. Мәселен, Ирактың соңғы кездегі жағдайын алайық. Тікелей араластықта болсаң ғана, жағдайға қанығасың. Бекітіп қойған ереже, қағиданы қайдан аласың? Американың Иракқа не үшін шабуыл жасағанын, оның ішкі, сыртқы саясатын, Ирактың өз ішіндегі саяси ахуалдың қалай болғанын, Саддамның кім екенін білген, сараптап, түсінген адам ғана бұл мәселе туралы көзқарасын қалыптастыра алады. Оны ешбір оқу құралынан таба алмайсың. Сондықтан алпысқа келгенде елшілік қызметімді тастағаным, шынымды айтсам, мені аса қуантпады. Бірақ солай болды деп, мен мойығам да, мұңайғам да жоқ. Өйткені уақыт бәрібір өз талабын алға тартады. Ол сенің біліміңмен, тәжірибеңмен санаспайды. Тек сенің ісіңді жалғастыратын, ізіңді басатын жастар тағылым алса болады. Қазір мемлекеттік қызметте жасы егделерге қарағанда, жастардың үлес салмағы әлдеқайда үлкен. Мен мұны ұтымды ойластырылған шаруа деп санамаймын. Белгілі бір өлшемде эволюциялық үрдіс арқылы адамдар бірінің орнына бірі келіп отыруы керек. Ал “мына кісінің жасы келді” деп, қызметінен алып тастау мемлекетке де, қоғамға да пайдасын тигізбейді.

– Халықаралық дипломатиялық қызметке, әсіресе елші болуға міндетті түрде арнайы білімі бар кәсіби маман қажет пе? Мәселен, біздің елде есімі ел аузына іліккен, халыққа жағымды ірі тұлғаларды елші етіп тағайындау жайттары кездеседі. Сіз осыған қалай қарайсыз? Қарапайым ел ішіндегі қайраткер елші бола ала ма?

– Кез келген адам саясатты бір кісідей білемін, түсінемін, талдау жасай аламын деп ойлайды. Ал жалпы саясат дегеніңіз – мамандық. Шетелдерде де, Кеңес одағы кезінде де осы саладан санаулы ғана мамандар дайындалып отырды. Кейбіреулер тіпті “шет тілін білсе болды, бұл салада істей беруге болады” деп ойлайды. Шет тілін білу, әрине, қажет. Бірақ бұл салада төрде тұратын тіл емес, білім мен білік. Халықаралық заңдар, халықаралық экономикалық қарым-қатынастар, валюта мәселесі, сауда-саттықтың шарттасу түрлері, яғни, жан-жақты білім алу керек. Ол – ол ма, сол елдің экономикасы, тарихы, мәдениеті, сол секілді белгілі бір саласы бойынша мамандану деген тағы бар. Сол елді танып, зерттейтін 321

құрал қалай да керек. Сондай тәсілдерді, құралдарды үйренбеген, білмеген адам жүре оқыған сияқты болады. Жүре оқуға көп уақыт кетеді. Сондықтан да бұл салаға ең алдымен, мамандану керек. Шетелдерде қай елде елші болып істегісі келсе, соған байланысты реферат жазып береді. Біріншіден, осы мәселені білетінін көрсетеді, екіншіден, осы сала бойынша оның пікірінше не жасалуы тиіс, елге, жұртқа пайдалы нендей жұмыс атқарылуы керек, қандай қадамдар жасау керек, осыны тәптіштеп жазып көрсетеді. Егер маман болмаса, кемінде 4-6 ай дайындықтан өтеді. Әйтпесе, жоқ дегенде 4-5 жыл оқытады. Кеңес Одағы кезінде халықаралық қарым-қатынас институтында өз басым 6 жылдық маманданудан өттім. Дүниежүзілік экономика және халықаралық қарымқатынас институтының аспирантурасын бітірдім. Сөйтіп, осы сала бойынша алған білімімді түгендесем, таза тоғыз жылымды арнаппын. Ал арнайы оқу орнын бітірмегендер сол институттың жанындағы дипломатиялық мектепте оқитын. Тездетіп оқытатын курстарды бітіретін. Ол да бір тәсіл. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдарды елші тағайындауда, елшілікке қызметке жібергенде олардың сапа, білім жағдайына қарамай, қайраткер болса болды, жұмысты алып кетеді деген оймен жіберіп отырдық. Мұнда ешқандай ол – қылық жоқ. Жаңадан пайда болып жатқан жас мемлекеттер де солай етті. Жасыратыны жоқ, кеңестік кезде осы сала мамандарын тоқсан тоғыз да тоғыз пайыз орыс балаларынан дайындады. Осыны кезінде Ельцин де, Кучма да айтты. Сол тоқсан тоғыз да тоғыз пайыздың өзі мәскеуліктер болды. Мәскеуліктер болғанда да кілең Кеңес Одағын басқарып отырған министрлердің, маршалдардың, елшілердің балалары, немерелері оқыды. Елшілер осындай бір шағын ғана “қоғамның” ішінен даярланып­ отырды. Кеңес Одағы ыдырағанда, не Украинада украин маман, не Әзірбайжанда әзірбайжан маман жоқ болып шықты. Қазақстан да тікелей халықаралық қатынасқа маманданған мамандар жағынан қатты тапшылық көрді.

– Өзіңіз Мәскеуде қай елшілермен, кімнің балаларымен, немерелерімен бірге оқыдыңыз?

– Біз Кеңес Одағының Ауыр және орта өнеркәсіп министрі Гусенковтың, Судец деген маршалдың балаларымен, Фурцеваның, 322

Громыконың туыстарымен бірге оқыдық. Ол кезде мынадай бір жүйе бар еді. Жергілікті жердегі ең мықты жоғары оқу орнына жоғары балмен, жақсы білім көрсеткішімен түскен балаларды іріктеп, Мәскеудің жоғары оқу орындарына жіберетін еді. Ал мен оқыған Халықаралық қарым-қатынас институтына тікелей барып тапсырмаса, аталмыш жолмен барып оқу мүмкін емес еді. Мысалы, мен сол институтқа түсуге барғанда, есігінің маңдайшасында жазу жазылған ешқандай тақтайша болған жоқ. Өйткені ол жабық институт болды. Тіпті “Куда пойти учиться?” деген талапкерлерге арналған кітапшаның ішінде де аты-жөні кездеспейтін.

– Сіз білім алған кездегідей емес, қазір сыртқы саясаттағы мамандар өзімізде даярланады. Халықаралық қарым-қатынас факультеттері еліміздің барлық жетекші жоғары оқу орындарында әзірленіп жатыр. Соған қарамастан дипломатия тілін қазақшалауға әлі күнге дейін балта батпай келеді. Жақын арада тілдің жарқын болашағын көресіз бе?

– Қазақ тіліне көшу үшін қанша уақыт керек деген сұрақтар қойылып жатады. Дипломатияны қазақшалау ниетке байланысты. Мысалы, өзім істеген елшіліктерде барлық іс қағаздарын, хабарлама, сараптамаларды тек қазақша жүргізіп отырдым. Сыртқы істер министрлігіне қағаздарды қазақша жіберіп отырдым. Ал олардан келетін қатынас қағаздарына байланысты мынандай шарт қойдым: “Егер олардан құжат орыс тілінде келсе, біз оларды қабылдамаймыз”. Сөйтіп, олар біздің елшілік үшін құжаттарды әдейілеп қазақша жіберіп отырды. Осындай шешім қабылдаса, оны іске асыру қиын емес. Мысырда болсын, Малайзияда болсын, орысша жазуға бейімделген балалар, менімен жұмыс істейтін болғандықтан, қазақша жаза бастады. Күн сайын сырт елдерге, аймаққа, жергілікті жерге байланысты жағдайларды сараптап, талқылайтын отырыстарда тек қазақша сөйлесеміз. Тіпті қазақша мүлде білмейтін бір-екі бала болды. Оларға орысша жазуға рұқсат бердім. Бірақ кейін солардың өзі қазақша сөйлеп кетті. Сондықтан да мемлекет деңгейінде шешіп, іске асырамыз десек, оған көп заман, көп уақыт керек жоқ. Өйткені қазақтар өз тілін біледі. Қырық пайыз, елу пайыз білмейді деген өтірік. Кеңес кезіндегі санақтарда, құжаттарда ана тілін білмейтін де323

ген қазақтар, көп болса, екі, бес пайыз ғана болатын. Сонда не, айналдырған он-он бес жылда солардың саны қырық пайызға өсіп кетіп пе? Кім сенеді бұған? Мен олай деп ойламаймын. Орысша сөйлесе сөйлейтін шығар, бірақ олар түсіне алады. Ендеше оның сөйлеп кетуі мүмкіндігі де мол.

Парламентские кресла – это не берлога для зимней спячки Болатхан Тайжан: Этого человека знают далеко за пределами нашего государства – он долгое время занимался дипломатической деятельностью, в восьми странах мира работал послом Казахстана. Сегодня Болатхан ТАЙЖАН, советник заместителя председателя партии президента “Отан”, делится своими впечатлениями о предстоящей выборной кампании, сравнивает сложившуюся ситуацию в республике с зарубежным опытом политического и экономического роста.

– Господин Тайжан, какие положения партии “Отан”, принятые в программе “Казахстан – путь-2009”, вы находите наиболее важными?

– Хочу напомнить: в целом в этом документе речь идет о том, чтобы добиться к 2009 году удвоение внутреннего валового продукта и благодаря этому удвоить средства, выделяемые на социальные расходы государства, а также, соответственно, улучшить качество жизни в нашей стране. Принимаемые меры позволят Казахстану приблизиться к европейским государствам по уровню развития. Программа охватывает такие серьезные вопросы, как стандарт качества жизни, усиление национальной экономики, решение проблем технической модернизации, проведение политики внешней безопасности…

– У вас есть оппоненты, которые довольно скептически относятся к подобным заявлениям о том, что за такой короткий срок можно удвоить уровень жизни казахстанцев…

324

– Не секрет, что наше общество неоднократно сталкивалось с ситуацией, когда провозглашались благие цели, которые далеко не всегда оказывались достижимыми. Поэтому некоторый скептицизм вполне допустим, хотя при этом не надо забывать, что специалисты, подготовившие программу партии, опирались, я думаю, на достаточно обоснованные расчеты. У меня лично есть мнение, что за такой короткий срок показатели стандарта жизни удвоить значительно легче, чем повысить качество жизни людей. К тому же многое еще будет зависеть от уровня исполнения намеченных планов на местах. Между тем для всех позитивных перемен, обозначенных в программе, намечены определенные меры реализации. Например, речь идет о том, чтобы увеличить финансирование здравоохранения и довести его до четырех процентов от ВВП. Также предусматривается повышение расходов на образование. Зарплату бюджетников в обоих случаях намечено повысить в два раза. По-моему это вполне достижимо.

– Как вы оцениваете настроение будущих избирателей на сегодняшний день? Буквально на днях я вернулся из поездки по Алма-Атинской области, побывал во многих районах, где у меня была возможность общаться с очень широкой аудиторией. Надо отметить: на встречу с нами приходили не только сторонники “Отана”, но и члены других партий, которые говорили, что сейчас шансы нашей партии расцениваются намного выше, чем у конкурентов. Думаю, такого результата мы добились (впрочем, как и в прошлом году перед выборами в маслихаты) массированным разъяснением своей политики и обновлением программы. Вместе с тем бесспорно, что доверия к нашей партии прибавляет авторитет президента страны Нурсултана Назарбаева.

– Господин советник, вам, как дипломату и политику, приходилось бывать во многих странах – на ваш взгляд, с какой из них можно было бы сравнить сегодняшнюю политическую ситуацию в Казахстане?

– С точки зрения экономического развития, я бы провел параллель с нефтедобывающими державами, которые все прошли 325

примерно такой же этап развития, при котором в их экономике, особенно в нефтедобывающей отрасли, командные позиции занимали иностранцы. Это арабские и африканские страны. Но в конечном счете они пришли к выводу, что сами в состоянии управлять этой сферой и развивать ее. К тому же все осознали, что при неограниченном присутствии иностранцев экономика их стран практически не развивается. Правда, показатели производства увеличиваются (скажем, той же нефти, других сырьевых ресурсов), но с действительным экономическим развитием государства это никак не связано, не говоря уже о социальных проблемах. Поэтому многие страны с производством сырьевого характера пришли к выводу, что, с одной стороны, они сами могут управлять своей экономикой, а с другой – надо идти по пути диверсификации, то есть стремиться к разноплановому направлению развития наиболее важных отраслей экономики. Также они заключили, что без удовлетворения потребностей своих граждан максимально с помощью собственных производств страна не может рассчитывать на стабильное экономическое развитие. Хочу обратить внимание на то, что президент Назарбаев уже второй год говорит о диверсификации экономики. С политической точки зрения развития партий, сегодня наша республика напоминает многие развивающиеся страны на стадии их получения независимости. Когда в 63-м году я приехал как дипломат в Египет, там также было очень много партий. Причем все они были патриотичные, направлены на то, чтобы добиваться целей дальнейшего развития государства. Таким же образом ситуация развивалась и в Малайзии, где я тоже был послом. Из этих примеров видно, что для развивающихся стран закономерно наличие партии-лидера, которая, по сути, становится правящей. В этом случае не партия выдвигает лидера, а лидер создает под себя партию (в то время как в высокоразвитых странах, наоборот, партии из многих своих лидеров выдвигают одного). Конечно, с точки зрения политического строительства, такое положение не совсем корректно. Но через эту стадию проходили многие развивающиеся страны.

326

Если проанализировать сегодняшнее положение в Казахстане, то можно увидеть, что многие личности создают себе партии. В этой ситуации обычно получается всего лишь формальная структура. Впрочем, со всеми лидерами партий республики я знаком, общаюсь и скажу, что если в их рядах набирается хотя бы около сотни активных деятелей, то это довольно хорошая организация. Остальные члены партии зачастую только создают численность. Я уже не говорю о тех случаях, когда в партию буквально загоняют целые коллективы предприятий, молодежные структуры. Все это болезни роста, через которые проходили практически все страны, с которыми я знаком.

– Несмотря на разнообразие казахстанские партий, все они придерживаются схожей политической платформы и провозглашают себя народными. Как же избирателям разобраться и сделать правильный выбор?

– Для того чтобы ориентироваться в политической ситуации, я просмотрел программы всех партий и с ответственностью могу заявить, что почти все их программы во многом популистские. Если одна партия уделяет больше внимание экономическим вопросам, то другая привержена только к агарным, абсолютно не касаясь политических или внешнеполитических проблем. Обычно в партиях очень мало секторов, на которые они ориентировали бы свою программу. Выпадает, скажем, духовно-культурная сфера нашего общества. Я уверен, партии должны занимать более четкие позиции, например, по экономическим проблемам. Скажем, никто, кроме “Отана”, не выдвигал вопроса о том, чтобы мы достаточно однозначно и решительно говорили о необходимости развивать свою национальную экономику. Напомню, в нашу партию в основном входят представители правящего слоя общества, которые понимают, что без разноплановой экономики республика может превратиться в сырьевой придаток мировой экономики.

– Что вы ожидаете от предстоящих выборов?

– Существующее сегодня разнообразие партий и мнений говорят о том, что, скорее всего, нынешние выборы будут весьма активными. Я надеюсь, что в результате произойдет постепенная 327

смена атмосферы в парламенте страны на более свежую и прогрессивную. Ведь сложилась закономерность, что наши кандидаты очень активны на выборах, но после того, как их изберут, начинается спад бурной деятельности. В политической среде такого происходить не должно. В более-менее нормальной стране депутатом становится только тот, кто постоянно активно выполняет свои обязанности. У нас же на период членства в парламенте избранники народа как бы засыпают в своей теплой парламентской берлоге, а когда начинается сезон следующих выборов, они начинают протирать глаза.

– В чем вы видите перспективы развития страны.

– Считаю, что в сфере политики, социальной жизни в ближайшее время грядут позитивные перемены. Потенциал к позитивному развитию у республики есть, но, к сожалению, сейчас полностью не используется. Посудите сами: даже учитывая упущения в области образования за последние двенадцать лет, все равно наше население достаточно образованное по сравнению со многими странами, в которых мне довелось побывать, где многие люди не умеют даже читать и писать. Я надеюсь, сто скоро придет время, когда мы полностью будем использовать это богатство. Хочу отметить, что и кадровой политике сейчас имеется очень большой недостаток. Вспомните, совсем недавно мы огульно избавлялись от ценных кадров только по возрастному признаку, практически отстраняли от дел опытных специалистов. А ведь в момент обретения независимости было очень много специалистов с богатым профессиональным багажом. Я считаю большим просчетом, что они остались не у дел. Время показало, что требуется соблюдать баланс между сменой и теми, кто имеет хороший опыт. Хочется надеяться, что будущие выборы и восполнят все эти пробелы среди тех, от кого зависит будущее нашей страны. Светлана Алина

328

Дымовая завеса С чьей подачи глава государства “бросает камни” в банковский огород? Реформа в банковском секторе – не что иное, как необъективные нападки нынешнего правительства на тех, кто в свое время поднимал этот сектор экономики. Об этом заявил бывший глава антимонопольного агентства Ораз Жансдосов в ходе дискуссии в клубе “Политон”. Дискутировал с г-ном Жандосовым в клубе “Политон” советник председателя партии “Отан” Болатхан Тайжан. По его мнению, на пятнадцатом году нашей независимости пора подумать не просто о привлечении инвестиций, но и об их структуре. Он считает, что нет ничего удивительного, что 70-75% инвестиций идут только в нефтегазовый сектор. Иностранный капитал, на его взгляд, никогда не проявит заинтересованности в сбалансированном развитии экономики любого государства, не только Казахстана.­ Что касается невозможности государственного регулирования инвестиций, то эту мысль, считает г-н Тайжан, нам за эти годы вдолбили извне. По его убеждению, регулировать потоки инвестиций в экономику нужно, и должны это делать государство и правительство.

Оспаривать – дело обычное Своим мнением по поводу предварительных итогов выборов в мажилис парламента с “Литером” поделился Болатхан Тайжан, советник заместителя председателя Республиканской политической партии “Отан”.

– Цифры говорящие о победе партии “Отан”, оглушительны. И здесь можно только сказать о том, что выражено доверие лидеру этой партии. Это говорит о многом. Мы не должны сбрасывать со счетов что была проведена очень большая агитационная работа.

329

Население было хорошо знакома с программой партии “Отан”, и это дало результаты. Обескураживает, что “Асар” оказался после партии “Ак жол”. Потому что их пропаганда в СМИ уступала только “Отану”. “Ак жол” имел слабый доступ к средствам информации. И тем не менее опередил. Этот феномен я объясняю тем, что программа “Ак жола” была достаточно привлекательной и близкой электорату. Только этим можно объяснить их прорыв. Трудно сказать, как себя будет вести оппозиция в парламенте. Мне пока плохо известен состав всех, кто прошел. Только отдельные имена, которые были на устах у электората. Если участники выборов примут эти данные, то можно считать, что выборы прошли без особых потрясений. Хотя есть протестные моменты. Но с ними или суд должен разбираться, или общественность должна сказать свое слово. Что касается народного референдума по поводу признания выборов недействительными, то я люблю реалистичные вещи. Это требование содержит в себе оттенок популизма. А победа “Отана” закономерна. Достаточно хорошо были обыграны в последние годы результаты экономического роста. Плюс к этому на фоне катаклизмов спокойствие в Казахстане дает очки в пользу официальных органов. Это надо иметь в виду. Что касается заявлений о фальсификациях. Когда говорят такие вещи, они должны быть доказаны. Тогда надо разбираться с теми, кто допускал фальсификацию. Я прожил много лет в разных странах, как профессиональный дипломат, и всегда проигравшая сторона оспаривает результаты выборов. И так происходит везде. Даже в Америке демократы еще долго бурчали после победы Буша – младшего. Это обычная практика. Насчет нового состава правительства пока трудно говорить. Готовятся реформы. Если недовольство выборами примет крупные масштабы, тогда возможны значительные перестановки. А если все останется на уровне только мелкого недовольства, то ничего не изменится. Мне кажется, Загипа Балиева останется. И я не вижу повода, что результаты выборов сказались на И. Тасмаганбетове. Альбина Ахметова 330

Основной инстинкт власти Почему у нас используется административный ресурс, и как с этим бороться? Этим вопросом озадачились участники круглого стола “Административный ресурс в избирательном процессе”, организаторами которого стали ОФ “Трансперенси Казахстан”, Институт национальных исследований и Фонд им. Фридриха Эберта. Интересно, что Болатхан Тайжан, советник председателя партии “Отан”, которая обвиняется в злоупотреблении тем самым адмресурсом, не отрицает этого: “В цивилизованных странах этот ресурс тоже используется, но косвенно. У нас, к сожалению, сохранилась инерция, когда власть имущие считают вполне нормальным напрямую использовать административный ресурс путем давления. И эта инерция до сих пор продолжается, она может привести к тяжелым последствиям для государства”.

Не так страшен Китай, как его “малюют”? У страха глаза велики, считает политолог Болатхан Тайжан. На проблему китайско-казахстанских взаимоотношений можно взглянуть и с другой точки зрения. Вот, к примеру, как ответил на наши вопросы специалист по странам ЮГОВосточной Азии Болатхан Тайжан, с 1963 года занимавший различные руководящие должности в посольствах СССР в Йемене, ОАЭ, Малайзии и др.

– Болатхан Кулжанович следует ли Казахстану опасаться полуторамиллиардного Китая, который путем массового завоза рабочей силы и своих товаров производит так называемую “тихую” экспансию, грозящую нам ассимиляцией населения и потерей государственности в будущем?

– Трудно целиком разделить эту тревогу. С Китаем сейчас граничат 14 государств и ни в одном из них не ставится вопрос угрозы целостности и потери независимости. Я недавно был на меж331

дународной конференции стран Юго-Восточной Азии в Пекине, где встречался с руководством этой державы. Так вот, я попросил у них специальное разрешение проехать железнодорожным путем из от Шанхая до Урумчи, чтобы своими глазами увидеть масштабы перемен, которые не могут не впечатлять. Я навскидку приведу лишь несколько цифр. 40% мирового потребления цемента плюс 70% всех строительных кранов на земле приходятся на долю КНР! Вот Мурат Ауэзов говорит о китайском потоке товаров. Так ведь эти товары присутствуют во всех странах. Уже в этом году Китай обогнал всех по объему товарооборота, превысившему $1 трлн. Поэтому не следует рассматривать Казахстан, как отдельно вырванное звено из цепи взаимоотношений КНР с внешним миром. Других пугает строительство нефтепровода Атасу-Алашанькоу. Якобы при нынешних темпах добычи нефти запасов углеводородов здесь хватит лишь на 10-15 лет, Так, по оценкам специалистов, все наше черное золото иссякнет лет через 20! Поэтому, наверное, не следует особо выделять Китай и видеть в нем угрозу нашим природным ресурсам. Тогда уж целесообразно ставить вопрос о присутствии в Казахстане и других держав или необходимости столь резкого увеличения темпов добычи нефти.­ – Не секрет, что в нашем обществе есть пророссийские и проамериканские настроения. Получается, что пора говорить и о китайском лобби?

– В нашем случае присутствует не только интерес этих супердержав. Большую активность сейчас проявляют Европа, Япония, Турция и страны арабского мира. Сотрудничать со всеми нужно, но в отношениях с ними надо руководствоваться принципом защиты национальных интересов. Посмотрите, вся геополитика этих государств строится на основе этого принципа. Однако создавать образ врага в лице одного Китая по моему глубокому убеждению, было бы ошибочно. Мои оппоненты говорят, а как же закрытие казахских и уйгурских школ в Синьцзяне и притеснение нацменьшинств? Мол, если они там себя так ведут, то и с нами церемониться не станут. Я на 332

это отвечаю вопросом: “А вы встречали казаха из КНР, не владеющего родным языком?”. Гораздо легче такого наитий в Казахстане, а ведь те казахи живут в полуторамиллиардной среде ханьцев, тем не менее, сохраняют язык, культуру и самобытность. Более того, я посетил там ряд национальных школ, где начался учебный год и не встретил там никаких препятствий для изучения родного языка. Такая же ситуация и в ВУЗах, и в детсадах, и со средствами массовой информации. Там есть два телеканала, 22 часа в сутки вещающих на казахском языке. А назовите мне хотя бы один подобный телеканал у нас?

– Я понимаю, что лучший метод защиты – это нападение. Тем не менее, факты притеснений нацменьшинств на территории КНР есть?

– Да, там есть проблемы у уйгуров в Восточном Туркестане и у жителей Тибета, однако это совершенно иная плоскость, когда народы на своей собственной земле борются за независимость. Подобные проблемы есть и всегда будут, и не только на территории Китая. Взять пример благополучной Бельгии, за ходом развития которой я давно наблюдаю. Там со средних веков по нынешнее время стоит проблема разграничения участков земли между фламандцами и фландрийцами. По малейшему переселению у них проводятся референдумы…

– А как же быть с фактами ввоза рабочей силы и незаконной миграции?

– Скажу однозначно – эта наша общая беда. Когда я работал послом в Малайзии, у меня буквально сердце кровью обливалось, когда я видел, как наш консул вынужден был выдавать сотни виз рабочим группам из стран Юго-Восточной Азии. Они уезжали в Казахстан по приглашению иностранных кампаний сварщиками и жестянщиками, причем с оговоренными зарплатами в три и более тысяч долларов в месяц, как будто у нас своих таких рабочих не было! Ранее, еще во времена СССР я присутствовал при тяжелых переговорах с “Шевроном” на Тенгизе. Тогда мы добились включения в договор такого пункта, как привлечение и обучение местного населения, и чтобы в дальнейшем все эти объекты отошли от Казахстана…

333

– А ведь у нас есть целое Министерство труда, чтобы блюсти интересы отечественных специалистов… Вот и я говорю, что за соблюдением всех пунктов договоров обязаны следить чиновники, но на практике получается, что они свои личные интересы ставят выше государственных. Здесь есть еще один щепетильный момент. Дело дошло до того, что все эти иностранные кампании требуют, чтобы наши люди знали их языки, иначе не возьмут на работу. Так вот, они должны наш язык знать, а не мы их. Ведь даже во времена Союза наши специалисты в Йемене и других странах, наоборот, требовали предоставить им переводчиков с местного языка, которым достойно платили, а потом и сами старались их речь освоить. Словом, пока мы сами не научимся уважать себя, ценить свой труд и граждан, никто нас уважать не станет…

Кейбіреулер ойлағандай, Қытай соншалықты қауіпті емес Қазақстанда Қытай азаматтарының көбеюі, сонымен қатар олардың сапасыз тауарларының ішкі рынокты жаулап алуына байланысты халқымыздың ертеңгі болашағын ойлаған қайраткерлеріміз мазасызданып отыр. Республикамызда осындай проблемалардың бар екені шындық. Сонымен қатар, елімізде білгір азаматтарымыздың үрейін жоққа шығарушылар да табылып отыр. Осы орайда, Қазақ халқы үшін Қытай жақтан ешқандай қауіп төнбейтінін дәлелдегісі келген елімізге танымал саясаттанушылардың бірі Болатхан Тайжан. Ол осы жөнінде апталық “Республика” газетіне сұхбат берді. Осыған орай, қазақтың басына төніп тұрған қауіптің жарасын жеңілдеткісі келген Болатхан ТАЙЖАННЫҢ пікірін газетімізге жариялауды жөн санадық.

– Болатхан Құлжанұлы, көрші жатқан Қытайдың тауары, сонымен қатар жұмыс іздеп келген азаматтары елімізде көбейіп жатыр. Осыған қарап айтарымыз Қытай мемлекетінің 334

табандап жылжитын саясаты біздің еліміздің тәуелсіздігіне қауіп төндіруі мүмкін бе?

– Бұл мәселені бөліп қарау қиын. Қытай он төрт мемлекетпен шекаралас жатыр. Ал сол елдердің ешқайсысында тәуелсіздігімізден айырылып қаламыз ба деген сұрақ әлі күнге дейін туындаған жоқ. Жақында Пекинде болған Халықаралық “Оңтүстік Шығыс Азия” конференциясына қатыстым. Қытай басшыларының рұқсатын алып, Шанхай мен Үрімшіге дейінгі жерді араладым. Ол жақта болып жатқан өзгерістерді де өз көзіммен көрдім. Мәселен, Мұрат Әуезов елімізде Қытай тауарының қаптап кетуіне алаңдаушылық білдіріп отыр. Солардың шығарып отырған тауарын әлемнің көптеген мемлекеттері тұтынып отырғаны шындық. Мысалы, осы жылдың ішінде тауар айналымының құнын 1 триллион долларға жеткізген Қытай көптеген мемлекеттен бойы оқ озып кетті. Әлемде осындай жағдайдың болып жатқанын көріп Қытай Қазақстанды асықпай жұтып жатыр деген шешімге келу дұрыс емес. Қытай компаниясының Ақтөбе облысындағы мұнай қорын игеріп жатқанына біршама уақыт өтті. Екі ел арасындағы “Атасу-Алашанькоу” деп аталатын мұнай құбыры жұмыстары басталып кетті. Екі мемлекетте бұл құбырдың ертерек бітуіне мүдделілік танытып отыр. Қазіргі уақытта қытайлықтар Ақтөбе өңіріндегі мұнайды игеруде үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Алып мемлекет үшін мұнайдың көп керек екені шындық. Ал біздегі мамандар Қытай мен Қазақстанның арасындағы құбыр іске қосылар болса, Ақтөбедегі қара алтынның қоры 10-15 жылдан соң бітеді деп қауіптеніп отыр. Мұндай қауіптің бар екені шындық. Қазақстанда мұнайды игеріп жатқан көптеген шетелдік компаниялар­ бар. Сондықтан да бұл проблеманың орын алуына жалғыз қытайлықтарды кіналай бергеніміз дұрыс емес.

– Қазақстанда миллиардтар елінің азаматтары көбеюіне байланысты қытайлану процес жүруі мүмкін бе?

– Біз әлемдік державалармен қарым-қатынас орнатуда ешқашан ұтылмаймыз. Ең бастысы, тепе-теңдікті дұрыс сақтай білуіміз керек. Біздің мемлекетпен қарым-қатынас орнатуға Еуропа, Жапония, Түркия, сонымен қатар Араб Әмірліктері 335

үлкен қызығушылық танытып отыр. Шамамыз келгенше барлық мемлекетпен байланыста болуымыз керек. Негізі, шектен тыс жақындасып кетуге болмайды. Қарым-қатынас орнату арқылы өзіміздің ұлттық қауіпсіздігімізді әрқашан есте ұстауымыз керек. Тыныш жатқан Қытайдан жаудың образын жасау ұлкен қате. Менің қарсыластарым Қытай мемлекетіндегі ұйғыр, қазақ мектептерінің жабылуын жиі мысалға келтіреді. Ал мен өз қарсыластарыма Қытайда тұрып өз тілін ұмытқан қазақтарды көрдіңдер ме деген сауалды көлденең қоямын. Өз тілін ұмытқан адамдар біздің елде жиі кездеседі. Мәселен, миллиардтан асқан халқы бар мемлекетте тұрып жатқан қазақ та, ұйғыр да ассимиляцияға түсіп, жойылып кеткен жоқ. Олар өз тілін ұмытпау арқылы дәстүрі мен мәдениетін сақтап қалды. Сол жақта тұратын қандастарымызға мемлекет тарапынан қысым жасалар болса, олар бүгінгі таңдағы еркіндікте өмір сүре алмас еді. Сонымен қатар, ол жақта күніне 22 сағат бойы қазақ тілінде трансляция жүргізетін екі арна бар. Шыны керек, мұндай арналар Қазақстанда жоқ.

– Мәселен, Қытай мемлекетінде болып жатқан Ұйғыр, Тибет, Шығыс Түркістан халықтарының проблемасына байланысты жауап берсеңіз?

– Олардың мәселелері бөлек. Олар өз жерінде тұрып тәуелсіздік үшін күресіп жатқан халықтар. Мұндай проблемалар бұрын да болған, қазіргі уақытта да өз жалғасын тауып жатыр. Осыған ұқсас мәселе дамыған Бельгия мемлекетінде де бар. Айтатын болсақ, Фламандцтар мен Фландрийцтардың арасындағы жерге талас орта ғасырдан бері әлі тоқтаған жоқ.

– Біздің елде сырттан келіп жатқан жұмыс күші, сонымен қатар заңсыз миграцияның ушығып тұрғаны шындық қой.

– Бұл барлығымыздың ортақ проблемамыз. Аталмыш мәселеге қарсы қол жайып отыра бермей, бірігіп күрес жүргізуіміз керек. Малайзия елінде елші болып жұмыс істегенімде Қазақстанға жұмыс істеуге баратын сол мемлекеттің азаматтарына біздің консул амалдың жоқтығынан виза беріп жатқанда ішім удай ашыды. Өйткені, ол мемлекеттің халқы біздің елдегі шетелдік компаниялардың қол астына жұмыс істеуге келіп жатты. Алатын айлықтары 3 мың доллардың көлемінде. Ал мамандықтары 336

дәнекерлеуші, ұста, тағысын тағылар. Біздің елде мұндай мамандар табылмай қалған жоқ қой. Кеңес Үкіметінің тұсында “Шеврон” компаниясымен келісімшартқа отырғанда, жұмысшыларды жергілікті халықтан шақырасыңдар деп талап қойған болатынбыз. Ал біздегі шенеуніктер келісімшарттардағы осындай тармақтарға көңіл бөлмейді. Соның кесірінен еліміздегі шетелдік кампаниялардың көбі біздің жұмысшыларға шет тілін үйреніндер деген талап қойып отыр. Ең бастысы өзімізді-өзіміз сыйлап үйренгеніміз дұрыс болар.

Чем бы ни завершился кризис власти в Киеве, сам этот факт может иметь далеко идущие последствия для всех – и для самой Украины, и для России, и для всех остальных стран СНГ, внимательно наблюдающих, чем закончится противостояние оппозиции к власти. В Казахстане к “каштановой революции” приглядываются особенно пристально. Как сказал в беседе за “рюмкой чая” один оппозиционный политик, “революция роз” – это больше для Кыргызстана, для нас же больше подходит украинский сценарий. Или уж тогда туркменский вариант… Так куда пойдет Казахстан? На этот непростой вопрос отвечают политики. Болатхан Тайжан, советник сопредседателя “Отана”: – Ситуация на Украине это хороший пример, который показывает, что нам тоже все-таки пора встать на путь независимого развития, а не оглядываться постоянно, кто как отреагирует на наши действия. Сейчас ни для кого не секрет, что в России возобладали имперские амбиции, причем растут они, как на дрожжах! Победа украинской оппозиции и для России, и для других стран СНГ стала бы самым лучшим ответом, что наиболее оптимальный путь развития – это тот, который основан на равноправном сотрудничестве. В противном случае Кремль может укрепиться во мнении, что бывшие члены русской империи снова смогут вернуться в ее лоно.

337

Если на Украине победит оппозиция, то Казахстану этот опыт нужно взять на вооружение. Если мы его проигнорируем, то в этом для нас нет ничего хорошего. В плане организованности, в плане политической культуры, формирование цивилизованных взаимоотношений оппозиции и власти нужно двигаться в позитивном направлении.

Конституцияға өзгерістер саяси­ процестерге орай емес, өркениет жолымен даму үшін жасалу керек Болатхан Тайжан: Қырғызстандағы саяси оқиғалар өз ықпалын тигізбей қоймайды – Былтырғы – 2004 жыл ТМД кеңістігінде саяси оқиғаларға толы болды. Осылардың өзара байланысы мен себеп-салдарына баға берсеңіз?

– 2004 жылғы басты оқиғалардың қатарына, әрине, көрші Ресейдегі­ президент сайлауы, біздің еліміздегі Парламент сайлауы,­ содан соң Грузия мен Украинадағы билік алмасуы жатады.­ Осылардың барлығы ТМД кеңістігінде биыл да өзінің әсерін тигізіп келеді. Өйткені осы саяси оқиғалардың әсерімен енді он күннен кейін болатын Қырғыз республикасындағы Парламент сайлауының өте қызу өтетін түрі бар. Мұның бәрі кешегі орыс – совет империясының ықпалы азайып келе жатқанының белгісі деп санаймын. Өзі де солай бола беруі керек. Бірақ империялық үстемдігі қалмаған Ресей әлі де ТМД елдерінің ішкі саясатына араласқысы келеді. Кешегі Украинадағы Президент сайлауына кіріспекші болып, қолдарынан түк келмей масқара болды. Грузияда Саакашвилиге ықпалымызды жүргіземіз бе деп еді, ол да болмады. Дегенмен Ресей федерациясының өз ішіндегі субьектілерге қожайын 338

болғысы келіп, Шешенстандағы соғысты тоқтатпай, қылмысқа белшесінен батып отырғаны тағы рас. Егер Қырғыз республикасында отаншыл, ұлтшыл азаматтар сайлауда жеңіп, Парламентке келсе, Орта Азияда біршама саяси өзгерістер болады. Қырғыздағы саяси оқиғалар өз ықпалын тигізбей қоймайды. Енді бұл процесті тоқтату қиын. ТМД елдері, әсіресе, Кавказ елдері шын мәніндегі дербестік жолында нық қадам басып келе жатыр деп ойлаймын.

– Қырғызстанда ақпанның 27-сінде Парламент сайлауы өтпек. Бұрынғыларына қарағанда, өзгеше болады деген де болжам бар, сіздің пікіріңіз?

– Естіп жатқан хабарларыма қарағанда, Қырғыз республикасында оппозиция күш алып келе жатыр. Қалай десеңіз де, қырғыз халқы саясаттың жаңарғанын және анық өзгерістің болуын қалап отыр. Түбі, олар саяси жаңғыртуды қолға алады деп ойлаймын. Қазір енді сайлау осылай өтеді деп ешкім дәл болжай алмас.

– Ислам Каримов осыдан екі-үш ай бұрын Ресей басылымдарына берген сұхбатына Қазақстанның Тәшкенде болған терактілерге қатысы бар деп ашық мәлімдеді. Сіздің түсініктемеңіз?

– Менің таңқалатыным, үлкен елді ұзақ жыл басқарып отырған азаматтың өз елінің ішіндегі террор жағдайын басқа елден көруі. Бұл – ойға сыймайтын нәрсе. Өйткені Өзбекстан халқы өзінің әлеуметтік жағдайына көңілі толып, билікке ризашылықпен қарап отырса, сырттан кім, қандай терроризмді әкеп енгізгісі келсе де, жүзеге аспас еді. Яғни, бұл арада Өзбекстан ішінде терроризм жасау қолдарынан келмегендер сыртқа кетіп қалып, шетелде жүріп ұйымдастыруы мүмкін. Бірақ бұл – шет мемлекет терактілерді әзірлеуге қатысты деген сөз емес. Ал Қазақстанға келсек, біздің мемлекет – көрші елдің ішкі саясатына аралыспайтын ел. Біздің басшыларымыз да да, халқымызда да мұндай пиғыл жоқ. Каримов секілді көрші Ресейдің кейбір саясаткерлері де бізге жала жабу жолына түсіп келеді. “Қазақстанда террористерді дайындайтын біраз ордалар пайда болды” деп ашық қаралауға көшті. Мұның бәрі саяси шиеленіске апармаса, жақсылыққа бастамайды.

339

– Қазақстандағы Президент сайлауы да жақындап келе жатыр. Осы саяси процеске көрші елдер тарапынан ықпал еткісі келетіндері болады ма?

– Қазақстанның Президент сайлауына, меніңше, тек қана Ресей ықпал еткісі келеді. Қытай бұл процеске қатыспайды. Бұл ел, жалпы, басқа елдің ішкі мәселесіне қол сұғудан өзін аулақ ұстайды. Мен оны көп жылғы дипломатиялық жұмысымда байқап отырдым. Өзбекстан әзірше біздегі жағдайға араласуға бата алмайды. Қырғыстан өз ішкі жағдаймен әуре. Ал Ресей еліміздегі орыс ұлтты азаматтардың көңілін алып, оларды ішкі саясатымзға қарсы арандатуға пайдаланғысы келеді. Сол арқылы шегара мәселесін қайта-қайта көтеріп, “Қазақстанда терроризм ошақтары бар” деп жала жауып, ең соңында, қалай болса да, Ресейдің ықпалы жүретін кеңістікке тигізгісі келеді. Осындай белсенді қимылдар тек қана Мәскеу тарапынан ғана болып жатыр. Сондықтан біздегі Президент сайлауына Ресей міндетті түрде араласады. Қазақ халқының, қазақ мемлекетінің мүддесін қорғау үшін емес, әрине. Бұрынғы орыс империясының өктемділігін орнату, оны нығайту үшін. Біз осыны жақсы түсініп, осыдан сақтануымыз керек. Отар экономиканың қамытын тастау керек – Болатхан аға, сіз Қазақстанның Малайзиядағы елшісі болған кезіңізде сол елдің премьер-министірінің Малайзия экономикасы туралы ағылшын тілінде жазған үлкен еңбегін аудардыңыз. Сұрағымыз келетіні, Малайзия мен Қазақстан экономикасының ұқсастығы мен айырмашылығы қандай?

– Малайзия мен Қазақстан экономикасының арасында ешбір ұқсастық жоқ. Өйткені Малайзияда дәл біздегідей мөлшерде жер асты байлығы жоқ. Жалпы, кен, қазба байлығы жағынан Қазақстанмен теңесе алатын елдер әлемде саусақпен санарлық қана. Сол алты-жеті ел ғана бар-ау деймін дүние жүзінде. Одан аса қоймас. Бұл – бір. Екіншіден, Малайзия тәуелсіздік алғаннан бастап өзінің отарлы түрде жасалған экономикасынан тездетіп құтылуға тырысты. Ал біз, міне, он төрт жыл болды, әлі сол отар экономикасы үлгісінен шыға алмай келе жатырмыз. Отар эконо340

микасы дейтінім, бұл – тек бір жақты жолмен шикізат әзірлеумен ғана айналысатын экономика. Біздің тіпті осы бағыттан қашан бас тартатынымыз да белгісіз болып тұр. Ал жалпы, біз болашаққа ел болып жетеміз десек, шикізат әзірлеуден гөрі өзіміз тұтынатын заттарды (азық-түлік, киімкешек, техника, т. с. с.) өзіміз шығаруымыз керек. Оған біздің мүмкіншілігіміз бар. Еліміз, құдайға шүкір, сауатты. Өндірісті қолға керекті заттың (темір, түсті металл, қуат көздері) бәрі тәубә, бар. Бар болғанда, артығымен жетеді. Өкінішке қарай, бұған да қол жеткізе алмадық. Ал Малайзия бұл жағынан мақұрым. Бірақ олар өндірісті дамытып, өздері шығаратын заттардың 80 пайызын экспортқа жіберіп отыр. Отар экономиканың қамытынан баяғыда құтылған.

– АҚШ соңғы айларда Иранға ядролық қаруынан арылсын деген қатаң талаптар қойып, қатты шүйлігіп келеді. Жалпы, АҚШ-тың осындай агрессиялы саясатына қандай баға берер едіңіз?

– АҚШ екі жүзді саясат жүргізіп келеді. Сондықтан бұлардың сыртқы саясатында көп қайшылық бар. Мәселен, анау Солтүстік Корея мен Иран ядролық қару ұстамасын, онысын құртсын деген талап қояды. Ал Израиль сол ядролық қаруды ұстап, Таяу Шығыста өктемдігін жүргізіп отыр – оған үндемейді. Израильді ашық қолдап отыр. Жалпы, АҚШ соңғы жылдары араб елдеріне, мұсылман жұртына ашық тізе көрсету саясатына көшті. Бұлай дейтінім, былтыр АҚШ-та Вашингтонда болдым. Өз көзіммен көргенім, онда мұсылман жұртына қарсы теріс үгіт-насихат жаппай жүріп жатыр. Жағаңды ұстайсың. Тіпті “арабтарды адам қатарына қосу қиын” деген сөздерге дейін барады. Біздің көпшілігіміз АҚШ-та осындай нәсілдік алаулау жүріп жатқанын, нәсілшілдік дәріптеліп жатқанын біле бермейміз. Міне, осындай пиғылдағы АҚШ Иранға тиісуге түрлі себеп іздейді. Бірақ... Кеше мен БИ-БИ-СИ-ді және Американың өзінің ағылшын тілінде жүретін “Фокс” телеарнасы бар, соны қарадым. Соларда “Вашингтонның ашындырып жібергені сонша, Иран мен Солтүстік Корея “бізде ядролық қару бар” деп 341

ашықтан-ашық айта бастады” деген әңгімелер пікірталастың арқауы болып жатыр. АҚШ-тағы 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан соң “терроризмнің түп-төркіні қайда жатыр, оның себебі не?” деген сауалға жауап іздеп, зерттеу жүргізгеннің орнына Вашингтон­ мұсылман елдеріне қарсы жаулық жолына түсіп алды. Өзім мұндай пиғылдың зардабын әлі талай шегеді деп ойлаймын. Сіз Вашингтонда болсаңыз, көрер едіңіз. Онда соғыс жоқ, бірақ мемлекет мекемелерінің бәрі бетонмен қоршалып, қарулы күзетпен тұр. Америка үлкен мемлекет болса да, өзінің астанасында әлденеден қуыстанып, бетон ішінде тығылып отыр. Бұл деңгейге қалай түсіп кетті? Меніңше, АҚШ агрессиялық саясат ұстамай, басқа елдермен келісімге келуге ұмтылып, бейбіт шешуге жол ашса, әлем алдында қазіргідей қара бет те болмас еді, өз елінің тыныштығын да бұзбас еді. Ұлт мүддесін түйсінбеген саяси күштер бұқаралық сипатқа ие бола алмайды – Конституцияға өзгеріс жасалу керек деген бастаманы көтерілгеніне біраз болды. Сіздің пікіріңіз?

– Өзгермейтін конституция жоқ. Қай мемлекеттікін алсаңыз да – сол. Ішкі әлеуметтік саяси жағдайға орай жаңа бір талаптар туғанда, соған сәйкес өзгерістер еңгізіледі. Қай кезде болсын.

– Ал, “АҚШ-тың Конституциясы – ең тұрақты заң, оған екі ғасыр болды, ешқандай өзгеріс енгізілмеді” деген не сөз?

– Оны кім айтып жүр?

– Осы сәрсенбі күні ғана Алматыдағы баспасөз маслихатында біздің заңгер-ғалымдарымыз айтты ғой?

– АҚШ конституциясына соңғы өзгеріс №27 деген ретпен кешегі­ 1992 жылы жасалды. Ол кісілердің (заңгер-ғалымдардың – Н. Қ.) қайдан оқып жүргенін білмеймін. Юриспруденцияда конституциялық деген пән бар, біз осыдан қырық жыл бұрын Мәскеу халықаралық институтында соны түбегейлі оқығанбыз. Оның үстіне, мен халықарлық саяси-құқықтық мәселені жүйелі қадағалап отыратын адаммын. Сондықтан елімізде соңғы, 1995 жылы қабылданған Конституцияға, әрине, өзгерістер еңгізілуі керек. Қайткені осы он жылдың ішінде, басқаны қойып, саясат 342

арасында қаншама өзгерістер, жаңалықтар болды. Тіпті көп партиялы ел болдық, дұрыс па?

– Иә.

– Парламент мүшелерінің санын көбейттік, құзырын кеңейтейік деп отырмыз. Мұның бәрі 95-жылғы Конституцияда жоқ. Сондықтан өзгеріс жасамай, болмайды. Бұл арада тізбектей берсек, көп әңгіме айтуға болады. Ол үшін, әрине, осы тақырыпта жеке сұхбат жасауға тура келер. Бірақ менің айтайын дегенім, Конституцияға өзгерісті саяси процестерге орай емес, еліміздің келешекте өркениетті жолмен дамуы үшін жасауымыз керек. Бір адамның қолына шексіз өкілеттік беру өткен дәуірімізде керек болған да шығар мүмкін. Бірақ қазір басқа заманға аяқ бастық. Сондықтан бұл тарапта үлкен пікірталастардың өткені жөн.

– Сіз “Отан” партиясының басшылығынан кетті дейді ғой, сол рас па?

– Мен екі жыл “Отан” партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі болдым. Сол қызметтен өз еркіммен кеттім. “Отан” партиясы мені шақырған кезде өзінің партиялық бағдарламасын өзгерту, біраз жерлерін түзету бастамасын көтеріп жатыр екен. Маған “осыған келіп қатыссаңыз, үлесіңізді қоссаңыз” деп қолқа салды. Мен “Отан” партиясының ұстанып жүрген принциптерін білем, “қолымнан келгенінше, елге пайдалы пікірлерді бағдарламаға енгізуге тырысамын және мен өз ұстанымым мен жас күнімнен қалыптасқан позициямнан ауытқымаймын” дедім. Алдын ала бәрін түсіндіріп айттым. Келістік. Осы негізде мен екі жыл партияда қызмет істеп, бағдарламаны жаңартуға ат салыстым. Кейбір жерінде тіпті тілге, ұлтқа байланысты айтқан пікірлерім тұтас енгізіліп те жатты. Бұл тарапта қызу пікірталас та болып отырды. Бірақ соңында кейбір формулировкалар менің авторлығыммен енді. Және бұл бағдарлама былтыр жазда, “Отан” партиясының VІІ съезінде бекітілді. Мен партияның маған айтқан өтініштерін орындадым деп ойлаймын. Ол ол ма, Парламент сайлауы кезінде митингілерде сөйлеп, елге насихат жұмысын жүргізіп, тапсырған жұмысты түгел атқардым. Мен мойныма алған міндетімді орындадым. Басшылық қызметтен кеткенмен, әзірше партия қатарындамын. Оларға өкпем жоқ, ризашылықпен, жақсы шығарып салды.

343

– “Ақ жол” партиясының екіге айырылып, жіктеліп қалғанына не себеп болды деп ойлайсыз? Өз түсініктемеңіз?

– Меніңше, партияның өз ішінде түрлі бағыттар болса керек. Бұл – бір. Екіншіден, мен оларға кезінде ел алдында да ашық айтқанмын (сыртынан сөйлеу әдетімде жоқ), “сіздер қазақ халқының мүддесін түсінбей, мемлекет экономикасының мұратын ұқпай, іргесі берік, мызғымас партия бола алмайсыздар” деп. Ұлт мүддесін толық түсінбеген саяси күштердің ешқайсысы Қазақстанда бұқаралық сипатқа ие бола алмайды. Мен осыны үнемі айтып жүремін. Сұхбаттасқан Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ

Полномочия президента надо распределить между ветвями власти Болатхан ТАЙЖАН: Личное мнение – Болатхан Кульжанулы, как Вы думаете, какие задачи Казахстану следует решить прежде всего?

– В первую очередь нам нужно подумать об ускоренном изменении структуры экономики. То есть то, о чем говорил президент в своем Послании в апреле 2003 года. Вместо постоянной ориентации на добычу и реализацию природных ресурсов приступить к развитию реального сектора, ибо без этого Правительство не может эффективно повысить оплату труда в Казахстане, будь это госструктуры, будь это частный сектор. При повышении заработной платы населению должно быть предложение собственных товаров и услуг. К сожалению, социально-экономическое положение в Казахстане таково, что это предложение очень узкое. А если и предлагаются какие-то товары, то это в основном импорт. Товары народного потребления, предметы роскоши, те же автомобили и так далее.

344

– А у нас есть какие-нибудь конкурентоспособные товары?

– У нас очень модно слово “конкурентноспосбный”. С чем? С зарубежными товарами? Когда мы постоянно говорим, что казахстанский товар должен быть обязательно конкурентоспособен с импортным, мы забываем такой фактор экономического развития, как развитие собственного производства и удовлетворение потребностей населения собственным товаром. В этом случае вам необязательно иметь конкуренцию с внешним товаром. Приведу пример: в Европе многие, даже маленькие страны производят свои автомобили. Чехословакия, Испания и так далее. Если бы эти автомобили все были одного уровня – это один вопрос. Но ту же чешскую “шкоду” вы наверняка не поставите в один ряд с немецкой машиной. По логике, Южной Корее незачем было бы развивать автомобильную промышленность, поскольку японские машины явно превосходят по многим параметрам, но она начала производство. Начали с того, чтобы удовлетворить собственный спрос, а уже потом, когда достигли качества, начали продукцию экспортировать. И, согласно той же логике, российские автомобильные заводы тоже нужно закрывать, ведь их марки нельзя сравнить с европейскими и японскими по качеству. Тем не менее российское правительство поддерживает эту промышленность, развивает ее. Потому что внутренне производство должно удовлетворять большую часть внутреннего спроса. И думать, что в Казахстане мы начнем такое производство, которое с ходу окажется “конкурентоспособным” на мировом рынке, – это иллюзии. Производство товара постепенно набирает качество, а не с первого дня.

– В таком случае, что нам необходимо, чтобы хотя бы начать поднимать производство?

– Прежде всего нужно настроиться. Отказаться от упомянутой установки “конкурентоспособности” и начать работать. Ввести необходимые преференции, налоговые каникулы или пониженные налоги на данный вид продукции, поощрять инвестиции в ту или иную отрасль. Думать, что рынок будет регулировать все, – наивно. Если вы возьмете даже нынешнюю социально-экономическую политику наиболее развитых стран, то увидите регу345

лирующую роль Правительства и государства. Я вовсе не говорю о полном государственном регулировании, которое существовало при СССР, но тем не менее те структуры, которые в настоящий момент требуются, развивать необходимо. Правительства всех государств это поощряют.

– А у нас сейчас?

– У нас сейчас почему-то позиция стороннего наблюдателя. Правительство решило, что если мы идем к рыночной экономике, то абсолютно все нужно полностью пустить на самотек. Ничего подобного. Приведу пример. Допустим, нужно наладить какое-то производство. Для этого, во-первых, в начальный период требуется обеспечить облегченные условия капиталовложения, снизить кредитные ставки, снизить налоги. Таким образом государство поощряет развитие производства данного вида товаров. Это не значит, что государство вкладывает свои деньги. Стоит только частному капиталу дать сигнал, что у него будут льготы: пониженные налоги, преференции в плане защиты от импортно-подобных товаров, и частник займется этим производством. Во Франции, например, была такая норма, чтобы импорт зарубежных автомобилей не превышал определенный процент внутреннего производства. Еще один пример. Для того чтобы добиться хорошего уровня занятости, США провозгласили, что любой, кто приобретал земельный участок, обязан был в работники нанимать 80% американцев.

– Как вы считаете, почему так получилось? Почему Правительство заняло позицию стороннего наблюдателя?

– Честно говоря, мне как раз это непонятно. Я беседовал с теми, кто был у истоков такой политики, и меня буквально забивали фразами типа “А где же законы рынка?”, “Где саморегулирование?”, “Мы уже ушли от этого”. Возможно, хотя и не утверждаю, тут сыграло свою роль слабое знание истории развития мировой экономики. А она говорит о том что сегодня правительство нигде не самоотстраняется от регулирования экономического развития. А у нас – наоборот. Да еще и перед собственным производителем поставлены, в буквальном смысле, преграды в виде больших на346

логов, неимоверного количества лицензирования малого и среднего бизнеса, в виде непонятных (по поводу и без повода) проверок со стороны разных контролирующих органов типа налоговых. В этом нет никакой необходимости. Зачем дергать бизнесмена? Вы должны смотреть его отчетности и, если он нарушает законодательство, уже реагировать. Во многих капиталистических странах существует индикативное планирование. Оно не такое директивное, как было в бывшем Советском Союзе, но все-таки существует. Индикативное планирование ориентирует участников бизнеса по вопросам коньюктуры рынка товаров и услуг. Помимо перечисленных факторов, для поднятия производства нужны еще какие-то инвестиции. Получится ли их привлечь? Можно ли убедить иностранный капитал в инвестировании? Иностранцы никогда не заинтересованы в комплексном развитии той или иной страны. Их интерес, и это вполне объяснимо, в том чтобы, во-первых, сократить срок возврата вложенного капитала, а затем начинать получать как можно большую прибыль. На другое они не желают идти.

– Тогда где брать деньги?

– Имеющийся у Казахстана инвестиционный потенциал мог бы быть использован для инициирования внесения изменений в структуры производства в стране. На мой взгляд, нынешние валютные запасы государства, многомиллиардные сбережения в пенсионных фондах и Национальном фонде Казахстана могли быть пущены в производственный оборот. Эти достаточно существенные финансовые средства должны работать, а не лежать на депозитах иностранных и национальных банков. Их нужно вовлекать в процесс создания новых производств в Казахстане. Конечно, не целиком, а какую-то часть, на случай чрезвычайных ситуаций запас прочности должен быть! Есть много способов, которыми можно заинтересовать иностранный капитал. Например, большое поле для инвестирования – это строительство дорог. Можно предложить потенциальному инвестору построить и эксплуатировать дорогу. Дорогу он, естественно, сделает платную. После того он вернет вложенные средс347

тва, пусть работает на заранее обговоренную прибыль, допустим, 30 % от вложенного капитала. После достижения этой цифры дорога переходит или в собственность Казахстана, или ее приобретает национальная кампания. То есть способов много.

– Неужели не понимают те, кто в силах изменить сложившуюся ситуацию?

– Думаю, что понимают. Но все сейчас увлечены быстрым деланием собственного достатка. А быстрое обогащение становится возможным именно благодаря нашей запретительной системе.

– Болатхан Кульжанулы, понимаю, что журналисты Вам этим вопросом уже надоели. И все-таки. Что стало причиной Вашего выхода из центрального аппарата?

– Два года назад мне было предложено принять участие во внесении изменений и дополнений в программу партии “Отан”. Я наравне с другими членами комиссии по изменению программы проработал, попытался внести свое видение на те или иные вопросы Казахстана. Часть моих предложений вошла, иногда даже полностью в моих формулировках. И работа, как и всякая другая, была завершена, я считаю, что успешно. Новая программа партии была утверждена на съезде. Я выполнил поставленные передо мной задачи. Но летом 2004 гоад предвыборная гонка была в разгаре, и я про себя решил, что сейчас уходить не стоит, поэтому принимал активное участие в выборной кампании. Сейчас же у нас новый этап политического развития.

– А если бы Вам предложили вернуться в аппарат и решать новые задачи, Вы бы согласились?

– Честно говоря, нет. Есть моменты, по которым от работы в центральном аппарате осталась внутренняя неудовлетворенность.­ – Как Вы считаете, сейчас в нашей Конституции что-нибудь стоит менять?

– Уже сейчас работает НКВД по проведению политических реформ. Их результаты должны найти отражения в Конституции. Например, то, что собираются увеличить численность членов Парламента. Я считаю, что следует всесторонне рассмотреть вопрос о четком разграничении полномочий и функций трех ветвей власти. Это приведет к ограничению (могу сказать прямо и откро348

венно) полномочий президента, заложенных в Конституции 1995 года. Та Конституция давала президенту практически неограниченные полномочия, потому что нам нужно было решительными и быстрыми шагами приводить экономическую реформу, ломать прежние отношения. Сейчас эта задача видоизменилась и не требует столь широкого круга полномочий.

– Насколько урезать?

– У меня есть свое мнение, но этот вопрос требует обсуждения привлечение общественности и специалистов. До тех пор пока в структурах, подобных НКВД, не будут участвовать все политические силы Казахстана, эти структуры не смогут плодотворно работать. Без учета мнения оппозиции какие бы решения ни принимались, они будут односторонними. Я считаю, большой ошибкой то, что в Парламент не были допущены, по крайней мере, значимые фигуры из оппозиции. Единодушие без инакомыслия, без противопоставления других мнений вырождается само по себе.

– Как бы Вы охарактеризовали закрытие ДВК?

– Во-первых, насколько преувеличена мотивация закрытия. Не такой уж серьезный повод дан резолюцией последнего съезда партии. Вполне можно было предупредить, призвать к порядку и так далее. Кроме того, когда экономический суд берется принимать решения по политическим вопросам, эта ситуация вызывает недоумение. Не знаю, кто принимал решение о закрытии, но мне лично кажется, что партия “ДВК” сама по себе особой угрозы для официоза не представляла. Беседовал Роман ИВАНОВ

У нас еще нет полноценного государства Болатхан ТАЙЖАН: Болатхан Тайжан известен в обществе не только как политик, член президиума движения “За справедливый Казахстан”, но прежде всего как интеллектуал, дипломат, мыслитель, как 349

человек, который болеет душой за родину, думает о будущем казахского народа, казахского языка. На Болатхана навесили ярлык националиста еще в далекие 60-е годы, когда он был одним из руководителей молодежного движения “Жас тулпар” вместе с Муратом Ауэзовым. Жастулпаровцы пронесли через годы факел неугасимого стремления к справедливости. Бывало, они ошибались, но никогда не были равнодушными, мысля о независимости и благополучие своей родины.

– Болатхан-ага, тема нашего разговора – национальный вопрос. Что ждет казахскую нацию? Не грозит ли в будущем ассимиляция? Российский писатель Михаил Веллер в интервью газете “Аргументы и факты” (№41, октябрь 2005 года) сказал следующее: “Сейчас, когда евроатлантическая цивилизация отжила свое, мы получили уникальный в истории шанс, пришло наше время. Это мы наследники и хранители великой культуры. Тот самый Третий Рим. Держать надо то, что можно удержать! Нужно объединиться с Белоруссией, разбираться с Украиной и Северным Казахстаном”. То есть в российском обществе все еще зреют имперские идеи, грозящие территориальной целостности Казахстана. Могут ли реваншистские настроения в России обрести серьезную почву?

– Я допускаю возможность попыток подобного рода, потому что у русских людей ощущения своего величия, мессианской роли велико. Даже евразийство, по Петру Савицкому, одному из столпов этого учения, исходит из того, что Россия – не часть Европы и не продолжение Азии. Русские люди всегда были убеждены, что, захватывая соседние пространства, они несут высокую миссию. Завоевание земель они называли присоединением к русскому государству. И поэтому в вопросах о северных областях Казахстана я исхожу из того, что имперское мышление заложено в русском человеке. И если люди в России опять заявляют о своих притязаниях на северные территории Казахстана, это есть следствие того, что нынешнее руководство Казахстана не страмится к укреплению государственности. Давно уже можно было создать полноценное государство, которое не оглядывалось бы ни на 350

кого, прежде всего, на Москву. Но мы все еще видим себя частью имперского пространства, а руководство страны само стремится к воссозданию под видом интеграционных процессов союзного государства, а на самом деле Русской империи.

– Возможно, Назарбаев опасается, что независимая от России, политика будет вести к напряженности в отношениях между государствами?

– Вот видите, и в вашем сознании бытует инерционное представление о том, что казахи якобы не могут существовать самостоятельно, а в случае стремления к самостоятельному существованию это, мол, приведет к конфронтации как внутри страны, так и во взаимоотношениях с Россией. Ничего подобного. Многие государства существуют самостоятельно, никому при этом, не противопоставляя свою самобытность.

– И как сегодня нужно крепить государственность?

– Для укрепления государственности, прежде всего, нужна демократизация внутри страны. Я имею в виду изменение соотношения полномочий трех ветвей власти. Я имею в виду и собственное производство, которое хотя бы на 60% должно удовлетворять потребности внутри страны. Малый и средний бизнес нужно ориентировать на внутренний рынок, а не требовать, чтобы наши товары сразу стали конкурентоспособным на мировом рынке. Это химера.

– Получается, что в вопросах государственной безопасности вы ставите на первый план проблемы демократизации и экономического развития. Но мы привыкли, что национал-патриоты говорят в первую очередь о проблемах казахского языка.

– Это русскоязычная пресса создала клише, упрощая до примитива представление о национал-патриотах. По сути, националпатриот – это человек, который с трепетом относится ко всему национальному – в экономике, в государственном строительстве, культуре, истории. А язык – лишь один из факторов национальной государственности. Но с точки зрения создания независимого государства язык – это один из самых важных рычагов государственного устройства. И я считаю, что в Казахстане языковая политика должна быть точно такой же, как во всех остальных 351

странах мира. А именно: все граждане страны должны владеть государственным языком. Вы не встретите ни одного суверенного государства, в котором вам дали бы гражданство, если вы не владеете государственным языком этой страны. А у нас велосипедист Винокуров, родившийся и выросший в Казахстане, не владеет казахским языком, но стоило ему поехать во Францию, как он овладел французским. Почему он, гражданин Казахстана, не знает казахского языка? И когда в Казахстане речь заходит о двуязычии, это не должно касаться казахов, которые, проживая на своей земле, обязаны владеть еще и русским языком. Почему, по бытующему представлению, оралманы должны адаптироваться к русскому языку, изучать русский язык? Двуязычие – это требование к русским и другим народностям Казахстана. Нам изначально нужно было провозгласить, что все граждане Республики Казахстан обязаны владеть казахским языком, а этнические группы должны стремиться интегрироваться с казахским обществом, с культурой и традициями казахов. Только таким путем мы придем к единству Казахстана. Но когда провозглашается, что государственный язык – казахский, а русский – язык межнационального общения, это же нелепость! Ведь ясно, что языком межнационального общения должен быть государственный язык – казахский. То есть русский с корейцем должны в Казахстане общаться на казахском языке. Я не говорю, что это должно произойти завтра же. Но к этому надо идти. На этом принципе основывается языковая политика всех государств мира.

– Но русский язык много лет при советской власти бытовал на территории Казахстана де-факто как государственный. Как в одночасье сменить государственный язык по вашей программе?­ – В одночасье никто и не собирается изменить, сложившуюся в имперские времена, языковую ситуацию в Казахстане. Нужны длительные усилия. По китайской пословице, владение языком подобно плаванию против течения. Стоит остановиться в изучении языка, течение тут же отбросит вас назад. Не заставлять, не вынуждать нужно, а вести обучение в дошкольных, школьных 352

и высших учебных заведениях на казахском языке. Я ничего не выдумываю, это существующая в мире политика. Когда вы всех детей в Казахстане независимо от национальности будете обучать казахскому языку, через 5-10 лет вы придете к тому, что все граждане будут владеть казахским языком. По оценкам демографов, с 1 января 2006 года казахское население в Казахстане будет составлять 60%. Доля русскоязычных этнических групп устойчиво сокращается. Возрастает доля тюркоязычных этнических групп. И закрывать глаза на этот процесс глупо. Нужно быть готовым к тому, что казахи все решительнее будут говорить, что Казахстан – это государство казахов. Я со своей стороны всегда добавляю: это не означает, что Казахстан – только для казахов. Я не настолько фантазер, чтобы представлять себе Казахстан только как мононациональное государство. Но население Казахстана в течение 10-летнего срока может прийти к тому, что все люди в Казахстане будут говорить на государственном­ языке.

– Можно ли из ваших слов заключить, что после обретения суверенитета в 1991 году руководство Казахстана допускало ошибки на пути утверждения казахского языка в статусе государственного?

– Вы невольно возвращаете меня к истокам. Я был свидетелем того, как в 1991 году вырабатывалась формулировка суверенитета Казахстана. Ерик Магзумович Асанбаев, вице-президент Казахстана, сказал тогда о Назарбаеве: “Нуреке говорит о том, что мы вынуждены объявить свой суверенитет”. Представьте себе сознание человека, который вынужденно объявляет суверенитет собственного государства! Руководство Казахской ССР приложило тогда все усилия, чтобы сохранить Советский Союз. Говорю об этом со всей ответственностью, потому что я был тогда членом союзной комиссии по выработке текста нового союзного договора.­ В целом нынешнюю политику правящих кругов в Казахстане я бы охарактеризовал, как политику национализации. При такой политике идет заигрывание с казахским народом. В публичных выступлениях Назарбаева на казахском языке звучат совершен353

но иные, интонации, чем в выступлениях на русском. К казахам Назарбаев обращается как к своим людям, говорит о том, как он заинтересован в развитии казахских начал.

– А между тем лидеры славянских организаций в Казахстане постоянно заявляют, что в Казахстане ведется систематическая дискриминация русского населения, что русских людей вытесняют из государственных органов. Как вы относитесь к этой позиции?

– Русским людям тяжело думать иначе, поскольку прежде русские были титульной нацией на всей территории Русской империи. Но давайте посчитаем. В Алматы сейчас – 174 школы, из них – 33 казахские. В Астане – 51 школа, из них только 11 казахские. Более 60% учебного процесса идет на русском языке. А возьмите СМИ, делопроизводство… Как думаете, выдавливаются русские из Казахстана? Как-то меня пригласили на встречу казачьи атаманы, чтобы я объяснил им свою позицию по статусу казахского и русского языков. И я им сказал, что казахский язык, по Конституции – государственный язык в Казахстане, но при этом нужно добавить в Конституцию еще одну фразу? граждане Республики Казахстан обязаны владеть государственным языком. И тогда всем было бы ясно, что изучать казахский язык необходимо, что, не зная казахского языка, ты не сможешь работать полноценно. А мы, провозгласив казахский язык государственным, тут же добавили, что русский язык – тоже официальный язык. Тем самым ввели в заблуждение людей, которые теперь бьются за русский язык.

– Как вы думаете, может ли национальный вопрос стать разменной картой в предвыборной борьбе кандидатов в депутаты?­ – Я общаюсь с людьми разных национальностей, и у меня нет ощущения высокого напряжения, когда стоит появиться искорке и может произойти взрыв. Есть немалая часть русских людей, которые понимают, что преобразования нужны. И с ними следует проводить честную разъяснительную работу, чтобы они поддержали национальную политику в Казахстане. Но власть на это не идет. Чиновники, как страусы, зарывают голову в песок.

354

В моей душе переплетаются и пессимистические и оптимистические чувства. Пессимизм связан с тем, что при сохранении нынешней ситуации вопросы о казахском языке, о положении русскоязычных в Казахстане так и будут висеть без решения. Но я оптимистичен, потому что уверен, что вопросы решатся, и решатся без катаклизмов.

– Спасибо за общение. Беседовал Ербол КУРМАНБАЕВ

Оппозицияның билікпен диалогқа келмеуі жаңа саяси стратегия құра алмай отырғанының белгісі емес пе? Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: – Меніңше, оппозицияның Елбасы жетекшілік ететін мемлекеттік комиссияның отырысына барса-дағы, онда не айтатыны белгісіз секілді. Өйткені олар әлі күнге дейін өздерінің стратегиялық бағдарламаларын бекітпеген сияқты. Оны Мемелекеттік комиссия отырысының алдында өткізген “Әділетті Қазақстанның” жиналысында сөз алғандардың “біз әлі саяси бағдарламамызды жасауымыз керек, бекітуіміз қажет” деген әңгімелерінен байқадым. Соған қарағанда, бағдарламасы болмаса, оппозиция ол жерде қандай әңгіме қозғауы мүмкін? Бұл жерде мен саясаткер ретінде айтар болсам, елдің тағдырын, өзекті мәселелерін кейінге сырып қоюға болмайды. Алтынбектің қазасы басқа әңгіме. Оған да көңіл бөлген дұрыс. Бірақ та халықтың көп күттірмейтін мәселелерін кейінге итеріп қою, ол саясатқа жатпайды. Не болмаса, оппозиция “біз мұндай дөңгелек үстелдерге қатыса алмаймыз” деп ойын ашық айтуы тиіс. Сондықтан мен оппозицияның әрдайым дөңгелек үстелдерге шақырғанда, түрлі сылтау айтып, жалтарып жүргенін түсіне алмай-ақ қойдым.

355

Голодомор и джут Болатхан Тайжан, общественный деятель: – По разным оценкам в те годы мы потеряли от 40 до 50% казахского населения. Тем не менее до сих пор руководство республики не озабочено тем, чтобы поднять вопрос о геноциде против казахского народа, допущенного в 30-е годы. Я думаю, что нынешный Парламент вряд ли примет решение о признании голода тех лет. Если украинцы уже сделали подобный шаг, то казахам сам Бог велел совершить такой же поступок. Москва должна компенсировать последствия, потому что эта страшная политика исходила именно оттуда.

“Дейли Молл”-дағы хат Мәскеуді де дүрліктірді Өмірімнің, жеке өзімнің кәсіби ерекшеліктерімнің арқасында көп елдің әдет-ғұрпын, мәдениетін, өнерін бір-бірімен салыстыра аламын деп ойлаймын. Осындайда орыстардың өз-өзін, “ұлы халық, ұлы мәдениет, әдебиет, өнердің иесі, тілі де” ұлы және аса пәрменді, т. б. көкке көтеріп, мадақтайтын сипаттамаларды естіпоқып жүргенде сол сипаттамаларына біз танитын, білетін орыс халқы лайық па, сай ма дегенге келгенде мен, өз басым қатты күмәнданған болар едім. Орыс империясының басшыларының дүние жүзінің көзін бақырайтып қойып, өтірікті шімірікпей айта салатын қасиетін ұлы халыққа лайықты дей алмаймыз... Мәскеу Венгрияға (1954 ж., тамыз айы), Ауғанстанға (1979 ж., желтоқсан) әскерлерін кіргізіп, бостандық үшін күрескен жергілікті халықтарды қырғанын “интернационалистік көмек” деп ұялмай-қызармай атағанын кім ұмытады. Алматыда 1986 жылдың желтоқсанында жергілікті орыстарға темір таяқ беріп, сырттан әкелген солдаттардың қолына қысқа сапты сапер күректерін беріп, тек қазақ қыздары мен ұлдарын соққызғанын біз қалай ұмытамыз?! 1980 жылы 269 жолаушы (олардың ішінде балалар да, әйелдер де бар) мінген Оңтүстік Кореяның самолетін 356

атып түсіріп, міз бақпай отырғанын әлем қалай кешіреді?! 1986 жылы көкек айының 26-да “Чернобльда жай техникалық авария болды” деп Киевтің мыңдаған тұрғындарын 1-ші май шеруіне шығарғанын украиндықтар, әлем тұрғындары білмей ме? 1999 жылдың 13-ші тамызында теңіздегі әскери жаттығуларымыз “тамаша деген бағаға лайықты өтті” деп Ресейдің әскери басшылары мақтанып жатқанда “Курск” атом сүңгуір қайығы суға батып, 100ден аса Ресей теңізшілері қаза тапқанын шыли өтірікшілдіктің салдары деп атамаймыз ба? Менің әлі есімде, “Курск” су астында жатқанда Еуропа елдері (Ұлыбритания, Норвегия) “Техникалық көмек берейік, “Курскіні” көтерейік, теңізшілеріңізді құтқарайық” дегенде, (Еуропаның бұл ұсыныстарын ВВС, СНН телеарналары әлемге жариялап жіберді. Мен сол хабарларды өз көзіммен көріп, естігенмін. – Б. Т.) Ресей әскери басшылары ол көмекті “жағдай соншама қауіпті емес, бәрін өзіміз тындырамыз” деп қабылдамап еді. Орыстардың ресми қызметтегілерінің жалған ақпаратын тарата беретініне тек құрғақ деректер келтіре бермей, оқырмандарды бір күлдіріп алу үшін мына бір оқиғаны айта кеткім келіп отыр. Бұрын-соңды осы оқиға туралы ақпарат құралдарынан хабар естіп, көрген емеспін. Бірақ осы оқиғаның дәл ортасында өзім болғанмын.

1984 жылы желтоқсан айында Мәскеуде Кеңес Одағының Сыртқы істер министрлігінің баспасөз-клубында Кеңес Одағының ғылым академиясының президентінің басқаруымен (Александров)­ баспасөз конференциясы өтті. Сонда залда отырған 200-ден аса көптеген елдердің журналистерінің арасында бір шетелдік журналист ұзақ уақыт ғарышта болып келген Шахов деген орыс ғарышкеріне: “Кеңес Одағының ақпарат құралдары хабарламаса­ да біздің деректеріміз бойынша осы жылдың (1984 ж. – Б. Т.) 28 (мүмкін 29. – Б. Т.) қыркүйегінде Байқоңырдан ғарышқа ұшайын деп жатқан ракета жарылыпты. Сонда жарылыс­ болғаны рас па?” деген сауал тастады. Сонда жауап берерінің алдында залда отырған кісілерге оң қолын сермеп қойып, президумдағы орыс ғарышкері қарқылдап күліп алды да: “Міне, шетелдіктер бізге әрдайым жала жабумен жүргенінің дәлелін енді көріп отырған шығарсыздар. Шетел журналистері ылғи Кеңес 357

Одағы туралы жалған ақпарат таратып отырады. Байқоңырдағы ракета жарылысы 28-ші қыркүйекте емес, 27-де болған. Ал, мына журналист 27-і емес, 28-де болды деп жұртты алдап отыр”, – деді. Орыс ғарышкері осыны айтып болған соң, тағы да өзінің тапқырлығына мәз болып, қарқылдап күле бастағанда, бүкіл зал оған қосыла көздерінен жас аққанша күлкіге батып жатты. Орыс ғарышкері шетел журналисінің Байқоңырда болған жарылыстың болған күнінің анығын білмегеніне күліп жатса, бүкіл зал жаңағы ғарышкердің Байқоңырда жарылыстың болғанын өзі де байқамай мойындап отырғанына шек сілесі қатып күлді. Мәскеу осындай әрекеттерді өз қолымен жасап, ұйымдастырып отырып, озбырлықпен “қазақ халқын ұлтшыл” деп нақақтан нақақ бізді күнәһар еткенін қалай ұмытамыз? Жұртқа мәлім, Ресей Федерациясының федералдық қауіпсіздік қызметінің бұрынғы қызметкері Александр Литвиненко Лондонда 23 қарашада полоний-210 радиациясымен уланып қайтыс болған. Оның алдында А. Литвиненко қоштасу хатында “көп адамға өзінің ризашылығын” білдірді. Олардың ішінде емдеуші дәрігерлері, басқа да емдеуші қызметкерлері, полиция қызметкерлері, Ұлыбритания үкіметі және халқы, әйелі Марина (“Әрдайым жанымда болған әйелім Маринаға алғысымды айтамын.­ Оған және екеуміздің ұлымызға деген махаббатым шексіз”) бар. А. Литвиненко өлер алдындағы хатын әрі қарай былай жалғастырады: “Менің қазіргі халіме жауапкер адамға бір-екі сөз айтуым жөнді болар – Сіз менің аузымды жаба алатын шығарсыз. Бірақ менің аузымды жабу қымбатқа түседі. Сізді айыптаушы, сынаушылардың көбі айтып жүргендей, сіз осы жағдайда өзіңіздің жабайы және рақымсыз екеніңізді көрсетіп отырсыз. Сіз адам өмірін, азаттығын, жалпы адамгершілік адамзаттың құндылықтарын еш бағаламайтын адам екеніңізді көрсетіп отырсыз.­ Сіз қазіргі қызметіңізге (мансабыңызға) лайық емес екендігіңізді, көзі ашық еркектер мен әйелдердің сеніміне ие болуға лайық емес екендігіңізді көрсетіп отырсыз.

358

Сіз бір адамның аузын жабуыңыз мүмкін, бірақ әлемнің ызалы ашу-айқайы қалған өміріңізде құлағыңызды шулатады, Путин мырза! Тек маған ғана емес, бүкіл Ресейге, оның халқына жасаған қылықтарыңызды құдай кешірер ме екен!” Осы хатты Ұлыбританияның көп газеттері жариялады. Біз ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аударып отырған хат 2006 жылдың 25-ші қарашасында “Дейли-Мол” деген газетте басылған.

22-қарашада Лондонға ұшып бара жатқанымда ұшақта таратылып жатқан ағылшын газетін оқып отырып, жанымда отырған қазақ танысыма “Литвиненконы мынадай тәсілмен уландыру тек мемлекет мекемелерінің қолынан ғана келеді. Бұндай әрекетті “мемлекеттік терроризм” деу керек” деген едім. Енді міне, Ұлыбритания ғана емес, бүкіл әлем Литвиненкоға қарсы жасалған қылмысты “мемлекеттік терроризм” деп отыр. Плутоний-210-ның қалдығы Мәскеуге барып қайтқан “Ұлыбритания әуежолдары” (“Бритиш аэроуейс”) компаниясының ұшағынан табылып отыр. Лондон Мәскеуден осы қылмысты ашуға қатысуын өтініп отыр. Енді Мәскеу не дер екен?!. Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер

Өз тілінде сөйлемейтін Президентті көрмедім Болатхан ТАЙЖАН, дипломат-саясаткер: Қазақстанда бүгінге дейін ұлттық идеология қолға алынған емес. Әңгіменің түбірі сонда жатыр. Билік басында отырғандар қазақ мемлекеті бар дегенді ойларына да алғысы келмейді. Біз барлық салада отарсыздандыру саясатын жүргізсек, экономика мен саясат саласында өзіміздің жеке мемлекет екенімізді танытатын саясат ұстансақ, қазақтың жерінде басқа ұлттар тұрады деп айта алсақ – бұлай өкінбес едік. Тіл туралы айтқанда, Қазақстанда 359

қазақ тілін білмейтіндерді жұмыссыз қалдырса, әңгіме басқа болар еді. Асыра сілтеу емес, мен көргенімді айтып отырмын. “Түркістан” газетінде Италияның Рональда деген компания президенті 141 елді аралап көрдім. Бірақ, солардың ішінен бір бейшара халықты көрдім. Ол халық өз жерінде, өз мемлекетінде ана тілінде сөйлей алмай отыр. Ол халық – қазақ халқы” деп тікелей атайды. Өз басым 160-180 мемлекетті көрдім. Сол елдерде отыз жылдай тұрып, қызмет істедім. Бірақ мынадай өз тілінде сөйлемейтін мемлекетті көрген емеспін. Өз тілінде сөйлемейтін үкімет басшысы мен сыртқы істер министрін, өз тілінде сөйлемейтін дипломаттарды көрген емеспін. Өз тілінде сөйлемейтін оппозиция басшыларын көрген емеспін. Яғни, Қазақстан күні бүгінге дейін дұрыс мемлекет болып құрылған жоқ деген сөз. Дұрыс мемлекет болып құрылу үшін ең алдымен отарсыздандыру саясаты жүру керек. Біз елімізде ешбір жасқанбай орыссыздандыру саясатын жүргізуіміз керек. Мен тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі 1992 жылы қаңтар айында белгілі мемлекет басшыларымен кездескен едім. Түркияның президенті Тұрғыт Өзалмен жеке ұзақ сөйлестім, Иранның президенті Рабсанжанимен, Пәкістанның премьерминистрі Науаз Шарифпен сөйлестім. Сол жеке-жеке кездесуімде олардың айтқаны мынау болды. Ең біріншіден, сіздер кем дегенде, бір ғасырдай орыстардан алыс тұруларыңыз керек, өйткені орыстарда­ отарлаушылық мінез жойылмайды. Біз де ағылшындардан азаттық алғанда сөйткенбіз. Осыны Назарбаевқа айтып барыңыз деді. Екіншіден, өз ақшаларыңызды шығаруларыңыз керек деді. Иә, ол кезде төл теңгеміз әлі шықпаған. Үшіншіден, шекараларыңызды бекітіп алыңыздар. Төртіншіден, тіл білмейтін азаматтарға азаматтық бермеңіздер деді. Мен осы әңгімелердің барлығын Назарбаевқа айтқанмын. Одан кейінгі уақыттарда Назарбаевпен осы туралы талай рет сөйлескенмін. Қазақстанды ұлттық дұрыс мемлекет қылмай отырған ең бірінші адам – Назарбаев. Өйткені, Беларуссияның президенті Лукашенкомен бір сөздерінде ол: 360

“Менің арманым Совет Одағын орнына келтіру – деген еді. – Мен оны Ресеймен, Қазақстанмен бірігіп жасаймын, Украинаға сенбеймін”. Қазір осы одақты аңсап отырған бір ғана Қазақстан. Беларуссия қазіргі жағдайдан кейін бұл ойынан айнып қалды. Осының барлығы қайтадан барып Ресейдің қолтығына тығылудан туған пиғыл. Сондықтан, менің ұлттық идеология дегенде, ең бірінші айтарым, Қазақстанда шын мәніндегі толыққанды Қазақ мемлекетін құру мәселесін алға қою деп түсінем.

Идеология бізге құлдық санадан құтылу үшін керек Болатхан ТАЙЖАН, саясаткер: – Билік басындағылар қазақ мемлекетін құрамыз, қазақ мемлекеті бар деген ойға келмей отыр. Егер біз отарсыздандыру саясатын бастапқы кезеңнен бастап жүргізсек, яғни экономикамызды жан-жақты дамытсақ, саясатта Ресейден алшақ болып, жеке мемлекет­ ретінде қадам бассақ, ұлт мәселесіне келгенде: “Қазақстан – қазақ жері. Бұл ешқандай ортақ үй емес. Бұл қазақтың үйі. Бірақ қазақтың үйінде басқа ұлттың өкілдері де өмір сүре алады” – деген ұстанымды ұстансақ, тілге келгенде “қазақ тілін білмейтіндер жұмыссыз қалуы керек, ешбір сайлау құқығы болмауы керек, ешқандай жұмысқа алынбауы керек” деген саясатты ұстансақ жөн болар еді. Бұл асыра сілтеу емес, көргенімді айтып отырмын. Жуырда “Түркістан” газетінде 141 елді аралап көрген Рональда Гаспорини деген итальяндық компанияның президенті: “Мен талай мемлекетті көрдім. Соның ішінде өз мемлекетінде, өз жерінде отырып ана тілінде сөйлей алмайтын бір ғана бейшара халықты көрдім. Ол халық – қазақ халқы”, – депті. Өз басыма келсем, мен 160-180 елде болдым. Шетелдерде 30 жылдан аса жұмыс істедім. Сонда өз тілінде сөйлемейтін бірде-бір мемлекетті көрген емеспін. Өз тілінде сөйлемейтін президентті көрген 361

емеспін. Өз тілінде сөйлей алмайтын үкімет басшысын көрген емеспін. Өз тілінде сөйлей алмайтын сыртқы істер министрін, дипломаттарды көрген емеспін. Өз тілінде сөйлемейтін оппозиция басшыларын көрген емеспін. Бұл – Қазақстан әлі де мемлекет болып құрылған жоқ деген сөз. Мемлекет болып құрылу үшін елімізде отарсыздандыру, орыссыздандыру саясатын жүргізу керек. 1992 жылы қаңтар айында, Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан соң небәрі жиырма күн өткеннен соң сол кездегі Түркия президенті Тұрғыт Өзалмен, Иранның президенті Рабсанжанимен және Пәкістанның премьер-министрі Науаз Шарифпен жеке-жеке сөйлескен едім. Сонда олар бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай былай деген еді: “Сіздер, біріншіден, кем дегенде, бір ғасырдай өздеріңізді Ресейден алыс ұстауларыңыз керек. Өйткені, отаршыл мінез өздігінен жойылмайды. Біз де ағылшындардан аулақ жүрдік. Екіншіден, өз ақшаларыңызды шығарыңыздар (ол кезде теңге шыққан жоқ болатын). Үшіншіден, шекараларыңызды бекітіп алыңыздар. Төртіншіден, тіл білмейтін адамға азаматтық бермеңіздер. Осыны Назарбаевқа айтып барыңыз!” – деді. Осы әңгімелердің бәрін Назарбаевқа айтқанмын. Одан кейін де осы жайында әңгімелескенмін. Менің айтарым, Қазақстанды шынайы ұлттық мемлекет етуге еркі жетпей отырған – президент Назарбаев.­ Александр Лукашенко бірде: “Менің арманым – Кеңес одағын қалпына келтіру. Мен оны Ресей және Қазақстанмен бірігіп жасаймын. Украинаға да сенбеймін”, – деген еді. Сонда Қазақстанның басшыларының не болғаны? Өткен жағдайдан кейін Белорусь те бұдан бас тартатые шығар. “Ресеймен Еуразиялық одақ құрамыз” деген сөз – Ресейдің қолтығына барып тығылу деген сөз. Белорусь пен Ресей одақ құрмақ болған кезде Ресей басшылығы: “Белорусьтің халқы бізден он төрт есе аз. Ішкі өнімін бізбен салыстыруға келмейді. Жер көлемін айтпай-ақ қояйық. Қалайша біз олармен тең одақ құрмақпыз?” – деген сөздерді айтқан. Сөзімнің тоқеттерін айтсам, қазақ мемлекетін құру біздің ұлттық идеологиямыз болуы керек.

362

Қазақ мәселесі өз жерінде шешілуі тиіс “Тілімнің құрығаны – ұлтымның құрығаны” деп, жиі жар салатын аз ғана топ болса, сол топ саналымындағы республикалық “Халық дабылы” қоғамдық қозғалысы өткен жұма күні “Ұлттық модернизацияның бағыттары” деген тақырыпта мәслихат өткізді. Өзге елдерге есігіміз айқара ашылып, аралас-құралас бүгінгі заманда негізгі ұлттық болмысымыздан айырылып қалмаудың қамын ойлап, дабыл қаққан олар бұл басқосуда ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа бір тіл, бір ұлт, бір мемлекет, бір халық секілді принциптерден туындайтын бірнеше талаптарды жеткізетіндіктерін білдірді. Ұлттық идеологияның қолдаушысы, бұрынғы дипломат Болатхан Тайжан болса ұлтшыл дегеннен шошудың қажеті жоқ екендігін айта келіп, керісінше, мемлекетті басқарып отырған басшыдан еңбектеген балаға дейіннің ұлтшыл болғанының айыбы жоқ екендігін тілге тиек етті. Олардың ішінде қазағы, қазақ емесі, бәрі де Қазақстанның ұлтшылы болуы тиіс. Ұлттық модернизация төңірегіндегі ойларын “дін, техника, ғылым сияқты қоғамның қайсыбір саласындағы ұлт мәселесін жаңарту, сол бағыттарды өркендетуде біз тек тілді емес, ең алдымен экономикамыздың мәселесін де көтеру керек” дегеннен бастаған Болатхан Тайжан бұл ойды әрі қарай былай сабақтады: “Біздің экономикамыз әртарапты болмайынша, бізде жұмыссыздық көп болады. Бұлай болмаған жағдайда біз тек шикізат шығаратын ел болып қала береміз. Қазақстан бәсекелес елдер қатарына енуі үшін алдымен өзінің ішкі экономикасын дамытуы қажет. Яғни сіздің тұтынатын бұйым заттарыңыз өзімізде өндірілуі тиіс. Мәселен Жапонияның орта шенді бизнесмендері шығаратын заттардың 60 пайызы 100 пайыз жапонның өз ішінде пайдаланылады. Ал біз “шетелге өткізетін заттар шығаруымыз керек” деген бос сөз. Әйтпесе Ресей өзінің автомобиль – арба шығаратын өндірістерін жаба салуы керек еді. Өйткені бұлардың арбалары әлемдік экономикада ешқандай бәсекеге жарамайды. Мен оны өз көзіммен көргенмін. Кезінде ант беріп отырған Кеңес 363

Одағының дипломаттары бола тұра шетелде біз орыс арбасына мінбейтінбіз. Өйткені орыс арбасы ештеңеге жарамайды. Бірақ оған қарамай, Ресей өз арба зауытарын жапқан жоқ. Ол зауыттар қаншама адамға жұмыс беріп, әлеуметтік жағдайға жәрдемін тигізуде. Және ақырындап, сол саланы дамытуға жол ашып отыр. Біз де осындай жолға көшуіміз керек” дейді. Ең алдымен мемлекет қазақтың жағдайын қарастыруы қажеттігін айтқан ол, ауылдағы қазақтардың жағдайы мәз еместігін көлденең тартты. “Мен артта қалған елдердің ауылын көріп келдім. Соған қарағанда, біздің ауыл XXI ғасыр елдерін бір-бір жарым ғасыр артта қалғанын көрсеткендей болды. Ауылды көтермей, мемлекет түк бітіре алмайды. Өйткені мемлекеттің алпыс пайызын құрап отыған негізгі халықтың әлеуметтік, экономикалық, табыс табу жағдайын ойластырмай, бұл мемлекет өркендей алмайды” деген күмәнін білдірді.­ Ал “қазақтың тіл мәселесін шешудің бірден-бір жолы – балабақшалардағы күллі балалар қазақ тілінде оқуы керек” – деген­ ұсыныс айтқан Б. Тайжан 2001 жылы шыққан Азия елдерінің тіл саласындағы зерттеу кітабын ағылшын тілінен аударып, содан түйгенін ортаға салуды да ұмытпады. “Сол елдердің әрқайсысының әртүрлі тарихы бола тұра, тіл мәселесіндегі ортақ бір тәжірибе – мемлекет және мемлекет басшылары елдің тұтастығын ойласа, олар міндетті түрде сол елдің күллі тұрғындарын, азаматтарын бір тілде сөйлетіп, бір мәдениеттің саласында тәрбиелеу керек. Бұл тіл – мемлекетті құрып отырған халықтың тілі болуы тиіс”. Осы орайда Қытайды мысалға келтірген саясаткер “Біртұтас деген Қытайда үлкен жеті диалект бар екен. Қытайды тұрақты біртұтас етіп ұстау үшін Қытай үкіметі 40-50 жыл бойы “күллі Қытай өз диалектісімен қатар Пекин диалектісін де қатар білуі керек” деген саясатты ұстанғанын тілге тиек етті.

364

Не үшін алаңға шыққанын түсінбей қалғандар көп Болатхан ТАЙЖАН, қозғалысының мүшесі:

“Әділетті

Қазақстан

үшін”

– Қызылордаға “Шымкенттегідей болмаса екен” деген оймен бардым. Меніңше, күллі жиындар осылай өтсе, жаман емес. Әрине, бұл жолы да “Әділетті Қазақстанға” қарсы жиын болмай қалған жоқ. Дауыс ұлғайтқыш арқылы қарсылық білдірген сөздерді айтып жатты. Бірақ, бұған заңдылық деп қарадық. Өркениетке өстіп-өстіп жетеміз. Мысалы, Англиядағы сайлау туралы таспаларды қараған болсаңыздар, Блэр сөйлеп жатқан жерде бір бұрышта консерваторлардың өкілдері оны әшкерлеп, тіпті, жамандап жатты. Бұл – заңды пікірталас. Солай болуы керек. Сондықтан, Қызылордадағы жиын жақсы өтті деуге негіз бар. “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысының конференциясына келсек, менің өзіме бір-екі көрініс қатты әсер етті... Сырттағы “Әділетті Қазақстанға” қарсы митингке Шиелі ауданынан Социалистік­ Еңбек Ері, танымал бір ардагерді алып келіпті.­ Сол кісіні біздің жиын өтіп жатқан залға кіргізіп, “Әділетті Қазақстанға” қарсы сөйлетпек болыпты. Сонда жаңағы ардагер апамыз: “Жоқ, онда барып сөйлемеймін. Ол арада менің бұрынғы министрім Серікболсын Әбділдин отыр, оған қарсы сөз айта алмаймын”, – деп бас тартыпты. Мұндай да болды. Бәріне көңілім толды деу қиын. Бірақ, іштей қызылордалық азаматтарға риза болып қайттым.

– Қарсылық танытып, алаңға шыққан адамдар сіз айтып отырған Англиядағыдай шын наразылықтан шығып отыр ма, әлде бұлар биліктің “репитициясынан” өткендер ме?

– Өз беттерімен шығып отыр деп ойламаймын. Өйткені, сол адамдарды ұйымдастырып, митингке алып шыққан адаммен сөйлестім. Аты-жөнін айтпай-ақ қояйын. “Күйеуім келіп, жүр де жүр деді, түсінбей де қалдым қайда баратынымды. “Ки мына майкіні, жинал тез” деді. “Неғылған майкі? Жүгіруге апармақшы ма? Менің ол жүгіруге қатысым қанша?”

365

деп сасып қалдым. Артынан осы алаңнан бір-ақ шықтым”. Бір мұғалім келіншек осылай деді. Осылай қайда баратынын білмей келгендер де аз болған жоқ. Яғни, жасанды топты жинаған. Бірақ, сол топтың бұзақылық жасамағанының өзіне тәубе дедім. Өйткені, Өскемен мен Шымкенттегі жағдайдан кейін біраз қобалжып қалып едік.

– Кейбір ақпараттар бойынша, “Әділетті Қазақстан үшін” қозғалысына қарсы алаңға шыққандардың саны төрт мыңға жеткен көрінеді. Есімізде болса, Қызылордада өткен сайлауда “Ақ жол” партиясына, жалпы демократиялық күштерге ең көп қолдау білдірген облыс еді. Сөйте тұра, осынша адамның наразылық білдіруі парадокс емес пе?

– “Әділетті Қазақстанға” қарсы төрт мың адам жиналды” деген – шылғи өтірік. Бұл – кейбір ақпарат құралдарының өсіре, көпіре сөйлеп отырғанының белгісі. Қызыордалықтар қатты зардап­ шегіп отыр. Экологиялық жағынан болсын, басқа жағынан болсын. Мұнайдың ортасында отырған Қызылордада жанармай Алматыдағыдан қымбат екен. “Болатхан аға, ауылдарға барып көріңізші. Қазақстан халқының 60 пайызын құрап отырған қазақтардың жағдайын көріңізші көзіңізбен. Көзіңізден жас емес, қан ағады”, – деді бір азамат. Мұндай халық қалай наразы болмайды?! Әрине, наразы болады. Мәселе – билікке жету емес. Жармахан: “Жасым алпысқа тақағанда басымды тасқа соғып мені жын соқты ма?! Маған билік емес, маған әділеттілік керек!” – деп жүр. Бұл – бүкіл оппозицияның ұстанымы. Халықтың жағдайы дұрысталса, әділетті қоғам орнаса, әркім өз пікірін емін-еркін айта алса, біздің тілегіміз осы. Бүгінгі оппозициядағылар билікке жармасатын азаматтар емес, олай болса, бұлар о баста-ақ биліктен кетпеген болар еді.

– Жақында мемлекет басшысы Қызылорда облысына барды. “Хабардан” көргеніміз – халық президентті “қуана қарсы алып, қуана шығарып салып” жатты. Халықтың шынайы жағдайы сол кезде неге айтылмады?

– Бұл туралы Қызылордада менімен кездескен бір азамат былай деді: “Өкінішке қарай, халық әлі де болса биліктен жасқанады.

366

Төре тұқымы шектен шығып жатса да, ештеңе демейді. Үндемей көнеді... Осыған алып-қосарым жоқ. Жазып алған Жұлдыз ӘБДІЛДА

Ұлтым дейтін ұл бар ма? Болатхан ТАЙЖАН: Белгілі қоғам қайраткері, дипломат Болатхан ТАЙЖАН әртүрлі басылым беттерінде Қазақстанның болашағын ұлттық мемлекет тұрғысында дамыту идеясын жиі айтып жүрген азамат. Бұл мәселеде ол бүгінгі билікке де, ұлттық бағыттағы қоғамдық ұйымдарға да, тіпті демократиялық оппозицияға да қарсы пікірде. Тайжанның таңдағаны қандай мемлекет екен деп, көпті көрген ағаны әңгімеге тартудың сәтін күтіп жүруші едім. Жуықта Болатхан Тайжан ұзақ жолдан келіпті дегенді естіп, күпті кездесудің ретін таптым. Сөз сапардан басталды.

– Өткен желтоқсанның аяғында Мұрат Әуезов пен Еренғайып Омаров үшеуіміздің Оңтүстік Шығыс Азиядағы Тайвань еліне жолымыз түсті. ТМД елдерімен Тайвань арасындағы қарымқатынасты кеңейту мен дамыту мақсатында шақырылған халықаралық конференцияға қатысып қайттық. Сонда байқағаным – ол жақта ТМД-ны әлі күнге дейін Ресей деп түсінеді екен. Ал біздер сол Ресейдің маңайында тұрып жатқан елдерміз. Біз оларға Орта Азия деген үлкен аймақ бар, онда 55-60 миллион халық тұрады, оның ішінде Қазақстан деген мемлекет бар, оның жер көлемі Батыс Европаға пара-пар деп түсіндіруге тырыстық.

– Он бір жылғы тәуелсіздіктен кейін бізді басқа түгілі өзіміздің Азиямыз танымай жатса, жетіскен екенбіз...

– Иә, әңгіме сол жетісіппіз дегеннен шығады. Тайванның қаулап өсіп келе жатқан мемлекет екенін, орысшалап айтқанда “Техно-парк” деп аталатын орталықтардан көрдік. Көргенімізді қайтейік, ішіміз удай ашып қайттық. Олар миллиардтаған доллар 367

инвестицияны ғылым мен өнеркәсіпке төгіп жатыр. Әлгі аумағы дүниенің жерін алып жатқан “Техно-парк” дегеніңіз – болашақтың қаласы, бала-шаға мен жастардың ордасы екен. Қиял-ғажайып елінің ортасында жүргендей әсер аласың. Ал біздің Қазақстан миллиардтаған қаржыны далаға төгіп жатыр: тақыр жерге салынып жатқан зәулім резиденциялар болашақ ұрпаққа не береді?

– Азияда жоқ Астананы береді...

– Қателесесің, қала салу жағынан да біз Азияны жуық маңда қуып жете алмаймыз. Жалпы алғанда, ел астанасын солтүстікке көшіру – геосаяси тұрғыда өте оңды шешім. Бірақ, министрліктердің әшекейлі ғимараты халықтың байлығы мен мәдениетіне баға бола алмайды. Біз сыртқы түрі әлем-жәлем боялған сандықтар жинап жатқан сияқтымыз. Өкінішті-ақ! Себебі ол сандықтардың іші тақыр-таза бос. Біз ешкімге қажеті жоқ зәулім үйлер салғанша, соған жұмсалатын миллиардтарды Қазақстанның экономикасын дамытуға, халықтың жағдайын көтеруге жұмса­ ғанымыз артық еді. Болашаққа инвестиция жұмсау деген осы болады.

– Картадан иненің жасуындай болып қана көрінетін Тайванға да татымай қалдық па?

– Бұл арада иненің жасуындай дегенді тым асыра айттың ба деп ойлаймын. Жер көлемі жағынан біздегі кез келген ауданнан кіші, ал халқының саны 22 миллион. Бірақ өнім өндіру мөлшеріне келгенде, дүние жүзіндегі 14-ші мемлекет екен. Валюта қорының көлемі жағынан үшінші орында. Табиғи қазба байлық дегеннен жұрдай. Осыдан-ақ салыстырмалы қисап құра бер: біздің қайыршы қасіретімізге не себеп, Тайванның таңдандырған құдіреті неде?

– Бәсе неде?...

– Бұны білуге керемет экономист болудың қажеті жоқ: біздің орасан-зор бар байлығымыз шетелдердің мүддесіне жұмсалуда. Ал ең бастысы, Қазақстанда интеллектуалдық байлықтың құны жоқ. Дипломатиялық қызметтен елге оралғаныма бір жарым жыл болды – байқап жүрмін: біздегі билікке білікті маман, білімді адам қажет емес сияқты. Әсіресе өнер саласында қаншама адам сырт елдерге кетіп қалды. Бұл бір қарағанда, аса күрделі проблема емес секілді. Бірақ, осы немқұрайлықтың зардабын кейін та368

тамыз. Интеллектуальдық байлық дегеніңіз жерден қазып алатын кен емес, ол бір күнде пайда бола қалмайды.

– Иә, кейін етек-жеңімізді жиғанда, үңірейіп қалмасақ нетсін. Дегенмен, бүгінгі осы немқұрайлылықтың астарында не бар?

– Бұл қазіргі ел басқарып отырған азаматтардың үлкен бір кемшілігі. Мемлекетінің болашақ тағдырына қамкөңіл адам бірінші кезекте халықтан шыққан інжу-маржанға ұқыпты болады. Қазақстанда небәрі 14 миллионнан асар-аспас халық тұрады. Елден шыққан дарындарды былай қойғанда,

Төріңде төрт полигон! Қазақстанның президентінің Ресейге сапары кезінде екі ел үкіметтері арасында еліміздегі төрт полигонды Ресей қорғаныс күштерінің сынақ алаңы ретінде жалға беру жөнінде келісімшартқа қол қойылғаны белгілі. 11 миллион гектарға жуық жерде қару түрлерін сынап көруі үшін Ресей жағы бізге жылына 25 миллион доллар төлеп тұратын болды. Бұл оқиғаның саяси салдары өз алдына, экологиялық зардабының өзі атан түйеге жүк. Әзірге зиялы қауым өкілдері де, депутаттар да, оппозиция да бұл маңызды оқиғаға қатысты үн қата қойған жоқ. Біз өз тарапымыздан пікір жиғанды жөн көрдік. Болатхан ТАЙЖАН, саясаттанушы: – Бұл мәселені қарағанда Қазақстанның егемендігі, мемлекеттілігі тұрғысынан келу керек еді. Орыс империясының кезінен қалған полигондардың жұмысын жалғастыра беру – Ресейдің уысында қала беру деген сөз. Біздің ұлттық, мемлекеттік мүддемізге бұл келісімнің ешқандай қатысы жоқ. Біріншіден, ол полигондар Ресейдің қару-жарағын сынауға пайдаланылса, екінші жағынан ол – орыс әскері қалай да болса қазақ жерінде қала береді деген сөз. Құдай сақтасын, әрине, Қазақстанда бүлік болған жағдайда Ресей әскері дайын тұрады деген сөз. Саяси тұрғыдан алғанда, бұл – мемлекетімізді күшейтетін уағда емес. Тағы бір жағы – қоршаған ортаның жайы. Қазақстанның табиғаты Кеңес одағы 369

кезінде жасалған сынақтардың кесірінен онсыз да бүлініп біткен. Ресей қару-жарағын сынаймын десе, жері жетеді. Олар тек бұрын салып қойған полигондарын қалдырып кетуге қимай отыр. Үшінші жағынан, мұндай шешім қабылдар алдында үкімет болсын, президент болсын, халықтың пікірін сұрауы керек еді. Халық мүлде бейхабар. Олар қанша төлейді, қанша мерзімге берілді? Мұның барлығы жария болуы керек. Келтіретін зиянымен салыстырғанда, жылына төлейтін 25 миллион доллар – тиынтебен ғана. Мұхтар Жанұзақұлы

“Начнем с понедельника”, № 3 (665), 26 января – 1 февраля 2007 года

Возможно ли лоббирование интересов Казахстана за рубежом? Казалось бы, данная тема для современного Казахстана надумана. Конкретно говоря, следует прежде всего выяснить содержание самого понятия “лоббирование”. Упомянутый термин происходит от названия помещений, расположенных вне зала (заседаний, концертов, различных представлений), где участники собраний, съездов, парламентских слушаний и других общественно-политических мероприятий могли встречаться для отдыха, ведения неофициальных, иногда и деловых переговоров или просто Для обмена мнениями. На английском языке они обозначались словом lobby (лобби). Впоследствии от него и образовалось выражение “лоббировать”. В переводе на русский язык “лобби” означает вестибюль, фойе, коридор, кулуары, в американском понимании – пытаться воздействовать на членов конгресса, обрабатывать их, провести законопроект посредством закулисных махинаций. В целом, нынешнее общественно-политическое устройство Запада включает в себя различные структуры – от агентств и контор до так называемых “групп интересов” (в США и других стра370

нах) или “групп давления” (в Великобритании), профсоюзов, различных движений (женских, экологических, спортивных и др.) и даже партий, которые в той или иногй форме теми или иными средствами занимаются лоббированием проведения законодательных актов в парламенте, принятия тех или иных постановлений и решений правительства, иных государственных органов, частных структүр. Если можно так выразиться, историческим прецедентом лоббирования является создание Общества отмены работорговли в 1787 г. в Британии, где его члены всеми доступными средствами и методами собирали своих сторонников для достижения поставленной цели. Антизерновая лига, возникшая там же в 1839 г., являясь прообразом создававшихся впоследствии “групп давления” на правительство (“группы интересов”, как они стали называться позднее в США и затем по всему миру). Такие же “группы интересов” стали действовать во многих европейских странах, например, “Молодая Италия” – националистическая организация, созданная итальянским патриотом Джузеппе Маззини в 1831 г. Кстати, “Молодая Италия” стала как бы родоначальником возникавших в середине XX в. националистических организаций в Европе. Буйный рост и разнообразие “групп интересов” или “групп давления” усиливается в XX в., особенно после 60-х гг. Появление многообразного рода движений, ассоциаций, обществ и других форм и видов борьбы за различные общественные, экономические, экологические, социальные интересы наиболее характерны для последней трети XX в. Такое положение дел во многом объясняется тем, что возникновение новых суверенных государств в 60-х гг. и другие крупные изменения в мировой политике, экономике, науке, технике и технологии активизировали неправительственную деятельность. Во многих странах лоббисты свое занятие лоббированием, т. е. отстаивание интересов тех, кто оплачивает их работу, превратили в профессию. Лоббисты часто подвергаются критике за то, что они как бы покупают влияние в политических, финансовых, бизнес-кругах. Иными словами, вполне публичные агентства, ком371

паний, ассоциации, общества, движения и другие формы объединений иногда за плату, иногда безвозмездно отстаивали позиции, интересы, требования отдельных групп населения, бизнеса, частных лиц, в целом – юридических и физических лиц. Здесь вполне уместен вопрос: “А в чем различие между “группами интересов” и политическими партиями?” Внешне обе эти структуры создаются для достижения и осуществления, казалось бы, одинаковых целей. И можно сказать, отстаивают интересы определенных групп населения, общества и даже бизнеса – иностранного или национального капитала. Однако при всех моментах схожести следует иметь в виду, что политические партии имеют целью завоевание власти, чтобы получить возможность управлять государством. Следует отметить, что если в странах с развитой политической системой лоббирование является легитимно разрешенной и в довольно большой степени прозрачной деятельностью, то в странах со слабо развитой демократией оно приобретает больше форму подпольной, закрытой работы, все больше и больше обретая характер обыкновенного взяткодательства, коррупции, казнокрадства. К рассмотрению вопроса о возможности лоббирования интересов тех или иных политических, финансовых, социальных или иных групп в современном Казахстане следует подходить с точки зрения соблюдения требований закона, общепринятых норм общественного поведения. Какова степень соответствия этим требованиям существующей внутриполитической обстановки В стране? Невольно приходится констатировать, что степень такого соответствиі очень низка. Какую бы сферу деятельности в нашей стране ни взять, трудно найти ситуацию, где бы полностью соблюдались требования закона и порядка. Ни для кого не секрет, что достижение тех или иных целей – политических, общественных, просто бытовых – во многих случаях предполагает “лоббирование по-казахстански” – элементарное вручение подношений в денежной или материальной форме, если речь идет об исполнений каких-то просьб, предложений или откупа в той же денежной или материальной форме, если речь идет об избежании наказания за нарушение закона или Правил дорожного движения. Таким образом, внутри страны введение цивилизованного порядка лоббиро372

вания представляется практически невозможным из-за широкого распространения коррупции. Самым известным средством продвижения интересов гоеударства во все времена являлись его дипломатические и консульские службы. Суть и форма этих служб предусматривают безоговорочное служение интересам своего государства. В этом плане дипломатические и консульские службы Казахстана располагают весьма скромными возможностями. Прежде всего имеются в виду ограниченные финансовые ресурсы. Сюда же относится недостаток пропагандистской рекламной и просто информационной литературы об истории, экономике, политике государства, его традициях и обычаях, культуре, разностороннем туристическом потенциале и т. д. В пропагандистской работе посольств, консульств, заграничных представительств отдельных министерств, компаний, туристических бюро и других офисов Казахстана слабое внимание уделяется языковому фактору. Поразительно ограничен объем пропагандистской литературы на общераспространенных инрстранных языках, не говоря уже о языке страны пребывания. В центральном аппарате МИД РК и его заграничных представительствах одновременное владение работниками этого ведомства иностранным и государственным (казахским) языками встречается преступно редко. Трудно представить, чтобы дипломатический представитель какого-либо государства, кроме РК, не владел бы своим государственным языком. И это явление не возможно оправдать тем, что на момент обретения независимости в Казахстане не было профессиональных дипломатов, владевших казахским языком. Они были. Правда, их было всего несколько человек. Совершенно ясно, что с такими кадрами, игнорирующими государственный язык, рассчитывать на успех работы по лоббированию национальных интересов Казахстана на международной арене очень и очень не просто. Большая работа проводится за рубежом по привлечению иностранных инвестиций в экономику Казахстана. О результатах такой работы можно судить по объему привлеченного капитала в Казахстан. Успехи большие. Факторов этих успехов множество 373

– от создания соответствующей законодательной базы, привлекательного климата в сфере налогообложения, финансового, таможенного, админиотративного и других видов регулирования. Не надо доказывать, что перечисленные и не упомянутые благоприятные факторы являлись и являются хорошей основой для лоббирования интересов Казахстана в деле привлечения иностранного капитала. В плане лоббирования экономических интересов Казахстана на данном этапе становится актуальным максимальное способствование диверсификации производства, подъему социально-экономического и культурного уровня жизни аула. Поддержка международного лоббирования разносторонних интересов, целей и задач развития Казахстана – дело государственной и стратегической важности. Людские, финансовые, материальные средства, выделяемые для этой миссии, окупятся сторицей.­ Болатхан ТАЙЖАН

“Жас Алаш”, №73, 12 қыркүйек, 2006 жыл ... “Қазақстан – қазақ мемлекеті, қазақ халқының әлеуметін көтеруі керек. Қазақстан қазақтардың мәселесін шешпей дамудың даңғыл жолына түспейді”, – дегенді көптен бері айтып жүрмін. Ең бірінші кезекте Қазақстанның саяси жүйесі өзгермей, одан әрі биліктің үш тармағының өкілеттілігі теңдей бөлінбей, экономикамыздың жан-жақты дамыған, көп тарапты құрылымы болмай және Қазақстанда тұрып жатқан азаматтар ұлтына, ұлысына қарамастан қазақ тілін білмей, мәдениетін бойына сіңірмей, қазақтың тарихын силамай, елімізде бірлік болмайды. “Азат”, № 192, 1 ақпан, 2007 жыл ... Ал Қазақстан – бір ұлтты, бір тілді, бір дінді мемлекет. – Бұл мемлекеттің территориясында этнография, демография, саясатта374

ну ғылымдарының сипаттамасына сай келетін тек бір ғана халық бар: ол – қазақтар. Өйткені, қазақ халқы өзінің тілін, әдебиетін, мәдениетін, барша болмысын, мемлекеттілігін қалыптастырған. Ал басқа ресми түрде айтылып жүрген Қазақстандағы 130 халық дегендердің тілдері, мәдениеттері, психологиялары көне заманда басқа жерлерде қалыптасқан. Мысалы, грек халқынікі – Грекияда, кәрістердікі – Кореяда, орыстардікі – Русь деген жерде. Сонымен бірге халық деп көне заманнан бері осы жерді қорғап келе жатқан елді айтады. “Асар заманы” ... “Араб тіліне көшіп қайтеміз? Барлық ғылым, медицина, техника,­ тұрмыс тілі ағылшынша. Көшу үшін қанша қаражат, қанша күш керек. Ағылшын тілінен не жамандық көрдік? Ол – әлемдегі нөмірі бірінші танымал тіл. Осы тілде жүре берсек, болмай ма”, – деп көшуді қиынсынып, өз елін, өз халқын қарсы үгіттеген арабтың жақсы жайсаңдарын көріп, айтқанын құлағымызбен естідік. Бірақ мемлекет басындағылар: “Жоқ, болмайды. Араб болса да, болмаса да, ол араб тілін білуге, құрметтеуге міндетті”, – деп шарт қойып еді, бүкіл араб әлемі өз тілінде сайрап шыға келді. №07 (35), 22 ақпан, 2007 жыл

Қазақстандағы “көп халықтық” идеясы қақтығысқа соқтыруы мүмкін... Болатхан ТАЙЖАН: Қазақстанның жүргізіп отырған ішкі-сыртқы саясаты, экономикасы, әлеуметтік бағдары көп жағдайда сынға ұшырап жатады. Соған қарамастан биліктің халықаралық ұйымдар алдында мақтан тұтып, кінәратсыз санап, ауыз толтырып, айтатын саласы бар: ол – ішкі ұлттық саясат. Деген375

мен соңғы уақытта орын алған Шелек оқиғасы бұл саладағы жағдайға да терең үңіліп, оны қайта сараптап, ой елегінен өткізетін уақыт келгендігін айғақтағандай. Күрмеуі күрделі осы мәселенің мәнісін тереңірек пайымдау үшін халықаралық қарым-қатынастың қыры мен сырын жақсы білетін кәсіби дипломат, ұлтжанды азамат Болатхан Тайжанды әңгімеге тартқан едік.

– “Қазақстан – көпұлтты, көп дінді мемлекет” деп ресми түрде айтылып жүрген көзқарас түбегейлі қате пікір, – дейді Болатхан Тайжан, – Егер бір мемлекеттің ішінде көне заманнан бері тілін, әдет-ғұрпын, мәдениетін, экономикасын, психологиясын, жалпы болмысын қалыптастырған көп халық өмір сүрсе, онда сол елді “көпұлтты, көп халықты” деп атауға болады.­ Сол халықтар көп дінді ұстанса, онда “көп дінді мемлекет” саналады.­ Ал Қазақстан – бір ұлтты, бір тілді, бір дінді мемлекет. Бұл мемлекеттің территориясында­ этнография, демография, саясаттану ғылымдарының сипаттамасына сай келетін тек бір ғана халық бар: ол – қазақтар. Өйткені, қазақ халқы осы жерде өзінің тілін, әдебиетін, мәдениетін, барша болмысын, мемлекеттілігін қалыптастырған. Ал басқа ресми түрде айтылып жүрген Қазақстандағы “130 халық” дегендердің тілдері, мәдениеттері, психологиялары көне заманда басқа жерлерде қалыптасқан. Мысалы, грек халқынікі – Грекияда, кәрістердікі – Кореяда, орыстардыкі – Русь деген жерде. Сонымен бірге, “халық” деп көне заманнан бері осы жерді қорғап келе жатыр.

– Халық, ұлт болмаса, онда Қазақстандағы қазақ еместерді кімдер дейміз?!

– Қазіргі саясаттану, этнографиялық ұғым бойынша “этникалық топ”. Жақында ағылшын тіліндегі 2006 жылы шыққан “Саясат” деген ұғымдар анықтамалары топтастырылған кітапты оқыдым. Сонда жаңағы айтылған ойлардың дұрыстығына тағы бір мәрте көзім жетті... “Қазақстанда соншама халық тұрады” дейтін биліктегілерге, ғалымдарға, философтарға мынандай сұрақ қойғым келеді: Қазақстанда тұрып жатқан орыс этникалық тобын “халық” 376

деп ауыз толтырып айтасыздар, сонда Ресейде тұратындар кімдер болмақ? Украинадағы орыстарды да “Украинада орыс халқы тұрады” дейсіз бе? Канада да – орыс халқы, Австралияда да – орыс халқы... Егер орыстар тұратын жерлердің бәрін орыс халқы мекендесе,­ дүниеде неше орыс халқы пайда болмақ?! Қазақстандағы гректерді “грек халқы” десеңіз, Грекиядағылар грек халқы емес пе? Сонда әлемде ең кемінде екі грек халқы пайда болады: біреуі – Грекияда, екіншісі – Қазақстанда... Ешбір ғылыми-саяси сипаттамаға сыймайтын топтарды Қазақстанда “халықтар” деп жүр.

– Мұның, сіз айтқандай, “этникалық топтарды” “халық” деудің қазақ халқына зияны бар ма?

– Бұл қазақтарға өте қисық жол сілтейді: Сіз – Қазақстанда тұрып жатқан 130 халықтың бірісіз дегендей... Сондай ұғыммен жұрт өсіп келе жатыр. Оның үстіне бұл қазақ еместердің де көзқарас, ұстаным, ұғымдарын теріс жолға салып отыр.

– Қалайша?

– Олар да: “Біз де қазақ сияқты осында терезесі тең халықпыз”, – дейді. Осында 61 хорват тұрады, оны да ешкімнің аузы қисаймай “хорват халқы” деп жүр, 4 чукша бар, ол да “халық” па?! Өзіңіз ойлаңызшы, ондаған әрі кетсе жүздеген этникалық топтарды не бетімізбен халық деп атаймыз? Сондықтан Қазақстанда бір ғана халық тұрады деген ғылыми-саяси ұғымды біз қадап, қайталап айта беруіміз керек. Өйткені, ұлт мәселесіне келгенде, Қазақстанның ішіндегі шағын топтардың “халықпыз” деген жаңсақ көзқарасы түбі қақтығысқа әкелуі мүмкін. Өйткені, олар “неге біз билікте жоқпыз?” – деп қазақтармен таласа бастайды. Мысалы, ана жолы теледидардан бір курд: “Қарасаңыз, әкімдердің, депутаттардың арасында бір де-бір курд жоқ екен!”

– дейді. Сонда біз әкім етіп тағайындап, Парламенттің депутаты етіп сайлайтын курдты қайдан табамыз? Егер қазақ билікте отырса, біріншіден, бұл – қазақтың жері, екіншіден, елде азды-көпті 9 миллион қазақ бар!

– Яғни, сіздің ойыңызша, “көпұлтты, көп халықты Қазақстан” идеясының өзі қайшылыққа әкелуі мүмкін бе?

377

– Әлбетте. Кеңірек айтсақ, әлемде “адам құқығы”, “әр адамның құқығы тең” деген ұғымдар бар. Сол Қазақстанда аяқ асты болайын деп отыр! Өйткені, қазір байқасаңыз, кейбіреулер: “Қазақстан халықтар Ассамблеясы мүшелеріне Парламенттен орын берейік”, – дейді. Біріншіден, Қазақстанда халықтар Ассамблеясына орын жоқ! Себебі, Қазақстанда халықтар емес, этникалық топтар бар. Олай болса, бұл ұйымды әрі кетсе, этникалық топтардың бірлестігі деп атаған жөн... Одан соң Қазақстан Конституциясында “барлық азаматтардың хақылары тең” деген сөз бар емес пе?! Егер адамдарды ұлтына, тіліне, дініне, діліне, жынысына қарап бөлмей, бәрі тең десек, онда неліктен Халықтар Ассамблеясының мүшесі болса, оған Парламенттен орын бөліп беру керек? Бұл заңдық-саяси, философиялық тұрғыдағы қайшылық қой! Жалпы Қазақстандағы ұлттық саясат бей-берекетсіз, қайшылықты бір-бірімен қабыспайтын ұстаным... Қазақстан – қазақ халқының ұлттық мемлекеті. Мұны халықаралық қауымдастық алдында ешбір қысылмай айтуымыз керек. Бірақ бұл “Қазақстан тек қазақтар үшін” деген ұғым туғызбауы тиіс. Қазақстан – қазақтардың мемлекеті, бұл мемлекетте Қазақстанның заңын, Конституциясын, мәдениетін, әдет-ғұрпын мойындап,оны құрметтейтін қазақ еместер тұрамын десе, еліміздің есігі оларға әрдайым ашық! Сонымен бірге, дүниежүзілік талап бойынша мұнда өмір сүріп, Қазақстан азаматы болам дегендерге қазақ тілін білу шарт болуы керек. Әлемде 200 мемлекет болса, олардың әрқайсысында осындай талап бар. Қай мемлекетке барсаңыз да, ол елдің тілін білмей, оның азаматтығын алып, жақсы жұмыс табу мүмкін емес. Тек Қазақстанда ғана жағдай басқаша...

– Үкімет биылғы жыл “қазақ тілі жылы” болып жарияланады деп жатыр ғой...

– Бұл бір жағынан жақсы, екінші жағынан масқара! Мысалы, Францияда француз тілінің жылы дегенді естісеңіз: “Онсыз да олар француз тілінде сөйлемей ме? Бұл неткені?” – деп жағаңызды ұстайтын шығарсыз. Бірақ еліміздегі билік соңғы он бес жылдың ішінде Қазақстанды осындай сорақы жағдайға алып келді. Өз мемлекетінде, өз жерінде тұрып жатқан халық енді бір 378

жыл ана тілін үйреніп, соған ден қоймақ. Осы орайда итальяндық “Ренко” компаниясының президенті Рональдо Гаспарини деген азаматтың бір сөзі есіме түседі. “Жұмыс бабымен мен 141 елде болдым, – дейді итальяндық кәсіпкер – сол елдерді аралағанда өз мемлекетінде, өз елінде басқа тілде сөйлеп жатқан халықты көрдім. Бұл бейшара халық – қазақ халқы...” Итальян азаматы осылай айтқанда жаным түршікті. Егер Гаспарини 141 елді көрдім десе, өз басым әлемнің 160-180 мемлекетінде болдым деп айта аламын. Бүкіл Еуропа елдерін, Латын Америкасы мен Солтүстік Америка, Азияның барлық дерлік мемлекетін, Африка, Араб елдерінің 21-ін аралағанымда қай мемлекет болмасын, президенті, үкімет басшысы, Парламент мүшесі бөтен тілде сөйлегенін естіген жоқпын. Қазақстанда президентіміз де, алдыңғы-кейінгі үкімет басшылары да, Парламент депутаттары қазақ тілінде барлық кезде бірдей көсіліп сөйлемейді. Бұл – бір мүгедек, құбыжық мемлекеттің нышаны. Егер мәселені толық шешеміз десек, заң бойынша Қазақстанда тұрып жатқандар қазақтарға, қазақ еместерге болсын, барлығына қазақ тілін білуді міндеттеуіміз керек.

– Қалай ойлайсыз, қордаланып қалған ұлттық мәселелерді, оның ішінде тіл мәселесін жаңадан жасақталған үкімет шеше алар ма екен?

– Үкіметтің құрамын көріп отырмыз ғой, бұл – саясат қалыптастыратын емес, басқару, үйлестіру тәрізді техникалық жұмыспен айналысатын үкімет. Басқа елдерде министр ішкі саясатқа, басқа да жағдайға араласып өзінің тұрақты көзқарасын, ұстанымын айтып жатады. Қазақстанда ондай министрді қайдан көрдіңіз? Тіпті мына “Шаңырақ” туралы қай үкімет мүшесі өзінің пікірін айтты? Олардың қатысы жоқ, бөтен елде тұрып жатқан сияқты. “Шаңырақ” – бір жақта, олар – басқа жақта, “Шаңырақ” – Алматының түбінде, олар – Астананың төрінде...

– “Шаңырақ” демекші, жақында “Шаңырақтағы” қақтығысқа қатысты сот отырысы кезінде жан түршіктірерлік оқиға орын алғанынан хабардар шығарсыз?! “Шаңырақ” оқиғасының осыншалықты ушығуына не себеп болды деп ойлайсыз?

379

– Бұл өз ұлтымызға ала көзбен қараудың, менсінбей, санаспаудың салдары ғана емес. Бүгінгі таңда қазақ еңсесінің басылғаны соншалық, “қыңқ” етіп, аузын ашуға дәрменсіз. Қай мемлекет болсын, өз елінің азаматтарына қамқорлық жасауы керек. Сондықтан бұл арада алдымен қазақтарға немқұрайлықпен қараудың, екіншіден, әлеуметтік әділетсіздіктің салдары көрініп тұр. “Шаңыраққа” келсек, мен соттың бас кезінде болғанмын. Ішің күйеді, жүрегіңе у құйылғандай болады... Бірақ бұл заман да өтер-кетер деп ойлаймын. Осыны қасақана жасап отырған адамдар жердің үстінде мәңгілік тұрмас. Олардың орнына қазаққа жанашырлар келетіні даусыз. Өкінішке қарай, менің қатарластарым басын бұғып, билік не айтса, соған көніп, бұйығы боп өскенімен, сіздерде ондай мінездің жоқтығына сенемін. Себебі, өз-өзіне шынайы қамқор болып, өз намысын қорғай алатын халық алға басады.­ – Келесі бір қоғамды дүрліктірген оқиға – “Шелектегі” жағдай жөнінде не ойлайсыз?

– Егер ұйғырлардың тарихына үңілсеңіз, олардың тарихтары, мәдениеттері өте көне, тамырлары тереңде жатыр. Көзі ашық халықтың бәрі оны мойындайды. Ұйғыр халқы әрдайым дербестікке, еркіндікке ұмтылғанындығын да жақсы білеміз. Енді қазіргі қалыптасқан тарихи жағдайға келсек, ұйғырлар Шыңжаңда өздерін “дербеспіз немесе бір мемлекетпіз” деген сезімнен кетіп бара жатыр. Бір жағынан Шығыс Түркістанда ұйғырларға қарағанда ұйғыр еместердің саны көбейіп келеді. Сондықтан әрбір ұйғырдың жанына осы жағдайдың бататынын мен жақсы түсінем. Бірақ кейбір көзқарасы қасаң, ой-өрісі таяздау ұйғырлар Қазақстанның бір бұрышынан Ұйғырстан құрсақ деп көксеуі – еш қисынсыз, әрі әділеттілікке де, туыстығымызға да жат құбылыс. Егер олар этникалық топ ретінде өсіп-өркендеп, дамып, жақсы тұрамыз десе, Қазақстанда ондай жағдай бар. Егер осы жағынан Қазақстан билігі немесе әкімшілігі оларға қысым жасаса, ұйғырлармен бірге болуға дайынмын. Ал қазір мен естіп жатқандай, карта шығарып, “жер біздікі” деген тәрізді алып380

қашпа сөздерді айтатындарға бір жағынан “ағайындар, туыспыз ғой, еш қисынсыз сөз айтпаңдар” дегім келеді. Екінші жағынан, кейде көп санды қоғамды қанша ақылға шақырсаң да, сол ақылға жүгінбей, санға басып, қызбалыққа салынып кетуі, қақтығыс орын алу қаупі бар екендігін еске салғым келеді. Мен, әрине, мұндайды болғызғым келмейді және болмаса екен деп тілеймін... Нұржан ЖЕҢІС

Әлемдегі мемлекеттердің бәрінде сол елдің тілін білмесең азаматтығын ала алмайсың Болатхан Тайжан: Үстіміздегі жылдың 26-қаңтарында “Темірқазық” клубында “Ұлттық рух және оның қазіргі сипаты” деген тақырып аясында пікірсайыс өткен болатын. Сол басқосуда белгілі дипломат, мемлекет және қоғам қайраткері марқұм Болатхан аға Тайжан ұлттық рухымыз туралы өзіндік жан-жақты ойларын ортаға салып еді. Ұлттың жанашыры болып өткен жайсаң ағамыздың сөйлеген соңғы сөзін сол қалпында беруді жөн санадық. Билік отарсыздандыру мәселесін көтергісі келмейді. Билік білмейді емес, біледі. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевпен талай рет жеке сөйлескенмін. Біраз жыл ол кісімен қызметтес болдым. Осы мәселелерді айқай-шусыз, дастархан басында шәй ішіп отырып та әңгімелескенбіз. Яғни бұл әңгімеден билік хабардар. Орыс империясы құлағаннан кейін, барлық бостандық алған мемлекеттер отарсыздандыру саясатына бет бұрып кетті. Сондықтан олардың ұлттық рухани дүниесі қалпына келіп, осы 15 жылдың ішінде-ақ тілін де, дінін де, мәдениет, өнер, спорт салаларын көтеріп алып кетті. Ал Қазақстан мешел қалып отыр. Неге? Өйткені, билік қазақтардың рухын Қазақстанда көтеруге ешбір пиғыл, мінез көрсетпей отыр. Тіпті әдейілеп қазақтарды басып отыр. Себебі, олар бұрынғы орыстардың, “өз халқыңа көңіл бөлсең, ұлтшыл 381

боласың” дегенінен биліктегілердің әбден зәресі ұшып қалған. Олар қазақ халқына қолдау көрсетіп, рухын көтеретін болса, онда қазақ ұлтшылдығы күшейіп кетеді деген ойда. Жалпы қай мемлекет болмасын, сол мемлекетті құрып отырған халықтың рухымен ғана мемлекет бола алады.

1973 жылы 4 қыркүйекте “Ленинская смена” газетінен “Проблемы духовной деколонизации” атты мақалам шықты. Сонда әрбір бостандық алған халық “должны проити этап через деколонизацию” деген нәрсені жаздым. Жуырда ғана бірнеше телеарнадан көрдіңіздер. Францияда, Италияда велоспортқа қатысып Қазақстанның атын жамылып жүрген велоспорт “Навело” командасы бар. Құрамында 29 велосипедшілер бар. Ішінде бірде-бір қазақ жоқ. Оның ішінде 19-зы өзге елдің азаматтары. Біз не деп ол команданы мадақтаймыз. Керісінше оларды Премьер- министр болып тұрған кезінде Ахметов мырза қатты қолдады. Бір миллион емес, миллиондаған доллар бөліп берді. Президент Назарбаевтың өзі қабылдады. Орден беріп марапаттады. Мұндай мысалдар көп. Спорттың түрлерінен атап-атап өтсем, Асқар Можанов, Ермұрат Қайыпжанов дегендер кикбокстан спорт шеберлер бар. Бұлар Еуропаның бірнеше дүркін чемпионы болып қана қоймай, әлем чемпионатының кубогын алғандар. Осы жігіттерді Назарбаев “еліміздің спортшысы” деп қабылдады ма? 2000 жылы Сиднейде Олимпиада болды. Мен ол уақытта Австралияның жанында жүргенмін. Пошта арқылы “Время” деген газетті Алматыдан алсам, онда былай деген жазуларға көзім түсті: “Единственная это наша золотая” деп Ольга Шишигинаны жазыпты. Не деген мадақтау десеңші!

1990 жылдары Ұлыбританияда туып-өскен, ұлты йемен – араб, бокстан әлем чемпионы болды. Ұлыбритания қатты мақтан етіп: “Міне, біздің азаматымыз!” деді. Сонда Йеменнің Президенті жаңағы британдық азаматтығы бар, сол елде-туып өскен қандасын Йеменге шақырып, бүкіл халқының алдында: “Мұның ұлты йемен” деп мейрам өткізген. Неге біздерде осындай ұлттық рух жоқ! Біз кез келген саладан дарынды халықпыз. Тіл мәселесі ғой өз алдына жатыр. Қоғам деңгейіндегі үлкен мінбелерде осын382

дай мәселелерді айтуымыз керек. Рухани сипатымыздың осындай жағдайға жетуіне жастары, зиялы қауым кінәлі емес. Оған кінәлілер – елді басқарушылар. Басшы қалай әкетсе, ел солай кетеді. Осы күнге дейін 160-180 елді аралап көрген, сол елдерде өмір сүрген адаммын. Дүниежүзінде 200 мемлекет болса, сол мемлекеттердің бәрінде де сол елдің тілін білмесең азаматтық ала алмайсың. Біздегі тағы бір қызығы Сыртқы істер министрлігіне қазақ тілін білмейтіндер келеді. Бұл не деген сорақы нәрсе?! Қағазға түсірген Қызжібек Бәкір

383

Мазмұны Алғы сөз......................................................................................... 3 К разделу “Национальная безопасность и внешняя­ политика”............................................................................................ 5

Қазақ тілі – ең бай тіл................................................................. 84 Ғалымжан бостандыққа қашан шығады .................................. 98 Қазақи ұйымдарының оpтақ бағдарламасы . ........................... 99 Өлерінде қой да тұяғын серпиді... . ........................................ 102

К разделу “Культура и межнациональные отношения”............ 9

У нас еще нет самого полноценного государства.................. 105

Так ли все благополучно в Казахстане?.................................... 12

День рождения и новая реальность......................................... 112

Тілімізге емес, санамызға шабуыл жасалып жатыр................ 14

“Сайлау” или Бюллетень?........................................................ 117

...Билік міз бақпайды.................................................................. 24

Әрдайым қазақ халқының мүддесі үшін жұмыс істедім....... 118

Маңыздысы – өз ерекшелігіңді сақтай білу............................. 28

Тайжан тайғанақ емес............................................................... 128

Приоритет национальных интересов – это постулат внешней политики!.......................................................................... 30

Общественность Казахстана за культурное возрождение села. Пресс-конференция............................................................... 131

О государственном терроризме и мировой истерии­ ............... 42

Олжекең Қазақстандағы кейбір .............................................. 132

Система ли в ответе за это?........................................................ 43

Биылғы жыл несімен есте қалды?........................................... 134

Шетелде Үкімет басшысымен таласып жүргендер Үкіметте істей береді....................................................................................... 44

Тауық жылы ұлт саясаты үшін не берді?................................ 135

Қазіргі парламентте тек қана .................................................... 53 Развитие отношений с КНР – факт времени............................ 54 Қаптағаевтар Тайжанды тыңдар ма екен?................................ 55 Тәуелсіздігімізге қауіп төнгені ме?........................................... 57 В рядах национал-патриотов прибавилось............................... 58 Как был продан Карачаганак..................................................... 58 Коррупция в Казахстана стала средой обитания..................... 63 Билік отаршылдық санадан арылғанда, аюларды да қазақ тіліне үйретіп алар едік................................................................... 68

Что принесли года минувшие?................................................ 135 Если брать меня лично ............................................................ 136 GOOD-BYE, Америка!............................................................. 137 Қос азаматтығы бар адамды мемлекеттік қызметке қою ел қауіпсіздігіне көз жұма қарау емес пе?........................................ 138 Противоречивый образ России................................................ 139 Бір жапырақ қара нанға қарап қалған күніміз де болды....... 140 Старые песни о главном........................................................... 141 Мир меняется, а Россия… Все так же?................................... 143

Ұлт патриоттарының туын Тайжан көтермек.......................... 73

Я когда-то сказал Нуреке: ... . .................................................. 147

Как был продан Тенгиз............................................................... 77

“Жас Қазақтың” Конференциясы............................................ 148

384

385

Болатхан Тайжан: Лидеры оппозиции, потерпевшей поражение, должны уйти в отставку. Гани Касымов: Оппозиция должна принять участие­ в работе НКВД..................................... 149 Қазақ мәселесі көтерілген жерден ешқашан бас тартқан емеспін............................................................................................ 158 Иран атомы Қазақстанға қауіпті ме?....................................... 167 О таких случаях, как этот ... .................................................... 168 Қазақстанда тұру қауіпті ме?................................................... 169 Төтесінен айтсақ, жалпы ... ..................................................... 171 Жолдауда көбінесе экономика ... ............................................ 172 Елбасыдан бастап қазақ сипатты мемлекет құруға қызмет етуіміз қажет................................................................................... 173 “Жас Алашқа” – 85 жыл........................................................... 184 Екі жақ та мигрант пен еңбек ... ............................................. 185 Билікке қазақи рух, қазақи намыс жетпей жатыр...­............... 186 Бұл іс – басқаларға үлгі!........................................................... 194 Стенограмма Форума политических реформ и национального диалога................................................................................... 194

Тағы да сөз көп, іс жоқ............................................................. 233 “Шаңыраққа” тағы да тықыр таяды........................................ 235 Умом Россию не понять… Переселение соотечественников: много шума – и… ничего.............................................................. 237 Государство создает НАЦИЯ................................................... 238 Байки из... ................................................................................. 238 Ұлттың ұстыны – тілі мен мәдениетінде................................ 246 Анам мектепке арқалап апаратын.......................................... 256 Оппозиция ордасында тағы бір отау тігілді........................... 257 Қазаққа деген корольдік құрмет.............................................. 257 Әкім сайлауға көзқарасыңыз қандай?..................................... 259 Ұлтқа ұлағат болар тұлға бүгінгі билікте жүргендердің арасында жоқ.................................................................................. 259 Болатхан тиянақты айтты......................................................... 270 Болатхан Тайжан: Власть умывает руки?... ........................... 271 По разным оценкам в те годы ................................................. 273 Қалай дегенмен де, жиынға .................................................... 273

Біздің елшілер “Мемлекеттік құпияны Мәскеуден несін жасырамыз?” деп ойлайды............................................................ 200

“Дода” неге көкпарға түсті?. . ................................................. 274

Мы должны иметь возможность свободно излагать свои мысли.............................................................................................. 208

... Қазір еврей халқы “Холокост” ... ........................................ 275

Ұлт патриоттары мемлекеттік тіл туралы заң жобасын ұсынды............................................................................................ 213

... Малайзияда мені бір таң қалдырған .................................. 276

Семейный проект: слияние в “Отан”...................................... 215 Иран атомы Қазақстанға қауіпті ме? ...................................... 216 2007-й будет годом русского языка......................................... 217 Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды............................ 218 386

... Егер Қазақстандағы басқа ................................................... 275 ... Мемлекеттік тіл – қазақ тілі ................................................ 275 ...Біртұтас ұлт жасамаққа ұмтылып ........................................ 276 ... Мемлекеттегі бар халықтың ................................................ 277 ... Өзгерту болғанда, менің өзімнің ойым ..... ................. 277 ...Эфиопияның солтүстігінде ... ...........................................278 387

Мәңгүрттікке мойынсұнып кеткен қазақтар ғана “қара қытай қаптаса” деген мәтелді ұйықтап жатып та айтады.......... 278 Предложения партии “ОТАН” к заседанию Национального Совета при Президенте Республики Казахстан по вопросам выработки и реализации программы “Культурное наследие”........................................................................................ 285

Голодомор и джут .................................................................... 356 “Дейли Молл”-дағы хат Мәскеуді де дүрліктірді................... 356 Өз тілінде сөйлемейтін Президентті көрмедім...................... 359 Идеология бізге құлдық санадан құтылу үшін керек............ 361 Қазақ мәселесі өз жерінде шешілуі тиіс................................. 363

Қазақ тiлiн кең пайдалану үшiн қажет шаралар.................... 299

Не үшін алаңға шыққанын түсінбей қалғандар көп.............. 365

Партии, как близнецы – братья................................................ 300

Ұлтым дейтін ұл бар ма?.......................................................... 367

Әуелгі кезде “Тұрғын үй” бағдарламасын ............................. 306

Төріңде төрт полигон!.............................................................. 369

Внутриполитическое развитие современного Казахстана­ как необходимость усиления его роли в мире............................. 308

Возможно ли лоббирование интересов Казахстана за рубежом?..................................................................................... 370

Алтынбек Сәрсенбайұлы сайлаудан кейін отставкаға кете ме?........................................................................................... 319 Парламент Үкіметті өзі құруы керек....................................... 320 Парламентские кресла – это не берлога для зимней спячки.............................................................................................. 324 Дымовая завеса......................................................................... 329 Оспаривать – дело обычное..................................................... 329 Основной инстинкт власти....................................................... 331

... “Қазақстан – қазақ мемлекеті, қазақ .................................. 374 ... Ал Қазақстан – бір ұлтты, бір тілді, ................................... 374 ... “Араб тіліне көшіп қайтеміз? .............................................. 375 Қазақстандағы “көп халықтық” идеясы қақтығысқа соқтыруы мүмкін... ....................................................................... 375 Әлемдегі мемлекеттердің бәрінде сол елдің тілін білмесең азаматтығын ала алмайсың .......................................................... 381

Не так страшен Китай, как его “малюют”?............................ 331 Кейбіреулер ойлағандай, Қытай соншалықты қауіпті емес.................................................................................................. 334 Конституцияға өзгерістер саяси­ процестерге орай емес, өркениет жолымен даму үшін жасалу керек............................... 338 Полномочия президента надо распределить между ветвями власти.............................................................................................. 344 У нас еще нет полноценного государства . ............................ 349 Оппозицияның билікпен диалогқа келмеуі жаңа саяси стратегия құра алмай отырғанының белгісі емес пе?................. 355 388

389

Болатхан Құлжанұлы Тайжан

Мені ұлт мүддесі, қазақ мәселесі қинайды... Болатхан Тайжанның 2005–2007 жылдардағы таңдамалы сұхбаттар жинағы

Құрастырушы Айсұлу Тайжан Басылымның демеушісі Мұхтар Тайжан Корректор Смадилова Қаракөз Компьютерде беттеген, жапсырма суреттерді дайындаған Айгүл Алдашева Мұқаба дизайны Алексей Донец Басуға қол қойылды 02.11.2007. Пішімі 60х90 1/16. Офсеттік басылым. Таралымы 1000 дана.