Тарих. Адамзат акыл-ойынын казынасы. Алемдiк тарихи ой. by Ali Nurgozhayev

«МӘДЕНИ МҰРА» МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ КІТАП СЕРИЯЛАРЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВТЫҢ БАСТАМАСЫ БОЙЫНША ШЫҒАРЫЛДЫ

Астана 2006

«МӘДЕНИ МҰРА» МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ КІТАП СЕРИЯЛАРЫ БАС РЕДАКЦИЯСЫНЫҢ АЛҚАСЫ

Тасмағамбетов И.Н., бас редактор Тәжин М.М., бас редактордың орынбасары Тәуекел С.Т., жауапты хатшы Әбділдин Ж.М. Әуезов М.М. Байпақов К.М. Зиманов С.З. Кәлетаев Д.А. Кекілбаев Ә. Кенжеғозин М.Б. Қасқабасов С.А. Қойгелдиев М.Қ. Қосыбаев Е.М. Құл-Мұхаммед М.А. Мағауин М.М. Мәмбеев С.А. Нұрпейісов Ә.К. Нысанбаев Ә.Н. Рахмадиев Е.Р. Сұлтанов Қ.С. Сүлейменов О.О. Хұсайынов К.Ш.

Тарих

адамзат ақыл-ойының қазынасы он томдық

Әлемдік тарихи ой

7 том

4БК 63.3 Б Т21 «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының «Тарих және этнография» секциясының мүшелері және томның редакция алқасы: Бұрханов Қ.Н. (төраға), Алдажұманов Қ.С., Әжіғали С.Е., Гаркавец А.Н., Ерофеева И.В., Мәжитов С.Ф. (серия жетекшісі), Сужиков Б.М.

Томды басуға Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология Институтының Ғылыми кеңесі ұсынған Томды құрастырудың ғылыми редакторы тарих ғылымдарының кандидаты Г.Ж. Өскенбаева Томның ғылыми сараптаушысы тарих ғылымдарының докторы, академик Б.А.Төлепбаев Аударманың арнайы редакторы тарих ғылымдарының кандидаты, доцент С.Ф. Мәжитов Т21 Тарих—адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. — Астана: «Фолиант», 2006. Т. 7: Әлемдік тарихи ой. — 2006. — 500 б.

ISBN 9965-35-142-2 Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының «Тарих – адамзат ақылойының қазынасы» атты сериясының 6-9 томдардағы материалдары «Әлемдік тарихи ой» деген атаумен беріледі. Бұл төрт кітапта топтастырылатын еңбектер тарих ғылымының теориясы мен жетілген зерттеу әдістерін, түрлі салалар мен бағыттардың қалыптасып, олардың күрделі ғылыми ағымдарға айналғанын бейнелеуді көздейді. Сондай-ақ тарих ғылымының зерттеу құралдары мен мүмкіндіктерін жаңа сапаға көтеруге мұрат тұтқан сәтті қадамдар жан-жақты көрсетілген. Кітап оқырманды әлемдік тарих ғылымында қалыптасқан әр түрлі бағыттармен таныстыруды көздейді. Авторлар мен тарихи ой өкілдері алфавиттік жүйе бойынша топтастырылған. Аталған еңбектердің басым бөлігі бұрын-соңды қазақ тіліне аударылмаған. Кітап зерттеушілерге, жалпы білім беретін мекемелердің ұстаздары мен оқушыларына, аспиранттарға, сондай-ақ көпшілік оқырман қауымына арналған.

0503000000 00(05) — 06

ISBN 9965-35-142-2 (т. 7) ISBN 9965-35-013-2

ББК 63.3 © Тарих және этнология институты, 2006 © «Фолиант» баспасы, 2006

Құрастырушылардан Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысы бойынша елімізде жүзеге асырылып отырған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының «Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы» 10 томдық сериясының жетінші томы жарық көрді. Ол «Әлемдік тарихи ой» деп аталады. Ұсынып отырған кітапқа әлемдік тарихнамалық үрдіске сүбелі үлес қосқан, көпшілік қауымға еңбектері арқылы таныс болған және үлкен әсер еткен көрнекті авторлардың ең маңызды шығармаларынан үзінділер енген. Олардың маңыздылығы, әлемдік тарихи ойдың қол жеткен табыстарын қазіргі заман тұрғысынан түсінуге ықпал етуінде. «Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы» 10 томдық сериясының 6-9 томдарына енген материалдардың басым бөлігі тарих теориясы, тарих философиясы мен тарихи әдістерді пайдалану мәселелеріне арналған. Тарихтың теориялық және философиялық мәселелері осы томда жарияланған И.-Г. Гердер, Л.Н. Гумилев, А.Я. Гуревич, Г. Зиммель, В.А. Дьяков, Л.П. Карсавин т.б. авторлардың шығармаларының басты тақырыбы болып табылады. Сонымен қатар бұл томға тарихты жазудағы қолданылатын кейбір әдістердің ерекшеліктерін көрсететін шығармалар да енді. Оны Ф. П.-Г. Гизо, А. Каппелер, С.А. Зеньковский атты тарихшылардың еңбектері арқылы байқауға болады. Ұсынылып отырған материалдар жинағының құрамындағы орасан зор мәліметтер қазақ оқырманына тарих пен тарихи ойды ғана түсініп қоймай, қазақ тілінің кейбір қырларын ашуларына мүмкіндік береді. Олар жаңа тарихтың бұрын-соңды ашылмаған, түсініксіз болған мәселелерін анықтайды. 7-том оқырманды әлемдік тарих ғылымында қалыптасқан әр түрлі бағыттармен таныстыруды көздейді. Соған байланысты авторлар мен тарихи ой өкілдері алфавиттік жүйе бойынша топтастырылған. Басым бөлігі қазақ тіліне тұңғыш рет тәржімаланған бұл шығармалар антоло-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

гиясы арқылы оқырман олардың түп нұсқасын толығынан оқуға ынталанады деген де үміттеміз. Томға енген авторлар мен шығармалар туралы кіріспе мақалаларды дайындағандар және олардың авторлары: Х.М. Әбжанов (Гумилев Л.Н.), С.Ф. Мәжитов (Гердер И.Г., Гизо Ф.П.-Г., Жуков Е.М., Карсавин Л.П.), С.И. Оспанов (Зиммель Г.). Жалпы томды қазақ тіліне аудару барысында түпнұсқалар мен материалдарды дайындауға Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық университетінің профессоры Ханкелді Әбжанов қатысты. Томға еңген мәтіндерді тәржімалағандар: Ақселеу Сейдімбек, филология ғылымдарының кандидаты Назарбек Қанафин, Ф.Қ. Атабаева, Исламғали Бейсебай, тарих ғылымдарының кандидаты А.И. Құдайбергенова, философия ғылымдарының кандидаты С.И. Оспанов.

ГЕРДЕР, ИОГАНН ГОТФРИД (1744-1803 жж.) Иоганн Готфрид Гердер – Шығыс Пруссияның шағын Морунген қалашығында туып-өсті. Осындағы мектепті бітірген соң ол 1762 жылы Кенигсберг университетінің дін ілімі факультетіне түседі. Мұнда ол тамаша лектор, философияның болашақ жарық жұлдызы – магистр Иммануил Канттың (1724-1804) дәрістерін тыңдады. Гердер сол кезде Кант оқытқан барлық дәрістерді – метафизиканы, логиканы, математиканы, физикалық географияны толық тыңдап бітірді. Гердердің проблеманың мәнісін жан-жақты баяндап көрсеткен ұқыпты, анық жазбалары сақталған. Канттың сындарлы еңбектері Гердердің дүниетанымын қалыптастыруға көп ықпалын тигізді. Өз оқытушысының жеке басы туралы Гердер қашанда терең ризалық сезіммен еске алып отырған. «Оның ойлау үшін жаратылғандай ашық, кең маңдайы көңілді ахуал туғызатын, ой-пайымға бай әңгімесін жағымды дауысы жалықпастай әсерлі ететін. Тауып айтуды, қалжың мен әзіл-оспақты ол әрдайым және орнымен, шебер қолданатын, көпшілік күлкіге кенелген кезде өзі сыр бермей сабырлы қалпында қалатын. Оның жұрт алдындағы лекциялары көңілді сұхбат сипатында өтетін». Гердерге ықпал еткен тағы бір ойшыл – Иоганн Георг Гаман (17301788) болды. Канттың жақын танысы болғанымен, Гаман ойлау жүйесі бойынша мүлде оған қарама-қайшы тұлға еді. Дәл және жаратылыстану ғылымдарына мүлде жат, талантты әдебиетші әрі әдебиет білгірі, дінге ден қойған Гаман жас Гердердің ой-санасын Канттан да бетер жаулап алып, жан-дүниесінде терең із қалдырды. Жас шағында рухани келбеті мен ғылыми принциптері бір-біріне қарама-қарсы екі ұстаздың да ықпалына түсуі алғаш рет Гердердің жан-дүниесіндегі қарама-қайшылық ретінде оның ғалым-ағартушылық пен протестантпасторлықты өз бойында біріктірген кезінде көрінді.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

«Адамзат тарихы философиясына идеяларда» қоғамдық даму заңдарының проблемасы негізгі орын алады. Жалпы, мұндай заңдар болады ма? Қоғамда прогреске ұқсайтын әлдебір нәрсе бар ма? Егер адамзат тағдырына сырттай қараумен шектелетін үстірт бақылаушы бұл сұрақтарға жоқ деп жауап беретін болса, тарихпен едәуір тереңірек танысу басқа нәтижелерге жеткізеді: философ қоғаммен табиғатта әрекет ететін заңдарға ұқсас мызғымас тұрақты заңдар бар екенін байқайды. Табиғат, Гердердің пікірінше, төменнен жоғары деңгейлерге қарай үздіксіз даму жағдайында болады; қоғамның тарихы табиғаттың тарихына тікелей жанасып, онымен қосылып кетеді. Бұл пайымдауымен Гердер адамзат тарихы үздіксіз адасулардан тұрады және табиғатпен өткір қарама-қайшылықта болады деген Руссоның теориясын батыл теріске шығарады. Гердер үшін адамзаттың табиғи дамуы нақ тарихта қалай болса, солай болғаны. Қоғамның даму заңдары да, табиғат заңдары секілді, табиғи сипатта болады. Табиғи (нақты) адам күштері – адамзат тарихын қозғаушы серіппе, міне, осылар; тарих адам қабілеттерінің табиғи өнімі болып табылады. Оның қандай болуы жағдайға, жер мен уақытқа тәуелді. Қоғамда тек осы факторлардан туған жәйттер ғана болып жатады. Бұл, Гердер бойынша, тарихтың негізгі заңы. Мұнда ол, қоғамның дамуына телеологиялық көзқарасқа ашық қарсы шығады. Ол түпкі мақсаттар туралы ілімнің табиғат тарихы үшін зиянды қиялдан басқа пайдалы ештеңе әкелмегенін, сондықтан да оны адамзат тарихы үшін қолдануға болмайтынын атап көрсетеді. «Не үшін» деген сұрақтың орнына бірден-бір мүмкін «Не себепті?» деген сұрақты қою керек. Тарихи құбылыстардан өзімізге беймәлім қайдағы бір құпия белгіленген жәйттерді іздестірмей, осы құбылыстарды тудырған себептерді іздестіру керек. Тарихтағы қандай бір оқиға болсын, басқа бір нәрсе үшін емес, сол оқиғаның өзі үшін жасалады. (Әділеттілік үшін айта кетелік, бұл мәселенің бір ғана жағы. Екінші жағы «Идеяларда…» оқтын-оқтын болса да құдайшылдық «тұрғы», «құдірет» т.с.с. туралы еске алынып отырады, мұның өзі тарихқа құдірет ретінде қараудан ақырына дейін арылмағандықты аңғартады). Халықтардың дамуының әр буыны өзіне дейінгі және келесі буынмен байланысты біртұтас тізбекті құрайды десе болады. Әрбір халық өзінің негізін салған халықтардың (ізашарларының) жетістіктерін пайдаланады және өз орнын басушыларға (мұрагерлеріне) негіз дайындайды. Мысалы, Греция Египеттің мұрасына сүйенді де, кейіннен

ГЕРДЕР И. Г.

Рим мәдениетінің дамуына серпін берді. Қазіргі адамзат өзіне дейінгі ұрпақтар жасаған күллі игіліктердің мұрагері болып табылады. Гердер қоғам дамуының себептерін ішкі және сыртқы факторлардың өзара әрекетінен көруге әрекеттенді. Сыртқы факторларға ол адамдар тіршілігінің ең кең мағынада түсінілетін барлық шарттарының жиынтығын, климат әрекетін жатқызды. «Идеялардың…» алтыншы кітабы толығымен сыртқы шарттардың адамзат тегіне әсерін талдауға арналған. Адамзаттың биологиялық түр ретіндегі тұтастығын атап көрсете отырып, Гердер оның едәуір дәрежеде географиялық жағдайлармен анықталатын алуандылығын айтады. Солтүстік және оңтүстік елдерді мекендеушілердің сырт келбетін, әдет-ғұрыптарын, дағдыларын т.б. салыстыра келіп, Гердер мұның бәрі табиғаттың әрекет-ықпалынан болғанын атап көрсетті. Еуропа мемлекеттеріндегі мәдениеттің қарқынды дамуының себептерін де Гердер табиғаттың қолайлы факторларынан көрді. Гердер гуманизмінің философиялық негізі адамзаттың ілгерілеуі туралы ілім болды. Қоғам оның өзі адамгершілік деп атаған жоғары жағдайға қарай аяқ басады. «Өзім осыған дейін адам туралы айтқанымның бәрін, – деп жазды Гердер «Идеяларда…», – оның бекзаттығын, парасатын, еркіндігін, биік армандары мен құлшыныстарын, күш-қуаты мен саулығын, Жердегі күштерге үстемдігін мен адамгершілік сөзіне сыйғызған болар едім. Адамгершілік адамның табиғатына тән. Егер адамдар мұндай күйге жетпесе, бұл үшін тек өздерін кінәлауға тиіс; ешкім де оған жоғарыдан көмектеспейді, бірақ олардың қолын да ешкім байлаған жоқ. Олар өздерінің өткен өмірінен, адамзат үйлесім мен жетілгендікке ұмтылатындығы айқын дәлелдейтін өмірінен тағлым алуға тиіс. Халықтардың күллі тарихы – адамгершілікке тезірек жету жолындағы жарыс мектебі. Оны ешқандай деспоттық та, ешқандай дәстүрлер де тоқтата алмайды. Деспотизмге қарсы күш қолдану керек. Осылайша Гердер революцияны қоғамды дамытудың қажетті элементі деп тануға келеді. Гердердің мұндағы ерекшелігі, «революция» ұғымына оның негізгі – «төңкеріс» мағынасы бұл терминнің бастапқы (қазір ұмытылып кеткен дерлік) астрономиялық – секіріс заңды, тізбекті қозғалыс деген мағынасын да береді. Сондықтан революцияның жалпылық сипатын жариялаумен бірге, Гердер оны бірте-бірте болатын үдеріс, жаңа қасиеттердің байқатпай жинақталуы ретінде көрсетуге әрекеттенді. Міне, оған тән алғашқы жазбалардың нұсқасы: «Революцияларды – шетінен тек төңкеріс деп түсінеді… Алайда мыналар да бар: 1.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Күн, жұлдыздар, уақыт революциялары… 2. Бірқалыпты – көктем, жаз секілді жыл революциялары… Табиғаттағы революциялар, солардың арқасында : 1. Күн жүйесі пайда болды (бізге қарапайым болып көрінеді); 2. Жер мен Ай пайда болды (өте көмескі, жай-күйі, Жер қабаттары, Ай, элементтер); Жердегі организмдер (әлі жасанды, әртүрлілік); 4. Адамдар өзара. Саяси революциялар… 1. Революциялар қашанда… 3. Әрқашан байқатпай, ақырын, сонысымен күшті, оларсыз дүние жоқ, адамзат тегі жоқ. Сондықтан мемлекет олардың алдында дірдек қақпай, оларды билеуі керек, оларға modus peristaltikus, ырғақты құбылыс ретінде қарап, алдын-ала болжап білуге және олар кешігіп жатқан жерде олардың дамуын көтермелеуге тиісті»*. Гердердің «Идеялары…» кабинетте отырған ғалымның тартымсыз дайындаулары емес, өзінің күш-қуатын өз халқын жақсы болашаққа жеткізу ісіне жұмсауға дайын философ-көсемсөзшінің шығармасы. Гердер өз кітабын неміс әміршілеріне арнамаған, олар мұның өз ойынша, бұл шығарманы оқи да қоймас, өйткені неміс тілін олар жабайы тіл санайды әрі оны түсінбейді. Гердердің сөзі Адамға, қоғамдағы орнына қарамастан, есімі бас әріппен жазылатын Адамға арналған, Гердер оны адамдардың бостандығы, оқып-өркендеуі, игілігі үшін әрекет етуге, бүкіл адамзатқа қызмет қылуға шақырады. Тақта отырғандардың пайдалы өзгерістер жасауға сирек баратынына көзі жеткен Гердер, сөзін өз замандастарына жолдап, оларды өз тағдырын өз қолына алуға, сөйтіп, әміршілер атқармаған істі жүзеге асыруға шақырады.

И.Г. Гердер АДАМЗАТ ТАРИХЫ ФИЛОСОФИЯСЫНА ИДЕЯЛАР Он бірінші кітап Азияның ұлы тауларының етегінде, оның оңтүстік беткейінде, өзіміз тарихтан білетініміздей, әлемдегі ең ежелгі державалар мен мемлекеттер пайда болды; олардың бұл таулардың солтүстік жағында емес, тек оңтүстік жағында ғана құрылып, орнығуының себептерін бізге әлемнің осы бөлігінің табиғи тарихы айтып береді. Өйткені адам мұқтаждыққа ұшырайды, сондықтан өзінің жердегі тіршілігін күннің *

Herder J.G. Sämtliche Werke. Bd. XIV. Berlin, 1971. – 648 б.

ГЕРДЕР И. Г.

жарығы мен жылуы мол, неғұрлым жайлы мекенге көшіруге бейім болады, Күннің қызуы оның жерін жылытып, өсімдік пен ағаштардың нәрлі жемістерін пісіріп береді. Ал Азияның солтүстігінде, таулардың арғы бетінде жердің көпшілігі суық әрі биікте орналасқан және тау сілемдері оларды барлық тұсынан кесіп өтіп, облыстарды қарлы шыңдармен, шөлдермен, далалармен бөліп тастайды; мұнда жерге нәр беретін өзендер азырақ және ең бастысы олар Мұзды мұхитқа барып құяды – оның жалаңаш жағалауы, бұғылар мен ақ аюлардың мекені өзіне тек кейінгі қоныстанушыларды ғана тарта алды. Осы үстірттеу, ойлы-қырлы жерлерде, шатқалдары тік құлама жартастарға толы тауларда, біздің Ескі дүниенің далалы және таулы аудандарында ұзақ уақыт, ал кейбір облыстарында, бәлкім, барлық уақыт бойы тек сарматтар мен скифтер, моңғолдар мен татарлар, жартылай жабайы аңшылар мен көшпенділер өмір сүріп келді. Тіршіліктің жұтаңдығы мен осы жақтың қатаң табиғатының өзі адамдарды варварларға айналдырды; оқшау немесе үнемі көшіп-қонып тіршілік еткен тайпаларда дағдылы бейғам өмір салты орнықты, сөйтіп, өте тұрпайы әдет-ғұрыптардың негізінде, олардың мәңгі ұлттық мінез-құлқы қалыптасты деуге болады. Бұл солтүстік Азияның тайпаларын оңтүстіктегі халықтармен салыстырғанда, қай жағынан болсын, ерекшелеп тұрады. Егер Азияның ортасындағы таулы өлкелер мәңгілік Нұх кемесінің өзіндей, біздің жарты шарымызды мекендейтін жабайы жануарлардың барлық тегі дерлік жиналған тірі хайуанаттар бағы десек, мұндағы адамдар да ұзақ уақыт бойы хайуанаттардың жолдасы, олардың момын бақташысы немесе жабайы үйретушілері ретінде тіршілік етуге мәжбүр болды. Тек, Азияның таулары оңтүстікке қарай едәуір еңіс тартып, жазық беткейлерге ауысқан соң ғана, шұрайлы алаптарды жанжағынан қоршаған тау тізбектері оларды солтүстік-шығыстан соғатын ызғарлы желден де қорғайтын аймақтарда ғана адамдар бірте-бірте өзендердің ағыстарын бойлай отырып, мұхит жағалауына дейін қоныстанды. Осында қалалар бой көтеріп, тұтастай мемлекеттер орнады, ал неғұрлым жайлы климат адамдардың соғұрлым нәзік ой-армандары мен ізгі мақсаттарын оятты. Ал күнкөріске қолайлы табиғат адамдардың бос уақытын көбейтіп, түйсіктерін қозғап, аша бастаған соң, кезінде солтүстіктің мұздары мен жұтаң тіршілігі жібіте алмаған жүректерде әр түрлі құштарлық пен есер-елікпе сезімдер арамшөптей қаулады; адам жан дүниесінің мұндай әуесшілдігін шектейтін әр түрлі Заңдар мен ережелер жинағына қажеттілік туды. Рух ойлап тапты, ал

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жүрек құштарлана соқты: адамның құмарлық сезімдері қатты тайталасты, бірақ ақырында, уақыт өте келе, жұрт өзін тежеп ұстауға үйренді. Алайда ақылдың әлі жасай алмағанын қатал биліктің жасауына тура келетіні бар; енді Азияның оңтүстігінде мемлекеттік тәртіптер мен діндердің алып ғимараттары – мәңгілік дәстүрлер бой көтерді, бұлар – адамзат тарихының бағалы монументтері, ежелгі пирамидалар мен пұтқа табынушылардың шіркеулері секілді біздің көз алдымызда тұр, олардың әрқайсысы өзінің кескін-келбеті арқылы бізге адамның ақылойын қалыптастырудың адамзат үшін қаншалық қымбатқа түскенін білдіреді. <…> Бұл елдердің тарихы туралы жалпы пайымдаулар Біз өз тәртіптерінің ежелгілігімен және беріктігімен даңқы шыққан Азия мемлекеттерінің құрылысын қарастырдық, – адамзат тарихында олар қандай жетістіктерге жете алды? Адамдардың тарихы туралы ойға берілетін философқа олар нені үйретеді? 1. Тарих бастауларды болжайды, мемлекеттердің де, мәдениеттің де бастауы болуға тиіс; бірақ біз жоғарыда қарастырған халықтардың қай-қайсысының да бастауы қандай көмескі десеңізші! Егер менің дауысым сендіре алатын болса, мен оны көтере түсіп, кез келген қарапайым да сезімтал тарих зерттеушісін Азиядағы мәдениеттің, Азияның ең атақты патшалары мен халықтарының бастауларын зерттеуге шақырған болар едім, бірақ мұнда, қалай болған күнде де, гипотезалардан, жеке пікірдің үстемдігінен қашу керек! Азия халықтарының деректері мен ескерткіштерін, олардың ежелгі өнер туындылары мен мифологиясын және олар өздерінің санаулы ғылымдарында әлі күнге дейін пайдаланатын принциптері мен тәсілдерін олардың әрқайсысы қоныстанып отырған жермен, көршілерімен және олардың арасында болуы мүмкін қатынастармен дәлме-дәл салыстыру бұл халықтардың тарихи бастауларының түсіндірмесі бар орамды ашып берері сөзсіз. Сірә, сол кезде, мәдениет тізбегінің алғашқы буыны Селингинскіде де, грек Бактриясында да тұйықталмаған болып шығар. Дегиннің, Байердің, Гаттерердің және басқалардың ыждағатты тәжірибелері, Байяның, Паудың, Делильдің анағұрлым батыл гипотезалары, азия халықтарының тілдері мен жазуларын жинау және хатқа түсіру жөніндегі пайдалы қызмет – бұлардың бәрі ғимарат құрылысына дейінгі алдын ала жұмыстар, менің сол ғимараттың іргетасының алғашқы берік те орнықты тасы қаланған күнге дейін өмір сүргім келеді. Бәлкім,

ГЕРДЕР И. Г.

бұл тастың міндетін бізге табиғаттың көптеген ескерткіштерінен көрініп жүрген Протогея храмының қирандылары атқаратын болар. 2. «Халық өркениеті» – айтылуы қиын сөз тіркесі, бірақ ол туралы ойлау мұнан да қиынырақ, ал ең қиыны – оны іс жүзіне асыру. Әлдебір жатжерлік келіп бүкіл елді ағартуы немесе патшаның өз жарлығымен мәдениет енгізуі, – бұлар үшін көптеген қолайлы жағдайлар туа қалған кезде ғана мүмкін, өйткені халықтың мінез-құлқы мен кескін-келбетін тек тәрбие, ілім, өткінші емес, тұрақты үлгі ғана қалыптастырады. Халықтар сондықтан да ерте бастан мынадай құралға сүйенген: олар өз мемлекетінің құрамына біліммен, тәрбиемен, ағарту ісімен тұрақты айналысатын сословие енгізген, бұл сословиені не барлық өзге топтардың басына, немесе олардың арасына орналастырған. Мейлі, бұл әлі тым дамымаған мәдениеттің сатысы-ақ бола қойсын, бірақ мұндай саты адамзаттың балаң дәуірі үшін соқпай өтпейтін кезең болды, өйткені қажет кезінде осындай адамзат тәрбиешілері табылмаған жағдайда, халық өзінің надандығы мен оралымсыздығының шырмауында мәңгі қалып қойған болар еді. Ендеше, әр халықтың саяси-албырт кезінде, оған өзіндік бір брахмандар, мандариндер, талапойндар, ламалар т.с.с. керек, әрі біз, тіпті, нақ осы адамдардың өздері бүкіл Азияға тамаша, күрделі өнердің дәнін таратқанын көреміз. Халықтың осындай тәрбиешілері болғандықтан да император Яо өз қызметшілері Хи мен Хо екеуіне: «Барыңдар, жұлдыздарды бақылаңдар, Күннің қозғалысын қадағалап, жылды бөліңдер», – деп айта алған. Егер осы Хи мен Хо – екі астрономы жоқ болса, император бекерге бұйрық бермес еді. 3. Ғалымдар мәдениеті мен халық мәдениетінің арасында айырмашылық бар. Ғалым өзі айналысуға міндетті ғылым түрлерін білуге тиісті: мұндай ғылымдарды ол сақтайды және оларды бүкіл халыққа емес, өз сословиесіне жататындарға сеніп тапсыра алады. Біздегі жоғары математика мен басқа да көптеген ғылымдар солай, олар жалпы көпшіліктің қолдануы үшін қызмет етпейді, ендеше халыққа да қызмет етпейді. Ежелгілердің құпия ғылым аталған ғылымдары да солай болды. Мұндай ғылымдар ерекше сословиелердің, абыздардың, брахмандардың еншісінде болды, бұл ғылымдармен тек абыз бен брахман айналысуы тиіс болды, ал мемлекеттегі басқа топтардың адамдарының, әрбір басқа буынның барлығы да өз шаруаларымен айналысты. Мысалы, алгебра әлі күнге дейін құпия ғылым болып келеді, өйткені оның кім-кімнің де зерттеуіне ешқандай тыйым салынбағанымен, бүкіл Еуропада оны түсінетіндер шамалы. Ал біз

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

болсақ, қазір ғылыми мәдениет пен халықтық мәдениеттің аясын көп жағдайларда шатастырып алдық, тіпті, соңғысын алғашқысының көлеміне дерлік жеткіздік, ал мұның өзі пайдасыз әрі зиянды екенін айту керек; ежелгі мемлекеттерді құрушылар анағұрлым адамға тән деңгейде ойланған, өйткені ақылдырақ болған. Олар халық мәдениеті ізгі әдет-ғұрып пен пайдалы кәсіптен көрінуге тиіс, себебі халық философия мен діннің көлемді теорияларымен айналысу үшін жаратылмаған, бұл оған пайда әкелмейді деп санады. Брахмандар оқымаған касталарға әлі күнге дейін баяндайтындай мысалдар мен ертегілерді қолдану арқылы оқытудың ескі әдісі де осыдан шыққан; Қытайда кез келген таптың дерлік жалпы түсініктерінің арасындағы айырмашылықтар, үкімет белгілеген және ақылмандықпен ұстанып отырған айырмашылықтар да осыдан шыққан. Демек, егер біз шығыс Азия халықтарының мәдениетін Еуропа мәдениетімен салыстыратын болсақ, онда біздің азиялық халықтың өз мәдениетін неден көріп-танитынын және адамдардың қандай тобы туралы сөз болып отырғанын білуіміз қажет. Егер қандай да бір халық немесе қандай да бір тап ізгі әдет-ғұрыптарымен, кәсіпшілік пен өнерді білуімен ерекшеленсе, егер оның жұмыс істеу және өмірлік игілік үшін қажетті түсініктері мен ізгі қасиеттері жеткілікті болса, онда, тіпті айдың тұтылу себептерін түсіндіре алмаған, ал түсіндіру ретінде аждаһа туралы белгілі хикаяны баяндаған күннің өзінде, оның айтарлықтай білімді болғаны. Бәлкім, кезінде ұстазы оған бұл хикаяны айтқанда, оны Күн мен жұлдыздардың орбиталарына шұқшимасын деген болар. Сондықтан да мен барлық ұлттар мен олардың жеке өкілдері Жер бетінде құдай туралы метафизикалық түсінікті игеру үшін өмір сүретін, мұндай метафизикасыз – ал оның өзінің де әлдебір сөзге сүйеніп қана тұрмағанын кім білсін – халық бірден варварлар мен жетілмеген адамдардың жоққа нанатын тобырына айналатын жағдайды мүлде көзге елестете алмаймын. Егер жапон – ақылды, батыл, шебер, пайдалы адам болса, өзінің Буддасы мен Амидасы туралы не ойлайтынына қарамастан, ол мәдениетті адам саналады. Егер ол сізді ертегі айтып сыйласа, сіз оған басқасын айтып беріңіз, бітті, енді екеуіңіз бір-біріне алашағы-берешегі жоқ жандарсыз. 4. Тіпті, ғылыми мәдениеттің үздіксіз алға қадам басуының өзі де, әсіресе Ежелгі Шығыс патшалықтарындағы түсінік тұрғысынан қарасақ, мемлекетте бәрі де жақсы дегенді білдірмейді. Еуропада барлық ғалымдар көптеген ғасырлар бойындағы еңбектерге құрылған өзара бір ерекше мемлекет болып отыр; бұл мемлекеттің тіршілі-

ГЕРДЕР И. Г.

гін Еуропа державалары ортақ қаржымен және өзара қызғанышпен қолдап, ұстап отыр, бұл – жасанды қолдау, өйткені біздің бәріміз ұмтылып жүрген ғылым шыңдары жалпыға бірдей адамзат табиғатына ешқандай пайда әкелмейді. Бүкіл Еуропа – бір оқымысты империя, ол, бір жағынан іштей жарыстың рухының арқасында, ал енді бір жағынан, соңғы ғасырларда, әлемнің әр түрлі бөліктерінен таңдап алынған көмекші құралдарының арқасында, әлдебір жоғары кейіпке ие болды. Бұл тек ғалым адам ғана түсіне алатын және тек мемлекет қайраткері ғана өзі үшін пайда табатын үрдіс еді. Сонымен, бірде білім биігіне ұмтылғаннан кейін, біз бұл беталысымыздан қайта алмаймыз: біз жоғары ғылымның, әмбебап танымның сағымын қуа жөнелеміз, – біз оған ешқашан жете алмаймыз, алайда Еуропада қазіргі мемлекеттік құрылыс барында бұл мақсат біздің алға ұмтылысымызды қолдап, жебеп отырады. Бірақ күштердің мұндай қақтығысын көрмеген мемлекеттердегі жағдай бұдан мүлде басқаша болады. Өз тауларының тасасында дөңгеленіп жатқан тұйық Қытай – барлық жағынан қоршалып оқшауланған, бірыңғай империя, ал оның қаншама әр түрлі халық қоныстанған провинцияларының өзі ежелгі мемлекеттік тәртіпке сәйкес құрылған, олар бір-бірімен бәсекелеспей, толығымен орталыққа бағынады. Жапония – арал, ежелгі Британия секілді кез келген жат елдікті жауындай қарсы алатын мемлекет; толқыны тулаған өзінің мұхитында, жартастардың арасына қамалған бұл мемлекет өзі үшін өмір кешетін әлдебір әлем секілді. Тау жоталары мен жабайы халықтар қоршаған Тибет те осындай; ғасырлар бойы зорлықзомбылықтан, ауыр езгіден ыңыранып жатқан, брахмандар орнатқан мемлекеттік құрылыс та солай. Еуропада тік жартастың өзін тесіп шығып жатқан ғылым ағашының ұрығы мұндай патшалықтарда өсіпөне алар ма еді? Шығыс халықтары өздерін қоршаған саяси тіршіліктің қауіпсіздігін алып қойып жатқан еуропалықтардың қауіпті қолдарынан бұл ағаштың жемісін қабылдап ала қояр ма еді? Жыланның өзіне раушан гүлін әкелгенін көрген ұлудың бірер тырбанып барып, үйшігіне кіріп алған соң, гүлге жиіркене қарап жататыны да, міне, сондықтан. Шығыс ғалымдарының ғылымы өздері өмір сүретін елдерге есептеліп жасалған, тіпті ең келіскіш иезуиттердің өзінен қытайлар тек өздері өмір үшін ең қажетті санағандарын ғана үлгі етіп алды. Жағдайы шарасыз болғанда, сірә, көбірек алар еді, бірақ адамдардың көпшілігі, әсіресе ірі мемлекеттер төзімді әрі тастай берік келеді, ендеше қауіп көз алдына төніп келгенде ғана олар өз жүрісін өзгертеді, сондықтан әдетте бәрі де бұрынғысынша қалып, ешқандай керемет те, құбылыс

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

та бола алмайды, бірақ бұл осы халық ғылымға қабілетсіз деген сөз емес. Мұнда тек қозғаушы күштер жоқ, өйткені әрбір жаңа әрекеттің серіппесін ескі дағдының күші барлық салмағымен баса жаныштап, қозғалтпай тастайды. Еуропа өзінің ең дәріптеулі өнер санаттарын игеруге қаншама уақыт жұмсады десеңізші! 5. Мемлекеттің тіршілігін оның өзіне қарап та, басқалармен салыстыру арқылы да бағалауға болады; Еуропа мұның екеуін де қолдануға міндетті, ал азиялық державалар үшін бір ғана әдіс бар. Өйткені бұл елдердің бірде-біреуі дүниенің басқа тұстарына ұмтылып, оларды өзінің ұлылығының тұғыры еткен жоқ, бірде-біреуі атақ-даңқын шектен асырудың уын татуға әрекеттенген жоқ; әр мемлекет өзінде барды пайдаланады, соны қанағат етеді. Қытай, тіпті алтыннан бас тартты, өйткені оған өзінің осалдығын сезді, сөйтіп, өзінің алтын кеніштерін пайдалануға батпады; Қытай сыртқы сауданы да басқа халықтарды құлдыққа салмастан жүргізеді. Мұндай сараң кемеңгерлік бұл елдердің бәріне де бір даусыз артықшылық берді: оларға өздерінің ішкі ресурстарын көбірек игеріп-өңдеуге тура келеді, олардың тек шамалы көлемінің ғана есесін сыртқы саудадан қайтарады. Ал, біз, еуропалықтар болсақ, керісінше, көпестер мен қарақшылар секілді дүниенің төрт бұрышын түгел кезіп жүрміз, ал өз елімізде қандай байлықты сақтап отырғанымызды ұмытып кетеміз; тіпті Британия аралдарының өзі де Жапониядағыдай немесе Қытайдағыдай тәртіпке келтірілуден әлі аулақ. Сонымен, Еуропадағы мемлекеттік организмдер, бөтен жұрттың барлық дүниесін, жақсысы мен жаманын: татымдысы мен ащысын, шайы мен кофесін, алтыны мен күмісін жұтқан үстіне жұта беретін, ашқарақтана жанталасқан кезінде шектен аса қозып, аласұратын жыртқыштарға айналып отыр; ал шығыс елдері олай емес, олар тек өздерінің ішкі қанайналымына ғана сенеді. Бұл өмір жалқаудың тіршілігіндей баяу, бірақ соның есесіне ол өте ұзаққа созылды, егер ұйықтап жатқан жануарды сыртқы жағдайлар өлтіріп қоймаса, әлі де ұзаққа созыла береді. Бірақ та ежелгі адамдар барлық істің – өз мәдениеті ескерткіштерінің де, мемлекеттік құрылыс ғимараттарының да берік әрі ұзақ өмірлік болуын көздеді емес пе; біз болсақ тым белсенді өмір сүрудеміз, соған қарай, бәлкім, тағдыр жазған кесімді, қысқа ғұмырды да тезірек өткеретін болармыз. 6. Ақырында, адамдардың жердегі күллі шаруасында көп нәрсе жер мен уақытқа, ұлттардың мінез айырмашылықтарына байланысты болады, өйткені ең басты мәселе – ұлттың мінез-құлқы. Егер Шығыс Азия біздің жанымызда орналасқан болса, ол баяғыда-ақ қазіргіден

ГЕРДЕР И. Г.

басқа күйде болар еді. Егер Жапония аралда орналаспағанда, ол қазіргі Жапония болмас еді. Ал енді бұл мемлекеттер қазір ғана құрыла бастаса, олар осыдан үш, төрт мың жыл бұрынғы түрінде бола қоймас еді; өйткені өзіміз арқасында өмір сүріп отырған Жер атты алып жануар да дәл сонша жылға қартайды. Тектік рух, халық мінезі – болмысынан ғажап әрі таңданарлық құбылыс. Оны түсіндіре алмайсыз, оны жер бетінен сыпырып тастауға да болмайды: ол ұлттың өзі секілді тым байырғы адамдар өмір сүрген топырақтың өзіндей өте ежелгі. Брахманды оның жерінен айыра алмайсыз, ол осы бір қасиетті табиғатқа нақ оның өзіндей ешкім де еңбек сіңірген жоқ деп ойлайды. Қытай да солай, жапон да солай; өз елінен тыс жерде олар – уақытында отырғызылмаған жүзім шыбығы іспетті. Үнді тақуасы – өз құдайына, қытай – өз императорына еншілеп жүрген қасиеттерді біз бұлардан көре алмаймыз; ал олар болса, рухтың еркіндігі мен белсенділігін, еркектің намысын, әйел сұлулығын бізге қарағанда мүлде басқаша түсінеді. Үнді әйелдері үшін үйде қамалып отыра беру қиынға түспейді; қытай мандаринінің босқа жылтырауы оның өзінен басқаның бәріне көңілсіз қойылым болып көрінеді. Адам болмысына тән алуандылыққа орай қалыптасқан барлық дағдылардың мәнісі, жалпы біздің осы жер шарындағы барлық құбылыстардың мәнісі осылай. Егер біздің адам ұрпағының маңдайына мәңгі-бақи белгісіздік жолымен жетілгендік нүктесіне, адамзат көріпбілмеген және қаншама жанкештілікпен еңбектеніп, азаптанғанымен жете алмайтын нүктеге жақындай беруді тағдыр жазған болса, онда сіздер – қытайлар мен жапондар, сіздер – ламалар мен брахмандар, сіздер бұл саяхатта кеменің едәуір тыныш бұрышында отырсыздар. Сіздерді бұл жеткізбейтін нүкте алаңдатпайды, сіздер бұдан мыңдаған жылдар бұрын қандай болсаңыздар, сол күйде қала бересіздер. 7. Табиғат адам ұрпағына қандай азаптар сыйласа да, өзі салған жараларды жеңілдететін бальзам құюды да ешқашан ұмытпағанын ойлау адамзат тарихын зерттеушілерге жұбаныш әкеледі. Адамзат үшін зор ауыртпалық саналатын азиялық деспотизм оны қолайлы көретін, яғни сол ауыртпалықтардың езуші салмағын онша өткір сезінбейтін ұлттарда ғана бар. Үнділік тағдырға бойсұнып, жазмыш бұйрығын күтуде, сондай сәтте, әбден ашыққан ит оның жанынан бір адым да алыс кетпейді, өйткені үнділік жерге құлап түсісімен оның талықсып жатқан денесі өзіне азық боларын біледі, үнділік тік тұрып өлу үшін тірек іздейді, ал ит оның жүзіне, өлімнің боп-боз жүзіне телміре қарап, төзімділікпен күтеді, бұл – біз мүлде түсінбейтін өз пайдасынан бас тартудың көрінісі, дегенмен, оны қызу құмарлық та ауыстырып отырады. Бірақ өмір сал-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ты мен климаттың еркінсітіп жіберуімен қатар, өз пайдасынан бас тарту – шығыс елдерінің мемлекеттік құрылысына тән, біз үшін төзуге болмастай көрінетін көптеген кеселдерді жеңілдететін, яғни уға қарсы қолданылатын дәрі. Ал егер біз сол елдерде тұратын болсақ, мұндай азаптарға төзіп отырмас едік, өйткені біз кемсау құрылысты өзгертетін батырлық пен ерлікті өз бойымыздан таба алар едік, өйтпеген жағдайда біздің өзіміз де жұмсақтанып, үнділіктер секілді ұзақ төзіммен барлық азап-сорды көтере берген болар едік. О, ұлы табиғат-ана! Біздің адал ұрпағын қандай ұсақ-түйектермен матап тастағансың! Климаттың, тұқымның, әдеттің әсерінен бас пен мидың пішіні сәл ғана өзгеруі мұң екен, дене мен жүйкенің құрылысында әлдебір елеусіз өзгеріс болғаны сол екен – міне, енді дүниенің тағдыры да өзгеріп барады, міне, адамзат Жерде өзі жасап, өзі тәтпішін тартып жатқан істердің жалпы қорытындысы да басқаша болып барады. <…> Он бесінші кітап Иә, сөйтіп тарихта бәрі де өткінші құбылыс; Тарихтың қасиетті сарайындағы жазу да: Жалған дүние және Күл-топырақ деп жар салады. Біз ата-бабаларымыздың күлін таптап, адам тұрақтары мен патшалықтардың жермен-жексен болған қирандыларын кезіп жүрміз. Египет, Персия, Грекия, Рим бізге соқпастан, елестей өте шықты, олар өз көрлерінен елестей көтеріліп, тарихтан көрінеді. Ал егер мемлекет ғимаратының ғұмыры таусылып бара жатса, кім оған тыныш өлім тілемейді дейсіз? Тірі жандардың ортасында, тірі жандардың жарығы мен үйлерін тартып алып жатқан ескі тәртіптің сағаналарына соқтығысып қалса, кімнің зәресі ұшпайды? Ал енді кейінгі ұрпақ үңгірдегі ежелгі мүрделерді бұзатын болса, бұл орнатқан тәртіп оның мұрагеріне де дәл осындай сағана болып көрінеді де, оны жерге көміп тастайды! Жердегінің бәрінің де өткінші болуының себебі жердің жаратылысынан, жердегі жан-жануарлар тіршілік ететін мекендерден, біздің табиғи болмысымызды ұстап тұрған барлық заңдылықтардан табылады. Адамның денесі – нәзік, жаңарып тұратын қабық, бірақ, енді ол жаңара алмай қалды, ал жердегі рух денеде және денемен бірге ғана жасампаздық атқара алады. Біз өзімізбен-өзіміз тіршілік етеміз деп ойлаймыз, ал, шын мәнінде, біз табиғатта бар нәрсенің бәріне де тәуелдіміз; өзгергіш заттардың тізбегіне шырмалғандықтан біз олардың айналым заңдарына көнуге мәжбүрміз, ал бұл заңдар – өмірге

ГЕРДЕР И. Г.

келу, өмірде болу және жоғалу үшеуінен басқа ештеңе де емес. Адам ұрпақтарын нәзік жіп байланыстырып тұр, ол сәтте үзіліп, сәтте қайта жалғанады. Адам қаусаған шал болған, ақылы кемелденген кезде жер құшады, ал оның мұрагері бәрін балаша қайта бастайды, ізашарының жасағандарын талқандап, өз ұрпағына қазір өзі көріп, пайдаланып отырған күндердің мардымсыз еңбек нәтижелерін қалдырады. <…>

І. Адамгершілік – адам болмысының мақсаты, және оған жету үшін Құдай адамзат тағдырын адамдардың өз қолына табыстады Қандай да бір зат, егер ол жансыз құрал болмаса, өз мақсатын өз бойында ұстайды. Егер біз өзіміздің бойымызда жоқ кемелділіктің нүктесіне, – оған ешқашан жете алмасымызды жақсы біле тұра, қаншама күшімізді босқа жұмсап, үнемі солтүстікке бұрылып тұратын магнит секілді, – мәңгі-бақи ұмтыла беру үшін жаратылған болсақ, біз, көзсіз машиналар, өз тағдырымызды ғана жоқтап жыламай, біздің тұқымымызды жаратып, бізді ауыр азап пен сорға душар еткен күшті жоқтап жылаған, оның азап шегуіне тіпті де құдайшылдықпен емес, табалай қараған, сөйтіп, рахаттанған болар едік. Ал егер мұндай тіршілік күшін ақтау үшін, бос әрі мақсатқа жетпеген ұмтылыс бізді, қалай дегенмен, әлдебір ізгілікке итермелегенін және үздіксіз қызметімізді қолдағанын айтар болсақ, соның өзінде, бұл күш бәрібір кемеліне жетпеген, қатал болып шығар еді, өйткені мақсатсыз қызметте жақсы ештеңе де жоқ; сөйтіп, аталмыш күш өзіне лайық емес дәрменсіздік немесе зұлымдық танытып, бізге бос елес, қиял іспеттес мақсат ұсынып, алдар еді. Бірақ, бақытымызға орай, заттардың табиғаты бізді мұндай алдауға үйретпейді; егер адамзатты біз оны өзіміз танып-білген тұрғыдан, ол ұстанатын заңдарға қарап бағаласақ, онда адам үшін адамгершілік рухтан жоғары ештеңе жоқ; өйткені періштелерді немесе құдайларды көзімізге елестеткенде, біз оларды кіршіксіз, биік мұратты, ең жоғары сатыдағы адамдар түрінде көреміз. Біздің табиғи болмысымыз өзінің органикалық құрылымын нақ осы айқын мақсатқа – адамгершілікке жету үшін алғанына біз бұған дейінгі әңгімеде көз жеткізген болатынбыз; бұл үшін бізге неғұрлым сезімтал түйсік пен құмарлық, ой мен еркіндік, нәзік әрі төзімді дене, тіл, өнер мен дін берілген. Адам қандай жағдайда тіршілік етсе де,

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қандай қоғамда өмір сүрсе де, ол қашанда тек адамгершілікті ойлайды, мұны қалай түсінгеніне қарамастан, ол тек адамгершіліктің рухын ғана өңдей алды. Осы мақсат үшін табиғат еркек пен әйелді жаратты, осы мақсат үшін табиғат адамның ғұмырына әр түрлі жас кезеңін белгіледі, балалық шақты ұзақ етіп, адамды бірте-бірте, тәрбие арқылы адамгершілікке үйренетін жасады. Осы мақсат үшін жердің ұлан-байтақ кеңістіктерінде әр түрлі өмір салттары, адамдар қоғамының барлық түрлері белгіленді. Аңшы немесе балықшы болсын, бақташы немесе диқан болсын, бәрібір, қандай жағдайда да адам азық-түлік түрлерін ажыратуды, өзі мен отбасы үшін үй салуды үйренді; ол еркектерге және әйелдерге арналған киім-кешек жасап, онымен денеге сән беруді, үй шаруашылығын жүргізуді үйренді. Ол әр түрлі заңдарды, басқару формаларын ойлап шығарды, бұлар бір ғана мақсатты көздеді: әр адам ерікті, ол ешкімнің жаулығын көрмей, өз күш-қуатын жаттықтырып, неғұрлым жақсы және еркін өмірге қол жеткізуге тиіс. Бұл үшін меншіктің сақталуы қамтамасыз етілді, сөйтіп, еңбек, өнер, сауда, адамдардың өзара қарым-қатынасы жеңілдетілді; қылмыс үшін жазалар белгіленіп, жақсы азаматтарды марапаттау енгізілді, әр сословие үшін, қоғамның, отбасының өмірі үшін, тіпті дін үшін әр түрлі салт-дәстүрлер тағайындалды. Нақ осы мақсаттар үшін соғыстар жүрді, келісімдер жасалды, келе-келе соғысу құқығының бір түрі, халықтардың құқығы белгіленді, бұған қоса, адамдар өз отанынан тыс жерлерде де дұрыс қабылданып, қызметіне қарай бағалануы үшін, қонақжайлылықты қамтамасыз ететін, сауда-саттықты жеңілдететін әр түрлі одақтар қалыптасты. Осылайша, тарихтағы барлық істер адамгершілік үшін жасалды, ал барлық жөнсіздіктер, бұзықтықтар мен жеркенішті істер, – тарихта бұлар да бой көрсеткен, – адамгершілік рухына қарсы жасалған қылмыстар болды. Ендеше, адам өзі жерде орнатқан және белгілегендерден өзге және тек өз бойындағы, қанға сіңген, яғни оның о баста құдай жаратқан табиғи болмысындағы осалдық яки күштілік, арсыздық яки ізгіліктілік қасиеттерден туындайтын мақсаттан өзге ешқандай мақсатты көзіне елестете алмайды. Егер барлық жаратылымдағы кез келген затты біз оның ішкі мәнісіне және оның нәтижесіне қарай танып білетін болсақ, жердегі адамзат ұрпағының мақсатын бізге адамның табиғаты мен тарихы мейлінше айқын көрсетіп береді. <…> Егер халықтар өздері мұра етіп келе жатқан дәстүрлерге адал болғандықтан адасса, егер олар жарты жолда тоқтап қалса, онда – олардың өз адасуларының зардабын тартқаны және сол арқылы өз

ГЕРДЕР И. Г.

күнәларын жуғаны. Құдай олардың қол-аяғын байлап қойған жоқ, оларды тек өздерінің болмысы – кім екендігі, қайда және қашан өмір сүргендігі, тіршілік күшінің қалай екендігі матап ұстады. Ал олар қателескен кезде құдай келіп көмектеспеді, бұлар үшін керемет жасай қоймады, ал қателіктің салдары іс жүзінде көрінуге, сөйтіп, адамдар оларды түзетуді үйренуге тиіс болды. Бұл – табиғаттың қарапайым әрі құдайға лайықты заңы, оның ішкі бірлігі мен үйлесімі бар, одан адам баласы үшін туатын салдарлар көп. Егер тағдыр адамзатқа өзінің болмысына тән тіршілік етуді, өзі бола алатын тіршілік иесі болуды жазған жағдайда, оның табиғаты тәуелсіз, қызмет аясы бірде-бір әдеттен тыс керемет кедергі келтіре алмайтын, еркін шығармашылық өрісі болар еді. Өлі материя, түйсік бағыт беретін тірі жәндіктердің барлығы да дүние жаратылған кезде қандай болса, сол күйінде қалды, ал адамды, құдай жердегі құдай етіп жаратып, оның бойына өз бетінше әрекет етудің бастауын салып берді де, бұл бастауды қозғалысқа келтірді, бұл қозғалысты адам табиғатының ішкі және сыртқы қажеттіліктері туғызады. Өзінің ақылын пайдаланбаса, адам өмір сүре алмаған, өз өмірін сақтай алмаған болар еді, ал көп ұзамай, ақылын іске қосқаннан кейін оның алдынан қақпа ашылды, енді ол қателіктің артынан қателік жібере бастады, дұрыс емес әрекеттері де жалғаса берді, бірақ нақ осындай, оның өзінде, тіпті әлгіндей қателіктер мен адасулардың арқасында, оның алдынан тағы бір қақпа – ақылды анағұрлым тиімді пайдаланудың жолы ашылды. Адам өз қателіктерін неғұрлым тезірек аңғарып, оларды батылырақ түзетсе, соғұрлым өзі де алға басады, адамгершілігі де арта түседі, сондықтан ол өзінің ақыл-ойын ақырына дейін дамыта беруге тиіс, өйтпеген жағдайда, өз кінәсінен туған ауыртпалықтың азабын ғасырлар бойы тарта беретін болады. Біз табиғат өз заңын орнату үшін, адам баласын жер бетіне орналастыруға мүмкіндік беретіндей, ұлан-байтақ кеңістікті таңдап алғанын, сөйтіп, адамға тек адам ұрпағына ғана тән бола алатын сан алуан құрылымдар бергенін көреміз. Ол маймылмен қатар негр табиғатын орналастырды, содан бергі адамзаттың бүкіл ақыл-ойын, негрден бастап ең сезімтал адам миына дейінгі ақыл-ойын адамгершіліктің ұлы проблемасын шешуге табиғат мәжбүр етті. Жер бетіндегі бірде-бір халық өмірге қажеттің бәрін де қолдан шығармас еді, өйткені қажеттілік пен түйсік осыған алып келеді, бірақ күнкөрістің неғұрлым қолайлы жағдайлары қалыптасуы үшін, едәуір жұмсақ климатты аймақтарда тұратын мейлінше сезімтал халықтар қалыптастырылды. Ал барлық

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жақсы мен ізгі нәрсе екі ақырғы шектің арасында жататындықтан, ақыл-ой мен адамгершіліктің неғұрлым жетілген түрі де неғұрлым орташа, қоңыржай климатты аймақтардан орын табуы тиіс болды. Мұның өзі де нақ солай болып шығып, жалпыға бірдей сәйкестік заңымен толық үйлесім тапты. <…> «Адамзат қай жерде де өзін неге айналдыруға қабілетті болса соған айналды, өзінен не жасағысы келсе, соны жасады. Егер адамзат барға қанағат етсе, немесе уақыттың ұланғайыр егін жайында жетілу құралдары әлі піспеген болса, онда адамзат ғасырлар бойына бастапқы қалпында қалып, еш нәрсеге айналмаған болар еді. Бірақ, егер адамзат өзіне құдай берген барлық құралдарды, яғни пайымдауды, күшті және оңынан соққан жел әкелгеннің барлығын пайдаланған болса, онда өнер адамдарды жоғары көтерер еді, халықтар батыл әрі табанды түрде жаңа кескін-келбетке ие болар еді. Ал халық құдай берген мұндай құралдардың қадірін білмегендіктен, жалқаулыққа салынды, бұл оның өз бақытсыздығын онша сезінбейтіндігін көрсетті; өйткені әділетсіздікті жан-тәнімен сезіну, егер ол ақыл мен жігерден тыс қалмаса, қашанда құтқарушы күшке айналады. Қатыгез билеушінің орасан күштілігі себепті халықтар оған ұзақ уақыт бойы бағынып келеді деп ойлауға мүлде болмайды; деспоттықтың бірден-бір, ең сенімді тірегі – құлдардың ынжықтығы мен оңай алданғыштығы, олардың нанғыштықтан бұл әдеттерге үйреніп кетуі, ал кейінірек мұның жалқаулық пен көнбістікке айналуы. Өйткені төзу өмірді табандылықпен жетілдіруге қарағанда, әрине, оңай, – міне сондықтан да көптеген халықтар өздеріне құдай берген құқықты, құдай сыйы – ақылды пайдаланбайды. Алайда жер бетінде жүзеге асып болмағанның бәрі де болашақта жүзеге асатынына күмән жоқ; өйткені адамзаттың құқықтары ескірмейді және оның бойына құдай еккен күштер де түп-тамырымен жойылып кетпейді. Бізді гректер мен римдіктердің санаулы ғана ғасырда өз елдерінде қаншама көп нәрсеге қол жеткізгені таңдандырады; ісқимылдарының мақсаты үнемі мейлінше таза бола қоймағанымен, олар, қалай дегенмен, сол мақсатқа жете алатынын дәлелдеп шықты. Гректер мен римдіктер көрсеткен үлгі тарихта нұр шашып тұр, әрі ол кім-кімді де, тағдыр гректер мен римдіктерді сақтағандай сақтайтын, тағдыр гректер мен римдіктерге қарағанда көбірек қолдайтын қандай бір жанды да осындай істерге, тіпті бұлардан да биік ұмтылыстарға жігерлендіреді. Осы тұрғыдан алғанда, халықтардың бүткіл тарихы – адамгершілік пен адамдық қасиеттің ғажап биік мұраты тура-

ГЕРДЕР И. Г.

лы өзара айтысатын халықтардың бәсекесі, жарысы. Өздерін даңққа бөлеген ежелгі халықтар аз емес, бірақ олар жеткен мақсаттар онша оңды болмаған; ал енді біздердің неғұрлым таза және ізгі мақсаттарға жетуімізге болмай ма? Олар адам еді, біз де адамбыз, олар өмір сүрді, ал біз әлі өмір сүрудеміз, олар адамгершілік рухын мейлінше жақсы орнықтыруға бейім болды, біз де жағдайымызға, ар-ұжданымызға, борышымызға сәйкес осыған бейімбіз. Кереметті тудырмай-ақ олар жасағанды біз де жасай аламыз, біздің оған құқымыз да бар, ал құдай бізге тек өз күш-қуатымыз, ақыл-ойымыз, ынта-жігеріміз арқылы ғана көмектеседі. Жерді және жердегі барлық ақылсыз жәндіктерді жасап болған соң құдай адамды жаратты, содан кейін оған былай деді: «Менің бейнем бол, жердегі құдай бол! Патшалық құр, билік ет! Өз табиғатың бойынша қолыңнан келетін барлық игілік пен барлық жақсыны жаса; мұнда саған тылсым-керемет көмектеспейді, өйткені мен адам тағдырын адамдардың өз қолына ұстатамын, бірақ саған табиғаттың қасиетті, мәңгілік заңдары көмектесетін болады». <…>

ІІ. Табиғаттың күйретуші күштері уақыт өте келе жасампаз күштерге жол беріп қана қоймай, ақырында өздері де бүтінді құруға қызмет ететін болады Бірінші мысал. Шексіз де түпсіз кеңістікте болашақ дүниелерді құрайтын материалдар әлі қалықтап жүргенде, оларды жаратушыға материяны әр дүниенің құдай берген ішкі күштерімен үйлесімді ретпен жарату туралы ой келді. Өздерінің бөлекше бір жолын таппаған немесе Күн өзінің қуатты өрісіне тартқан нәрсенің бәрі де соған – күллі жаратылыстың орталығы Күнге қарай ағылды. Ал өзіне басқа тартылыс орталығын тапқандар соған тартылып, біртұтас дене құрады, содан бұл дене өзінің алып фокусы мен орталық нүктесінен айналып эллипс сыза бастады немесе параболалар мен гиперболалар бойынша ұшып жоғалды да қайтып оралмады. Эфир тазарды, қалқып, құйылып, сапырылысып жатқан хаостан ғаламның үйлесімді жүйесі пайда болды, содан бері, қаншама дәуірлер бойы планеталар мен кометалар Күннің төңірегінде, өз орбитасымен айналып келеді, – бұл табиғат заңының, Ғаламда тіршілік ететін құдай күштері хаосты тәртіпті дүниеге айналдырады дейтін табиғат заңының дұрыстығына мәңгі дәлел. Осы бір қарапайым әрі ұлы заң күштерді есептеп, тепе-теңдікке келтір-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ген күшінде тұрған кезде біздің Ғаламның ғимараты да мызғымайды, өйткені ол құдайдың қасиет-киесі мен қағида-заңдарына сүйенеді. Екінші мысал. Осы секілді біздің Жер де пішінсіз массадан жасалып, планетаға айналды. Ол жасалып біткенше онда стихиялық күштер тайталасып, шайқасты, бірақ, ақырында, әрқайсысы өзіне лайықты орнын тапты, ал енді сансыз дауылдар мен күйреулерден кейін, бәрі де үйлесімді тәртіпке келген жер шарына қызмет етеді. Жер мен су, от пен ауа, жыл мезгілдері, климат, жел және өзендердің тасуы, қолайлы және қолайсыз ауа-райы – бәрі де Жер пішіні мен массасының біртұтас ұлы заңына бағындырылған, Жердің айналуы мен Күннен алыстауын, бәрін де осы заң үйлестіріп, басқарады. Жер бетін жауып жатқан сансыз вулкандар енді бұрынғыдай от құспайды, мұхит та біздің құрылықты басып қалатын күкіртті тасқындар мен басқа да материалдардан қайнап, кемерінен аспайды. Тағдыр жойылуға жазған миллиондаған тірі жәндіктер құрып кетті, сау қала алғандардың бәрі сақталып қалды, осы сақталғандардың бәрі сан мыңдаған жылдардан бері ұлы үйлесім мен тәртіпте тіршілік етіп келеді. Жабайы және үй хайуандары, шөп қоректілер мен ет қоректілер, құрт-құмырсқа, балықтар, құстар мен адамдар – бәрі де өзара реттелген, ал адамдар арасында еркектер мен әйелдер, туу және өлім, өмірдің шақтары мен ұзақтығы, қуаныш пен қайғы, қажеттілік пен қанағат сезімдері ретке салынған. Осының бәрі де өз бетінше және сипаты күнде өзгеретін әр түрлі түсініксіз жағдайлардың себебінен де емес, жәндіктердің бойына біткен табиға заңдылықтарға, біздің планетамызда сақталып отырған және өмірге келіп жатқан барлық органикалық күштердің ара-қатысының теңдігіне байланысты болады. Табиғаттың бұл заңы, бұл теңдіктер әрекет етіп тұрған кезде, оның нәтижесі де, нақты айтқанда, жаратылыстың жанды және жансыз бөліктері арасындағы тәртіп те сақталады. Жер қойнаулары көрсетіп отырғандай бұл үйлесімділікке жету үшін миллиондар жойылып та біткен. <…> Адамның адасуларының бәрі – шындықты қоршаған тұман, ал адамға тән құмарлықтың бәрі – өзін-өзі білмейтін, бірақ табиғатынан тек жақсыға ұмтылатын күштің қаулап өскен бұтақтары. Теңіздің жойқын дауылдары да – үйлесімді тәртіп дүниесінің тумасы; дауылдар да дүниетәртіпке жібек самал қызмет еткендей қызмет етеді. Біз үшін қуанышты болып шығатын бұл шындықты біржолата айғақтайтын кейбір байқауларды мен енді түсінікті етіп баяндап бере алсам жарар еді.

ГЕРДЕР И. Г.

1. Теңіздерде ылғи да бір желдер соғып тұрады, ал дауылдар сирек соғады, адамдар да солай, табиғаттың ізгі заңы бойынша, жасампаздар қиратушыларға қарағанда өмірге әлдеқайда көп келеді. Жануарлар патшалығында құдай бекіткен заңның мәнісі мынада – арыстандар мен жолбарыстардың саны қойлар мен кептерлерден көп болуы мүмкін емес; тарихта да осындай игі қағида бар: Навуходоносорлар мен Камбиздер, Александрлар мен Суллалар, Аттилалар мен Шыңғыс хандар олардан анағұрлым момын қолбасшылар мен бейбіт әрі тыныш монархтардан әлдеқайда аз. Алғаш аталғандар үшін жүгенсіз құмарлық пен жалған болашақ қажет, міне, сондықтан да олар жайлы жарық төгетін жердегі жұлдыздар емес, жарқ-жұрқ етіп өте шығатын аққан жұлдыздар болып табылады. Олар, әдетте, қалыптан тыс тәрбие, сирек болса да ерте қалыптасатын дағдылар, қатаң саяси мұқтаждық жағдайында өсіп шығады, – міне, сонда адам баласының төбесіне «құдайдың қамшысы» үйіріліп, жазалау басталады. Сонымен, егер табиғат біздің қамымыз үшін өз бағытынан қайтпаса, өзі жасап шығарып жатқан сансыз түрлер мен құрамдардың арасында кей-кейде жүгенсіз құмарлықтың құлы болып, дүниені сақтаудың орнына қиратуға ден қоятын адамдарды да ара-тұра туғызып отырса, онда адамдардың да өз үміт-нанымын қасқырлар мен жолбарыстарға сеніп тапсырмауға, қайта сол қасқырлар мен жолбарыстардың өзін адамдық заңдарымен жуасытуға күштері толық жетер еді. Еуропада қазір жабайы бұқалар (тур) өсірілмейді, олар үшін бұрын барлық жерде ну ормандар өсірілетін, кейінірек амфитеатрлары үшін қажет мөлшерде бұл афикалық мақұлықтарды ұстауға Римнің өзінің де шамасы келмей қалды, – елдің мәдениеті көтерілген сайын шөл мен шөлейт те азая береді, шөл жануарлары да сирек кездесетін болады. Адам ұрпағында да солай – мәдениет өскен сайын оның табиғи қайнарларының көзі ашыла түседі, денедегі хайуандық күш әлсірейді, сонымен бірге болашағы жоқ жабайы құмарлық та басылып, семе бастайды, сөйтіп, неғұрлым нәзік адамгершілік өркені бұтақ жаяды. Бірақ, көп ұзамай, адамдардың арасында да әр түрлі, түбінде жақсылыққа апармайтын жосықсыздықтар шығуы мүмкін, ал мұндай құбылыстар балалық дәрменсіздіктің негізінде пайда болатындықтан, – Таяу Шығыстың деспоттық мемлекеттері, қатыгез Рим билігі осының айғағы, – қанқұмар жыртқыштан гөрі еркетотай баланы жуасыту оңай, өйткені табиғат, оның бәрін жеңілдететін тәртібі бізге барлық жөнсіздіктерді түзетудің және барлық жабайылық пен қанағатсыздықты ауыздықтаудың жолдарын да көрсетті. Қазір жер бетінде айдаһарлар тұратын мекендер

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жоқ, алғашқы қауымның дәулері енді оларға қарсы соғыс ашпайды, және адамдарды жеңу үшін енді Геркулестің жойқын күші керек емес. Оған ұқсас батырлар бола қалса, өздерінің қанқұйлы ойындарын Кавказда немесе Африкада жүргізе берсін, өздерінің ойына келген жерде Минотаврды аулай берсін, ал егер олар адамдар қоғамында өмір сүретін болса, онда адамдардың Герионның от құсатын бұқаларымен шайқасу үшін өз күштерін қолдануға құқығы бар екені даусыз. Мұндай батырларға өзін ерікті түрде құрбандыққа ұсынған қоғам азап пен сорға қалады, бұған оның өзі кінәлі: Римге қарсы бірігіп қарсылық көрсетпегені, барлық күшін жинап Римнің тонаушылық жорықтарын тоқтатпағаны, сөйтіп, әлемнің бостандығын қорғап қалмағаны үшін халықтардың өздері кінәлі. 2. Тарихтың барысы, әзәзіл перілердің шынайы адамгершілігінің артуына қарай, адамдар арасындағы бүлдірудің шынында да азайғанын және мұның ақыл-ой мен мемлекетті басқару өнерінің ағарту ісіне қатыстырылған ішкі заңдылықтары бойынша іске асқанын көрсетеді. Адамдардың ақыл-ойы кемелденіп келеді, енді оларға адамды жек көретін шексіз әміршінің айбынынан асқан айбын бар екені, жерді бүліншілікке ұшыратудан оны өңдеудің, қалаларды қиратудан – салудың жақсы әрі, тіпті ауыр екені бала кезінен-ақ анық бола бастайды. Еңбексүйгіш египеттіктер, терең ойлы гректер, саудагерфиникиялықтар қиратушы парсыларға, жаулап алушы римдіктерге, қазына жинаушы карфагендіктерге қарағанда, тарихқа анағұрлым биік, анағұрлым жарқын бейне болып енді, әрі олардың өмірі де тартымдырақ, пайдалырақ болды. Египеттіктер, финикиялықтар, гректер әлі де әлем жадында, жер жүзінде олардың даңқы арта түсуде, олардың жемісті еңбегі өлмейді, ал қырып-жоюшылар өздерінің бүкіл жын-перілік қуатымен бір нәрсеге ғана жете алды – олар жаулап алған патшалықтардың қирандыларында байлық пен кедейлік те бірдей өмір сүрді, ақырында, өздері тартар жазаның улы ішімдігін өздері дайындады. Ассириялықтар, вавилондықтар, парсылар, римдіктер осындай болды; ал гректер зиянкестікті жауларынан гөрі өздерінің ішкі алауыздығынан, Грекияның бірқатар облыстары мен қалаларындағы тым аста-төк өмірден көрді. Тарихтың аталған принциптері – табиғат белгілеген тәртіп болғандықтан, оларды дәлелдейтін жекелеген оқиғалар да, кездейсоқ мысалдар да емес, олар өздеріне-өздері негізделетіндіктен, яғни алдын-ала белгілі жәйттерге: адамдарды құл етуге, болмыстан астам билікке, жеңістің зардаптарына, сән-салтанатты өмірге, тәкаппарлық пен менмендікке, басқаша айтқанда, бұзылған

ГЕРДЕР И. Г.

тепе-теңдік заңдарына негізделетіндіктен, бұдан кейін бұл заңдар жердегі істердің барысымен белгілі бірлікте болғандықтан, – табиғаттың бұл заңдарын да адамдардың танып-біліп алатынына, ал танылған заңдардың табиғаттың басқа да барлық заңдары секілді, табиғаттың болмысына тән, көрінбей қоймайтын күшінің бәрін көрсетеріне, оның үстіне, өздерінің мәнісі тереңірек байқалған сайын мұндай күшін көбірек көрсетеріне қалайша күмән келтіруге болады? Математикалық дұрыстыққа, саяси есепке жатқызуға болатынның бәрі, ерте ме, кеш пе, бір бір танып-білінеді, олардың бәрінен де шындық көрінеді, өйткені Евклидтің теоремаларына, көбейту кестесінің дұрыстығына әлі ешкім де ешқашан күмән келтірген емес. Адамдардың қысқа тарихының өзі-ақ кейінгі кезде ағарту ісінің дамуына байланысты, бақытқа орай, адамды жек көруші рухтың әмірімен болатын мағынасыз қиратушы соғыстар едәуір азайғанын көрсетеді. Рим құлап, күйрегелі Еуропада бүкіл құрылысы жаулап алушы соғыстарға сүйенген ондай мемлекет қайтадан пайда болған жоқ; өздерінің жойқын жорықтарын жүзеге асырған ортағасырлық халықтар жабайы әрі мәдениетсіз болды. Бірақ бірте-бірте мәдениетті игеріп, өздерінің меншігіне ықыласы ауған соң, олар өз еріктерінен тыс, өздері де терең байқамаған түрде тамаша әрі тыныш еңбексүйгіштік, егіншілік, ғылым мен сауда-саттық рухын қабылдады. Адамдар ештеңені де жоймастан, өздеріне пайда табуды үйренді, өйткені қиратылып, құртылған нәрсе енді пайда әкелмейтіні түсінікті болды, сөйтіп, уақыт өте келе, – солай болуы табиғи нәрсе секілді, – халықтар арасында бейбітшілік пен тепе-теңдік орнады, жүздеген жылдар бойы тағылықпен жауласудан соң, адамдар әркімнің мақсаты мен тілегіне тек бірлесіп еңбек етумен ғана жетуге болатынын түсінді. Тіпті, жеке бастың пайдасы бірінші кезекке қойылатын сауданың өзі де осы жолға түсті, – табиғаттың тәртібі осылай істеткізді, оған қарсы құмарлықтар да, наным-сенімдер де ештеңе жасай алмады. Саудамен айналысушы ұлттардың қай-қайсысы да ескі нанымнан немесе көре алмаушылықтан жасалған бұрынғы мағынасыз қиратулар үшін әлі де өкініп, жылап-сықтап отыр, болашақта бұдан да көп өкінетін болады. Ақыл-ой кемелденіп келеді, қарақшылардың кемелері көпестердің кемелеріне айналуда, сауда-саттық та өзара әділеттілік пен сыйластыққа, өнер мен кәсіпшілікте үздіксіз жарысуға, бір сөзбен айтқанда, адамгершілік пен оның тұрақты заңдарына негізделіп келеді. Адамзаттың табиғи заңдарының сылап-сипаушы бальзамының шипасын сезгеннен кейін, тіпті оның адамдардың еркінен тыс, өзінің

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ішкі күші арқылы халықтар арасына таралып, жаңа елдерді бірінен соң бірін қаратып алып жатқанын көргеннен кейін біздің жанымыз ризалық сезіміне бөленбей тұра алмайды. Адамдардың қателіктер жасау қабілетін құдайдың өзі де алып қоя алмады, бірақ адам қателіктерінің табиғатына тән қасиет сол – олар уақыт өте келе, ерте ме, кеш пе, бір ашылады, сөйтіп, пайымды жан олардың болғанына айқын көз жеткізеді. Енді Еуропаның есті патшасының бірде-бірі өз провинцияларын кезінде парсы патшасы немесе, тіпті, римдіктер басқарғандай етіп басқармайды, бұл оның адамдарды өте сүйетіндігінен емес, оның мемлекеттік басқарудың мәнісін дұрысырақ түсінгендігінен, саяси есеп құралдарының ғасырлардан бері неғұрлым анық, қарапайым, дұрыс үрдіске айналғандығынан солай болып отыр. Біздің заманымызда ақылсыз адам ғана пирамида тұрғызады, парасатты әлем мұндай пайдасыз нәрсені салушының қай-қайсысын да ессіз адамға санайды, халықтарды шексіз сүйгендіктен емес, экономикалық пайымдауларға сүйенгендіктен солай санайды. Біз қазір гладиаторлардың ұрысын, жануарларды қатыстыратын шайқастарды мүлде теріс көреміз; адам ұрпағы әр түрлі албырт, есер ермектерге берілді, бірақ ақырында мұндай тағылық ойындардың назар аударуға, еңбек шығындауға тұрмайтындығын түсінді. Сол секілді бізге енді баяғы Римге ұқсап байғұс құлдарды, немесе Спартаға ұқсап илоттарды езіп-жаншуға да тура келмейді, өйткені ерікті азаматтардың мемлекеті, ежелгі мемлекеттер өз құлдарын кемсітіп, қорлап малмен бірдей ету арқылы жеткен, түптеп келгенде аса қымбатқа түскен мақсаттарға, қазір анағұрлым оңай әрі аз шығындар жұмсап жетеді. Енді адамгершілікке жатпайтын біздегі құл саудасына біздің қазір римдік құлдар мен спарталық илоттарға қарағандай өкінішпен қарайтын кезіміз де келеді, бұл адамдарға деген сүйіспеншілік сезіміміздің молдығынан емес, өз пайдамызды ойлаудан туады. Қысқасы, адамның әлсіз, адасуларға бейім табиғатына ақылды қосып бергені үшін біз құдайдың атына алғыс жаудыруға міндеттіміз, – ақыл дегеніміз – Құдайдың Күнінен келіп тұрған мәңгілік жарық нұры, ол түн түнегін түріп тастап, барлық нәрсені өзінің шынайы келбетінде көрсетеді. 3. Өнер мен жаңалық ашудың қарқындап дамуы табиғаттың өзі түптамырымен жоюға күші жетпеген барлық қауіпті шектеу және зиянсыз ету құралдарын адамдардың қолына көбірек ұстата бастады. Теңізде мезгіл-мезгіл дауыл соғып тұрады, заттардың анасы табиғаттың өзі де, адамдардың қамы үшін, оларды жойып жібере алмады; бірақ адамдар дауылдармен күресу үшін табиғат оларға

ГЕРДЕР И. Г.

қандай құрал берді екен? Берген құралы – теңізде жүзу өнері. Осы дауылдардың салдарынан адамдар өзінің тамаша өнертабысын – кемені ойлап шығаруға мәжбүр болды, енді кемесіне мінген адам дауылдан қашып құтылып қана қоймайды, ол кемесімен өзіне пайда да тауып, мұхит бетін еркін кезіп кетті. <…> Қаншама адамдардың басын жұтқан соғыс сансыратқан ғасырлар бойы қарақшылардың тұрпайы кәсібі болды. Адамдар өздерінің бүкіл арынын, бүкіл тағылық құмарлығын көрсетіп, ұзақ уақыт соғысты, өйткені бәрі де жеке адамның күшіне, оның айлакерлігіне, зұлымдығына тәуелді еді; адамның жеке басының қасиеттері қаншалықты артық болғанымен соғыс тек тонаушы мен жендеттің қатерлі ерліктерін ғана қорек етті – ертедегі, Орта ғасырлардағы соғыстар, тіпті, бергі кездегі кейбір соғыстар да осыны айғақтайды. Бірақ, халықтардың еркіне қарсы дерлік, осындай қырғыншылық кәсіптен соғыс өнері өсіп шықты: оны жасаушылар мұндай өнердің пайда болуы соғыс жүргізудің негізін де бұзатынын байқамады. Ойлап табылған өнермен жүргізілген ұрыстар көбейген сайын, соғысқа механикалық өнертабыстар көбірек қатысқан сайын, жекелеген адамдарға тән соғысқұмарлықтан да, олардың парасатсыз күш-қуатынан да келер пайда азая түсті. Олардың бәрі енді жансыз қару секілденіп, бір ғана қолбасшының ойларына, санаулы әскербасылардың бұйрықтарына бойсұнып қалды, және, ақырында, соғыс тек мемлекет басшысының құқығына берілген қауіпті әрі қымбатқа түсетін ойынға айналды. Ал ертедегі жауынгер халықтардың үздіксіз дерлік соғысқаны белгілі. Бұған Азияның көптеген халықтары да, тіпті римдіктер мен гректер де мысал бола алады. <…> Азиядағы немесе Еуропадағы мемлекеттік құрылыс өнерге айналған сайын, мемлекеттің өзі де табанын нық тірейді, оның көрші мемлекеттермен өзара байланысы да нақтылана түседі, демек, басқалары беріктігін сақтаса, бұлардың да бірде-бірі қирамайды. Іргетасы тереңнен қаланған ежелгі ғимараттар секілді Қытай мен Жапония да осылайша мызғымай, берік тұр. Грек мемлекеттерінің ежелгі саяси құрылысына да көп өнер жұмсалған, Грекиядағы негізгі мемлекеттер ғасырлар бойы саяси тепе-теңдікке жету үшін күресті. Оларды ортақ қауіптер біріктірді, егер толық бірлікке қол жеткізілгенде, ержүрек грек халқы Филипп пен римдіктердің шабуылдарын да, бір кезде өздері Дарий мен Ксерксті жеңгеніндей, тойтарып тастаған болар еді. Ал Рим басымдыққа көрші халықтардың мемлекеттік өнерінің нашарлығынан жетіп отырды; римдіктер әуелі оларды бөліндірді, содан соң оларға шабуыл жасады, римдіктер оларды бөліп болған соң бағындырып отырды. Мемле-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

кеттік өнері құлдыраған кезде римдіктердің өздері де солардың кебін құшты; Иудея мен Египет те осындай күйге ұшырады. Егер мемлекет жақсы құрылған болса, онда халық та ешқашан, тіпті оны дұшпандары басып алған кез де құрып кетпейді; қаншама кеселді құбылыстары болғанымен, Қытайдың өзі де осыған айғақ бола алады. Егер ішкі тәртіп туралы, ел жүргізетін сауда-саттық туралы, ғылым, кәсіпшілік, құқық тәртібі туралы айтар болсақ, жақсы ойластырылған басқару өнерінің пайдасы мұнан да көп екені анық; біз қандай істі қолға алсақ та, шеберлікпен атқарған сайын пайдасы да молая түсері сөзсіз. Нағыз көпес алдамайды, өйткені алдаумен байып кете алмайсың; нағыз ғалым жалған ғылыммен мақтанбайды, ал заңгер, егер ол құқықтанушы атағына лайықты болса, ешқашан саналы түрде әділетсіздік жасамайды, – өйтпеген жағдайда бұлардың бәрі де өз өнерінің шеберлері емес, шебердің көмекшілері ғана болып шығады. Сонымен, мемлекеттік өнердің басында отырған адам өзінің ақылсыздығы үшін ұялатын, ал шексіз билеушінің рөлі бұрынғысынша және әрқашанғыдай жексұрын ғана болып қалмай, кез келген мемлекеттік парықсыздық бұрыс көбейту кестесін пайдаланатыны, сөйтіп, өздеріне қисапсыз қаржы есептетіп алатыны, соның өзінде барлық басымдығынан айырылып қалатыны құдайдың ашық күніндей анық көрінген сәтте-ақ күлкілі, мағынасыз болып шығатын кезде де келеді. Тарих та осы үшін жазылады, ал қазір айтылған жәйт те онда толық әрі анық көрсетіледі. Үкіметтер алғашында мейлінше қателіктер жіберіп, олардың санынан жаңылатын болғанда, ақырында, барлық былықтардан кейін ғана адамдар өздерінің әл-ауқаты зорлық-зомбылыққа, жүгенсіздікке емес, өзіне тән табиғат заңына – ақыл мен әділеттілікке сүйенетінін түсініп, соған бейімделді. <…>

ІІІ. Адам баласына мәдениеттің бірнеше сатысынан өтіп, әр түрлі өзгерістерді бастан кешіруді тағдыр жазған, бірақ адамдардың баянды әл-ауқаты тек ақыл-ой мен әділеттілікке негізделген Табиғаттың бірінші заңы. Математикалық жаратылыстану зат өзінің тыныш немесе қозғалыстағы күйін сақтауы үшін, өзіндік бір жетілгендік, яғни осы заттың күшіне тән әрекет тәсілінің ең көп немесе ең аз шамасы қажет екенін дәлелдеді. Мысалы, егер біздің Жердің

ГЕРДЕР И. Г.

ауырлық центрі оның ең терең нүктесіне орналаспаса, сонымен бірге осы нүктеге жиналатын және одан шығатын барлық күштер үйлесімді тепе-теңдікте болмаса, онда Жердің өзі де тіршілік етпеген болар еді. Демек, табиғаттың осы бір тамаша заңына сәйкес дүниеде бар және өзіне тән физикалық күйге, игілік пен қажеттілікке ие заттың қайқайсысының да оның дүниеде болуын қамтамасыз ететін орнықты ядросы бар. Табиғаттың екінші заңы. Нақ осы секілді, құрамы күрделі және шектеулі заттар мен олардың жүйесінің бүкіл жетілгендігі, әсемдігі осындай ең көп шамаға сүйенетіні дәлелденген. Нақты айтқанда, қандай да бір шамаластық, үйлесімді тепе-теңдік ұқсастықпен және өзгешелікпен, құралдардың қарапайымдығымен және көрінулердің алуандығымен, ең анық және жемісті мақсаттарға аз күш жұмсауымен анықталады; табиғат барлық нәрседе – өз жаратындысына беретін пішінде, олардың қозғалысын белгілейтін заңдарда, өзінің барлық зор және шағын құбылыстарында осындай пропорцияны сақтайды, – ал адамдардың өнері, олардың шамасы жеткенінше, табиғатқа еліктейді. Мұнда әр түрлі ережелер өзара бірін-бірі шектеп отырады, сөйтіп, әлдебір нәрсе бір ережеге сәйкес өседі, басқа ережеге сәйкес азаяды, нәтижеде пайда болған бүтін зат ең жақсы, құнтты да тамаша пішінге келеді, сонымен бірге іштей орнықтылыққа, игілік пен шынайылыққа ие болады. Тамаша заң! Ол табиғаттан бейберекеттік пен негізсіздікті аластайды, сөйтіп, дүниенің әрбір құбылмалы, шектеулі бөлшегінен бізге жоғары сұлулықтың заңы көрінеді. Табиғаттың үшінші заңы. Нақ сол секілді, егер затты немесе жүйені оның өзіне тән қалыпты, игі және әсем күйінен шығарып жіберсе, онда өзінің ішкі күштері оятқан зат немесе жүйе тербеліп яки пішін сыза отырып, бастапқы қалпына қайта келе бастайды, өйткені бұл күйден тысқарыда олар орнықты әрі баянды бола алмайды. Ішкі күштер анық және алуан түрлі болған сайын заттардың, іс жүзінде, өз пішініне тікелей қайта оралу мүмкіндігі азаяды және тербелістер мен шайқалыстар күшейе түседі, ол хал-жай күштердің немесе үйлесімді қозғалыстардың тепе-теңдігіне оралғанша, сол арқылы затқа тән орнықтылыққа жеткенше тоқтаусыз жалғасады. Бүкіл адамзат, сондай-ақ әрбір жеке адам, әрбір қоғам мен әрбір ұлт саналуан жанды күштердің берік, тұрақты табиғи жүйесі болғандықтан, біз енді мұндай жүйенің тұрақтылығы неде екенін, асқан сұлулық, ақиқат пен игілік қай нүктеде тоғысатынын, және бұл жүйе, егер ол ауыстырылған болса, өзінің бастапқы күйіне қандай жол-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мен жақындайтынын қарастырып көрелік. Тәжірибе мен тарих мұндай ауыстырулардың көп болғанын көрсетеді. *** 1. Адамзатты аса мол күштер мен тума қабілеттерден құралған жоспардың нобайы, алуан-алуан нұсқалар деуге болады, ал табиғатта бәрі де мейлінше анық әрі нақты адамға сүйенеді, адамзаттың ұлы және сан қырлы қабілеттері біздің планетамызда тұратын миллиондаған адамдардың арасында бөлініп берілуі мүмкін, әйтпесе олар мүлде көріне де алмайды. Өмірге келе алатынның бәрі Жерде өмірге келеді, табиғат заңдарына сәйкес тұрақтай алатынның бәрі Жерде орныға алады. Сонымен, әрбір жеке адамның өзінің сырт келбетіне де, ішкі қабілеттеріне де сәйкес мөлшерлі шама-шарқы болады, ол сол үшін де жаратылған, сол үшін де өзін баулып-тәрбиелеуге тиіс. Мұндай шамашарық тым аурушаң және жарымжан, өлі мен тірінің арасындағы адамнан бастап, гректердің құдай-адамының керемет келбетіне дейін, африкалық негр миының құштар қызулығынан бастап асқан кемеңгерлік қабілетке дейінгі адам тіршілігінің барлық түрін, формаларын қамтиды. Сондықтан да әрбір пенде сүрініп және адаса жүріп, арып-ашып, өзін тәрбиелеп, барлық қабілетін жаттықтыру арқылы өз күштерінің тиісті шама-шарқына жетуге ұмтылады, өйткені ол үшін тұрмыстың толықтығы тек осындай шама-шарыққа ие болудан көрінеді; бірақ толымды тұрмысқа кемел, тамаша және таза түрде жету бақыты көп адамға бұйырмайды. 2. Әрбір адам өзімен-өзі тек аса жетілмеген түрде ғана тіршілік ете алатындықтан, әрбір қоғамда өзара мейлінше ықпалдасушы күштер қалыптасады. Осы бір асау, тәртіпке көнбейтін күштер, әрқашан қателеспейтін табиғат заңдарына сәйкес, өздерінің қарама-қайшы ережелері бірін-бірі шектегенше өзара тайталасуын тоқтатпайды, ал тоқтатқан кезде қозғалыс тепе-теңдігі мен үйлесімінің әлдебір түрі пайда болады. Халықтар тұрған жеріне, уақытқа және ішкі мінез-құлқына байланысты өзгеріске ұшырайды; кез келген халықта басқалармен салыстыруға болмайтын, тек оның өзіне тән жетілу шамашарқының белгісі бар. Халықтың жеткен шама-шарық биігі неғұрлым таза әрі жарқын, ал оның рухының кемелденген күштері жаттығатын тақырыптары неғұрлым пайдалы болған сайын, олардың қазыналы ойлары өздерін ізгі мақсаттарға бағыттап, мемлекеттің барлық буындарын байланыстыратын берік және анық дәнекерге айналған сайын

ГЕРДЕР И. Г.

халықтың өмірі де баянды бола береді, халықтың адамзат тарихындағы бейнесі де жарқырай түседі. Біз бірқатар халықтардың тарихтағы жолын шолып шықтық, біз олар ұмтылған мақсаттардың уақытқа, тұрған жеріне т.б. жағдайларға байланысты қаншалықты әр түрлі болғанын анықтадық. Қытайлықтар нәзік мораль мен сыпайылықты, үнділер әлдебір өзіндік тазалықты, сабырлы ынта мен төзімділікті, финикиялықтар теңізде жүзу мен сауда-саттық рухын мақсат етті. Гректердің бүкіл мәдениеті, әсіресе афин мәдениеті – өнерде де, әдетғұрыпта да, білім мен саяси құрылыста да сезім сұлулығының ең жоғары шегіне жетуге ұмтылды. Спарталықтар мен римдіктер отаншылдық ерлікке, отанын сүюге күш салды, бірақ әрқайсысы әр түрлі жолмен күш салды. Мұндай жәйттерде басты мәселе уақыт пен мекенге тәуелді болғандықтан ертедегі халықтардың ұлттық атақ-даңқының өзгешелік белгілерін өзара салыстыру мүмкін емес деуге де болады. 3. Соның өзінде де біз бәрін жасап жатқан тек бір ғана бастау – адамның ақыл-ойы екенін көріп отырмыз, ол қашанда көптен – бірыңғайлық, бейберекеттіктен – тәртіп, әр түрлі күштер мен мақсаттардан – өзінің тура әсемдігімен ерекшеленетін шамалас тұтастық жасаумен айналысады. Қытай өзінің бағын безендіретін пішінсіз жасанды жартастардан Египет пирамидасына дейін және гректің сұлулық идеалына дейін – бәрінде де ой салынған, өз жоспарларының әр түрлі сатысын орындағанымен, ойлауын тоқтатпайтын адамның парасатты мақсаттары бар. Егер ақыл терең пайымдап, өзіндік мақсаттың биік нүктесіне жақындаса, одан енді оңға да, солға да бұрылуға болмайды, бұл жасампаздық нәтижелері де үлгілі болып шығады; барлық уақыттардағы адам ақыл-ойының мәңгілік ережелері де солардан көрінеді. Айталық, мысалы, Египет пирамидасынан немесе грек және Рим өнерінің кейбір туындыларынан жоғары тұрған әлдебір дүниені көзге елестету мүмкін емес. Олардың бәрі де адам ақыл-ойының өзіндік бір маңызды проблемаларды түпкілікті шешуін көрсетеді. Сондықтан сол проблеманың өзін қайткенде жақсырақ шешуге болар еді және оны әлі шешілмеген-міс деп қандай да бір болжау жасаудың түкке де қажеті жоқ, өйткені олардың арнайы белгіленген мақсатты толық орындап біткені, неғұрлым оңай, алуан түрлі, тамаша тәсілмен орындап біткені даусыз. Бұдан бұлтару қателесуге соқтырар еді, және, тіпті қатені мың мәрте қайталап, шамасыз көбейткеннің өзінде, бәрібір қол жетіп қойған мақсатқа, өзіндік бір ұлы мақсатқа, ең бір жоғары нүктеде тұрған мақсатқа қайта оралуға тура келер еді.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

4. Сондықтан мәдениеттің бір тізбегі өзінің ирегімен және қашанда бір жағына ауытқи тартатын сызығымен біз қарастырған ұлттардың бәрін, сондай-ақ енді қарастыратынымыздың бәрін біріктіреді. Бұл сызық ұлттардың әрқайсысы үшін қандай шаманың ұлғаятынын, ал қандайының азаятынын көрсетіп тұрады, және ол жететін жоғары нүктелерді, ең биік шаманы белгілейді. Қайсыбір шамалар бірін-бірі жоққа шығарады, енді біразы бірін-бірі шектейді, бірақ, ақырында, тұтастай алғанда белгілі шама-шарық мөлшеріне келеді, сондықтан ұлттың бір бағытта жеткен кемелдігі негізінде оны барлық бағытта соған жетті деген қорытынды жасау мейлінше жалған тұжырым болып шығар еді. Егер, мысалы, Афинада тамаша шешендер болған десек, бұл ондағы басқару формасы да өте жақсы болған дегенді білдірмейді, ал егер бүкіл Қытайға өз моралі сіңірілген болса, бұл Қытай мемлекеті барлық мемлекетке үлгі деген сөз емес. Басқару формасы шешеннің тамаша нақылдарымен немесе көтеріңкі рухтағы сөзімен емес, басқа өлшем биігімен сәйкестендіріледі, дегенмен, ақырында, ұлт игерген нәрсенің бәрі де өзара байланыста болып, бірін-бірі жоқ ететіні немесе шектейтіні де рас. Адамдар арасындағы байланыстың барынша жетілуі – міне, мемлекеттің бағын жандыратын күш осы, басқа ешқандай биік шама-шарық бұған жеткізе алмайды; тіпті, егер халықта кейбір тамаша қасиеттер болмаған жағдайдың өзінде, бұл солай болады. 5. Тіпті бір халықтың өзінде оның еңбегімен жеткен ең биік шама қашанда мәңгілік тұрмайды және қашанда бұлай тұруға тиісті де емес, өйткені ең биік шек – уақыт сызығындағы нүкте ғана. Бұл сызық тоқтамайды, алға тарта береді, ал тамаша нәтиже беретін жағдаят көп болған сайын, ол жойылуға бейімделе, өткінші уақытқа тәуелді бола түседі. Үлгілердің басқа дәуірдегі халықтар үшін заңға айналғаны дұрыс та болған шығар, қазір олай емес, өйткені тікелей мұрагерлер, әдетте, ең биік шама-шарыққа тым тақау келеді әрі, кейде, тіпті өзі жеткен ең жоғары нүктеден асып түсуге әрекеттенемін деп, төмен сырғып түседі. Ал өмір сүріп отырған халықтың нақ өзінің төмен сырғуы бұдан да тез әрі қауіпті – ол қайнау нүктесінен қату нүктесіне бір-ақ жетеді. *** Жекелеген ғылыми пәндердің тарихы, жекелеген халықтардың тарихы мұндай максимумдарды есептеп шығаруы тиіс, сондықтан мен тым болмағанда, ең атақты халықтар туралы және ең белгілі замандар туралы осындай тарих жазылғанын қалар едім, өйткені біз қазір тек

ГЕРДЕР И. Г.

тұтастай адамзат тарихы туралы және оның әр түрлі формаларда, әр түрлі климат аймақтарында бастан кешірген негізгі хал-жайы туралы ғана айта аламыз. Адамзат тарихының негізгі жай-күйі – адамгершілік рухы, яғни қоғамдағы таптардың барлығында, адамдар айналысқан барлық істе ақыл-ой мен әділеттілік, иә, тек осылар ғана болуы керек. Сонымен бірге мұндай хал-жайдың негізгі болуы – қайсыбір шексіз билеушінің соны қалауынан да емес, дәстүр күшінің барлық адамдардың көзін соған жеткізуінен де емес, табиғат заңдары солай, адам ұрпағының тіршілігі де сол заңдарға сүйенеді. Тіпті адамзаттың ең кінәратты қауымдасуларының өзі де бізге: «Егер бізде ақыл мен парасаттың қандай да бір сәулесі сақталмаса, біз жарық дүниеден баяғыда-ақ жоғалған болар едік, тіпті біз мүлде жаратылмаған да болар едік», – деп тұрғандай. Адамзат тарихының бүкіл арқауы бастау алатын нүкте – міне осы, сондықтан біздің оған барынша мұқият көңіл бөлгеніміз жөн. Біріншіден. Біз адам жасампаздығында не нәрсені бәрінен жоғары бағалаймыз, олардан нені күтеміз? Парасатты, жоспарлылықты, ниеттілікті бағалаймыз және күтеміз. Егер бұлардың ешқайсысы жоқ болса, адамға тән де ештеңе жоқ, – соқыр күштің әрекеті болып шығады. Тарихтың ұланғайыр кеңістігінде адамның ақыл-ойы қай жерді шарласа да, ол тек өзін ғана іздейді және өзіне ғана ие болады. Өзінің жиһан кезген сапарында таза ақиқат пен адам сүйгіштікті неғұрлым көп кезіктірсе, оның жасампаздық еңбегі де соғұрлым орнықты, пайдалы, тамаша болады, олардың ережелерімен тарихтың барлық кезеңдеріндегі барлық адамдардың ойы мен жүрегі де мейлінше тезірек келіседі. Екіншіден. Әлемнің бүкіл тарихында тағдырдың барлық өзгерістеріне қарамастан, өзі жасаған әрбір істе, өмір бойы парасатты және ізгі күйінен айнымайтын ақкөңіл әрі ақылды адамның түрінен асқан бірде-бір қуанышты көрініс жоқ. Ал енді ұлы әрі ізгі ниетті, бірақ ақыл-ойы адасып жүрген, табиғат заңдарына сәйкес, ол өзінің бұл қателігі үшін тек жазасын тартуды ғана күте алатын адам біздің кеудемізде қандай өкініш тудырады десеңізші! Адамдардың тарихында мұндай бұзылған періштелер өте көп, біз адамның ақыл-ойы құралы қызметін атқаратын тән қабығының бостығына жоқтау айтамыз. Пенде қандай төзімсіз, ол күннен-күнге бүгіле түседі, әдеттен тыс, төтенше жәйттің бәрі оны жолдан тайдырып жібереді! Өзін құрметтегендей болып көрінуі, алыстан бір бақыттың қол бұлғағандай болуы, күтпеген оқиғаның кездесуі, бітті, қаңғыған оттар бір адамды орға, құрдымға алып кетті; енді біреу өзін-өзі түсінуге өресі жептей, зорланудан демі

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

құрып, құлап түсті. Ал енді әлдебір бақытсыздыққа тап болған бақытты адамның екі жолдың айырығында тұрғанын көргенде, әлі де болса парасатты, әділетті, бақытты болуға күші жетпей жүргенін оның өзі де сезетінін көргенде, бізді терең аяушылық сезімі билеп алады. <…> О, адамдардың ұлы әкесі! Адамзат ұрпағына осыншама жеңіл, осыншама ауыр тағлым берермісің?! Олар тек парасаттылық пен әділеттілікті оқуы керек; үйренсе болғаны – қадам басқан сайын жарық олардың жанын нұрға бөлейді, жүрегіне ізгілік ереді, өмірі бақытқа кенеледі. Егер мұндай сыйларды пайдаға жарата алса, олардың рухына адал болса, онда негр де өзінің гректен бір кем емес қоғамын құрып алады, ал үңгір адамы – қытайдай құлпырып шыға келеді. Тәжірибе кім-кімді де алға жетелейді, ал ақыл мен әділеттілік әркімнің де ісіне тиянақтылық, әдемілік пен тиісті шама-шарық береді. Ал енді адам өзі үшін өте маңызды өмірдің осы бір жетекшілерін тастап кетсе, оның бақытын кім баянды ете алады, адамгершілікке жатпайтын әрбір әрекетті жазаламай қоймайтын құдай-аналардан оны кім арашалайды? Үшіншіден. Осы айтылғандардан адамзатта ақыл мен адамгершіліктің шамаластығы бұзылысымен оның кері оралатыны көрінеді, шамаластыққа қайтадан жету өте сирек болады, бола қалған күннің өзінде екі шектің арасында жанталасқан шайқалыс тудырады. Бір құмарлық ақылдың орнықтылығын жойып жіберді, екіншісі бар күшімен алғашқыны бас салды, осылайша, қайтадан тыныштық орнағанша, тарихта жылдар, ғасырлар өтіп кетеді. Александр ұланғайыр аумақтағы орнықты жағдайды жоқ қылды, ол өлгеннен кейін де бұл аймақтарда дауылдар соғып тұрды. Рим бір жарым мың жылдан астам уақыт тұтас әлемнің тынышын кетірді, жоғалған орнықтылықты бірте-бірте қалпына келтіру үшін жарты әлемнің тағы халықтарының күші қажет болды. Елдер мен халықтар осылайша астан-кестен болып жатқанда табиғатта қандай бірқалыпты қозғалыс бола қойсын!? Жалпы айтқанда, біздің жеріміздегі мәдениет жолы – ирелең, күрт бұрылысты, жары мен кемері көп жол, ол жайылма өзеннің бірқалыпты, тыныш ағысы емес, орманды тау беткейінен құлаған тасқынды су; мәдениет ағысы жер бетіндегі адам баласының құмарлығын сарқырамаға айналдырады. Адам ұрпағының бүкіл тәртіп жүйесі осындай шайқалыстарға, осындай күрт өзгеріске есептеліп, икемделгені анық. Біз оң және сол жағымызға алма-кезек аударылып, шайқақтай бассақ та, бәрібір алға қарай жүреміз, – халықтар мен бүкіл адамзат мәдениеті де осылай адымдайды. Біздің әрқайсымыз да, орнықты орталыққа жеткенше,

ГЕРДЕР И. Г.

екі шектің де әсерін бастан кешіреміз, – маятник осылай шайқалады. Ұрпақтар жаңарады, үздіксіз өзгерістер болып жатады; дәстүрдің жазып кеткеніне қарамастан, бала өзінше жаза бастайды. Аристотель – Платоннан, Эпикур – Зеноннан аулақ болуға тырысты, міне, енді алаңсыз ұрпақтары оларға күнілгері кесіп-пішілген көзқараспен қарамай, әрқайсысының пайдалы жақтарын алып, кәдеге жаратып отыр. Нақ осылайша, біздің денеміздің машинасы да, соқпай қоймайтын, уақыт туғызған қарама-қайшылықтарды жарып өту арқылы, адамзаттың саулығын сақтай отырып оған игілік әкеледі. Бірақ адам ақыл-ойының ағысы қалай бұлталаңдаса да, түзу бағыттан қанша бұлтарса да, қандай бұрыш жасап бұрылса да, ол өз бастауын ақиқаттың мәңгі ағысынан алады, ал бұл ағыстың табиғаты өз жолында құмға сіңіп кетпейтін болып жаратылған. Одан су алған адам өз бойына саулық пен өмірлік күш те алады. Дегенмен, ақыл да, әділеттілік те табиғаттың бір ғана заңына сүйенеді, біздің болмысымыздың тұрақтылығы да содан шығады. Ақыл заттардың өзара байланысын реттеу және оны тұрақты шамаластыққа айналдыру үшін бұл байланысты өлшеп, салыстырып отырады. Әділеттілік – бұдан басқа нәрсе, ол ақыл-ойдың моральдық шамашарқы, біздің бүкіл әлем солардың үйлесімінде тұрған, қарама-қарсы бағытталған күштердің тепе-теңдігі формуласы ретінде көрінеді. Сонымен, біздің Күнді де, барлық күндерді де, адамның ең елеусіз қылығын да – бәрін ылғи да бір ғана заң қамтиды; бүкіл болмыс пен күллі жүйелерді де бір ғана нәрсе – қарым-қатынас сақтайды, олардың күштері де тәртіп пен тыныштықты мезгіл-мезгіл қалпына келтіріп отыратын осы қарым-қатынаста сақталады.

ІV. Ақыл-ой мен әділеттілік өзінің ішкі табиғатының заңдары бойынша уақыт өте келе адамдар арасында анағұрлым кең қанат жаюы, сөйтіп, олардың адамгершілік рухын орнықтыруға көмектесуі тиіс. Адамзат тарихындағы бейберекеттік пен мардымсыз жетістіктер жайында күдіктену мен шағымданудың бәрі қайғыға батқан жиһанкездің жолдың қысқа бөлігін ғана бақылап отырғаны секілді көрінеді. Егер ол айналасына дұрыстап қарап, алысыраққа көз жіберсе, егер ол тарихтан азды-көпті белгілі дәуірлердің өзін ғана сабыр-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мен салыстырып шықса, бұған қоса адамның болмысын зерделеп, ақыл-ой мен шындықтың не екенін ой таразысына салып қараса, жаратылыстану ғылымындағы ең даусыз ақиқатқа күдіктенбегендей, ізгіліктің ілгерілеген қозғалысына да күдіктенбес еді. Мыңдаған жылдар бойы адамдар Күн мен жұлдыздар қозғалмай, бір орнында тұр деп ойлап келді; енді бізде телескоп секілді тамаша аспап бар, қазір біз Күн де, жұлдыздар да қозғалатынына күдік келтірмейміз. Тарихи кезеңдерді неғұрлым дәл салыстыру да солай – ол бізге қозғалыс шындығының қыр-сыры көп екенін аңғартып қана қоймайды, бейберекеттік болып көрінгенімен, адамның табиғатынан туындайтын ізгіліктің ілгері басқан қадамы жүріп өтетін заңдарды есептеп шығаруға мүмкіндік береді. Мен қазір ежелгі дәуірдің шетінде тұрсам да дүниежүзілік тарихтың ортасында тұрғандаймын, сондықтан алда бізге жол сілтеуші болатын бірқатар жалпы принциптерді ғана белгілеп көрсетемін. Біріншіден. Өздерінің табиғаты талап еткеніндей, уақыт кезеңдері бір тізбекке бірігеді, бірақ адам тіршілігіне тән жәйттер де бір тізбекке бірігеді, бұл уақыт туғызған нәрсе, мұнда оның барлық көріністері мен туындылары бар. Ешқандай жалған тұжырым бізге Жер сан мыңдаған жылдар бойы қартайған жоқ, және жиһанкез-жер өзі пайда болғалы бері өзгерген жоқ деп дәлелдеуге мүмкіндік бермейді. Жер қойнауы бізге Жердің бұрын қалай болғанын көрсетеді, ал айналамызға қарасақ, Жердің біздің кезіміздегі келбетін көреміз. Мұхит қазір баяғыдай бүкіл жер бетінде толқын атып, шулап жатқан жоқ, өз кемеріне келіп тынышталған; барлық бағытта арқырап жатқан өзен-сулар да өз арнасымен ағатын болды, өсімдіктердің де, бүкіл органикалық заттардың да қаншама ұрпағы ауысып, өздеріне ықпалын тигізген қаншама жылдар тізбегін артқа тастады. Жарықтың бірде-бір сәулесі жерде ізін қалдырмай босқа кеткен жоқ – жер жаралғалы солай болып келеді, – ағаштың бірде-бір жапырағы бекерге түскен жоқ, өсімдіктің бірде-бір ұрығын жел босқа ұшырып әкеткен жоқ, бірде-бір жануар өз пайдасын тигізбестен күл болған жоқ, жалпы, қыбырлаған жәндіктің бірде-бір әрекеті ізтүзсіз кеткен емес. Мысалы, өсімдіктер қаулап көтерілген соң шамашарқынша бүкіл жер бетіне тарады, осылайша әрбір жанды нәрсе оған табиғат белгілеген шектің аясында, басқа жәндіктерді ығыстырып берген орында өсіп көбейді, бұған қоса адамның еңбек сүйгіштігі, тіпті, адамның қолымен болған барлық мағынасыз қиратулар да – осының бәрі де Уақыттың қуатты қаруына айналды. Қираған қалалардың

ГЕРДЕР И. Г.

орнында алқаптар гүл атты, олардың қирандыларын стихияның күл-топырағы басып, ұмыт болды, жаңа ұрпақтар келіп, өткеннің қалдығының үстіне үй-жайлар тұрғызды. Құдіретті күштің өзі мұны өзгерте алмайды: кейіннен болғаны – кейінгі нәрсе, бізге дейінгі, сан мыңдаған жылдар бұрынғы Жердің келбетін қайта қалпына келтіру енді мүмкін емес, сонымен бірге ол мыңжылдықтардан, олардың салдарларынан ешқайда қашып құтыла алмайсың. Сонымен, уақыттың алға жылжуы өзімен бірге адам баласын да алға жылжытады, өйткені адам да жер мен уақыттың тумасы. Егер қазір осында адамның арғы атасы келіп, өзінің ұрпағын көрсе, қалай таңданар еді десеңізші! Оның денесі жасөспірім жер үшін жаратылды, сондықтан оның тұла бойы, бүкіл өмір салты, бүкіл ойлау жүйесі – бәрі де сол кездегі Жерде, оның барлық стихияларында қалай болуға тиіс болса, солай болады; өткен алты және одан көбірек мыңжылдықта Жерде аз өзгеріс болған жоқ. Қазірдің өзінде Американың кейбір облыстары, Американы ашқан кездегідей емес, ал енді бірер мыңжылдықтан кейін оның тарихын роман секілді оқитын болады. Біз қазір Трояны жаулап алу тарихын осылайша оқимыз және бұл қаланың тұрған жерін іздеп таппақшы болып жүрміз, оның үстіне Ахиллдың мүрдесін, құдай теңдес қаһарманның сүйегін босқа іздеп әуреленеміз. Адамзат тарихы үшін ертедегі адамдардың бойы мен дене пішіні туралы, олардың тамағы мен ішіп-жеу мөлшері туралы, олардың күнделікті айналысатын шаруасы, көңіл көтеру шаралары туралы барлық деректерді жинау, олардың махаббат пен неке жайында, ізгілік және құмарлық жайында, жер бетіндегі дұрыс өмір мен өлгеннен кейінгі өмір жайында не ойлайтыны туралы деректердің бәрін жинап, олардың және оларға қатысты оқиғалардың уақытын, жерін және шынайылық деңгейін анықтау өте бағалы болар еді. Осы бір қысқа уақыт аралығының өзінде біз адам ұрпағының ілгерілеп дамуы мен мәңгі жас табиғаттың тұрақтылығын, жер-ана бастан өткеріп жатқан үздіксіз өзгерістерді байқарымыз анық. Жер-ана адам ұрпағының ғана қамын жемейді, өзі өмірге әкелетіннің бәрін әуелі құрсағында көтеріп, одан соң бауырына алып әлпештеп, ешқайсысын да алаламай бағып қағады, ал егер олардың біреуі өзгерсе, онда басқалары да өзгеруі тиіс. <…> Екіншіден. Адамның тұрағы бізді адамзаттың ілгерілеуші қозғалысымен бұдан да көрнекірек таныстырады. Адамдар бейне бір үңгір адамдары секілді өз үңгірлерінде немесе өздерінің тұрағын жауып алып, әрбір бөтен адамды жауындай

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

көріп отырған кездер қайда қалды? Замананың ауысуына үңгір де, төрт қабырға да – ештеңе де қарсы тұра алмады, адамдардың бір-бірімен жақын танысып, араласуына тура келді, өйткені олардың бәрі де адамзаттың бір ұрпағы және олар бір ғана шағын планетада өмір сүреді. Әрине, адамдар әуелде бір-бірімен жаулар секілді танысқаны өкінішті, олардың әуелде бір-біріне қасқырларша тіксіне қарағаны да өкінішті, – бірақ мұның өзі солай болуға да тиіс еді. Әлсіз күштіден тайсақтады, алданған алдаушыдан қашқақтады, ал қуып жіберілген адам өзін қуушы тағы да қуып жібере ме деп қорықты, тәжірибесіз жас кім көрінгеннен жасқақтады. Бірақ мұндай балалық үрей, оны жамандық ретінде қолданғанымен, табиғаттың ағымын өзгерте алмады: бірігу бұғалығы бір ғана тайпаны байлаумен тоқтаған жоқ, бастапқыда аяусыз байлағанымен, мұнысы алғашқы қауым адамдарының дөрекілігіне сәйкес келіп жатты. Ақыл-ойдың дамуы түйінді кесіп тастай алатын еді, бірақ бірлік дәнекерлерін ажырата алмады, енді сол кезден бері ашылған жаңалықтарды жоқ ету де мүмкін емес. <…> Үшіншіден. Адам рухының өткендегі бүкіл қызметі өзінің ішкі табиғаты жөнінен адам ұрпағының адамгершілік рухы мен мәдениетін тереңірек негіздеу және кеңірек тарату құралын іздестіру болды. Суға түсірілген алғашқы сал мен еуропалық кеменің арасын қандай өлшеусіз қашықтық бөліп жатыр десеңізші! Теңізде жүзуге қажетті салды ойлап табушы да, әр түрлі білім мен ұсталық саласындағы өнертапқыштар да өздері ашқан және ойлап тапқанның бәрін жинап біріктіргенде не шығарын ойлаған жоқ, олардың әрқайсысы қажеттілік немесе әуесқойлық жетегінде әрекет етті, тек адамның ойлау табиғатындағы, жаратылыстағы барлық заттың өзара байланыстылықтың арқасында ғана бірде-бір тәжірибе, бірде-бір жаңалық адамзат үшін бекер-босқа кетпеді. Бұған дейін еуропалық кемені көрмеген аралдықтар, оған басқа дүниеден келген ғажайыпты көргендей таңдана қарады, ал тұңғиық теңіз үстіндегі кемені адамдар өз қолымен қалаған жағына бұра алатынын көргенде, олар мұнан да қатты таңданысты. Ал егер олардың бұл таңданысы барлық ұлы мақсаттар мен барлық шағын құралдардың адам өнерінен туған осы бір жүзгіш дүниеге жинақталғанын пайымдауға айналса, онда олардың адам ақыл-ойының мүмкіндіктеріне қайран қалуына мүлде шек болмас еді! Осы бір құралының арқасында еуропалықтар өз қолын қаншама алысқа созып отыр, шіркін! Болашақта олар бұл қолын қайда созбақшы?

ГЕРДЕР И. Г.

Адам ұрпағы осы өнерді – теңізде жүзу өнерін ойлап тапты, дәл осы секілді, аздаған жылдар ішінде көптеген өнер түрлерін ойлап шығарды, сөйтіп, өзінің билігін ауа мен суға, аспан мен жерге таратты. Егер біз, рухани күштердің осы тартысына тек аздаған халықтар тартылғанын, ал ескі салт-дәстүрлерін ұстанған халықтардың басым көпшілігі әлі қалғып-мүлгіп отырғанын ойға алсақ, егер біз жаңалықтар мен өнертабыстардың бәрі дерлік тарихтың жаңа кезеңдеріне тиесілі екенін және адамзаттың жас тарихымен қандай да бір байланысы бар ежелгі ғимараттар мен қоғамдардың қалдықтары мен қирандылары, іздері жоқ дерлік екенін ескерсек, адам рухының тарихи дәлелденген осы тынымсыздығы алдағы уақыттарда қандай шексіз мүмкіндіктер ашатынын көзге елестетіп көріңізші! Грекия гүлденіп-көркейген бірер ғасырда, біздің жаңа мәдениетіміз шыққалы бергі аздаған уақытта, әлемнің ең шағын бөлігі – Еуропада, тіпті әлемнің осы шағын бөлігінің өзінің шағын бөлігінде деуге де болады, – қаншама көп жаңалықтар, өнертабыстар ашылып, жасалып, жүйеге келтіріліп, болашаққа қалдырылғанын білемісіз?!. Бейне бір қаулаған егін секілді, жердің барлық тұсынан ғылым мен өнер өсіп шыға бастады, қай жерде де олар бірін-бірі нәрлендіріп, шабыттандырып, жігерлендірумен болды! Саз аспабының бір шегі дыбыс шығарса, басқалары да оған үн қосады, бір дыбыстан кейін оған үйлесе алатын барлық дыбыстар қосылып, әуен аңдар түйсіктен алыс қияндарға қалықтап кетеді, – адам рухы да солай: жан дүниесінде үйлесімді бір әуез туса болғаны, ол ойлап тапқыш, жасампаз, шығармашыл жанға айналады. Ол осы бір үйлесімді ырғақты табысымен, онысынан көптеген жаңа нұсқалар туындайды, өйткені жасампаздықта бәрі де өзара байланыста болады. Алайда маған: «Осы өнердің, жаңалықтар мен өнертабыстардың бәрі қалай қолданылды?»-деген сұрақ қоя алады. Адамдардың іс жүзіндегі ақыл-ойы мен әділеттілігі, шынайы мәдениеті мен нағыз бақыты солардың арқасында гүлденіп, көркейді емес пе? Біздің жалпы жаратылысымыздағы кез келген бейберекеттіктің тағдыры туралы жоғарыда айтылған ойларға жүгінейін: табиғаттың ішкі заңына сәйкес, ретсіз нәрсенің қай-қайсысы да ұзақ тұра алмайды, сондықтан барлық заттар өзінің ішкі болмысына қарай реттілікке ұмтылады. Өткір пышақпен ойнаған сәби өзін жарақаттап алуы мүмкін, бірақ пышақты және оны қайрауды ойлап тапқан өнер өмірге ең қажетті ұсталықтың бірі болып қала береді. Пышақты пайдаланғанда қолын кесіп алғанның бәрі бірдей, – мейлі ол бала, тіпті, сәби болсын, – енді

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

бұл өткір құралды дұрыс пайдалануды үйреніп кетпейді. Егер қатыгез әмірші билікті өз қолына жасанды түрде жинап алса, егер халық шетелдік сән мен байлыққа үйір болып, заң мен тәртіпті білмесе, онда билік те, байлық та өлімге ұшырататын қарумен бірдей болып шығады; өзіне-өзі зиян келтіру алайда ерте ме, кеш пе ақылды болуға үйретеді, ал өмірге шексіз билеуді де, сән-салтанатты да әкелген өнер, бұлардың екеуін де өз шегінде қалуға мәжбүр етеді, содан кейін оларды шынайы игілікке айналдырады. Қандай да бір дөрекі түрен ұзақ пайдаланудан өткірленеді, ал жаңа, бір-біріне әлі үйлеспеген доңғалақтар да, тіпті тұтастай беріліс механизмдері де жұмыс барысында ғана бір-біріне қиюласып, оңтайлы, үйлесімді қимылдайтын болады. Адам күштері де солай, – олар да бастапқыда жамандықтарға барғанымен, әр түрлі артық кетулер жасағанымен, уақыт өте келе, қолданылу мөлшеріне қарай, жақсылыққа айнала алады: шектен шығып кетулер, екі шектің арасындағы шайқалулар, ақырында, тамаша орта тұсқа, қозғалыстың дұрыстығына, ұзақ уақыт орнықты, тұрақты жағдайға алып келеді. Бірақ адамдар патшалығында бәрі де адамдардың өз қолымен жасалуға тиісті: біздің ұзақ уақыт төзуімізге тура келген жәйтке өзіміз кінәліміз, бірақ ақырында өз күшімізді дұрыс пайдалануды өзіміз үйренеміз, сөйтіп, бұған құдай құдіретінің араласуы керек болмайды. Сондықтан біз адам ақыл-ойының қандай да бір ізгі қызметі міндетті түрде адамгершілік рухына өріс ашатынына да, оны дамытуға көмектесетініне де күмән келтірмеуге тиіспіз. Егіншілікпен айналысқаннан кейін адамдар бірін-бірі жеуді, емен жаңғақтарымен азықтануды қойды; адам Церераның тәтті тартулары оның бауырларының денесі мен емен жаңғақтарына қарағанда тойымды, сіңімді әрі адамгершілікті екенін байқады, сол кезде неғұрлым ақылды адамдар өз заңдарын белгіледі, адам оларды орындауға мәжбүр болды. Үй салып, қала орнатуды бастаған адамдар енді үңгірде тұруды қойды, адам жатақханасының заңдары бойынша, бейшара жат елдікті өлтіруге тыйым салды. Сауда-саттық адамдарды жақындастырды, адамдар сауданың артықшылықтарын игерген сайын бұл істегі кісі өлтіру, арамдық, алдау сияқты теріс қылықтар азая түсті. Пайдалы өнер түрлері көбейді, меншікке қол сұғылмауы қамтамасыз етілді, адамдардың еңбегі жеңілдеді, еңбек жемістері жер бетіне таратылды, соның нәтижесінде мәдениет үшін, адамгершілік рухы үшін негіз қаланды. Кітап басу ойлап табылғанда қаншама еңбек шығыны қажет болмай қалды десеңізші! Оның адамдар арасындағы ақыл-

ГЕРДЕР И. Г.

ой, ғылым, өнер айналымын қалай жылдамдатқанын айтсаңызшы! Қытай императоры Сян-Ти мықты болса, енді Еуропаның барлық кітаптарын жойып көрсін – мұны істеу мүлде қолдан келмес шаруа. Егер финикиялықтар мен карфагендіктер, гректер мен римдіктер кітап басу өнерін білген болса, бұл жерлерді тонаушылар олардың жазба ескерткіштерін толық жойып жібере алмаған болар еді; бұл, сірә, мүмкін де емес. Тағы халықтар Еуропаға енді лап қойып көрсін – олар біздің әскери өнерімізді игере алар деймісіз, жаңа Аттила енді Қара және Каспий теңіздерінен Каталаун даласына дейін еркін басып өте алмайды. Күллі поптар мен әйелқұмарлар, қиялшылдар мен жүгенсіз билеушілер қоса көтерілсе де, олар енді орта ғасырдың түнегін оралта алмайды. Ендеше адам мен құдайдың өнерінен келетін ең үлкен пайда – оның бізге жарық пен тәртіп бергені, ол аз десеңіз – өзінің ішкі табиғаты бойынша сол жарық пен тәртіпті сақтап, дүниеге таратып отырғаны үшін, жаратушыға бар алғысымызды жолдаймыз, ол ақылойды – адамның мәнісі, ал өнерді – ақыл-ойдың мәнісі етті. Ақылой мен мәдениет – нығайып келе жатқан әлемдік тәртіптің құпиясы да, құралы да, міне осылар. Кейде тамаша шығарылған теория, тіпті мораль теориясының өзі, ұзақ уақыт бойы тек теория ғана болып қалатыны да бізді алаңдатпауы тиіс. Сәби ересек адам ғана пайдалана алатындай көп нәрсені оқи береді, бірақ ол мұны босқа оқиды деуге болмайды. Оқығанын ұмытып қалатын жасөспірімді пайымды әрекет жасады дей алмайсыз, өйткені оның енді оқығанын еске түсіру үшін қиналуына немесе қайтадан оқуына тура келеді. Адам ұрпағы үздіксіз жаңарып келеді, сондықтан шындықты сақтау да, оны қайтадан ашу да бос әрекет бола алмайды, біз кей нәрсені ұмыт қалдырамыз, кейінірек нақ соны қажет етеміз, ал әлемдегі заттардың таусылмастығы жағдайында, ерте ме кеш пе, бәрі де бір болады, бұл қалай дегенмен де адамдардың ақылға сыйымды әр түрлі күш жұмсауын талап етеді. Әлемнің жаратылуы туралы айтқанда, біз әуелі бейберекеттікті, содан кейін бұл бейберекеттікті реттеген кемеңгерлікті, ал содан соң жаратылыстан туған жақсы нәрсені, үйлесімді игілікті еске аламыз, – адам ұрпағы да солай: әуелі табиғи тәртіп онда ең қарапайым күштерді дамытады, содан соң оларды ретсіздіктің өзі ақылдылық жолына бастап апаруға тиіс, ал ақыл-ой өзінің туындыларын жаратуының шама-шарқына қарай, бәрінің де қаншалықты жақсы екенін, оның жаратқанына тек игілік қана беріктік, кемелділік пен әсемдік бере алатынын пайымдайтын болады.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

V. Адамның тағдыр-талайын ізгілікті, парасатты бастау билейді, сондықтан ақыл-ойдың игі істерін жүзеге асыруға көмектесуден асқан тамаша қасиет те, баянды және кіршіксіз бақыт та жоқ. Тарихты пайымдаушы онда өз құдайын жоғалтып алса, содан кейін Құдіреттің өзі де шындығында, бар екендігіне күдіктене бастаса, бұл бақытсыздыққа тек тарихқа тым жазықтан қарағандықтан, ал Құдірет жайында тиісті түсінігі жоқтықтан ғана тап болды деп білу керек. Ол Құдірет дегеніміз – елес деп ойлайды, бұл елес оған аттап аяқ басқан сайын кездесуге, адамдардың ісіне үздіксіз араласып, одан әр жолы қиялынан немесе қыңырлығынан туған жеке әрі мардымсыз мақсаттарына жетуді көздеуге тиіс деп ойлайды; егер бұл осылай болса, бүкіл тарих мұндай Құдіреттің моласы ғана болып шығады, бірақ онда оның өлімі ақиқат үшін пайдалы болады. Ал енді, тыным таппайтын елес секілді, жер-дүниені кезіп жүретін, егер әркім-ақ онымен одақтасып, өзінің шектеулі мақсаттарына жете алатын, егер әр түрлі ұсақ-түйек шаруаны оның атын жамылып істей беретін болса, ал бүтін нәрсе иесіз қалса, мұның өзі қандай Құдірет? Мен тарихтан іздейтін құдай да, әрине, табиғат құдайының нақ өзі; адам да бүтіннің шағын бөлігін ғана құрайды, ал адамның тарихы болса, өз торында тіршілік ететін өрмекшінің тарихы сияқты, өзі тұратын үймен тығыз байланысты. Табиғаттың белгілі заңдары тарихта да нақ солай әрекет етпей тұра алмайды – олар заттардың өзінің мәнісіне жатады, құдай да оларды сақтайды, оның үстіне өзі негізін салған осы заңдарда құдай адамға оның бүкіл ұлылығын, бүкіл ақыл-ойын, ізгілігін, тұрақтылығын – сұлулығын ашып көрсетеді. Жерде жасалатынның, жасалмай қоймайтынның бәрі – ережелер бойынша жетіліп, кемеліне келу өздерінің бойына берілгеннің бәрі осы заңдарда көрсетіледі. Бұл ережелерді қайтадан еске алайық; біз оларды баяндағанбыз, бірақ енді олар адамзат тарихына қатысты болып отыр. Оларда парасатты ізгіліктің, сұлулықтың, ішкі қажеттіліктің белгісі бар. 1. Жердегі жандана алатынның бәріне жан бітті; әр түрлі органикалық құрылымдардың өз ішінде бірін-бірі шектейтін және осы шектеулерден мейлінше беріктік пен орнықтылық табатын алуан түрлі күштердің қосындылары бар. Керісінше болған жағдайда бұл күштердің одағы ыдырайды да, олар басқа қосындыларға айналады. 2. Жердің бүкіл осынау құрылымдарының арасынан ең соңғы туынды – Адам бой көтерді. Адамның бойына сансыз күштер жинақталып,

ГЕРДЕР И. Г.

ең бір жоғарғы шекке – түсінуге ие болды, ал бұл күштер орналасқан дененің материясы реттілік заңына сәйкес ауырлық центріне және ең тамаша симметрияға ие болды. Адамның мінезіне оның баянды тіршілік етуінің негізі де, бақытының негізі де, бейім-қабілетінің белгісі де, Жердегі адамзаттың бүкіл тағдыры да сыйдырылған. 3. Ақыл-ой – адамның ерекше сипаты, міне, осы, ал ақыл оның жасампаздық істе құдайдың айтқанына құлақ асатынын білдіреді, басқаша айтқанда, ол бүтіннің ережесін іздейді, өйткені барлық заттар соған, бүтіннің өзара байланысына, өзінің ішкі мәнісіне бағынады. Сонымен, адамның болмысына терең орныққан заң – шындық пен тіршілікті, бүкіл жаратылыстың байланыстары мен қасиеттеріндегі өзара тәуелділікті тану. Адам – құдайдың бейнесі, өйткені ол табиғат заңдарын, осы заңдарға берілген және оларды біртұтас етіп тұрған жаратушының ойын іздестіріп, зерттейді. Құдай зорлық-зомбылық туралы ойлады, бірақ оны басқарған да, жүргізген де жоқ, адам да солай – ол ақылмен ойлайды, сондықтан өзім білермендікке салынбайды. 4. Бәрі де тіршіліктің ең әрі тікелей қажеттіліктерінен басталған: адам табиғат заңдарын танумен бірге оларды тексеріп көре бастады. Мұнда ол бір ғана мақсатты, өзіне қолайлы болуын, яғни өзінің барлық күштерін алаңсыз әрі шама-шарқымен пайдалануды көздеді. Адам басқа тіршілік иелерімен қарым-қатынас жасауға кірісті, бұл қарымқатынастың өлшемі адамның өзінің тіршілік етуі болды. Сөйтіп, адам әділеттілікті игерді, өйткені бұл ереже – ақыл-ойдың нақ іс-жүзіндегі көрінісі еді, бір-біріне ұқсас барлық жан-жануардың бірге тіршілік етуін белгілейтін әрекет пен қарсы әрекеттің өлшемі еді. 5. Адам табиғаты негізделген бастау, міне, осы, ендеше бірде-бір жан жер бетінде басқа біреу үшін немесе өз ұрпағы үшін тіршілік етіп жүрмін деп ойлауға тиісті емес. Тіпті, адамзат қауымының ең төменгі, нашар тобына жататын адамның өзі де, егер өзіне берілген ақыл мен әділеттілік заңын ұстанатын болса, оның тіршілігі де іштей орнықты, баянды болмақ, ол сау-саламат, ұзақ өмір сүреді, өйткені ол – ақылды, әділетті, бақытты. Бұл басқа біреудің, тіпті жаратушының өзінің де қалағандығынан солай болып отырған жоқ, жалпыға бірдей, өзіндік мәні бар табиғи реттілік заңдары солай. Ал егер адам әділеттілік заңдарын аттап кететін болса, осы адасуының өзі оның жазасы болып шығады, бұл, ақырында оны тобасына келтіріп, адамзаттың баянды, бақытты тіршілік ету заңдарына оралуға мәжбүр етеді. 6. Адам табиғатының қыр-сыры өте көп болғандықтан, оның шындыққа төте жолмен келетін кезі де өте сирек, ол әуелі екі шектің

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

арасында ауытқып жүреді, содан кейін өзінің тіршілігіне көнген секілді болып, төзуге болатын орта тұсты табады да, өзі сау-саламат, сәтті өмір сүретін биікке жеттім деп ойлайды. Егер ол бұл орайда қателессе, онда мұны өзі ғана біліп, өз кінәсін өзі өтейді. Бірақ оны аздап қана өтейді, өйткені не тағдырдың өзі бәрін дұрыстап жібереді, демек, адамның өзінің жағдайды түзетуге мәжбүр болуының әсері тиеді, немесе басқаша салдары болып, адамның тіршілік етуінің ішкі тірегі жойылады. Ұлы кемеңгерлік тән жарасы мен моральдық азап шегулерден көп пайда таба алмаған, бірақ оған мол пайданы ұсына да алмайсыз. 7. Егер Жерге бір ғана адам аяқ басқан болса, соның өзінде Жерде адамның өмір сүруі көзделген мақсат орындалды дей беріңіз, – кейде бір адам немесе бір тайпа адамзаттың жалпы тізбегінен бөлектеніп, жеке тұратын болса, мұны да осылай деп санауға тура келеді. Бірақ жерде бәрі де тез жалғасып, тұқым шашып көбейетін болғандықтан, жер өзі орныққан жағдайдан шықпай тұрғанда, адам ұрпағы да жанды нәрселердің барлығы секілді, бүтінмен шамаластыққа және өзара байланысқа келтірілген тұқымды жалғастыру күшіне ие. Адамның тірлік-болмысының өзі – ақыл-ой және ақылдың жанды құралы – дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып, жалғаса берді. Бірте-бірте халықтар Жерге қоныстанып бітті, сөйтіп, адам тарихтың қайсыбір кезеңдерінде қандай және кім болған болса, солай және сол болған дәрежесіне жетті. 8. Адам ұрпағының сабақтастығы мен дәстүр жалғастығы – адам ақыл-ойының тұтастығын тудырған үрдістер, міне, осылар. Бұл әрбір жеке адамға бүтіннің бөлшегі ғана берілгендіктен емес, жеке тұлғаның бойында бүтін толығымен бола алмайды, демек, жаратушы да оны мақсат етпеген, адам ұрпағына берілген мүмкіндіктер де, тұтастай алғанда, солай болған, адамзаттың ешбір тұста үзілмейтін тізбегі де солай қалыптасқан. Адамдар да жануарлар сияқты өсіп өнеді, бірақ жануарлар ұрпақтары олардың жалпысына ортақ қандай да бір жануарлық түсінік туғызбайды. Алайда, адам ұрпағының тұрақты жай күйін тек ақыл-ой ғана белгілейді, сондықтан адамның негізгі өзгешелігі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілмей қоймайды; ақыл-ой болмаса, адам ұрпағы да болмас еді. 9. Тұтастай алғанда, ақыл-ойдың тағдыры да жеке адамдардың ақыл-ойы секілді, өйткені бүтін ылғи да жеке буындардан тұрады. Адамдар бірігіп әрекет еткендіктен анағұрлым асау, жүгенсіз болып кететін жабайы құмарлықтар ақыл-ойға кедергі жасады, ғасырлар бойы ақыл-ой өз жолынан шетте ілбіп келе жатты, ол ғасырлар бойы өшкен

ГЕРДЕР И. Г.

оттың шоғындай жылт-жылт етіп, қалғып-мүлгіп жатты. Мұндай тәртіп бұзушылықтар мен бейберекеттіктерге қарсы Құдірет бір ғана құралмен күресті – әр қателік жазаланып отырды, сөйтіп, жалқаулық, ақымақтық, қастық, жөнсіздік пен әділетсіздік өздерін-өздері жазалады. Ол замандарда адамдар мұндай қателіктерді жеке-дара жасамай, көпшілік болып жасағандықтан, ата-аналарының айыбын балаларының өтеуіне, көсемдерінің жөнсіздігі үшін халықтардың жауап беруіне, ата-бабаларының жалқаулығы үшін ұрпақтарының есептесуіне тура келді; жамандықты түзете алмаған, кейде бұған құлқы да болмаған адамдар ғасырлар бойы мұның азабын тартты. 10. Міне, сондықтан да әрбір жеке буын үшін ең жақсысы – бүтіннің саулығы мен сәттілігі, өйткені кімде-кім бүтіннің ақаулығынан зардап шексе, ол бұл ақаулардан сақтануға құқылы, тіпті оларды өзінің тумаластары үшін түзетуге міндетті. Табиғат билеушілерге де мемлекеттерге де емес, адамдардың сау-саламаттығына үміт артқан. Мемлекеттер мен олардың билеушілері өздері жасаған барлық жөнсіздіктері мен жауыздықтары үшін жуық арада жауап бере қоймайды, өйткені мұнда барлық бүтінге есептеледі, ал әрбір жеке адам өзінің кедейлігі салдарынан ұзақ уақыт еңсесін көтере алмайды; бірақ, ақырында, мемлекеттің де, патшаның да өз кінәсін өтеуіне тура келеді, сондықтан олардың өздерінің айбынды биігінен құлауы да қауіптірек бола түседі. Мұның бәрінде орнын толтыру заңдары да қозғалыс заңдары сияқты әрекет етеді, егер ең шағын физикалық дененің өзіне серпін берсе, – Еуропадағы ең ұлы корольдың өзі адамзат тарихының табиғи заңдарының алдында, өзінің қол астындағылардың ең кішкентайы секілді, бас ұратын болады. Жағдай мемлекет басшысын тек табиғаттың осы заңдарын парасатты түрде сақтауға ғана міндеттейді; ол тек адамдардың арқасында ғана қуатты болып отыр, сондықтан ол осы адамдар үшін парасатты әрі ізгілікті адам-құдай болуға тиісті. 11. Міне, енді дүниежүзілік тарих, бақылаусыз әрі қараусыз қалған қайсыбір адамдардың өмірінде болатындай, ақырында «қалта түбін қағып», адам баласының барлық ақылсыздықтарын, ақаулы кеселдерін шығарып тауысты; мұқтаждық мәжбүр еткен адам бірте-бірте ақыл-ой мен әділеттілікті меңгере бастады, мүмкін болғанның бәрі де іс жүзіне асып, өмірге келе алатынның бәрі де жарық дүниені көрді. Табиғаттың бұл заңы ештеңеге де кедергі болмайды, тіпті ең жүгенсіз күштің өзін де тоқтатпайды, бірақ ол барлық нәрсеге шек қояды – әр түрлі әрекеттің барлығы кері әрекетпен ысырып тасталады, қарсы әрекетпен жойы-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

лады, пайдалысы мен ізгіліктісі ғана қалады. Бір жамандық екіншісін құртады, ол не жалпы тәртіпке көнуге, немесе өзін-өзі құртуға тиіс. Ақылды әрі ізгілікті адам құдай патшалығының қай жерінде де бақытты болады, өйткені ақыл сырттан марапат талап етпейді, рухани ізгілік те оны талап етпейді. Егер ақыл мен ізгіліктің еңбегі зая кетсе, бұдан тек заман зиян шегеді; бірақ жөнсіздік те, адамдардың қырқысуы да игі бастаманың жолын үнемі бөгеп тастай алмайды, бұл бастама өзінің уақыты келгенде бәрібір жүзеге асады. 12. Сонымен қатар адамның ақыл-ойы, тұтастай алғанда, жеткен жерінде тоқтамайды, өз жолымен алға тарта береді, ақыл көп нәрсені ойлап табады, бірақ бәрін бірден қолдана алмайды; ақыл көп жаңалық ашады, ал арам ниетті адамдар оның жаңалықтарын ұзақ уақыт бұзық мақсатқа пайдаланады. Бірақ ізгі ниетті бұзу өзін-өзі жазалайды, ал тәртіпсіздік уақыт өте келе тәртіпке айналады, өйткені ақылдылық арта түседі, ақыл-ойдың ынтасы да шаршап-шалдығуды білмейді. Ақыл-ой құмарлық атаулымен күреседі, сөйтіп, өзі де нығайып тазара береді; бір жерде ақыл-ойды ығыстырады, бірақ ол басқа жол табады, сөйтіп, жер бетіне өзінің билігін таратады. Қазір адамдар тұратын жердің бәрінде, кейінірек ақылды, бақытты әрі әділетті адамдар өмір сүреді деп сену – бос қиял емес: адамдар бұл бақытқа өздерінің ақыл-ойының арқасында ғана емес, адамзаттың ақылдығының – адамдардың бүкіл бауырлас тайпасының ақыл-парасатының арқасында жетеді. Тәржімалаған Исламғали Бейсебай

ГИЗО, ФРАНСУА ПЬЕР ГИЙОМ (1787–1874 жж.) Франсуа Пьер Гийом Гизо – француз тарихшысы және мемлекеттік қайраткер, 1848 жылғы революцияға дейінгі Францияның премьер-министрі болған. Ол 1787 ж. 4 қазанында дүниеге келген. Оның ата-анасы протестант болғандықтан, 1789 жылғы революцияны жақтап, әкесі террор кезінде өлім жазасына кесіліп, шешесі Франсуаны Женевада өсірген. Гизо 1805 жылы Парижге келеді. Алғашында әдеби шығармалар жазып күнін көреді, кейіннен ықпалды достарының арқасында 1812 ж. бастап Сорбоннаның тарих профессоры болады. Гизоның саяси қызметі 1814 ж. басталады. 1819 жылы ол белсенді шектелген монархияның жақтастары болған конституцияшылроялистердің қатарына қосылады. Гизоның ықпалы Деказдың премьер болған кезінде нығая түседі. Ультрароялистер оны жек көргендіктен, 1820 жылы оның биліктен кетуіне себепкер болады. Бұл кезде Гизо үшін өзінің ғылыми зерттеулері мен еңбектерін қайтадан басуына тура келеді. Оның саяси белсенділігі Сорбоннада (1828–1830) оқылған лекциялары арқылы нығайтылып, барлық либералдар оны 1830 жылы депутаттар палатасына сайлауға бірігеді. Сатылы реформалардың жақтаушысы Гизоға 1830 жылғы революцияны қабылдауына тура келеді, алайда ол енді консервативтік бағытты қалайды. Гизо, ағылшын үлгісі бойынша жасалған анархия мен деспотизмнің «алтын аралығын» құрайтын реформаның бастаушысы болады. Гизо революция мен наразылықтың негізгі қарсылас тұлғасына айналады. 1848 жылы революция басталған кезде ол Лондонға қашып, тарихи зерттеулермен қайтадан айналысады. Француз академиясындағы ықпалы мен көптеген достарының арқасында ол 1849 жылы Францияға қайтып оралады. Гизо 1874 жылы 12 қыркүйекте Валь-Ришеде қайтыс болады.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Гизоның кеңінен танымал еңбектерінің қатарына жататындары – «Карл І заманынан басталатын Англия революциясының тарихы» (Histoire de la révolution d’Angleterre depuis Charles I, 1826–1827); «Еуропадағы өркениет тарихы» (Histoire de la civilisation en Europe, 1828); «Франциядағы өркениет тарихы» (Histoire de la civilisation en France, 1830). Сонымен қатар ол 25 томдық Франция тарихының және 31 томдық Англия тарихына қатысты деректер жинағын дайындаған. 1848 ж. кейін XVII ғасырдағы Англия тарихына байланысты Гизоның қосымша алты томдық еңбегі жарық көрді. Сонымен бірге Гизоның құнды еңбектерінің қатарына жататындары 9 томдық «Естеліктер» (Mеmoires) мен шеберлі жазылған «Менің немерелеріме әңгімелеген Франция тарихы» (Histoire de France racontеe аmes petits-enfants, 1870).

Ф. П.-Г. ГИЗО ФРАНЦИЯДАҒЫ ӨРКЕНИЕТ ТАРИХЫ I том Француз өркениеті мен тарихының қандай да бір Францияны ашу мүмкін емес кезде басталуы қалай болды? Бұлай болу себебі – халықтардың өмірінде көрнекті бірлік, атауы мен билігінің бірдейлілігінің маңыздылығына қарамастан, шынында да ұлтты құрайтын ең негізгі және мәнді нәрсе емес. Билік пен тағдырлардың бірдейлілігімен емес, қоғамдық элементтердің, құқықтарының, идеяларының, сезімдерінің, тілдерінің ұқсастығынан пайда болатын терең қуатты бірлік болды. Бұл бірлік олардың жақындасу формаларында емес, қоғамға біріккен адамдардың өздерінде болды. Бір сөзбен айтқанда, бұл – адамгершілік, саяси бірлік, оның негізі қуаттылықта болып табылады. Сонымен француз ұлтын құраған бірлік пен күрделі ағзаның бесігі X ғасырдың соңынан басталды. Бұл ұлт болып қалыптасуы үшін көп ғасыр мен ұзақ күш-жігер талап етеді. Алайда бұған дейінгі кезеңде мұның элементтері бар болды және тіпті олардың даму барысында да ажыратуға болады. V ғасырдан VIII ғасырға дейін, мысалы, Ұлы Карлдың басқаруымен сыртқы саяси бірлігі X ғасырға қарағанда өте жиі көбірек және күшті болды. Егер сіз затқа, адамдардың өздерінің моралдық жағдайларына терең үңілетін болсаңыз, сіз одан бірліктің болмағынын байқайсыз. Нәсілдер арасында терең алауыздық, тіпті жауласушылық

ГИЗО Ф. П.-Г.

бар, заңдар, аңыздар, әдет-ғұрыптар, тілдер өзара күреседі. Қоғамдық жағдайлары мен қатынастарының ортақтығымен де, тұрақтылығымен де ерекшеленеді. X ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басында Ұлы Карл кезіндегідей бірлік болған жоқ. Бірақ нәсілдер өзара араласа бастайды, заңдардың әртүрлілігі енді барлық заңдылықтардың негізін құрамайды. Қоғамдық қатынастар бекіп, феодалдық құрылымдар барлық аймақта жоғары өрлей бастайды. Латын тілі мен герман диалектикасы арасында диалектикалық ерекшеліктің орнына, оңтүстік роман және солтүстік роман тілі деп аталатын екі тіл пайда бола бастайды. Олар әр түрлі болғанымен, шығу тегі мен сипаты бір болғандықтан, уақыт өте келе бір тілге айналады. Адамдың рухындағы алауыздық та жойыла бастайды. Германдықтың енді өзінің дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын ұстауы азайып, ол өзінің қазіргі жағдайына жету үшін, біртіндеп өзінің өткенінен бас тарта бастайды. Римдіктер де осындай жағдайды бастан кешіріп, Ежелгі Империя жайлы және оның құрылымы жайлы аз еске алатын болады. Жеңілгендер үшін де, жеңгендер үшін де жаңа нәрсе, қазіргі жағдайдың күннен күнге ықпалының күшеюі. Бір сөзбен айтқанда, саяси бірлік әлі жоқ, шынайы айырмашылықтар үлкен, сонымен қатар іс жүзінде V ғасырда бұрынғымен салыстырғанда шынайы бірлік енді көбірек болды. Ұлт белгілері көрініс бере бастады, оған дәлел осы кезеңнен бастап барлық қоғамдық элементтердің жақындасуға және үлкен топ құруға, яғни ұлттыққа ұмтылуы, соның нәтижесінде француз өркениет тарихының ұлы фактісі саяси бірлікке ұмтылуы басымдық сипатқа ие болды. <…>. III және IV том Алтыншы басылымға алғы сөз Тарих шыдамсыз дәмеленуді бұзып, ұзақ үмітті қолдайды. Жақсы және еркін үкімет құруға деген ұмтылыстағы Францияның ерекше белгісі осындай. Ол көп ұмтылыс жасады, аз жетістікке жетті, бірақ ешқашанда өз қатесінің құрбанына айналған жоқ. Бұл ұлт байыпты өмірлік күшке толы. Бұл еліктеушілікке беріліп, жолынан адасып, кейін өз еліктегенін мойындап, кенеттен бағытын өзгертіп немесе нәтижесіз ізденуден кейін, ойланып қозғалыссыз жағдайда қалады, бірақ ол әлсіз болып қалуға келіспейді, саяси еліктеудегі сәтсіздіктерден кейін өзінің ұлы мақсатын ұмытып, еңбектен, даңқтан және қызметтің басқа түрлерінен жұбаныш іздейді. Франция XIV ғасырдың ағымында анархиядан, жауыздықтан, алдамшы тосудан түңілуге ауысатын ауы-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

спалы кезеңді басынан кешірді. Бірақ тәртіптен де, еркіндіктен де бас тартқан жоқ. Бұл екі жағдайсыз халықтарда не ар, не тұрақты жақсы тұрмыс та жоқ... Міне, сондықтан да біздің тарих өте жиі қайғылы. Ол біздің уақыттың қателері мен қылмыстарына қарамастан, біз кінәлағандай бұрын естіп көрмеген жаңашылдар, армандайтын утопистер* емес екендігімізге көзімізді жеткізеді. Біз ұмтылған мақсат біздің бабаларымыздікіндей мақсат: біз сияқты, олар біздің қоғамның әр түрлі таптарын адамгершілік, материалдық жағынан азат ету және тәрбиелеу үшін еңбектенеді. Олар біз сияқты қоғамдық істерді жақсы басқару кепілдігін жасау үшін, жеке адамдардың құқығы мен еркін қорғауға, халықты шынайы басқаруға тартуға тырысты. Олар бұл игілікті істерді жүзеге асыруда бірнеше рет сәтсіздіктерге ұшыраса да, соған қарамастан жалпы әлсіздікке дворяндардан немесе буржуазиядан немесе бірнеше қарапайым адамдардан шыққан принципті, игілікті үмітті ұстанып, шіркеу салу орындалмағанмен, қасиетті оттың өшуіне жол бермеді. Сәтсіздіктерге қарамастан, ұлы істі қорғаушылардың сенімсіздігі мен тұрақтылығы оларды алдаған жоқ. Олар бұл сәтсіздіктерді жеңіп қана қойған жоқ, сонымен бірге күні туған кезде бұл істерге жаңа талаптар мен жаңа күштермен кірісті. Уақыт өшпеген нәрсені тәрбиелейді. Сонымен, біз еркін билік етуге ұмтыла отырып, ғасырлар бойы қалыптасқан Франциядан бас тартпаймыз, оны жасауды жалғастыратынымызды, біздің жеңіл жеңіске деген үмітімізді өшіре алмайтынын білеміз. Осы сергектік беретін сенімсіздіктен басқа, біздің тарихтан басқаларының арасында ең маңызды болып табылатын екі ілімді тоқимыз. Еркін басқару құруға деген ұмтылыс, қоғамның жоғары таптары арасындағы соқыр бақталастықты бұзды. Дворяндар мен буржуазия жауыздықпен күресу үшін немесе бостандықтың берік негізін қалап және оны пайдалану жолында күресу үшін біріккен жоқ. Жеке түрінде оқшауланып қалып, әрбір қолайлы жағдайды бірін-бірі ығыстыру үшін пайдалануға тырысты. Дворяндар ешқандай теңдікке жол берген жоқ, буржуазия – өзінен жоғары олардың артықшылығына жол бергісі келмеді. Тартыс – әділетсіз және бекер уақыт өткізу болды. Дворяндардың жеңіл ойлы тәкаппарлығы француз буржуазиясының оларды жоғары көтеріп, мемлекеттің жоғары қабытынан орын алу*

іске аспайтын арманшылдар. – Ред.

ГИЗО Ф. П.-Г.

ына бөгет болған жоқ. Буржуазияның кейбір ұсақ тәуелділіктері дворяндардың тұқым бойынша қалыптасқан атағына және жағдайға ұзақ уақыт билік жасалуына бөгет бола алған жоқ. Қоғамда өмір сүріп, өсіп отырғандықтан – ол да жоғары көтеріліп артықшылыққа ие болуға тырысқан ішкі қозғалыс бөлшектері бар. Қоғам тұрақтанған кезде онда сословиелер мен таптардың белгілі бір иерархиясы орнап, ол ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Әділеттілік, дұрыс ой, қоғамдық мүдде – бұл қоғамдық құрылыстың табиғи жағдайларды екі жақтың да мойындағанын талап етеді. Францияда әр түрлі таптар бұл өзгенің құқығына деген құрметті түсінбеді, олардың барлығы осы эгоизмі үшін жазаланып, бұл қарғысты жалпы Отанға енгізді. Дворяндар мен буржуазия өз өткенінде асқақ және тәуелді болу ләззатын қалдырды, егер олар кішкене әділ, сақ болса және адам қоғамының құдіреттік заңдарына қатысты тіл алғыш болса, онда еркіндік, ұлылық, қоғамдық игіліктерге ие болу беріктігін ұтқан болар еді. Олардың бәрі бірге еркін және күшті болу үшін бірігіп әрекет ете алмады, сондықтан өздерін және Францияны революция құрбандығына берді. Бұл біздің тарихтың бізге беретін екінші ұлы сабағы. Осы саясатта бізді соғыста ерекшелейтін ﬁria francese басқарады. Бізде қандай да принцип, қызығушылық сезім пайда болған кезде, олар бізге толығымен билік етеді. Біз ешқандай сыртқы ықпалдарға және жағдайларға қарамастан, олардың алдында кішірейіп, ақырына дейін олардың соңынан ереміз. Біз еркінсүйгіштік ұстанымында тұрмыз ба? Біз оның жолында бәрін – ең қажетті жағдайларды, биліктің айқын қажеттіліктерін, қазіргі тыныштықты, қамтамасыз етілген келешекті құрбандыққа шаламыз. Мейлі қателіктің салдары анықталсын, мейлі талассыз күшті билік қажеттігі мойындалсын – біз оның қолына құлап, өзіміздің барлық қамалдарымызды оған беріп, оның талаптарын ескеріп және өсіреміз. Егер біз бұрын өзіміздің еркіндікке ұмтылысымыздың шамасын білмесек, енді еркін болғымыз келгенін ұмытамыз. Бұл қарқындар, осы ұмытшақтықтың салдарына әкелетіні сөзсіз. Біркелкі, мұқият болып, қоғамда өмір сүрген әр түрлі мүдделерге бірдей қамқорлық жасау, өз ішінде күрескен, екеуіне де құрметпен қарау үшін, қарама-қарсы принципті ойларды қабылдау, өз уақытында тоқтау, өз уақытында келісімге келу, ертеңгіні ойлай отырып, бүгін жеңілдіктер жасау – міне, саясатта қажетті даналық пен ептіліктің мәні осында болуы тиіс. Тек осы жағдайда ғана ұзақ уақыттағы адамдар тағдырында немесе олардың жер бетіндегі аз ғана уақытқа пайда болуы кезінде, құдай саяси жетістік сыйлайды.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Халықтар мен тұлғалар алдында олардың үйренуіне жеткілікті уақыт беретін пайданы иемденеді. Францияға дейінгіге келетін болсақ, ол әрине үйрене алады, өйткені өз тарихының барлық кезеңінде, өзінің барлық қателіктеріне қарамастан, ол ұлы, ойлау қабілеті дамыған және күшті болып қалды. Ол өте жиі сәтсіздіктерді бастан кешірді және ешқашан өлген жоқ, олардың жетістіктері жеңілістерінен басым болды. Ол XIV ғасыр болғанына қарамастан, әлі жас және іс жүзінде оның тілегі мен ізденімпаздығының пәні болған нәрседен бас тартпайды. Егер жеке маған келетін болсақ, мен бір реткі сәтсіздіктер себебін жақсы түсіне отырып, ол соңында жетістікке қол жеткізеді және соған лайық болады дегендер қатарына жатамын. <…>. I лекция Курс пәні. Еуропа өркениетінің тарихын зерттеуде қолдануға болатын екі әдіс. Бірінші әдіс – ол қандай да бір елдің өркениетін зерттеуді таңдауға мәжбүр ететін себептер. Екінші әдіс – француз өркениетін зерттеуді таңдаудың себептері. Өркениетті дамытуды қандай маңызды факторлар негіздейді? Еуропаның ұлы халықтарының – ағылшын, неміс, итальян, испан, француздар арасындағы бұған қатысты салыстырулар. Француз өркениеті ең көп таралған, сондықтан жалпы өркениет өкілі бола алады. Оны зерттеу тек ғылыми мүдде емес, қазіргі кездегі интеллектуалдық әлемде қандай бағыт басым? Әлеуметтік әлемде қандай бағыт басымдыққа ие? Олардың арасындағы қарама-қайшылық болып көрінетін осы зерттеуден екі мақсат шығады. Біздің уақыт оны бұзуы тиіс. Үшінші мақсат өркениеттің қазіргі жағдайы қоятын тек адамгершілік сипатта болып табылады. Ол – өркениет білдіретін жалған жазғырулармен оларға жол бермеу қажеттігі. Кез келген ғылыми білім қазіргі кезде әлеуметтік күшке айналып отыр. Кез келген күш тек қоғамды жетілдіру үшін емес, сонымен бірге жеке тұлғаларды адамгершілік жағынан жетілдіру үшін де қызмет етуі керек. Сендердің көпшілігің, Мен бірнеше ай бұрын бітірген курстың пәні мен сипаты не болғанын білесіңдер. Бұл өте жалпы және өте тез курс болды. Мен өте қысқа уақытта Еуропа өркениетінің тарихи қатынасын сендердің көз алдыларыңнан өткізуге тырыстым. Егер солай айтуға болатын болса, Мен жалпы фактілермен ғана шектеліп, биіктен биікке секіріп жүрдім, бірақ менде мені ылғи да түсініп, маған сене бермейтін шығар деген күдік болды.

ГИЗО Ф. П.-Г.

Сендер мені қажеттілік осылай мәжбүр еткенін білесіңдер. Егер мен оны басқа курстарда толықтыратынымды, егер мен сол кезде бұл мәселені келешекте ықыласпен қарап және толық зерттеу арқылы сіздерге жалпы нәтижені жеткізіп, бір кезде өзім сызған шеңберді толықтыру мақсатын алдын ала ойламасам, тіпті қажеттілікке қарамастан, мен оның ыңғайсыздығымен келіспес едім. Менің қазір жүзеге асырғым келіп отырған жоспарым осы. Ол үшін маған екі әдіс қажет. Менің бұрынғы жаздағы курсты қайта қарап, Еуропа өркениетінің тарихын қайта тұтасымен баяндап, негізгі сипаттарын ғана көрсеткен тұстарын жан-жақты әңгімелеп, баяу жол жасауыма болады. Екінші жағынан мен Еуропаның бір ұлы халқының тарихын зерттеп, өзімнің ізденуімді осылай ғана шектеуіме болады. Бірінші әдіс маған маңызды қолайсыздықтар келтіретін сияқты. Жоспарға сәйкес, мұндай ауқымды, мұндай егжей-текжейлі тарихтан қандай да біркелкілікті ұстап тұру мүмкін емес деу, жоғары дәрежеде қиын болар еді. Өткен жазда біз Еуропа өркениеті шынында да біркелкілікті білдіретінін білдік, бірақ ол тек жалпы белгілерден және негізгі нәтижелерден көрініс береді. Көз алдыңдағы дөңестер, ұсақ әр түрлі негіздер көрінбеуі үшін және оның елдің жалпы сипатын, елдің бейнесін оның негізгі және қарапайым сипатында ұстап қалуы үшін бақылаушының таудың басына шығуына тура келеді. Жалпы қорытындыға келіп, оның жеке сипаттарына ене бастаған кезде бірлік тұманданып, айырмашылық қайтадан алға шығып, оқиғалардың себептері мен салдарының әртүрлілігінен адасып қаласың, сондықтан тарихты егжей-текжейлі баяндау үшін, оның қандай да бір тұтастығын сақтап қалу үшін, оның алаңын тарылту қажет. Бірінші әдіске қарсы маңызды қарсылығы баяндаушының да, тыңдаушының да ойындағы сыртқы мәліметтердің ауқымдығы мен әртүрлілігінен туындайды. Кім Еуропа өркениетінің барысын нақты белгілегісі келсе, оның тек әр түрлі халықтардың басынан өткен әр түрлі оқиғалармен, олардың тарихын ғана емес, сонымен бірге олардың тілін, әдебиетін, философиясын, бір сөзбен айтқанда – олардың өмірінің барлық жақтары жайлы білімі болуы керек. Егер бізге берілген уақыттың қысқалығын ескерсек, мұндай жұмыс мүмкін емес. Маған Еуропаның бір ұлы елінің жекелеген өркениет тарихын зерттей отырып, біз тезірек қажет нәтижеге жететін сияқты көріндік. Шынында да, бұл жерде әңгіме бірлігін оның егжей-текжейлілігімен сәйкестендіру керек, өйткені әрбір елде бір әдет-ғұрып, бір заңдылықтардың, бір тілдің, бір тарихи оқиғалардың салдары ретін-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дегі бірлік болды. Ол өркениетте де өз таңбасын қалдырды. Біз мұндай тұтастықты жоғалтпай фактілердің әрбір қадамын бақылай аламыз. Соңында, жеңіл болмаса да – осындай еңбекке қажетті мәліметтерді жинау мүмкіндігі бар. Сонымен, екінші әдісті таңдап, Еуропадағы барлық халықтардың оның дамуына ықпал еткен ауқымды тарихын қалдыруды және сіздермен бірге қандай да бір жеке өркениетті зерттеуді шештім. Екінші әдісті таңдай отырып, мен еш қиналмай-ақ Франция тарихын, Франция өркениет тарихын таңдадым. Мен одан ешқандай ләззат алмадым деп айта алмаймын: өйткені кез келген патриоттық сезіну, кез-келген патриоттық әсер – заңды, бірақ олардың шындықта, санада көрініс табуы қажет. Біздің уақытта кейбіреулері, Еуропа өркениетінің қазіргі жағдайының кеңдігінен патриотизмге күшті нұқсан келеді деп ойлайды, өйткені ол азғынданып, комополитизмге жоқ болып кетеді деп дәлелдеуге тырысады. Мен ондай күдіктермен келіспеймін. Қазіргі кездегі Отанға деген махаббат басқа пікірлерде, әдеттерде, адамдардың сезімдерінде де орын алады. Бұл махаббат, әрине, жариялылыққа, әңгіме арқауы болуға, сыналуға – қарапайымдылық, соқыр және ерекше сезім ретінде жоғалуға, өзінің саналы негіздеріне сілтеме жасауға мәжбүр болды. Бірақ ол барлық табиғи және заңды сезімдердің өлмейтіні сияқты, мұндай қажеттіліктен өліп қалмайды, керісінше, ол тазарып, биіктейді. Оның сынақтан өтуіне тура келеді, бірақ ол одан жеңімпаз болып шығады. Мен француз өркениетінен басқа бір ұлттың тарихы маған бұдан да ұлы, үйретері көп, Еуропа өркениетінің жалпы даму барысына одан да жақсы қызмет ететініндей болып көрінсе, француз өркениетінен бас тартып, сол өркениетті таңдайтындығына сенімдімін. Францияны Мен оның тарихының бізге беретін ерекше мүддесіне тәуелсіз, саналы негізде таңдадым. Қоғамдық пікір бұрыннан бері Францияны Еуропаның ең өркениетті елі ретінде жариялады. Әрбір рет әр түрлі халықтардың ұлттық ар-намысы қақтығысқан кезде, әрбір халықтардың идеялары мен әрекеттерінен шынайы және құмарлықсыз шындықты іздеген кезде – Францияның өркениеті аяқталған, берері көп және Еуропаның қиялын ерекше күшті таңдандырған ел екенімен келісуге тура келеді. Мұнда біздің Отанның артықшылығы – біздің елден өте жиі іздейтін – біздің қоғамдық қатынастарымыздың жақсы болғандығына, біздің әдет-ғұрыпымыздың жұмсақтығына және біздегі өмір сүрудің жеңілдігіне байланысты деп ойламау керек. Әрине, бұл жағдайлар бел-

ГИЗО Ф. П.-Г.

гілі бір рөл атқарады, бірақ мен айтып отырған фактілер басқа терең себептерге негізделеді. Франция өркениетінің бұлай бағалануының философиялық көзқарас тұрғысынан заңды анықтамасы бар: жалпы бұл өркениеттің жалпы табиғаты мен оның шынайы құрамдас бөліктерін дұрыс бағалау. Мен бұрынғы курстың бас кезінде беруге тырысқан өркениет анықтамасы сіздердің естеріңізде шығар деп ойлаймын. Мен таза адамдық мағынада алғанда бұл сөздің мәніне қандай идеялар кіретінін іздестірдім. Жалпы алғанда, маған өркениет мәні екі фактіге байланысты сияқты болып көрінді: олар жалпы көзқарастар, қоғамдық құрылыстың дамуы; интеллектуалдық құрылыстың дамуы; сыртқы және ішкі жалпы жағдайдың; адамның жеке табиғатының жақсаруы; бір сөзбен айтқанда, қоғам мен адамның жетілдірілуі бірігеді деп ойладым. Жалпы алғанда, бұл екі факті өркениетті құрайды: олардың бір уақытта болуы; олардың арасында тығыз байланыстардың тез орнауы; олардың өзара әрекеті оны жетілдіруге қажет. Олардың бәрі ылғи да бір уақытта бола бермейді, қоғамдық және жеке даму бірі ілгері, екіншісі кейін жүріп отырса да, олар бір-біріне қажет және ерте ме, кеш пе бір-бірін ескертіп отырады. Ұзақ уақыт бойына оның бірі екіншісінсіз әрекет еткен кезде, олардың бірігуін ұзақ тосуға тура келеді, көрермендерді бос сезіну уайымы, қатты өкініш билейді. Егер халықта ұлы интеллектуалдық дамумен, соған сәйкес саналы қатынастармен сүйемелденбейтін ұлы қоғамдық жақсару, материалдық жағынан ұлы алға басу болса, онда қоғамдық жақсару берік емес, түсіндіруге болмайтын және заңсыз болып көрінеді. Оны қандай жалпы идеялар тудырады және ақтайды, ол қандай принциптермен байланысты? деген сұрақ туындайды. Бұл бірнеше ұрпақпен шектелмейді, ол бірден-бірге беріліп, таралып, барлық халықтардың жалпы жетістігіне айналады. Қанатты идеялар мен саяси доктринадан басқа бұл қандай тәсілмен беріліп, тарала алады? Бір идеялар алыс қашықтықтар алдында тоқтамайды, ол теңіздер арқылы өтіп, барлық жерде түсіністік табады. Адамның игілікті табиғаты сондай – ол өз алдындағы материалдық күштің маңызды дамуын көре алмайды. Екінші жағынан, егер бір жерде қоғамдық прогреспен байланыссыз ұлы саналы даму көрініс берсе, ол таңданыс, алаңдаушылық тудырады. Жеміс бермейтін, күн қыздырмайтын әдемі талды көріп тұрған сияқты боласың. Жеміссіз және сыртқы әлемге ие емес мұндай идеялар жек көрушілік тудырады. Сонымен бірге ол саналылық тұрғыдан

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

алғанда өзінің заңдылығы жайлы, өзінің шынайылығы жайлы күдік тудырады. Олар адамдардың қоғамдық қатынастарын басқаруға қабілетсіз болғандықтан, оларды тажал деп атау жайлы ниет туындайды. Адамда сананың күшті болатындығы сонша – оның жердегі міндеті идеяларды фактыларға ауыстырып, өзі өмір сүріп отырған әлемді өз бойындағы шындыққа сәйкес қайта құру және орнату болып табылады. Өркениеттің ұлы бөліктері арасындағы байланыс – рухани және қоғамдық дамумен, жағдайдың дұрыс орналастыруымен тығыз байланысты. Өркениетілікті жетілдіру бұл бөліктердің бірігуінен ғана емес, сонымен бірге жеңілдігінен, олардың бірін-бірі шақыру және өндіру жылдамдығынан да тұрады. Енді мархабатты тақсырлар, Еуропаның әр елдерін осы көзқарас тұрғысынан алып қарауға, өркениеттің сипаты неде екенін анықтауға және ол сипаттың негізгі және жоғарғы фактісі өркениеттің дамуына қаншалықты келетінін табуға тырысайық. Осы жолмен біз Еуропалық өркениеттің қайсысының аяқталғандығын және өркениеттің жалпы типіне қаншалықты сәйкес келетінін және қайсысының Еуропа тарихын тұтасымен бейнелеп зерттеу пәніне айналуға тұратынын ашамыз. Англиядан бастайын. Ағылшын өркениетінің басым бөлігі – әлеуметтік жетілдіруге, адамдардың сыртқы қоғамдық жағдайларын жақсартуға, тек материалдық қана емес, сонымен бірге адамгершілік жағдайлардың; үлкен ізгілікпен қатар, қоғамдық үлкен әділдікті енгізуге бағытталды. Алайда, егер бәрін назарға алатын болсақ, онда Англиядағы қоғам дамуы, адам дамуына қарағанда үлкен көлемде және үлкен даңқпен өткенін көреміз. Мұнда жалпы идеяға қарағанда қоғамдық мүдделер мен фактілерге үлкен көңіл бөлініп және үлкен күшпен әрекет етті. Жеке адамға қарағанда, ұлт үлкен құрметке ие. Бұл соншалықты шынайы, өз мамандығы бойынша таза сананың дамуына жұмыс істеуі тиіс, Бекон, Локаль шотландықтар т.б. тәжірибелік бағытта деп атауға болатын философия мектебіне жатады. Олар үшін ең маңыздысы тікелей және жағымды нәтижелер. Олар не қиялға, не логика дедукциясына сенбейтін, игілікті ойдың даналары болып табылады. Мен Англияның ең күшті интеллектуалдық уақытына, оның тарихында идеялар мен ой қозғалыстары үлкен орын алған кезең жайлы айтқым келеді. Мен XVII –VIII ғғ. саяси және діни дағдарысты аламын. Ол кезде Англияның қандай ерекше қозғалыста болғанын кез келген біледі. Бұл қозғалыстың қандай философиялық жүйе, Еуропа жетістігіне айналған қандай ұлы жалпы доктринаны туғызғанын маған кім айтып

ГИЗО Ф. П.-Г.

бере алады? Оның ауқымды және таңдануға тұрарлық салдары болады; ол құқықтар мен өнегелердің негізін қалады, ол қоғамдық қатынастарға ғана емес, сонымен бірге адамдардың жанына да қатты әсер етіп, сектанттарды, энтузиастарды өмірге әкелді. Бірақ ол адамзаттың саналы дүниетанымын көтерген де, кеңіткен де жоқ. Тұтас кезеңге жарық беретін шамшырақтардың ешқайсысын да жаға алмады. Бірде-бір елде Англиядағыдай діни нанымдар мұндай мәнге ие болған жоқ. Бірақ олар бәрінен бұрын практикалық сипатымен ерекшеленіп, өнегелікке, бақытқа, адамдардың сезіміне өте күшті әсер етеді. Бірақ олардың бүкіл адамзаттың санасына әсер ететін жалпы тиімді нәтижелері аз болды. Бұл өркениетті қандай көзқарас тұрғысынан қарасаңыздар да, Сіздер осы әлеуметтік, практикалық сипатпен кездесесіздер. Мен бұл ойды бұдан тереңірек дамытып, ағылшын қоғамының барлық бөліктерін қамтыр едім. Мысалы, әдебиетте де практикалық мән басым. Бәрі – ағылшындар кітап жазудың, оны тиімді және көркем етіп жазудың, оны бөлімдерге бөлудің, оған тақырып оқырмандарының қиялына әсер етіп, өнерді жетілдіретіндей жоспар жасап, оны жүзеге асырудың шеберлері емес деп бір-бірін қайталайды. Бұл басымдыққа ие ой еңбегінің интеллектуалдық жағын, ағылшын жазушыларының әлсіз жақтарын құрайды. Бірақ олар өз баяндауының нақтылығын жақсы дәлелдеп, қайта-қайта бір ойға оралуды бір сөзбен айтқанда, практикалық нәтижелерге қол жеткізуге болатын барлық құралдарды құрайды. Ағылшын тілі де осы сипатта болады. Ол жүйелі және тиімді негізге құрылмаған, онда әр түрлі деректерден енген сөздер көп, не симметриялық жағынан, не гармония жағынан қамқорлық жасалмаған ол тілде грек, латын тілінің, негізін құрайтын логикалық әдемілік жетіспейді. Ол түсініксіздеу және дөрекі, бірақ ол бай, иілгіш, адамдардың сыртқы жүрісінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті. Англияның барлық жерінде пайда табу принципі оның өркениетінің ерекше белгісін құрайды. Англиядан Германияға өтетін болсам, мұнда өркениет дамуы өте баяу жүрді және кейінірек басталды. Немістердің өнегелігінің дөрекілігі, ұзақ уақыт бойына Еуропада мәтелге айналды. Егер бұл дөрекі қабықтың ішінен өркениеттің екі негізгі элементтерінің салыстырмалы барысын іздейтін болсақ, онда жеке дамудан ылғи да әлеуметтік дамудың артықшылықта болғанын, адамдардың қоғамдағы жағдайына қарағанда, адамдардың ойының анағұрлым үлкен жетістікке жеткенін көруге болады. XV жүзжылдықта – неміс реформаторлары

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

– Лютердің, Медахтонның, Буцераның т.б. ойлау жағдайымен, олардың еңбектерде көрініс берген ой дамуын, ол елдің қазіргі өнегеліктері мен жеке өнегеліктерін салыстырыңыз. Қандай айырмашылығы бар? XVII жүзжылдықтағы Лейбниц идеялары мен сол кезде тек халықта ғана емес, жоғары топтарда да үстемдік жағдайға ие болған неміс университетіндегі оның оқушыларының өнегеліктерін салыстырыңыз. Бір жағынан философтардың шығармаларын, екінші жағынан – бранбургтік немесе баварлық курфюстың сарайын суреттейтін естеліктерді оқыңыз. Қандай бояу! Біздің уақытқа жеткен кезде бұл бояу қоюлана түседі, енді Рейннің арғы жағында идеялар мен фактілер, интеллектуалдық құрылыс пен шынайы құрылыс бір-бірімен мүлде байланысты емес деген сөз, барлық жерде орын алды. Соңғы елу жылда ой қызметінің Германияда күшті болғанын кез келген біледі. Барлық салаларда – философияда, тарихта, әдебиетте, поэзияда ол өте алысқа кетті. Бұлардың барлық кезде жақсы таңдамағымен, оның қол жеткізген кейбір нәтижелерімен келіспеуге болады. Бірақ олардың қуаты, олардың көрініс берген ауқымды көлемі талас тудырмайды. Әрине, адамдардың әлеуметтік жағдайы, адамдардың қоғамдағы жағдайы анағұрлым артта қалды. Бұл қатынаста ілгерлеушілік те, жақсару да бар екені даусыз. Бірақ бұл екі фактіні салыстыруға ешқандай мүмкіндік жоқ. Осыдан келіп, Германиядағы поэтикалық, философиялық, тарихи шығармалардың ерекшелік белгісін, сыртқы әлеммен жеткіліксіз таныстыру, шынайылық сезімнің болмауы құрайды. Оларды оқи отырып, өмірдің, оқиғалардың адамдарға әсері шамалы болғанын, олардың қиялын ұштамағанын, олардың өзімен-өзі оқшау өмір сүрген, өз ойларымен болған диалек немесе энтузиаст болғанын көруге болады. Англияда ойдың іс жүзіндегі қалыптасуы барлық жерде көрініс тапса, неміс өркениетінің негізгі белгісі – таза интеллектуалдық даму болып табылады. Италиядан біз бұның екеуін де көре алмаймыз. Италия өркениеті ағылшындардікі сияқты не практикалық, немістердікі сияқты ой түрінде болған жоқ. Италияда жеке ойлардың ұлы көріністерінде де, қоғамдық қызметінде де жетімсіздік болған жоқ, адам да, қоғам да даңқпен дамыды. Италияндықтар бір уақытта таза ғылымдарда – тарихта, философияда тамаша жетістіктерге жетті. Кейін Италия екі бағытта да тоқтап қалған сияқты, ол адам ойы мен қоғам төмен сырғып, әлсіреген сияқты көрінді, ал жақынырақ үңілетін болсақ, бұған халықтың ішкі негізі кінәлі емес екенін, оларды Италияның сыртқы жағдайлары жаншып отырғанын көресіз. Оны жайылып,

ГИЗО Ф. П.-Г.

гүл атқысы келіп тұрған, бірақ оны суық қатал қол қысып, оған мүмкіндік бермей тұрған гүлмен салыстыруға болады. Италияда не интеллектуалдық, не саяси қабілет өлген жоқ, оған өркениеттің өмірлік жағдайы болып қалатын сенімнің, шындыққа деген сенімнің жеткіліксіздігі әсер етті. Мен бұл жерде сенім ретінде адамдардың тек шындықты ғана мойындап қалмай, ойлау жағынан алғанда өздерін қанағаттанарлықтай сезінуге деген сенімділікті айтып отырмын. Бірақ әлемге билік етуге, оқиғаларды басқаруға және бұл құқықты жүзеге асыруға бағытталған күшке деген сенімділік болды. Осының салдарынан бір рет шындықты меңгерген адам өзін сыртқы фактіге ауыстыруға, қайта құруға, оны санаға байланысты бағыттауға тиістімін деп ойламайды. Италияда ылғи да осы сезім жетіспеді. Ол ұлы ойларға, жалпы идеяларға бай болды, сонымен бірге оны сирек практикалық ептілігі бар, сыртқы өмірдің барлық жағдайларын терең түсінетін, қоғамды басқару өнерінің терең қабілетіне ие болған адамдар жауып тұрды. Бірақ адамдар мен фактілердің бұл екі разряды бірбіріне бөтен болып қалды. Жалпы идеяға ие адамдар, жүйрік ой иелері өздерінен міндеттілікті де, қоғамға әсер ету жауапкершілігін де сезінген жоқ. Тіпті өз принциптерінің шынайылығына сенімділер де олардың қуаттылығына шек келтірген жоқ. Бір жағынан, қоғамның жетекшілері адамдардың жалпы идеяларын ешқашан есепке алмады, олар ешқашан өздеріне байланысты фактілердің белгілі қағидаларымен біріктіруге деген қажеттілікті сезінбеді. Екі жақ та шындық таныммен шектелуі тиіс сияқты әрекет етті, бұдан басқа еш нәрсе талап етілмеді. XV ғасырдағы Италия өркениетінің әлсіз жағы осында болды, оның салдары әрекеттерінің және практикалық мәнінің жетімсіздігінен көрінді. Осы екі күш арасында бір-біріне деген сенім, өзара әрекет, әсер ету ықпалдарымен ауысу болды. Менің игілікті және бақытсыз халыққа деген құрметтің нәтижесінде тағы да бір ұлы ел жайлы айтқым келіп отыр. Ол – Испания. Бұларда ұлы ойшылдар жағынан да, ұлы оқиғалар жағынан да жетімсіздік болған жоқ. Адамдық рух пен адами қоғам бұл жерде кей кезде барлық даңқымен жарқырады. Бірақ бұл испан тарихының әр жерінде шашылған жекелеген фактілер. Испанияда адам мен қоғамнан, өркениеттің негізгі жағдайы – жалпы және үнемі дамудан бас тартылды. Салтанатты қозғалыссыздық жеміссіз толқулармен ауысты. Сіз Испаниядан Еуропаға қалған ұлы идеяны немесе ұлы қоғамдық жетілуді, ұлы философиялық жүйені немесе салдары бай мекемелерді іздейсіз. Бұл халық Еуропада өмір сүрді, бірақ ол Еуропадан аз алып, оған аз

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

берді. Егер мен оның атын еске салмасам өзімді кінәлаған болар едім, бірақ оның өркениетінің Еуропа өркениетінде маңызы зор емес. Сіздердің көріп отырғандарыңыздай, шолу жасаған төрт ұлы елдің ешқайсысында жалпы өркениеттің жоғары фактісі, тез берілетін байланыс, идеялар мен фактілердің гармониялық дамуы, құрылымның интеллектуалдығы және шынайылығы анықталмады. Олардың барлығында өркениетке қатысты маңызды жағдай жетіспейді. Олардың бірде-бірі өркениеттің толық бейнесін, оның барлық жақтарындағы таза типін, оның барлық негізгі сипаттық белгілерімен бірге бейнелей алмайды. Францияда іс басқаша сияқты. Францияда ойлардың дамуы мен қоғам дамуы бір-бірінен алшақтаған жоқ. Ондағы адам мен қоғам үнемі қозғалыста болып, өсіп отырды және бір-біріне жақын қашықтықта дамыды. Ұлы оқиғалармен, төңкерістермен, қоғамдағы жақсарулармен қатар, сіз ылғи да біздің тарихта осыған сәйкес, жалпы идеялар мен доктриналарды байқайсыз. Шынайы өмірде, сол мезетте ойшылдар одан өз пайдасына жаңа байлық табуға тырыспаған ешнәрсе болған жоқ. Саналы әлемде де шынайы, әрі тез нәтижеге жетпеген ешнәрсе кездестірмейсіз. Жалпы Францияда идеялар қоғамдық саланың дамуына ықпал етті. Ол іс жүзінде жүзеге асқанға дейін, доктриналарда дайындалды және ой өркениет жолында бірінші жүрді. Интеллектуалдық қызмет пен практикалық қабілеттілікте қалыптасқан бұл екі жақты сипат, іске асушы ретінде, француз тарихының барлық негізгі оқиғаларында, француз қоғамының барлық негізгі таптарында көрініс тауып, оларға өте ерекше келбет береді. Мысалы, XII ғасырдың басында коммунаны азат ету қозғалысы басталды. Ол қоғамның алға дамуындағы маңызды қадам болды. Нақты осы кезде ойды азат етуге деген күшті ұмтылыс анықталды. Мен бұл фактіні өткен жазда атап көрсеткен болатынмын. Абелар – Лана мен Везеле тұрғындарының замандасы болды. Тәуелсіз ойшылдардың ой әлеміндегі жауыз билікке қарсы бірінші ұлы күресі тұрғындардың қоғамдық азаттыққа бағытталған күресімен сәйкес келді. Бір қарағанда, бұл екі қозғалыс бір-біріне жат сияқты. Философтар наразылық білдірген тұрғындар жайлы өте дөрекі пікірде болды және оларды варварлар деп атады. Философтар жайлы естіген тұрғындар, оларды еретиктер деп атады. Соған қарамастан, даму екі салада да бір уақытт жүзеге асты. Францияның ойшылдық тарихында ең маңызды рөл атқарған мекемелердің бірі – Париж университетін алып қарайық. Оның

ГИЗО Ф. П.-Г.

ғылыми еңбектерінің XIII ғасырдан бастап қандай ауқымды болғанын кез келген біледі. Дәл осы кезде ешқандай мекеме де осындай маңызды саяси өмір сүрген жоқ. Париж университеті королдардың саясатына, француз дінінің римдік діншілдермен арасында болған барлық қақтығыстарға араласты. Оның қабырғасында идеялар әзірленіп, доктриналар орнатылды және ол оларды сол уақытта сыртқы әлемге шығаруға ұмтылды. Париж университетінің принциптері Констанц және Базель шіркеуін қайта құруға ұмтылған адамдардың туларында жазылды. Париж университетінің принциптері Карл VI-нің прагматиктік шараларын туғызды және қолдады. Осы ұлы оқу мекемесінде ой қызметі және жағымды ықпал тұтас ғасырлар бойына оның ажырамас бөлігі болды. XVI жүзжылдыққа ауысып, Франциядағы реформацияға көз жүгіртейік, оның ерекше сипаты, оның сенімділігінде және игіліктігінде болды. Ғылым мен доктрина негізіндегі католик шіркеуіне қарсы күресті француз реформаторлары жүргізді. Франция мен Голландияда осы істі қорғай отырып, ылғи да француз тілінде көптеген философиялық, тарихи, полемикалық шығармалар жазылды. Әрине, не Германия, не Англия бұған мұндай үлкен көңіл бөлген жоқ. Француздық реформация неміс анабаптистеріне, ағылшын сектанттарына жат болды. Оған олардың практикалық сақтығы өте жиі жетпей жатты. Бірақ олардың нанымының күшіне, шынайылығына сенбеуге болмайды, өйткені ол ұзақ ең негізгі ауыр сәтсіздіктерге қарсы күресті. <…>. XVII және XVIII жүзжылдықтардағы жаңа кезеңде идеялар мен фактілер арасындағы тығыз және тез орнайтын байланыс, адам мен қоғамның біркелкі дамуы көзге көрініп тұр, сондықтан ондай қажеттілік жоқ. Сонымен, міне, француз өркениеті ерекшелігінің қолтаңбасы қалған төрт немесе бес ұлы кезеңдер, төрт немесе бес ұлы оқиғалар. Біздің қоғамның әр түрлі таптарын алып, олардың өнегелеріне, бейнесіне көз жүгіртіп көретін болсақ, барлық жерде осы факті таңдандырады. Француз шіркеуі ақпараттар байлығымен және қызметімен ерекшеленіп, барлық интеллектуалдық сабақтарға қатысады, ғылыммен және әкімшіліктегі ерекше ойлаумен айналысады, ол өзін тек дінге, ғылымға, не саясатқа ғана арнаған жоқ, бірақ үнемі оларды ымыраға келтіруге тырысып отырды. Француз философтары саналы көзқарастық қабілеттің және практикалық мәннің сирек бірігуі, олардың ойлары терең және батыл, олар

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қосымшасыз таза шындықты іздейді, бірақ ылғи да сыртқы әлем сезімін, өздері арасында өмір сүріп отырған фактілерді сақтайды, олар жоғары көтеріледі, бірақ жерді сөздерінен таса қылмайды. Монтен, Декарт, Паскаль, Бейль т.б. түгел дерлік ұлы француз философтары не таза диалектик, не таза энтузиазист болған жоқ. Өткен жазда, сіздер осы топтағы қызыл сөзді талқылаушының бір уақыттағы жарық пен ғылымның адамы Декартты: «қатал, табанды, өрескел, өз кабинетінде Прага жазықтарында соғысқандай шешімдер қабылдайтын, практикалық өмір қозғалысына және ой қызметіне бірдей бейімділікті сезінуші» ретінде бейнелегенін естідіңіздер. Біздің философтардың барлығы Декарт сияқты дана емес, бірақ барлығы бір уақытта шындық іздеп және жарықты түсініп, бірге бақылау жасап және ойлай алатын болды. Жеке ойлау әрекет етпейтін барлық салаларда – ғылымда, философияда, әдебиетте, тарихта – бәрінде сіздер парламент мүшелері мен соттық сословие мүшелерін кездестіресіздер. Сонымен қатар олар барлық қоғамдық және жеке істерге қатысып, қоғамның барлық шынайы, практикалық мүдделеріне ықпал етті. Францияны қай жағынан алып қарасаңыз да, сіз осы екі жақты сипатты табасыз, мұнда өркениеттің екі маңызды жағдайы тығыз байланыста дамыды. Мұнда жеке адамның ұлылығы жайында ешқандай жетімсіздік болған жоқ. Ал жеке ұлылық ылғи да қоғам мүддесіне пайда келтірді. Әсіресе соңғы кезде француз ақылының ерекше белгісі игілікті мағына деп көп айтылды. Игілікті іс оның жоғары және ауқымды мағынасында алып қарағанда, идеялардың барлық тереңдігіне бойлай енетін, оларды барлық маңыздылығын сыртқы фактілерді есепке ала отырып, түсіну және бағалау сияқты философиялық игілікті істер болып табылады. Француз өркениетінің ерекшелігі – кез келген өркениеттің негізгі идеясы болып табылатын жалпы типті беруінде. Ол бәрінен толығырақ, бәрінен шынайы. Еуропаның құмарлықсыз осы пікірін қалыптастырған оның бірінші өркениетті ел болуының себебі осында. Франция бір кезде өзін ақылды және қуатты, идеялар мен күштерге бай, идеяларға қызмет ететін етіп көрсетті. Ол халыққа олардың қоғамдық жағдайын жақсартуға деген өзінің ниеті жайлы айтып, олардың қиялы мен атаққұмарлығын қозғады, өзін шындықты ашуға және оны басымдыққа айналдыруға қабілеттілігі жйлы хабарлады. Оның танымалдығын осы екі негіз құрады, өйткені адамзаттың түбегейлі екі қажеттігі осындай.

ГИЗО Ф. П.-Г.

Сондықтан біздің француз өркениетін, ең маңызды және жемісті ретінде зерттеуге болатын, бірінші өркениет ретінде қарауға құқығымыз бар. Оны мен келтірген екі көзқарас тұрғысында, қоғамдық және интеллектуалдық даму тұрғысынан зерттеу қажет. Ондағы идеялардың, саналардың, адамның ішкі рухани жағындағы прогрессивті қозғалысы мен сыртқы және бәріне ортақ жалпы жағдайларын зерттеу қажет. Егер біз оны осылайша қарайтын болсақ, онда барлық Еуропа тарихында біздің жеке өзіміздікіндей кездестірмеген бірдебірде жағдай табылмайды. Осылайша, біз алдымызға қойған тарихи, ғылыми мақсаттарымызға қол жеткіземіз. Сахна мен актерлердің көптігіне және әртүрлілігіне қарамастан, біз Еуропа өркениетінің дамуы жайлы қойылымға қатысамыз. Бірақ бізде қойылымға қатысудан басқа, бұдан да маңызды мақсат бар. Біз мұнда білім үшін ғана келмейміз. Жалпы өркениеттер тарихы, оның ішінде француз өркениеттер тарихы біздің уақыттың ерекшелігін құрайтын, ұлы мақсатты қойды. Оны шешуге бүкіл келешек, бүкіл адамзат келешегі мүдделі, ал оны шешу – біздің міндетіміз, біздің ұрпақтардың міндеті. Қазіргі кезде интеллектуалдық құрылыста, шындықты іздеу тәсілдерінде қандай рухтар басым, оның пәні неде? Қазіргі кездегі интеллектуалдық құрылыстағы рухтар – қаталдық, сақтық, ұстамдылық рухы, ғылыми зерттеу рухы, философиялық тәсілдер. Ол фактілерге мұқият бақылау жасай отырып, фактінің белгілі болуына қарай, өзін баяу, біртіндеп толықтырып отырады. Бұл рух соңғы елу жылда материалдық әлеммен айналысушы ғылымда басымдыққа ие болып, оның жеңісін және даңқын негіздеді. Ол енді моральдық әлем ғылымдарына – саясатқа, тарихқа, философияға тереңдеп енуге тырысты. Ғылыми тәсіл барлық жерде таралып бекіді, барлық жерде фактілерді негізге және басшылыққа алу қажеттігі сезілді. Бәрі де өзінің ғылым материалын құрайтынына сенімді, егер идея фактіден алынбаса, ешқандай жалпы идеяның шынайы мәні болмайды. Интеллектуалдық құрылыс заманға сай күш пен қуаттан құралады. Шынайы құрылыста, қоғамдық әлемде, басқаруда, әкімшілікте, саяси экономияда басқа бағыт басым. Мұнда идеялар, талқылаулар, жалпы принциптер, яғни теория деп аталатындар басымдыққа ие. XIX ғасырда бетбұрыс жасаған барлық еңбектердің сипаты осындай. Бұл сипат өтпелі кезеңде дағдарысқа ұшырамайды, бұл қоғамдық тәртіптің тұрақты қалыпты, бейбіт сипаты. Ол барлық жерде әзірленді. Бұл тәртіп жалпыға бірдей талқылауға және жариялылыққа, қоғамдық сана

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

билігіне, доктриналар мен көз жеткізуге негізделген. Бір жағынан, ол фактілер ғылымда ешқашан бұлай орын алған жоқ, екінші жағынан, идеялар практикалық өмірде ешқашан мұндай рөл ойнаған жоқ. Жүз жыл бұрын мүлде басқаша болды. Интеллектуалдық құрылыста, талқылаулар мен қиялдарда шек болмады, ғалымдар тек болжаммен шектелді, логикалық қорытынды жібінен басқа басшылыққа алар фактісі болмады. Саяси құрылыста, шынайы өмірде фактілер қуатты болып, өзінің табиғаты жағынан заңды болып есептелді. Ғалымдар фактілерге шүбә келтіріп, қарсылықтарын білдіретін болса, ол тек ойдың батылдығын ғана білдірді. Сонымен, өркениет барысы істің бұрынғы жағдайын сыпырып тастады, бұрын ойдың еркін қозғалысы билік еткен жерде фактінің басымдыққа ие болуына, ал тек қана фактылар беделі билік еткен жерде идеялардың ықпал етуіне әкелді. Бұл нәтиже қазіргі өркениетті кінәлаудан көрініс береді. Оның қарсыластары адамзат ойының қазіргі жағдайы және оның бағыттары жайлы айта ма? – олар оны құрғақ, ұсақ деп кінәлайды. Олардың пікірінше, бұл қатал жағымды әдіс идеяларды кемсітіп, қиялды мұздатады, ақылды оның ұлылығы мен еркіндігінен ажыратады, оны тарылтады. Қоғамның жағдайын қабылдау және жетілдіру жайлы әңгіме бола ма? Біздің өзімізді бұл екі жақты кінәлаудан, дұрысырақ айтқанда, екі жақты қауіптен тазартуымыз керек. Бұдан келіп шығатын мәселені біз шешуге тиіспіз. Біз интеллектуалдық құрылыста әрқашан фактіге, әлеуметтік жағынан – идеяларға басымдылық беріп, біздің ақылды шындыққа сәйкес бағыттап, ғылыми әдістің қаталдығын және ақылдың заңды билігін қолдауымыз керек. Мұнда ешқандай қарама-қайшылық жоқ, керісінше, ол адамның әлемнің көрермені және оның әлемді жасаушы ретіндегі жағдайының нәтижесі. Мен ештеңе ұсынбаймын, мен ештеңе түсіндірмеймін, мен тек іс жүзіндегі нәрсені суреттеймін. Біз өзіміз жасамаған және ойламаған әлемге тасталғанбыз, біз оны табамыз, зерттейміз, қажет болған жағдайда біз оны берілген факті ретінде мойындауымыз керек, өйткені ол бізде өмір сүреді және бізге тәуелсіз өмір сүреді, біздің ақылымыз фактілер бойынша жұмыс істейді, оның жалғыз дерегі факті болып табылады, ол жалпы заңдылықтарды ашқан кезде, олардың фактіден басқа ештеме емес екеніне көз жеткізеді. Біздің көрермен ретіндегі жағдайдың салдары осындай. Ал жасаушылар ретінде біз басқаша әрекет етеміз, біз фактілерге бақылау жасағандықтан, оларды білу олардан жоғары тұрған біздегі идеяны дамытады, біз өзімізді қайта өңдеуші, жетілді-

ГИЗО Ф. П.-Г.

руші ретінде сезінеміз. Шынында да, бар нәрсені бағыттауға тиісті адам ретінде, біз өзімізді әлемде әрекет етуге қабілетті ретінде сезінеміз. Көрермен ретінде адам фактілерге бағынады, ал жасампаз ретінде – ол оларды игере отырып, оларға анағұрлым таза, анағұрлым дұрыс форманы хабарлайды. Сонымен, менің біз шешуге тиісті мақсаттарда қарама-қайшылық жоқ деуге толық құқығым болды. Бұл екі міндетпен екі қауіптің де байланысты екені шындық. Фактілерді зерттеген кезде, сананы олар басып қалатын болғандықтан, ол төмендеп, кішірейіп, мені бір қарағанда таң қалдырған фактілерден басқа факті жоқ деп ойлап қалуы мүмкін. Мұндағы ауқымды және дөрекі қателік, қашық, ауқымды, қараңғы, қол жеткізуге қиын, бізден жоғары тұрған фактілер. Екінші жағынан, адамзат санасының атаққұмарлығы, оның шынайы әлемдегі әрекетінде еліктеуге, қиялға бейім, оның өз мақсатын өте алыс және баяу қозғалуы оны адасуға ұшыратады. Бірақ бұл екі мақсат тек екі міндетті дәлелдейді. Бұл міндетті орындау, мақсатты шешу өркениеттің қазіргі жағдайы оны анық қойып, оны көз алдыңнан жоғалтуға мүмкіндік бермеуі үшін қажет. Біздің кезде шындықты іздеу барысында ғылыми тәсілден ауытқыған кез келген адам, фактіні қандай да болмасын ойдың дамуының негізіне алмайды және қоғамды басқару кезінде принциптерді, идеялар мен доктриналарды есепке алмаған әрбір адам берік жетістікке және шынайы ықпалға қол жеткізе алмайды. Ақыл жағынан болсын, қоғам жағынан алғанда болсын – бәрі біздің еңбектеріміздің осы адамзат қызметінің осы екі заңына сәйкес келуіне, өркениеттің осы екі ұмытылысына байланысты. Бұдан басқа біздің тағы бір мәселені шешуіміз керек. Мен қазір сіздердің алдыларыңызға қойған екі мәселенің бірі – ғылыми, екіншісі – әлеуметтік, бірі – ақыл саласына, шындықты зерттеуге жатса, екіншісі – бұл зерттеу нәтижесін шынайы өмірде қолдануға жатады. Үшіншісі де – өркениеттің қазіргі жағдайынан туындайды, оны орындау да бізге жүктеледі. Ол ғылымға да, қоғамға да қатыссыз, біздің әрқайсымыздың ішкі дамуымызды, әрбір жеке адамның маңызы мен сапасын бейнелейтін – адамгершілік мәселесі. Біздің өркениетімізді ол біздің адамгершілік табиғатымызды улайды деп кінә тағады. Үнемі бәрін талдауға, өлшеуге, белгілі бір нақты және анық бағалауға ұмтылдыра отырып, ол адамның жанын тарылтып, оны суық етеді дейді. Адамдардың ешнәрсеге алданбауға, кез келген қиялға, кез келген саналық әлсіздікке берілмеуге, бәрінің шынайы бағасын білуге ұмтылуы оларды жалықтырып, олар тек өздерін жақсы көретін болады деп есептейді. Сонымен бірге қазіргі

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

өмірдің жұмсақтығы, қоғамдық қатынастардың жеңілділігі және ыңғайлылығы, қоғамда билік етуші тыныштық олардың мінезін жұмсартып, қуатын азайтады деп ойлайды. Адамдар барлық нәрсеге өздері үшін ұмтылады, ешнәрседен бас тартпайтын болады, бір сөзбен айтқанда – эгоизм, құрғақтық және әлсіздік өркениеттің қазіргі жағдайының табиғи нәтижесіне айналатын болады деп кінәлайды. Екі ұлы жасампаздық болып табылатын – қайсарлық пен қуат, сонымен бірге біз варварлық деп атаған кезеңде тамаша сапамен көрініс берген адамның екі ұлы күшін құрайды. Мұндай екі жақты жазғыруға жеңіл жауап беріп және оны дәлелдеуге болар еді. Біріншіден, өркениеттің қазіргі жағдайы, егер оны тереңірек және тұтас алып қарайтын болсақ, адамгершілік тұрғысынан алғандағы оның нәтижесі эгоизм мен нәзіктік болмауы керек, екіншіден, шындығында, жаңа уақытта өркениетті елдерде де төзімділікке байланысты кемшілік болған жоқ. Бірақ бұл мәселенің шешілуі мені өте тереңге алып кеткен болар еді, ал маған бітіру керек. Өркениеттің қазіргі жағдайы төзімділік пен адамгершілік қуатына, мен бас кезінде айтқан патриотизмге, жалпы алғандағы адамның барлық сапалары мен сезімдеріне жаңа қиындықтар туғызады. Біздің табиғаттың бұл ұлы қасиеттері өте жиі кездейсоқ, ойламаған жерден көрініс берді, ол оның себебіне мән берген жоқ. Енді олардың саналы негізге сүйенуіне тура келеді. Олардың әрбір көрінісі өз мотивінің заңдылығына және нәтижесінің пайдалылығына сүйенуі тиіс. Бұл – өзінің ұлылығын дамыту үшін адамның табиғаты көтеруі тиіс жаңа ауырлық. Ол оны көтереді, өйткені адам табиғаты ешқашан одан талап етілген жағдайлардан бас тартқан емес. Одан көп талап еткен сайын, ол көбірек береді, оның байлығы шығындармен бірге өсіп отырады. Қуат пен қайсарлық басқа формаларда көрініс берген, басқа қайнар көздерден пайда болады. Біз идеяларға, біздің адамгершілігімізге сәйкес келетін көз жеткізуге тиіс ішкі сенімдерге ие емеспіз, ал бұрын әрекет еткен қайсарлық пен қуат принциптері қазір қабілетсіз, өйткені олар біздің сенімімізді жоғалтты. Біз барлық күшімен бізді билейтін, бір уақытта көзімізді жеткізіп және қозғайтын принциптерді табуымыз керек. Олар қайсарлық пен қуатты тәрбиелейді, олар ақылға адамгершілік денсаулықты құрайтын пайдакүнемдіксіз қызметті және беріктікті хабарлайды. Бізді осыған мәжбүр ететін прогресс, бізге оның талаптарын қанағаттандыруға да мүмкіндік береді. Біз сол үшін жиналып отырған сабақ тек білім беруді ғана мақсат етіп қоймайды. Қазіргі кезде интеллектуалдық даму оқшауланған

ГИЗО Ф. П.-Г.

факті болып қалмау керек. Біз одан біздің елімізге қажетті өркениеттің жаңа құралдарын, ал өзіміз үшін адамгершілік қайта өрлеуді алуымыз керек. Әрине, ғылым тамаша, оның өзі-ақ адамның еңбегіне тұрарлық, бірақ ол әрекет ететін күшке айналып, жасампаздықты тудырған кезде ол мың есе тамаша болады. Сонымен біз – шындықты ашып, оны қоғамның пайдасы үшін сыртқы фактілерде жүзеге асырып, оны біздің қайсарлығымызды және адамгершілік энергияны тудыратын, адамның жердегі күші мен құдіретін құрайтын ішкі нанымымызға айналдыруымыз керек. Біздің үш жақты мақсатымыз осындай. Біздің ауыр және баяу жұмысымыздың нәтижесі де осындай болуы керек. Адамның құдіреті оның мақсатқа жылжитындығында болып табылады. <…>. Тәржімалаған Назарбек Қанафин

ГУБМАН БОРИС ЛЬВОВИЧ ТАРИХТЫҢ МАҒЫНАСЫ: ҚАЗІРГІ БАТЫС ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫНЫҢ ОЧЕРКТЕРІ Кіріспе

Тарихтың бірлігін аңдау, яғни жалпы тарихты тұтастық ретінде түсіну, тарих білімінің өзінің түпкілікті мағынасын іздеуге ұмтылысын туғызады К. Ясперс Тарихқа ежелден даналыққа жетуге, қоғамдық оқиғалардың жөңкілген ағысында бағдар табуға мүмкіндік беретін өмір ұстазы ретінде қарап келеді. Осыдан жүз жыл бұрынғыдай, тарихтың мағынасы туралы қазіргі кездегі дүниетанымдық түсінік те өткен мен бүгіннің нақты тәжірибесін «жинақтайды». ХХ ғасыр ғылым мен техниканың салтанат құруына ғана жеткізіп қойған жоқ, ол екі дүниежүзілік соғыстың қайғы-қасіретін, тоталитаризмнің қанды қиялшылдығын алып келді, адам ұрпағын сақтап қалудың өзі соларды шешуге байланысты проблемаларды алға тартты. Міне, сондықтан да батыстың көптеген ойшылдары тарихтан ақыл-ой мен әділеттілік патшасын көруден үміт үзіп, немесе дәуірдің талабына дәстүрден тыс жауап іздеуге көшіп отыр. Қайсыбір ойшылдың қандай бағдарды, философиялық дүниетанымды ұстанатынына қарамастан, қазір батыс теорияшыларының тарихты адамзатқа жасырын яки анық қауіп туғызатын күш деп түсінуі жиілеп барады. Тарихқа сенбеудің, тіпті одан үрейленудің ортақ ахуалы қалыптасуы да, ал оның мағынасы бар екеніне күмән келтірілуі де осыдан шығып отыр. Тарихтың мағынасын теріске шығару қазіргі

ГУБМАН Б. Л.

батыстың ірі суреткерлерінің шығармаларының беттерінен орын алып, көпшіліктің санасына сіңіріле бастады. <…> Тарихтың мағынасы туралы қазіргі батыстық тұжырымдамалар Жаңа заманның классикалық философиясының мұрасына1, атап айтқанда дүниежүзілік-тарихи үдерістің мәнісі туралы маркстік ілімге тікелей қарсы шығу болып табылады. Егер Жаңа заманның классикалық философиясы дүниежүзілік тарихтың мазмұнын түсіну, оның бірлігінің, прогресшіл ілгерілеу қозғалысының, адамның және бүкіл адамзаттың жетілуінің негіздерін табу мүмкіндігі туралы сенімге толы болса, қазіргі батыстың тарихтың мағынасы туралы тұжырымдамалары бұл идеяларды жаппай теріске шығарумен байланысты болып отыр2. Батыс ойының «өмір философиясы», жаңакантшылдық, жаңагегельшілдік, жаңапозитивизм т.б. бағыттары болып табылатын «тарихи ақыл-ой сынын» жақтаушылар тарихтың ғаламдық мағынасын түсінудің мүмкіндігіне күмән келтірді. «Жергілікті өркениет» тұжырымдамалары дүниежүзілік-тарихи үдерістің бірлігі және ілгерілеуші бағыты туралы қалыптасқан түсінікті жоққа шығарады. Экзистенциализм жолын ұстанушылар қоғамдық-саяси дамудың адамдар арасындағы бөлектенуді күннен-күнге үдетіп бара жатқан адамгершілікке қарсы ұстанымын әшкерелеп келеді. Франкфурт мектебі мен «жаңа философияның» теорияшылары «тарихқа қарсы бүлікті» өздерінің басты міндеті деп санайды. Осылайша қалыптасқан жағдайда тарихтың мағынасын діни-философиялық тұрғыдан дәлелдеудің кең танымал бола бастауы да түсінікті. Неотомизмді және католиктік ойдың басқа да бағыттарын жақтаушылар, жаңапротестантизмнің өкілдері шегіне жеткен тарихи релятивизмге қарсы шығып, қазіргі заманғы өркениетті құтқарып қалу үшін діни-адамгершілік құндылықтар жүйесін ұсынуда3. Тарихты діни тұрғыдан талдап-түсіндірулер біздің ғасырымыздағы зайырлы батыс тұжырымдамаларымен ойдағыдай бәсекелесіп келеді, өйткені дүниежүзілік-тарихи үдерісті белгілі бір тұтастықпен пайымдайды, оның адамгершілік мазмұнын дәлелдейді. <…> 1 Қараңыз: Мамардашвили М.К., Соловьев Э.Ю., Швыров В.С. Классика және қазіргі заман: қазіргі буржуазиялық философия дамуының екі кезеңі // Қазіргі дүниедегі философия. Философия және ғылым: Буржуазиялық философияға сыночерктер. М., 1972. 2 Copleston F.C. Some ideas of history in different cultures // Philosophies and culture. Oxford etc., 1980. 99-119 бб. 3 Bruning W. Geschichtsphilosophie der Gegenwart. Stuttgart, 1961. 56 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

І тарау ЖАҢАША ОЙЛАУ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҢ МАҒЫНАСЫ 1. Тарихтың мағынасы – философиялық дүниетанымның түйінді мәселесі Адам табиғат-ғарыш универсумындағы және тарихтағы өзінің орнын түсінуге үнемі ұмтылып келеді. Мұны түсіну оған тек өзін әлемнің, мәдени дәстүрдің бірлігіне жатқызып қарауы арқылы ғана мүмкін болады. Өзінің мүмкіндіктерін ол тарих кеңістігінде ашылатын баламалармен салыстырып өлшейді, сондықтан да тарихты тұтастай түсінуге және құндылық өлшемімен көруге ұмтылмай тұра алмайды. Тарихты көз аясына сыйғызу, оның бағыты мен адамгершілік мазмұнын түсіну – адамды үздіксіз алаңдатып келе жатқан міндет – мәселе. Бұл мәселе ешқашан ақырына дейін шешілмейді: қазіргі заман оқиғаларының тамыр соғысы, болашақтың мүмкіндіктері өткен тарихты түсіну көкжиегін үнемі өзгертіп отырады. Оның үстіне тарих қашанда бір мағынада түсінілмейді, ол басқа адамдармен пікір таластыру арқылы айқындалады. Сондықтан әңгіме серікпен, көзқарас бірлігін іздестірудің, өзара түсіністік табудың, тіпті ол басқа дүниетанымды ұстанатын жағдайдың өзінде, маңызы арта түседі, біздің кезімізде адамзаттың болашағы осыған тәуелді болып отыр. Жаңа ойлау тұрғысынан келгенде тарихты болашақ жалпыадамзаттық құндылықтар бойынша қарастыру керек. Бұл оның мағынасы жайындағы болама көзқарастардың дұрыс тұстарын анықтауға, осы заманғы ғаламдық проблемаларды шешудің көптеген ізгі ниетті адамдар қабылдай алатын негіздерін жасауға мүмкіндік береді. Тарихтың мағынасына көзқарас қандай да бір дүниетанымдық алғышарттар жағдайында пайда болады. Түптеп келгенде, дүниетаным адамның шындыққа іс жүзінде қалай қарайтынын көрсетеді және көп жағдайда соған байланысты болады. Бұл жағдай әсіресе адамдардың арман-тілектері, мақсаттары көбінесе мүлде бүркемеленбейтін тарихтың мағынасы туралы дүниетанымдық түсініктерден айқын көрінеді. Дүниетаным – әлемді біршама тұтастық деп түсіндіруге және өзінің ондағы орнын түсінуге тырысатын адамның шындықты рухани және іс жүзінде игеруінің нәтижесі. Оның қызметі, түптеп келгенде, адам тіршілігінің мақсаты мен мағынасын анықтау болып табылады.

ГУБМАН Б. Л.

Дүниетанымда қашанда қоғамдық өмірдің тамыры соғып тұрады, ол өзін (дүниетанымды) ұстанатын адамдардың қоғамдастықтары, жеке адамдар қатысатын әлеуметтік-мәдени жағдайды бейнелейді. Онда қандай да бір тарихи дәуірдің сана-сезімі нақты көрініс табады. Дүниетанымның өзіндік ерекшелігі сол, онда әлем және адам туралы түсініктер жинақталады, сенімдер статусына ие болатын осы түсініктердің негізінде таным мен нақты іс-әрекеттің базистік принциптері, әлеуметтік-мәдени бағдарлар мен идеалдар қалыптасады4. Сенімдерде адамның қажеттіліктерімен тікелей байланыстың, дүниеге рухани-практикалық қатынастың белгісі болады. Қандай да бір дүниетанымдық сенімнің шын яки жалған екендігі, олардан туатын салдарлар сол сенімдердің адамның танымдық және практикалық ісқимылының кең аясындағы қызметінен байқалады. Белгілі бір дәуірдің өзіндік сана-сезімі ретінде дүниетаным, тұтастай алғанда, әлемнің болмысы және адамның ондағы орны туралы сенімдер жүйесіне міндетті түрде сүйенеді. Тұтастық ретінде әлем әрқашан дүниетанымның «объективіне» ілінеді, бірақ ол өзіне қатынасқа қарай, тарихи тұрғыда бейнеленеді. Әлем қашанда өзінің белгілі бір қырымен адамға бұрылып тұратын секілді. Белгілі мағынада біз әлденеше әлемге тап болып отырмыз. Дүниетаным тұтастай әлемді ғана емес, көбінесе табиғи немесе әлеуметтік-тарихи шындықты бейнелеуге бағдарланады. Біз үшін дүниетанымдық сенімдердің қандай түрде бейнеленіп қалатынының елеулі маңызы бар. Өйткені дүниетанымның мифологиялықтан бастап философиялыққа дейінгі алуан түрі белгілі, әр түрлі дүниетанымдық түсініктерде белгілі бір дәуірдің, халықтың рухани мәдениетінің әмбебаптығы тиянақты формаға ие болады. Дүниетанымдық сенімдердің фактілерді қатаң айқындау мен теориялық пайымдаулардан өзгешелігі сол – олар біздің біліміміздің белгілі дәрежеде толық емес екендігін көрсететін мейлінше кең тақырыптық салаға жатқызылған. Алайда бұл кез келген сенімдер тең бағалы дегенді мүлде білдірмейді. Сондықтан да біз шындықтың дүниетанымдық сенімдерде бейнеленуі тәсілдері туралы айтқанда, олардың шынайы немесе қиял екендігі жайында ойлануға құқылымыз. Дүниетаным ғылыми яки ғылыми емес ұтымдылық үлгісіне бағдарлануы мүмкін. Дүниетанымға оның әлеуметтік шарттылығы, құндылық мазмұны жағына қарау қызығушылық туғызады. 4 Богомолов А.С., Ойзерман Т.И. Тарихи-философиялық процесс теориясының негіздері. М., 1983. 30 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Тарихтың мағынасы туралы ойлану философияның ғана үлесі емес. Тарих рухани мәдениеттің әр түрлі формаларында бейнеленеді, оларда дүниетанымдық пайымдаудың тақырыбына айналады. Тарихтың дүниетанымдық категория ретіндегі мәртебесі адамның өз халқына және бүкіл адамзатқа өзінің ортақ екенін тарихтан тыс жете түсіне алмайтынымен анықталады. Ал тарих жекелеген халықтардың немесе адамзаттың дамуының біртұтас үдерісі ретінде түсінілген кезде оның мағынасы туралы дүниетанымдық сұрақ тумай қоймайды. Философияға дейінгі дүниетанымның көптеген формалары бұл сұрақтың жауабын іздестірді. Тарих феноменін қаншалықты қабылдамағанына қарамастан, мифологиялық дүниетанымның өзі-ақ оны оралып өте алмады. Мұнда тарихтың мағынасы өткен кез туралы әңгімені қазіргі кез туралы баяндаумен қатар жүргізуді көздейтін бастапқы мифолегемманың көмегімен қарастырылды. Мысалы, VIII ғ. басында туған жапонның жазба ескерткіштері «Кодзики» («Ежелгі дүние істері туралы жазбалар») мен «Нихонги» («Жапония жылнамасы») осы елдің тарихына шолу жасауға және «ғасыр құдайлары», Аспанның әйел-құдайы Аматэрасу туралы космогониялық мифке сәйкес Ямота патшаларының династиялық құқығын дәлелдеуге талаптанған. Діни дүниетаным тарихтың өз түсінуіндегі біртұтас бейнесін жасайды. Бұған христиандардың эсхатологиялық мифологиясы мысал бола алады, онда құдай-адамның көрінуі адам тарихының мағынасын ашудың кілті болып саналады. Алайда тек философия ғана тарихтың мағынасы туралы мәселені кеңейтілген теориялық формада қояды. Философиялық ойлаудың өзіндік ерекше белгісі – теориялылық. Философия дүниетаным мәселелерін теориялық құралдармен шешеді, өзінің ережелері мен қорытындыларын дәлелдейді. Ол – категориялар тілімен ой тұжырымдайтын жалпы теориялық дүниетаным. Жалпыфилософиялық бағыттар қандай да бір ойшылдың тарихқа, оның мағыналық мазмұнына көзқарастарынан да өзінің «жолын» тауып шығады. «Тарих философиясы философияның өзін адамның рухани-адамгершілік, құндылықты-дүниетанымдық, психологиялық және сезімдік бағыт-бағдарын ғылыми біліммен біріктіру, шындықты практикалық – рухани игеру және ғылыми тұрғыдан тану арқылы түсіну үшін мейлінше ерекше әрі елеулі роль атқарады»5. Көптеген дүниетаным түрлерінің арасында тек тарих философиясы ғана 5

Григорьян Б.Т. Философия және тарих философиясы // Философия және сананың құндылықты формалары. М., 1978, 23 б.

ГУБМАН Б. Л.

тарихтың мағынасы мәселесін теориялық тұрғыдан қойып қарауды ұсынады, бұл тарихқа рухани-практикалық, құндылық тұрғыдағы қатынастың және адамзаттың даму үдерісі туралы бізге түсінікті білімнің қорытындыларын, нәтижелерін түйіндейді. Ол философия білімнің басқа бөлімдеріне қарағанда әлемді іс жүзінде игерудің елеулі міндеттерімен анағұрлым тығыз байланысқан, қоғамдық өмірдің қарама-қайшылықтарының жонды арқауына анағұрлым көбірек тартылған. Универсумға философиялық көзқарас оны әлем мен тарихты түпкі мақсат ретінде қарастыруды көздейді. «Әлемнің түпкі мағынасы немесе тарихтың түпкі мағынасы адамның міндетті мақсатының бөлігі болып табылады. Ал адамның міндетті мақсаты – Адам ретінде жүзеге асу. Адам болу»6. Тарих – адамның өзін-өзі жүзеге асыратын өрісі, сондықтан тарихтың мағынасы туралы мәселе – әлемді философиялық түсіну үшін ең принципті мәселелердің бірі. Бүгінгі таңда тарихтың мағынасы туралы ойлау дегеніміз адамның міндетті мақсатын оның дәстүрге тартылғандығы және болашақ көкжиегінің ашылуы тұрғысынан қарастырып, іздеу болып шығады. Сондықтан бұл мәселеге назар аударған ойшылдар жасаған пайымдаулар мейлінше экзистенциалды-жеке пікірге негізделген, оларда қандай да бір дәуірдің қызулығы мен құмарлығының көріністері бар. Адамның ақыл-ойы тарихтың тұтастығын түсінуге қабілетті ме? Тарихтың бірлігі мен әр алуандығының негізі неде? Оның бағыты мен адамгершілік мазмұны қандай? Дүниежүзілік тарихи үдерістің мағынасын іздеп тапқысы келген кім-кімнің де осы сұрақтарға жауап беруіне тура келеді. Бұл сұрақтардың алғашқысы философтардың шығармаларында, салыстырмалы түрде алғанда, кейінірек, ХІХ ғ. екінші жартысында қойылғаны анық, ал келесі екі сұрақ тарихи философиялық ой туған кезде-ақ пайда болған. Жеке адамның тарихты түсінуге қабілеттілігі, оның мағынасына бойлап енудің құнды алғышарттары жайында ой толғамдар енді жақсы бапталған топырақта пісіп, адамгершіліктің мазмұнын неғұрлым терең түсінуге қажетті сәт болып табылады. Адамзат тарихының бірлігі мәдениеттердің өзара ықпалдастығы арқылы көрінеді, өйткені мәдени игіліктер өмір кеңістігі мен уақыт кеңістігіне тарайды. 6 Мамардашвили М. Менің философияны түсінуім. (Мен философияны қалай түсінемін). М., 1990, 58 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қазірге дейін жалпы есебі алты мыңжылдықты құрап отырған тарих, әр түрлі елдер мен халықтардың бір-біріне ұқсамайтын мәдени ерекшеліктері болуына қарамастан, орныққан адам ұрпағының бірлігі–өмірдегі нақты феномен екенін айғақтайды. Қазіргі адамзат экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени байланыстармен бірігіп топтасқан, бірақ бұл бірлік бір сәтте пайда бола қалған жоқ, ол – сандаған ғасырлық тарихтың жемісі. «Адамзат тарихы әлдебір сүреңсіз үдеріс емес; ол өте нақты және әрқайсысының өзіне тән бет-бейнесі бар жекелеген халықтардың қызметінен құралады. Солай бола тұра, тек бір халықтың өзіне тиесілі көрінетін тарихи оқиғалардың мағынасы, толық мәнінде адамзаттың жалпы тарихы арқылы ғана ашылатын кезі аз емес»7. Адам ұрпағы өткен жолдың тұтастығын түсіну жекелеген тарихи оқиғалардың, үдерістердің мағынасына жарық түсіретін және бұл өз кезегінде, оның көрінуін де айқындай түсетін секілді. Тарих Жер планетасы елдер, халықтар мен аймақтар арасындағы байланыстарды мейлінше жан-жақты ету белдеуіне енетін Жаңа заманда ғана бүкіл әлемдік тарихқа айналады. Бірақ солай дегенмен, әңгіме, мейлі, б.з.д IV мыңжылдықта пайда болған өркениеттің алғашқы ошақтары туралы болсын, немесе қоғамдық дамудың бүгінгі сатысы туралы болсын, бәрібір тарихты қазірдің өзінде оның «бүкіл әлемдігі» аясында қарастыруға тура келеді. Тарихтың бірлігі мен алуан түрлілігі арасындағы өзара байланыстың диалектикасын белгілі бір жалпы философиялық негіздерге сүйену арқылы ғана бақылауға болады: өйткені бұл мәселені талдауға кіріскенде бүкіл әлемдік тарихи үдеріске тұтастық беретін кейбір бастауларды тікелей жорамалдау немесе, керісінше, мұндай пайымдаудан бас тарту қажет. Б. Кроче философия және тарих білімдерінің тегі бір екендігін анық байқаған. Шынында да философия тарихи тәжірибенің жаппай сипатына арқа сүйемей тұра алмайды, сонымен бірге біздің бір мәртелік және қайталанбас тарихи оқиғалар туралы ойларымыз универсумға ортақ көзқарас жағдайында өрістейді. Біздің тарихқа тұтастық ретінде қарауымызда ортақ дүниетанымдық түсініктер бар екені даусыз. Батысеуропалық тарих философиясы дәстүрлі түрде субстанциализм мен номинализмнің дилеммаларын жасап отырды. Тарихи субстанциализм онда уақыт кеңістігінде өрістейтін және оның барлық дәуірлерін бейнелейтін рухани бастауды, тарихи субстанцияны жорамалдайтын теориялармен көрінеді. Ол өткен заман мен қазіргі заманның 6

Конрад Н.И. Тарихтың мағынасы туралы // Батыс және Шығыс. М., 1972, 454 б.

ГУБМАН Б. Л.

тұтастай бірқатар діни және зайырлы доктриналарынан нақты көрініс тапты. Мысалы, дүниежүзілік тарихтан абсолюттік идеяның жеңісін көрген Гегельдің тарихи даналық доктринасы оның неғұрлым кемелденген бейнесі болды. Тарихи номинализм, керісінше, барлық әлеуметтік-мәдени құбылыстар қайталанбас сипатта болады, оларды өзінің тереңінен шығатын идеалдық рухани негізге, субстанцияға жинақтауға болмайды деп санайтын мүлде басқаша бағытты білдіреді. Мұндай қисында біз, мысалы, жаңакантшылдар В.Виндельбанд пен Г. Риккерттің еңбектерінен немесе адамзат бірлігін түсінерлік мағынасы жоқ бос дыбыс қана деп санаған О. Шпенглердің «жергілікті өркениеттер» тұжырымдамасынан кездестіреміз. Жеке өзінің ілімін жасаған Маркс бүкіл әлемдік-тарихи байланыстардың әмбебаптануы идеясын, мәдениетті мұралау үдерісінде көрінетін жалпыға бірдей еңбектің барын негізге алды. Әрбір қоғамдық-экономикалық формация оған адам ұрпағын біріктірудегі жаңа қадам болып көрінді. Сонымен бірге өзі ұсынған тарихтың бірлігі тұжырымдамасында негізгі тақырып болмаған жеке мәдениеттердің тарихи өзгешеліктерін де Маркс жоққа шығарған жоқ. Дүниежүзілік тарихи байланыстардың қалыптасуының ең ортақ кезеңдеріне назар аударған Маркс, капиталистік қарым-қатынас орныққаннан кейін адам қоғамдастығы бірігуге шешуші қадам жасайды, сол кезде бұл үдерістің шарықтау шегі оның өзі талдап жасаған әлеуметтік идеал туғызатын дәуірге аяқ басады деп пайымдады. Философия тарихтың бағыттылығы, оның адамгершілікті мазмұны туралы мәселеге де көптен бері ден қойып келеді. Адам ұрпағының үздіксіз әкелетінін болжаған прогресс теориясына қарама-қарсы тарихи оқиғалардың ұласуы тұжырымдасы да бар. Бұлардың алғашқысы дәстүрлі түрде субстанциялық ұстаныммен байланысты, бұл ұстаным бойынша қоғамдық өмірдің біртұтас рухани бастауы уақты кеңістігінде үздіксіз қанат жаяды; ал екіншісі туу, өсу, гүлдену және өлу сияқты бірыңғай сатылық үдерісі қайталана береді, ол қайталанбас сипаты бар жекелеген мәдениеттерге де тән деген тұжырымды ұстанады. Тарихтың мұндай циклділік тұжырымдамаларының кемшіліктері болғанымен, оларды жасаушылардың қазір бір-бірінен өзгеше мәдениеттердің даму барысында қайталанушылық бар екеніне назар аударып отырғаны орынды екенін де мойындау керек. Алайда мұндай мәдениеттердің өзара байланысы үдерісіне, мәдениет мұраларының өмір мен уақыт кеңістігіне таралуына көңіл бөлмеуі олардың осал тұсы болып келеді. Прогресс идеясы Жаңа заманнан бері еуропалық ойшылдардың

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ақыл-есін билеп алды. Бұл дәуір философтарының шығармаларында адамзат ұрпағының озық ойлы ілгерілеуінің салтанат құруы, ақылой жемістерінің жетілуі қажетті әрі болмай қоймайтын үдеріс ретінде көрсетіледі. Ақыл-ойдың абсолютті күшіне, оның қоғамды дамытудың әмбебап, келелі мүмкіндіктерін көрсету қабілетіне сену – Ағарту дәуірі ойшылдарына, неміс классикалық философиясының өкілдеріне, марксизмді жасаушыларға шабыт, жігер берді. Қоғамдық-экономикалық формацияның прогресшіл ауысуы көрінісін белгілей отырып, Маркс тарихтың болашағын бөлектенуді жоюдан көрді. Қазіргі батыс философиясы «ядролық ғасырда» бөлектенудің жалпы адамзаттық түрлері өсуінің нақты белгілерін көруге ден қойып, әлеуметтік прогрестің белгілерін көруден күдер үзді, мұндай идеяның өзін жойып бітті. Батыс авторлары ұсынған ағартушы прогресшілдікке сында ұтымды айтылған тұстар аз емес, олар тарихи дамудың тағдыр-талайы туралы қайтадан ойлануға мәжбүр етеді. ХХ ғасырдың екінші жартысында прогреске бір жақты көзқарас, оның жүзеге асуы бір мағыналы деп ойлайтын көзқарас өзінің беделінен толық айырылғаны мағыналы деп ойлайтын. Көзқарас өзінің беделінен толық айырылғаны мейлінше анық көрінді. Иә, тарих адамзаттың табиғат күштерін игеруімен, өндіріс күштерін, экономикалық және әлеуметтік қатынастарды жетілдіруімен, жаңа мәдени құндылықтардың үздіксіз жаратуымен, ілесе жүреді, бірақ оның барысы бір мағыналы түрде алдын-ала белгіленбеген, ол көп нұсқалы, көп баламалы, сондықтан әрекет етуші адамдардың белсенділігін талап етеді. Қазір, бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде, қоғамның адамгершілікті жағын прогрестің көрсеткіші ретінде қарау мәселесі өткір қойылып отыр. Бұл критерий алдыңғы кезекке шығарылады, өйткені өндіріс күштерін жоғары деңгейде дамытуға, керемет техника мен технологиялар жасауға, қоғамдық өмірдің барлық саласын мейлінше тиімді етуге болады, бірақ адамның бір шетте, бөлектенген вакуумде қалдырылуы мүмкін. Түптеп келгенде, қандай да бір қоғам түрінің прогресшілдігін нақ осы өлшеммен, адамның өзін-өзі жетілдіруіне көмектесетін жағдайлардың деңгейімен бағалау қажет. Әлеуметтік прогресс қазір жаңа ойлау белгілеген құндылықтармен өлшенеді, бұл құндылықтардың арасында адам негізгі орын алады. Тарихтың мағынасы туралы біздің ой-толғауларымыз көбінесе өткенді түсіну үшін қолданылатын ойлағыштық және құндылық алғышарттарынан туындайды. Тарихтың мағыналық мазмұны адамның тарихи тіршілігінің елес-көлеңкелері арқылы жеткен түсініктер

ГУБМАН Б. Л.

нәтижесінде оның өзінің игілігіне айналады. Адамның жанды тіршілік иесі ретінде өзінің өткенмен байланыстылығын сезінген, бүгіннін уайымдап, болашағына ой жүгірткен өмір сүру тәсілі оның тарихты түсінуі мен пайымдауына өшпес ізін қалдырады. Әрбір жеке адам белгілі бір әлеуметтік дүниеде, қоғамдастықта өмір сүреді, соған қарай өткен тарихты өзінше көріп-біледі, соның өзінде де, лайықты негізде: адам болу – тарихтан ажырағысыз болу деп айтуға болады. Тарихтың тұтастығын пайымдау құндылықтармен безендірілген және адам тұрмысының тәсілдерінен тамыр тартатын күрделі таным үдерісі екені бірден түсініле қойған жоқ. Ол батыс ойшылдары «тарихи ақылой сынының» қажеттігі туралы айта бастаған өткен ғасырдың екінші жартысынан бері ғана философиялық ойлаудың игілігіне айналды. ХХ ғасыр бұл бағыттағы ізденістерді тереңдетіп тарихтың мағынасын іздеп-табу үдерісінің неғұрлым мазмұнды түрде көрінуіне алып келді. Кәсіби тарихшылар мен философтар тарихтың мағыналы көріністерін табу тәсілдерінің өзін ойластыра бастады. Тарихшы қашанда өз зерттеуінің тақырыбын мағыналық бірлік ретінде түсінуге ұмтылады. Уақыттың қойнауына батып кеткен жергілікті оқиғалар, үдерістер жекелеген халықтардың, мемлекеттердің, адамзат басып өткен бүкіл жолдың неғұрлым кең мағыналы тарихына кіргізіліп жазылуға тиісті. Бұл үшін белгілі бір философиялықдүниетанымдық негіздеулер талап етілетіні айдан анық. Тарих білімінің өзіндік философиялық жүгі ауыр екендігі де сондықтан. Бірегей тарихи оқиғаларды бүкіл әлемдік тарихтың картинасымен байланысты көру – философиямен шұғылдану деген сөз. Тарихтың мағынасы туралы ой толғайтын философтың жұмысы мұнан да күрделі: ол өзі қабылдаған дүниетаным тұғырнамасына сүйене отырып, тарихи білімдерді талдауға тиіс болады. Оның жұмысында философиялық ойтолғамдары өзіндік бір көп қалыптылыққа ие болады: бұлайша ойлау өткен оқиғаның таңдап алынған көрінісіне, философ қарастырып отырған оқиғалардың біразының мәнісін ашуға үміткер, бәсекелес теорияларға сүйенеді, эмпирикалық деректерді пайдалануды көздейді, ал олардың көлемі өзгермей тұрмайды, өйткені мамандардың назарына жаңа дереккөздер ілігеді, кейде, тіпті, ескі деректердің бұрын белгісіз қырлары ашылып, басқа аяда көрінуі де жиі болып тұрады. Осының бәрінде де философ өзінің міндетті мақсатын – тарихты мағынаға ие бүтін ретінде қарастыруды ұмытпауға тиісті. Осы мақсатқа ұмтылған философ бүгінгі таңда дүниежүзілік-тарихи үдерістің жалпы мазмұнын қасаңдықпен құрастыра алмайды,

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

өйткені өткен тарих туралы білімнің тез өзгеруі, оны түсінудің өзіндік ерекшеліктері жөніндегі ой-толғамдары мұндай әрекеттердің беделін түсірді. Тарихтың мағынасы туралы пайымдаулардағы «сәуегейлік сарын», мұндайдың көрінуіне абсолютті дәмелілік қазір сандырақ, ал кейде, олардың саясат сахнасына «шығуын» ескерсек, қауіпті де болып көрінеді. Бүкіл әлемдік тарихи үдерістің тұтастығын түсіндіру әрқашан нақты жағдайда – «осында» және «қазір» қалыптасады, сондықтан әрбір түсіндірудің қандай ғылыми жаңашылдықтың, әдістемелік және теориялық алғышарттардың негізінде жасалғанын анықтау мүлде оңай шаруа емес. Философ өзіне қажетті тарихи білімдерге өзіндік бір іріктеу жүргізеді. Ол дүниежүзілік тарихтың қандай да бір картинасын ақыры қабылдайды, оны өзіне белгілі теориялық тұжырымдармен салыстыра отырып, ой елегінен өткізеді. Жаңа эмпириялық деректер де оның тарихтың мағынасын түсінуіне, бұрын мызғымастай көрінетін түсініктерді «іштей бұзған» секілді, едәуір ықпал етпей қоймайды. Сондықтан, философиялық келеліліктің мейлінше ғаламилығына қарамастан, ол тарихшы-талдаушының міндетін де атқара алады. Философ назарындағы тақырып пен жалпы тарих, жекелеген елдер мен халықтар тарихы мәселелері саласының маманы назарындағы тақырыптың арасында алынбас кедергі жоқ және болуы да мүмкін емес. Олардың бүкіләлемдік тарихи үдерісті түсінуінің тар аясында ғана өзгешеліктер бар, өйткені философ бұл үдерістің кейбір кезеңдеріне тек тұтастық тұрғысынан көңіл қояды, ал тарихшы, керісінше, адамзат басып өткен жолдың бәрін назарда ұстай отырып, өткеннің жекелеген кезеңдерін алдымен қарастыруды өз міндеті санайды. Өзіндік бір «тарих идеясын» басшылыққа алған философ өзі жинақтап-қорытқандардың таным-іліміндік, теориялық-әдістемелік алғышарттары жайында ғана ойланып қоймай, олардың құндылық негізіне де ой жүгіртуі керек. Философия, Маркстің дәл сипаттамасы бойынша, «мәдениеттің тірі рухы» болып табылады. Оны әлеуметтік өмірдің нақты арқауына тартылған белгілі бір дәуірдің ойшылына тиесілі шындыққа руханипрактикалық қатынастың нәтижелерін теориялық тұрғыдан қорытып түйіндейді деуге болады. Бұл әсіресе қоғамдық дамудың мағынасы туралы мәселе көтеріп жүрген тарих философиясына қатысты сондай сипат алады. Адам қашанда тарихты тек шын оқиғалар сипатындағы нақты үдеріс деп қана қарастырмайды, тарих ол үшін құндылықтың да рөлін атқарады.

ГУБМАН Б. Л.

Адам өз болмысының күштерін ұрпақтан-ұрпаққа берілетін мәдениеттің нақты түрлеріне үнемі заттандырып отырады. Тіпті, табиғаттың өзі де, адам қызметінің арқасында, құндылық сипаттамаларына ие болады. Әрине, адам үшін құндылықтар бүгінгі күннің тұрғысына ғана орналаспаған. Олар өткен заман мен келешектің өрісін біріктіретін уақыт ағымында тіршілік етеді деуге болады. Тарихтың ерекше заттай құндылықтар ретіндегі өзіндік болмысы да осыдан көрінеді. Адам өз заманының әр түрлі құндылықтарын жинауға ғана шығармашылықпен қарамайды, ол өткенге де үнемі үңіліп, оның мұраларының мазмұнын заттандырады, сөйтіп, өзінің бірегей мәденитарихи әлемін қалыптастырып, болашақтың бейнесін жасайды. Сондықтан да тарихтың мағынасын философиялық дүниетанымдық тұрғыдан іздестірудің өзі, тарихтың мәнісін түсіндіруге талаптанатын қатаң құрылымдар түрінде болған күнде де, қандай да бір құндылықтың түсіне боялады. Тарихтың мағынасы туралы сұрастыратын адам қашанда оның өзінің құндылық және дүниетаным бағдарынан көрінетін әлеуметтік нұсқаманы білдіреді. Ол өзінің осы заманға, өткен заман мен болашаққа қатынасын білдіретін нақты қоғамдық ортадан, жағдайдан тыс қала алмайды. Тарихи үдерістің мәнісі, оның бағыты туралы кейде абстрактілі есепке құрылған пайымдаулардың арқауынан да дәуірдің рухын аңғару қиын емес, өйткені оның тағдыр-талайы белгілі бір қоғамдық топтың мұрат-мүддесіне ортақ жеке адамның мүддесіне де соқпай өтпейді. Тарихтың мағынасы туралы мейлінше алуан түрлі құндылық пен дүниетаным тұрғысынан ойлайтын адамдардың арасында мұндай жағдайда өзара түсіністік болуы мүмкін бе? Тарихты түсіну – «биліктің ауытқуына» жаппай байланысты деп, «жаңа философтар» дұрыс айтып жүрген жоқ па? Адамдарға тарихи оқиғалардың мазмұнын өздерінің құндылықты – мақсатты бағдарларымен, идеалдарымен салыстыру, өткен заманнан бүгінгі күн үшін маңызды нәрселерді іздеу – тән қасиет. Адамдар басқа дәуірлер өкілдерінің іс-әрекеттерінен, көбінесе, еліктеу үшін үлгі іздейді, қазіргі өз тілегіне жетудің тәсілдерін таппақ болады. Мұндай «пысықайлықтан», әрине, арылу мүмкін емес, ол өткеннің оқиғаларын маңызды, екінші дәрежелі немесе ұмытуға лайықты деп сұрыптап бағалайтын, өмір сүрудің бүгін қызмет ете алатын құралдарын таңдап алатын құндылықты айырушы санаға берік орныққан. Мәселе, таңдап алынған құндылықты-мақсатты нұсқамалар мәдени-тарихи дәстүрдегі шынайы бағалыны қаншалықты анық көрсете алаты-

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

нында, жалпы адамгершілік тұрғыдан маңызды нәрсенің сипатын қаншалықты жеткізе алатынында болса керек. Құндылықтарды қайта бағалау, идеалдарды құлату мәдени дамудың диалектикасына тән сипат екені құпия емес. Өмір бос қиялдардан арылуға көмектеседі, оларды жоққа шығарады, олардың нақты үдерістерге жат екенін көрсетеді. Бұл әсіресе құндылық түсінігі өзінің утопияға қарсы белгілерімен, болашақ жайындағы оңайлатылған – оптимистік түсініктермен қоштасуға ұмтылысымен ерекшеленген біздің ғасырдың аяқ тұсында айқын көрінді. Әдетте, болашақ даму бағыттарын нақ әлеуметтік күштер дұрыс аңғаруға қабілетті, өздері де осыған мүдделі бұл күштер ұстанған идеалдардың арқасында өткен замандар қойнынан баға жеткісіз, барлық замандар мен халықтар үшін маңызды құндылықтар табылып отыр. ХХ ғ. қалыптасқан жағдай адам баласына өткен тарих пен қазіргі заманды парықтап түсіндіретін басым құндылықтарды ой елегінен қайта өткізу міндетін қойды. Бүгінгі таңда әлем қоғамдастығы алдында тұрған міндеттердің ортақтығы көптеген дәстүрлі мәселелерге жаңаша көзқарас туғызып отыр: қазіргі күннің ғаламдық проблемалар жиынтығына тап келген адам ұрпағы аман қалу үшін күресу жолдарын іздестіру үстінде, сондықтан ол планетадағы күллі адамзаттың қабылдауына болатын құндылықты-мақсатты бағдарларын іздептабуға тиісті. Бұл өткен тарихпен әңгіменің, қашанда бүгінгі күнмен бірлікте түсінікті болатын әңгіменің сипатын белгілейді, ол қазір жаңаша ойлаудың аса маңызды нұсқамаларына сәйкес – өмірді, адам ұрпағын сақтаудың іргелі кұндылықтарына, жеке адамның өзін-өзі еркін жетілдіруін және демократияны қамтамасыз етуге, мәдениет әлемін дамытуға сәйкес қарастырылады. Бұның бәрі шындық, сұлулық пен игілік арқылы ғана жүзеге асады. Осы айтылған, тағы да басқа жалпы адамзаттық құндылықтар мәдени-тарихи дәстүрдің жалпыға бірдей маңызды және оның өзінде жинақталған көріну аясын белгілейді. Біз «өткеннің тағлымдары» туралы жиі айтамыз, шынында да, біздің өмірімізді бойына тарихи тәжірибе жинаған дәстүрдің екпінді ағынынан тыс көзге елестете алмайсыз. Тарихтың мағынасы да сол арқылы қарастырылады, ол туралы өзімізде бар түсінік түзетіледі. Тарихи тәжірибе – адамның әлеуметтік әлемді оның уақыт аралығындағы қалыптасу барысында танымдық және рухани-практикалық тұрғыда игеруінің қорытындысы. Ол біліммен ғана емес, құндылық туралы түсініктермен де толықтырылады. Практикалық қызмет тарихи тәжірибені оның иелері – әлеуметтік топтардың, халықтар мен

ГУБМАН Б. Л.

жеке адамдардың жинақтауын ынталандырады. Білім мен құндылық түсініктері тарихи оқиғаларды көзбен көріп бақылаудың немесе сол оқиғаларды жүзеге асыруға тікелей қатысудың нәтижесі болуы мүмкін. Тарихи тәжірибе тазартылған, аршылған түрінде ғылыми білімге енеді. Ол адамзаттың дамуы барысындағы қайталама, типтік жәттерді тіркейді. Тарихи тәжірибеге тән бір өзгешілік – адамдардың іс жүзіндегі белсенділігінен «өсіп шыққан» ол, өз кезегінде, олардың өмірлік қызметінің көшірмелерін жасайды. Білім және құндылық үлгілері ретінде ғана емес, әлемді іс жүзінде игерудің қалыпты тәсілдері ретінде де тарихи тәжірибе уақыт кеңістігіне берілетін біртұтас мәдени дәстүрді қалыптастырады. Оның мазмұнын заттандыру барысында адам тарихтың мағынасы туралы өз түсінігін үнемі анықтап отырады. Тарихтың мағынасын іздеу әуелден әңгімеге негізделген: ол бұрын және қазір әр түрлі әлеуметтік-мәдени жағдайларда өмір сүрген және сүріп келе жатқан, тарихи тәжірибені әр түрлі мағынада түсінетін, тарих мағынасын да әр түрлі жолмен көріп-білетін адамдардың таусылмас пікірталасы түрінде жүргізіледі. Тарихтың мағынасы туралы ойлайтын философ көненің көздерімен және өз замандастарымен әңгімеге әрқашан дайын болуға тиіс, ол өзінің талдаулары салыстырмалы екенін ұмытпауға тиіс. «Бірыңғай (бір) мағынаның болуы мүмкін емес. Сондықтан бірінші мағына да, соңғы мағына да болмайды, ол тек өзінің бүтін күйінде шын көрінетін мағыналар тізбегінің бір буыны ретінде қашанда мағыналардың арасында болады. Тарихи өмірде бұл тізбек тоқтаусыз өсе береді, сондықтан оның әрбір буыны үстінүстін жаңарып, қайта туғандай болады»8. Бұл мағыналар тізбегінің өсуін, түптеп келгенде, тарихи үдерістің өзінің аяқталмауы алдын ала белгілейді: онда алуан түрлі баламалардың ашылуы тоқтамайды, олар адамның алдына таңдау қояды, бұл таңдау оның бүкіл мүмкіндіктерін іске қосып, тарихтың мағынасы туралы қайта-қайта ойлануға мәжбүр етеді9. Сондықтан да тарихтың мағынасын әр жолғы нақты түсіндіруден абсолютті және салыстырмалы тұстардың бірлігі байқалады, бұл түзетуді қажет етеді. Жаңаша ойлаудың, тарихты келелі жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан көрудің дүниетанымдық тұғырнамасына ие болғаннан кейін біз оның тұтастығы мен алуан түрлілігі, бағыт-бағдары 8

Бахтин М.М. Сөз шығармашылығының эстетикасы. М., 1979. 350-351 бб. Қараңыз: Баткин Л.М. Мәдениет тарихын зерттеудің екі тәсілі // Философия мәселелері. 1986. № 12. 104-115 бб. 9

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мен адамгершілік мазмұны туралы түсінігімізді үнемі тереңдетіп отыруға мүмкіндік аламыз. Қазіргі кезде өзінің әлеуеті мен жетер межесін түсінген тарихи ақыл-ой адамзаттың өзі өткен жолды бүгінгі жағдай мен болашақтың көкжиегі тұрғысынан, жаңартылған түрде көруді қажет ететінін де анық байқап-біліп отыр. Жаңа заманның классикалық ойы аясында жасалған, тарихтың мағыналық мазмұны туралы бұлжымастай көрініп келген түсініктердің көпшілігімен енді қоштасуға тура келеді. Бірақ, классикалық құрылымды сынаумен бірге, оның жаңаша ойлаудың құндылықтарын орнықтыруға жеткізетін осы заманғы философиялық зерттеулерді байытатын бағалы тұстарын да көре білу маңызды болып табылады. 2. Классика және қазіргі заман: тарихтың мағынасына жетудің екі жолы Тарихтың мағынасы туралы мәселеге бүгінгі күн тұрғысынан келудің жолын табу – алуан түрлі дүниетанымның мақсатты бағытын таңдаған бұрынғы және қазіргі философтардың ізденістерін ескере отырып, адамзат өткен жолға жаңаша қарау дегенді білдіреді. Біздің ғасырымыз тарихының батыстық философиясы тамырын еуропалық мәдениеттің терең қабаттарынан тартатын Жаңа заманның классикалық ой дәстүрімен пікір таластыру арқылы қалыптасып, дамып келеді. Қазір Батыстың ірі теорияшылары ХХ ғасырды адам ақылойының мүмкіндіктері, тарихтың бірлігі және әлеуметтік прогресс, оның адамгершілік өлшемі, адамдардың болашақты кең ауқымда болжау қабілеті туралы шындап ойлануға мәжбүр ететін постмодернизм дәуірі ретінде сипаттап отыр. Олар Жаңа заманның тарих философиясының танымдық және құндылық нұсқамаларын түбірінен қайта қарау, бұрынғы классикалық мұрадан арылу керек деген ойды табандылықпен орнықтыруда. Алайда қазіргі әлемдік қоғамдастықтың даму сатысы философиялық классиканың дәстүрімен пікірталасты қоздырып қана қоймай, оның жасағандарын сындарлы түрде қайта пайымдауды қажет етеді: қазіргі тарихи ақыл-ой біліктілігінің мүмкіндіктері мен шама-шарқын, бүкіл әлемдік тарихи үдерістің бірлігі мен алуан түрлілігін бұрынғы қай кездегіден де жете түсіну, оны жалпы адамзаттық құндылықтардың келешегімен бірге көру, болашақ қандай баламалар дайындап отырғанын болжап білу керек. Еуропаның рационалистік дәстүрінің бастауын қалаған, болмыстың субстанциялық анықтамаларын іздеген көне дәуір ойшылдары-

ГУБМАН Б. Л.

ның философиялық-дүниетанымдық зерттеулерінің өзінен-ақ қоғамдық өмірдің алғашқы рухани бастауларына жетуге ұмтылыс байқалады. Ежелгі грек философиясының категориальдық аппаратын өздеріне бейімдеп өзгертіп алған патристика мен орта ғасырдағы христиан авторлары, содан соң Жаңа заман теорияшылары да тарихи дамудың нобайларын жасауға ден қойды. Қашанда сол кезеңмен және болашақпен тығыз байланысы үзілмейтін өткен кезеңді адамның түсіну қабілеті тек кейінірек қана мұқият талдаудың тақырыбына айналды. Тарихтың мағынасы туралы мәселемен байланысты таным ілімі мен құндылық проблемалары ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғасырдың философиясында жеке қарастырыла бастады. Тарихқа біртұтас мағыналы үдеріс ретінде қарауға бірден әрекет жасала қойған жоқ. «Гректер мен римдіктердің, – деп жазады К. Левит, – біз жекеше түрде «тарих» деп атайтындай бөлек сөзі болған емес, олар тек көпше түрдегі «тарихтар» («histirial») сөзін білген»10. Мұны көне дәуірдің Геродот, Фукидит, Тацит, Светоний т.б. көрнекті тарихшыларының шығармашылығына қатысты айту ерсілік болмайды. Тек Полибийдің шығармаларында ғана жалпы тарихтың жаңа түрі пайда болады. Әр түрлі аймақтардың, елдер мен халықтардың арасында жан-жақты байланыстар орнауымен бірге тарихтың бүкіләлемділігі идеясы пісіп жетілді. Көне дәуір философтары үшін «табиғат тарих үшін үлгі болды, ал тарих табиғат үшін үлгі болған жоқ»11. Көне дәуірдегі натуралистік тарихилық адамзат тарихының бастауы проблемасын қоймайды, толығымен циклділікті ұстанады, дегенмен соның өзінің шегінде дамылсыз зымырап бара жатқан уақыт – «хронос» пен кейін христиандық ойдың игілігіне айналған тарихи игілікті уақыт – «кайростың» қарсыласуы қалыптаса бастады. Тарихтың мағынасын христиандық түсіндіру оны өзінше бір ерекше тұтастық, бірлік ретінде пайымдап, ұғынуды білдіреді. Онда әлеуметтік даму диалектикасын құдіретшілдік-ақырзамандық тұрғыдан түсіндіру басымдық алады, ішкі жан дүниенің мұратын, тарихтың «мақсатын» («telos») іздестіру ойы жүзеге асады. Христиан философтары мен дін уағыздаушылары басты оқиғасы Христің көрінуі деп есептейтін «Қасиетті» тарих фәни дүние тарихының мағынасын түсінудің кілтіне айналады. Ақырзаман аңыздары адам10 11

Löwith K. Nature, history and existentialism. Evanston, 1966. 138 б. Лосев А.Ф. Антикалық тарих философиясы. М., 1977. 19 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

зат тарихындағы әр түрлі оқиғалар өтетін тұрақты «өріске» айналады12. Шіркеудің негізін қалаушылар адамды жарату сәтінен бастап қорқынышты сот пен ақырғы құтқарылуға дейінгі әлеуметтік өмірді көрсетеді деп болжаған тарих теологиясын жасап шығарды. Августин, Аквинат, Иоахим, Флорский секілді ортағасырлық жылнамашылар тарихты нақ осы көзқарас тұрғысынан түсіндіреді. Тарихтың мағынасын христиандық түсіндірудің аясында оның мазмұнына «субстанциялық» тәсілмен келу пайда болады. Белгілі бір ақырғы меженің бағытында өріс алған оның тұтастығын қарастыру – уақыт кеңістігінде ашылатын қоғамдық өмірдің біртұтас субстанциясын іздеудің өзі болып шығады. Жаңа замандағы батысеуропалық даналық тарихының субстанциалистік тарихи тұжырымдамаларының қайнар көзін осы тұстан іздеу керек. Гегель Жаңа заманды «рух өзін ерікті сезінетін, өйткені ол шындыққа, мәңгілікке, өзіне және өзі үшін жалпыға ұмтылатын» дәуір ретінде сипаттады13. Универсумның жалпыға бірдей ұтымды бастауын түсінуге қабілетті, еркін ақыл-ойдың қуатына деген сенім осы кезеңдегі батысеуропалық классикалық ойдың нағыз мазмұнын құрайды. Ю. Хабермас оны субъективтілік философиясы деп бекерге атамаған14. Рационалистік нұсқаманы қолдай келе, Жаңа заманның даналық тарихының өкілдері адамзаттың даму динамикасын белгілейтін бастауларды түсінуге болады деп ойлады. Олардың көзқарасы бойынша, оңды ілгерілеп, өріс алған рухани субстанциялық бастау бүкіл әлемдік тарихтың бірлігін алдын ала белгілеген, қайта өркендеуден кейінгі кезеңде көпшіліктің өзіне сенімін орнықтырған адамгершілік салтанатына да осы бастау жеткізеді. Ірі ауқымды тарихтық құрылымдар, әдетте, болашақтың егжей-тегжейлі жасалған, көбінесе қиялшылдық белгілері бар идеалдарын ұсынумен қабаттаса туындайды. Табиғат әлемі мен мәдениеттің қарама-қарсы тұрғанын атап көрсеткен Жаңа заман философтары адамды универсамның құрылымына ене алатын, сөйтіп, саналы түрде, ақыл-ой қағидаларына сәйкес өзінің қоғамдық өмірін құра алатын тіршілік иесі деп таниды. Адамдардың тарихи іс-әрекетіне бағыт беретін «табиғи заң» идеясы (Т. Гоббс, Дж. Локк т.б.) олардың құрылымының маңызды игілігіне айналады. «Ежелгі және жаңа» замандар туралы XVII ғ. 12

Қараңыз: Барг М.А. Дәуірлер және идеялар. М., 1987. 107-202 бб. Гегель Г.В. Ф. Шығ. М., Л., 1935, 8 т. 385 б. 14 Habermas J. Der philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt a. M., 1989. 27 б. 13

ГУБМАН Б. Л.

өзінде-ақ өрістеген айтыстарда прогресс мәселесі талқыланды. Бұл мәселе кейіннен Ағарту дәуірінің А.Р. Тюрго, Ж.А. Кондорсэ секілді бірқатар ойшылдарының еңбектерінде егжей-тегжейлі талданып, зерттелді. Қоғамдық прогрестің, адамдардың өміріндегі гуманистік бастаулардың салтанат құратынына сенімділік, алайда, біржақты оңайлатылған сипатта болды: ағартушылар олардың түпкілікті жеңісін әуелден дайындап қойылған, өзінше бір «өңін айналдырып алған құдіреттің» жоспарлаған әрекеті секілді суреттеді. Олардың құрылымындағы осы бір әлсіз тұсты алғаш Ж.-Ж. Руссо анық аңғарып, өркениет жетістіктерінің адамға бір мағыналы әсер етпейтіні туралы сөз қозғады, ал И.Г. Гердер алуан түрлі мәдениеттер бар екенін, сондықтан прогресс автоматты түрде жүзеге аса қалмайтынын атап көрсетсе, бұдан кейін романтикалық дәстүрді ұстанушылардың байыпты сынының тақырыбына айналды. Немістің классикалық философиясы тарихтың мағынасы мәселесін жаңа тұрғыдан қарастыруды ұсынып, Жаңа заманның батысеуропалық ойының ізденістерін қорытып түйіндегендей болды. Канттың еңбектерінің өзінде-ақ тарихқа біртұтас, зандылықпен бағытталатын үдеріс деп қарайтын көзқарасты да қоса қабылдауға болатыны және онда адамның өзін-өзі еркін дамытуын жүзеге асырумен байланысты жеке-тұлғалық өлшемнің бар екені туралы мәселе қойылды. «Философтардың адамзат ұрпағын қазіргі заманғы азаматтық біріктіруге бағытталған табиғат жоспарына сәйкес бүкіл әлемдік тарих жасамақшы әрекеті, – деп жазды Кант, – мүмкін және табиғаттың осы мақсатына көмектесетін әрекет ретінде қарастырылуға тиіс»15. Тарихқа мұндай философиялық көзқарас оны ұжымдық ақыл-ойдың озып салтанат құруына, әлемдік қоғамдастықтың үйлесімді жағдайына жеткізетін үдеріс ретінде көруді көздейді. Ол табиғаттың мақсатына орай теологиялық тұрғыда алдын-ала көзделіп, алдын-ала белгіленген. Кант адам бостандығын феноменді дүниеден жоғары тұрған, оған қарсы және қалыпты ортада орнығатын құбылыс деп пайымдайды. Бірақ бұлай болған жағдайда табиғаттың мақсаты мен жеке адамның өзін-өзі еркін жүзеге асыруының өзара байланысы туралы мәселе туады. Көрнекті неміс философы адамзат ұрпағының ілгерілуі көбінесе қымбатқа түсетін, яғни жеке тұлғаның мұрат-мүддесін талқан қылу арқылы жүзеге асатынын дұрыс атап көрсетті: «Дегенмен адамзат ұрпағы үшін ілгерілеу, жаманнан жақсыға өту болып табылатын 15

Кант И. Шығ. М., 1966. 6т. 21 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

бұл қозғалыстың жеке адам үшін дәл мұндай маңызы болмайды»16. Әлеуметтік астан-кестен өзгерістер жеке адамды жұтып қоюы, оның барлық күш-жігерін жойып жіберуі мүмкін, ал жақсылық жол аяғында ғана жеңіске жете алады және оның тарихтың басталуымен бірге өмірге келген жамандықсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Кант адамзаттың жетілуімен бірге жеке адамдардың өмір сүруіне жақсы жағдайлар жасалу мүмкіндігіне сенді, бірақ тарих мағынасын ол ұсынғандай түрде көруге өз көлеңкесін түсіретін дилемманы – қажеттілік пе, әлде адамның еркіндігі ме деген дилемманы ол шешусіз қалдырды. Оның көзқарастары Фихтенің, Шеллингтің және, әсіресе Гегельдің шығармаларында тарихтың мағынасын түсіндіру үшін аяқ тірер баспалдақ болды. Гегель «идеяның табиғаттың кеңістікте көрінгеніндей, бүкіләлемдік тарих та, жалпы алғанда, рухтың уақытта көрінуі болып табылады»17, деп пайымдады. Бүкіләлемдік тарих майданында рухтың қозғалысын көріп білу – өткен заман туралы білімнің басқа түрлерінен, бастапқы және рефлективтік тарихтан жоғары тұратын философиялық тарихтың басты міндеті18. Бүкіләлемдік-тарихи үдерістің мағыналық бірлігін түсіну нақ соның үлесіне тиеді. Гегельдің философиялық бүкіләлемдік тарих туралы ойының жүзеге асуын абсолюттік идея уақыт кеңістігінде өздігінен жүйелі түрде өрістейді дейтін жорамал «бөгеді». Оның тарих кеңістігіндегі қозғалысын Гегель адамдардың өмірінде неғұрлым көбірек еркіндіктің салтанат құруымен алдын ала байланысты деп түсіндірді: «Ауыртпалық қалайша материяның субстанциясы болса, еркіндік те солайша рухтың субстанциясы болады»19. Бүкіләлемдік тарихты болашақта адамзат ұрпағын еркіндіктің жаңа сатыларына жетуге бастайтын, қажетті абсолюттік идеяның өздігінен өрістеуіндегі тұтастық ретінде қарастырған Гегель бірқатар тартымды диалектикалық ережелерді айтып түсіндірді, бірақ бұл орайда ол өзіне тән болған, алдын ала белгілі ақырғы межеге ұмтылатын қоғамдық өмірдің біртұтас субстанциясын жорамалдаушылыққа байланысты, «герметикалық тарихилықтың» тұтқынында қалып қойды. Тарихтың мағынасын Маркстің ұсынысы бойынша түсіну, бір жағынан алғанда, жаңа еуропалық классикалық философияның өріс күші шеңберінен шықпайды, ал екінші жағынан – оны батыл сы16

Кант И. Трактаттар мен хаттар. М., 1980. 50 б. Гегель Г.В. Шығармалар. 8 т. 69 б. 18 Қараңыз: Киссель М.А. Гегель және тарихнаманың әдістемелік проблемалары // Философия мәселелері. 1987. № 1. 128-133 бб. 19 Гегель Г.В. Ф. Шығармалар. 8 т. 17 б. 17

ГУБМАН Б. Л.

нап, жеңіп шығуға әрекет етеді. Маркс адамгершілікті ой дәстүрін жалғастырды, ағартудың және классикалық неміс философиясының идеяларын иеленді. Сонымен бірге бұған дейінгі бүкіл тарихтың нәтижелерін сынап жоққа шығару тақырыбы оның еңбектерінің өзегіне айналды, өткен тарих адам тәжірибесінің аясы арқылы түсіндірілді. Тарих философиясы адамның әлеуметтік-тұрмыстық жағдайға байланысты бөлектенуін, езіліп-жаншылуын жоюға және жеке адамның өзін дамытуға мол мүмкіндіктер беретін тиімді қоғамдық құрылысқа толық қызмет етуші «мөлдір» қоғамдық қатынастар орнатуға бағытталған батыл әлеуметтік әрекетті негіздейтін құралға айналды. Ақыл-ой белсенділігі иррациональдымен күресудің құралы ғана емес, ол әлеуметтік іс-қимылдың бастамасы да. Қоғамдық өмірдің алуан түрлілігін туғызатын біртұтас рухани бастауды іздеген осының алдындағы тарих философиясының субстанциалистік құрылымын теріске шығарған Маркс, базасында қызметтің жаңа түрлері қалыптасатын практиканың анықтаушы рөліне сүйенді. Ол тарихтың мағынасы туралы өз түсінігін бүкіләлемдік-тарихи дамудың, қоғамдық байланыстардың әмбебаптануының барысында бірін-бірі заңды түрде алмастырып тұратын формациялық ансамбльдер болатын алғышарттарға сүйеніп қалыптастырды. Ол үшін тек өндірістік күштердің өсуі ғана емес, тарих барысында жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына ашылатын мүмкіндіктер де қоғам дамуындағы озық ілгерілеудің өлшемі болып табылады. Тарихтың мағынасын түсінуде Маркстің көбінесе Гегельдің ізімен жүргені анық, бірақ оның прогресті түсінуін өз теориясының жалпы дүниетанымдық жорамалдарына сәйкес эмпирикалық деректерді жинақтау негізінде, еркіндіктің арту дәрежесі ретінде, өзінше түсіндіруге әрекеттенді. Тарих бөлектенуді еңсеретін және көздеген қоғамдық идеалға жеткізетін әлеуметтікпрактикалық әрекетке сәйкес мағынаға ие болады. Фейербахтың дәлелдері үйлесімді қоғамды – социалистік дәстүрді жақтаушылар әрқашан бейнесін суреттеуге күш салып келген қоғамды іздестіруге қосылып синтез жасалады. Бүкіләлемдік тарихты болашақтың ғаламат мақсаттары арқылы қарастыру – тарихтың мағынасын марксше түсінудің бір ерекшелігі. Бүкіләлемдік тарихтың картинасына шолу жасай келе, Маркс алғашқы қауымдық құрылыс кезінде және құл иеленушілік пен феодалдық қоғам жағдайында жеке тәуелділік қатынастың мерейі үстем болғанын айтты. Оларды осы тұрғыдан біріктіріп, тарихтың бірінші кезеңін жасауға болады. Маркс былай деп жазды: «Айырбас

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

құралының күші неғұрлым аз болған сайын, ол тікелей еңбек өнімінің табиғатымен және айырбас жасаушылардың тікелей қажеттіліктерімен неғұрлым тығыз байланысты болған сайын, жеке адамдарды бір-бірімен байланыстыратын патриархалдық қатынас, антикалық қоғам, феодализм және цехтық құрылыс секілді қауымдастықтың күші де әлі соғұрлым артық болуға тиіс...»20. Капиталистік қоғамға тән «заттық қатынастардың» жоқтығы, адамзат тарихының осы кезеңінде жеке адам тәуелділігінің қалыптан тыс артуына әкеліп соғады. Заттан тартып алынған қоғамдық күш басқа адамдарға билік жүргізетін жеке тұлғалардың қолына заңды түрде өтеді. Өндіріс мардымсыз түрде, оның өзінде азын-аулақ жерлерде ғана дамиды, өйткені тарих әлі бүкіләлемдік тарихқа айналған жоқ. Құл иеленушілік пен феодализм кезіндегі қоғамдық өндіріске сипаттама бергенде, Маркс оның адамды қалыптастыруға ұстанған бағдары туралы да айтты21. Алайда, бұл тұста ол аталған кезеңдерді романтикалық идеалдандырудан абай болуды ескертті, өйткені ол заманда адамның бөлектенгені, оның қоғамдық жағдайлардан езіліпжаншылғаны шындық: «Дамудың неғұрлым ертерек сатыларында жеке адамның едәуір толық көзге түсуінің нақты себебі сол – бұл кезде адам өз қарым-қатынастарын әлі толығымен дағдыға айналдырмаған және оларды адамға тәуелсіз қоғамдық күштер мен қатынастар ретінде өзіне қарсы қойып көрмеген болатын»22. Маркс құл иеленушілік пен феодализм кезінде әлеуметтік қатынастардың дамымауы себебінен, қоғамдық өндірістің мақсаты, тіпті билеуші таптардан шыққандар үшін де толығымен жүзеге аса қоймайтынын әдейі атап көрсетті. Адамзат тарихының бұл дәуірлерінде көптеген өндірушілер, табиғаттың басқа да жәндіктерімен барабар кейіпте, өндірістің «жансыз шарттары» рөлін атқарды, демек, жеке адамның өзін жүзеге асыруы жайында сөз болуы да мүмкін емес. Капитализм жеке тәуелділік жүйесін жойып, оның орнына «заттық қатынастар» орнатады. Сол арқылы жеке адамның өзін-өзі дамытуының алғышарты қызметін атқаратын жағдайлардың түбірінен басқаша жиынтығы қалыптасады. «Заттық тәуелділікке негізделген жеке тәуелсіздік – жалпыға бірдей зат, әмбебап қатынастар, жанжақты қажеттіліктер мен жан-жақты күш-мүмкіндіктер айырбастау 20

Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. 46 т., І б-м. 100 б. Қараңыз: сонда. 476 б. 22 Сонда: 105 б. 21

ГУБМАН Б. Л.

жүйесі тұңғыш рет құрылатын екінші ірі форма, міне осындай»23. Осыдан былай тарих өз аясына жер шарының барлық аймақтарын тартып, бүкіләлемдік тарихқа айналады, ал әрбір адамның өзін дамытуының тағдыры өткенімен, қазіргі кезімен және болашағымен өзара табиғи байланысты болады. Капиталистік өндірістің мақсаты байлықты мейлінше арттыру болып табылады. Нақ осының өзі, Маркс атап көрсеткендей, жеке адамның өзін-өзі жетілдіру мақсатына екіжақты әсер етеді. Ол өркениетті өрістететін үлкен ықпал күші бар капитал туралы былай деп жазды: «Қоғамшыл адамның барлық қасиеттерін таратып, дағдыға айналдыру, және оны мүмкіндігінше неғұрлым қасиеттері мен байланыстары мол, соған орай қажеттіліктері де мол адам етіп шығару, қоғамның неғұрлым біртұтас әрі әмбебап өнімі ретіндегі адамды шығару (өйткені көптеген заттарды пайдалану үшін адам оларды пайдалануға қабілетті болуға тиіс, яғни ол жоғары дәрежеде мәдениетті адам болуға тиіс) капиталға негізделген өндірістің шарттары болып табылады»24. Капитализмді дамыту мәдениеттің өркениетті қабатын өндірушінің бойына сіңіруге көмектеседі, бұл оның тиімді өндіріс күші ретінде жұмыс істеуі үшін қажет. Алайда, Маркстің ойынша, адам тұрмысының барлық саласында туындайтын бөлектену да капиталистік қатынастардың тікелей салдары болып табылады. «Өркениеттендіру» миссиясын орындаумен бірге олар адамның жеке қасиеттерін жан-жақты, біртұтас және еркін дамытудың шегін де болжайды. Маркс «заттық қатынастарды» әлемнің игіліктеріне «қожа болатын», адамның бойындағы барын сығып алып, оны «жарым-жарты» ететін өзіндік культті күштеп енгізуші ретінде түсінді. Маркс социалистік идеяның мазмұнынан «жеке меншікті жоятын оңды құбылысты» ғана емес, сонымен бірге «адамның болмысын адам шынымен алып қоятынын, әрі адам үшін алатынын» да көрді25. Ол болашақ қоғамдық құрылыстың өзі жасаған жобасы капитализмнің әлеуметтік-экономикалық және мәдени қарама-қайшылықтарын да бірдей шешуге мүмкіндік береді деп ойлады. Ол адамзаттың тарихи дамуының үшінші кезеңінің басталуын осы жобаны жүзеге асырумен байланыстырды: «Жеке адамдарды жан-жақты дамытуға және олардың ұжымдық, қоғамдық еңбек өнімділігін қоғам игілігіне 23

Сонда: 101 б. Сонда: 386 б. 25 Сонда: 46 т. І б-м. 101 б. 24

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

айналдыруға негізделген еркін жеке-даралық – үшінші саты осындай»26. Бұл дәуір, Маркстің ойынша, бұған дейінгі бүкіл тарихтың барысында дайындалған және оны даму мәресіне жеткізеді. Тарихтың мағынасын Маркс ұсынған тұжырым бойынша көру ХХ ғасырдағы әлеуметтік дамудың тағдыр-талайына зор ықпалын тигізді, осы заманғы философтар жүргізген теориялық пікірталастарды жанжақты жандандырды. Казармалық социализмнің күйреуі, оның идеологиясы мен тәжірибесіне сенімнің жоғалуы ғасырымыздың аяғында тарихтың мағынасын талдауға маркстік тұрғыдан келудің мазмұнына қайтадан үңілуге, оның мазмұнын батыстың классикалық тарих философиясының дамуын аяқтаған феномен ретінде түсінуге итермелейді. Тарихты Маркс ұсынғандай жалпы еңбектің нәтижесі – тұтастай адамзат қызметінің қорытындысы ретінде түсіндіру, оның бұл қызметті жеке формациялық ансамбльдерге бөлу туралы, бүкіләлемдік әлеуметтік байланыстардың әмбебаптығы тұрақты екені туралы ойлары қазіргі кезде де маңызды болып отырғаны анық. Дәл сол секілді өткен тарихты оның қазіргі күнмен байланысы, тарихтың мағыналық тұтастығын түсіну көкжиегін өзгертуге қабілетті әлеуметтікпрактикалық іс-қимылдың нәтижелері арқылы тану туралы тезисі де көкейкестілігін жоғалтқан жоқ. Сонымен қатар, қасаң қағидалы жалған марксизмнен бас тартумен бірге, тарихтың мағынасы туралы Маркс ілімінің тарихи тұрғыдан шектеулі екендігін де парықтамауға болмайды. ХХ ғасырдың қалай болатыны марксизмнің негізін қалаушыларға көп жағдайда беймәлім болып шықты, олар қазармалық-коммунистік және фашистік сипаттағы тоталитарлық режимдердің пайда болатынын, ғылыми-техникалық революцияның тез қарқын алып яки ғаламдық проблемалардың етек жайып, әлемдік қоғамдастықты тұтасымен алаңдататынын болжап біле алмады. Осы ғасырдағы оқиғалар, тарих ғылымының жаңа деректері бүкіләлемдік тарихтың біртұтас картинасын қайта ойлап-көрудің маңызды екенін айтуға мүмкіндік береді. Маркстің қоғамдық-экономикалық формациялар теориясы, негізінен, тек батыс әлемі тарихының барысын тым нобайлы түрде суреттейді, сондықтан толықтыруды, өркениетті тәсілмен үйлестіруді қажет етеді27. Қоғамның дамуы барысында «түпкі нәтиженің» алдын ала белгілі 26

Сонда: 46 т. І б-м. 101 б. Қараңыз: Формациялар әлде өркениеттер: (Дөңгелек үстелдің материалдары) // Философия мәселелері. 1989. № 10. 27

ГУБМАН Б. Л.

екендігі туралы пайымдаулардан бас тарту, тарихты зерттеуге келгенде көпнұсқалық пен баламалылық идеясын ұстану бүгінгі таңда, бұрынғы қай кездегіден де маңызды болып отыр. Солай еткенде, Марксті қасаң қағидашылдықпен оқығандарға тән біржақты прогресшілдіктен арылуға, қоғамдық дамудың тағдыр-талайы туралы мәселеге парасатты қарауға мүмкіндік туады. Адамгершілік пен Ағарту идеяларына адалдығын сақтай отырып, Маркс тарихтың алдындағы бір мақсатын адамның бөлектенуін жою деп қарады. Алайда, мұнда, тарихтың мағынасын көруге көп ретте жөн сілтеген оның өзінің әлеуметтік идеалы едәуір дәрежеде утопиялық сипатта болды, бұл идеал бойынша, «өзімшіл адам», нарықтық қатынастар, қалыптасқан демократиялық институттар мен мәдени құндылықтар түбегейлі жоққа шығарылуға тиісті көрінді. «Болмысты құбылысқа, ру адамын тәжірибелі адамға, нағыз тарихты адамзаттан «бұрынғы тарихқа» қарсы қою өмірдің мүлде жаңа негіздегі коммунистік өлшемдеріне секіріс идеясы «жетілмеген», бірақ нағыз өмірге сенімсіздік туғызды, соған күштеуге ұрындырды»28. Өткеннен түбегейлі түрде ажырау болашақ «мөлдір қатынастардың» кіріспесі ретінде тарихтың шарықтау шегі болды. Әлеуметтік әділетсіздіктерге қарсы бағытталған Маркс еңбектерінің әшкерелеуші әуенін түсінуге болады, өйткені бұларды ол өз көзімен көрген, бірақ ол ұсынған, қайта өркендеу дәуірінің үлгісіндегі христиандық түске боялған адамгершіліктен, ағартушылық және романтикалық идеялардан тамыр алған болашақтың жобасы ашықтан-ашық адамгершілікке қарсы әлеуметтік салдарларға соқтыратын болып шықты. Өзінің болашаққа жасаған ғаламдық сәуегейліктерінде Маркс қашық болған практиканың нақ өзі оның теориялық болжамындағы қиялшылдық белгілерін ашып беріп, адамзатты «бұрынғы тарихтан» зорлықпен ажырату идеялары казармалық-коммунистік мақсаттарға қаншалықты жақын екенін көрсетті, ал өзінің ертеректе жазған еңбектерінде ол бұлардан іргесін аулақ салуға әрекеттенген болатын. Социалистік принциптерді жүзеге асыратын адамгершілікті, демократиялық қоғам туралы түсініктерді ХХ ғ. тарихы көрсеткеніндей, адам өмірінің барлық жақтарын мемлекет қарауына айналдырумен мүлде байланыстыруға болмайды, олар үнемі тәжірибе арқылы түзетіліп отыруға тиіс. Марксистік дәстүрді қазіргі заман жағдайында тек жаңаша ойлауға бейімдеп өзгерту, жалпыадамзаттық құндылықтарға бағдарлау жолы28

Ципко А.С. Біздің принциптеріміз жақсы ма? // Новый мир, 1990. № 4. 198 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мен ғана ойдағыдай дамытуға болады. Жаңа заманның классикалық тарих философиясының мұрасы осы ғасырда. Батыс теорияшылары шұғылданып жатқан проблемалар рухына сәйкес қайтадан ой елегінен өткізілуге тиісті. Олардың ізденістерінен тарихтың мағынасы туралы мәселеге қажетті тұрғыдан келудің жаңа мүмкіндіктері табылады. Маркс ілімін қасаң қағидашылықпен түсіндіру тұйығынан шығу үшін соларды түсіну қажет. Жаңа заманның тарих философиясындағы оптимизм Ж.Ж. Руссоның және романтиктердің шығармаларының өзінде-ақ сынның тақырыбы болған еді, ал христиан мәдениетінің барлық құндылықтарына қайта бағалау жүргізуге әрекеттенген Ф. Ницшенің еңбектерінде мұнан да өткір, батыл түрде сыналды. Ғасырымыздың 70-80 жылдарында постмодернизм туралы пікірсайысқа қосылған батыс ойының ірі өкілдері жаңаеуропалық классикалық ойдың негіздерін қайта қараумен айналысты. Өз зерттеулерінде олар бүгінде теориямен түсіндірудің постмодернистік тәсілінің негіздерін жасағаны үшін құрметтелетін Ф. Ницше, Ф. Хайдеггер, Т. Адорно, М. Хоркаймер, Ж. Деррида, М. Фуко секілді бірқатар көрнекті философтардың идеяларына сүйенеді. Кейбір батыстық авторлардың ойынша, постмодернистік ойлау үлгісі классикалық дәстүрден жаппай ірге ажырату дегенді білдіреді29. Ал Ю. Хабермасқа ілескен басқа авторлар, бұлайша жаппай ажырау жалған қадам болар еді, сондықтан оны жан-жақты қайта зерделеуге бару қажет деп, анағұрлым негізді пікір айтады30. Постмодернизм жайындағы пікірсайыс даналық тарихының көптеген проблемаларына жаңаша қарауға, олардың бұған дейін байқалмай келген қырларын көруге мүмкіндік береді. Даналық тарихы мәселелеріне классикалық емес тұрғыдан қарауды жақтаушылар Жаңа заман ойшылдарымен жүргізетін сол пікірталастың негізгі мазмұны қандай? Ең алдымен олар әлемнің құрылысы мен тарихтың мағынасына енуге ұмтылған адам ақыл-ойының өзіне жеткіліктілігін дәлелдейтін рационалистік тұжырымға қарсы шығады. Бұдан адамның тарихты мағыналық тұтастық ретінде көру қабілетіне сенімсіздік туады. «Жаңа философия» теорияшыларының бірі – Ж.-М. Бенуа «прогресс мифологиясы ұсынып отырған мақсатты нұсқаманың, яғни бүкіл адамзатты бір ғана жолмен ең жақсы мақсатқа жеткізе алатын бірбағытты әрі біріктіруші тарих тұжырымдамасының 29

Lyotard J.F. La condition postmoderne. P., 1979. 60 б. Habermas J. Questions and Counterquestions // Habermas and Modernity. Cambridge, 1985. 196 б. 30

ГУБМАН Б. Л.

жалғандығы»31 туралы айтады. Жаңаеуропалық тарихи-философиялық ойдың ажырамас буыны болған прогресс пен адамның тұрмыс жағдайларын жақсартуды жылдамдату идеясының дұрыстығына біздің ғасырымыздың тарих философиясы өкілдері күмән келтіреді. Олар мұнымен бірге болашақтың ғаламдық болжамдарын ұсынудың негізділігіне қатысты сенімсіздіктерін де ашық білдіреді. Тарихи ақыл-ойдың нақты мүмкіндіктері қандай? Ол тарихтың мағыналық тұтастығы туралы пікір айтуға қабілетті ме? Тарихи ілгерілеу туралы біздің пайымдауларымыздың негіздері, болашаққа болжам жасаудың шегі қандай? Осы сұрақтардың бәрін де біздің ғасырымызда даналық тарихына тән теориямен түсіндіру үлгісін қабыл алмаған философтар қойды. Бұл сұрақтар сындарлы түрде қарастыруды қажет етеді, бәрінің де үлкен практикалық маңызы бар. «Тарихи ақыл-ойдың сыны» тақырыбы батыс философтарының назарына XIX-XX ғасырлардың тоғысар тұсында ілінді. Әуелі оған «өмір философиясы» мен жаңакантшылдықты жақтаушылар, содан кейін жаңагегельшілдіктің, талдамалы философияның, герменевтиканың, тағы басқа бағыттардың өкілдері көңіл бөлді. Солардың күш салуы арқасында тарихи танымның көптеген маңызды қырлары ашылды: тарихтың мағынасын түсіну, олар ортақ пікірге келген құндылық және ақыл-ой нұсқамаларындағыдай, субъекттің белсенділігіне тәуелді үдеріс деп танылды. Тарихи ақыл-ой батыс философтарына мейлінші кіршіксіз таза және мөлдір болып көрінген жоқ, оның күйі адамның сол уақытта тартып жүрген тауқыметінен байқалатын тұрмыс ерекшеліктеріне байланысты болады. Ғасырымыздың соңына қарай өзіндік бір герменевтикалық жағдай қалыптасты: мейлінше әр түрлі бағыттағы философтар біздің тарих мағынасын түсінуіміздің әрекет етуші және ойлаушы субъекттің тіршілік әлемі арқылы қарағандағы шарттылығы жөнінде келісімге келді. Бұл, өз кезегінде, өткеннің бүгінгімен тығыз тұтасып кететін, келешек жөніндегі құндылықты-мақсатты нұсқамаларға нәр беретін мағыналы көріністерінің көптігі туралы идея туғызады. Тарихи ақыл-ой өзінің табиғатынан әңгіме туғызуға бейім, сондықтан тарихтың мағынасын түсінуге әр түрлі тұрғыдан келу бөлек көзқарастар ұстанатын адамдардың белгілі бір көзқарас бірлігіне жетуіне кедергі жасамайды. Бұған олардың жалпы адамзаттық құндылықтар жиынтығын – жаңаша ойлаудың іргетасын орнықтыруы кепіл болады. Нақ осы құндылықтар әр түрлі дүниетаным бағыттарында 31

Benoist J.-M. La revolution structurale. P., 1980. 50 б.

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тұрған философтардың бүгінде бүкіләлемдік тарихты көрудің ортақ құндылықты-мағыналық мақсатқа ие болуына мүмкіндік беріп отыр. ХХ ғ. аяғында тарихи үдерістердің ғаламдық жобалары жеңіліске ұшырады. О. Шпенглер, П. Сорокин және А. Дж. Тойнби ұсынған «жергілікті өркениеттер» тұжырымдамалары тарихта қайталанбайтын мәдениеттердің көп екені туралы ойлануға мәжбүр етті. Сонымен бірге бүкіләлемдік тарихтың бірлігі идеясы күшін мүлде жоғалта қойған жоқ. Тойнбидің дүниетанымының дамуы оны жергілікті өркениеттердің өзгешеліктері туралы нұсқамаларды қоғамдық байланыстардың, ілгерілеудің әмбебаптануын жаңаша түсіндіру әрекетімен үйлестіру қажеттігіне алып келуі де сондықтан емес пе? Экзистенциализмнің, Франкфурт мектебі мен «жаңа философияның» теорияшылары тарихта оңды бөлектенудің көбейіп келе жатқанын көрді, оның мәнісін қоғамдық өмірдің азғындауы белең алғанымен түсіндірді. Тарихтың әмбебап жобаларының орнын негізінен қазіргі дағдарысты жағдайдың түбірін түсіндіруді мақсат еткен, өткенді қайта құрудың әр түрлі жобалары басты. Сонымен бірге Тойнбидің тарихты әмбебап құндылықтар базасында, ғаламдық жалпыадамзаттық мақсат тұрғысынан қарауға ұмтылысын қолдаушылар да табылды. Бұлардың санатына ең алдымен К. Ясперсті жатқызу керек, оның экзистенциалдық дінифилософиялық тұжырымдамасы тарихты халықтар мен мәдениеттердің арасындағы байланыстарды абсолюттік құндылықтар базасында тереңдету үдерісі ретінде түсіндіруді көздеді. Католик және протестант философтарының көзқарастары да осы сипатта өріс жаятыны назар аудартады: олар герменевтикалық нұсқаманы қабылдайды, бірақ бүкіләлемдік тарихты абсолюттік діни-адамгершілік құндылықтар негізінде тұтастай түсіндіру әрекетіне мүмкіндік қалдырмайды. Батыс даналық тарихының ойы утопияға қарсы рухтан, болашақтың ғаламдық болжамдарын түзуден бас тартудан нәр алады. Тіпті, өткенді қазіргі жағдайға, ол беретін шекке сәйкес тұтастай қарастыру құқығын тарихи ақыл-ойға беруінің өзі де, болашақты абсолюттік болжауға бұрылуды білдірмейді. Мұндай болжауды зайырлы ойшылдар да, діни ойшылдар да бірдей қабыл алмайды: өйткені тарихи ақыл-ой өткеннің көріністерін толық суреттемейді деп саналады, оның болашақ жөніндегі пікір-пайымдаулары да тек ықтималдылық деп түсіндіріледі. Утопизмге қарсы мұндай климаттың оңды жағы сол – онда өткенді болашақтағы идеалды құрылыспен салыстырудан, тарихтың мағынасын мұндай әдіспен беруден бас тартады. Мәселені бұлай қойған жағдайда, абсолютті

ГУБМАН Б. Л.

құндылықты-мақсатты бағдарлардың рөлін тек жалпы адамзаттық құндылықтар ғана атқара алады. Бүгінгі таңда, өткенді қанша мәрте қайта құрғаннан кейін, тарихтың біртұтас мағынасын түсіну, оны абсолюттік тұрғыдан көру өрістеп келе жатқан қоғамдық өмірдің субстанциясын іздестіру жөніндегі айыптаулардан қаша отырып, тарихи ақыл-ойдың тарихтың біртұтас мағынасын түсіну құқығын қорғаудың өзі өте қиын болып отыр. Жаңа заманның даналық тарихымен постмодернизмнің айтысы өз жемістерін әкелгені күмәнсіз. Дегенмен қазір адамзатқа бүкіл әлемдік тарихи үдерісті бұрынғы қай кездегіден де тұтасырақ көру қажет, бұл оған осы заманғы жағдайды түсінудің және болашақтың ықтимал нобайын сызудың кілтін бере алады. Мыңдаған жылдардан бергі дамудың нәтижесін – планетадағы барлық елдер мен халықтардың ортақ тағдыр-талайын түсіну ғаламдық мәселелерді шешуде зор рөл атқаруға тиісті. Сынға ұшырап, өзінің қабілеттері мен шама-шарқын түсінген ақыл-ой, енді тарихты, елдер мен халықтарды күннен-күнге тығыз топтастыра беретін, қоғамдық қатынастарды үздіксіз әмбебаптандыра беретін үдеріс ретінде қарастыру әрекетін тоқтатпауға тиісті. Бұл орайда, әрине, «жергілікті өркениеттер» тұжырымдамасынан туындайтын тағлымдарды ескеру қажет екені де даусыз: бүкіләлемдік тарих әлеуметтік ілгерілеуді бір бағытта, жоспарлы түрде жүзеге асыру дегенді білмейді, мұндай ілгерілеу мәдениеттердің, мұрасы уақыт пен кеңістікке таралатын мәдениеттердің күрделі өзара байланысының нәтижесі болып қана көріне алады. Бұтақ жайып тұрған ағаш – біздің адамзат ұрпағының бірлігін сезінуімізді белгілі бір дәрежеде бейнелеп бере алатын метафора. Табиғатты игеру, әлеуметтік және мәдени байланыстардың бірте-бірте бірігуі – адамзаттың ілгері дамуының айғағы, оны бір жақты шектеу мүмкін емес. Біздің ілгерілеуді қазіргі түсінуіміз Жаңа заманның классикалық ойы жасаған түсініктен елеулі түрде ерекшеленеді, бірақ соның өзінде, біз бұл түсініксіз ой пайымдай алмаймыз. Мұнда ең маңыздысы ол белгілеген адамгершілік өлшемі болып табылады. Бұған экзистенциализмнің, Франкфурт мектебінің, «жаңа философияның», католиктік және протестантық ойдың, батыс ойының тағы да басқа бағыттарының теорияшылары ерекше назар аударды. Тарихқа өмірдің, адамның өсіп өркендеуінің, жеке тұлғаның және оның еркіндігінің, демократияның, заттандырылған Шындығы, Сұлулығы мен Игілігі бар мәдениеттің әмбебап құндылықтары тұрғысынан қарасақ, біз оның тұтастығын, ілгерілеу жолындағы

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қозғалысын түсінуге мүмкіндік аламыз. Бұл орайда прогресті осы заманғы тұрғыдан көріп-тану оның көпнұсқалылығын, мәдениәлеуметтік дамудың баламалылығын мойындатады. Бүкіләлемдік-тарихи үдерістің негізгі бағыттары бар, бірақ прогрестің алдын ала белгіленген, қоғамды ең жақсы жағдайға жеткізетін, бірден-бір даңғыл жолы жоқ және болуы да мүмкін емес. Адамдар жарқын болашақ туралы армандамай өмір сүре алмайды, бірақ оның болжамдары өткеннің және бүгінгі күннің шынайы мәнін көруге кедергі келтіретін құрғақ қиял сипатында болмауға тиіс. Тарихтың мағынасы мәселесіне батыстағы классикалық және осы заманғы көзқарастарды байыпты түрде салыстырып талдау, оны қарастырудың қазір өте қажет болып отырған оңды, төте жолын табуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда мәселені Жаңа заманның классикалық даналық тарихы рухында пайымдап, пікір айтуға болмайды, бірақ оның мұрасынан толық бас тартуға да болмайды. Тарихи ақыл-ойдың біліктілігіне, ілгерілеуге және оның адамгершілік өлшеміне, болашақтың ашылып жатқан балама жобаларына жаңаша көзқарас қажет. Бұл бағытта ілгері жылжу үшін біздің ғасырымыздағы батыс теорияшылары, ой өрісі постмодернизм арнасымен дамып келе жатқан теорияшылары ұсынып жүрген тарих мағынасын түсіндірудің негізгі нұсқаларын зерделілікпен талдап шығу керек. Жаңаша ойлауды қабылдау арқылы жалған марксизмнің қасаң ережелерінен бас тартуға және тарих мағынасы мәселесіне көзқарастардың бұл мағынаны танып-білуде жемістілікке жеткізетін түрлерін дұрыс бағытқа бейімдеуге болады. <…> Тәржімалаған Исламғали Бейсебай

ГУМИЛЕВ ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ (1912-1992 жж.) Еуразия тарапындағы аса әйгілі оқиғалардың бірі – Москваның ұлы кнәзі Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлері мен Алтын Орда ханы Мамай бастаған монғол-түркі әскерлерінің арасында 1380 жылы болған Куликово даласындағы соғыс. Тарихта «Куликово шайқасы» деп аталатын осынау жойқын оқиға Алтын Орданың ыдырауын жеделдетіп, Москваның орыс мемлекетін құрудағы рөлін арттырып қана қойған жоқ, сонымен бірге байтақ жатқан Еуразия халықтарының болашақ тағдырына да елеулі ықпалы тиген кесек оқиға болды. Мақала авторы – орыстың әйгілі тарихшы-этнологы, тарих және география ғылымдарының докторы Лев Николаевич Гумилев (19121992). Куликово шайқасының 600 жылдығына орай белгілі ғалым-жазушы Ақселеу Сейдімбектің сұрауы бойынша 1980 жылы бұл мақала Қазақстан басылымдары үшін арнайы жазылған болатын. Сол жылы А.Сейдімбектің аударуында «Жұлдыз» журналының № 9 санында жарияланды. Л.Н. Гумилев қазақ тілді оқырманға тұңғыш рет осы еңбегі арқылы таныла бастады. 1380 ЖЫЛЫ ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН Куликово шайқасы 1380 жылы қыркүйек айының сегізінде болды. Мұны көзі көріп, құлағы естігендер сол кездің өзінде-ақ ұлы оқиға ретінде қабылдаған. Тарихи маңызы жөнінен бүткіл ХІҮ ғасырда, мүмкін бір ғана ХІҮ ғасыр болмас та, бұған тең келер уақиға жоқ. Кейінгі талай буын ұрпақтар үшін Куликованың дәуірлік санатында орнығып қалғанын біз, әрине, білеміз. Бәлкім, бұл уақиғаның жаңа сурет сияқты бүгінгі күнге дейін жеткені содан да болар. Сурет болғанда қандай – айқын да, орынды да, аңыздай сурет қой. Сонымен бірге, сырт көзге шалына бермейтінін, жаза басқан жаңсақтығы да, бұра тартар бұралаңы да жоқ емес.

100

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Біз осынау шайқасты неге ұмытпаймыз. Әрине, бұл соғыс – шабуылға шығудың тамаша стратегиялық үлгісін әйгілегендіктен ғана емес, соғыс басында жүрген кнәздер мен воеводтардың жау жайратқыш ғажайып көргендігінен де болмас. Керісінше, оларды тарихи тұлғаға айналдырып, еске сақтауға лайық еткен осынау ұрыстың өзі болатын. Ал бұл ұрыста жеңіс дабылын қақтырған судай төгілген қан мен стихияға толы серпін еді. Менің ойымша, Куликово шайқасы – дүние дидарына «орыстық» деген ұғымды орнықтырып, сол ұлтқа қатысты қасиет атаулының тұсауын кескен, орыс тарихындағы ең құдіретті уақиға. Еуразияны ен жайлаған халықтың мемлекет болуы, әскери даңқы, мәдениеті, өнері, саяси философиялық ой толғамдары Куликово даласынан бастау алды. Тоқсан тарау пікірдің тобықтай түйініне дес берсек: бұл шайқаста орыс этносы дүниеге келді. Мен неге, бұл күнде өсіп, өркен жайып бара жатқан этносты дәл сол Куликово даласының төсіндегі дүбірлі жылдарда басталды деп сеніммен айтып отырмын? Осы орайда, тарих деп аталатын тайғанақтау атауы бар ғылымды қысқа-қайырым тілмен сөз ете кеткен жөн. Мен білімім бойынша тарихшымын, қажеттілік бойынша этнолог болған жанмын. Жер бетіндегі халық атаулының, тек қана қазіргі бары емес, құрып кеткен халықтардың да баршасының тарихын уақиға қуалап жазатын дәстүрлі тәсілмен зерттеу мүлде мүмкін емес. Осыдан кейін, тәжірибе немесе үлгі алу десе де болар, географиялық цикл аясында қойындасып жатқан жаратылыс тану ғылымдарына жүгінуге мәжбүр болдым. Халықтар тарихының – ғылыми тілмен айтсақ – этностар тарихының дәстүрлі тарихнама (историография) аясына симайтынын жаратылыс тану ғылымдарының арқасында түсіндім, әрі қарай бұл жөнінде бірнеше кітап та жаздым. Демек, менің түсінігім бойынша, этнология – әрі тарих, әрі география, әрі этнопсихология материалдарынан нәр алған айрықша ғылым. Мені осы тұрғыда танып-түсініңіздер. Әрине, халықтардың өткенін зерттеп зерделеудің басқа тәсілдерін жоққа шығармаймын. Алайда, этногенез тұрғысынан – барша халықтардың «бастау» жолын жеке, әрі қарай өсіп-өркендеуін зерттеуде байламды пікір айтуға болады. Айталық, орыс этносы Куликово даласындағы бар-жоғы отыз шаршы шақырымдық орман мен батпақты алаңқайда дүниеге келді. Куликово даласына жиналғандар – ата тегіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын оры-

ГУМИЛЕВ Л. Н.

101

стар болатын. Ал солар шайқас шаңының арасынан ұлы орыстар атанып, біздер бүгінгі орыс деп жүрген жаңа этнос болып шықтық. Бұлар кімдерге қарсы көтеріліп еді? Монғолияда қарсы ма? Олай дейін десең, бұл тұс монғолдардың құмға сіңген судай болған кезі! Сонда қырық рудан құралған Мамаймен шайқасқан ғой. Не үшін? Бар-жоғы осыдан бес-ақ жыл бұрын емес пе еді Москва мен Мамайдың ауыз жаласып отырғаны... Мен бүгінгі таңда нақтылы жауап беруді қажет ететін сұрақтардың бар екендігіне толық келісемін. Тарихи дәстүрдің шылауынан шыға алмайтын «шыншыл» жауаптардың өзінен-өзі күні өткен. Сондықтан да мынандай сұрақтарды көлденең тартамын: таймас табандылық танытып, жаңа текті орыс болып шыққан осынау адамдар 1380 жылы нені қорғады? Азу тістерін ақсита айқасқан екі жақтың туларына қандай ұран жазылып еді? Бұған жауап беру үшін достың да, дұшпанның да жай-жапсарын бажайлап алу керек. Мұның өзі, Куликово шайқасы шешуші кезең болған осынау трагедияның бел ортасында жүргендердің тарихи даму тұлғасын танып-білуге көмектеседі. Ал, кәне, белгілі фактілердің шегінен шықпай-ақ, сол бір күрделі дәуірге көз жүгіртіп көрелік. 1380 жылға қарай Шығыс Еуропаның жағдайы шектен шыға шиеленісіп болған еді. Сол кездегі дүние дидарының қаны сорғалаған саяси кіндігі – Евразия регионында тіршілік құрған түрлі халықтардың үстін қатерлі бұлт түнере бүркеп алды. Дәл осы тұстағы саясаттың небір дырау қамшылары жай отындай жарқылдап, бірімен-бірі шайнасып та, септесіп те жатты. Осынау дүбірлі кезеңнің «шиеленіскен түйіні» арада жүз, екі жүз, тіптен төрт жүз жыл өткен соң ғана, ХҮІІІ ғасырдың соңына қарай «шешіле» бастады. Бүткіл ХІҮ ғасыр бойында Ұрыммен (Византия) одақ болып, Қара теңіздің жылы суында балықтай жүзген генуялық көпестер енді біздің Шығысымыздағы далаға шығып алып, алаяқтық көрсетумен болды. Олар Еділ бойындағы Алтын Орда хандарымен, Орталық Шығыстың көпестерімен пайдалы концессия, сауда-саттық келісімдерін жасау үшін Россия мен Орта Азияны ту-у сонау Қытайға дейін шиырлап, тіміскілеп жүрді. Бірте-Бірте титықтаған Ұрым бір-біріне алакөз екі Фракцияға бөлінді: бірі – батыстан көмек іздеп, католициямен бірігуге бел буған кәуқарсыз Палеология бастаған Еуропаны жоқтаушылар, екіншісі – түрікмендер мен сельжүктерді көмекке тартуға мәжбүр

102

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

болған, Батысқа қарсыларды бастаушы Иоанн Кантакузен сияқты Ұрым дәстүрінің туын ұстаушылар еді. Осыған орай мәдениет те қарама-қарсы рухани екі бағытқа түсті: бірі – рационалистіксхоластикалық, екіншісі – Отанының өткенін өбектеп, аңызын аңсайтын мистикалық бағыт. Ұрымның бұл жанталасы өзінің бір пұшпағы – Сербияның басындағы өмірі келте бақытқа малданған жағдайда өтіп еді. Бірақ, Куликово даласынан кейін арада тоғыз жыл өткенде, 1389 жылы Сербия Осман түріктерінің талауына түсті. Осман Түркиясы Кіші Азияны қолтық-қойнауына дейін иемденіп алған соң, Еуропаға тап берді. Дәл осы 70-ші жылдары қырыққа келген Темір осыдан әлденеше жүз жыл бұрын араб жұртынан жұққан Орта Азия мұсылмандарының қалалық мәдениетін Шыңғысхан ұрпақтарынан қорғап қалу үшін шет-шегі жоқ соғысты бастады. Темір бұл мәдениет пен сауаттылықты қаны сорғалаған қылыштың жүзімен қорғады. Осынау текетірес дүние дидарының солтүстігінде Алтын Орда әлсіреп, Орда үшін үш қиырда қылыш қайрылып, найза майырылып жатты. 1359 жылы Алтын Орда хандарының арасында алғаш рет ұзақ жылға созылған айтулы алауыздық басталды. Бұл «ұлы тоқырау» Мамайдың уақытша үстемдік құруына әкеліп соқты. Оның шыққан тегі, тәрізі, хан, маньчжур немесе корей болса керек. Осындайда еске түседі, кнәз Глинскийлер де, солардың бірінен туған Иван Грозныйдың шешесі де Мамайдан өрбіген. Басты-басты халықаралық күштердің қасарыса тіресуі аса ірі суперэтникалық бірігудің, суперэтникалық тұтасудың бет пердесін сыпыра әйгілеп берді. Мәселен, жаңа пайда болған батысеуропа суперэтносының бұйдасы аласұрған көпестік капитализмнің қолында болды. Ал оның күткені – Ұрымның қаралы сағатының соғылар сәті де еді. Көпестік капитализмнің шашбауын Оңтүстікке Генуя желкілдете көтерді. Енді, ұлы далаға назар аударар болсақ, мұндағы суперэтникалық тұтастықтың туын Тоқтамыс көтеріп шыққанын көреміз. Оның арқа сүйері бүгінгі Қазақстан жерін қоныс еткен көшпелілер, қазақтар және басқа халықтардың ата-бабалары болатын. Алтын Орданың орталығы болған Еділ бойы мұсылман суперэтносының шылауында қалды. Орданың ислам әлеміне кіруін бастаушы Өзбек хан еді. Міне, осынау үш суперэтностың – батысеуропалық, мұсылмандық және ұлыдалалық – бәсеке-бақастығы өзінің иіріміне Русь пен Литваны да да ілестіріп әкетті.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

103

Әрине, енді өрши бастаған бұл күресте Русь пен Литва жай бір жандайшап болды деп ойлаудың жөні жоқ. ХІҮ ғасырдың 2-ші жартысындағы шытынап тұрған шақта православиялық Русь пен мәжусилік (языческий) Литва шығысеуропа халықтарының бір суперэтносқа бірігуіне ұрымтал ошақ болды. Мұның мүмкіндігі қандай еді? Сөз жоқ, мол мүмкіндіктер болып, қырықпышақ күн кешкен Вильна да, Москва да байтақ жатқан жаңа суперэтнос бірлестігінің қара шаңырағы болудан үміткер еді. Бұл үміт орындалған жағдайда дүние дидарындағы күштердің орын ауыстыруы оп-оңай болатын. Сондықтан да, Вильна да, Москва да айналасындағы алапат қимылдарға айрықша зер салып отырды. Екі астанада ғасыр оқиғасы делебесін қоздырған адамдардың аласапыран айқасы жүріп жатты. Ал орыс жазықтарында көне Ұрым мәдениетімен ықты-жарға қарамай қаулаған бозбала мәдениеті және мұсылмандықты қанжығасына шала жансар күйінде бөктерген дәстүрлі далалық мәдениет шарпысқа түсті. Бұл дегеніңіз пәтуаға келмес төрт күш еді. Олар бір-біріне қайсысы бұрын қансырар екен деп көз алартумен болды. Батысеуропадағы суперэтникалық тұтастықтың бір артықшылығы бар еді. Ол – католик шіркеулерінің ебін пайдаланып, саясатына небір алаяқтық жасай алудың мүмкіндіктері болатын. Жерорта теңізінің аясында католиктік крес жорығына қатысушылар сәтсіздікке ұшыраған соң, шіркеулер енді тісқаққан тегеурінмен бар күшін Балтық жағалауының шығысына салды. Осынау күтпеген жағдайдың нәтижесінде крес жорығына қатысушы күштер Литваға қарсы өре түрегелді. Сондықтан да біз әңгімемізді Литвадан өрбітіп, Москваға сонан соң ойысайық. Шығысқа шүйілген Шығыс Еуропаның көш басында біріменбірі алакөз екі күш бар еді. Ол – Польша мен крес жорықшыларының Ливон ордені болатын. Орденнің күші жойдасыз мол еді, өйткені ХІҮ ғасырдан бастап Балтық жағалауы бүткіл еуропалық селтеңсеріліктің шаршы алаңына айналған. Литва және Батыс, Литва және Русь – осы арнаның біздің региондағы ХІҮ ғасыр жағдайын түсіндіруде, Куликово шайқасының отын тұтатқан себепті білуді, Русьтың Литвадан қалай жырылып шыққанын пайымдауда айрықша мәні бар. Орден мен крес жорықшыларына қарсы күресте Русь пен Литваның одақ болуына табиғи жағдай бар еді. Себебі, орыстың княгиналары мен бояр қыздарына үйленген литва ақсүйектері,

104

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жауынгерлері өзінен-өзі православие дінін қабылдап, «мылтық кезенбей-ақ» Волын, Белоруссия сияқты орыс кнәздіктерін қосып алды. Гедимин, Ольгерд, Литва кнәздіктері орыс кнәздіктерінің оңтүстік-батыстағы байтақ өңірін бағындырып алды. Мұның өзі жауынгер мәжусилік Литваның православиелік Литва-Орыс мемлекеті болып шыға келуіне себепші болды. Литваның осынау ондаған жылдар бойы жаугершіл тұғырынан түспей, жүрегіне жігер толған, дұшпан атаулыға табанды тойтарыс беруге құлшынған зар күйін – батысынан тықсырмақ болған немістерді қалай қайырып тастағанынан көреміз. Вильна төңірегіне түрлі этностардың топтасуы Литваның орыс жеріне, татар даласына, Днепр етегі мен одан әрі Қырымға дейін белсенді шығыс саясатын жүргізуіне жағдай тудырды. Алайда католиктік ықпал Литва жеріне Ордан арқылы емес, Польша арқылы енген. Сөйтіп, 1380 жылға қарай Литва жерінде батысқа бүйрегі бұрар әлеуметтік-мәдени топ қалыптаса бастады, Ольгердтің ұлы Ягайланың да аңсары Батысқа ауған. Осы орайда алдын ала айта кетуге болады – Куликово шайқасы өткен соң алты жылдан кейін Ягайла Польшаның король әйелі Ядвигаға үйленіп, өз ықыласын латын сеніміне аударды. Кешікпей Ягайланың өзі де католик дінін ұстап, Польшаның королі болады. Ол кезде Белоруссия мен Днепр етегіндегі православие дінін ұстайтындардың көрген күні қараң еді. Осынау аласапыран оқиғалардан қалың жұрт қалыс қалды деп ойлауға болар ма еді? Рас, аңысын аңдап аяғын тартып басқандар болды, алайда күреске құштар, жігері жалтақсыз литванпассионарилердің басым бөлігі бала-шаға, бау-шарбағымен, кейде жалғыз-жарым болып Москваға қарай шұбырды. Литвалықтардың қайсы біреулері орыс ақсүйектерінің қатарына қосылды – әйгілі Гедиминовичтеріміз солар. Рюриковичтер әулетінен өрбитін пассионарилердің бір бұтағы – Чарторижскілер, Вишневецтердің біразы, Сангуштар Польшадағы ең бір қиянат католиктер болды. Осынау шиеленісте ширыққан жағдайдың ортасында Русь та құлшына көтеріліп келе жатты. Ока, Еділ, қос өзенінің ортасына Москва мен Москва кнәздерінің төңірегіне Александр Невский сарбаздарының пассионар ұрпақтары – еті тірі боярлар, шекараның дворян атағын алған арынды салт аттылары, православиені жанымен жақтайтын жігерлі, сатылуды білмейтін монахтар, қажымай-талмай сонау солтүстіктегі Мұзды мұхит пен шығыс-

ГУМИЛЕВ Л. Н.

105

тағы Үндістанды, Қытайды шарлап қайтып жүрген көпестер, еңбекқор да ержүрек шаруалар топтаса бастады. Рюриковичтер кнәздері, солтүстік-шығыс кнәздіктерінің бүлдіргесін білегіне ілген кнәздері, сондай-ақ сытылып шығуды көздеген Ұрым гректері, сурожан-генуялықтар, литвалықтар, Алтын Орданың түкпіртүкпірінен қашып-пысқан татарлар тұс-тұстан Москваға ағылып келіп жатты. Енді түйіндеп көрелік. ХІҮ ғасырға қарай великорустер мен литвалықтар этногенезі басталып, бұл елдердің этникалық, мәдени және әлеуметтік тұрғыдан жаңарып-жаңғырғанын көреміз. Литва жерінде шляхта мінез-құлқы, неміс сәні мен талғамы, латын тілі, шіркеуді уағыздаушылық сияқты Еуропаның мәдени тағылымтәжірибелері етек ала бастады. Алайда, католик Ягайланың немере ағайыны Витовт православие дінін ұстайтын. Демек, жас литва мемлекеті екі ұлы мәдениеттік, шығысправославиелік және батыс-католиктік мәдениеттің шылауына жіктелді. Мұның өзі қос жұлдыздың ортасына тап болған тұманды кометаның қақ бөлінгені сияқты еді. Бір мемлекет аясында екі Литва болды: бірі – папаның сойылын соғып, Шығыс Еуропадан Батысқа қарай біржола бет бұрған Литва, екіншісі – Шығыс Еуропаның байтақ жазығында ұлы кнәздік, ұлы державалық тұтастығынан айрылған, Белоруссияның бір пұшпағын билеп-төстеймін деп титықтаған православиелік Литва еді. Жеңіс Москваның еншісіне тиді. Мұнда афон православиесі орнықты, әкімшілік орталықтандырылды, далалық соғыстарда дворяндардың тәжірибесі шыңдалды, икон жазғыш Андрей Рублев шықты, шоқынған татарлармен аралас басталды, ол өз десеңіз, қоян-қолтық бір тұрып, халықтардың кірігуі үшін бірге күресуге ден қойды. Тіптен Кулиководан кейін арада 50 жыл өткенде Витовт түбінде Москваны Литваның басып-жаншып кетер алмағайып кезеңі туғанда да Москваның мақсаты айқын, жаңа суперэтностың асқаралы талабына сай еді. Мен алға озыңқырап кеттім білем, Енді 1380 жылдың 8 сентябріндегі қатерлі кезеңге қайтып оралайық. Бұл күні Куликово даласына владимирлік, суздальдық, москвалық, смолендік, тверлік болып келген ешкім жоқ. Керек десеңіз, дәл іргесінде тұрып шайқасты көзімен көргендер де рязандықтар болып келген жоқ. Қысқасы, жалғыз-жарым кнәздіктердің өкілдері емес, осынау әлемдік оқиғаның көшін бастауды бар болмысымен сезінген, сол

106

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

кезде православтар деп аталатын біртұтас орыстар келген еді. Сербтерге жеңілмес жігер берген де, ұрымдықтарға тізе бүктіртпеген де, басқа да сенімі бірлерге медет болған – осы православие діні. Донның сағасы Непрядваға жасалған жорықты сол кездің өзінде-ақ замандастары сәті түскен, даңққа бөлеген крес жорығы деп атаған. Шынында да отан үшін отқа түсіп, әрбір үш орыстың екеуі жер жастанған, әділдікті ту еткен жалғыз ғана крес жорығы осы болса керек. Саяси сілемдерінен басталып, Шығыс Еуропаға дейін қанат жайған Алтын Орда немесе Қыпшақ Ордасы Жошы империясының (ұлысының) бір бөлігі еді. Бірте-бірте Жошы, империясы үш бөлікке (ұлысқа) бөлініп, олар да ұлыс-мемлекет болып құрылған кезде, Батый билеген Үлкен Орда Алтын Орда деп аталды. Карпат пен Жайық өзенінің арасында қанатын қомдаған Алтын Орданы орыстар Үлкен Орда, Ұлы Орда немесе Қыпшақ Ордасы деп атауды лайық көретін. Қалған екі Орда – Жайықтан Сібірге дейін созылған Шайбани Ордасы мен Сырдариядан Байкалға дейінгі аралықтағы Ақ Орда деп аталатын Орда Ежен Ордасы болатын. Мұның екеуі де Алтын Орда хандарын аға тұтып, олардың есімін үнемі жарлықтарының шекесіне қондырып отырған. Алтын Орданы Жошы ұлысының ішіндегі қоныс екен деп немесе сол қонысты шиырлай көшіп-қонған бір-біріне жат рулар екен деп түсінбеу керек. Керісінше, Алтын Орданың өзіндік географиялық, мемлекеттік шекарасы, саяси ұйымдары болған. Шыңғысханның қос немересі – Батый мен Беркеден тарайтын ұрпақтар Алтын Орданың астанасы – Сарайдағы тақты бірінен соң бірі иемденіп жатты. Ұлысы көшпелі болғандықтан да, Алтын Орда ханы орыс кнәздерінің басым көпшілігіне арқа сүйеп отырды. Жай арқа сүйеу емес, орыс федерациясы кнәздіктеріне председательдік етті. Менің сөзіме күмәндарыңыз болмасын, қол астындағылардың ұлтында көшпелілердің ешқандай шаруасы болған емес. Мен 45 жыл бойы көшпелілер құрылысымен айналысып келемін, осы аралықтағы мен зер салған 2000 жылдық тарихтың өнбойында көшпелілер қол астындағылардың түр-түсін, тілін шам көрген жағдай болса, оның айдап салушылары өз қылмысының жымын білдіргісі келмейтін кеңкелес өкімдер мен алып-сатарлар болып отырған. ХІҮ ғасыр басында көшпелілердің суперэтносы Ұлы ұлыс, дәлірек айтсақ, Тынық мұхиттан бастап Карпатқа дейін созылған

ГУМИЛЕВ Л. Н.

107

байтақ монғол державасы ыдырай бастады. Бұл әлсіреудің пайдасын монғолдар жаулап алған мұсылмандар көрді. Монғолдардың сенім атаулыға саусақ сыртымен қарайтын әдетін сәтті пайдаланған мұсылмандар Орта Азиядағы, Ирандағы, тіптен Еділ бойындағы монғол мемлекетінің аса мәнді экономикалық, әкімшілік қызметтеріне тұяқ іліктірді. Дәлірек айтсақ, олар бір ғасыр бойы қансыраған-қажыған далалықтардың қолындағы билікті иемдене қойды. Сөйтіп, бүкіл аппаратын мұсылмандандыру арқылы 1295 жылы Иранда, 1300 жылы Орта Азияда тізгінді қолына ұстады. Дәл осындай жағдай 1312 жылы Сарайда да болды. 1312 жылы Өзбек ханзада төңкеріс жасап, Сарайдағы тақты иемденген соң исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Қол астындағы көшпелілердің бәрі де ислам дінін ұстану керек болды. Еділ бойына лап қойған исламның мәдени тегеуріні Батыстағы католизацизмнен бір де кем болған жоқ. Бұл діндар системаның екеуі де өз ниеттерін жүзеге асыру үшін риясыз берілген таланттарды іздеді. Суперэтникалық бұл діндердің екеуінің бойында да өзге мәдениеттен кірпідей жиырылатын қасиет жетіп артылатын. Өзбекке дейін де ислам дінін қабылдаған хандардың болғанын айта кеткен жөн. Мәселен, Сарайдай жаңа астананы салдырған Берке, Руда-Менгу және басқалары. Алайда, бұлар қоластындағылардың дәстүрі мен дініне қатысты қысым көрсетпейтін. Енді, міне, Өзбек зорлық көрсеткен кезде монғол нояндары мен татар жауынгерлері «арабтардың сенімін» қабылдаудан бас тартып шыға келді. Өзбек жарлығын орындамағандардың бәрін дарға асты. Олардың ішінде Шыңғыс әулетінен тараған 70 ханзаданың болуы қылмыспен пара-пар еді. Исламдандыруға қарсы күрес 1315 жылға дейін созылды. Орыс құжаттары осынау жарқын оқиғаға мейлінше ұстамдылық көрсеткен. Тек жылнамада ғана: «Өзбек таққа отырған соң ширығып шыға келді» деп жазылған. Ал шын мәнінде Русь жеріне сұмдықтың ызғары жетіп жатты. Хазар қағанаты құлаған соң арада аттай 350 жыл өткенде дәл осы жерде славяндарға да қатысты шет аймақтардан мұсылман сұлтандығының ықпалы жүре бастады. Міне, әрі де емес, бері де емес, дәл осы бір айқын кезеңнен орыстардың ата-бабаларының кіріптарлығы басталады. Алтын Орда мен Русьтың қарым-қатынасы Өзбектің тұсында түбірінен өзгерді. Орда мен Русь арасындағы қойындасқан одақтың ғұмыры – ордалықтар христиан болмай, мәжуси не-

108

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

месе несториан болып, өздеріне жат мұсылман суперэтносына кірмегенде ғана баянды болуы мүмкін еді. Мәселе мұсылман дінінде де емес, дін ұрығы өзінен-өзі әрекет етпейді. Ал Русь пен Орда одағының шырқы бір бұзылған соң, хандарын жаппай католик етсең де ем қонбайтын еді. Діндарлық өзгерістер, сөз жоқ, саяси бағыттардың да өзгеруіне әкеліп соқты. Мұның өзі суперэтникалық ауқымда мәдениет арналарын өзгертті, адамдардың мінез-құлқынан бастап өмір салтының алуан қырларына дейін басқаша жүйелерге түсті. Жермен кіндігі Русь пен далалық көшпелілердің жағдайын қаперіне де ілмеген Өзбек Еділ бойындағы байлыққа бөккен қалалардың қалталы көпестеріне, сондай-ақ Иран мен Хорезмге қармақ тастады. Дала төсінде дүниеге келген хан Орда басында мұсылман сұлтаны болып шыға келді. Ал діндар қауым ханның опасыздарға бықпырттай тиюін қадала талап етті. Бұл дегеніңіз елеулі өзгеріс еді. Еділдің төменгі сағасы Осман империясының кебін киді. Былайша айтқанда, Орда мен Русь одағы сырт көзге қауқайып тұрғанымен, іштей екі жағы да егеске түсіп, адамдары араздасар сылтауға сүрініп-жығылып жүрген. Өзбек артына қамалды қалалар қалдырған жақсы әкім еді дейтін сөз бар. Тіптен, орыс жылнамашысының өзі әзіл-қалжыңсыз оны әділ төреші деп атады. Алайда, оның әкім ретіндегі даналығы мен талантында біздің жұмысымыз қанша! Ол мүлдем басқа мәдениеттің өкілі болатын. Оның тұсында 30 жыл бұрынғы жүгенсіздік қайтадан етек алды. Жүгенсіздік ханның өзінен және туысқандарынан өрбіп отырды. Өзбектің бүкіл Тверь әйелдерін қорлап біткен Чолхан (Шелқан) есімді немере інісі болған. Орыс жылнамаларында Желкан Дздентьевичтің әрекеті қасірет күйіндей болып жазылады. Сол Чолханның күйеу баласы Юрий Московскийдің азғыруымен Тверь қиратылып, орыс тарихындағы ең бір аяулы тұлға Михаил Тверский өлтіріледі. Осынау ширыққан жағдай 1341 жылға дейін созылды – тағдырдың жазуындай болып шығыс еуропадағы үш бірдей орталықтың билеушілері бір жылда дүние салды. Олар: Литвадағы Гедимин, Сарайдағы Өзбек, Москвадағы Иван Калита еді. Мұнан әрі, жек көрушілік пен дұшпандықтың бұлты жаңадан торлай бастағаны елдің бәріне белгілі болды. Алайда жаңадан хан болған Жәнібектің тұсында 1342-56 жылдары күтпеген жерден орыс-монғол қарым-қатынасы реттеле бастады.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

109

Жәнібек бейбітшілікті сүйетін. Ол өзінің төңірегіне бірнеше жыл бойы өнер-білім мен өнегелі идеяларға ұйытқы болатын адамдарды жинады. Ханның қол астындағылар да еркін тыныстайтын болды. Енді орыс кнәздері Өзбектің тұсындағыдай ойда жоқта дар тұзағына түсіп қалу қаупін ұмытып, Сарайға аттанарда өсиет жазып қалдыратын әдеттерін де қойды. Тұтастай алып қарағанда Сараймен арадағы ынтымақтастық Русьтың пайдасына шешілді. Бұған қоса, Жәнібектің әйелі, Тайдулланы әз болып қалудан құтқарған Алексей митрополит орыстар үшін мықты қорған еді. Орта ғасырда әміршінің үстіне еркін кіре алатын емшінің жайын елестету қиын бола қоймас. Оның үстіне Тайдулла да алысты болжай алатын әділ ханша болатын. Алайда, Жәнібек уытын ішіне жинап жүреді екен. Оны 1356 жылы Иранға жорыққа аттанған сапарында туған баласы Бердібек бауыздап өлтірді. Мұнан әрі екі-үш жылдай ғана кібіртіктеу болғанымен, енді көршісімен арадағы жағдайды айқындап алуға Орда түбегейлі ден қойған еді. 1359 жылы Батыйдың әке өлтіргіш ұрпағы сансыраған шақта, «Ұлы тоқырау» басталды. Алтын Ордада 20 жыл бойы Қырым мен Бессарабиядан бастап Ертіс пен Түменге дейінгі аралықта тұтас рулар судай сапырылысып, астанада қанқасып айқас жүріп жатты. Міне, христиандар сонда ғана аңқаулығы ақиқатты ұмыттырған «жексұрын» («поганый») мәжусиліктермен емес, «бесурмандармен» айқасқа шықты. Христиандар мен «басурмандар» суперэтникалық тұтастықтың бәсекелес өкілдері. Мұндағы адамдар тек бір-бірімен қырқысуды ғана білетін, олардың арасында сыйластық-сүйіспеншілік деген болған емес, болуы да мүмкін емес еді. Пешенелеріне жазылған тек қана өшпенділік, тек қана қынадай қыратын соғыс болатын. Бұл тарихтың тағылымы: «франктар» (батысеуропалықтар) мен сарациндердің, испандар мен маврлардың, католиктер мен православиелердің, американдықтар мен үнділердің арасындағы өшпенділік те суперэтникалық нысананың мәмлеге келмес мінезінен туындаған. Бұл дегеніңіз ХІҮ ғасырдағы біздің жылнамашымыз жазғандай – жат жұрттықты көргенде «жаным мұрнымның ұшына келіп, тамағымнан ас өтпей қалды» дегендей гәп қой. Асылы, қандай жағдайда да адамдар өзінің жан-жүрегі қалайтын шындықтан көз жазбаған. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы орыс сөздігінде басурмандар деп – кәдуелгі қаны сорғалаған Қазан жорығы кезін-

110

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дегі, 1350 жылдары басталатын суперэтностар жіктелуінің перзенті, «дінсіз агаряндарды» атаған. Дұшпандар – басурмандар мен агаряндар болатын, ал ХҮІІ, ХҮІІІ, ХІХ ғасырларда Еділ бойында, Қара теңіз жағалауында, Сібірде орыстардың шекаралық қызметін атқарған мәжусилер дұшпан емес еді. Сондықтан да, 1370 жылдардың өзінде-ақ Русьпен ең алдымен атқұйрығын кесіскен Мамай болатын. Өзбек саясатының жемісін жинаушы да дәл осы түмен басы Мамай еді. Оны хан деп атау қате. Сарайға хан тұрақтамайтын болды, 20 жылда 20 хан ауысты. Осынау шет-шегі жоқ шырғалаңда Мамайдың не істеуі керек еді? Хан тағына ол отырып көрген емес, отыра да алмайтын. Ол пешенесіне жазылған әскери қолбасшылықты бойына құт санауы керек болды. Өйткені империяның батыс шекарасына жіберілген Мамайдың көтерілер қызметі де сол еді. Ал мұнда келген соң монғолдарға емес, Дон бойының шашырап кеткен әскері половшылар мен алаңдарға қолбасшылық етті. Сондықтан да ол ешкімге сене алмайтын, ақыры сол сене алмаушылықтың сазайын тартты да. Алайда, кез-келген зорлықшыл сияқты, оған керегі ақша ғана еді. Ондай ақшаны Генуяның қалтасы қалың көпестері төлеп тұрды. Мамай болса олардың құл саудасымен айналысуына, жабдықтап тұруына, алып сатуына алдын ала шектен тыс ерік беріп қойды. Ал генуя ақшасына жалдамалы ястар мен косогтарды (черкестер мен осетиндер) сатып алып отырды. Қысқасы, Мамай Ордасы Жошы ұлысындағы үстемдіктен дәмелі еді. Сондықтан да осынау қатерлі кезеңнің өзінде тәуелсіз бейбіт өмірді қалайтын орыстармен тіл табысуға түмен басы тырысып-ақ бақты. Сол Алтын Ордада ол темірдей тәртіп орнатып, далалықтатарлық емес, өзінің ғана айтқанын істеп, айдауына көнетін адамды хан тағына отырғызуды қалайтын. Сонсоң православие ошағына соғыс отын тастауды, сөйтіп өз үстемдігінің өмірін ұзартуға қажет Москвадағы дәулетті иеленуді ойлады. Бірақ дәл сол шығыс татарларының ортасында Мамай өз саясатының қарсыластарына ұшырасты. Қарсылық көрсетушілерді бастаушы көшпелі Ақ Орданың ханы Тоқтамыс еді. Бұл Орда, жоғарыда айтқанымыздай, бүгінгі Қазақстан жерінде пайда болды. Татарлар өзінен-өзі орыстармен – Москва ұйтқы болып отырған, патриоттық сезімі оянған орыстармен одақтасты. Себебі Русьта шіркеу екеш шіркеуге дейін жіктелген кез еді ғой. Сергей Радо-

ГУМИЛЕВ Л. Н.

111

нежский Мамайдың барып тұрған қызылкөз қарсыласы болды. Ал кейін Донской деп аталатын ұлы кнәз Дмитрийдің діни ұстазы – құдай жолын қуған Митяй Мамайдың досы еді. Тұрлаусыз, арам ниетті Мамайдың тағдыры осылайша шырмауға түсті. Ол шытырман сезім жанын жегідей жеген бақытсыз болатын. Алайда, жалғыз ол емес, бүткіл Алтын Орданың бақыты басынан ауа бастаған. Ғылыми тілмен айтсақ, ХІҮ ғасырдың екінші жартысына қарай Алтын Орда химера сияқты құбыжыққа айналған. Құбыжық-химера дегеніміз не? Мен бұл терминді зорлықпен қосылған екі немесе одан да көп этностардың үйлесім таппай, суперэтностың қабырғасын қайыстырып, әлеуметтік организмнің алауыздыққа ұрынатынын танып-білу үшін қолданып отырмын. Алтын Орданың әлеуметтік организмі нақ осындай еді. Ішкі элементтердің бір-бірімен ара қатынасы мейлінше ширыққан, әбден мұқалған, енді қайтып бірін-бірі түсінуден, кешіруден қалған күйде болатын. Түптеп келгенде, 1312 жылдан бастап Еділ бойындағы мұсылман сұлтандығы жаңағы айтқан құбыжық-химераның кейпінде еді. Сауда қалалары мен қырық ру копестерге деген қамқорлық мәдениеттің тамырына нәр берудің орнына этникалық, әлеуметтік, мәдени элементтердің өзімен-өзі судай сапырылысуына әкеліп соқты. Патриотизм, шыншылдық, дәстүрді қастерлеу дегеннің орнына құлқынның құлы болушылық етек алды. Ал құлқынның құлы болған жанды соңына қайыршыдай сүмеңдетіп ертіп алу оп-оңай. Сондықтан да Сарайдағы бірде-бір хан өзінің жақтастарына арқа сүйей алмаған. Себебі қарсыластары «қалаған» адамына асыра ақы төлеп, соңынан ілестіріп кете берген. Отанға қызмет ету дәстүрі – этностың моральдық принципі – қолы ашық қожайынмен айырбасталды. Дәл осы жағдайды тегеурінді де тәуекелшіл, алаяқ та айбарлы түмен басы – Мамайдың болмысынан көруге болады. Ол кездің мұсылмандандыру дегені көпестер озбырлығының сыпайы бүркеніші ғана ғой. Дәлірек айтқанда, күре жолдар мен құл саудасын тәртіпке келтіру, генуяның делдал базарына жанды товар жеткізу, сөйтіп, халықаралық алыпсатарлардың айын оңынан тудыру. Сонда құбыжық-химера дегеніміз шым-шытырық әлеуметтік және мәдени қарым-қатынас болып шығады. Ал татар батырлары тәу еткен далалық ар-иманның жұқанасы жұртта қалғандай күй кешті.

112

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қысқасы, құбыжық-химераның ылаң салып, ойрандамаған жері қалмады. Ал «тәртіп» орнатқысы келген Мамай болса тарихи тағдырдың қолындағы қуыршаққа ұқсады. Оның тегі түркі-монғол этносынан шықпағанын жоғарыда айтқан болатынмын. Сондықтан да ол өз Ордасын Дон мен Днепрдің арасындағы бұрынғы половшылардың, кейінгі ноғайлардың жеріне қоныстандырды. Міне, дәл осы жерде оның саяси және экономикалық мақсаты Литва сарайындағылармен қойындаса кетті. Құбыжық-химераның тұрақсыздығы, тексіздігі деген осы. Мамай одақтастарын Батыстан тапты және православиенің (Ұрымның да) қарсыластарына біржолата бет бұрды, бара-бара Мысыр мұсылмандарымен ауыз жаласты. Жазатайым 1380 жылы Мамай жеңгенде бүткіл Шығыс Еуропа католик-елдердің ойнағын салатын алаңына айналар еді. Бұл, әрине, оңтүстік орыс даласына жайылған мұсылман сеніміне қарамастан жүзеге асуы ықтимал. Өйткені ХҮ ғасырда әлемнің көптеген елдерінде діннің хұқы экономикалық пайдамен қатарласа алмайтын. Рас, мұндай жағдай барлық жерге тән емес. Айталық, Москвада басқаша болатын. Москваның ролі туралы кейіндеу тоқталамын, ал қазір Мамайдың осынау әрекеттеріне Ұлы даладағы түркі-монғол деп аталатын тұрғылықты татарлар қалай қарады деген мәселені сөз етелік. Адамдар мұндағы арыздықтан, зорлық-зомбылықтан, сатқындықтан ығыр болып, тұс-тұсқа қашып жатты. Олар Сарайдан да, астанадағы құбыжық-химераның індетінен де, Мамайдың қала мен даладағы ставкасынан да безінді. Қазанды да, Мордва жерін де, Қырымды да, Астраханды да, Кавказды да, Жайықты да, Башқұрт даласын да түңілу мен тоқырау жайлады. Өзбек салған ылаң мен төңкерістен бас сауғалаған монғолдар Русь жеріне қашып барып, орыс кнәздерінің атты әскерін толықтырды. Олардың ұрпақтары жуан сіңір дворяндар мен сарай тұрғындары болып, орыстың оңтүстік-шығысындағы әскери шекарасын қорғау ісіне адал, сеніммен қызмет етті. Татар батырлары болса орыстардың әскер басына (воевода) айналды. Алғашқыда олар там-тұмдап келе бастаған, содан аласапыран басталған кезде Москваға қарай әскери істің маман батырлары лек-легімен ағылды. Өз ісінің сайып-қыран шеберлеріне Сарай хандары қандай қысас көрсетсе, Ягайла да қол астындағы православиелерге сондай қысас көрсетті. Соңсоң олар да безініп,

ГУМИЛЕВ Л. Н.

113

жөнелді. Батыстан да, шығыстан да, әсіресе Еділ бойынан Москваға қарай ақша үшін адал қызмет етіп, аянбай соғысуға белін бекем буғандар шұбап келіп жатты. Кешікпей-ақ Алтын Орда ұлысының салт атты жауынгерлері өзіміз болып шыға келді. Оның үстіне, бұлардың дені сонау Х ғасырдан болмаса да, ХІ ғасырдан бәрі қарай байырғы орыстар сияқты христиандар болатын. Әрине, тіл табысып келуінің бір себебі де сондықтан. Тіптен, оларды шоқындырудың да қажеті болмады. Егер орыс дворяндарының кітаптарын ашсаңыз, Русьта шоқынғаны айтылмаған толып жатқан боярдың да, кнәздің де түркі тектес фамилиясына көзіңіз сүрінер еді. Бұдан шығар қорытынды қандай?.. Қорытынды сол – олар бұрыннан-ақ христиандар болған, әйтпесе шоқынған соң иемденген жаңа есімі тіркелер еді ғой. Жазба шежіреге сену қажет, тіптен кейде жалтақтығы сезіліп тұрса да, шежіренің аты шежіре. Сөйтіп, батырлардың бір бөлігі Дмитрий Донской жағына шықса, екінші бөлігі Еділ бойындағы Ақ Орданың далалық ханы Тоқтамысты жақтады. Орыстардың бір бөлігі бұрынғысынша Сараймен санасты. Алайда орыс кнәздіктерінің дені ұлттық тұтасу, нығаю жолына түсті. Олардың алтын қазық ұйтқысы Москва болды. Осынау өмірдің өзі көлденең тартқан ұлттық күрес дегеніміз, сайып келгенде, орыстардың, Қара теңіз жағалауындағы половшылардың, қам халықтары мен татарлардың өздерінің басына қатер төндірген құбыжық-химераға қарсы этностардың күресі еді. Сондықтан да сұрапыл дауыл алдында Москваның күш біріктіруін татарлар мен татар рухына қарсы жүргізілген ұлттық пиғыл еді деп ойлауымызға ешқандай негіз жоқ. Бұл орыстар мен татарлар арасындағы соғыс емес, болашақ Россияның оңтүстігінде өмір үшін өткелектен өткен этностар арасындағы соғыс болатын. Еділ бойындағы құбыжық-химераға қарсы соғыс дегеніміз осы. Құбыжық-химераның қауіптілігі Таяу Шығыс суперэтносын еліктіре білгендігінде емес, өзінің құбыжық-химералығымен, көршілес көктеп келе жатқан халықтарды аздырып-тоздырып, тұқымын құрта тоқыратып, тозаңға айналдырып жібере алатын болмысымен қауіпті еді. Осынау ащы шындық аясындағы екі жақты алапат айқасқа орыстар да, татарлар да, литвалықтар да, гректер де қатысты. Мамай жойдасыз жайылған әскерін алып шықты. Әскер сапында

114

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ондаған шайқаста сыннан өткен монғолдар, литвалықтар, Дмитриймен қастасып татарларға қосылған орыстар келе жатты. Олармен қанаттасып Мамайдың армяндардан, генуялықтардан, осетиндерден, черкестерден тартқан жалдамалы корпустары жүріп отырды. Келесі қанатта сайыпқыран салт аттылар, техникалық бөлімдер, сұрыпталған жаяу әскерлер, шетелдік легиондар мен сырттай бақылаушылар келе жатты. Орыстар да аянып қалған жоқ, қолынан келгенінің бәрін істеп, еркек кіндік атаулының тең жартысы – 150 мың адамды сапқа тұрғызды. Екі жақтың әскері қыркүйек (сентябрь) айының сегізінде Тула даласының жазығында түйісті. Шайқас таңғы сағат 6-да басталып, күн бата аяқталды Мамай әскерінің үштен бірін орыстың бас корпусы мен татардың сайыпқыран салт аттыларының соққысына тастап, өзі қашып кетті. ¥рыс тағдырын шешкен Москваның атты әскері болды. Алайда одан да зор рөл атқарған жағдай — далалықтардан дарыған орыс стратегиясы екенін айту керек. Мұның үлгісі Мамайдың атты әскерін колайсыз алаңқайға тықсыра қойған сәттен көрінеді. Ал торуылшы полк лап койған кезде мамайлықтардың есі шыға тым-тырақай қашқан. Құтылғандары, әрине, генуяның жаяу әскері емес, астындағы аты әлділері ғана. Аттың жалында өскен халықтың тәжірибесіне тән тегеурінді соққы айта қаларлықтай еді. Бұл сияқты техникалық соққылар ғасырлар бойы дала төсінде шыңдалған. Ал кейін XVIII, XIX ғасырларда, драгун тактикасы сияқты, орыстың атты гвардиялық полктарында одан әрі жетілдірілді. Осынау ұрыста орыстар жағының жеңгені, кейін ашық айқасқа түскен соғыстардың бірде-бірінде женіліп көрмеген ұлы орыс армиясының осы шайқаста дүниеге келгені жүрекке қуаныш ұялатады. Мен сүйкімді Олег Рязанскийдің сатқын болмағанына қуанамын. Ал Москва жылнамасы бойынша ол сатқын еді. Кнәзді жабылған жаладан ақтап шыққан тарихшыға рахмет. Бақсақ, литвалықтарды бөгеген дала соғысының тәжірибесін арқалаған азғантай ғана рязандықтар екен. Мен жуха да жексұрын Ягайланың 80 мың әскері іргеде тұрып құрылыс алаңына келмегеніне де қуанамын. Ягайланы тәуекелге бастатпай, тыпыр еткізбеген себеп — рязандықтардың тылдағы толқуға жасаған тосқауылы еді. Түптеп келгенде, одақтас Мамай мен Ягайланың күші Дмитрий Московскийдің күшінен екі есе басым болатын. Литвалыктардың есе қайтарған түрі сол – кейін

ГУМИЛЕВ Л. Н.

115

орыстардың ізіне түсіп, арбамен алып келе жатқан жаралыларын қынадай қырып кетті. Сөйтіп, құбыжық-химераның қарыны жарылды. Оның түбіне жеткен Куликово шайқасы болды. Мұнан әрі Темірдің әрекетіне тап болған Алтын Орда алапат ауқымда талауға түсті. Бұл, әрине, анаумынау емес, байтақ мұсылман әлемін көріп қайтқан, Темірдің тіс қаққан әскерінің жеңісі болатын. Енді мынаны елестетіп көріңіз, Русьтің қарапайым адамдары жорыққа шығар алдында қандай қорқынышты бастан кешті десеңізші. Олар басым көпшілігінің, тіптен бәрінің де қайтып оралмайтынын білді, біле тұрып жорыққа аттанды. Сол 150 мыңнан қайтып оралғаны отыз-ақ. Арада екі жыл өткенде Тоқтамыс Москваны қарсылықсыз басып алып, Дмитрийді алым-салық төлеп тұруға тағы да мәжбүр етті. Бірақ бұл жолғы алым-салық та, бұл жолғы жағдай да басқаша болатын. 1380 жылғы соғыстан соң өз алдына ел болып, еңсе көтерген Русь пен оның мәдениеті тарихтың салқар жолына түскен, XIII ғасыр демей-ақ қояйық, ал XIV ғасырда орыстар ешкімге еліктепсолықтамай-ақ өздерінің ар өмірімен арқа сүйер дос, ақыл берер ұстаз тауып, өз бойындағы бұла күшті сезіне бастады. Сол үшін де олар өздерінен күші басым қарсыластарымен майданға шықты. Біз шайқастың хронологиялық аясынан шықпауға келіскен болатынбыз, қиын да болса сол уәдеде тұруға тырысып көрелік, Қасірет пен қуаныш сыйлаған сұрапыл соғыстан соң Москва Русі ұлы ел болып шыға келді. Бұл қалай? Соғыстан кейінгі жағдайға зер салып көрелік! Бір ұрпақ алмаспай жатып-ақ Россия ұлттық, күшқуат пен ұлттық сана-сезімді орнықтырып үлгерді, бұл дегеніңіз абыройдың аспандағаны еді. ¥лы шайқас болған соң бар-жоғы 15 жылдан кейін 1396 жылы Темір Дон даласында төбе көрсетті, Елецті басып алды. Бірақ одан әрі аттап басқан жоқ. Не себепті? Стратегия ма? Ішкі есеп пе? Жоқ, әлде маневр жасау ма? Атамаңыз, ешқайсысы да емес! Ол сақтанған болатын. Қалаларға атой салып кіруден тартынды, себебі сексенінші жылдың жүзі жігерлендірген балалар, арада 15 жыл өткен бұл кезде соқталдай жігіт болатын, соларға қымбат жауынгерлерін шығындатқысы келмеді. Егер тең түспеген әскери шайқас адамдардың тағдырын, олардың болашағының көкжиегін түбірінен өзгерткен болса, онда Москва мен оның айналасындағы алакөз кнәздіктер не күйде еді? Осыған назар аударып көрелік. Осы орайда Москва Русіндегі

116

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

адамның көзімен қарар болсақ, онда шайқасты да, оның зардабын да жөндеп көрер едік. Бұған дейінгі окиғаларға біз байтақ дүниенің ығында отырып, белінде тұрып зер салдық. Енді етекке түсіп, жанаса жақындап, Москвада не болып жатқанын байқайық. Мынаны қараңыз, орыстардың жеңісі, бейне бір, бұрынғы ұтылыс, сәтсіздік, ру араздығы атаулының бәрін сыпырып тастаған секілді. Ал ондай кемшіліктер XII, XIII ғасырларда шаш етектен еді ғой. Мұны көзі көрген замандастары «орыс жерінің опат болуына» себепші деп есептеген. Сонда, көршісімен азу тісі айқасқан бәсекелестікте Москваның жеңіп шығуы қалай? Мұны білу үшін жаяу және атты армияның, Дмитрий Донской бастаған ондаған мың еріктілердің Коломна түбіндегі Окадан өтіп, шекарадағы тыңшылардың белгісін естіген соң, дұшпанның даласына тұяқ іліктірген сәтінен бастаудың қажеті жоқ, осының бәріне себепші жағдайдан бастау керек. Сондықтан да жеңіс атаулының қайнар көзі болған этностардың іңгәсінен бастаймыз. ¥лы істерді тыңдырар күш орыс жерінің тұңғиық тереңіңде бұғып жатқан. XIII ғасырда монғолдар келген кезде жалын тілі шалатынның бәрі де жанып кеткен-ді. Адамдардың сезім-түйсігі де, үміт-тілегі де күлге айналған. Вятичтер, драговичтер және древляндар көршілес финн-балтық тұрғындарымен мидайараласып, жаңа дәстүрі, жаңа мекен-жайы мен шекарасы, жаңа тұрмыс-салты және өз күшіне деген жаңа сенімі бар этногенез басталды. Орыстар ХІІІ және XIV ғасырдың орта тұсында ¥рым мәдениетін меңгеріп, бойына сіңіріп те үлгерді. Бірақ ¥рымның отауы болған жоқ, өз алдына бөлек этнос ретінде шаңырақ көтерді. XIV ғасырдың жуан ортасына дейін этногенетикалық ыдырау процесі ырық берместен жүріп жатты. Бірте-бірте ашық алаңқайда, өзен жарасындағы жазықтарда, орман шеті мен орманды далада өз этносының нәрестесін дүниеге келтірген москвалықтар, нижегородтықтар, рязандықтар, новгородтықтар, Еділ сыртындағы вяткалықтар бірінен соң бірі еңсе таныта бастады. Небір алашабыр аймақтарда өзгеше субэтностар, этнос болуға ден қойған шағын ғана панасыз топтар дараланыпты. Дон бойында XV ғасырда казактар деп аталатын жаңа субэтнос құрылды. Бұлар хазарлар мен орыстардың қоныс аударушылары — Чернигов жерінің солтүстігіндегі байырғы тұрғындар мен вятичтер болатын.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

117

Сондай-ақ Солтүстікте де поморлар деп аталатын орыстың өзгеше субэтносы пайда болды. Субэтностардың барлығы да бірінен-бірі болмашы айырмашылықтармен дараланып, мұның өзі олардың әрқайсысына өзін-өзі айрықшамыз деп есептеуіне себепші болды. Қайталап айта кету керек, олардың өмірінде бірін-бірі бауыр санап, бірі үшін екіншісі жанын қиятын дәстүр енді ғана басталған. Ал уақыт шіркін өтіп жатты. XIV ғасырда Ордаға қарсы пиғыл Русьта ширыға түсіп, қуатты күшке айналды. Этногенездің осынау жаңа дүмпуін Сергей Радонежский бастады. Орыс адамдарын Куликово даласының отжалынына бастап келген де сол болатын. Енді Батыс-Шығыспен қатарынан болған қаһармандық соғыста Русьтің жеңіп шығуына қандай күш себепші болды. Ол жаңа күш пен жаңа сапаны дүниеге әкелген этногенездің табиғи тегеуріні еді. Сол тегеурін адамдарға өзін-өзі таныптүсінуге дем берді. Рас, әлеуметтік күштер бұрынғысынша пышыраумен күн кешіп келе жатқан. Дербес феодалдық құрылыс қанат жайып, кнәздіктер құлдырай бастады. Енді, этногенездік заңдары қалай көрініс тапты деген сұрақ туады. Ондай заңдар ап-айқын көрініп тұр, тіптен зерттеушілерге жаңадан беймәлім құжаттарды ақтарып та керегі жоқ. Тверь, Ярославль, Углич, Нижний Новгород қалалары, тіптен бұл күндері көзге ілікпейтін Зернигород, Старицалар XIV ғасырдаақ, Италиядағы қолөнер қорғандары секілді, өз ішінің тәртібін орнықтыра бастады. Ұқсас болғандықтан бұлай салғастырудың айып-шамы жоқ. Біздің қалаларымызда патрициаттың рөлін әлі де болса Москва кнәздерінің тізесі батып кермеген көпестер ойнады. Осындайда еске түседі, әлгі қалалардың кнәздерін «Орыс Медичиі» деп атаған бір сәтті теңеу бар. Ал Москваның жөні бөлек болатын, мұнда жоғарыда айтқанымыздай, толып жатқан шоқынды татарлар, православ литвалықтар, Ұрымның қашқын гректері және шет аймақтан келген, қабілет-дарыны кеудесіне симай жүрген жауынгер орыс адамдары бар еді. Бұлардың бәрі де XIV ғасырдың орта тұсына қарай бір-бірімен оп-оңай араласып кетті, ол XV ғасырда, Еуропа назарын 1480 жылдары бірден өзіне аударып «москвичтер» атанған, жаңа дәстүрі бар жаңа этникалық тұтастық құрды. Москва кнәздігінің де әлеуметтік құрылысы өзге жұртқа ұқсас болатын. Алайда батыл да буырқана екпіндеген Москва алдында

118

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

көне орыс этносының өкілдері тосыла берді. Бұл процестің ізі жаңа тәртіпке бас игісі келмей су түбіне кеткен Китеж қаласы туралы айтылатын жүрек тербер аңызда айқын көрініс тапқан. Сөз орайында еске түседі, дәл осы сияқты, Литваның жаңа тәртібінен шегінген көне мәжусилік Жмудь те «су түбіне» кеткен болатын. Осынау жаңа жағдайды, өзгеше дәуірді, тарихтың жаңадан бастау алғанын замандастары да сезінген. Олар өздерінің тегін бірінші болып белгілеген Москва патшасы Иваи Калитадан бастады. Тіптен, Киев пен Владимирге катысты кезеңдерді жоққа шығарып, оған тарихтың алдындағы нышан сияқты қарады. Бұлары шындық та еді. Тарихшылар өткен өмір адамдарының көрген құқайына сене бермейді, тап бір кейін өмір сүргені үшін ақылдырақпыз деп ойлайтын болуы керек. Ал сол ғасырдағы орыстардың аузынан түспеген жаңа патшалардың шежіре тізбегі жаңа дәстүрдің бастауы екенін тек мойындауымыз керек. Бұл өз тұлғасын тұңғыш рет Куликово даласында көрсеткен, кейін орыстың сан ғасырлық тарихында орыс әскерін жеңістен-жеңіске жеткізген дәстүр болатын. Қайталап айту керек, Куликово шайқасын ұлттық реакцияның татарларды қыспаққа алуы деп қараудың еш қисыны. жоқ. Демек, жергілікті орыс субэтносының этногенезі негізінде әлеуметтіксаяси топтасудың болғаны, ұлттық күрестің болғаны айқын көрініп тұр. Владимирдің, Тверьдің, Рязаньнің, Псковтың орыс суперэтникалық бірлестігіне айналуы — Алтын Орданың Вяткадағы, Камадағы, Еділдегі, Дондағы мұрагерлерінің сол суперэтникалық бірлестікке тартылуымен пара-пар еді. Бұл — Россияның біртұтас тұлғаға айналуы болатын. Москва болса, өзі де кейін Россияның біртұтас тұлғасына кірігіп кету үшін жаңағы төңірегіндегілердің барлығын өз құшағына жинай берді. Енді XV-XVIII ғасырларға қарай айрықша көрініс тапқан күштің тоқырағаны дұрыс па, жоқ әлде топтасқаны жөн бе, ол өзінен-өзі түсінікті мәселе. Алайда осынау жолдың бойында басына «бұршақ» жауған пақырыңыз Мамай еді. Соғысқа бет бұрған орыстардың Шығыс Еуропа халықтары суперэтносының топтасуына қосылғысы келмегені өзінен-өзі белгілі. Олардың ойлағаны бұл емес-ті. Бірақ, өлімнен де суық бір жағдай жанын жегідей жеген. Жауынгерлер құрмет-қолпаш пен жорық, олжасын да қаперіне ілген жоқ. Оларға дем беру үшін Сергей Радонежскийдің батасы жеткілікті еді. Бұл өзі, күш-қуаты мен әсер-ықпалы айырықша жан екені соншалық – оған күдік-

ГУМИЛЕВ Л. Н.

119

күмәнсіз, ойланбастан сене беретін. Орыстың православиелік этнопсихологиялық үстемдігін құрғаны, жеңіс жолын, нұсқаған, өмір бойы қолпаш дәметпей-ақ Отанға қызмет етуді қалыптастырған — осы бір атпал азамат болатын. Бір ғажабы – елдің осынау еңсесі биік түлғасы XVI, XVII, XVIII, және XIX ғасырларда жат жұрттықтармен болған күресте бір сәт төмендеген емес. Мамай болса өз әскерінің жуан ортасымен Митяйды арыбері шалқақтатып қойды, өйткені оның да қалағаны тыныс алу болатын. Ал оның жауы Тоқтамыс Еділ сыртында төніп тұрды. Тәуекелшіл әрекетті бастаушы Сергей мен ықпалы күшті діни атағы бар топтар болды. 1370 жылдардағы қастандық пен түнек қатар торлаған Москваның бірлігін сол кездің адамдарынша елестетудің өзі қиын-ау. Литва әскері Москваға тұяқ іліктіріп, оны екі рет қоршауға алды. Калуганы, Дорогобужды, Вязьманы (байқаған шығарсыз, қандай атаулар екенін) бағындырып, Ока өзенін ары-бері малшылай кешіп жүрді. Москвадағы діни топтардың оппортунис бөліктері, униаттармен сыбайластық, Орда, Хивон Ордені және Генуя — міне, мұның барлығы да аямас дұшпандар болатын. Русь 160 жыл бұрынғы, 1240 жылғы Александр Невскийдің тұсындағыдай темір құрсауда қалды. Тіптен, Русьтің Батыс Еуропа жағынан ұлы державашыл Литваға, немесе оңтүстігінде Генуяның сауда экспонсионизміне отар болып шыға келуі айдан анық еді. Цивилизацияшыл-латындардың, көпестер мен кресшілердің ойынша, православтар әлі жабайы, монғолдар мен жүзі қаралардан да өткен жаман, өз дегені болмаса, көнбейтін тоңмойындар, жолдан тайғандар еді. 1204 жылы ¥рым астанасы Стамбулдағы (Константинополь) жолдан тайғандарға селтеңсерілердің (рыцарь) не керсеткендерін еске түсіріңізші. Біздің ¥лы Россиядағы бабаларымыз Польшадағы украиндар мен белорустар сияқты, өздерінің рухани көсемі жоқ, езілген этникалық тобырдың кебін киетін еді ғой? Сөз жоқ, бұған бір-ақ табан қалған. Ал тыныштық тілеген жұрт қаншама еді десеңізші, олар сауда-саттық пен су жолдары қыспаққа алған кезде Литва патшалығының сенімді қамқорлығын сағалағысы келді. Батыс орыстары солай етіп те алған-ды. Ұтылғандары болмашы бірдеңе — қайдағы бір идеологиядағы дау-дамай ғана. Дегенмен құдіретті құрсаудан сытылып шығудың сәті түсті. Мариуполь түбінде Тоқтамыс хан мен Мамайды тас-талқан етіп, тоз-тозын шығара тентіретіп жіберді. Мамай өзінің одақтас

120

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

генуялықтарына тығылған жерінде, қарызға ақша беретін сол одақтастарының қолынан қазаға ұшырады. Бұл осымен тынсын. Орыс жаралыларын қырып үлгергенімен, Ягайло да жайына кетті. Москваның батыс шекарасының тынысы кеңіп сала берді, Ягайло Польшамен арадағы байланысын нығайту үшін өз қотанына оралған. Арада жүз жыл өткенде Вильна төндірген қауіп біржолата сейілді. Тек қана 1600 жылы дәл осы шекараны басып өтіп, жатжұрттықтардың Москваға кіргені еске түседі. Сонымен, қансырай жараланған құбыжық-химера көз жұмды. Соңғы соққыны берген — орта ғасыр исламының қолшоқпары, Еділ бойын отқа ораған Темір болды. Енді Алтын Орданың не күйге түскенін айту қажет пе? Меніңше, оның сабақ болар сергелдеңі бар сияқты. Темір Тоқтамысты да талқандады. Алтын Орданың орнында Көк Орда, дәлірек айтсақ, даланың отау ордасы пайда болды. Көшпелілер үшін ақ түске қарағанда көк түстің қадірі аздау. Көшпенділердің Көк Ордасы байтақ болғанымен берекесіз еді. Этногенездің әп дегендегі буырқанған бұл күші бұл кезде сарқылып біткен. Сарайдың орыстанған хандары Литваны жақтайтын хандармен ауыстырылып жатты. Сол хандардың бәрінде де бұрынғы дала тарландары сияқты тегеурін болмайтын. Оның орнын авантюристер, құбыжықхимераның тұрақсыз тозаңдары, кім-көрінгеннің табанын жалайтын жандайшаптар басты. Даланы тоз-тоз етпей, дәстүрін сақтап қалмақшы болып жанталасқан соңғы батыр — Шыңғыс тұқымынан тарайтын хан емес, Темір әскерінің талқысында шыңдалған дала қолбасшысы Едіге еді. Бірақ, бұрынғы жаужүрек арынынан танған мына даланың сылбырлығына оның қамшысы дарымады. Құлдырап құрудың емі болмады. Ортақ мақсаттың жоқтығы, бұрынғыша айтқанда, идеалдың жоқтығы Көк Орданы территориялық тоз-тоз болуға ғана емес, идеялық құлдырауға әкеп соқты. Тұтас бір тарихи кезеңнің өн бойында құбыжық-химераның шылауында болудың (бұл сұмдық орыстарды да үйіріп әкете жаздады ғой) нәтижесі, міне, осы. Құбыжық-химераның артында қалған тобыр шілдің қиындай шашырап этностарға бөлінді де, Еділ бойына, байтақ дала төсіне, тұс-тұсқа тентіреп кетті. Алайда XIV ғасырдың соңында, XV ғасырдың басында 1380 жылғы орыстардың жеңісі себепші болған бөлшектену тірі қалған этностардың, бұл күндері Кеңестер

ГУМИЛЕВ Л. Н.

121

одағының қанатының астына топтасқан этностардың бәріне де жақсылықтың баспалдағындай болды. Еділ бойының тұрғындары Жерорта теңізіндегі саудагершіл католиктік және Таяу Шығыс әлемінің зорлықшыл жат принциптерінен сытылып шығып, өз алдына шаңырақ көтерді, өз дәстүрлерін тірек етіп қайта топтасты. Ел-жұрттың бір бөлігі ислам мәдениетіне деген діндар ниеттің етек алғанын желеу етіп, қалауына қарай ғұмыр кешуге ден қойды. Міне, бұлар өзбектер деп аталды. Ал Еділ бойының басқа тұрғындары құбыжық-химераның індетімен ауырып тұрған соң Россиямен жақындасудың қисынын іздеді. Осынау орыстарды жақтайтындар Еділ бойындағы, Оңтүстіктегі, Орал мен Сібірдегі ел-жұрттың қалғаны татарлар деп аталды. Бұл атау ғасырлар қойнауынан бастап, күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді. Енді өзгенің салтын өбектеп кеткен татарларға өзбекпен қатар өмір сүру қиынға соқты. Содан, ХҮІ ғасырдың соңында, қашан Ермак Сібірді бағындырғанша, мына далада біресе қызған, біресе бықсыған ұзақ соғыс тоқтаусыз жүріп жатты. Алайда бұған дейін, ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың басында орыстар ешқандай дипломатияны қаперіне ілместен, Еділге жойқын шабуылдар жасап, Еділ бойындағы қалалардың берекесін алды. Өзбектердің тоз-тозы шығып, Еділ бойындағы отанын тастап, Орта Азияға серпілді. Мұнда олар дәстүр бойынша монғолдар деп аталатын Темірдің ұрпағын тас-талқан етті, сөйтіп, жаңаша, бірақ өздерінің тарихи талайына жуық ғұмыр жолын бастады. 1380 жылғы дүние дидарын өзгерткен жағдайдың түйіні – Бабыр сұлтанның өз моғолдарымен бірге Ферғанадан Үндістанға кетуі болды. Темір тұқымының соңғы ұлы ұрпағы, әрі ақын, әрі жауынгер Бабыр өзбектердің қарсылығын серпе отырып, түбінде өз Самарқанымды қайтарамын деген үмітпен аттанды. Бірақ айтқанын істетіп үйренген патша баласы түптің-түбінде өзінің еңбек етуіне қолайлы жаңа тұрақ іздеді. Сол ниетпен 1525 жылы Дели сұлтаны Ибрагимді қаусата жеңіп, Үндістандағы, бізге белгілі, Ұлы моғолдар империясы деп аталатын жаңа мемлекетін құрды. Бабырдың жүрегі Кабулдың топырағын жамылды. Ол жаңа мәдени дәстүрдің тұғыры болып, Аралық және Орта Азия халықтарының талайының баянды бірлік құруына, сөйтіп,

122

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Үндістанда ХҮІІІ ғасырда пайда болған ағылшындарға қарсы байырғы дәстүрді тірек ете қарсылық көрсетуге ықпал етті. Енді Москваға қайтып оралайық. Өзбектердің шегінуі Көк Орданы әлсіретіп кетті, енді Москваның салық төлеп тұруының қисыны жоқ еді. 1480 жылы Иван ІІІ салық төлеуді біржолата тоқтатты, сонымен бірге 1395 пен 1480 жылдар аралығындағы «езгі деп айтуға» тұратын сергелдең қамытын да сыпырып тастады. 1480 жылдан бастап Иван ІІІ үшін Орданың ұлы ханы Ахметке салық төлеуден гөрі, өзінің сыралғы татарларына, Қырым мен Қазандағы одақтастарына төлеп тұру әлдеқайда тиімді болды. Бұл өзі сәті түскен сирек жағдай еді. Бір кездері Русьтің тұтастығын төрт ғасыр бойы бөлшектеген тарихи тағдыр енді этникалық заңдылық үстемдігін жүргізе бастады. Россия ХҮІІІ ғасырда елдің байырғы этникалық тұтастығын қалпына келтірді. Әрине, бұл жаңа негізде, күштерді жаңаша орналастыру арқылы жүзеге асты. Осынау суперэтникалық тұтасу өз құшағына Куликово шайқасына себепші болған Ұлы даланы құрамдас бөлігі ретінде енгізді. Бұл шайқаста ең жоғалтқаны көп Россияның ұтқаны өзгеден анағұрлым көп еді. Оның алдынан өзіндік этномәдениетінің өсіп-өркендеуі үшін даңғыл жол ашылды. Орыстың жаңаша тұтасуы бұрын орыстарға қарамайтын территорияларды да қамтып жатты. Василий ІІ тұсында Москва әскері екі рет жорыққа шыққан соң Еділ сыртындағы Чудьты бағындырып, Ақ теңіз жағалауына тұяқ іліктірді, Ал солтүстік монастырларын салып үлгерген сенімі күшті православ монахтар орман жұртының Русьқа деген ынта-ықыласын аударды. Сөйтіп, орман жұртының басым бөлігі бірте-бірте суперэтносқа ұласып бара жатқан этносқа өзінен-өзі кіріге берді. Осылайша, өмір өтіп жатты. Куликово шайқасында жеңіп шығу үшін жасаған орыстардың тарихи таңдауы Ұлы даланың да тарихи таңдау жасауына көмектесіп, ұлы Россияның пайдасына шешілді. Ал қазақтардың, ноғайлардың, сібір татарларының ата-бабалары тұрмыс-тіршілікте далалықтар болып қала берді. Олар Россия сияқты құдіретті қорғанға арқа сүйей отырып, солар арқылы сыртқы өмірімен байланыс жасай отырып, өздерінің өмір салтын сақтап қалу үшін күресті. Куликово шайқасынан соң сенімді серпін танытқан Россия Еуразия дамуының тізгінін қолына алды. Дәл ХҮІІІ ғасырдың соңында Пушкиннің көз алдында тарихи күрес аяқталған.

123

ГУМИЛЕВ Л. Н.

Сөйтіп, Днестрден Тынық мұхитқа дейінгі аралықтағы Ұлы даланың халықтарын өз құрамына қосып алған Россия өзінің тарихи таңдауын жүзеге асырды. Ұлы Дала Россиямен берекелі де баянды бірлік құрды, бұл одаққа Еуразияның басқа да халықтары қосылды. Мұнан әрі орыстар мен далалықтар екі рет Отан соғысында тізе қоса шайқасты. Куликово ұрысынан кейін 6 ғасыр өтсе де, содан бергі жүріп өткен жол біртұтас болғандықтан да қымбат. Куликово шайқасы біздерді 1814 жылы Парижге, ал 1945 жылы Берлинге бастап келді. Тәржімалаған Ақселеу Сейдімбек

Л.Н. Гумилев ҚИЯЛ ПАТШАЛЫҒЫН ІЗДЕУ ФИЛОЛОГИЯНЫ ИГЕРУ Кітап оқу туралы Кісіде бір пәнге ынта-ықылас пайда болған кездері ол жөніндегі нәрсенің бәрін де: оның өзінің не екенін, айналасын қоршаған дүниемен байланысы қандай және оның — менің өзім мен замандастарым үшін нендей мән-маңызы бар — соның бәрін түгел білгің келеді, ол үшін ең алдымен кітап іздейсің, сонда осының бәрі жазылған бір кітапты табуға ынтызар боласың. Соны оқып шыққаннан кейін, көңілің бір байыз табады ғой деп үміттенесің де, қашан білмекке құмарлықтың дию перісі қайтадан жаныңды жегідей жеп мазалағанға дейін, кезекті іспен айналысып жүре бересің. Хош, сонымен несін жасырайын, күндердің бір күнінде мен Монғолияның шөл даласында Шыңғысханның құдіретті империясы қалай пайда болды және ол араға жүз жыл салып қалай тез құлап қалды дегенді білуге есіл-дертіммен құмар болдым. Әрине, мен табанда кітап іздеуге кірістім, бірақ ондай кітаптардың көптігі сондай, оның бәрін оқып шығуға өмірім де жетпейтінін, сонда да сауалыма жауап таба алмайтынымды білген кездегі тауым шағылып, жасығанымды көрсеңіз.

124

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Менің бұлай деуге хақым жоқ екенін білдіріп, қарсы дау айтушылар да табылар, өйткені сол кітаптардың бәрін түгел оқып шыққан жоқпын деп өзім мойындап отырмын ғой. Бірақ сәті түскенде, бізге ортағасырлық схоластикадан мегземе мен сілтемелер жүйесі мұра болып қалған. Шолу еңбектерді оқығанда сол сілтемелерге қарап, ненің қайдан көшіріліп алынғанын біле қоясың. Шолу еңбектердің авторлары — қазымыр кісілер. Егер олар әлемдік империяның құрылу себептерін анықтай түсетін бағалы мәліметтерді бір жерден көшіріп алғандай болса, оны көшіріп ала қояр еді. Бірақ бір өкінішті жері, ондай нәрсе жоқ. Қайтейін, содан кейін текстерді өзімнің аударыстырып қарауыма тура келді. Бірақ мені мұнда да реніш аңдып тұр екен. Кейбір бастаулардың авторлары Азияда монғол империясы құрылғанға дейін үлкен христиан патшалығы болған деп хабарласа, басқа бір бастаулардың авторлары ол жөнінен жұмған аузын ашпайды. Менің тіпті есім шығып кетті. Өзімнің ынтызар болып жүрген нәрсеге құмарымды басу үшін, күллі шаруамды бір шетке ысырып қойып, көшпелілер тарихымен шындап шұғылдануыма тура келді. Бірақ тарих — аса нәзік нәрсе. Егер әр түрлі бастаулар мәліметтерін қалай болса солай жинай салсақ, онда олар бәрінен бұрын бірбіріне қарама-қайшы болып шығады. Егер өзара үндесіп, үйлесетін бастауларды іріктеп алсақ, олар пирамида сияқты етіп тұрғызған болат шарлар секілді шашылып кетеді. Оларды бекітіп, цементтеп тастауға болар еді, бірақ ештеңе жоқ қой. Міне, сол арада мен мынадай бір ойға қалдым: ендеше, мен Шыңғысхан болған және оның империясы да өмір сүрген деген даусыз дұрыс пікірге, ал пірәдар Иоан «Үш Индияда» патшалық еткен — деген сөзсіз шүбәлі пікірге тоқтайын да, оларды шендестіріп көрейін, бұдан не шығар екен дедім. Кенет осындай үйлестіруден өзінен-өзі байырғы бір концепция туар, өйткені менің қолымда жағымды және жағымсыз шамалар пайда болады. Мен солай жасадым да. Енді менің сол талабым қаншалықты сәтті болды — оның төрелігін оқырманның өзі айтар. Әу бастағы өтірік 1145 жылы Батыс, романды-германдық, феодалдық және католиктік Еуропада сұмдық бір сыбыс тарады, ол корольдер мен прелаттар қиялына, серілер мен көпестердің, дегдар ханымдар мен сұлу бикештердің, уәлаяттардың дөкір барондары мен Генуяның,

ГУМИЛЕВ Л. Н.

125

Венеция мен Пизаның Жерорта теңізіндегі флоттары теңізшілерінің — қысқасы, сол кездері әзірленіп жатқан екінші крест жорығына, тіпті көлденең де болса қатысы бар кісілердің бәрінің де қиялына қанат бітіріп, дүр сілкінтті. Аса көрнекті герман тарихшысы, бүкіләлемдік хроника «Қос мемлекет туралы кітап» пен «Император Фридрихтің (Барбаросса) іс-әрекеті» атты тарихи еңбектің авторы Оттон Фрейзингенский мынадай жазба қалдырған: «...Біз сонымен бірге жақында ғана қасиетті эпископ шенін алған, Сириядан шыққан Габульскиймен жолығыстық... Ол, осыдан бірнеше жыл бұрын Персия мен Арменияның ар жағында, Қиыр Шығыста және христиан дінінің несториандық тармағын ұстайтын бір халықтың әрі патшасы, әрі священнигі Иоан деген біреудің, Мидия мен Персияның патшалары, ағайынды Самиардтарға қарсы соғысқа шыққанын, сөйтіп, олардың астанасы Экбатаны (?!) жаулап алғанын айтады... Жеңіске жеткеннен кейін, аталмыш Иоан Қасиетті шіркеуге медеу болу үшін, одан әрі қарай жортады. Алайда Тигр дариясына жеткенде, кемесі болмағандықтан, одан өте алмайды да, теріскейге қарай бет түзейді, ол жақта өзеннің қыста қатып қалатынын біледі. Бірақ онда бірнеше жыл тұрса да, сақылдаған аязды көрмейді, сөйтіп, ауа райының жылы болуы себебінен көкейіндегі мақсатына жете алмай, отанына қайтып кетуге мәжбүр болады, оның үстіне ауа райының жайсыздығынан көптеген сарбаздарынан айрылады... Бұған қоса, жұрт оның өзінің шыққан тегін ежелгі «әулиелер»1 әулетінен алатынын айтады (яғни Вифлеем жұлдызы жалт етіп жанып, жаңа туған Иисусқа сый әкеліп тартты-мыс дейтін тәураттағы әулиелер ғой баяғы). Осы тектес хабарлар басқа да герман жылнамаларында да2 жарияланған. Тегі, бірінші священник — патша жөніндегі хабарды өмірде бар нәрсе деп қарай бастаған секілді. Аңызға жаңа хабарлар қосылып, қатпарлана түседі: пірәдар Иоанның Византия императоры Мануил Комнинге бейне бір араб тілінде жазылған хаты пайда болады, осы хат кейін папа мен император Фридрих Барбаросса үшін латын тіліне аударылады. Оның арабша түп нұсқасы сақталмаған, ал хат текстінің бізге жеткен нұсқасы мынадай (қысқартылған): 1 2

P. Хенниг, Беймәлім жерлер, II т. 441 б. Сонда.

126

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

«Патшалардың патшасы, әмірлердің әмірі, пірәдар Иоан, Құдауәнданың құдіретіне һәм Билеушіміз Иисус Христостың хұкіметіне жүгініп, өзінің жан досы, Константинополь князі Мануилдің, құдайтағаланың шарапатымен, сау-саламат, бақдәулетте болуын тілейді...»3. Әрнеге аз да болса сынай қарайтын оқырман көңілінде осынау қаратпа сөздің өзі бірден шүбә келтірер еді. Иоан өз вассалдарын (тәуелді) патшалар деп атайды да, тәуелсіз алдияр Мануил Коминді — Константинополь князі дейді. Тап осылай ашықтан-ашық қадірлемей, қорлау және жөн-жосықсыз қорлаудың аяғы одақтасу, достасумен емес, елшілік қатынасты үзумен бітуге тиіс еді. Бірақ бұрмалаушы бетпақ, хат иесі өз аудиториясын жақсы білген. Католиктік Батыста Византияның православный патшасын, жаңсақ та болса, қорлау бесенеден белгілі бір нәрсе ретінде қабылданады да, хат текстіне ешбір сенімсіздік тудырмайды, ал сондай бір сенімсіздік туғанда нұр үстіне нұр болар еді. Одан әрі пірәдар Иоан өзінің «Үш Индия» деп аталатын мемлекетін сипаттай жөнеледі де, астанасы мекендеген жерді Сузы деп атайды. Автордың географиядан ешбір хабары жоқ екенін тек ежелгі географиялық әдебиеттен мүлде мақұрым қалған оқырман ғана байқамас еді. Константинопольдегі жұрттың мұндай келеңсіз өтірікті қаперіне де ілмегені, ал өзінің бекерге басын қатырып жүргені XII ғасырдағы батысеуропалық оқырманның тіпті ойына да келмегені түсінікті болса керек. «Пірәдар Иоанның» өз патшалығындағы жан-жануарлардың бәрін, еуропалықтың көзімен қарағанда, ең экзотикалық хайуанаттарынан бастап жазуды өзіне парыз санағаны кісі назарын бірден аударады: «Пілдер, аруаналар, түйелер, Meta collinarum (?), Cametennus (?), Tin-serete (?), қабыландар, орман есектері, ақ және қызыл арыстандар, ақ аюлар, ақ мерландар (?), шегірткелер, бүркіт-арыстандар... мүйізді адамдар, жалғыз көзділер, алдыартында да көзі бар адамдар, кентаврлар, фавилар, сатирлар, ергежейлілер, алыптар, дәулер, кұс-феникс, қойшы, әйтеуір, қара жерді мекендейтін мақұлықтардың түр-түрлері түгелге жуық кездеседі4...» 3 4

Сонда. Сонда.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

127

Автор бұл тізімді қайдан алған? Тек ортағасырлық фантастикадан алған, өйткені бұл жанр ешқашанда өлмеген. Осыдан 500 жылдан аса уақыт бұрын бұндай далбасаға сенген және соған ден қойған «Түп нұсқалы хатқа» басылған сөз құдіреті осындай, ал аталмыш хат тап сондай болған. Міне, сол себепті де папа Александр III 1177 жылдың 27 қыркүйегінде «пірәдар патша Иоанға» тапсыр деп лейбмедик магистр Филиппке ұзақ-сонар сәлемхат береді. Осы хатты алған елші тап сол күні Венециядан аттандырылады. Бірақ қайда? Қиыр Шығыстағы ұланғайыр христиан патшалығының мекені беймәлім болатын, ал оны іздеп табуға тырысқан қам-харекеттің бәрі зая кетеді. Иә, оны іздеп табу мүмкін емес-ті — шығыс христиандар патшалығы атымен жоқ еді. Еуропалықтар көпке дейін үміттерінің тап осылай үзілгеніне көнгісі келмеді, бірақ лаж қанша, көнуге тура келді. Соншама егжей-тегжейіне дейін сипатталған Иоанн патшалығына ұқсайтын бірдеңе Индиядан да, Абиссиниядан да, Қытайдан да табылмады. Отсыз түтін шықпайды, ал сол сыбыстың шығуына себеп болған шын мәніндегі оқиға екеніне қазір ешбір күмән-күдік тумайды: ол-Кидань гурханы Елу Даши біріктірген ортаазиялық тайпалар қалың қолының селжүк сұлтаны Санжардың әскерін 1141 жылы Қатуан жазығында талқандауы5. Әсілі, несториандар көшпелі жұрт арасында да болған секілді, бірақ Елу Дашының өз басы бір дінді белгілі дәрежеде тәуір көрсе, буддизмді тәуір көрген. Оның әскері Тигрге дейін жете алмаған, тіпті соған жеткісі де келмеген, оның хандығы тек Жетісу өңірін, Жоңғарияның бір бөлегі мен Алтайдың оңтүстік жоталарын қамтып жатқан шағын ғана хандық болған; Кидань билеушілерінің арасында Иоанның есімі кездеспейді, орта ғасырдағы еуропалықтардың әлгі ойдан шығарылған өтірігіне6 ұқсайтын бірдеңе Азиядан табылмаған. Міне, енді осы арадан келіп, екі бірдей үлкен мәселе туады: 1. 5 «Пірәдар Иоан» мәселесі жөніндегі әдебиет өте көп, бірақ бұл мәселені В. В. Бартольдтің шешуіне байланысты, олардың маңызы жойылған (Түркістандағы христиан діні туралы... 25 б. И. П. Магидович, «Марко Поло кітабына» алғы сөз; 5—11 б.) Мәселе тарихы Р. Хеннигте берілген («Беймәлім жерлер», 446—461 б.) бірақ автор түсініктемесінде Орта Азия тарихынан дөрекі қате жіберген, редактор оны ішінара көрсеткен (446—448 б.). 6 «Пірәдар Иоан хатының» византия императоры Мануил Комнинге (1143—1180) жіберген жалған текстін қараңыз. (Р. Хениг, Беймәлім жерлер, 442—443). Император Мануилдің хат жазғаны жайлы жаңсақ пікір сол сияқты ежелгі орыстың «Үнді патшалығы туралы повесінде де» аталып өтеді (Ю. К. Бегунов, XII ғасырдағы орыс әдебиетінің ескерткіші «Орыс жерінің қазасы туралы сөз», 101 б.)

128

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Сонда іс жүзінде не болған? 2. Нағыз бастау әуелден-ақ жалған мәлімет береді екен, ендеше, біздің жалпы бастау атаулыға сенуге хақымыз бар ма, ал егер жоқ болса, онда біз ең сенімді мәліметтерді қалай табамыз? Біз өз кітабымызбен осынау екі сауалға жауап беруге тырысамыз. Туындайтын қиындықтар Біздің бақытымызға орай, бұрынғы оқымыстылар орта ғасырлар тарихын әжептәуір зерттеген. Мұның мәнісін былай түсіну керек: саяси тарих оқиғалары көпшілігінің желісі реттеліп, бір ізге түсірілген, соғыстар, келісімдер, елшілік және әлеуметтік одақтар, заң актілері мен әлеуметтік реформалар уақыты белгіленіп қойылған. Басқаша айтсақ, арқауы тартылған, енді оған қалаған ою-нақышты сала беруге болады, түкке тұрмайтыны көзге ұрып тұрған жалған мәліметтерге — оның ішінде «пірәдар патша Иоанн» туралы хикая да бар — күмәндану немесе оларды жоққа шығару үшін оны емін-еркін пайдалануға да болады. Бірақ сонымен бірге оқиғалардың көптігі сондай, оларды көзбен шолу немесе еске алып, жадыңда сақтап қалу мүмкін еместі. Әдетте мұндай кезде маманданудың тар жолымен жүру — елдің қысқа бір дәуірдегі тіршілігін зерттеу әдетке айналған. Орта ғасыр шежірелерін Иоанн жөніндегі қисынсыз мәліметті қабылдауға жетелеп әкелген де тек осы жол ғой, бұл мәлімет Византия мен ежелгі орыс ғылымының қоймасында тұрақтай алмаған, өйткені қоныстанған жерлері Азияға жақын жатқан гректер мен орыстар, өздерімен замандас немістер мен француздарға қарағанда, Азияны жақсы білген. Демек, тар мамандық жолы зерттеуші көзіне шор байлайды да, алдындағы алыс қиыр көрінбегесін, мәселеге терең бойламаған кісі тәрізденіп, қате-кемшілікке барып ұрынады. Сосын біздің тақырыбымыз үшін несториан діні туып, дамып барып жоқ болған елдердің тарихын, яғни Азияның Мәрмәр теңізінен Сары теңізге дейінгі аралығының мың жылға жуық мерзімдегі тарихын кең көлемде алып қарау керек. Өзіміз ділгер болып отырған тақырыпқа байланысты барша оқиғаларды, осы тақырыпқа әдейі бейімделіп жасалған белгілі бір жүйеге салғанда ғана есте сақтап қалуға болады. Ал, ондай жүйе жоқ болғандықтан да, оны ойлап табу керек, бірақ сонымен бірге оның тек көмекші құрал ғана екенін естен шығармаған жөн.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

129

Қорытынды жасауға қажет материалды екі жолмен табуға болады: 1. Тікелей бастаулардан, яғни сол кездегі оқиғалар замандастарының шығармаларынан және 2. XIX—XX ғғ. тарихи әдебиеттер жиынтығынан алуға болады. Екінші әдістің біраз артық жері бар: ол көп еңбекті керек етпейді; ортағасырлық текстер мен версиялар сын-сынақтан өткізілген, жеткілікті бір негіз болмаса, енді оны қайталап жатудың ешбір мәні жоқ; оқиғалардың себеп-салдары анықталып, бір қатарға түзілген, бұл біздің міндетімізді — текстерді талдап түсіндіруді жеңілдетеді және ең бастысы, оқырман ешбір қиналмастан біздің ой толғамымыздың барысын, жасаған қорытындыларымыздың дұрыстығын тексере алады. Бірақ, не шара, бұл әдіспен тоқтап қалуға болмайды, өйткені тарих ғылымындағы бар мәселе сәтімен шешілген болса, онда біз өзіміз айналысқан мәселе тәрізді және әлі де талай рет жолығатын проблемалар пайда болмас еді. Сол себепті де біз бастауларды тағы да қайта-қайта ақтарыстырып қараймыз, сонда текстоло-гиялық немесе әдебиеттану тұрғысынан емес, әлде сенімсіздік тудыратын мәліметтердің рас-өтірігін тексеру үшін қараймыз. Бастаутанушы филолог «зерттелетін автор не айтады?» деген сауалға жауап беруге тырысады. Ал, бастаутанушы — тарихшыны «автор айтқан жайттардың қайсысы — шын, ол нені тастап кетті, оқиға шын мәнінде қалай болып еді?» деген сұраулар қызықтырады. Аспектінің әр түрлі екені айдан анық. Бізде қорытындының қателігі немесе шалағайлығы бастауларды үстірт қалқи зерттеуден шығады деген пікір кең жайылған. Ғылыми айналымда жүрген бастауларда пәнді кәміл білуге қажет нәрселердің бәрі болады — деген пікірді жұрттың бәрі үн-түнсіз мойындайды. Аталмыш туындыға байланысты кез келген мәселені шешу үшін, сол ортағасырлық автор туындысын мейлінше дәлме-дәл етіп аударсақ, әйтпесе өз сөзімізбен айтып берсек — соның өзі жетіп жатыр. Бұл пікір ешбір жерде қағида етіліп арнайы дәйектелмеген, бірақ ол өзінен өзі түсінікті, қайта қарауды қажет етпейтін нәрсе деп танылады. Бірақ бұл арада бір жайт назардан тыс қалады — бастауға көзсіз ере берген тарихшы, істің шын мәніндегі жай-жапсарын емес, тек қана бағзы заман авторының көзқарасын қайта тірілтеді, ал істің шын мәніндегі жай-жағдайы көбінесе ең ежелгі автордың өзіне анық мәлім бола бермеген. Бұл ыңғаймен іске кіріссек, бастауды сынау оның түпнұсқа екенін анықтаумен шектеліп қалады, ал шын екеніне

130

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ешбір күмән жоқ бірнеше бастаулардың қарама-қайшылықтары кейде өткел бермес бөгетке айналады. Егер бұл іс үшін, мәселенки, біздің өз шаруамызды алсақ, Монғолияның тарихы жөніндегі бүкіл ескі, тіпті жаңа зерттеулерді түгелдей жоққа шығару, араб, парсы, грек, қытай, монғол, латын, грузин мен армян тілдеріндегі бастауларды жаңадан аудару жүктелсе және осыны орындау үстінде, бұрынғылардың бірде-бірін қайталамау ісі тапсырылса, ең соңында өткендерден артық болатынына көзің анық жетпесе де, тағы бір ғылыми болжам жасау керек болса, ол бөгеттен қалай ғана қарғып өтерсің. Бұл жолдың мені қызықтырмаған бір себебі, бәрінен бұрын мен өз аудармам (егер оны жасай қойсам) аса білімді, тамаша филологтар жасаған аудармадан жатық та дәлірек болады деп мәлімдеуге батылдығым жетпей қойды. Бұған керісінше, өзіндік көзқарасы бар тарихшы әманда аударманы өз көзқарасына лайықтап бейімдей аударады. Мұнда ол өзіне қолайлы варианттарды саналы түрде іріктеп ала ма, әлде оның тап солай екеніне шын көңілден сене ме — оның бұған ешбір қатысы жоқ. Тіпті бұл істе сөзбе-сөз аударып, сірестіріп қоюдан да пайда жоқ, өйткені сіреспе аударма көп ретте дәлме-дәл аударма болмайды, өйткені әдеби шығармада етістіктің түрлері мен сөйлемнің синтаксистік құрылысынан гөрі, әлдеқайда мәндірек болып табылатын мағыналық және интонациялық сарындар түсіп қалады. Бірақ бұл әдістің ең басты кемшілігі сол, затты мұқият зерттеу ісі, сол затты сөз ететін текстерді оқып үйренумен алмастырылады. Ал бізді қызықтыратын нәрсе — несториан мәселесі туралы замандастары айтқан пікір емес, сол мәселенің тап өзі ғой. Бастаудан сынмен сыдырылып алынған фактілер, оқиғалар барысын оқта-текте болмаса онша анықтай бермейді, өйткені әрдайым көптеген маңызды оқиғалар бастауда айтылмай қалады да, елеусіз бір оқиғалар бадырайып шыға келеді. Бұған Інжілдің Көне өсиеті мысал бола алады. Егер соның өзін ғана оқысақ, онда Таяу Шығыстың біздің заманымызға дейінгі алғашқы мыңжылдықтағы бүкіл тарихы Израиль мен Иудеяның төңірегінен айналып шықпай қойғанына ешбір күмән келтірмейсіз. Ал, іс жүзінде, қазір өзіміз анық біліп отырғанымыздай-ақ, Израиль мен Иудея Таяу Шығыс әлемінің шет аймағы болған, олардың тарихи тағдырларын сол дәуірде мүлде басқа халықтар мен мемлекеттер белгілеп беріп отырған.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

131

Тап осы сияқты «Роланд туралы жырдан» Ұлы Карлдың 778 жылы Испанияға жасаған бірінші жорығының басты оқиғасы қалың маврға қарсы аз күшпен соғысқан Роландтың ерлікпен қаза тапқаны екенін түсінеміз. Бірақ ондай соғыстың мүлде болмағаны және шын мәнінде Роландты өлтірген маврлар емес, Ронсельван шатқалында оны баскілердің өлтіргені елге мәлім. Алайда оқиғаларды тап осылай ашықтан-ашық бұрмалау «Роланд туралы жырдың» бірінші дәрежедегі тарихи бастау болып қала беруіне ешбір бөгет жасамайды, сол сияқты «Игорь полкі туралы жырда» жазылған князь Игорьдің 1185 жылы қыпшақтарға жорығы «эпоста»7 баяндалғанынан мүлде басқаша болып өтсе де, «Сөз де» тап сондай бастау болып қала береді. Сондықтан да тиянақты талдау қажет және сол талдауды фактілерді синхрондық іріктеп алу жолымен жүргізген жөн, соның нәтижесінде бастаулардың асырып немесе кемітіп айтқандарын, сол сияқты жалпы суреттегі «ақтаңдақтарды да» табуға болады. Бастаулардан8 алынған оқиғалардың әуел бастағы сорабын себеп-салдарлық байланыстар негізінде, тек интерполяциялық жолмен ғана анықтап, «ақтаңдақтар» орнын толтыруға болады. Интерполяцияны қолдану кезінде, әлбетте, дәлдік дәрежесі төмендеп кетеді, бірақ ауытқу аз болады да, жалпы заңдылық бұзылмайды, әйтпесе ол тіпті құрып кетеді. Келесі операция — синтезі алынған тарихи оқиғалар сорабын сабақтас ғалымдардан тап осындай жолмен алынған, осы тәрізді фактілер тізбегімен салыстыру. Синтез — фактілердің бірігуі мен ажырасуы және солардың екеуін де түсіндіру, зерттеудің мақсаты да, міне, осы. Сонымен, методикалық тізбек төртбуынды: I. Қалай (жазылған)? 2. (Шын мәнінде) не болған? 3. Heгe (тaп осылай болған)? және 4. Ненің неге қатысы бар — нәтиженің біржолата шығуы. Менің әдісімді шала түсінуден әр түрлі сын тууы мүмкін екенін, тіпті сөзсіз туатынын алдын ала ескертіп, бір жайтты айтпақпын. Мен ежелгі текстерді қайта аударуға қарсы емеспін, ол ол ма — мен оны қолдаймын да, бірақ мен мұндай орасан зор және күрделі жұмыстың нендейі нақты нәтиже беретінін ой безбеніне салып, салмақтап көрмеу кешірілмейтін ағаттық деп білемін. Әрбір аудармашы текстің өзі байқаған эстетикалық, стилистік және мағыналық 7 8

L. N. Gumilev, Les mongols du XIII e siecle et le Slovo o polku Igoreve, 37—57 б. б. Л. Н. Гумилев. «Евразияның далалық аймағындағы...

132

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

аса нәзік ерекшеліктерін береді. Бұл арада қосарланушылық болмайды, өйткені көркем аударма әманда түпнұсқадан да, қайта жасалған аудармадан да өзгелеу болады – әсіресе аударма ондаған жылдар бұрын жасалған болса. Бұл арада елестету мен рефлекстер жүйесі — тілдің айрықша мәні бар, өйткені біз ата-бабаларымыздың, аздап та болса, бізден өзгешерек сөйлегенін білеміз. Ал іскерлік аударманың жөні басқа. Іс терминологияға барып тірелмейтін жерде, стилистика текстің мағынасын да, маңызын да өзгертпейді. Мәселен, орыстардың Калка өзені бойында жеңіліп қалғанын қандай әуенмен айтсаң да — одан факті өзгермейді, өлген князьдер тірілмейді. Біздің талдауымызға осы аударманың өзі жетіп жатыр, кімнің жақ, кімнің қарсы екенін салқын сабырмен салмақтауға мүмкіндік алу үшін тіпті сонымен шектеліп қойғанның өзі дұрыс. Ал енді терминдерге (шендер мен әскер түрлерінің атаулары, топонимдер мен этнонимдерге т. б.) келетін болсақ, егер тарихшының өзі, әр түрлі жеке сөздердің этимологиясына емес, оқиғалар комплексіне сүйене отырып, мәселені өзі шешіп алмаса, бұл сөздердің мәнісін ашу ісінде филолог оған ешбір көмек көрсете алмайды, өйткені әлгі оқиғалар шоғырын сыпаттау үстінде осынау қиын сөздер әр түрлі үйлесімде кездесіп отырады ғой. Міне, сол себепті де біз «Пірәдар Иоанның» проблемасын текстер мәселесі емес, XII ғасырдағы тарихи ақиқаттың мәселесі деп қараймыз, ал бұл тарихи ақиқат үшін шығыстағы христиан дінінің мәселесі, бір түрлі ерсі көрінсе де, шешуші мәселе болып табылады. Зерттеу жолдарын іздеу «Тарихты» қалай жазу туралы мәселе әлі шешілмеген және ол ешқашанда шешілмейді. Ол ол ма, тіпті оны шешудің де ешбір қажеті жоқ, өйткені бұл арада рецепт беру іске пайдасынан гөрі зиянын көбірек тигізеді. Тарихтың белгілі бір кезеңімен айналысатын екі замандас зерттеушінің оқиғаларды сипаттауы мен өмір құбылыстарын бағалау жөнінде өзара толық келіскенімен, сол пәнді бірдей етіп баяндап шығуы мүлде мүмкін емес, өйткені олардың әрқайсысы өздерінің ғылыми мақсат-мүдделеріне сәйкес сюжеттерге көбірек көңіл бөледі. Оқырман алдында әр алуан қырынан, демек, мейлінше толық көрінетін тарихи процесті объективті түрде білуге, міне, тап осы әр түрлілік себін тигізеді.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

133

Тарихи хикаяның жанрын, стилі мен тілін автордың өз еңбегін бағыштаған кісілер ғана: маман ғалымдар тобы немесе зерттеу тақырыбына ынталы болып жүрген қалың оқырмандар ғана анықтайды. Бірінші жағдайда шешуін автор ұсынатын күрделі мәселелер дәйектілікпен талдануға тиіс; оқиғалар барысы мейлінше қысқартылады, өйткені ол мамандарға әуелден белгілі, оның үстіне тілі тақ-тұқ құрғақ, іс тілі болуға керек, себебі шешуші түйін мәселені дәлелдеуге және оның тарихын көрсетуге тәуелді. Шын мәнісінде мұндай кітаптың үлкен мақаладан ешбір айырмасы жоқ. Екінші жағдайда сілтемелер арқылы талдау жұмыстарының нәтижелеріне сүйене отырып, автор тарихи синтезге көп көңіл бөледі. Тілге тиек болған мақалалардың дәйек-дәлелдерін қайталау пайдалы емес, өйткені бұл оқырманды автор ойының ауанын бақылап отыру мүмкіндігінен айырады. Оқиғалардың дамуын баяндау айрықша маңыз алады, өйткені телескоп фокусындағы секілді жалпы дәуірді тұтас пайымдау тек соған барып шоғырланады. Оның тілі бейнелі де бедерлі, кейде эмоционалды да болғаны жөн. Тіпті ең соңында үшінші тәсілді де — анықтамалық тәсілді де қолдануға болады. Оқырмандарға, оның ішінде тарихшылардың өздеріне де тарихтың барша бөлімдері бірдей жақсы таныс бола бермейді. XX ғасырда тарих ғылымының кеңге, тереңге жаппай жайылып кеткені сондай, мәселенки, итальян жаңғыруының тарихшысы Индия мен Қытай тарихына келгенде кібіртіктеп, тек білікті оқырман деңгейіне түсіп қалады. Бұл әсіресе біздікі тәрізді сюжеттерді түзуге келгенде кісінің діңкесін құртады. Көшпеліні тану жөнінде көптеген тілдерде мың сан арнаулы әдебиет бар, бірақ қажетті мәліметтерді керек кезінде оп-оңай ала қоятын жалпы, жеңілдетілген жинақтар жоқ. Пайдалы білімді оңай жолмен алу — зерттеудегі ең басты нәрсе, ол үнемделген күш-қайратты сол тақырыпты жан-жақты ойластыруға жол ашады. Баяғыда, бізден мың жылдай бұрын ең ақылды, тіпті кей сәттері алдыңа жан салмаған тарихшылар хабарбасты болу мәселесімен шұғылданыпты. Осындай қиындықтан құтыла алмаған Константин Багряновский: «Тарих материалдары туындап, кісі құшағына сыймайтын және игере алмайтын межеге жетті; сол себепті жұмыстың мақсаты — көне де жаңа жазушылардан алынған үзінділерді үйлестіріп біріктіру» деп жазған. Бұл сөзімен ол, тегі, мынаны

134

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

айтқысы келсе керек: оған ең маңызды нәрсе, біріншіден, автор оны қай бастаудан алса да бәрібір, фактіні анықтау, екіншіден, сол фактінің басқа фактілермен байланысын табу, яғни оның оқиғалар тізбегіндегі орнын іздеп табу. Тек осыны ғана ол ғылым-тарих деп есептеген, ал қалғандарын, яғни тарихнаманы әрқашан қажет бола бермейтін көмекші нәрсе ретінде қараған. Бір халықтың немесе елдің тарихын жазбай тұрып, әуелі оны өзің көруің керек, ал оған әр қырынан қарауға болады: ұшқан құс биігінен, төбе үстінен, тышқан інінен қарауға болады. Мұның әрқайсысында біз бірдеңені көреміз, бірдеңені байқамай қаламыз, ал бірақ осынау үш деңгейден қарағанымызды біріктіре салу мүмкін емес. Демек, біз өзімізге тап осы сәтте керегін алуымызға тура келеді. Сонымен тарихи талдау ісіне, ең дұрысы, үш әдісті түгелдей қолданған, өйткені олардың ешқайсысы да өзгесінен артық саналмайды, тек әрқайсысы әр түрлі сауалға жауап береді. Бұл арада ұсынылып отырған әдіс кәдуілгі талдау, яғни тарихтың көмескі жерлерін анықтауға қажетті «жіліктеу-бөлу», содан кейін зерттеудің әр түрлі әдістерінің нәтижелері есептелетін синтезге көшуге қажетті «бөлу» болып табылады. Тек осы жолмен жүрсек қана біз берілген схеманың тар шеңберінен шығамыз да, уақ-түйекті қуалап кетпейміз, ал уақ-түйек төңірегінде түртінектеп жүріп алсақ, зерттеу өзегінен — Бүкіләлемдік тарих ырғағының өзінен айрылып қаламыз. Ал енді синтез туралы Жұлдызды аспанды телескоппен бақылайды; әйел кескініне жай көзбен қарайды; жәндіктерді — лупамен, су тамшысын — микроскоппен бақылайды. Ал біз тарихты қалай бақылаймыз? Ащы да болса айтайық — пайдасыз айтыс-тартыстардың басым көпшілігі тарихи процестерді жалғыз көзімен, мәселенки, 1000 есе кішірейтіп көргісі келсе, өзгелері оны шамамен 850 есе үлкейтіп көргісі келеді, сонда олар аңқау көңілмен осылай етсек, орта мөлшердегі іздегенімізге жетеміз ғой деп ойлайды. Әдістер, мектептер, тұрғылар арасындағы сан ғасырлық айтыс-тартыстар т. б. осыдан шығып жатқан жоқ па? Біздің қарауымызда тарихоскоп, жақындау дәрежесін сатылап көрсететін көлемді шкалалы аспап бар екен делік. Окулярді № 1 жақындау (ең жалпы) сызығына қойып көрелік.

ГУМИЛЕВ Л. Н.

135

Біз орасан зор спираль-серіппені — тарихи даму жолын көреміз. Оның төменгі ұшы көк сауыт мұзарттар пұшпақтарын көмкерген тұнжыр ормандар мен зіңгіттей-зіңгіттей қара торы кісілер мамонт етін тас пышақтарымен боршалап, жіліктеп жатқан үңгірлер ішіне барып жоғалады екен. Одан төменіректе серіппе бунақтары бұлдырап кетеді де, оның жеке кесінділері қазынды адам түрлерімен: неандерталық, синантроп сияқты, табиғаттың басқа да туындыларының нобайларымен бірге болар-болмас бұлдырайды. Серіппенің жоғарғы ұшы болашаққа самғап кеткен, ол бізге адамның табиғатты толығынан жеңіп, салтанат құратын кезеңіндей болып елестейді, бірақ мен оны сипаттап жатпаймын, ол істі ғылыми-фантастикалық ро-мандар авторларының үлесіне қалдырамын. Біздің жазба тарихымыз — сол орасан зор серіппенің бір буыны ғана. Оған алғаш жуықтаған сәтте біз жалпы адамзат дамуы заңдылығының үш тармағын: демографиялық жарылысты, техникалық прогресс пен әлеуметтік-экономикалық формациялардың алмасқанын байқаймыз. Соңғы мың жылда халық саны үдемелі түрде өсіп келеді. Біздің дәуіріміз басталарда Жер бетіндегі халық саны 250 миллионнан 350 миллион адамға дейін жетеді деп есептелетін; 1000 жылы ол 275 млн. адам шамасында болды; 1650 ж.— 545 млн. шамасында, 1800 ж.— 906 млн.-ға жуық; 1900 ж.— 1,6 млрд; 1950 ж.— 2,517 млрд болды, ал 2000 ж. 6 млрд адамға жетуге тиіс. Және халық саны жер жемістері мейлінше мол елдерде емес, қайта сол береке-байлық жетіспейтін елдерде қауырт өсіп отыратыны байқалған9. Бұдан цивилизацияның өсу функциясы емес, адамзаттың түр (биологиялық) есебіндегі өзіне тән имманенттік заңы анық көрінеді. Уақыттың тап осындай бөлегінде техникалық прогрестің болатынына күмән тумауға тиіс. Ол әлеуметтік қарым-қатынас шеңберінен асып өтіп, жер беті бедерлерін антропогендік тұрғыдан жаңғыртып, өзгертудің факторына айналды. Хайуанаттардың тұтас бір түрлері құрып кетті және құрып жатыр, табиғи геобиоценоздарды ығыстырып, мәдени өсімдіктердің, мәселен, бидай, картоп, кофе сияқты түрлері жайылып барады. Осынау ырғақтарды зерттеп білу — бүкіл әлемдік-тарихи методиканың еншісі. Мәдени-тарихи мектеп бұл заңдылықтарға келгенде 9

H. Забелин. Адамзат — ол неге керек? 172—174 б.

136

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дәрменсіз. Ол мұны тіпті байқамайды да, өйткені оның ауқымы тым тараң. Біз окулярімізді № 2 жақындау сызығына жылжытып қоялық. Серіппе бірден ғайып болады да, оның ұзақтығы 5 мың жылдық бір-ақ бунағы қалады, сол бунақтың өзі түзу сызық ретінде қабылданады. Бірақ осы сызық ұштары бір-бірінің тасасында қалып қоятын әр түсті жіптерден өрілген сияқты болып көрінеді. Бұл – әлгі ғасырлар бойы Жер планетасының бетінде қатар өмір сүріп, бір-бірін жиі-жиі алмастырып отыратын тарихи мәдениеттер дегеніміздің өзі. Мәселен, базилевсылар қарулы жасақтарымен Трояны қанталапайға салған кез — біздің жыл санауымызға дейінгі XII ғасыр — Эллада таңы уақыт жағынан Мысыр күнінің батуымен, Ассирия патшалығының құдіреті қайтып шағылып, Вавилонияның құлай бастауымен тұспа-тұс келді. Хош, біздің жыл санауымыздың XII ғасырында алтын Византия жан тәсілім етіп жатқанда, франк рыцарларының туы мен монғол батырларының байрағы жоғарылап шыға берді. XVII ғасырда ортағасырлық Қытай ішкі дағдарыстан қажып, діңкелеген кезде, маньчжур богдоханының тәж-тағы асқақтай көтеріліп, оның төңірегіне бүкіл Шығыс Азия топталды. Осынау өрлеудің бәрі этногенез құбылысымен — бұрынғы елжұрттардың өзгеріп-жаңғырып, жаңа халықтардың пайда болуымен тығыз байланысты еді. Бұл арада жалғыз процесс туралы айтуға болмайды. Қайта, марғау дамитын әр алуан процестердің бірбірімен шатысып-бытысып кетуі байқалады: олар тез өрлеп, қысқа уақыт шың басында шырқап бір қалыпта тұрады да, бірте-бірте құлдырай береді, кейде нақты бір этнос түп-тұқиянымен құрып кетеді. Ибн Халдун мен Джан Баттиста Вико тап осы құбылыс туралы айтып кеткен. Тарихоскоптың окулярін № 3 жақындауға жылжыталық — сонда өзінің жас өспірім, кемел шағын, қарттығын бастан өткеріп жатқан бір ғана мәдениетті көреміз. Біздің алдымызға әлеуметтік күрес суреті келіп тұра қалады. Ежелгі Римде патрицийлер мен плебейлердің, сосын — оптиматтар мен популярлардың, одан кейін — Сенат пен легионерлердің күрес-тартысы жүріп жатты. Италияда бұл әуелі лангобардтардың жергілікті халықпен күресі болды да, сосын құрамы қайта өзгеріп, гибеллиндер мен гвельфтер айқасына, ақырында, итальян қалаларының өзара соғысына айналып кетті, Монғолияда бұл Шыңғысхан аламандарының керейттер, меркиттер мен найман тайпалары көсемдеріне қарсы соғысы болды. Араб

ГУМИЛЕВ Л. Н.

137

халифатында кайситтер мен келбиттер бәсеке-таласының орнын Аббасидтердің Омайядтарға қарсы соғысы, сосын карматтардың мұсылмандарға қарсы, ақырында, түріктердің қалған елдердің бәріне қарсы қырғын соғысына айналып кетті. Бірақ мұнда әрбір мәдениет жеке-жеке көрінеді, ал қалғандары түгелдей соның өз ырғағы емес, саяси тарихтың жеке оқиғаларын түсіндіретін оның аясы болып шыға келеді. № 4 жақындау кезінде біз мәдениет тарихын тұтас нәрсе ретінде көрмейміз, тек жеке дәуірді ғана көреміз. Әлеуметтік қайшылықтар бұлдыр, көмескі, ал жеке адамдардың мінез-құлықтары мен тағдырлары анық та жарқын көрінеді. Сол кездері тарихшы, Марийдің жүгенсіздігін, Сулланың темірдей ерік-жігерін, Помпейдің ұшқалақтығын, Цезарьдің алды-артын ойлағыш, сақтығын, Антонийдің көрсеқызарлығы мен Октавианның есепдан мәттәқамдығын сөз етеді. Идеяның тап өзінің алдамшы келетіні белгілі болса да, тарих ұлы адамдар тартысатын майдан алаңы секілденіп елестейді. Алдыңғы жақындауда зерттеудің ең негізгі, түбірлі мақсаты ретінде қаралған дәуір ая/фон/ болып қалады. Бірақ бұл да әлі шек емес. Әлі № 5 жақындау да болуы мүмкін, онда көз алдыңда бір-ақ адам тұрады. Бір ғажабы осы жақындауды жұрт жиі пайдаланады. Егер ол адам Пушкин болса — пушкинтану, егер Шекспир болса — шекспиртану ғылымы келіп шығады. Бірақ бұл арада тарих өмірбаяндық жанрмен табысып кетеді де, тарих болудан қалады. Тарихоскоптың шкаласы осымен бітеді. Шығарманың бас кезінде қойылған: пірәдар Иоан патшалығының тарихын Бүкіләлемдік тарих аясынан қарағанда қалай түсіну керек? Қандай жақындау біздің міндетімізге сай келеді және оны іске қалай қолдану керек деген сұрауға жауап беру үшін, бүкіләлемдік-тарихи материалдарға талдау жасау, міне, қандай шешімге әкеліп соқты. № 1 жақындау мүлде пайдалануға келмейді, өйткені бізді қызықтыратын жүз жылдық шетсіз-шексіз ұзақ қисық сызық бойында тек бір нүкте ғана болып көрінеді. Ал, өзіңізге мәлім, нүктені сипаттау мүмкін емес, себебі оның кеңістікте орны бар болғанымен, түр-пішіні жоқ нәрсе. Бұған қоса айтарымыз, бірінші жақындауға қолданатын әдістер, мәселенки, бірінші қатардағы нәсілдердің (негроидтердің, европеоидтер мен монголоидтардың) құрылуы, от тұтату сырын ашу, жазу-сызуды табу, металдарды

138

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

пайдалану т. б. өзімізді ынтызар етіп қойған, жалған сыбыстың пайда болуы сияқты құбылыстар мүлде жараспайтын да жанаспайтын дәуірлер басын құрайды. Енді № 2 жақындауға көшелік. Мұнда назар аударуға тұрарлық нәрселер бар. XII ғасырда бір-біріне мүлде ұқсамайтын, тіпті ауыстүйіс түрінде болса да, бір-бірімен алысып-берісіп те ұқсас болғысы келмейтін әр түрлі мәдениеттердің ғажайып шатысып-бытысып кеткені байқалады. Саяси жағынан ыдыраңқы Батыс Еуропа, өздерін «христиан әлемі» деп атайды да, оны бірлескен, тұтас дүниеміз деп қабылдайды, оған бөлініп кеткен жікшіл гректер мен орыстарды қоспайды. Ислам елдерінен де осынау суретті көреміз: саяси ыдыраңқылық мәдени бірлікке мүлде бөгет жасамайды, олар өздерін «франктерге де», гректерге де, «дінсіз түріктерге де» қарсы қояды, олар венгрлер мен монғолдарды қосып, Евразияның күллі көшпенділерін «дінсіз түріктер» деп түсінетін. ХІІ ғасырда Қытай бір орталыққа қарайтын, бірақ ол тангуттар патшалығы — Си Сяні және қидандар патшалығы — Ляоны өздерінің бір уәлаяты деп қарайтын. Бұл нағыз дәлелсіз телушілік еді, өйткені тангуттар көбінесе тибет мәдениетіне жақын болатын, ал қидандар көшпелі тұрмыстың көп-көп дәстүрлерін сақтап қалған-ды, бірақ бүкіл әлемнің барша халықтарынан өздерінің артық екеніне кәміл сенетін қытайлардың дүниеге көзқарасы, міне, осындай еді. Ал, көшпелілердің өздері ше? Олар қытайланып кетпеген жерлерде немесе ислам дініне кірмеген, немесе, мәселен, Венгриядағы сияқты, феодалдық-католиктік корольдік болып кетпеген жерлерде, бұрынғы күйінде, өзімен өзі болып қала берді, жоғарыда айтылған мәдениеттер секілді, саяси және тұрмыстық әр алуандық аясында өз бірлігін сезіп-түйсініп жүре берді. Біздің тақырыбымызға бұл тек ая ғана: бірақ сурет, егер оның екінші планы, әріге тартар алысы болмаса, сурет болып жарыта ма? № 3 жақындау кезінде біз керек затымызға таяп барамыз. Шартты түрде «византиялық мәдениет» деп (өйткені «Византия» сөзінің өзі — шартты термин, өйткені орта ғашсырдағы константинополь гректері өздерін ромейлерміз, яғни римдіктерміз деп атаған) атауға болатын несториан дінін мәдениеттің айрықша бір тарауы ретінде басынан аяғына дейін бір сүзіп шықсақ, ол бізге көп жайтты түсіндіреді, сонда біздің тақырыбымыз оның тек құрамды бір бөлімі болып қана қалады, бірақ онда біз көңілімізді сөз етіп отырған проблемадан алаң ететін өзге мәселені қоса көтеруіміз

139

ГУМИЛЕВ Л. Н.

қажет болар еді. Сондықтан да № 4 жақындауға көшкеніміз, сөйтіп, бір ғана дәуірді — 1141 жылдан бастап 1218 жылдың аяғына дейін несториан хандықтарын Шыңғысхан монғолдары жаулап алғанға дейінгі кезеңді қарағанымыз жөн. Мәселе шешімі табылған да тәрізді, алайда бір өкінішті жері, біздің жолымызда бөгет болар тас жатыр: XII ғасырдағы несториан хандықтарының тарихы жөніндегі бастаулар өте аз. Тек сөз арасында айтылған бірнеше кездейсоқ лебіз ғана сақталып қалған, оларға қарап, оқиғалар барысын қалпына келтіріп, анықтап, түсіндіру мүмкін емес. Сол себепті де бұл мәселе тарих ғылымында айтылмай қалған, бірақ біз тіпті саңылауы жоқ қиын тығырықтан шығатын жол табуға тырысып көреміз. Біз «панорамалық» әдісті қолданамыз. «Ақ таңдаққа» дейін, кейін және оның төңірегінде болған оқиғаларды түгел жинап, бір жүйеге түсіреміз, яғни 3,5 жақындауды көмекші тәсіл ретінде қолданамыз; содан кейін анықталған фактілер негізінде; оқиғаларға қатысқан кісілердің қимыл-әрекетіне себеп болған жайттарды тексереміз; бұл 4,5 жақындау болмақ. Егер бұл кезге дейін қолданылмай келген осы әдісті қолданып, одан ешбір нәтиже шығара алмасақ, сонда ғана лажсыз көнерміз. Бірақ, әйтеуір, табыстан үмітті болып тұрғанымызда зерттеу ісін бастаймыз.

КЕҢІСТІКТІК — УАҚЫТТЫҚ ЖЕЛІ Филологпен әңгіме Тарих деген не? Ғылым ба? Иә, даусыз! Өнер ше? Әрине, өйткені ежелгі гректер тоғыз муза арасынан Клионы ардақтаған. Философия ше? Монистік тәсілмен таныс барлық адамдар үшін бұл жөнінде күмән болмауға тиіс. Бірақ осымен қатар тарих — кәсіп, өйткені жемісті жұмыс істеуі үшін тарихшы шешілуі қиынға түсетін материалды өңдеудің бірқатар таза техникалық әдістері мен тәсілдерінде «қолын жаттықтырып алуы» қажет. Бұл орайда ол да өз кәсібін шеберлік дәрежесіне көтеретін мүсінші немесе суретші сықылды. Бейнелеу өнері және музыка училищелерінде, өкінішке орай, қоғамдық факультеттерде көбінесе елене бермейтін бір жағдай жақсы ескеріледі. Ол — шәкірттің техникалық тәсілдерді

140

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жеңілдікпен игеруі. Сурет салуға немесе рояльда ойнауға кез келген адамды үйретуге болады деп есептелінеді, бірақ егер оқуын одан әрі жалғастыру қиынға соқса, онда студентке өз қабілетіне лайық басқа оқуды тауып алуына ақыл-кеңес берген жақсы. Бұл дұрыс та, өйткені егер әліппесі қиынға соқса, онда адамдарға қажетті асқан үлгілі шығарма жасау оған қол жетпес дүниеге айналады. Сонымен міндет тарихтың түсінілуі жеңіл іске айналуында болып отыр. Осы бір қарапайым пікір маған көп уақытқа дейін даусыз дұрыс болып көрінді, бірақ менің бұған кері жайттарға көз жеткізуіме тура келді. Мұның алдындағы тараудың бір бөлігін жеке мақалалар ретінде10 жариялағанымнан кейін мен филологпен жолығып, онымен ұзын сонар әңгімеге кірісіп кеттім. Көп тақырыптардың арасынан осында баяндалып отырған тезиске тікелей қатысы бар бір тақырып туды. Филолог өзін жұмыстың нәтижесі емес, ал сол жұмыс процесінің өзі қызықтыратынын және зерттеудің мұраты деп ол жақсы құрастырылған библиографияны есептейтінін айтты. Ол өзінше логика ережесін бұзған жоқ, бірақ алдына басқа мақсат — қиыншылықтарды жеңу және қара бастың қамы үшін білімін молықтыру мақсатын қойды. Өз принципіне сүйене отырып, ол ғылым қазынасына жаңа тексті, іс жүзінде бір детальді немесе аударма түрін қосуды ең жоғары жетістікке санады. Мәселеге бұлай келуді мен спорттық коллекционерлік, ал «қазынаны» — антиквариаттық (сирек кездесетін кітаптарды сататын магазин) деп атағанымда қатты кеткен шығармын деп қорқамын. Мәселеге бұлай келуден мен ең маңызды деп есептеген нәрсе — шындықты іздеу тыйылып қалатын болды. Ал материалды жинастырудың өзі жинақталған информация тек қандай да бір деңгейге жеткеннен кейін ғана пайдалы болады, одан асып кетсе, ол ұшы-қиыры жоқ бір нәрсеге айналады, демек, танып-түсіну үшін мәнін жойып алады. Жүйелеудің: алфавит бойынша, ғасырлар бойынша, елдер бойынша т. т. сияқты қарапайым әдістері — сандарды жай арифметикалық жолмен бағаналап қосу интегралдың орнына жүрмейтіні тәрізді материалды түсіну жөнінен ештеңе де бермейді. Бірақ іздестірсең, тұйықтан шығудың жолы бар, ол жол — мәліметтердің жарыса бағынушылығы және хабарлардың иерархиялығы (төменнен жоғары қарай бағыну тәртібі). Осындай 10

Л. Н. Гумилев, XIII ғасыр монғолдары және «Игорь полкі туралы сөз».

ГУМИЛЕВ Л. Н.

141

жұмыстың нәтижесінде эмпиризмдік жалпы қорытынды шығады, міне, мұндай қорытындыны В. И. Вернадский анықтығы жөнінен нақты байқалған фактіге теңестірген11. Оның пікірі бойынша, біздің біліміміздің үйін тұрғызуға және түсінушілікпен жоғары көтеруге тек өткен дәуір ғалымдары бастаған жұмысты одан әрі жалғастырып, солардың жолын қуу арқылы ғана қол жеткізуге болады, бірақ бұл үшін олар істеп кеткен жұмысты қайталаудың тіпті де қажеті жоқ. Осы орайда алға жаңа міндеттер қою мақсатқа әлдеқайда сәйкестілеу, өйткені әрбір ұрпақ автордан байырғы атабабаларын емес, өздерін толғандырған сұрақтарға жауап беруді талап етеді. Бірақ бұрынғы авторлардың көп сөзділігінен және қандай да бір тезисті дәлелдеу үшін қажетті әрі сол тезис дәлелденгеннен соң қажеті жоқ өзіңнің де көп сөзділігіңнен қалай айналып өтуге болады? Міне, бұл үшін де әдіс бар: ол — жазықсыз жек көрінішті болған — схема (үлгі) деген сөз. Жаратылыстану және техникалық ғылымдарда схема кез келген құрылымның іргетасы болып табылады, өйткені ол шығарманы жасауды да және тұтынушының, ал біздің жағдайымызда оқырманның оны қабылдауын да жеңілдететін тәсіл ретінде танылады. Схема — материалды мақсатты түрде талдап қорыту: ол зерттелуші пәннің көлеңке түсірер майдашүйдесін алып тастап, түпкі мәнін шолып шығуға мүмкіндік береді. Схеманы ұғып алу оңай — демек, одан әрі ілгері жылжуға, яғни болжамдар белгілеп, оларды тексеруді ұйымдастыруға әлі де күш-жігеріміз бар. Схема дегеніміз — жұмыстың қаңқасы, бұл қаңқасыз ол денесі іркілдеген медузаға немесе омыртқасыз сауытты моллюскіге айналып кетеді. Бұлардың соңғысы да өзіне лайықты орнын таба алады, бірақ өкініштісі, ол қашанда тұйық оңашаланған, демек, схематикалық қорытындылаусыз ғылымдардың бір-бірімен түйісуі мүмкін емес, ол тек қана ежелгі авторлар хабарлаған мәліметтердің шынайылығын тексеру үшін қажетті түзету, толықтырулар бере алады. Библиографияға қатысты жайттар болса, оны профессор Дьюла Моравчик12 құрастырған, сондықтан мен бұған көңіл қоюшы оқырманға сол қалың кітапты қарап шықсын демекпін. 11 12

В. И. Вернадский, Биосфера, 19-бет. Gy Moravcsik, Byzantinoturcica.

142

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Алайда, осы тұста өзімнің филолог танысым менің ой-пікірлерім қызықсыз емес болғанымен, ол еш нәрсемен дәлелденбегеніне назарымды аударды. Әуелінде мен қатты таңғалып қалдым, ал өзім оның сөздерінің мәнін түсіне алған кезімде, бұл арада да оның қатаң бір ізді екенін көрдім. Дәлел ретінде ол тек тексті атады, бірақ онда тіпті де қаралып отырған сюжет жөніндегі ой-пікірлер емес, ал анық қисынды мазмұндалған мәліметтер болған-ды. Әрине, мен онымен келіспедім. Себебі онда маған пірадар Иоанн «Үш Индияны» басқарды деп сендіруге тура келер еді! Мұның орнына мен оған өзімнің, әрине, шартты схемамды, кеңістіктіуақыттық негізге салып көруді, сөйтіп, фактілердің өздері үшін өздері сөйлейтініне көзін жеткізуін ұсындым. Көрнекі болуы үшін бүкіл қажетті нақты материал синхронизмдік кестеге жинақталған және мазмұндамасы бар төрт тарихи карта жасалған, сөйтіп, бұл өзі кең тарихи панорама болып шықты. Мөлшерлі өлшемге бастапқы мәліметтер емес, ал бұрындары «майда-шүйде-лерді» мұқият талдау нәтижесінде алынған бірінші кезекті қорытындылар қабылданды. Осылайша, пәнді тұтасымен шолуды қамтамасыз ететін хабарлардың көнелілігі мен ауқымдылығы принциптері сақталды. Санаудың ұсынылып отырған жүйесінде «дәлелденген жағдай» делініп өзіне ұқсас бастапқы материалға түсініктеме (сноска) берілгендері емес, ал анық белгілі болған фактілер мен логикаға қарама-қайшы келмейтіндері есептелінеді. Осындай принципке сүйенетін қорытынды қаншалықты әдеттен тыс болғанымен, ол солай саналады. Алайда жаратылыс тану ғылымдарының барлық өкілдері де тап осылай жұмыс істейді. Дәлелдеме жасаудың мұндай өзі әдеттенбеген тәсіліне менің филолог танысым қапаланбас деп сенем және де тіпті бейтараптылықтың кейбір сыңайын танытқан жағдайда ол осы тәсілдің мақсатқа лайықтылығына әрі жемістілігіне көз жеткізе алатын да сияқты. Синхронизмдік кесте Кестенің мақсаты — кітап текстінде дүниежүзілік тарихи жағдай ауқымынан суреттелген оқиғаларды шолу үшін көрнекті құрал беру. Осы мақсат үшін ескі шартты — уақыттық және кеңістіктік шарттарды талдап қорыту енгізілген. Он жылдықтар бойынша бөлу тарихи процестердің барысы және бағыты жөнінде күңгірт түсініктер алуға

143

ГУМИЛЕВ Л. Н.

мүмкіндік береді; өзара көбірек жақындауы кезінде құбылмалылық, ал аз жақындауында — қабылдаудың формасыздығы туады. Еуразия құрлығы бес этно-мәдени аймаққа бөлінген. Олар зерттеліп отырған дәуір үшін жаулап алушылық жорықтары ескеріліп, аздаған, бірақ өзін-өзі ақтайтын жол берілушілікте географиялық аудандарымен бір-бірлеріне дәл үйлеседі. Тізіп шығу шығыстан батысқа қарай мынадай тәртіппен алынған: Қытай, Тибет және Маньчжурия құрамына енетін Қиыр Шығыс — муссон желімен дымқылданатын зона және қытай мәдениеті мен буддалық насихаттық аудандары. Ұлы дала — құрғақшылықты зона, көшпелілік мәдениеті мен несториандық ауданы, Таяу Шығыс — субтропиктік зона, мұсылмандық суперэтникалық мәдениет ауданы; Шығыс Еуропа — православие түріндегі византийлік мәдениет кең тараған облыс; Батыс — мол циклонды дымқылдық пен жылдық орта температура неғұрлым жоғары зонадағы феодалдық, католиктік, романо-германдық мәдениет тұтастығы. Бұл көрсетілген орта ғасырлардағы бөлулерді замандастары нақты деп санағандықтан да, біз үшін ол неғұрлым ыңғайлы. Шеткі графаларда оқиғалардың неғұрлым толық аталып шығу мәлімділігі аз оқиғаларды оқырманға орта мектеп оқулықтарынан таныс оқиғалармен «байланыстырып» беру міндетін атқарады (келесі бетте басталатын кестелерден қараңыз). Тарихи этнография Орталық Азияның көшпелі халықтарының этногенез жөніндегі мәліметтерін қорытындылаудың неғұрлым көркем жүйесі — этникалық орналасудың егжей-тегжейін атап көрсету қажет болғанда, не тек Орталық Азияны қамтитын, ал егер Азиядағы оқиғалардың барысы соның Еуропадағы жаңғырығымен байланысты болса, онда бүкіл Еуразия құрлығын қамтитын схематикалық карталар. Ұсынылып отырған схеманың басты міндеті Орталық Азияда VIII ғасырдан XIV ғасырға дейін өткен этникалық өзгерулердің сипаты мен жүйелілігін анықтауда және Азия тарихының жағдайында этникалық одақтастықтың құрылуында конфессиональдық негіздің атқарар ролін белгілеуде болып отыр. Сондықтан схемакарталар, дәлірек айтсақ — чертеж-сызбалар картада бейнеленген халықтар туралы және дәуірлердің арақатысы туралы қажетті

144

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мәліметтер келтірілген мазмұндамамен жабдықталған. Сонымен, тарихи-этнографиялық схема кітаптың негізгі текстін мысалмен сипаттап қана қоймайды, ал оны толықтырып, зерттеушінің қолына ол бұрын басқа жолмен алған тұжырымдарын дәлдеп түзетуі үшін қажетті салыстырмалы аспект (көзқарас) беру арқылы оның дүниетанымын кеңейтеді. <…> Ұсынылып отырған кестеде көшпенділер этногенезінің (халықтардың шығуының) ежелгі кезеңі бейнеленбеген, өйткені ол кезеңге мынадай арнайы зерттеулер бар: «Хунну» және «Хунндар Қытайда». Онжылдықтар

Қиыр Шығыс

Қытайдағы көтерілістер: солдаттар861-870 дың және шаруалардың.

Хуан Чаоның көтерілісі және оның Қы871-880 тайдың екі астанасын: Лоян мен Чаньанды алуы.

Ұлы дала

Таяу Шығыс

Шығыс Еуропа

Батыс Еуропа

Қырғыздардың ұйғырлармен соғысы.

Түрік гвардия – шылары халифтарды алмастырады. Якуб Саф – фаридтің Шығыс Парсыны жаулап алуы Зинжілдердің көтерілісі.

Византияның папа тағынан бөлінуі.

Карл Лысый мен Людовик Немецкий – империяны өзара бөлісуі.

Танғұттар Сягоны құрды, Шато Ордоста.

Якуб Хорасанды басып Гректердің алды, бірақ Бағдадтан арабтарға тойтарылып шабуылы. тасталды әрі өлді. Орнын әмір басты.

Германияны үш бөлікке бөлу және Арслат корольдігінің құрылуы.

Шато Шаньсиді жаулап алды (олар Хуан Чаоны сонда қыТан әулеті тайланып Зинжейлерді қызметіндегі кетті). Қи881-890 шато және басыпдандар татанғұт жаншу. табтар мен әскерлерінің татарларды талқандауы. (шивейлерді) бағындырды.

Грек-болгар соғысы басталды. Печенегтер Қара теңіз маңына келді.

Нормандармен соғыс және Каролингтердің үстемдіктен айрылуы. Эд Парижский.

145

ГУМИЛЕВ Л. Н.

Бахрейндегі қар Печенегтер маттардың гуздарды көтерілісі. Исмаил Тан әулетінің Ембіден 891-900 құлдырауы Түркімения- Самани ға ығыстыр- Әмірді ды. тұтқындады және Таразды басып алды.

Венгрлердің Болгарияға басып кіруі. Печенегтердің венгрлерге шапқыншылығы.

Венгрлердің Паннонияға өтуі. Каталония мен Аквитанияның жекеленуі.

Қолбасшы Чжу Вэнь Хоу-Лян әулетін құрды (Чаньаньда), 901-910 907 жылдан «бес әулет пен он патшалық дәуірі» басталды.

Елюй Амбагань сегіз тайпаны біріктірді. Түріктердің Мауараннахрға шабуылы.

Русьтардың Царьград пен Мазандеранға шапқыншылығы.

Венгрлердің Германия мен Италияға шапқыншылығы.

911-920

Елюй Амбагань дансяндарды, тогондарды және Цзубаны Буидтардың бағындыруаттанысы ға әрекет жасайды, бірақ Шатотүріктері шегіңдіріп тастайды.

Болгарлардың гректерге, печенегтердің Русьқа, арабтардың Грузияға қысымы.

Нормандия герцогтығының құрылуы. Құсбегі Генрихтің Германия королі болып сайлануы.

Еділ бойы бұлғарларының исламға айналуы. Гректердің бұлғарлар менарабтарды жеңуі.

Каролингтерге қарсы «Феодалдық революция».

Қидандар қырғыздарды ОрхонЛи Цун-сюй нан қуып Хоу-Танды шықты және 921-930 құрды. Боқайды бағындыр(Лоянда). ды. Салжұқ исламды қабылдады.

«Аль-омар әмірі» шенінің белгіленуі және халифтер үстемдігіне шек қойылуы.

Қарматтардың Меккені талқандауы. Халифаттың күйреуі.

146

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Хазарлардың алаңдарШи КинХалифат ды, ВизанҚидандартан (шато) Самосаттан, тияны, қидандардың ҚытайМалатиядан, Русьті, пеға басып 931-940 мен одақта ченегтерді Батыс Хоу-Цзиньді кіруі. ПекинАрмениядан жеңуі. құрды. (Кай- ді басып алу. Византияда айрылды. фында) . еврейлерді қуғынға ұшырату.

Немістердің датчандармен, славяндармен, венгрлермен соғысы.

Мәжусилік түріктердің Баласағұнды Қидан алуы. Лю ЧжипатшалыМауаран юань (шато) ғы Ляо – нахрдағы Хоу-Ханьді империясы- шиизм және 941-950 құрып, на айналды Насрдың қидандарды (қытайлаодан бас қуып шықты. нып кетті). тартуы. Нух маңындағы бүлік және өлім жазасы.

Франция королі Людовик IVЗаморскийдің феодалдармен, босқа күресуі.

Го Вэй 960 жылғы төңкерістен кейін Чжао 951-960 Куан-иняСун болған Хоу-чжоуды құрды.

Русьтің Византия мен Бердаға жорықтары.

Саманид Қарлұқтар- эмиратының Ольганың шоқындыдың исламға құлдырауы. рылуы. айналуы. Буидтар Бағдатта.

Герман королі Оттон І-нің, Италияға жо – рығы. Лех өзенінде немістердің венгрлерді талқандауы.

Татарлар Сунменодақта. Бүкіл Сун Оңтүстік амур тайпа- Мысырдың Қытайды ларының 961-970 Фатимиданы бағындыра Ляоға қарсы басып алуы. бастады. көтерілісі жаншылып тасталды.

Византияның Криттегі, Сириядағы және Рим Болгарияда- империясын ғы жеңісі. құруы. Хазар қағанатының құлауы.

Сун Oңтүстік Қытайды және Шань971-980 сиделі шатоны бағындыруын аяқтады.

Печенегтердің Русьқа, болгарлардың Византияға шабуылы.

Газний сұлтанатының құрылуы.

Польшаның Оттон І-ге бағынуы және немістердің чехтармен соғысы.

147

ГУМИЛЕВ Л. Н.

Қидандардың цзубаны талқандауы. Сун елшіҚидандар лерінің сый (Ляо) қытайсыйлауымен 981-990 лықтарға ұйғырлар(Сун) соққы ды қытайға беруде. бағынуға көндіру үшін ұйғырияға баруы.

Сун империясының іріп-шіруі 991-1000 (шаруалар көтерілісі). Христиандарды Қытайдан қуу.

10011010

10111020

Салжұқтардың Бұхара маңына қоныстануы. Халифтің несториан –католикасымен келісім жасауы.

Русстің латындық Батыспен күресінің басталуы. Печенегтермен соғыс. Русьтің шоқындырылуы.

Гректердің Цзубуларболгарлар дың Ляоға Саманидтер- мен Сирияқарсы бүлікшілігі; дің құлауы. дағы арабтарды ол басып жаншылған жеңуі.

Веронадағы имперлік сеймде «гректер мен сарацийлерге қарсы» соғысу ұйғарылды.

Венгерлерді латындық әдет-ғұрып бойынша шоқындыру. Рим — империя астанасы.

Ляоның қытайлармен, корейлерТатарлар мен, ұйғырқидандарға лармен және бағынды. татарлармен соғыстағы жеңістері.

Қарақанидтердің Махмуд Газневимен соғысы.

Византияның Болгариямен табан тірескен соғысы.

Ардуин, маркграф Ивре Ломбардияны неміс императорларынан қорғап қалды.

Цзубу мен дансяндерКорейліктер дің Ляоға қидандарды қарсы тойтарды. көтерілісі; келісіммен тынған.

Қарлұқтар Жәркенттен «Қытай түріктерін» (цзубу) бөліп алды.

Болгарияны бағындыру. Святополк Окаянныйдың жеңіліске ұшырауы.

Ломбард корольдігі императорларының Генрих II-нің сатып алуы.

148

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Германиядағы әулеттердің ауысуы — Конрад II Армения- Франконский ның Визан- поляктарды, тияға Эда Шампанскийді,лютичқосылуы. терді жеңіп, Русьтың Италияға Днепр бойымен басып кіреді, онда бағынубөлінуі шылық шарт(Листвен маңындағы тары туралы шайқас). ең ежелгі са – налатын заң шығарады (ронкельалқабында).

10211030

Ұйғырия үшін қидан- Цзубудың дардың (Ляо) Ляоға қарсы танғұттармен көтерілісі. (Ся) соғысы.

Сирия мен Ирандағы арабтардың әлсіреуі.

10311040

Сяның (танғұттардың) күшеюі және Сунмен соғыс. Госрай-Тубот патшасы.

Русьтың печенегтерСалжұқтарді, Визандың газневидтияның терді жеңуі. – арабтарды жеңуі.

10411050

10511060

Қидандардың (Ляо) танғұттарды (Ся) және қытайларды (Сун) жеңуі.

Салжұқтардың Хорезмді Цзубу Ляоға және Иранды жаулап алуы. жылқылар Қыпшақ жеткізіп беруде. даласы түріктерін исламдандыру.

Цзубу тайпалары мен олардың Ляо мен патшасы Сянің бітімге Ляоға келуі және жылқылар одақтасуы мен түйелер айдап әкелді.

Салжұқтардың Буидаларды және Фатимидаларды жеңуі.

Болгария менСербияның Византиядан бөлінуі. Гуздар ығыстырған печенегтердің Византияға басып кіруі.

Германияның поляктармен, чехтармен, венгрлермен соғыстағы жеңістері.

Қыпшактар мен гуздардың печенегтерді талқандауы. Қыпшақтардың Русьқа басып кіруі. Византияның печенегтермен бітімге келуі.

Шіркеулердің бөлінуі. Нормандияның бірігуі және онын Францияны жеңуі.

149

ГУМИЛЕВ Л. Н.

Қытайдың Танғұтпен соғысы. Тибеттіктердің танғұттарды жеңуі.

Салжұқтардың Иранды жаулап алуы. Армения мен Грузияның талқандалуы.

Қыпшақтардың Русьқа басып кіруі.

Нормандардың Англияны жаулап алуы.

10711080

Қидандардың Шаньсиге, қытайлықтардың — Амдоға жылжуы.

Салжұқтардың Сирияны, Кіші Азияны, Тармизді, Никеиді, Халебті және Мауаран – нахрды бағындыруы. Хасан Саббах Аламутта.

Изяславтың қуылуы және оны император мен папаның қолдауы. Изяславтың қайта оралуы.

Нормандар Оңтүстік Италияны, венгрлер — Белградты басып алды. Генрих IV Каноссада.

10811090

Цзубудың Ляомен бітімі. Танғұттар Могусы соғысты бүкіл цзубу Қытайғаауыстайпа-ларытырды. ның көсемі деп мойындалды.

Нормандардың Эпирге, печенегтердің Фракияға басып кіруі.

Генрих IV нормандармен соғысуда.

10911100

Чжурчжэндердің күшеюі. Ляо қуатының құлдырауы Хотандықтар танғұттарға шабуыл жасады.

Гректердің түріктерді және печенегтер- Бірінші крест ді жеңуі. жорығы. Князьдердің Любечтегі съезі.

11011110

Қидандардың жеңісі. Танғұттар Цзубу қарсыментуботтықластығы тардың одағы қалдықтажәне қытайрын басыплықтардың жаншу. жеңілуі Онғұттарды шоқындыру.

10611070

Цзубулардың Ляоға қарсы көтерілісі. Көсемінің ұсталуы.

Басмалдар мен далидтердің көмегімен Могусыйдың Ляоға қарсы көтерілісі.

Салжұқ сұлтанатындағы жазалау.

Исмаилиттер Сирияда. Триалети түбінде грузиндер түріктерді талқандады.

Гректердің нормандарды жеңуі.

Боэмунданың гректерге қарсы соғысқа шақыруы. Генрих IVнің жеңіліске ұшырауы.

150

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қыпшақтардың гуздарды, печенегтерді және Ақ Вежиді талқандауы. Орыскнязьдерінің қыпшақтарға жорықтары.

Император Генрих V-нің папамен соғысы

Папаның Сугерия императорымен Вормдық конкордаты, Франциядағы корольдік өкіметтің күшеюі.

11111120

Чурчжэндердің көтерілісі, олардың Бохай мен Ляодунды басып алуы.

Цзубулардың соңғы көтерілісі басыпжаншылды (цзубу енді жоқ).

Санжар Газнаны басып алды. Алексей Комнен Кіші Азияны соғысып қайтарып алды.

11211130

Ляо мен Сунның құлауы. Оңтүстік Сун мен Цидің құрылуы. Чжурчжэндер Амдоны бағындырды.

Татарлар мен монғолдар —чжурчжэндердің Кинь (Цзинь) патшаларының тәуелділері.

Исмаилиттердің шабуылы. Қашғар ханы Елюй Даштың қара қытай – ларын талқандады.

Печенегтерді гректердің, түріктерді — грузиндердің талқандауы; Тифлис — Грузия астанасы.

11311140

Чжурчжэндер шабуылының беті қайтарылды. Дунтинху көлі мен Цидегі көтерілісті сунцалардың жоюы

Монғолдар чжурчжэндерді талқандады. Қара қытайлар Ходжент түбінде Махмудты талқандады.

Санжардың Хорезмге жорығы. Халифтың ақ сүйектік өкіметінің бұрынғы қалпына келтірілуі.

Кіші Азияны түріктерден кері жаулап алу. Киевтік Русьтың қыпшақтармен бітімге келуі.

11411150

Оңтүстік Сунның тізе бүгуі және масқара бітім. Киньдегі өлім жазалары.

Монғолдардың Киньмен Түріктер бітімі. Эдессаны Катван жаулап алды. шайқасы. Наймандардың көрінуі.

Ольговичтердің Изяслав ІІ-мен соғысы.

Екінші крест жорығы. Вендтерге қарсы жорық сәтсіз болды.

11511160

Киньдегі іріп-шіру. Дигунайдың өлтірілуі және Оңтүстікке жорықтың болмай қалуы.

Гуздар Санжарды Монғолтұтқынға дардың алды, бірақ чжурчжэнол қашып дерге қарсы кетті. танғұттарСалжұқ сұл мен одағы. – танатының құлдырауы.

Гректердің венгрлерді, нормандарды, крест жорық – шыларын және сербілерді жеңуі.

Барбароссылардың Италияға жорығы. Генрих II Плантагент Англияның королі болды.

151

ГУМИЛЕВ Л. Н.

11611170

Чжурчжэндердің монғолдармен және қытайлармен соғысы. Лунсиндік бітім.

Татарлардың монғолдарға қарсы соғысы. Монғолдық рулықтайпалық одақтың ыдырауы.

Саладин Мысырда Аюбидтер әулетін құрды. Гуридтер газневидтер мемлекетін талқандайды.

Грузиндер Аниді жаулап алды. Андрей, Боголюбскийдің Киевті талқандауы.

Немістердің полаб славяндарына және Италияға жорықтары. Англияның Франциямен, Шотландиямен соғысы және оның Ирландияның бір бөлігін бағындыруы.

Византияның Венециямен ажырасуы және гректердің Мириокефал маңында салжұқ – тардан жеңіліске ұшырауы.

Леньяно түбінде Фридрих І-нің талқандалуы және оның Александр III папамен бітімі.

Император Улу тұсында Кинь Империясында қытайландыруға қарсы шығарылған заңдар.

Керейт хандығы Хорезмнің мен қарақикүшеюі дан ханды(Текеш). ғындағы бүліктер.

11811190

«Толық тыныштық дәуірі»

Темужинді бірінші рет хан етіп сайлау. Монғолдардың татарларды талқандауы.

11911200

Кинь империясының солтүстікбатыс шекарасыныңнығайтылуы.

БолгарларҮшінші крест дың ВизанНаймандар- жорығы. тияны талқандауы дың керейт Хорезмхандығына шахтың Иран және бұл зорлықпен мен Сығанақ- империяты жаулап қол сұғуы. ның бөлшектеалуы. ніп кетуі.

11711180

Крест тағушыларын Тивериадск көлі маңында талқандау және Иерусалимнің құлауы.

Андроник Комиеннің өлтірілуі Фридрих Iжәне вланің бургграфхо-болгар тарды жоюы. патшалығының құрылуы. Гогенштауфен-дердің Неаполь мен Сицилияны жаулап алуы. Ричард I мен Филип II Август арасындағы соғыс.

152

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

12011210

Сунның Киньге қарсы соғысы; бітім. Қидандардың чжурчжэндерге қарсы көтерілісі.

Жамуханы гурхан етіп сайлау. Мон – ғолдардың керейттерді, наймандарды және меркіттерді талқандауы. Ұлы құрылтай.

Хорезмшах Мухаммед Гурларды бағындырып, қара-қидандармен соғысуда.

Төртінші крест жорығы — Латын империясы; Болгариямен соғыс және бітім. Папаның Русьты қоршауға шақыруы.

12111220

Монғолдардың Киньге қарсы соғысы. Пекиннің құлауы.

Күшлікқарақидандардың басқарушысы. Күшліктің талқандалуы мен өлімі.

Венгрлер мен немістердің Мысырға крест жорығы нәтижесіз болды.

Тамараның патшалық құрған кезінде Грузияның гүлденуі.

12211230

Чжурчжэндердің монғолдар мен қытайларға қарсы соғысы.

Монғолдардың Танғұтты жеңіп алуы. Шыңғысханның өлуі және Үгедейдің сайлануы.

Хорезмдіктердің монғолдармен соғысы. Фридрих II-нің крест жорығы. Мұсылмандармен ымыраға келуі.

12311241

Кинь (чжурчжэндер)империясының құлауы. Монғолдардың Сун империясымен даужанжалы.

Елюй Чуцайдың реформасы. Қара – қорымды тұрғызу.

Монғолдардың МонғолдарРусьты, дың Иранды, Польшаны, Армения мен Венгрияны, Грузияны Болгарияжаулап алуы. ны жаулап алуы.

12411250

Үгедейдің қайтыс Монғолдарболуы, дың Күйіктің Сычуань мен сайлануы Хэнаньға және өлімі. басып кіруі. Батыйдың күшеюі.

Людовик ІХ-ның Мысырға крест жорығы және оны мамлюктердің талқандауы; Дамиеттаны беру.

Францияның Нормандияны жеңіп алуы. Альбигой соғысының басталуы.

Француздардың (Бувина маңында) немістерді, фламандықтарды және ағылшындарды жеңуі. Қалқадағы Григорий шайқас. IX папаның Эпир Фридрих IIгректерінің нің шіркеуден Солуниді аластап соғыспен шығаруы. Тевтон ордені қайтарып алуы және Пруссияда. Альбигойлық оларды болгарлар- соғыстың дың талқан- бітуі. дауы. Қаталдық.

Крест тағушылардың Русьқа басып кіруі; Александр Невскийдің оларды тойтаруы.

Литвадағы семсершілердің жеңілісі және олардың Тевтон орденімен бірігуі.

153

ГУМИЛЕВ Л. Н.

12511260

Мөңкенің сайлануы Монғолдармен қайтыс дың Тибетті болуы. бағындыҚұбылай руы және өзін хан олардың жариялады Аннамға және Арықбасып кіруі. Бұқаның көтерілісі.

Мысырдағы мамлюктердің төңкерісі. Людовик IX Палестинаны тастап кетті. Мамлюктердің монғолдарды талқандауы

Русьтағы католиктерді жақтайтын партияның басып жаншылуы.

Гвельфтер мен гибеллиндердің бүкіл Еуропадағы соғысы.

12611270

Монғолдардың Сун империясына шабуылы. Монғол астанасын Пекинге көшіру және оның Юань деген атты қабылдауы.

Иран ильхан – дарына қарсы мамлюктер мен Алтын Орданың одағы. Антиохияның құлауы.

Гректердің Константинополь мен Мореиді кері жаулап алуы.

Карл Анжуйскийдің гиббелиндерді талқандауы. Гогенштрауфендердің апат болуы.

12711280

Ағылшын принці Эдуард ильхан Монғолдар- Хайдудың Абагамен дың Сун Құбылайға одақ құруға империясын қарсы со тырысты. жаулап алуы – ғысының Кресттағушыаяқталды. бас – талуы. лардың мамлюктермен бітім жасасуы.

Татар-орыс әскерлерінің Кавказды басып алуы. Византияның Карл Анжуйский-мен соғысы.

Лион соборы. Рудольф Габсбургтың Чехияны талқандауы.

12811290

Татарлардың Венгрия Мамлюкмен тердің Юань Польшаға Наяның монғолдарды жасаған империякөтерілісі талқандауы. жорықтары сының мен жеңілісі. Үндіқытай Иранда айтарлықНесторианмен Зонд мұсылмантай дық бақылауархипелагын дар жасаған нәтиже ға алынды. бағындыруы. төңкерісті бермеді жою. және Иранға сәтсіз шабуылдау.

АрықБұқаның жеңілісі. Жетісуда Хайдудың күшеюі.

Сицилиялық кештер. Прованстың Арогонмен соғысы. Генуя мен Флоренцияның күшеюі.

154

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

12911300

Монтекорвиноның Пекинге Құбылай келуі. қайтыс Хайдудың болды. Селенгіге Мұрагері дейінгі ша ретінде оның – буылы; немересі Онғұт Темір қалды. әскерлері оларды тойтарды.

13011310

Даостардың шағымы бойынша қытайлықтарды шоқындыруға тыйым салынды. Хан Хайсанды шоқындыру әрекеті.

13111320

Буддашылар Янцзы жағалауларында христиандардың храмдарын тартып алды.

Хайду қаза болды. Шағатай ұлысының әлсіреуі. Бітім. Іс жүзіндегі алауыздық пен жауластық жағдайындағы барлық монғол ұлыстарын жалған біріктіру

Ноғайдың Мамлюккүшеюі тердің және Акраны жеңілуі. жаулап алуы. Тоқты Ильхан ханның ламалармен Ғазанның исламға өтуі. жақындасуы.

Францияның Англиямен соғысы. Ағылшындардың Шотландияға басып кіруі. Арагонның Карл II Анжуйскиймен бітімге келуі.

Бонифация VIII-нің МонғолдарФилипп дың мамлюкСұлумен дау терден Русь Алтын – жанжалы. Сириядағы Орда құра- Папаларды жеңілісі. мында. авиньондық Иоанниттер тұтқындау. Родосты Тамплиербасып алды. лерді қамауға алу.

Алтын орданың Парсы исламға монғолдарыайналуы. ның Буддаалтынордашылар мен лықтарды мәжуситойтаруы. лерді Иранда өлтіру. несторианТверьге монғолдарды қарсы жою. Москваның қолдауы.

Тамплиерлерді өлтіруі. Шотландықтардың ағылшындарды, швейцарлықтардың австриялықтарды талқандауы.

155

ГУМИЛЕВ Л. Н.

Монтекорвино қайтыс болды; Қытайдағы католиктік эпископияның құлдырауы. Пекинде «Орыс полкі құрылды.

Иван Калита Османдардың басқарған күшеюі; МоскваОлардың татар Брусса мен әскерлеНикомерінің дияны басып Тверьді талқандауы. алуы. Москваның өрлеуі.

13311340

Пекинде тұратын алаңдар пападан эпископ жіберуді өтінді.

Бүкіл Италия тек жергілікті басқарушыИльхандар Литваның ларға үстемдігінің Гедимин, бағындыәлсіреуі және Сербияның рылған. монғол— Стефан Петрарка парсы Душан — ақындар хандығының кезінде королі. ыдырауы. Гуманизм. күшеюі. Жүз жылдық соғыстың басталуы.

13411350

Монғолға қарсы бағыттағы «Ақ лотос» және «Майтрен жолын қуушылар» секталарының құрылуы.

Литваға қарсы Сербадарлар Шағатай кұресте (Хорасанда) ұлысының Жәнібек және Сендтер ыдырауы ханның Креси (МазандеМоскваны маңындағы және өкімет ранда) қолдауы. билігінің шайқас. мемлекетГалицияны әмірлер терінің қолына өтуі. поляктарқұрылуы. дың басып алуы.

«Қызыл шүберектілер» көтерілісі — Юань империясының құлдырауы.

Алтын Ордадағы «Ұлы басып тас – таушыОсмандар лық», Галлиполийск өкіметтің жартылай бұзақылар аралын басып қолына алды. көшуі. Москва мен Орда одағының ажырасуы.

13211330

13511360

Людвиг Баварскийдің Римге жорығы нәтижесіз аяқталды.

Пуатье маңындағы шайқас. Жакерия. Францияның уақытша құлдырауы.

156

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Хронология – уақыт жөніндегі ғылым Әдетте хронологиялық кестелерді құрастырған кезде емін-еркін алынған және даталары қойылған фактілерді жай ғана тізіп шығумен шектелу жеткілікті саналады. Алайда бұл ретте сан жөнінен ғана емес, амалының бағыты жөнінде де сипатталатын шама сөзсіз жоғалады, яғни тарих деп аталатын оқиғалардың орын алуының себеп-салдарына байланысты бағыт-бағдары беймәлім болып қалады. Сондықтан, схемаларымыздың қорытындысын шығаруға талпына отырып, біз оқиғалардың тек есте сақтау үшін қажетті дәлме-дәл даталары мен анықтамаларын ғана беріп қой-маймыз, сонымен бірге қандай да бір кезеңдердегі тарих ағымының бағытбағдарын да көрсете аламыз және бұл ретте оның түрлі-түрлі иірімдерін де ескеруге тырысамыз. Мұндағы аздаған ауытқушылықтар өзара бір-бірінің орнын толтыратын болғандықтан да кең көлемде қарастырылған әлеуметтік даму үшін ешқандай маңыз атқармайды. Әйтсе де, тәптіштеп талдау кезінде олардың қаншалықты баржоғын ескеру қажет. Өйткені бізді тек көшпелі феодализмнің генезисі (шығуы мен даму үдерісі) ғана емес, сонымен қатар «пірадар Иоанн патшалығының» не себепті жүзеге аспаған арман болып қалғандығы және өзінің несториондық сенімін жасырмаған Арық-бұғаның, монғол халқы оған жақтас болса да, не себепті патшалық құруы мен өмірінен айрылғандығы қызықтырады. Осы уақытқа дейін біз фактілерді жеке-жеке түсіндіруге тырыстық, бірақ бұл көрнекі қорытынды жасауға апаратын саты ғана ғой. Ал одан әрі, егер біздің табысқа жетуіміздің сәті түссе: тарихи оқиғалардың заңды алма-кезектігі уақыттың міндетті ісі емес пе екен деген сұрақты алға тартуға болады. Алайда бұл тек болашақ зерттеулеріміздің жолындағы тұспалдаушылық қана; ал әлі әзірше, егер біздің болжамымыз дұрыс шықса, онда уақыттың қозғалысы біркелкі емес деп айтуға болады, өйткені бір өңірде өткен оқиғалар хронологиялық өлшем сызықтарында біркелкі орналаспайды, ал бір жерге үйіп-төгіп орналастырылады. Ұсынылып отырған кесте осыған көз жеткіздіреді.

157

ГУМИЛЕВ Л. Н.

ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ КЕСТЕ Мерзімі

Оқиға

Ұғыну

861

Үйғырлар Турфан алқабын, ал қарқұлақтар Қашғарды алды.

Тан әулетінің экспансиясын жою.

880

Хуан Чаоның шаруалар әскерлерінің Лоян мен Чанъанды алуы және көшпелі тайпалар шато мен танғұттардың Тан әулетін қорғауға шығуы.

Тан империясының Қытай және далалық зона болып жіктелуі.

884

Хуан Чао көтерілісін талқандау және Хуанхэ жағалауында танғұт пен шато князьдіктерін кұру.

Даланың Қытайды жеңуі.

907

Елюй Амбагань өзін қидандардың «аспан жіберген императорымын» деп жариялады. Тан әулетінің құлатылуы және Хоу-Лян әулетінің шатоға қарсы соғысы.

«Үшінші күштің» пайда болуы және үш жақты соғыс.

916

Елюй Амбагань қытайлық емес дін ретінде буддизмге рақым етуді жариялады.

Қытайда шет жерліктің бәріне қуғыншылық жасалуы және далада қытайға қарсы теріс көңіл-күйдің өршуі.

920

Қытайдағы монихейлердің (желіге әуестенушілердің) көтерілісі; ол басып-жаншылды.

923

Шатолықтардың Хоу-Лян әулетін құлатуы және Хоу-Тан әулетінің құрылуы.

Шато-түріктерінің біртебірте қытайландырылуы

924

Қидандардың Орхонға дейінгі даланы жаулап алуы.

Қидан хандығының күшеюі.

926

Қидандардың Бокайды жеңіп алуы.

Қытайға карсы күштердің бірігуі.

936

Хоу-Тан әулетінің құлатылуы және қидандар ықпалындағы Хоу-Цзинь әулетінің орнығуы.

946

Қидандар Хоу-Цзиньді басып алды.

158

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

947

Қидан Ляо империясы делініп жаңаша аталды. Шатолықтар мен қытайлықтар қидандарды Қытайдан қуып шығып, Хоу-Хань (шатолық) әулетін құрды.

Қидандарды қытайландырудың басталуы.

951

Қытайлықтар Хоу-Ханьді құлатып, Хоу-Чжоу әулетін кұрды, ал шатолықтар — Бэй-Хань әулеті болып (Шаньсиде), Ляомен одақтасты.

Көшпелілер мен буддизмге қарсы Қытайдағы ұлттық реакция.

960

Сун әулетінің құрылуы.

965—967

Бүкіл Амур маңы тайпаларының Ляоға қарсы көтерілісі; басып жаншылды.

979

Бэй-Ханьді (шато) қытайлықтар басып алды.

982

Танғұттардың Қытайға қарсы көтерілісі.

1000 ша – масында 1007

Христиандарды Қытайдан қуу.

1007

Көшпелілердің (цзубу) Ляомен соғысы.

1008

Танғұттардың ұйғырлармен соғысы.

1009

Керейттерді шоқындыру.

1013/14

Далалық және ормандық тайпалардың қытайландыруға қарсылығы

«Опасыз түріктер» Жәркентке шабуылдады; бірақ қарлұқтар оларды тойтарып тастады.

1015

Тибеттер Сун империясымен бір одақта танғұттарға қарсы аттанды.

1036

Танғұттар Шығыс Ұйғырияны жаулап алды.

1044

Танрұттар Қытайды бітім жасауға мәжбүр етті және қидандардың шабуылын тойтарды.

Танғұттың күшеюі және Қытай мен Ұлы дала шекарасында өзіндік мәдениет құруы.

159

ГУМИЛЕВ Л. Н.

1100

Көтеріліске шыққан көшпелілерді (цзубу) қидандардың талқандауы.

1115

Чжурчжэндердің Ляоға қарсы көтерілісі.

1118

Чжурчжэндер мен қытайлықтардың Ляоға қарсы одағы.

1124

Елюй Дашидың Орхонға шегінуі.

1125

Ляоның құлауы. Чжурчжэндердің танғұттармен бірге одақта Қытайға (Сун) қарсы соғысы.

1129

Елюй Даши Баласағұнды басып алды.

1131

Чжурчжэндердің Солтүстік Қытай мен Шығыс Тибетті жаулап алуы.

1135

Монғолдардың чжурчжэндерге қарсы соғысы.

1137

Елюй Дашидың Ходжент түбіндегі жеңісі.

1139

Хайлинь тауы маңында монғолдардың чжурчжэндерді талқандауы. Қытайлықтардың чжурчжэндерге шабуылы.

1141

Катван жазығында Елюй Дашидың салжұқтарды талқандауы.

1142

Несториандар мен якобиттердің бірігуі.

1143

Қара-қидан хандығы солтүстік шеткейінің бөлініп шығып, онда найман хандығының құрылуы.

1145

Батыс Еуропада «пірадар Иоанн патшалығы» туралы қауесеттің пайда болуы.

1147

Чжурчжэндер монғолдарға алым-салығын төлейтін шартпен монғолдардың чжурчжэндермен бітім жасасуы.

Қытайландырылған қидандардың далалықтарды басып-жаншуы.

Ляо империясының күйреуі. Жергілікті ормандық мәдениеттің (өзіндік ерекше) өрлеуі.

Далалық мәдениеттің жаңаруы және оның өрлеуі.

Шығыс христиандары позициясының күшеюі.

Оңтүстік Қытайды (Сун империясын) aмaн сақтап қалған жеңіс.

160

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

1161

Чжурчжэндердің монғолдарға қарсы қырғын соғысты қайта жаңғыртуы.

1171

Керейт Ванханының қуылуы және қайта оралуы. Монғолдардың тайпалық одағының ыдырауы.

1182

Монғолдардың бір бөлігінің Темужинді Шыңғыс деген құрметті атақпен хан сайлауы.

1196—98

Өрлеу үстіндегі екі халықтың бақталастығы.

Ванханды наймандардың қуып шығуы және Темужиннің көмегімен оның қайта оралуы.

1200

Монғолдардың бір бөлігінің, меркіттердің, наймандардың, ойраттар мен татарлардың Темужинге қарсы бірлесуі. Жамуха гурхан болып сайланды.

«Ұзын арқан, кең тұсау адамдарының» рулықтайпалық дәстүрлерге қарсы бірігіп нығаюы, олардың өзара тартысы.

1202

Темужин мен керейт Ванханының Жамуха әскерін талқандауы.

1203

Темужиннің керейт хандығын жаулап алуы.

1204

Темужиннің найман хандығын жаулап алуы.

1205

Жамуханы тұтқындау және өлтіру.

1206

Ұлы құрылтай және Темужинді қайтадан Шыңғысхан етіп сайлау.

«Ұзын арқан, кең тұсау адамдарының» женісі.

1208

Сібірдің «Орман халықтарын» монғолдардың бағындыруы.

Далалық держава құру.

1209

Ұйғырияның Шыңғысқа өз еркімен бағынуы.

1210

Монғолдардың чжурчжэндермен соғысының басталуы.

1211

Наймандардың көсемі Күшлік қара-қидандар хандығында билікті басып алды.

1214

Қара-қидан хандығында мұсылмандарға қарсы діни қудалаушылықтар.

1215

Монғолдардың Пекинді алуы және чжурчжэндермен келісімге келуі.

Шығыс Азияда гегемондыққа ие болу мақсатындағы соғыстың жалғастырылуы.

Несториандар белсенділінің арта түсуі.

161

ГУМИЛЕВ Л. Н.

1216

Ырғыз өзенінде монғолдардың меркіттерді қыруы және олардың хорезмдіктермен соқтығысы.

1218

Монғолдардың қара-қидандар хандығын басып алуы.

1219

Монғолдардың Хорезмге басып кіруі.

1220

Бұхара мен Самарқандты алу.

1221

Гурганджаны алу (Үргеніш маңындағы).

1223

Монғолдардың Мерваны қиратуы. Қалқадағы шайқас.

1224

Шыңғысханның далаға оралуы.

1226

Елюй Чуцайдың программасын Шыңғысхан мақұлдады.

1227

Монғолдардың Таңғұтты жаулап алуы. Жошының өлтірілуі. Шыңғысханның қаза болуы.

1229

Үгедейдің хан сайлануы

1231

Ноян Шормағанның Жәлел аддинді талқандауы.

1235

Монғолдардың чжурчжэнь империясын жаулап алуы.

1236

Құрылтайда «батыс жорығына» аттану мәселесі шешілді. Бұлғарды алу. Елюй Чуцайдың реформасы.

1237

Рязаньнің құлауы.

1238

Монғолдардың Владимирді алуы. Батыйдың Күйікпен араздасуы.

1239

Монғолдардың Закавказьені басып алуы.

1240

Киевті талқандау, Галицияны бағындыру.

1241

Поляк-неміс әскерлерінің талқандалуы. Үгедейдің қайтыс болуы.

Даланы біріктірудің аяқталуы.

Монғолдардың мұсылмандарға қайта шабуылы.

Монғолдардың ішкі саясатындағы екі ағым күресінің басталуы.

Екі соғыстың аяқталуы.

Монғол саясатындағы екі ағым тартысының одан әрі жалғасуы.

162

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

1242

Венгрияны талқандау. Монғолдардың Еуропадан кері қайтуы. Отчигиннің астыртын әрекеті.

1243

Монғолдардың Кіші Азияны басып алуы. Батый ханның Ярослав Суздальскийді ұлы князь етіп бекітуі.

Күйік пен Батый арасындағы тартыстың шиеленісе түсуі.

1245

Лион соборында Михаил Черниговский монғолдарға қарсы шығуға көмек сұрады.

Орыстардың бір бөлігінің католиктік Европаға бағытбағдар ұстауы.

1246

Күйіктің хан сайлануы; оның православиеге бағыт-бағдар ұстауы. Хан сарайында князь Ярославты оның нөкерлері арасындағы бояриннің жаласымен уландыру. Хан сарайында черниговтық князьдерді өлтіру.

1247

Қашғарияны христиандандыру. Александр Невский мен Андрей Сарайда Батыймен келісімге келеді.

Орыстардың бір бөлігінің Алтын Ордаға бағыт-бағдар ұстауы.

1248

Батыйдың Күйікке қарсы аттануы. Күйіктің қаза болуы. Батый Мөңкенің пайдасына тақтан бас тартты. Папа орыс князьдеріне католиктікті қабылдауды ұсынды

Русьтың татарларға қарсылар (Андрей Владимирский мен Даниил Галицкий) және немістерге қарсылар (Александр Невский) болып екі жікке бөлінуі.

1251

Мөңке хан сайланды. Күйіктің жақтастарын өлтіру.

1252

Неврюйдің Андрей көтерілісін басып-жаншуы.

Монғол ұлысындағы несториандық партияның жеңісі.

1253

Онондағы құрылтай: Оңтүстік Қытай мен Таяу Шығыс мұсылмандарына қарсы жорықтар жасау келісілді. Папаның монғолдарға қарсы крест жорығын ұйымдастыратыны туралы сенім қағазы. Даншел Галицкийдің монғолдарға қарсы соғысы және оған папаның тәж кигізу жорасы.

Православиеліктердің бейтарап қалуында қатоликтер мен мұсылмандардың монғолдар мен армяндарға қарсы шығуы.

1254

Византия мен Сирия елшілері Қарақорымда.

163

ГУМИЛЕВ Л. Н.

1256

Мөңке буддизмнің, ал Арықбұға христиандықтың пайдасына лебіз білдірді. Батый хан өлді, оның ұлы Сартақты мұсылмандар уландырды, оның мұрагері Ұлақшы қайтыс болды.

Гетум I-нің Мөңке ханмен бітімі.

1257

Алтын Орда тағына Берке отырғызылды. Ханым Баракчинаның өлтірілуі.

Алтын Орданың монғол ұлысынан өзінен-өзі бөлектенуі.

1258

Монғолдардың Бағдатты алуы және олардың таяу шығыстық христиандарды қамқоршылығына алуы; Оңтүстік Қытайға басып кіру және буддашыларға қамқоршылық жасау.

Сары (несториандық) крест жорығы.

1259

Мөңкенің қайтыс болуы. Самарқандта Берке әскерлерінің несториандарды кескілеуі.

1260

Таққа отыру үшін Құбылай мен Арық-бұға арасындағы соғыс. Айн-Жалуд жанында Кит-Бұқаны мамлюктердің жеңуі. Крест тағушылар мен папа монғолдар мен армяндарға қарсы.

1261

Алтын Орданың ильханмен қатынасының үзілуі. Сарайда епископиялықтың құрылуы.

1262

Алтын Орданың Парсы монғолдарымен соғысы. Құбылтай Пекиннен жіберген тыңшы чиновниктерді Русьта ұрып-соғу.

1263

Русь пен Алтын Орданың одақ құратыны жөнінде Берке ханмен келісімге келіп, Александр Невский қайтыс болды. Арықбұғаның тізе бүгуі.

1264

Монғол астанасының Қарақорымнан Пекинге ауыстырылуы.

1267

Жетісуды жаулап алған Хайдудың аттанысы.

Бағындырылған халықтар бұқарасының қысымымен монғол ұлысының ыдырауы.

Русьты монғолдар үстемдігінен нақты азат ету.

Өздерін менсінбеген ханға монғолдар қарсыластығын құру.

164

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

1269

Ливон немістері Новгородқа шабуылын «татарлардың атынанақ қорқып» доғарды.

Ұлы Россия мен Алтын Орданың одақтасуының арқасы.

1271

Құбылай өзін «Юань әулетті Қытай императорымын» деп жариялады.

Өз халқына сатқындық.

1274

Ильхан Абага католиктік дінді қабылдауға уәде беріп, мамлюктерге қарсы соғысуға папа мен Лион соборынан көмек сұрады.

1275

Хайду Құбылаймен соғыса бастады.

1287

Наяның крест байрағы астында көтеріліске шығуы.

1293

Монтекорвино Қытайға келді.

1294

Құбылайдың қайтыс болуы.

1301

Хайдудың қайтыс болуы.

1304

Юань империясында христиандықты насихаттауға тыйым салу.

1305

Буддашылар христиандардың Янцзы жағалауындағы храмдарын тартып алды.

1312

Өзбек Алтын Орданы исламға айналдырды.

1319

Парсы несториан-монғолдарының көтерілісін басып-жаншу.

1330

Орыс полкі Пекин маңында пәтерлерге орналастырылды.

1357

Алтын Ордадағы «Ұлы тоқыраушылық». Жәнібектің қайтыс болуы.

1362

Мамайдың төңкерісі және Русь пен Алтын Орданың дәстүрлі одағының үзілуі.

1368

Көтеріліске шыққан қытайлардың Пекинді алуы.

Халықтың армиямен соғысы.

Несториандардың ту сыртынан соғу.

Монғол дәуірі мен несториан мәдениетінің ақыры.

Тәржімалаған Әбілмәжін Жұмабаев, Пернебек Бейсенов

165

ГУРЕВИЧ АРОН ЯКОВЛЕВИЧ (1924 ж.) ТАРИХШЫНЫҢ БАСЫНАН КЕШКЕН ОҚИҒАСЫ І. 40-шы жылдардың орта кезіндегі Мәскеу университетіндегі медиевистика ...Мен бүкіл саналы өмірімде дерлік тарихшы болдым, тарихшылармен аралас-құралас жүрдім және алуан түрлі оқиғаларды басымнан кешірдім. Егер өзімнің тарихпен айналыса бастаған кезім сонау 40-шы жылдардың екінші жартысы екенін, ал қазір жүзжылдықтың аяқ шенінде тұрғанымызды еске алсам, ондай дегенде де белгілі бір тарихнамалық үрдіске тартылған болып шығамын. Кем дегенде соңғы елу жыл бойы, тіпті одан да көп болуы мүмкін, мен осы тарихнамалық үдерістің куәгері және шама-шарқыма қарай оған қатысушы да болдым. Бұл, біріншіден. Ал екіншіден – мұның өзі ерекше елеулі нәрсе – парадигмалардың кенеттен тез өзгеруі менің көз алдымда өтіп жатты. Негізгі міндеттер, принципті қағидалар, әдістемелік нұсқаулар және тарихи таным нәтижесінде алынған нәтижелер өзгерумен болды. Менің студент немесе аспирант болған кезімде біздің істі неден бастағанымыз, ал ұстаздарымыздың немен айналысқаны, сөйтіп, азды-көпті табысқа жете жүріп немен айланысқанымыз немесе айналысуға әрекет жасап көргеніміз, бүгінгі күн тұрғысынан алып қарасақ, шынтуайтына келгенде, өз алдарына мүлде бөлек екі түрлі тарих болып шығады. Ол екеуінің арасында күмәнсіз сабақтастықтың бар екеніне көз жеткіземіз, мұны мойындаудың да, тіпті қатты қадірлеп, жоғары бағалаудың да маңызы зор. Қаншалықты сын тұрғысынан қарасақ та тап осылай екені даусыз. Бірақ қалай дегенде де тарихи ғылым тарихы беттерінің ауысып кеткені де рас.

166

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Өзіме белгілі екеніндей, тарихшылардың өткен жарты ғасыр туралы жазған естеліктері саусақты санап аларлықтай өте аз. Естуімізше, жекелеген мәтіндердің жарық көргені, сондай-ақ жарық көргелі жатқандары бар деседі. Мұның өзі жақсы нәрсе. Бірақ, сонымен қатар, тарихқа әркімнің өз көзқарасы, болып өткен оқиғаларға берер өз бағасы бар. Сондықтан да жекелеген әр түрлі адамдардың жеке дара оқиғалар туралы естеліктерін бір-бірімен салыстырып оқу да белгілі бір қызығушылық тудырмай тұрмайды. Маңдайыма жазылған тағдырымның, сонымен қатар өзімнің ынта білдірген ерік-жігерімнің арқасында мен де оқиғалардың қалың ортасында жүрген болып шықтым, күш қолданудың кейбір оқиғаларына душар болдым. Сондықтан да әлдебіреулердің айтқанынан естуім бойынша емес, жеке өз басымнан кешкен оқиғаларды тікелей өзім айтып, өзім куәлік бере аламын. Әрине, бұл ретте көптеген шектеулер мен түзетулердің болғаны да рас. Өмірбаяндық мемуар жазушының мұндай талаптарға құлақ аспауы мүмкін емес. Жазғандарымның бәрі де болып өткен оқиғалар туралы өз түсінігім, оларға берген өз бағаларым. Сондықтан да олардың субъективті болмауы да, болған оқиғаларды толық көлемінде қамтуы да мүмкін емес. Өйткені кейбір нәрселер есте жақсы сақталады, ал кейбір нәрселер бұлыңғыр тартып, кейінгі кезекке қарай ығысады. Мен олардың бірқатарына ерекше мән берсем, енді бірқатарын онша елеулі нәрсе деп білмеймін. Санадағы қыруар көп нәрсе көз алдыңнан тізіліп өтіп жатады. Бұл – өмірбаяндық мемуарды жазған адамның өз көзқарасы, еске алынып отырған уақыттың әсері болатыны әбден табиғи нәрсе. Өзімнің жеке көзқарасым бойынша, соңғы елу жыл ішінде біздің тарихты білудегі және оны оқытып, одан әрі дамытудағы сабақтастық елеулі түрде үзіліп қалды. Былай деп батыл айта аламын: біздің жастарымыз – студенттер, аспиранттар, тіпті өз беттерінше дербес жұмыс жүргізу тәжірибесіне едәуір ие болып қалды деуге болатын жас ғылыми қызметкерлеріміз де бірқатар себептерге байланысты ең жаңа отандық және дүниежүзілік ғылымның тарихынан не мүлде хабарсыз, не оны өте нашар біледі. Бұрыннан бар ғылыми дәстүрдің бұзылуы мен нақты перспективаның болмауы, менің ойымша, тарихшыларымыздың шын мәніндегі толық құнды жасампаздық танытуына елеулі түрде кедергі келтіреді. Ал олар қазір құлаққа жиі естіліп жүрген немесе бір-бірімен шиеленісе қақтығысып жатқан идеялардың қайдан пайда болғанын, өздерінің жеке көзқарастарын білдірген және оларды қорғап қалған күрескер адамдардың немесе өздерінің мүлде басқаша идеялары

167

ГУРЕВИЧ А. Я.

болғаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған тарихшылардың тағдыры қандай күйге ұшырағанын білу керек. Ал біздің жастарымызға өткен заманды, онда өмір сүрген адамдарды, онда болған оқиғаларды білу, оларды кітаптардан оқу, пікір таластарына қатысу арқылы қанығу жағы жетіспейді. Сондықтан да олар өте аз біледі. Мен мұны өте үлкен олқылық, оның есесін толық толтыру қажет деп білемін. Рас, мен бұл ретте мынадай жағдайға да тап болдым: кейбір жастарымыз таяуда ғана болып өткен ең соңғы оқиғалардың өзін білмейтіні былай тұрсын, тіпті бұл ретте принципті түрде теріс бағыт ұстанып жүр: мұның өзі бізге тіпті де қызық емес, ескі-құсқы ұсақтүйек нәрселермен басымызды қатырудың не қажеті бар, одан да бүгінгімізді, бұдан да қызықты болашағымызды білгеніміз жақсы емес пе? «Өлі жандар өз мүрделерін өздері жерлей берсін!» деуден тайынбайды. Ал мен біздің жастарымыздың арасында бұған қарама-қарсы көзқарастарды ұстанатындар да жеткілікті болар деп үміттенемін. Атап айтқанда, сіздердің осында қатысып отырғандарыңыздың өзі мұның айқын дәлелі бола алады. Оның үстіне, кейбір жастарымыздың нигилистік көзқарасты ұстануы аға ұрпақтың олармен өз тәжірибелерін кеңінен бөлісуіне тіпті де кедергі бола алмайды. Ал ол тәжірибені не істейтіндеріңіз, оған қаншалықты құлақ асатындарыңыз – ол өз еріктеріңіздегі іс. Бірақ маған ол тәжірибе бізбен бірге із-тозсыз жоғалып кетпеуі тиіс сияқты көрінеді. Ал, үлкен өкінішке орай, соңғы онжылдық ішінде көптеген тарихшылар дүниеден озды. Олардың бай тәжірибесі бар еді. Ол тәжірибе жеке адамның ғана емес, сонымен қатар қоғамның да тәжірибесі болатын. Солай бола тұрса да, олардың бұл тәжірибеге баса мән бермегені, жазып қалдырмағаны өте өкінішті – көп нәрсе олардың өздерімен бірге жерленіп, көміліп кетті. Мен өз тарапымнан сіздерге, жастарға, басымыздан кешірген және өзім де тікелей немесе жанама куәсі болған оқиғалар туралы айтып беруім қажет және мұның өзі борышым деп білемін. <…> ІІ. Ғылымның талқандалуы 40-шы жылдардың аяқ кезінде идеологиялық және ұйымдастырушылық маңызы бар деп танылған шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл операцияны бастаушылардың ойынша, әлгі шаралар интеллектуалдық ақыл-ой саласындағы күштердің неғұрлым дұрыс тепе-теңдік балансын қамтамасыз етуі тиіс болатын. Ұлты орыс емес

168

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жазушыларға, ақындарға, суретшілерге, өнер қайраткерлеріне және ғалымдарға, соның ішінде ең алдымен әсіресе еврейлерге қатаң шектеулер қою тәртібі енгізіле бастады. Мұндайда адамдардың ар-намысын қорлайтын, олардың тағдыры үшін, тұтас алғанда мәдениеттің тағдыры үшін аса ауыр зардапты салдарларға толы іс-әрекеттер қолданылатын болады. Әуелі «Батысқа бас ие табынушыларға» қарсы күрес ретінде басталған бұл науқан бірте-бірте шыққан тегі бөтен «қаңғыбас космополиттерге» қарсы күрес науқанына ұласты. Баспасөз беттерінде, радио хабарларында, көпшілік алдында сөйленген сөздерде еліміздің шын патриоттары нағыз орыс адамдары ғана болып табылады деп айрықша атап көрсетілумен болды. Ал бұл екі арада қоғамда демдерін ішіне тарта жасырын сыр сақтайтын, ол ол ма, тіпті белсенді әрекет жасайтын, өздерін жүгенсіз кеткен жандар ретінде сезінетін бейбастақ күштердің бар екені, олардың социализм құрылысына кедергі келтіретіні, «бізге жат біреулердің даусымен» зар илейтіні, тағы басқа да жағдайлар туралы жазылып та, тынымсыз айтылып та жатты. Антифашистік еврей комитетінің жабылуы және оның мүшелерінің қамауға алынуы, партия мен мемлекеттің көрнекті қайраткерлерінің өміріне қастандық жасады деп жан түршігерлік жаламен айыпталған кінәсіз «дәрігерлер ісі», көрнекті артист және қоғам қайраткері Михоэлстің айуандықпен азаптап өлтірілуі сияқты тағы басқа да толып жатқан зұлымдық істер таяуда ғана гитлеризммен бірге біржола жойылды деп саналған «обырлы оба» қоздырғыш бактерияларының біздің елімізде әлі де өміршеңдік танытқанының айқын дәлелі болды. Оның үстіне, бұл науқанның енді ғана жаппай басталған «қырғи қабақ соғыспен» тұспа-тұс келгенін де ұмытпауымыз керек. Көп ұзамай мұның бәрі де Мәскеу мемлекеттік университетінің тарих факультетінде де, өзге факультеттерінде де, тап солай Ғылым академиясында да толық көлемінде орын алып, ашықтан-ашық бой көрсетті. Сталиннің бұл операцияны жүргізуді ойлағанда қандай мақсат көздегеніне қарамай, жоғарыдан берілген тапсырмаларды орындауға құлшына кіріскен адамдар, әдетте орын алатынындай, ең алдымен өздерінің жеке бастарының мүддесіне барынша пайдаланып қалуға тырысып бақты. Әлде соғыстың соңғы кезінде ме, әлде соғыс аяқталған соң ба, жоғары мамандығы бар ғылыми қызметкерлердің, бірінші кезекте профессорлар мен ғылым докторларының жалақысы бірден шұғыл арттырылды, ғылыми мансапқа қызығушылық ақшалай

ГУРЕВИЧ А. Я.

169

қаржы құдіретімен күшейтілді. Ал елдегі күшті күйзеліс жағдайында мұның өзі өте-мөте маңызды еді. Сол кезде мынадай әзіл әңгіме пайда болды: «Еліміздің тарихында «Ұлы өзгерістер жылы» екі рет, біріншісі – орта шаруа ұжымшарға жаппай кірген 1930 жылы, екіншісі – енді «орташа қабілеттілер» докторантураға түсуге жапатармағай ұмтылған кезде, орын алды». Сөйтіп, қайткен күнде де докторлық диссертация қорғаудың пайдасы арта түсті. Өйткені мұның өзі белгілі дәрежедегі жеңілдіктер мен артықшылықтарға ие болу үшін профессордың қызмет орнын алуға тікелей жол ашатын мүмкіндік беретін еді. Ендігі жерде көптеген адамдар өздерінің ғылымға бейімділігі мен қабілеттілігінің қаншалықты екенін емес, қайта ғылымға мүлде жат мүдделерді басшылыққа алып, жанталаса әрекет ететін болды. Бұдан бұрынғы онжылдықтар кезінде орын алған нағыз ғылыми ортада әлі де сақталып қалған қатаң сынақтардан өтудің жоғары этикалық талаптар қою жүйесінің быт-шыты шықты. Ал тарихшыларға келетін болсақ, көп ұзамай-ақ ұлты еврей профессорларды қуғын-сүргінге салу сериясы кеңінен етек алды. Олармен қатар арий қанын бүлдіруге кінәлі емес кейбір басқа адамдар да қуғын-сүргінге ұшырады. Өйткені олардың отырған профессорлық орындықтарын тартып алуды мақсат еткен мансапқорлардың жолына кесе-көлденең тұрып алып, кедергі келтіретіндер тап солар еді. Әуелі студент, содан соң аспирант болған мен де өзіммен замандас өзге тарихшылармен бірге сол бір жексұрын жүгенсіздіктердің талайын көзіммен көріп, басымнан кешірдім. Алғашқыда біз оқиғалардың үнтүнсіз куәгерлері ғана болып едік, кейіннен оларға өзіміз де қатысты болып шыға келдік. Әлі есімде. Тарих факультетінің жалпы жиналысы өтіп жатты. Үлкен мәжіліс залында ине шаншар жер жоқ. Күн тәртібінде бір мәселе – көрнекті профессорлардың бірі Исаак Семенович Звавичтің идеологиялық және саяси тұрғыдан шалыс басқан қадамдары туралы. Звавич Англия тарихы бойынша маман еді. Алғашқыда оның Орта ғасырдағы тарихымен айналысса, кейін Жаңа және Ең жаңа тарихын зерттеуші маманға айналған болатын. Оның оқыған лекцияларын студенттер өте-мөте ынта қойып, қызыға тыңдайтын. Өйткені ол Англияда Кеңес Одағы елшілігінің қатардағы қызметкері, соңынан тіпті Л.Б.Красиннің – Лондондағы алғашқы кеңес елшісінің – жеке хатшысы ретінде ұзақ жылдар бойы тұрып, қызмет істеген болатын. Сондықтан да ол 20-30-шы жылдардағы Англияның саяси қайраткерлерін өзінің бес саусағындай жақсы білетін, Англияның жаңа тарихын алдын

170

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ала белгіленген жалпы желі бойынша оқытып қана қоймай, оны өз көзімен көрген оқиғалардың қызықты деректерімен жандандырып, тартымды түрде баяндап шығатын. Алайда оған тағылған кінә Макдональд туралы айтылған әлдебір әңгімелерге тіпті де қатысты емес еді, мүлде басқаша болатын. Себебі – оның жазған еңбектерінде марксизм талаптарына жауап бермейтін зиянды жат идеяларға қасақана әдейі жол беріліпті-міс. Олай болса, профессор Звавич қандай кінә тағып, аяусыз айыптауға әбден лайық еді. Талқыға салып, аяусыз айыптаудың сценарийі қалай жасалған деңіз. Әуелі партия ұйымының хатшысы сөз алады. Ол тап күресі ушыға шиеленісіп отырған жалпы жағдайды, буржуазиялық идеологияның біздің қатарымызға кіріп алып, іріткі салу үшін жасайтын әрекеттерін еске салып өтеді. Ондай идеологияны тықпалаушы адамдардың атыжөндері аталады. «Жолдастар, біз ондайларға барынша батыл тойтарыс беруге міндеттіміз» деп хабарланады. Осындай «увертюрадан» кейін баяндама жасау үшін сол талқылауды ұйымдастырушылардың біреуіне сөз беріледі. Ал ол профессор Звавичтің зиянды көзқарасын егжей-тегжейлі баяндап, айыптап шығады. Содан соң әлгі сыналып, айып тағылып отырған адамға объективтілік сақтау деген сылтаумен жауап қайтару құқығы ұсынылады. Ал ондай объективтіліктің шылғай жалған екені, әрине, екі бастан белгілі. Звавич ондағы қатысып отырғандардың барлығы сияқты, бұл мәселенің немен тынатынын өте-мөте жақсы түсінген болатын. Әңгіме тіпті де әлдебір мәселеде аяғын шалыс басқан жолдастың қателігін түзеуіне жәрдемдесу туралы емес, оны қайткен күнде де факультеттен қуып шығып, аластау туралы еді. 40-шы жылдардың аяқ кезіндегі жағдайда мұның өзі ол адамды құлдырата құлатудың бастамасы ғана болатын. Содан кейін қамауға алу, жер аудару немесе басқа да азапты жапа шегулер сияқты қатаң шаралардың қолданылуы әбден мүмкін еді. Сондықтан да Звавичтің мүмкін болатын бірден-бір дұрыс тактиканы таңдауына тура келді. Бәлкім, мұның өзі тек оның көзқарасы тұрғысынан ғана дұрыс тактика деп саналмаған шығар. Звавич өзінің қателіктерін мойындауға мәжбүр болды. Бірақ «байқамай қалыппын, жете ойластыра алмаппын, өзімді дер кезінде тура жолға салған жолдастарға шексіз ризамын» деген сияқты себептерді айтып, ақталуға тырысып бақты. Жалпы алғанда, қалай да бас сауғалап, құтылып шығуды көздеді. Біз, жастар, сол бір жасы ұлғайған қарт адамның биік мінбеде тұрып, өзін-өзі айыптап, өткір сын айтуға мәжбүр болғанын көргенде мұның өзі біз үшін адамға тән кәдімгі қасіретті, профессорға де-

171

ГУРЕВИЧ А. Я.

ген күшті аяушылықты сезінумен қатар, белгілі бір дәрежеде тағлым аларлықтай мектеп те болды. Сол бір аса ауыр әсерлер біздің енді-енді қалыптасып келе жатқан саяси санамызға өшпестей із қалдырды. Бізге, дәлірек айтқанда, қазіргі болып жатқан оқиғаларға мұқият көз жіберіп, тереңірек түсінуге әзір жастарға, біздің қазіргі қоғамымыздағы ресми насихаттың күнделікті құлағымызға құйып жүргені сияқты жағдай тіпті де ойдағыдай сәтті емес екенін, елдің өз ішінде іс-қимыл жасап, 1937-1938 жылдардағы оқиғалардың қайталануын көксейтін күштердің бар екенін айдай айқын көрсетіп берді. Ал Звавичтің өлердей өкініш білдіріп кешірім сұрауымен іс біте қойған жоқ. Келесі сөз бір жас жігітке, Халықаралық қатынастар институтының көркем жүзді, сымбатты доцентіне берілді (сөз реті келгенде айта кетейін, ол В.М.Молотовтың туған күйеу баласы болатын). Ол былай деді: «Сіздер қазір ғана профессор Звавичтің сөйлеген сөзін тыңдадыңыздар. Оның сөзінің тіпті де адал ниетпен айтылмағанын, осындағы принципті әділ сыннан қайтсем жалт беріп, құтылып кетсем екен деген мақсатты ғана көздеуге жанталаса тырысқанын айқын аңғардыңыздар ғой деп үміттенемін. Ол өзінің қалай қателескенін әлі де түсінген жоқ немесе түсінгісі де келмейді». Одан әрі Звавичтің көзқарасын жеке-жеке пункттер бойынша талқылау жалғаса түсті, ешқандай дәлелдер келтіріп жатудың тіпті де қажеті жоқ, бәрі де өзінен-өзі түсінікті деген сөздер айтылды. Өйткені берілген «тапсырма» айқын еді – ғылым тұрғысынан алғанда Звавичтің көзін біржола жою, оған аяусыз қатаң әкімшілік шараларын қолданудың қажет екендігін негіздеп беру болатын. Ал Звавичтің одан арғы тағдырының қалай болатынын оның ісімен арнайы айналысатын тиісті органдар ғана шешетіні белгілі еді. Мұндай «сорақы істер» әр түрлі ғылыми мекемелерде барынша жиі жүріп жатты. <…> ІV. Жаңа ізденістер 50-60-шы жылдар, Эренбургтің өте дәл айтқанындай, «жылымық» ала келген уақыт еді. Шынында да, образды тілмен бейнелеп айтқанда, Сталиннің өлімінен кейін сірескен көк мұз еріп, күннің көзі жылы шуақ шаша бастаған болатын. Дегенмен де бұл әлі ұзақ қарғалардың біржола қайта оралғанын білдірген жоқ еді. Ол кез – менің өмірімдегі маңызды кезең. Өйткені отыз-отыз бес жасқа келдім. Бұл ақыл тоқтатып, бәрін де жаңадан әрі елеулі түрде қайта қарайтын, өзімнің бағыт-бағдарымды

172

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

айқындап алатын, кезінде біліп үлгере алмағанымның есесін толтыратын кезім болатын. Ал ондай есесін толтыратын нәрселер тым көп екен. Өздеріңізге әбден белгілі себептер бойынша, отандық ғылымның, соның ішінде тарих ғылымының да, атап айтқанда, орта ғасырларды зерттейтін медиевистика саласының дүниежүзілік ғылыммен байланысы ондаған жылдар бойы үзіліп қалған еді. Соның салдарынан да бізде ең жаңа батыстық тарихи әдебиетке деген қызығушылық жойылған болатын, оған қарап бағыт белгілеу, оны оқып үйрену мүмкіндігі де қалмаған-ды. Егер ондай әдебиеттер біздің кітапханаларымызда бола қалған күннің өзінде де онда тіпті Орта ғасырлар тарихы жөніндегі еңбектер, былайша алып қарағанда, біздің қазіргі заманымыздағы саясатымыздан, кезек күттірмейтін шұғыл проблемаларымыздан соншалықты шексіз алыс және бүгінгі таңдағы үстем идеологиямызға одан қауіп-қатер жоқ сияқты көрінетін. Солай бола тұрса да ол әдебиеттер қатаң бақылауда болатын «тұтқынға алынып», үлкен кітапханалардың арнаулы құпия орындарындағы бөлімдерде ғана сақталатын. Әрине, ондай орындарға кіру үшін әркім өзінің қызмет істеп жүрген орнынан ресми түрде қатынас қағазын табыс етуі тиіс болатын. Бірақ оның өзіне де белгілі дәрежеде шектеу қойылатын. Шетелдік әріптес ғалымдармен жеке дара байланыс орнату деген атымен дерлік жоқ еді. Бізге шетелдік ғалымдар өте сирек келіп тұратын, ал келе қалған күнде олармен емін-еркін сөйлесу, пікір алысу өте қиынға соғатын: өйткені тиісті орган өкілінің құпия түрде қыр соңымыздан қалмай аңдитынын білетінбіз. Онсыз шетелдік әріптестерімізбен тілдесу мүмкін болмайтын. Біз өзімізді үлкейтіп көрсететін әлдебір шынының астында жүргендей сезінетінбіз. Бірақ соның өзінде де жағдайға бейімделіп, шетелдік әріптестерімізбен кездескіміз келгенде әр түрлі тәсілдерді іздеп табуға тырысатынбыз. Егер мен шетелдік тарихшыны өз үйіме қонаққа шақыратын болсам, – ал мен оларды жиі қонақ ететінмін, – онда біздің сөзімізді жасырын жолмен тыңдауға тиісті адамдардың жұмысын шектен тыс көбейтіп, ауырлатып жібермес үшін үйдегі телефонды тіпті басқа бөлмеге алып барып қоятынбыз немесе оның цифрларды теруге арналған айналмалы дөңгелек дискасына қарындаш тығып, аппаратты іске қосылмайтын ететінбіз. Барынша сақтық жасауға, неше түрлі қулық істеуге тура келді. Ал мұның бәрі де өмір сүруді едәуір уландырғаны өзінен-өзі белгілі нәрсе. Солай бола тұрса да ведомстволық бақылаудан тыс, қазымырлық қадағалау сипаты бар

ГУРЕВИЧ А. Я.

173

әрекеттерден аулақ байланыстар бәрібір орын алып тұрды. Бірақ ондай байланыстар, жекелеген тарихшылар туралы сөз етпейтін болсақ, тым интенсивті, қарқынды бола қойған жоқ. Ғылыми тұрғыдан пікір алысудың осы сөздің қалыпты түсінігіне сай келетін кездесулер де өткізілмеді. Халықаралық ғылыми конференцияларға біздегі гуманитарлық білім саласының саусақпен санап аларлықтай аз ғана өкілдері барып жүрді. Әрине, олар ерекше белгілеріне қарай іріктеп алынатын. Ал олардың сол белгілері, оп-оңай түсінуге болатын себептерге байланысты, маңыздылықтың белгілерімен көп жағдайда сәйкес болмай жатты. Оның үстіне, кеңестік тарихи ғылымның өкілдері де, Батыстағы шетелдерде жүргенде де өздерін барлық уақытта бірдей қауіпсіз сезіне алған жоқ. Олар қайда барса да ұдайы құпия қадағалаудың астында болды. Кез келген мамандық иелері екеніне қарамай, әрбір кеңестік ғалымдар делегациясының мүшелері өздерінің арасында әркімнің идеологиялық ұстамдылығы мен саяси қырағылық мінез-құлқы болуына жеке басымен жауап беретін «басшы» ғана емес, сонымен қатар «мархабатты тақсырдың көзі әрі құлағы» болып табылатын жандардың да бар екендігіне ешқандай күмәнданбайтын. Бұлар біздің ғалымдарымыздың әрбір басқан ізін аңдып жүретін, шетелдік ғалымдармен ресми емес өзара әңгімеге көшкен бойда өз міндеттерін бұлжытпай орындауға кірісіп кететін... Бірнеше қызметкер бірге отырып жұмыс істейтін әр бөлмеде, әрбір шағын топтың арасында ұжым мүшелерінің көңіл-күйі, сөйлескен әңгімелері жөнінде «бірінші бөлімге» хабарлап тұруға тиісті құпия міндет атқаратын әйтеуір бір «жансыз» бар болатын. Біз өзіміздің әрбір бөлімшемізде ондай «жансыздың» бар екенін сезетінбіз, бірақ нақты кім екенін біле бермейтінбіз. Сондықтан да қасақана әр түрлі жағымсыз немесе ойдан шығарылған жағымсыз жалған әңгімелер айту арқылы олардың кімдер екенін білуге тырысатынбыз. Шетелге баратын ғылыми іссапарлар туралы шешімдерді бейне бір барлық уақытта бірдей мемлекеттік қауіпсіздік органдары мен жетекші Parteigenossen-дер шешетін шығар деп ойлау тым қарадүрсінділік болар еді деп пайымдаймын. Бір күні Исландия сагалары бойынша Эдинбург қаласында өтуі тиіс халықаралық конференцияға шақыру келді. Шақыру М.И.Стеблин-Каменскийдің және менің атыма жіберіліпті. Михаил Ивановичтың менімен салыстырғанда шетелге «жиі шығып тұратын» артықшылығы бар еді. Бірақ бұл жолы екеуіміз де бара алған жоқпыз. Біздің орнымызға Эдинбургке Тіл білімі институтының ди-

174

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ректоры Ярцева мен тағы бір әйел, – институт партбюросының хатшысы, – және институттың Ленинградтағы бөлімшесінің директоры Десницкая кетті. Осы «үш сымбатты сұлудың» біреуі іссапардан қайтып оралғаннан кейін Михаил Ивановичке: «Конференцияны ұйымдастырушылар бізді барынша жақтырмай қарсы алды» деп шағым жасапты. Себебі өзінен-өзі түсінікті еді – «Шақырылмаған қонақ татардан да сүйкімсіз...» болатын. Тыйым салулар мен қатты қадағалаулар біздің өміріміздің, соның ішінде академиялық ғылым саласының да, ілгері басқан қадамын кері кетіретін керітартпа ескішілдіктің тап өзі еді. Бір естелік мысал келтіре кетейін. Рас, бұл оқиға сәл кейінгі кезеңде – 70-ші жылдар мен 80-ші жылдардың бас кезінде болған еді. – Жалпы тарих институтының халықаралық істер жөніндегі Ғылыми хатшысы Елена Ильинична Агаянц, егде жастағы едәуір еңселі де келісті кісі, менімен ресми емес, жай әңгіме жүргізуге құмар еді. Мысалы, ол шынымен-ақ ашу-ызаға булығып: «Арон Яковлевич, өзіңіз-ақ айта қойыңызшы, мына бір нәрсені қалай түсінуге болады? Төлқұжатымызда әрқайсымыздың ұлтымыз бадырайта жазылып тұр. Ал өзімізді интернационалистерміз деп көкірегімізді ұрғанда да алдымызға жан салмаймыз! Сіз ірі ғалымсыз, бірақ сізді шетелге шығуға жібермейді! Бұл қалай болғаны сонда?» Мен не дерімді білмей қиналғандықтан едәуір үнсіз отырып қалдым. Бұл не өзі, шынымен-ақ шырылдап шыққан жан айқайы ма? Әлде мына үстелдің бір қуысында менің қайтаратын жауабымды жазып алатын бір нәрсенің тұруы да мүмкін болғаны ма? Ол да мүмкін, әбден ықтимал. Мені қорықты деуге болмайтын еді, бірақ үн-түнсіз отырып бәрін де тыңдай беруді мақұл көрдім. Тағы бірде ол маған былай деді: «Сіз білесіз бе, жоқ па – мен байырғы барлаушымын. Мен қазір сізге бір нәрсе көрсетейін». Сөйтті де ол сөмкесінен соғыс кезінде түсірілген бір суретті суырып алып, маған ұсынды. Бір топ офицер – югославиялық және кеңес офицерлері – алқа-қотан тұр. Отарларында екі адам жұбын жазбай би билеп жүр – біреуі маршал Тито, екіншісі – осы отырған Елена Ильинична. Бұл да әскери киім киген екен. Ол әңгімесін жалғастыра түсті: «Сіз білесіз бе, бұлардың – ол бұл жерде басшылар туралы айтып отыр, – иә бұлардың не істегісі келгенін? Бұлар маған өзіміздің қызметкерлеріміздің жүріс-тұрысына мұқият бақылау орнатуды тапсыратынын қалайтынын айтты! Бірақ бұл менің ведомствомның міндетіне жатпайды ғой. Менің мұндағы жұмысым халықаралық қатынастар проблемасына қатысты. Бүкіл ішкі тәртіпке бақылау орнатуға тиісті кадрлар бөлімі бар емес пе?»

ГУРЕВИЧ А. Я.

175

Бірақ мұның бәрі де біздің күнделікті академиялық өміріміздің үстіңгі қабаты ғана болатын. Ең бастысы, тарихшылардың ақылойының тоқырап қалуында еді. Тек жас ұрпақтың ғана емес, сонымен қатар аға ұрпақтың да қазіргі оқырман өкілдері кеңес тарихшыларының 30-50-ші және одан кейінгі жылдарда жарияланған еңбектерін оқу үшін қолға алғанда (егер қолдарына ала қойса) көп жағдайда ыңғайсыздана таңданып, абыржып қалады. Өйткені қазір біздің ол еңбектердің, оларда айтылатын ақыл-ой қисынының деңгейінен қаншалықты алыстап әрі биіктеп кеткеніміз, ол еңбектердің қатып-семіп қалған догматтық қағидалардың шырмауында қаншалықты қалып қойғаны және тарихшыларымыздың, тіпті кезінде өз ісін жақсы білетін барынша ысылған жоғары дәрежелі деген мамандарымыздың ой-өрісі қаншалықты тар болғаны айқын көрініп тұрады! Бұл жерде мен бір-бірінен барынша бөлек, бірақ өзара байланысты екі түрлі жағдайға баса назар аудармақпын. Өйткені бұл жағдайлар кеңестік тарих ғылымының жалпы жағдайын едәуір дәрежеде анықтап отырды. Біріншіден. Идеологиялық бақылаудың күшті кезінде неғұрлым білімді әрі талантты тарихшылар, былайша айтқанда, ішкі эмиграцияға кетуді артық санады. Оларға неғұрлым тар көлемді мамандық таңдау, әдеттегі үйреншікті, бірақ маңызды болуы да мүмкін тақырыпқа құштарлық таныту, дерек көздерімен айналысу, мейлінше нақты сюжеттерді қандай да болсын кең көлемде жинақтап қорытынды жасамай талдау тән еді. Ал кең көлемді терең қорытындылар жасау басталған жерден-ақ сіз идеология үстемдігі саласындағы шырмауға түсетін боласыз. Екіншіден. Міне, мұның бәрі де елімізде қатаң цензураның болуымен өте-мөте тығыз байланысты еді. Ол цензура баспа өнімдері атаулының бәрін мұқият тексеруден өткізіп отырды – газеттер мен ғылыми басылымдардан бастап көркем әдебиет шығармаларына дейін, тіпті бөтелкелер мен қораптардың сыртына жапсырылатын жарнама қағаз мәтіндеріне дейін назардан тыс қала алмайтын. Кеңестік өмір шындығындағы көзге оғаш көрінетін нәрселердің бірі мынау еді: цензура аяқ басқан сайын алдыңнан шығып отырса да, бізде цензура деген атымен жоқ деп жарияланып келді. Автор, әдеттегі қалыптасқан дағдылы ереже тәртібі бойынша, цензормен кездесе алмайтын (бәлкім, кейбір ерекше жағдайларда, сирек те болса, кездескен де болуы мүмкін). Қайда барсаңыз да бізде цензура деген атымен

176

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жоқ деген сыңай танытатын. Ал нақты цензура мекемесі бар болатын – ол Главлит, яғни Әдебиеттің бас басқармасы деп аталатын. Былайша қарасаңыз, мейлінше стерилдендірілген кіршіксіз тап-таза мөлдір атау сияқты. Ал цензор кез келген баспаның оңаша бір жабық бөлмесінде отырып алып, жарыққа шығатын баспа өнімдерін мейлінше қырағы сақтықпен шұқшия оқумен болатын. Егер ол ресми идеологияның талаптарына сай келмейді-ау деп тапқан әлдебір нәрседен әйтеуір бір сезіктене қалса, оны (мен бұл жерде әскери және мемлекеттік құпиялар туралы тіпті де айтып отырған жоқпын), яғни қандай да болсын өзіне күдікті көрінген сөздер мен сөйлемдерді, тұжырымдамаларды, ой-пікірді, қысқасы, өзімізге жат көрінеді-ау деген ортодоксті нәрселердің бірде-біреуін жарық көруге «өткізбей, ұстап қалуы» тиіс. Сонда ол не істейді деңіз? Ол баспаның редакторын өзіне шақырып алып, оған сіз рұқсат етілмейтін мынадаймынадай нәрселерді жіберіп қойыпсыз деп көзіне шұқып көрсетеді. Ал редактор өз кезегінде авторды шақырып алып, оның қандай түзетулер енгізуі тиіс екенін өз атынан сыпайы түрде үйреткен болады. Сонда бәрі де реттеледі дегенді айтады. Ондай цензуралық түзетулердің бәрі де әдетте әншейін ұсақ-түйек нәрселер болып келеді, оларды өзара ымыраға келіп, қандай нәрсені соншалықты турасынан айтпай-ақ, әлдебір тұспалмен, бірақ бәрі де түсінікті болатындай етіп баяндауға болатынына келісумен тынатын. Тұспалмен айтылған мәселені түсінуге болады деген пікір кеңінен етек алған еді. Мысалы, мейлінше анекдот сияқты мына бір жағдайды айта кетейік. Белгілі логик ғалым Ю.Гастев (ол кейінірек эмиграцияға кетіп, шетелде қайтыс болды) Брежнев реакциясы кезінде өзінің монографиясын кітап етіп шығарған болатын. Оның алғысөзінде автор бұл еңбекті жазу барысында өзіне көмек қолын созған әріптестеріне алғыс айтатынын, солардың арасында әсіресе Чейн мен Стокқа ерекше ризашылығын білдіретінін айтқан еді. Кітап жарыққа шығып кеткен соң біреу тұрып, «осындағы Чейн мен Сток деген мырзалар кім өзі? Олар Гастевке қандай көмек көрсетті екен?» деп сұрақ қойған ғой. Сөйтсе, ондай ешкім де болмаған екен. Олардың есімдері «ЧейнСток тынысы» деген медициналық терминнен алыныпты. Ол термин өлім алдында жатқан адамның тыныс ала алмай, жанталасқан халін білдіреді екен. Аталмыш термин Сталиннің денсаулық жағдайы туралы оның өмірінің соңғы күндері үздіксіз беріліп тұрған бюллетеньде қолданылыпты. Олай болса, Гастев Чейни мен Сток мырзалардың атын атау арқылы соңғы демі таусылып бара жатқан тиранды тұспалдап, өз

ГУРЕВИЧ А. Я.

177

тағдырына қатысты «алғысын» білдірген болып шығады. Ол кезде біз мұндай эвфемизмдерді жиі-жиі қолданатынбыз. 70-ші жылдары бірде поэтиканың семиотикалық (таңбалар жүйесін зерттейтін ғылым саласы) проблемаларына арналған конференция болып өтті. Ю.М.Лотманның ұлы М.Ю.Лотман «Годунов-Чердынцевтің поэзиясы» деген тақырыпта баяндама жасады. Конференцияға қатысушылардың бірде-біреуі әлгі ГодуновЧердынцевтің кім екені, оның қайда туып-өскені, қайда тұрғаны, шығармаларының қайда басылғаны және басқа да жағдайлары туралы сұрақ қойған жоқ. Өйткені жиналғандар зиялы қауым өкілдері болатын. Годунов-Чердынцев деген Набоковтың «Сыйлық» деген шығармасындағы кейіпкерлердің бірі екенін айтқызбай-ақ түсінді. Егер әңгіме Набоков шығармаларының үзінділері туралы екені хабарланған жағдайда жоғарыда аты аталған баяндаманың жасалуына рұқсат етілмеген болар еді. Өйткені ол кез Набоковтың атын атауға да, шығармаларын оқуға да тыйым салынған кез болатын. Цензураның назарына ілінбей, оны айналып өтуді, өзінің ойыңдағыны айтып қалуды көздейтін мұндай «ойындар» ол кезде көп қолданылатын. Ресми (немесе құпия жабық есіктің арғы жағында жұмыс істейтіндіктен де жартылай ресми) цензурадан тыс, одан әлдеқайда қаскүнем әрі жауыз, өзіңе өзің цензор болу сияқты «канцерогенді» жағдай да орын алды. Бұл жерде мен мынаны айтуым керек: цензураға өзгелердің бәрінен де авторлардың өздері көп көмектесті. Өйткені олар нені жазып, нені жазбауды, неше түрлі азапты қиыншылықтардан аулақ болу үшін не туралы тікелей тура айтпау керек екенін жақсы білетін еді. Тарихшы тіпті өзінің жазу үстелінің басында отырғанда да әділдігіне ешқандай да ерекше немесе мүлде күмән келтіре алмайтын нәрселер туралы ашып айта алмайтын халге душар болды. Ол өзінің бұрынғы жазғанын оқыған немесе енді жазбақ болған нәрсесін ойланған кезде ақиқаттың немесе оның бұрмалануының өзі ұстанатын белгілі қағидаларын ғана басшылыққа алмайды, сонымен қатар бұл мәселеге бөлім меңгерушісінің де, институт директорының, сондай-ақ олардың үстерінен қарайтын өзге күштердің де, яғни Орталық Комитеттің Идеология бөлімінің және басқа да бірқатар ұйымдардың қалай қарайтынын алдын ала жан-жақты ескеруге мәжбүр болады. Қайдағы бір қолайсыз жағдайға ұрынып қалмау үшін, басын бәлеге шалып алмау үшін ол – мені кешіріңіздер – өзінің ойын өзі кесіп, піштіріп тастаумен де айналысады. Сөйтіп, қоғамдық еңбек бөлінісінің заңдары бойынша, цензор атқаруы тиіс жұмысты автордың өзінің атқаруына тура

178

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

келеді. Сондықтан да ғылыми еңбектер оларды баспаға әзірлеу барысында құлағы кесіліп құнтиған, мұрыны кесіліп шұнтиған шап-шағын бір нәрсеге айналып шығатын. Ал оны көп жағдайда үзіп-жұлып, қиқалап кесетін авторлардың өздері болатын. Бұл жерде мен кеңестік тарихшылардың бәрі бірдей сондай болды дегенді айтпақшы емеспін – олар әр түрлі болды, олардың жазған еңбектерінің тағдырлары да әр түрлі қалыптасты. Бірақ жоғарыда айтылған жағдайлар қалай дегенде де орын алды. Кәдімгі ресми цензурамен және өзіңе өзің цензор болумен қатар, мынадай практика да болды: жауапты редактор немесе баспадағы редактор автордың жазған мәтініне өз жандарынан шығарып, өз қолдарымен қосымша толықтырулар енгізуге құқықты саналатын. Мұндай жағдайда олар әдетте цензураның жалпы қағидаттарын басшылыққа алатын. <…> *** «Жылымық» жылдары кезінде жалпы жағдай едәуір өзгере бастады. Цензура жойылмағанымен де, идеологиялық аппарат өзін жартылай сал болған адамдай сезінді, зәресі ұшып, қорқа бастады. Не үшін «ұстап қалу» мен не үшін «жібермеу», нені жіберу керектігі жөнінде айқын нұсқау болмады. Сондықтан да баспасөз бетіне Орталық Комитеттің Ғылыми бөлімінің көзқарасы бойынша жіберілмеуі тиіс деп саналатын нәрселер бұрынғыға қарағанда әлдеқайда мол мөлшерде өтіп кетіп жүрді. Бәлкім, кабинеттерде, әлдебір тар көлемді кеңестерде бастықтар мен оларға бағынышты қызметкерлер бұл проблеманы талқылаған да, көп жағдайда өз орындарында болмай, жеңіл-желпі ұшқалақ ойлауға жол берген қызметкерлерге ашу шақыра ұрысқан да болар. Солай бола тұрса да, едәуір емін-еркін жағдайда жұмыс істеуге мүмкіндік туды. Бірақ біз белгілі бір қатып-семіп және біржола бекітіп берілген идеологиялық және тарихи-философиялық схемалардың жүйесі бойынша жұмыс істеуге қашаннан дағдыланып қалған болатынбыз. Жалпы ортақ теорияларды, тарихи үдерістердің жалпылама түсінігін біз жасамайтынбыз. Олар бізге аспаннан, жоғарыдан, идеологтар мен бәрін де бас шұлғи мақұлдауға машықтанған философтар тарапынан төмен қарай түсірілетін. Ал біз марксизм-ленинзмнің бұйыра ұсынатын жалпылама тарихи заңдылықтарының нақты көріністерін бейнелеуге тиісті нақты тақырыптарды зерттеп, дайындап берумен ғана айналысып келдік.

ГУРЕВИЧ А. Я.

179

Тарихшы-марксист белгілі бір нақты формация туралы ілімді егжей-тегжейлі айқындап, дәлелдеп беруге, сондай-ақ, ең бастысы, оны нақты материалдармен суреттеп беруге, оны теория тудырған ақылға қонымсыз жүйемен тұтастыра үйлестіруге тиіс болды. Мұндай жағдайда өзіндік ерекшелігі бар бақылаулардың да, дерек көздері саласындағы деректерді өзінше түсіндірудегі ұсақ-түйек жаңалықтардың да орын алуы әбден мүмкін еді. Бірақ оларды қалай түсіндірудің схемасы тарихшыға берілетін немесе, дәлірек айтқанда, оған күшпен таңылатын. Сөйтіп, ол өзінің бақылау жұмыстарын және одан жасайтын қорытындыларын, әлгі схеманы бұлжытпай басшылыққа алуға тиіс болатын. Оның ақыл-ойы жаңа білім көздерін ашудан гөрі «бәрінен де күшті, жеңімпаз ілімнің» дұрыс екендігіне жаңа дәлелдер іздеп табуға бағытталды. Алайда кей-кейде бұл жолда қиындықтар пайда болып отырды. Бұған бір ғана мысал келтірейін. Сол кезеңде «өндірістің азиялық тәсілі» деп аталатын мәселе бойынша пікір таласы қайта жанданды және кейін де жалғаса түсті. Бұл ретте марксистік қағидалармен неғұрлым кемірек қаруланған және өз еріктері өздеріне берілген тарихшылар өздерінің теориялық тұрғыдан дәрменсіз екендігін айқын көрсетті. Кезінде өз кезегінде Маркс те құл иеленуші қоғам феодалдық қоғам, капиталистік қоғам деп шектен тыс еркіндікке жол берген еді – бұл жерде әр тараудың өзі-ақ меншік сипатының қандай екенін, адамдардың меншік иелеріне қаншалықты дәрежеде тәуелді болғанын көрсетіп тұр. Ал «өндірістің азиялық тәсілі» деген термин ондай ешнәрсені білдірмейді, өндірістің тек Азия құрылығында ғана орын алғанын көрсетеді. Алайда өндірістің тап осындай «азиялық тәсілінің» тек Азияда ғана емес, сонымен қатар Латин Америкасында да, Африкада да – тағы басқа қай жерлерде екенін бір Құдайдың өзі білсін – бар екені айқындалды. Сонда мұның өзі қалай екенін Маркс ешқашан және еш жерде түсіндірген емес, шамасы, оны түсіндіріп жатуды қажет деп таппаған да болуы керек. Сонда – біз «бесмүшелік» деп атап кеткен алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленуші қоғам, феодалдық қоғам, капиталистік қоғам, социалистік қоғам жүйесінің Прокруст төсегіне сай келмейтін материалдарды не істеу керек екендігі мүлде белгісіз, түсініксіз болып қалады. Олай болса, «өндірістің азиялық тәсілі» туралы пікір таласынан ешқандай нәтиже шықпайтыны да белгілі еді. Материалға схоластикалық тұрғыдан келудің барынша айқын мысалы, міне, осыдан көрінді.

180

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Әрине, менің бұл сөздерімде қарадүрсін пайымдаудың болуы ғажап емес: тарихшы материалға талдау жасап болып, оны толық көлемінде жайып салған кезде қоғамдық формацияның жалпылама түсініктемесінен кейбір алшақ кетушіліктер аяқ басқан сайын кездесіп отырады. Ал оларды тарих дегеніміз алуан түрлі болады, сондай-ақ жалпы заңдар өздеріне алуан түрлі тап сондай ауытқып, алшақ кетушіліктердің қалың қабатын бұзып-жарып жол табады деп, әрқашан оп-оңай әрі адал ниетпен елеусіз қалдыра салуға да болар еді. Энгельстің пайымдауы бойынша, жалпы тарихи заң іс-әрекетінің векторынан ауытқулардың барлығы да бірін-бірі өзара теңестіріп отырады, ал кең ауқымды негізгі заңдылық бұрынғы белгіленіп, бағыт алған жолымен одан әрі ілгері баса береді. Мұның өзі философияның әлдебір дерексіз қарапайым қағидаларына сай келетін ой болуы әбден мүмкін, бірақ ол тарих туралы білімнің өз табиғатынан және тарихи өмір шындығынан туындамайды әрі оған мүлде сай келмейді. Сіздің бақылаған нақты өзгерістеріңіздің бірін-бірі өзара жойып жіберетін ауытқушылық болып шықпайтынына кім кепілдік бере алады? Бәлкім, бұған керісінше, ол ауытқулардың тұтас формацияның бүкіл болмысбітімін біржола өзгертіп жіберуге алып барып соқтырауы да, сөйтіп, оның теория бойынша болуы тиіс түрінен жалпы алғанда тіпті басқаша болып кетуі де мүмкін шығар? Тап күресінің алуан түрлерін – көтерілістерді, ереуілдерді немесе шаруалардың соларға ұқсас ишара әрекеттерін – қашып кетуін, міңгірлеген наразылығын зерттеу әбден үйреншікті әрі дем беріп, қолдау көрсетіп отыруға лайық саналатын. Наразылықтың барлық түрлері де экономикалық қарама-қайшылықтардан, шаруалардың, жұмысшылардың, сондай-ақ басқа да әлеуметтік топтардың қаналып, күйзелуінен туындаған «тап күресі» деп қабылдағаны әбден табиғи нәрсе еді. (Дегенмен де «әлеуметтік күрес» ұғымы тап күресінің шеңберімен ғана шектеліп қалмайды). <…> *** Сталиннің өлімі, партияның ХХ съезі қоғамның өміріміздегі ғана емес, сонымен қатар ғылымымыздың тарихындағы мейлінше маңызды кезең болды. 50-ші жылдардың аяқ кезінде өзіндік айтар ойлары бар ғалымдар үшін кейбір мүмкіндік туа бастады. Зиялы қауымның өте көп өкілдері, оның ішінде орта буын ұрпақтың тарихшылары да аз болған жоқ – ол кезде біздің жасымыз отызқырықта, кейбіреулеріміз тіпті бұдан да жас едік – әлгі азды-көпті

ГУРЕВИЧ А. Я.

181

мүмкіндіктерді пайдаланып қалуға, көнерген ескі қағидаларды қайта қарауға, жаңа идеялардың негізін қалауға, сол арқылы өздеріміздің тың ойларымызға шұғыл түрде неғұрлым кеңірек жол ашуға тырысып бақтық. Біз тарихты зерттеу ісіне алып баратын неғұрлым тәуелсіз әрі жемісті жолдарды іздестіріп көруге, бәрін де түгел қамтитын, қатыпсеміп қалған догматикалық формациялар теориясының шырмауынан шығуға әрекет жасай бастадық. Сөйтіп, дәстүрлі ескі көзқарастардан қалай арылудың немесе оларды қайтадан басқаша қарастырудың бір-біріне тіпті де ұқсамайтын екі түрлі жолы пайда болды. Оның біріншісі – шын мәніндегі Маркске, Энгельске және Ленинге қайта оралу, олардың ақыл-ой қазынасын Сталиннің қосқан қатпар-қатпар қоқыстарынан тазарту арқылы нағыз идеялық мол байлыққа ие болу керек деп анда-санда жар салған, бірақ өмірмен байланысы жоқ, тек ауада қалқып, естіліп жүрген жарнамалық ұрандардың әсерімен пайда болуы ғажап емес. «Марксті жаңаша оқу керек» деген формула өте жиі қолданылды. Маған бұл жағдай «жылымық» кезіндегі әдістемелік ақыл-ойдың неғұрлым кеңінен тараған бағыты сияқты болып көрінген еді. Әр түрлі конференциялар, семинарлар өткізіле бастады, тиісінше мақалалар да жарияланып жатты. Бұл ретте Марксті шын мәнінде жаңаша оқу жөніндегі ұранның кейбір жағдайларда қызықты нәтижелер беріп қалуы да мүмкін еді. Атап айтар болсақ, Маркстің 1858-1859 жылдары жазған, орыс тіліне әлдеқашан аударылған философиялық-экономикалық еңбектерінің қолжазбалары оның капиталистік өндірістен бұрынғы өндіріс тәсілдері туралы барынша күрделі логикалық пайымдауларын түсінуге ақыл-ой өресі жете бермейтінін тарихшыларымызға мүлде белгісіз қалпында қалып келді. Алайда бүгінгі таңда Маркс пен Энгельстің еңбектерінде баяндалатын шын мәніндегі марксизм сол қалпында сөзсіз қабылдана қоюы екіталай. ХІХ ғасырдың орта шенінде шынайы өмір шындығына сай келетін сияқты болып көрінгені әбден мүмкін қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ілім де, жалпы алғандағы бүкіл тарих философиясы да, базис пен қондырма туралы теория да, өндірістің жаңа тәсіліне көшу жеңімпаз пролетарлық революция табысты өткізілуі барысында ғана жүзеге асырыла алады деген идея да, пролетариаттың үздіксіз қайыршылана беретіні жөніндегі теория да, яғни осы тұжырымдамалардың барлығы да қазірдің өзінде-ақ байсалды байыппен қарастырыла алмайды. Бұлардың мүлде іске алғысыз, дәлелді не-

182

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

гізі жоқ екенін теориялық ақыл-ой ғана дәлелдеп берген жоқ, сонымен қатар өмірдің өзі де айқын көрсетті. Ал Марксті «жаңаша оқуға» бағдар берудің қажеті жоқ деп пайымдаған екінші бағытты ұстанған зерттеушілердің қатары әлдеқайда аз болды. Олар маркстік-лениндік мұраның қысымынан құтылған жаңа теориялық қағидаларды қалыптастырып, тұжырымдауға тырысып көру керек, олардың философияға да, психологияға да, ең алдымен, өзіміз сөз етіп отырғанымыз тарих болғандықтан да, тарихи ақыл-ойға да қатысты болуы қажет деп санады. Ол үшін тарихи үдерістің барысын зерттеуді алдын ала көздеген мақсатқа сай әрі неғұрлым емін-еркін жаңаша жүргізу, есеп жүргізудің басқаша бастапқы нүктелерін таңдап алу керек деп білді. Ал мұның өзі, әрине, Марксті емес, қайта Макс Веберді, Трёльчті, Риккертті және басқа да көптеген ойшылдарды, басым көпшілігінде жаңа, кантшылдық сипаттағы, орасан зор теориялық жұмыстар атқарған ойшылдарды оқу болар еді. Марксизмді ақтап алуды және нағыз Марксті оның шын мәніндегі ең алғашқы таза әрі бай қазынасымен қоса қатарға қайтарып алуды емес, қайта тарихи үдерісті жаңаша түсінуді, ал соның өзінде ең алдымен тарихи таным тәсілдерін түсінуді, әдістемені, гносеологияны, эпистемологияны жаңаша жасауды көздейтін екінші бағыт-бағдардың болашағы неғұрлым зор және елеулі де байсалды сияқты көрінді. Осы бағыттағылардың біреуі мына менің өзім болатынмын. Асығуға тура келді. Алайда асығыстықтың жарға жығып кетуі, жеткілікті дәлелденбеген ұшқары пікірлер айтуға алып барып соқтыруы мүмкін еді. Бірақ бәрібір асығуға тура келді. Өйткені бізде «жылымық кезең» шын мәнінде келді және ол ұзақ мерзімге созылады, сондай-ақ өткен заман әлдебір жаңа жамылғыны бетке ұстап қайта оралмайды деген берік сенім жоқ еді. Жаңа жағдайға әлі де он жылдай үйрене тұрамыз, жаңа ойларымызды содан кейін айта жатармыз деп пайымдауымыздың реті келмейтін. Біз өзімізге соншалықты уақыт беріле қоятыны мүмкін бола қояр ма екен деп күмәнданып жүрдік, тіпті ондай уақыт берілмейді деп ойладық та, өз ойларымызды асығыс айтып үлгеруге тырыстық. Өйткені реакцияның қара бұлты аспанды қайта қаптай қалған жағдайда оған дейін жасап үлгерген нәрсеміз сақталып қалады ғой: қаламмен жазылған нәрсе қанша балталағанмен өшпейді. Мен теоретик те емеспін, философ та емеспін. Мені қызықтырған нәрсе таза күйіндегі тарихи-философиялық проблемалар емес, қайта тарихи үдерістің барысын неғұрлым терең түсінуге мүмкіндік бере алатын күшті дамыған әдістемелік ақыл-ой. Түпнұсқа деректердің ал-

ГУРЕВИЧ А. Я.

183

дына қандай жаңа мәселелерді қоюға болады, бұған дейін қоғамдықэкономикалық формациялар мен өндіріс тәсілдері туралы ілім күшпен тықпалаған нәрседен өзге, өткен заманның неғұрлым объективті көріністерін көз алдымызға дұрыс келтіре алатын нәрселерді алуымыз үшін зерттеу жұмыстарында түпнұсқа дерек көздерінің қандай түрлерін қолданысқа қосуымыз қажет екенін біздің жақсы білуіміз керек. Философтардың «нәр ететін наны» жеке дара алынған ерекше нәрселер емес, қайта тарихи үдерістің барысын зерттеуден тыс әдістемелік проблемалар болып табылады. Оларды тарихи үдерістің жанды да нақты негізі өте сирек қызықтырушы еді, қазір де ілуде бір реттен артық қызықтыра қоюы екіталай. Олар жалпы схемаларды ғана бейнелеп сызады, жалпылама қарапайым қағидалардың формулаларын жасайды және оларды дамыта түседі. Бұл ретте ерінбей-жалықпай, одан-бұдан үзіп-жұлып құрастырумен айналысуы үшін жалпы ортақ нәрселерді емес, өзіндік ерекше тарихи деректерді, «дерекнамаларды» қажет ететін тарихшылардың не жасап жатқандарымен санаспайды да. Ал менің өзімді де тарихшы ретінде қатты қызықтырып келген нәрсе тап әлгі ерекше тарихи деректер болып табылады. Өйткені тарихта, шынын айтқанда, ешнәрсе де қайталанбайтыны айдай айқын. Ол тарихи ерекше нәрсені түсіну үшін және әлдебір синтетикалық схемалар ретінде дұрыс ұйымдастыру үшін зерттеу жұмысының бастапқы кезеңдері қандай болуы керек екені туралы алдын ала терең ойластыру қажет болады. 50-ші жылдардың аяқ кезі мен 60-шы жылдардың бас кезіндегі кеңінен өрістеген пікір алысулардан менің алған серпінді күш берерлік нәрселерімнің бірі, міне, осы еді. Жаңа кеңістіктің іргесін кеңейтуге ұмтылған мен, сөз жоқ, шамадан тыс асығыстықпен бірнеше мақалалар сериясын жазып та, жариялап та үлгердім. Оларда бірқатар аса маңызды проблемаларды талқылауға бел будым. Өйткені ол мақалалар маған негізінен алғанда өзіме қажетті плацдармды тазартып алып, онда жаңаша тарихи зерттеу жүргізуді кеңінен өрістету үшін керек болды. Сөйтіп, әлдебір жаңа ойлардың үміт оты жылтырады. Ол ойлар қалай дегенде де ресми идеологияны сынға алуды көздеді, бірақ, әрине, ол сын бір жағынан едәуір дәрежеде тұспалдап, жұмбақтап айтуды, баспасөз бетінде жарық көруге болатындай сыпайы сипатта жазуды қажет етті. Сөйтіп, мен «қоғамдық-экономикалық уклад» және «өндіріс тәсілі» деген ұғымдардың өзара қатынасы қандай екендігі туралы мәселені қарастырдым. Мұның өзі өндіріс тәсілдерінің ауысуы жөніндегі маңызды да негізгі қағиданың өзіне күмән тудыруға мүмкіндік берді.

184

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Онда мен капитализмге дейінгі кез келген қоғамдық формацияда біз қағидатты түрде көп укладтылық жағдайдың болғанын көреміз дегенді дәлелдеуге, бірақ ол укладтардың қандай да болсын біреуін жеке бөліп алып, сол қоғамның жетекші, формациялық дәрежедегі, негіз қалаушы уклад ретінде қарастыру тарихшы үшін тіпті де жол беруге болмайтын өрескел қателік екенін көрсетіп беруге тырыстым. Мақала «Вопросы философии» журналында жарияланды. Бұл жердегі ең қызықты мәселе менің әлгіндей ой айтуға батылдығымның жеткенінде емес, қайта журнал редакциясының сол мақаламды қалай жариялап жіберуінде еді. Менің бір әріптесімнің айтқанындай, шынында да адамдардың «ақылойында әлдебір абыржыған өзгерістің» болғаны, едәуір идеологиялық сасқалақтап қалудың орын алғаны әбден ықтимал еді. Бәрін де жіпке тізгендей етіп, қатты қадағалап отыратын марксистердің назарына әншейінде іліккен бойда-ақ нағыз қауіпті қастандықтың тап өзі деп табылатын нәрселердің көпшілігі жарияланатын мүмкіндік туды. Мен әлгі мақалада күнә жайлаған жер бетінде ешқандай да қоғамдық-экономикалық формация дегендер мүлде болған емес, олар тарихшылардың ойлап тапқан нәрселері деген батыл пікір айттым. Мен қазір де тап сол көзқарасымнан тайған жоқпын. Әрине, менің бұл пікіріммен келіспейтіндер де табылар. Бірақ олар бұл пікірім үшін тап қазір маған «учаскеге сүйрей жөнелерлік» айып тағыла қоятын болар деген күдік ешкімнің де ойына кіріп шықпайды. Ал ол кезде болса... Сөйтіп, мақала ешқандай кідіріссіз жарияланып кетті. Соңынан сан соғып қалғандар табылды да, мені бұршақтай бораған сынның астына ала бастады. Бірақ айтар сөзім айтылды – болар іс болып, бояуы сіңіп қалған еді. Басқа бір мақаламда тарихи заңдылық туралы мәселені қозғадым. Тарихты ілгері жылжытатын мызғымас заңдар бар, олар да табиғат заңдары сияқты объективті сипатқа ие деген марксистік идея қағидатты түрде алғанда мүлде жалған нәрсе екенін айттым. Өйткені табиғат заңдарының гносеологиялық және онтологиялық мәртебесі тарих заңдарымен салыстырғанда мүлде басқаша. Себебі тарихты адамдар жасайды, бірақ олар, Маркстің сөзімен айтқанда, тарихты өздерінің жасап жатқанын білмейді. Бұл ретте маған тарихтың жалпы заңдары деп аталатын қағидаттарды еске алуымның өзі де жеткілікті сияқты көрінеді. Өйткені ол заңдардың мән-мағынасыз деңгейде жиі айтылып, жұртты ығыр етіп біткеніне кәміл көз жеткізу үшін жетіп жатыр. Мысалы, марксизмнің қайталап айта беретін қағидасы мынадай: өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік қатынастардың өзгеруіне

ГУРЕВИЧ А. Я.

185

алып барып соқтырады; адамдар әлдебір идеяларды қалыптастырудан бұрын күнделікті қарын тойдыратын тамақ табуға мұқтаж болады... Бірақ адамдар әуелі бидай егіп, астық өндіреді. Содан кейін барып оның ойында бидай егу идеясы келеді деген қағиданы кім дәлелдеп бере алады? Ондай идеядан хабары жоқ адамның жалпы алғанда бидай егуі мүмкін нәрсе ме? Тарихшы жалпы тарихи заңдардың қандай қызмет атқаратынын зерттемейді, шын мәніне келгенде, оның мұнымен ешқандай да жұмысы жоқ. Тарихшылар нақты тарихи заңдылықтарды, атап айтқанда, нақты жағдайлар мен оқиғалардың қалай нақты тоғысуын, яғни уақыттың шектеулі бір кезеңінің барысында әрекет ететін әлдебір вектордың жасалуына қалай алып барып соқтыратынын зерттейді. Қысқаша айтқанда, бұл мақаланың шабытты пафосы жалпы тарихи заңдар туралы ілімге тікелей қарсы бағытталған болатын. «Тарихшының басынан кешкен оқиғасы» (1973); «Қоғам өміріндегі заңдылықтың, жүйеліліктің табиғаты туралы, тарихи үдерістің «алдын ала бағдарланып қоймайтындығы» туралы ойлар: яғни дамудың желісі қандай болатынын белгілеуге белсенді түрде қатысатын, өзі сол дамудың өзінің арқасында ғана анықталып қоймайтын әрбір тарихи оқиғаның елеулі маңыз алатындығы туралы; тарихтың дамудың себептері мен желілерін қарапайым «жинақтаудан» ғана көрінбейтін, қайта оларды белгілі бір құрылымға айналдыратын, тарихтың әр түрлі жоспарларын бір-бірімен үйлестіріп отыратынын «көпфакторлылығы» туралы ойлардың барлығы да әрқашан ең басты да маңызды идеяның төңірегіне – адамның әлеуметтік үдерістегі атқаратын ролі төңірегіне шоғырланып келеді. Менің тарихи заңдылық туралы 1965 жылы «Вопросы истории» журналында, содан кейін едәуір өзгертілген түрде «Тарих ғылымының философиялық проблемалары» деген жинақта көшіріп басылған мақаламда бұл мәселелердің көтеріліп, алға қойылуы барынша қарапайым шамалап болжам жасау түрінде ғана болғанына, тіпті өз дәрежесіне дейін жетілдірілмей, атүсті көтеріле салған әрекет деңгейінде қалғанына кейіннен кәміл көз жеткіздім». Сол мақала [...] халықтық демократия елдерінде, тіпті үш ұйқтасам, түсіме де кіріп шықпаған жерде – АҚШ-та жарияланды. Колумбия университетінің бір студент қызы маған сол мақаланы тарих факультеті студенттерінің өздерінің семинарында талқыламақ та болғанын айтты. Алайда студенттердің ереуілі басталып кетуі салдарынан университеттің уақытша жабылып қалуына байланысты ондай

186

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

талқылаудың да, пікір сайысын өткізудің де реті келмепті. Сондай-ақ американ көсемсөзшісі G.Mendel-дің менің сол мақалама (Гулыганың және басқа да кеңес авторларының мақалаларына) талдау жасап, АҚШта жарияланған үш шолу мақалада ерекше назар аударуы да сол кездегі жағдай тұрғысынан алып қарағанда кісі таң қаларлықтай қызық оқиға болған еді. Оның біржақты бұрмалау тұрғысынан берген бағаларын айтпай, былай қоя тұрғанда біздің не жазып, не қойып жатқанымыз сырттан бақылаушының өзі үшін де мейлінше күтпеген нәрсе болып шыққанын атап өткеніміз жөн...». «...Жоғарыда аталған мақалалардың түпкі мақсаты Құдай жаратқан «тарих дөңгелегінің» немесе оның үйреншікті «сорабының» идеяларын теріске шығару болып табылатын еді. Өйткені ол идеядан зор дегенде елеусіз ғана, яғни жалпы бағытты өзгерте алмайтын ауытқулар ғана болуы мүмкін болатын. Сондай-ақ бізге гегельшілдіктен мұра болып қалған тарих телеологиясын (олай болса діни ілім теологияны да) теріске шығаруды көздейтін. Ол сонымен қатар адамның ақылойы мен таным нысаны арасындағы қатынастарда өзара қарамақайшылықтың бар екенін, яғни тарихи білім эпистемологиясының маңыздылығын және өте-мөте күрделілігін ашып көрсетуді де мақсат етті. Нақты тарихты дөрекілендіретін жүйеден арылтуды көздеді. Атап айтқанда, материалдар байлығындағы алғашқы ұстанған бағытбағдарды ой елегінен өткізу құралдарынан енді оған қандай мөлшерде кедергі келтіретін тосқауылға айналған және оны тарихи даму қозғалысының нағыз көрінісі етіп бейнелейтін нәрсеге айналғанын атап көрсету қажет болды. Орта ғасыр тарихымен айналысатын медиевист ретіндегі мен үшін капитализмге дейінгі дамудың өзіндік ерекшелігін атап көрсетудің әсіресе ерекше маңызы бар еді. Өйткені дамудың ол түрін буржуазиялық қоғамның категориялары бойынша бірдей түсіну мүмкін емес болатын Сондықтан да оны дұрыс түсінудің жаңа, әлгі қоғамдарға қолдануға неғұрлым қолайлы да икемді, оларды асыра дәріптеу, шектен тыс тым жетілдіре көрсету қатерінен аулақ, яғни нақты тарихты дөрекілендіретін жүйеге қарсы күресте қолданылатын аппарат, яғни тиімді тетік ойлап табу қажеттігін талап етуге тура келді. Алайда мәселенің бұлай қойылуы капитализмге дейінгі қоғамдардан тек қана «дамымаған» ағзаларды, яғни «адаммен» салыстырғанда бейне бір «маймылдар» сияқты жетілмеген тіршілік иелерін, қазіргі жоғары дамыған қоғамға жету жолындағы әлдебір «әзірлік» сатыларын ғана көруден бас тарту болып табылады. Мәселенің бұлай

ГУРЕВИЧ А. Я.

187

қойылуы прогрестің өткен замандарда орын алған жағдайларға әрқашан жоғарыдан әрі менсінбей жек көрушілікпен қараудың жексұрын әрекетінен біржола арылудың жолы болатын. Мәселенің бұлай қойылуы –адамзат дамуының бір ғана желі бойымен жүзеге асатыны жөніндегі қатып-семіп қалған догмаға қарсы, яғни барлық қоғамдар мен өркениеттер «бірінің желкесінен бірі тізіліп тұратыны» сияқты түсінікке қарсы өшпенділікті барынша өршіту деген сөз. Сайып келгенде, мұның өзі әр түрлі пікірлердің еркіндігіне, параллель жағдайлардың қатар орын алуына, жекелеген қоғамдардың көп укладты болуына жол береді. «Соцэкгиздің» – әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерді басып шығарумен айналысатын осындай бір баспа болған – жасаған ұсынысына жауап ретінде мен оған өзімнің «Тарихтағы адам» деген кітабымның проспект-нобайын бердім. Менің сол өтінішмәлімдемемді оқып шығып, ондай кітап шығаруға болмайды деген сарапшының басқа ешкім де емес, Тарих институтының әдістемелік секторының меңгерушісі Михаил Яковлевич Гефтер екенін естіп-білгенімде қатты таң қалдым. Біздің өзара қатынасымыз жақсы-ақ болатын. Сондықтан да оның өз пікірін ең алдымен менің өзіме айтуына толық мүмкіндігі бар еді. Бірақ ол бұлай істемеді. Бұл мәселені онымен бірге жеке отырып талқылауға менің де құлқым соқпады. Ал арада біраз уақыт өткен соң мен жағдайдың неге бұлай болғанын түсінген де сияқтандым. Михаил Яковлевич, сөз жоқ, дарынды ғалым адам еді. Жаратылысынан жақсы жетекші, қабілетті ұйымдастырушы, ғажайып шешен, тыңдаушыларын қызықтыра баурап алып, олардың ой-пікірін өзіне бағындырып әкетуге өте шебер болатын. Оның мұндай қасиеттерін өзгелер түгел мойындайтын. Сондықтан да ол өзінің айнала-төңірегіндегілерге күшті ықпал ететін. Тарихтың әдістемелік секторының жетекшісі ретінде сол сектор 60-70-ші жылдар шамасында жабылып қалғанға дейін, сөз жоқ, жағымды да оңды роль атқарды. Бірақ ол Марксті, әсіресе Ленинді «жаңадан қайта оқуды» жақтаушылардың бірі еді. Сондықтан да ол марксизмді дұрыс түсіну Лениннің идеяларын және ленинизмнің берген тәжірибесін мұқият ескерген жағдайда ғана мүмкін болады деп білді. Сөйтіп, Михаил Яковлевич өмірінің соңғы күндеріне дейін ленинизмге кәміл сенген лениншіл болды, Владимир Ильичтің идеяларына өле-өлгенше барынша адал еді, одан бас тартуды ойына да ала алмады. Психологиялық тұрғыдан алғанда бұл әбден түсінікті жағдай болатын. Бұл ретте менің төрелік айтар ретім де

188

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жоқ. Ондай адамдар аз емес еді. Ал біздің жүретін жолымыз олардан мүлде бөлек болып шықты. *** ХХ ғасырдың бірінші жартысында позитивизм өзінің ұстанған бағытының басым көпшілігін әлі де сақтап қалған еді. (Оны ақылой дамуының артта қалған, өзіміз толық жүріп өткен кезең деп санау қазір де ағаттық болар еді). Позитивизм дерек көздерінде тарихи ақиқаттың үзінді қалдықтары бар деп пайымдайды. Тарихшы алуан түрлі дерек көздерін неғұрлым көбірек игерсе, оның көз алдында тарихи ақиқаттың үзінді қалдықтары соншалықты мол шоғырланады. Сондықтан да олардың басын біріктіруге, себеп-салдарлы қатарларды, түсініктер тізбегін құрастырып, ұйымдастыруға сеніммен асыға түседі және, сайып келгенде, тарихи дамудың заңдарын дұрыс түсінуге бірте-бірте жақындай береді. Позитивист-тарихшы дерек көздерін тынымсыз іздестірумен болады, оларды жинастырып, талдауға кіріседі, жеке мәселелерден бірте-бірте неғұрлым жалпы ортақ мәселелерді талқылауға көшеді, қорытындылар жасайды, ақыр аяғында заңдарды анықтаудың биігіне көтеріледі. Ол заңдардың марксизмнің айтып жүргеніндей болып шығуы тіпті де міндетті емес. Бірақ ол заңдарды жаратылыс тану және дәлме-дәл ғылымдар зерттейтін табиғат заңдары сияқты талассыз айқын нәрсе деп пайымдауға әбден болады. Солай бола тұрса да батыстық ақыл-ой тарапынан ХХ ғасырдың алғашқы үштен бір бөлігінде-ақ тарихи зерттеудің мүлде басқаша әдістемелік қағидаттары ұсынылды. Неокантшылдық эпистемология идеялары қалыптасты және бекем орынға түсті. Ауыр салмақтың орталығы онтологиядан гносеологияға қарай ауысты. Ендігі жерде ХІХ ғасырдағымен, яғни позитивизм үстемдік еткен ғасырдағымен салыстырғанда тарихшылардың алдына жаңа мәселені шешу міндеті тұрды – тарихты танып-білудің мүмкіндіктері қандай, адамдардың басындағы эпистемологиялық түсінік құралы қандай және оны қалай пайдалануға болады деген сұрақтарға жауап іздеу қажет болды. Виндельбандтың, Риккерттің және әсіресе М.Вебердің еңбектерінде нақты өмір шындығы деп аталатын нәрсеге біздің тікелей қол жеткізе алмайтынымыз айқын атап көрсетілген еді. Олай болатын себебі ол шындықтың атам заманда өтіп кеткендігінде, ал қазір мүлде жоқ екендігінде ғана емес, сонымен қатар олардың қолымызға түскен дерек көздеріндегі іздердің тозып, адам танымастай болып өшіп кеткендігінде, дерек көздерінде мөлдіреген айқындықтың жоқтығында,

ГУРЕВИЧ А. Я.

189

оны мұқият талдап шешіп, түсіндіре білудің қажеттігінде еді. Ал оны мұқият талдап шешу, өткен замандарда болып өткен оқиғаларға дерек көздері арқылы терең бойлап ену, біздің тарихшылардың қолдарындағы түсінік аппаратына, таным құралдарына егжей-тегжейлі терең талдау жасай алған кезімізде ғана мүмкін болмақ. Макс Вебер аса маңызды таным құралы ретінде «ең жоғары тұрпат» туралы ілім ұсынды. Оны қоғамдық-экономикалық формациялар туралы маркстік іліммен салыстырып көрейік. Марксист-тарихшыға түсінік схемасының нобайы тәжірибеден тыс, априорлы түрде алдын ала, тіпті ол материалды зерттеуге кірісуден бұрын берілді. Сондықтан да ол әлгі нобайдың түрін өзгертумен, нақтылай түсумен, әлдеқайда байытумен ғана айналысады. Ал ең маңыздысы, яғни мәселенің мазмұны қандай болуы керектігі, тағы да қайталап айтамын, оған, яғни зерттеушіге, күні бұрын айтылып қойған болатын. Ал, Макс Вебердің айтуы бойынша, тарихшы не істеуі керек? Оның жүріп өтер жолы тіпті бөлек. Тарихшы жалпылама тұжырымдамадан бастайды, тарихи нақты өмір шындығының өзі зерттеуі тиіс үзінді қалдықтары туралы алдын ала түсінікті қалыптастырып, құрап алады. Бұл жағдай – өзіндік «ең жоғары тұрпатты» дәріптеу, тарихи нақты өмір шындығынан жоғары көтеріліп, шарықтап ұшу деген сөз. Мұның өзі «ең жоғары тұрпатты» ілімнің нақ өзі болып табылады. Тарихшы соның негізінде дерек көздерінің қойнауына неғұрлым терең еніп, одан өзіне қажетті нақты материалдарды іздеп таба алады. Ал, алдын ала жасалған болжам мен дерек көздерінің материалдары арасында қарама-қайшы жағдайлар болып, олар ең жоғары тұрпатты ілімді құрайтын түсінік жүйесінің ауқымына сыйыспай әрі үйлеспей жатса, онда не істеу керек? Мұның өзі – зерттеу жұмысының шешуші кезеңі. Бұл сұраққа Вебер былай деп жауап береді: ол материалдар ең жоғары тұрпатты ілімді құрайтын түсінік жүйесінің ауқымына сыйыспайды. Тап сондықтан да оны Іdеaltynus деп атайды кейбір жекелеген жағдайларда ең жоғары тұрпатты ілім жинаған нақты материалдардың бір-бірімен сәйкес келетіндігі байқалып қалады. Бірақ әдеттегі көп жағдайда мұндай сәйкестік тіпті қағидатты түрдің өзінде де бола бермейді. Ең жоғары тұрпатты ілімнің және оны толтыру үшін жинақталған нақты материалдың арасында әйтеуір бір үңірейген ашық саңылаулар әрқашан байқалады да тұрады. Осындай қарама-қайшылық орын алып отырған және құлағына тынымсыз құйылып, санасына әсер етіп отырған жағдайда зерттеушінің не істеуі керек? Мұндай жағдайда марксистік схема бойынша кедергі келтіретін

190

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

нақты деректерді біржола алып тастауға, оларға мүлде назар аудармай, дерексіздендіре немесе жай ғана бұл әдеттегі типтік сипатқа сай келмейді, сондықтан да ол оншалықты маңызды нәрсе емес, қоғамдық формациялық құбылыстардың төңірегіндегі ұсақ-түйек нәрселер, тіпті пайдаланылған құралдың дұрыс көрсете алмаған олқылығы ғана деп түсіндіруге тура келеді. Прокруст төсегіндегі жан қиналып, ажал аузында жатқан кезде осының бәрі де қажет болады. Ал Макс Вебердің пайымдауы бойынша әрекет еткен кезде бәрі де осыған керісінше болып шығады. Егер жинақталған, мұқият талдаудан өткізіліп, жүйеге келтірілген нақты материал ең жоғары тұрпатты ілімнің түсінік жүйесіне қарама-қайшы келсе, онда оның түрін өзгертіп, модификациялауы қажет. Яғни мен зерттеу ісін теріс алғышарттан бастаған екенмін-ау, зерттеудің ендігі барысында азды-көпті, немесе тіпті түбегейлі өзгерістер жасау арқылы қайта жұмыс жүргізуге тиістімін деп ойлап, батыл шешім қабылдайды. Олай болса, ең жоғары тұрпатты ілім дегеніміз жинақталған нақты материалдарды қалай еткен күнде де бағындыру қажет болатын, күні бұрын дайын тұрған схема емес, қайта зерттеу құралы болып табылады. Осы құралдың көмегімен нақты материалдарды жинақтауға, зерттеп білуге, бір жүйеге келтіріп, жалпылама қорытындылар жасауға болады. Бірақ пайдалануға тиісті бұл құрал өз орнымен ғана жұмсалуы тиіс. Ал оның пайдалануға жарамсыз екеніне көз жетсе, оны лақтырып тастау қажет. Менің М.Вебердің жұмыстарымен таныстығым 50-60-шы жылдардың барысында басталды. Ең қиын нәрсе ол еңбектерді оқып шығуда болған жоқ. Өйткені олар біздің кітапханаларымызда бар болатын. Ең маңыздысы қай мәселені қалай түсіну керек екендігін, қай ізбен ілгері басу қажет екендігін айқын білуде еді. Сөз арасында айта кетуге тура келеді, мұның өзі Ресей әлемінен қол үзіп, шетелдерде тұруға мәжбүр болғандардың ғана проблемасы емес болатын. 1911 жылы менің Парижге алғаш рет жолым түсті. Сол жолы Ле Гофф менің баяндама жасауымды өтініп, ұсыныс жасады. Мәжіліс залында «Анналдар» журналы редакциялық алқасының мүшелері түгелдей дерлік қатысып отырды. Мен бұл журналдың редакциясымен көптен бері байланыс жасап, мақалалар жазып тұратынмын. Менің оларға бір жағынан, Макс Вебердің және басқа да неокантшыл неміс ғалымдарының, ал екінші жағынан, Февр мен Блоктың көзқарастары арасындағы ұқсастық пен айырмашылық туралы тақырыпта ғана баяндама жасап беруіме тура келді. Менің кәміл сенімім бойынша, бәріне ортақ бір мәселеге әр түрлі жағынан – біреулер эпистемоло-

ГУРЕВИЧ А. Я.

191

гия деңгейі тұрғысынан, ал екінші біреулер нақты зерттеулер жүргізу деңгейі тұрғысынан келген. Мен баяндамамды жасап біттім. Сонда тұрып бір әйел былай деді: «Сіз бізде басқа да ұстаз ғалымдарымыздың бар екенін ескермедіңіз ғой. Мысалы, Дюркгейм!» деді. Пікір таласы бола қойған жоқ. Ле Гоффтың өзі де аса байсалдылықпен үн-түнсіз отырып алды. Бірақ үнсіз қалуы бәріне де келіскендіктің белгісі емес еді. Иә, Дюркгейм! Ал менің бұл аудиторияда ол туралы айтып жатуым едәуір ыңғайсыз еді. Франция мен Германия бір-бірімен іргелес жатыр. Тап сол жылдары Вебер Германияда жұмыс істейтін, ал Блок Германияда ғылыми іссапармен жиі-жиі болып тұратын. Блок, әрине, Вебер шығармаларын оқығанында дау жоқ. Бірақ одан қандай әсерлер алғаны жөнінде ешқандай дерек сақталмаған-ау, шамасы. Оның «Тарихты мадақтау» деген еңбегінен Вебердің эпистемологиясымен жете таныс емес екендігі айқын байқалады. Сөйтіп, Рейн өзенінің екеуі екі жағалауындағы француз «анналшылары» мен неміс неокантшылары арасында өзара байланыстың болғаны байқалмайды. Қазір біреулер маған Демулен атты француз тарихшысының М.Блокқа арналған кітабын оқып береді. Ол тіпті таяуда ғана жарияланған материалдарды пайдаланыпты. Фашистер Францияны басып алған кезде М.Блоктың мұрағат материалдарын тәркілеп, Германияға алып кеткен болатын. Ал соғыстан кейін сол материалдар Мәскеуден бір-ақ шықты. Ішінара ма, толық па – ол жағын біле бермеймін. Әйтеуір, көптеген қызықты да құнды материалдардың бар болғаны рас. Демуленнің кітабынан маған әдістемелік тұрғыдан алғанда тарихтың кейбір түбегейлі мәселелері жөнінде Блок айтып кеткен аса маңызды пікірлерін оқып берген болатын. Бірақ оның бұл пікірлерін өзі аяқтай алмай кеткен «Тарихты мадақтау» деген кітабынан кездестіре алмадым. Демулен Германиядағы неокантшылдық желісі мен Франциядағы Блоктың желісі арасындағы өзара жақындасуы туралы кейбір пікірлерін айтып өтіпті. Тап сондай пікірді Парижде болған кезімде мен де айтқан болатынмын. Неокантшылдық әдістемеде тарихи ұғымдардың зерттеу жұмыстарында пайдаланылатын құрал ретіндегі ролі әдеттегіден тыс мейлінше табандылықпен атап көрсетіледі. Ал мұның өзі тарихи таным ісінде шын мәніндегі революция боды. Қазіргі тарихи білімнің өмірге келген уақытын неокантшылдық еңбектердің жазыла бастаған кезінен бастау алады деп көрсетуге әбден болады. Табиғат туралы ғылыммен салыстырғанда тарих ғылым ретінде білімнің дербес саласы деген

192

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мәртебені неокантшылар позитивизмнің қағидаттарын және нақты материалдарды ой елегінен өткізуге кедергі келтіретін, бәрін де қамтитын схемаларды жойған кезден бастап алды. Бұл жердегі қызықты нәрсе қандай? Неокантшылар өздерінің осы идеяларын дамытып жатқан тап осы кезде француздардың тарих ғылымында Эмиль Дюркгеймнің, Анри Беррдің және басқа да бірқатар әлеумет танушылардың, философтардың, теоретиктердің тікелей немесе жанама ықпал етуімен орта ғасырларды зерттейтін тарихшымедиевистердің, сондай-ақ Ренессанс дәуірін және Жаңа заманның бастапқы кезеңін зерттейтін мамандардың алғашқы еңбектері жарық көре бастады. Ол еңбектерде неокантшылардың ықпалынан тыс және ең жоғары дәрежелі тұрпаттар туралы тиісті білімнің болуымен ғана тарихи зерттеулердің жаңа бағытының туа қалуы екіталай нәрсе еді. Ол бағыт «ментальдықтар тарихы» деген атпен белгілі болды, ал арада он жылдай уақыт өткен соң «тарихи антропология» деген мәртебені иеленді. Бұл бағыттағы тарихшылар неокантшыл теоретиктер сияқты тарихи зерттеулер жай ғана деректер жинауға арқа сүйемейді деген пікірді басшылыққа алады. Бұл жаңа ағымның негізін қалаушы Марк Блок пен Люсьен Февр тарих ең алдымен өз заманының проблемаларын зерттейді деген қағиданы баса көрсете келіп, тарихнама «жинаушылыққа» қарсы, сондай-ақ жалпы алғанда позитивистік оқиғалы тарихқа қарсы барынша батыл шайқасты. Сөйтіп, Еуропаның гуманитарлық және жалпы ғылыми ақыл-ой жүйесінде едәуір ортақ қозғалыс өріс алды: ендігі жерде Эйнштейннің және классикалық емес физиканың, математиканың басқа да пәндердің көрнекті өкілдерінің еңбектері жаңа сананың, жаңаша ғылыми ойдың символы саналды. Сананың жалпылама жаңа мақсат-мұраттары тарихи танымның жалпылама жаңа негіздерінің қалануына алып барып соқтырды. Кеңес Одағының тарихшылары үшін бұл «Коперник төңкерісі» (аталмыш жаңалық кейінірек батыс тарихнамасында осылай аталып кеткен болатын) құлыптаулы жеті қабат темір сандықтың ішіне тығып тасталған құпия кітап тәрізді қол жетпес нәрсеге айналдырылды. Блок пен Феврдің шығармалары сонау 20-шы жылдардың өзіндеақ жариялана бастаса, олардың неғұрлым күрделі де іргелі еңбектері 30-шы жылдардың аяқ кезі мен 40-шы жылдары, ал Феврдің кейбір кітаптары 50-ші жылдарда жарық көрген болатын. Алайда біздің елімізде ол еңбектерді тарихшылардың тар көлемдегі шағын тобының ғана оқи алатын мүмкіндігі болды. Бірақ өздерінің лекцияларында ол

ГУРЕВИЧ А. Я.

193

еңбектер туралы ештеңе айта алмайтын, олардың авторларының аттары көп жағдайда атала қоймайтын, ал атала қалса, сын тұрғысынан ғана аталатын. Аталмыш француз ғылымдары қаншалықты көрнекті тарихшылар бола тұрса да, қалай дегенмен де, ол кездегі көзқарас бойынша, «буржуазиялық» ғалымдар деп саналатын. Сондықтан да оларға соншалықты қатаң сақтықпен қарауға тура келетін. Осыған байланысты бір мысал келтіре кетейін. Жасы жиырма бес-жиырма жетілердегі жас тарихшы А.И.Неусыхинге М.Вебердің еңбектері орасан зор әсер етіпті. Сөйтіп, ол өзінің мақалаларында Вебер туралы кеңестік оқырмандарға кеңірек айтып беруге бел буады. Адамзаттың алдыңғы қатарлы басқа да барлық ақыл-ой жетістіктері сияқты, Вебердің еңбектерін де оқып-үйренуге тиістіміз деп пайымдайды. Ал мен Неусыхиннің сол мақалаларын оқыған кезде мынадай бір нәрсені айқын аңғардым: Автор Веберді Маркске соншалықты жақындата түсуге, ол екеуінің көзқарасындағы көзге бадырая көрініп тұрған қарама-қайшылықтарды жуып-шайып, тігісін жатқыза баяндауға, бізде қолдануға болатын етуге тырысып бағыпты. Солай бола тұрса да алған бетінен қайтпайтын ортадокстар оны жалма-жан өткір сынның астына алды. Ғылыми білім қалай дамиды? Ғылыми мектептердің қабырғасында ғалымдардың дәстүрлі проблеманы және тиісті материалдарды түбегейлі тауыса зерттеуі арқылы бірте-бірте дамиды деген түсінік бұрын да бар болатын, шамасы, қазір де солай болуы керек. Олардың осылай тұйыққа тірелуді сезінуі жаңа проблемаларды қалыптастыруға, жаңа көкжиектерді ашуға мәжбүр етеді. Міне, сол кезде олар талдау жасаудың басқа, неғұрлым биік деңгейдегі кезеңіне көтерілеміз десті. Менің жеке өз басымнан өткерген тәжірибем мен әріптестерімнің тәжірибелерінен байқағандарым бұған тікелей қарама-қарсы екенін барынша ашық айтуға тиістімін. Біз кабинетіміздің шеңберінде алдымызға контурлы карталарды жайып салып, бір орында табандап тұрып алдық, жаңа проблематикаларға ұмтылуға мұршамыз келмеді. Ал, сайып келгенде, егер біздің кейбіреулеріміз, мысалға алатын болсақ, мына менің өзім, бәрімізді тұтқында ұстаған қоршауды байырғы ескі кәсібімізбен айналысудың барысында әлдебір проблемаларды қалыптастыра білгендіктен бұзып шықтық дей алмаймыз. Тарихи ғылымға жаңа проблемалар ХХ ғасырдың бірінші жартысы мен орта кезінде гуманитарлық ғылымның өзге саласынан ауысты. Тарихи ғылымның өзі тұйыққа тірелді. Бірақ неғұрлым ақылды дана тарихшылар ақырында мынадай жағдайды байқады: өмірде дәл

194

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мағынасындағы тарихи таным ғана емес, сонымен қатар археология да, этнология да (немесе соңғы кезде Батыста антропология деп аталып жүр), бірқатар өзге ғылыми пәндер де бар болып шықты. Сөйтіп, олар мәселеге пәнаралық тұрғыдан қарауға көше бастады. Мұның өзі бертін келе әлдебір сиқырлы сыры бар нәрсеге айналды да, бұған дейін бір орында табандап тұрып қалған өте қиын жағдайдан жұлқына шығып кету мүмкіндігі туды. ХІХ ғасырда және әсіресе ХХ ғасырда – отаршыл империялардың қатары ыдырап, құлай бастаған кезден бері қарай – этнография ерекше дамыды. Алғашқыда оның зерттейтін пәні «артта қалған» халықтардың (ол кезде олар осылай аталатын) тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқын қарапайым бақылау ғана болды. Бірақ кейіннен ол жоғары мәртебеге қол жеткізіп, антропологияға, яғни ежелгі ескі қоғамдардың ішкі құрылымдарын ашып көрсетуге, олардың қалай жұмыс істегенін қамтамасыз еткен психологиялық және әлеуметтік механизмдерді ашып беруге, сондай-ақ олардың қызмет түрлерінің қазіргі еуропалық қоғамдардағы қызмет түрлерімен салыстырғандағы ерекшеліктерін айқындауға тырысқан ғылымға айналды. Леви-Стросстың және басқа да этнологтардың іліміне сәйкес қарастыратын болсақ, сол ежелгі ескі қоғамдардың және Еуропа мен Солтүстік Американың қазіргі қоғамдарының арасындағы басты айырмашылықтардың бірі олардың соңғысының «ыстық» қоғамдар, ал ежелгі ескі қоғамдардың «суық» қоғамдар болуында көрінеді. Бұл дихотомияның (екіге бөлудің) қаншалықты негізінің бар екені басқа мәселе. Бұл жерде оны қарастырып жатудың қажеті жоқ. «Ыстық» қоғамдағы адамдар қазір өздерінің белгілі бір тарих кезінде өмір сүріп отырғандарын және бұдан бұрынғы кездерде барлық уақытта бірдей тап қазіргідей болмағандарын, ал алдағы кездерде де қазіргісінен басқаша болатынын жасқы біледі. Өйткені әлгі қоғамдар ұдайы өзгеріп отырады, тарихи дамудың үдеріс қарқынына қарай адамдар тарихтағы қозғалысты жете сезіне алады, векторлық бағыттағы қозғалыстың бар екенін айқын аңғарады. Ал «суық» қоғамдар этнологтардың зерттейтін тақырыбы болып табылады. Ол қоғамдар өте баяу дамиды, ескі өмірден тістеніп айырылғысы келмейтіні сонша, тіпті олардың әлеуметтік, психологиялық, мәдени негіздері керітартпа сипатта болады, ондай қоғам мүшелерінің санасында өткен замандағы бір ғана бастауға мәңгілік қайта оралу туралы, өте жай қимылдайтын сылбырлық туралы, ал қазіргі тайпалардың немесе тайпалар одағының жағдайы шамамен алғанда сол баяғы адамдар жаратылған кездегісінен өзгере

ГУРЕВИЧ А. Я.

195

қоймағаны туралы ойлардың үстемдігінен тіпті арыла алмайды. Ол қоғамдар тарихты субъективті түрде емес, объективті түрде бастарынан кешіреді деп біледі. Бір жағынан, антропологиядағы немесе этнологиядағы, ал, екінші жағынан, еуропалық материалдарды зерттеуге негізделген тарихи еңбектердегі жұмыс жүргізу әдістерінің, дерек көздеріне талдау жасау тәсілдерінің әр түрлі болып келетіні әбден табиғи нәрсе. Антрополог әдетте тірі адамдармен істес болады, олардың арасында етене қарым-қатынаста бола жүріп, жұмыс істейді, олардың тілін үйренеді, далалық жерлердегі зерттеу жұмыстарын жүргізеді, сол бір әлеуметтік және адами құрылымдарға батыл еніп, сол адамдардың дүниетанымының жүйесін, құндылықтарының жүйесін, өмірдегі дағдылы әдет-ғұрыптарының жүйесін ішкі жағынан алып талдайды, сол кездегі дүниенің көрініс бейнесін қайтадан қалпына келтіріп, көз алдымызға елестетуге тырысады. Ал тарихшының иелігінде тек мәтіндер, археологиялық қазба материалдар мен басқа да заттардың қалдықтары ғана бар. Ол осыларға талдау жасау көмегімен әлгі адамдардың қалай өмір сүргенін, олардың дүниені қалай түсінгенін, табиғатқа қалай қарағанын, бір-бірімен қандай қарым-қатынаста болғанын, о дүниелік күштер туралы тағы басқа да жәйттер жөнінде не ойлап, не істегенін белгілі бір дәрежеде түсініп білуге тырыса алады. Алайда Блок пен Февр 20-шы және 30-шы жылдардың кезеңінде антропологтардың баяғыдан бері пайдаланып келе жатқан сұрақтар тізімнің «ыстық» халықтардың еуропалық тарихын зерттеп жүрген медиевист үшін тіпті де жат, бөтен, иррелевантты (алмастыруға болмайтын) нәрсе емес екенін алдын ала болжап білді. Ерте және Классикалық Орта ғасырлар кезіндегі Еуропа аумағын мекендеген адамдар өмірінің ерекшеліктеріне сәйкес түрі өзгертілгені өзінен-өзі белгілі бір сұрақтарды тарихшының да пайдалануына бола алатын еді. Бір мысал келтірейік. «Суық» қоғамдардың халықтары уақыттың желілік ағыны дегенді – өткен заманның бүгінгі, бүгінгі заманнан болашақ заманға өтуі дегенді білмейді. Олар үшін бәрі де бір шеңбердің бойымен жүріп отыру арқылы пайда болады, М.Элиаденің сөзімен айтқанда, «мәңгілік қайталану туралы аңыз» болып табылады. Уақыт категориясын өзінше түсіндіру сол қоғамға тән құрылым құруға қажетті құрамдас бөлшектердің бірі болып шығады екен. Ал еуропалық тарихта ше? Бұған дейін уақытпен байланысты нәрселер олардың техникалық жағынан ғана зерттеліп келген еді: сағаттың қалай ойлап

196

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

табылғаны, олардың ХІІІ ғасырдың аяқ кезі мен ХІҮ ғасырдың бас кезінде үлкен шіркеулер мен қалалық ратушалардың мұнараларына қалай орнатылғаны, уақыттың сағат арқылы қалай өлшене бастағаны және басқа да жағдайлары зерттеліп келген болатын. Сонда уақыт тұжырымдамасы туралы мәселенің, Орта ғасырларда Еуропаның «ыстық» қоғамдарында үстем болып келген мәселенің күн тәртібіне қойылуға шынымен-ақ құқығы жоқ па? Уақытты жеке адам немесе әлеуметтік топ, немесе бүкіл әлеуметтік үлкен қауым қалай сезіне алмақ? Бұл мәселе ақыры күн тәртібіне қойылды. Сөйтіп, Ерте және Классикалық Орта ғасырлар кезіндегі еуропалықтардың уақыт туралы түсініктері мен Жаңа қалыптасып, Ең жаңа заманда одан әрі дамып келе жатқан түсініктердің бір-бірінен мүлде алшақ екені белгілі болды. Шамасы, мұның өзі дүниені жалпы қалай қабылдаудың өзіндік ерекше құрылымына байланысты болса керек. Уақыт категориясының соңғы жағынан басқа да проблемалар туындап, тізіле түседі. Мысалы, тарих және оның мәнін терең түсіну, тарихи және рулық естеліктер, тірілер әлемі мен өлілер әлемінің бір-бірімен өзара қатынасы (мұның уақыт қозғалысы туралы мәселеге тікелей қатысы бар), сондай-ақ басқа да сюжеттердің кез келген гуманитарлық білімнің түбегейлі терең мәселесіне дейінгі толып жатқан кешендері, яғни әлеуметтік және мәдени институттардың белгілі бір жүйесіндегі адамдар дегеніміз кімдер, адам және оның табиғаты туралы не ойлауға болады, ол адамның өзі туралы қалай ойлайды деген сияқты проблемалар. Ал антропологтар баяғыдан бері қарастырып келген мәселелердің көпшілігі ендігі жерде медиевистердің проблематикасына тікелей қатысты болып шықты. Тарих ғылымы адамның дүниені қалай қабылдау жүйесін зерттеуге ден қойды. Адамның санасында әбден рефлекстендірілген, қисынды тұжырымдалған, философиялық тұрғыдан ой елегінен өткізіліп, мәнмағынасына көз жеткізілген немесе қайтадан ой елегінен өткізуге болатын категориялармен қатар кез келген адамда болатын, оның қандай да білім деңгейіне мүлде тәуелсіз өзіндік жұмбақ құпия деңгейі деген де бар. Мұның өзі, бір қарағанда, әлдебір ретсіз былыққан түсініктер, сезім арқылы алынған әсерлер, дүниені қалай қабылдау туралы ойлар сияқты болып көрінуі мүмкін. Дүниеге осы тұрғыдан қараудың mentalite деген ұғым арқылы бейнеленетін ерекшелігін зерттеп білмей тұрып, адамдардың кез келген қоғамдағы, соның ішінде ортағасырлық қоғамдағы да мінез-құлқы түсініксіз күйінде қала береді. Адамның өзі Мольердің проза деген сөздің мән-мағынасын ұғына алмаса да, бүкіл

ГУРЕВИЧ А. Я.

197

өмір бойы прозамен сөйлеп өткен кейіпкері Журден мырза сияқты, мentalite-нің не екенін біле алмайды. Алайда дерек көздеріне жіті қарап, мұқият зерттеген адамның санадағы әлгі өзіндік жұмбақ құпия деңгейді байқай алуы әбден мүмкін. Бұл ұғым алғаш рет Прусттың романында кездеседі. Ондағы кейіпкерлердің бірі былай дейді: «Жуырда ғана mentalite деген жаңа сөз пайда болды. Осы бір қызық сөздің тілімізге сіңісіп кетуі екіталай болар-ау. Кейіпкердің болжамы теріс болып шықты. Тіпті 20-шы жылдары Леви-Брюльдің «La mentalite primitive» деген кітабы жарық көрді. Осы еңбекті оқып, жете танысқан Блок пен Февр папуастардың немесе эскимостардың «ежелгі логикалық ойлану» табиғаты туралы Леви-Брюль жасаған қорытындыларды Ерте және Классикалық Орта ғасырлардағы Еуропаның әлдеқайда неғұрлым күрделі құрылымдары болған қоғамдарда өмір сүрген адамдардың санасына қалай болса солай, оп-оңай сіңіріп, кеңінен тарата қою туралы ойдан мүлде аулақ болғаны күмән тудырмайды. Бірақ олар, шамасы, адамзат қоғамының кез келген даму сатысындағы адамдардың санасында түсінікелестердің, түйсіне сезінулердің, психологиялық мақсаттардың магмасы – mentalite-нің болатынын болжап білген де шығар. Ол әр кезде даму сатысына тәуелді екендігіне қарай, қоғамның сипатына қарай, басқа да көптеген факторларға қарай әр түрлі бола алады. Ол бір ғана әлеуметтік үлкен қауымның қойнауында да бір-бірінен бөлек байқала алады. Мұның өзі кімдер туралы – білімді де зиялы адамдар туралы ма немесе қарапайым топас адамдар туралы ма – сөз болып отырғанына байланысты байқалады. Бұл жағдай барлық уақытта да орын алады, бірақ оны байқап, анықтау өте қиын. Мен өзімнің оқыған лекцияларымда мынадай салыстыру жасауға талай рет барып жүрдім. Егер сіз бір адамға «Сіздің саяси көзқарасыңыз қандай?» деген сұрақ қоя қалсаңыз, оның нақты нәрселерді айтуы мүмкін. Ал егер «Сіздің философиялық көзқарастарыңыз қандай?» деген сұрақ қойсаңыз, оған екінің бірі жауап қайтара алмайды. Дегенмен де біреудің: материя бірінші, ал сана екінші деп, енді біреудің: бір арнадағы ағын суды екі рет кешіп өту мүмкін емес» деп жауап беруі әбден мүмкін. Осы сияқты басқа да сұрақтарға жауап алуға болады. Ал егер «Сіздің діни көзқарасыңыз қандай?» деп сұрақ қойсаңыз, ол: агностикпін, атеистпін, протестантпын, католикпін, православиелікпін, буддистпін, мұсылманмын деген жауаптардың әйтеуір біреуін қайтарар еді. Ал «Сіздің менталитетіңіз қандай?» деп сұрап көріңізші.

198

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бұл сұрақтың оны тұйыққа тіреп, жауап қайтара алмайтындай ететіні сөзсіз. 60-шы жылдары мен де, басқалар да «ментальпость», «менталитет» деген сөздерді орыс тіліндегі айналымға қостық. Қазір осы сөздің қадірі кетіп болғаны сонша, мен тарихшы ретінде оны аузыма алуға да қауіптенемін. Өйткені былайғы жұрттың мені дұрыс түсінбей қалуы ғажап емес. Менің ол сөзді тарихи таным категориясы ретіндегі мағынасында айтып тұрмын ба, әлде Думаның биік мінберінен әлдебір депутаттың «Біздің бұлай етуімізге орыс халқының менталитеті мұрша бермейді...» деп сөйлеген сөзіндегі мағынасында айтып тұрмын ба, оны ешкім де аңғара алмас еді. Менталитет дегеніміз – біздің санамыздың орасан зор шексіз деңгейі, бүтіннің жай бөлшектерге айналып, әбден реттелген және сонымен қатар мейлінше былыққан категориясы. Ол категория, әдетте, өзіне-өзі талдау жасау тақырыбы бола алмайды. Алайда менталитет тап солай жете танылмаған немесе тек қана ішінара танылған категория болғандықтан да мені кез келген идеологиямен салыстырғанда өзіне әлдеқайда баурап алады. Менталдылық өзгеріп отырады, бірақ ол – өте баяу, ептеп-ептеп қана болатын үдеріс. Ол біздің санамызда идеологияның кем дегенде діни наным-сенім немесе басқа да түрлері сияқты, ұдайы бақылауда бола алмайтындығынан да солай өзгереді. Оның бізге қызмет етуінен гөрі бізді қанап қинауы күштірек. Мен өзімнің идеологиямды немесе саяси көзқарасымды өзгерте аламын ба немесе өзімнің кешегі менталитетімнен бас тартып, одан қол үзіп кете аламын ба және ертеңгі менталитетімді артық санап, жақсы көре аламын ба? Бәлкім, солай болуы да мүмкін. Себебі жастың ұлғаюына байланысты менталитет те өзгеретін шығар. Бірақ ондай өзгерісті сезіну өте қиын. Сондықтан да мен бүгінгі таңда кешегі 50-60-шы жылдарды есіме алғанда өзімнің санамды сол жылдардағы құрылымындай етіп барынша толық қайталауға кепілдік бере алмаймын. Адамның экономикалық, саяси, күнделікті үйреншікті әдеттегі, жыныстық қатынас сияқты кез келген мінез-құлқын түсіну үшін тарихи дамудың тап сол кезеңіндегі белгілі бір топта, белгілі бір тапта, белгілі бір қоғамда менталдылықтың қандай тұрпаты үстем болып отырғанын көз алдымызға айқын елестете алуымыз керек. Мұның өзі жеке адамның санасының ұжымдық мазмұны болып табылады. Ол мазмұн жеке адам санасынан әрқашан жоғары тұрады. Ол – тек менің өзіме ғана тән емес, тұтас алғандағы бүкіл елге немесе тіпті бүкіл қоғамға ортақ мазмұн. Соның өзінде ол әрбір жеке алғандағы адамның

ГУРЕВИЧ А. Я.

199

санасында жасырын жұмбақ түрінде жатады және әрбір өзгерістер болып тұрған сайын әр түрлі үлгіде бой көрсете алады. Солай бола тұрса да, біз белгілі бір кезеңдегі адамдардың мінез-құлқының жалпы «грамматикасын», ойлай білу тәсілдерінің жалпы ережелерін қолымызда бар дерек көздерін өте мұқият және қағидатты түрде жаңаша зерттеудің нәтижесінде белгілі бір мөлшерде айқындай аламыз. Бұл ретте тек француз ғалымдарының ғана емес, сонымен қатар американдық, итальяндық, германиялық зерттеуші ғалымдардың қыруар мол еңбектерімен жақсы таныс болуыма, өз отандастарымыздың кейбір жұмыстарына, сондай-ақ жеке өзімнің де ғылыми еңбектеріме арқа сүйегендіктен де, қазір маған мұның бәрі де салыстырмалы түрде алғанда айқын болып көрінеді. Мен өзімнің тыңдаушыларымның немесе болашақтағы оқырмандарымның белгілі бір бөлігіне осы айтқандарым едәуір мөлшерде белгілі екеніне күмән келтірмеймін. Солай бола тұрса да, мен осы бір салыстырмалы түрде алғандағы айқын мәселеге тым болмаса қысқаша ғана тоқтала кетуге мәжбүр болып отырмын. Өйткені бұл жерде әңгіме 50-ші жылдардың аяқ кезі мен 60-шы жылдардың бас кезіндегі орын алған жағдайда тарихшының ішкі жан дүниесі мен көзқарастарының түбегейлі терең қайта құрылғаны туралы болып отыр. Маған осындай ойлар алғаш рет қаптап келе жастаған кезде менің басымда біздің қоғамдық және менің жеке өз басымның даму барысында көптен бері жинақталған көне деректер мен клишелер молынан қордаланып қалған еді. Алғашқыда мұның бәрі де маған мейлінше жоғары дәрежеде былығып кеткендей, түсініксіз әрі толық емес нәрселер сияқты болып көрінген еді. Сондықтан да әлгі жаңа ойлар қыруар көп күш-жігер жұмсауыма душар етті. Мен мынадай бір жағдайды байқадым. Тап осы бағытта, мейлі қарсы жағынан болғанымен, басқа да гуманитарлық пәндердің мамандары қазба жұмыстарын жүргізіп жатыр екен. Тап сол 50-ші жылдардың аяқ кезі мен 60-шы жылдардың бас кезінде екінші рет үлгі жасайтын белгілердің жүйесі туралы ілім – семиотика да өзінің алға алып барар жолын іздестіре бастаған еді. Семиотиктердің де, менталдылықты зерттейтін тарихшылардың да Орта ғасырмен айналысатын медиавистика саласындағы және ерте Жаңа заман саласындағы ойларының қозғалысы бір бағытта әрі бірдей дамып келе жатқан болып шықты. Семиотика сөзбен айтып жеткізу жоспарлары мен мазмұн беру жоспарлары арасындағы қарама-қайшылықтар мен айырмашылықтар туралы сипаттап жатуды қажет етпейтін қарапайым қағиданы ұсынады. Сіз ол мәтінді талдай бастайсыз.

200

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Оның шын мәніндегі ақиқат немесе жалған нәрсе екендігіне, оның ішінде ішкі мән-мағынасына терең бойлап, жете түсіну үшін ол мәтіннің сыртқы бейнесінің көрінісінен гөрі ішкі жағында жасырын жатқан мән-мағынасының қалың қабаттарына жіті үңілу керек. Ол құпия жатқан мән-мағынаның тіпті автордың өзіне де белгісіз болуы әбден мүмкін. Істің шынтуайтына келгенде, бұл жерде әдеттегі әдеби және басқа да мәтіндерді зерттеуден мәдениеттің өзі арқа сүйейтін сананың құрылымын зерттеп білуге көшу жүзеге асады. Алғашқы кезде мен өзімнің көптеген әріптестерімнің тарапынан бейне бір түк естімейтін бейтарап саңырау біреулердің немесе ашықтан-ашық қарсы шыққаны айқын көрініп тұрған адамдардың кейпіндегі біреулердің іс-әрекетіне тап болдым. Әдетте олар менталитетті зерттеп білуге барынша қарсы бола қойған жоқ. Бірақ оны әлеуметтікэкономикалық ғимараттың кейбір басы артық сыртқы безендірілуі немесе сәулет өнерінің қажетсіз дарақылығы деп жариялауға бейім тұрды. Үйреншікті марксистік тұрғыдан мейлінше қарапайым әрі тұрпайы түсіндірілетін идеология деген ұғым олардың қажетін толық қанағаттандыра алатын еді. Ал, шынтуайтына келгенде, бұл жерде әңгіме тарихи танымның тақырыбына қатысты түпкілікті өзгеріс жасау, олай болса, тиісінше, оның жаңа әдістемесі туралы болып отыр. Бірте-бірте ең басты, ең маңызды нәрсе жаңадан зерттелетін мәселелерді дерек көздеріне қарай бұрып, біржола бағыттауда екені анық болып шықты. Мұның өзі тарихшы үшін ең қиын міндет еді. Бұл жерде қаншама көп қан, қаншама көп тер төгіледі десеңізші! Бұл жерде қаншама найзалар, қаншама қаламұштар айқасқа қатысып, үсті-үстіне сынып, бүлініп жатады десеңізші! Елеулі қарама-қайшылықтар туындап, шиеленісе түседі, елеулі идеологиялық өзара айыптаулар айтылады. Ондай жағдайларды мен де, мен ғана емес, өзгелер де бастарымыздан кешірдік. Ал мен бұл сораптың әйтеуір бір нәтижеге, бәлкім, ешкім де күтпеген, бірақ қалай да жемісті нәтижеге қол жеткізетін жол екеніне әуел бастан-ақ кәміл сенген едім. Бір жағынан, тарихтың жалпы тұжырымдамаларын талдауға арналған өз еңбектеріме, сондай-ақ әдістемелік және эпистемологиялық өзінен-өзі түсінікті қарапайым пайымдауларға сүйене отырып, ал, екінші жағынан, Блоктың, Феврдің және олардың жолын қуушы Дюбидің, Мандрудің қалай дегенмен де біздің кітапханаларымызда пайда бола бастаған еңбектерін оқыпбілудің арқасында мен тарихи материалдарды қалай зерттеу керек екендігін бірте-бірте үйрене бастадым. Бұл ретте өзімді бақытты жан санаймын. Өйткені біз осында бейне бір мысықтың соқырлары сияқ-

ГУРЕВИЧ А. Я.

201

ты, қалай қарай жүрерімізді білмей, жол таба алмай жүрген кезімізде мен Батыстағы жетекші тарихшылардың еңбектерінде бой көрсетіп, үн қата бастаған жаңалық атаулыға дер кезінде құмарта көңіл бөлдім. «Тарихшының басынан кешкен оқиғасы» (1973 жыл): «Басқаларда қандай екенін қайдам, мына менің жеке өз басымда иррационалды (ақыл жетіп болмайтын), интуициялық сезіммен болжам жасау, жартылай саналы пайымдаулар жағы өз жұмысымның барысында үлкен, мен айтар едім, аса көрнекті орын алады. Олар менің тың проблемаларды іздестіруіме, оларды қолмен ұстағандай етіп байқап көруіме, әсіресе мәселені жеріне жеткізе терең зерттеуіме көмегін тигізеді. Менің ақылымның философиялық сипатта болмағаны әттеген-ай дегізерлік өкінішті. Менің жүйелі түрде категориялар жасауға деген қабілетім мен бейімім жоқ және дерексіздендірілген ұғымдар әлемінде өзімді-өзім «суда еркін жүзетін балықтай» сезіне алмаймын. Менің әрдайым әлдебір нақты деректердің жиынтығына арқа сүйеуіме, өзімнің көз алдыма әлдебір тарихи нақты жағдайды елестетіп отыруыма тура келді. Мен логикашы да, әлеумет танушы да емеспін. Сондықтан да тарихи уақытты «өзгертіп тастауға», тарихтың материясына «менсінбей қарауға» мүлде қабілетсізбін. (Ал бұл сөздерімде ешқандай құпия ирония жоқ, дұрысын айтсам, оншалықты көп емес. Мен өзімді олар сияқты емес, басқаша адам екенімді жай ғана көрсетіп өтуді мақсат еттім). Оны аз десеңіз, мына бір жағдайымды да айта кетейін. Мен өзімнің басымда не қағаз жүзінде алдын ала жасалған жоспар бойынша жазу өте-мөте қиын. Менің қолыма қалам алып, жаза бастауым үшін өзімнің жалпы идеямның, нақты проблемамның, алдын ала ойша болжам жасауымның, олармен байланыстыруға болатын әлдебір нақты деректерімнің болуы қажет. Міне, мен сонда ғана, мәселені ой елегінен өткізіп, жан-жақты дайындалғаннан кейін ғана жазу үстеліне барып отырамын. Жұмыстың қаншалықты сәтті жүріп беретіні де немесе жүрмей, не тұрып қалатыны да белгісіз қалпында болады. Мақаланы, оның үстіне, көлемді кітапты басыңда жоспарлаған бойда отыра қалып, тез жазып шығу мейлінше қиын, мүмкін емес нәрсе сияқты болып көрінеді. Көп нәрсені жазу барысында ғана ойластырамын. Творчестволық үдеріс (немесе оның аса маңызды құрамдас бөлігі) дегеніміз осы болар. Жазу барысындағы қалыптасатын бағытымның қайда алып барып соқтыратынын өзім де білмей қаламын. Бұл жақсы ма, әлде жаман ба – ол жағына мән бере қоймаймын. Бірақ солай, тек қана солай жұмыс істеуге әбден дағдыланып кеткенмін. Мұның бәрі де, сөз

202

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жоқ, менің интуитивті бастаманың маңызды ролі бар деп ойлауыма байланысты. Мен бұл қасиетті кезек күттірмейтін зәру проблемаға деген сезімталдықтың бастамасы деп батыл түрде айтқан болар едім. Өйткені өз қолымдағы дерек көздері материалының сабақтас желілерінің ол проблемаға тап қай жерде және қашан, қалай алып барып соқтыратынын айқын көрсете алады. Мен осы қасиетімді жұмыс барысында бірнеше рет тексеріп және бірнеше рет оңды нәтижелер алғаннан кейін ғана өз интуициямның нығая түсетінін байқаймын. Бірақ оны қалай анықтауға болады? Бұл жерде түсінігі онша анық емес, оның үстіне жеке өз басыңа байланысты қолдану онша қолайлы бола бермейтін «талант» деген нәрсені былай қоя тұрып, мен ақыл-ойды, жұмысқа деген ынталы қызығушылықты, еңбек сүйгіштікті, ең бастысы жаңа идеялар мен деректерге деген ашықтықты бірінші орынға қояр едім. Өйткені ғылыми интуицияны құрайтын бөлшектер, оның сан алуан қырлары (бірақ олардың негізгі түйіні, бәлкім, анықтауға келе бермейтін басқа бір нәрседе жатуы да әбден мүмкін) міне, осылар болып табылады. Тап осындай ашықтық кезінде, әрине, біреудің көзқарасын удай ащы, адам түсініп болмайтын тілмен барынша сынап-мінеп қалу үшін емес, қайта оған жете назар аударып, мән-мағына беру өзінен-өзі белгілі болатындай тұрғыдан қарау, оны адал ниетпен талдап, пайдалы деген жақтарын іріктеп ала білуге дайын болу, өзге адамның пікіріне құрметпен қарау, өзіңнің көзқарасыңа жақын және интеллектуалды «шаруашылығыңда» пайдалануға жарайтындай нәрселерді іздестіру; өзіңнің жасаған қорытындыларыңды ғылыми жетістіктермен әріптес ғалымдардың қарсы айтқан пікірлерімен немесе түпнұсқа көздеріндегі деректермен қарама-қайшы келіп қалған жағдайлар тұрғысынан қайта қарауға әрқашан әзір тұру; ақырында, өзің ашқан ақиқатты бірден-бір абсолют деп емес, қайта ол ұдайы қозғалыста әрі өзгерісте болады деп түсіну қажет. Міне, қатып-семіп қалған кез келген догматизм тарихшы пікірінің осындай ашықтығы жағдайында быт-шыты шыға қирайды». Тозығы жеткен дәстүр мен санаға сіңіп қалған берік кертартпа көзқарастың тұтасқан қалың қабатын жарып өтіп, дүниеге басқаша тұрғыдан қараудың қажетті шарттары, міне, осындай деп ойладым. Мен қазір де, содан бері ширек ғасыр өткеннен кейін де, тап осы пікірімде қалып келемін. Бірақ мына бір жағдайды да қосымша айта кеткім келеді. Өз жұмысыңа логикалық талдау жасау мен оны ақылпарасат тұрғысынан ой елегінен өткізу әлі жеткіліксіз. Тарихшының

ГУРЕВИЧ А. Я.

203

жұмысындағы түбегейлі өзгерісті қамтамасыз ететін нәрсе – оның мінез-құлқы. Мен өзімді конъюнктура тұрғысынан айтылмаған, бірақ істің шын мәніне тікелей қатысы бар қарсы пікірлерді қабылдауға бейімі жоқ, мейлінше қасарысқан қыңыр адаммын деп айта алмаймын. Мұнан да зорын айтайын: өзімнің өткір әзіл-оспақтарым – ең алдымен өзіме қатысы бар нәрселер. Қайдағы бір іріп-шіріген жексұрын ымыра жасасуға, азапты ауыр еңбегіммен қолым жеткен құндылықтарымнан өз еркіммен бас тартуға ешқашан принципсіздікке дейін баратын солқылдақтыққа бара алмаймын. Алайда айнала төңірегімдегі адамдардың арасынан әділетсіздік танытқан жандарды көп көрдім. Олардың бәрі де, көз алдыма елес беріп, шалыс қадам жасауымнан әрқашан сақтандырып келеді. Мынаны да естен шығармауым керек: мен өзімнің санамды түбегейлі қайта құруды жападан-жалғыз дерлік өз бетімше әрі өз әріптестерімнің бір тобы маған деген күдігін барған сайын арттыра түскен ауыр жағдайда жүзеге асырдым. Сондықтан да үстем болып тұрған ақыл-ой ырқына берілмеудің, сондай-ақ жалпы көпшілік мақұлдаған ғылыми және идеологиялық нұсқаулардан ықпай, оларға қарсы болудан қорықпаудың маңызы соншалықты күшті сезілді. Алайда өзіммен пікірлес жандар жоқ еді десем, менің мұным дұрыс бола қоймас еді. Мен студент және аспирант кезімнен бастап-ақ өзімнің жұмыстарымды жүргізудің бүкіл барысында менің ізденістеріме ұдайы қызығушылық таныта бақылап, байқап отыратын жанашыр жанның сын тұрғысынан айтылған ескертпелерін әрқашан айқын сезініп келдім. Кей жағдайда ол маған alter ego ретінде өзінің сұрақтарын беріп, күмән келтіріп және қарсы пікір айтып, ал енді бір жағдайда ешнәрсе айта қоймаса да, менің жұмысыма өздерінің қанағаттана қоймағанын айқын сездіріп жүрді. Менің ол сұхбаттасым, кей жағдайда қарсы пікір білдіруші оппонентім, сындарлы сын айтатын, тіпті кей-кейде уытты ащы мысқылымен аяусыз сойып салатын аяулы да адал зайыбым Эсфирь болатын. Жоғарыда атап өткенімдей, шектен тыс атаққұмар еді, бірақ жеке өзі үшін емес, мен үшін, менің жұмысым үшін сондай болды. Сондықтан да менің ең бірінші міндетім оның қолдауына лайық болудың қамын жеу еді. Оның өмірден озғанына көп болды. Бірақ жоғары адамгершілік пайымды пікірлеріне және ғылыми тұрғыдан беретін бағаларына әрқашан лайық болуға тырысуым өзіміз бір шаңырақтың астында жарты ғасырдан астам уақыт өмір сүрген кездегі баяғы сол қалпында қалып келеді.

204

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Өзі қайтыс болардан бірнеше жыл бұрын менің «Тарихшының басынан кешкен оқиғасы» деген қолжазбамды қайта көшіру кезінде оның бір жақ шетіне өзі қолымен жазып қалдырған бір жазуына көзім түсті. Ол жазу 1997 жылғы 2 наурызда жазылған екен. Эсфирь сол жылы тамыз айында қайтыс болды. Оның жазғаны мынау: «Осынау орасан зор кең дүниеде ол жалғыздық көрумен келеді. Ле Гоффтың мемуарлық жазбаларын оқысаң, орасан зор мәдени қатынастың куәсі боласың. Дүние жүзінің түпкір-түкпіріндегі, әр түрлі саланың ғұлама ғалымдарымен жасалған байланыстар, олармен бірлесіп жазған мақалалар, проблемаларды терең талқылаулар қаншама десеңізші! Ал мұнда оның ешкімі жоқ. А.Я. (Арон Яковлевич) кеше (1997 жылғы 1 наурызда) маған былай деді: сен менің өмірімдегі бірден-бір сұхбаттасым әрі сыншым болдың!». <…> *** Біздің ақыл-ойымыздың саяси бұғау қыспағынан арылуы Сталиннің жеке басына табынудан кейін ғана мүмкін болды. Біз бір жағынан, рұхсат етілетін, мүмкін болатын нәрселердің шеңберлі шегін кеңейте түсуге, бұрын жасырын түрдегі құпия болып келген нәрселерді жария етуге тырыстық, ал, екінші жағынан, эпистемологиядағы жаңа жолдарды, тарихи зерттеулердің материалдарына басқаша, яғни жаңаша тұрғыдан келудің жолдарын іздестірдік. Мұның бәрі де менің санамда да, кейбір әріптестерімнің санасында да бір-бірімен жақындаса түсіп, бірте-бірте бірігіп кетті әрі тарих саласындағы зерттеулер жасауға жаңадан кең өріс ашты. Жаңадан ашылған осы бір кең өрістің берген мүмкіндіктерін игеруде біз қаншалықты мөлшерде жетістіктерге ие бола алдық? Біздің еліміздегі тарихи білім соңғы отыз-қырық жылдың ішінде түбегейлі батыл өзгерістерді басынан кешірді деп айта аламыз ба? Едәуір маңызды алға басушылықтың орын алғаны күмән тудырмайды. Тарихшылардың мұрағаттық материалдарға қол жеткізуіне неғұрлым кең жол ашылды, бұрынғыға қарағанда Батыстағы, сондай-ақ өз еліміздегі тарихи және теориялық ақыл-ойдың жетістіктерімен әлдеқайда кең мөлшерде таныса алатын жағдай туды. Халықаралық ғылыми байланыстар кенеттен кеңейіп сала берді. Бұл ретте жастардың алдынан едәуір кең мүмкіндіктер ашылды, олардың жағдайы біздің ұрпақтың тап кешегі күнге дейін бастарынан кешіріп келген жағдайымен салыстыруға да болмайтын дәрежеге жетті. Біздің соңғы уақытқа дейін дерлік ойымызға да кіріп-шығуы мүмкін болмаған проблемаларды зерт-

ГУРЕВИЧ А. Я.

205

теу қолға алына бастады. Қысқасын айтқанда, ендігі жерде тарихшылар шығармашылық бостандықтың бұрынғыға қарағанда теңдесі жоқ дәрежедегі еркіндігіне ие болды. Ендігі жерде басы ашық қалып, шешімін таппай тұрған бір мәселе бар: тарихшы осы бостандықты қаншалықты мөлшерде жемісті пайдалана алар екен? Мен де өз әріптестерімнің қайсысына болса да тарихиантропологиялық зерттеу қағидаттарын жасырын түрде еріксіз тықпалайын деген ниет атымен жоқ, ондай ойдан мүлдем аулақпын. Бірақ ол қағидаттарды білу қажеттігіне кәміл сенімдімін. Өйткені позитивтің тарихнаманың кертартпа ескішілдігі әлі де ерекше күшті ме деп қауіптенемін. Дегенмен де ХІХ ғасырдағы тарихи ғылымның дәстүрлері тек біздің елімізде ғана күшті болып қалып отырған жоқ. Осыдан бірнеше жыл бұрын Парижде Ле Гоффпен әңгімелесіп отырып мен ол және оның пікірлестері ұсынып отырған ғылыми бағыт Сенаның сол жақ жағалауында да салтанат құратын болар деген үмітімді білдірдім. Ол менің қателесіп отырғанымды, шынтуайтына келгенде, жағдайдың тіпті де олай емес екенін айтып жауап қайтарды. Тіпті таяуда ғана Ю.Л.Бессмертный маған мынадай бір жағдайды айтты: қазір Францияда тарихи антропологияның қағидалары мен әдістемелерін ұстанып жүрген екі-ақ қылжақбас қыңыр адам, атап айтқанда Жак Ле Гофф пен Жан-Клод Шмитт қана қалыпты. Ал көптеген француз тарихшылары тарихқа мүлде басқаша, жаңа тұрғыдан қарау жолдарын іздестірумен бас қатырып жүрген көрінеді. Бұл пайымдаудың шындыққа қаншалықты сай келетіндігін Бессмертныйдың жеке басының ар-ожданына түгелдей қалдырамын. Мен оның айтқанының жалған екеніне ешқандай күмән келтірмеймін. Өйткені тарихи антропология қайдағы бір жеке әдістемелік тәсіл емес. Тарихшы оны ілуде бір кездейсоқ жағдайларда пайдаланып қана қоймайды. Тарихи антропология біздің пәнімізге жаңаша тұрғыдан қарау қажеттігін жүзеге асырады. Ендігі жерде тарихи зерттеулердің орталығында заманның барысына қарай ұдайы өзгеріп отыратын адам және әр кез өздеріне тән мәдениетіне қарай өзінше ұйымдасатын адамдардың топтары тұратын болады. Мәселені әлеуметтікантропологиялық тұрғыдан түсінудегі мәдениет ХХ ғасырдың бірнеше онжылдықтары барысында – біздің қалаған немесе қаламағанымызға қарамай – тарихи сананың орталығына ауысты. Менің жеке өзімнің көзқарасым бойынша, қазір біздің ғылыми пәніміз басынан кешіріп отырған «кооперниктік төңкерісінің» мән-мағынасы тап осы түбегейлі ілгері жылжуда болып табылады. <…>

206

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

VІ. Феодализм туралы кітапты талқылау және айыптау ...Біз үшін тарихшы жазушы сияқты, әлдебір еңбекті жасаушы ретінде ғана маңызды емес. Тарихшының жасаған қорытындылары мен бақылау-зерттеулерін пайдалануымызға болады, оның еңбектеріндегі нақты материалдарды, қажетті деректерді көптеп таба аламыз. Ал мені тарихшы, егер ол өзінше дербес ойлай алатын тұлға, ірі ғалым болса, онда ол көрнекті жеке адам ретінде де қатты қызықтырады. Сонда ол қандай адам? Өзім оқыған университеттің кафедрасына сипаттама берген кезде ондағы әрбір ұстазға жеке-жеке тоқталып өтетінмін. Тап сол сияқты Батысқа іссапарға бару дегеннің мән-мағынасы ең алдымен Леруа Ладюри, немес Жак Ле Гофф немесе Карло Гинцбург дегендердің кімдер екенін көру болғаны ма? Мен қызықты зерттеулерді оқыған кезде автордың жұмыс істеудегі әдісі, мәселені қай тұрғыдан қоятыны, жасаған қорытындылары ғана маңызды деп санамаймын. Өйткені қашан болса да менің алдымда сұрақ туындайды да тұрады. Алғашқы бір қарағанда оның иррелевантты болып көрінуі де ғажап емес. Бірақ іс жүзінде жұмыстың мазмұнына қарай тіпті өте-мөте релевантты екенін көремін: тарихи үдеріске өзінің көзқарасын білдіретін адамның жеке өзі қандай, ол бұрын қалыптасып қалған көзқарасын қайта қарай ала ма әлде бұрынғы көзқарасында қала бере ме, ал осының бәрі белгілі бір адамның жеке басында қандай өзіндік түсінік тудыра алады? Адам мен оның шығармашылығының бір-бірімен сөзсіз тұтасып кетуі, органикалық байланыста болуы маған өте-мөте елеулі де маңызды мәселе болып көрінеді. Менің өз өмірімде мұның өзі ерекше маңызды роль атқарды. Өйткені өзім әрбір қадам басқан сайын әр түрлі жағдайларды көп көрдім: ғылыми мүмкіндігі мол әлдебір әріптесім өзінің қолынан келетін нәрсесін жасай алған жоқ, себебі оның мінезқұлқы сай келмеді, басына түскен азапты ауыртпалыққа шыдауға ерікжігері, табанды төзімділігі жетіспеді, біздің бала кезімізден-ақ басымыздан кешкен, сөйтіп жүріп, өткен ғасырдың ең соңғы кезіне дейін қиналып өмір сүрген, адам төзгісіз жексұрын ахуалға қарамай, бәріне де төтеп беруіне күш-жігері жетіспеді. Ақыл-ой ешкімді де адастырып, кедергі жасаған жоқ, ал адам үшін ең басты да маңызды нәрсе – оның мінез-құлқы. Ал көп адам осыған келгенде сүрініп кетумен болады... Біздің өміріміз Сталин орнатқан тәртіптен әлі де толық арылып болған жоқ, «сүйреп әкеліп, жібермей қою» әдісі, бәлкім, полицей-

ГУРЕВИЧ А. Я.

207

лік практикада болмаса да, адамдар мен өкімет билігінің санасында сірескен қалпында сақталып келеді. 70-ші жылдардың аяқ кезі мен 80-ші жылдардың бас кезінде қоғамдық жүйе орасан зор мөлшерде әлсіреп, қайта бас көтере алмастай күйреп тынды. Осының алдында Хрущев орнатқан қатаң тәртіптен де ештеңе қалмады. Істі дұрыс жүргізе алмаушылық, өзара келіспеушілік, қарама-қайшылық дегендер әр түрлі билік деңгейі қызметінің бәрінде де орын алды. Сондықтан да ол кезде «біздің саясатымыз бірпартиялық, бірақ оған кірер есік әр түрлі» деген сөздер жиі айтылып жүрді. Орталық Комитеттің әр түрлі бөлімдерінің бір-бірімен ашықтан-ашық қарама-қайшылықта болуын былай қойғанда, басқа да толып жатқан әлдебір өзгеше айырмашылықтар болып тұрды. Ал мен сондай айырмашылықтардың ара-арасымен өтіп кетіп, аман құтылдым. Ешқандай тәртіп сақталмады, адам таң қаларлықтай жағдайлар болып жатты. Идеологиялық мекемеге ауыстыра салу кеңінен етек алды, мекеменің бірінде қызметінен алынған адамды екінші бір идеологиялық, яғни біз басшылық тарапынан жасалатын бақылаудың жоқтығы арқасында өйтіп-бүйтіп өмір сүре бердік. <…> *** ...Менің ғылыми қызметімнің басталған уақыты шамамен 1950-ші жыл еді. Қазір, міне, 2000-шы жыл. Бұл жылдар арасында салауатты дұрыс күштердің басы біріге қойған жоқ, творчестволық өзара қарымқатынас та орнай алмады. Осы бір іштей ыдыраңқылық, таза ғылыми негізде бірігуге қабілетсіздік, менің ойымша, біздегі гуманитарлық білімнің дамуына кедергі болған аса күшті нәрселердің біріне айналды. Тіпті жақында ғана, жетпіс жылдай кешіктіріп барып, Марк Блоктың «Керемет жасаушы корольдер» деген кітабы ақыры орыс тіліне аударылды-ау әйтеуір. Кітапқа соңғы сөз жазу жөніндегі өтініш маған жасалды. Оның алғы сөзін Ле Гофф жазған болатын. Онда ол аталмыш кітаптың мән-мағынасы неде екенін ашып жазған еді. Оған қосымша тағы да не айтуға болады? Мен мынадай нәрсені жаздым. 20-шы жылдардан бастап Старсбургте, одан соң Парижде гуманитар ғалымдардың тобы құрылғаны және оның дами түскені туралы айттым. Ол топта әр түрлі саладағы тарихшылар – ежелгі көне дәуірді зерттеуші, шығыстанушы, Орта ғасырды зерттеуші медиавист мамандар, Қайта өрлеу дәуірімен айналысатын тарихшылар, психологтар, лингвистер мен басқа да бірқатар гуманитарлық мамандық иелері болды.

208

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Олар өзара түсіністік орнатуға, контекстің көлемін кеңейтуге, сөйтіп, гуманитарлық білім проблемаларын соның шеңберінде ғана көтеруге және толық түсінуге болатынын айтып, қыруар күш-жігер жұмсады. Мұның өзі – Францияда бірнеше ұрпақтың тұсында болған жағдай. Сонау 20-шы жылдардан, осы қозғалыстың идеялық дем беріп, жігерлендірушісі болған Анри Беррдің кезінен, Блок пен Феврдің ұрпағы кезінен бастап, Бродель, Дюби, Ле Гофф, Леруа Ладюри ұрпақтары арқылы Жан-Клод Шмиттің және басқалардың келесі ұрпағына дейін әбден кемеліне жетті. Сөйтіп, гуманитарлардың төрт-бес ұрпағы әуелі Страсбургте, одан соң Сенаның сол жақ жағалауында ұдайы өзара тығыз байланыста болды. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales тұрпатты мекемелер, «Annales» сияқты журнал пайда болды. Олардың төңірегіне бір-бірімен пікірлес ғалымдар шоғырланды. Ал ол ғалымдар өздерінің теориялық көзқарастарын жариялау және насихаттау мүмкіндіктеріне ие болып қана қойған жоқ, сонымен қатар өздерінің көзқарастарын жүзеге асыруға бағытталған нақты еңбектерін жариялауға мол мүмкіндік алды. Жанашыр жолдастың иығына ұдайы сүйену сезімі пайда болды. Әркім өзінің жұмысымен айналысып жатқан сияқты болғанымен оның бәрі де бір ғана іспен айналысып жатқандай көрінді – ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі позитивизм рухы шырмап алған тарихи ғылымды әлдебір қағидатты жаңа ғылымға айналдыруға ұмтылыс жүріп жатты. Ал біздің басымыз бірікпей-ақ қойды, әлдебір екінші дәрежелі мәселелер жөніндегі айтыс-тартыстан арыла алмай-ақ қойдық, қайдағы бір жалған проблемаларды ойдан шығарумен болдық. Ал бұл екі арада ең маңыздысы гуманитарлардың творчстволық жарысы, аса тығыз өзара байланыс орнату болатын. Көрсетілген бағыттағы француз тарихшыларының тәжірибесі басқа тұрғыдан алып қарағанда да үлгі аларлық. Әр ұрпақ өзінің ғылыми жетекшісін (немесе бірнеше жетекшісін) алға шығарды. Ал ол зерттеу жұмыстарының мейлінше жоғары стандарттарын белгіледі. Мұның өзі оның әріптестерінің өз кезегінде бұрынғыдан да жоғары міндеттерді орындауына түрткі болды. Біздің қазіргі кеңестік кезеңнен кейінгі жағдайларымызда ғылыми дәстүрлердің қайдағы бір нашар түрлері мұра болып қалып отырғанда ғылыми зерттеу жұмыстарының сапасын арттыру жөніндегі қамқорлықтың қағидатты түрде зор маңызы бар... ...Менің өзімнің тікелей мүдделі зерттеу жұмыстарымның шеңберінен тыс жалпы теориялық мәселелерді ойластырумен

ГУРЕВИЧ А. Я.

209

айналысқан уақытым 60-шы жылдардың соңына қарай аяқталды. Оның ішкі сипатты себептері де (менің уақытымды медиевистика тақырыбы барған сайын көбірек ала берді) маған байланысты емес, сыртқы себептері де болды: «жылымықтан» кейін қайтадан «суық түсе» бастады, менің жазған жұмыстарымды «Вопросы истории» журналы да, басқа басылымдар да қажет еткенді қойды. Ол ол ма, көп ұзамай-ақ маған және басқа да құрылымпаздарға (структуралистерге) қарсы «шабуыл» кеңінен үдей түсті. Тарихшының жоғарыда аталып өткен даму бағыттары, әрине, жалпы ортақ дамудың мәні бір әр түрлі жақтары, тарихшы адамның жеке өзінің қайта құрылуы еді. Осындай ауыр да ұзақ өзгеріс атаулының мән-мағынасын мен қоршаған дүниені және тарихты толық қамтып көруге мұрша бермеуге арналған көзден тасалап тұратын қалқандардан бірінші кезекте құтылуда, сөйтіп, «жасырын жабық» жүйені «айдай айқын ашық» жүйеге айналдыруда деп білемін. Соның өзінде, әрине, «микрожүйенің» (жеке адамның) және «макрожүйенің» (әлеуметтік топтың) арасындағы сәйкессіздік шиеленісе түсті. Мұның біріншісі жаңа идеяларға кеңінен ашылып, оны құшақ жая қарсы алды, ал екіншісі барлық сыртқы өзгерістердің орын алғанына қарамай, өзінің бұрынғы негізінде «жабық» күйінде қала берді... Бірақ бұл жерде әңгіме ол туралы емес. Міндет тарихшының тарих тасқынындағы нақты жағдайды жете ұғынуында болатын. Бұрын мұндай жағдай мейлінше қарапайым түрде суреттеумен баяндалатын. Бақылаушы-тарихшы өзінің кедергі келтірмейтін және бұрмаламай көрсететін «құралдарының» көмегімен тарихтың даму үдерісін «сырттан» қарап қана шығатын. Ал ол үдеріс әлгі «құралдардың» мүлде арғы жағында өтіп жататын. Тарихшы тарихтағы болмыстың заңдарымен жете қаруланғандықтан да, тап соның көмегімен түпнұсқа материалдардан «деректер жинастырады» және оларды өткен заманның толық объективті көрінісіне рет-ретімен орналастырады. Өткен заманның көрінісін шын мәнінде қайта құрудың бір ғана мүмкіндігі бар болып шығады. Барлық дерлік тарихшылар осы жұмысқа жұмыла кіріседі. Одан адал да ақ көңілімен адасқандар немесе тарихты саналы түрде қасақана бұрмалаушылар ғана тыс қалады. Тарихтың «деректері» дегеніміз бізге түпнұсқа материалдардан «берілген» объективті шындық деп саналады. Бұл көзқарасқа қарағанда, тарихи түпнұсқа материалдар тарихшыны өткен заманмен жалғастыра алатын бірден-бір әрі өте сенімді байланыс қаналы болып табылады. Дәстүрлі сын ережелері дұрыс сақталған жағдайда ол зерттеушіні

210

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

сапалы, дұрыс (кейде онша жеткіліксіз) ақпаратпен қамтамасыз етеді. Қысқасы, қайта құруға жататын өткен заманнан бастап сол қайта құруды жүзеге асыратын тарихшыға дейінгі ақпараттың бүкіл «жолы» түп-тура, айқын және ешқандай үлкен шығындарға душар етпейтін сияқты болып көрінеді. Тарих ғылымы жаратылыс тану ғылымдарына ұқсас деген пікір қалыптасты. Философтар мен тарихшылар «мәдениет туралы ғылымдардың» «табиғат туралы ғылымдарға риккертиандық қарама-қайшылығын теріске шығару үшін қыруар мол күш-жігер жұмсады, сөйтіп, ғылымның барлық саласындағы гносеологиялық процедуралардың бір екендігі туралы өздерінің кәміл сенімдерін одан әрі нығайта түспек болды. Тарихи зерттеуді бұлай түсіну – ең жоғары дәрежедегі немқұрайды тұрпайылық және аңғал аңқаулық. Бұл жерде ең алдымен сын көтере алмайтын нәрсе – тарихшыны зерттеу «объектісінен» «тысқары» тұратын танушы субъект деп қана ойлау. Ал іс жүзінде ол, тарихшы, тарих тасқынының тап ортасында болады. Сондай-ақ оның санасын бүкіл процедураны зерттеуге байланысты барлық басқа да нәрселер сияқты тарихшы қалың ортасында өмір сүретін әрі одан құтылып шыға алмайтын әлеуметтік-мәдени жүйе анықтайды. Олай болса, оның пайдаланатын «құралы» тарихшының зеттеуші ретіндегі көзқарасын, сондай-ақ тарихты зерттеуіне көмектесетін білімін салыстырмалы сипатта және бұлыңғыр ете түсетін барлық «кедергілерді» толық көлемінде байқай алады. Ол «кедергілерді» тарихшыға өзіндік ерекше жағдайдағы ахуал тықпалайды, ал ол тек сол жағдайда ғана жан-жағына бағытбағдар ұстануға қабілетті бола алады. Мұның бәрі де «кедергілер» емес, әрине (жоюға жататын кедергілер сияқты болып көрінетін нәрселер әлдебір қимыл-қозғалыссыз және ешқандай сыртқы ықпалдың әсеріне душар болмайтын нүктелердегі танымның «қатаң объективтігі» туралы бос қиялға нәр беретін ақыл-ойға тән), қайта әлеуметтік ғылымдар саласындағы адамға тән жалпы танымның кәдімгі табиғи мүдделілікке қоса көбейтілген болмай қоймайтын шарттары деп саналады. Басқаша айтқанда, бақылаушы тарихшы қоғамды оның «ішкі» жағынан зерттейді. Мұны біріншіден дейік. Екіншіден, қоғамды терең тұрғыдан түбегейлі зерттеу табиғатты зерттеуден мүлде өзгеше. Өйткені мұның алғашқысы, яғни қоғам, ойлай білетін, сезіне алатын тіршілік иелерінен тұрады. Олар әлдебір «тарих заңдарына» керанау енжарлықпен бағына салмайды, қайта белсенді әрекетпен өз бастарынан кешіреді әрі оларды өзі де жасап бере алады. Соңғы термин түсіндіруді қажет етеді. Мен бұл жерде «тарихты жасай-

ГУРЕВИЧ А. Я.

211

тын – халық» деген жұрттың ығырын шығарған әрі мән-мағынасын жоғалтқан сөз тіркесі туралы емес, қайта адамдар өздерінің қызметімен айналыса береді деген айқын ақиқат туралы айтып отырмын. Ол қызмет дегеніміздің өзі – тарих. Ол қызметтің өзгермейтін мызғымас шарты мен ажырамайтын құрамдас бөлігі адамдардың ақыл-ойы мен сезімдері болып табылады. Тарихшының ол адамдардың өмірі туралы барлап, байқап білгісі келетін нәрселердің бәрі де тап осы тұрғыдағы мән-мағынасы жағынан алғанда олардың рухани қызметінің жемісі болып шығады. Ал осыдан келіп жасалатын қорытынды мынадай: қоғамның тарихы «нысандардың» (объектілердің) немесе дерексіз абастрактылы категориялардың тарихы бола алмайды; өйткені ол тек қана тірі адамдардың тарихы болуы тиіс – әңгіме мәселені көркем мәнерлілік және тартымдылық мағынасы тұрғысынан алғандағы баяндау туралы емес (бұл – мәселенің басқа жағы), қайта материалды терең ұғыну мен түсіндіре білу туралы болып отыр. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін жаңадан жасалған ерекше әдістеме, адамның өмірін жаңа көзқарас тұрғысынан жан-жақты қарастыра зерттейтін тың әдіс болуы тиіс. Тарихтың барлық бөліктерін – саясатты, экономиканы, құқықты, тұрмысты, өнерді, философияны, поэзияны және басқаларды – зерттелетін дәуірдегі адамдардың өмірлік қызметіне терең бойлап енудің тәсілдері болатындай тұрғыдан түсіне білуді үйрену керек. Бұл жерде әңгіме тарихты арзанқолды «психологияландыру» (көркем шығарма түріне айналдыру) туралы емес, қайта адам қызметінің барлық саласындағы жеке адам құрылымының, оның дүниені қалай қабылдайтынының, қалай сезінетінінің тәсілдерін, сана-сезімі мен мінез-құлқының ерекше елеулі сипаттарын ашып көрсету туралы болып отыр. Міне, сондықтан маған «Annales» мектебі тарихшыларының еңбектері – Марк Блок пен Люсьен Феврдің және олардың жолын қуушы замандас шәкірттерінің, әсіресе Жак Ле Гоффтың еңбектері ерекше жақын көрінді. Мен ол тарихшылардан өзімнің шын мәніндегі ұстаздарымды таба білдім және мұнымды Марк Блок туралы мақаламда (оның «Тарихқа мадақ» деген еңбегінің орысша басылымда) белгілі бір дәрежеде түсіндіруге тырысқан болатынмын. Тарих – қоғамның даму заңдары туралы ғылым: біздің әдебиетімізде тарих ғылымына берілген анықтамалардың бәрі де осылай деуден танбайды. Ал мұның өзі мүлде дұрыс емес. «Тарих заңдары» туралы сөз болған кезде ол жұрттың ығырын шығарған әрі мазмұндық мәнмағынасынан жұрдай болған әңгіме сияқты әлдебір нәрсеге ұқсайды.

212

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Ол заңдарды тұжырымдау үшін тарихты оқып жатудың тіпті де қажеті жоқ.. Ал ол заңдарды білудің тарихты оқып үйренуге ешқандай да көмегі тимейді! Философтардың жалпы тарихи заңдар туралы қаншалықты қажет етсе, соншалықты сөз ете берулеріне әбден болады. Ал тарихшы өзінің материалында ол заңдарды іздемейді, іздеуге деген ондай бос қиялға беріле тұрса да, іздемейді. Тарихи танымның нысаны – нақты тарихи өзіндік жеке адам, яғни мәдени, саяси, әлеуметтік өмірдегі қайталанбас жағдайлардың жиынтығы. Мұндай өзіндік жеке адам ешнәрсемен де қатар қарастыруға және салыстыруға жатпайтын бірден-бір бірегей құбылыс дегенді тіпті де білдірмейді. Солай бола тұрса да, бір нәрсені бір дауыспен, бір ырғақпен міңгірлеп қайталай берген жерде тарихтың аяқталатыны аян. [...] Нақты тарихи өзіндік даралық өз бойында әрқашан әлдебір қайталанбас нәрсені әдеттегі үйреншікті үлгімен байланыстыра қамтиды. Оны қандай да болсын белгілі бір үйреншікті арадағы арақатынас айырмашылықтарын белгілеу мүмкін болмайтын жерде ол түсініксіз жұмбақ қалпында, танылмай қала береді. Егер белгілі бір үйреншікті үлгіге толық сәйкес келіп, ешқандай айырмашылығы білінбесе, онда ол тарихи нәрсе болудан қалып, дарынсыз схемашылардың ойдан шығарған нәрсесіне айналар еді. Мектептердегі (мейлі, ол орта кейде тіпті жоғары мектеп болсын бәрібір) тарих пәнінің іш пыстыра жалықтырып жіберерлік тартымсыз болуының себебі неде? Мұның себебі ең алдымен тарихтың стандартты схемаға айналдырып жіберілуінде, оның өзіндік дербес бет-бейнесінен айырылуында болып табылады. Тарихшының назары көп нәрсенің мән-мағынасын ашуға бағытталмай тұра алмайды, заңдылықты, жүйелілікті, қайталанып отыратын үдерісті тек сол нақты нәрседен, оның ішкі құрылымынан ғана іздеп табады. Мәдениеттің нақты өзіндік дара бейнесін «жинақтап біріктіретін» және «даралап көрсететін», «заңдастыратын» және суреттеп беретін ғылымдардың неокантшылдық бөлімінің ақиқаттығы, міне, осында. Осы бір қарама-қарсылықтың тұжырымдамасы (әрине, абсолютті түрдегі емес, сөз арасында айта кетейік, Риккерт оны ешқашан тап осындай деп елестетіп көрген жоқ) мәдениет туралы ғылымдарды жаратылыстану-ғылыми ойлау жүйесінің рахымсыз зорлығынан арылту жолындағы үлкен, бәлкім, шешуші қадам шығар. Тарих – мәдениет туралы, нақты тарихи жеке тұлғалар туралы ғылым. Сондықтан да ол қайдағы бір «заңдарды ашуға» қызмет етпейді, оның өз алдына шешетін міндеті бар. Менің бұл туралы талай рет

ГУРЕВИЧ А. Я.

213

айтуыма тура келген болатын. Егер тарих өз алдына әлдебір заңдарды тұжырымдау міндетін қоятын болса, онда ол кімге керек болар еді деп сұрауға тура келеді?! Тарихтың заңдары аз ғана адамды толғандыра алады. Солай бола тұрса да, өткен өмірді есінде сақтай алмайды дейтін зердесіз, парасатсыз, барып тұрған жабайы әрі дамудың ең төменгі сатысында қалған халықтардың өздерінде де бұрынғы өткен өмірі мен тарихы түрлі аңыз әңгімелер, әпсаналар, шежірелер түрінде болса да, сақталып қалған. Тарих саласындағы білім қоғамдық сана-сезімнің бөлінбес бір түрі, яғни мен бірде дәйексөз ретінде келтірген J.Huizinda болып табылады. Онда өркениет өзі туралы өзіне есеп береді. Тарихтың аса терең мәнінің өзі де осында емес пе? Егер біз осы анықтаманы мақұлдайтын болсақ, онда одан тағы да кейбір қорытындылар жасауға тиістіміз. Солардың бірі, бәлкім, көптеген кәсіпқой тарихшылардың ашу-ызасын да тудыратын шығар. Олардың мені тарихты бұрмалауды жақтайды, аңыз әңгімелер мен әпсаналарды пайдалануға және басқа жағдайларға кең жол ашады деп айыптаулары да ықтимал. Ал мен ондай ниеттен мүлде аулақпын. Дегенмен де былай деп пайымдауға батыл тәуекел ете аламын: өткен өмір туралы әңгімелер түріндегі тарих қоғамның, мәдениеттің санасезімінің (өзін-өзі тануының) түрі, өркениеттің өз бейнесін өзі көре алатын айнасы болғандықтан да, (объективті түрде, тарихшылардың ең ізгі адал ниеттеріне сай және қарама-қарсы түрде) мынадай мақсатты көздейді – қоғамды өзінің құндылықтарын, оның дүниені тарихтың экранынан да көріп-біліп, тану тәсілінен, уақыттың қалың қабатына арқа сүйей отырып, оның бүгінгі бет-бейнесін анықтап шығуға итермелейді. Сол арқылы тарих өте ауыр күнә жасауға, оның өз көзқарасы тұрғысынан қарауға, тарихтың өзіне қарсы күнә жасауға бейім екенін көрсетеді. Өткен өмір бүгінгі өмірдің бейнесіне сай үлгіде беріледі. Олай болса, бүгінгі өмір тарихтың терең қойнауына еніп кете барады. Әдетте былай деп саналады: бүгінгі заман өзінің талап-тілектерімен және мұқтаждықтарымен, мүдделерімен және құндылықтарының белгілерімен бірге тарихшылардың өткен замандарға қоятын сауалдарын қалыптастырады. Бұл дұрыс-ақ дейік. Бірақ тарихшылардың өздері қойған сауалдарына алған жауаптары бүгінгі өмір мен әлдебір нәрселер бойынша үндес келген жағдайда ғана анық естіледі – атам заманғы өтіп кеткен дәуір үндерінің бәрі бірдей естіле бермейді және түсінікті бола да алмайды. Біз тарихтың терең түкпірінен келіп жататын ақпараттар тасқынынан тек релевантты, өзімізге қызықты және мән-мағыналыларын ғана іріктеп аламыз. Біз олардан әуе

214

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

толқындарының белгілі бір диапазонындағы ақпараттарды ғана қабылдаймыз. Бірақ бұл айтылғандарды тым сөзбе-сөз әрі сол қалпында ғана түсінбеу керек! Бір жағынан, қоғамның тарихқа қатысты талап-тілектері мен мүдделерінің және, екінші жағынан, тарихшылардың тарихқа талдау жасау жөніндегі кәсіби қабілеттерінің арасындағы өзгеше айырмашылықтарды бір-бірінен ажырата білу керек. Бұл жерде олардың біріншісі мен екіншісінің бір-бірімен сәйкес келе қоймауы (немесе сәйкес келе алмауы) мүмкін. Бәлкім, қоғам үшін өткен өмір туралы тек мифтік аңыз әңгімелер қолайлы әрі керек-ақ шығар. Өйткені аңыз әңгімелердің ақиқат шындығы туралы проблеманың тууы тіпті де шарт емес. Ал тарихшы қоғамның тап әлгі мифтік аңыз әңгімелеріне құмар мүшесі болып табылады және сонымен қатар кәсіби маман ретінде оның қаншалықты «объективті» және «ақиқат» екендігін тексеруге ұмтылмай тұра алмайды. Ол әлгі мифті, бәлкім, түгелімен жоққа шығара да қоймас. Бірақ оған өзінің кейбір түзетулерін, егжей-тегжейлі дәл айқындауды және басқаларды енгізеді. Ақиқат болмыстың ғылыми көрінісі мен сол ақиқат болмысты әдеттегі үйреншікті қабылдаудың арасында саңылау болады, тіпті ол саңылаудың кейде едәуір елеулі мөлшерде болуы да мүмкін. Бірақ олардың арасындағы алшақтықты ойша елестету екіталай нәрсе. Өйткені олардың екеуі де бір мезгілде пайда болады және бір ғана ортақ мәдениетке тән келеді. Сайып келгенде, олардың ғылыми сана да, әдеттегі үйреншікті сана да басшылыққа алатын координаттарының жүйесі ортақ болып келеді. Бұл ретте тарихшылар да өз қоғамынан тыс қала алмайды. Тарихты «қайта құру» арқылы оны «ойдан шығару» да орын алады. Ортағасырлық шежірешілер мен ақындар ертедегі дүниеге серілер мен сеньорларды қаптатып жіберді. Ертедегі адамдарға сыпайы да сүйкімді сипат пен феодалдық өмір салтын тән етіп суреттеді. Ал қазіргі тарихшылар сонау алыста қалған заманнан таптарды, олардың өзара күресін, жеке меншіктің қалай пайда болғанын, дамығанын, өндіргіш күштердің қалай өсіп-жетілгенін, материализм мен идеализмнің бірбірімен өзара күресін, «діннің реакциялық рөлін», тіпті атеизм дегенді де іздеп табады. <…> Тарихтың тарихқа соншалықты қатыгездікпен қарауы қалай да міндетті нәрсе ме өзі? Болашаққа байланысты өзінің күш-жігеріне мейлінше сенімді әрі оптимизмге толы белгілі бір әлеуметтік жүйенің даму генезисі мен гүлдену үдерісі кезеңінде өзін-өзі сынау және бір нәрсеге күшті шүбәлана қарау орын ала қоймайды, сондай-ақ өзінің

ГУРЕВИЧ А. Я.

215

тарихты, ондағы алатын өз орнын ой елегінен өткізе алу қабілетінің күшті екеніне жеткілікті берік сенімі орнығады. Қара күз күшіне мінген кездегідей болмайды. Сол кезде барып рухани аспаптар нәзік сезімталдыққа ие болып, бұрынғы мифтерді ой елегінен қайта өткізуге деген бейімділік пен қабілеттілік арта түседі. Ал ол мифтер бір кезде қоғамның өмірлік күштерін арттырғанымен де кейінірек тозығы жетіп ескіреді, өзінің күш-қуаты мен сенімінен айырыла бастайды. Міне, тап осы кезде мифтерді туындатушы емес, қайта оларды тасталқан етіп қиратушы тарихшылардың заманы туады. Бұқаралық сананың дихотомиясы (екі салаға бөлінуі), бір жағынан, «дұрыс мағыналы», яғни өткен заманның бейнесін осы заманның бейнесіне жақындатып, ұқсас етіп жасау (бірақ бұл ретте бәрін де бірдей айнытпастан ұқсату тіпті де міндетті емес, бірақ ондағы өзіне жақын және түсінікті сипаттарды баса көрсетіп, басқа жақтарына көз жұма қарауға да болады) және, екінші жағынан, тарихшылардың кәсіби сын тұрғысындағы сана-сезімі сонымен өте елеулі де, онша үлкен де емес болуы мүмкін. Өйткені мұның өзі қоғамның нақты мәдениетінің жағдайына, оның қаншалықты өсіпжетілгендігіне байланысты. Мұндай дихтомия тарихшылардың жағдайын әдеттегіден тыс оғаш, тіпті кей-кейде, қасіретті қиын жағдайларға душар етуі де мүмкін. Мысалы, өткен заманның бейнесін оның қоғамдық санадағы түріне бәрінен де жақын етіп көрсетсе, онда оны ғылымнан қашықтатып алады. Ал ғылымға жақындата түссе, онда олар қоғамның мақсат-мүдделерінен қол үздіріп алады. Сөйтіп, тарихшы не онда жоқ, не мұнда жоқ жападан-жалғыз болып шыға келеді. Бірақ, егер мұндай түсінікті қабыл алсақ деседі маған қарсы дау айтушылар, онда тарихтың ғылым болып табылмағаны! Шынын айтсам, мен тарихты ғылым деп атап көрсетіп, оны қайткен күнде де дәлелдеп шығуға күш-жігер жұмсаушылардың әрекетін онша түсіне бермеймін. Мен өзімнің мақалаларымның бірінде белгілі қарт тарихшының «Тарих дегеніміз – ғылым, бұдан артық та емес, кем де емес» деген пікіріне қарсы шығып, мұның өзі ХІХ ғасырда, тіпті біздің жаңа ғасырымыздың бас кезінде де, барынша нанымды естіліп, кімді болса да иландыратын бұл сөздердің қазір көбінесе екіұшты, тіпті орынсыз талап қою тұрғысынан айтылатынын, сондықтан да көп жағдайда шындыққа сай келмейтінін жазған болатынмын. Жалпы алғанда, маған мейлінше дәлме-дәлдікке, барынша толық ақиқатқа, адами атаулы өте-мөте стерилді нәрселердің бәріне де – идеяларға да, құмарлықтарға да,

216

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

талғам түрлеріне де – қатысы бар зор талап қоюды басшылыққа алатын ғылымның бейнесі көп жағдайда жалған, өтірік сияқты болады да тұрады. Мұның өзі әсіресе мәдениет туралы ғылымдарға келгенде ерекше маңызды! Адами ақиқат атаулының бәрі де әрқашан әрі қайткен күнде де антропологиялық сипатта болады. Адамның басындағы сана-сезімде болатын, үздіксіз соғып тұратын жүректерді билейтін ақиқат атаулы адамдарды белгілі бір іс-әрекет түрлеріне бағыттап отырады. Ол сонымен қатар өзі де әр түрлі сезімдерге бөленеді, мақсатты нұсқауларға бағынады, сондай-ақ тіпті эстетикалық сипат түрлеріне де енеді. Бұл жерде оның өзімнің «химиялық тап-таза» бейтараптылығымнан айырылып қалдым-ау деп қамыға жылауының тіпті де реті жоқ. Өйткені ондай бейтараптылыққа ол ешқашан ие болып көрген емес. Ақиқаттың, ғылымның адамдарға қызмет етуі үшін солардың тыныс алатын ауасын бірге жұтуы, солардың бет алған ұмтылыстары мен құштарлықтарына қанығуы тиіс. Ғылымның жезөкше бикештің кейпіне түсуінен жаман нәрсе жоқ. Бірақ жер бетінде қалыптасқан дәстүрлі нәрселерден үрейлене қорқа беретін бұзылмаған қыз өмір бойы бедеу қалпында қала береді. Шамасы, мен көпірме көп сөзділікке салынып кеттім-ау деймін. Мәселе мынада: ескі сенім күшінің жаны сірі келеді, сондықтан да «объективті» ғылымның бейнесін жою мүмкін емес дерлік деуге болады. Оны жақтап, бар дауыстарымен айқай салып, шырылдап шыға келетіндер – ең алдымен ғылымды өйтіп-бүйтіп жүріп өздерінің мүдделері мен мұқтаждарына бейімдеп алатындар. Алғышарттарсыз ғылымның болуы мүмкін бе? Ол алғышарттардың тамыр жайған жері қайсы? Қоғамның ғылыми талдауды тудыратын қажеттіктері қайдан және қалай пайда болады? Биологтар мен математиктер пәндерінің қаншалықты бұра тартпайтын әрі барынша әділ екенін өздері айта жатар. Ал менің тарихқа байланысты машақаты мол азапты әуре-сарсаңға түсетін шаруаларым басымнан асып жатады. Өйткені мен тарихты нағыз бұра тартатын ғылым деп есептеймін. Тарихшы өзінің ұнататын және ұнатпайтын нәрселері болмай, бір нәрсеге қызықпайынша және бейімделмейінше, тіпті алдын ала мақсат еткен идеялары болмайынша, жұмыс істей алмайды. Себебі ол қоғамда әрекет ететін, әр түрлі қылықтар жасайтын, ақыл-ой мен қызығушылығы арқылы тынымсыз іс-қимыл танытатын адамдарды зерттейді. Мәселенің бұл жағын оның ғалымдар аксиологиялық жағы деп атайды, ал мен адами жағы деп білемін.

ГУРЕВИЧ А. Я.

217

Әр дәуір, кез келген қоғам өздерінің тарихын неге қайта қарауға кіріседі? Бұрынғы ескі (кейде тіпті онша ескі де емес) тарихшылардың жазған еңбектері мен негізін қалап кеткен құрылымдары неге тез тозып, тез ескіріп қала береді? Тіпті қазірдің өзінде, 70-ші жылдардың бірінші жартысында, өз университеттеріміздегі көзі тірі тарихшы ұстаздарымыздың кітаптарын оқу неге мүмкін болмай қалып отыр? «Ғасырлар бойы» өзгермейтін еңбек жазуға неге болмайды?! Олай болмайтын себебі біздің дүние көз ілеспес жылдамдықпен тез өзгеріп барады, онымен бірге біздің тарихты қарастыратын перспективамыз да өзгеріп шыға келеді. Тарихқа деген қызығушылық өзгелерді, біздің ұрпағымызды толғандыратын мәселелерді өткен тарихқа назар аудармайынша шешуге болмайды. Менің де, менің құрдастарымның да естерімізде мынадай жағдай әлі күнге дейін сақталып қалған. Бір кезде қоғамда тарихқа деген құмарлық қалған жоқ, өзіңді тарихшымын деп таныстырудың өзі онша ыңғайлы тимейтін заман болды. Біздің кәсібімізге деген сенім де, құрмет те қалмады, біздің кітаптарымыздың ілуде біреулері ғана оқылатын жағдайға ұшырадық, кітаптарымыздың бағасы үсті-үстіне арзандатылып, тіпті ендігі жерде қажетсіз деп танылып, лақтырып тасталып та жатты. Өте дұрыс жасалды: өйткені оларда бойға қуат, ойға нәр беретін мәселелер болмады, олар адамдарды тебірентіп, толғандыра алмады, оның үстіне, белгілі бір қабылданған шешім атаулы да болған жоқ... Ал қазір жағдай мүлде басқаша, тарихқа деген қызығушылық орасан зор көлемде еселеп арта түсті. Жұрт тарихшылардың кітаптарын сатып ала бастады, механикаматематика факультеттеріне қарағанда тарих факультетіне оқуға түсу де қиынырақ бола түсті. Сонда бұл нені білдіреді? Және ол тарихшыға қандай міндеттер жүктейді? Тарихшылар әзірше елеулі түрде жақтаған қоғамдық пікірді кездестіре қойған жоқ, тек өз орталарындағы (бастықтарымен ғана!) дұрыс қарым-қатынасты қанағат тұтумен шектелді. Олардың берген өнімдері көбінесе қалың оқырман қауымға елеулі түрде жете қойған жоқ. Мұның өзі – ол еңбектердің кері байланысы бола алмай отыр деген сөз. Өйткені әзірше қоғамдық пікір туған жоқ! Қазір тарих пәні бойынша ғылыми еңбек жазған автор өз оқырманын көз алдына елестете алады – оның ондай оқырманы бар. Ал ол оқырман тарихшыдан әлдебір тың Сөз күтеді (Ол, әрине, ондай сөзді философтан да, деректі шығарма жазатын көсемсөзшіден де, кино және театр режиссерлерінен де күтеді, бірақ мен жазушылар тарапынан тым сирек

218

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

күте ме деп қауіптенемін). Қазір тарих ғылымы мен қоғамның оны оқи алатын, ойлай білетін бөлігі арасында жаңа қарым-қатынастар орнап келе жатыр. Ал ол қатынастар біздің беретін өнімдеріміздің сипаты мен бағытына өзінің игі ықпалын тигізбей қала алмайды. Мұны қалай болса солай қара дүрсін түсіне салмау керек. Мен бұл жерде тарихты әдейі өз пайдасына жұмсай қалғысы келетін арзан қолды қулықты да, көңіл көтеру үшін оқылатын «бестселлерлерді» де, ұраншыл үгітті де (мұның символы Е.Б.Черняк) айтып отырған жоқпын. Ең маңызды нәрсе өзіміздің оқырмандарымыздың пайда болғанын сезіну және осыдан белгілі бір қорытындылар шығару болып табылады. Бұл деректі мойындаудан шығатын әрі өзі сұранып тұрған алғашқы қорытынды мынау: менің ойымша, біз өз ғылымымыздың атқаруы тиіс қоғамдық қызметі қандай болуы керек, оның шын мәніндегі міндеттері мен табиғи сипаты қандай болатынын неғұрлым тереңірек білуіміз қажет. Тарихшының өзі зерттейтін дерек көздеріне қоятын сұрақтарын, сайып келгенде, оның өз қоғамының өмірі, қазіргі мансап-мүдделері айқындап береді. Содан барып заманалар арасындағы байланыс орнайтын перспектива пайда болады. Мен мұны диалог деп атаған болар едім. Диалог болған соң оған бір ғана жақ емес, екі жақ қатысуы керек қой. Олай болса, тарихшы өзі зерттейтін дәуірдің «сайрап қоя беруі» үшін өзінің күш-жігерін мейілінще толық жұмсауға тиісті. Бірақ өлі тілдерді қалай сөйлетуге болады? Бір кезде ол тілде сөйлеген адамдардың оған берген мән-мағынасының ең кемінде бір бөлігін қалай қайтаруға болады? Егер сол дәуірге қалай болса солай емін-еркін еніп кетіп, оны субъективті қабылдамай, байланыстың неғұрлым сенімді әрі жүйелі жолдарын таба білсек, онда өте күрделі әдістемелік және эпистемологиялық проблемалардың тұтас бір кешенін шешуге тура келер еді. Міне, тап осы жерде тарихқа лингвистика, семистика, мәдени антропология және басқа да аралас пәндер (әдебиет тануды және өнер тануды қоса) елеулі түрде көмектесе алған болар еді. Кейбір жағдайда тарих та белгілі жүйелері бар ғылымға айнала алады. Қазіргі тарихшы қанша нәрсені білуі және жасай алуы тиіс?! Оның қыруар нәрсені қайта оқып шығуына тура келеді. Міне, осының бәрінің сыртында мынадай да жағдай бар. Бізде тарихшы аталатындар соншалықты көп бола тұра шын мәніндегі нағыз тарихшы тіптен дерлік жоққа тән. Сондықтан да бізге тарих туралы, қаттырақ айтқанда, мүлде тарихшы емес басқа мамандық иелері (мысалы, Ю.М.Лотман, Вяч.Вс.Иванов, С.С.Аверинцев сияқты адамдар, ал олар шала-шарпы

ГУРЕВИЧ А. Я.

219

білімі бар тарихшылардан әлдеқайда жоғары тұрады) көп нәрсені айтып бере алады. Көп нәрсені шұқшия қайта оқу өте қиын. Мұны мен соншалықты кеш басталған өз тәжірибемнен жақсы білемін. Қасіретті өкініштісі сол – біздің жоғары оқу орындарымызда дәстүрлі, әбден ескірген тарих оқытылады, оның үстіне, негізінен алғанда көне көзқарастағы бұрынғы тарихшылар, білімі мен қабілеті қазірдің өзінде өте аз пайда келтіретін мамандар оқытып жүр. «Бізді» дәріс оқуға жолатпайды. Менің барлық достарым мен әріптестерімнің студенттерді ізденістің жаңа жолдарына түсуге бағыт-бағдар сілтеп, ойлануларына түрткі сала аларлық қабілеті мол. Бірақ іс жүзінде олардың ешқайсысының да өз шәкірттері жоқ. Сондықтан да олар өздері оқып, өздері ізденуге қабілетті, жаңа ғылымның принциптеріне өздерінше терең ойлану арқылы бірте-бірте жете алатын жастарға ғана үміт арта алады. «Тарих деген жаңа ғылым керек пе өзі?» – эстон тарихшысы Ю.Кахк «Вопросы истории» журналында мәселені тап осылай қойды. Ол бұл ретте әңгіме қазіргі бар ғылымның өзін жетілдіре түсу туралы ғана, оны техникалық тұрғыдан одан әрі жабдықтай түсу жөнінде ғана болуы тиіс деп пайымдайды. Техникалық даму орасан зор шапшаңдай түсіп отырған қазіргі ғасырда барлық қиындық атаулыдан құтқара алатын әмбебап әдісті барлық жерде де тек техникалық жетістіктерден – электрондық есептеу машинкаларынан, өте-мөте дәлме-дәл тәсілдерді қолданудан, математиканың тілін енгізуден іздеу дәстүрі пайда болып отыр. Тарихи білімді математикаландыру жөніндегі мәселені былай ысырып қоя тұрып [...], мен тарихты «жақсарта түсу», «жетілдіре беру», әлдебір нәрселермен «толықтыру» шараларының өзі де әбден жеткілікті болар еді деген пікірмен мүлде келіспейтіндігімді білдірген болар едім. Жоқ, тарихтың терең де қағидатты түрдегі ілгері жылжуы туатын күн жақындап келеді. Бұл ретте тарихшылар өздерінің сциентистік (ғылым туралы бұлдыр түсінік) қиялдардан неғұрлым тезірек арылса, тарихтың мәдениет туралы ғылым ретіндегі өзіндік ерекшелігін терең түсінсе, тарих болашақта солғұрлым аз шығын жұмсайтын болады, [...] тарих саласындағы білім біздің қоғамымыздағы өзінің міндетін солғұрлым мол мөлшерде орындай алады. Ал, менің ойымша, тарихтың ол міндетті орындауы қоғам үшін өте-мөте елеулі әрі маңызды болып табылады. Менің бұдан әлдеқайда бұрын, 60-жылдарда жазған мақалаларымда айтылған ойларымды неғұрлым толықтыра және

220

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дәлірек баяндай түсуге бағытталған бұл пікірлерім тарихи танымның ерекшеліктеріне қатысты. Кезінде ол мақалалардың өз цензурамнан да, оларды жариялаушы баспагерлердің цензурасынан да мұқият қатал тексеруден өткені табиғи нәрсе еді. Ол мақалалардан менің тарихи ақиқат туралы «бірден-бір мүмкін болатын» көзқарасты ғана ұстанып келмегенім айдай айқын көрінеді. Тарихқа әр түрлі тұрғыдан келген сайын оны әр түрлі түсіндіру мүмкін ғана емес, сонымен қатар қалай деген де солай болуы тиіс нәрсе екенін көреміз. Тарихи құбылыстарды түсінудегі әрі түсіндірудегі пікірлердің әр түрлі болуы – зерттеушілер қолданатын призманың қалай қарай бағытталғандығының заңды түрдегі нәтижесі. Зерттеу барысындағы әр түрлі қарастыру ракурстарының саны неғұрлым молырақ болған сайын «ақ алқаптың» кең учаскелері уақытша болса да солғұрлым көбірек ашылып, тазара түседі. Уақытша болса да дейтін себебіміз тарихтың «түпкілікті ақиқаттары» мен басқа да жетістіктері оншалықты оңайлықпен қолға түсе бермейді. Тарих саласындағы білім туралы П.Гейлдің «Таусылып бітпейтін дау-дамай» деп берген анықтамасын өз басым қатты ұнатамын. Өйткені бұл анықтамада тарихи таным үдерісіне өте сәтті түсінік берілген: маңызды мәселе ең соңғы түпкілікті нәтижеде де емес, яғни абсолютте де емес; оған жетемін деп ұмтылу ешқашан тоқтатылмайтын болса (ал бұл – ғылыми танымның шабыттандырушы ұраны), оған іс жүзінде қол жеткізу де ешқашан мүмкін бола алмайды. Сондықтан да ол үдерістің әрбір нақты кезеңі, сондай-ақ айтыс-тартысқа толы дау-дамайдың барысында ұсынылатын тұжырымдамалар, түсініктемелер ерекше маңызды. Алайда ондай әрбір тұжырымдама пікір сайысы кезінде келтірілетін дәлелдердің біреуі ғана бола алады. Соның өзінде де әлгі пікір сайысында оған күмән келтіріледі, оны жоққа шығаруға, сөйтіп, одан да озық тұжырымдамалар мен түсініктер туатынына сенім білдіріледі. Тарих ғылыми «үзілді-кесілді қатаң белгіленген», өзіне-өзі берік сеніммен тоқмейілсіген және қатып-семіп, тасқа айналып қалған ақиқат атаулыға төзе алмайды. Алған бетінен қайтпайтындардың ешнәрсеге төзбейтін және қасарыса қарсылық көрсететін қылығы алдында мен кез келген ғылымның, соның ішінде тарих ғылымының да, мән-мағынасын оның анықтығы, бір-бірімен ұдайы бәсекеге түсіп, өздерін бір-біріне қарсы қоятын алуан түрлі көзқарастардың болуы құрайды деген пікірімнен таймаймын. <…>

ГУРЕВИЧ А. Я.

221

*** 60-жылдарда диссиденттік қозғалыс пайда болып, одан әрі өрши түсті. Оның өзі біздің қоғамдық және рухани өміріміздегі ең жоғары дәрежедегі елеулі нәрсеге айналды. Құқық қорғаушылар ретінде бой көрсеткен ержүрек жандардың аз ғана тобы қорқыныш атаулыны кері ысырып тастап, Конституцияны, адам құқықтарын, азаматтық құқықтарды қорғау ұранымен ашықтан-ашық батыл бас көтерді. Ол құқықтарды Кеңес Одағы халықаралық құжаттар ретінде мойындап қабылдаған болатын немесе КСРО заңнамаларына енгізілген еді. Сөйтіп, билеуші өкімет орындарының дөрекі озбырлығына қарсы, азаматтардың құқығын аяққа басуға қарсы күрес күшейе түсті. Біз, неғұрлым жасқаншақ болып, жүрегіміз шайлығып қалғандар, олардың қозғалысына қосылудан қорықтық та, оны соншалықты мұқият қызығушылықпен сырттай бақылаумен болдық. Әлі есімде, «самиздаттан жұп-жұқа папирос қағазына өте тығыз басылып, «Ағымдағы оқиғалар хроникасы» деген атпен жүйелі түрде тұрақты таратылып тұратын басылымды қолдан-қолға тигізбей оқитынбыз. Адам құқығының бұзылғаны туралы және қуғынға ұшыраған нақты адамдар туралы деректерді жинастыру құқық қорғаушылардан нағыз ерлерге тән күш-жігер жұмсауды талап етті және мұның өзі ұдайы орасан зор қауіп-қатер төндірумен болатын. Аталмыш құжаттарды көбейтіп басу да өте қауіпті еді. Өйткені ол құжаттарды таратқан немесе оқыған адам қолға түсіп қалса, қатаң қылмыстық жауапкершілікке тартылатын. Ол жылдары цензурадан өтпеген әдебиетті оқу рухани өміріміздегі маңызды мәселе саналатын. «Самиздаттың» уақыты «тамиздаттың» (яғни шетелде шыққан әдебиеттің) да уақыты болды. Адамдардың едәуір қалың тобы арасында, қандай қиын жағдайда болса да астанада, шетелдерде басылып шыққан, ал бізде басуға цензура рұқсат етпейтін шығармалар, әдебиеттер қолдан қолға жасырын түрде өтіп, жасырын түрде оқылатын. Біз кейде ондай шығармаларды адамның ойына кіріп-шықпайтын құпия тәсілмен жіберілген жағдайда алып оқитынбыз. Мысалы, бірде маған өзіме жақсы таныс ағылшын әйелі пошта арқылы бандероль салып жіберіпті. Кендір жіппен буылған екі жалаң картонның арасында жұмсақ мұқабалы бірнеше кішкентай кітапша бар екен. Бәрі де, тіпті буылған жіптің ұшы да ап-айқын көрініп тұр. Шешіп қарасам, мен үшін ешқандай қажеті жоқ әлдебір романдар болып шықты. Мұны маған неге жіберді екен деп, таң-тамаша қалдым. Солардың арасынан Оруэллдің «1984 жыл» деген кітабы шыға келгенде бандерольдің құпия сырын бір-ақ түсіндім. Оны арнайы орап

222

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жасырмапты, елеусіз етіп қоса салыпты. Сөйтіп, ол бөгде көзге ілінбей маған жетіпті. Ал «Хайуанның хуторы» деген кітапқа байланысты анекдот дерлік оқиға болды. Ол Ленинградтағы букинистік кітап дүкенінің ауылшаруашылық әдебиеттері бөлімінің сөресінде тұрған көп кітаптың бірі сияқты ғана етіп әдейі қойылған сияқты. Өкімет билігі байқай алмаған жерде бәрі де болады. Оқуға рұқсат етілмейтін, бірақ өте қажет әдебиеттерді қолға түсіру тіпті қиын еді. Сондықтан да шетелдік әріптестеріміздің көмегін пайдалануға тура келіп жүрді. Олар өз шаруаларымен біздің елімізге келген кезде жаңа кітаптар – көркем әдебиеттер, сондай-ақ саяси, философиялық кітаптар ала келетін. Ал біздің көптеген көрнекті жазушыларымыз, ойшылдарымыз, мемуаршыларымыз шығармаларының өз елімізде басылып шығатынынан күдер үзіп, оларды қолжазба қалпында шетелге қолма-қол жіберетін. Ал онда ол шығармалар көп тиражбен басылып, кеңінен тарап кететін. <…> *** 80-ші жылдардың екінші жартысы. Іріп-шіріген әрі жексұрын әрекеттер әлі де жиі сезілетін. Қайта құру деп аталған және ол кейбір жаңаруларға жол аша бастаған кезде біздің тұрмысымыз әлгіндей жағымсыз әрекеттерден арыла қоймаған болатын. Менің жиырма жыл бойы кеңестік газеттердің бетін ашып көрмеген кезім еді. Өтірік тасқынының қанша пайыз екенін есептеу үшін ғана немесе бүгін Брежнев жолдастың оң жағында Сусловтың, ал сол жағында Демичевтің тұруында, керісінше емес, тап солай тұруында не гәп бар екенін мұның өзі әлдебір күрделі құрылымдық өзгерістің болатынын білдірмес пе екен деп талдап көру үшін ғана болмаса, газеттерді оқудың да қажеті қалмайтын. Кремленологияның шетелдерде ғана емес, өзімізде де күшті дамығаны сонша, жұрт газеттерді шұқшия оқитын және оларда жарияланған суреттерді мұқият қарап шығатын. Ал мен үшін «Америка дауысы», «Би-би-си», «Азаттық» радиоларының хабарлары әбден жеткілікті болатын, барлық ақпаратты солардан алатынмын. Академиядағы жағдай да күйзеліске душар болды. Әлдебір нәрсені өзгертіп, түзете қою туралы ойлауға да мұрша қалған жоқ. Менің қоғамдық өмірден мүлде қол үзіп қалғаным сонша – тіпті өзімнің зерттеу жұмыстарыммен айналысудан басқаның бәрін де ұмыттым. Бірақ 80-ші жылдардың аяқ кезіне қарай кейбіреулеріміз ойлана бастадық: бәлкім, біздің де академия немесе университет көлемінде болса да қоғамды жаңарту қозғалысына белсене қатысқанымыз жөн

ГУРЕВИЧ А. Я.

223

шығар деп шештік. Сөйтіп, менің өзім мүлде күтпеген әлдебір жағдай болды. Ондаған жылдар бойы қандай да болсын топтан, ұжымнан тыс, жеке жүруге мәжбүр едім. Сондықтан да Калинин педагогика институтында он алты жыл жұмыс істеген кезімде өзімді ешқашан шын мәніндегі қызметкер ретінде санап көрген емеспін. Ал Философия институтында жұрттың ең соңындағы аутсайдермін, философтардың ортасында көзге шыққан сүйелдей көрінетін жалғыз тарихшымын деп сезінумен жүрдім. Үш жылдан кейін мені бұл институттан да қуып шықты. Жалпы тарих институтында жиырма жыл қызмет істегенде де шетке шыққан біреу болып қала бердім. Ешнәрсеге араласа алған жоқпын. «Біз» деп ауыз толтырып айтарлықтай ұжым мүшесі бола алмадым. Бірақ ендігі жерде маған жаңа ойлар келе бастады. Қол қусырып, қарап жүре бермеуіміз керек қой. Біздің институтымыз орасан зор (Егер сіз шетелде болған кезіңізде біздің институтымызда екі жүз адам жұмыс істейді десеңіз, ол жақта бұған сенер-сенбесін де білмей, аң-таң қалар еді. Өйткені оларда институт қызметкерлерінің саны он-он екі адамнан аспайды, тіпті одан да аз болуы әбден мүмкін. Ал бізде ше? Рас, ол адамдардың не істеп, не қоятыны жөнінде жан-жақты ойға берілудің өзі де пайдалы). Солай бола тұрса да біздің институтымызда бірде-бір ғылыми семинар жұмыс істемейді. Б.Ф.Поршневтің көзі тірісінде тарихи психология жөнінде бір семинар ұйымдастырылған еді. Біз онда кейбір проблемаларды жүйелі түрде талқылап тұратынбыз. Өкінішке орай, ол семинар Борис Федорович Поршнев қайтыс болған соң онымен қоса көміліп, қара жердің қойнына жіберілді. Ал Гефтер жетекшілік еткен әдістемелік сектор қуып таратылғаннан кейін Е.М.Жуковтың басшылығымен әдістеме жөнінде семинар ұйымдастырылған еді. Бір күні мені сол семинардың құрамына күшпен қуып тыққандай болды. Ал онда адамның ақылына қона бермейтін мәселелер мен іс-әрекеттер талқыланатын. Әлдебір тым жалпылама партиялық тезистердің төңірегінде бас қатыратынбыз. Тіпті халықаралық қатынастар дегеніміздің өзі тап күресінің өзіндік бір түрі деп далбасалайтынбыз. Мен ондай деңгейге дейін көтеріле алмаған болып, мұның бәрі де Құдайға құлшылық етіп, дұға оқудан айырмасы жоқ нәрсе екенін толық түсіндім де, уақытымды босқа өткізбейін деп, қолымды бір сілтеген бойы кетіп қалдым. Сөйтіп, мен өзімше ғылыми семинар ұйымдастыруға бел будым. 1987 жылы ондай семинар аштым да, белгілі бір мөлшерде Б.Ф.Поршнев семинарының дәстүрін жалғастырған болдым. Оны мен де тари-

224

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

хи психология жөніндегі семинар деп атадым. Бірақ соңынан біздің бәріміз де әңгіме тіпті де тарихи психология туралы бола алмайтынына көз жеткіздік. Сөйтсек, істің шын мәнісінде жатқан қарама-қайшылық бар болып шықты – психологияның категорияларын қалай пайдалануды біле бермейді екен. Сондықтан да семинардың атын тарихи антропология жөніндегі семинар деп өзгерттік. <…> *** Ал менің жеке өз басыма келетін болсақ, әй-шайға қарамайтын әрі апатты қатерге толы сексен жасқа келіп қалсам да мезгіл-мезгіл белгілі бір проблемаларды талқылауға қатыспақ болып, тырысып келемін. Кейде ол проблемалар өзімнің бұрынғы жасаған қорытындыларымнан туындаса, енді бірде ұдайы өзгеріп отыратын тарихнамалық жағдайға байланысты болып шығады. Бұл ретте мен «Одиссей» журналының соңғы сандарында жарияланған екі мақалама тоқтала кеткенді жөн көрдім. Ол мақалалардың бірінде мен «феодализм» деген ұғымның төңірегіндегі пікір таласына қайта оралдым. Осыдан отыз жылдан астам бұрын мен осы мәселені «Батыс Еуропадағы феодализм генезисінің проблемалары» деген кітабымда көтеремін деп мойнымды үздіріп ала жаздаған болатынмын. Батыста таяуда дерлік жарық көрген еңбектерде бүкіл ортағасырлық дәуірді түгелдей «феодалдық дәуір» деп орасан зор көлемде ой елегінен өткізе мақұлдаудың қисынсыз екені жөніндегі пікір қолдау тапқан сияқты көрінді. Жаңа заманның бас кезіндегі ойшылдардың, заңгерлердің және тарихшылардың теориялық құрылымдары ешқандай тиісті негізсіз-ақ өткен заманның Еуропа мың жыл бойы үстем болған қағидаларын қолдау ретінде барлық институттар мен тәртіп жүйесіне таратылды. Өткен дәуірдің әлеуметтік және мәдени өмір шындығындағы алуан түрлі нақтылығы мен қағидатты түрдегі көпукладтылығы соның салдарынан елеп-ескерілмеді. Осы бір жойып жіберу мүмкін емес алуан түрлі құрылым біржақты стильдендіру жолына құрбандыққа шалынды. Мен жаңа бақылау нәтижелерінің жиынтығы және, ең бастысы, Гегель мен Маркстің заманындағы қатып-семіп қалған аса ауыр догмалардан, философиялық-тарихи құрылымдардың мол мұрасынан арылу Еуропаның өткендегі өмірінің неғұрлым объективті және әбден сенімді көріністерін қайтадан қалпына келтіре алатынына кәміл сенімдімін. Жаңа ғана жарық көрген екінші мақаламда мен қайтыс болған Рим папасының немесе қасиетті зиялы монархтың мәйітін қорлап,

ГУРЕВИЧ А. Я.

225

балағаттаудың мәні туралы мәселені талқылауға араласып кеттім. Бұл көне тақырып, неміс зерттеушісі Р.Эльценің көрсетіп бергеніндей, бүкіл ортағасырлық дәуір кезіндегі ескерткіштерде бір емес, бірнеше рет көтерілген болатын. Менің өз пайымдауымша, осы жағдайға қатысты екі мәселе өзіне қызықтыра назар аудартады. Біріншісі: қазіргі тарихшы ортағасырлық шіркеу авторларының қалдырған хабарларына қандай мөлшерде сеніммен қарай алады деген сұрақты қамтиды. Шіркеу авторларының назарында мемлекет басшысы мәйітінің аянышты мүшкіл халі туралы хабар ұдайы тұрады. Ал масқара ауыр халге душар болған бұқара халықтың үрейлі қорқыныштан зардап шеккен жағдайы туралы хабар елеусіз қалып, кейінгі орынға сырғытыла салатыны несі? Екінші мәселе де мені ойландырмай қоя алмады. Ол – уақыттың басынан ауыр қасіреті. Оны басынан кешіретін де, заманды билеп-төстеуші де ол кезде мемлекеттің басшысы деп саналатын. Сондықтан да оның өлімін, менің пайымдауымша, қол астына қарайтын халық та, бүкіл қоғам да қайдағы бір «ақыр заман», яғни адамзат өмірі осымен бітті деп саналатын апокалипсистік кез ретінде қабылдады. Бір кезде тап осындай болжам жасаудың орын алғанын скандинавиялық конунгтар туралы солтүстік халықтардың сагалары да растайды. Ол конунгтардың өмірі мен өлімін қазіргі замандас ұрпақ әлеуметтік жағдайдың қаншалықты қолайлы не қолайсыз болуымен байланыстырады. Сонымен, ұзақ мерзімді ғылыми қызметімнің аяқталар кезінде менің осыдан бірнеше ондаған жыл бұрын өзім зерттей бастаған тақырыптарға қайта оралуыма тура келді. Бірақ, қалай дегенде де, мен мұны өткен күндерге қайта оралу туралы ғана әңгіме бола қоймас деп үміттенемін. Оның есесіне, сол бір проблемалар мазмұнының бұрын белгісіз қалған тың жақтарын – феодализм туралы жаңаша қағиданы уақытты қалай қабылдап, бағалау туралы түсінікті, жеке адам туралы ұғымды ашып көрсетуге бағытталған әрекет туралы әңгіме деп білемін. Бұлар шын мәнінде таусылмайтын, сарқылмайтын проблемалар болып табылады. Тарихи деректердің әлі белгісіз жұмбақ сырларына қаншалықты дәрежеде терең бойлай білу зерттеушінің қабілеті мен шеберлігіне байланысты. <…> 2003 жылғы қыркүйек айы. Тәржімалаған Мыңбай Ілес

226

ДЬЯКОВ В.А. (1919-1995 жж.) ТАРИХТЫҢ БҰРЫНҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӘДІСТЕМЕСІ Кіріспе «Методология» (әдістеме) деген термин гректің «методос» деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы «зерттеу әдісі», «таным тәсілі» деген мағына береді. Ғылымның әр саласындағы әдістемелік проблемалардың идеялық-теориялық қана емес, сонымен қатар практикалық та мәні бар. Әдістемені жақсы меңгеру ғалымдардың өз алдарында тұрған міндеттерді тез әрі сапалы шешуіне, оқытушылардың өздері оқытатын пәнді неғұрлым терең әрі түсінікті баяндауына, ал оқушылардың ол пәнді неғұрлым саналы түрде әрі толық көлемінде оқып үйренуіне мол мүмкіндік береді. Бүкіл ғылым атаулының әдістемесі және олардың сан алуан салаларының өзіндік жеке әдістемелері бір-бірімен өзара тығыз байланысты буындардан тұратын біртұтас жүйені құрайды. Өзіндік жеке әдістемелердің әрқайсысы сол ғылыми пәннің өзіндік ерекшелігі қандай екенін бейнелейді, сонымен қатар аса маңызды жалпы әдістемелік қағидаларды да қамтиды. Өйткені ғылымды тұтас алғандағы немесе өзара жақын туыстас ғылыми пәндердің тобына, мысалы, қоғамдық, физика-математикалық, геологиялық-географиялық немесе биологиялық ғылымдардың топтарына қатысты ондай қағидаларды қамтымай тұра алмайды. Ғылымның белгілі бір саласына ғана тән таным тәсілдеріне байланысты әдістемелік мәселелердің белгілі бөлігін зерттеу әдісі немесе техникасы деп те атайды. Мұның өзі таза практикалық көзқарас тұрғысынан ғана дұрыс, ал теориялық тұрғыдан алып қарағанда ғылымдағы әдістеменің барлық элементтері біртұтас жүйе ретінде ғана қарастырылуы тиіс. Оларды бір-біріне қарсы

ДЬЯКОВ

В. А.

қоюдың кез келген түрінің ешқандай негізі жоқ және олардың әлдебір зиянды әрі зардапты салдарларға алып барып соқтыруы ықтимал. Зерттеушінің ғылыми әдістемесі оның өз басының дүниеге көзқарасының қандай екенімен, яғни оның негізгі философиялық мәселелерді, ең алдымен дүниенің материалдық негізі бар екенін және даму заңдылықтарын танып білуге болатынын мойындауымен мейлінше тығыз байланысты. Сондықтан да бұл мәселелер бойынша негізгі келіспеушілік бар жерде белгілі бір ғылыми пәндердің барлық әдістемелеріне ортақ тұтастықтың болуы жөнінде сөз етудің де қажеті жоқ. Қазіргі кезде бірден-бір дұрыс және жемісті ғылыми әдістеме диалектикалық және тарихи материализмге негізделген әдістеме болып табылады. Өзге кез келген теориялық негізде жасалған әдістемелік доктриналардың алғашқыда кейбір жекелеген табыстарға жеткізуі мүмкін болғанымен, ақыр соңында тұйыққа тірейтіні сөзсіз. Сондықтан да біз ғалымдардың көптеген ұрпақтары жинақтаған әдістемелік тәжірибені тиімді пайдалануымыз керек. Бірақ соның өзінде әрқашан есте болуы тиіс бір нәрсе бар. Ол мынау: әдістемедегі ешнәрсені де, тіпті зерттеу тәсілдерінің өзін де қалай болса солай, мән-мағынасын терең түсінбей жатып, тиісті сын көзімен қарап, ой елегінен өткізбей тұрып қабылдай салуға болмайды. Бұл жағдай мәселенің қоғамдық ғылымдарға, әсіресе тарихқа қатысты болған кездерінде өте-мөте маңызды. Тарихи ғылымның соңғы жүз жыл ішіндегі дамуы маркстік-лениндік идеялардың барған сайын кеңінен таралуына және тарихтың сол идеялар негізінде қалыптасқан әдістемесіне байланысты болды. І. Тарих ғылымының пәні және оның құрамдас бөлімдері туралы «Тарих» (History) деген сөз грек тілінен алынған. Болған оқиғаны баяндау осылай аталған көрінеді. ХІХ ғасырға қарай бұл термин неғұрлым кең мағынаға ие болды: енді ол табиғаттағы және қоғамдағы дамудың кез келген үдерісіне сипаттама беру үшін пайдаланылды. «Біз тек бірден-бір ғылымды ғана, тарих ғылымын білеміз, – деп жазды Маркс пен Ф.Энгельс «Неміс идеологиясында». – Тарихты екі тұрғыдан табиғат тарихы және адамдар тарихы деп екі бөліп қарастыруға болады. Алайда ол екі тұрғыдан қарастырғанда да бір-бірімен ажырамастай тығыз байланысты; адамдар өмір сүріп отырған кездің бәрінде де табиғат тарихы мен адамзат тарихы бірін-бірі өзара толықтыратын байланыста болады» (К.Маркс, Ф.Энгельс. Сочинения, т.3. стр.16).

228

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бүгінгі таңда «история» (тарих) деген терминнің бұдан кең көлемді әрі терең түсініктемесі кездеспейді деуге болады. Қазір біз бұл сөзді, біріншіден, адамзат қоғамы дамуының үдерісіне, екіншіден, әңгіме сол үдерістің барысы туралы болғанда оны зерттейтін ғылымға байланысты түсініктерді білдіру үшін қолданамыз... Қазір тарих деп адамзат қоғамының өткен өмірін, оның даму заңдылықтарын танып білу мақсатымен, сондай-ақ сол заңдылықтардың кезінде орын алған қоғамдық қатынастарға және қоғамның болашақ құрылымы қандай болатынына тигізетін ықпалын анықтау мақсатымен жан-жақты зерттейтін ғылым аталады. Адамзат қоғамының әр түрлі жағдайлардағы даму барысы, бәрімізге де белгілі екеніндей, тек тарих үшін ғана емес, сонымен қатар білімнің өзге салалары үшін де зерттеу пәні, зерттеу нысаны бола алады. Олардың жиынтығы қоғамның өзіне тән барлық заңдылықтарымен бірге қосыла келіп, әрқашан даму үстінде болатын қоғам туралы шын мәніндегі ғылыми түсінік бере алады. Тарих ғылымының өзіндік ерекшелігі неде, оның өзге де қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен жанасатын шекаралары қайда? Тарих ғылымы қоғамның толып жатқан сан алуан көріністері мен жағдайларының барлығындағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірін зерттейді. Кейбір жекелеген зерттеушілердің арнайы бөліп алып қарастыруы үшін салыстырмалы түрдегі тар тақырыптарға да арнала алады. Бірақ ондай жағдайда тарих ғылымының зерттейтін тақырыбы тұтас алғандағы адамзат қоғамы екенін естен шығаруға тіпті де болмайды. Тарихи үдерісті оның әрбір бөлігінде бір-бірімен жалғастырып отыратын себеп-салдарлы байланыстардың өте-мөте күрделі және өзара тығыз байланысты екені сонша, тіпті белгілі бір нақты оқиғаларды жеке дара бөліп қарастырып, зерттеу барысында қарапайым деректердің шырмауынан шығып, жоғары көтеріле алмайды. Солай бола тұрса да, тарихи оқиғаларды бір-бірінен оқшау алып, жалпылама суреттеумен шектелмейтін, сонымен қатар тарихтың кең көлемді ауқымында терең талдау жасайтын зерттеулер өте-мөте құнды болып есептеледі. Ондай зерттеу жұмыстары деректі материалдардың жиынтығын ғана беріп қоймайды, сонымен қатар сол деректерден жалпы қорытындылар жасауға да мүмкіндік бере алады. Тарих ғылымының алтын қорына ең алдымен енетін де тап сондай зерттеулер. Олар қоғам туралы бүкіл... ғылымның көлеміндегі кең ауқымды жинақтау үшін берік негіз қалайтын база бола алады.

ДЬЯКОВ

В. А.

229

Тарих ғылымының әлеуметтік қызметі оның зерттеу жүргізетін пәнінің нысанымен тығыз байланысты. Тарих ғылымы жинақтаған деректер, жасалған қорытындылар мен берілген бағалардың барлығы қосыла келіп, қоғамның сана-сезімін қалыптастыруға деген қажеттілігін өтеуді толық қанағаттандырады. Оның үстіне, тарих қоғамдық санасезімнің жетекші түрлерінің бірі болып табылады. Қоғамдық дамудың заңдылықтарын ашып көрсетуге қабілетті шын мәніндегі ғылымға айналған тарих қоғамды іс жүзінде қайта құруға ықпал ете аларлық мүмкіндікке ие болады... Тарих ғылымы өткен өмірдің тағылымдарын еске ала отырып, алдағы кезде қоғамды одан әрі жетілдіре түсуге пайдалы мәселелерді іріктеп алады. Сондықтан да адамзат қоғамдық дамуды басқарудың шын мәніндегі ғылыми әдістерін неғұрлым тереңірек меңгерген сайын... оның практикалық ролі арта түсетін болады. Тарих ғылымы ішкі жіктелуі едәуір дамыған білім саласы болып табылады. Ол өзінің жалпы тұтастығын сақтай отырып, кейде бір-бірімен едәуір ерекшелігі бар салалар мен тарауларға бөлінеді. Адамзат қоғамының тұтас алғандағы дамуын (бүкіл дүние жүзілік тарих) зерттеу әрқайсысы тиісті формациялар мен дәуірлерге сәйкес келетін жеке бөлімдер бойынша жүргізіледі. Сондай-ақ ол кеңістікгеографиялық принцип бойынша да адамзат қызметінің кең ауқымды кешенді проблемалары немесе жекелеген көп мәселелері бойынша да, ұлттық және әлеуметтік белгілер бойынша да, қандай мемлекеттік құрылыс кезінде екендігіне және басқа жағдайларға қарап та бөлінеді. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыс тарихы, ерте дүние тарихы, орта ғасырлар тарихы, жаңа және ең жаңа тарих, монополистің капитализм мен империалимзге дейінгі тарихы, КСРО тарихы мен АҚШ тарихы, скифтер тарихы, инкілер тарихы, дворяндар тарихы және буржуазия тарихы, шаруалар тарихы және жұмысшы табы тарихы, әскери өнер тарихы, медицина тарихы, фабрикалар мен зауыттардың тарихы, қалалар мен селолардың тарихы, мемлекеттік мекемелердің тарихы немесе оқу орындарының тарихы болып кете береді. Тарихи ғылымның осы аталған тарауларының көпшілігі тарихқа мүлде қатысы жоқ белгілі бір арнайы білім түрлерін меңгеруді талап етеді. Соның өзінде де олар тарих ғылымының бөлімдері болып табылады және тарих шеңберіндегі жасалған әдістемені және қорытындылар мен жинақталған деректі материалдарды пайдаланбай тұрып табысты дами алмайды. Тарих ғылымында көмекші немесе арнаулы тарихи пәндер ерекше орын алады. Ал олар дерек көздерінің сан алуан түрлерін зерттейді. Олардың әрқайсысы зерттеудің өзіндік тәсілдерін қалыптастырып

230

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

алған. Ондай пәндердің қатарына, атап айтқанда, мыналар жатады: дерек көздерін тану (тарихи дерек көздерін оқып үйретудің, зерттеудің және пайдалана білудің теориясы мен әдістемесі); археография (жазбаша дерек көздерін басып шығару мәселелері); палеография (жазу тарихы, оның графикалық түрлерінің даму заңдылықтары); дипломатика (заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және басқа да тарихи актілердің түрлері мен мазмұнын оқып үйрену); генеалогия (рулардың, әулеттердің шығу тегін зерттеу және шежірелер жасау); геральдика (герб (елтаңба) түрлерін зерттеу); метрология (өткен замандарда қолданылған ұзындық, аумақ, көлем, салмақ өлшемдерін зерттеу); хронология (өткен замандарда қолданылған жыл санау және уақытты күнтізбелік өлшем бойынша санау жүйесін зерттеу); нумизматика (өткен замандардан сақталып қалған металл және қағаз ақшалар, басқа да ескерткіш заттар бойынша металл және қағаз ақшалар басып шығару мен ақша айналымының тарихын зерттеу); сфрагистика (мөрлердің тарихын зерттеу). Тарих ғылымдарының тобындағы өз алдына дербес пәндер болып археология мен этнография саналады. Өйткені бұлар зерттеу жұмыстарының өзіндік ерекше әдістемесін талап ететін дерек көздерінің түрлерімен жұмыс жүргізуіне тура келгендіктен де, өз алдарына жеке дара бөлініп шыққан болатын. Бұл ретте тарихнаманы ерекше бөліп, атап айту керек. Өйткені ол тарих пәндерінің әрқайсысының және жалпы тұтас алғандағы тарих ғылымының қалыптасу және даму үдерістерін зерттеумен айналысады. Тарихнама ең алдымен тарихи дамудың жалпы тұжырымдамаларының ауысу үдерісін зерттей отырып, бір жағынан, қоғамдағы әлеуметтікэкономикалық және идеялық-саяси ілгері басуға тигізетін ықпалын және, екінші жағынан, сол тұжырымдамалардың жаңадан жинақталған тың дерек көздерімен байланысын және бұрыннан белгілі тарихи дерек көздерін одан әрі игеруді қамтиды. Тарихнамалық зерттеулердің өз пәні мен өз міндеттері бар. Ал олардың негізгі мазмұны мен аса маңызды қорытындылары жалпы алғандағы тарих әдістемесін зерттеуге қажетті аса құнды материалдар бере алады. <…> ІV. Тарихтың ғылымдар жүйесінде алатын орны туралы пікірталасы Кей-кейде тарихты «бірден-бір» немесе «ерекше» ғылым, «барлық ғылымдардың ғылымы» деп жар салушылар бар, ал енді бір жағдайларда оны шын мәніндегі ғылым бола алмайды, ондай ғылым болуға

ДЬЯКОВ

В. А.

231

ешқандай қисыны да жоқ деген пікірді ауыздарынан ақ көбік шашырап, қызыл өңештері жыртылғанша дәлелдеп бағуға тырысатындар да табылады. Тарихтың қамқор қорғаушысы Клионы біреулер «барлық қамқор қорғаушылардың арасындағы ең қаталы» деп бағаласа, басқа біреулер оны «көптің көңілін табатын бойжеткен» «нағыз зинақордың тап өзі» («Н.Ирибаджаков. «Клио буржуазиялық сот алдында». Мәскеу. 1972. 9-11 беттер) деп атаудан еш қысылып-қымтырылмады. Бұл талас пікірлердің белгілі бір мөлшерде әдістемелік мән-мағынасы бар. Олар тарих ғылымының пәнін және оның өзге пәндермен өзара байланысын неғұрлым дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Жоғарыда біз тарихтың қандай жағдайларда да көптеген гуманитарлық, сондай-ақ жаратылыс тану ғылымдарымен жанасып, өзара араласып жататынын айтқан болатынбыз. Оның үстіне, тарих көп жағдайда оларға деректі материалдар беріп тұратын негізгі жабдықтаушы болып табылады. Басым көпшілік жағдайда олардың арасындағы өзара байланыстың сипаты барынша айқын келеді және арнайы түсіндіріп жатуды қажет етпейді. Бұл ретте тарихтың философиямен және әлеуметтанумен арақатынастары туралы сөз болған кезде істің жайы едәуір басқаша болып шығады. Ғылым тарихында мынадай жағдайдың жиі кездескені жақсы мәлім: философия тарихнаманың саласына баса-көктеп кірген бойда оның тарихи оқиғаларға өзінше түсініктеме беру сияқты елеулі қызметін өзіне тартып алуға әрекет жасап бағады. Мұның айқын мысалын италиялық неогегельяншы Д.Джентиле көрсетті. Ол былай деп мәлімдеді: философия рухани нақты шындықты түгел қамтиды да, тарихтың пайда болуы үшін «қолайлы шындықты» қалдырмайды (Э.Гарин. «ХХ ғасырдағы Италия философиясының хроникасы». 1965. 251-бет). Бұған неғұрлым айқын қарама-қарсы пікір білдірген де италиялық философ әрі тарихшы Б.Кроче (1866-1952) болды. Джентиленің бұл отандасы философияның өзін тарихтың қойнауындағы ерітіндіге айналдырып жіберу оп-оңай деп санады және тарихи танымды «бірден-бір ақиқат таным» деп жарияламақ болды (Б.Р.Лопухов. «Вопросы философии» журналы. 1970. №1. 101-109 беттер). Мәселенің басын ашып, анықтап алу үшін марксизм ілімінің негізін қалаушылардың ғылымдарды қалай жіктегеніне назар аударайық. Біз жоғарыда олардың табиғат туралы ғылым болып табылмайтын ғылымдардың барлығын да бірқатар жағдайда тарихи ғылымдар деп атағанын айтып өткен болатынбыз. Ф.Энгельс Ф.Мерингтің бірқатар өте-мөте әдістемелік сипаты бар сұрақтарына жауап қайтара келіп,

232

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

атап айтқанда, 1893 жылғы 14-шілдеде жазған хатында «тарихи идеолог» деген сөздерге мынадай түсінік берді: «...бұл жерде «тарих» деген сөз саяси, заңнамалық, философиялық, теологиялық деген ұғымдардың жинақы термині» дегенді ғана білдіреді, – қысқартып айтқанда, тек табиғатқа ғана емес, қоғамға қатысты салалардың барлығы үшін тап солай...» (К.Маркс, Ф.Энгельс. Сочинения. Том 39, стр 83). Ғылымдарды жіктеудің және бір нұсқасы Ф.Энгельстің «Анти-Дюрингінде» беріледі. «Танымның бүкіл саласын, – деп атап көрсетілген онда, – біз өзімізге атам заманнан белгілі тәсіл бойынша, үш ірі тарауға бөлеміз». Оның біріншісіне «мол немесе аз мөлшерде математикалық өңдеуге болатын жансыз табиғат туралы ғылым атаулының бәрі», екіншісіне – «тірі ағзаларды зерттейтін ғылымдарды», ал үшіншісіне – ғылымдардың тарихқа қатысты тобы, яғни «олардың тарихи сабақтастығы және қазіргі жағдайында адамдардың өмір сүру тіршілігінің қандай дәрежеде екенін, олардың қоғамдық қатынастарын, философия, дін, өнер сияқты тағы басқа да тамаша қондырғыларымен қоса алғандағы құқықтық және мемлекеттік үлгілерді, тағы басқаларын» зерттейтін тобы жатқызылған (К.Маркс, Ф.Энгельс. Сочинения. Том 20, стр.88-90). Сонымен қатар Ф.Энгельс «тарих» терминін бұдан басқа, неғұрлым тар мағынада талай қолданған болатын. Алайда, сөйлемнің мазмұнына қарағанда, марксизмнің негізін қалаушылардың тарих пен философияны мейлінше дербес екі ғылыми пән ретінде қабылдағаны ешқандай күмән тудырмайды. Мысалы Ф.Энгельс «Анти-Дюрингке» жазған алғы сөзінде Дюринг мырзаның және сол сияқты басқа біреулердің де «поэзияда, философияда, саясатта, саяси экономикада, тарихта...» пәтуасыз лепіріп, босқа сөйлей беретінін сынға алады (бұл да сонда. 7-бет). Философия табиғат пен қоғам дамуының барынша жалпы заңдары туралы ғылым болғандықтан да, қоғамдық нақты ғылымдардың бірі ретіндегі тарихтан өзгешеленбей тұра алмайды. Ол өзгешеліктері оның зерттеу пәнінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Алайда бұл ретте ең алдымен олардың құралдарының бірдей емес екендігі көзге түседі. Танымның тарихи және логикалық деп аталатын негізгі екі түрі бар екені, ал олардың бір-бірімен өзара байланысты екендігі, сондай-ақ бір-бірінен елеулі түрде өзгешеленетіндігі де бұрыннан белгілі. Тіпті олардың зерттейтін құбылыстары бірдей болған күннің өзінде де философия басым көпшілігінде танымның логикалық әдісін, ал тарих саласы – сол салаға тән әдісті қолданады. Ғылымның табиғаттағы зерттеуіне жататын таным нысандарының

ДЬЯКОВ

В. А.

233

объективті түрдегі айырмашылығы, бір жағынан, олардың нақты және әр кезде өзгермейтін тұрақты ішкі құрылымынан, ал, екінші жағынан, – олардың себептік байланыстағы генезисі мен дамуынан көрінеді. Болгариялық философ Н.Ирибаджаков философия «тарихтың әдістемелік рөлін ақтармай тұра алмайды» (Н.Ирибаджаков. Бұл да сонда. 177-бет) деген кәміл сенімде екенін айтады. Кеңес тарихшысы М.В.Нечкина өзінің бұл мәселеге қатысының қандай екенін былай тұжырымдайды: «Тарихшылар тарихтың әдістемесін қолданумен айналысуы, оның үстіне, тікелей етене әрі күні бойы айналысуы тиіс... Сонымен қатар тарихтың әдістемесін тарихи материализмнен бөліп қарудың ешқандай қажеттігі жоқ. Өйткені тарихтың әдістемесі – оның жүйесінің бөлінбес органикалық элементі» (М.В.Нечкина. «Тарих және әлеумет тану», Мәскеу, 1964. 226-бет)... Тарих пен әлеумет тану арасындағы байланыстар бұдан да тығыз. Өткен заманға бағытталған тұрғыдан қарағанда бұл ғылымдардың алдында тұрған міндеттер бірдей дерлік. Ол міндеттер – адамзат қоғамын тұтас алғандағы оның даму заңдылықтарын ашу. Әлеумет тану ғылымының ХІХ ғасырға дейін алғаш пайда бола бастаған нышандары әдетте ғылым тарихында оңды рөл атқарды – қоғамдық дамудың себептік жағдайларын іздестіру барысындағы күш-жігерді біріктіре жұмсауға ықпал етті. Жалпы әлеумет тану теориясы ретінде пайда болған тарихи материализм гуманитарлық ғылымдардағы өз мақсатын көздеген көзбояушылық идеалистік доктриналарға батыл соққы берді және ғылыми әлеумет танудың негізін қалады. К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин жалпытеориялық проблемаларды талдап қана қойған жоқ, сонымен қатар бірқатар жағдайларда қоғамдық құрылысты зерттеудің тәжірибеге негізделген эмпириялық әдістерін де пайладанды. Оның үстіне, мұның өзін сан алуан түрлі салаларда практика жүзінде қолдану үшін көп нәрсе жасады. Марксистік ғылымдағы әлеумет тану мен тарих барлық уақытта да бір-бірінен ажырамас бірлікте дамытылып отырды. Әлеумет танудың марксизмнен тыс дамуы мүлде басқаша жолдармен жүріп өтті. Буржуазиялық әлеумет танудың шежіресі позитивизмнің негізін қалаушы О.Конттан, оның қоғамдағы даму заңдарын тәжірибеге негізделген эмпириялық жолмен ашпақ болған «әлеуметтік физикасынан», сондай-ақ антропологиялық және этнографиялық материалдарға негізделген орасан зор көлемдегі әлеумет тану жүйесін құрған Г.Спенсерден бастау алады. ХХ ғасырдың бас кезінде әлеумет тану саласындағы антипозитивистік ағым Э.Дюркгеймнің «әлеуметтік шыр бұзарлық қылықтарды»

234

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

зерттеуге жол ашқан өзіне-өзі қол жұмсап, өлтіру статистикасы туралы кітабынан және әлеумет тану-тарихи танымның өзіндік ерекшеліктерін зерттеуге әрекет жасап көрген М.Вебердің жұмыстарынан айқын көрінді. Қазіргі буржуазиялық әлеумет тану қоғамның даму және өмір сүру заңдылықтарын оны тұтас көлемінде алып та, сондай-ақ жекелеген топтар, мекемелер, кәсіпорындар көлемінде алып та зерттей береді. Капиталистік елдердегі әлеумет тану ғылымы бұрыннан келе жатқан дәстүрді едәуір бұзды және тәжірибеге негізделген эмпириялық қолданбалы ғылымға айналды. Қазір оны тап осы сапасында буржуазиялық мемлекет те, жекелеген монополиялар да немесе ірі-ірі кәсіпкерлер де кеңінен пайдаланады. Тарих пен әлеумет танудың буржуазиялық ғылымдағы өзара қарымқатынасы әр түрлі жолдармен қалыптасты. Байырғы қарт позитивистерге нақты тарихи зерттеулер мен олардың қорытынды нәтижелеріне деген менсінбеушілік, жек көрушілік қатынасы тән болды. Мұның өзі тарихшылардың әлеумет танушылармен жақындаса түсуіне, сөйтіп, ол екі ғылым арасындағы өзара үйлесімді қарым-қатынастар орнатуына игі ықпалын тигізе алған жоқ. О.Конт пен оның жолын қуушылар тарихты жекелеген деректерді суреттеумен айналысқанға дейін өз алдына ғылым бола алған жоқ деп санады. Сонымен қатар олар бұл айтқандарынан бас тартып, тарих әлеумет тану ғылымының құрамына еніп кетті, яғни тағы да өз алдына дербес пән болудан қалып, әлеумет танудың құрамдас бір бөлігіне ғана айналды деп пайымдады. Тарихты әлеумет тануға айналдыруға, оны кеңінен танымал болған әлеумет тану ғылымының жұтып қоюына бағытталған көзқарастардың бірі, міне осындай. Бұған тікелей қарама-қарсы көзқарас та болды. Ол әлеумет танудың өзін тарих ғылымының бір бөлігі ғана деп білді. Бұл көзқарасты жақтаушылар әлеумет тану салыстырмалы түрде алғанда тарихи дамудың әлеуметтік элементтеріне байланысты тар көлемді міндеттерді шешумен ғана айналысуы тиіс, ал кең көлемді, бәрін де қамтитын жинақтаушылық әдіс тарих ғылымының еншісіндегі нәрсе деп мәлімдейді. Тарих пен әлеумет танудың әдістемелік тұрғыдан алғандағы бірбірімен өзара жақын екені туралы қорытындыға неокантшыл Г.Риккерт, Э.Мейер және басқалары мүлде басқа уақытта және басқа жолмен келді. Риккерт, «ешқандай да заңдылықты мүлде қажет етпейтін ғылымдар да өмір сүре алады» деп санай келіп, тарихты тап сондай ғылымдар саласына жатқызды және ол нақты өмір шындығындағы жалпы сипаттағы нәрселерді емес, жеке сипатты нәрселерді зерттеу-

ДЬЯКОВ

В. А.

235

мен айналысуы тиіс деп пайымдады. Ол былай деді: «бұдан ол өзінің ғылыми маңызын тіпті де жоғалтпайды, өйткені [...] жеке сипатты нәрсенің өзі де ғылыми қызығушылық тудыра алатын пән болып табылады» (Э.Мейер. «Тарихтың теориялық және әдістемелік мәселелері. Философиялық-тарихи зерттеулер. 2-ші басылуы. Мәскеу. 1911. 35-ші бет). Тап осындай бағытты Э.Мейер де ұстанды. Ол былай деп жазды: «...менің көпжылдық тарихи зерттеулер жүргізуімнің барысында бірде-бір тарихи заңды ашуымның сәті түскен жоқ. Сондай-ақ өзге тарихшылардың еңбектерінен де ондай заңдарды кездестіре алмадым. Сондықтан да мен тарихи заңдар дегеніміз тек идея жүзінде ғана өмір сүреді, сипаттап жатуды керек етпейтін постулаттар* түрінде ғана кездеседі деп батыл айта аламын. Тап осы сияқты жалпылама жаппай құбылыстар саласында да, мысалы, экономикалық тарих саласында да, ешқандай заң атаулы жоқ, оның есесіне салыстырулар жасау жолымен жасалған тәжірибеге негізделген эмпириялық жалпы қорытындылар ғана бар...» (Бұл да сонда. 36-бет). Жоғарыда аттары атап көрсетілген ғалымдар қоғамның даму заңдылықтарының бар екенін әлеумет тану саласындағы және тарих саласындағы мән-мағынасын да жоққа шығара отырып, бұл ғылымдарды бір қатарға қойып, бір-бірімен жақындастыра түсті. Бірақ оларды соншалықты дәрменсіз төмен деңгейде жақындастырды. Осы атап көрсетілген екі бағыт та, өздерінің бір-біріне қарамақайшы екендігіне қарамай, қайткен күнде де тарих пен әлеумет тануды өзара біріктіруге бағытталды. Бірақ буржуазиялық әдебиетте соңғы бірнеше онжылдықтар ішінде бұл ғылымдарды бір-біріне түбірімен қарама-қарсы қоюға тырысатын, оларды бір-бірінен толық және біржола бөлінуге шақыратын тұжырымдамалар барған сайын едәуір жиі ұшырасатын болды. Оларды мұндай қарама-қарсылыққа қоюдың көп жағдайдағы теориялық негізі неокантшылар жақтаған, содан кейін кеңінен етек алып кеткен ғылымдарды заңдар ашуға қабілетті (бұған әлеумет тану ғылымы жатқызылды) және суреттеме жасауға ғана қабілетті (бұлардың қатарына тарих ғылымы қосылды) ғылымдар деп бөлуде жатыр. Бұл жерде неопозитивист К.Поппердің және экзистенциалист К.Ульмердің пайымдауларын айқын мысал ретінде келтіруге болады. К.Поппер өзінің «Ашық қоғам және оның жаулары» деген кітабында ғылымдарды теориялық немесе жинақтап қорытындылаушы, *

дәлелдеусіз қабылданатын негізгі пікір. – Ред.

236

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

және қолданбалы немесе тарихи деп екі топқа бөледі. Мұның соңғыларының қызығушылығы әмбебап заңдарға емес, тек жекелеген оқиғаларға ғана шоғырландырылады. Бұдан келіп, Попперде әлеумет тану ғылымдардың бір тобына, ал тарих – екінші тобына жатқызылады. Сонымен қатар ол, айталық, теориялық физика сияқты заңдар тудырып, қалыптастыратын ешқандай да әлеуметтік ғылым бар деп мойындамайды. Ал К.Ульмердің ұстанған бағыты «заңдар туралы ғылымдар» мен «жеке оқиғалар туралы ғылымдарды» бір-біріне қарсы қоюға негізделген. Олар табиғат тану ғылымдарынан да, қоғамдық ғылымдардан да бірдей мөлшерде бөлініп шығарыла алады. Ульмердің пікірі бойынша, әлеумет тану заңдар туралы ғылым болып табылады, ал тарихты жекелеген бірегей деректер мен оқиғалар туралы ғылымдар қатарына қосуға болады (Н.Ирибджанов. Бұл да сонда. 182-185 беттер). Тарих пен әлеумет танудың арасындағы айырмашылықтарды анықтау үшін буржуазиялық авторлар жалпы мен жекені бір-біріне қарсы қоюды ғана емес, сонымен қатар оған себептілік байланыстың белгісін де пайдаланады. Әлеумет танушы, деп мәлімдейді олар, жаппай болатын құбылыстарды зерттейді және оның міндеті олардың неге солай болуының себептерін іздестіру болып табылады. Ал тарихшы, олардың пікірі бойынша, тарихи оқиғалардың қалай болғандығының себептері туралы ұғым ол үшін «бекер қызықтайтын бос қиялға» айналған кезде ғана табысқа жете алады. Ол үшін тарихшының зерттеу пәні тарихи дерек көздерінде бейнеленген әлдебір «ерекше, көрнекі, нақты, бірегей және жеке» нәрсе болуы тиіс, сондай-ақ ол өзінің зерттейтін нысанына қатысты индетерминистік (себептік байланыстылықты теріске шығаратын) көзқараста болуы керек. Алайда буржуазиялық кейбір ірі-ірі көрнекті тарихшылар мен әлеумет танушылар индетерминизм қағидаттарын қабылдай алмады және қабылдаған да жоқ. Олар былай деп мәлімдеді: тарихшы басы бірікпейтін әр түрлі деректерді жинау арқылы және олардың арасында қандай себептік байланыстардың бар екенін ескермей жұмыс істеу арқылы әлдебір пошта маркаларының алуан түрін жинайтын қатардағы қарапайым коллекционерге ұқсап кетеді. Тарихи үдерістің детермирлендірілгеніне деген сенім әдетте тарих пен әлеумет тану бір-біріне қарсы қойылмауы тиіс деген кәміл сенім ұялатады. Бұл ретте ағылшын тарихшысы Э.Каррдың көзқарасын айта кетуге болады. Оның пікірі бойынша, жинақтап қорытындылау әдісі тарихқа жат деген сөздерде ешқандай мән-мағынаның болуы мүмкін емес. Тарих,

ДЬЯКОВ

В. А.

237

деп атап көрсетеді Карр, жинақтап қорытындылар жасау арқылы өсіпжетіледі, ал тарихты зерттеу дегеніміз себептік байланыстарды зерттеу болып табылады. Мұның өзі – жай ғана суреттеу емес, мәселенің мән-мағынасын түсіндіру (А.М.Нейман. «Тарихи ғылым және қазіргі заманның кейбір проблемалары. Мақалалар мен талқылаулар». Мәскеу. 1969. 177-191-беттер). Осы айтылғандардан мынадай жағдайды айқын көруге болады: буржуазиялық ғылымда тарихты әлеумет танудан бөліп қарастыратын да, оларды бір-біріне жақындастыруға ықпал ететін де бағыт бар. Таяуға дейін бір ғылымды екінші ғылымға қарама-қарсы қою бағыты тым басым болып келді. Олардың бір-біріне өзара жақындасуға ұмтылуы 60-жылдардың бас кезінде байқалды. Мұның өзіне әлеуметтану эмпиризмі мен идиографизмге риза болмаушылық елеулі ықпалын тигізді... Бұл екі ғылымның да әдістемелік дағдарысының кезекті күшейе түсуі жағдайында буржуазия идеологтары тарихи материализм идеяларының Батыстағы қоғам танушы ғалымдарға тигізетін ықпалын мейлінше кемітудің жолын іздеп табуға тырысып бақты. Мамандар буржуазиялық «тарихшылдық дағдарысының» осымен үшінші рет күшейіп отырғанын өте әділ атап көрсетуде. Мұндай жағдай бірінші рет ХІХ ғасырдың аяқ кезінде позитивизмді жақтаушылар Леопольд Ранкенің заманынан бері келе жатқан дәстүрден басым түскен кезде орын алды. Екінші дағдарысты кезең ХХ ғасырдың 2030-жылдарына сай келді. Бұл кезде классикалық позитивизмді Ницше мен Шпенглердің идеялары арқасында едәуір «жетілдіріле түскен» неокантшылдық әдістеме ығыстырып шығарды. Дағдарыстың ендігі жаңа, үшінші кезеңі, міне, өзіміздің көз алдымызда кеңінен етек алып келеді. Бұл дағдарыс маркстік тарихи ғылым ықпалының арта түсіп отырғандығына тікелей байланысты... (К.С.Гаджиев. «Вопросы истории» журналы. 1972. №7, 182-189-беттер). Дағдарыстың үшінші кезеңінің ерекшелігі буржуазиялық тарихнаманың біртұтас әлеуметтік теориясының жетіспеушілігі мен дәрменсіздігінде болып отыр... Ондай теорияны буржуазия тарихшыларынан олардың өздерінің ғылыми шамшылдығы және оларға берілген «әлеуметтік тапсырыс» талап етіп отыр... Ол теория тарихты материалистік тұрғыдан түсінуді барынша бейтарап етуге міндетті болуы тиіс. Бірақ ол міндетті құр қолмен немесе бетпе-бет тіке шабуыл жасаумен орындау біздің заманымызда тіпті де мүмкін емес. Бүгінгі таңда істің жайы, міне, осындай болып отыр... Ол буржуазиялық ғалымдардың «жаңа әдістеме» іздеу жолында ерікті немесе еріксіз

238

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

түрде болса да бірте-бірте тарихи материализмге жақындай түсетініне күмән қалдырмайды және олар осылай етуге мәжбүр болады... «Тарих әлеумет тануының» пайдасына айтылған пайымдаулардың таза гносеологиялық жақтарына келетін болсақ, онда мұның өзі, біздің пікіріміз бойынша, белгілі бір білім саласында басымдықпен пайдаланылатын қандай да бір таным тәсілдерін шектен шығара абсолюттендірумен байланысты екенін көреміз. Бір ғылымға (мысалы, саяси экономияға) логикалық танымды талап ететін нәрселердің бәрін бірдей, ал басқа бір ғылымға (мысалы, тарихқа) тарихи танымға қатысты байланысы бар нәрсенің бәрін бірдей тықпалап таңа беру дұрыс болар ма еді? Менің ойымша, мұндай бөлу әбден жеткілікті мөлшердегі жасандылық болып табылады және оны көптеген жағдайға орай опоңай теріске шығаруға болады. Мысалы, тарихи таным тәсілі саяси экономия үшін, ал логикалық таным тәсілі тарихи ғылым үшін өтемөте қажет бола береді. <...> VІІІ. «Тарихи дерек» ұғымы төңірегіндегі пікірталасы «Дерек» термині өзінің тікелей дұрыс мағынасында алғанда өте түсінікті, оған ешқандай қосымша түсінік беріп жатудың қажеті жоқ. Солай бола тұрса да мамандар арасында осы термин мен оған байланысты барлық мәселелер төңірегінде өте қызу пікірталас баяғыдан бері жүріп келеді. Соңғы онжылдықтар барысында саябырсып басылмақ түгілі одан сайын өршіп, күшейіп барады. Мұның өзі кез келген ғылым үшін маңызды гносеологиялық мәселемен елеулі түрде тікелей тығыз байланысты. Мәселенің түп төркіні «өзіндік зат» дегеніміз бар ма өзі, ал егер бар болса, оның шын мән-мағынасы ғалымның санасында ол туралы қалыптасқан түсініктерге сай келе ала ма? Бұл мәселенің тарих ғылымында неғұрлым күрделі бола түсетін себебі оның зерттейтін пәндері барлық уақытта дерлік тікелей бақылау арқылы емес, әлдебір аралық әрі байланыстырушы буындар түріндегі мейлінше сан алуан деректер арқылы ғана қабылданады. Ал оларды зерттеудің де өзіндік күрделі жақтары бар. Алайда проблеманың гносеологиялық мән-мағынасы таным нысаны мен оны танып білуші субъектінің екі арасындағы тізбек бір немесе бірнеше буынға артып кетсе де өзгеріссіз қала береді. Біз үшін маңызды нәрсе – таным нысаны бұл жағдайда да адамның санасынан тыс әрі оған тәуелсіз болады, ал ол нысан туралы түсінік сол нысанның оны танып білуші субъектінің басындағы азды-көпті дәлме-дәл бей-

ДЬЯКОВ

В. А.

239

несі болып табылады. Ғалым адам тарихи оқиғаның шын мәніндегі мән-мағынасына неғұрлым жақындай түсуі үшін болған тарихи оқиға мен оның заттай ескерткіштердегі, жазбаша және басқа да дерек көздеріндегі қалай бейнеленгенінің арасындағы айырмашылықтарды айқын аңғарып, көре білуі тиіс, яғни болған оқиға мен оның тарихи шығармаларда қалай суреттелуін бір-бірінен айыра алатын болуы керек. Танымға жеткізетін жолдың ұзара түсуі таным үдерісін қиындатып, күрделілендіре түсетіні өзінен-өзі түсінікті. Бірақ мұның өзі табысқа қол жетпейді дегенді тіпті де білдірмейді. Өйткені тарихты материалистік тұрғыдан түсінуге негізделген тарихи таным ғылыми таным болғандықтан да, тарихи даму үдерісінің шын мәніндегі барысын көз алдымызға қайтадан елестетуге және оның заңдылықтарын түсіндіріп беруге әбден қабілетті... Марксизмнің пайда болған және батыс еуропалық тарихшылардың арасына тарала бастаған жылдарда неміс ғалымы Л.Ранкенің ықпалы болды. Ол деректерге табынуды дәріптеді. Өйткені, оның ойынша, деректер өздері туралы өздері дәл әрі толық баяндап береді, әлдебір қосымша түсіндірулер беріп жатуды және жинақтап қорытындылар жасауды мүлде қажет етпейді. Оның айтқан нақыл сөздері көптеген тарихшылар үшін берік сенімнің символындай көрінді. Олар Ранкенің ұстанған бағытын қадір тұтып, оған қатты қолдау көрсеткен болатын. Ол бағыт өзінің бейне бір объективті сияқты болып көрінуімен тартымды еді. Солай бола тұрса да тарихнамада «объективті» мектептің негізін қалаған ол тарихшыларды оқиғалар мен деректерге қандай да болсын баға беруден бас тартуға шақырғанымен, өзімен тұстас замандағы және тарихтың еншісіне еніп кеткен идеялық-саяси қақтығыстарға келгенде тіпті де бейтарап сезінуші ретінде қалып көрген емес. Ранке аса маңызды тарихи оқиғаларды идеялардың бір-бірімен күресі деп қарастырды. Бұл ретте ол ең жоғары идеяның үлгісі деп Құдай бәріміздің Жаратқан иеміз деп, ал өзге идеялардың бәрін де Құдайдың дүние туралы ойларынан өзге ешнәрсе де емес деп санады. Еуроорталық бағытты берік ұстанған ол адамзаттың даму барысындағы жетекші күш роман-герман тектес халықтары болып табылады деп пайымдады. Ал славян халықтарының тарихи ролі батыс елдерінің өркениетін шығыстағы көшпелі халықтардың шабуылынан қорғап қалуда ғана деп білді. Еуропалық емес халықтарға келетін болсақ, олар, Ранкенің ойынша, Еуропа халықтарының тарапынан ықпал етілуі үшін қажетті нысан ғана. Ранкенің бұра тартатын бір жақты саяси әділетсіздігі оның ғылыми еңбектерінен тайға таңба басқандай айқын көрініс

240

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тапты. Мұның өзі автордың тарапынан дворяндардың артықшылық жағдайларын жан-тәнін сала қорғаушы болғанымен, неміс корольдері мен ханзадаларының тәрбиеші ұстазы болуымен, Пруссияның ресми тарихнамасы жөніндегі шежірешісі және Бисмарктың өзінің жеке досы болған қызметімен әбден үйлесім тапқан еді. Ал таза кәсіби мәселелерге келетін болсақ, онда бұл жерде Ранкенің ұстанған саяси бағытына оның күнделікті өмірден жасаған өз пайымдаулары толық сай келеді. Оның ойынша, тарихи ақиқатты негізінен алғанда елшілердің жолдаған хабарламаларынан, мемлекеттік қайраткерлердің жазысқан хаттарынан және осыларға ұқсас басқа да материалдардан іздестіру керек. Мұндай сенім бейне бір құжаттарда көрсетілмеген оқиғалардың ешқайсысы да тарих үшін өмірде болмаған нәрселер-міс дегенді білдіреді. Міне, осыдан келіп, Ранке саяси және дипломатия тарихын бірінші кезекке қояды. Мұның өзі іс жүзінде барлық мәселені көрнекті саяси қайраткерлердің жеке басына алып барып тірейді, сөйтіп, тарихтың әлеуметтік-экономикалық тұстарын түгелімен дерлік назардан тыс қалдырады. Ал халық бұқарасының қызметі туралы ешнәрсе де айтылмайды, өйткені оны тарихта бар деп елеп-ескермейді. Тарихи деректі түсінуде Ранкеге ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі позитивистер бір табан жақын тұрды. Солардың біреуі белгілі француз тарихшысы Фюстель де Куландж болды. Ол да жазбаша дерек көздерін ғана мойындауды ұсынды. «Мәтіндер, тек қана мәтіндер, мәтіндерден басқаның бәрі түк те емес!» деген ұранды басшылыққа алған ол тарих ғылымы «құжаттарға дұрыс түсінік беруге» саяды деген кәміл сенімде болды. Алайда уақыт өте келе ондай бағытқа қарсы болғандардың саны барған сайын арта түсті. Соның ішінде дерек көздерін танудың әдістемелік проблемаларымен арнайы айналысатын тарихшылардың да қарсылығы күшейді. Ондай күшті қарсылық білдіргендердің арасында Фюстель де Куландждың өз отандастары Ш.Ланглуа мен Ш.Сеньобос болды. Бұлар өздерінің «Тарихты оқып үйренуге кіріспе» деген еңбегінде тарихшыларды құжаттар мен деректердің жетіспей тұрған жерлерін өздері жасайтын пайымдаулармен толықтыруға шақырды. Тарихи танымның субъективтілігін атап көрсете келіп, Ланглуа мен Сеньобос былай деп мәлімдеді: «Өтіп кеткен өмір шындығын біз өз көзімізбен бақылай алмаймыз; біз оны қазіргі өмір шындығына қаншалықты ұқсас екендігіне қарап қана біле аламыз» (Ш.Ланглуа, Ш.Сеньобос. «Тарихты оқып үйренуге кіріспе». Санкт-Петербург. 1899. 179-бет). Сөйтіп, деректің объективтілігі мен

ДЬЯКОВ

В. А.

241

сөзсіз дұрыстығына деген Ранкеге тән абсолютті кәміл сенімнің іргесі шайқалды. Осыған сәйкес, дерек туралы ұғым да өзгеріп шыға келді. Сеньобос оны былай деп тұжырымдады: «Дерек дегеніміз әдеттегі ауызекі сөздегі және ғылымдағы бірнеше әсердің басын біріктіретін, сондай-ақ ол әсерлердің сыртқы өмір шындығына сай келетіндігін мойындайтын пайымдаулар немесе пікірлер» (Ш.Сеньобос. «Әлеуметтік ғылымдарға қолданылған тарихи әдіс». Мәскеу. 1902. 63-бет). Бұл атап көрсетілген бағыттар бірте-бірте дами келе ХХ ғасырдың бас кезінде тарихнамадағы сын бағыттар деп аталатын және философиялық неопозитивизммен байланысты жаңа ағымның пайда болуына алып келді. Атап айтқанда, бұл ағымды Англияда Ф.Мэтленд, Германияда – В.Виндельбанд пен Г.Риккерт, Ресейде – А.С.ЛаппоДанилевский қолдады. Неокантшыл Лаппо-Данилевский тарихи дерек деп «жеке адамның айнала ортаға, әсіресе қоғамдық ортаға тигізетін ықпалын» санайтынын айтты, ал өзі тарихи дерек көзінен «өзге біреудің қабылдауына болатын, яғни адам психикасында іске асатын өнім түрін көретінін мәлімдеді... Өйткені мұның өзі адамзаттың өткен өмірінен тарихшының өзіне қажетті әлдебір дерек туралы білім алуына мүмкіндік береді» деп санады (А.С.Лаппо-Данилевский. «Тарих әдістемесі», 2-ші басылымы. Санкт-Петербург. 1993, 322 және 374беттер). ХХ ғасырдың 20-жылдары, кеңінен мәлім болғанындай, тарихнамадағы объективтілік тұжырымдамалар идеологияға тек қана пайда көздейтін утилитаризм тұрғысынан қарауды талап ететін философиялық ағымдар – прагматизм мен инструментализм тарапынан жасалған кең көлемді шабуылға душар болды. 1926 жылы «Тарихи деректер дегеніміз не?» деген тақырыпқа жазылған екі елеулі еңбек жарық көрді. Оның біреуі Францияда мақала түрінде жазылды. Авторы – француз философы, этнографы және психологы А.Леви-Брюль. Екіншісі Америка тарих қауымдастығының президенті К.Беккердің сол қауымдастықтың құрылғанына бір жыл толуына арнап 1926 жылғы желтоқсанда сөйлеген сөзі болатын (ол сөздің толық мәтіні 1955 жылы жарияланды). Беккер былай деп мәлімдеді: тарихи дерек адамның санасынан тыс өмір сүрмейді. Сондықтан да ол «ескірген әдет бойынша тарихты сыртқы дүниенің бір бөлігі ғана, ал тарихи деректерді шын мәнінде болған оқиғалар ғана» деп ойлаудан бас тартуға шақырды. Беккердің пайымдауынша, өткен заманның жалаң деректері оларды тарихшының қалай деп табуына байланысты түсіндірмейінше ешқандай да мән-мағынаға ие бола алмайды, ие бо-

242

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

лып та жүрген жоқ. (А.Я.Гуревич. «Тарихи дерек дегеніміз не? – «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». Мәскеу. 1969. 59-88-беттер). Сонымен тарихи дерекке деген объективті көзқарастар субъективті идеализм мен агностицизм рухындағы тұжырымдамаларға барған сайын көбірек орын босата бастады. Мұның өзі марксизмге қарсы идеологиялық күрес жүргізудің мұқтаждығына ғана байланысты болған жоқ. Өйткені «дерек» деген терминге бұған дейін беріліп келген түсінік тарихты материалистік тұрғыдан түсінуге қарай бейне бір жол ашатындай болып көрінетін (В.И.Салов. «Тарихи дерек және буржуазиялық тарихнама» – «Новая и новейшая история» журналы. 1973. №6. 43-56-беттер). Ғылым тілінде өте елеулі рөл атқаратын «дерек» терминінің сан алуан мағынасы болып келді, қазір де тап солай болып отыр. Мұның өзі таза семантикалық қасиеті тұрғысынан алғанда толып жатқан пайдакүнемдік іс-әрекеттердің жасалуына жол ашады (Н.Ирибаджаков. «Клио буржуазиялық философия сотының алдында». Мәскеу. 1972. 261-268-беттер). Тарих ғылымында бұл термин нақты дүниенің танымдық бейнелері (мысалы, статистикалық деректер, материалдық ескерткіштер, жазбаша және ауызша куәліктер және басқа да түрлер) туралы сөз болғанда ғана емес, сонымен қатар әңгіме тікелей объективті өмір шындығы, қоғам өміріндегі кез келген құбылыстар туралы болған жағдайларда да пайдаланыла береді. Оның үстіне, «дерек» термині жекелеген құбылыстарға да, жинақтаушы атаулар мен ұғымдарға да (тап, ұлт, революциялық қозғалыс сияқты тағы басқа тұрпаттарға байланысты) қолданылады. Міне, мұның бәрі де тарих ғылымдарындағы танымның үдерісін күрделілендіре түседі. Ал теориялық тұрғыдан алғанда істің мәні мүлде өзгермейді, баяғы өз күйінде қалады. Тарихшы үшін зерттеу пәні де ең алдымен объективті түрде бар өмір шындығының тап өзі болып табылады. Ал ол біздің көз алдымызда әлдебір сипаттағы алуан түрлі деректерге бөлінетін сияқты болып көрінеді. Алайда тарихшы өмір шындығын зерттей келе оны тікелей емес, қайта алуан түрлі тарихи дерек көздерінің мазмұны арқылы қабылдайды. Ал ол дерек көздерінің әрқайсысы, біріншіден, өзі де өзіндік дерек болып табылады, екіншіден, белгілі бір тарихи кезеңнің белгілі бір деректерінің жиынтығын бейнелейді (В.С.Библер. «Тарихи дерек өмір шындығының бір бөлшегі» (Логикалық байқаулар) – «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». 89-101беттер). Өмір шындығының дерек көздеріндегі қабылдануы мен оны

ДЬЯКОВ

В. А.

243

зерттеуші тарихшының қалай қабылдауы көптеген факторларға байланысты, соның ішінде тарихшының немесе дерек көзін жасаушының қай тапқа (қай партияға) жататынына да байланысты болып келеді. Өткен заман деректерінің ғылыми-танымдық бейнелері зерттеушінің санасында дерек көздерін зерттеудің және оған өзінше түсінік берудің күрделі үдерісінің нәтижесі ретінде пайда болады. Бірақ олар тарихи өмір шындығына толық сәйкес бола алмаса да, оның мәнін ғалымдардың баспасөз бетіндегі еңбектерінде одан бөлек жариялана отырып та, белгілі бір жақын мөлшерде бейнелей алады (С.Г.Иванов. «Тарих ғылымындағы «дерек» ұғымы төңірегіндегі мәселе туралы» – «Вопросы истории» журналы, 1969. №2). Ғылыми-танымдық бейнелерді тарихи өткен заманның деректеріне қарсы қоюға болмайды, бірақ оларды бір-бірімен теңестірудің де қажеті жоқ. Бұлардың біріншісі объективтік тұрғыдан алғандағы гносеологиялық тұжырымдамаларға (дерек дегеніміз бәрі, оған өзінше түсінік беру – бос сөз), ал екіншісі – тарихи дерекке деген қатынас тұрғысынан алып қарағанда өзінің релятивизмімен қоса субъективтік-идеалистік тұжырымдамаларға алып барып соқтырады. Сөйтіп, тарихи танымның тізбегі өзінің құрамында үш негізгі буынды қамтиды: 1) объективті түрде өмір сүрген тарихи өмір шындығы; 2) оларды бейнелейтін дерек көздері; 3) қолда бар дерек көздері бойынша өткен заманның бейнесін көз алдымызға қайтадан қалпына келтіріп бере алатын ғылыми-танымдық бейнелердің жиынтығы. Бұл схеманың өзге кез келген ғылымдағы танымды жүзеге асыра алатын схемадан принципті түрдегі айырмасы жоқ. Тарихи танымның өзіндік ерекшелігі екінші буынның едәуір артық өзіндік салмағының болуына байланысты. Алайда ондай буын белгілі бір түрде барлық ғылым түрлерінде де кездеседі. Тіпті зерттеушінің көз алдында көбінесе нақты құбылыстың өзі емес, тиісті қажет құралдар мен салыстырулар және өзінше түсініктеме беруді талап ететін басқа да «дерек көздері» тұрады. Тарихи танымның өзіндік ерекшелік сипаттарының болатыны дау тудырмайды. Ал оны шектен тыс ұлғайтып көрсету тарихты басқа ғылыми пәндерге ешқандай негізсіз қарсы қоюға, кей-кейде тіпті оның өзінің ғылым деп аталу құқығын жоққа шығаруға дейін алып барып соқтырады. Тарихи оқиғалардың жеке дара белгілерінің гносеологиялық маңызын асыра көрсету буржуазиялық ғылымға бұрыннан тән. Марксизм мәселенің бұл жағын әр кез ескеріп отырады, сонымен қатар

244

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жекелеген әрбір тарихи деректің өзіндік жеке белгілерін абсолютті түрде асыра көрсетпейді, қайта деректердің басым көпшілігін типтендіріп, бір қалыпқа келтіруге болатынын, яғни жинақталған ұғымдар тудыру үшін объективті негіз ретінде қызмет ете алатынын көз жеткізе толық дәлелдейді. Ал ол ұғымдар, өз кезегінде бейне бір екінші кезектегі тарихи деректерге айналады, оларда бірқатар нысандардың нақты қабылдануы адамның таным үдерісінде жүзеге асырылатын дерексіздікпен ажырамас бірлікте көрінеді. Алайда, жинақталған ұғымдар марксистер үшін, көптеген буржуазиялық ғалымдардың айтып жүргеніндей, тіпті де танылмаған немесе танып болмайтын деректердің «символдары» болып саналмайды, қайта тарихи өмір шындығының зерттеушілер санасындағы азды-көпті дәлме-дәл бейнелеуі болып табылады. «Тарихи дерек» деген ұғым өте-мөте күрделі және көп салалы болып келеді. Тарихшы-марксистер жоғарыда атап көрсетілген принципті мәселелер жөнінде сөз болғанда бірден-бір ортақ көзқарасты сақтап қала отырып, терминге қатысты кейбір нақты анықтамалар мен берілген бағаларға келгенде оншалықты бірауыздылық таныта бермейді. Польша әдебиетінде соңғы 10-15 жылдың ішінде орын алған анықтаулар мен түзетулерге талдау жасай келіп, кеңестік зерттеуші М.Н.Терешко былай деп жазады: «Польша ғалымдарының тарихи деректерге зерттеу жүргізу үдерісі кезінде берілген неғұрлым кеңінен тараған түсініктемелерінен мына жағдайларды айрықша атап көрсетуге болады: «біріншіден, дерек дегеніміз – тарихи өмір шындығының белгілі бір кеңістік-уақыт шеңберінде болатын және материалдық қасиетке ие бір бөлшегі ғана (Е.Топольский); екіншіден, дерек дегеніміз – өмір шындығының объективті түрде орын алатын нақты құбылысы (Ц.Бобиньская, Г.Лябуда); үшіншіден, тарихи дерек көзінің өзі өз алдына дербес қоғамдық-тарихи дерек болып табыла алады (Б.Кюрбисувна, Ц.Бобиньская); төртіншіден, тарихи дерек дегеніміз ойдан шығарылған әр түрлі жалған, шындыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нәрселерге және бетімен кетіп лағып адасушылыққа қарсы әлдебір нақты, шынайы өмір шындығында бар (адамдар, заттар, оқиғалар) нәрселер болып табылады (В.Мощенская); ... бесіншіден, дерек дегеніміз адам өмірінің кез-келген көрінісі (Б.Миськевич); алтыншыдан, тарихи дерек дегеніміз ғылыми құрылым болып табылады (В.Куля)» (М.Н.Терешко. «Проблемы социальных исследований» журналы. 3-ші шығарылуы. Томск. 1937, 75-бет).

ДЬЯКОВ

В. А.

245

Кеңестік мамандардың арасында ауыз бірлік болмауының мысалы ретінде дерек көздерін танудың теориялық және әдістемелік проблемалары жөнінде шығарылған жинаққа енген мақалаларды айтуға болады. А.Я.Гуревичтің мақаласынан біз мынадай анықтаманы оқимыз: «Тарихи дерек дегеніміз жалпы ортақ категорияны сезім нысанына қолдану негізінде пайда болатын дерексіздік (абстракция) болып табылады, бірақ нысанның жеке даралығы сақталған кезде ол дерексіздікте әлгі тарихи бейнеленген оқиғаның нақты мазмұны тіпті де жоғалмайды. Сондықтан да тарихи дерек туралы қайдағы бір дерексіздік туралы айтқандай болмаған әлдеқайда дұрыс. Өйткені бұл жерде дерексіздік ұғымы жеке дара және нақты мазмұнды жоюды көздейді. Олай болса, дерексіздік туралы емес, ең алдымен ғылымитаным бейнесі туралы, дерексіздік пен нақты сезім нысаны туралы түсінік-ұғымның бірлігі туралы сөз еткен дұрыс (А.Гуревич. «Тарихи дерек дегеніміз не?» Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар»). Осы мақаламен қатар В.С.Библердің де мақаласы берілген. Ол әлгі анықтаманың негізгі мәніне қарсы дау айтпайды. Бірақ мәселенің қаралуына бірқатар толықтырулар мен дәлме-дәл анықтаулар енгізуге тырысады. Бұл ретте ол тарихи өмір шындығы мен ол туралы тарихшының санасында пайда болатын түсінік арасындағы қатынастың қандай екендігіне баса назар аудару керектігін айтады. «Тарихи деректі қайта қарастыру дегеніміз өз дәуірінің көзқарасы тұрғысынан дүниежүзілік тарихтың бүкіл қозғалысын, жүріп өткен жолын игеру үдерісі болып табылады. Ол үдеріс зерттелетін және бүгінгі таңда қолданыстан «алынып тасталған» мәдени мұра ретінде қарастырылмайтын, бірақ өткен замандағы және қазіргі болып жатқан оқиғалардың... «салыстырмалы түрдегі бірмезгілділігі» түрінде алынатын деректің төңірегіне шоғырланады. Дерек қайта құрылған деп... «дешифровщиктің» (шифрды түсінікті етіп жай жазуға айналдырушының) қызметі сол «деректің» әлеуметтік тұрғыдан соншалықты қайталанбайтындығына қарамай, тарихи маңызын анықтауға қосылған кезден бастап саналады. (В.С.Библер. Бұл да сонда. 101-бет. К.Г.Левикин. «Вопросы истории» журналы, 1972. №1. 154-156-беттер). Ғалым-марксистердің еңбектерінде тарихи дерекке берілген анықтамалардың елеулі түрдегі кейбір өзгеше белгілері сол ұғымның өзінің екіжақты болуына, бір жағынан, тарихи өмір шындығының бір бөлшегі деген мағынадағы дерекке жататындығына, екінші жағынан, сол нысанның ғылыми-танымдық бейнесі мағынасындағы

246

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дерекке жататындығына байланысты. Оларды бір-бірімен бірдей етіп теңестіруге де, бір-бірінен бөліп алып, жекешелендіруге де болмайды. Бұл ұғымдардың бір-бірімен жақындығы күмән туғызбайтын жағдайдың өзінде бір-бірінен елеулі айырмашылығы да бар екенін атап көрсету үшін кейбір ғалымдар, атап айтқанда польшалық зерттеуші ғалым Целина Бобиньская, «тарихнамалық дерек» деген ұғымды енгізуді, сөйтіп, оны ғылыми-танымдық бейне тобына қосуды, ал «тарихи дерек» деген терминді бұрынғы заман оқиғаларының тарихшы санасынан өтпеген, қайта тарихи даму үдерісінің тікелей нақты бүгінгі бөлшектеріне қатысты пайдалануға болатындай етіп қалдыра беруді ұсынды. Мұндай болу пайдалы болар деп ойлаймыз. Өйткені осы уақытқа дейін қолданыста болып келген терминнің екі жақтылығын қалай түсінуді жеңілдете түседі және тарихи деректі «ғылыми құрылым» ретінде анықтайтын марксистердің ұстанған гносеологиялық бағыт-бағдарына айқындық енгізеді. (W.Kula. «Rozwazania o historii». Wroclaw, 1958). Мәселеге осы тұрғыдан келуді бағалай келіп, Ц.Бобиньская былай деп жазады: «Дерек дегеніміз ғылыми құрылым» деген анықтаманың бізге қолайлы болатын себебі – ол зерттеу жұмыстарының үдерісіндегі күрделіліктің сыры неде екенін ашып көрсетеді, зерттеушінің жұмсаған индуктивті және дедуктивті күшжігеріне сипаттама береді, сондай-ақ сол күш-жігердің нәтижесінде тарихнамалық деректің қалай пайда болатынын көрсетеді. Алайда бұл формуланың қолайсыз болатын жағдайлары да бар: егер ол тарихи ақыл-ой мен тарихтың өзінің арасындағы қарым-қатынасты білдіруі тиіс болса, егер ол тарихшылардың творчестволық ақыл-ойының молдығы зерттеу нысаны болып табылатын нақты өмір шындығынан пайда болған немесе пайда болатын байланыстар мен құрылымдардың байлығын озбырлықпен басып-шаншуға және алмастыруға тиіс болса, онда оны қолданудың қажеті болмайды» (С.Bolinska. «Historyk, fakt, metoda», Warczawa. 1964. 49-50-беттер). Тап осындай пікірді және бір польшалық тарихшы Ежи Топольский де білдірді. Оның «Тарих әдістемесі» деген көлемді монографиясы соңғы жылдары Польшада кітап болып, екі рет басылып шықты. Атап айтқанда, сол кітабында ол былай деп жазды: «Зерттеу пәні ретіндегі деректен бір айырмашылығы – мұнда тарихшы жүзеге асырған қайта құрастыруды (бірақ әлі тарихи пайымдауға айналмай тұрып, оны тұжырымдау үшін қажет материалды) тарихнамалық дерек деп атай бастады» (J.Topolski. «Metadologia histori». Warszawa. 1968. 160-бет. Сондай-ақ, Ю.Дуткевичті қараңыз. «Советское славяноведение» журналы. 1966. №5. 131-бет).

ДЬЯКОВ

В. А.

247

Әдістемелік әдебиетте және бір әрекетті – деректерді тарихи және тарихи емес деп бөлуді – теориялық тұрғыдан негіздеуге тырысушылық байқалады. Бұл әрекетті едәуір мөлшерде ойдан шығарылған деуге болады. Ал егер оның әлдебір мән-мағынасы бар дейтін болсақ, зерттеу жұмысына қосымша ретінде тіркеуге ғана жарарлық нәрсе екені күмән тудырмайды. Өйткені кез келген деректің бір жағдайда «тарихи», ал басқа бір жағдайды «тарихи емес» болып шығуы әбден мүмкін. Осы айтылғандар бізді ғалымның өз зерттеу жұмыстарының барысында сөзсіз жүзеге асырмай қоймайтын мәселеге, яғни тарихи деректерді сұрыптауға тікелей жақын алып келді. Тарихты материалистік тұрғыдан түсінуге қарсы шығушылардың, индетерминистік және субъективтік бағыт ұстанушы ғалымдардың қолдарында ондай сұрыптау жасау үшін қажет болатын объективті өлшем белгілері жоқ. Сондықтан да олар кейде адамзаттың қоғамдық өмірін ғылыми ой елегінен өткізе отырып, қорытынды жасаудан лажсыз бас тартады. Мұндай кезде олар деректі материалды іріктеу барысында біржақты бұра тартуға жол бермеуді талап ету туралы, зерттеуші ғалымның ұстанған бағыт-бағдары көп жағдайда олардың таптық және партиялық көзқарасына қатысты идеямен байланысты болатыны туралы жақтары тынбай, зарлауын қоймайды. Тарихшы-марксистердің қолында деректерді дұрыс іріктеп алуға қажетті шын мәніндегі ғылыми негіздер бар. Олар тарихта орын алып отырған өндірістік қатынастар мен сол қатынастардан туып отырған таптық қарама-қайшылықтардың шешуші рөл атқаратынын түсінуге негізделген Маркстік тарихи ғылым шексіз көп алуан түрлі тарихи деректерді тарихнамалық деректерге немесе жинақтап қорытылған ғылыми-танымдық бейнелерге айналдыра отырып, жекелеген құбылыстарды типтендіру тәсілін, сондай-ақ теориялық ой елегінен өткізудің басқа да әдістерін қолданады. Ал мұның өзі жекеден жалпы, нақтыдан дерексіз (абстракты) қорытындылар жасауға алып бара алады. Бұл ретте зерттеушілер, бір жағынан, даму үдерісінің заңдылықтары туралы өздерінде бар, қалыптасқан түсініктерді, ал, екінші жағынан, бұрынғы түсініктерге жаңадан жүргізілген зерттеулер енгізген түзетулерді негізге алады. Ғалымдар деректерді жинаумен және оларға түсіндірмелер берумен іс жүзінде әрқашан бір мезгілде қатар және оларды бір-бірімен өзара тығыз байланыстыра отырып айналысады. Өйткені дерек көздерін белгілі бір тақырыпқа қатысты ең соңғы нақты дерек алынғанға дейін материалдарды ой елегінен өткізуден бас тартуға ешқандай негіз табылмайды. Дегенмен

248

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

де, түпкілікті қорытындылар жасауға асығудың қажеті де жоқ. Себебі зерттеушінің жасаған қорытындылары мен берген бағасы тарихи өмір шындығына оның қолындағы деректі материал қаншалықты толық және жан-жақты болса, соншалықты дәлдікпен сәйкес келеді. ІХ. Теориялық дерек көздерінің басты мәселелері «Тарихи дерек» ұғымы жөніндегі осының алдындағы тарауда тарихтың жеке әдістемесіне немесе тарихи зерттеулердің әдісі мен техникасына қатысты проблематика туралы сөз ете бастаған болатынбыз. Бұл сала көптеген мәселелерді қамтиды. Оларды ойдағыдай шешудің зерттеуші жүргізетін жұмыс пен оның нәтижелеріне баға беру үшін орасан зор маңызы бар. Төменде біз олардың неғұрлым ірі әрі көлемді деген түрлерін қарастыратын боламыз. Бірақ әуелі тарих ғылымының тұтас алғандағы әдістемесі мен тарихи зерттеулердің әдісі немесе техникасы арасындағы қарым-қатынастардың қандай болатынына тағы да тоқталып өтеміз. Әрине, тарихи зерттеудің техникасынан көптеген жеке тәсілдерді табуға болады. Оларды буржуазиялық ғалымдар да, тарихшы-марксистер де ойдағыдай табысты түрде пайдалана алады, пайдаланып та жүр. Бірақ, менің ойымша, бұл жерде әңгіме тарихты зерттеушілердің жалпы жиынтық тәсілдері туралы емес, тек жеке тәсілдері туралы сөз еткен жөн. Өйткені жиынтық тәсілдер оның іштей тұтас жүйені құрайды, ал ол жүйе зерттеушінің жалпы әдістемесімен және ұстанған идеялық бағыт-бағдарымен ажырамастай берік бірлікте болады. Зерттеу жұмыстарының әдістемесі немесе техникасы шынында да тек идеологиялық көзқарас желісі бойынша ғана емес, сонымен қатар танымдық сабақтастық желісі бойынша да дамиды. Алайда бұл жерде мұның біріншісінің айқындаушы рөл атқаратыны айдай айқын нәрсе екені белгілі. Таным саласындағы сабақтастықтың болуы да даусыз нәрсе. Бірақ оның атқаратын рөлін шектен тыс асыра көрсетудің кез келген түрі буржуазиялық ғылымның қол жеткізуге қабілеті бар нақты нәтижелерді және оның жасаған әрі назар аударуға әбден тұрарлық зерттеу тәсілдерін игеруіміз жөніндегі мәселені шешуді оңтайлатпайды, қайта қиындатып жібереді. Кеңестік ғалымдар, маркстік-лениндік теорияны басшылыққа ала отырып, жалпығылымдық әдістеме мен тарихи ғылымның жеке әдістемесінің ажырамастай берік негіз ретіндегі тұтастығын ұдайы назарда ұстайды. Дерек танудың теориялық және әдістемелік

ДЬЯКОВ

В. А.

249

мәселелері жөніндегі мақалалардың арнайы шығарылған жинағының редакциялық алқасы өзінің жазған алғысөзінде «әдістемені әдістің өзінен бөліп алып қарауға болмайды, ал мұның соңғысы тарихи танымның бүкіл үдерісін, соның ішінде оның кейбір жақтары мен басқыштарының теориялық тұстарын да қамтиды» деп өте дұрыс атап көрсеткен («Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». Мәскеу. 1969. 5-бет). Алайда зерттеушілердің арасында, соның ішінде осы жинақ авторларының арасында да, зерттеу техникасының ғалым ұстанған идеялық бағыт-бағдарға қатысты «бейтараптық» идеясына деген қатынастың қандай екенін жеткілікті айқын және бір мағыналы етіп тұжырымдамағандары да бар. Мысалы, дерек тану тақырыбына жазылған бірқатар еңбектің авторы, белгілі тарихшы Б.Г.Литвак былай деп жазады: «...тарихтың ғылым ретіндегі таптық сипатының сөзсіз екендігіне қарамай, тарихи танымда пәнді зерттеу тәсілдері зертеушінің таптық ұстанымына бейне бір енжар бейтараптылық танытатын тәсілдер объективті түрде орын алады. (Б.Г.Литвак. «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». Мәскеу. 1969. 103-бет), оның үстіне, тап мұндай тәсілдер «нақты дерек танудың діңгегі» болып табылады (бұл да сонда). Осыған ұқсас пікірлер философ ғалымдар А.Вербин мен А.Фурманның кітабында да айтылады: «... «тарихи зерттеу техникасының» әдістемеден айырмашылығы идеологиялық сабақтастықтың заңдары бойынша емес, қайта танымдық сабақтастықтың заңдары бойынша дамитынында екенін естен шығармау керек. Марксистік дерек тану шеңберінде буржуазиялық дерек танудың көптеген тәсілдері мен әдістерінің сақталып қалып отырғанын осындай жағдаймен түсіндіруге болады» (А.Вербин, А.Фурман. «Тарихи материализмнің ғылымдар жүйесіндегі алатын орны». Мәскеу. 1965. 105-бет). Аты аталған авторлардың, атап айтқанда, Б.Г.Литвактың еңбектерін мұқият зейін қоя отырып оқу бұл жерде біздің әлдебір сәтсіз, сын ескертпелер жасауға әбден лайықты тұжырымдамаға тап болып отырғанымызды көрсетеді. (К.Г.Левыкин. «Вопросы истории» журналы. 1972. 153-154-беттер). Бірақ мұның өзі зерттеу техникасының әдістемелік «бейтараптығы» идеясының кеңес ғалымдары тарапынан әлдебір саналы қолдау таба қояды дегенді тіпті де білдірмейді. Тарихи зерттеулер әдістемесінің тарихшының ұстанған әдістемелік бағыт-бағдарына қатысты «тәуелсіз» болуы жөніндегі идея кеңестік ғылыми әдебиетте талай рет сынға алынған болатын. Бұл мәселе әсіресе А.И.Даниловтың еңбектерінде кеңінен баяндалып,

250

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

түсіндірілген. Ол былай деп жазды: «Тарихи зерттеу техникасының бейтараптығы» туралы тезис тарихи білімнің бүкіл тарихына қарамақайшы келеді. Тарих ғылымындағы әрбір жаңа бағыттың пайда болуы өзінің көрінісін жаңадан ашылған идеялық-әдістемелік принциптер негізінде тарихи өмір шындығын қарастырудан ғана емес, сонымен қатар жаңа дерек көздерін, тәсілдерін, тарихи құжаттарды белгілі бір бағыт өкілінің қызығушылығын тудыратын проблемаларға қатысты қолдануға болатындай етіп зерттеудің және пайдаланудың жаңа әдістемесін жасаудан да әрқашан тауып алады. (А.И.Данилов. «Ерте орта ғасырдағы аграрлық тарихтың неміс тарихнамасындағы проблемалары». Мәскеу. 1958. 8-9-беттер). Шамасы, тап осындай бағыт-бағдарды Л.В.Черепнин де (Л.В.Черепнин. «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». 196-200-беттер), А.П.Пронштейн де (А.П.Пронштейн. «Тарихи зерттеудің әдістемесі». Дондағы Ростов. 1971. 7-8-беттер) тағы басқа да кеңес ғалымдары ұстанады. Мұның өзі біз үшін мейлінше дұрыс және жеткілікті мөлшерде негізделген пайымдау болып табылады. Осы шеңбердегі мәселелер бойынша Польша тарихшыларының арасында қызу пікірсайысы болып өтті. Атап айтқанда, 1969 жылы В.Мощенская мен Е.Топольскийдің әдістемелік монографияларын талқылау кезінде өткен пікірсайысын мысалға келтіруге болады (W.Moszenska. «Metodologii historii zarys krytyczny». Warszawa. 19687 J.Topolski. Metodologiа historii. Warszawa.1968). Пікірсайыстың көрсеткеніндей, оған қатысушылардың көпшілігі, соның ішінде В.Мощенская да, тарихи материализмді тарихтың әдістемесінен бөлек, жеке тұрған әлдебір нәрсе деп қарастыруға бейім екендіктерін танытты. Олардың, әсіресе В.Мощенскаяның, пікірі бойынша, тарихтың әдістемесіне тарихи зерттеулердің әдісі мен техникасының мәселелері ғана қатысты болып шығады. Бұл көзқарасқа қарсы Топольский мен басқа да бірқатар ғалымдардың дәлелдеріне қарағанда, тарихи материализмнің аса маңызды қағидалары тарихтың әдістемесіне енеді, оларды, әлгі қағидаларды, тарихи зерттеулердің әдісі мен техникасына байланысты проблемалардан бөліп тастауға тіпті де болмайды. Кеңінен өріс алған пайдалы болғандығы күмән тудырмаған сол пікірсайысында тараптарыдың екі жағы да түпкілікті жеңіске жете алған жоқ. («Вопросы истории» журналы. 1972. №2. 197-199-беттер). Тарих ғылымында зерттеуші өткен заманды зерттеу үшін міндетті түрде белгілі бір тарихи деректерге жүгінеді.

ДЬЯКОВ

В. А.

251

«Дерек көзі» деген ұғым тарихи әдебиетте неғұрлым жиі қолданыла тұрса да, осы терминнің дәл мағынасын түсінуде күні бүгінге дейін бірізділікке қол жеткен жоқ (С.О.Шмидт. «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». 27-33-беттер. М.Н.Терешко. «Проблемы социальных исследований» жинағы. 1-ші шығарылуы. Томск. 1971. 56-57-беттер). «Дерек көздері» ұғымының бір анықтамасын» Кеңестік тарих энциклопедиясының тиісті томында Л.Н.Пушкарев берген болатын. Ол былай: тарихи дерек көздері дегеніміз тарихи дамудың үдерісін бейнелейтін нәрселердің бәрі де болып табылады және олар адамзат қоғамының өткен заманын, яғни адамзат қоғамының бұрын жасаған нәрселерінің бәрін біздің заманымызға дейін жеткен материалдық мәдениеттің заттары, жазбаша ескерткіштер, идеологиялар, мінез-құлық, әдет-ғұрып, тіл байлығы түріндегі біздің деректер арқылы зерттеуге мүмкіндік береді («Кеңестік тарихи энциклопедия». 6-том. Мәскеу. 1965. 591-бет). Енді бір анықтаманы А.П.Пронштейннің жоғарыда атап көрсеткен кітабынан табамыз: «... тарихи дерек көздері деп адамдардың қызметімен жасалған, өзінің бойында қоғамдық өмірдің шын мәніндегі нақты құбылыстарын тікелей бейнелейтін деректерді қамтитын және адамзат қоғамының дамуындағы заңды үдеріс туралы куәлік бере алатын өнім түрлерінің бәрін де санауға болады» (А.П.Пронштейн. Жоғарыда көрсетілген шығармасы. 18-бет). Әдістемелік мән-мағынасы жағынан алып қарағанда тарихшымарксистердің әрбір дерек көзінен нақты өмір шындығының объективті түрдегі бейнесін көруінің өте-мөте зор маңызы бар. Мәселенің тап осы жағын Г.М.Иванов айрықша атап көрсетеді. Ол былай деп жазады: «Тарихи дерек көзі... көнеден қалған ескі жұрнақтардың материалдық түрінен тыс әлдебір ерекше субстанция немесе оған мүлде тәуелсіз қызмет түрінде өмір сүре алмайды. Әрбір тарихи дерек көзі субстанциялық түрде көнеден қалған ескі жұрнақ болып табылады, бірақ кез келген мұндай ескі жұрнақ тарихи дерек көздерінің бәрі бірдей тәуелсіз қызмет түрін атқара алмайды (Г.М.Иванов. «Философские науки» журналы. 1973. №3. 32-33-беттер). Осы заманғы буржуазиялық ғалымдардың басым көпшілігі мүлде басқаша көзқарастарын білдіреді. Мысалы, француз тарихшысы А.Марру былай деп мәлімдейді: дерек көзінің маңызды болуы оның мазмұнының қандай екендігінен гөрі «тарихшының өзіне, оның қандай бастама көтеруіне, жұмыс құралдарын қалай пайдалана білу шеберлігіне, оның білім деңгейіне, ең алдымен оның өзінің қандай адам екені-

252

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

не, оның зиялылығының, қабылдау қабілеті мен мәдениетінің қандай екеніне байланысты». Сөйте тұра, ол дерек көзін терең танып, толық түсіну үшін зерттеушінің жоғары дәрежедегі біліктілігі қажет екендігін өте дұрыс атап көрсетеді. Бірақ, сонымен қатар дерек көзіндегі ақпараттың қаншалықты объективті сипаты болатынына күмән келтіреді. Американдық ғалым Е.Тепп бұдан да асып түседі және бұл мәселеде субъективті идеализмнің ұстанған бағыт-бағдарына толық көшеді. Өйткені ол тарихи дерек көзін адамдардың ойша елестетуінде, олардың ойлау қабілетінде ғана өмір сүре алатын категориялар қатарына қосады» (А.П.Пронштейн. Бұл да сонда. 19-бет). Тарихи дерек көздерін зерттейтін ғылыми пәнге келетін болсақ, онда оған таяуда ғана жарысқа шыққан оқу құралында мынадай анықтама берілген: «Дерек көздерін тану ғылымы дерек көздерін іздеп табу, жіктеп бөлу, дерек көздерінің пайда болған орнын және уақытын белгілеу, олардың авторларының кім екенін анықтау, ол деректердің қаншалықты дұрыс және толық екендігін жете зерттеу, сондай-ақ талдау әдістерін жасау сияқты жұмыстармен айналысады («КСРО тарихының дерек көздерін тану». И.Б.Ковальченконың редакциясымен. Мәскеу. 1973-бет. 3-бет). Кеңес тарихшылары осы анықтаманы мән-мағынасын неғұрлым кеңінен ашу және нақтылай түсу арқылы соңғы кезде мынадай кәміл сенімге келді: біріншіден, дерек көздерін көмекші тарих пәндерінің арасындағы ең басты пән ретінде қарастыру керек, екіншіден, оның проблематикасын жалпы, немесе теориялық дерек көздерін тану пәні және дерек көздерін тану практикасы, немесе нақты (жеке) дерек көздерін тану деп екіге бөлу қажет. Дерек көздерін теориялық тұрғыдан тану туралы С.О.Шмидт былай деп жазды: «Дерек көздерін теориялық тұрғыдан танудың аса маңызды міндеттері дерек көздері ақпаратының құрылымы мен қасиеттерін, сол ақпараттың теориясын, әдістемесін, тарихы мен ұйымдастырылуын сол ақпараттың сақталуының және сол проблематиканы талдап білудің тәсілдерін зерттеу болып табылады» (С.О.Шмидт. «Дерек көздерін танудың қазіргі проблемалары» жинағы. «Дерек көздерін тану. Теориялық және әдістемелік проблемалар». 18-бет). Нақты дерек көздерін тану мәселесіне көше келе, С.О.Шмидт оның алуан түрлі кесінді қиықтары мен деңгейлеріне егжей-тегжейлі сипаттама бере тұрса да, бұл ұғымның қысқаша түсіндірмесі қандай екенін айтпайды. Тарих пен тарихи дерек көздерін танудың өзара әдістемелік тұрғыдан алғандағы тығыз байланыстарын және басқа да жағдайларын С.М.Каштанов пен А.А.Курносов та атап көрсетеді. Бұлардың пікіріне қарағанда, «тарихи дерек

ДЬЯКОВ

В. А.

253

көздерін тану тарихи деректерді іздеп табудың теориясы мен әдістемесі ретінде, ал тарих – тарихи деректерді ой елегінен өткізудің теориясы мен әдістемесі ретінде қарастырыла алады». Бұл ретте «тарихи дерек көздерін тану міндеттерін тарихи талдау мен жинақтап топтау міндеттерін бір мезгілде қатар орындамай тұрып жүзеге асыру мүмкін емес» (С.М.Каштанов, А.А.Курносов. «Исторический архив» журналы. 1962. №4. 176-бет). Тарихи дерек көздерін теориялық тұрғыдан танудың маңызды пікірсайыстық торабын тарихи дерек көздерінің табиғатының қандай екендігіне қатысты мәселелер құрайды. Олар тарихи танымның өзіндік ерекшеліктері туралы жоғарыда атап өтілген пікірталастарымен тығыз байланысты. Мұндай өзіндік ерекшеліктерді көптеген ғалымдар ең алдымен тарихи танымның жанама түрдегі сипатынан, зерттеуші мен зерттеу пәні арасындағы тарихи дерек көзі түрінде ұдайы орын алатын аралық буынның болуынан көруге бейім тұрады. Алайда соңғы кезде мұндай жағдай әлдебір ерекше нәрсе болып табылмайды деген дауыстар жиі естіліп жүр. Өйткені «жеке адамның бір өзінің ғана емес, сонымен қатар басқалардың да бақылаулары пайдаланылатын жағдай, шамасы, кез келген ғылыми танымға тән шарт болып табылатын сияқты» (J.Topolski. Бұл да сонда. 220-бет). Бұл тәрізді пайымдаулардың барлық ғылымға болмаса да, өте көп ғылым түрлеріне қатысты негізі бар деп ойлауға тура келеді. Тарихи дерек көздерінің табиғатын анықтау мен тарихи дерек көздерін теориялық тұрғыдан тануда көрнекті орын алатын жіктеп бөлу проблемасы бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бұл проблемаға көптеген арнаулы жұмыстар арналды. Оның үстіне, проблеманың тарих ғылымына қатысты қолданбалы жағы ғана емес, сонымен қатар жалпы теориялық жағы да зерттеліп, қарастырылуда (Л.Н.Пушкарев. «История СССР» журналы. 1963. №5; тағы да сол автор, «Вопросы архиоведения», 1965, №1; К.И.Рудельсон. «Осы заманғы құжаттық жіктеп бөлу». Мәскеу. 1973). Солай бола тұрса да күні бүгінге дейін тарихи дерек көздерінің сан алуан барлық түрлері үшін ортақ жалпы қабылданған жіктеп бөлу жүйесі де, ондай жүйені жасау үшін негізге алынатын принципті қағидалар да пайда болған жоқ (М.К.Макаров. «Жазбаша дерек көздерін жіктеп бөлудің принциптері туралы». «Труды МГИАИ». 16-том, 23-24-беттер). ХХ ғасырдың бас кезінде жіктеп бөлудің қарапайым да салыстырмалы түрдегі айқын жүйесі қалыптасты. Оны кейбір ұсақ-түйек егжей-тегжейлі дәлме-дәл анықтаулар енгізу арқылы Э.Бернгейм,

254

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

А.С.Лаппо-Данилевский және басқа да шетелдік және отандық орыс тарихшылары пайдаланды. Ол жүйе өткен заманның деректері материалдандырылған мәдениет қалдықтарын сол деректер бейнелейтін тарихи аңыз-әңгімелерден бөліп қарауға негізделген. Осындай бағыт-бағдарды Ш.Сеньобос та ұстанды. Ол кейбір дерек көздерінен өткен заманның тікелей іздерін көріп, оларға толық сеніммен қарауға болады деп білсе, ал кейбір дерек көздерінен әлдебір жанама түрдегі байланысты көріп, оған оншалықты сенім ұялата қоймайтын «сыртқы деректерге қол жеткізудің қосымша құралы» ретінде қарады (Ш.Сеньюбос. «Әлеуметтік ғалымдарға қолданыстағы тарихи материализм». Мәскеу. 1902. 16-бет). Осы бір екі мүшелі жүйеге қазіргі батыс тарихшыларының көзқарастары да едәуір жақын келеді. Олар дерек көздерін «алдын ала ойластырылған», оны жасаушылардың ұстанған бағыты әдейі бейнеленген және «алдын ала ойластырылмаған», ешкімнің ұстанған ешқандай бағыт-бағдары бейнеленбеген, сондықтан да неғұрлым бағалы екі топқа бөледі. Тап осындай жүйені, атап айтқанда, бельгиялық тарихшы әрі философ Пьер Сальмон да ұсынады. Дерек көздерін тарихи «құжаттар» деп атай келе, оларды қалай пайда болуы тұрғысынан қарағанда, «алдын ала ойластырылған», яғни қазіргі замандастарға немесе болашақ ұрпақтарға саналы түрде әдейі ақпарат «жолдаушылардың түзетулері» енгізілген және адамзаттың күнделікті қызметінің қарапайым «іздері» болып табылатын «алдын ала ойластырылмаған» деп екіге бөледі (Г.М.Иванов. «Вопросы истории» журналы. 1971. №10. 190-191-беттер). Дерек көздерін жіктеп бөлудің қызық материалын қазіргі польша әдебиетінен де кездестіруге болады. Өзінің жіктеп бөлу жүйесін жасаған Лябуда дерек көздерін оларда физикалық элементтердің қаншалықты басым екендігіне қарай эрготехникалық дерек көзлері, психологиялық және әлеуметтік элементтеріне қарай, тиісінше, психотехникалық және әлеуметтік-техникалық дерек көздері деп үш топқа бөлді; төртінші топқа ол өзінің бойында жоғарыда атап өтілген үш топтың салаларын түгел қамти отырып, тікелей бейнелейтін дерек көздерін жатқызды және оларды дәстүрлі дерек көздері деп атады (G.Labuda. «Proba nowej systematyri I nowej interpretacjl zrodel historycznych». – «Studia zrodloznawcze». 1957. 1-том, 3-52-беттер). Дерек көздерін жіктеп бөлу жөніндегі мәселені тарих әдістемесі туралы монографиясында Е.Топольский өте-мөте егжей-тегжейлі терең талдап берді (J.Topolski. Бұл да сонда. 267-271-беттер). Қазіргі бар жіктеп бөлулердің негізге алынған принциптерінің логика мен семанти-

ДЬЯКОВ

В. А.

255

ка тұрғысынан алып қарағанда елеулі қателіктері бар деп санаған ол өзі жасаған жүйені ұсынды. Бұл жаңа жүйе екі дихотомиялық (яғни екі мүшелік) жіктеп бөлуді бір-бірімен ұштастыру арқылы құрылған. Оның біріншісі – дерек көздерінің тікелей және жанама танымы («қалдықтар» және «аңыз әңгімелер»), ал екіншісі – жазбаша және заттай (жазбаша емес) танымы болып саналады. Осы дихтомияның біріншісінің құрамдас бөліктері, Топольскийдің пікірі бойынша, гносеологиялық немесе әдістемелік сипатқа ие. Олар мынадай белгілері бойынша анықталады. «Қалдықтар» тікелей танылады, өйткені олар өмір шындығының элементтері болып табылады, тарихшыға аралық буындар арқылы әсер етпейді, деректердің растығына дәлелдер келтіруді талап етпейді. Ал «аңыз-әңгімелер» үшін жанама таным тән болып келеді, оның үстіне, орын алған оқиғаны өмір шындығы мен тарихшының арасында өз көзқарасы тұрғысынан бейнелейтін және өз «белгілерінің жүйесімен» көрсететін үшінші тұлға пайда болады; осыдан барып «құпия шифрді жай жазуға айналдыру» қажет болады, ақпараттың қаншалықты дәрежеде дұрыс екенін тексерудің ерекше маңыздылығы туындайды. Екінші дихтомияны Топольский дерек көздерін тану деп атайды; оның құрамдас бөліктерінің біріншісі қолда бар жазбаша дерек көздерінің басым көпшілігін, ал екіншісі – заттық ескерткіштерді және ақпаратты жазу арқылы емес, басқаша жолдармен жеткізетін нәрселердің барлығын да қамтиды. Кеңестік дерек көздерін тану пәні өз кезегінде теориялық және практикалық құндылығы бар бірқатар жіктеп бөлу жүйесін ұсынды. «КСРО тарихының дерек көздерін тану» оқулығының (1940) алғашқы басылымында дерек көздерін «қалдықтар» және «аңызәңгімелер» түріндегі дәстүрлі жіктеп бөлу орын алды. Осы мәтіннің тиісті бөлігінің авторы М.Н.Тихомиров өзінің алғашқы көзқарасынан 1958 жылы бас тартты. Алайда ол көзқарасты жақтаушылардың біразы (атап айтқанды, С.И.Якубовская) оны осы күнге дейін табандылықпен қорғап келеді. Дегенмен бұл екі арада сонау 30-шы жылдардың өзінде-ақ С.Н.Быковский барлық дерек көздерін, соның ішінде «қалдықтарды» да, ішкі сынға алмай тұрып қабылдай беруге болмайды деп көз жеткізе көрсетіп берген болатын. Өйткені олардың өткен заманды «дәуірдің, таптың және басқа да жағдайлардың дүниеге көзқарасы қандай екендігіне байланысты» азды-көпті болса да бұрмалап көрсетеді» деп білді (С.Н.Быковский. «Тарихи зерттеудің әдістемесі». Ленинград. 1931. 31-бет). Осыны ескере отырып, Мәскеу мемлекеттік тарих-мұрағат институтының бір топ оқытушысы 50-ші жылдардың бас кезін-

256

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

де А.А.Зиминнің бастама көтеруімен дерек көздерін жіктеп бөлудің олардың қалай пайда болғанына қарай емес, нақты мазмұнына негізделген нұсқасын ұсынды. Олардың пайымдауынша, барлық дерек көздері атаулыны: а) әлеуметтік-экономикалық тарихты; ә) ішкі және сыртқы саясат тарихын; б) қоғамдық-саяси ақыл-ой мен мәдениет тарихын сипаттайтын материалдарға қарай үш топқа бөлу керек болатын... Бұл проблеманы одан әрі зерттеген С.М.Каштанов пен А.А.Курносов дерек көздерін олардың шығу тегіне қарай жіктеп бөлу принципіне қайта оралуды қолдады. Сөйтіп, 1962 жылы олар дерек көздерін мынадай үш топқа бөлуді ұсынды: а) әлеуметтік-экономикалық қатынастар саласында пайда болған дерек көздері; ә) әлеуметтік-саяси күрес, қоғамдық ақыл-ой мен мәдениет саласында қалыптасқан дерек көздері; б) отбасылық-жеке адамдар арасындағы қатынастар саласында пайда болған дерек көздері (С.М.Каштанов, А.А.Курносов. «Исторический архив» журналы. 1962. №4. 179-бет). Олармен бір мезгілде дерек көздерін ішінара жіктеп бөлу жүйесін В.И.Стрельский де ұсынды. Ол империализм дәуіріндегі Ресей тарихына қатысы бар дерек көздерін олардың пайда болған түріне қарай негізгі екі топқа бөлу керек деген пікір айтты (В.И.Стрельский. «КСРО тарихының дерек көздерін тану. Империализм кезеңі. ХІХ ғасырдың аяғы – 1917 жыл». Мәскеу. 1962. 20-бет). Алайда В.И.Стрельскийдің жіктеп бөлу жүйесі С.М.Каштанов пен А.А.Курносовтың тарапынан бірден қатаң сынға алынды, ал бұл екеуінің ұсынған жүйесі де Л.В.Черепниннің, Е.А.Луцкийдің және Л.Н.Пушкаревтің тарапынан әлдеқайда күшті негізделген қарсылыққа душар болды («Исторический архив» журналы. 1962. №4. 189-193-беттер). Мәселені шешудің келесі кезеңі дерек көздерін пайда болу тегіне және мазмұнына қарай жүргізілген есепті олардың неғұрлым елеулі сыртқы түрінің белгілеріне қарай жіктеліп бөлінуімен ұштастыру әрекеттерімен тығыз байланысты. Бұл жерде әңгіме түр мен мазмұнның бірлестігі жөніндегі марксистік принциптен шегіну туралы болып отырған жоқ, қайта ғылыми пән ретіндегі дерек көздерін неғұрлым тереңірек тану үшін ерекше маңызды белгілерге неғұрлым жіті назар аудару туралы болып отыр. Өйткені бұл ғылыми пән дерек көздерінің әр түрлі топтарын зерттеудің әркелкі тәсілдерін жасауға мүмкіндік беруге тиісті. Осы жүйеге сәйкес дерек көздері ең әуелі белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шеңберіндегі пайда болу белгілеріне қарай, содан соң сыртқы түрлерін ескере отырып,

ДЬЯКОВ

В. А.

257

түрлер бойынша бөлініп келді. О.М.Медушевская осы көзқарасты басқа да мамандармен бірлесе отырып, теориялық тұрғыдан негіздеді және дерек көздерін олардың түріне қарай жіктеп бөлудің істі тіпті де оның сыртқы түріне қарай алып барып соқтырмайтынын ерекше атап көрсетті. «Түрді анықтайтын белгілердің ортақтығы, сайып келгенде, дерек көздеріне оның атқаратын қызметі мен түріне сай келетіндей етіп саналы түрде әдейі енгізілген ақпараттардан құралады әрі мұның өзі белгілі бір кезеңде сол атқаратын қызметіне неғұрлым сәйкес келетіндігі анық мойындалатындай болуы тиіс» (О.М.Медушевская. «Советские архивы» журналы. 1968. №4. 120-бет). Дерек көздерін олардың түрлеріне қарап жіктеп бөлу соңғы кезде неғұрлым ірі топтарға – олардың тұрпатына қарай жіктеп бөлумен толыға түсті. Бұл ретте бастама көтергендер әуелі С.О.Шмидт (С.О.Шмидт. «Дерек көздерін олардың тұрпатына қарай жіктеп бөлу» – «Археологический ежегодник за 1966 год». Мәскеу. 1968. 438-бет), одан соң Л.Н.Пушкарев болды. Тарихи зерттеу әдістемесі жөніндегі соңғы әрі жинақтаушы жұмыстардың авторы А.П.Пронштейн «дерек көздерін олардың тұрпаттары мен түрлері бойынша жіктеп бөлу принципін» басшылыққа ала отырып, оларды мына төмендегідей жеті негізгі топқа бөлді: жазбаша дерек көздері, заттық дерек көздері, этнографиялық дерек көздері, ауызша немесе фольклорлық дерек көздері, лингвистикалық дерек көздері, фотокино құжаттары дерек көздері, дыбыстық құжаттар дерек көздері (А.П.Пронштейн. Осының алдында атап көрсетілген шығармасы. 32-бет). Тарихшының зерттеу жұмыстары әдетте қажетті дерек көздерін анықтап алудан басталады. Дерек көздерін танудың эвристика деген атауға ие болған бұл тарауына кей-кейде теориялық, бірақ көбінесе нақты қолданбалы сипат алған көптеген арнаулы жұмыстар жазылды. Жоғарыда атап көрсетілген көптүрліліктің біріншісінің мысалы ретінде Л.Е.Шепелевтің мұрағат эвристикасының теориялық мәселелері туралы мақаласын (Л.Е.Шепелев. «Мұрағат эвристикасының проблемалары» – «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі тарихи құжаттарды зерттеудің кейбір мәселелері». Ленинград. 1967. 5-25-беттер), ал сол көптүрліліктің екіншісінің мысалы ретінде Н.Н.Улащиктің Белоруссия тарихы бойынша дерек көздері туралы монографиясын (Н.Н.Улащик. «Феодалдық кезеңдегі Белоруссия тарихының археологиясы мен дерек көздерін тану жөніндегі очерктер». Мәскеу. 1973) алуға болады. Тарихшы өзі танысу үшін іріктеп алған дерек көздерін зерттеу жұмыстарына кірісер кезінде оның ең алдымен атқарар мінде-

258

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ті мәтіннің құпия жазуын түсінікті жай жазуға айналдыруда және ол мәтінді толық игеруде, оның қалай пайда болғанын (авторының кім екенін, пайда болған уақытын, қай жерде және қандай мақсатпен жасалғанын анықтау тұрғысынан алғанда), ақырында дерек көздерінің кәміл шын екенін анықтауда болып табылады. Әдетте дерек көздерінің сыртқы сынына жатқызылатын бұл операциялардың барысында зерттеушіге палеография, эпиграфика, мәтіндеме, сфрагистика (мөрлерді зерттейтін көмекші ғылым саласы), дипломатика және басқа да көмекші тарихи ғылым саласының көп жәрдемі тие алады. Зерттеуші ғалым сыртқы сынға жатқызылатын осындай жұмыстарды аяқтап біткеннен кейін ғана зерттеудің шын мәніндегі келесі кезеңіне – дерек көздеріндегі деректердің толықтығын, растығын және дәлме-дәл кәміл шындығын анықтауға көшеді, ол деректердің таптық және саяси бағыттарының сипаты қандай екенін нақтылай түседі. Зерттеудің бұл кезеңі әдетте дерек көздерінің ішкі сыны немесе герменевтика деп аталады. Дерек көздерін әдетте буржуазиялық ғылымға тән тәсілмен әлгіндей сын тұрғысынан қарастырудың екі кезеңінің арасына қатаң шек қою бағытын, соның ішінде қазіргі орын алып отырған бағытын да, толық негізі бар әрекет деп санауға болмайды, өйткені дерек көздерінің сыртқы және ішкі сындарының өзара тығыз байланысты екендігі соншалық – көп жағдайда оларды бір-бірінен ажырату тіпті де мүмкін емес (осы жағдайды әділетті атап көрсете келіп, С.Н.Быковский, одан соң басқа да кеңес ғалымдары дерек көздерінің сынын сыртқы және ішкі деп екіге бөлуден мүлдем бас тартуды ұсынды). Тарих ғылымындағы дерек көздеріне сын тұрғысынан қараудың маңызы өте зор. Сондықтан да оның мақсаттары мен міндеттерінің анықтамасы дерек көздерін теориялық тұрғыдан танудың аса маңызды проблемаларының қатарына табиғи түрде әбден орынды енгізіліп жүр. (А.Ц.Мерзон, «Тарихи дерек көздері сынының негізгі міндеттері». Мәскеу. 1953 (ротапринт). Бұл қағида дерек көздерінің сыртқы сынына да, ішкі сынына да тікелей қатысты. Мұның біріншісі туралы буржуазиялық ғалымдар Ш.Ланглуа мен Ш.Сеньобос былай деп мәлімдейді: «...практика жүзінде автордың не ойлайтынын білу қажеттігі өте сирек кездеседі. Сынның мақсаты автордың деректерді қаншалықты дәлме-дәл бергендігін анықтау болып табылады. (Ш.Ланглуа, Ш.Сеньобос, «Тарихты оқып үйренуге кіріспе». Санкт-Петербург, 1899, 132-бет). Ал марксистердің дерек көздерін тануы мына жағдайды басшылыққа алады: автордың ұстанған әлеуметтік-саяси бағыт-бағдарының қандай екенін білмей тұрып,

ДЬЯКОВ

В. А.

259

біз құжаттың шындыққа қаншалықты сай келетіні туралы мәселені ақыр аяғына дейін шеше алмаймыз. Ішкі сын тұрғысындағы міндеттер мен тәсілдерді түсінуге келгенде біздің буржуазиялық ғылыммен екі арамыздағы алшақтық едәуір ұлғая түседі. Жай ғана формальды бағыт-бағдар ұстануда қала отырып, белгілі бір дерек көздерінің қандай әлеуметтік-саяси жағдайларда пайда болғанының терең түкпіріне бойлап енбей тұрып, ішкі сынды жүзеге асыру мүмкін болмайды. Дерек көздерін теориялық тұрғыдан тану дерек көздерінің іс жүзіндегі тану практикасы сияқты, дерек көздерінің қаншалықты дұрыс екенін анықтау мәселесі оның нағыз шын екенін анықтау мәселесінен көп жағдайда бөлек қарастырылады. Алайда олардың арасындағы байланыстардың бар екені айдай анық нәрсе саналады. Дерек көздерінің дұрыстығын анықтау оның ішкі сынын түгел қамтып тауыса алмайды. Бірақ бұл жұмыспен беріле айналысу аса маңызды міндет болып табылады. Дерек көздерінің дұрыстығын тексеру кезінде мұқият сақталуы тиіс әдістемелік принциптерге арнайы мақала арнаған М.Н.Терешко ондай үш принциптің бар екенін атап көрсетеді: «Біріншіден, тарихшылдық принципі. Ол дерек көздерін олардың өзара байланысы мен дамуы барысын нақты-тарихи тұрғыдан келу арқылы тарихи даму үдерісінің өзімен тікелей байланыстыра отырып қарастырады. Екіншіден, талдау жасауға таптық, партиялық тұрғыдан бару және тарихи дерек көздерін бағалау мен дерек көздерінің буржуазиялық теориясының әдістемелік тұжырымдамаларын сынау принципі. Үшіншіден, тарихи дерек көздерінің дұрыстығын тексерудің әр түрлі ғылыми әдістері мен тәсілдерін қолдану принципі» (М.Н.Терешко. «Тарихи дерек көздерінің дұрыстығын тексерудің кейбір әдістемелік принциптері» – «Проблемы методологии и логики наук» жинағы. 6-шығарылымы. Томск, 1970, 172-бет). М.Н.Терешко атап көрсеткен принциптердің алғашқы екеуін оған дейін С.Н.Быковский айрықша бөліп көрсеткен болатын. Бірақ ол принциптерді «әдістемелік пайымдаулар тәсілі» деп атады. Ал үшінші принципке келетін болсақ, Быковский оның құрамына «тарихи ұқсастық тәсілін», «салыстырып көру» әдісін, «көмекші тарихи пәндердің деректерін қоса пайдалануды» және «қалдықтар» әдісін қолдану арқылы бұл принципті неғұрлым нақтыландыра түсті (С.Н.Быковский. Бұған дейін көрсетілген шығармасы. 146-156-беттер). Енді біз дерек көздерінің дұрыстығын қалай анықтау әдісінен олардың маңызын тарихи зерттеулерде қалай баяндап түсіндіру пробле-

260

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

масына көше аламыз. Бұл проблема дерек көздерімен жұмыс істеудің тек соңғы кезеңіне ғана қатысты деп ойлау дұрыс болмас еді. Дегенмен де ол проблема жұмыстың тап осы кезеңінде ерекше күшті маңыз алатынын атап айту керек. Тарихшы марксистерге дерек көздерін баяндап түсіндіру үшін қажетті бағыт-бағдарды тарихи материализм береді (Н.М.Дружинин. «Тарихшының естеліктері мен ой-пікірлері». Мәскеу. 1967. 105-бет). Дерек көздеріне принципті түрде негізделген және алдын-ала ой елегінен өткізілген партиялық тұрғыдан келу тарихшы-марксисті оқиғаларды күні бұрын қалай түсінік беру керектігіне қарай тіпті де итермелемейді. Керісінше, бұл жағдай оның дерек көзінің таптық және саяси бағыт-бағдары қандай екенін байқауға, тереңірек ашып көрсетуге көмектеседі, тарихи өмір шындығы қандай болса, тап сондай етіп көруіне мүмкіндік береді. Сақталып қалған дерек көздерінің бүкіл жиынтығын қайткен күнде де түгел пайдалануға ұмтыла отырып, зерттеуші жаңа материалдарды одан әрі іздестіруде қара бастың аясы тар қамын жеуге айналып кетпеуі тиіс. Солай бола тұрса да, көптеген ғалымдар, әсіресе ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі мамандар дерек көздерін мейлінше фетиштендіріп, оларға бас ие табындыруға бейім екендіктерін байқатады. (Академик Б.А.Рыбаковтың сөйлеген сөзі. «История и социология» журналы. 61-бет). Жаңа және ең жаңа тарих бойынша сақталған материалдардың көлемі өте зор. Сондықтан да бұл саладағы мамандар дерек көздерін фетиштендірудің басқа да түрлерін тудырды: кейбір зерттеулердің қайткен күнде де мұрағаттық сілтемелерді неғұрлым молырақ жасауға ұмтылатыны сонша, тіпті олардың тақырыбына байланысты әлдеқашан белгілі болып, жарық көрген дерек көздерін қайталауға дейін жиі-жиі барады. А.И.Данилов өзінің зерттеу жұмыстарының бірінде былай деп жазды: «Тарихи таным прогресін...зерттеушілердің жаңа ұрпақтарының бұрыннан белгілі дерек көздерінің көмегімен тарихшылардың бұған дейін қолдары жетпей келген деректерді табу арқылы ілгері дамытты» (А.И.Данилов. «Маркстік-лениндік бейнелеу теориясы және тарих ғылымы»). – «Средние века» жинағы. 24-шығарылымы. Мәскеу. 1963. 11-бет). Шынында да көне дерек көздерін қайталап оқып, зерттеген кезде олардың кейде маңызды, сондай-ақ өте маңызды болатыны сонша, тіпті оларды жаңадан қолдану оншалықты бірінші дәрежелі емес ескі мұрағаттық материалдардан да артық маңызға ие болады. Логикалық көзқарас тұрғысынан қарағанда, баяндау түріндегі түсіндірме де ғылыми түсіндірудің бір түрі болып табылады. Оның

ДЬЯКОВ

В. А.

261

суреттеуден бір айырмашылығы бар. Ол дерек көздерінен тыс деп аталатын білімді кеңінен қолдануды ғана емес, сонымен қатар түсіндірудің (генетикалық, сылтау-салдарлы, құрылымдық) саналуан түрлерін және оның алуан түрлі (психологиялық, әлеуметтік, логикалық) үлгілерін, сондай-ақ ұқсастықтарды, үлгілерді пайдалануды, болжамдар жасауды және басқа да әрекеттер қолдануды талап етеді. Кез келген логикалық процедураны табысты қолдануға болады және ол тап солай қолданылып та жүр. Бұл – әбден табиғи нәрсе. Бірақ зерттеуші оның мәнін шектен тыс асырып жібермеуі, бір немесе бірнеше процедураны әлдебір ерекше, зерттеу жұмысының барлық міндеттерін бірден шешіп тастайтын нәрсе етіп көрсетпеуі керек. Бұл мәселедегі біржақтылық пен тым қызбалықпен қызығушылықтың салдарлары қандай болатынын қазіргі батыс теоретиктері К.Поппер мен К.Гемпель жасаған және жалпы алғанда құбылыстар арасындағы себеп-салдарлы тәуелділікке негізделген «бәрін де қамту теориясының» жеміссіз бос тәжірибесінен көруге болады (И.С.Кон. «Тарихи түсініктеменің логикасы туралы пікір сайысына» (Поппер-Гемпель схемасы және оның сыншылары) – «Философские проблемы исторической науки». Мәскеу. 1969. 274275-беттер). Соңғы кезде кеңестік әдебиетте тарих ғылымындағы дерек көздеріне түсініктеме беру үдерісін теориялық тұрғыдан ой елегінен өткізуге мүмкіндік жасайтын зерттеу жұмыстары пайда болды. Солардың бірінің авторы А.И.Уваров осы үдеріс туралы былай деп жазады: «Тарихи дерек көздері мен тарихи теория алуан түрлі құбылыстардың арасында... өзара тығыз байланыстың бар екеніне қарамай, бір-бірімен жайдан-жай, тікелей байланыса алмайды... Тарихи дерек көзі дегеніміз тарихи теорияның дерексіз негіздемесі ғана болып табылады... Оның шын мәніндегі негізі, нақты негізі деп белгілі бір нақты тарихи теория үшін арнайы жасалған үлгіні айтуға болады. Олай болса, тарих ғылымындағы ескерткіш пен теорияның арасындағы байланыстырушы буын қызметін дерек көздерін тану үлгісі атқарады. Өйткені бұл жерде тарихи деректің өзі де шынында да тарихи теорияға оның құрамдас бөлшегі ретінде еніп кетеді» (А.И.Уваров, «Тарих ғылымындағы теория мен дерек көздерінің проблемасы». – «Проблемы методологии и логики наук» жинағы, 6-шы шығарылымы, 195-бет, М.П.Завьялова. «Тарихи зерттеу жұмыстарында үлгі жасау туралы». – «Проблемы методологии и логики наук» жинағы, 5-ші шығарылымы. Томск. 1969).

262

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

А.И.Уваровтың барлық қағидаларымен бірдей толық келісе салуға болмайды. Оның үстіне, «дерек көздерін тану үлгісі» деген терминін де сәтті алынған деуге келмейді. Алайда ғалымның пайымдауларында көптеген әділетті қағидалар бар. Шынында да дерек көзі тарихи тұрғыдан түсіндіруге ешқашанда өзгеріссіз енгізілмейді. Ол, яғни дерек көзі, алуан түрлі дәлсіздіктерден алдын ала тазартылады, өзге дерек көздерінен және олардан тыс ақпараттардан алынатын мәліметтермен толықтырылады, содан кейін барып, санада пайда болатын дерексіз нәрселермен ұштасады. Ал ол дерексіз нәрселер тарихшының жинақтаулар мен қорытындылар жасауына қажетті құрылыс материалдарына айналады. Дерек көзінің зерттеуші назарын өзіне аударған бөлшектері мен оның тарихи деңгейдегі зерттеу жұмысының түпкілікті нәтижесі арасындағы өзара қатынасы шамамен алғанда тарихи дерек пен тарихнамалық деректің арасындағы өзара қатынасының тап өзі сияқты (бұл жөнінде осының алдындағы тарауда айтып өткен болатынбыз). Тап осы көрсетіліп отырған жағдайдағы сияқты «дерек көздерін тану үлгісі» өмірде бар нақты дерек көзінің бір бөлшегі болып табылмайды, бірақ солай бола тұрса да оның нақты мазмұнын азды-көпті ұқсас етіп бейнелей алады, сондай-ақ, тиісінше, дерек көзінде айтылған тарихи өмір шындығын да бейнелейді (А.И.Уваровтың тұжырымдамасы оның «Тарих ғылымындағы теорияның гносеологиялық тұрғыдан талдануы» деген монографиясында (Калинин, 1973) неғұрлым егжей-тегжейлі баяндалады. Бірқатар қызық пайымдауларды Польша тарихшыларының еңбектерінен табуға болатындығы М.Н. Терешконың «Тарихтың қазіргі польшалық әдістемесінде дерек көздерін сынау және оны баяндап түсіндірудің теориялық проблемалары» деген еңбегінде («Вопросы теории как формы мышления» жинағы. 1-ші шығарылымы. Томск. 1970. 87-111-беттер) айтылады». Сөз соңында дерек көздерін танудың тағы бір өзіндік ерекшелігі бар міндетіне тоқтала кетейік. Ол міндет дерек көздері базасында зерттеуші көбінесе өзі таңдаған тақырыпты зерттеу кезінде байқап, душар болатын ақтаңдақтарға байланысты болып келеді. Ол ақтаңдақтар кейде өте елеулі түрде болады. Олардың орын алатын себебі көптеген дерек көздері табиғи апаттардың немесе басқа да жағдайлардың салдарларынан бізге дейін, біздің заманымызға дейін жеткен жоқ. Алайда олар көбінесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың салдарларына байланысты жетпей қалды. Өйткені ондай жағдайларда халық бұқарасының мұң-мұқтаждары мен мүдделері дерек көздерінен өздерінің бейнелерін іс жүзінде қалдыра алмады.

ДЬЯКОВ

В. А.

263

(Ц.Бобиньская. «Дерек көздеріндегі ақтаңдақтар. Әдістемелік талдау». –«Вопросы истории» журналы. 1965. №6.) Қолда бар материалдардағы дерек көздерінің жеткіліксіздігі ақпараттың жеткіліксіздігі сияқты, кей-кейде тарихшыларды өздерінше болжам жасауға мәжбүр етеді, яғни негізделіп қойған «дерек көздерін тану үлгілерінің» бәрін емес, тек кейбіреулерін ғана құруға немесе дерек көздерінің жорамалданған құрамдас бөлшектері туралы ғана әр түрлі болжам түрлерін жасауға алып барып соқтырады. Мұның өзі тіпті дерек көздерін танудың тұтас бір кешендерін іздестіруге де қатысты болуы әбден мүмкін. Ондай болжамдар жасап, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге ұсыну теориялық ақыл-ойдың заңды тәсілі болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда тарихи таным да бұл тәсілден шет қала алмайды. Жоғарыда аты аталған бельгиялық ғалым П.Сальмон ондай болжамды «тарихи қайта құрудың қажетті элементі» болып табылады деп өте дұрыс мәлімдеді. (Г.М.Иванов «П.Сальмон. Тарих және сын»– «Вопросы истории» журналы. 1971. №10. 191-бет). Алайда бұл жерде ұдайы есте ұстайтын бір нәрсе – бар болжамдардың қаншалықты дұрыс екенін тексеріп көрудің физика-математика және жаратылыс тану ғылымдарындағы сияқты неғұрлым дәлме-дәл әрі бір мағыналы тәсілдері тарих ғылымында жоқ болғандықтан, бұл ретте өте-мөте абай болған жөн. Кейде орын ала беретіні сияқты алдын ала жасалатын бір болжамның үстіне басқа да болжамдарды үйіп-төгіп қоса беруге немесе бір болжамды жасай салып, тағы да ойша пайымдап, тұжырым жасау үшін оны «теріске шығаруға мүлде болмайтын» дәлелге айналдырудың қажеті жоқ. Егер зерттеуші ғалым болжам жасау кезінде алдын ала көрегендік танытып, сақтық жасайтын болса және оларды ғылыми тұрғыдан негіздеуге барынша жауапкершілікпен қарайтын болса, ондай болжамдардың дерек көздерінің эвристика саласына да, сондай-ақ жиналған нақты материалдарға баяндау арқылы түсініктеме беру саласына да қыруар мол пайда келтіруі әбден мүмкін. Тәржімалаған Мыңбай Ілес

264

ЖУКОВ ЕВГЕНИЙ МИХАЙЛОВИЧ (1907-1980 жж.) Е.М. Жуков 1907 жылы 23 қазанда Варшавада дүниеге келді. Ол тиянақты шығыстық білім алды: Ленинград институтындағы жанды шығыс тілі бойынша оның ұстаздары В.М.Алексеев, В.В.Бартольд, Н.И.Конрад, Ю.И.Крачковский, Д.А.Ольдерогге т.б. болды. Е.М.Жуков 1936 ж. кандидаттық, ал 1941 докторлық диссертация қорғап, ғылымға шығыстанушы ретінде кірді. 1946 ж. 39 жасында корреспондент-мүшесі, ал 1958 ж. КСРО Ғылым Академиясының толық мүшесі болып сайланды. Евгений Михайлович әр түрлі қызметтегі ғылыми және әкімшілік жұмыстарды үлкен қоғамдық және саяси жұмыстармен қатар алып жүрді. Тарих бөлімшесін басқара отырып, ол сонымен бір мезгілде КСРО Ғылым Академиясы Президиумының мүшесі, Кеңес Одағы тарихшыларының Ұлттық комитетінің төрағасы болды. 1968 жылдан бастап өмірінің соңғы күніне дейін КСРО Ғылым Академиясының жалпы тарих Институтының директоры қызметін атқарды. Е.М. Жуковтың еңбектерін және оның шығармашылық жолын зерттей отырып, біз оның, жинақы тарихи ойлау тән ғалымдардың қатарына жатқанына көз жеткіземіз. Оны ылғи көлемді мәселелер қызықтырды, ол қатал логиканы және үйлесімді тарихи тұжырым қызықтырды. Ұсақ тақырыптарға қызықпады. Сондықтан оның тарихи әдіснама мәселесімен айналысуы түсінікті. Үнемі жинақты қорытындыға келуге ұмтыла отырып, Е.М.Жуков оған талдау жасауды да ұмытқан жоқ. Ол фактіні толық білмей, деректерге тереңдеп енбей тұрып, ғылыми тарихтың жоқ екенін атап көрсетті. Оның соңғы монография ретіндегі еңбегі «Тарих әдіснамасының очерктерін» тек көп зерттеу тәжірибесін жинақтаған тарихшы ғана жаза алар еді. Е.М.Жуковтың дүние жүзілік тарихи үдеріс жайлы негізгі мақаларды зерттеуі ылғи да қоғамдық ілгерілеудің маркстік-лениндік идеясына негізделді.

ЖУКОВ Е. М.

Е.М. Жуков өз өмірінің соңғы қырық жылында тарих әдімнамасына көп көңіл бөлді. Осы тақырыпқа оның көптеген мақалалары, баяндамалары, сөйлеген сөздері арналды. Ол «Қоғамның тарихи дамуының және бір әлеуметтік-экономикалық формациядан басқасына өтуінің заңдылықтары» атты көлемді мәселенің Ғылыми кеңесін басқарды. Кеңестің сессияларында, симпозиумдарда, конференцияларда және өзінің бөлімдерінде ылғи да әлеуметтікэкономикалық формация теориясының ең күрделі мәселелері қаралды. Евгений Михайловичтің жалпы тарих Институтында ашылған бүкіләлемдік-тарихи үдерістің теориялық мәселелері бөлімшесі тарих әдіснамасының әр түрлі мәселелерін әзірледі және оны жалғастыруда. Е.М. Жуковтың еңбектерінде тарихтың іргелі ғылым ретіндегі ғылыми мәні бекітілді. Оның шығармаларында негізгі әдіснамалық жағдайлар дүние жүзілік-тарихи үдерістің кең мәліметтерінде берілген. Қандай да бір теориялық құрылымдарды бекітетін мысалдар, барлық құрлықтардың тарихтарынан алынады, оның еңбектерін, әсіресе Шығыс, Африка және Латын Америкасының тарихтары жайлы ауқымды мәліметтер ерекше байытты. Ол үнемі тарих барысы бірыңғай ілгерілемелі үдеріс бола отырып, сонымен бірге тарихи өткір қайшылықтарға, бұралаңдар мен қателіктерге, түсінікті қозғалыстар мен уақытша құлдырауларға толы екенін атап көрсетіп отырды. Ғалымның барлық шығармалары өзінің пікірталас сипатымен ерекшеленді. Е.М.Жуковтың тарихи-теориялық зерттеуінің негізінде жалпысоциологиялық және тарихи заңдылықтардың арақатынасын ойланып және терең қарастыру тұрды. Белгілі тарихшы жалпысоциологиялық және тарихи заңдылықтардың диалектикалық бірлігін көрсетті. Ол «тарихи кезең» ұғымын анықтауға көп көңіл бөлді. Ол бұл мәселеге таптық көзқараспен қарау қажеттігін көрсетті. Аталған ұғымды ол формация теориясымен тығыз байланыста алып қарады және тарихи кезеңді бір мезгілде әрекет еткен екі немесе одан да көп формациялардың тұрақты арақатынасын сипаттайтын тарихтың ұзақ жолағы ретінде қарастырды. Тарихи кезең, формация сияқты логикалық абстракция емес, ол жанды шынайылық. Ол әдетте өткір қақтығыстарға толы болады. Кезеңдер арасындағы шектер шартты және қозғалмалы, абсолютті емес салыстырмалы. Тарих философы Е.М. Жуков уақыт пен кеңістіктің логикалық және тарихи сатыларына бірнеше оралды. Тарихи оқиғалардың болған

266

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

уақытының сабақтастығы – біреудің санасына байланысты болмайтын объективті шындық. Бірақ «тарихи уақыт» тұрақты көлем болып табылмайды. Ол қоғамның өмір сүруінің объективті себептеріне сәйкес өзгеріп отырады. Формациялардың даму қарқынындағы айырмашылықтар уақыт санаудағы өзгерістерді де анықтайды. «Тарихи уақыт» ағысы болып жатқан әлеуметтік үдерістердің қозғалмалығына тікелей байланысты. Е.М.Жуковтың «тарихи уақыттың» қандай да бір кезеңнің, жалпы дүниетанымдық сатыларымен тығыз байланысы жайлы ескертулері қызықты. Тарих теоретигі тарихи деректерге талдау жасауға, олардың сындарына және түсініктемелеріне ұқыпты және ойлы қарады. Ол тарихшыларды тарихи деректердің барлық түрін, сыни талдау жасаудың қазіргі тәсілдерін қолдана отырып, терең және жан-жақты зерттеуге шақырды. Дерек көп немесе аз мөлшерде объективті шындықтың бейнесі болғандығынан оған сыни көзқарас ерекше қажет. Дерек объективтілікке қатысты субъективті мезет болып табылады, бірақ тарихшы оған субъект объектіге қарағандай қарайды. Тарихшының танымдылық жұмысы – объективтілік пен субъективтіліктің арақатынасының дамуын ашатын терең шығармашылық үдеріс болып табылады. Е.М.Жуков тарихшының «тілі» жайлы мәселеге үлкен сақтықпен қарады. Ол қазіргі әлемде тарихшының «тілі» жайлы талас, жалпы әдіснамалық сипатқа ие болғандығын атап көрсетті. «Тарихи әдіснама очерктері» жайлы еңбегінде Е.М.Жуков әлеуметтік психология саласындағы зерттеудің маңызын атап көрсетті. Ол халықтың, қандай да бір таптардың, әр түрлі елдердегі әлеуметтік топтар мен халықтардың әлеуметтік психологиясын зерттеу бүкіл тарих ғылымы үшін жемісті және келешегі зор деп есептеді. Әлеуметтік психологиямен қатар ол этнопсихология мәселесін әзірлеуге де көңіл бөлді.

267

ЖУКОВ Е. М.

Е.М. Жуков ТАРИХИ ӘДІСНАМА ОЧЕРКТЕРІ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПӘНІ Тарих – қоғамның қозғалыс түрінің көптігін ашып көрсететін, адамзаттың өз дамуында өтетін күрделі жолдарын түсінуге мүмкіндік беретін ғылым. Тарих, әрбір ғылым сияқты, объективті білімдерді жүйелеусіз, эмпирикалық материалдарды теориялық толықтырусыз, зерттеу құбылыстарының мәніне осы құбылыстарды басқаратын ішкі заңдылықтарын ашу жолдарына тереңдеп енбей өмір сүре алмайды. ‹...› XIX ғасырдың басындағы көптеген көрнекті тарихшылар қоғамдық таптардың тарихи үдерістегі таптық күресті танығанға дейін өмір сүру фактісін мойындады. Бірақ, таптар неге пайда болды? Адамдардың әрекеттерін қандай жасырын серіппелер бағыттап отырады? Оларды күресуге, қандай да бір ұрандарды, саяси және әлеуметтік идеалдарды алға қоюға не итермелейді? деген мәселеге ешкім де дұрыс жауап бере алмады. Көрнекті ойшыл А.Сен-Симон білімді дамытуды тарихи үдерістің негізгі факторы ретінде есептеді. Өйткені, оған дейін адамзат табиғатының өзгермейтіндігі туралы көзқарас қалыптасқан болатын. Оның даму идеясына өту, адамзат идеалдарының өзгеретіндігі жайлы пікірі бір адым алға басқандық болды. Бірақ ол да, білімнің неге дамитындығын түсіндіріп бере алмады. Соңында, жетілуге ұмтылатын адамның ерекше қасиеті жайлы тезиске оралды. Маркске дейінгі тарихи ғылымда, қандай да бір қоғамның тиянақты дамуы, әр түрлі екінші кезектегі себептер нәтижесінде өз бетімен жүріп отырады деген көзқарас кең таралды. Ұзақ уақыт бойына, қандай да бір қоғамның немесе адамзат дамуының, тіпті, тұтас өркениеттердің өзіне тән себептерін іздестіруге ұмтылыс жасалды. Олар мұны, бұлардың діни көзқарастарымен, күрделі иерархиялық құрылымымен, қауымдық немесе туыстық-рулық байланыстардың ерекше беріктігімен түсіндіруге тырысты. К.Маркс бірінші болып өткен тарихты зерттеудің негізгі мәселелеріне ғылыми негізделген жауап берді. Тарихты түсіндірудің өз қағидаттарын дамыта отырып, ол бұл мәселеге алдыңғы қатарлы қоғамдық ойдың қол жеткен жетістіктері тұрғысынан қарады. ‹...›

268

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Ұзақ жылдар бойы түсінік ала алмаған мәселелерді шешудің Маркс әзірлеген негізгі белгілері мынада болып табылады. Қоғамдағы адамның қажеттілігін қамтамасыз ету тәсілдері оның билігіндегі қарулар мен құралдардың қасиетімен анықталады. Осы күштер мен құралдардың жиынтығы, сонымен қатар оларды қолдана білу қабілеті өндірістік күштер ұғымына кіреді. Сондықтан өндіріс құралдары мен өндірістік күштер дамуының адамзат өмірінде ерекше анықтаушылық маңызы бар. ‹...› Тарихи үдерісті маркстік түсіну еңбек құралдары мен қаруларының жетілуіне, материалдық өндірістің дамуына қарай, адамзат қоғамдық тұрмыс пен сананың қарапайым түрінен күрделірек және прогрессивті түріне өтеді дегенді білдіреді. К.Маркс қандай да бір саяси институттардың немесе идеялардың пайда болуын, аталған институттар мен идеялар мүдделерін қорғайтын, қандай да бір қоғамдық қабаттың тек белгілі бір экономикалық мүддесімен түсіндіруге болатынын ашып берді. ‹...› Оның әр түрлілігіне қарамастан, әлемдік тарихи үдерістің бірлігін мойындаудың негізін не құрайды? Кез келген халықтың, кез келген адамдар қауымының, жалпы тұтас қоғамның өмір сүруін және дамуын анықтайтын жағдай – барлық уақыттарда негізгі өмірлік қажеттілікті, оның ішінде тамаққа, киімге және тұрғын үйге деген қажеттілікті қанағаттандыру. Тарихи ғылым мәселелерінің бірі – осы қажеттілікті қамтамасыз етудің әр түрлі тәсілдерінің, қоғамдық қатынастарға қалай әсер ететіндігін, бұл қатынастар түрінің қалай қалыптасатынын түсіндіру болып табылады. Адамзат қоғамының даму қозғалысын, қоғамдық дамудың бірдей сатысындағы халықтар мен елдердің өткенінің заңдылықтарын анықтау, ғалымдардың қоғамның материалдық өндіріс дамуының белгілі бір сатысына сәйкес келетін адамзат дамуының үлкен прогрессивті сатыларын ажыратуына мүмкіндік жасады. Нақты осы сатылардың ауысуы қоғамның даму қозғалысының негізгі бағытын білдіреді. Алайда өндіріс дамуы және адамдардың өндірістік қызметі әлеуметтік дамудың негізгі және бірінші себебі бола отырып, ол оның барлық мазмұнын құрамайды. Тарихи үдеріс анағұрлым бай. ‹...› Саясаттың мазмұны өндірісті қоғамдық ұйымдастырумен анықталады. Оның ерекше белсенді рөлінің қайнар көзі нақты осында болып табылады. Экономикадан өз импульсін алып, оған тәуелді бола отырып, саясат терең экономикалық мүдделердің анағұрлым ауқымды күшіне қарай, өте жиі қоғам өмірінде жетекші жағдайға ие болады.

ЖУКОВ Е. М.

269

Бүкіл әлемдік тарихи үдерістің бірлігі қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарында көрініс береді. Бұл бірлікті жалпы заңдылықтардың тиянақты түрінің міндетті сәйкестігі ретінде түсіну дұрыс болмас еді. Қоғамдық даму заңдылықтары бұл дамудың барлық жағдайлардағы ұқсастығына алып келмейді. Оның барлық құрамдас бөліктерін байланыста алып қарап зерттемей тарихи үдерісті түсіну мүмкін емес. Әрине, мұның экономикаға негізгі бастаушы рөлін бермей, тек тарихи үдерістегі бір фактор ретінде қарастыратын, плюралистік көзқараспен ешқандай ортақтығы жоқ. Плюралистік пікірлер қандай да бір тарихи құбылысты терең түсіндіріп бере алмайды, өйткені олар сөзсіз субъективизмге алып келеді. ‹...› Тарихи үдерістегі өндіріс тәсілінің анықтаушы рөлі, өндіргіш күштердің революцияландырушылық маңызы, олардың қоғам дамуына автоматты түрде әсер етуін білдірмейді. Адамзат қызметінің экономикалық себептермен анықталуы фатализм деп аталатын діни сеніммен ешқандай ортақтығы жоқ. Тарихты белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуге ұмтылған адамдар жасайды. Экономикалық детерминизмнің мәні жеке адамның еркін бостандығының әлеуметтік-экономикалық, сонымен бірге еңбектің табиғи жағдайымен өлшенуі болып табылады. Адам не аталған қоғамның материалдық мүмкіндігінің деңгейін, не өзінің әлеуметтік ортасын өзгерте алмайды. Соңында, егер ол қателескен болса, оның еркінен тыс, бұрын таңдалған жолды «түзету» міндетті түрде жүзеге асады. Қоғамдық дамудың экономикалық детерминизм қағидатының әрекеті осылай көрініс береді. Егер мақсат пен оған жету құралдарын еркін таңдау шындықты білуге негізделген, тым болмаса қоғамдық дамудың негізгі тенденцияларын түйсікпен түсінуге бағытталған болса, онда мұндай таңдау жетістікке жетуі мүмкін. Онда еркіндік шынында да танымдық қажеттілікке айналады. ‹...› Адамдар онда мақсаттарды да, оған жетудің белгілі бір құралдарын да таңдай алады. Таңдау көптеген мүмкіндіктер арасынан жасалады. Онда таңдау кездейсоқтық сатысына жатады. Таңдаудың дұрыс немесе қате жасалуы мүмкін. Егер таңдау қате жасалса, алға қойған мақсатқа қол жеткізу мүмкін болмайды. Ол тікелей тарихи үдеріске әсер етеді, оның адамдардың белгілі-бір топтары үшін ірі, кейде қасіреттік салдары болуы мүмкін. ‹...› Мәселені зерттеудің келесі деңгейінде халықтың және жеке адамдардың алатын орны жайлы мәселе маңызды болып табылады. Жеке адамның рөлі, оның қоғамдық дамудың объективті тенденцияларын, қоғамдық қозғалыстың белгілі бір сатысындағы шынайы

270

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қажеттілікті ескеру қабілетімен анықталады. Жеке тұлға тарихи оқиғалардың барысына үлкен ықпал ете алады. Адам ынтасы, әсіресе ол адамдардың үлкен бөлігінің энергиясын тудырып және оны толғағы жеткен мәселелерді шешуге бағыттай алған кезде, әлеуметтік прогресстің қуатты жылдамдатқышы болып табылады. ‹...› Әр түрлі кезеңдегі көрнекті өкілдердің аттары белгілі. Оларды толық құқықпен «ұлы адамдар» деп атауға болады. Олардың саны аз, бірақ олардың қалдырған ізі өте маңызды. Ол бәрінен бұрын, бұл көрнекті өкілдердің дана жеке тұлғалар ретінде көрінуіне емес, керісінше, тарихи дамудың сол сатысындағы тұтас таптардың немесе әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіргендігіне байланысты. Бұл таптар немесе әлеуметтік топтар алдыңғы позицияны алған кезде, олар қоғамдық прогрестің тасушыларына айналады. Қоғамдық қайраткерлерге тарихи талдау жасау кезінде қоғамға теріс ықпал еткен тұлғаларды да естен шығармау керек. Адамзат адамдардың мағынасыз қырылуы мен материалдық және рухани құндылықтарына нұсқан келуіне ықпал еткен адамдардың аттарын да біледі. Мұндай жағымсыз сирек кездесетін жеке тұлғалардың да, өзінің жеке тілегі бойынша тарихи сахнаға шықпағанын атап өту керек. Олардың құрылымы бұзылған қызметінің «жеке мейрімсіз еркі» қоғамдық прогрестің реакциялық сипатын, тарихи сахнадан кетіп жатқан таптық күштер қарсылығын білдіретін белгілі бір әлеуметтік жағдайда жүзеге асуы мүмкін. ‹...› Сонымен бірге қандай да бір белгілі кезеңдегі халықтың әлеуметтік мінез-құлқы және өздерінің жеке позициясына сәйкес келетін жеке тұлғаны таңдауы, көбінесе, сол кезеңнің рухани өмірімен, мирасқа қалған дәстүрлерімен анықталады. Сондықтан да қоғамдық сана мен мәдениет мәселесінің, тұтас алғанда тарих ғылымының бір бөлігі болып табылатыны даусыз. Тарих мәдениеті – өткенді зерттеудің арнайы саласы... Мәдениет элементтері тек әлеуметтік-экономикалық формацияның барлық қуысына терең еніп қана қоймайды, сонымен бірге онда автономдық жағдайды ұстайды. Әлеуметтік психология саласымен тығыз байланысты бола отырып, мәдени мұра, тіпті, ең ірі деген әлеуметтік өзгерістердің ықпалына баяу ұшырайды. Ол мұнда тез қайта құруға бөгет жасайтын белгілі бір селқостықты сақтайды. Біздегі бар тарихи тәжірибе, жаңа мәдениет түрлері мен үлгілерін өзгертуге ұмтылған, болып жатқан революциялық өзгерістердің мәнін бейнелеуге, мәдени шығармашылықтың ескірген түрлерін

ЖУКОВ Е. М.

271

өзгертуге қабілетті деп есептелген жасанды әрекеттердің ұзаққа бармағандығын және соңында еш нәтиже бермегендігін көрсетті. Бұған жасанды түрде жасалған «модерндік өнерді», дәстүрлі үлгілерді ығыстыруға тырысқан «ультрареволюциялық әдебиетті» мысал ретінде келтіруге болады. Бірақ бұл әдебиет «классикамен» ұзақ бәсекелестікке қарсы тұра алмайды. Аталған консерватизм белгілі бір анықтама таба алады. Алайда, өткеннен сақталған ескі және дәстүрлік деп аталған мәдениеттің барлық элементтері қоғамның рухани дамуында прогресті рөл атқармайды. Озық әлемдік көзқарастың, әлеуметтікэкономикалық салада болған революциялық өзгерістерге сәйкес келетін жаңа психологияның қалыптасуына тежегіш ықпал еткен көптеген діни және басқа идеалистік көзқарастар туралы да осыны айтуға болады. Зерттелген қоғамда дамып отырған, тарихи-мәдени үдерістерге көңіл аудару – оны терең зерттеудің және түсінудің қажетті жағдайы. Сонымен қатар мәдени үдерістерді түсіндіруге деген қарапайым механикалық көзқарастан сақтану қажет. Оларды тікелей саяси және экономикалық өзгерістерден шығарып қарауға болмайды. Мысалы, белгілі бір қоғамның әдебиетіне талдау жасау, зерттеліп жатқан құбылыстар мен үдерістерді олар дамыған тарихи «түсте» алып зерттеуді талап етеді. Алайда, ол әдеби шығармашылықтың көптеген өзіндік ерекшеліктерін түсіндіре алмайды. Әлеуметтік-экономикалық дамуға негізді тұжырым жасау үшін қарапайым сәйкестендіру жеткіліксіз. Тек тар хронологиялық шеңберде қарастыру арқылы, мәденипсихологиялық үдерістерді терең түсіндіру мүмкін емес. Мұнда күрес пен жарыс дамып отырған кезеңдегі, уақытша орын алған әлеуметтікэкономикалық жүйенің, аталған тарихи кезеңнің көптеген қарамақайшы факторларының ықпалын зерттеу қажет. Мәдениет тарихын зерттеудің мәдени, әсіресе көркемдік көрнекті құбылыстардың қазіргі бай тарихтың күрделі үдерістерімен байланысын анықтауда маңызы зор. ‹...› Ең соңында тарихи және логикалық сәйкес келеді. Бірақ ол тек соңында ғана, өйткені дүние жүзі тарихы – адамзат дамуының өте күрделі жолы. Егер тарихи және логикалық толығымен сәйкес келетін болса, онда тарих ерекше пән болмас еді, онда тарих пен социология сәйкес келген болар еді. Ал іс жүзінде тарихтың өзіндік ерекшелігі бар, ол адамзат қозғалысының жолдары мен жалпы заңдылықтарын зерттеумен айналысады. ‹...›

272

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Тарихи ойдың, зерттеудің жаңа әдістері мен тәсілдерінің дамуы көп рет зерттелген іс жүзіндегі материалдан жаңаны көруге мүмкіндік береді. Тарихи зерттеу нысаны қатып қалған және өзгермейтін нәрсе болып табылмайды. Археология мұндай жаңалықтардың көптеген мысалдарын бере алады. Ол материалдық мәдениеттің бұрыннан белгілі, жан-жақты зерттелген ескерткіштерге жаңа көзқараспен қарауға мәжбүр етеді. Тастар «сөйлеп», бұрынғы өткен заманның бейнесін маңызды түзетулер енгізе отырып, қабылдауға ықпал етеді. Жақын тарихи кезеңде тарихшыға кездесетін, кез келген нысанада оған бұрын таныс емес, күтпеген кездейсоқтық аз болады. Тарихи ғылымның объективті еместігі жайлы ескертулер мен кінәлауларды, көбінесе тарихшының жақын фактілер мен оқиғаларға байланысты естуіне тура келеді. Бұл таңданыс тудырмауы тиіс, өйткені тарихшы жұмыс істеуі тиіс жақын хронологиялық материал, көптеген өзгертулер мен түзетулерге ұшыраған. ‹...› Тарих ғылымы пәнінің керемет кеңдігі ғылымдарға жоғары талап қояды. Ол міндетті кәсіби және жалпы теориялық дайындықты қажет етеді. Кәсіби дайындық соған сәйкес мамандануды, тарихи ғылымның белгілі-бір саласына жататын тиянақты материалды білуді білдіреді. Жалпы тарихи дайындық әдіснамалық зерттеуді меңгеруді, ішкі күрделілігіне және көлеміне қарамастан, эмпирикалық материалдың бағытын анықтауға мүмкіндік беретін, материалистік диалектика материалдарын тиянақты түсінуді қарастырады. ‹...›

ЗЕРТТЕУШІ ЗЕРТХАНАСЫ ТАРИХИ ФАКТІ «Тарихи факті» сатысы тарих ғылымының барлық ғимаратының іргетасын құрайды. Іс жүзіндегі деректерсіз бірде-бір тарихи ойдың дамуы мүмкін емес. Алайда, «факті» түсінігі тарихи танымда анықтауды қажет етеді, өйткені ол жан-жақты болып табылады. Оны тарихи тұрғыдан зерттеудің негізгі ерекшелігі, ол зерттеушінің тікелей бақылау пәні болмайтындығында және қандай да бір деректер арқылы танылуында. Тарихты материалистік түсіну онда «факті» зерттеу нысаны ретінде тарихшының санасынан тыс өмір сүреді және оған байланысты емес. Қарапайым және күрделі фактілер болады. Өзара байланысты фактілердің тізбегі бола отырып, тарихи үдеріс, өздігінен тарихи фак-

ЖУКОВ Е. М.

273

ті ретінде қарала алады. Сонымен бірге танушы субъектінің ойында фактінің анық мазмұны бейнеленеді. Адами қабылдаудың көлеңкесі арқылы өте отырып, ол өзінің мәнін өзгертпей объективтік шындық болып қалады. Бұл шындыққа жақындау, тарихи таным үдерісінің мәнін құрайды. Тарих ғылымы фактіге қатысты өте күрделі дамудан жасалады. Алғашқы кезде зерттеушінің мақсаты фактілерді жинақтау деп есептеледі. Ол кезде оның табиғаты жайлы мәселе, тіпті, қаралған да жоқ. Кейін біртіндеп, фактімен оны түсіндіру арасындағы қарамақайшылық анықталды. Тарихшылардың кейбір бөлігі, аталған шындықты толықтыру және түсіндіруге байланысты қатты қарсылық білдірді. Олар егер факті түсіндірілетін болса, онда ол объективті маңызын жоғалтады деп дәлелдеуге тырысты. Мұндай көзқарастың объектілігі ылғи да таза қиял болды. Ал шын мәнінде, тіпті кез келген зерттеушінің материалдармен бірінші танысуының өзі, мүлдем бейтарап бола аламайды. Ол белгілі бір дәрежеде оның көзқарасын бейнелейді. Тарихи зерттеу нысаны ретіндегі факті оны қандай да бір бағалаусыз өмір сүре алмайды. Буржуазиялық тарихи ғылым – тарихи үдерістің феодалдық теологиялық, тағы басқа да реакциялық түсініктемесіне қарсы болып, алдыңғы бағытта болған кезде тарихшылардың көпшілігі тарихи фактінің оны толықтырумен арасындағы органикалық байланысын мойындап келді. Бұл екі түсінік те, буржуазиялық тарихнамада дағдарыстың өсуіне қарай бір-біріне қарсы қойыла бастады. Тарихи фактіні алғашқы абсолюттендіруден оның дербестік маңызын жоққа шығару жағына кенет ауысу байқалды. XIX ғасырдың соңында бірқатар буржуазиялық көрнекті тарихшылар тарихи фактілер тұтасымен ғалымның субъектілік бағыты арқылы анықталады, осылайша олар оны «жасайды» деп дәлелдеуге ұмтылды. Буржуазиялық тарихнамада қазірге дейін тарихи факті жайлы екі түрлі пікірді көруге болады. Оның біреуі фактілерді абсолюттендіру ретінде сипатталып, оны түйсіну және бағалау қажеттілігін жоққа шығарады. Француз тарихшысы Фюстель де Кулан жазба қайнар бәрін білдіреді деп ойлады. Зерттеу деректерінің мәтіні шеңберінен қандай да бір шығу сезік тудырды немесе айыптауға ұшырады. Басқасы бұған қарама-қарсы көзқараста болды. Бұл көзқарас қазір кеңінен таралды. Ол фактінің нақты шындық ретінде өмір сүруін жоққа шығаруға негізделді. Бұл көзқарасты жақтаушылардың пікірінше, факті ұғымы тарихшының санасында қалыптасады. В.Вин-

274

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дельбанд, Г. Риккерт т.б. оларды көптеген қайталаушылар фактілерді тануға болмайтындығын, яғни оның мәнін ашу тарихшының өз еркінде екендігін «сыни бағытта» насихаттады. Орыстың революцияға дейінгі тарихшысы А.С.Лаппо-Данилевский тарихи фактіні «аталған жеке тұлғаның ортаға, оның ішінде қоғамдық ортаға ықпалы ретінде» бағалады. АҚШ-тағы презентизмнің көрнекті өкілдерінің бірі – К.Беккер тарихи фактілер қияли, бұл жерде тарихшы мәселені алдын ала шешуді басшылыққа алады, – деп дәлелдеуге тырысты. Ол қандай да бір тарихи фактінің дұрыстығын жоққа шығарып: «Жоғалған шынайылықтар күңгірт жарыққа, болмашы бейнелерге немесе өзі жайлы идеяларға орын берді. Бұл жерде шынайы оқиғадан бар қалғаны, тиісуге немесе қолмен ұстауға болмайтын күңгірт жарықтар мен болмашы бейнелер», – деп дәлелдеді. Р.Дж.Коллингвуд деректердің дербес маңызын мүлде жоққа шығарады, ол дерекке тарихшының өз бетімен түсініктеме беретініне көңіл бөлуге шақырады. Оның пікірінше, зерттеуші нақтылық сипаттан айырылған, өткенді дербес талқылаушы болып табылады. Осылайша, тарихи факті түсінігі анағұрлым қияли болып шығады. Э.Карр кез келген оқиға тарихи факті бола алмайды, тек оның ішіндегі тарихи маңызы барлары ғана болады. Ғалым фактілердің ішінен көптеген маңызды ақпараттарды таңдап алып, оны тарихи фактіге айналдыру үшін, өзі зерттеген кезеңге жататын фактілердің санын білуі тиіс. Э.Каррдың пікірінше, тарих – түсіндіру деген сөз, ал түсіндіру – тарихтың артериялық қаны. Осымен бірге ол ғалым фактілерге «билік етуші жендет» емес деп атап көрсетті. Тарихшы мен факті арасындағы қарым-қатынас – «теңдік қатынас». Олар бір-біріне қажет. Тарихшыда фактісіз негіз болмайды, ал факті тарихшысыз өлі нәрсе. «Тарих деген не?» деген сұраққа жауап бере отырып Э.Карр : «Тарих – тарихшы мен фактілер арасындағы тұрақты үдеріс, қазіргі мен бұрынғы арасындағы шексіз диалог», – деп жазды. Е.Топольский: «Тарихи фактілерді динамикалық-тұтас жүйе ретінде қарастырылады және олар үнемі өзгерісте болады» , – деп атап көрсетті. Ол бұл жерде «біз аталған фактімен қай кезде, ал басқа фактімен қай кезде істес боламыз деген сұрақ туады», – деп жазды. Бір жағдайдан екіншісіне өту шегінің шарттылығына қарамастан, тарихи білім зерттелген нысананың сапалық анықтығын нақты белгілеуден айналып өте алмайды. Тарихи фактінің тұтастығы жайлы

ЖУКОВ Е. М.

275

мәселенің қойылуы – оның сапалық анықтығы болуы керектігін бейнелейді. Басқа жағдайда зерттеуші фактілердің жойылуына алып келетін «шексіздікте» сырғанайды. Оның бастапқы және соңғы «шекарасына» келетін болсақ, оны фактінің анық сапалық сипаты бар жерде ғана анықтауға болады. Алайда А.Топольскийдің тұжырымы мәселені жан-жақты қамтыған, аяқталған болып есептеле алмайды. Зерттеу нысанасының бірлігі материалға жанасқан әрбір зерттеуші оның барлық жақтарын ашуы мүмкін емес деген жағдайды өзгерте алмайды. Бір нысананы зерттеушінің өз алдына қандай тиянақты мақсат қойғанына қарай, әр түрлі көзқараста қарауға болады. Мысалы, 1905 ж. желтоқсандағы Мәскеу көтерілісі кезінде, басқа жақтарға қарағанда, Қызыл Пресняның белгілі бір пунктінде революциялық жұмысшылардың қарсылығы қатты болды – деген фактіні анықтауды әр түрлі тарихшылар алдына қойған нақты мақсатына қарай әр түрлі пайдалануы мүмкін. Тарихи факті мәселесін жасанды күрделендіру тенденциясы бар. Оның табиғаты, оны топтастыру жайлы пікірлер көбінесе ойша жору сипатында болады. Осы пәнге арналған ауқымды әдебиеттер өз алдына нақты тарихи зерттеуді жеңілдету мақсатын қоймайды. Соған қарамастан, жалпы теориялық мәселені қою қажеттігі туып отыр. Тарихшы жұмысы – зерттеу пәніндегі белгілі бір эмпирикалық және теориялық көзқарасқа талдау жасау. Іс жүзіндегі материалды іріктеу үдерісі, тек таза кәсіби деңгейдің болуы емес, сонымен бірге іріктеу үдерісіне қатты ықпал ететін теориялық тұжырымдарды таба білу болып табылады. Тарихшыға өте жиі кездесетін «тарихи факті» мен «түсінік» арасындағы айырмашылықты анықтауға тура келеді. Мысалы, II Интернационалдағы оппортунистік элементтердің басымдығы мен «реформизм» түсінігі жайлы тарихи фактіні араластыру ұсынылмайды. Сансыз фактілердің ішінен белгілі бір фактілерді таңдай отырып, тарихшы оны түйсінуді, түсіндіруді іс жүзіне асыра бастайды. Материалдың талдау жасалуына қарай, ол оны түсінудің жоғары деңгейіне көтеріле береді. Зерттеудің «эмпирикалық деңгейінен» көтеріле отырып, тарихшы тарихилықтың шынайы мәнін ашатын, логикалық тәсілге көбірек жүгінеді. «Объективті шындық фактісі» мен «зерттеу пәні ретіндегі фактімен», «ғылыми фактімен» арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір таралған. «Ғылыми факті – ол оқиғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі бейнесі». Осыған байланысты, марксист-

276

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тарихшылар арасында «күнделікті» тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми-танымдық жұмысының қажетті элементі ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған. Польшалық тарихшылар Ц.Бобинская мен Е.Топольский тарихнамалық фактіні ғылыми қайта құру немесе зерттеушінің шығармашылық өңдеуден өткізуі ретінде анықтайды. Бұл жерде қайта құру туралы емес, тарихи фактіні түсіндіру жайлы айту дұрыс болар еді. Оны тарихшы жұмысында өз бетімен қолданылған құбылыс, белгілі бір шындық ретінде қарсы қою дұрыс емес. Егер бұған әлі біздің тарихнамаға қол жеткізе алмағандықтан, біз оны алдын ала тарихи емес деп есептеп, олардан бас тартатын болсақ, бұлай ету арқылы біз жаңа тарихи шындықтарды іздеу шеңберін тарылтқан болар едік. Тарих – үздіксіз дамып жатқан ғылым, кешегі «факті емес» дегеніміз ертең толық орнаған және жалпы мойындалған фактіге айналуы мүмкін. Тарихшы санасында орын алған фактілерді ғана шынайы деп есептеу теориялық жағынан қате болар еді. Мұндай көзқарасты ұстану арқылы, біз еркімізден тыс, тарихи үдеріске субъектілік түрде қарайтындарға жақындаған болар едік. Айтылғандардан, негізінде, «тарихнамалық» факті ретінде қандай да бір тарихнамада орын алған фактілерді ғана атау жеткілікті. Басқа тарихи фактілердің жасанды тобын құрастыруға болмайды. Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай қалуы мүмкін емес. А.Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде келтірген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына ешкімге белгісіз болып жатып қалуы да мүмкін. Бар фактіні жоқ, «тарихи» емес деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын ала «тарихи емес» деп есептелген материалдардың белгілі бір шеңберімен шектеп қою дұрыс болмас еді. Мұның тарихи фактілерді топтастыру, олардың арасындағы белгілі бір иерархиялық тәуелділігін анықтау сияқты маңызды мәселеге тікелей қатысы жоқ. Бірақ бұл тәуелділік әдіснамалық көзқарасқа және зерттеушінің топтастыруына, сонымен бірге бұрын белгісіз болып келіп, кейін ашылған жаңа тарихи фактілердің санына қатысты шама ретінде көрінеді. Бұлайша ғалымға белгілі қандай болсын та-

ЖУКОВ Е. М.

277

рихи фактіні «заңдастыру» дұрыс емес. Бұлардың бұрын белгісіздерден айырмашылығы, олар тарихшы санасына тәуелсіз және шынайы болатындығында. Танымдық үдерістегі тарихшының белсенді рөлін атап көрсете отырып, Е.Топольский тарихи фактіні қарастыруды ғылыми құрылым ретінде сынаған Ц.Бобиньмен айтысқа түсті. Е.Топольский, сонымен бірге танымдық субъектіге тәуелсіз объектілік шындықтың барлығы мойындалатын болғандықтан, тарихи фактіні топтауды субъектілік деп есептеуге болмайды деген тұжырым жасаған. Зерттеуші тарихи факті негізінде бұрынғы шындықты қалпына келтірген кезде, шынымен де, белгілі бір шығармашылық актіні жүзеге асырады. Бірақ Е.Топольскийдің «ғалым белгілі бір мөлшерде тарихи фактіні «жасаушы» болып табылады» деген пікірімен келісуге болмайды. Бұл субъективті көзқарасқа жол беру болып табылады. В.В.Косолапов та «тарихи факті оны түсіндірмей тұрып шындық та, жалған да болмайды» деу арқылы осындай дәлсіздік жіберген. Мұнда автор тарихи фактіні танымдық субъектіге байлау арқылы, фактінің өзінің объектілік сипатын жоғалтып отыр. Тарихи фактінің байланысы және бір-біріне бағыныштылығы жайлы айта отырып, Е.Топольский «жүйе» деген ұғымды енгізуді ұсынады. Оның түсінігі бойынша тарихи жүйе ретінде қоғамдықэкономикалық формация мен Пелопен соғысы, XVIII ғасырдың мануфактурасы және кедейлер шаруашылығы жарияланды. Оның пікірінше, бұл ұғымды енгізу тарихи фактіге байланысты статистикалық және динамикалық көзқарастардың бірігуіне мүмкіндік береді. Бірақ бізге тарихи факті ұғымын шексіз күрделендірудің қажеті жоқ. Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әр түрлі және әр түрлі жоспарлы жүйелер оны зерттеудің шынайы үдерісінде үлкен пайда әкелмейді. Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді, өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту. Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте жауапты жұмысы.

278

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Тарихты материалистік түсінудің, яғни маркстік тарихи ғылымды түсінудің артықшылығы оның материалды тарихи материализмнің жалпы социологиялық қағидатының теориясы негізінде іріктеуінде болып табылады. Марксист-тарихшы таңдау, сонымен бірге тарихи факті топтамасына көзқарас жағынан еріксіз. Ол өз зерттеуін нақты жағдайларды, орын алған тарихи оқиғаның орны мен уақытын, сонымен бірге бұл оқиғаның сол кезеңдегі жалпы қоғамдық-экономикалық дамуда атқарған рөлін зерттеуден бастайды. Мұнда жоғары тарихи жалпылық ретінде әлеуметтік-экономикалық формация қаралады. Тарихи фактінің мәнін ашу кезеңнің өмір сүрген формациясына сәйкестігін ескерген жағдайда ғана мүмкін. Танымның тек диалектико-материалистік теориясы ғана ғалымның тарихи фактіні іріктеудегі объектілігін қамтамасыз етуге қабілетті. Тарихшы істес болған материал қандай да бір тұжырымды негіздеуге немесе оның алғашқы болжамын теріске шығаруға жеткіліксіз болады. Бұл жағдайда зерттеушінің міндеті – деректер шеңберін кеңейту шараларын жасау арқылы өзінің жұмыстық болжамына түзетулер енгізу. Тарихшы, олар оның алдынала жасаған болжамына сәйкес келмесе де, фактілерге қиянат жасай алмайды. Маркстік тарихи ғылымның партиялылығы ол негізге алған фактілердің дұрыстығымен, шыншылдығымен қамтамасыз етіледі. Тарихшы жинақталған және тексерілген фактілердің алдында әлсіз көзқарас ұстана алмайды. Оның борышы – өзі іріктеген және жинақтаған фактілердің бұрын белгілі фактілердің арасындағы «иерархиялық» орнын анықтау. Оған оларды салыстыру, олардың өзара тәуелділігіне талдау жасау арқылы қол жеткізіледі. В.И.Ленин зерттеушіден: «Сынның мәні қолыңдағы бар фактіні идеямен салыстыру емес, басқа фактілермен салыстыру. Ол үшін екі факті де, мүмкіндігіне қарай, тиянақты зерттелуі, олардың дамудың әр түрлі мезеттерінің бейнелеуі, оның ішінде, әсіресе белгілі жағдайлардың барлық ретінің, олардың сабақтастығы мен дамудың әр түрлі сатысы арасындағы байланыстың осындай тиянақты зерттелуі өте маңызды», – деп жазды. Ол : «Мүмкіндігінше жекелеген фактілерді емес, қаралған мәселеге қатысты барлық фактілердің жиынтығын алу қажет. Басқаша жағдайда фактілер өз еркімен таңдалған деген заңды күдік тууы мүмкін, мұнда объектілі байланыс пен тарихи құбылыстар арасындағы өзара байланыстың орнына «субъектілі» құрастырылатындығында», – деп бірнеше ескертті.

ЖУКОВ Е. М.

279

Тарихи фактіге қатысты мәселе бойынша, сенімді марксистік тарихнама дәстүрлері қалыптасты. М.Н.Покровский тарихи фактіні түсіндіру ретінде олардың арасында себеп-салдарлық байланысты орнату деп түсінді. Әлі шынайы байланыстар анықталып, факті мен одан шығатын салдардың пайда болу себептері түсіндірілмеген кезде, факті кездейсоқ, түсініксіз болып табылады. Фактіні әлеуметтік жағынан емес, тарихи жағынан, тарихи қағидат негізінде, белгілі бір жер мен уақыт жағдайында оның пайда болуының талассыз екенін, оның пайда болуына қандай фактілер мен оқиғалардың әсер ететінін көрсету. М.Н.Покровский тарихи танымдағы әр түрлі фактілерге әр түрлі рөл берді. Ол фактінің тарихи үдерістегі объектілік рөлге тәуелділігін М.Н.Покровский: «негізгі факті», «бірінші кезекті факті», «ерекше факті» т.б. деген әр түрлі терминдермен арнайы атап көрсетті. Ол шешуші, негізгі факті ретінде шынайы түрде қандай да бір ірі оқиғалардың мәнін анықтаған, оның сөзсіз болатынын бейнелеген, осы оқиғалар мен үдерістердің заңдық негізі болып табылатын экономикалық қатынастар мен таптық күресті бейнелейтін тарихты есептеді. М.Н.Покровский көп еңбек пен уақытты талап ететін, тарихи фактіні анықтауға бағытталған «алғашқы жұмыстар» өздігінен күрделі әдіснамалық үдеріс болып табылатындығын орынды атап көрсетті. Ю.П.Францев: «Тек фактілерді ғана жинақтаудан тұратын тарих ғылымы жоқ. Сонымен бірге фактілерге сүйенбей, тек тарихи үдерістің логикасы туралы жазбаша шындықты қайталайтын да тарих ғылымы жоқ. Фактіні бағалау деген не? Ол тарихи шындықтың фактілері мен тенденциялары арасындағы шынайы объектілік байланысты ашу болып табылады. Бұрыннан белгілі немесе жаңадан ашылған фактілер дұрыс түсіндіріліп, оның басқа фактілер мен құбылыстар арасындағы байланысы анықталмай, ол тарих дамуының жалпы тенденцияларымен, оның ішінде таптық күрестің барысымен салыстырылмай, ғылыми көзқарас болуы мүмкін емес», – деп атап көрсетті. Буржуазиялық тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпқа қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э.Сестан: «Зерттеу тақырыбын таңдаған және оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субективизм билік етеді», – дейді. Ол бұл таңдау «тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелерге байланысты көзқарасы байланысты», деді. Тарихшы

280

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

таңдауы шынында да, ең соңында оның қоғамдық-саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және әдіснамалық көзқастарды қорғайтынына байланысты. Тарихи әдебиеттерде тарихи фактіні зерттеумен байланысты үдерістердің сабақтастығына үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің сабақтастығын абсолюттендіру мүмкін емес. Ол көп жағдайда тарихшының берілген фактіні немесе фактілер тобын зерттеуді оған талдау жасаудан бастайтындығына немесе бұрын қалыптасқан басқа деректердің негізінде анықтағысы келетіндігіне байланысты. Екінші жағдайда тарихшы берілген нақты жағдайдағы ішкі және сыртқы заңдылықтарды ерте анықтайды. Сондықтан да оның дедуктілік әдісті басшылыққа ала отырып, қаралған фактіге жалпы теориялық алғышарттар негізінде алдын ала талдау жасауға мүмкіндігі бар. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар – табиғат саласы, тарих саласы болсын т.б. кез келген ғылыми салаларда зерттеу жұмысы – бізге берілген фактілерден басталуы керек деген пікірді ұстанды. Сондықтан да фактілерді анықтау – әрбір тарихи зерттеушінің ең бірінші қажетті қызметі болып табылады. ТАРИХИ ДЕРЕК Адамзаттың өткен тарихына қатысты кез келген ақпарат, тарихи дерек болуы мүмкін. Тарихи деректердің әр түрлілігі оларды (жазбаша деректер, материалдық мәдениет ескерткіштері т.б.) топтастыруды талап етеді. Олардың ішіндегі тарихи зерттеудегі маңыздысы, әр түрлі тарихи деректерді немқұрайды түрде топтастыру емес, оларды зерттеу нысаны болып табылатын кеңістіктік-уақыттық жинақтармен сәйкестендіру. Тарихи зерттеудің нәтижелі болуы бір ғана тарихи деректі пайдалануға байланысты емес, бір-бірін өзара толықтырып отыратын деректердің жиынтығын пайдалануға байланысты. Белгілі бір үдеріске немесе оқиғаға қатысты қолданылған деректер көзі кең болған сайын, зерттеуші қорытындысы да сенімді болады. Осыдан келіп, тарихи таным үдерісінде пайда болған көптеген мәселелерді шешу үшін, әр түрлі көмекші тарихи пәндер мамандарының тығыз байланысының қажеттігі туындайды. Сонымен бірге дерекке ғылыми талдау жасау

ЖУКОВ Е. М.

281

үшін әр түрлі тарихи пәндердің өкілі болып табылатын зерттеушілерді мамандандыру қажет. Оның ішкі дамуына байланысты өсіп отыратын жекелеген тарихи пәндерді мамандандыру – оны жүзеге асырудың материалдарымен және тәсілдерімен байыту, тек тарихи білімді бөлу үдерісін күшейтіп қана қоймайды, сонымен бірге тарихи білімнің әр түрлі салаларын анағұрлым жекелеуге әкеледі. Аталған үдеріспен бірге, оған табиғи жауап ретінде, әр түрлі тарихи пәндердің өзара байланысының өсуі жүзеге асады. Сонымен бірге тарихшылардың өз зерттеуінде табиғи және математикалық ғылымдардың тәсілдерін көбірек қолдануы байқалады. Ол аралас пәндер деп аталатын пәндерді тудырады. Осының барлығы тарихи зерттеуде қолданылуы мүмкін, ғылыми құралдардың байып, толықтырылуына ықпал етеді. Тарихшының арнайы кәсіби деңгейі кей кезде жан-жақты ғылыми талдау жасауға жеткіліксіз болады. Сондықтан ол басқа аралас пәндерді қолдануды талап етеді. Әрине, тиянақты жағдайды ескермей тұрып, қандай да бір тарихи деректің маңыздылық деңгейі жайлы айту қиын. Ол толығымен тарихшының жұмыс істейтін мәселесінің сипатымен анықталады. Тарихшыға көмектесіп, оның өткенді қалпына келтіріп және оған баға беруіне мүмкіндік беретін, әр түрлі құралдардың көп екенін атап өту маңызды. Тарихи ғылымның дербес саласы – тарихнама осы құралдарды толықтырып және арнайы тарихи пәндер әзірлеген әр түрлі материалдарға талдау жасайды. Оның ішінде: палеография – ескі жазба деректердің безендірілуін; сфрагистика – арнайы құжаттарды (актілерді); эпиграфика – жазбаларды; нумизматика – монеталарды, хронология мен метрология – жыл санау тәсілдерінің, шамалар мен салмақтардың жүйесін; археография – деректердің жариялану қағидаттарының әзірленуін зерттейді. Әрине, көмекші тарихи пәндер әзірлеген деректердің көпшілігі алыс тарихи кезең тарихына жатады. Жақын тарихи кезеңді зерттеуге маманданған тарихшылар, жүйеленген және толық материалдарды анағұрлым жақсы пайдалану жағдайына ие бола отырып, салыстырмалы түрде тиімді жағдайда тұр. Соған қарамастан, оларда да ежелгі дүние мен орта ғасыр кезеңіне маманданған тарихшыларға қарағанда, жаңа және жаңаша уақыттың тарихи деректерін пайдалануға байланысты объектілік қиындықтар туындайды.

282

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Әрбір тарихи деректе, билік етуші әлеуметтік-экономикалық қатынастардың және соған сәйкес идеологиялық «салмақтың» таңбасы қалады. Жаңа және жаңаша тарихты сипаттайтын архивтік, статистикалық және басқа материалдардың көп болғанына қарамастан, ол материалдар алыс кезеңге қатысты материалдарға қарағанда тенденциялықтан онша азат емес. Тарихи дерек – өзінің жасалған уақыты мен жағдайын бейнелейтін өткеннің ескерткіші. Басқаша айтқанда, дерек өзі тарихи құбылысты бейнелейді, бірақ ол оны жасаушылардың өмірлік қызығушылығын ескере отырып түсіндірілгенде ғана дұрыс түсіндіріледі. Т.Шидер: «Деректерде тұрғындардың билік етуші және ықпалды қабаттарының өмірі суреттеледі. Көрнекті саяси және қоғам қайраткерлері, билік етушілер, жоғары қызметтегі алпауыттар, білім монополиясының иелері өздерінен кейін көбірек жазбаша іздер қалдыруы нәтижесінде тарихи дәстүрге ықпал етеді. Төменгі қабаттың мінез-құлықтары мен ойлау бейнесі көп жағдайларда тікелей жазбаша ескерткіштермен бекітілмейді; ресми құжаттарда және жеке куәліктерде – хаттарда, жеке естеліктерде де – олар субъект ретінде анық көрсетілмейді», – деп атап көрсетті. Т.Шидер көптеген тарихи деректердің шынайы шығу тегін сипаттады. Алайда бұл деректерде халықтың төменгі қабатының өмірін жанама бейнелейтін ақпараттар да аз кездеспейді. Соңғы жылдары тарихнама көптеген жетістіктірге қол жеткізді. Ол кеңестік тарихнама мысалынан ерекше көрінеді. В.Л.Яниннің зерттеуі бұған мысал бола алады. Тарихнамадағы ілгерілеушілік, әр түрлі әдіснамалық тәсілдердің сәйкес келуіне және тарихи дерекке деген жан-жақты сипатқа негізделген. Тарихшы барлық әр түрлі құралдарды деректі «сөйлету» үшін пайдаланған жағдайда ғана деректерде кездесетін тексерілген фактілер тарихшыға құнды ақпарат бере алады. В.Т.Пашуто тарихнамалық талдаудың әр түрлі аспектілерін былай бағалайды: «Дерекке хронологиялық көлденең түрде талдау жасауға болады, мәтіннің даму динамикасына қол жеткізе отырып, сақталған жинақтағы деректің орнын, таптың бекітілуі үшін күрес жолындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени өмірдегі жинақтың ескерткіш ретіндегі орнын анықтауға болады. Сонымен бірге бұл деректерден аталған актінің қашан, кімнің мүддесі үшін құрастырылғанын немесе аталған шежіренің қайдан шыққанын, ол тұтас жазылды ма, ол тұтас жинақ па немесе жинақтың бір бөлігі болып табыла ма? – оны да анықтауға болады. Әдіснаманың мақсаты – деректің, фактінің шынайылығының белгілі бір деңгейіне дейін жету. Дерекке аймақтық

ЖУКОВ Е. М.

283

жағынан, салыстырмалы-тарихи, бір тілді және әр тілді синхрондық ескерткіштерді салыстыра отырып, талдау жасауға болады. Мұнда да негізгі мақсат – әр жерден алынған ескерткіштердегі саяси, таптық, топтық мүдделерді анықтау болып табылады». Құнды дерек болып табылатын, ежелгі жазба ескерткіштерден басқа авторлардың қолымен енгізілген – әр түрлі қатпарларды, кейінірек кезеңдегі қосымшалар мен толықтыруларды кездестіруге болады. Ю.А.Кизиловтың мақаласында классикалық еңбек – «Уақытша жылдар повесі» авторларының ерте және кейінгі шежірешілері арасындағы көлемді идеялық алшақтықтардың көптеген мысалдары келтірілген. Ю.А.Кизилов: «Әр түрлі ғасырда және дәстүрде жазылған шежірешілердің «Уақытша жылдар повесінің» мәтінімен танысу, оның авторларының әр түрлі тарихи ойлау шеңберін мұқият зерттеу қажеттігін көрсетеді. Олардың дүниетанымдары пұтқа табынушылықтан христиандық-ортодоксалдық формаға өту арқылы көлемді дамуды көрсетеді. Пұтқа табынушылық пен христиандық деп аталатын екі діни жүйенің арасындағы күресі арқылы көбінесе Ежелгі Русьтегі қоғамдық сананың дамуы анықталды. Оны ескерусіз, тіпті Ежелгі Русь шежірешілерінің тарихи көзқарасы дамуының жалпы сипатында да елестету мүмкін емес», – деп атап көрсетті. Шынайы өмір, шындық кез келген құжатта ылғи да өз бейнесінен көтеріңкі беріледі. Болингброк замандастарына жақын тарихи оқиға жайлы айта отырып: «Жақын арада болған оқиғаға байланысты дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін, сендер деректің жеткіліксіздігін сезінбейсіңдер. Тіпті әр жақтың өкілдерінің партиялық пікірталас барысына байланысты әр түрлі себепке байланысты жазған памфлеттері мен тарихи шығармалары сендердің шындыққа жетулеріңе көмектеседі. Оларды күдікпен оқыңдар, өйткені олар күдіктенуге тұрады, не ол жерде таратылатын эпитеттерге, не шығарған үкімдерге көңіл бөлмеңдер; кез келген декламациядан сақтаныңдар, дәлелдерді ой елегінен өткізе отырып, фактілерге жүгініңдер», – деді. Үлкен және кіші ұжымдардың хаттамасының жазбаларынан да осыны көруге болады. Олар революциялық қозғалыс және әлеуметтік қайта құрулар жайлы маңызды құжат болып табылады, өйткені онда қабылданған шешімдер қысқаша түрде жазылды. Бұл сияқты құжаттар, архивтерде сақталады және тарихшылар оларды қуана пайдаланады. Архивтік дерек дәстүр бойынша, ең беделді және сенімді болып есептеледі. Алайда әрбір тірі куә немесе нақты бір отырысқа қатысушы, қорытынды жазбалардың жұмыс

284

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жайында шынайы ақпарат бермейтінін бекіте алады. Отырысқа қатысушылардың пікірталасы, пікірталаста басымдыққа ие болып, соңғы нәтижені анықтайтын нақты дәлелдер, архивтік жазбаларда құрғақ және аз берілген. Тарихшының сол кездегі жағдайлар жайлы талқылап, картинаны қалпына келтіріп, осы шешімді қабылдауға не ықпал еткенін анықтау үшін, қосымша құралдар іздеуіне тура келеді. Ол статистикалық материалдар сияқты объективті мәліметтер ғана емес, (жеке хаттар, қатысуышлардың естеліктері сияқты) субъективті дәлелдер де болуы мүмкін. Тарихшыны (жалпы теориялық және кәсіби жағынан) алдын ала дайындау – онсыз оның зерттеу қызметіне кірісе алмайтын қажетті жағдайы болып табылады. Басқаша айтқанда, сапалық жағынан белгілі бір дайындығы жоқ тарихшы деректен қажетті ақпаратты ала алмайды. Е.Топольский тарихшы әрекетінің мынадай ретін ұсынады: 1. Зерттеу саласын таңдау. 2. Мәселе қою. 3. Сол зерттейтін мәселесінің деректерін анықтау. 4. Деректерден алынған ақпараттарды оқу. 5. Сыртқы сын. 6. Шындығын анықтау (сыртқы сын). 7. Тікелей ақпарат берілген деректердегі фактілерді анықтау. 8. Деректе тікелей ақпарат берілмеген фактілерді анықтау. 9. Себептік байланыстарын анықтау. 10. Заңдарды анықтау. 11. Талдау жасай отырып талқылау. 12. Тарихи фактілерді бағалау. Е.Топольский келтірілген зерттеу операцияларынан тек үшеуі ғана – 5, 6 және 7-ші тікелей деректен алынған білімге негізделетінін атап көрсетті. Қалғандарының барлығы деректен тыс білімдерге негізделген. Соған қарамастан, фактілерді анықтау барысында, деректерден алынған білім өте үлкен рөл атқарады. «Біз фактілерді деректер негізінде анықтаймыз, алайда деректен тыс білімсіз біз маңызды ақпаратты ала алмас едік». Тарихшының дерекке сыни көзқарасы, оны қайта тексерудің қажеттігі, дерек ылғи да объектілік шындықтың аз немесе көп мөлшердегі бұрмаланған бейнесі екенін нақты түсінуін талап етеді. Объектілік пен субъектілік арасындағы диалектикалық байланыс танымдық үдерістің екі аспектісінде көрініс береді: біріншіден, деректің өзі бейнеленген объектілікке қатысты субъекті мезет болып табылады; екіншіден, аталған дерекпен жұмыс істеген тарихшы, оған объектке қатысты субъект ретінде қарайды. Тарихшының танымдық жұмысы объектілік пен субъектілік арасындағы өзара байланыстың диалектикасын ашатын терең шығармашылық үдеріс.

ЖУКОВ Е. М.

285

Құжаттық деректерді зерттеген кезде зерттеуші, ылғи да жалпы көрініске қатысты әр түрлі құжаттарды салыстыру арқылы, ондағы мәліметтердің нақтылығын қайта тексеруден өткізе алады. Бірақ жазбаша деректерге сыни көзқарас «гиперсынға» ауысып кетпеуі керек. Дерек сынын әдетте ішкі және сыртқы деп бөледі. Деректің сыртқы сыны ретінде оны оқу және оның шынайылығын анықтау алынады. Бұл жерде тарихшы көмекші тарихи пәндердің, атап айтқанда эпиграфиканың, тесктологияның, палеологияның әдістерін көбірек қолданады. Тарихшының лингвистикалық талдау жасауының да маңызы зор. Ол оның шығу тегін, қандай кезеңге жататынын, оның пайда болған әлеуметтік ортасының сипатын анықтауға көмектеседі. Деректің ішкі сыны оның шығу тегін, алдымен оның әлеуметтік бағытын анықтауды, содан кейін ондағы ақпараттық шындық дәрежесін анықтауды талап етеді. Іс жүзінде сынды сыртқы және ішкі деп бөлу зерттеу операциясының сабақтастығы тұрғысынан алып қарағанда да өте қиын. Деректі оқу және оның бағытын анықтау – шешуі бір уақытқа сәйкес келетін өзара тығыз байланысты мәселелер. А.И.Уваров тарихи дерек пен тарихи теория арасында ауқымды айырмашылық болғандықтан тарихнамалық модель қажет, «өйткені тарихи фактінің өзі тарихи теорияға және оның құрамына кіреді» деп есептейді. Бұл жағдаймен келісу қиын. Тарих ғылымында моделдеудің жүзеге асуы өте қиын, өйткені ол зерттеу нысанын болған орны мен уақытының нақты жағдайларынан шектейді. Дерек пен теорияның арақатынасына келетін болсақ, деректе берілген кез келген ақпараттың теория арқылы өңделетіні және басқа деректермен салыстырылу арқылы түсіндірілетіні белгілі. Сонымен қатар тарихи тәжірибеге ұмтылу мүмкіндігін толық жоққа шығаруға болмайды. Н.А.Ерофеев тарихи ғылым саласындағы деректерді тексеруге және кейбір жерлерін түзетуге жағдай жасаған бірқатар тәжірибелердің мысалын келтіреді. Атап айтқанда ол, норвегиялық ғалым Т.Хейердалдың «Кон-Тики» плотындағы және «Ра» кемесіндегі белгілі саяхатын, сонымен бірге 1939-1940 жж. Колумбтың жолын қайталаған американдық Морисонның белгілі саяхатын келтіреді. Колумбтың кемелік журналын басшылыққа ала отырып, Морисон Батыс жарты шарға жетіп, Колумб жасаған жазбалар мен бақылаулардың нақтылығын анықтады. Тарихи деректерді зерттеу өзінің бірінші мақсаты ретінде оны жасаушылардың мақсаты мен көңіл-күйін ашуды қояды. Бұл

286

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жағдайда субъективті мезет, өзі маңызды зерттеу объектісіне айналады. «Тарихшының мақсаты – деректе берілген ақпаратты екі бөлікке бөлу: таптық көзқарасты қамтитын тарихи жағдайды және оған берген автордың түсініктемесін объективті бейнелеу, деректі жасауға итермелеген себепті, оның толықтығын, нақтылығын, бұрмаланғанын анықтау т.б. болып табылады». М.А.Баргтың мазмұнды мақаласында зерттеуші көрініп тұрған заттың қалқасында тығылған мәнін ашу үшін әрбір рет «шындықтың бұрмалану» кедергісін жеңуі тиіс делінген. «Көзге көріну де өз кезегінде екі түрге бөлінеді: 1. қатынастың үдеріс барысындағы өздігінен аударылып «қияли түрге» енуін бейнелейтін – объектілік түр және 2. қоғамдық қатынастар, құбылыстар, оқиғалар «аударылған» қалпында қабылданатын – субъектілік түр». Буржуазиялық тарихнама деректің рөлін бағалауда көбінесе субъектілік көзқарасты ұстанады. Бір авторлардың (мысалы, А.Марудің) пікірінше, деректің мәні толығымен тарихшының интеллектісі арқылы, оның деректегі ақпаратты пайдалана алу қабілеті арқылы анықталады. Тарихшының білгірлігі, оның теориялық дайындығы оның тарихи деректі тиімді пайдалану қабілетін шынында да арттырып немесе кемітеді. Бірақ деректің объектілік мәнін оның жеке қабылдауына тәуелді етпеу керек. Шет елдердің кейбір тарихшылары соңғы жылдары тарихи фактілерді анықтауда деректерге сүйенуді толығымен жоққа шығарады. Скептиктер деректің нақтылығын анықтау үшін алдын ала тер төгіп істелеген жұмыстан кейін де оның құндылығына күмән тудырады, өйткені ол тарихшы мен тарихи факті арасында тұрады деп дәлелдеуге тырысады. Әрине, оның мазмұнына қатысты толық шындық бере алатын жазбаша құжат жоқ. Бірақ ол дерек қажет емес дегенді білдірмейді, тек зерттеушінің қосымша еңбегін талап етеді. Кейбір буржуазиялық тарихшылар (мысалы, Е.Тепп) дерек ойлау саласына жатады, сондықтан адамдардың елесінсіз өмір сүрмейді деп дәлелдеуге тырысты. Бұл буржуазиялық тарихнаманың терең қосымша дағдарысын білдіреді. Соңғы уақытта тарихи деректің ауызша тарих деп аталатын, арнайы түріне ерекше қызығушылық пайда болды. Мұндай тарих ретінде тарихи құжаттарға енбеген, қандай да бір тарихи оқиғаға қатысушылардың ауызша куәлері түсінілді. Алайда ауызша тарих мәліметтері әр түрлі деректі құжаттарда өзгеріп отырады, өйткені

ЖУКОВ Е. М.

287

зерттелген оқиғалардың тікелей қатысушыларының ауызша әңгімелерінде дыбыстық жазу техникасы кеңінен қолданылады. Ауызша тарих өз жазуы болмаған халықтарда ерекше маңызға ие болады. Бұл халықтардың тарихи өткені жайлы мәліметтер өте жиі бір-біріне ауызша беру арқылы сақталады. Ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Африкалық дәстүрлі қоғам жөніндегі ағылшындық маман Д.Хенидж ауызша аңыздарды тарихи дерек ретінде бағалауға сақтықпен қарайды. Дәстүрлі әңгімелер келешекке маңызды деп есептелген аспектілерді бөліп алып келешекке беру үшін арналған. Ол ауызша әңгімеде беріліп отырған оқиғаларға қандай бір ұзақтық түрін беру ұмтылысын білдіреді. Д.Хенидж «сондықтан да поэзия, батырлар туралы аңыздар, ертегілер, тағы сол сияқты ауызша шығармашалық түрлер қарастырудан алынып тасталады, өйткені олар іс жүзінде сабақтастыққа және жалғастыққа немқұрайды қарайды», – дейді. Б.Д.Греков пен Б.А.Рыбаков бұған қарама-қарсы пікірді ұстанады. Б.А.Рыбаков «Ежелгі Русь» деп аталатын зерттеуінде ауызша деректердің әр түрлілігін білдіретін аңыздар ылғи да алыс өткен өмірде болған шынайы тарихи оқиғаларды білдіреді деген пікір айтады. Б.А.Рыбаков орыстың аңыздағы батырларын тек тарихта шынайы болған адамдармен ғана салыстыруға ұмтылған жоқ, сонымен бірге олардағы суреттелген оқиғаларды да салыстыруға ұмтылыс жасады. Ауызша эпостың мазмұны ойдан шығарылған деген басқа көзқарасты жақтаушыларды сынға ала отырып, Б.А.Рыбаков Б.Д.Грековтың: «Аңыз – халықтың өзі баяндайтын тарих» – деген тезисін жақтайды. Қазіргі кезде тарихшы әрі әдебиетші Д.А.Лихачов басқарып отырған бұл бағыт эпосқа тарихи көзқарастың сақталуына қамқорлық жасайды: оны кеңестік тарихи мектеп деп атауға болады. Ауызша тарихты зерттеу мәселесі жазуы болмаған халықтар үшін ғана маңызды емес. Әлемнің барлық дерлік елдерінде көптеген нақты тарихи деректер әр түрлі себептермен жоғалып кетті. Ауызша аңыздарда, фольклорлық шығармаларда берілген тарихи ақпаратты пайдалану мүмкіндігі бар екені сөзсіз. Бірақ ол зерттеуші тарапынан сыни көзқарасты талап етеді. Өткен өмір жайлы түсінікті кеңейтуге ықпал ететін, бұрын белгісіз жаңа деректерді іздеу жалғаса береді.

288

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ТАРИХШЫ ТІЛІ Кез келген ғылыми білімде аталған білім жайында жүйеленген логикалық түсінікті беруге және бейнелеуге байланысты тіл мәселесі бар. Тарих ғылымында да бұл мәселе орын алған. Тарихи білімді беру түрі үлкен көңіл аудартады және идеялық, сондай-ақ теориялық қарама-қайшылықтар өте жиі пікірталас нысаны болып табылады. Шет ел тарихнамасында «тарихшы тілі» мәселесі күн тәртібінен түспейді. Аталған мәселеге өте жиі кеңейтілген түсініктемелер беріліп отырады, өйткені оны жалпы ақпарат беру сияқты ауқымды мәселемен байланыстыруға тырысады. Марксистік-тарихи ғылым үшін бірінші кезекке маңызды мәселе тарихшының тілін тазарту және жетілдіру мәселесі жылжытылады. Бұл мәселе оны қарапайымдандыру арқылы емес, нақты түсіндіру, анық баяндау, соңында автордың негізгі жағдайларын негіздеу арқылы шешілуі тиіс деп есептейді. Ғылыми тілдің тазалығы және қаталдығы үшін күресті марксизм классиктері талмай жүргізді. Олар бұл мәселені тарихшының анық таптық көзқарасы, оның қолданатын терминімен, оның «тілімен» тығыз байланысты деген тұрғыда қарады. В.И.Ленин ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылардың қажырлы күресін жоғары бағалады. А.М. Дебориннің «Диалектикалық материализм» деп аталатын еңбегімен таныса отырып, В.И. Ленин авторды оның «өз білімін қолдана алмаған тілін» қатты сынады. Тарихи және ғылыми еңбектердің теориялық тереңдігі толығымен зерттеуші қолданған тілдің анықтығы мен мөлдірлігіне байланысты. К. Шмидтке (12 наурыз 1895 ж.) жазған хаттарының бірінде Ф. Энгельс неміс университетінде таралған «тұтас пәннің мәнін төмендетіп, өте жиі жекеліктерге байланысты білгішсінудің эклектикалық тәсілін мазақ етті». Өз жұмысының тілі және тәсілі жайлы К. Маркс өзі былай деді: «Менің шығармаларымда қандай кемшіліктер болғанымен, оның бір артықшылығы бар, ол көркем тұтастықты білдіреді...», – деді. Көптеген буржуазиялық тарихшылар эклектизмді мадақтай отырып маркстіктерді «ымыраласпайтындығы» үшін сынады. Батыста тек нақты-әлеуметтік талдау жасау арқылы дайындалған өте «шектелген» қорытындылардың кең таралуы көңіл аудартады. «Тарихшы тілі» жайлы мәселе жалпы әдіснамалық сипатқа ие болып, іс жүзінде тарихи майдандағы әдістемелік ымыраласуға әкеледі.

ЖУКОВ Е. М.

289

XVIII ғасырдағы өз кезеңінің алдыңғы көзқарас ұстанған буржуазиялық тарихшылары өте жиі антикалық авторларға еліктеді. Осылайша, Э. Гиббон Тацитке еліктеді. П. Геяның пікірінше, Э. Гиббон мен Тациттің тілінің стилистикалық жақындығы және кейбір құрғақтығы тек олардың әдістеріне ғана байланысты емес, сонымен бірге, көзқарастарымен де байланысты. «Екі тарихшы да таза адамдық жағдайларға баса назар аударды. Олардың атаған себептерінің ішінде табиғаттан тыс араласу, құдайдан құдіретті, абстрактілі күштер жоқ; олардың тарихының негізгі және жалғыз пәні адамның құмарлықтары. Сондықтан да екеуі де тарихтың бірінші мақсаты ретінде, тарихтағы әрекет еткен тұлғалардың рухтарына терең ену деп есептейді», – деді. XIX ғасырдағы консервативтік көзқарастағы неміс тарихшысы Л.Ранке оған толық Э.Гиббонға қарама-қайшы сөйледі. Оның тарихи материалды баяндау әдетінде мистизим сіңірілген. Л.Ранкенің пікірінше, әлемдік тарих үдерістері – тек құдайдың кәсібінің бейнеленуі. Оның күшті билігін және кез келген әрекетін ақтай отырып, Л.Ранке Л.Геяның айтуынша, «рухани маңғаздық мантиясын қорқынышты адамдар мен қорқынышты істерге лақтырды. Л.Ранке тарихының философиясы оны кешірілмейтін нәрсені кешіруге итермеледі». Л.Ранке құдай қызметін зор ықыласпен зерттеді, ал «Л.Ранкенің құдайы пьеса жазатын, декорация құрастыратын, қойылымды басқарып және актерлердің өз рөлдерін қалай орындайтынына бақылау жасайтын өлмейтін драматург болды». Кейбір жағдайларда тарихи шығармалар тілінің күрделі және күңгірт болуы олардың авторларының өз көзқарасын «түп нұсқалық», «жаңашылдық» ретінде көрсетуге тырысуы дәлелдейді. Ол Р. Гародидің «еңбектерінен» анық байқалады. Тек жалпы идеялық мазмұны ғана емес, кей жағдайда тарихнамалық жұмыстардың іс жүзінде материалды баяндауда қолданылған нақты түрлері де тарихи үдерістің қарама-қайшылығын, белгілі бір таптардың саяси мүддесіне қызмет етуін жасырады. Буржуазиялық тарихшылардың марксистік тарихнаманың «ымырасыздығы» жайлы шағымдары жалғандық сипатта екенін атап өту керек. Тарихи материалды баяндаудағы тенденциялықтық – буржуазиялық тарихнамаға тән белгі. Кейбір жағдайларда ол тікелей саяси насихаттық мақсаттан туындаған. Тарихи фактілерді бұрмалап көрсету жастарды тәрбиелеуге бағытталған тарих пәні бойынша оқулықтарға кірген кезде, бұл ерекше қауіпті сипатқа ие болды. Өкінішке орай, мұндай мысалдар

290

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

аз емес, сондықтан бірқатар елдердің жас ұрпағы маңызды тарихи оқиғалар туралы бұрмаланған мәлімет алады. 1970 жылы Мәскеуде болған тарихшылардың халықаралық XIII Конгресінде француз тарихшысы А. Дюпрон «Тіл және тарих» атты баяндамасында, «тарихшылар мазмұны бірнеше рет өзгеріп отырған терминдерді қолдануда онша талғағыштық танытпайды», – деп атап көрсетті. Мысал ретінде «революция» сөзінің әр түрлі мағынада қолданылуына сілтеме жасайды. Осы мысалды академик И.И. Минц бес жылдан кейін Сан-Францискода өткен тарихшылардың XIV Халықаралық Конгресіндегі пікірталаста да келтірді. Алайда А.Дюпронның баяндамасы тұтас алып қарағанда қойылған мәселенің оң шешімін бермейді. Ол тарихшылар қолданып жүрген бұл ұғымның бастапқы мағынасынан шегініс жасай отырып, сөздің немесе тілдің «мәні» деген ұғымды ұсынды. Ол тарихи құжаттардың тілін түсіндіруді үйлестірудің қажеттігі жайлы дұрыс ой білдіре отырып, баяндамашы өзінің тарихшылар қаруланып отырған семантикалық жинақты ретке келтіру жайлы үндеуін көп жағынан құнсыздандыратын бірнеше қате мәлімдемелер жасады. Оған тарих ғылымын қоғамдық дамудың объектілік заңдылықтарын анықтайтын және орнататын ғылыми пән ретінде түсіну жат нәрсе. Сонымен бірге ол тарихшыға «тарихи ескерткіштің түпкі мәнін одан да жақсы түсінуге қабілетті сияқты болып көрінген «психоаналитикті» қарсы қойып фрейдистік еліктеуге беріледі». А. Дюпрон мағынасына ықпал еткен белгілі бір тарихи құжат пайда болған психикалық жағдайға үлкен көңіл бөледі. Ол «халық әндеріне, романтикалық символикаға, монастырь қабырғаларындағы әшекейлерге, көне заманғы қолжазбалардың дайындалуына, дін ілімі жайлы еңбектердің түрлері мен тіліне т.б. тығыз байланысты» ... Тек барлық осы жолдар арқылы бір уақытта монастырь мәдениетінің қара және ақ дінінің статистикалық әлеміне енуге болады. А. Дюпрон «ойлаудың ұжымдық түріне» талдау жасауды қолдады. Мұндай мәселенің қиындығын мойындай отырып, ол өткен кезеңдерден сақталған уақыт жағынан үйлесе орналасқан заң жүйелерінің тым болмаса шектелген байланысын орнатуды ұсынады. Ол бұл «мағынаны» анықтаудағы анағұрлым тура және дұрыс жол деп есептеледі. Бұл жерде де, басқа жағдайларда да А.Дюпрон мәселеге тарихшы емес, лингвист көзқарасымен қарайды. Ол тарихи ғылымды жазбаша деректің авторына немқұрайды қарайды, автордың ойымен, оның шынайы ниетімен санаспай, деректегі барлық эмпирикалық

ЖУКОВ Е. М.

291

материалды пайдалануға ұмтылады деп кінәлауға бейім. Бұл жерде ол тұтасымен тарихи деректі сынау саласына енеді, ал іс жүзінде зерттеушінің негізгі, белсенді рөлі жайлы теріс көзқарас ұстанады. Тек кей кезде ғана оның ауқымды баяндамасында «жазбаша тарих – ол жөнінде дауласпай-ақ қояйық!» – деген тарихи келешекті түсінуі жайлы ой көрініс береді. Алайда оны зерттеу барысында оның шектеулігі анық көріне бастайды: біз ресми нұсқадан және пайдаланар жазудан, стандартталған ұжымдық жадыдан басқа – одан да үлкен күрес пен құмарлықтан, ойдың тұтануы, кенет ақпарат айырбасы, жасаушы факторлардан туындаған жалпы түсініктердің – тарихтың мүлде басқа материалы болып табылатындығын және бұл басқа тарихтың материалы екенін, бұл басқа тарих шынында да уақыт рухын анықтауға ұмтылатынын білеміз. Соған қарамастан, қазіргі кезге дейін телефон мен кино өмірге кенет салдардың тұтас серияларын енгізген кезде тарихнама оны оның барлық сиқырлы түрлерімен бірге бағалай алмады. Біздің өткеніміз, әсіресе жаңа тарих пен қазіргі заман тарихында қазірге дейін қағаз кендері арқылы созылып жатыр. Шынымен де біз тек жазбаша куәлер жайлы ғана ойлануға мәжбүр болдық па? А. Дюпрон әр түрлі кезде түскен жеке шағымдар мен өтініштерді, кәсіби алпауыттар баяндаған «қазыналық» шағымдар мен өтініштермен салыстыра отырып, қызықты бақылау жасады. Бұл іс жүзінде әр түрлі адамдар қолданған әр түрлі тілдер болды. Баяндамашының «бұл шолуы екі жақты мақсатты көздеді. Ол, біріншіден, кей кезде ауызша баяндауға сүйене алатынына тарихшының көзін жеткізу. Екіншіден, мұны тек жазбаша деректерге сүйене отырып жасауы тиіс екенін оның есіне салу». А. Дюпрон арнайы сөздіктерді дайындауға және шығаруға байланысты бірнеше тәжірибелік кеңес ұсынды. Оның айтуы бойынша, «жеткілікті мөлшерде алынған сөздер, ұжымдық мәдени әлемнің дүниетанымы мен көзқарасының» сөздік айтылуын анықтауға көмектесер еді. Оның пікірінше, «бұл әлеуметтік топ пен оның мәдениеті арасындағы өзара қарым-қатынасқа талдау жасауда құнды дерек бола отырып, бұл топтың өзін тануы жайлы пікір айтуға мүмкіндік береді. Автор мұның нәтижесі ретінде тарихи сынның негізгі қағидаттарын анықтауға болар еді». Жалпы алғанда А. Дюпронның сөйлеген сөзі эклектикалық сипатта болды және батыс тарихнамасында таралған көптеген сенімдермен толықтырылған. Соған қарамастан, тарихшы тіліне деген үлкен қызығушылықты ескере отырып, маңызды орын бөлдік.

292

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Тарихшының тіл мәселесі бүгінгі күні де әлсіреген жоқ және аталған мәселемен ары қарай да жұмыс істеу қажеттігін көрсетеді. Сонымен қатар бұған үлкен көңіл бөліну себебі өте жиі тарихи зерттеуде жасалатын қорытындының дәлдігімен және бұл қорытындыны негіздеудің көмескілігі арасында қарама-қайшылықтың сезілуі нәтижесінде болып табылады. Кейбір жағдайларда мұның объектілік себептері болады. Тарихи талдаудың күрделі және жан-жақты болуы, авторды зерттеуде ақылға қонбайтын баяндауға жүгінуге мәжбүр етеді. Егер ол нақтылықпен, байлықпен және тілдің әдемілігімен сүймелденсе, одан оқырман ұтады. Алайда ондай жиі бола бермейді. К.Д. Петряев: «Афористік логикалық үдеріс сабақтастығының куәсі болып табылады, оның құндылығы өте қысқаша түрде бейнеленген қорытындылар мазмұнының көлеміне тікелей байланысты» – дейді. Тарихи еңбектердің афористік маңызын асыра сілтемей-ақ, оның артып кеткен көлемін қысқартуға қол жеткізуге болады. Мұны керекті жерінде таза көрнекі материал беру арқылы қысқартуға болады. Өте көп нәрсенің тарихшы тіліне байланысты екенін жоққа шығаруға болмайды. Тәржімалаған Назарбек Қанафин

293

ГЕОРГ ЗИММЕЛЬ (1858 — 1918 жж.) Г. Зиммель 1858 ж. Берлин қаласында дүниеге келген. 23 жасқа жеткенде Берлин университеті философия факультетін бітіріп, Кант философиясынан докторлық диссертация қорғаған. Зиммельдің ғылымдағы осындай қарқынды бастауын, оның ғылыми жетістіктерін зиялылар қауымы жоғары бағалағанымен, мемлекет тарапынан қолдау болған жоқ. Мұны оның ғылым докторы бола тұра, Германиядағы бірде-бір университетке отыз үш жыл бойына, қанша сұранғанымен, басқа да беделді адамдардың оған қолдау көрсетіп, ұсыныстар жасағанымен, профессорлық қызметке бекітілмегендігінен көреміз. Мұның себебін, Зиммельдің өмір жолын зерттеушілер, ХIХ ғ. соңғы ширегінде Германия мемлекет шенеуніктерінің арасында басталған антисемиттік ағымның салдары деп есептейді. Зиммель тек 1914 ж., 56 жасқа келгенде ғана, қала тектес тұрғылықты жер Страсбургтегі университетке толық профессорлық штатқа алынды. Бұл оның бұл дүниеден озарынан 4 жыл ғана бұрын болған еді. 1871 ж. Пруссияның Францияны жеңіп, онан алған 5 млрд. франк контрибуция Германияның индустриясының дамуына үлкен бастама болды. Бұрынғы шағын және тыныш қала Берлин жаңа өндіріс орталықтарының біріне айналды: темір жолдар, электр қуатымен жұмыс істейтін жаңа өндірістер, концерндер көптеп ашыла бастайды. Берлинге селолық жерлерден жұмысшылар қатарына халық ағылып келе бастады. Бұрынғы әлеуметтік қатынастардың нормалары: қала шенеуніктерінің таныстықтармен басқару жүйесі, зиялы топтарының арасындағы жұрттың бәріне белгілі бір ағымды құндылықтары, ортақ ғылыми мәселелері жаңа өмірдің екпінді ықпалдарына ұшырады. Осындай күрделі және тез өзгерген қоғамдық қатынастар Зиммельдің социология ғылымымен айналысуына үлкен себепші болды.

294

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Зиммель өмірдің жаңа құбылыстарын әуелгі кезде конттық позитивизм тұрғысына талдамақ болады. Бірақ қоғам өміріндегі күйзелістерді түсіну үшін, ол жалпы мәдениеттің күйзелісін талдап түсіну керек, деген тоқтамға келеді. Зиммель: «Социология – нақтылы бір себептер мен мақсаттықтарға байланысты болатын «рух» және «адамзаттың қоғамдық-болмыстану» процесін зерттейтін ғылым», – деп анықтайды. Мұндай мазмұндық кеңдік социологияның объектісін әлеуметтік ғылымдардың бәрінің мазмұнын қамтитын объектіге айналдырады. Сондықтан социология кез келген әлеуметтік фактіні қоғамның ең ауқымды жүйелік формалары мен мазмұндары тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, қоғам өмірінің тұтастығы социология ғылымының мазмұнына айналады. Өз объектісінің мазмұнының ауқымдылығы тұрғысынан алғанда, социология ғылымына тек тарих ғылымы ғана теңесе алады. Себебі, егер социология бүгінгі күннің тұтастығын зерттесе, онда тарих өткен заманның тұтастығын зерттейді. Сондықтан тарихтың салалары өте көп. Осы тұрғылардан алғанда, социология мен тарих ғылымының арасында терең байланыс бар. Бұл байланыс тарихтың мазмұны мен формаларын тиянақты зерттеу үшін оған социологиялық тұрғыдан қарау қажет болады. Зиммель нақтылы бір тарихи құбылысты екі тұрғыдан, — (1) сол кездегі өзге құбылыстардан нақтылы бір көзқарас немесе заңдылық тұрғысынан бөліп алып және, (2) өз орайында, оның өзінің қандай себептерден туындағандығын, — зерттеу керек дейді. Сонда тарихи құбылыс тек заттық нәрселердің жиынтығы ғана емес, процесс тұрғысында анықталады. Мұндай процестің негізіне социологиялық тұрғыдан қарасақ, онда оның адамдардың күнделікті тіршілік кезіндегі қарым-қатынастық, іс-әрекеттік, әсіресе олардың мақсаттық, көңіл-күйлік қатынастарынан құрылатындығын көреміз. Сондықтан тарихшы өзі зерттеп отырған кезеңдегі адамдардың өмірін осындай психологиялық-рухани негіздер тұрғысынан қарауы керек. Зиммельдің осы ойларының бір тобы төменде аудармасы келтіріліп отырған жұмысында да қарастырылған. Зиммель өзінің шығармашылық жолының соңғы кезеңдерінде психологиялық мәселелерді асыра бағалауынан қайта бастайды. Ол қоғамдық құбылыстардағы психологиялық мазмұнды әлеуметтік психология ғылымы зерттеуі керек деген тоқтамға келеді. Ал тарихи процесті қоғамның «формаларының формасы» деп қарап, жалпылық құбылыстарға басты көңіл бөлу керектігіне ден қояды. Зиммель:

ЗИММЕЛЬ Г.

295

«Философиялық болмыстың тұтастығын түсінетін және жекешені тұтастықпен байланысты зерттейтін – адам», – дейді. Сондықтан тарихтың философиялық проблемасын қарау — тарихи процестің тұтастығын зерттеу деп біледі. Дегенмен қазіргі кездегі Зиммельдің ғылыми шығармашылығын зерттеушілер оның тарихшының бұрынғы құбылыстарды зерттеу кезіндегі психологиялық мәселелерге көңіл бөлу қажеттігін көрсеткендігін, тіпті тарихшының тарихи болмыстың мазмұндық тереңдігін ашып көрсетуде «суреткер болуы керек» деген қағидасын жоғары бағалайды. Себебі тарихи процестер тек заттық-өндірістік процестер емес, рухани-мәдени, күнделікті өмірдің өзіндей күрделі құбылыстардан туындаған, сондықтан оларды жан-жақты көрсету тарих ғылымы үшін қай кезде де күн тәртібінен түспейтін мәселе. Біздіңше, бүгінгі егемендік алған Қазақстанның тарихының кейбір жағын тереңдетіп, ал басқа бір жақтарын алғашқы рет зерттеуге алып отырған кезде, Зиммельдің мына бір екі ойын ескерген маңызды сияқты: 1) біреудің сөзін естігенімізде біз оның өзін түсінбейміз, айтқанын түсінеміз; ал айтушының өзін, оның неге олай деп отырғанын түсіну үшін, оның рухани дүниесінің негізгі қағидаттарын түсінуіміз керек; 2) егер біз білгілі бір нәрсені түсінбесек, оны тарихи материал есебінде қабылдамаймыз, сонда бұл біздің жәй субъективтік ішкі дүниеміз сияқты ғана нәрсе емес, шындығында бұл, біздің сол нәрсеге объективті түрде қарсы тұрғанымыз болып табылады. Осы тұрғылардан алсақ, онда егемендікке дейінгі Қазақстан тарихындағы кейбір естілген нәрсенің неге солай айтылғандығы тек біржақты экономикалық мүдделер, таптық күрестер, социалистік реализм сияқты тұрғылардан ғана түсінілген еді. Ал екінші бір нәрселер естілсе де естілмегендей жабық күйінде қала берген еді, яғни мақсатты түрде объективті болған нәрселер болмағандай тұмшаланған еді. Ал шынында, Еуропа тектес дүниетанымдар (әр түрлі «-измдер», таза рационалдыққисындық т. б.) тұрғысынан қаралғандықтан, алаңсыз түсінілмей қалған нәрселердің қаншалықты екендігін қазіргі кезде шамалап та елестете алмаймыз. Соларды зерделеудің теориялық-әдіснамалық бастауларының және философиялық мәселелерінің бір тобын Зиммель шығармасынан кездестіре аламыз.

296

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ГЕОРГ ЗИММЕЛЬ ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ Алғысөз Бұл зерттеудің кіріспесінде бір нәрсемен шектелуге болады: қайталап айтсақ, оның таза таным теориясы сипатында екендігі. Адам әрекеттері теориясы барлық жағдайда олар үшін қойылған нормалармен қатаң шектелген, сондықтан таным теориясына іштей тән талдау ғана, тек оның элементтерін белгілеу ғана, оның өзі қойған мақсаттарына деген қатынасын және басқа білімдердің қатарындағы жеке орнын анықтау қолданылады. Бірақ төмендегі ойлардың мақсаттары — тарих тәжірибесі мен тарихты философиялық зерттеу білімдерін сынауды даярлау туралы ойлау жоқ, бұл пікірлер танымның өзінің негіздеріндегі бір нәрселерді өзгертуге бағытталғандығы туралы да ойланбайды; керісінше, жақын уақыттағы олардың ісі оларды бұрынғыдан да нығайту. Бірінші тарау ТАРИХИ ЗЕРТТЕУДЕГІ ПСИХИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАР ТУРАЛЫ [1-2]* Егер таным теориясының жалпы шығатын жағдайы, таным — формалдық тұрғыдан алғанда — көрсету сияқтыдан басқа ештеңе емес, ал оның субъектісі — жан, онда тарихи танымның теориясына байланысты онан да көп мәселені айтуға болады, оның материалы — түсінік, жігер және сезім, ал оның объектісі — жандар. Егер жанның қозғалысынан барлық сыртқы уақиғаларды, саяси және әлеуметтікті, экономикалық және діниді, құқықтық және техникалықты және сондайларды туындатпаса, біздер үшін олар соншалықты қызықты да, түсінікті де болмас еді. Егер тарихқа қуыршақтардың ойынындай қарамасақ, онда ол психикалық құбылыстардың тарихынан өзге ештеңе емес, ал оның бейнелейтін сыртқы уақиғаларының барлығы, бір жағынан, импульстар мен жігерлік акттердің, және, екінші жағынан, сезімдік рефлекстердің араларындағы өткелдерден басқа ештеңе емес; соңғылар осы сыртқы уақиғаларда шешіледі. Мұны, тарих *

шаршы жақшаларда түпнұсқа беттері көрсетілген. – Ред.

ЗИММЕЛЬ Г.

297

қозғалыстарын адамдардың физиологиялық қажеттіліктермен және географиялық ортамен түсіндіретін тарихтың материалистік түсінігі де ешбір өзгерте алмайды. Егер аштық қинау сезімдерін туындатпаса, және кез келген экономикалық игілікке деген күрес ыңғайлылық және ләззаттық сезімдер үшін күрес болмаса, онда ең алдымен ешбір аштық дүниежүзілік тарихты қозғалысқа келтірмес еді; тек осындай мақсаттардың арқасында ғана сыртқы иемдену мағынаға ие болады. Егер халықтардың психикалық күйіне тікелей немесе жанама түрде әсер етпеген болса, онда жердің құнарлылығы да, климат та тарихтың қозғалысына, Сүмбіледегі жер мен климат сияқты, ешбір қатысы болмаған болар еді. Егер психология, заңдар туралы ғылымдай болған болса, онда, қазіргі астрономиядағы қолданбалы математикадай, тарих ғылымы да соншалықты қолданбалы психология болған болар еді. Егер филологияның міндеті түсінгенді тану болса, тарих ғылымының мақсаты мәні бойынша сондай, тек онан да кең: түсінілген теориялық тұжырыммен қатар пейілге алынған (Gewollte) және сезілінген нәрселерді тану. Бұл тарихи уақиғалардың мәністік сипаты (Sinnerlichkeit), бастапқы пункт пен мақсатты көрсетеді, олардың сыртқы көріністерін әр түрлі бейнелейді — тарихнамалық білімнің теориясын жасайтын ерекше болжамдардың бүтіндей қатарын туындатады. [2-3-4] Біз бастаған абсолюттік a priori зердеден басқа, зерде ішінде салыстырмалы a priori әрекет ететін тағы басқасы бар. Егер бірнеше рет жеке түсініктерден жалпы ұғым, бастауыш пен баяндауыштан — пікір, бірнеше пікірден — қағида құрылатын болса, онда осындай жолмен құрылатын формалардан материал толық өзгеше болады; ол да және бұл да өздігінше дербес ойланылады. Бұл материалдың өзі априорлық пен еркіндікті өзіне жинауы көп пе әлде аз ба, — біздің қарастырған жағдайымызда, ол өз орайында, бұл мазмұнға априорлық болып табылатын, соған байланысты ақыл өз ісін онан әрі жалғастырады; мазмұнда ол жоқ, ол оған оны сырттан енгізеді. Бірақ Канттың схемасына сәйкес a priori-дың тек үш түрі бар: сезімдік материалдардан құрылатын түйсіктік a priori, көзқарастардан (Anschaunngen) тұратын пайымдау (des Verstandes) a priori, және, материалы пікірлер болатын ақылдық (Vernunft) a priori, — немесе, басқаның бәрі пайымдау (Verstandes) a priori-не келіп тірелетін болғандықтан, тек шын мәнінде бір ғана a priori; бірақ эмпирикалық бақылау мұндай бөлудің қателігі мен тайыздығын оңай айқындайды. Түсінікті нәрсе, бұрын айқын мазмұнға ие болудың да, енгізілген өте әр түрлі араласқан формалардың көп сатылы a priori бар. Бізге берілген материалды белгілі бір түрге келтіруге

298

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мүмкіндік беретін, ассоциативтік функциялары (Verbindungsfunktionen) шектеліп, жүйесінен шығып кетпеуі қамтамасыз етілген, ерекше әдісі жоқ. Барлық материалдарға сәйкес келетін және жеке адамдардың тәжірибесінен асып кететін, және арнайы, тіпті эмпирикалық қол жеткізуге болатын және, белгілі мазмұнға априорлық сапа есебінде қолдануға келетін ең жалпы формалардың арасында; соған сәйкес, бір жағынан, себептілік заңынан немесе әр түрлі пәндерден жалпы бір ұғымға келтірудің, және, екінші жағынан, әдістемелердің немесе өмірдің жеке аясы туралы белгілі бір ғылымдағы өзге болжамдардың араларында да, қатаң, жүйелі қырлар (Scheidungen) емес, бірте бірте өтулер бар. Мысалы, кез келген құқықтың құрылуы белгілі реттіліктің қажеттілігін мегзейді. Адамдардың өзара қатынастары нормаларды бекіту жолымен ғана ондай тәртіпке қол жеткізуге және олардың қылмыстары үшін жазаларды анықтауға мүмкіндік береді, бұл – өте жалпы априорлық тұжырым, оның салдары белгілі форма, яғни бұған дейінгі түсініктердің сәйкестенуі. Бірақ заңдар жасауға бағытталған бұл сәйкестік форма, алайда соншалықты жалпы емес, мысалға алсақ, құқықтардың пайда болуына қажетті және құбылыстардың арасынан табуға болатын психикалық әуендер мен сыртқы әрекеттердің арасындағы себептілік байланыс, олардан тікелей туындамайды. Бірақ, екінші жағынан, қайта десек те, жалпы құқық формасын құратын априорлық тұжырым — жеке жағдайлардағы заң шығаруды туындататын пікірлермен салыстырғанда, айтарлықтай жалпы тұжырым. Мысалы, шындығында, дәлелдеу міндеті даулаушыға жүктеледі деген қаулы, немесе дәстүрлі құқықтың әр түрлі мағынасын тану мақсатында құрылатын фактілерді — бұл жағдайда құқықтарды — топтау, өзі құрайтын нақтылы (фактылық) материалда болмаса да, оның мағынасы бірінші рет осыдан көрінеді. [4-5] Кант, өз зерттеулерінде қарапайым сезімдік әсерлерді, тікелей дәлелдеуге келетін фактілерді (Thatsächlichkeiten) тіркеумен шектелгісі келген эмпириктерге, өзінің сыни өткір ойын толық құқымен бағыттады; ол, олардың кілең дәлелденбеген метафизикалық қағидаларды пайдаланатынын өздері аңғармайтынын және солар арқылы сезімдік деректердің арасында тәуелділік орнатқанда ғана олардың тәжірибелері түсінікті болатынын көрсетті. Белгісіз және дәлелденбеген жорамалдардың әсерлері мен қажеттіліктері Кант зерттеулеріндегі көрсеткеннен айтарлықтай көп. Практика да, теория сияқты, әр сәт сайын эмпирикалық материалдың формаларының арақатынастарын, кез келген берілген мазмұнды ерекше әдістермен

ЗИММЕЛЬ Г.

299

белгілі бір ретке, көптүрлі аяқталған формаларға келтірген, оларды өзара келістіретін және оларға мұқият көңіл аударатын, рухтың ерекше пластикалық күшін пайдаланады. Бұл біріктіруші пікірлер (Verbindungen), қағида түрінде айтылғаннан кейін, априорлық алғышарт сияқты көрініп, сана өзінің ішкі функциясынан гөрі, салыстырмалы алғанда, сырттағы нақтылыққа қаншалықты бағытталса, соншалықты еленбей қалады. Рух, өзінің саналы түрде ойланатындығын жалпы түсінгенге дейін, ойдың аса көп мазмұны ол арқылы өтеді; ол өзінің ішінде болатын құбылыстардан көп бұрын сыртқы дүниедегі нәрселерді байқайды және құбылыс қаншалықты ішкі бола бастаса, соғұрлым психикалық болып табылады, деп айтуға болады, — сана оның сыртқы көріністерінде (Erregungen) қаншалықты ұзақ кідіретін болса, оған ол соншалықты кеш көңіл аударады; олар, өздерінің өзгерістерінің ала-құлалығымен және өздерінің қарама қарсылықтарының тосын болатындықтарымен, жанның контрастыққа сезімталдығын өздеріне үздіксіз аударады, онымен салыстырғанда, оның формалдық функциялары сандық тұрғыдан өте шектеулілігінен, олардың мазмұндары қаншалықты әр түрлі болғанымен бірдей көрінеді, және өздерінің бұрыннан бар екендіктерімен және эндемикалық [«жергілікті жерге тән», — ауд.] жалпылықтарымен, өздерін өзінен-өзі толық түсініктідей етіп, сананы олардың үстімен сырғып өтуге дағдыландырады. Бұл тұста, ақылдағы нәрселердің реттілігінің біріншілігі — рухтың таным функциясы — біздің бақылау мен аңғаруымызда (Beachtung und Beobachtung) соңғы болып табылады деген Аристотельдің терең ескертпесі ақталады. Бірақ бұл үйлесімдік түрлерінің бейсаналық үстемдігі нақты материалдан қаншалықты алшақ кететінін Кант, барлық эмпирикалықтан өзінің априорлығын қатаң шектеуінің салдарынан, толық түсінбеді. [5-6-7] Оның жасағанымен салыстырғанда, қазірде біз тәжірибенің тарауын өте кеңге жіберетін болғандықтан, біздер үшін априорлық барған сайын қашыққа шеттетілуде. Адамдардың өзара қатынастары кезінің әрбір сәтінде, әркім, өзі нақтылы дәл айта алмаса да, басқаларда руханилық құбылыстардың бар екендігін ескереді, өйткені мұнысыз өзгелердің іс-әрекеттері мағынасыз және байланыссыз желікпе (sprunghafter) қызбалықтардың (импульстердің) топтамаларындай көрінер еді; біз оларды, көзімізге түскен нәрселердің қара дақтармен үзілген жерлерін байқамай, өзінен-өзі түсінікті көріп қосатынымыз сияқты қосамыз. Тілдің көңіл құбылыстарын, сыртқы бақыланатын нәрселерден алынған сөздермен көрсететіндей, біз ішкілерді тек

300

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

сыртқылармен ұқсастығы арқылы түсінеміз, соған сәйкес, адамдардың сыртқы әрекеттерін біз олардың ішіндегі ниеттері арқылы түсінеміз. Сондықтан да, біз сыртқыны бірде ұйғарылған ішкі байланыстың талабына сай толықтырамыз, яғни осындай толықтырудан ішкі байланыс жалпы айқын көрінеді. Бірде-бір куәгер (Berichterstatter) бізбен қатар тұрып көрген уақиғаны дәлме-дәл көргеніндей етіп айтып бере алмайды, деп бекем айта аламыз. Сотта, көшедегі тәртіпсіздіктер туралы әр куәгерді сұраған кездегі әрбір әңгіме осыны растайды. Тек ақиқатты ғана шын ықыласымен айтпақшы болған айтушы, өзі түсінген мағынаға сәйкес, өзі тікелей көргені туралы шын дерекке бірдеңе қосады; және тыңдаушы да дәл осылай өзінің тәжірибесі негізінде және қиялының бағыттауымен, көңіл күйінде, оған айтылғаннан анағұрлым көп нәрсені көреді. Сезім әсерлерінің үзінділері, жеке объектілер немесе қозғалыстар туралы бірдеңені бейсаналықпен қосу кезінде, бұған дейінгі біздің тәжірибеміздің талап етуіне сәйкес, ақыл физиологиясы бізге сансыз фактілер жеткізеді. Бұл өз мағынасын фактілердің жиынтығында да сақтайды; тарихты түсіндіргенде де, көңіл дүниесінің үздіксіздігі мен дамуын, оның энергияларының арақатынастарын, телеологиялық процестердің ағымын бақылағанда да сыртқы қосымшалар психикалық жорамалдармен (Annahme) анықталады. Бұлардың барлығы бұл жерде тек еске түсіру түрінде ғана емес, сыртқы жағдаяттарға байланысты жорамалданады, бірақта, керісінше, жорамалданып қойылған соң, сыртқы уақиғалар, ішкі және сыртқы байланыстар тәжірибесі туралы заңдар негізінде өлшеніп, ішкі құбылыстар қатарының үздіксіз параллелін толықтырады. Міне, осы сыртқыны еркін толықтыру, ішкі жәй фактілерден ғана шығарылмайды, керісінше, оларға жалпы алғышарттан енгізіледі дегеннің ең мықты дәлелінің пайдасына жатады. Бір субъектінің басқа субъекті туралы шексіз бейсаналық жорамалдары негізінде, басқаның ойы мен сезімдері туралы қорытынды жасауы, бұл қорытындының, кем дегенде, салдарына қарап себебі туралы жасалынған қорытынды болуы таза сыртқылардың бірі болып табылады. Күмәнсіз нәрсе, бұл қорытындының дұрыстығын дәлелдеуге біздің күнделікті жағдайымыз бар, себебі біздің соған негізделген істерімізге басқалар келешекке есептеген істерін ешбір күмәнсіз сәйкестендіре алады. Бірақ жоғарырақ деңгейлі және аса күрделі жандық құбылыстармен байланысты қаралса, бұл тұжырымдар күмәнді бола бастайды, шексіз адасушылықтарға әкеледі, және сол себепті, ақиқатырақ жағдайларда олар деректерге қосылған жәй жорамалдар ғана бола алады, және

ЗИММЕЛЬ Г.

301

олардың дұрыстығы олардың практикалық қолданылымының салдары болып табылады, бұл олардың деректерден ақылдыққа сәйкес туындайтын іштей қажеттілігі болып табылмайды. [7-8-9-10] Бұл күнделікті өмірдің жорамалдары, қандай да бір басқа ғылымдармен, тіпті психология ғылымының өзімен салыстырғанда да, тарихи зерттеулерде толығырақ және ықпалды түрде қайталанады. Психологияда бұл күмәнді жорамалдар зерттеудің пәні болып табылады*; ал тарих психологиялық алғышарттарды дәлелдемей-ақ және ешбір әдіссіз-ақ қабылдайды. Егер бұл алғышарттар соншалықты түсінікті және табиғи (selbstverständlich) болса, әрбір сыртқы факт бұлжымай және соған сай келетін тиянаққа толығымен сәйкес жатқызылса да, оларды орнықтыру оңай міндет болмаған болар еді. Оны шешуге қажетті қиын міндеттің және өнердің ерекше өсуі, кейде біздердің байқайтынымыздай, бір ғана ішкі құбылыстан өте әр түрлі сыртқы салдарлар болатынымен байланысты. Біздер үшін бұл бірінші құбылыспен бірге болатын рухани құбылыстардағы айырмашылықтардың бар екенін немесе оның бұрынғы салдары болғанын жорамалдағанда ғана түсінікті болады; осыған сәйкес, ол біресе біреуіне, біресе алаңсыз қарама қарсы — психологиялық нормаға телінуі керек. Мыс., Зибель 1793 жылғы қайрымдылар одағының гебертистерге қатынастары туралы (Gesch. d. Revolutionszeit, II, 364): «Олар (геберистер) Робеспьермен осы уақытқа дейін тамаша қатынастарда болды, себебі ол олардың күшіне сүйенді және соның салдарынан олардың тілектеріне қолғабыс жасады. Бірақ оларды бір-біріне қайрылмастай етіп бөлген нәрсе — қарапайым жағдаят, Робеспьердің мемлекеттік жоғары билікке мүше болып, ал геберистердің бағынышты жағдайда қалғандығы». Сыртқы фактілер: — Робеспьер геберистердің тілектерін қолдайды; олар оған қосылады; сонан соң оның үстемдік етуге қолы жетеді; олар онан ажырайды — бұл фактілерге психологиялық алғышарттарды қолдануға сәйкес өте түсінікті қатарды құрайды. Дегенмен де, әуелде көрінгендей, бұл алғышарттардың болмай қоймауы соншалықты мәжбүрлік (Zwingend) және дүдәмал жайт емес еді. Біреудің тілектерін қолдау жолымен, біреулерге қайрымдылық жасау жолымен онымен татулыққа және іс жүзіндегі шын берілгендікке жиі ие боласың, бірақта кері жағдай да болады. Мысалы, Тречентодағы руаралық қанды алауыздықтың заманындағы бір атақты равенц тура*

Ол, әрине, басқа бір жолы, өзі де онан тәуелді өзге танымдарда да айқын түрде болмайтын жорамалдар жасайды.

302

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

лы бізге жеткен әңгіме бойынша, ол өзінің барлық жауларын бір үйден табылып және олардың барлығын ұзақ сөйлеспестен қырып салуға мүмкіндігі болады; оның орнына ол оларды босатқан және оның үстіне оларға көп сыйлықтар берген. Осыдан соң олар оған қарсы екі есе күшпен және қулық пен оны құртқандарынша соғысқан көрінеді, — қосымша түсіндірулер бойынша, оларға жасалған қайырымдылық олардың намыстарына тиіп, сол оларға тыныштық бермепті. Бұл жерде де сыртқы уақиғалардың қатары бізге толық түсінікті, егер тек біз оны психологиялық алғышарт түрінде толықтыратын болсақ, арадағы түйін — қайырымдылыққа қарсы жиі өштестік туындататын және қайырымдылықты іштей құрт болып кеміретін нәрсе, адамның азаматтық абыройына байланысты езілу сезімі туралы пікір. Егер бұл мысалда, мүмкін, қатысушылардың өз психикалық көңіл-күйлерін өздері бейнелейтін тікелей пікірлерінің болуы тарихшы үшін қосымша болжамдар жасап жатудың қажетін туындатпайтын болар еді, ал біздің мақсатымыз үшін бұл бейтарап нәрсе; біріншіден, тек сыртқы уақиғаларда берілетін мұндай жағдаяттарды оған сансыз рет жасауға тура келеді; екіншіден, егер ол, көңіл күйінің олай да, бұлай да бола алатындығын білсе, және, егер өзінің тәжірибесінің көмегімен оны қайта құра алатын қабілетті болған жағдайда ғана, ол мұндай тікелей хабарды қабылдай алады. Мұнан әрі, Робеспердің мемлекет басына дейін көтерілуі геберистердің оған қарсы қастандық әрекеттер жасауы тек олардың өшпенділігі мен қызғаныштарынан туындағандығы бізге түсінікті. Бірақ қарама-қарсы нәтиже туралы да хабарды біз, көп сөзге келместен, ықтимал деп қабылдар едік. Егер де Робеспьердің ұлы тұлғасының толық дамуы, оның жеткен үстем жағдайы, бұл партияның барлық қарсылықтарын өз мәнінде (innerlich) күйретті; егер де бұған қарсы өзінің бірдеңе істеуге шарасыздығын түсініп, ол [партия, — ауд.] бейімделу мен бағыну жолымен бірлесіп басқарудың ең аз бөлігін сақтағысы келгенде, біз қабылдаған психологиялық нормалардың арқасында, мұндай мінез-құлық біздерге толық түсінікті болар еді; ең болмаса, әскери диктатура дәуірі кезіндегі румдық сенаттың мінезқұлқын еске алайықшы. [10] Бұл айырмашылықтың негізін сыртқы фактіден іздеудің орнына біз, бір жағдайда – қайырымдылық пен билік жетістігі біріктіруді туындатты деп, басқа жағдайда — бөлу эффектісі болды деп, тынамыз. Тіпті, оның үстіне, бұл екі жағдайды да ерекшелейтін көңілкүйінің өзін, өз орайында, бұрын түсінікті болған көңіл аффектісін қабылдаудың негізінде ғана келесі жағдайды білеміз.

ЗИММЕЛЬ Г.

303

Тағы бір мысал келтірейін. Кнапи (Der Landerbeiter, 82) крепостнойлық құқық жойылғаннан кейінгі орыс аграрлық құрылымы туралы былай дейді: [10-11-12-13-14] «Шаруалар жер иесіне ақыға мынандай және мынандай жұмыс істеуге міндеттенді. Шаруалар мұндайға өте ықылассыз болды, себебі, жер иесі жерінде бұрынғыдай жұмыс істеу фактісінің жалғасуы, құқық әкелген өзгерістен айтарлықтай қанағат берген жоқ; және, бұл жер иесіне де көп көмек берген жоқ, себебі мәжбүрлілікті ауыстырған міндетті (ausbedungene) жұмыс, төленетініне қарамастан, нашар атқарылады». Бірінші, өзінен-өзі түсінікті көрінетін немесе, кем дегенде, онан әрі дәлелдеуді қажет етпейтін негіздеме бойынша, бұрынғы сезімді туындатқан бұрынғы құрылым алаңсыз өзгергенімен, бұл құрылым сырт қарағанда бұрынғыдай болғандықтан, онан туындаған ішкі сезім де өзгермейді. Екінші, енді қожа билігі бұрынғыдай толығымен жүрмесе де, онымен келісім жасаған шаруа бұрынғыдан жаман істейді деген пікір қалайда даусыз сияқты. Егер фактілер Ресей поместьелерінен түскен түсімдер 1864 жылдан кейін өскендігі туралы көрсетсе, онда тікелей қарсы психикалық негіздер, себеп пен салдардың арасын келістіруге көмектесер еді: сыртқы істермен емес (Thun), жұмыс ынтамен және сүйіспеншілікпен немесе қарама-қарсы сезімдермен істеле ме, әлде этикалық негіз бен әуеннен туындап шешіледі ме, сонда, тікелей шешілер еді. Мәжбүрлілікпен істелетін шаруа еңбегі туралы, біз Пруссиядағы крепостнойлық құқық жойылғанға дейін, баршиндік еңбек ең нашар, ең ұқыпсыз, ұятсыз жұмыс, деген кері нәрселер естіген едік. Жалпы мұндай, әрбір тарихи шығарманың әр бетінде кездесетін мысалдардың психологиялық маңызы туралы арзан және бұрыс күмәншілдікке ұрынбай-ақ, біз мұндай мүмкін деген тәржімалардың әр түрлілігіне көңіл аударып, олар — алаңсыз тиянақты емес, сондықтан ескеруге тұрмайтын фактор дейміз. Алғашқы кездері үстемдік еткен, психикалық көңіл-күй туралы мәселе, және сондықтан түзудің бағыты екі нүктемен анықталатыны сияқты, эволюцияның жалпы сипаты хақында — онан кейінгі уақиғаның негізінде, ол немесе бұл туралы белгілеу арқылы дұрыс шешіледі. Бұл алғышарттар мен оларды таңдаудың көптеген жағдайлары, сыртқы фактілер аса сенімді емес және бір мағыналы болмаған жағдайда және оларды анықтау мен реттеу ең алдымен олардың психологиялық ықтималдығынан тәуелді болғанда, аса маңызды. Бірақ, ең сенімді жағдайда да, салдарды біздің қаншалықты түсінгенімізді шешетін

304

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

«қарапайым факт» емес, психологиялық үлкен тиянақтар; «қарапайым факт» кіші тиянақ болып табылады, сол арқылы келесі уақиға да бізге айқын және мүмкін болып көрінеді. Осы істерді түсінікті тәуелділікке әкелу үшін қажетті, көрінбейтін мақсаттар мен сезімдер, адамдардың көрінетін істерінің астарында жатыр деп есептеледі. Егер біздің фактілі түрде белгілеуімізге көнетін материалдың шегінен шықпайтын болған болсақ, онда қандай да бір эволюцияны (Entwicklung) қалпына келтіргенде (Herstellung), басқаның салдары есебінде, қандай да бір ең жеке құбылысты түсінгенімізде, бізге өте қиын болған болар еді. Бір кезде Гельмголц айтқан екен, егер тәжірибеден шығаратын болсақ, онда себептілік заңын дәлелдеу өте әлсіз болған болар еді; әзірге себептілік байланысына толық енгізуге көнбейтін саны ғаламат уақиғалармен салыстырғанда, оны толық (lückenlos) дәлелдеу мүмкіндігі өте сирек. Егер бұл психикалық емес (unterpsychischen) істің жағдайы болса, онда, себептілік байланысының өзі бар екендігіне күмән келтірілетін, ми аясының шырмалған және айқын емес құбылыстары көрінетін құбылыстармен араласқан жағдайда, дәл (strikten) тәжірибеден себептілік байланысты дәлелдеп шығару анағұрлым сирек болуы керек. Бір ғана тарихи тұлғаның жеке істерінің арасындағы байланысты сырттан және денелік әсер ететін барлық жағдайлармен және солармен бір қатарда жатқан ми құбылыстарының әрқайсысының мағынасына ене алатын болсақ қана, шамасы, біз толық білімге (Einsicht) ие болған болар едік. Бірақ бұл тек қол жетпейтін мұрат, сондықтан біз өзімізге көмектесу үшін, ең болмаса, сыртқы уақиғалармен оның арғы жағында бар деген нәрсенің арасында психикалық импульстер енгіземіз. Болжамдық және ерекше бақылау әдістемесін қажет ететін нәрсеге құбылыстардың сыртындағы ұстатпайтын жалпы психикалықты ғана емес, сонымен бірге шамамен жорамалданған құбылыстың санадағы ерекше мазмұнды да қабылдау жатады. Әрине, бірінші де, қаншалықты мұны гипотеза деп есептеу оғаш болып көрінгенімен, ешқандай да алаңсыз қарапайым және тарихи баяндаудың күмәнсіз іргетасы деп қаралмайды және сондықтан біздердегі саналылық пен бейсаналылық құбылыстардың арасы өте сенімсіз (unsicher). Әсіресе бүтіндей топтардың қозғалыс ісі болғанда, олардың өздерінің алдына қойған мақсаттарын және олардың сезінген импульстерін бағалау арқылы ғана, біз оларды өзімізге қалай да түсіндіре аламыз, әсіресе мұнда органикалық құбылыстар, алаңсыз бейсаналықтар көбіне шешуші болып табылады. Және мұндайда, әрине, көп нәрсе, немесе барлық саналылығы

ЗИММЕЛЬ Г.

305

баяғыда жоғалып кеткен, бекіген қозғалыс механизмінің арқасында, немесе бейсаналық қозудың күшімен жеке пенделерді иландыру арқылы болады; осы жолмен сондай көптеген жүзеге асатын нәрселер кейіннен, өзінің формалды мақсаттылықтарының арқасында, сананың өзінде жатқан себептілікке телінеді. Тірі нәрселердің мақсатты құрылымы аңғарымпаз адамдарды оларда ақылдық себептілік бар деп мойындауға итермелейтініндей, біз мақсаттылықты ақылдың саналы жігерінің салдары деп есептеп үйренгенбіз, осы жағдайдай, әрине, сондай қателікпен, кейбір адам істері біздерге мақсатқа саналықпен ұмтылудың салдары сияқты көрінеді, ал шындығында, олар алаңсыз механикалық қозудан және бейсаналық қажеттіліктен туындайды. Егер біздің ағзамыздың ішкі қозғалыстары, жүрек жұмысы, ас қорыту процесі және т. б. өздігінше жүріп, тіршілік мақсаттарына жетудің ең артық жолымен болатын болса, және де біздің олардың болуын ешбір түсініп-сезінбейтін болсақ, онда дәл сол сияқты, оны басқаратын, реттей алатын біздің ми функцияларымыз да сол сияқты ағымда болып, олар тіршілікке көмектеседі; және сонымен бірге саналылыққа ешқандай мұқтаждық жоқ. Және егерде, тарих ғылымы тек саналы іс-әрекеттерді сипаттауы керек дейтін болсақ, онда қалайда бейсаналық құбылыстар саналықпен өте көп түрлі өрілгендіктен және олардың негізіне соншалықты сіңіскендіктен, олардың көмегінсіз саналылықты түсіндіруге қол жеткізу мүмкін емес; егер біздер әрбір көрінетін іс-әрекеттегі айқын ойлармен және саналықпен қойылған мақсаттармен ғана есептескіміз (unterlegen) келсе, онда мұны тәржімалау мәжбүрлілікпен өзінің мақсаттылығын жоғалтады. Бұл сұрақ әрбір істің жалпы сөздермен айтылуының мүмкіндігі және саналы көңіл қозғалысы туралы, ал мұның принциптік бекітілуі әрбір тарихи баяндаудың алғышартын құрайды, бұл сұрақ өзінің мақсаттылық формасымен және мінез-құлық импульсінің белгілі бір бағыттылығымен кездескенде, олардың шындығында санаға борыштар екенін, бірақ кейін іс-әрекеттер таза рефлекторлыққа және инстинкттікке айналып, олардың жоғалғандық жағдайларымен кездескенде, ерекше қиындайды. Егер, мысалы, мақсаттылық пен қажеттілік белгілі бір топты талай рет соғысуға мәжбүр етсе, онда мұнан соғысқа бейімділік қалыптасуы мүмкін, оның кейінгі көріністері үшін біз қайраткерлердің санасынан жеткілікті негіздерді бекерге іздейтін боламыз. Немесе, мыс., бір сословиенің екіншінің алдындағы бағыныштылығы мен құлдық жарамсақтығы толық саналылық себептерінің нәтижесінде қалыптасуы мүмкін; ал егер ол

306

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ұзақ уақыт болған болса, онда онан кейін пенделердің санасынан әрбір осымен байланысты жеке әрекеттер туралы мақсаттық әуендерді сұрауға болмайды; егер шындығында белгілі бір мақсат әлі де бар болса, онда оны түсіну алайда жойылады және әрекет онан тыс жүзеге асады. Егер мақсат ендігі жерде тіпті жоқ болса да, бірақ кейбір сыртқы қоздырғыштың немесе ішкі дағдының, шамшылдықты таныс кейіпке келтіруі, белгілі бір мінез-құлықтың рефлекторлық жауабы ретінде туындайтынынан, оның оп-оңай көрінетіндігі айқын байқалады. Сондықтан жеке тұлғалар мен топтардың іс-әрекеттерінің арасындағы зерделі байланыстардың себептерін онан әрі пайымдап жатпай-ақ, олардың телеологиялық сипатынан туындайтын саналы психикалық ниеттерден іздеу керек дейтін аңғал пікірлердің қандай қателіктерге әкелетіндігі де айқын нәрсе. [14-15-16-17] Дегенмен, шындығында тарих ғылымы жартылай саналы және бейсаналы пайымдарды да пайдаланады. Біз, кейбір халықтардың өз шекараларын қайта-қайта кеңіту үшін, көршілермен талассыз шайқасуға деген ықыласы психикадан туындаған құштарлық (Wachsthums) сияқты, дегенді естиміз; герман халықтарының Италияға деген түсініксіз ұмтылысы туралы сөз әлемнің әр түрлі елдеріне толық бейсаналықпен елігіп тартылатын жыл құстарының қайтуы сияқты айтылады; екінші жағынан, кейбір тайпалардың жылжымайтын және бейқамдығы туралы айтылады, ондай жылжымаулық жеке пенде тарапынан, шамасы, көбіне ешбір байқалмайды; бірақ ол өзін толық іскермін және әрнәрсеге қабілеттімін деп есептегенімен, былай айтқанда, оның мінез-құлқы өз табиғатымен анықталады. Ақырында, ұжымдық иелік түрінде нағыз қоғамның негізін алғашқы рет тұрғызатын объективтік құрылымдарды ескерту қалады: құқық және дәстүр, тіл және ойлау салты, дін және айырбас түрлері. Әрине, мұның бәрі пенденің саналы іс-әрекеттерінсіз жасалмас еді; бірақ, ол түптеп келгенде, осы құрылыстан шығатынның бәріне өзінің мақсаты есебінде ешқашанда бағытталған емес. Әркім алдымен бүтіннің бөлігі болып табылатын өз ісімен айналысады, ал бүтін оның назарынан тыс қалады; барлық қосалқы құбылыстарды (Beiträge) түбегейлі біріктіру, бұл жеке материал қабылдайтын әлеуметтік форманың пайда болуы, жеке қызметшінің санасына кірмейді. Ол басқалармен ортақ өмірде өзінің бейімділігі мен тәркі етулерін, селқостығы мен қызығушылықтарын ұтымды көрсетуді іздейді және солар арқылы қоғамдық қатынастардың бөліктерін табады; оның діни қажеттіліктері жаратушының алғашқы бастауларына ең дұрыс жол табуға үміттеніп істейтін істерді атқаруға және сөздер

ЗИММЕЛЬ Г.

307

айтуға мәжбүрлейді — осымен ол ғибадат жасауға қатысады; ол белгілі сақтықтың ережелері жолымен өзін алдаудан қорғауға тырысады және осынысымен жалпы сауда әдеттерін құрады. Кез келген өз қызығушылығына сай істерден, егер тек ол күйретпейтін болса, оның салдарлары мыңдаған жіңішке, жеке санаға түсініксіз каналшалармен сүзілгеннен кейін, адамдар арасындағы барлық қатынастардан caput mortuum түрінде қоғамдық рухтың құрылуына әкелетін шөгінді қалады. Әлеуметтік өмірдің құрылуы туралы ең сәйкес келетіні: оның не тоқығанын бірде-бір тоқымашы білмейді, деген сөздер. Әрине, мақсатын түсінетін тіршілік иелерінен ғана ең жоғарғы әлеуметтік құрылым шыға алады; бірақ олар, былайша айтқанда, пенделердің санасының қапталында, оған жатпайтын жолдармен өседі, өйткені мұндай әлеуметтік әрекет үшін, пенде тек өте сирек жағдайларда болжай алатын, басқалардың шексіз істерінің біртектілігі және бір сәтте болуы қажет. Басқаша айтсақ, ешбір жағдайда, оларды түсіндіру және байланыстыру мақсатында, байқалатын тарихи көріністердің арғы жағында, олардың тұрақты функциясы есебінде, толық сана бар деуге болмайды; жалпы алғанда, былай тарихшының жорамалын құруы керек, бірақ ол айтарлықтай жиі үзіледі. Инстинктің немесе ойланып-толғанудың жетегінде болатын тарихшының қандай жағдайларда адамдардың ісқылықтарындағы саналық мақсаттылықтан ауытқитындығын тарих философиясы анықтауы тиіс; ол біз уақиғаны түсіндіру үшін қай кезде саналы жігерді және ойды ескеруіміз қажеттігін, және қай кезде біз олардың бар екендігі туралы божамдардан қашуымыз керек екендігін зерттеуі керек. Біздің міндетіміз, ондай немесе мұндай жорамалдарды ақтау мағынасында, тарихнама үшін практикалық ереже құру емес. Бұл психология үшін ғана мүмкін болған болар еді. Таным теориясының міндетіне алдымен жататын нәрсе – қандай жағдайда біздің түсіндіру қажеттілігімізге бір нәрсе және қандай кезде басқа нәрсе жеткілікті екенін анықтау. Тарихи түсініктер туралы олардың қандай болуы керектігі емес, шындығында қалай болатыны, психикалық дүниедегі құбылыстардың саналылығын және бейсаналылығын айыру, ең болмаса бейсаналықпен шешілетін мәселелердің негіздері туралы сұрақтар қойылуы керек. [17-18] Бұл саналылықтың бар екенін мегзеп, енді оның мазмұны туралы болжамға көшпекпіз. Бұл жерде де болжам жалпы түрде болмақ. Егерде біз бұл құбылыстардың мазмұнын да, ағымын да түсінбесек, онда тарихшының уақиғалармен байланысты қарайтын, объективтік психологиялық тізбектерінің қаншалықты дұрыс екендігі, басқаша

308

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

айтқанда, олардың әрекет етуші адамдардың санасын қаншалықты көрсете алатындығы, ешбір қызықтырмайды. Егер мұндай түсінік болмаса, онда оның әділеттілігі қандай да бір жолмен дәлелдесе де, тіпті, мысалы, басқа бір жағдайларда мүмкін болатын, тарихшы тарапынан жасалатын психологиялық қайта құру бұл жерде болмайды, мүмкін, бізге әрекет етуші адамдардың өздерінің тікелей пікірлері және мойындаулары келтірілер, бірақ біз оларды бәрібір ақиқат деп айтуға келетін тұрғыдан қабылдауға келіспейміз. Мұндай түсінік деген не және оның жағдайлары қандай? Олардың алғашқысы, әрине, біздің өзіміз «әрекет етуші адамдардың орнында болып», сананың бұл әрекеттерін өзіміздің ішімізден қайталай алуымыз. Айтушының шын көңіл қозғалысының айтылған сөздерге берілуі, оның тыңдаушы бойында сезімденіп оянуы, айтылған ой желісінің түсінілуі болып табылады; егер екі адамның түсініктерінде маңызды айырмашылық болатын болса, онда бұл сөз нашар түсінілді, немесе жалпы түсінілген жоқ дегенді білдіреді. Сондықтан, іс ойдың теориялық мазмұны туралы болып жатқанда ғана, тек сондай жағдайда ғана, бұл тектес тікелей қайталану жеткілікті болып, тап нақты бір пенденің түсінігі мәселенің бастау нүктесі есебінде алыну жағдайы маңызды болмайды. Объективтік және қисындық танымдарда менің тану пәнін ұстануым, осы пән туралы түсінігі мен «түсінетін» түсінікпен тұп-тура келетін адам болса, ол маған олардың мазмұнын ғана береді, және, былай айтқанда, осыдан соң қайта кетіп қалатын болса, бұл мазмұн менің және оның ойында параллельді болады, оның шығуында ауытқу да, өзгеру де сақталмайды. [18-19-20] Бұл қатынас қай жағынан алса да, заттардың мазмұнын бірдей түсінетін, объективтілікті қисындық формалар түрінде өзіне елестете алу мүмкіндігін беретін, ойдың таза теориялық процесі болатын жерде емес, керісінше, ойдың субъективтік жақтарының көріністерін түсіну (Vorgänge) ісі болатын жерде аздап өзгереді. Біз сүйінішпеншілік пен өшпенділік, ерлік пен түңілу, жігер мен сезімдерді, тіпті олардың аффектілік көріністерінің әрбір түрін және әрбір сатысын білгендіктен, егер олар біздің күшті сезімдерімізді (Befangenheit) бұрынғыша қоздырмаса да, оларды түсінеміз деп айта аламыз. Дегенмен біз түсінеміз деп айтылып отырған көңіл процесі олардың күшеюін (Verdichtung) немесе олардың солғын бейнесін беретін психологиялық өзгерістерден ғана тұруы мүмкін; бірақ олардың мазмұны оның ішінде қандай да бір өз орнын табуы керек. Біз жоғарыда тарихи танымның міндеті деп танылғанды ғана емес, сонымен бірге тілектер мен сезінілгендерді де тану керек деп көрсеткен едік, ал егер

ЗИММЕЛЬ Г.

309

кез келген психикалық жағдаятта қажеттілік дегеніміз іс атқарушыға қажет болса және сезінулер жазушының өзінің сезінгендері болғанда ғана, ондай міндет шешіледі. Онсыз біз түсіндік деп атаған нәрсенің болып жатқан жағдайын бұрын белгілі бір уақытта орын алған реалды сезімдер құрмай, өзге бірдеңелер құрған болар еді. Ешқашанда сүймеген адам сүйген адамды ешқашанда түсінбейді, әлсіз батырды, холерик флегматикті түсінбейді; және, керісінше, аффектілердің символы болып табылатын, өзгелердің қозғалыстарын, райларын және ісқылықтарын қаншалықты жиі бастан кешірсек, оларды соғұрлым тез түсінеміз және осындай немесе алаңсыз басқа сезімдерге біздің ішкі күйлеріміздің бейімдік деңгейіне байланысты, оларды соншалықты тез немесе ауыр қабылдаймыз, және психологиялық қайталаулар соншалықты жеңілдейді немесе ауырлайды. Сонымен, шыққан тегі туралы біз, әрине, білмейтін, қандай да бір түрде болмасын, өзімізге оның оң бейнесін елестете алмайтын, бірақ басқада болып жататын сананың қайталану актілері, оның түсінуінің ішінде болады және тіпті ол үшін қажет те. Егер, түсініктің мазмұнының орнына, бұл жерде басты көңіл басқа жағдайға, қайсыбір мен емес-тің басқа бір мен емес туралы түсінігіне аударылатын болса, онда, осындай ретпен қажет болатын көңіл-күй айтарлықтай терең болады. Әрине, адам объектілері туралы, таным теориясының салдарлары есебінде, таным объектілері бізге өзінің an-sich-нің ішінде емес, тек түсінік есебінде беріледі деген пайымдауға келіскенбіз. Табиғаттан гөрі, тарих бізге аса көп түсінікті деп айтулары мүмкін. Егер екі көңілдің бір жағдайда болуы басқа жағдайындағысынан алаңсыз басқаша болса, мен және мен еместің араларындағы айырмашылықтың екеуі де болады; себебі олардың екеуі де сапалық (generell) емес, тек сандық тұрғыдан ерекшеленеді, және егер ешбір рух табиғаттың мәніне ене алмайтын болса, ол басқа рухтың мәніне ене алады, себебі ол оны толығымен бейнелей алады. Бірақ мұндай жеңіл діңгекке мен және мен еместің арасындағы құздың үстіне көпір құруға болмайды. Екеуінің сапалық біртектестігі ең алдымен олардың сырт көріністерінің, өзара айырбас пен символдарының араларына керекті дәнекерліктің қажеттігін жоймайды. Тікелей шағылу; тікелей мәннің тепе-теңдіктерінен туындайтын түсінік, ойларды оқудан және телепатиядан немесе Лейбництік жазмыштық гармония кереметінен де кем еместігін білдірер еді. Тіпті рухани құбылыстарды танып-білу де тек субъектінің қоздыратын және ақыр соңында өзі жүзеге асыратын процесс болған болар еді. Бірақ бұл түптеп келгенде, тікеден қосалқыға айналдыратын нағыз

310

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

параллелизмді (sachliche Parallelität) білдірген болар еді; сөздің бір телеграф аппаратынан берілгенде, олардың арасында жатқан және өткізетін ортадағы құбылыстың алаңсыз бөгде екендігіне қарамастан, екінші стансиядағы аппараттан қайталанатыны сияқты, дәл солай, түптеп келгенде, арадағы қажетті барлық айналымдарды ескермесек, қандай да бір көңілдегі қозғалыс екінші бір көңілде қайта таңбалана алады. Осы сияқты менде қайталанатын сезім (Vorgänge) сол мезгілде менікі емес, мен оларды тарихи ой деп ойлаймын, оны менің түсінігім деп ойлайтын менмін, сол себепті ол менің түсінігім, алайда басқаның түсінігі деп ойлайтын менмін деген жағдай анағұрлым тереңде жатқан қиын жағдай. [20-21] Тағы да жеткіліксіз болатын нәрсе — басқаны танып білгіміз келіп, біз оның көңіл қозғалысын өз көңілімізде қайталай отырып: алайда бұл мен емес, ол осылай сезінеді деп айтқымыз келетіндігі. Себебі, біріншіден, жорамалға сәйкес, мен шын мәнінде мұны сезінемін, және бұл жай-күйді мазмұнға қосымша деп айтуға болмайды, өйткені олай болса, ол екеуі бір-бірінен бөлектеніп қалған болар еді, ал шынында, оның көрсеткіші (Exponent) есебінде, бұл осы мазмұнға еніп және оны тікелей сүйемелдеуі керек. Бұл – мен тікелей сезбейтін нәрсенің сезімі, бұл тек субъектіде ғана бола алатын субъективтіліктің қайталануы, сонымен бірге, бірақ бұл онымен салыстырғанда объективті, бұл – әзірге шешу үшін біздің қисындық және психологиялық категорияларымыз өте тұрпайы құрал болып табылатын тарихи танымның жұмбағы. Әрине, бұл танымда ол да, бұл да бар: зерттелудің (fraglichen) өзі атқаратын іс (акт) және бұл басқада болды деген сана; бірақ бұл — тарихи таным процесінің өзі ешқандай да шынайы саналылықты көрсетпейтін, оның келесі элементтеріне жіктеу ғана. Бұл жерде сыртқы дүниені бақылағанда кеңістікті (Raumanschauung) сезіммен түйсіну және санамен қабылдау жеке-жеке болып, кейіннен ғана бірге біріктірілмейтіндігі сияқты, бұрын бөлек болғандарды құрамдас бөліктердей қайта біріктіру туралы сөз болып отырған жоқ. Түсініктер мен сезімдерді тарихи тұлғаға телу ерекше іс, зерттелетін психикалық қозғалыстың әрқашанда менің субъективтік өмірімде сыналу керектігі қажетті жағдай. Бірақта, олар, танылатын тұлғаның жан толқуларынан дербес қаралатыны сияқты, басқаның түсінігі түрінде қайталанғандықтан, оларды зерттеушінің жеке басының субъективтік көңіл күйін өзіне аударып (abhebt), белгілі бір психикалық өзгерістерге ұшырайды. Сонымен, егер соңғы екеуі тіпті сапалық (generell) тұрғыдан алаңсыз бірдей болса да, егер тіпті сүю және өштесу, ойлау және тілек,

ЗИММЕЛЬ Г.

311

қуаныш пен күйзеліс, жеке бастың құбылысы есебінде танушының көңілінде де, танылушының көңілінде де алаңсыз бірдей болғанымен, мұндай тікелей ұқсастық тарихи таным емес, бірақ түсіну процесі басқаға телу арқылы өзгереді. Тура осыны біз ойдың материяға деген қатынасынан да көреміз: егер көңілдің және сыртқы дүниенің трансценденттік субстраты шындығында бір ғана нәрсе болған болса, онда оның өзі жасайтын бұл түсінігін және өмір мәнін (Ansich), немесе олар оның тікелей бейнесін береді дегенді білдірмес еді; керісінше, дүниені тану, онымен екі жағынан шекаралас жатқан субстраттардың бірдейлігіне, егер тіптен де тек осы бірдейлік қана түсінік жасауға мүмкіндік берген күнде де, тәжірибенің ерекше формаларында болып қала берер еді. Осымен толық ұқсас және тарихи зерттеудегі танушы мен танылушының арасындағы психологиялық сәйкестік, танымға жалпы мүмкіндік туындатады, бірақ бұл субъектіге телініп алынған түсінік, тарихи тұлғаның кезекті талдауға қойылған субъективтік құбылысының мазмұнымен өзінен-өзі бірдей болады дегенді білдірмейді. [21-22] Мен мұнан әрі, көңіл-күйдің алғашқы мазмұны объективтендірілгенде және соған байланысты басқа тұлғаны тануға болатын бұл метаморфозаны онан әрі екжей-тегжейлеп қарастырмаймын, бірақ осыны ескеру арқылы субъекті мен тарихи танымның объектісінің психологиялық мазмұндарының сәйкестігінен оның (сәйкестіктің) соңғыға [тарихи танымға, — ауд.] керектігі ерекше көрсетіледі. Егер бақылаушының көңіліндегідейден өте алшақ болатын, бірақ тек болжамдау (Unterlegung) жолымен алынған психикалық актілер арқылы тарихи уақиғаларды түсіну мүмкін болса, онда оларды шынында да түсінбеген болар едік, және оларды сипаттау, бізге таныс емес тілдің сөздері сияқты, біздің көңілімізге өте аз әсер еткен болар еді. Тарихшы, сондықтан, ең алдымен, өзінің тұлғаларының психикалық күйін әрқашанда өзінің көңіл күйінде қайта қалпына келтіруге болады деген болжам жасайды, яғни оның және анықталған әрекеттердің арасында, ең болмаса, өте қашық түрде ұқсастық бар: өзгелерде болған немесе өзінде болуы мүмкін істердің саналылық астары оларда да болған. Ранке, заттардың өздері өздігінше an sich-те қалай болатынын көру үшін өзінің менін өшіру күйіне ие болуға даяр ниетін білдіреді; бірақ оның бұл ниетінің орындалуы оның тілеген жетістігін бермес еді. Мен өшсе, мен еместі тануға мүмкіндік беретін ештеңе қалмас еді. Өзінің меніңнің қоспасы идеалды танымның мүлтіксіздігінің кемістігі емес; ол меннің белгілі жақтарын ғана шектей алады; өзінің менін алаңсыз сөндіруді тілеу — қисындық қайшылық, түптеп келгенде

312

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ол жалпы түсініктің сақтаушысы болып табылады, осыған байланысты Ранке де өзінің пікірін шектеді және сонымен бірге оның ерекше мазмұны – басқаларды кез келген түрде түсінуге қажетті дәнекер буын (Durchgangspunkt). Бұл – біздерге тек фрагментарлық көріністер ғана жеткізетін, әрекет етуші адамдардың ортақ тірлігіндегі жалпы және әр сәтіндегі әуендеріне жанашырлық (Mitfühlen) білдіру; бұл – әрбір сәтін өзің арқылы қайта бейнелегенде түсінікті болатын, ғаламат күштің жүйесінің барлық көптүрлілігіне өзіңді апарып орнықтыру, тарихшы міндетті түрде суретші болуы керек дейтін талаптың мәнісі, міне, осы. Бұл талап тек, фактілерді зерттеу біткенде және оқушы үшін баяндауға байланысты, қарапайым тәржімалау (Auffassung) барысында ғана құқына енеді деу өте дұрыс емес; басқалар үшін, әсіресе оқырмандардың кең қауымдары үшін жазу барысында физик те, филолог та, заңгер де, жалпы әрбір ғалым баяндауда суретші болуы керек. Тарихшы фактілерді безбендеп, даярлап және ретке келтіріп, оларды психологиялық ағымның өрілген бейнесіне келтіруі кезінде, оның ісі ақынның ісіне жақындайды, соңғы өз баянын еркін шырайландыру дәрежесінде ғана ерекшелене алады. Тіпті, кейіпкерлерінің жағдайлары белгілі бағыт алғасын, белгілі бір мінез-құлықтары таңдалғасын, ендігі жерде ақын да ерікті емес; оның құрған барлық уақиғасының, ондай адамдар мен уақиғалардан психологиялық бақылаулармен алынған орта деңгейінен ауытқуының белгілі бір кеңістігі бар. Егер поэтикалық шығармашылық процесс еркіндік шығармашылығынан бастау алып, шығармадағы онан әрі аяғына дейін бейнеленулерді уақиғалардың болуының белгілі заңдарының шектерінде ұстауы керек болса, егер бұл процесс: «Бірінші қадым — еркін, екіншінің біз құлымыз» деген эпиграфқа жақындаса, онда тарих бұл эпиграфтың тек өңін айналдырады. Алғашында, фактілік материалдан басталатын жұмыс — бодандаулы; оны тарих ағымының тұтастығымен байланыстыруда — ерікті, яғни субъективтік категориялардың және тарихшы көңіліндегі образдардың функционалдық жетегіне берілген. <...> [40] ... психология тарих ғылымының априорлық алғышарты. Таным теориясының соңғымен байланысты міндеті, сыртқы документтер мен аңыз-әңгімелердің негізінде, олардың арасынан «түсінікті» байланыстарды анықтауға жеткілікті негіздер беретін және психикалық құбылыстар туралы қорытындылар жасауға мүмкіндік жасайтын ережелерді белгілеу болып табылады.

313

ЗИММЕЛЬ Г.

Екінші тарау ТАРИХ ЗАҢДАРЫ ТУРАЛЫ [41-42] Айтушылар «тарих философиясының міндеті – тарих заңдарын табу» дейді; бір қарағанда бұл талап түсініксіз! Егер басқа бір ғылымдардағы, физикадағы, астрономиядағы, психологиядағы, салыстырмалық тілтанымдағы зерттеушінің міндеті тек арнайы материалды өңдеу (Beschaffung) деп белгіленген болса, ал заңдарды анықтауды философтың міндеті десе, ол туралы не дер едіңіз? Бұл түсініксіздікті түсіндіріп көру әрекеті тарих заңы деген ұғымның өзін зерттеуге әкеледі. Қарсылыққа килігемін демей-ақ, жалпы уақиғаның заңы деп белгілі фактілердің сөзсіз орындалуы туралы тұжырымды, айтуға болады, яғни әрқашанда және барлық жерде — болатын салдарлар болған бірдеңелердің туындылары. Егер бір жерде және сол уақытта тағы басқа уақиғалар болатын болса, бұл реттілік сырт қарағанда алаңсыз айқын болмайды. Маңызды нәрсе, бұл бірінші фактілер осы нәтижеге өздері келеді және де бір мезгілде басқалармен бірге әрекеттесу арқылы оларды өздерінің салдары етеді, сонан олардың бұл жағдайдағы қатысы қандай екендігі әрқашанда айқын көрінеді. Осы мағынада, әлемдік екі элементтің қиысуынан шығатын және көрінетін салдарының, ол немесе бұл жаққа бағытталған күштен олармен мәні сәйкестеніп тәуелді болатын күштердің бағыты мен мөлшерін білуді де заң деп айта аламыз. Шындығында, әлемнің әрбір нүктесінде шығу тегі мен бағыттары өте әр түрлі күштер әрекет етеді. Қаншалықты олар бір-бірінен тәуелсіз болса, яғни қаншалықты олар ерекше заңға сәйкес ерекше салдар туындатса ол әр түрлі қиысуларға қойылғанымен, әр жолы бірдей нәтиже берсе, және басқа жиынтықта біз ерекше бөлуге болады дейтін әрбір жеке салдардың болатынынан көрінеді. <...> [44-45-46-47] Егер тарихи уақиғаны құрайтын жеке бөліктердің күшін білмеу олардың қарапайым қосарлана болуының салдары, туындауы мүмкін тарихи заңды анықтауға кедергі келтіретін болса, егерде бірінші рет уақиға туындатушы сырттай көрінетін және заңның құрамдас бөлігі (Glied) деп танылатын жеке күштер мен уақиғалар себеп есебінде қарастырылса, онда ондайды бөліп шығару бұрынғыдан да қиын болады. Біздің естуімізде, мысалы, келесіні заң деп мойындайды. Әрбір саяси тұтастықтың тарихы аз адамдардың рухани және азаматтық бостандығынан басталатын сияқты, сосын ол үдемелі түрде көпшіліктің және ақырында баршалықтың бостандығы

314

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

есебінде қозғалысқа келеді; осы апогейге жеткесін, білім, еркіндік және билік қайтадан азшылыққа және жеке тұлғаларға қайтадымыс. Бірақ бұл бастапқы бақыт пен еркіндік күйлерінің аздаған пенделермен шектелулері, шамасы, оның кейіннен бұрынғыдан да көп адамдарға тарауының жеткілікті себебі емес, ал бұл таралу оның өз орайында, барлық адамға жетуінің жеткілікті себебі емес. Онан әрі, оларға барлық адамның ие болу фактісі, олардың аздаған адамдармен шектелуінің реалды күшін өзінен туындатпайды. Немесе бізге тарих дамуы заңының басқасын айтады. Ұлт пен пенделер балалық, жастық, кемелденген шақты және кәрілікті басынан өткеруі керекті-міс, рухани тұрғыдан бұған пайымдау, сенім, ақыл және рухани құлдырау дәуірлері сәйкес келеді-міс. Бұл жерде де бір кезеңді екінші кезеңге өткізетін нағыз күштер көрсетілмегені айқын. Егер қандай да бір ұлт белгілі дәуірде діндар (gläubig) болса, онда осының арқасында оның ақылдық зерттеу дәуіріне өтуіне қажетті байланысты түсіне алмаймыз. Халықтың жастық кезеңі, оның кейіннен кемелдену кезеңіне жетуінің ешқандай да бір жеткілікті себебі емес. Тіпті кеңірек алсақ, егер жағдайлардың қатары деп аталатындардың әдетте бақыланатындығын мойындасақ та, онда бұл да, олардың ішкі және себептілік байланысы, яғни олардың заңы ашылды дегенді білдірмейді; бұл жерде тек бұған дейінгі феномендердің кезектілігі анықталады. Екі мысалда да күрделі жағдайлар, өте көп жеке қозғалыстар мен күштердің айқын салдарлары, олардың уақыт тұрғысындағы кезектілігі сипатталады; олардың біреуінің екіншісіне өтуі, өте көптеген арнайы заңдардың әрекеттерінің нәтижесі, бірақ қалай да сол заңның әлі өзі емес. Бұл жерде біз, заңның көрінісіндей нәрсені көреміз: тірі мақұлықтардың түрлерінің өзгеруіне сай, олардың ағзалары тіршілік жағдайларына үнемі бейімделу қатынастары арқылы жетіледі. Егер бұл шындығында ешбір қалтқысыз болады деп есептесек те, онда, алайда бұл, әрқайсысы жеке болатын, ерекше заңдардың әрекеттеріне жататын, ағзалар мен олардың қоршаған ортасының шексіз көп жеке арақатынастарының (Wirkungen) салдары ғана болып табылады. Бұл қағида дұрыс арақатынастары бар заңдардың нәтижесін (Erfolg) ғана көрсетеді, бұл қағида дәлелдеуші емес, дәлелденген. (Егер заң жалқы құбылыста әрекет ететін себепті ғана көрсетуі керек болса, онда соншалықты күрделі құбылыстардың уақытша байланыстарын заңдар деп атауға болмайды. Сондықтан, тіпті Кеплерлік деп аталатын заңдар, бұл сөздің дәл мағынасына сай алсақ, табиғат заңдары болып табылмайды. Бірдей уақыт аралығында планетаның векторлық

ЗИММЕЛЬ Г.

315

радиусының бірдей шеңбер (Flächen) сызатынынан ғана тұратын мазмұнды, тек осы жаққа бағытталған табиғат күші деп мойындауға болмайды; ол осылай қозғалады — бұл шындығында, материяның бұған дейін тіршілік еткен жағдайларының белгілі әрекетін табу заңдарының салдары болып табылады; бірақ бұл заңның өзінің мазмұны емес. Онан бұрынырақ Ньютонның тартылыс заңы осындай бола алады. Соның арқасында, күнде және планеталарда шынында әсер ететін, біздің планеталар жүйесінде жүзеге асуы кездейсоқ болып табылатын, алғашқы күш танылады. Әрине, көшеде А-ның Вны кездестіруі толық заңдылық сияқты, Кеплер сипаттаған заңдар соңғы қозғалыстар ауқымында заңдылық түрде жүзеге асады. Бірақ осы себепті мұндай кездесуді анықтайтын табиғат заңын мойындамайды; оның заңдылықтары психологиялық және физиологиялық импульстердің және атомдық құбылыстардың өрімдері әкелген кездесу қозғалыстарының салдарымен анықталады. Дегенмен олардың бұл шалысуының заңды болуы олардың өздерінің заңдылықты болуынан емес. Әрине, еркіндік және өмірдің үздік салты азшылықтан бәріне ауысады және сосын олардан азшылыққа ауысады; немесе пайымдау дәуірінен кейін сенім ғасыры, ал онан кейін зерттеу ғасыры келгенде, әрине, бұл заңдылық құбылысы. Бірақ біз жеке уақиғаларды нақтылы түрде түйістіруді міндеттейтін және сондай жинақталу әрекетінің салдарынан, тап осындай өтулерді туындататын ерекше заң болуы керек деп есептей алмаймыз. Һәм өмір — заңдылық құбылыс, бірақ өмір заңы жоқ, оның қалай жоқ болуы, оған арнайы бағытталған өмір күшінің жоқ болу себебінен. Тіпті оның үстіне, өмір – алғашқы, тек табиғат заңымен ғана бола алатын, құбылыстардың салдары. Осы құбылыстарға жағдайлар берілгендіктен, былай айтсақ, өмір өзіненөзі туындайды. Ақырында, ең қарапайым мысал келтірейін. Пальма, өсу барысында кез келген басқа ағашпен салыстырғанда, өзге формаға ие болады, және сөз жоқ нақтылы бір заңға сәйкес өседі. Бірақ соған қарамастан, пальманың өсуі үшін табиғатта ерекше заңдар бар деп ешкім айтпайды. Сол сияқты тарихи материалдың даму заңдылығы, басқа кез келген әлемдік мазмұннан ерекше формада дамығанымен де, біз олардың эволюциясының ерекше заңдылықтары бар деп айтуға құқымыз жоқ. Өмірдің, тарихтың жеке элементтерінің қозғалыстарын басқару үшін, төменгі заңдардан жоғары тұратын, әрбір келесісі қосарланған заңнамаға жататын, одақтас мемлекеттің мүшесі сияқты, ешбір жоғары заңы жоқ; бұл толығымен антропоморфизм болған болар еді. Ең майда бөлшектердің қозғалыстары мен

316

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

оларды басқаратын заңдар жалғыз ғана реалдылық болып табылады: бұл қозғалыстардың жиынтығын бір уақиғамен байланыстырған кезімізде оған ерекше заң шығаруымызға болмайды, себебі осы алғашқы заңдардың арқасында һәм тек солардың арқасында ғана, кез келген жалпы болып жатқан қозғалысты туындататын күш туралы дерек және жеткілікті түсіндірме алынады. [47] Алайда, осы туралы терең зерделеу ғана бұл ойдың бағытын өзгерте алады. Жоғарыда келтірілген тарихи жағдайлардың дәуірлерінің реттілікпен ауысуын, олардың, ешбір қалтқысыз барлық жерде байқалатынын қарапайым факт деп есептесек те, бірақ тап соларға бағытталған заңның мазмұны деп айта алмаймыз. Бірақ қарапайым бөлшектердің өзара қатынастары, тікелей әрекет етуші заңдардардың күштері арқасында басқарылса да, онда бұл да шын мәнінде тек бір ғана факттен басқа ештеңе емес. <...> Үшінші тарау ТАРИХ МӘНІ ТУРАЛЫ [86-87] Тарих философиясы зерттеуінде, қашып құтылуы қиын, өте түсінікті араластықтардың салдарынан, тарих процесінің заңдары туралы сұрақ пен оның мағынасы және маңызы туралы сұрақтар бірігіп кетеді. Барлық жердегідей, өзара ешқандай да байланыстары жоқ нәрселерді сыртқы бірлікке әкелетін жерде де, былай айтқанда, «екінші сортты» деп айтуға келетін, байланыстар болады, яғни бір бөлігінің нашарлығы басқаны да нашарлатқанымен де, соңғының жақсы жақтары біріншіге берілмейді; бұл екеуінің әр элементі әр түрлі құндылығы бар сәттерді біріктірген жерде, бұл кезегімен болады. Әрине, тарихи заңдардың, ақиқатқа біршама жақындықтары бар, олар, тарихи процестің күштерін шындығында дәлелдеуге принципиалды мүмкіндік бере алатын жолда жатыр; бірақ олар әзірше бұл мақсаттан шексіз қашықтықта жатыр, және олардың әрқайсысы, шындығында заң түрінде қойылатын болғандықтан, тікелей жоққа шығарылуы керек. Бірақ тарих мағынасына байланысты таным теориясы тұрғысынан тікелей қарсы нәрсе айтылуы керек. Оны тәржімалауды бекерге шығаруға болмайды, себебі олар жалпы дәлелдеу аясынан тыс та; олардың көрсететіндері құбылыстардың сыртында жатыр және тұрақты сенімге ие, оған күдік тудыру үшін, оның өзі жоққа шығаратын

ЗИММЕЛЬ Г.

317

дәлелдік күші бар құбылыстар мен негізгі тұжырымдарға сілтемелер жасау керек. Бұл талпыныстар арқылы барлық тарихты тұтасымен, алдағы уақытта ешбір қол тигізуге болмайтындай етіп түсіндіру үшін, ондағы философия тек өтпелі кезең ғана емес, ол онан дәлірек біліммен ауыстырылады деген үміт туындатпайтындай немесе қорықпайтындай болуы керек; бірақ тура осы себепті де ол ешбір кезде дәл білім білім болу мүмкіндігіне ие бола алмайды. Осы мағынада олар алаңсыз кемелді емес, ал тарих заңдарының кемелсіздігі салыстырмалы ғана. Олар өздері бар аяларында қазіргі кезде де айтарлықтай кемелділікке жете алады, бірақ бұл аяның өзі шын мағынасындағы ғылымнан алаңсыз алшақ кеткен; тарих заңдары, керісінше, соның аясында, бірақ сол арқылы мақсаттарға ұмтылу ісінде алғашқы толық кемелденбеген сатылары болып табылады. Тарих философиясы онымен де, мұнымен де талғамастан еңбектенгендіктен, оны тарих мәнін түсіндіру талаптарының алаңсыз жетімсіздігі үшін де, тарих заңдарының салыстырмалы жетімсіздігі үшін де, тікелей даттауға тұрады. Маған енді осылардың екеуінің арасындағы көрсетілген айырмашылықты дұрыс негіздеу керек. [87-88] Егер де барлық тарихи фактілер ешбір ақтаңдақсыз және қатесіз бізге белгілі болған болса және, сонымен бірге, барлық материалдық атомдарды және басқалардың бәріне деген барлық түсініктерді басқаратын заңдар ашылған болса, онда да бәрібір тарихқа байланысты өзіміз белгілеуге болатын міндеттердің бүтіндей қатары мұнымен алаңсыз шешілмейтіндігі айқын нәрсе. Бәрібір тарих жаратушының бағыттаушы рухының жаратқаны ма немесе ол өзінің даму күшін өзінен туындатады ма деген сұрақ ашық қалған болар еді; зерттеушіні өз шегінен шығармайтын бұл рухтың немесе оның (тарихтың) өзіне тән ағымның мақсаты қандай, және жалпы мұндай мақсат бар ма әлде жоқ па; барлық осы күрестің және оны танудың құндылығы неменеде; тарихи қозғалыстардың жиынтығы ештеңеден тәуелсіз бірлік болып табыла ма, немесе, бір жағынан, оның әрбір сатысы және оның әрбір майда элементтері өз алдына мәніс пен мағынаға ие ме, немесе, екінші жағынан, оның жиынтығы тек ғарыштық қозғалыстармен байланысты ғана жалпы зерделенген тұтастықты құрайды ма. Бұның бәрі, әрине, тарихи шындықты тануға байланысты сұрақтарды шешуге емес, тек қоюға керекті материал бере алатын жағдаяттар. [88-89] Басқа жағдайларда байланыстырушы элементтер деп есептелгенімен, ғылыми дәлелдеу әдістерінен шығып кететін бұл тектес

318

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

сұрақтар, меніңше, екі түрлі категорияға топтастырылады, оның екіншісі өз орайында тағы да басқа үшеуінен тұрады. Бір жағынан, кез келген тарихтың, кез келген құбылыстың сыртында жалпы өзіндік зат сияқты болып табылатын, жалпы абсолюттік реалдылық туралы сұрақ қоюға болады; бұл жердегі іс, кем дегенде, құбылыстар қатарының сыртында болатын болмыстың болуы немесе болмауы туралы болып отыр; бұл олармен пантеистік бірлікте зерделене ме, немесе теистік тұрғыдан оған қарсы қойыла ма, немесе материалистік тұрғыдан терістеле ме — мұның бәрі негізінен материалдық жағдаяттар; формалды түрде бұл метафизикалық жорамалдар қатарының ерекшеленуі, бұл жорамалдардың тарихтың тұтастығы мен онан тыс болатын белгілі бір ұстанымның арасында болатын қатынастар туралы айтылуында. Бірақ, екіншіден, тарихтағы уақиғаларға субъективтік тұрғыдан енгізілген арнайы және жекеше категориялары тұрғысынан зерттеуге болады; бұл жердегі іс, ендігі жерде тарихтің имманенттік мазмұнына қатысты, бірақ тек бақылайтын рух тарапынан зерделенетін және бұл мазмұнның ештеңесі өзгермейтін шындығын тәржімалау (Beleuchtungen) туралы болып отыр. Бұл жерде үштекті категориялар бар. Біріншіден, біз тарихи уақиғаларды іштей байланысты тұтастық есебінде қарастырамыз ба, немесе олардың бөліктерін танығанға ырза боламыз ба, оларды жеке әрекеттік күштерге байланысты немесе, бастапқы жалпы ұрықтың дамуы есебінде түсінеміз бе деген сияқты және т. б. мәселелерге сәйкес келетін жалпы ұғымдардың мәселесін қоюға болады. Мұның бәрі уақиғалардың ағымын және оның жеке заңдарын өзгертусіз қалдыратындықтан, өзара сәйкес тарихи шындықтарда, олар туралы өте әр түрлі жауаптар мен оның мазмұны туралы өте әр түрлі бағалар орын ала алатын болады. Бұл болжамдар тарих шындығының ағымынан тыс еш нәрсемен де байланыссыз, тарихтың жаратушының бағыттауымен болатыны туралы қандай да бір жорамал жасайды; оның оған тән болғанымен, оның ештеңесін өзгертпейтіндігі, сәулелік эфирдің салмақты денелерден өткен кезде ондағы қозғалыстарға ешбір әсер етпейтіні сондай – олардың күйі онда ол мүлде болмаса да, бола беретіндігі сияқты. [89-90-91] Екіншіден, тарихтың мақсатын анықтаумен байланысты іс те осындай жағдайда. Оның бізге берген себептік қатарын біз телеологиялыққа айналдыра аламыз, және де, ескеретін нәрсе – мұнан бұл қатар өзінің мазмұнын ешбір өзгертпейді. Егер біз олардың бірін мақсат деп, онан бұрынғыларды сол үшін болды деп есептеген кезде де, бір жағдайды басқалармен байланыстыратын реалды салдарлар іс

ЗИММЕЛЬ Г.

319

жүзінде солай қала береді. Егер, мысалы, біздер үшін кез келген тарихи мәністің (Wesens) түпкі мақсаты индивидуалдықтың қалыптасуы болса, онда оған қол жеткендіктің немесе жетпегендіктің критерийі, тек тәжірибелік жолмен қол жеткен және оның себебі, біз көргеннен артық та, кем де болмайтын және басқа жаққа да бағытталмайтын реалды күштер болып табылады, егер оның үстіне, фактілерді анықтау жұмысында оны біз құрал есебінде де қабылдасақ, ондайда біз болжаған мақсатты ішкі және өзінен-өзі шындыққа асады деп мойындаймыз ба, немесе оны жаратушының алдын ала жазмыштық күшімен жаралған деп танимыз ба, олардың бәрінің айырмашылығы болмайды. Өйткені кез келген мақсат құралдардың бүтін механизмімен жүзеге аса алады; тек осы механизмдің өзін ғана сипаттау тарих ғылымының міндетін құрайды. Ақырғы кезеңнің антиципациясы, кез келген бұрынғы кезеңде болғанның ақырғыға қатынасы аралық мүшелердің тізбегі арқылы өтетіндіктен, телеологиялық көзқарастың негізінде жатады, фактілерге кірісетін ойдың тек өзінде жатады. Алайда таза механикалық сипаттағы психика астарының табиғатын да тану, оған біздің мақсатты таңғанымызбен ешбір мәжбүрлілікпен өзгермейді. Біз органикалық дамудың механикалық жолдарын (Mittel) белгілеуге тырысқан кезімізде, оларды зерттеу үшін дарвинизм ең болмаса оның алғашқы тірек нүктесін (Handhabe) береді, сонда біз онан әрі зерделемей-ақ, барлық осы жолды жаратушының аппараты немесе оның қойған мақсатының нәтижесі деп танып, оның жеке мүшелерін өзге еш нәрседен шығармай-ақ, оларды бұрынғының потенциалдық күштері, соған дейін өсіп жеткен механика заңдарының күші деп қабылдау қажет. Тіпті, практикалық мақсаттар өмірге білімді жалпы алып келген жерде де, мысалы, техникалық ғылымдарда да, біздің олардың практикалық нәтижелерін пайдалануымыз, бұрынғы жәй ғана себептік процестердің өздерінің өзінше (an und für sich) сақталуына қосымша ғана болады; олар, a жағдайы берілген кезде ғана b салдар есебінде болады және онан артық ештеңе емес дегенді көрсетеді. Біздің b мақсатымыз балса деп тілегеніміз барлық таным процесінің психологиялық мажорлық тоны есебіндегі қоштаушысы болады, бірақ біз оларды мұндай мақсат тұрғысынан іздемеген жағдайдағыдай, оның материалдық нәтижесі ешбір өзгеріссіз болған болар еді. Және, соныменен, біз нақ бір ағымды, нақ бір мақсаттылықты, басқалардың барлығы сол сәт үшін болатынындай етіп баса көрсетсек те, тарих оларды тәуелсіз бейтарап етіп көрсетеді. Жанның жекешеленуінің немесе олардың айырмашылықтарының жойылуының, құдайдың үстемдігінің немесе антихристықтың,

320

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ақылдылықтың немесе жігерліліктің формаларынсыз ешбір әрекет етпейтін күштер, өздігінше болғандай етіліп сипатталатын болса ғана, зерттеудің дәл мазмұнының құрылатындығы — тарихи зерттеу үшін мақсат деу қажет пе, жоқ па, бәрі бір бейтарап нәрсе. [91-92] Өзінің белгілі бір жақындығына қарамастан, категориялықтардың үшінші тобымен сәйкес келмейтін, тарихи мазмұнды субъективтік рухпен қамту, оның ақиқаттығынан ешбір ауытқымайды. Әлемдік уақиғалар ағымы ұмтылатын жалпы мақсаттардың өздері, жұрттың ойынша, белгілі бір құндылық болып табылады; осы күйлерді шынында да тарихтың өзі туындататынына көңіл аудармай, олардың өздері құндылық, олар солай пайда болған болуы керек сияқты ойлайды; олар жәй ғана жүзеге асырылмайды, сонымен бірге олар жүзеге асыруға тұрарлық. Не нәрсе тарих құндылығы деп анықталып, сонымен бірге көп жағдайда оның мақсатына сәйкес келсе де, бұларды байланыстыру ешбір жағдайда да міндетті емес. Әлемдік уақиғалардың объективтік жүрісі имманенттік және трансценденттік күш қойған белгілі бір мақсатқа бағытталады деп үлкен ықыласпен жорамалдауға болады, алайда бұның өзі құндылық деген сенім, осы мақсаттан емес, осы жолдың белгілі бір кезеңдік пунктінде туындайды. Бұл сезім тарихтың шексіз көп пункттерінде көріне алады, шексіз рет бізге барлық қасіреттік және теріс әсерлік қасиеттерімен, осы іс-әрекеттер үшін, осы сезім үшін, тарихтың барлық аппаратын қозғалысқа келтіруге тұрарлық еді, деп айта алады, ал мұнымен қатар біздің сеніміміз бойынша, тарихи құралдар механизмі, бұл сәттер үшін емес, алаңсыз өзге, келешек немесе ірірек (umfassenderen) мақсаттар үшін істейді. Біз мұнан әрі тарих ағымының объективтік мақсаттылығын тамашалап қабылдасақ та, сонымен қатар оның ешбір құны да жоқ дей аламыз, дегенмен дүние, бар мүмкіндігінше, салыстырмалы алғанда, жақсы және мақсатты, бірақ абсолюттік мағынада алсақ, ол өте нашар және құндылық жағынан нөльден жоғары емес. Ақырында, тарихи фактілердің (Dinge) қандай да бір мақсаттылығын жоққа шығарсақ та, сонымен бірге ананың немесе мынаның, олардың жиынтығының бар екендігінің өзі өте жақсылық деп есептуге болады. Қысқаша айтқанда, бағалау жағдайы мақсаттың қойылуына кездейсоқтық болады. Егер соңғы да тарихи процестің реалдылығына қосылатын субъективтік категория болып шықса, онда тек бірінші субъективтіліктің ең жоғарғы дәрежесі болып табылады; онымен салыстырғанда тарихтың теологиялық ағымы объективтік тәрізді көрінеді.

ЗИММЕЛЬ Г.

321

[92-93] Осыдан, біз объективтілік деп атайтын, біздің әлемдік бейненің құрамдас бөліктері мен біздің субъективтік деп атайтындардың араларында ешбір абсолюттік айырмашылық жоқ екені, бірақ олардың арасында аралық сатылар құрылатыны толық айқын. Танымда субъективтіліктің сатылары бар және оның әрбір сатысы, сонымен бірге объективтікке де сондай болып табылады, мұндай саты, керісінше, алынған субъективтікке сәйкес келеді; бірақ қандай да бір объективтік құрамдас бөліктің және белгілі субъективтіктің бірлігі туралы болып жатқан сөз, сол туралы ойдың мағынасы деп қарауға болмайды; ол толығымен жалғыз және, әрқайсысы оған белгілі бір деңгейге дейін жеткілікті болып табылатын субъективтілік пен объективтілік категорияларының арасында кейіннен ғана болатын пікірлер анықтайды. Тарих барысының белгілі бір мақсатқа бағытталатыны, бұл мақсаттың біздер үшін құпия және, оны тек шамамен, адам мақсаттарының құрылысына ұқсас түрде елестетуге болатыны, өз әрекетімен бұл ағымның механизмін қозғалысқа келтіретіні туралы түсініктерді сипаттау тарих ғылымының ісі болып табылады, мұндай түсінік әрине, адам ойы тұрғысынан, тек соңғының (тарих ғылымының) қосымшасы, онымен салыстырғанда субъективтік сияқты болып табылатын қосымша, бірақ соның нәтижелеріне қойылады және солардың негізінде мүмкін немесе мүмкін емес деп есептеледі. Мақсаттық көзқарас, әрине, тарихтың өзінде жоқ бірдеңеден бірдеңе жасайды, бірақ ол оны өз еркімен игере алмайды, ал түпкі мақсат қойылғаннан кейін, әрқашанда, дәлелдеу мен оны жүзеге асыру үшін фактілерімен байланысты болып қалады. <...> [125-126] Біздің бұған дейін баяндағандарымыздың бәрінің желісіндей ақырғы принциптік пункттерімізді, біздің ойларымыздың айқындығы үшін бірнеше сөздермен жүйе түрінде белгілейік. Тарих философиясы, тарих түсінігінің екіжақты мағынасына сәйкес, өзінің алдында тұрған екі түрлі міндеттерін көреді: біз оларды, бір жағынан, адамзат тағдырлары ғылыми түсіну пен баяндау, екіншіден, оның ғылыми тану формасына қарамай, уақиғалардың өздерін өздігінше алынған мазмұн, деп белгілейміз. Бұл түсініктің бірінші мағынасында, тарихтың бұған дейін баяндалған жағдайында, философия міндеті — таза теориялық-танымдық: бұл жерде сол фактілердің өздерін емес, олардың танымын зеттеу; болмыс емес, түсінік оның объектісі болып табылады; зерттеудің өзі фактілердегі ешнәрсені өзгерте алмайтыны сияқты, ол бұл жерде фактілерге бағытталған зерттеу барысының да ешнәрсесін өзгерте алмайды. Алайда ол, баяндаудың қанша әдістері,

322

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тарихты таза эмпирикалық зерттеуге, шамамен, тән болып табылатын, ал басқа жағдайларда философиялық деп аталатынын көрсете алады. Бұл дәлелдеудің бір бөлігі — жалпы таным теориясының ісі: себептілік және субстанционалдық категориялары, ойлаудың жалпы формалары мен барлық болып жатқандар туралы пайымдау, басқа мазмұндар үшін қаншалықты мағыналы болса, тарихи мазмұн үшін де артық та емес, кем де емес, соншалықты болады. Тарих философиясының арнайы объектісі, біріншіден, тарихты баяндаудағы психологиялық интерпетацияға және инетрполяцияға нұсқау (Nachweis). Ол, сыртқы және ішкі процесті (Geschehen) біріктірудің алғышарттарына, ал соңғының және, тарихи қатардың түсініктілігін және үздіксіздігін көрсететін алғышарттардың дара өзіне, өз мазмұны жағынан жартылай эмпирикалық, жартылай эмпирикадан-жоғары, ал өзінің функциясы априорлы, алғышарттарға нұсқауы керек. Екіншіден, метафизикалық түсініктерді, психологиялық сияқты жеке мазмұндардан емес, әрине, істердің, формалардың және құндылықтардың бәрінің жиынтығына қатысы бар тенденцияны тарихи зерттеуден тікелей шығару керек. Бұл жерде мен жасалынатын тарихи танымдарда зерттеуді анықтайтын құбылыс емес, құбылыстар деген түсінікке сәйкес, философияны ең алдымен тек эмпирикалық статистикадан анықтау керек; ал сосын, тарих міндеттерінде мұны қаншалықты материалдық (sachlich) және психологиялық зерттеген дәлелді, деп айтар едім. [126-127-128] Бұл сондықтан философия мен тарихтың проблемаларының екінші категориясына өтуді құрайды; ол философиялық ойды тарих мазмұнының өзіне қолдануды, соған байланысты фактілік танымға ие болу талабын қамтиды. Бұл жерде де екі түрлі және әр түрлі құндылығы бар міндеттерді айыру қажет. Бұл жерде, ең басты болып отырған іс, тарих заңдарын ашу, бізді шексіз қашық мақсатқа: даму пунктінің әрбір нақтылы уақыты немесе кеңістігінде жалғасудың негізінде толық сенімділікпен алдын ала айтуға мүмкіндік беретін заңдарды тануға әкеледі. Мен бұл міндетті барлық тарихи уақиғаларды қарапайым бөлшектердің әрекеттеріне бөлу арқылы ғана шешуге болатынын дәлелдедім; шын мәніндегі күрделі тарихи процесс құрылымдары үшін — заңдардың реалды күшін тану үшін — нағыз заңдардың болуы мүмкін емес; және сондықтан қатаң мағынадағы тарихи заң түсінігі қайшылықты. Егер әдетте бұл атаумен аталатын нәрсе — шын мәнінде тек фактілер, кездейсоқ материалға заңдарды қолдану нәтижелері, бірақ заңдардың өзі емес болса, онда бәрібір мұндай алдын ала алынған заңдарды бірте-бірте индукциялық

ЗИММЕЛЬ Г.

323

және анализдік зерттеулер арқылы нағыз күштерді және қарапайым тарихи элементтер мен олардың заңдарын тануға жақындауға қол жетеді. Бірақ философиялық көзқарас тұрғысынан бұл — алғашқы жалпы ережелерден және алдын ала жасалған түйіндерден, дәл танымды даярлаудан және антиципациялаудан біздің жалпы қаншалықты философиялық ойдың мәнін мойындауға ұмтылуымыз. Әрине, тарих заңдарын табуға деген ұмтылыс қаншалықты тарихты анықтаушы заңдар дегеніміз ғарыштық шеңбердің сегменті болып табылатын тарихтың ерекше заңдары емес болғасын, өзімізді соншалықты алдау болып табылады. Дегенмен, тарих құбылыстарындағы алақұлалық пен кездейсоқтағы алдын ала жасалған бағыттау есебінде және шын әрекет етуші заңдарды танудың алғашқы кезеңі ретінде, олардың тіршілік етуге, әрине, толық құқы бар. Және, ақырында, бұл іс философиялық құралдар арқылы абсолютке деген қатынасты танудың қамы, тарихи болмыстың мақсаты мен мағынасы, яғни тарихты эмпирикалық зерттеудегі тарих философиясының теориялықтанымдық міндеті ненің барлығын фактілікпен анықтап, элемент есебінде дәлелдеу. Ал, осыған байланысты біздің көргеніміз, кез келген метафизикалық, этикалық және эстетикалық әуендерге (Triebe) негізделген эмпирика-үстіндегі құрылыс, сезімдік деректерді түсіндіру мақсатында жасалысымен ештеңеге әкеле алмады. Тарихи фактілерді психологиялық тәржімалау, және тарих мазмұнының өзін құратындар да, руханияттылық деп есептелетін нәрсе арқылы сезімдік деректерді түсіндіру екендігінен басқа ештеңе емес екендігіне қарсылық айту оп-оңай. Бірақ егерде, біз көргендей, тарихи тұлғалардың болжамдалған саналық актілері, танушының санасында дәл және тікелей шағылыспаған болса, онда біз қандай да бір формада өзімізде қайта сезіне алмасақ, біз ешқашанда олардың сыртқы ісқимылдарын психологиялық құбылыстармен түсіндіре алмаған болар едік, біздің танымның соңғы тәсіліне сүйенуге шындығында ешбір құқымыз болмаған болар еді. Бірақ бұл кез келген тарихты түсінудің субъективтік қайталана алуы біздер үшін, сырттан тікелей көрінетін қылықтардың астарына бұған дейін қайта анықталған қатардың иесі және меңгерушісі есебінде рухани ұстаным қойылатын жерде емес, ол қатарға тек ойлар, тілектер және сезімдер қатары қойылатын жерде ғана, мүмкін. Осындай ұстанымға сәйкес түсіндірудің мазмұнын біз, оның түсіндіруі тиіс реалдылықтың өзінен ғана алатын болғандықтан, ондай эмпирикалық деректерді түсіндірудің әрбір талпынысы күйрейді. Біздіңше, метафизика, шындықты тануға қызмет

324

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

етпейтін жерде үлкен құқықпен қолданылатындай; метафизикалық түсініктердің мағынасы, кез келген теориялық сұрақтардан тәуелсіз болған жерде, мағынасы спекулятивтік қызығушылықтардан немесе рух қажеттілігінен туындаған жерде, оларды тарихи дамулардың негізінде дәлелдеу талпыныстарына қарсы еш қарсылық білдіруге болмайды. Бұл жерде, өз шегінен тыс жерде мағынасы жоқ және ол туралы ғылыми түсінікке енбейтін, тек символдық тәржімалар және шындықтың мағыналары туралы іс болып отыр. [129] Оларды өтірік деуге болмайды, себебі олар таным емес, ақиқаттық және жалғандық альтернативасынан тыс тұратын, психологиялық фактілер есебіндегі, қызығушылықтардың көрінісі. Тәржімалаған Сапар Оспанов

325

ЗЕНЬКОВСКИЙ СЕРЖ А. РЕСЕЙДЕГІ ПАНТЮРКИЗМ ЖӘНЕ ИСЛАМ Бесінші тарау ҚАЗАҚ МӘСЕЛЕСІ Татарлар мен қазақтар арасындағы байланыс тіл мен дін жағынан байқалғанымен, олардың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы ұқсастық 1905 жылға дейін шамалы болатын еді. Соңғы көшпелі татарлардың өздерінің де отырықшы шаруалар мен қала тұрғындарына айналғанына да бірнеше ғасыр болыпты, ал қазақтар болса өздерінің шығыс көршілері қырғыздар сияқты XIX ғасырдың соңына дейін көшпелі тұрмыстың мәдениеті мен салттарын сақтап қалған.* Иран, Ресей және Қытай мәдениетінің орталығынан алшақ жерлерді кезіп, көшіп-қонып жүрген олардың өз тілдерін шетел әсерінен сақтауға, татар, башқұрт, өзбектерге қарағанда ислам дінінің ықпалында болуға мүмкіндіктері азырақ болды. Қазақтардың көшпеліліктен отырықшылыққа көшуі тек қана XIX ғасырдың соңғы онжылдығында басталды, оның өзінде де шеткі аумақтар, Ресейдің отарына енген солтүстіктегі және өзбектерге бағынған оңтүстіктегі аймақтар болатын еді. Даланың басым бөлігі көшпелі экономиканың ықпалында болып қала береді. 1897 жылдың статистикасы бойынша 4 миллион тұрғыны бар көшпенділер қазіргі Қазақстан мен Қырғызстанның ұлан-байтақ аумағын мекен ет*

1925 жылға дейін Ресей әкімшілігі мен орыс және батыс оқымыстылары қазақтарды қырғыздар деп, ал қырғыздарды қара қырғыздар деп атаған. Оқырманның пайдасына қарай, түсінбеушіліктен аулақ болу үшін, қазіргі қазақ термині осы күнгі зерттеулерде ғана қолданылады.

326

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

кен. Қазақтар сахарада Жайық өзенінен бастап Алтай тауларындағы Қытай шекарасына дейін көшіп-қонып жүрсе, қырғыздар ТяньШань тауларының етегі мен оңтүстік Жетісу алқабын мекендеген. Қазақстанның географиясына келетін болсақ, оның ерекшелігі – халықтары солтүстік және шығыс шекаралары бойында шоғырланғанында. Орталық, оңтүстік және батыс бөліктері құрғақ болғандықтан, Үстірт, Қызылқұм, Балқаш аймақтарын мекендеген қазақ көшпенділері Өзбекстан мен Түркіменстанның көгал аумақтарын мен Сырдария өзенінің бойын мекендеген қазақ егіншілерінен оқшау болған. Ресейге қосылғанға дейін қазақ даласы Алтын Орда дәуірінің соңы, шамамен XV ғ. соңы мен XVIII ғ. басында қалыптасқан үш саяси топқа бөлінген (жүздер, ордалар). Жүз дегеніміз – рулық қоғамнан құрылған өз аумағы бар саяси және географиялық аймақ. Шығысты мекендеуші «Ұлы» жүз немесе Ұлы Орда, орыстардың атауы бойынша, Жетісу аймағын Тянь-Шань тауларының, Балқаш өзенінің, қазіргі Қытай шекарасы мен Алтай тауларының аралықтарын мекен еткен. Қазақ даласының орталық бөлігінде, Сырдария мен Тобыл, Есіл өзендерінің аралығын, Сібір ормандары маңында «орта » жүз немесе Орта Орда орналасқан. 1771 жылы Жайық қалмақтары Шыңжаңға қоныс аударылған соң, орыс өкіметі бұл жерге Жайық пен Орал өзендерінің аралығына Кіші Орданың жарты бөлігін қоныстандырды. Кіші Орданың бұл бөлігі бізге Бөкей Ордасы деген атаумен белгілі. ҚАЗАҚТАРДЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУЫ Қазақтардың Ресей империясына жүйелі қосылуы екі ғасырға созылған үдеріс болды. Ол XVII ғасырдың басында орыстардың Сібірді жаулап алып, қазақ даласына бірінші рет енгендерінен бастап, XIX ғасырдың ортасында Хиуа мен Бұқарадағы Өзбек хандығын орыстардың басып алғанына дейін созылды. 1726 жылы қазақ ханы Әбілқайыр, сөз жүзінде қазақтардың ханы деп аталғанымен, негізінде оның билігі тек Кіші Ордаға ғана жүрген. Кіші Орда қазақтары моңғолдардың (жоңғарлардың.-ред.) жаңа шапқыншылықтарынан қорғаныс іздеп, Ресей өкіметінен өздерін қол астына алуын өтінген. Сол кезде Ұлы Орданы жоңғарлар бағындырып, қарамағында қазіргі кездегі Орталық Қытай мен Оралға дейінгі Қазақстан аумағын билеген, алайда батыс қазақтары орыстардың қол астында болуды лайық көрген.

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

327

Осы жылдар аралығында Петерборда болып жатқан шымшытырық тақ-таластыққа байланысты жағдай, орыстарды қазақ мәселесінен аулақ етті. Дегенмен 1731 жылы Ресей өкіметі басына императрица Анна отырғаннан кейін, ол Қазақстанға арнайы тапсырыспен ұлты татар Тевкелевті басшы қылып, өз адамдарын жіберді. Шын мәнінде, бұл дипломатиялық тапсырысты орындауға түгелдей татарлар мен башқұрттардан құралған топ жіберіліп, олардың күзетшілерінің өздері де башқұрт әскерлерінің арасынан таңдалып алынған еді. 1731 ж. қазанда Әбілқайыр хан мен Кіші Орда қазақтары Тевкелев дипломатиясы арқасында, қазақ ақсүйектері мен әскери қолбасшыларынан құралған қарсыластарды жеңіп, орыстарға ант береді. XVIII ғ. аяғында Орта Орда мен Ұлы Орда Түркістаннан жоңғарларды айдап жіберген қытайлар мен орыстардың арасында теңселіп жүрген еді, ал қазақ хандарының Қытай мен Ресей империяларына бірден ант бергендігі бекер жағдай емес еді. Себебі орыс өкіметі М.М. Сперанскийдің әкімшілік жүйесін 1822 жылы батысты мекендеген екі Ордаға енгізіп, Орта Орда Ресейдің билігін тек қана ХІХ ғ. басында мойындаған. Орыстардың Ұлы орда аумағына енуі Сібір әскери шебі салынуынан басталады, бұл Ресейге өз жерін Қытайдан оқшау етуіне мүмкіндік тудырып, Қоқан мен Бұқарадағы Орта Азия хандығына қарай шапқыншылық жорықтарын жүргізетін әскери бөлімдер құрастыруына жағдай жасайды. 1844 жылы Ұлы Орда Ресей бодандығын мойындайды. Қазақтардың Ресей империясына толықтай енуі 1864 жылы орыс әскерлерінің Әулие-Ата, Түркістан, Мерке және Шымкент қалаларын басып алуларынан кейін болады. Осыған орай, Оралдың шығыс бөлігіндегі орыс бекіністері (Орынбор әскери шебі) Сібір әскери шебімен қосылып, қазақтарды Орта Азия хандықтарынан бөлді. Ресейдің Қазақстанның орасан зор аумағын басып алуы көлемі бойынша Американың орталық-батыс бөлігімен тепе-тең, дегенмен бұл өте зиянсыз үдеріс болып саналады, себебі ол үлкен әскери жорықтарды талап етпеді. Орталық және батыс Американың жергілікті тұрғындарынан саны көбірек қазақтардың ұлт ретіндегі ауызбіршілігі болмай, рулары мен тайпаларының ұйымшылдық әлсіздігі үстемдік алып, олардың жүзге бөліну себебінен мемлекеттік мүддені қорғау мақсаты жоққа шығарылып, көшпелі аумақтың ыдырауына ұшыратты. XVIII ғасырға дейін жүздер хандарының билігі әлсіз болып, олардың саяси ахуалы жоққа

328

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

шығарылды. Сонымен бірге Моңғол, Қытай, Бұқара мен Қоқанд өзбектерінің үзіліссіз шапқыншылықтарынан жалыққан халықтың Ресей империясынан қорғаныс іздеу саясатын қазақ ақсүйектері қолдамаған. ДАЛАДАҒЫ ИСЛАМ Қазіргі Қазақстан бойына ислам Х ғ. басында енді. Дәл сол кезде Жетісу рулары ислам дінін қабылдаған еді. Билігінде Қазақ даласы да болған Алтын Орда ханы (1313-1341) Өзбек хан ислам дінінің негізгі таратушысына айналған. Көшпенді өмір кешіп жатқан қазақтарға ислам діні зор әсер ете алмады, өйткені олардың не тұрақты мешіттері, не сыйынатын орындары, не діни оқу орындары болмады. «Ресей құрамына енгенге дейін, қазақтар тек сөз жүзінде ғана мұсылмандар деп аталып жүрді» деп, 1860 жылы қазақ географы Шоқан Уәлиханов жазды. Діни сауаттылық тіпті Сырдария бойын мекендеген Ташкент қазақтары арасында да өте сирек кездесетін құбылыс болған. Дала бостандығын аңсаған қазақтардың медреседе оқуға деген ешбір құлықтары болмаған, ал ондай оқуға ынтасы барларының өзі де жоқтың қасы еді. Дала мен тауды мекендеген халық үшін қағаз жүзіндегі ислам заңы, яғни шариғат мүлдем белгісіз болды. XVIII ғасырдың басына дейін, көшпелі қырғыздар мен түркмендер сияқты, қазақтар да өз қарым-қатынастарын әдет-ғұрып заңы, яғни адатқа сүйеніп, негіздеген еді. Дегенмен Ресей империясы құрамына ену қарсаңында Орталық Азияның көгал жерлерін мекендеген өзбек пен тәжік халықтарына жақын орналасқан оңтүстік қазақтардың арасында ислам діні кеңінен тамыр жайған. Алайда, көшпенді қазақтардың көбінің шашылып кетуіне байланысты, солтүстік пен батыста ислам діні олардың Ресейге бағынғаннан кейін ғана өз күшіне енді. Уәлихановтың жазғаны бойынша: «Мұсылман діні ешқашанда қазақтар арасында толықтай қабылданбаған, оны сахараға арандатушылық саясатты көздеп отырған үкімет енгізген». 1870 жылдары татар мектептерінің нұсқаушысы болып істеген, ұлты орыс Радлов та осыны айтқан. «Қазақтардың мұсылман өркениетінің негізгі құндылықтарына әлі де қолы жете қоймады; олардың арасында арнайы мұсылмандық білімі бар адамдардың саны жоқтың қасы, сол себебті бұлар мұсылман дініне құлшылық етуді әдеттенбеген. Осыдан келіп туындайтын салдардың бірі, бұлардың фанатизм мен құдайға соқыр сенімділікпен қарайтын адамдарға

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

329

жеккөрініштік білдіру». Сонымен қатар ол былай деп жалғастырды, қазақтардың сенімі «көбінесе сыртқы белгілерден тұрады, тілді білмегендіктен арабша дұғалар оларға түсініксіз келеді де, оларды жаттап алған күннің өзінде, күрмелі оқылып, ешкімге де толығынан әсер етпейді». Дін бостандығына құштар орыс мұсылмандарын жақтаған Екатерина ІІ патшайымның бұйрығының арқасында қазақ сахарасында ислам дінінің орнығуы едәуір нығайтылды. Алайда патшайымның жалпы дінге деген бейімі кеңінен байқалмады, өйткені ол XVIII ғасырдың дербес ойшылдарының бірі болатын. Ислам діні қазақтарды белгілі бір өркениеттік деңгейге көтеретініне сеніп, ол ағартушылық пен діни мектептерді ашу ісі көшпенділердің «мінез-құлқын жұмсартады» деген ойға сүйенген. Екатерина діни насихаттау тірлігін іске асыру мақсатында өзі татар молдаларын таңдап қазақтар арасына жіберген, сонымен бірге оның арнайы бұйрығы бойынша оңтүстік Сібір мен Оралдағы орыс әкімшілігі қазақ даласында мешіт салу жұмыстарын бастаған. Кіші орда қазақтары мекендеген аймақ Уфа губернаторының қарамағына қарағандықтан, оған жіберген бұйрығында былай деп жазған, «[мешіттер мен мектептерге] молдаларды тағайындау біздің бұйрығымызды орындауға толық сәйкес келеді... Оларға қажетті қаражаттарды тауып бер». Үкімет қазақтардың арасында тек мешіттер мен татар мұғалімдерінен құралған медреселерді ашуға ғана қаржы бөліп қоймай, сонымен қатар құранды таратуға және татар дін иелеріне уағыздаушылық қызмет атқаруға да қаржы бөлген. Мұсылмандық Қауым Әкімшілігі құрылуымен қатар, олардың орталықтары қазақ даласына жақын жерлерде ашылды, қазақтар діни білімге қатысты мәселелерді шешуге алғашында Орынборға (қазіргі Чкалов) барса, кейіннен Уфаға баратын болды. 1797-1791 жылдар аралығында Түркия үкіметі мұсылман дін басшыларын Кіші Ордада дін уағыздауға жібергеннің өзінде де, Ресей үкіметі өз тарапынан ислам дінін насихаттау ісін қысқартпады. Осы жылдар аралығында Ресейдің қарсыластары болатын түрік агенттері Бұқара мен Хиуаға барып, бұл хандықтар ішінде Ресейге қарсы үгіт жүргізуді өздеріне мақсат етеді. ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ жері татар мәдениеті мен экономикасының тәуелінде болып қала берді. Әкімшілік, сонымен бірге қызметкерлер мен аудармашылар көбінесе татарлардан тұратын, ал татар тілі (шағатай диалектісі) қазақтар мен орыс үкіметі арасындағы қарым-қатынастың ресми тіліне айналды, тіпті қазақ мектептерінің өзінде дәріс татар тілінде жүргізілді. Сөйтіп, Екатерина ІІ-нің ис-

330

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

лам дінін қолдауы арқасында, татарлар оның қазақ даласы мен Ресей империясының шығысындағы оң қолына айналды. Исмайыл бей Гаспринский Екатерина ІІ-нің саясаты туралы мынадай пікір белдірген: «Ол он жыл ішінде Ресей үшін шығыста ақылды да сирек кездесетін пайдалы саясат орнатуы арқылы, басқа дін басқармалары мен мемлекет адамдарының жүз жыл ішінде жіберген күш-жігерінен әлдеқайда асатын қызмет етті». Қазақтар болса өздерінің әлеуметтік тәртібі мен өмір салтына өзгеріс әкелген татар уағыздаушылары мен ислам дінінің енуіне селқос ниет білдірді. 1830 жылы қазақ делегациясы Николай І-ге өтініш жазып «мектептер мен медреселердің ашылуын тоқтатып, дін басыларын бұдан былай тағайындамауын» сұрады. Татар көпестеріне қонақжайлық көрсетуді шектеген қазақтар, оларды көшпенділерді жаулаушы ретінде айыптап, татар ұлтынан шыққан ресми адамдардың заңсыз дөрекілегінен әбден жалыққан еді. Татар экономикасы басымдылығы мәдени және саяси билік орнатуға бейімделгендігін, оның татарлардың экономикалық монополистікке деген талпынысынан шыққандығын қазақ, қырғыз, башқұрт халықтары анық түсінді. Қазақтың «татардан аулақ бол» деген мәтелі содан қалған. ОРЫС ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ Татарлардың қазақ даласындағы біраз уақыт бойындағы орыс әкімшілігінің қызметін атқарушы болғандығын дәлел ретінде қарастырсақ, сол орыс мәдениеті XIX ғ. ортасына дейін бұл жерде ешқандай ықпал етпегенін байқауға болады. 1841 жылы Жайық пен Орал өзендерінің аралығында орналасқан Хан Ордасы деп аталатын қалада сол кездегі билік басында отырған жергілікті ханның көмегімен батыс қазақ сахарасында қазақ балалары үшін орыс тілінде оқытатын тұңғыш мектеп ашылған. 1866 жылы олардың саны сегізге жетіп, қаражаттың жеткіліксіз болуы мен тәжірибелі мұғалімдердің жетіспеуіне байланысты олардың саны ары қарай көбеймеді. Қазақ ақсүйектері мен ақсақалдары отбасынан шыққан, Орынбордағы Неплюев кадет корпусы мен Омбы академиясында білім алған қазақ студенттерінің саны шамалы болғанымен, бұл оқу орындарының Орынбор сияқты орталық аумақтардағы қызметі өте маңызды болды. Мысалы, 1860 жылдар аралығында белгілі қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов Омбы білім орталығын аяқтаған, сол сияқты оның әкесі мен басқа туыстары, жолдастары да сонда оқыған.

331

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

Орыс мәдениетінің қазақ сахарасының шығысындағы орталығы Семей қаласы болған, мұнда 1854 пен 1859 жылдар аралығында жер аударылған Федор Достоевский Уәлиханов және басқа қазақтармен танысып, жақындасады. 1850-1860 жылдар аралығында саяси көзқарастары зардаптарынан бірнеше орыс қазақ даласындағы қалаларға жер аударылады, олардың ішінде Петрашевский социалистік ұйымының мүшелері, ақындар С.Ф. Дуров пен А.Н. Плещеев те болған. Қазақстанда орыс зиялылары өкілдерінің әр түрлі әкімшілік билікте болғандығын, олардың арасында географтар П.П. Семенов, Г.Н. Потанин, А.И. Макшеев және де филолог В.И. Дальдің жаңадан пайда болған қазақ зиялыларына тигізген әсерін ерекше атаған жөн. Өткен ғасырдың екінші жартысында Г.Н. Потанин «Декабристер мен петрашевшілер еш күмәнсіз Сібірде жаңа буын өкілдерін дайындады [Сібірге солтүстік Қазақстан да жатқан], Сібірдің әлеуметтік оянуына әсер етті» деп айтқан. Орыс зиялыларының дінге деген енжарлығы мен көбінекей атеистік ағымда болулары, онсыз да исламға еш мойынсұнбай жүрген қазақ жастарының көзқарастарын нығайта түсті. Орыстың либералдық дәстүрі, жарияшылық пен өзін-өзі билеуге деген құштарлығы қазақ зиялылары арасында өзінің үлкен ізін қалдырды. Мұның көрінісін алғашқы «батыстық» қазақтар Уәлиханов пен Алтынсариннің жазбалары мен белгілі қазақ ақыны Абайдың жолдарынан көруге болады. УӘЛИХАНОВ Уәлиханов (Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов, 1835-1865) қазақтың ақсүйек отбасынан шыққан, ол өзінің Шыңғыс ханның ұрпағы екенін мақтан тұтқан. Шоқан Омбының кадет корпусында оқып, Сібір мен Орта Азиядағы орыс әскерінің қатарында қызмет етіп, жас шағында-ақ географ пен антрополог болған. Оның еңбектері осы күнге дейін Ресей мен Орталық Қытай Азиясын зерттеу үшін өте маңызды, ал оның отандастарының өмірін зерттеуге арналған жұмыстары Қазақстанның әлеуметтік және мәдени антропологиясы үшін өте құнды. Әскери қызмет атқарып жүрген кездерінде ол көптеген орыс ғалымдары мен зиялыларымен танысқан, соның ішінде Достоевский, Дуров, Потанин және Семеновпен жақын дос болған. Осындай достарының арқасында, Петерборда өткізген екі жыл ішінде (1859-1860) ол сол кезгі Ресейдің зиялы қоғамының бетке ұстар өкілдері Некрасов,

332

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Чернышевский, Майков, Григорьев, тарихшы Костомаров және басқаларымен бірден тіл табысып, араласып кетеді. Бақытсыздыққа орай, климаттың өзгеруін қабылдай алмағандықтан және де күніне көптеген сағат бойы оқу мен жазуға берілген Уәлиханов өз денсаулығын төмендетіп, туберкулез ауруына шалдығады. Отыз жасқа келгенде ол қайтыс болады. Уәлихановтың Достоевскийге жазған хаттарынан оның орыс достары мен Ресейге деген көзқарасы байқалады. Достоевский Уәлихановқа жазған хатында өзінің бұрын-соңды Шоқаннан басқа ешкімге осындай ілтипат көрсетпегенін айтады. Тағы бір хатында орыс жазушысы былай деген: «Ресейге бірінші болып өз жұртының, өз елінің, өз даласының маңыздылығын таныстырып, сонымен бірге өз елі үшін қызмет етіп, солардың сұраныстары үшін ресейліктермен қарым-қатынасқа түсуден зор да, қасиетті мақсат бар ма?». Уәлиханов, шын мәнінде, өз өмірін «өз отандастарының пайдасына қызмет ету мен оларды орыс әкімшілігі қызметкерлері мен қазақ байларынан қорғауға арнаған». Артта қалған көшпенді халықты ояту үшін, Уәлиханов ең алдымен, олардың ойы мен экономикалық деңгейін көтеруі үшін білім беру мен Ресей және Еуропа мәдениеттерін таныстырудың тиімді жолдарын іздеді. Ол бай қазақ ақсүйектерімен күресіп, қарапайым қазақтардың өмірін жақсарту жолдарын іздестірді. Оның ойынша рулық жүйе мен озбыр ислам мәдениеті қазақтардың ілгері дамуына кедергі болды. Білімсіздік пен кедейшілік қазір Мауераннахрды [Орта Азиядағы Аму мен Сыр Дария өзендері аралығындағы жер] басып алды... Татар вандалдары Самарқан, Ташкент, Ферғана, Хиуа мен Бұқара кітапханалары, Самарқан зерттеу орнын бұзып, Бұқара тергеушілері діннен басқаның бәрін қарғап-сіледі. Тіпті орасан зор тарихи мұралардың өзін жоққа шығарып, оларды адамзаттың Алланың жаратқанына қарсы жасалған күнәһарлығы деп есептеді. Уәлиханов қазақ елін мұсылман діні әкімшілігінің шырмауынан аулақ болғанын қалап, Ресей үкіметінен Қазақстан жерінде татарлардан тұратын молдаларды тағайындауға рұқсат беруді доғаруды талап етті. Оның ойынша, қазақ елінде татарлардың орнына қазақтардан ғана молда тағайындап қана қоймай, олардың санын қысқарту қажет деп түсінді. «Татардан аулақ болып, қазақты діншіл қылдырмау». Үкімет Уәлихановтың сұранысын құлағына іліп, 1868 жылы қазақтардың өмірін діннен азат етуге шара қолданып, оларды Уфа мұсылман әкімшілігі басқармасының қарамағынан босатты.

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

333

Уәлиханов көшпенділер арасында ағартушылық ісін көтеру үшін діни мектептердің орнына орыс-қазақ мектептерін ашуды талап етті. Ол қазақтар біртіндеп өз мәдени құндылықтарына батыстың салттарын сіңіріп алады деп сеніп, Ресей мен батыстың тәжірибелері қазақтардың артта қалған ғасырларының орнын толықтыруға көмектеседі деп үміттенді. Оның ойынша, «өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қорғау, өзін-өзі басқару мен өзін-өзі ақтау» ең басты мақсаттар болып, бұны қазақтың өмірін дамытуға жеткізетін ең лайықты мүмкіншіліктер ретінде түсінді. Ол орыс сотының даладағы заңды тәртіптерін өзгертуге кеңес береді, себебі оларды жергілікті жағдайда қолдану тиімді емес деп, үкімет қызметкерлері мен қазақ ақсүйектерінен тұратын заң басқармаларының орнына өзін-өзі басқаратын қазақ қоғамын белгілеуді ұсынады; ондағысы қарапайым қазақтарды орыс және қазақ ақсүйек күштерінің төрелік етуінен қорғайтын жолдарды іздеу еді. Орыс радикал зиялылары – Чернышевский, Писарев, Белинскийлердің Уәлихановтың либералдық және атеистік көзқарастарына жігер бергенін түсіну қиын емес. «Чернышевский деген өте тамаша адам, ол тек орыстардың өмірін ғана емес, басқаларды да жақсы білген. Онымен әңгімелескеннен кейін, біздің, қазақтардың Ресейсіз дұрыс жолға түспейтіндігімізге толық сендім. Ресейсіз біз сауатсыз, қараңғы және озбыр болып қала береміз. Ресейсіз біз тек Азия болып қана, еш дәрежеге жетпейміз. Чернышевский біздің досымыз». Уәлихановтың дүниеден ерте кеткеніне қарамастан, оның еңбектері мен философиясы қазақ зиялылары көзқарастарының негізі болып табылады. Оның ағартушылықты, теңдестікті және әділеттікті қажет деп ұғынуын көптеген жас қазақ ұрпақтары да қабылдап, кейіннен қазақ зиялыларынан тұратын «русофилизм» деп аталатын негіздің кеңінен тарауына себеп болды. Әрине, қазақтар арасында басқа да ағым болды, әсіресе Оңтүстік Қазақстанда, онда дәстүрге байланысты солтүстік пен батысқа емес, мұсылмандық оңтүстікке қарай бет бұрған бағыт болды. Бұл туралы 1860 жылдары Г.Н. Потанин «дала екі топқа бөлінді» деп жазған. «Орысшыл және ұлтшыл қолдаушылары көп болған мұсылмандық далаға жақын орналасқан оңтүстікті жайлады [олар көшпенділер еді]. Екі жақтың арасындағы тартыс барлық нышандар арқылы сезілді, тіпті қазақ ақындарының айтысында да». Алайда, он тоғызыншы ғасырдың аяғында мұсылманшыл қазақ билеушілерінің сандары азайып, олардың ықпалы шамалы болды.

334

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

АБАЙ Уәлихановтың көзқарастарын бөліскен тағы да екі қазақ ағартушылары, даланың ақыны Абай мен оқытушы Алтынсарин болды. Қазақ әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбаев (1845-1904) орыс зиялылары және орыс әдебиетімен Семейде танысады. Мектепте оқып жүрген кезінде орыс әдебиетіне деген қызығушылық танытып, оны ол қарапайым қазақтарға халық өлеңдері мен айтыстар арқылы жеткізді. 1880 жылдан Абай қазақтар арасында жазушы мен ақын рөлінде көріне бастап, орыс халық әндері мен өлеңдерін қазақ тіліне аударады, олардың арасында Евгений Онегин (әйгілі Татьянаның хаты) де бар. Абай арқылы қазақтар тек Пушкин, Лермонтов, Крылов, Толстоймен ғана танысып қоймай, басқа көптеген Батыс Еуропалық жазушылар, Байрон мен Гетемен де танысады. Абай халқын мектепте оқуға үгіттейді. «Орыс мәдениеті мен әдебиетін оқыңдар. Өмірдің кілті осында. Егер оны оқысаңдар, өмірлерің жеңілірек болады ... Алайда қазіргі кезде бай адамдар балаларын орыс мектебіне беріп, орыс тілі арқылы білім береді, оның өзінде өздерінің емес, басқа қазақтардың шығынын пайдалану арқылы. Бұл дұрыс емес». Абай қазақ білімінің негізі қазақ тілінде деп есептеді: «Балаларға білім беріңдер, бірақ алғашында олардың ана тілінде оқығаны дұрыс, сонымен бірге грамматика мен алғашқы есепті үйрету керек». Тек қазақ тілі әліппесін меңгергеннен кейін ғана, оларды орыс мектептеріне беруге болатынын ұсынды. Абайдың көзқарасы бойынша татар мектептерінде білім алудың ешбір құндылығы жоқ. Ол «тек байлар ғана араб пен парсы тілдерін оқи алады», себебі бұл тілдерді үйрету Шығыстың мұсылмандық мәдениетін меңгеруге ғана қажетті деп жазды. Уәлихановтың үлгісімен, Абай да рулық қатынастар мен ақсүйектермен күрескен, ондағы мақсаты халықтың тұрмыстық жағдайын жақсарту еді. Абайдың қарсыластары – жергілікті қазақ байлары оның үстінен шағым айтып, Ресей үкіметі олардың айыптарын негізге ала отырып, ақынды қауіпті революционер ретінде кінәлап, сағын сындырып, күшін ерте әлсіретті. АЛТЫНСАРИН Қазақтың алғашқы ағартушыларының үшіншісі Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) оқытушылық қызмет атқарып, қазақ тіліндегі бірнеше оқу құралдарының авторы болған. 1859 жылы ол Орын-

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

335

борда өмір сүріп, қазақ әліппесін құрастырып жатқан орыс педагогы Н.И. Ильминскиймен танысады. Көп жылдар бойы татар мен мұсылман ықпалын жоюды іздестірген Ильминский қазақ мектептерінде татар тілінің орнына қазақ тілін енгізуге құштар болды. Ол Алтынсаринге қатты әсер етті. Олар өлгенше жақын дос болады. Ильминскийдің ықпалының арқасында, Алтынсарин қазақтың сөйлеу тілінің теориялық және тәжірибелік жетістіктерін әдеби тілге негіз етеді. Ол тұңғыш рет жазбаша қазақ әңгімесін қағазға түсіріп, орыс классиктерін қазақшаға аударған. 1874 жылы Торғай облысы мектептерінің нұсқаушысы болып тағайындалғаннан кейін, Алтынсарин оларға қазақ тілін енгізуді нұсқау етіп, қазақ білім беру саласында едәуір жетістікке жетті. 1905 жылы 128 қазақ-орыс мектептері болды, мұнда дәріс қазақ тілінде жүрді, сонымен қатар 135 мұсылман медреселері де болған еді. Қазақтардың басым бөлігі орыс мектептерінде оқыды, 2011 бала таза орыс тілінде оқытатын мектептерден дәріс алды. Сол себептен, Қазақстанда Ресейдің білім беретін орындарында оқитын түрік балаларының саны мұсылман оқу орындағыларға қарағанда басым болып, Қазақстан ислам мәдениеті көлеңкеленіп, орыс мәдениеті астында қалған Ресейдің жалғыз мұсылман мемлекетіне айналды. ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ Қазақтарды татар ықпалынан аулақ ету үшін және де қазақорыс мектептерінің санын көбейтуді жеңілдету үшін Ресей үкіметінде екі жаңа ереже қабылданды. Біріншісі – «Далалық әкімшілік басқарудың Уақытша Ережесі» 1868 жылы дайындалып, қазақ сахарасында тарату мақсатында ол татар тілінде шығарылды. Бұдан әрі татар тілін даладағы әкімшілік органдарда қолдануға тыйым салынып, үкімет басшылары арасындағы татар тілмаштары саны күрт азайды. «Орыс емес Ұлттардың Білім алу ережесін реттеу» атты екінші жарлық 1870 жылы жарияланды. Бұл ереже бойынша мұсылман мектептеріне орыс тілі сағаттарын енгізу талап етілді, оның себебі кейіннен орыс мектептерінде білім алатын қазақтардың жағдайын жеңілдету еді. Бұл шаралар кейіннен 1906 жылы 14 қазанда қабылданған жарлық арқылы күшейтілді де, мұсылман мектептерінде татар тілінің орнына, дәріс қазақ тілінде жүргізілуін және оқушылар қай ұлттан болса мұғалімнің де сол ұлттан болуын талап етті.

336

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Осы шаралардың нәтижесінде, яғни қазақ, орыс оқытушыларының белсенділігінің арқасында ХІХ ғ. аяғында қазақ әдеби тілі көтеріле бастады, сонымен бірге қазақтың ұлттық санасы оянды. Уәлиханов өмір сүрген кездерде қазақтар, татар мәдениеті әсерінен, өздерін айқындайтын белгілерді жоғалтып алды деп айтылатын, ал ХХ ғ. басында ондайға мүмкіндік берілмеді. Орыс-қазақ мектептері қазақ мәдениетін татарлардікінен айрықша етуге қолқабысын тигізді, жергілікті халықты орыстандыру үрдісі кеңінен өріс ала алмады, әкімшілік орыстандыру саясатына таянғанына қарамастан, өзіне тән ерекше психологиясы мен мәдениеті бар қазақ халқының әрі қарай қалыптасуына жағдай жасалды. Әрине, қазақ зиялылары ғасырдың соңында сөзсіз орыс мәдениетінің ықпалында болды, дегенмен олар ешқашанда нақты ұлтшыл, не орыс, не татар, не түрік болуды қаламады. Олардың бәрі – Байтұрсынов, Дулатов, Қаратаев, Бөкейханов, Тынышпаев және басқалары да «Қазақ» газетінде мазақы болып жатса да, орыстар мен татарлармен достықтарына қарамастан, қазақтың өзіндік жеке, тәуелсіз жолын жақтаушы, қорғаушылар болып қалды. Қоғамшылдық, өзін-өзі құрбан қылушылық идеалға сенушілік пен білімге деген құштарлық оларды суреттейтін нақты мінездеме еді. Мысалы, қазақ жазушысы М.С. Қашатов өзінің «Қазаққа түсініктеме» (1908) деген еңбегінде «Бізге ғылымды, дінді, сауданы үйренуге рұқсат беріп, біздің елімізді әлемге әйгілі етуге бастаңдар» ұранын айтқан. 1910 жылы Дулатов «Оян, қазақ!» ұранын тастаған. Қазақтың баспасы Б.Аблайханов редактор болған қазақтың әдеби журналы «Дала уалаятынан» басталады, ол 1899 жылы Омбыда алғаш рет пайда болған. Бұл басылым ешқандай саясатты мүдде етпесе де, оның негізгі бағыты – ұлттық-либералдық болды. Оның қазақтың әдеби тілін қалыптастыру мен қазақ қоғамшылдығын құруына тигізген әсері орасан зор болды. Кейіннен, ғасырдың ең соңында Орынборда «Торғай газеті» шыға бастады. 1905 жылдан бастап қазақ тіліндегі газеттер саны көбейгеніне қарамастан, олардың бәрінің ғұмыры қысқа болды. Орынборда – «Серке», Ордада – «Қазақстан» мен «Үш жүз», Ташкентте – «Заман тілі» мен «Алаш», Троицкіде – «Айқап», Семейде – «Абай» жарық көрді. Бірнеше қазақтар татар баспасында да өз мақалаларын жариялай бастады. Орынбордағы ағайынды татар Рамеев баспасында – «Шұға және Троицкіде – «Ақмола» дүниеге келді. 1913 жылы А.Б. Байтұрсыновтың басшылығымен Орынборда «Қазақ» газеті шыға бастады да, тез арада қазақ зиялылары мен ұлттық көтерілістің басты органына айналды. Бір жылдың ішінде «Қазаққа» жазылушылардың саны үш мыңға

337

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

жетті, кейіннен 8 мыңға дейін көбейді, екінші сұраныстағы газеттер «Қазақстан» мен «Айқаптың» саны бірнеше жүзден аса қойған жоқ. Осы баспалардың ішінде, оңтүстікте шыққаннан кейін, тек қана «Үш жүз» дінге қарсы көзқарасқа қайтты айғақ айтып, оңтүстік қазақтардың консервативті және ұлттық дәстүрлерімен үндес болды. «Қазақ» газетінің бірінші басылымында Байтұрсынов былай деген: «Өз ұлтымыздың бірігуін сақтап қалу үшін ағарту ісін дамытып, әдеби тілімізді қалыптастыруымыз керек». Өз тілін қалыптастырып, әдебиетін дамытатын адамдардың ғана тәуелді өмір сүруге құқықтары бар екенін ұмытпаған жөн. Байтұрсыновтың көрсеткені бойынша, егер қазақтар өз мәдениетінің деңгейін көтермесе, онда олар орыс өркениетіне тәуелді болмақ. Ол қазақтарды орыс мектептерінде оқуға итермелеген, олардан өздерінің қазақи рухын, тілін сақтап, орыс немесе татар ықпалынан, мәдениетінен аулақ болуды ұмытпауды ескертті. Ол өз отандастарын, қазақ тілін басқа тіл үшін менсінбеушіліктерін қатты сынады. ҚАЗАҚСТАН 1905 ЖЫЛЫ 1905 жылғы революциялық жағдай Қазақстан үшін толқулы болды, алайда революциялық ағымдар мен бағыттар көбінесе орыс және украин отаршылары орналасқан аймақтарда көптеп тарады. Солтүстік Қазақстанда қоныстанған еуропалықтардың Екінші Думаға сайланған депутаттарының үшеуі социал-демократтар (большевиктер) болды. Көшпенділер арасында пролетарлық партияның еш ықпалы болмады, тіпті социал демократтардың ішіндегі біраз үгітшілерінің өздері де қазақ тілін білмеді. Тек қана қазақ газеттерінің бірнеше журналистері, соның ішінде Троицкіде И.Мұхаметшиннің басшылығымен шығатын «Айқап» газеті, жергілікті халық арасында революциялық жұмыс орындауға әрекет етті. Қазақтардың 1905-1907 жылдардағы революциялық оқиғаларға қатысулары революциялық ағымдағы қонысшылардың басым болып жатқандарына қарсы бірнеше демонстрациялар мен социалдемократтардың, немесе басқа революционерлердің кездейсоқ жиналасына қатысуларымен, жаңа мектептер ашылсын деген петицияларға жүгінулерімен ғана шектелді. 1905 жылы қазақ зиялылары мен ру басы-ақсақалдардан құралған топ Петерборға Николай ІІ-ден қазақ даласын отарлауды қысқарту және қазақ тілін орыс тілімен қатар соттар мен әкімшілікте қолдануды сұрауға барды. Олардың арыздары

338

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

орындалмай, орнына Петерборда ат басын бұрып жатқан кезде кадет партиясымен байланысып, жақындасуға тура келді. 1905 жылдың желтоқсан айында Бөкейханов Батыс Қазақстан зиялы ақсақалдары мен ақсүйектері арасында конференция ашып, олардан кадеттермен тығыз байланыста болып, тіпті сол партияның мүшелігіне өтулерін сұрады. Осыған ұқсас шешім Тынышпаевтың басшылығымен Верныйда (қазіргі Алматы) өткен шығыс қазақ көсемдерінің жиынында да қабылданды. Осы екі топтың да идеологы, «Қазақ» газетінің редакторы А.Байтұрсынов болды, ол сайлау жұмысын басқарып Қазақ кадеттері жеңіске жетті. (Қазақтар мен еуропалық тұрғындар Қазақстанда Думаға сайлау кезінде жеке-жеке дауыс берген). Жас болғанымен дәстүрі жақсы қалыптасқан, Уәлиханов, Алтынсарин, Абай көзқарастарын жалғастырған қазақ зиялыларын еске алсақ, қазақ көсемдерінің татарлар басқарған түрік ұлттық қозғалысына қосылуға, оның ұйымы Иттафаққа мүше болуға ешқандай көңіл бөлмей, қандары суық болып қала бергендері таң қалаларлық жағдай емес. Олардың дінге деген селқостығы, Таржұман мен Ысмайыл бек Гаспринский бастаған жалпы исламдық ұрандарды сүйсіне қабылдауларына кедергі болды, керісінше, олардың татар қызметкерлері, молдалары мен саудагерлеріне деген зерек көзқарастары, оларды татарлардың билеушілігі мен мәдениетінің асқақтауынан сақтап қалды. Қазақтардың тілі татар тіліне қарағанда түркі осман тілінен тіпті алыс болғандықтан, қазақтардың Осман Түркиясының өкілі Гаспринский ұсынып отырған тілінен, өздерінің жаңадан қалыптасқан әдеби тілін қалайтындығы тіпті де таңғажайып нәрсе болды. 1905-1906 жж. өткен 1-ші және 2-ші Бүкілресейлік мұсылман Конгресіне бірде-бір белгілі қазақ көсемі қатыспады. Үшінші конгресте Бөкей ордасынан шыққан, Думаның мүшесі Шах Мардан Қосшығұлов деген қазақ талқылауларға қатысып, жаңадан құрылған мұсылман Халық партиясының президиумына сайланды. Бөкей ордасынан шыққан басқалары сияқты, ол да солтүстік және оңтүстік Қазақстандағы қазақтардың үлкен бөлігімен шамалы байланыста болып, Байтұрсынов, Бөкейханов, Тынышпаевтар құрған зиялылар тобының қатарына жатпады. Бұл зиялылар, кадеттермен бірігіп, Байтұрсыновтың «Қазақ» газетін қолдап, қазақтың «Алаш Орда» ұлттық партиясының орталық мүшелері болды, ал «Алаш Орда» 1917 жылы айқын көріне бастады.

339

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РЕСЕЙ ОТАРЛАУЫ 1917 жылғы революцияға дейінгі қазақ көсемдерінің кадеттермен тығыз байланысып жүргендерінің бір себебі, көкейлерінде жүрген ХХ ғ. басындағы ең маңызды мәселе, қазақ даласын Европалық Ресейден келген қоныстанушылардан азат етуді шешу еді. Қазақстанда орыстардың аграрлық отарлауы өзінің көлемін тек 1890 жылдары ғана ұлғайтты. Оған дейін орыс тұрғындарын құраған, ең алғаш көшіп келіп Орал мен Ертіс бойын, Жетісу бойындағы таулы аймақтар мен қазақ даласының шеткері аумағына қоныстаған, казактар ғана еді. 1857 жылы 77 000 мың Орал казактары, ал ғасырдың соңында 30 000 мың Жетісу казактары болған еді. Еуропалық Ресейдегі 1891-1892 жылдардағы құрғақшылық пен егіннің шықпай қалғанынан, жаңа қоныстанушылардың саны күрт көбейіп, Ресей үкіметі көшпенділерден жаңа жер тартып алуға мәжбүр етті. (Орыс үкіметі, мұсылман заңы шариатқа сүйене отырып, бұл жерлерді мемлекеттің меншігі деп түсінді). Жаңа қоныстанушылардың орналасқан негізгі жерлері өте бай, құнарлы қара топырақты солтүстік батыс, солтүстік және шығыс Қазақстанда еді, бұл жердің табиғаты мен егістік жері ауылшаруашылық үшін өте қолайлы болды. 1904 жылғы Қоныстану туралы әкімшілік құрылғанымен қатар, 1905 жылғы революциядан кейінгі Ресей экономикасының күрт дамуы қоныстанушылардың екінші толқынына себеп болды. Ресей премьер-министрі Столыпиннің аграрлық саясаты бойынша Ұлы Ресей мен Украинаның ауыл тұрғындарының санын азайту туралы шешімі көшіп келушілердің санын көбейтті. 1906-1912 жылдар арасында 438 000 мыңнан астам орыс және украин отбасылары Қазақстанға көшіп келіп, 43 000 000 акр көшпенділерге тиесілі жерлерін иеленді. Бірінші дүние жүзі соғысының қарсаңында қазақ даласы Ресейді бидаймен қамтамасыз ететін бірден-бір маңызды қор болды. Кәмпескелеудің өсуі, өз кезегінде, қазақ экономикасында едәуір өзгеріс тудырды. Кейбір көшпенділер отырықшы өмірге бейімделе бастады, алайда ауылшаруашылыққа икемдерінің жоқтығы мен көшпенділік дәстүрдің бұрмалануы отырықты тұрғындардың өзгеріс ендірулеріне кедергі болды. Көбі кедей, құнарсыз орталық және оңтүстік Қазақстан жерлеріне көшіп, отырықшыл жұртқа өздерінің жайылым жерлері мен қоса, қыста малдары тұратын қыстақтарын да тастап кетулеріне мәжбүр болды. Соның себебінен,

340

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді өмір күйреп, қазақтар арасына ашаршылық ене бастады. ХІХ ғ. басы мен ортасында қазақ даласының Ресей империясына қосылуы, далада тыныштық сақтауға тура келуі мен тұрғын санының көбеюі салдарынан, қазақтар үшін өздерінің көне көшпенді экономикасын сақтап қалуға қиындық тудырды. Ресей мамандарының айтуы бойынша, 1860-1870 жылдары көшпенділердің көп бөлігі аштық жағдайында болды. 1896 жылы бүкіл дала өңіріндегі малдың жартысынан астамы қазақ тұрғындарының 7%-на ғана тиесілі еді, ал 5070% қазақ көшпенділері тұрғындардың кедей бөлігін құрады. Орыс аграрлық жүйесінің тұрақталғанынан басталған мұндай айырмашылық көпке созылды. Қазақ тұрғындарының өмірінің күрт төмендеуі қазақ көсемдерін қатты алаңдатты, олардың ойынша, Ресей отарынан толық азаттану ғана көшпенділерді осындай қиын жағдайларынан құтқарады деп сенді. Қазақ өкілдері 1907 жылы Троицк, Орынбор, Қостанайда жиын өткізіп, қазақ даласына шаруаларды әкеліп орналастыруын, олардың экономикалық және әлеуметтік жағдайларының күрт төмендеуінің бірден-бір себебі деп түсінді. 1907 жылы көшпенді жерлердегі қоныстанушыларды тез арада тоқтатып, қазақтардың Думаға қатысуын қысқарту туралы бұйрықты қайта қарауды талап ету туралы шешім қабылданды. Бұл шешімдерді Ресейдің либералды партиялары қостады, ал үкімет болса отарлау мәселесіне қарасты ешбір мәселені қазақтармен бірлесе отырып қарастыруды өзіне міндет қылмады. Оның себебі, Ресей ең алдымен өзінің экономикалық жағдайы еш пайда әкелмейтін, төмен деңгейде болғандықтан, бай қазақ даласынан кетуді мүмкін емес деп санады. Қоныстанушылар дегеніміз, ең алдымен, Ресейге бидай жіберетін қор көзі, екіншіден, ауқымды Ресей деревняларының жағдайын жақсартуға деген мүмкіндік еді. Даланы отарлау саясаты көшпенділер мен жаңадан келген шаруалар арасындағы қарым-қатынасты ушықтырды. Мұндай егестердің қайта-қайта өрби беруіне келесі жағдай да әсер етті, ол орыс әкімшілігінің кейбір мәселелерді қарастыруында, қазақ көшпенділері мен орыстардың арасын байланыстыратын жаңадан сайланған қазақ ақсақалдары мен тілмаштарға сүйенуі еді. Соның кесірінен, қазақтардың көпшілік мұқтаждықтары әкімшілікке толық түсіндірілмей қалатын. Сонымен қатар қазақтардың ішінен сайланған қызметкерлер де өз жұмыстарына немқұрайлы қараған, ауылдық немесе аймақ

341

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

басшыларының өздері де көбінесе рубасыларының ықпалы мен ақшаға деген қызығушылықтан арыла алмайтын-ды. Ресей басшыларының қазақ даласына демократты түрде сайлау жүргіземіз деген талпыныстары, рулық қатынасқа байланысты дамып отырған жергілікті халықтың арасында еш жеңіске жетпеді, қайта соның нәтижесінде сайлау жалған болып, сайланған әкімшілік ерегес пен сөгістен басқа ештеңеге ие бола алмады. Ресей әкімшілігі де осындай нәтижеге жеткені үшін айыпталды. Себебі әкімшілік мүшелері Қазақстан мен Орта Азияға келген орыс бюрократиясының көрнекті өкілдерінің қатарына жатпайтын еді. Олар Еуропа орыстарымен де еш келісімге келе алмаған, тек барлық қолдан келер амалдарын қолдана отырып, жылдам табысқа жетуді көздеушілер еді. Орталық әкімшіліктің дұрыс бағыт бермеуі мен жергілікті халықтың артта қалуы себебінен, Орталық Шығыстағы орыс үкіметі көбінесе заңсыз әрекет көрсеткен. Алайда көшпенділер амалсыз, тағдырға, империя мәртебесіне, «ақ патшаға» бас иіп, оларға ашық қарсы шығып, өздерінің наразылығын көрсетпеген. ҚАЗАҚТАР ЖӘНЕ АЗАМАТ СОҒЫСЫ Ресейдің біраз бөлігінде, әсіресе қазақ даласында халықтың әлеуметтік құрылымы мен географиялық жағдайына революциялық жағдай мен азамат соғысы қатты әсер етті. 1, 001,111 шаршы мильге созылып жатқан Қазақстан аумағы, Америка Құрама Штаттарының үштен бір бөлігіндей еді. Жайықтан Алтайға дейін 1800 мильге, солтүстігінде Оралдан, оңтүстігінде Ташкенттен 900 мильге созылып жатқан. Осындай аумақта, халықтың сирек орналасуы мен байланыс құралдарының нашар дамуы себебінен ұлттық әкімшілік ұйымын құру мүмкін болмады. Қазақстан халқының үштен бір бөлігі орыстар мен украин шаруалары, не қала тұрғындары құраса, қалған екі бөлігі көшпенді, не жартылай көшпенді қазақтар еді. 1920 жылы олардың 1,5 пайызы қала тұрғындарына айналып, оның 5 пайызы ғана сауатты еді. «Пролетарлық революция» дәуірінде көшпенділік тұрмыс пен сауатсыздық, рулық қатынастар қазақтарды саяси салғырттыққа икемдеді. Қазақтардың жоғарғы табына жататындар көбінесе идеалистік көзқарастағы зиялылар, ру басылары, байлар болды. Зиялылардың саны аз болғандықтан, олар қазақтар арасында басты рөл атқара алмады, ал артта қалған рубасылары, ақсақалдар мен байлардың, керісінше, революциялық оқиғаларды түсінуге

342

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қабілеттері жетпей, саяси күрес орталығынан алшақ болуды қалады. Орта қолды қазақ, татар мен башқұрт шаруасына қарағанда, олардың ешқандай саяси қызметке икемдері болмады. Соның салдарынан, азамат соғысы жылдарында қазақ даласы Қызыл және Ақ орыстар арасындағы кикілжіңнің алаңына айналды, ал қазақтар болса өздері ұлт ретінде ешқандай бас көтермеді. Саяси оқиғалар туралы жаңалықтар даладағы жайлаулар мен қыстақтарға өте кеш жетіп, идеологиялық ұрандар көшпенділерге өз әсерін тигізе алмады. Оның себебі, олардың әлі де болса, өткен ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүр аясында өзіндік өмір сүрген қалпында болулары еді. Сондықтан көптеген жиылыс, шешімдер мен бағдарламаларға қарамастан, қазақтардың басым көпшілігі 1917-1920 жылдардағы оқиғалардан бейхабар болды. Алайда 1917 жылы қазақ өмірінің негізгі мәселесі – орыстардың отарлауы – қазақ зиялылары мен көшпенділерін қатты толғандырды. Соғыс пен 1916 жылғы оқиғаларға қарамастан, жаңадан қоныстанушылардың саны тоқтамады. Олар жергілікті экономиканы әлсіретіп, көптеген көшпенділердің өмір сүруіне қауіп төндірді. Тіпті, кейбір қазақтар қазақ даласының шеткері аудандарына қоныстануларына мәжбүр болды. «Седентаризация»* үдерісі өте баяу болғандықтан, олардың жаңа жағдайға бейім болу мәселелері қарастырылмады. 1917 жылдың көктемінде өткен конференциялар мен конгрестерден кейін ғана, қазақтар өз болашағын ойлауға ұмтылды. Революциялық ұрандар отарлауды жоюды, қазақтардан тартып алынған жерлерді қайтару мен мал шаруашылығының жағдайын жақсартуды талап етті. 1913 жылдан бастап «Қазақ» газетінің маңына жиналған қазақ зиялылары 1917 жылы наурызда жаңа қазақ ұлттық партиясын – Алаш Орданы құрды. Бұл партия өз бағдарламасы бойынша, Кадеттерге жақын еді. Бұл партияның көсемдері жиырмасыншы ғасырда өтіп жатқан жағдайлардың көшпенділік тәртіпті толықтай өзгерте алмайтынына көздерін жеткізді. Қазақтардың бірнеше ғасыр бойы қалыптасқан көшпенділік әдеттері, олардың жаппай отырықшылыққа жылдам айналу үрдісіндегі ешқандай жеңе алмайтын кедергі екенін Алаш Орда басшылары сезіп, түсінді. Сонымен бірге оларды күштеп отырықшылық өмірге жүгіндірсе, халықтың қырылып қалатынын түсінді. Кеңес үкіметінің 1930 жылдары *

отырықшыландыру. – Ред.

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

343

қазақтарды күштеп отырықшыландыруына деген талпыныстарының өлімнің көбейіп кетуіне себеп болғандығы олардың болжамының дұрыс екендігін дәлелдеді. 1917 жылы ең алғашқы Қазақ жиылыстары көбінесе ауыл шаруашылығына қатысты мәселерді ғана қарастырып, негізгі саяси мәселелерге көңіл бөлмеді. Сәуірдің 28-інде Орынборда болған Бүкіл Қазақтық Конгреске қазақ сахарасының түкпір-түкпірінен өкілдер қатысып, осы жерде ғана алғаш рет ұлт және конституцияға қатысты мәселелер қарастырылды. Осы Конгрестің шешімдері көбінесе қазақ тілін мектеп бағдарламасына енгізу қажет екендігін, жергілікті әкімшіліктер мен соттардың қазақ тілінде жұмыс істеуін, білім беру саласын кеңейтуді, қазақтар мекендеген аумақтарда өзін-өзі басқаратын земстволарды орнатуды көздеді. Конгресс Уақытша Өкіметті қолдайтынын және «соғыстың жеңіспен аяқталуына» тілектес екендігін білдірді. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов пен Х. Досмұхамедов басқарған Алаш Орда партиясы қазақтардың арасынан саяси билеуші топ құрды. Оның мүшелері 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Бірінші Мұсылмандар Конгресіне қатысып, ол оның басқарушы органы Бүкілресейлік Мұсылман Кеңесіне қатысты. Кеңестің делегаттары У. Танашев пен Х. Досмұхамедов те татарлардың қол сұғушылығына қарсы табан тіресе күресіп, қазақтардың тәуелсіз жолмен саяси дамуын қолдады. Татарлар Екінші Бүкіл Ресейлік Мұсылман Конгресінде қазақтардың мәселесі туралы сұрақ көтеріледі деп, олардың жеке Қазақ конференциясын ұйымдастыруларына қарсы шығады. Алайда қазақтар оған қарамай, өздерінің жеке ұлттық конференциясын ұйымдастырып, өткізеді. Екінші Бүкіл Қазақ Конгресі 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында, татарлардың Қазанда өткен Конгресімен қатарлас, өткізіледі. Осындай өнегемен қазақтар башқұрттармен бірлесе отырып, өздерінің татар билігінен бөлек, тәуелсіздікке ұмтылыс, құлшыныстарын көрсетті. Бұл кезде ұлттық саясат мәселесі төңірегінде көптеген пікір айтылып, оның шешімдері Ресейдің жаңа демократиялық және федералдық негізде қайта құруын талап еткен. Ресейде мекендеп жатқан басқа ұлттық топтардың конгрестерінен бұл конгрестің ерекшелігі – бұл не жеке автономиялық үкіметті, не қазақтардың басым көпшілігі мекендеп отырған аумақтарды біріктіруді көздемеді. Өзін-өзі басқаратын земстволар мен төменгі әкімшілік орындар, мектептер мен сот органдарына қазақ тілін ен-

344

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

гізумен шектеліп қана қойған олар, қазақтардың ұлттық дамуын көксемеді. Қазақ көсемдерінің осындай орташа талап қою себебі, олардың Қазақстанның тарихын, географиясы мен мұқтаждықтарын шынайы түсінушіліктерінен еді. Халықтың автономиялық үкіметке әлі пісіп-жетілуі дайын емес екендігін, сахараның өте үлкендігін, қазақтардың әрқашан ордаға бөлінуге деген ыңғайларын, провинциялардың біріктіріп басқаруына үлкен кедергі болатынын да түсінген. Татарлардың қолдауымен өткен Бүкіл Ресейлік Мұсылман Конгресі шешкен түрік тілін мектептерге енгізу туралы қаулыны бұл конгресс қолдамады, керісінше, орыс тілін орта мектептерге енгізуді ұйғарды. Конференция сонымен қоса, қазақтардың өз алдына жеке діни әкімшілік құрып, оның Татар мұсылман әкімшілігінен алыс болғанын қалады. Осы кезде Уақытша Үкімет екі қазақты провинция губернаторларының бос орындарына тағайындады: Торғай облысына – Ә. Бөкейхановты, Жетісуға – М. Тынышбаевты. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАРСЫЛАСТЫҚ Алаш Орда қазақтың ең алдынғы қатарлы саяси партиясы болғандықтан, ол қарсылассыз болмады. Оңтүстіктегі қазақ тобы, баспа органы Ташкентте шығатын «Үш жүз» газеті де қазақ конференциясына қатысып, Алаш Орданың тактикасына қарсы шықты. Бұл әр жақты топ пан-исламдық дін басшыларын, солшыл радикалдары, Алаш Ордадан гөрі орыстарға қарсы шығушыларға жақын ұлтшылдарды қолдады. Алайда, бұл топтың әсер ететін ықпалды көсемдері болмағандықтан, Сайлаушы жиналысқа тек Алаш Орда партиясының мүшелері тағайындалды. 2-5 тамызда Ташкентте өткен жиылыста, оңтүстік қазақтардың орыстарға қарсы радикалды көңіл-күйлері білінді. Сырдария мен Ташкент аймақтарындағы қазақтар солтүстіктегі және батыстағы ағайындарына қарағанда, Ресейдің ықпалына азырақ бейім болды. Ал Алаш Орданың орыстарға қарсы бағыты олардың татарларға деген жауластықтарымен ғана шектеліп қойған еді, ал оңтүстік қазақтары мұндай антогонизмнен еш запа шекпеді. Көпке дейін Сырдария алқабы қазақ пен өзбектердің (сарттардың) ауыл шаруашылыққа арналған ортақ отырықшы мекендері болды, сондықтан бұл екі ұлт өкілі кейбір өзгешеліктеріне қарамастан, едәуір бейбіт күй кешкен. Сонымен қатар отырықшы өркениетке көбірек

345

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

бейім болған өзбектердің мәдениетінің оңтүстік қазақтарға әсері мол болды. Оңтүстік қазақтардың өмірін түбегейлі өзгертуге себеп болған 1916 жылдың оқиғалары, себебі ол қазақ сахарасының оңтүстігіне көптеген қайғы әкеледі. 1916 жылдың күзінде Қытайға қашып кетіп, енді қайтып оралып жатқан ағайындары мен Жетісу қырғыздарына Сырдария қазақтары жанашырлық танытты. Олар көшіп кеткен кездерде, орыс және украин қонысшылары олардың тастап кеткен жайылым жерлеріне қоныстанып, ал бұрынғы қоныстарына қайтып оралғаннан кейін жаңа отаршылар оларға айбат көрсете бастаған еді. Орыс және украин шаруаларының қырғыздарды өлтіріп, байлықтарын олжалау 1917 жылдың жазында соғыс ашуға итермелеген негізгі себеп болды. Сондықтан Уақытша Үкімет биліктен айырылғандарды қайтадан тағайындап, ішкі тартыстарды басу үшін оларды қаруландыруға шешім қабылдады. Жетісудағы анархия осы тамыз конференциясының ең негізгі мәселесіне айналып, билікке еш қақылары жоқ қоныстанушылардың қоқан-лоқысынан қорғау мен Қытайдан қайтып келген көшпенділерге бұрынғы мекендерін қайтарып беруді әкімшіліктен талап етті. Бұл шешімді 5 тамызда Ташкентте өткен мұсылман шеруі де қолдады, олар орыс әскерлерінен ағайындарын қорғау үшін Жетісуға жіберуді талап етті. Орталық Азиядағы орыс билеушілері бұған жауап беріп, Керенскийге жіберген телеграммасында, қарусыз қырғыздарға қарсыластық көрсетіп жатқан қоныстанушыларды орнына қою үшін, бұл жағдайды тергеуге комиссия және әскерлерді жібергені туралы мәлімдеген. Комиссия мен әскерлер бүлік пен тәртіпсіздікті кейбір жерлерде тыныштандырғанымен, жалпылай Жетісудағы жағдай алаңдатушылық туғызды. КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ЕНУІ МЕН ДАЛАДАҒЫ КОНТРРЕВОЛЮЦИЯ Қазан төңкерісі Қазақ даласында өзінің әсерін бірден байқатпады. Орынбор, Орал, Жетісу казактары, Қазақстан аумағының шеткерінде мекендегендіктен, осы аумақтардағы билікті өз қолдарына алады. Сондықтан қазақтар бірнеше ай бойы жеке қалып, Кеңес өкіметінің ықпалын сезбеді. Башқұрттар сияқты Кеңес төңкерісінен кейін қазақтар да өздерінің жеке автономиясын құруға ниеттенді. Генерал А.Н. Дутов пен казак әскерлерінің қолдауымен үшінші Бүкілқазақ

346

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Конгресі 1917 жылы 5-13 (18-26) желтоқсан аралығында Орынборда өтті. 10 (23) желтоқсанда мұнда Қазақ Автономиялық аумағы жарияланып, оның басшылары ретінде Ә. Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, Танашев және басқа Алаш Орда мүшелері сайланды. Семей астана болып таңдалады да, 1918 жылдың жазында өзара келісімі күшті болғанымен де, қатынасуы қиын болғандықтан, Алаш Ордасы жеке екі үкімет құрады. Батыстағысының орталығы Орал облысындағы Жамбейту қаласы болып, оны Досмұхамедов басқарады. Ал шығыстағысы Бөкейхановтың басшылығымен Семейде орналасады. Олардың екеуі де антикоммунистік бағытта болып, тек қана «Алаш Орданың» идеяларын қолдайды. Қазақ автономиясының негізгі мақсаты қазақтардың жеке мемлекетін құру емес еді, себебі қазақ көсемдерінің ойынша, бұған әлі дайын болмады. Досмұхамедов былай деп жазды: «бұл әрекет большевиктердің ықпалының далаға енуіне қарсы тұру үшін еді». Кеңес үкіметі кезінде кеңестердің басып алған ең бірінші қаласы Қостанай еді. Ол 1918 жылы 7(20) қаңтарда басып алынады. Ақтөбе 8 (21) қаңтарда, Орынбор 18(31) қаңтарда, Семей 21 қаңтарда (3 ақпанда) басып алынады. Жетісу бойын көпке дейін казактар ұстайды. Большевиктер Верныйға тек 3 (16) наурызда кіреді. Бұған қарамастан, антикоммунистік қарсыластық тоқталмады. Генерал Дутов пен казактар өздерінің коммунизмге қарсы партизандық соғысын қазақ даласында жалғастыра береді. Кеңестердің Қазақстандағы бірінші басып алған жерлеріндегі биліктері көпке дейін созылмайды. Алматыда Кеңес өкіметінің орнағанына екі апта өтпей жатып, шығыс майдандағы қазақтар мен батыстағы Орал казактары антикоммунистік көтерілістерді бастап жібереді. 29 наурыздың түнінде казактар Орал қаласын басып алады. Мамыр айында Ақ орыс пен Чехословак әскерлері Жайық маңына жорығын бастайды. Маусымда бүкіл Орынбор казактары генерал Дутовқа қосылады. 1918 жылы жазда Сібір, Орал, Жайық аумағының басым бөлігі, бүкіл Қазақстан территориясы Кеңес басшыларынан толық босатылады. Казактар қазақтарға оңтүстік-шығыс (Жетісу) пен батыста (Орал өзені бойы) Қызыл армиядан қалқан болады. Қазақтар, бір жыл бойы, шекарасын ойрандатқан азамат соғысының белсенді қатысушылары болғаннан гөрі көбінесе ұстамды куәгерлер болып қала береді. Орталық Азиядағы большевиктерге қарсы Балқаш көлі мен Қытай шекарасына дейінгі аралықтағы оңтүстік-шығыс майданды Жетісу казактары басқарады. Кеңес басқыншылығы кезеңінде Алаш Орда үкіметі Орынбордан далаға қашып кетіп, кішігірім әскери топтар

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

347

ұйымдастырады. Олар орыс әскерлерінің анти-коммунистік, кеңес үкіметіне қарсы соғысында шамалы рөл атқарды. 1918 жылы наурызда Досмұхамедов басқарған батыс Алаш Орда Орал казактарымен бірлесіп, Орал маңында Қызыл армияға қарсы әскери операциялар жүргізу туралы келісімге қол қояды. Самарда Комуч* құрылғаннан кейін Досмұхамедов осы орыс антикоммунистік ұйымға қосылады. Шығыс Қазақстанда Бөкейхановтың үкіметі Сібір әкімшілігінің «ақтарымен» тығыз байланыста болады. Осы шығыс бөліктегі әскери қақтығыс тек Жетісу казактарының қозғалыстарымен ғана шектеледі, өйткені осы аумақтағы қоныстанушылар Кеңес үкіметін қолдап, ал қазақтар болса бұл күреске шамалы ғана қатысады. Большевиктерге қарсы күрестен гөрі Қызыл партизандарға қарсы күрес қазақтар мен орыстардың күштерін едәуір көп талап етеді. Торғай облысында Қызыл партизандарды 1916 жылғы көтерілістің көсемдерінің бірі – Амангелді Иманов басқарады, ал А.Н. Жанкелдин қазақтардың қыпшақ руының басшысы болады. Қызыл орыс әскерлерімен одақтаса отырып, Амангелді Шығыс пен Батыс Қазақстан арасындағы байланысты үзіп тастайды. Кеңес тарихшыларының сипаттауы бойынша, Амангелді ұлы қолбасшы болып, халық батырына айналады. Ал тарихи шындық шамалы, Амангелдінің табысы өзінің ауылы мен аймағының көлемінен аса қоймайды. Оның мекендеген аймағының жолдың торабында болғандығынан, оның даладан өтетін жолдарды бақылауға мүмкіндігі болады. Ал Жанкелдиннің қыпшақтарының кеңестік бағытта болуы оның руының басқа көршілес көшпенділермен дұшпандастығын одан әрі ушықтыруға себеп болады. Алаш Орда көсемдері 1916 жылғы көтеріліс кезінде Орыс әкімшілігін, 1918 жылы большевиктерге қарсы күресті қолдаған кезде, Амангелді, Жанкелдин және қыпшақтар 1916 жылы патша үкіметінің жарлығына қарсы шығып, 1918 жылы большевиктер жағына ауғаны өте орынды болды. Тағы да бір кеңес қазақтарының бекінісі Каспий теңізіндегі Маңғышлақ пен Бұзаушы түбегінде орналасты. Мұнда Адай руы большевиктерді қолдап, Ақтөбе майданындағы Қызыл армия күресін толықтыруға, Жанкелдинге көмек көрсетеді. Адайлардың кеңестік көзқараста болуына «дәстүрлік» себептер де ықпал етті. Соңғы екі жүз жыл ішінде олар Орал казактарымен үнемі соғыста болып, Орыс *

коммунистік оқу мекемесі

348

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

үкіметіне жағымсыз болды. 1918 жылы Орал казактары Кеңестерге қарсы қозғалыс жүргізе бастағанда, адайлар өздерін бірден қызылдармыз деп атай бастады. Үшінші және ең басты кеңестік, Алаш Ордаға қарсы Қазақстандағы топ жоғарыда аталған, оңтүстік одақ немесе Үш жүз (Үш Орда) партиясы еді. Оның органы Ташкентте шығарылатын газет болады. Сібірді большевиктердің күштеп алуынан кейін, Үш жүз тобы Бөкейханов үкіметінің басшылығын сөгіп, айыптап, 1918 жылы оңтүстік пен оңтүстік-шығыс Қазақстандағы кеңестік басшылықты жабдықтауға кіріседі. Сырдария мен Жетісу жерлеріндегі жайылымды мекендеген әр түрлі рулардың арасындағы тамырын кең жайған антоганизм де саяси жағдайларда өте маңызды рөл атқарады. Яғни бұл тек идеологиялық қажеттілік қана емес, сонымен қатар көне рулық қатынастар мен жаулас қазақ руларының Кеңес саясатын қолдауына итермелеуі еді. Осындай рулық және туыстық жауластық пен ерегестің ауқымды болғаны соншалық, тіпті 1951 жылға дейін бұл мәселе қазақтарды коммунистік партияның қатарына алу туралы шешім қабылдауда басты рөл атқарған. Кеңестер 1917 жылдың жазында-ақ Қазақстанға ерекше көңіл бөлген, сол себептен Петроград Кеңесі Жанкелдинді Торғай өңіріне қазақтарды үгіттеуге жіберген. 1916 жылғы орыстарға қарсы шыққан Орта Азиядағы көтеріліске қатысқан қыпшақ руының айтуы бойынша, оларды большевиктер туралы насихат жүргізу барысында туатын жағымсыз элементтерден қорғау еді. 1918 жылы наурызда Жанкелдин мен Орал және Қазақстанда көп жылдар бойы уәкіл болған С.М. Звелинг қосылып, Торғайда алғашқы кеңестік топ ашады. 1918 жылы 12 мамырда Наркомнат арнайы Қырғыз (Қазақ) бюросын құрып, Жанкелдин дала аумағының төтенше комиссары болып тағайындалады. ҚАЗАҚТАРДЫҢ АҚ АРМИЯМЕН ҚАҚТЫҒЫСЫ 1918 ж. ортасы мен 1919 ж. жазы аралығындағы азамат соғысы кезінде Қазақстан орасан зор анархиялық күйде болды. Олардың қалаларын не ақтар, не қызылдар ғана ұстап тұрады. Дала мен ауылдар қалтарыста қалып, кейде ғана оларды не қызыл, не ақтар, не жасыл (Жұмыссыз шаруалар) партизандары билейді. Жаңадан қоныстанушылар қазақтарға және «ескі» қоныстанғандарға қарсы күресіп, тіпті әр түрлі рулар бір-бірімен қырылысады. Алаш Орда үкіметі тек қағаз жүзінде бол-

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

349

ды. Сэр Олаф Кароның байқауы бойынша, «Алаш Орданың қызметі ешқашанда конгрестер мен манифестер ұйымдастырудан ғана аса алмады». Алғашында ол Кеңеске қарсы, социалист Комучқа, кейіннен Колчак армиясына сенеді. Башқұрттар мен бірнеше өзбектер оңтүстікшығыс Алаш Орда Түрік-Қазақ одағын құруға қажеттілік туды деп дауыс көтере бастады. Ол Орал мен Орталық Азияның оңтүстік шекарасын алып жатқан аумаққа созылып, оны Орынбор казактарының басшысы генерал Дутов басқармақшы еді. Алайда бұл жоспарлары қиял болып қалады. Себебі осы түрік халықтарының не дұрыс басшысы, не өз территорияларын қорғауды ұйымдастыратын құралдары да, қаражаттары да болмады. Орыс социалистері Қазақстанда болып жатқан шытырман оқиғаларға алаңдады. 1918 ж. 4 қарашасында Омбыдағы үкімет большевиктерге қарсы Қазақ автономиясын бұдан былай қолдамаймыз деп жариялады, осыдан кейін Алаш Орда үкіметі толықтай өз күшін жоя бастады. Омбы үкіметі мен кейіннен адмирал Колчактың көзқарастары қазақтар мен басқа ұлттың автономияларына да осындай әсер етті. Башқұрттар сияқты қазақтар да өз автономиялары жойылғаннан кейін естен танып, өздерінің саяси бағыттарын түсіне бастады. Олардың Кеңестерге деген ниеттерінің жылдам өршігені 1918 жылы 7 желтоқсанда батыс Алаш Орда үкіметі кеңестерге қарсы көтеріліс бастауға мәжбүр болғандығынан бірден байқалды. Алайда майданнан артта қалу себептерінен, қазақтар үшін Қызыл армия қатарына қосылу башқұрттарға қосылудан да күрделі болды. Жанкелдин Орскідегі Алаш Орда тобымен тек 1919 жылдың наурызында ғана байланысуға мүмкіндігі болып, ол Байтұрсыновты қызылдарды қолдаудың дұрыстығына сендірді. 22 наурызда сол кездегі Торғай Кеңес әкімшілігінің басшысы Жанкелдин Мәскеуге қуана телеграмма жіберіп, былай деді: «Қазақтардың барлық жұмысшы табын жұмысшы-шаруа үкіметінің қызыл жалауының астына біріктіру толығымен аяқталды». Алайда шын мәнінде бірігу үдерісінің толық аяқталуына бірнеше ай қажет еді. Сол кезде қазақ әскерлерінің жартысы майданнан далаға қарай қашып, ал қалған бөлігі ақ әскердің қатарында өз күресін жалғастырды. Досмұхамедовтың Батыс Алаш Ордасы Кеңес үкіметін тек 10 қарашада ғана мойындады. Оның өзінде де адмирал Колчактың жеңіліске ұшырауына байланысты еді. Бірнеше аптадан кейін Бөкейхановтың басшылығындағы Шығыс Алаш Орда да қызылдарға қосылды.

350

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ҚАЗАҚ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІ Алдын ала келісімге қол қойылғаннан кейін, Алаш Орда атынан Байтұрсынов, Кеңестерден Жанкелдині Қазақ делегациясының қатарында Мәскеуге аттанды. Бұл жерде олар Ленин және Сталинмен Қазақстанның болашақ статусы туралы келісімсөз жүргізді. Соның нәтижесінде, 1919 жылы 10 шілдеде болашақ Қазақ КСР-інің үкіметі Қырғыз (Қазақ) Революциялық комитеті құрылды, С. Пестковский оның басшысы болып, ал мүшелері ретінде Жанкелдин (қазақ), Мендешев (қазақ), А. Кулаков, Ж. Хайкус, С.М. Диманштейн тағайындалды. Қағаз жүзінде Кирревкомның билігі бүкіл қазақ даласына тарағанымен, іс жүзінде оның қызметі Бөкей Ордасының шетінен аспады. Оған қазіргі Қазақстан аумағындағы Жайық пен Орал өзендері орталығы ғана енді. Шынына келсек, Жанкелдин мен Мендешевтің аттары олар қазақ болғандықтан, көбіне бүркемелеу үшін қолданылды... Негізгі рөлді болашақ Ұлттар жөніндегі халық комиссары Сталиннің оң қолы С.М. Диманштейн мен С. Петровский атқарды. Колчактың жеңісі мен ақтардың Сібірден қуылуы, шығыс Ресейдің босатылуы тек қана 1919 жылы мамырда мүмкін болды. Бұл кезде Ақ армияның әскерлері шығысқа қарай ұшы-қиырсыз қаша бастаған. Оралдағы және Орталық Азиядағы қызыл армиясы шығыстағы қызыл әскерге қосылуға мүмкіндік алды, соның салдарынан 13 қыркүйекте Ақтөбе майданы таратылды. 11 желтоқсанда Семей басып алынды, ал ақтар Жетісуды 1920 жылдың наурызына дейін ұстап тұрды. Азамат соғысының ошақтары біртіндеп сөне бастады. Қазақстанның бүкіл аумағы қызылдардың қолына өтті. Алаш Орданың Кеңестерді қолдауы, алайда қазақтар арасына коммунистер билігінің жеңіске жетуіне еш ықпал етпеді. Коммунистерді оларға алғаш таныстыру талаптарынан ештеңе шыға қоймады. Амангелді мен Жанкелдин ұйымдастырған топтар мен рулардан басқалары арасынан Кеңес үкіметін қолдайтындардың саны шамалы болды. Кеңестердің алғашқы Торғай конгресі 1918 жылы наурызда өтті. Кеңестердің далада алғаш орналасуынан бастап, большевиктер алғашында жергілікті билеу комитетіндегі 55 мүшелік орынның біреуіне, кейінірек қиындықпен үш орынға ие болды. Азамат соғысы жылдары коммунисттік кадрлар қатарының өсуі байқалмады. 1927

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

351

жылы қазақ коммунистерінің қатарында 1916 жылдан бері тек қана біреу (Жанкелдиннің өзі); 1917 жылы – 9; 1918 жылы – 148; 1919 жылы – 345 адам болды. 1917-1919 жылдар аралығындағыны есепке алғанда, Р(б)КП–ның қатарына өткен қазақтардың саны 1927 жылы 503-ке жетті. Кейбіреулерінің 1920-1927 жылдар аралығында мүшеліктен шығарылып, ал қалғандарының азамат соғысы жылдары өлтірілгені шындық еді. Алайда 1919 жылдың аяғында партияға мүшелікке өткен қазақтардың саны 700-850-ден асқаны күмәнсіз. Көптеген қазақтардың коммунистік партия қатарына өтуінің себебі, олардың марксизм іліміне деген шынайы бейімдіктері емес, олардың өзара рулық туыстықтары мен кикілжіңдерінен еді. Олардың арасында ықпалы зор көсемдерінің саны шамалы ғана болды. Алғашқы коммунистер Амангелді Иманов пен А. Майкотов азамат соғысындағы партия қатарына өткен қазақтар еді, ал қалғандарының Тұнғаншин, Жанкелдин мен Мендешевтың беделдері қазақтар арасында кеңінен тарамай, Байтұрсынов пен басқа да Алаш Орда саясатшылары сияқты ауқымды ықпалға ие болмады. Яғни, Башқұртстандағы жағдайға ұқсас, алғашында большевиктер қатарына Валидовтың автономиясы қатарынан алынған сияқты, Қазақстанда да әкімшілік және мәдениет жұмысшыларының орталығына тек Алаш Орда мүшелері ғана алынды. 1919 жылдың аяғы мен 1920 жылдың басында Қазақстанда азамат соғысының аяқталуына қарамастан, Кеңес Одағының бүкіл аймақтарындағы сияқты, Қазақстанда да жағдай өте қиын болды. Кеңес үкіметі көбінесе бұрынғы саясаткер ұлтшылдарға үміт артты, олар бұрынғы татар социалистері Валидовшілер, бұрынғы Алаш Ордашылар және Орталық Азияның Жадидтері еді. Олардың қажет еткендері үлкен, шын мәніндегі ұлттық автономия – жергілікті орыс коммунистерінен (көбінесе жұмысшылар мен жаңа қоныстанушылар) тұратын. «Дені сау, белсенді коммунистер қазақтар арасында бола қойған жоқ», деп жазды кеңес тарихшылары. Жергілікті орыс коммунистерін шығыста түрік топтарына жатпайтын, украин, еврей, латыш және армян сияқты ұлттар қолдап, автономияның құрылуына қарсы шығып, түрік ұлтшылдарының жоспарын іске асырмау үшін қолдарынан келген қарсылықтарын аямады. Алайда 1919 жылы қыркүйектегі және 1920 жылдың қаңтары аралығында жағдай өзгерді. Р(б)КП-ның Орталық Комитетінің өркендеуімен, мұсылман коммунист жадидтердің қатарынан кетіп, Орталық Азияда билікке ие болды. Тұрар Рысқұлов пен Нәжімедин Қожаевтың басшылығымен, бұлар өз идео-

352

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

логиялары бойынша Валидовтың қолдаушылары башқұрттарға, Алаш Орданың қолдаушылары қазақтарға жақын болып, Мәскеудегілерден әрекеттеріне көбірек бостандық беруді талап етті. Бұл топтардың мақсаты Кеңес аумағында оңтүстік-шығыс түрік одағын құру мен өз алдына жеке мұсылман коммунист партиясын құрудың жолдарын іздеді. Кейбір мұсылман коммунистер бұл бағыттағы шешімдерін 1920 жылы қаңтарда болған башқұрт бас көтеруі арқылы ашық көрсете алды. Оның мақсаты Алаш Орда мен Валидов арасындағы ескі байланысты қайта жаңғыртып, оңтүстік-шығыс түрік одағын құру туралы идеяға башқұртқазақ одағының бірлескен аяқ басуын көкседі. Алайда Кеңес үкіметі әлі де Мұсылман коммунистерінен қол үзгісі келмей, уақытты создырды. Мұны олардың Қазақ автономиясы туралы сұрақтың шешімін кейінге қалдырғандарынан көруге болады. ОППОЗИЦИЯ Қазақстанда ескі коммунистер мен бұрынғы Алаш Орданы қолдаушылар, кейіннен коммунистік партия қатарына өтіп, Кеңестерді жақтаушылар арасында күрес басталды. Бұл күрес қазақ аймағының басты әкімшілік органы Кирревкомда белгілі болды. 11 қазанда Кирревком Қазақстан кеңесшілеріне ең маңызды конгресс ұйымдастыру туралы ұйғарып, сайлау туралы заңға қатысты сұрақтарды талқылады. Сайлауды дайындайтын ерекше комитет құрылды. Кейбір коммунистер сайлауға түсушілер қатарынан дінбасыларын, патша мен Алаш Орда әкімшілігінің мүшелерін, байларды, бұрынғы ауыл мен ру басыларын сызып тастауды ұсынды. Бұған Байтұрсынов қарсы болып, былай деді: «Мұндай әрекет адамдарды саяси құқығынан айыру. Қазақ халқын өз өкілдерінен айыру, олардың өз еріктерін сөзі өткізе алатын өкілдері арқылы жеткізу құқығына сенбеушілік». Ол осы әлеуметтік топқа сайлау құқығын қалдыруға кепілдік алып беруге әрекет етіп, жеңіске жеткенімен, Кирревкомның төрағасы Пестковский Кирревком мүшелігін ауыстырып, Кирревкомның соңғы жиналысында бұл топты барлық саяси құқықтарынан айырды. Ұлтшылдар мен Пестковский тобының қатарын құрайтын коммунистер арасында ең негізгі күрес 1919 жылы 1 қаңтарда өткен жергілікті коммунистік жиылыста басталды. Ұлтшылдардың көсемі ретінде Байтұрсыновтың өзі, оның негізгі көмекшісі бұрынғы орыс социалдемократы Седельников болды.

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

353

Жергілікті партияның Орталық комитетінен еш байланыс ала алмаған бұл екеуі Мәскеудегі Р(б)КП-ның Орталық комитетіне 1920 жылдың наурыздың соңында хат жолдады. Хатта олар реформа туралы бағдарламаны ұсынып, Қазақстан, Башқұртстан мен Орталық Азиядағы жергілікті партия ұйымының жалпы платформасын белгілеп, Орталық Комитеттен «Қазақ, Башқұрт, Түркістан автономиялық республикаларындағы халықтарға өзін-өзі басқаруға нақты кепілдік беруді» талап етті. Тағы да олар «жергілікті экономика кеңестері мен комиссариаттарының азық-түлікпен қамтамасыз еткізіп, жергілікті халықтың алғашқы мұқтаждықтарын орындауға автономиялық аймақта индустриялды және ауыл шаруашылық саясат» жүргізуді ұсынды. Кеңес жазушысының байқауы бойынша, олардың ең негізгі мақсаты Орталық Комитеттен келесіні талап ету еді: 1. Осы республикаларда Кеңес одағының билік жүргізбеуі; 2. Кеңес үкіметінің «пролетарлық диктатура» деген принципін шығыс аймақтарға қатыстырмауы; 3. Жергілікті үкімет жергілікті әкімдерден, немесе «буржуазиялық ұлтшылдардан» Кеңес терминологиясы бойынша құралуы керек еді. Кеңес деректері оппозициялық әрекеттің маңызын асыра бұрмалады. Байтұрсынов пен Седельников Түрік Ұлттық ұйымына Иттабад ве Тачакки (Бірлік пен Даму) қосылып, оның қатарында татар Сұлтанғалиев, башқұрт Валидов, өзбек жадидтерінің көсемі Тұрсын Қожаев пен Тұрар Рысқұлов болды деген болжамдарының, мүмкін, ешқандай негізі болмады. Алайда осы көсемдердің мақсаттарының бірі болып, бір-бірімен қарым-қатынастарын үзбеуі күмәнсіз еді. Байтұрсынов пен Валидов өте жақсы таныс болғандықтан, олар Қазақ-башқұрт одағының іс жүзінде Кеңес билігі мен татарларға қарсы ниетін күшке айналатынына жиі сенім арттыратынын айтатын. Орыс антикоммунисі Седельников те осы жоспарды қолдап, оның шығыстағы Кеңес билігін әлсіретуінің айласы деп тапты. Седельников Мәскеуге Орталық Комитетке, өзінің бұрынғы социал-демократиялық партиясындағы жолдасы Ленинге хат жолдайды. Ол хатында коммунистік партия қатарында ескі революционерлерден ешкім қалмағанын, ал қазіргі мүшелері көбінесе 1917 жылғы наурыздан кейін қосылған «марттықтар» деп жазды. Ол қазір коммунизмнің «ішкі кадрлары» соғыс кезіндегі большевиктер мен

354

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

«бонапартшылдықтардың» Мәскеуде билік басына келгендеріне өте қынжылатынын айтты. Седельников пен Байтұрсыновтың ашық қарсыластары жас қазақ коммунистері арасында жеңіске жетіп, жергілікті партия бюросы Мәскеуге «Седельников қазақ ұлтшылдарының көсеміне айналып, коммунизмге қарсы ашық шовинистік күрес жүргізуде», – деп хабарлады. ҚАЗАҚ АКСР-ның ҚҰРЫЛУЫ Біраз уақытқа Орталық Комитет пен Кеңес үкіметі Седельников пен Байтұрсыновты жайына қалдырды. Украинадағы жаңа қарсыластық танытқан поляктармен соғыс, генерал Врангельдің Ақ армиясы Қырымға қарай жылжып келуі, Қызыл армияның барлық әскери күшін талап етті. Майдандағы қауіп әлсірегеннен кейін, башқұрт ұлтшылдарын биліктерінен айырып, орталық Азиядағы қобалжың азайды. Башқұрт, қазақ және Орталық Азия қарсыластарының бірігуінің мүмкіндігі жойылып, большевиктер Қазақ автономиясын мойындауға әрекет жасады. Оны олар 1920 жылы 26 тамыздағы жарлық арқылы жариялады. Қазақ (Қырғыз) АКСРның ресми құрылуымен қатар, Орталық Комитет Седельников пен Байтұрсыновты Кирревкомнан алып тастап, осылай қарсыластарды республиканың ең жоғарғы органында отырған өз көсемдерінен айырды. (Бірнеше айдан кейін Байтұрсынов, ұлтшылдықтан айырылғаннан кейін, Кирревкомға мүшелікке қайта қабылданып, Қазақ АКСР-ның Халыққа Білім Беру Комиссары болып сайланды. Ал Кирревкомдағы басқа қазақтарға тоқталатын болсақ, олардың саны тек бес әшекей ретіндегі тұлғалардан тұрды. Қалған мүшелері не орыстан, не түрік емес халықтардан болды. 1920 жылы 4-12 қазанда Қазақ (Қырғыз) республикасын құру туралы жарлық жарияланғаннан кейін, Бірінші нақты Қазақ Кеңестер Конгресі Орынборда өтті. Оған 750 делегат қатысып, оның 273-нің сайлауға құқығы болды. Олардың 197-сі коммунистер еді. Коммунистік Орал мен Торғайдан келген делегаттар, Жанкелдин мен Амангелді Кеңес үкіметінің ықпалы туралы үгіт жүргізген адай мен қыпшақ рулары өкілдері Конгресс мүшелерінің жартысынан көбін құрады. Қазақтардан тұратын басқа делегаттар – коммунистер немесе партияға мүше еместер – әлі күнге дейін Алаш Орда көсемдері Байтұрсынов пен Бөкейхановтың маңына жиналуда.

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

355

Делегаттардың бірі А. Нахимжан өзінің естелігінде, бірнеше жылдан кейін былай деп жазды: «Біз алғашқы бүкіл – Қырғыз (Қазақ) Конгресіне келдік... Алаш Орда зиялыларының маңына шоғырландық, делегаттардың көбі Байтұрсыновтың маңындағылар еді. Алайда, осы күнге дейін Алаш Ордасының идеологиясын ұстанып отырған біздердің (Коммунист) партиясының қатарына қосылғанымыз ешкімді таңқалдырмады... (Коммунист) қоғамының жиналысына барар алдында, біз Алаш Орда көсемдерінен тапсырма алып, Р(б)КП-ның жиналысы өткеннен кейін онда не туралы айтылғанын хабарлап тұратын едік». Оппозиция, іскер Седельниковтің кетуіне байланысты көсемсіз қалып, біраз уақытқа тынышталып қалады, себебі олардың түсінігі бойынша, Седельников кеткеннен кейін, Орталық Комитет бұларды сынауын тоқтатады деп ойлайды.Тіпті, Байтұрсынов өз атынан Кеңес жүйесін мадақтайды. Бұл жиналыста республиканың орталық комитеті сайланып, оны «Халық Комиссарының Кеңесі» деп атап, оның «Жұмысшы Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Республикасының Құқықтық Декларациясы» деген конституциялық манифестін басып шығарады. Бұл құжат Қазақстанның «автономиялық мүше ретінде Федералды Кеңестік Социалистік Республикалар Одағына, жалпы революциялық отбасына енуіне мүмкіндік берді. Қазақтардың негізгі мәселесі, отарлау да Конгресте шешілді. Бұдан былай Қазақстанда шаруалардың қоныстануына тыйым салынды. Осы Сайлаушы Конгрестің кеңесінде шығыстағы коммунистік насихат пен халықаралық жағдайды сақтау туралы мәселелер де көтерілді. Өзінің Конгресті ашуға қатысты сөзінде, Сталиннің оң қолы және Ұлттар жөніндегі халық комиссарының көмекшісі Диманштейн қазақтардың шығыстағы революцияның алдыңғы шебінде болулары керектігін айтып, былай деді: «Қырғыз республикасы өз үлгісімен, үкімет пен әлеуметтік тәртіптегі жаңа түрлерімен шығыс халықтарының арасында коммунистік идеяны таратуға міндетті». Шығыс халқына тасталған бұл ерекше ұран оларды Кеңес революциясы үлгісінің артынан жүруіне, бұрынғы империалистердің оларға құрған бұғауларын бұзуларына жігерлендірді. Шығыстағы автономиялық кеңестік республикаларды ұйымдастыру, президент Вудро Вильсонның ұлттың өзін-өзі басқару туралы қағидатын тоқтатып, оның Азия елдерінде тарап кетпеуіне жол бермеу еді.

356

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚҚА ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ҚАЗАҚ ТЕРРИТОРИЯСЫНЫҢ БІРІГУІ Аграрлық саясатқа қатысты мәселелерді шешу өзінің алғашқы қадамын 1921 жылы бастады. Сол жылдың ақпан айының 2-нде қабылданған жарлық мемлекет, шіркеу, ақсүйектер, жеке меншік иелері қарауындағы бүкіл жерді қазақтардың меншігіне қайтарып берді. 19 сәуірдегі жарлыққа байланысты Орал өзенінің сол жағалауындағы барлық жер орал казактарынан тартып алынып қазақтарға қайтарылып берілді, ал Ертіс өзенінің жағалауын он жетінші ғасырдан бері иеленіп келе жатқан, Сібір казактарына сол жерлерден алты мильге ығысуларына мәжбүр етті. Қосымша заң қабылдау арқылы, орыстар мен украиндықтар иемденіп отырған Жетісу алқабының 470000 гектар жері қазақтар мен қырғыздарға қайтарылып берілді. Бұл жарлықтар көптен армандап келе жатқан қазақтардың тілектерін орындап, Кеңес одағының жаулары-казактар мен кейбір сөзге келмейтін қонысшыларға көрсеткен жұмырдығы еді. Ең басында құрылған кезде, Қазақ Автономиялы Республикасы әкімшілігі астына тек қазақтар мекен еткен жерлер ғана кірген еді. Солтүстік-батыс Қазақстан мен қазақтар ғана мекендеген Семей мен Ақмола облыстарының үлкен аумағы Сібір аймақтық әкімшілігінің қол астында болды, ал оңтүстік Қазақстанның кейбір бөліктері Ташкентке бағынған еді. Аграрлық реформалар, жергілікті казактар мен орыс және украин шаруаларының қоныстанған жерлерін қайтарып беруге мәжбүр етіп, қазақтар мен олардың арасындағы қарым-қатынасты ушықтырып жіберді. Шаруалар көбінесе Кеңес үкіметінің тәртібін сақтады, себебі Азамат Соғысы кезінде оларды қолдаған еді. Алайда Кеңес үкіметіне қарсы шаруалардың бас көтерулері батыс Сібір мен солтүстік Қазақстанда болып өтті. Ал бір жағынан, батыс Сібірдегі Коммунистік партия мен Кеңес аппаратының мүшелерінің құрамының басым көпшілігі шаруалардан тұрғаннан кейін, Семей мен Ақмола облыстарын Қазақстанға қосуларына тура келді. Шарулардың арасында, олардың барлық меншік заттарын қазақ әкімшілігі тартып алады деген түсінік болды. Қазақ Республикасының орталық комитетінің 1921 жылы ақпанда өткен бірінші жиналысында комитеттің төрағасы Мендешов былай деді: алайда Қазақ Халық Комиссариаттары өз қызметерін бастап кеткендеріне қарамастан, шығыс Қазақстан аумағы әлі де Сібір кеңестерінің қол

ЗЕНЬКОВСКИЙ С.

357

астында. Сол айдың аяғына таман, Сібір аймақтық әкімшілікпен Семей мен Ақмола облыстарын Қазақстанға қайтару туралы келісімсөз өткізуге Қазақ делегациясы Омбыға аттанады. Сібір коммунистері бұл аумақтағы биліктерін тоқтатуға еш ниет білдірмей, оңтүстік-шығыс аумақтарды Қазақстанға қайтарып беруден 1921 жылдың жазына дейін бас тартады, кейіннен бұл жерлерді қазақтар Мәскеудің қысымы арқылы ғана өздеріне қайтарады. Сырдария мен Жетісу өңірінің қазақтары үш жыл бойы Түркістан автономиялық Республикасының әкімшілігінің қарамағанда болады. 1921 жылы Әулиеатада өткен оңтүстік қазақтар жиналысында осы аумақтарды Қазақстанға қосу туралы сөз болғанымен, ол мәселе еш нәтижеге жетпейді. Тек, 1924 жылы Р(б)КП-ның ХІІ партия съезінде Коммунистік партияның ұлттық мәселеге деген көзқарасының өзгеруімен оңтүстік қазақтар өз республикаларына қайта қосылады. Республиканың қазіргі аты Қазақ КСР 1925 жылы беріледі. Қазақ аумақтарының бір республиканың қарамағына енуі қазақ ұлтшылдарының жеңіске жетулеріне себеп болмайды. Алайда республиканың алғашқы жылдарында қазақ ұлтшылдары Алаш Орда өте маңызды рөл атқарғанымен, коммунистер ұлтшылдықтың терең бойлауына еш мүмкіндік бермейді. 1921 жылғы аштықтан 2 миллион қазақ қаза тауып, қазақтардың күштерін де башқұрттардың күштері сияқты әлсіретіп жібереді. Ұлтшылдар мен интернационалист коммунистер арасындағы дау-дамай шиеленісе түседі, қазақ тілі Қазақ автономиясының мемлекеттік тілі болып бірден қабылданбайды. Кейбір төмен лауазымдағы шенеуніктер мен қызметкерлерді санамасақ, үкімет толықтай орыстар мен түрік емес коммунистердің қолында болған. Тек, Р(б)КП-ның ХІІ съезінен кейін ғана Кеңес аппаратының қатарына қазақтарды алуға нақты шешім қабылдана бастады. Қазақтар әлі де өздерінің ұлттық тәуелсіз өркендеуін армандауда. 1922 жылы қазақ ұлтшыл коммунисі былай деп жазды: «Болашақта біздің әдістәсілдеріміз мынадай болады: біз (Қазақстанда) жоғарғы билікке жету үшін күресіп жатқан жоқпыз, дегенмен бұл біздің мақсатымыз. Тіпті біз сол үшін арнайы күрескен күннің өзінде де еш жеңіске жетпес едік. Сондықтан да біздің ең үлкен мақсатымыз жастарды оқу мен болашақтағы күштің негізі болуына ынталандыруымыз керек». <…> Тәржімалаған Ф.Қ. Атабаева

358

КАППЕЛЕР АНДРЕАС (1943 ж.) РЕСЕЙ – КӨПҰЛТТЫ ИМПЕРИЯ Пайда болуы. Тарихы. Ыдырауы. КІРІСПЕ XX ғасырдың соңғы онжылдығында Кеңес Одағының күйреуі көп ұлтты коммунистік империяның жетпіс жылдық тарихын ғана аяқтап қойған жоқ, ол сонымен бірге көп ұлтты мемлекет ретінде Ресейдің төрт ғасырдан аса тарихының қорытынды актісі болды. Ал, Ресей империясынан қалған мұраларды ескермей, социалистік жүйенің дағдарысы арқылы КСРО-ның құлауын түсіндірмекші әрекеттерді алысты болжай алмаушылықтың көрінісі деуге болады. Кеңес одағының ыдырауын Ресей империясының өткенін қамтитын ұзақ тарихи болашақты ескере отырып, XIX ғ. аяғы XX ғ. басында Еуропадағы Осман және Габсбург империясының ыдырауы мен Еуропадан тыс кеңістіктегі аймақтарда бұрынғы отар елдердің бостандық алуы мысалында ерекше айқын байқауға болатын, тарихи аренадан көп ұлтты империяның кетуі, оның шектелуі мен ұлттық мемлекеттерге бөлінуі түріндегі кешенді қирау процесінің бір бөлігі ретінде түсіне аламыз. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда Қазан революциясы мен Кеңес өкіметінің арнауы Ресей империясының ыдырауын бірнеше онжылдықтарға тоқтатты деуге болады. Алдын ала жүргізілген зерттеулердің жеткіліксіздігінен Ресей мысалын басқа көп ұлтты империялармен салыстыра алмаймыз. Алайда төмендегідей талқылаудың элементтері анықталып, жасалынуы қажет. Олар бір мезгілде басты сұрақтардың қойылуымен байланысты болуы керек:

КАППЕЛЕР А.

1. Әр түрлі шаруашылық жүйелері, әлеуметтік құрылысы мен әр түрлі мәдениеті бар этникалық және конфессионалды тұрғыдан тіпті бөтен халықтары бар территорияларды отарлау мен империя құрамына кіргізу қандай әдістер мен құралдармен жүргізілді? 2. Бұған қол астындағылар, әсіресе элита қалай қарады? Олар отарлауға қарулы қарсылық көрсетті ме, әлде ынтымақтастыққа даярлықпен қарсы алды ма? Бөгде биліктің мұндай аймақтардың басқару жүйесіне, әлеуметтік құрылымына, экономикасы мен мәдениетіне тигізген әсері қандай болды? 3. Полиэтникалық мемлекеттің сипаты қандай болды? Оның әлеуметтік-этникалық, әкімшілік және экономикалық құрылымы қандай болды? Қай салада этникааралық еңбек бөлінісі орын алды және қандай арнайы қызметтер империя шекарасындағы жекелеген этникалық топтарға берілді? 4. Модернизацияның ықпалымен, әсіресе ұлттық қозғалыстардың арқасында ескі, реформаға дейінгі суперэтникалық империя мен оның халықтары қандай өзгерістерге душар болды. Ұлттық эмансипация мен әлеуметтік революциясының арасындағы байланыстар қалай қалыптасты? Біздің көпұлтты держава ретіндегі Ресейдің жан-жақты қамтылған тарихын жасауға ұмтылысымыз батырлық болар. Себебі, осы елдің тарихымен байланысқан жүзден аса этникалық топтар мен елдің тарихи дамуының барлық аспектілерін ескеру мүмкін емес. Мысалы, жеткіліксіз зерттелген этникалық байланыс мәселесі мен Ресей халықтарының өзара аккультурациясы іс жүзінде назардан тыс қалды. Басты назар, бір жағынан, мемлекет, орталық, оның күштеу құрылымы мен екінші жағынан шеткергі аймақтардағы орыс емес тұрғындардың өзара қарым-қатынасына аударылады. Соның ішінде көптеген әлеуметтік әлсіз жіктелген этностарға қарағанда өздерінің элитасы, мемлекеттік дәстүрі мен жоғары мәдениеті бар поляктар, татарлар немесе грузиндер секілді және арнайы функцияларды атқарған дисперлі, шашыраңқы немістер, еврейлер және армяндар секілді этникалық топтарға ерекше көңіл бөлінді. Сондай-ақ мұнда саны аз, тарихы белгісіз, «тарихсыз халық болмайды», – деп кезінде Энгельс айтқандай, «кіші халықтар» туралы да әңгіме болады. Көп ұлтты держава ретіндегі Ресей тарихын жинақтау көптеген әдістемелік мәселелерді шешумен байланысты. Алдындағы Ресей тарихының концепциясын анықтаушы «Орыстық орталық көзқарас»

360

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

деп аталатын билеуші бағытқа қарсы тұрмақ болғанымызбен Ресей мемлекетінің тарихымен байланысты мәселелердің «Орыстық орталық» түсінігі мен ұғымның тұтқынынан шығуы мүмкін болмады. Себебі, ресейлік билік пен осы мәселеден тыс жағдайда поляктар мен якуттардың, эстондар мен өзбектердің, чуваштар мен грузиндердің ұлттық болашағы тұрғысынан тарихи ортақтығы жоқ. Ресейдің езілген халықтарының өздерінің ұлттық тарихын зерттеуді бастапқы және негізгі тақырып етуге, қоғамдық пікірдің ортасына қоюға деген табиғи және әділ талқысын бұл еңбектің төңірегінде жүзеге асыру мүмкін емес. Ол жекелеген ұлттық тарихи зерттеулер мен баяндаулардың міндеті. Ал бүкіл мемлекетке, көпұлтты державаға қатысты зерттеуді жүргізу осы тақырыптың тұтастығынан өрбуі керек. Алайда «шеткері аймақтардың этностары» бізді тек мемлекеттік саясаттың нысандары ретінде ғана қызықтырмайды: біз оларды тарихи даму барысына мәнді әсер ете алатын, тарихи процеске белсенді түрде бірге араласатын күштер ретінде бағалаймыз. Ресейдің орыс емес халықтарының Ресей империясының құрамына кіргенге дейінгі тарихы қысқаша очерк-түйіндеме түрінде, мысалы: Закавказье мен Орта Азияның бұндай тарихы орыс тарихына қарағанда ғасырлар тереңіне анағұрлым сұғындырыла және жалпылай беріледі. Бүкіл империяның халықтарын салыстырмалы түрде қарастырудың артықшылығы сонда, ол ұлттық тар көкжиектің шекарасын ысырып, тарихқа деген көзқарасты кеңейтеді. Әрбір ұлттық тарих өз халқының, этникалық тобының тарихи тағдырын ерекше, қайталанбас, бірегей етіп көрсетуге құштар. Басқа ұлттармен салыстарғанда жалпы сәттер мен өзгерістер анық айқындалып, ұлттық түсініктемелер үлкен тереңдік пен өткірлікке ие болады. Жекелеген халықтардың Ресей империясының құрамына кіруін, жекелеген аймақтардың әлеуметтік, этникалық және экономикалық дамуын ұйымдастыру, әр түрлі ұлттық қозғалыс пен арнайы бір халыққа деген ұлттық саясатты жүргізу процесі мен оның сипатын жеткілікті, толық талдау және жан-жақты зерттеу аясында ғана мүмкін. Бірақ, біз тұтастай мемлекет-империяның тарихына көз аударсақ болғаны мағлұматтармен қамтамасыз етілудің бір жақтылығын байқаймыз. Маңызды деректер «Орталықтан» шығады, соған сәйкес бір жақтылықпен боялады, ал «орыс емес жақтан» шығатын деректер сараң түрде, көбіне тарихи тар үзіктерге қатысты болады. Деректердің

КАППЕЛЕР А.

361

қай тілде жазылғандығы да мәселенің ашылуына қиындық туғызады. Мен, мысалы, тек славян және батыс еуропалық тілдерде жазылған деректерді ғана пайдалана алдым. Ресей империясының шеткері аймақтарының көпшілігінің тарихын түсіндіруде мен батыс тарихшыларының өз тілдерінде жазған арнайы зерттеулері мен орыс тілде жарияланған кеңес авторларының еңбектеріне сүйендім. Тіл мәселесінің шешілмеуі орыстық орталықтық компоненттердің қосымша түрде көбеюіне әкелді, бұл грузин, татар, бурят және белорусь есімдерінің орыстық транскрипциясында көрінді. Ресей тарихына деген орыстық орталықтық әдісті «полиэтникалық көзқарас» тұрғысына бейімдеу ұлттық феномендерді айрықша дәріптеуге әкеліп, анахроникалық асыра бағалауға жеткізуі мүмкін «Ұлттыққа дейінгі» кезеңде – Ресей үшін бұл XIX ғ. дейінгі уақыт – тілдік-этникалық ортақтық пен адал ниет сословиелік, діни, аймақтық және династиялық белгілермен салыстырғанда бағыныңқы рөл ойнады. Егер біз зерттеушілердің орталық тақырыбы етіп этникалық факторды атап көрсетсек, онда біз ұлттық тарихтың көпшілігі ұмтылатын ұлттық мағынадағы көрініске ғана бейімделген, нақты тарихтан тыс, оны кесіп қана өтетін түсінікке тап болуымыз мүмкін. Сондықтан бұл кітаптың басты міндеті Ресей империясының тарихын «ұлттық мемлекет» ретінде қарайтын орыстық орталық тұрғысына да, орыс емес халықтардың ұлттық тарихнамасындағы тар көрініске де қарсы тұратын, Ресей империясының суперұлттық, полиэтникалық сипатын айқындауға мүмкіндік беретін көзқарасты анықтау. Сонымен бірге орыс тарихнамалық әдебиетінде дұрыс бағаланбаған Ресей державасының тарихына орыс емес халықтардың қосқан үлесі лайықты түрде бағалануы керек. Сондай-ақ модернизация дәуіріне дейінгі этникалық топтардың, Ресей халықтары тарихының XIX және XX ғасырлардағы ұлттың пайда болуына дейінгі тарих ретіндегі маңызы зор. Модернизация дәуіріне қатысты да ұлттық элементтердің бағасы мен рөлін асырып жіберу қаупі бар, сол себепті әлеуметтік және ұлттық факторлар арасындағы өзара тәуелділік пен байланыс жүйесін ерекше мұқият зерттеу қажет. Маған осындай күрделі мәселенің барлығын жүйелі түрде қамтуға мүмкіндік беретін теоретикалық әдіс белгісіз. Батыс еуропалық державалардың Еуропадан тыс территорияларға жүргізген билігінің тәжірибесінен шығатын түйіндер мен қорытындыларды ресейлік аграрлық автократияға қолдана салуға негіз жоқ. Бұның еуропалық әлемдік жүйенің валлерштейндік моделіне де, шектелген уақыт диа-

362

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

позоны бар тәуелділік пен империализм теорияларына да қатысы бар. Ал, бұл-осы теориялар, еуропалық басып алушылық пен ұлттық билік тарихы туралы жалпы еңбектер Ресей империясы тарихының ерекшеліктері мен жеке тұстарын түсіну және баяндаудың кілті бола алмайды деген сөз емес. Жекелеген мәселелерді баяндау үшін «орта радиустық әрекеттегі» мысалы, Джон Армстронг жасап шығарған ұлтшылдық, мобильді диаспора деген сияқты теорияларды да пайдаландым. Кең теориялық жиынтықта алғанда, бұл кітап соңғы екі онжылдық бойы пайда болған пародигмаларға жауап та болды, әрі пән ретіндегі жетекшіліктің саясаттану мен әлеуметтанудан этнологияға өтуіне мүмкіндік берді. Терминология мәселелері әдістемелек және теориялық мәселелермен тығыз байланысқан. Батыс Еуропадағы дамыған отаршылдық моделін Ресейге ауыстыра сала алмайтындығымыз секілді, «отар», «отарлық тәуелдік» ұғымдарын егжей-тегжейлі, дәл талдамайынша, соған сәйкес жағдайларға қолдана алмаймыз. Ал, американдық зерттеулерге тән «отаршылдық», «империализм» ұғымдарының Ресей мен Кеңес Одағына сәйкес оңды-солды, жаппай қолданыла беруі мәселенің мән-жайын ашудың орнына, шатастыра түседі. «Ұлт» және «ұлттық» (ұлттық сана, ұлттық қозғалыс, ұлттар және т.б) ұғымдарын мен Еуропа мен бүкіл әлемде XVIII ғ. соңынан басталып, сонан соң бірін-бірі алмастыратын екі саты арқылы өтетін, қазіргі ұлттардың қалыптасу дәуіріне, жаңа заман кезеңіне сәйкес қолданамын. Модернизация дәуірінің алдындағы жағдай үшін, ал бұл Ресей империясының кейбір облыстарында XX ғасырға дейінгі кезең, «этникалық топ» және «этнос» (этникалық бастама, этникалық сана және т.б.) терминдерін пайдаланамын. Неміс тіліндегі «халықтық» (völkisch) түсіндірмесі арқылы саяси беделін түсірген көп мағыналы «халық» (volksbegriff) ұғымын мүмкіндігінше пайдаланудан қашамын. «Ұлттық» ұғымы, оның ағылшын тіліндегі және қазіргі неміс тіліндегі зерттеулердің бір бөлігіндегі түсіндірмесінен өзгеше, ұлттықтың барлық аспектілерін қамтитын, бәрін ұқтыратын кең нейтралды термин ретінде емес, неміс және орыс тілдерінде жайылған, ұлттық шовинистік, басқыншы идеологияны сипаттайтын тар ұғымда қолданылады.

КАППЕЛЕР А.

363

Келесі мәселе этнонимдерді қолдануға байланысты. Қазіргі ұлттарға байланысты, қабылданған атауларды олардың өткеніне де апарамыз ба, жоқ әлде, өз дәуіріне сай келетін этнонимдерді қайта қолына келтіреміз бе деген сұрақ туындайды. Бұл жерде қатал бірізділікті жүйелікті сақтау мүмкін емес, себебі біз бас айналдыратындай көп, бірнеше рет өзгерген этнонимдер мен Ресейдің жүзден аса халықтарының құбылмалы, тұрақсыз, өзіне-өзін ұқсатуы процесімен кездесеміз. Ал Кеңес дәуірінде енгізілген этнонимдерді, әдетте, мен пайдаланбаймын. Сонда, қазіргі коми бұл кітапта зыряндар (патшалық Ресейде қабылданған этноним) деп беріледі, марийліктер – черемистер және т.б. Ал егерде этностың ескі атауы, мысалы, қазақтарға байланысты, патшалық Ресейдегі «қырғыз» атауы немесе көп мағыналы «татар» атаулары түсініспеушілік тудырар болса, онда мен ескі атауларды пайдаланбаймын. Егер арнайы этноним халықтың атауы ретінде 1917 жылға дейін кең таралған болса, онда ол терминдерді қолдандым. Мысалы, украиндарды малоростар деп те, русиндар деп те, немесе «рутендер» (ескі австралиялық әдеби нұсқада – «Ruthenen») деп айтпаймын. Бессарабияның румын тілдес тұрғындарын, молдовандарды «румындар» деп анықтаймын. Көп ұлтты мемлекет ретіндегі Ресейдің қазіргі тарихы әлі күнге дейін жоқ – ол орыс тілінде де жазылмаған. Мұның басты себебі – «тар көзқарас», ел тарихын ұлттық мемлекет тарихы шеңберінен шығара алмау. Нақ осындай көзқарас қазіргі тарих ғылымының қалыптасу сәтінде үстем болды. Ағарту дәуірінде Ресейге деген, көпұлтты державаға деген қызығу жоғары болатын. Алпыстан астам этникалық топтардың өмір салты, діні, әдеті, тұрғын үйі, киімі мен басқа да көңіл аударарлары бейнеленген күйінде XVIII ғ. соңында бірнеше рет басылып шықты. Негізінен басым бөлігі Георгидің «Баяндауына» барып тірелетін «Орыстар билігінде болған әр түрлі халықтық тарихымен» («Histoire des differents peuples soumis a la domination des Russes») француз тарихшысы Левек өзінің Ресей тарихына арналған үлкен екі томдық еңбегін толықтыруды қажет деп тапты. Сондай-ақ Генрих Шторх өзінің «Ресей мемлекетінің тарихистатистикалық бейнесінде» оның көп ұлтты құрамына үлкен көңіл бөлген. Бірақ Ресей тарихына полиэтникалық принциппен қараудың кейініректе беделі түсіп, қиратылды. XIX ғ. ұлы орыс тарихшылары Карамзин, Соловьев, Ключевский және Платонов басқа елдердің басым көпшілік тарихшылары секілді, шындығына келгенде, өз ұлтының та-

364

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

рихымен айналысты. Көп ұлтты держава ретіндегі Ресей тарихы орыс тарихына айналды.

Бірінші тарау ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАР Орыстың көп ұлтты державасының тарихы 1552 жылдан, Қазанды мәскеулік Қаһарлы IV Иван патшаның жаулап алуынан басталады. Міне, ғылымдағы – Кеңес одағының іші мен сыртындағы – билеуші пікір осындай, ол орыстың ұлттық аңыздарынан қолдау алады. Бұл пікірді негіздеу үшін көптеген дәлелді ережелерді келтіруге болады: Қазан хандығын жаулап алумен бірге орыс билігінің қол астына бірінші рет өзінің жеке тарихи дәстүрі, ресми басқарушы дәулеті, қоғамдық элитасы бар, басқа тілде сөйлеп қана қоймай, тіпті орыстардан өзге, жат әлемдік дін және исламдық жоғары мәдениетке жататын жекеше мемлекеттік құрылым кірді. Екінші жағынан, этникалық тұйық және біртектіліктен көпэтникалық, Ресейге өтудің дәстүрлі мерзімін белгілеуге Москва мемлекеті мен басқа да шығыс славян княздықтары халықтарының ертеден әр түрлі, бұл халықтарға полиэтникалық және мультидіни өң беретін элементтерден құралғандығы кедергі келтіреді, себебі Ресей Федерациясының кейбір халқы ортағасырлық уақыттан бері орыс билігінде болатын. Тіпті Киев Русі деп аталатын шығыс славяндар одағының – алғашқы мемлекеттік бірлестіктің тұрғындарының құрамына финдік және балтық тілді тайпалар мен шағын да болса, скандинавиялық тектен шыққан түрік тілдес әскерлер (ерте дәуірде) варягтар болды. Тура осылайша XII ғ. Киев Русі ыдыраған кездегі алғашқы княздіктер этникалық жағынан біртектес болған жоқ. Русьтің солтүстік-шығысында, орыс тарихшысы В.О.Ключевский баяндағандай, шығыс славяндар мен финтілді тайпалардың аккультурациясы процесінде жаңа ұлыстар этникалық тобы қалыптасты. XI-XIV ғғ. Новгород қала-республикасының айналасында, шығыс славяндардың орналасқан жерінен солтүстік-батысқа қарай көптеген славян емес халық мекендеген үлкен мемлекет пайда болды. Солтүстіктің финтілді тайпаларының алғашқы тобының аясында карельдер, водь (вожандар), ижорлықтар (ингридтер) және вепстар

365

КАППЕЛЕР А.

тікелей Новгородқа бағынды. Ал ол топтан тысқары жерде әлсіз, тек алым-салық төлеумен шектелген, жанама түрдегі тәуелділік болды. Бұл топқа Қиыр солтүстіктегі финтілді саамдар, одан арырақ солтүстікшығыстағы финтілді комилер (зырандар) мен пермяктар, угротілді остяктар (ханты) және вогулдар (мансы), олардан бөлек самоедтер (ненец) жатты. Новгород солтүстік-шығыс өлкеден қарулы күштің көмегімен аңшылар мен балықшылардан алым жинап отырады. Бұл алымның басты құрамдас бөлігі бағалы терілер болды, оларды Новгород ганзейлік қалалар арқылы Батыс Еуропаға экспортқа шығарды. Сол терілер үшін, ең алдымен, бұлғын терісі үшін, орыс әскерлері мен кәсіпшілері мыңдаған километрлерге дейін, тіпті Солтүстік Оралға дейін ұмтылды.

II. СОЛТҮСТІК АЗИЯҒА ЖЫЛЖУ: СІБІРДІ ЖАУЛАП АЛУ ЖӘНЕ ИГЕРУ Қазан және Астрахань хандықтарын жаулап алғаннан соң, Мәскеу Ливон соғысының барысында өзінің Батысқа жаулау жорығын жүзеге асырып, Балтық теңізіне шықпақшы болды. 1580 жылдың басында бұл бағытта бұзып-өте ала алмаған Ресей, қайтадан үлкен күшпен, өз назарын «Алтын Орданың жерін жинауға» аударады. Астраханьнан ары қарай Далаға, Каспий және Қара теңіздеріне жол ашылды. Мәскеу князі осы бағытта ерекше саяси белсенділік көрсете бастады. Алайда, орманды белдеудің тұрғындарында ашық Даланы құрметтеу мен олардың алдындағы қорқыныш зор болатын, әскери күші-қуаты жағынан да XVIII ғасырға дейін орыстар көшпелі шабандоздардан артта қалған еді. Міне, осылайша, Қазанның құлауынан кейін Шығысқа жол ашылып жаулаудың екінші бағыты таңдап алынды. Мұнда тұрғындар аз қоныстанған Обь маңының жоғарғы жағындағы үлкен территорияны Алтын Орданың мұрагерлерінің бірі болатын сібірлік хан биледі. Қазан құлағаннан соң, ол мәскеулік патшаға бағынды, алайда бірнеше жылдан соң сібірлік жаңа хан Көшім Мәскеумен одағын бұзды. Сібірді жаулау, міне сондықтан, «Алтын Орданың жерін жинау» кезеңі

366

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

болды. Бір мезгілде Новгород пен Мәскеудің ортағасырлық Шығысқа жорығы жалғастырылды, аң терісінің соңынан қуып, солтүстік және солтүстік-шығыс тайпаларды бағындыру қатал жүргізілді, басып алу алым-салық жинаумен шектелді. Дүние жүзілік тарихи маңызы бар Сібірді жаулап алу мен меңгеру процесін біз қысқаша суреттеп, ішінен бізді қызықтыратын ресейлік көп ұлтты державаның қалыптасу аспектісін ғана бөліп қараймыз. XVI-XVII ғғ. Сібірді жайлаған этникалық топтарды олардың орналасу аймағы мен шаруашылық құрылысына байланысты екі негізгі: солтүстік және оңтүстік топтарға бөлеміз. Солтүстік тайга мен тундраның этностары қиын табиғи жағдайларда өмір сүргендіктен, оған сәйкес келетін экстенсивті шаруашылықпен айналысты. Олар ру болып өмір сүрді, ішінара ғана ірірек рулық-тайпалық қауымдастықтарға бірікті. Көшіпқонып жүретін аңшылар мен тайганың балықшылары, бұлар, ең алдымен, маньчжур тілді тунгустар мен палеоазиаттық тіл тобына жататын юкагирлер: тундра мен орманды тундраның көшпелі бұғышылары – ненецтер, эвенкілер, ал шығыста – палеоазиаттық этностар: чукча, камчадал және хоряктар. Балықшылардың, морж бен теңіз мысықтарын аулаушылардың шағын тобы ғана отырықшы болды. Климаты мен топырағы қатты суық болмайтын оңтүстік тайга мен орманды даланы мекендеуші этностар, көбінесе, отарлы мал шаруашылығымен айналысты: жылқы, ірі және ұсақ қара мал өсірді, негізінен, тайпалық құрылыста өмір сүрді. Маңызды этникалық топ – Байкал көлінің ауданында өмір сүретін моңғол тілдес буряттар. Осы оңтүстік топқа аңшылар мен балықшылардың кейбір түрік тілдес топтарымен (Алтайдағы телеуіттер немесе көбінесе татарлар деп белгіленетін шорцы) бірге орта ғасырлар кезінде-ақ Даладан Лена өзенінің орта ағысына көшкен түрік тілдес якуттарды жатқызуға болады. Олар Қиыр Солтүстікте өздерінің бақташылық-көшпелі дәстүрлерін ұстанғанымен, жарым-жартылай болса да сол жақта өмір сүруші тунгустық топтарға бейімделіп, жақындасты. Осы аталған Сібірдегі этникалық топтардың барлығы саяси жағынан нашар ұйымдастырылды: олар ұсақ бөліктерге бөлінген болатын. Жалғыз ғана ірі билеуші бірлестік – Батыс Сібір хандығы болды. Онда мал шаруашылығы мен жыртатын жер шаруашылығымен айналысып, шекаралық далалық облыстарға шоғырланған, Сібір татарларымен бірге жасақ төлеуге міндетті, аң аулаумен және балықшылықпен айналысқан угротілді хантылар мен мансилар өмір сүрді. Ислам дінін қабылдаған татарлардан өзге Сібірдің барлық этностары бақсылықты және табиғат күштерін құдайландырған діндерді ұстанды.

КАППЕЛЕР А.

367

Ресейдің Сібірге ішкерілеу бастамасы алғашқыда мемлекет тарапынан шыққан жоқ, XV ғасырдың соңынан мәскеулік үкіметтің қолдауымен орыстық Солтүстікте жартылай автономиялы «экономикалық айлақ» құрған, көбінесе тұз өндіру мен бағалы аңдар терісінің саудасымен айналысқан Строгановтар отбасының кәсіпкерлерінен шықты. Терілерді іздеу жолында Строгановтар Орал қыраттарының екінші жағындағы бағалы терілі аңдарға бай ормандарға көз тікті. Оның қызметіндегі казак отрядтарының, кейінірек ұлттық аңыздарында батыр деп дәріптелген, Ермак басқарған тобы 1581-1582 жж. Ертістің төменгі жағындағы Батыс Сібір хандығының астанасын басып алды. Әлі күнге дейін осы әскери жорықтың себептері мен нақты жағдайлары айтысты болып қалып отыр. Алғашында сасып, не істерін білмей, тоқтаңқырап барып, сонан соң Мәскеу мемлекеті батыл шабуылдарға шығып, хандықтың территориясын көптеген бекіністермен сақтап қалды (1586 ж. Тюмень, 1587 ж. Тобыл, 1604 ж. Томск негізі қаланды). Жеке бастамадан мемлекеттік әскери бастамаға өту бүкіл Сібірді жаулап алу тарихына тән болды. Бағалы терілер, елтірі аулаушы орыс «кәсіпшілері», аң ұстаушылар, қызық оқиға іздеушілер, саудагерлер, казактар мен олармен бірге жүрген, жергілікті әкімшілік жіберген қарулы топтар XVIII ғ. бірінші жартысында Сібір өзендері арқылы одан да ары – Шығысқа бет алды. Сөйте тұра, олар қазақтар мен моңғолдар билік жүргізген Далаға кіруден қашты. 6000 километрден астам жерді алып жатқан территорияны таңқаларлықтай қысқа мерзімде жаулап алудың басты ынталандырушы, қозғаушы күші бағалы тері өндіру, ең алдымен, аса бағалы бұлғын терісіне қызығушылық болды. Оңай қол жететін жерлердегі бағалы терілі аңдарды аяусыздықпен қыру оның тез жойылып кетуіне, ал бұл бірте жаңа аймақтардың көптеп игерілуіне және тұрақсыз экологиялық тепе-теңдіктің одан ары бұзылуына әкелді. Морждардың сойдақ тістері мен бағалы металдар да күткен олжа болды. Мәскеу патшасы осындай барлық олжаларға мүдделі болды да, осы бағытта тез ішкерілей қозғала берді; бекіністер салуды бұйырып, алым-салық түрінде өзіне түсетін экономикалық пайданың жоғарғы үлесін қамтамасыз етті. 1607 ж. Ресей Енисейге шықты, 1632 ж. Ленада Якутск бекінісінің қабырғасы қаланды, 1639 ж. алғашқы орыс әскери топтары Тынық мұхитқа жетіп, 1648 ж. Охотск гаванының негізгі қаланды. Осы жерден орыс бөлімдері Амур өзені бассейініне барды, бірақ бұл жерде жергілікті отырықшы халықтың қарсылығына тап болып және

368

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

маньчжурлардың қарулы күштерімен қақтығысқа түсіп, көп ұзамай кейін шегінуге мәжбүр болды. Оңтүстікті, Даланың шет жағын отарлау баяуырақ қарқынмен жүрді: 1643 жылға қарай Байкалға жетті, 1652-61 жж. Иркутск бекінісі салынады. Осы жерде де орыстар 1644 ж. бастап Қытайға өз билігін орнатқан моңғолдар мен манчжурлармен қақтығысқа түсіп, күшті әскери тойтарысқа душар болды. 1689 ж. Нерчинскіде XIX ғасырға дейін сақталған орыс-қытай шекарасының желісі орнатылды. XVIII ғ. I. жартысында орыс басқыншылығы Чукотка мен Камчатканы қамти отырып, Евразияның Қиыр солтүстікшығысына жетті. Сібір этностарының көпшілігі орыстарға табанды қарсылық көрсетті. Бұрынғы Сібір хандығының татарлары XVII ғ. басында «Аласапыран кезең» дәуірінде хантылар мен Батыс Сібірдің басқа да этностары қатысқан сепаратистік сипаттағы бірнеше ірі көтерілістерге шықты. Якуттар да, буряттар да, Солтүстік Шығыстың юкагир, чукча, камчадал және корягтары секілді Ресейге формальды түрде бағындырылғаннан кейін толқулар ұйымдастырады. Күресте күші тең болмағанымен, ұсақ топтарға бөлінгенімен, қарулану техникасы жағынан орыстардан кеш қалған Сібір этностары көптеген жағдайда бірнеше жүздеген адамдардан тұратын топтары бар Мәскеу солдаттарының аяусыз зорлық-зомбылығына ұзақ уақыт төтеп бере алмағандықтарына қарамастан, қайта-қайта жанданған Сібір этностарының қарсылығы Мәскеу үкіметінің жаңа жерлерді интеграциялаудағы саясатты абайлап жүргізуіне мәжбүр етті. Мұндай ұстамдылық негізгі мақсат – тұрақты түрде бағалы тері ясак алып тұруды қауіп-қатерге ұрындырмау үшін қажет еді. Міне, осы жағдай қарулы әдістен қалыптасқан тәртіпті сақтау кепілдігін беруге және жергілікті тайпалардың басшыларымен ынтымақтастыққа ұмтылуға әкелді. Ереже ретінде әдетте, Мәскеу жергілікті ру басылары мен тайпа көсемдерінің барлық артықшылықтарын бекітіп отырды, оларға соттың іс қарауын және ең бастысы, бағалы терілерді алым ретінде жинау түріндегі ясак жинау түрінде көрінетін жергілікті өзін-өзі басқару міндетін артып қойды. Алайда Сібір татарларынан өзге түземдік ақсүйектер өкілдері Ресей мемлекетінің мұрагерлік дворян сословиесіне қабылданбайтын. Орта Волгадағы сияқты, мұнда да қауіпсіздікті сақтау үшін орыс гарнизондары бар бекіністер қызмет етті, сондай-ақ аманатқа адамдар ұстау секілді репрессивті әдісі қолданылып, қаруға тыйым салынды. Сонымен бірге әбден тексерілген ұрымтал әдіс

КАППЕЛЕР А.

369

– жекелеген рулар мен тайпаларды біріне-бірін айдап салып, әдейі араздастыруды қолданды: орыс емес тұрғындардан құралған әскери топтардың орыстардың басқа этностарды жаулап, отарлауға көмектесу оқиғалары жиі кездесіп отырды. Ал басқалай жағдайда орыс өкіметі Сібір этностарының ішкі істері мен қарым-қатынасына араласпады. Олар өздерінің экономикалық құрылысын, өмір салтын, бақсылық сенімі мен ғибадаттарын сақтады. Орыс мемлекеті тіпті көптеген пұтқа табынушы – якуттардың XVIII ғ. басында моңғол және тибеттік миссионерлердің уағыздары мен ламаистік сенім – буддизмнің кіруіне де жол берді. Мәскеудің мұндай ұстамды, сақтықпен жүргізген саясаты Сібір воеводаларына берілетін: «орыс еместерге «қайырымдылық пен жұмсақтықпен қарауы, ясакты зорлық-зомбылықсыз, күштемей жинау қажеттігін» ескерткен ескертулерінде өз көрінісін тапты. Сонда да жергілікті әкімшілік өкілдері, сондай-ақ бағалы тері аулаушылар, көпестер, казактар мен әр түрлі авантюристер жиі-жиі бұндай нұсқауларды ұстанбады. Мәскеу алыста, ал жергілікті сыбайластар, әкімшіліктің зорлық-зомбылығы, қорқытып алу, әсіресе әйелдерді заңсыз түрде құлға айналдыру, қарақшылық пен күштеу актілері әдеттегі жайларға айналды. 1663 ж. колымалық юкагирлердің бір тобы патшаға: «Қайырымды тақсыр! Өзіңнің әскери адамдарыңмен аң өндірісімен айналысатын адамдарыңа бұдан былай біздерді, жетімдерді ренжітпеуді, тонамауды, өз тауарларын қымбаттатпауды, өздерінің қымбат тауарларын алдыру үшін міндеттеп, түрмеге отырғызып, киіз үйлерді аралап, соңғы киімдерге дейін тартып алып, әйелдеріміз бен балаларымыздан айырмауды бұйыруыңызды сұраймыз», – деп жазды. Орталық Волга бойына қарағанда сәл әлсіздеу болса да, мұнда үкіметтік саясат теориясы аймақтық іс-тәжірибемен сәйкес келіп отырды. Алғашқыда орыстардың отарлауы – Сібірге елді қоныстандыру – бекіністер мен кіші қалаларды салумен шектелсе, XVII ғ. бойы орыс шаруаларының көбісі, ең алдымен, гарнизонды нанмен қамтамасыз ету үшін Сібірге қоныс аударды. Сөйтіп, XVIII ғ. басында орыстар сан жағынан Сібірдің орыс емес тұрғындарынан асып түсе бастады. Алайда орыс шаруалары тек қана Батыс Сібірдің оңтүстігіндегі құнарлы қара топырақты белдеуінде шоғырланды. Бұл аймақ сол уақытқа дейін Ресей мемлекетіне кіргізілген болатын. Ал Солтүстік пен Шығыстағы үлкен территориялар аңшылардан, балықшылардан, бұғышылар мен бақташы-көшпенділерден тұратын саны шағын тұрғындармен бірге бекіністер мен әкімшілік орталықтарға әлсіз

370

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тартылып, экономикалық тұрғыдан езгіге түсті: олардан кейінгі, анағұрлым тереңірек әлеуметтік және мәдени-діни интеграциясы алғашқы кездері есепке алынбады. XVIII ғ. орыс мемлекеті Орта Волга бойындағы секілді, Сібірде орыс емес тұрғындарды қосуға өз күшін белсендірді. Алайда, православтық шіркеудің миссионерлік қызметінің Орта Волга бойына қарағанда Сібірді ертерек қамтығанына қарамастан, аңшылардың, балықшылардың, көшпелі-малшылардың ресейлік қоғамға әлеуметтік интеграциясы туралы сөз де болған жоқ. 1706 және 1710 жылдары-ақ I Петр Сібірдің жаңа архипископына материалдық тұрғыдан азғырудың көмегімен, тіпті керек болса, күш қолдану арқылы остяктар мен вогулдарды (хантылар мен мансилар) шоқындыруды бұйырған болатын. Олардың табанды қарсылығына қарамастан, бұл угротілді этностардың екеуі де православиеге кіргізілді. 1731 ж. Иркутск қаласында шіркеу эпархиясы құрылғаннан кейін, көптеген якуттар, тунгустар мен солтүстік-батыс буряттар, сондай-ақ чукчалар мен коряктар келесі онжылдықтарда осындай әдістермен христиандыққа кіргізілді. Якуттардың бір аңызында былай дейді: «Осы уақыттан бастап солтүстік қаладан священниктер келе бастады. Олар барлық жерлерді аралап адамдарды бір жерге жинап, төбелерінен су құйып шоқындырды және оларға орыс есімдерін берді. Сонда ұзын бұрымды батыл ерлер жылап, бастарын иді; жігерлілерінің кейбіреулері өзен жағалауына қашпақ болып әрекеттенді». Алайда Сібірді зорлап христиандандыру Орталық Волга бойына қарағанда анағұрлым формалды сипатта болды және орыс емес этностар өздерінің діни сенімінде қалды, ал әлеуметтік қатынастары бақсылықтың әсерінде болды. Сібірді Мәскеу мемлекетіне қосуда тікелей емес, басқарудың орталықтың қатал әскери, әкімшілік және экономикалық байланысы орнатылған әдісі мен Орта Волга бойында Мәскеу қолданған, Новгородтың саясатына сай келетін модельдері байланысып, араласып жатты. Орталық билік Сібірді Қазан хандығымен біртұтас қарастырып, Сібірді Мәскеулік әкімшіліктің Қазан приказына бағындырды, 1637 ж. ғана Сібір үшін Сібір приказы деп аталатын канцелярия ашылды. Кейде орыстардың Сібірді жаулап алуын американдықтардың батысты жаулауымен салыстырады, шынында да, ұқсастық байқалады. Дүние жүзілік тарихи маңызы бар осы екі процесті баяндауларда ұқсас формалар мен бейнелер беріледі: жабайы Шығысты игеру сияқты жабайы Батысты игеруді еуропалық қоныс аударушылардың мұрагерлері

371

КАППЕЛЕР А.

– болашақ ұрпақ қалыпты да заңды деп таныстырып, батырлық деп бағалап ақтап алды. Қарудың, арақ пен эпидемиялардың арқасында, дәстүрлі өмір салты мен тәртібі қиратылған жергілікті этностарға қатысты қаталдық, сондай-ақ табиғатты хайуандықпен қанау (мыс, бағалы терілі аңдар мен бизондарды қыру) көп уақытқа дейін есепке алынбады. Бұл мәселе әлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ, оған куә ретінде, ең алдымен, табиғи газ бен мұнайлы жер бөліктерін өндіру кезінде табиғатқа жасалған зияндық, жергілікті халықтың басынан өткізіп жатқан дағдарысы жайлы Ресейде (Америкада да) өткізіліп жүрген айтыссөздерді жатқызамыз. Алайда Солтүстік Америка мен Сібірдің географиялық өзгешеліктерімен санаспасақ болмайды. Бұл тұрғыдан алғанда, Сібірді Канадамен салыстырғанның жөні бар. Сондай-ақ мұхиттың ар жағына қоныс аударған еуропалықтардың тарихи дәстүрлері көптеген ғасырлар бойы Сібір этностарымен байланысы бар орыстардың тарихи дәстүрінен өзгешеленеді. Сол себепті, Америкаға қарағанда, Сібірде еуропалықтар мен еуропалық емес аңшылар мен көшпелілер арасында онша қатал емес, «адамшылығы молдау» байланыстың моделі қалыптасты деу айтысты мәселе болып табылады.

ІІІ. ҚАДАМДАП – ДАЛАҒА ЕНУ Сібірдің жаңа орманды аймақтарын орыстардың жаулап алуы бірте-бірте жүргіліп Киев Русінен бергі шығыс славяндық дәстүрге арқа сүйеді. Қара және Каспий теңіздерінен солтүстікке қарай созылған жазық, ормансыз Дала орыстар үшін жат, жау, қорқыныш тудыратын территория болды: казактар мен мәскеулік әскери адамдар өз бекіністерін өзен жағалауларына ғана орнатуға шешілетін. Даланың орыстарға тән өмір сүретін жерлері жайлы XIX ғасырдағы өлеңдер мен көркем әдебиеттерде айтыла бастады. Оған дейін Дала көшпелі шабандоздарға тиесілі болатын. Олардың үлкен кеңістікте маусым сайын орын ауыстыруға бейімделген, жайылымды шаруашылыққа негізделген өмір сүру салты далалық аймақтың табиғи жағдайларына сәйкес келетін. Көшпелі шабандоздардың жоғарғы әскери өнері мен туыстық, рулық қатынастарға негіздел-

372

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ген, орталықтанбаған, тұрақсыз әлеуметтік – саяси құрылысы да осы жағдайларға сай келетін. Олардың ертеден шығыс славяндармен орнатылған тығыз байланысы, бір жағынан далалық көшпенділердің қарақшылық, тонаушылық шапқыншылығы түрінде көрінсе, екінші жағынан экономикалық өзара байланыстың тығыз дамуынан көрінді. Қазан және Астрахань хандықтарының Волгадағы жаулап алулары Мәскеудің Далаға елеулі әсер ете алатынындай және Алтын Ордаға мұрагер болу жолындағы күресте белсенді рөл ойнайтындай стратегиялық позицияны ұстануына мүмкіндігін берді. Бірақ Мәскеу бұл жерде әскери күші жағынан басымдылыққа жете алмады, себебі орыс әскерлері XVI-XVII ғғ. салт атты көшпелілер деңгейіне жете алмаған болатын. Сол себепті, Мәскеу патшасы Даладағы өз позициясын біртіндеп нығайту үшін, ең алдымен, саяси құралдарды пайдаланды. Көшпелілермен орнатылған дипломатиялық қатынастар «далалық саясаттың» дәстүрлі үлгілеріне бейімделді. Ал бұл жеке одақ – коалицияның алым-салық алу түріндегі тәуелділікті орнатуға және территорияларды жаулау түрінде емес, жергілікті-таққа өзінің адамдарын отырғызып, оған билікті беру түрінде көрінді. Уақыт өте Мәскеу Алтын Орданың мұрагері ретінде өз позициясын нығайта берді. Бұған Еуропа мен Азияның ескі сауда жолының маңызын жойған Ұлы географиялық жаңалықтардың нәтижесінде Даланың экономикалық жағынан құлдырауы себеп болды.

БАШҚҰРТТАР Қазанды жаулап алғаннан кейін Мәскеу мемлекеті бір бөлігі хан билігінде болған башқұрттармен тығыз байланыста болды. Кама мен Жайық өзендерінің арасындағы оңтүстік Оралды мекендеген түрік тілдес мұсылман-башқұрттар «таза» далалық көшпелілер емес-тін. Солтүстік пен Орал тауларындағы кейбір башқұрт тайпалары ормандарда өмір сүрді, аң, балық аулаумен, ормандағы ара шаруалығымен, ал батыста егін егумен айналысты. Оңтүстік пен шығыстағы көпшілік башқұрттар орманды-далалы және далалы аудандардағы көшпелі және жартылай көшпелі малшылар болды. Әлеуметтік ұйымына келсек, башқұрттар руларға (туыстық) және тайпаларға бөлініп, олардың арасындағы анық жіктік бөлінісімен ерекшеленді. Басқа да салт атты көшпелілер секілді, олар күші жағынан отырықшы тұрғындардың әскерінен асып түсіп, әлсін-әлсін шекаралық орыс жерлеріне

КАППЕЛЕР А.

373

қарақшылық шапқындар жасап отырды. Алтын Ордаға кірген басқа көшпелілерге қарағанда, башқұрттар саяси тұтас құрылым құрған жоқ, олар солтүстікте Қазан және Сібір хандықтарымен, оңтүстікте ноғай татарларының ордасымен және қазақтармен тығыз қарым-қатынаста болды. Қазанды жаулап алғаннан кейін башқұрттардың кейбір топтары мәскеулік билеушіге бағынды. Бірақ бағынуға байланысты оларға патшаның қойған талабы көпке дейін жүзеге асқан жоқ. Солтүстік Башқұртстандағы Уфа бекінісінің негізі 1586 ж. қаланғанымен, XVII ғ. ортасында ғана башқұрттар мекендеген территорияның солтүстікшығыс шетінде «башқұрттар мен қалмақтардан қорғану үшін» Кама бойындағы бекіністер шебі салынды. Сонда да башқұрттарды билеу тұрақты болмады: жекелеген тайпа көсемдері мәскеулік қызметтерге тұрды, олардың солтүстік пен Уфа бекінісіне жақын жердегі кейбір топтары патшаға шағын ясак төледі. Сондықтан XVI ғ. II жартысынан деп мерзімі көрсетілетін, кеңес ғылымында башқұрттардың Ресейге «өз еркімен қосылуы» дейтін ұғымның күмәнділігі анық. Тек, XVII ғ. II жартысы және XVIII ғ. басында мемлекет башқұрттардан жүйелі түрде алым-салық алып, оларды қызмет етуге міндеттеді. Осы кезде Орта Волга бойынан татар, мордва, чуваш, марийліктер мен орыстардың көпшілігі Орталық және Оңтүстік Оралға ішкерілей еніп, бұрынғы башқұрт жайылымдарына егінші-шаруалар ретінде отырықшылана берді, сөйтіп, башқұрттар XVIII ғ. бойында өздерінің ата заманнан мекендеген жерінде азшылыққа айналды. Бірақ көптеген башқұрт ақсүйектерінің осында көшіп келген орыс емес, ясак төлеуші қоныстанушылардың көпшілігін өздеріне тәуелді еткені де рас. Оларды орыс деректерінде тептярлар мен соқа бастылар деп атады. Отырықшы диқандар мен көшпелілер арасында жерді бөлу мәселесіне байланысты жанжалдар жиі болып тұрды. Бірте-бірте өсе бастаған мемлекеттік қысыммен бірге бұл оқиғалар 1662-1664, 16781682, 1705-1710 жылдардағы, көбіне орыс қоныстанушыларына қарсы бағытталған, башқұрт қарулы көтерілістерінің басты себебін және тарихи мәнін құрады. Ресей мемлекеті бұл көтерілістерге қамшылау (аманатқа адам ұстау) мен арбау (мысалы, жерге иелік құқығына кепілдік беру) саясатымен жауап берді. Башқұрттарды бағындыру XVIII ғ. 30-жылдарына қарай аяқталды. Ол уақытқа қарай жағдай өзгерген болатын. I Петрдің реформалары арқасында әскері күшейген мемлекет өзінің шеткері

374

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

аймақтарындағы ресурстарды түгендеп, пайдалануды жүйелі саясатқа айналдырады. Оңтүстік Оралдың башқұрттар мекендеген құнарлы жерлері мен жер қойнауында жасырылған қазынасы Ресей мемлекетін қызықтырды және мүддесіне айналды. 1734 ж. басталған Орынбор экспедициясына сол кезде Ортаазиялық болашаққа жол ашқан, қазақтармен жаңа қарым-қатынас тікелей себеп болды. 1735-1740 жж. Еділдегі Самарадан Жайықтағы негізі қайта қаланған Орынбор бекінісі арасында созылған шекаралық шеп башқұрттарды Даладан бөліп тастады. Бұған жауап ретінде башқұрттар бірнеше күшті қарулы көтерілістер жасады, бірақ оларды бес жылға созылған қатыгез соғыстың нәтижесінде, осы жерлерге қоныстанған орыс емес, ясак төлеуші адамдардың көмегімен, орыс әскерлері басып-жаншыды. Кейінгі он жылдықтарда башқұрт көтерілістері қайта жанданғанымен, Оңтүстік Орал Ресейдің әскери бақылауында болды. Әкімшілік жағынан да Ресей империясының құрамына кіргізілді. Бұдан кейінгі бірігу тексерілген, сенімді үлгілер бойынша жүргізілді: башқұрт элитасының орыстардың соғыс жорықтарының құрбаны болмаған бөлігі мен мұнда Орта Волга бойынан қоныс аударған татар мишарлары (мешеряктар) өздерінің меншіктері мен артықшылықтарына деген құқықтарын растатып алды, сондай-ақ олар Ресейдің әскери қызметіне, атты әскерге (кавалерияға) қабылданды. Олардың негізгі көпшілігі бұрынғыдай, қоныстанған басқа этникалық топтарға қарағанда аздау болса да, ясак төледі. Ал орыс емес тептярлар мен соқа бастылар орыс мемлекеттік шаруаларынан аздау төледі. Жеке меншік құқығына ешкім тиіспейтініне кепілдік алғанымен, башқұрт жерлері айналасындағы жанжалдар бұдан кейін де өрбіп отырды, сөйтіп, башқұрттар мекендеген жерлерде этникалық және әлеуметтік тұрғыдағы жарылғыш материалдар жиналып қалды. Қазан хандығындағы орыс емес тұрғындарға қарағанда башқұрттар XVIII ғасырда да, XIX ғ. бірінші жартысында да ресейлік мемлекеттің құрамына біріктірілмей, өзіндік ерекше жағдайын сақтады. XVIII ғ. соңында мишарлармен бірге олар орыс казактары секілді, олар жалпы бағынбай, ерекше әскери статусқа ие болды, өздерінің басқармалары бар, тұрақты емес «башқұрт әскеріне» біріктірілді. Олар Орынбор шекарасында қызмет етті; 1806-1813 жж. аралығында Батыстағы әскери жорықтарға қатысты.

375

КАППЕЛЕР А.

НОҒАЙ ТАТАРЛАРЫ 1556 ж. Астраханды жаулап алғаннан соң Мәскеу мемлекеті Даланың қақ ортасынан қолдау тірегіне ие болды. Мұнда исламды ұстанған түрік тілдес «Үлкен Орданың» мұрагерлері, Волга мен Арал теңізі аралығындағы Алтын Орданың орталық жеріне билік жүргізген ноғай татарлары көшіп жүрді. Бұлар ірі отарлары, үйірлері бар кәдімгі көшпелі шабандоздар болатын болды; олар маусымдық орын ауыстыруларға негізделген үлкен территорияларда отарлы мал шаруашылығымен айналысты, жекелеген туыстық, тайпалық бірлестіктерге аздап ұжымдасқан: кейде бір немесе бірнеше ордаларға біріккен еді. Мәскеулік жаулап алулардан кейін тұрақсызданып, әлсіреген ноғай қауымдастығы үш ордаға ыдырады. «Кіші Орда» Еділден ары өтіп, Қырым ханына бағынды; екінші орда шығыста қазақтарға кірігіп кетті, ал орталықтағы «Үлкен Орданы» жекелеген әулеттердің билік үшін күресі әлсіретті. Мәскеу XV ғ. соңынан ноғай татарларымен тығыз дипломатиялық және сауда қатынастарын орнатқан болатын. Еділдік халықтарды жаулағаннан кейін ноғайлар Мәскеу мемлекетінің тікелей көршілеріне айналып, оларға экономикалық тәуелділікке түсті. Мәскеу ноғай татарларының бәсекелесуші әулеттерін біріне-бірін айдап салып отырды. 1557 ж. князь Исмаил патшаға адалдығы туралы ант берді, мұны Мәскеуде бағынғандық деп түсінді. Ноғай татарлары орыс әскерінде жалдамалылар болып қызмет атқарды, кейбір ақсүйектер патшаға қызметке тұрды, олардың ішінде Юсуповтар княздығы әулетінің басшылары болды. Юсуповтар жоғарғы Еділ бойынан мыңдаған орыс шаруалары бар үлкен жер иеліктеріне ие болды. Бәрібір Мәскеудің ноғай татарларына қатынасы тұрақсыз болды. XVI ғ. соңында Мәскеу аманатқа адамдарды алып, 1600 ж. өз адамы болып табылатын князьді таққа отырғызғанымен, жекелеген әулеттер қайта-қайта тәуелділік шырмауынан шығып кетіп отырды. Сонымен, ноғайлық Үлкен Орда әлсін-әлсін Мәскеу протекторатының астында болғанымен, XVII ғасырда да тәуелсіз болатын. Ноғайлық Үлкен Орданың ішкі дағдарысы мен түпкілікті ыдырауы Еділден шығысқа қарай далалы жерлерді қалмақтар жаулап алған кезде 1630 жылдары жүзеге асты. Ноғай татарлары Еділден өтіп, Кубань мен Днепрдің аралығындағы далада ордаға қайта бірікті. Олар Қырым ханының билігін таныды. Сол арқылы ноғай татарлары Қара теңізден солтүстікке қараған кеңістіктегі соңғы шабандоз – көшпенділер болды.

376

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ҚАЛМАҚТАР Қалмақтардың Еділге дейін жылжуы гұндар бастаған және өзінің шарықтау шегіне Моңғол империясы кезінде жеткен Орталық-Азия көшпелілерінің Батысқа шапқыншылығының соңғы толқыны болды. Қалмақтар, батыс моңғол тайпалары шығыс моңғолдар мен қазақтардың ығыстыруынан кейін, XVII ғ. бірінші он жылдығында бірнеше кезеңмен оңтүстік-батысқа жылжып, Каспий теңізінен солтүстікке қарай орналасқан даланы мекендеді. Қалмақтардың «ноғай татарлары» секілді, «таза» бақташы-көшпелілері және қорқыныш тудыратындай тәртіпті әскерлері болды. Қалмақтар «тойшы» басқарған рулық одақ және ірі ордаға немесе тайпаларға (ұлыстарға) бірікті. Басқа моңғолдар секілді қалмақтар ламаистер болды, олар монастырлар (хурулдар) салды, Тибетпен қатынасты сақтады. Өз жазбаларындағы қайта жасалған батыс моңғолдық алфавитті пайдаланады. Сол арқылы олар Еуропаның оңтүстік-шығыс шетінде буддизмнің сыртқы форпостысы, далалық түрік тілдес ислам әлеміндегі бөтен дене болды. Мәскеу мемлекеті ертеден-ақ қалмақтарды өзіне байламақ болды. 1655 ж. қалмақ ханын адалдық антымен бекітіп, тіпті бірікпекші болады: «Ұлыстағы барлық адамдардың атымен, Ұлы билеуші патша мен Ұлы князь Алексей Михайловичтің мәңгілік айтқанын тыңдаушысы екендігімізді айтамыз», – деп ант береді. Москва үкіметі тарапынан және кеңес тарихнамасының көзқарасы бойынша, қалмақтар сол арқылы патшаның қол астына кірді. Ал олардың өздері бұл актіні далалық саясат тұрғынан алғандағы ерікті әскери одақ деп қарады. Мәскеу оңтүстіктегі қалқан ретінде және қырым татарларына қарсы қосымша әскери топ ретінде күшті әскерге мұқтаж болғандықтан, қалмақ элитасына әрдайым сыйлықтар тартып, өздерінің сауда артықшылықтарын сақтауға рұқсат етті. Қалмақтар әлсін-әлсін Мәскеуге аманатқа адамдар бергенімен, Далаға бақылау жасау туралы ойлауы мүмкін емес еді. Қалмақ хандығының тәуелсіз болғандығын адалдыққа ант берудің жиі қалпына келтіру фактілерінен байқаймыз. Аюке ханның (16701724 жж.) тұсында Еділ қалмақтары өздерінің саяси және әскери құдіретінің шыңына жетті. Олар Осман империясы мен Қытаймен байланысты дамытқанына қарамастан, Ресеймен мызғымас одақ құрды, ал Ұлы Петрдің кезінде қалмақтар далалық аймақтағы «тәртіп күштері» ретінде қызмет етті. Мысалы, башқұрттардың көтерілісін басып-жаншығанда, және қосалқы әскер ретінде Солтүстік және Парсы соғыстарына қатысқанда.

377

КАППЕЛЕР А.

Аюке хан қайтыс болғаннан кейінгі онжылдықтарда, орыстардың қалмақтарға қысымы күшейді. Оның мұрагерлерін Мәскеу тағайындады және олар өз балаларын аманат ретінде жіберуге тиіс болды. Астрахандық губернаторлар хандықтың ішкі істеріне араласты: орыс украины және неміс шаруа-егіншілері қалмақ жайылымдарына қоныстанды, сөйтіп, бірте-бірте қалмақтардың көшпелі шаруашылығы күйреді. Қалмақтардың өз жерлері мен өздерінің бұрынғы қақтығыстарын қорғамақшы әрекеттері ешбір табыс әкелмеді, сол себепті қалмақтардың өздерінің ескі отанына қайтуға деген даярлығы өсті. Кейінірек, батыс моңғолдарға қирата соққы берген Қытай қалмақтарға Жонғарияның адамсыз қалған жайылымдықтарын иемденуді ұсынған кезде, олардың үштен екісі осы үндеуді қолданды. 1771 ж. Обашы бастаған 100000 аса қалмақтар Шығысқа аттанды, бірақ олардың аз бөлігі ғана мақсатына жетті, қалғаны қазақтар мен қырғыздардан қырылып, даланың құрбандары болды. Ал Каспий теңізінен солтүстікке, Еділден батысқа қарай орналасқан далада қалып қойған аз бөлігі Ресей державасының басқаруына кіруге тиісті болды. Хандық жойылды, әрбір ұлыс астрахандық губернаторға бағындырылды, ал батысырақ орналасқан қалмақтар Дон казактарының әскерінің құрамына кірді. Көшпелі қалмақтар ресейлік қоғаммен бірігіп кетпеді, олар XIX ғ. да өздеріне тән дәстүрлі әлеуметтік-саяси құрылыс пен тәртіпті сақтады. Алайда олардың автономиясы мен оларға тән жайылымдық территориясы бірте-бірте қысқара берді.

ҚЫРЫМ ТАТАРЛАРЫ XVI ғ. бірінші жартысында Алтын Орданың мұрасы үшін күресте Мәскеумен тайталасқан мемлекеттер мен күштерден XVIII ғ. тек Қырым хандығы ғана ресейлік биліктің қол астына түспеген еді. Түрік тілдес, ислам дінін уағыздаушы қырым татарлары өздерінің көрнекті әскери жеке ұйымдастырушылық қасиеті мен тылдағы қорғанышы – Осман империясының көрсетіп отырған қолдауының арқасында Қырым теңізінен солтүстікке қараған үлкен далалық территорияға билік жүргізді. XV ғ. соңында түрік османдары Қырымдағы ірі генуялық Кафу сауда қаласы мен басқа да бекіністерін (ішінде Дон сағасындағы Тану (Азов) бар) басып ала отырып, бүкіл Қара теңіз жағалауларын өз бақылауына алды.

378

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қырым хандығы XVII ғ. дейін үлкен кеңістік пен даладағы дербес ірі держава рөлін сақтай отырып, өз жағынан өте қатты болмаса да осман империясына тәуелділікте болды. Қырым татарлары және олармен одақ құрған ноғай татарлары далалық шекараға жақын орналасқан отырықшы шығыс славяндарға тұрақты түрде шапқыншылық жасап отырды. Шапқыншылыққа қатысушылар бұл шаруалардың мүлкін тонап, қораларында түк қалдырмай, құлдыққа сату үшін мыңдап тұтқынға алып кетті. Мәскеумен жанжалдасқан соң, Қырым татарларының әскери тобы 1521 ж. бастап Ресейдің ішкі аудандарына да тиісе бастады, ал 1571 ж. тіпті Мәскеуді өртейді. Қырым хандығы Польша – Литва мен Мәскеуден алым жинап отырды және осы арқылы өзінің Алтын Орданың мұрагері деген талабын көрсетті. Сол себепті, орыс әдебиетінде қырым татарларының пайда табу мен өлтіруді, өздерінің жабайылығынан бейбіт христиан халықтарын қырып, құлдыққа айналдырып қинауды аңсаушы қатал қатігез қарақшы ретінде көрінуі таң қаларлықтай жайт емес. Түріккөшпелілердің орыстардың жауы екендігі туралы түсінік XX ғ. дейін сақталды, тіпті Екінші дүние жүзілік соғыстың соңында нақ сол қырым татарлары мен қалмақтардың Азияға депортацияланған халықтың ішінде болуы да кездейсоқ емес. Отырықшы қауымдастықтардың әдетте көшпелілер бейнесінің бір жақты, осындай кейіппен көрінуін кейбір зерттеушілер, мысалы, американдық тарихшы Алан Фишер сынға алады. Қырым хандығы XV ғ. бастап әлеуметтік және саяси біртектескен, экономикасы мен мәдениеті жоғары дамыған, көшпелілік пен отырықшылық дәстүрлері біріктіріліп, полиэтникалық держава болды. Шыңғысханнан тараған Кирейлер әулеті мен татар ақсүйектерінің туыстық топтары Қырым түбегімен бірге Қара теңізден солтүстік пен шығысқа жайылған барлық даланы қамтыған үлкен территорияда билік жүргізді. Хандықтың тұрғындарына қырым татарларымен бірге, отырықшылық өмір салтына көше бастаған, континенталды далаларда көшіп-қонған ноғай татарлары мен татарлардан бөлек армяндардан, көпшілігі татар тілді гректер мен түрік тілдес иудейлерден (қырымшақтар мен қараймдар) тұратын Қырымның отырықшы қала халқы жатты. Экономикасы көшпелі мал шаруашылығы мен егін егумен және шарап жасаумен астасып жатты, сондай-ақ балық, мал саудасы және әшекей бұйымдар саудасы қарқынмен жүріп жатты. Хандықтағы халықтың ислам емес топтары моңғол және осман дәстүрлеріне сай, қуғынға ұшыраған жоқ, бірақ артығырақ мөлшерде

КАППЕЛЕР А.

379

алым-салық төлеуге мәжбүр болды. Қырымда татар мәдениеті, әдебиеті, тарихнама, архитектура мен білім берудің исламдық жүйесі гүлдену кезінде еді. Алайда XVIII ғасырда Қырым хандығы өз тарихының жоғарғы кезеңінен өтіп кеткен болатын. Экономикадағы дағдарыс, ішкі жанжалдар әлеуметтік және саяси тұрақтылықты шайқап, сұлтанға тәуелділік күшейе түсті. Ресейдің қырым татарларына қарым-қатынасы оның Осман империясына қатынасымен анықталды. Ұлы Петр дәуірінен кейін Ресей мұнда шабуылға шығып, Балтық теңізіне жарып өтуімен бірге, Қара теңізге шығу жолын да қамтамасыз етпек болды. Дала арқылы жүргізілген бірнеше сәтсіз жорықтардан кейін Ресей XVIII ғасыр бойы әскери үстемдікке қол жеткізді. Бұл ресейлік әскерлердің қырым татарларының күл-талқанын шығарып, біраз уақытқа Қырымға кіруіне мүмкіндік берген 1736-39 жж. соғыс кезінде көрінді. Алайда османдарды Қара теңіздің солтүстік жағалауларынан ысырған 1768-74 жж. орыс-түрік соғысы күш-арасалмағындағы күрт өзгерісті түбегейлі анықтады. Сонымен бірге, Қырым хандығы құдіретті Ресей империясымен бетпе-бет қалды. Қырымды басып алу Алтын Орданың бұрынғы мұрагерлерін Ресей құрамына кіргізген процестерге сәйкес келетін, бірақ бірінен соң бірі жылдам қарқынмен жүрген үш кезеңде жүзеге асты. 1771 ж. Қырым басып алынды, Қырым хандығындағы Османдық протекторат орыс протектораттығымен ауыстырылды, бірақ әлі де «ерікті және ешкімге тәуелді емес облыс» ретінде хандықтың өмір сүруіне кепілдік берілді. Төрт жылдан кейін Ресей Қырым тағына бірқатар айырмашылықтарды жоюшы реформалар жүргізген жаңа ханды отырғызды. Татар ақсүйектері бұған өз қарсылығын білдірген кезде, Екінші Екатерина орыс армиясына қайта шабуыл жасау бұйрығын берді де, 1783 жылы соңғы хан тағынан тайдырылды. Сонымен бірге, Қырым хандығы өз автономиясынан айырылып, Ресей империясының құрамына кіргізіледі. Қырым қалаларында тұрған гректер мен армяндардың көпшілігі бірнеше жыл бұрын Азов теңізінен солтүстіктегі облысқа көшіріліп, Мариупол мен Жаңа Нахичеванда өз колонияларын негіздеген болатын. Қырым хандығын жаулап алу барысында Ресей көшпелі ноғай татарларын қырым-татарлық билеуші басшы топтарға қарсы шебер пайдаланып, көптеген ноғайлықтар Кавказдан солтүстікке қарай орналасқан Кубан маңындағы облыстарға қоныстанған болатын. Осыған байланысты Қара теңізден солтүстікке қарайғы, ноғай татарларының өмір сүрген кеңістігі болған дала орыс,

380

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

украин және шетелдік шаруалардың қоныстануы үшін босап қалды. Ресейдің қол астына түскен Кавказдың солтүстігіндегі далалардағы ноғай татарларының көпшілігі XIX ғасырға дейін өздерінің көшпелі өмір салтын сақтады. Олардың бір бөлігі Солтүстік Қара теңіз бойындағы далаларға қайтып келіп, бірте-бірте отырықшы өмір салтына көшті; ноғай татарларының осы үлкен бөлігі Қырым соғысынан кейін Түркияға эмиграцияға кетті. Ресейге Қырым хандығын қосу кезінде пайдаланған әдістер алғашында бұдан екі ғасыр бұрын Қазан хандығын бағындырған кезде қолданған әдістерге сәйкес болды. Соғыс акциялары мен әкімшілікті біріктіруден кейін Петербург қырым татарларын өте абай саясатпен өзіне тартпақшы болды. 1783 ж. 8 сәуірде жарияланған басып алу туралы Манифестте: «Өз атымыздан және біздің тақтың мұрагерлері атынан, оларды өзімізді табиғи қол астымыздағылардай ұстауға, олардың өздері мен мүліктерін, храмдары мен табиғи сенімін күзету мен қорғауға... кейінірек олардың әрқайсысына өз жағдайларына сәйкес Ресейде қолданылатын құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануға берік және бұлжытпай орындауға уәде береміз», – деп жазды. Хандықты басқару құрылымы бұрынғы түрінде сақталып, Ресей губернаторлығына бағындырылды. Жер иелігі мен артықшылықтарының сақталынатынына құқықтық тұрғыдан кепілдікке ие болған татарлардың билеуші топтарымен Ресей шенеуніктері ынтымақтастықта болды. Олардың Ресей императорына қызмет атқаруына немесе жергілікті басқаруға қатысуына мүмкіндік берілді. Мұсылмандық татар билеушілері де далалық мемлекеттердің элиталарынан өзгеше, бірақ отырықшы қазан татарлары сияқты, Империяның мұрагерлікке берілетін дворяндық сословиесіне енгізілді. Алайда ол үшін татар ақсүйектері өздерінің шыққан тегін көрсететін дәлелдер көрсету керек еді, ал бұл көбінесе олардың дворяндық құқықтарға ие болуына кедергі жасайтын. Татар шаруалары да өздерінің жер иеліктерін және помещиктерге крепостнойлық кіріптарлыққа түскен мемлекеттік шаруалардан бөлек ерікті деген өз статусын сақтап қалды. Ағартушы абсолютизм кезінде исламға төзу қалыпты жағдай болатын. Билік исламдық діни адамдармен ынтымақтастықтың барлық түрлерін іздеді, оларға өздерінің жер иеліктеріне (вакуфтық жерлерге) құқығының сақталатынына кепілдік беріп, Шығыстағы секілді «Тавриялық Мұсылмандық Діни басқарма» арқылы мемлекеттік бюрократияға біріктірді және сол арқылы оның қызметін бақылап, өз мүддесіне пайдалана алды.

381

КАППЕЛЕР А.

Мұндай жұмсақ және прагматиктік саясат табысты болды. Қырым татарлары жүздеген жылдармен есептелетін мемлекеттілігінен айрылғанымен, олардың орыс билігіне қарсылығы бірде-бір рет қарулы көтеріліске жалғасқан жоқ. Шындығында 1780 жж. бірнеше мыңдаған қырым татарлары «аяқпен қарсылық көрсетіп», Осман империясына көшіп кетті. Мұндай эмиграциялық қозғалыс келесі онжылдықтарда өз жалғасын тауып, Қырым соғысы мен соғыстан кейінгі жылдары өз апогейіне жетуі керек еді. Нәтижесінде 1783-1860 жж. аралығындағы қырым татарларының жартысынан көпшілігі өз отанын тастап кетті. Ал, XIX ғ. басынан бастап Қырымға шығыс славяндық шаруалар мен шетелдік колонистер қоныстандырылғандықтан, ғасыр ортасына қарай түбекте татарлар азшылық топқа айналды. Ресей үкіметі Қырымды отарлауды, енді қуатты түрде жеделдетті, татарлар болса өз елінің бөліктерінен айырылды. Бірте-бірте әкімшіліктік бірігу де қаталдау бола бастады, барлық басқару функциялары орыс әкімшілігінің қолына көшті. Қырым татарлары қалалардан да қуғындалды. Қырым татарлары өздерінің әлеуметтік тәртібі мен мәдени – діни ұқсастығын сақтай алғанымен, XIX ғ. ортасына қарай олар саяси, демографиялық және экономикалық күші әлсіз жағдайға түсті, татар билеушілерінің соңғы тәуелсіз мұрагерлері ресейдің үшінші разрядты қол астындағыларына айналды.

IV. ДАЛАНЫ ИГЕРУ: КАЗАКТАР МЕН НЕМІС КОЛОНИСТЕРІ Башқұрттарды түпкілікті бағындыру, Қалмақ хандығын жою және Қырым хандығын басып алу ертеден көшпелілердің иеліктерінде болып келген Каспий мен Қара теңіздің солтүстігіндегі құнарлы далалық жерлерге шаруалардың қоныстануына мүмкіндік берді. Шығыс славяндық казактар XVI ғ. бастап-ақ Далаға ішкерілеген болатын, бірақ олар өзен жағалауларына ғана қоныстанған-тын. Казактар Даламен шекаралас аймақта шығыс славяндардық татарлар мен басқа да этникалық элементтермен араласуынан пайда болғанымен, XVII ғ. бастап олар тек православтар болды, ал этникалық жағынан орыстар мен украиндар болды.

382

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бұл жерде әңгіме орыс казактары туралы болады. XVI ғ. бастап Дон, Еділ, Жайық және Терекке отырықшыланған казактар, ең алдымен, алым-салықтың ауыртпалығы мен крепостниктік салттың күшейе бастауынан Даланың шетіне қашқан орыс және украин казактарынан тұрды. Алғашында олар өздерін мемлекет пен помещиктерден қауіпсіз сезінді. Казактар өзен жағалауларында орналасқан, бекітілген лагерлерде тұрып, балық аулаумен, аңшылықпен және ормандағы омарташылықпен айналысты. Одан өзге кіріс көзі – көшпелі дала тұрғындарына тұрақты жүргізілетін қарақшылық шабуылдар мен Мәскеу мемлекетінің көпестері мен қызмет атқарушыларына шабуылы болды. Ресей казактарды далалық көшпелілерге қарсы күресінде шекара күзетшілері мен тыңшылар ретінде, сондай-ақ әскери қызметіне жалдау жолымен пайдаланды. Сонда да, жекелеген казак әскерлері жоғары дәрежедегі автономиясын сақтады. Далалық көшпелілер секілді, казактар орыстар үшін сенімсіз одақтастар болды. Казактардың өз орталарынан көсемдер мен XVII және XVIII ғғ. ірі халық көтерілістері кезінде көтерілісші күштердің ядросы болған әскери топтарды құрғаны тегін емес. Далалық жағдайға жауап беретін өзіне тән өмір салтына қарамастан, казактар Ресей автократиясынан принципті түрде айрықшаланатын өзіндік әлеуметтік-саяси тәртіпті қалыптастырды. Олардың әскери-демократиялық құрылысындағы орталық бөлім маңызды шешімдер қабылдап, басқарушы атаманды сайлайтын казактардың жалпы жиналысы болды. XVII ғ. бастап, әсіресе Донда шекараға ұмытылған шаруалар көбейген сайын, казактардың жікке бөлінуі күшейе түсті. Ресей үкіметі XVIII ғ. өн бойында олардың басшыларын өзіне жақындатып алып, тынымсыз казактарға бақылау орната алды. Бәрібір Дон казактары XVIII ғасырда Ресейден әкімшілік және әлеуметтіксаяси жағынан өзгешелігін сақтап қалды, бірақ, көшпелілерді Ресей империясына кіріктірген кезде казактар өздерінің басты функцияларынан айырылды. Олардың автономиясы біртіндеп шектеле берді және оларды «шаруаландыру» процесі басталды. Сонда да XIX ғасырда дондық казактар анық көрінген өзіндік санасы бар әскери сословие ретінде әлі де сақталынды. 1776-1780 жылдарға қатысты Георгидің «Ресей мемлекеті ұлттарын баяндауында» казактардың алты тобы келтіріледі: кейініректе империяның этникалық топтарын ресейлік есепке алуларда казактар жеке жолға жазылып, бір топ ретінде аталды. Бірақ олар ұлт болған жоқ.

КАППЕЛЕР А.

383

Дала кеңістіктерін одан ары игеруде Ресей мемлекеті шығыс славяндық казактар мен шаруалардан бөлек шетелдік колонистерді де пайдаланды. Бұл арқылы ол, бір жағынан, шығыс жерлерді қоныстандырудың еуропалық, ең алдымен, немістік дәстүрін жалғастырды. Ол бойынша, дамыған орта ғасырлар кезеңінен бастап, Орталық Еуропаның шаруалары мен қала адамдары шығыс еуропалық билеушілердің үндеулері мен шақыруларына сәйкес шығысқа қоныстанды. Екінші жағынан, бұл қоныстандыру абсолюттілік саясатына жауап берді. XV ғ. бері Ресейге Батыс Еуропадан мамандар шақырылатын және Ұлы Петрдің кезеңінен бастап олардың саны елеулі түрде өсті. Олар қалаларда, ең алдымен, жаңа астана – Санкт-Петербургке қоныстанды. Шетелдердің колониялары сонымен бірге, елдің оңтүстігі мен шығысындағы басқа да қалаларда болды. Мысалы, Астрахандағы армяндық шығыс көпестерінің колониясы. Мұнда Императрица Елизаветаның кезінде Осман империясынан келген провославты эмигранттар украин далалық шекарасын қорғау үшін қоныстандырылды. «Ново-Сербия», «Славо-Сербия» әскери қоныстарында 1750 жж. басынан бастап, ең алдымен, румындар, сербтер және болгарлар өмір сүрді. Жаңадан ие болған далалық кеңістікке шетелдіктерді орналастыруға шешуші күш, әрі импульс болған II Елизветаның 1762 және 1763 жж. екі манифесті болды. Шетелдік колонистерге жер, ақша және несие берілуі, «отыз жылға олардың әрқайсысы барлық алым, міндеткерлік және салықтардан босатылуы» керек болды. Бұған қосымша олар әскери қызметтен есепсіз уақытқа босатылды, оларға дін және әдет-ғұрыпты уағыздау мен ішкі өзін-өзі басқару еркіндігіне кепілдік берілді. Императрицаның шақыруына ең алдымен бұдан кейінгі жарты ғасыр бойы Ресейге эмиграциаланған оңтүстік-батыс Германиядан шыққан немістер жауап берді. Олардың ұрпақтары әлі күнге дейін бұрынғы Кеңес Одағының территориясында өмір сүруде. 1775 ж. дейін қоныс аударғандардың алғашқы тобының құрамындағы 30000 адам Төменгі Волгадан батысқа қарай, башқұрттар мен қалмақтардан қорғалған далалық аудандарға орналасты. Волга бойына келген алғашқы немістердің ішінде 1765 ж. Царицыннан оңтүстікке қарай, Сарептерде үлгілі колонияны негіздеген гернгуттерлік бауырластық (діни секта) мүшелері де болды.

384

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Осы мезгілде украиндық далалық шекаралық облыс қайта өзгертіліп, «Новороссия» деп атала бастады. 1775 ж. днепропетровскілік казактар автономиясының соңғы тірек пункті Запорожье Сечі таратылғаннан соң, 1783 ж. Қырым хандығы жеңілгеннен кейін мұнда да украин, орыс және шетелдік қоныстанушылар легі ағылды. 1780 жж. бастап төменгі Днепрде Батыс Пруссиядан келген иммигранттары – неміс – меннониттері негізін қалады. Новороссияның құнарлы облыстарына келген көп мыңдық неміс қоныстанушылары күшті ресми үндеулер мен шақырулардан кейін, 1803 ж. ғана Қара теңіз маңындағы немістер қауымдастығын қалыптастыруға негіз қалады. Немістермен бірге, бұл аймаққа XVIII ғ. соңы – XIX ғ. басында Осман империясынан шыққан – болгарлар, гректер және румындар, швейцарлықтар, шведтер, корсикандар мен итальяндар секілді ұсақ топтар да қоныстанды. Қоныстанушылардың жаппай ағылуына орай I Александр үкіметі 1804 ж. міндеткерліктерден босату мерзімін 10 жылға қысқартып, қабылдау талаптарын қаталдатып, колонистер ретінде тек тәжірибелі егіншілерді, жүзім өсірушілер мен шарап жасаушыларды, тұт ағашынан жібек өндірушілерді, малшылар мен деревня қолөнершілерін ғана қабылдауға көшті. 1819 ж. колонистерді ресми шақыру толығымен тоқтатылды. Осы уақытқа дейін келген көптеген шетелдіктер Новороссияның қалаларына, ең алдымен 1794 ж. негізі қаланған Одессада мекендеп қалды. Колонистер XIX ғ. бірінші жартысында көптеген украин және орыс шаруаларымен салыстырғанда артықшылықтарға ие, құқықтық және әлеуметтік жағынан бөлектенген топ болып қала берді. Жер иелігінің үлкендігі, өзін-өзі басқару, салықтық артықшылықтар мен әскери қызметтен босатылуы – колонистер жағдайының шығысславяндық шаруалар жағдайынан артықшылығының басты себептері болды. Жер иеліктерін не бөлуге, не өзгертуге мүмкіндік бермейтін жерді иелену құқығының ерекшеліктері, сондай-ақ экономикалық және білім беру алғышарттарының артықшылықтары Қара теңіз жағалаулары аймақтарында неміс шаруашылықтарының (әсіресе, меннониттерге жататындары), қауым мүшелері арасында жерді қайта-қайта өзгерте беретін орыс жүйесін қабылдаған Волга бойындағы болгар, грек және немістерге қарағанда, әдетте, анағұрлым жетілген, табыскер болуына әкелетін. Протестанттық және католиктік тұрғындары бар неміс колониялары православты ортадағы анклавтар болып қала берді. Олар ауыл

385

КАППЕЛЕР А.

шаруашылығы мен қолөнерін дамыту арқылы өздеріне артылған сенімді ақтағанымен, шығыс славяндық шаруаларға үлгі боларлықтай ешбір әсері болған жоқ.

ҚОРЫТЫНДЫ XVIII ғ. соңында Қалмақ және Қырым хандықтары өмір сүруін тоқтатқан соң, «Алтын Орда жерлерін жинау» аяқталды деуге болады. Днепр мен Жайық (Орал) арасындағы Дала ресейлік бақылау астында болды, ал Шығыста Ресей Моңғол даласы мен Қытай шекараларына дейін жетті. Ресей енді Алтын Орданың – еуразиялық державаның сөзсіз мұрагеріне айналды. Мұрагерлік үшін бұл күрес үш ғасырдан аса уақытқа созылды. Оның алғашқы фазасы дәстүрлі далалық саясат шеңберінен шыққан жоқ. Қазанды жаулап алғаннан бастап ол ертеректе орыс жерлерін жинаған секілді, Алтын Орда территориясын ресейлік державаның құрамына кіргізу мақсатын көздеген империялық басқыншылық саясатқа айналды. Бірнеше онжылдықтар ішінде Тынық мұхитқа дейінгі Сібірдің орманды кеңістігі жаулап алынды және бұл жерлерде Мәскеу Солтүстікке шапқыншылықтың ортағасырлық новгородтық дәстүрін жалғастырды. Үшінші фазасы, Далаға билік жүргізу мен Каспий және Қара теңізге шығу үшін күрес ұзағырақ жүрді: Ресей 1556 ж. құрамына Астраханды қосқаннан кейінгі екі ғасырдан астам уақыт бойы, өзінің күшті бақталасы – Қырым хандығын 1783 ж. жолынан жойғанға дейін қадамдап алға жылжи берді. Бұл қадамның ерекше ауыр болғаны қырым татарларын Алтын Орданың мұрагерлерінен үміткер басқа күшті еуразиялық мемлекеттің қолдағанына байланысты еді. Күреске Осман империясы араласқаннан бастап Ресейдің Алтын Орда жерлерін жинауы еуропалық саясатының негізгі тақырыбына айналды. Жекелеген облыстарды жаулау кезіндегі Ресейдің пайдаланған әдістері қарсыласының әскери және саяси күшіне байланысты өзгеріп отырды. Мақсатқа қадамдап, біртіндеп жету дәстүрлі далалық саясат рухына сай, әдеттегідей жайт болды. Ең алғашқы міндет – таққа бейтарап итаршысын отырғызып, адал болуға ант беру түрінде көрінетін біршама, жарым-жартылай протекторат орнату. Ресейдің көзқарасы бойынша, бұл бірте-бірте қатал бола бастаған билік пен бағыну

386

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қатынасын орнату болып табылады, ал екінші жағынан, бұндай келісім актілері жеке өзіне ғана тән және белгілі уақыттың шеңберіндегі уақытша бағыну деп есептелді. Біртіндеп жаулап алу барысында Ресей орыс еместерді біріне бірін айдап салып, жауласқан элитаның бір бөлігін өзіне тарту арқылы, «Бөліп ал да, билей бер» саясатының әдістерін шеберлікпен пайдаланды. Ақыр соңында, кейінірек және көпшілік жағдайда әскери күштеу әдістері қолданылды: қарсылыстарын бөліп тастайтын бекіністер шебін салды, сондай-ақ жаулап алушы, жойқын әскери жорықтар жүргізді. Барлық жерлерде дерлік орыстар жаулап алғаннан кейін де қайтақайта тұтанған тегеурінді қарсылыққа душар болды. Егер қазан татарлары, марийліктер, Сібір татарлары, ханты, манси, якуттар, буряттар мен чукчалар және башқұрттар қолдарына қару алып өз жерлерін жаулауға және Ресейге қосуға қарсы болса, онда қалмақтар, ноғайлар мен татарлар көшпелілерге тән қарсылықтың түрі – өз жерлерінен кету, қоныс аудару әдісін таңдап алды. Міне, осы жағдайдың өзі Кеңес одағында онжылдықтар бойы қабылданған, бұл халықтардың «Ресейге өз еркімен қосылуы» туралы аксиоманың жалғандығына дәлел болады. Жаулап алған жерлерді игеру әдістері әсіресе новгородтық саясатқа тән ортағасырлық үлгілерден, орыс жерлерін жинау әдісінен, далалық саясат ережелерінен алынды. Қазан хандығын игеру 1637 ж. дейін Мәскеудің орталық ведомоствосы арқылы басқарылып, орыс еместер мекендеген жерлер үшін үлгіге айналды. Саясаттағы небәрі екі бағытты айқындап алу керек. Алдымен, жаңадан жаулап алған жерлердің қауіпсіздігі басты мәнге ие болды: қарсылық әскери күшпен басып тасталынды, бекіністер құрылысы жүрді, аманатқа адам алу мен қару ұсталуға тыйым салу, орыс емес тұрғындардың адалдығын қамтамасыз ету керек еді. Екінші мақсат – шаруашылық кіріс пен пайда табу – қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндетіне бағындырылды және барлық жерлерде бірдей көрінбеді. Осы екінші мақсат Сібірдің бағалы терісін олжалауда, балықты аулау да, сулар мен волгалық хандықтардың сауда плацдармдарын игеруде және Орал бекіністеріндегі байлыққа ие болуда, сондай-ақ Даламен шекаралас құнарлы жерлерді үздіксіз отарлауда ерекше көрінді. Жаулап алынған жерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз еткеннен соң, әдетте, Ресей одан гөрі жұмсақ, сақтықпен жүргізетін саясатқа

КАППЕЛЕР А.

387

көшетін. Бұл саясаттың мәнді элементі, статус-кво жағдайын кең қалыптастыру және сыйлау болып табылды. Жаулап алу кезінде патшаның еркі бойынша билеуші басшылықтың не ауыстырылатыны не жойылатындығына қарамастан, әкімшілік және құқықтық тәртіп, жер иелігіне деген қатысы, діні сақталынды. Алтын Орданың ясак түрінде алым жинау жүйесін қабылдап алып, Ресей орыс шаруалары сияқты крепостниктік тәуелділікке түсіре алатын ясак төлеуші шаруалар, бақташылар мен аңшылардың жеке бас бостандығына кепілдік берді. Алайда үкіметтің осылайша сақтықпен жүргізетін саясатына жергілікті жердегі басқарушылар көп жағдайда өз контр-түзеулерін енгізіп отырды. Жаңа жерлерді игерудің икемді және сақ саясатының екінші негізгі принципі – орыс емес элитамен ынтымақтасу. Олардың артықшылықтары бекітілді, ал өз кезегінде олар көпшіліктің көңілкүйін байқап, әскери қызмет атқаратын. Ресей үшін мұндай элитамен бірлесу тиімді болды, олар өздерінің әлеуметтік-саяси жағдайымен орыс дворяндарына ұқсас болатын, яғни жері бар, отырықшы, әскери сословие болды. Олардың ресейлік мұрагерлікке берілетін дворяндар қатарына да толығымен енгізді. Қазан және Қырым хандықтарындағы татар элиталарымен осылайша әрекет етті», оған қосымша олар Алтын Орда билеушілерінің әсерінде болды. Өмір салты мен мәдениеті орыс үлгісінен айрықшаланатын көшпенділердің ақсүйектерін тану қиынырақ болды. Башқұрт, ноғай және қалмақ билеушілерімен тығыз байланыс жасалғанымен, оларды мұрагерлік дворяндар қатарына есептемеді. Ал сібірлік рулар мен тайпалардың басшылары үшін мұндай мүмкіндік тіпті болмады да. XVIII ғ. орыстардың қабылдауы бойынша отырықшы тұрғындарды, далалық көшпенділерді (оларды бір сатыға төмен қойды) және аңшыларды (олар ең төменгі сатыда тұрды) рангілерге бөлудің өзіндік жүйесі қалыптасты. Өзгешелеу болған көшпелілерге қарағанда отырықшы қауымдастықтың жоғарғы және орта топтарын интеграциялау қысымы күштірек болды. Жанжалдармен және қақтығыстармен жалғасып отырған, Орта Волга бойы мен Қырымға шығыс славяндық шаруаларды қоныстандыру да жаңа территорияларды орыс өмірінің үлгісі мен орыстық қатынастарға бейімдеуге көмектесті. Жер иелеушілер мен көшпелілер арасында ғасыр бойы көшпелілердің жазғы жайылымы мәселесіне байланысты жанжалдардың терең салдарлары болды: ол малшы-көшпелілердің экономикалық құлдырауына әкелді.

388

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қосылған жерлерді игеруге іскерлі-икемді саясат жүргізу секілді негізгі бағытпен бірге, мемлекет кейбір кезеңде тікелей күштеуді де қолданды. Бұл XVI ғ. 50-жылдарынан бастап-ақ, белгілі бір уақыт ішінде шіркеудің крест жорықтарының басқыншылық идеяларын таратқан кезде-ақ басталған болатын. Мұндай репрессивті бағыт XVIII ғ. бірінші жартысында батыс еуропалық үлгіде құрылған абсолюттік монархия мәскеулік саясаттан бас тартып, барлық қатынастарды жүйелеп, біртекті етпекші болып, пұтқа табынушылар мен мұсылмандарды күштеп православиеге кіргізбекші болған кезде және шығыс аймақтарға орыс емес отырықшы халықты өзінің ерекше статусынан айырып, Ресейдің сословиелік тәртібіне енгіздірген кезінде қайта күшіне енді. Бірақ кейінірек II Екатерина татар элитасымен ынтымақтастықтың дәстүрлі саясатына қайта оралды. Егер біз Батыс Еуропаға назар аударатын болсақ, онда Алтын Орда жерлерін жинау еуропалық отарлық жаулаушылықпен қалай үйлестіріледі деген заңды сұрақ туындайды. Жаулап алу мен жаңа жерлерді берудің себептері мен әдістеріндегі көптеген ұқсастықтар – «бөліп ал да, билей бер» саясаты арқылы жүргізілетін стратегиялық және экономикалық міндеттердің үйлесу мен тікелей емес билік пен репрессияның өзіне тән түрлерінің қолданылуы – көзге айқын түседі. Әсіресе, Сібір мен Канаданы жаулап алу сипаттарындағы ұқсастық пен сәйкес келушілік ерекше көзге түседі. Жалпы Сібір отарлау моделіне анағұрлым сәйкес келеді. Бірақ, мұнда да мәнді өзгешеліктер бар. Мысалы, Шығысты ресейлік жаулап алудың ерте кезеңінде Батыс Еуропалық теңіз державаларының саясатына қарағанда экономикалық пайда мен христиандық миссионерлік факторлар анағұрлым әлсіз көрінеді. Ең басты айырмашылық орыс пен орыс еместер арасындағы дистанцияның аздығы мен батыс еуропалықтар мен Америка, Азия және Африканың отар халықтары арасындағы алшақтықтарды салыстырғанда көрінеді. Біріншіден, бұл географиялық алшақтыққа байланысты: басқа этностар мұнда теңіздердің ар жағында орналасқан жоқ, тіпті олар Шығыс Сібір этностарын айтпағанда, орыстардың көршілері болды. Бұған «тарихи дистанциядағы» айырмашылықтарды қосамыз: егер батыс еуропалықтар өз отарларын алғаш рет ашқан болса, шығыс славяндар ортағасырлардан бері Шығыс пен Оңтүстіктегі көшпелілер мен аңшылармен тығыз байланыста болды, тіпті олар жүз жылдықтар бойы сол билеуші мемлекеттік жүйенің шеңберінде өмір сүрді. Алтын Орда мен оның

389

КАППЕЛЕР А.

ақсүйектеріне деген құрметтің арқасында татар элитасымен есептесіп, оларды өздерімен тең деп санады. Ұзақ уақыт байланыс жасау мен өзара қарым-қатынастың арқасында альтернативті өмір салтына деген мәдени алшақтық және мұсылмандар мен пұтқа табынушылардың сеніміне деген діни алшақтық Батыс Еуропамен салыстырғанда орыстарда әлдеқайда азырақ болды. Бірақ, Ресейдің Батысқа біртіндеп жақындауы мен бейімделуі, XVIII ғ. оның еуропазациялануы, мемлекет пен оның басқарушы элитасының еуропаорталықтық позицияға көшуі бұл алшақтықтың – көшпелілер мен исламға деген қарым-қатынастағы алшақтықтың Мәскеу мемлекетіндегіге қарағанда тереңдей түсуіне әкелді. Сонда да, Сібірді есептемегенде, Ресейдің XVI-XVIII ғғ. аралығындағы шығысты жаулап алуларын батыс еуропалық жаулаудың моделіне сәйкес келмеді деуге болады. XVIII ғ. екінші жартысынан бастап Ресейдің батысқа бағытталуының күшеюі мен жаулап алудың негізгі қозғаушы күші ретінде Алтын Орданың жерлерін жинаудың «маңызы» екінші кезекке ығыстырылады. Сонда да, бұл әсіресе, XVIII ғ. бері бір бөлігі ресейлік протектораттың қол астында болған қазақтармен болған жағдайда көрінгендей, XIX ғ. орыстың азиаттық жаулап алуында өз жалғасын тапты. Алайда қазақ даласын жаулап алудың негізгі кезеңі өзгертілген жағдайға сәйкес, XIX ғ. ғана жүргізілді.

Бесінші тарау ХІХ ғ. АЗИЯҒА ОТАРЛЫҚ БАСҚЫНШЫЛЫҚ Орта ғасырлардан бері шығыс славяндар Азияның шабандозкөшпелілері мен мұсылмандармен тығыз байланыста болды: Азия Ресей үшін Дала әлемі мен Ислам әлемін бейнеледі. Ресейдің азиялық көршілеріне деген қарым-қатынасы ертеден-ақ аумалы-төкпелі (амбивалентті) болды: бір жағынан, көшпелілермен әскери қақтығыстар және православие мен ислам арасындағы антогонизм көзге ұратын; екінші жағынан – Даламен де, мұсылмандармен де тығыз, қарқынды экономикалық, саяси және мәдени өзара байланыс пен Алтын Орданың жоғарғы билеушілеріне қатысты прагматикалық саясат. Жүргізілетін істің мәніне келгенде Ресей далалық көшпелілер мен

390

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мұсылмандарды, бір діндес емес болса да, тең құқықты серіктес деп таныды. «Алтын Орда жерлерін жинау» кезінде осындай қатынас Мәскеу мемлекетінің қол астына кірген мұсылмандар мен көшпелілерге де кең таралды, әдетте, олармен іскерлік қарым-қатынас антогонистік жіктерге бөлінуден жоғары тұрды. ХVІІ ғ. екінші жартысы мен ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Ресейдің Далаға экономикалық және әскери қысымы күшейді. Сол кездері Ресей Батыстық, Азиядан артықшылыққа негізделген еуропацентристік сананы қабылдады, азиялықтарға қатысты дистанция үлкейіп, «ислам», «көшпенді», «Азия» және «Шығыс» ұғымдары жақтырмау сипатына ие бола бастады. Осы әлеммен арадағы шекараны анықтаушы маңызды критерий ретінде дін қызмет етті. «Бұратана» ұғымымен империяның барлық христиан еместерін белгіледі. Батыс үлгісі бойынша, Ресейде пұтқа табынушылар мен мұсылмандарды, қажет болған жағдайда, күш қолдану мен міндеттеу арқылы христиандандырмақшы болды. Сондай-ақ Ресей башқұрт және қалмақтар секілді бүлікшіл көшпелілерге қарсы қатал әрекеттер жүргізе бастады. ІІ Екатеринаның ағартушылық абсолютизмі саяси бағытқа жаңа өзгешелік әкелді; сонымен бірге Ресейдің орыс емес халықтарының қиян-кескі қарсылығы Ресейді нәтижелі жымысқы саясат түрін қолдануға қайта оралтты. Бірақ бұл Азия халықтарына деген қатынасындағы кері шегініс емес еді, керісінше, еуропацентристік бағытталу мен Ресейдің Азиядағы «Өркениеттілікті енгізу миссиясына» деген сенімі күшейді. Даланы шығыс славяндар мен колонистермен қоныстандыру барысында көшпелілер олардың өркениеттілік әрекетінің белсендірілуінің негізгі нысаны болды, ал олардың арасындағы өзгешеліктердің ішінаралық маңызды критерийлерінің бірі діннен бөлек өмір салты болды. Адамзаттың аңшылар мен табиғат сыйын терушілерден көшпелілік арқылы отырықшылыққа қарай дамуы заңдылық деп қабылданып, осындай пікірге сай олар жабайы, құрылымы ұйымдаспаған, моральдық бағалылығы да төмен көшпелілер бірте-бірте еуропалық мәдениеттің жоғары деңгейіне «көтерілуі» керек деп есептеді. Далалық облыстардың солтүстігін егіндік жер ретінде пайдаланудың практикалық мақсаты осымен байланысты еді. Жабайы көшпенділердің өркениеттену ісіне олардың жерлерін шығыс славяндардың жаулап алуы мен қазақтар арасындағы татар мұсылмандарының ағартушылық және миссионерлік қызметі де көмектесуі керек еді, яғни ислам жаңа саясаттың құралы мен әдісі болды.

КАППЕЛЕР А.

391

Отырықшылар мен көшпелілер арасындағы күрт айырмашылық 1767 ж. таратылған заң шығарушы комиссияға олардың өкілдерін шақыруларда да көрінді: көшпелілер қатысушылар қатарынан шығарылып тасталған кезде, отырықшы мұсылмандар мен пұтқа табынушылар комиссия жұмысына қатыстырылды. Сол арқылы, көшпелілер анық түрде екінші сортты азаматтар деп қарастырылды. Комиссия «көшпелі өмір салтын ұстанушы көшпелілер үшін» өз заңдарын даярлады, 1798 ж. Ресейдің қол астындағы «отырықшы еместерге» арналған Ереженің жобасы ұсынылды. Ол арқылы көшпелілерді мемлекеттің толыққанды азаматтарына айналдыру көзделді. Оларды алғаш рет осы жерде «бұратана» (бөтен тайпа мүшелері, аллогендер) деген ұғыммен берді (кейінірек бұл ұғым «бөтен сенімдегілер» ұғымын ығыстырды). 1822 ж. ғана реформатор-ағартушы М.М.Сперанский бұратаналар туралы жаңа ереженің құқықтық негізін жасап шығарды. 1819 жылдан 1821 жылға дейін Сібірдің генерал-губернаторы болған Сперанский Г.С.Батеньковпен бірге Сібірді басқару тәртібімен «Бұратаналарды басқару туралы Уставты» жасап шығарды. «Бұратана» деп аталатын жаңа құқықтық категория өркениеттілік дамуының кезеңдеріне сай халықтың үш тобын қамтыды: Қиыр Солтүстіктің («қаңғығандар») аңшылары, терімшілері және балықшылары, соның ішінде чукчалар ерекше статусқа ие болды; саны жағынан ең көбі болып табылатын «көшпелі» бұратаналар; мемлекеттің толық құқықты азаматтары жағдайына өтпелі кезеңді бейнелейтін «отырықшы бұратаналар». Реформалардың мақсаты Ресейдің өзге өркениеттілік көзқарас тұрғысынан артта қалған деп қарастырылған этностарын жоғарғы деңгейде (отырықшы орыс тұрғындарының өмір сүру деңгейіне) көтеру болып табылады. Сперанский бұл мақсатқа біртіндеп және өз еркімен жетуді көздеді. Алдымен ол бұратаналарға олардың өмір салты мен шаруашылығын ескере отырып, орыс әкімшілігінің бассыздығынан сақтайтын өздерінің құқықтық уставын беру керек деп есептеді. 1822 ж. Устав бұратаналарға биліктің төменгі рулық-тайпалық құрылыс дәстүрлеріне бейімделген деңгейіндегі, кең түрдегі өзін-өзі басқаруға кепілдік берді. Ең төменгі саты – «рулық басқару», екіншісі – «бұратаналық басқарма», үшіншісі – «далалық дума» болды. Аңшылар мен терімшілер үшін ең төменгі саты көзделді, көшпелілер үшін екінші саты, ал ең ірі халықтар – якуттар мен буряттар үшін қосымша «далалық думалар» қарастырылды.

392

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бұл институттардың міндетіне жергілікті өзін-өзі басқару, полицейлік функциялар, (жергілікті дәстүрлі құқық негізіндегі) сот ісі және алым-салық жинау кірді. Оларды рулар мен тайпалық одақтардың басшылары болып табылатын ақсақалдар мен старшындар басқарды. Сонымен, Сперанскийдің реформасы дәстүрлі принципке негізделген статус пен орыс емес элитамен ынтымақтастықты қамтамасыз етуі керек еді. Осымен байланысты тағы бір жағдай – бұратаналардың билеуші топтары «қадірлі бұратана» титулына ие болды және оларға барлық артықшылықтарының сақталуы уәде етілді. Бірақ олар мұрагерлікке берілетін империяның дворяндары қатарына кіргізілмеді. Бұратаналардың міндеткерліктері де сатыларына байланысты реттеліп, бөлініп берілді: бұрынғыдай олар ясак төлеуге міндетті болды (бағалы тері немесе ақшамен), көшпелілер үшін қосымша аймақтық земдік міндеткерліктер белгіленді. Бурят казактарынан өзге барлық бұратаналар әскери қызмет үшін рекруттар беру міндетінен азат етілді. Негізінен, орыс шаруаларына қарағанда бұратаналардың жүгі анағұрлым жеңіл болды. Одан бөлек, оларға сенім, сауда және кәсіп бостандығының сақталатындығына кепілдік берілді. 1822 ж. бұратаналар уставы Мәскеу мемлекетінің аз халықтарға қатысты қамқорлықтың ағартушылық мақсатымен бірге дәстүрлі прагматикалық саясат пен өркениеттілік миссиясын («mission civilisatrice») біріктірді. Бұндай реформаторлық бағдарлама көп ұзамай Сібірлік шындықпен, әкімшіліктік астамшылықпен, жемқорлық пен бақылаудың жеткіліксіздігімен соқтығысты да, аз ғана бөлігі жүзеге асырылды. Соған қарамастан, бұл бастаманың маңыздылығы орыс емес халықтарды империяның «табиғи» тұрғындарынан айыратын құқықтық жаңа категорияның пайда болуында деп есептейміз. Бұратаналар бірқатар артықшылықтар мен арнаулы қорғауға ие болғанымен, олар екінші сортты азаматтар болды. Осы арқылы Ресей үкіметі империяның орыс емес тұрғындарын иерархиялық екі топқа бөлуге көмек беретін құралға ие болды. Мәселе Сібір халықтарынан өзге қандай этникалық топтардың отарлық басқыншылықтан кейін бұратаналарға жатқызылатыны, ал қайсысының жатқызылмайтындығында болды. Бірте-бірте «бұратана» ұғымы бұл құқықтық категорияларға қатысы жоқ халықтарға да тарай бастады. Орыс публицистикасында алғашқыда Шығыстағы барлық орыс еместер, кейінірек империяның орыс еместерінің барлығы жиі «бұратана» деп атала бастады. Бұл ұғым өзінің алғашқы бейтарап мәнісінен бірте-бірте айырыла бастап, «мем-

393

КАППЕЛЕР А.

лекеттік халық» ұлтшыл идеясымен қамтылып, өзге ру, тайпа, өмір салты, өзге нәсілге жататындарды жеккөрінішті мағынада айтуға қызмет етті.

ІІІ. ӘР ҚАДАМ САЙЫН ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНА ІШКЕРІЛЕЙ ЕНУ Батысында Оңтүстік Орал мен Каспий теңізі, Шығысында Алтай және Тянь-Шань тауларына дейін 3000 км-ге, Оңтүстік Сібір мен Орта Азия оазистеріне дейін 1500 км-ге созылып жатқан орасан үлкен далалық кеңістік қазақтардың мекендеген жері болып табылады. Қазақ тарихының маңызды факторы – көшпелілік болды және қазақ тіліндегі «қазақ» және «көшпенді» ұғымдары бір сөзбен берілетін. Қазақтар жайылымын маусымға сай ауыстыратын: жаздың ыстық күндерінде даланың солтүстік бөлігінде (Оңтүстік Сібір мен Оралдың оңтүстігінде), суық қыста – Оңтүстік облыстардағы жартылай шөлейтті жерлерде мал шаруашылығымен айналысты. Жетісудың таулы аудандарында, шығыста олар отарлы мал шаруашылығымен айналысты. Олардың маңызды байлығы жылқы, қой, ешкі, сирек – ірі қара мал (оңтүстікте түйе) табындары мен үйірлері болып табылды. Олардың әлеуметтік-саяси құрылысы рулық құрылыс болды. Рулық құрылымда – көшіп-қонуға икемді ауылдың барлық әлеуметтік байланыстары мен барлық көшіп-қонуды ауылдың бай әулеттері ұйымдастырды. Басқа көшпелілер мен отырықшы көршілеріне қарсы жиі қарақшылық және әскери жорықтар жүргізіп отырды. Патриархалды дәстүрлі құқық пен пұтқа табынушылық түсініктер ата-бабалар аруағы мен аңдардың аруағына ғибадат ету жүйесімен бірге исламдық діни құлшылыққа қарағанда тереңірек және кең тараған. Ноғай татарлары, башқұрттар мен қалмақтардан кейінгі бақташы-көшпелілер мен отырықшы-егіншілікпен айналысатын тұлғалар арасындағы конфронтацияның келесі мысалы қазақтардың Ресеймен жанасуы болды. Түрік тілді қазақтардың этникалық тобы деректерде қазақ хандығына байланысты ХV ғасырдан бастап қана айтыла бастайды. Орыстар оларды кеңес дәуірінің басталуына дейін «қырғыздар» деп, ал нағыз қырғыздарды «қарақырғыздар» деп атады. Қазақтарға туыстық жағынан жақыны – қарақалпақтар да көшпелі өмір салтын ұстанды.

394

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Қазақтың ақсүйек топтары ХV ғасырда Өзбек хандығынан бөлініп, далалық өз хандығын негіздеді. Кейінірек хандық үш ордаға, нақты айтқанда – Кіші немесе батыстағы Кіші ордаға, Үлкен немесе шығыста, Жетісудағы Үлкен немесе Ұлы ордаға және олардың ортасында жатқан далалық жердегі Орта Ордаға бөлінді. Үлкен кеңістікті қамтып жатқан монғол үлгісіндегі бұл құрылымдар тайпалардың әлсіз конфедерациясы болды. Жеке ордаларда сайланып қойылатын хандардан бөлек, күшті ру ақсүйектері өз қатарларынан сұлтандар мен бектерді (билерді) де ұсынып отырды. Даладағы қазақтардың дәстүрлі қарсыластары батыс монғолдар (ойраттар) мен соларға жататын қалмақтар болды. ХVІІІ ғ. алғашқы онжылдықтарында ойрат әскерлері әрдайым Қазақстанға шабуыл жасап, қазақтарды сан рет жеңді. Бұл қауіп қазақ хандарын батыстағы отырықшы көршілері – Ресей императорларынан шығыстағы көшпелі жауына қарсы күресте көмек сұрауға мәжбүр етті. Ресейдің қазақ даласына шығуын ХVІІІ ғ. далалық шекарадан асып кеткен, Ресейдің құрамына оңтүстік көшпелілер – башқұрт, қалмақ және ноғай татарларын кіргізуге әкелген «Алтын Орда жерлерін жинау» саясатының құрамдас бөлігі деп қарауға болады. Қазақтардың дәстүрлі жазғы жайлауларына шабуыл Оңтүстік Орал жағынан басталып, кейінірек Орынбор шебімен байланыстырылып бекіністер шебіне біріктірілген Ертістегі Омбы (1716) және Семей (1718) бекіністерінің қабырғасын қалаудан басталды. Бір мезгілде ресейлік-азияттық сауда қатынастарында маңызды болып табылатын қазақтармен сауда қатынастары жылдам дами бастады. Хандардың өз тарапынан көмек сұрауы Ресейге өз ықпалын әскери жолмен де бекітуге мүмкіндік берді. 1731 және 1742 ж.ж. аралығында Кіші мен Орта Орданың және Ұлы Орданың шығыстағы кейбір тайпа көсемдері Ресейлік патшаға адалдық антын берді. Нақ осындай басқа да оқиғалар секілді далалық көшпелілер патшаға бағынуды екі билеуші арасындағы уақытша келісім деп есептеді, ал тайпа көсемдері өздерін осы одақпен байланып қалдым деп есептемеді. ХVІІІ ғ. екінші жартысында нақ осындай жолмен Маньчжурлық императордың қолдауында болған Орта және Ұлы жүздердің хандары да бағынды. Осыдан кейін 1757 ж. Батыс моңғолдарды Қытай жаулап алады. ХVІІІ ғ. қазақ жүздері Ресей империясының құрамдас бөлігі деп есептелмесе де, Ресейлік көзқарас бойынша, хандардың адалдық жөніндегі берген анттары Ресейдің оларға билігін негіздеген құқықтық актілер болып табылды. Олар кеңестік тарихнамада да «Қазақтардың Ресейге өз еркі-

КАППЕЛЕР А.

395

мен қосылуының» бастапқы мерзімі деп қарастырылды. Сонда да, қазақтардың Ресей империясының құрамына кіруі туралы Ресейдің қысымы анағұрлым күшейген ХІХ ғ. І жартысынан бастап қана сөз етуге болады. Бір мезгілде қазақ ордалары ішкі дағдарысты басынан өткеріп жатты, ол кезде олардың саны Орал мен төменгі Еділ арасында 1801 ж. Ішкі немесе Бөкей ордасы құрылғаннан кейін төртеу болды. 1822 ж. Орта орданың ханы тақтан тайдырылды, ал оның жері Сперанскийдің бұратаналық уставының негізінде құрылған Сібір әкімшілігінің билігіне өтті. Орта Орданың жолын 1824 жылы – Кіші Орда, 1845 ж. – Ішкі Орда қуды, тек Қоқан хандығына да қараған Ұлы Орда ғана біртіндеп, кезеңдерге сай, 1848 жылға қарай Ресейлік билікті таныды. Жаңадан Көкшетау және Ақмола бекіністерінің негізі қаланды және қазақтарды бақылап, олардың жайылымдық жерлерін қысқартып отыратын бекіністі шептер күшейтілді. Міне, осыдан кейін, ХVІІІ ғ. соңынан бастап қазақтар ресейлік билікке қарсы бірнеше бүліктер ұйымдастырды, сондай-ақ езгінің күшеюі мен ордалардың жойылуына қарсы жауап ретінде Пугачев көтерілісіне де қатысты. Қазақтар ресейлік гарнизондарға, казактарға, қоныстанушылар мен көпестерге шабуыл жасады, ал Орта ордадағы 1825 ж. жағдай жаппай толқуға ұласты. Бұл толқуларды 1837 ж. басты тұлғаға айналған, Абылайдың немересі, Орта Ордада ханның саяси күшіне ие болған Кенесары Қасымұлы (1802-1847ж.ж.) басқарды. Ол қазақтарды Ресейге қарсы біріктіріп, хандықты қалпына келтірмекші болды. 1846 ж. әскерлер Орта Ордадағы толқуды басып жаншыды, бірақ 50-жылдары жаңа көтерілістер болып тұрғандықтан, жалпы алғанда бұл күрестің толқулары жиырма жылға созылды. Қазақ дәстүрінде Кенесары Қасымұлы Шәмілмен салыстыруға болатын батыр тұлғаға айналды, ал кеңес тарихнамасы кезекпе-кезек, бірде бұл көтерілісті прогрессивті әлеуметтік және ұлттықреволюциялық қозғалыс деп, бірде ақсүйектердің реакциялық бой көтеруі деп түсіндірді. ХІХ ғ. ортасына қарай Ресей қазақ даласының үлкен жерін басып алды. Бұл ресейлік жаңа жерлердің қауіпсіздігін Арал теңізінің солтүстігіндегі Ырғыз, Торғай, Арал (1845-1847 ж.ж. қабырғалары қаланған), Сырдарияның төменгі ағысындағы Перовск (Қоқан ханының бекіністерінің бірінің орнына 1853 ж. көтерілген) және Тянь-Шаньның етегінде орналасқан Верный (қазіргі Алматы) бекіністері қамтамасыз етті. Алғашқыда үш ордаға бөлінісіне байланысты сәйкестендіріліп «Орынборлық қырғыздар», «Сібірлік қырғыздар»

396

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

(орталығы Омбыда болғаны үшін) және Семейде басқару бірліктері құрылды. Оңтүстік Орта Азияны жаулап алғаннан кейін қазақ далалары одан әрі әкімшілік бөліністерге бөлінді. Сырдария мен Жетісудағы оңтүстік облыстар 1867 жылы құрылған Түркістан генерал-губернаторлығына қарады, ал басты Солтүстік бөлік 1868 ж. екі облысқа бөлініп, бірі – Орынбор генерал губернаторлығына, ал екіншісі – Батыс Сібір (1892 ж. бастап Далалық) генерал-губернаторлығына берілді. Барлық далалық облыстардағы жергілікті басқару жүйесі 1891 ж. арнайы Устав – Ереже бойынша реттелді. Басшылығында орыстар отырған өлкелік басқармаларға дәстүрлі құқық негізінде әрекет ететін «Ақсақалдар кеңесі» және соттар арқылы өз билігін жүзеге асыратын, жергілікті басқаруда өз автономиясын сақтаған қазақтар да тартылды. Ресей бұл жерде де орыс емес элитамен ынтымақтастықта болды, бірақ қазақ бектері, Кавказдың мұсылмандарды (толық мәнінде болмаса да) тартқандай, Ресей дворяндарының қатарына кіргізілмеді. «Бұратаналық» құқықтық категория 1822 жылы «Сібір қазақтарына» енді көшпелілер деп есептелінетін барлық қазақтарға таңылып, сол арқылы олар толық құқықты азаматтар қатарына кіргізілмеді. Бірақ туземдіктердің өзін-өзі басқарудан бөлек өзіндік артықшылықтары да болды, мысалы, әскери қызметтен босатылды. 1860 ж. Кіші Орда қазақтарының бір бөлігі ресейлік әкімшілік басқарудың жаңа тәртібіне көтеріліспен жауап берді, бірақ ресейлік жазалаушы отряд бұл толқуды да қатал басып тастады. 1822 ж. Уставта белгіленгендей, қазақтарға байланысты Ресей саясаты көшпелілерді «анағұрлым жоғары саты» болып табылатын отырықшылықты өмір салтына жақындату мақсатын ұстанды. Басқарудың территориялық жүйесі, ақшалай салық пен жаңа жер заңдары қазақтардың икемділігін, табиғи және жайылымдық шаруашылығын бұзды. Мәдени және экономикалық салада Ресей үкіметі ХVІІІ ғ. соңынан бастап қазан татарларын қазақтарды «өркениеттілеуге» пайдаланды. Татар және орыс көпестері ресейлік өнеркәсіп үшін өнімнің басты қайнар көзі мен жабдықтаушысына айналған қазақтармен саудада анағұрлым белсенділік танытты. Осы кездері татар молдаларына әлі де болса пұтқа табынушылықтың әсеріне қатты берілген көшпелілер арасындағы өз позицияларын күшейту мүмкіндігі туды. Татарлардың қазақтар арасында батыстық әсердің таратылуына мүмкіндік туғызғанымен, исламдық ұлттық қозғалыстардың дамуына да жәрдемдескенін байқағаннан кейін шенеуніктер қазақтарды татарлардың әсерінен арылту үшін, ориенталист

397

КАППЕЛЕР А.

Ильминскийдің жүйесі бойынша, аралас қазақ-орыс мектептерінде оқытпақшы болды. Алайда бұлайша күш салу қазақтардың Ресей империясымен біріктірілуіне қарағанда, көп уақытқа дейін олардың ұлттық қозғалыстарының оянуына көбірек мүмкіндік туғызды. Басқа да көшпелілер секілді, қазақтардың тұрақтылығын бұзған басты фактор олардың жайылымдық жерлеріне орыс және украин егіншілерін қоныстандыру болып табылды. Далалық шет аймақтарды, негізінен, казактар отарлап болғаннан кейін (бұлай орналасу ұзақ және жай жүрді), ХІХ ғ. 60-жылдарынан бастап егіншілік белдеудің шекарасы бірте-бірте Оңтүстікке қарай ішкеріледі. 1891 ж. Далалық Ереже қазақтық жер иеліктерін өте қатты шектеді, келесі екі онжылдық бойына жүз мыңдаған қоныс аударушылар Еуропалық Ресейден Қазақстанның солтүстігіне ағылды. Олар даланы Солтүстік шеттеріндегі, жазғы қуаңшылық кезінде малды сақтау үшін қажет болатын құнарлы жайылымдық жерлерді өз иеліктеріне алды. Жайылымның маусымдық ауысуы осылайша шектеліп, бақташы-көшпелілер оңтүстік қуаңшылығы мол аудандарға тықсырылды. Бұл қазақтарға өте ауыр экономикалық мәселелерді туғызып қана қойған жоқ, олардың көшпелілікке негізделген бүкіл әлеуметтік жүйесін шайқалтты. Сондықтан қазақтардың бір бөлігі отырықшылық жағдайға көшті, бірақ көпшілігі өздерінің дәстүрлі өмір салтына адалдығын сақтап, жер өлшеушілерге, әкімшіліктің өкілдеріне, солдаттар мен шаруаларға қарсылық көрсетті. Көшпелі қазақтар мен отырықшы шығыс славяндар арасындағы дау-жанжал мүмкіндігі күшейіп, 1916 ж. ірі көтерілісте анық көрінді. Отырықшы тұрғындар мен көшпелілер арасындағы конфронтация кеңес өкіметі тұсында да жалғасты. 30 ж.ж. Сталин Ресейдің «өркениеттілік миссиясын» өзінің логикалық шыңына жеткізді: өте бір қаніпезерлікпен қазақтарды отырықшылыққа күштеп өткізді.

ІV. ОҢТҮСТІК ОРТА АЗИЯНЫ ЖАУЛАП АЛУ ЖӘНЕ ҚОСУ Ішкі Азияның тарихын оппозиция мен оны толықтырушы малшы-көшпелілермен теңіз жағалаулары мен оазис тұрғындарының симбиозы арасындағы өзара қатынас анықтайды. Қазақ далаларынан оңтүстікке қарай өз суын Аралға жеткізетін Сырдария мен Амудария өтіп жатқан үлкен шөл далалар (Қарақұм, Қызылқұм) жатыр. Гректер

398

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Яксартес және Окс деп атаған екі өзен өз бастауларын Тянь-Шань мен Памир тауларынан алды. Басқа онша биік емес таулармен бірге олар батыста аймақтың оңтүстік шекарасын құрайды. Өздеріне тән шөлді даласы, оазистері және таулары бар бұл облысты бұдан ары қарай мен «Орта Азия» деп атаймын, ал Сыньцзян, Ауғанстан және Монғолияны қамтитын үлкен территорияға «Орталық Азия» ұғымын қалдырып, «Түркістан» атауын ресейлік әкімшілік бірлікке қолданамын. Орта Азияның оазистері мен теңіз жағалаулары біздің эрамызға дейін көп ілгері суармалы егіншілік пен саудаға негізделген ұлы мәдениеттердің даму орны – бесігіне айналған болатын. Ішінде Қытайға қарай ұлы Жібек жолы болған керуен жолдарының қиылысында, Сырдария мен Амударияның орталығындағы Трансоксания немесе Мавереннахрда қалалық орталықтар – Самарқанд пен Бұқара, солтүстікке қарай – Ташкент, Хорасанда оңтүстік-батыста Мерв, Арал теңізінен оңтүстікке қарай, Хорезмде Үргеніш пен Хиуа пайда болды. Бұл өлкеге мәдени әсер еткен маңызды екі фактор – Иран мен ислам болды. Ертеде Орта Азия Парсыға тиесілі болды, ал Александр Македонскийдің Сырдария аудандарына жорығы оны эллинизммен тоғыстырды. Арабтар жаулауынан кейін Орта Азия, Х ғ. Саманидтер кезінде Иран – исламдық мәдениеттің ең жоғарғы гүлденген шағында болды, ал астанасы Бұқара мұсылмандық ғылыми әлемнің орталығы болды. Орта Азияның саяси тарихын көбіне-көп көшпелілердің шапқыншылығы айқындайтын. Кейінгі кезеңде монғол-татарлар мен оның мұрагер мемлекеттері шешуші роль атқарды. Ұлы жаулаушы Темір кезінде ХІV ғ. соңы – ХV ғ. басында Орта Азия тағы да гүлдену дәуірін басынан өткізді. Самарқанд тимуридтер мемлекетінің жарқыраған астанасына айналды. Жүз жылдан кейінгі соңғы жаулап алушылар – даладан шыққан өзбек Шайбанидтер болды. Олардың билігінде болған Орта Азия ХVІІ-ХVІІІ ғ.ғ. экономикалық және мәдени дамуы жағынан құлдырады. Бұған әкелген жағдай ұлы географиялық ашулардан кейін континентаралық керуендік сауда жолының маңызының, теңіз сауда жолына қарағанда төмендеуі, сондай-ақ ортаазиялық сунниттердің иран шейіттерінен оқшаулап қалуы болды. Өзбектердің билігі кезінде Орта Азияның отырықшы халқын біртіндеп түріктендіру басталды, парсы тілімен бір мезгілде шығыс түрік жазба тілі шағатай тілі де қолданылды. Орта Азияның этникалық және тілдік қатынастары әрдайым дамуда болды. Қала халқы көбінесе екі тілді болды: этникалық және тілдік белгілеріне қарағанда рулық немесе аймақтық ұқсастық, дін

КАППЕЛЕР А.

399

мен өмір салты (көшпелі немесе отырықшы) маңыздырақ болды. Жекелеген этнонимдер көп мағыналы және өзгеріске бейім болды, сол себепті халықтардың қазіргі атауларының бұрынғы бейнеленуін іздеу адастыруларға әкелуі мүмкін. Мысалы, отырықшы тұрғындарға байланысты қолданылған «сарттар» мен «тәжіктер» терминдерінің арасындағы шекара онша анық болмай қалды. Себебі, өзбектер деп, әдетте, Орта Азияға шайбанидтердің басқаруымен келген көшпелі тайпалар есептелінді. Ал кеңес дәуірінде басқа да түрік тілдес және түркілендірілген отырықшы этникалық топтарды өзбектер деп атады. Орта Азияның орталық облыстарын иран тілдес, бірқатар түркілендірілген тәжіктер мен ең алдымен өзбектерден тұрған әр түрлі түркі тілдес халықтар мекендеді. Шығыста, тауларда бақташыкөшпелілік өмір салтын ұстанған қырғыздар (орыстар оларды қара-қырғыздар деп атады) өмір сүрді, ал Памирді парсы тілінің әр түрлі диалектісінде сөйлейтін және бірқатар исламданған әр түрлі кіші халықтар қоныстанды. Батыста, Каспий теңізі мен Амудария аралығындағы Қарақұм шөлінде, тілі азербайжандар мен осман түріктеріндікіндей, түрік тіл тобының оғыз тармағына жататын түркімендер көшіп қонып жүрді. Орта Азиялық аймаққа сонымен бірге қазақтардың оңтүстік тайпалары мен қарақалпақтар да жатты. Ресейлік жаулап алуларға дейін Орта Азияда басында өзбек әулеттері тұрған үш мемлекет болды: Орталықтағы Бұқар әміршілігі, Арал теңізінен оңтүстікке қарай ескі Хорезмнің солтүстік-батысына қарайғы жерлерді қамтыған Хиуа хандығы және оңтүстік шығыстағы қырғыздардың да көпшілігі бағынған Қоқан хандығы. Түрікмендердің бір бөлігі Хиуа мен Бұқардың билігінде болды, бір бөлігі Иранның, алайда іс жүзінде олар тәуелсіз болды. Деспот билеушілері бар барлық үш ортаазиялық мемлекеттердің жіктелген әкімшілік және қиын салық жүйелері болды. Бұл жердегі тұрақсыздықтың қайнар көзі – хандар арасындағы соғыстар мен жекелеген тақ мұрагерлерінің, отырықшы және көшпелілер арасындағы ішкі қақтығыстар болды. Өзен жағалаулары мен оазистерде дамыған суару жүйесі бар жер шаруашылығымен айналысты. Кейде ондаған мың тұрғындары бар қалаларда сауда мен қолөнердің түр-түрі дамыды. Қоғамның басшылары хандар, әмірлер, сұлтандар және тағы басқа ақсүйек өзбектерден тұрды. Иран тілдес және түрік тілдес шаруа-егіншілер мен қолөнершілер көптеген алым-салықтар төлегенімен, жеке бас бостандығы болды. Тұтқынға түскен басқа да халықтарды, мысалы орыстар мен парсыларды құлға айналдырды. Консервативті исламдық

400

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

(суннит) діни адамдар мәдениетті өз қолдарында ұстады, Құранды оқытатын бастапқы діни мектептермен, орта және жоғарғы оқу орындарын (медресе) қамтитын мектептік білім берумен де солар айналысты. Сонымен бірге сопылар бауырластығы да белгілі бір рөл атқарды. Ислам түрікпендер мен қырғыздар арасында халықтың отырықшы тобына сіңгендей етіп орнықпады. Мұнда әлеуметтік құрылымды рулық құрылыс анықтады және әлсіз түрде жіктелді. Шөл және шөлейтті далаларды мекендеген түркімен бақташы-көшпелілер қой, жылқы және түйе бақты, ержүрек әскер ретінде атақтары жайылды, сондай-ақ қарақшылар ретінде қорқыныш туғызды. Кейбір түркімен тайпалары оазистердің отырықшы тұрғындарын құрады. Отар қойлары мен табын-табын жылқылары бар қырғыздардың көпшілігі Тянь-Шаньның биік тауларында көшіп жүрді. Ресей ХVІ ғасырдан бері ортаазиялық көпестер мен Волгалық татарлардың делдалдығының арқасында Орта Азияның мұсылмандық орталықтарымен сауда қатынастарын жүргізді. Көп уақытқа дейін мұсылман еместер Орта азиялық базарға кіре алмады. 1717 ж. және 1839 ж. Каспий теңізі жағалауларынан Хиуаға қарсы Ресейдің жүргізген жекелеген соғыс экспедициялары шөлейтте апатқа ұшырады. ХІХ ғ. І жартысындағы елшіліктер мен жол сапарлар байланыстың кеңеюіне көмектесті, бірақ бәрібір, ХІХ ғ.ортасына дейін ортаазиялық хандықтар Ресей үшін белгісіз, алыс, экзотикалық Азия болып қалды. Тек қазақ далаларын түпкілікті қосу және олардың оңтүстік шетінде бекіністерді тұрғызу ғана 50-жылдары Ресейді ортаазиялық хандықтардың тікелей көршілеріне айналдырды. Қырым соғысы мен Кавказдың тау халықтарын толық бағындыру үшін күрес жүргізу қажеттігі Ресейдің оңтүстіктегі жаулап алуларын тағы да онжылдыққа тоқтатты. 1864 ж. черкестердің қарсылығын басып жаншығаннан кейін ғана Орта Азияны жаулап алу басталды. Отарлық жаулап алулар секілді, мұнда да экономикалық, стратегиялық және саяси себеп болды. 60-жылдардың басындағы американдық азамат соғысы ресейлік тігін өнеркәсібіне мақтаның жетімсіздігін туғызды. Сондықтан осы бір маңызды шикізаттың басқа да қайнар көздеріне назар аудара бастады. Ортаазиялық сауда жолдары мен тауарды өткізу рыногына бақылау жасаумен байланысты Ресейдің мүддесі де жанданды, себебі Шығыс және Батыс Еуропада ресейлік өндіріс өнімдеріне деген сұраныс мардымсыз болатын. Алайда осы кездегі ресейлік саясат, ең біріншіден, экономикалық емес, саясистратегиялық себептермен анықталады деп көрсеткен көптеген кеңес

КАППЕЛЕР А.

401

және батыс зерттеушілері шаруашылыққа негізделген себепті басты деуден бас тартты. Ресейдің Қырым соғысындағы жеңілісінен кейін, оның Англиямен тайпаласы Азия континентіне көшті. «Англиямен байланысты үзген жағдайда, – деп білдірді 1857 ж. дипломат Н.П.Игнатьев өз пікірін, – тек Азияда ғана біз онымен күреске түсе аламыз». Үндістанда бекініп алғаннан соң, британдықтар сол жерден Ауғаныстанды өз бақылауына алмақшы болды. Міне, осы жерде де екі ұлы отарлық державалар бір-бірімен қақтығысты. Қажетті қорғанысқа байланысты пайда болған Ресейлік ой-пікір жаулап алушылық ниетпен астасып жатты. Мысалы, генерал Скобелев: «Маған жүз мың түйе беріңдер, сосын мен Үндістанды жаулап аламын», – деп мәлімдеген екен дейді. Қырым соғысындағы кемсіткен жеңіліс Ресей элитасының, ең алдымен, әскери басшылықтың намысына соққы болып, беделіне нұқсан келтірді, сол себепті олар оның орнын толтырар жол іздей бастады. Азияда Ресей өзінің империялық күшін көрсетіп, батыстық отарлық державалармен тепе-теңдікке жетуі керек болды. Міне, осындай пікірлер Петербургта кең тарады. Сондай-ақ Орта Азияны жаулап алуға қарсы дауыстар да болды. Міне, осындай жағдайда, жекелеген перифериялық генералдар бастаманы өз қолдарына ала алды. Жеке даңқын шығармақ болған олар кейде өз күшімен, ал үкімет өтіп кеткеннен кейін ақылдасып, рұқсат берген бірнеше операциялар жүргізді. Бұл акциялар Ресейдің қауіпсіздігін сақтау үшін қажеттілік болды деп негіздеу отарлық басқыншылықтың басты құралы болатын. Осындай соғысты тұтандырғандардың қатарына жатпайтын сыртқы істер министрі Горчаков 1864 ж. жаулау механизмін былайша түсіндірді: Ресейдің Орта Азиядағы жағдайы жартылай тағы, кезбе, тұрақты қоғамдық ұйымы жоқ халықтармен жұғысқан барлық білімді мемлекеттермен бірдей. Бұндай жағдайда, шекара мен сауда қатынастарының қауіпсіздігіне жабайы және сотқар әдетғұрып ыңғайсыздық жасамау үшін анағұрлым дамыған мемлекет өз көршілеріне белгілі билік жүргізуі керек. Оны шапқыншылықтар мен тонаушылықтарға тыйым салудан бастау керек. Осы нәтижеге қол жеткізген жағдайда, соңғылары саябыр табады, бірақ өз кезегінде өздігінен алыс тұратын басқа тайпалардың шабуылына ұшырауы мүмкін. Мемлекет оларды қарақшылықтан қорғауы және қарақшылық жасағандарды жазалауы керек. Міне, осыдан кейін қоғамдық құрылысы ұстатпайтын ететін жауға қарсы жалғасқан,

402

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мерзімді экспедициялар қажеттілігі бар. Осыған байланысты мемлекет бір нәрсеге шешілуі керек: не осы бір бітпейтін жұмыстан бас тартып, өз шекараларын жақсы тұрмыс, қауіпсіздік және ағартудан ада ететін әрдайым болатын ырың-жырыңға душар етуі керек, не ауыртпалықты алыстата түсу үшін, тағы елдерге ішкерілей ене түсуі керек. Осындай жағдайға түскен барлық мемлекеттердің шарты осындай болды. Америкадағы Құрама Штаттар, Африкадағы Франция, өз отарларындағы Голландия, Оңтүстік Үндістандағы Англия – барлығы алға жылжып, қажеттіліктен мансап төмен болып, тоқтау қиын болған жайт болды. Мұндай субъективті түсініктемемен басып алушылықты ақтау өз саясатына заңды сипат бермекші болған басқа да отарлы державаларға тән. «Өркениеттілік миссиясы» («mission civilisatrice») аталған Ресей саясаты ауқымында сыртқы істер министрі көрсеткендей тізбекті реакция бұл саясатқа еш альтернатива қалдырмаған секілді. Алайда мұндай жағдай далалық көшпелілермен қалыптасуы мүмкін, ал оны автоматты түрде Орта Азияның отырықшы тұрғындарына көшіруге болмайды. Горчаковтың пікірі ресейлік жаулаудың толық және объективті түсіндірмесі болмаса да, ол оның идеологиялық алғышарттарымен ресейлік орталықты Азияның қалай қабылдайтынын ашады. 1864 ж. мамырында полковник Черняев Верныйдың 2600 солдаты және Перовскіден шыққан әскери бөлімімен бірге оңтүстік бағытқа қарай аттанды. Осы жылы Қоқан хандығына қарайтын Шымкент қаласы алынды. Петербургтың нұсқауына қарамастан, Черняев 1865 ж. ірі сауда орталығы Ташкентті жаулап алды. ІІ Александр сол сәтте өз бетінше жасалған бұл акцияға ризашылықпен бата берді. 1867 ж. Қоқан хандығының солтүстік облыстары орталығы Ташкент қаласы болған Түркістан генерал-губернаторлығын құрды. Оның бірінші генерал-губернаторы генерал Фон Кауфман келесі жылы батысқа аттанып, өзінен күші артық Бұқар әмірінің әскерін шауып, қашуға мәжбүр етті. Самарқандты жаулап алды, бірақ, мүмкін Англияға қарағыштағандықтан болар, белгілі бір символ секілді маңызды мәнісі бар Бұқарға тиіскен жоқ. 1873 жылы бір кездегі күшті, енді әскери күші жағынан әлсіз Хиуа хандығы жеңілді. 1875 ж. Қоқан хандығында қырғыз және өзбек көшпелілерінің орыстарға қарсы қасиетті соғысқа айналған көтерілісі болған кезде, ресейлік әскерлер 1875 және 1876 ж.ж. бірнеше әскери жорықтар жүргізіп, нәтижесінде Қоқан хандығының бүкіл оңтүстігін жаулап алды.

КАППЕЛЕР А.

403

Ресейдің ең соңғы жаулап алған Орта азиялық аймағы батысқа қарай алыс орналасқан Түркмения болды. 1869 ж. кейбір түркімен тайпалары ресей билігінің қол астында болған Каспий теңізінің шығыс жағалауында Красноводск бекініс пункті салынды, бірақ толық онжылдан кейін ғана Түркменстанды жаулау басталды. 1870 ж. Ресей әскерлері түркімендерден әсерлі түрде жеңіледі. Кейінірек 20000 түйесі бар үлкен ресейлік әскері генерал Скобелевтің басшылығымен түркімендерге қарсы шабуылдап, 1881 ж. қаңтарында Гек-Тепе бекінісін алады, осы жерде 300 орыс пен 8000-нан аса түркімен қаза табады. Осылайша, түркімендердің қарсылығы аяусыз басып жаншылады. 1884 жылы Мерв оазисі, ал келесі жылы Гераттың жолында жатқан Кушка жаулап алынды. Ауғанстанға кілт болып табылатын Мервтің алынуы Англияда ресейлік жаулап алулардың одан ары Иран мен Үндістанға таралуы мүмкіндігінің қаупін оятады. Баспасөз «мервозитет» және болуы мүмкін британ-ресей соғысы туралы сөйлей бастады. Бірақ ағылшындардың батыл реакциясы ресейлік жаулаушылықтарды тоқтатты. Шекараны белгілеу туралы бірнеше келісім-шарттар жасасқан екі держава өзара Орта Азияны бөлісті, 1895 жылы бұл келісім-шарттар Памир келісімінде біржолата бекітілді. Бұл келісім-шарттардың нәтижесінде түркімендер, тәжіктер, өзбектер мен қырғыздар шекаралары бұл этностардың әрқайсысын бөліп тастаған әр түрлі мемлекеттерде қалды. Бұл жағынан алғанда әлі күнге дейін ешнәрсе өзгерген жоқ. Ресей жаулап алуларының басқа соққысы 1870 жылдардың басында Шыңжаңға (шығыс Түркістан) қарсы бағытталды. Қоқан әскербасшысы Жақып Бек бастаған Қытай билігіне қарсы көтеріліс басып кіруге сылтау болады да, 1871 ж. ресейлік әскерлер Іленің төменгі ағысындағы жазықтықты жаулап алады. Бірақ алты жылдан кейін қытайлықтар көтеріліске шыққан ұйғырларды жеңеді және Қытаймен болған ұзақ келіссөздерден кейін 1881 жылы Ресей Іле жағалауларындағы территориялардан бас тартатынын, орнына батыстағы енсіз тар белдеуді алатынын мәлімдеді, бұл Ресейдің өзі жаулап алған территориялардан бас тартқан сирек оқиғалардың бірі болып табылады. Кавказ бен қазақ даласындағы жаулап алуларға қарағанда, Ресейдің Орта Азияны жаулауы ірі әскери мәселе туғызған жоқ. Хандықтар бұл жаулап алуларға әскери қарсылықтар көрсеткенімен арнаулы жеңіске тек көшпелі түркімен топтары ғана жетті деуге болады. Жалпы алғанда, осы жаулап алулар кезінде 1000 ресейлік солдат қайтыс болды, ал қарсыластарының шығыны одан бірнеше есе көп болды. Нашар

404

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қаруланған, саяси ыдыраңқы Орта Азияның мұсылмандары еуропалық әскери державамен соғыста жеңіп шығуға ешбір мүмкіншілікке ие болмады. Осылайша, Ресей еуропалық отарлы державалардың қатарына түпкілікті кірді. Бұл Ресейдің беделін ойлаушылардың жүрегіне құйған нұрдай болды, 1881 ж. Гек-Тепедегі жеңістен кейін Достоевский Ресейдің Азиядағы болашағын былай деп көрсетті: «Скобелевтің жеңісінен кейін Азияның бойымен оның шет жағына тіпті Үндістанға дейін, тіпті Үндістанның өзінде де миллиондаған халықтарда ақ патшаның жеңілместігі туралы сенім өсе берсін». Ресей империясының құрамына бұндай жаңа үлкен азияттық территория қалай кіргізілді? Кавказ бен Қазақстаннан өзгешелігі, Орта Азияның жаулап алған жерлерінің кейбіреулері Ресейдің бөлігіне айналған жоқ. Бұқар әмірлігі мен Хиуа хандығы мемлекеттілік жағынан өз тәуелсіздігін сақтау арқылы ресейлік протектораттықтың қол астына ғана түсті. Алайда олардың территориясы қысқартылып, Арал теңізінен Памирге дейінгі аралықтағы Орта Азияның үстімен өтетін тар белдеуде жатты. Ресеймен келісім жасау кезінде Әмір мен ханның бірқатар талаптарға көнуіне тура келді. Бұхара мен Хиуа орыс көпестері үшін ашық болып, кейініректе орыстың кедендік шекарасына қосылды. Олар өздерінің экономикасына нұқсан келтірген үлкен әскери репарация төлеуге мәжбүр болды. Екі билеушінің қасына «саяси агент» ретінде бақылау жасап отыру үшін ресейлік кеңесшілер қойылды, сыртқы саясатта да Бұқара мен Хиуа Петербургке толықтай тәуелді болды. Бірақ олардың ішкі құрылысының әлеуметтік-саяси құрылымы бұрынғыдай болып қалды, Әмір мен хан ешбір шектеулерсіз өз қоластындағыларды билеп, басқарды. Тек қана құл сатуға тыйым салынды. Ислам қоғам мен мәдениеттің негізі болып қалды, ал «қазіргі Бұқара» өзінің атақты араб-парсы мектептерін сақтап қалды. Сонымен, Бұқар әмірлігі мен Хиуа хандығы әскери, саяси және шаруашылық жағынан Ресейге тәуелді әрі бақылауында болды. Сонда да революцияға дейін олар өздерінің формальды мемлекеттік суверенитетін сақтады. Ағылшындардың Үндістанда қолданғаны секілді, нақ осындай «тікелей емес билік» түрін Ресей ХІХ ғасырда басқа еш жерде жүзеге асырған жоқ. Ұлы Финляндия князьдігі де, Польша патшалығы да, өздерінің ескі хандық билеушілерінің өкіметінде уақытша қалған Азербайжан да және Батыс Грузия да Ресей империясының құрамдас бөліктері болды.

КАППЕЛЕР А.

405

Мұнда протекторат беретін аз шығын шығара отырып, реальды билік жүргізу мүмкіндігі ғана емес, сонымен бірге Англиямен және ислам әлеміндегі Бұқараның беделімен санасу қажеттілігінен кейін Ресей ұстамдылық танытты. Алғашында Қоқан хандығы да сақталынған болатын, бірақ 1875 ж. көтерілістен кейін ол 1867 ж. құрылып, Бұқар әмірлігі мен (Самарқандты қоса алғанда) Хиуа хандығының территориялары арқасында, кеңейген Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына кіргізілді. Негізінен түркімендер мекендеген Каспий сырты облысы, керісінше, алғашқыда Кавказ әкімшілігіне қарады да, бұқаралық және хиуалық мемлекеттер территориясын бөліп тұрғанына қарамастан, 1897 ж. Түркістанға қосылды. Резиденциясы Ташкентте болған Түркістан генерал-губернаторы кең өкілеттілікке ие болды. Осы орынға алғаш ие болған генерал Константин фон Кауфман Орта Азияның жаңа әлеуметтік-саяси құрылысына мәнді түрде әсер етті. Әскери басқару мен күшті әскери күштің осында болуы жаңа қол астындағылардың адалдығына кепіл болатын. Негізінен фон Кауфман «араласпау» саясатын қолдады. Жергілікті басқаруда, сот ісінде және жер иеленуде су ресурстарына иелікке деген ерекше құқықпен бірге статус-кво сақталынды. Бірақ салық жинаудың жүйесі бірте-бірте бір ізге салынды, сондай-ақ шаруалардың пайдасына жер иеленуші-ақсүйектерді біршама әлсіреткен шағын жер реформасы жүргізілді. Бұрынғы элитаға жергілікті басқару мен соттағы сайлап қойылатын орындар мен міндеттер сеніммен берілгенімен, өзбек ақсүйектерін ресей дворяндарының қатарына қосу туралы ешкімнің ойына кіріп те шықпады. Сонда да, Ресей қызметке түркімен кавалериясын қабылдады, сондай-ақ ағылшындық бақылаушы Керзонның «Ресейдің жеңілгендермен бауырласа білуге бейімдігі қажетті, назар аударуға тұратын қасиет» – деп ескергеніндей, жекелеген тайпа басшылары орыс армиясының офицерлеріне айналды. Алайда көшпелілер де, ортаазиялық отырықшылар да Ресейдің тең құқықты азаматтарына айналған жоқ. Отырықшы тұрғындарды, әдетте, «туземдіктер» деп атап, іс жүзінде «бұратаналар» статусына теңестірді. Сонымен, ортаазиялықтар орыстардан шеттетілген отар халықтар болып қала берді, ал олардың билеуші басшы топтары империялық құрылымға әлеуметтік жағынан біріктірілмеді. Екінші жағынан алғанда, олар әскери қызметтен босатылу секілді басқалай артықшылықтарды пайдаланды. Бірақ, жоғары мәдени дәстүрі бар

406

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

отырықшы этностарды көшпелілік туралы өмір салтына негізделген түсінікке сай бұратаналармен теңеу осы құқықтық топтың түпкі мәніне қайшы келді. ХІХ ғасырда Ресейдің өзін тек отырықшы емес халықтар ғана емес, барлық азиаттардан оқшауламаққа ұмтылуы, міне, осында көрінеді. Осы Орта Азиядағы агрегация (шеттету) үрдісіне сай миссионерлік қызметті дамытуға және жергілікті халықтық тілін орыстандыруға ерекше күш салған жоқ. Ресей әкімшілігі консервативті мұсылман дін адамдарын саналы түрде сақтады. Олардың үлкен жер иеліктері (вакуфтар) мен оларға қарайтын мектептері де сақталынды. Православтық шіркеудің миссионерлік қызметіне сөзсіз тыйым салынды және жоспарланған ташкенттік епархияның сол күйі негізі қаланған жоқ. Түркістан генерал-губернаторы исламдық истеблишментті сақтай отырып, Орта Азияда саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге үміттенді. Өзінің зардаптары жағынан мемлекеттің әлеуметтік және мәдени «араласпау» («нон-interforence») саясатына қарағанда Орта Азиядағы шаруашылық сала мен экономикалық құрылымға қол сұғудың ауыртпалығы зор болды. Жылдамдатып индустриялау барысында ХІХ ғ. соңына қарай батыс еуропалық үлгідегі әдістер мен мақсаттар анықталынды. Ортаазиялық отарлар метрополияның шаруашылық қажеттеріне бейімделуі керек болды. Ең бірінші орынға ресейлік тігін өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз етуге міндетті мақта базасын жасау шықты. Егерде 1885 ж. Ферғана аңғарында егіншілік жердің 14%-ы мақта өсіруге берілген болса, 1915 ж. олардың көлемі 40% болды. Мақтаның жергілікті сорттары американдық жоғары сапалы мақта сорттарымен ауыстырыла бастады. Бір мезгілде суару жүйесі мен ирригациялық құрылыстың дамуына байланысты, ірі жобалар жасалып жатты. Бірақ олар жүзеге асырылған жоқ. Орта Азияда мақтаның нығыздап, алғашқы өңдеуден өткізіп отырды. Орта Азияда мақта өңдеу өнеркәсібі дамымағандықтан, шикізатты ресейлік тігін өнеркәсібі орталықтарына жеткізетін. Темір жолдарды салу арқылы транспорт мәселесін шешті. Ең бірінші Каспий сырты темір жолын 1881 ж. әскери-стратегиялық мүддеге сәйкес салды. Ол Каспий теңізінен Мервке дейін (1886), содан кейін Бұқар әмірлігі арқылы Самарқанға (1888), 1898 ж. Ташкентке дейін, ал 1899 ж. Ферғана аңғарындағы Әндіжанға дейін созылды. Мақтаны тасу үшін 1906 ж. орталық Ресеймен тікелей бай-

КАППЕЛЕР А.

407

ланысты орнатқан Орынбор – Ташкент темір жолы маңызды мәнге ие болды. Мақта өндірісі шоғырланған Ресейдің Орта Азиядағы экономикалық саясаты таза отарлық сипат алды. Ферғана аңғары секілді жекелеген облыстарда дәнді дақылдар өсіріліп, мономәдениет те дамыды. Жалпы 1913 ж. егіншілікке жарамды (суарылатын) Түркістан жерлерінің 15-20%-на мақта егілді. Соған қарамастан, 1910 ж. мақта Түркістанның ауыл шаруашылық өнімінің бағасының жартысынан астамын құрады. Қазіргі кездегі жағдай тұрғысынан қарағанда, сол кездегі ресейлік экономикалық саясат ортаазиялық мақта мономәдениетінен шыққан шаруашылық және экологиялық мәселелердің негізін қалады. Жалпы Орта Азияның орыс емес халықтарына тигізген ресейлік әсер шектеулі болды. Отырықшы мұсылмандар мен мұсылманкөшпелілер өздеріне тән дәстүрлі әлеуметтік құрылыс пен құндылықтарды бағалауымен өмір сүрді. Ол жерлердегі орыстардың орын алуы әкімшілік басқаруда, гарнизондар мен ірі қалалардағы шығыстан оқшауланған жаңа орыс кварталындағы тұрғындар түрінде көрінді. Тек қана Қырғыз елінің таулы бөктеріндегі, қазақ далаларындағыдай, құнарлы жерлеріне біртіндеп орыс және украин шаруалары қоныстана бастады. Ал оңтүстіктің оазистері мен өзен жағалауларына келсек, олардың тығыз орналасқандығынан орыс егіншілерінің бейтаныс суару жүйесін игеруі өте қиынға түсті. Сондықтан, Закавказьедегі секілді, Орта Азиядағы орыс тұрғындарының үлесі үлкен болмады және осындай этнодемографиялық модуль осы күнге дейін сақталынды. Орта Азиядағы Ресей саясаты, негізінен, прагматикалық икемді әдістердің дәстүрлеріне сай болғанымен, аймақтық Ресей әкімшіліктерінің қиянат жасаулары да аз болмады. Орыс емес халықтар ресейлік өкіметті адал еместердің билігі деп қабылдағандықтарынан, әрдайым дайындалмаған бүліктер мен көтерілістер болып тұрды. Кейінгісі әдетте локальды, жергілікті сипатта болды. Мысалы, 1892 ж. Ташкенттегі сүзектік бүлік. Сирек те болса аймақтық шекарадан шығып жалпы «қасиетті соғысқа» айналған көтерілістер болып тұрды, мысалы, 1898 жылғы Әндіжан көтерілісі. Мұндай жағдайда, Кавказдағыдай, басты рөлді сопылық ағайындар тобы өз қолына алды. Ресей үшін Орта Азияны жаулап алу және жарым-жартылай құрамына кіргізу – оның орталығын Азияға аудару деген сөз. ХІХ ғ. соңындағы Орта Азияның демографиялық және экономикалық

408

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

салмағы үлкен болмағанымен және Ресей ең алдымен Еуропаға назар аударған мемлекет болғанымен, осы кезден бастап Ресей империясына Азияның орталығындағы отырықшы мұсылмандардың үлкен тобының кіруіне байланысты жағдай держава секілді өзінің рөлінің орасандығын түсінуге әкелді. Ұлттық эмансипация мен демографиялық жарылыстың арқасында Орта Азияның мұсылмандары ХХ ғасырда барынша мәнді маңызға ие бола бастады. Тәржімалаған Айжамал Құдайбергенова

409

КАРЕЕВ НИКОЛАЙ ИВАНОВИЧ (1850-1931 жж.) ТАРИХИ ҮДЕРІСТІҢ НЕГІЗІ ТАРИХТАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ РӨЛІ I бөлім ПРАГМАТИКАЛЫҚ ТАРИХТАҒЫ ТҰЛҒА I тарау Мәселенің жеке қойылуы Прагматикалық тарихтың мазмұны. – Ондағы адамдардың жеке әрекеттерінің рөлі. – Соңғысының ілгерілеушілігі және топталуы. – Әрекеттен қайраткерлерге көшу. – Прагматикалық теорияның мақсаты неде және оларға неге әкеледі? – Жалпы сұрақты жекеге телу себебі. – Тарихшылар мәселесіне көзқарас. Тарихтың прагматикалық жағын қамтитын фактілер, біз тарихта жекелей жағдай немесе қозғалыс деп атайтын, көптеген ұқсас әрекеттерден тұрады. Мұның барлығы соңында жекелеген адамдық әрекеттерге талдау жасаудан тұрады. Егер тарих ғылымының бұл фактілерге қатысты мақсаты, біреуін екіншісінің себебі және салдары ретінде көрсету болса, онда тарихи оқиғалар мен өзгерістерге жинақталған жеке адами әрекеттерге біздің ғылым да солай қарауы тиіс. Сондықтан тарихтың прагматикалық жағын жекелеген адами әрекеттердің себептері мен салдарының жиынтығы деп айтуға болады. Адамның барлық әрекеттері тікелей прагматикалық тарихтың

410

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

құрамына кірмейді, ал оның құрамына кіретіндерінің барлығы бірдей маңызға ие болмайды: Ол, біріншіден, жекелеген әрекет белгілі бір жағдайда тым болмағанда себептердің ұзын тізбегінің кішкене болсын бөлігіне қосылғанда; екіншіден, жеке әрекеттің қозғалыстағы рөліне қарай кіреді <…>. Жекелеген әрекеттерді оқиғаның немесе қозғалыстың элементтері ретінде қарастыра отырып, біз бұл элементтер арасында белгілі ілгерілеушілік орнатуымыз керек. Өйткені кейбір әрекеттер өз-өзінен нәтижеге бай болады, ал кейбір маңызды салдардың туындысының ауқымды санын біріктіру керек болады. Мысалы, ірі шайқас болып жатыр дейік, бір мемлекеттің екіншісін жеңуі халықаралық қатынас саласындағы жаңа прагматикалық ағымның қорытынды пункті болып табылады. Әрине, оқиға тұтас алғанда көптеген ұлы әрекеттердің жиынтығын құрайтын күрделі ағзасы, олардың жекелеген бөліктерінің маңызы бірдей емес. Негізгі көсемнің орынды нұсқауы өз мағынасы жағынан, әрбір жеке әскердің батыл әрекетін басып кетеді. Қолбасшының бір қателескен қадамынан мыңдаған ержүрек әрекеттер бекер кетуі мүмкін. Бұл мысал тарихи оқиғалар мен қозғалыстардың құрамына кіретін жекелеген адам әрекеттері оның маңыздылығының мәні емес, деген біздің жалпы ойымыздың түсініктемесі бола алады <…>. Жекелеген әрекеттер тарихи оқиғалар мен қозғалыстардың элементі ретінде бір типтес болғанымен, маңызы бірдей болмайды, өйткені олар адам әрекеттерінің әр түрлі категориясына жатуы мүмкін <…>. Әрекеттердің артында, осы әрекетті жүзеге асырушы жеке адам тұлғалары тұрады. Біз әрекеттерге сәйкес қайраткерлер жайлы да айтуымыз керек. Прагматикалық тарихқа барлық адамдар қатыса бермейді, ал қатысушылардың рөлдері де бірдей емес. Әрбір оқиғаға, әрбір қозғалысқа сол қоғамның тек белгілі бір мөлшері ғана тікелей қатысады <…>. Прагматикалық тарихнаманың мақсаты – адамдардың жекелеген әрекеттерінің себебі мен салдарының рөлін байланыстыру. Екінші жағынан әрекеттердің артынан ылғи қайраткерлерді көру, адам әрекеттерінің артынан – оны жүзеге асырушы жеке тұлғаларды көру қажеттілігі. Сондықтан прагматикалық тарихтың зерттеу пәні, сонымен бірге адамның адамға, бір тұлғаның екінші тұлға әрекетін де зерттеу болып табылады. Адамның басқаға ықпалы саналық жағынан алғанда да, сапалық жағынан алғанда да әр түрлі болады.

КАРЕЕВ Н.

411

Бұл жалпы мәселенің ішіне кіретін жеке мәселе болып табылады, өйткені оны шешу белгілі бір жеке тұлғалар арасындағы әрекеттік қатынасты көрсетуді шешуге әкеледі. Ұлы адам «батыр» да жеке тұлға, тобырды құрайтын көпшілік те жеке тұлғалардан тұрады. Тарихтың қозғалысын қалпына қайсысы келтіреді деп сұрайтын болсақ, бұл сұраққа жауап беру үшін, алдымен кімнің әсері қайсысы үшін негізгі екенін, қайсының қозғалысқа белсенді әрекет еткенін анықтап алу қажет <…>. Бұрынғы тұрмыстық суреттеулер өз мәні жағынан прагматикалық бола отырып, негізінен замандастарының қиялын ұштаған жеке әрекеттерді қамтыды. «Каһармандарды» тобырға қарсы қою жеке тұлғалармен емес, тек Каһармандармен айналысқан нақты ертедегі тарихнама негізінде пайда болды. Уақыт өте келе тарихшылардың дүниетанымында өзгерістер болуы тиіс болды. Ол әсіресе тарих жеке тұлғалардың тарихы емес, ұжымдық ағзалардың – көпшіліктің тарихы болуы тиіс екенін түсіне бастаған кезде сезілді. Халық тарихшылардың алдында жанданып, тарихтағы әрекет етуші күш ретінде мойындалып, ұлы адамдардың күшіне қарсы қойылды. Бірақ жаңа тарихшылар ұлы адамның тарихтан тыс бұрынғы жағдайын сақтады <…>. Прагматикалық тарихтағы жеке тұлғаның пайда болу мәселесінің, сонымен бірге тарихты кім қозғалысқа келтіреді деген даулы мәселенің жалпы сипаттағы тарихы осындай. Бұл пәннің тарихнама үшін маңызы зор болғанына қарамастан, ол қазірге дейін ғылыми әдебиеттерде әлсіз әзірленген. Тарихшылардың көпшілігі оған аса көп мән бермей, оның мәніне терең бойламады, олар тек асығыс пайда болған көзқарасқа қанағаттанады. Тарихшылардың бұл тобынан тек сирек кейбіреулері ғана бұл мәселеге байланысты жалпы көзқарас білдіріп, өздерінің кейбір жеке бақылауларын жетілдірді. Әрине мұндай ескертулердің көпшілігі көңіл аударуға тұрарлық және пәнді қарастыру кезінде атап өтілуі тиіс1. Бірақ бұл тек жеке ескертулер, еш жерде қалыптаспаған теориялардың айтылған үзінділері. Егер біз таза тарихи еңбектерден басқа, тарихнамалық жазушылардың шығармалырын қарайтын болсақ, онда да біздің тақырыпқа қатысты аз пікірлер кездестіреміз. Негізгі мәселелердің бірінші екі бөлімінде бұл әдебиеттерге шолу жасап және сын айта отырып, мен тарихи қозғалыстың мәні жайлы мәселенің тарихнамада 1 Мен бұл жерде, мысалы, Гизоның Карл Марксқа т.б. байланысты ұлы адамдар жайлы пікірін айтып отырмын.

412

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ең зерттелмеген мәселелердің бірі екеніне көзім жетті2. Бұл мәселені шешуде тарихнама метафизика мен идеологияның өтірік жолына түсті3. Жалпы тарих тұлғаларымен бұл әдебиет өз дәрежесінен төмен айналысты4. Сондықтан біз бұдан өзімізді қызықтырған мәселе жайлы өте аз мәліметтер кездестіреміз. Сондықтан неміс бұлыңғыр метафизикасының идеологиясымен жазылмаған кітаптарды кездестіру өте қиын. Бұл әдебиеттердегі сыни шолуды біздің мәселені зерттеуімізге енгізіп отырған себебіміз – оқырманды оның шешімдерімен таныстыру, олардың ішіндегі жарайтындарын өз еңбегімізде пайдалану және осы мәселе жайында мотивті пікір айту болып табылады <…>.

IV тарау ТАРИХТАҒЫ «КАҺАРМАНДАР» ЖӘНЕ «ТОБЫР» «Каһармандар» мен «тобыр» арасындағы шекараны анықтау мүмкін емес, өйткені «барлығы – адамдар» және олардың арасында тұтас ілгерілеушілік бар. Сондықтан тек «Каһармандар» болуға қабілетті адамдарды тобыр құру үшін ғана жарамды адамдардан бөліп көрсету мүмкіндігі жоқ. Екіншіден, шынайы ұлы адам тарихта өзіне сәйкес келетін рөлді ойнау үшін, үнемі ізбасарлары жеткіліксіз қалпында қалады. Халық сапасы күдікті Каһармандардың артынан ұмтылмайды. Тарихи өмір өте әр түрлі, сондықтан біз одан жеке сипаттағы да, көпшілік сипаттағы да құбылыстарды табамыз. Тарихқа деген екі дүниетаным да фактіге сілтеме жасауда бірдей мүмкіндікке ие болады. Мұнда біздің көзіміздің жететіні – жекелеген адамдар арасында үнемі бір-біріне ықпал ету болып отыратындығы. Бірінші жағдайда ғылым алдында – ұлы адамның психологиясы, немесе жалпы айтқанда жеке адамның психологиясы жайлы мәселені қоюға болады, екінші жағынан тобырдың психологиясы мәселесі қойылады. Бұл екі көзқарас бір-бірін жоққа шығармай, керісінше, бір-бірін толықтырып отыруы тиіс. Біз осы тарауда өз артынан халықты ерте білген ұлы адамның психологиясына қатысты, соны2

Тарих философиясының негізгі мәселелері, II, 170 (252). Сонда, II, 171, sq. (256 sq. ). 4 Сонда, II, 205, sq. (405 sq. ). 3

КАРЕЕВ Н.

413

мен бірге батырдың батырлығын бейнелеген топтың психологиясына қатысты көзқарастарды да береміз. Өкінішке орай, екі психология да адамның рухани жағы бойынша біздің білімнің аз зерттелген саласы болып табылады. Жеке психологиялық ерекшеліктерге байланысты бірнеше шығармалардың барлығына қарамастан, біз «ұлы адамдардың» психологиясы мен оның тарихи мәнін зерттеуге арналған тек бір ғана кітапты атай аламыз.5 Мен бұл жерде Анри Жолидің «Ұлы адамдардың психологяисы» шығармасы жайлы айтып отырмын.6 Өкінішке орай, бұл кітаптың авторы жасаған ұмтылыс мәселенің қойылуы жағынан да және оның шешілуі жағынан да сәтсіз болып табылады. Алайда біз Жолидің негізгі идеяларына тоқталамыз, өйткені олардың көпшілігінің дұрыстығынан да, біздің мәселені қозғауынан да бас тарта алмаймыз. Жоли: «Ұлы адам ол күрделі шынайылық, біздің тарихта өте таңданатын тіршілік иесі. Біз үшін ұлы адам деген не? Оның біздің көпшілігімізден өз ойының, өз сезімінің, өз әрекетінің ұлылығымен артықшылығы. Ол не жүйенің шындығымен, не өнер туындысымен аты шыққан адам. Бұл ешкімге ұқсамайтын тіршілік иелерінің ең көрнекті қасиеті – ол дана ретінде бейнелейтін қабілет, шығармашылық сыйы. Алайда деп жалғастырады Жоли, ұлы адам барлық заттарда, барлық уақыттарда ұлы емес, оның ұлылығы оның әрекетінің барлығында көрініс таппайды... Бірақ оның кейбір ойлары даналықпен, ғұламамен таңбаланады. Күнделікті өмір мен мұндай ерекше мезеттер арасындағы бояу да ауқымды. Сондықтан да барлық уақыттарда бұдан талдау жасауға болмайтын құпиялықтың, логика ережесіне бөтен болып табылатын көріністі ғана көреді. Кейбіреулер оны интуиция, ал көпшілігі – шабыт деп атады. Қалай болғанда да мұнда түсіндіруге болатын да, болмайтын да фактілер бар. Шабыт атауы – барлық идеяларға, шығармаларға, жаңалықтарға қатысты қолданылады. Ол ғылыми сын тілінде маңызды орын алады. 5

Мысалы, мінезді зерттеу жайлы. Бэнді қара. Спб. 1866.— Th. Weschniakoff. Ebauche d’une theorie des travaux scientifiques. Moscou. 1860. Recherches sur les conditions anthropologiques de la production scientifique et esthetique. St.-Peters-bourg. 1865. Introduction aux recherches sur 1’economie des travaux scientifiques et esthetiques. Paris. 1870. Contribution a une histoire generale et encyclopedique des sciences consideree au point de vue anthropologique. Moscou. 1872.—Гальтонг. Дарынның тұқым қуалаушылығы.—Henle. Von den Temperamenten (Anthropologische Vortrage. BraunschwJg. 1876).—James. Les grands hornmes, les grandes pensees et le milieu. (Critique philosophique). 1881 т.б. 6 Henri Joly. Psychologie des grands hommes. Paris. 1883.

414

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Біз шабытты ғұламаның қалыпты сипаты деп қабылдайық. Автор өз кітабында «ұлы адамдықтан» бастап және «шабыт, рухпен» аяқтай отырып, көрсетілген үш құбылыстарды зерттейді. Бірақ оның пікірінің көпшілігінің біз үшін маңызы аз, өйткені Жоли өз зерттеуінде ұлы адамды тек бір жақты қарайды, ал бізді оның басқа адамдарға әрекеті, тарихи қозғалысқа қатынасы қызықтырады.7 Сондықтан біз «Ұлы адамдардың психологяисынан» біздің тақырыбымызға сәйкес келетіндерін алдық. Мұнда біз бірінші кезекке ол көрсеткен «ұлы адам» түсінігінің салыстырмалығын қоямыз. Адамды «ұлы» деп атау үшін не керек? Ол үшін оның өзі қатар өмір сүріп отырған адамдар арасынан биік болуы керек. Жолидің бұл пікірдегі жалпы тезисі, өркениет қаншалықты дамыса, жеке тұлғалардың жалпы адамдар арасынан бөліп шығуына соғұрлым көп мүмкіндік туады. Бұл жерде Жоли ұлы адамды ортаның дайындауы жайлы айтып отыр, ұлы адамның маңызын ол осы тұрғыдан түсінеді. Оның сөзі бойынша, ұлы заттар, қоғам ұзақ уақыт жүйемен айналыса бастағанда жасалмайды, жаңа жүйенің бірінші белгілері сәтсіздікті іздей бастағанда жасалады. Бас кезінде әр жерде бұлыңғыр идеялар қылтың бере бастайды, содан кейін сынға алынатын кездейсоқтық ретіндегі ұмтылыстар пайда болады, бірақ біртіндеп бұл қозғалыстар бір-біріне жақындап, қолдау таба бастайды. Аспанда қалқып жүрген бұлттар бір жерге жиналады. Соларға белгілі бір байланыс, форма, бағыт беруші ұлы адам болады.8 Біздің автор «ұлы адам» қоршаған ортадан көптеген әсер алып, оның ішіндегі әдемі түсініктерді жүзеге асырады, ол нақты осы образдардың көмегімен ретсіз, келісілмеген, тез жоғалып кететін көптеген ұмтылыстарды біріктіріп, ұйымдастырып, оларды ұлы жоспарды орындауға жұмылдарады..., дейді. Автор осылайша рапсодтар өзінің Гомерін, түсінік берушілер Аристотелін, антикалық сынықтарға қызығушылар өз Рафаэльдерін және Микель-Анджелосын табады. Ұлы адамның өз уақытын басқаратындығы, оған билік ететіндігі талассыз, өте жиі ғұлама дағдарыс кезінде пайда болады да, оның тамаша шешілуін тездетеді. Ол өз замандастарынан өте жиі бір-біріне 7 Бірінші (la preparation par la race) тарауда ұлы адамның пайда болуы барлық нәсілдерде мүмкін бе? – деген мәселе қаралады. Екінші (la preparation par 1’heredite dans la famille) тарауда ұлы адамға мұрагерлік заңын қолдану жайында. Үшінші (le grand homme et ie milieu contemporain) тарау біздің тақырыпқа үлкен қатынасты білдіреді. Төртінші (le gonie et I’inspiration) тарау таза психолиялық мағына тұрғысынан зерттелген. 8 Сонда, 24 sq.

КАРЕЕВ Н.

415

қайшы екі ағымды, бірін-бірі тепе-теңдікте ұстап отыратын екі жауласушы күшті табады. Ол екі ағымның біріне қосылып, оны басқарып, тәртіпке келтіріп және жеңіске бастайды. Міне, барлық белгілі ұлы адамдардың қысқаша айтқандағы барлық белгілі ұлы адамдардың тарихы. Кромвельдің қаншалықты мүддеге және әуестікке сүйенгені белгілі емес пе?... Тарихшылар бұл қуатты өзара ықпалды естен шығармайды. Жори бұл пікірді: «Ұлы жазушыларды – жалғыз, марапаттаудан және көмектен шектелген деп айта алмайсың», – дейді. Бірнеше беттерден кейін автор бұл «ұлы адамның күшін, оның замандастарының күшімен үнемі ынтымақтастандыратын» мәселеге қайта оралады9. Ол мұнда шынайы ғұламаның белгісін «өз замандастарының ұмтылысын тану, оны қанағаттандыру мен өз күші мен оның күштерін біріктіру жайлы екі дағды тұрғысынан көреді10. Олардың істері ылғи күрделі, оны жүзеге асыру көптеген көмекшілердің ықпал етуі арқылы жүзеге асады. Жоли ұлы адамның көптеген көрнекті көмекшілерін олардың өздері құрады. Ол оның дарынын пайдалана алатындығына көмекшілерінің көзін жеткізеді. Оның әуестігінің барлық құпиясы осында», дейді.11 Бұдан әрі ол: «Ғұлама, көмекшілер жинап, оларды әрекет құралдармен қамтамасыз етіп және өз қызметтестерін өзінің артынан ертумен ғана шектелмейді. Ол бұларды сонымен бірге көңіл көтерулерден қорғап, олардың арасында ортақ іске қажетті келісім орнатады12», – дейді. Бұл жағдай бірнеше француз мысалымен суреттеледі. Бұдан «Ұлы адамның күшті жұмылдырудағы бірлігі осындай, адамдарға кейде атақтылар дәрежесіне көтерілуге мүмкіндік беретін қуатты ықпал осындай» деген қорытынды жасайды.13 Жоли бұл пікірді ойшыл адамдарға да қолданады.14 «Ұлы адамдар психологиясынан» біздің барлық ала алатынымыз осы. Жоли көзқарасынан біздің көңілімізді аудартатын нәрсе, оның ұлы адам мен қарапайым адам арасындағы айырмашылықтың шекарасын келтіруі болып табылады. Біріншіден, автордың, ұлы адамды дайындайтын орта деген пікірі біздің көңілімізді аудартады. Екіншіден, біздің өз тарапымыздан ұлы адамды жасайтын оны қоршаған адамдардың өзара ықпалы деп атағанымызды ол да қарастырады. 9

Сонда, 114. Сонда, 156. 11 Сонда, 157. 12 Сонда, 158. 13 Сонда, 159. 14 Сонда, 160. 10

416

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Жолидің барлық теориясының негізгі кемшілігі оны тарихқа қатысты қолдануында – оның ұлы адамды қоршаған ортадан ерекше бөліп көрсетуінде, оның әрбір дәуірге бір ұлы адамды бөлуінде болып табылады. Ал біз іс жүзінде қоғамда адамдар қабілетінің белгілі жақындасуы болады, сондықтан да «дарындымен» қатар қоғамда қарапайым адамдар да болады деп есептейміз. Екінші жағынан, ұлы адам «батыр мен топтарды» қатал қарсы қоюда талап етілетін ешқашан толық жалғыздықта болмайды. Өзінің жақын кезде шыққан шығармаларында Луи Бурдо «Тарих және тарихшылар» деген атаумен тарихшыларға қарсы бағытталған айыптауларының ұзақ тізімін, тарих ғылымының тұтас реформасының бағдарламасын береді. Ол тарау «Тарих қайраткерлері»15 деп аталады. Бұл тарауда тарихшылар ұлы адамдарға қатты табынады деп айыпталады. Автор бұл жерде «атақты және белгісіз адамдардың салыстырмалы маңызын» қарастырады. Оның ерекше тақырыптарын пайдалы өнердегі, көркем өнердегі, ғылымдағы, моралдік өмірдегі, саясат пен діндегі «атақтыларға арнайды». Бұл жерде біз Бурдоның дәлдеріне қатысты өз көзқарасымызды білдіруіміз керек. Өйткені біз бұдан ұлы адамдардың қазіргі әдебиеттегі рөлі жайлы көптеген қайталауларды кездестіреміз. Бұл томның екінші бөлімінде, біз Бурдо айтқан мәдениет элементтерінің тарихи дамудағы жеке тұлғаның маңызын қарастырамыз. Сондықтан бізге оның еңбегіне көп рет сүйенуге тура келеді. Біз оның еңбегінен оның пәнге байланысты жалпы көзқарасымен және прагматикалық тарихтағы «атақтылар» рөлі жайлы айтқан көзқарасымен танысамыз. «Атақтыны» ол да басқалардың «ұлы адам», «батыр» деген мағынасында қолданады. Тарихшыларды «атақтылармен» өте көп айналысады және оған өте көп маңыз береді деп кінәлай отырып, автор көптеген әділ ескертпелер жасайды. Пәнді талқылау кезінде оларды жоққа шығармау керек. Бірақ мәселенің жалпы қойылуында автордың осы пән жайындағы пікірлеріне қайшы келетін кейбір түсінбестіктер билік етеді. Бурдо «келешекте тарих жеке емес, жалпы болуы керек, билеушілер тарихы корольдерге қалсын, біз адамзат тарихын зерттейік16» деген қорытындыға келді. Мұнда екі заттың араластырылғаны анық: ол тек корольдер мен атақтылардың ғана емес, адамзаттың тарихы болуы тиіс дегені, олар тарихтың маңызды қайраткерлері емес дегенді білдірмейді. Автор мұнда та15 16

Louis Bourdeau. L’Histoire et les histories. Paris. 1888. L.I., chap, II. Agents de ihistore. Бұл тарау жүз бетке жуық. (13-109).

КАРЕЕВ Н.

417

рих ғылымы осы кезге дейін болған ақсүйектіктен саяси өмірдегі өзгерістерге байланысты демократиялыққа айналуы тиіс,17 дейді. Ол тарихты демократияландыруды халықтың тағдырына ерекше көңіл бөлуден көрмейді, «атақтыларды» мүлдем жою арқылы, олардың орнына тарихтың негізгі қайраткерлері ретінде белгісіз қарапайымдарды қою керек деп есептейді. Мен тарихта тек көпшілік халықпен және соған тән қозғалыспен айналысам деп есептейік – мен сонымен қатар бұл тағдырлар жеке адамдардың әрекеттері арқылы жүзеге асады, халықтық қозғалыстарды бірнеше «Қаһармандар» басқарып және бағыттап отырады деп ойлай алмаймын ба? Сондықтан бұл екі мәселе бір-біріне бөгет болмауы тиіс. Біз талдап отырған тараудың бас кезінде Бурдо: «Адамзат тұқымының тарихы, мүмкіндігінше, барлық адами организмдердің тарихы болуы тиіс». Ал тарихшылар болса «оның кейбіреуін ғана зерттеумен қанағаттанады»18, – дейді. Ол бұл жерде аздаған «атақтылар» мен белгісіз адамдардың арасындағы рөлді бөлуде қателесіп отыр19. Ол бұдан әрі тарихшыларды атақтыларға өте үлкен құрмет көрсетеді. Олар «бүкіл істер солардың қолымен істеледі, ал халық оның атағын шығарады», – деп есептейсіңдер деп кінә тағады. Оның сөзі бойынша: «Қаһармандардың» ұлылығы олар алыс уақытта болғандықтан, прогрессивті идеализациялаудың нәтижесі, ұлы адамдар оларды жақын зерттей бастаған кезде көп нәрсе жоғалтады, шын мәнінде олар «тек ұлы деп есептелетін адамдар ғана болып қалады».20 Өзінің тек қана жеке күшімен ұлы адам әрекет жасай алмайды. Егер ол жасаған сияқты болып көрінсе, ол оған көп адамның көмектескендігінен болып табылады. Ұлы адамдар көмекшіден кенде болмайды, оларға бәрі көмектеседі, – дейді. Оның неге бұлай болады? Оларды неге адамдар ұлы деп есептеп, оларға көмектеседі? – деген сұраққа бас ауыртқысы келмейді. Бурдо тағы да тарихшыларға бір адамға «барлығына лайықты атақты бересіңдер, жалпы күштің нәтижесін жекеге бересіңдер» – деп шабуыл жасайды. Мысалы, ұлы қолбасшы ең қолайсыз жағдайда жеңіске жетті деп ойлайық, ал кейбір жазушылар Бурдо айтқандай қолбасшының жеке даңқын шығармау үшін, жеңіске халық қол жеткізді деп жазуы 17

Сонда, 28. Сонда, 13. 19 Сонда, 19. 20 Сонда, 25. 18

418

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тиіс. Міне, мұндай пікірлер іс жүзінде неге әкеледі? Осындай сәтті мәлімдемелерден кейін «Тарих қайраткерлері» тарауының қорытынды тақырыбынан, алдында айтылғанға қатысы жоқ нәрсені таңданыспен оқуға болады. Мұнда автор: «Кейбір мәселелер ерекше қабілет пен жігерді талап ете отырып, артықшылық ретінде басқаларға емес, дарынды және бақытты адамдардың үлесіне таңылады», – дейді. Ол бұдан әрі сирек дарынға жататын қиын нәрселер бар... Кез келген ұлы адамның рөлін ойнауға қабілетті емес. Оған Қаһармандардың сирек болуы дәлел. Ол соңында, қандай да бір ұлы істі атқарушы адамдардың, шынында да шектеулі артықшылығын мойындау керек, дейді.21 Оның өз сөзі бойынша, ұлы адамдардың іске араласуы оның ілгері жылжуына ықпал етіп, жалпы мақсатты жеңілдетеді. Бұдан басқа, Бурдо Қаһармандардың өз артынан тобырды ертетінін мойындай отырып, бірақ сол сәтте-ақ оны ұлы адамдарға жаңа көзқарас бойынша шабуылдау үшін пайдаланып, «тобырды артынан ерте білген бұл көсемдер, оларды қате жолға өте жиі тартады. Ұлы адасулар мен ұлы апаттарға ұрыну осы ұлы адамдардың әрекетінің арқасы..»22, дейді. Көріп отырғанымыздай, бұл жерде автор ұлы адамдардың жеке мәнін жоққа шығармайды, бірақ олар игіліктен гөрі, қатыгездіктің қайнар көзі деп оларға қарсы шығады. Ол тағы да: «Олардың көмегінсіз шығу дұрыс болар еді! Көптеген жағдайларда даму оларсыз да жүзеге асады. Даңқпен бір данышпан адам орындаған істі, көптеген адамдар тобы да орындай алады. Ол жағдай логикасының талап етуіне байланысты», – дейді. Мұнда мәселе тарихтың қалай жасалатынында болып отырған жоқ, оны қалай ыңғайлы етіп жасап алуға болатындығында болып отыр. Бурдо, осылайша, үнемі өзінің сүйікті идеясы – ұлы адамдарға өте көп құрмет көрсетілетіндігін дәлелдеуге тырысады. «Егер ұлы адамдар, пайдалы болса, онда тобыр оған мұқтаж, сондықтан даналарсыз да әрекет ете алады», – дейді. Ол бұл жерде адамдардың екі түрі – «Қаһармандар» мен қарапайымдар болатындығын айтады. Келтірілген пікірлер Бурдоның көзқарасы ерекше реттілігімен және сабақтастығымен ерекшеленбейтінін көрсетеді. Мұнда өте дұрыс пікірлер де кездеседі, бірақ ол қате тұжырымдармен және парадокстармен аралас. Арнайы екі тақырып туралы да осыны айтуға болады: мұнда моральдық өмірдегі, саясаттағы және діндегі «атақтылар» туралы айта отырып, прагматикалық тарихтағы жеке тұлғалардың 21 22

Сонда, 97. Сонда, 97.

КАРЕЕВ Н.

419

рөліне жататын кейбір ойлар туралы ескертеді. Бурдо: «Тарихшылар атақты істерді атқарушылар ол үшін толық жауапты болуы керек деп ойлайды», – дейді. Тарих ғылымының және тарихшылардың сыншылары мұнымен келіспейді, өйткені олар біздің ынтамыздың және біздің еркіміздің жетілгендігінің сөзсіздігін жоққа шығарады. Біз жақсы жасасақ та, жаман жасасақ та біздің ортақ қателіктеріміз бен еңбектерімізді бізбен бірге бөлісетін көптеген қызметкерлер, айдап салушылар, көмекшілеріміз бар. Адам өз дәуірінің өнімі болып табылады, – ол дұрыс, бірақ ол, біздің адамгершілігіміз Бурдо қалағанындай ұжымдық іс болуы тиіс дегенді білдірмейді. «Әрбір адамның бәрі үшін әрекеті аз, ал барлық адамның біріккен әрекетінде шек жоқ» деген екінші жағдайды Бурдо «тарихшылар өте мадақтайтын», «саясат Қаһармандарына», әсіресе бастапқы кезден бастап патшалардың, министрлердің, қолбасшылардың, халық көсемдерінің әрекеттерін баяндауға бағытталған прагматикалық тарихқа қатысты қолданады. Бұл жердегі автордың жалпы ойы – «кез келген саяси қайраткерлер, өз беттерімен әрекет етпей-ақ, әлеуметтік қызмет атқарып, өзі билеген халықтың белгілі мадақтауына ие болады» деу. Бұл жерде ол «Ірі саяси қайраткер өз-өзінен ешкім емес, ол топтың әрекеті арқылы ерекше атаққа ие болады», деп дәлелдеуге тырысады. Ол осы тақырыпта «Қоғамдық билік негіздері, оны мойындайтын және жасайтын адамдарда... Мысалы, деспотизм, бір адамды қорлауда емес, барлығының оны мойындауында...», – дейді. Бұл жерде Бурдо «саясат Қаһармандары» көпшілік халықтың делегациясы арқылы әрекет ете отырып, олар өз еріктерін халыққа таңады, ал халық өз бағдарламасын орындауға мәжбүр етеді деп дәлелдеуге тырысады. Бұдан әрі ол: «Ұлы саясаткерлердің жұмысы – халықтың ықпалына сүйене отырып, барлығының қалағанын орындау. Әрине, ұлы істерді атқаруда ұлы халықтың біріккен әрекетінен басқа ешнәрсе әсер ете алмайды, екіншісі бағынышты қайраткер болып табылады. Ынтаның күші мен бағыты біріншісінде», – дейді. Бұл жалпы пікірді бейнелеу үшін (Ұлы Петр, Вашингтон, Наполеон, Александр Македонский, Цезарь) т.б. келтіріледі. Ал бұл мысалдар тағы да жалпы ескертулерге сүйенеді. Аталған тарихи тұлғалардың бүкіл даңқын Бурдо: «Батырлық безгек мезеттерінде олар қажет нәрсеге тұтас халықтардың күшін жұмсады. Дағдарыс кезеңінде – жаңа тәртіп туған кезде, жоғарғы биліктен жеңілдеген халық, онша күш жұмсамай-ақ, ұлыға айналады», – дейді. Бұдан әрі ол соңғы ойын: «Егер ұлы адам қажет уақытта тағдырдың шақырғанына жауап берме-

420

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

се, жағдайға байланысты басқа Қаһармандар пайда болған болар еді, байыпты жағдайларда ешқашан ұлы адамдардың жетімсіздігі болған емес. Дағдарыстарда халықтар интинкт бойынша және жағдайдың талап етуі бойынша, патшалықтың тағдырын шешетін көсем іздейді. Қоғамдық құрмет толқындары, тасқынның әсерімен оларды биікке көтереді», – дейді. Бурдо ұлы адамдардың рөлін Толстой сияқты, «оқиғалар атағының» мәні ретінде бағаламаса да, бәрібір ол олардың прагматикалық тарихтағы мәнін олардың өзіндік әрекетін жоққа шығару арқылы, осыған жақын анықтайды. Мұндай талдаулар Бурдоны дінді негіздеушіге және қалпына келтірушіге жатқызады <…>. Бурдоның жеке тұлғаның прагматикалық тарихтағы рөлі мәселесіне қатысты барлық дәлелдері жан-жақты талдауды талап етеді, өйткені тарих ғылымының және оның қызметкерлерінің сыншысы, мұнда әншейінде кітаптарда және сөздерде келтірілетіндердің барлығын жинады. Бұдан басқа бұл талдау – басқа көзқарастарды талдаудағы сияқты – тарихты жеке тұлғаның немесе халықтың көбірек ілгері жылжытуына қатысты барлық таластарға біздің өз қорытындымызды жасауымызға кейбір материалдар береді. Бурдо әрбір адамның әрбір әрекеті оның жеке меншігін құрамайды деп мәлімдейді. Менің жұмысыма көптеген басқа адамдар да қатысады. Бұл тезиске ол кең мағына береді. Ол «барлығы» деген сөзге мен белгілі қабілеттерді мұраға алған менің ата-бабаларымды, маған белгілі көзқарастар, дағдылар қалыптастырған тәрбиешілерімді және маған үнемі ықпал етіп отыратын әлеуметтік ортамды кіргізеді. Ал мұның барлығын, әрине, мен өз қызметкерлерімнен ажырата білуім керек. Басқаша айтқанда, бірліктің «барлық жағдайға» байланыстылығы жайлы айта отырып, автор бағыныштылық сандық жағынан да, сапалық жағынан да өте әр түрлі болатындығын көрсетуді қажет деп есептемейді. Мұндай әркелкі жағдайларды есепке алмағандықтан, Бурдо, бағыныштылық жайлы мәселені, мысалы, «саясат Қаһармандарының» халыққа бағыныштылығы жайлы мәселені дұрыс қойып, дұрыс шеше алмады. Ол олардың билігінің негізін оның билігін барлығының мойындауынан көреді, ал мойындаудың қайнар көзі, күші және шекарасы әр түрлі болатынын көрсетпейді <…>. Автор «егер тарих сахнасына уақыт талап еткен Қаһармандар шықпаса, оның әрекетін басқа атқарар еді» деу арқылы өз-өзіне қайшы келеді. Өйткені аталған жағдайда сұраныстың болуы оған ұсыныс жасаудың себебі емес. Тарихта дағдарысты жағдайда керек адамның болмай қалатын жағдайлары да кездеседі.

КАРЕЕВ Н.

421

Көпшілік – жалпы сірескен күш. Кез келген ынта бір адамның немесе бірнеше адамның ойында пайда болады. Ал Бурдода, керісінше, ынта халық тарапынан жасалады деп пайымдалады. Бурдо сияқты авторлардың қателерінің бірі – олардың тарихты ілгері апарушы ретінде ұжымдық сипаттағы әрекетті бірінші кезекке жылжытып, ірі тарихи қайраткерге халықты қарсы қоюы. Бұлар бұдан әрі бұл көпшілікті құрамдас бөліктерге бөлмейді. Екінші жағынан, ұлы адамдар теориясының өкілдері «өз соңынан тобырды ерте білген батыр, барлық жағдайларда осы тобырдан артық, сондықтан елдің ең алдында орын алатын адам» деген көзқарасты ұстанады. Алдыда бізге тарихтағы жеке және ұжымдық әрекет мәселесінің әлі жетілмеген мәселе екендігі жайлы айтуға тура келеді. Соңғы үш тарауда қарамақайшы көзқарастарды талдай отырып, біз осы тарауда ұлы адамдар теориясының жаңа қорғаушыларына ұжымдық тарихи әрекеттің жаңа теоретиктерін қарама-қарсы қойдық. 1882 жылғы «Отечественные записки» басылымында «Батырлар және тобыр» деген атаумен Н.К.Михайловскийдің бұрын өзінің қызықты әлеуметтік жұмысы арқылы белгілі болған үлкен мақаласы енгізілді. «Батырлар және тобырдың» авторы ең басынан бастап атауда тұрған термин ретінде нені түсінетінін анықтады. Михайловский «Батыр деп өз үлгісі арқылы, халықты жақсылыққа немесе жамандыққа, игілікке немесе жауыздыққа, саналылыққа немесе пайдасыз іске халықты тартатын адамды есептейді. Тобыр деп өзінің игілігі немесе жауыздығы арқылы тарихты ілгері тартатын топты есептеді». Мұнда автор саналы түрде біздің жоғарыда атаған «батырға» қатысты субъективті көзқарасты жоққа шығарады. Оның анықтауы бойынша, «мұндағы мақсат – батыр мен тобыр арасындағы қатынастың механикасын зерттеу. Ол мұны ұлы деп есептейді. Сондықтан да жауыз бен топас та, дүниежүзілік дана сияқты, бізге маңызды. Біздің мақсатымыз – екі фактордың: батыр мен тобырдың өзара қатынасын зерттеу. Біздің өзіміз үшін бұл қарым-қатынастарды және олардың пайда болу жағдайларын анықтау, – дейді. Бұл келтірілген үзінділер Михайловскийдің өз зерттеуінде мәдени тарих мәселесін көтермей, прагматикалық тарих саласында қалғанын көрсетеді. Ол бірліктің барлық мүмкін болатын көпшілікке ықпалының ішінен тек, «батырдың» үлгісі арқылы тобырды тартуды ғана алады. Бұдан ары автор «батыр» мен тобыр арасындағы қарым-қатынасты зерттей отырып, ол «батырдың ерекше қасиетіне қарағанда» екіншісіне,

422

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

яғни «топтың психологиялық көңіл күйіне» көбірек көңіл бөледі. Михайловскийге «батыр өзінің жеке қасиеті арқылы тобырдан артық болуы» керек емес. Автор: «Біз батырдың батырлығын көрсету үшін зерттемейміз, оның тобырды ілгері жылжытушы ретіндегі қарымқатынасын ғана зерттейміз», – дейді. «Қаһармандар» мен «тобыр» жайлы қойылған мәселені жалпы сипаттай отырып, мен мынадай жекеліктерді атап өтер едім: біріншіден, автор барлық адами әрекеттердің ішінен тарихтың прагматикалық жағын құрайтын адамдардың бір әрекетімен ғана істес болады, екіншіден, яғни еліктеудің нәтижесі болып табылатындарын ғана таңдап алады, үшіншіден, оны тобырдың кімге еліктегені қызықтырмайды, ол халықты соңынан ерте білген «батыр» немесе «қатардағы адам» болуы мүмкін. Михайловскийдің барлық мақаласының негізгі пәні – еліктеу күші болып табылады. Сондықтан ол үшін маңыздысы – кімнің және қалай еліктеу тудырғаны. Оның жұмысының мазмұнын баяндай отырып, біз онда шынында да еліктеу деп аталатын жалпы құбылыстың әр түрлі түрлерінің зерттелгенін көреміз. Михайловский еліктеуді санасыз, автоматты түрде алады. Тобырды – кімге болса да еліктеуге дайын топ ретінде, ал батырды – үлкен қасиеттердің иесі емес, бірінші кездескен адам ретінде қарастырады <…>. Көпшілік қозғалысын зерттей отырып, автор, бірінші кезекке халықтың көңіл-күйін қояды. Мақаланың баяндалуын оқи отырып, автордың еліктеуге және бағынуға дайын көпшілікке қарсы, «қандай да бір кездейсоқ бейнені» қойғанын көреміз. «Бірінші кездескен адам», «батыр» болуы үшін оған дейін ешкім істемеген ерекше бір нәрсе істеп, өз ынтасын танытуы керек қой. Барлық іс осы соңғысында болып табылады. Осылайша, бас кезінде өзін, батырға табынуға қарсы ретінде көрсете отырып, Михайловский ең соңында осы жеке тұлғаға табынудың негізі болып табылатын көзқарасты білдіреді. Сондықтан Михайловскийдің «батыр» мен «тобыр» жайлы екі дүниетанымдық көзқарасы өзінің біржақтылығы нәтижесінде бірінбірі жояды. Біз талдаған Михайловскийдің жұмысы, өкінішке орай, аяқталмай қалды... Баяндаудың жүйесіздігінсіз, негізгі ойды жете айта алмаусыз, негізгі тақырыптан үнемі ауытқушылықсыз Михайловскийдің көзқарасын білдіру мүмкін емес. Біз сондықтан осылай істедік. «Қаһармандар мен тобыр» жайлы қандай да бір тұтас және біркел-

КАРЕЕВ Н.

423

кі нәрсе ретінде айту мүмкін емес. Бірақ автордың көп оқып және ауқымды дерек жинағаны даусыз. Ол бұл пән жайлы көп ойланып, біз келісетін және келіспейтін бірқатар жағдайлар жайлы айтты. Тарих жеке тұлғалардың рөлі жайлы әдебиеттерге кедей болғандықтан, Михайловскийдің мақалалары көптеген фактілер мен көзқарастарды береді. Бірақ олардың кейбірі сынға ұшыраса, кейбірін тарихи үрдістің теоретиктері есепке алды. Мұнда Михайловскийдің «тобырдың психологиясын» шешуі міндетті емес, өйткені онымен бірқатар зерттеушілер айналысуы тиіс. Мұндағы маңыздысы мәселенің қойылуы болып табылады. <…> Тәржімалаған Назарбек Қанафин

424

ТОМАС КАРЛЕЙЛЬ (1795-1881 жж. ) ФРАНЦУЗ РЕВОЛЮЦИЯСЫ V кітап ДАҒДЫҒА АЙНАЛҒАН ТЕРРОР Бірінші тарау ҚҰЛАТУ Сонымен, біз бұрыннан ұмтыла жылжыған барлық оқиғаның бұлыңғыр шетіне таяп келеміз; енді санклюотизм өзін-өзі құртқанша бас айналар биіктен төменге салбырап, құлау ғана қалды. Таң қаларлығы – Француз революциясының, Қатерлі сот күнінің жақындауы, егер қайта құрылмаса, тұтас әлемнің бүлініске ұшырауына соқтырады. Террор қашанда жан түршіктірерлік, олардың айтуынша, бұлардың таңдау жолы террор екені енді түсінікті болды: «Que la terreur soit a l’rdre du jour!» (Иә, террор дағдыға айналуға тиіс!) Ғасырлар бойы қатарынан, Гуго Капеттен бастап, қаншама алдауарбаулар, адамды адамның қорлауы, әділетсіздік көпшіліктің қанын қайнатты! Ол ғасырдан ғасырға арта түспесе, кеміген жоқ. Корольдар да – күнәкәр, діндарлар да – күнәкәр, халық та – күнәкәр. Нағыз алаяқтар халық үстінен күн көріп, салтанат құрып, біреуді біреуге айдап салып, тайрандағалы қашан; бәрінен де зияндысы – жасырын жүріп, сырттай қампиып, кісімсіп, елді сорған қуыс кеуделерді қайтерсіз. Тексіз тоғышарлар көл жағасындағы құм сияқты арта берді, бейнелеп айтқанда, олар жер мен көкті қамтып алды. Дандайсығандардың ұрпақ алдында есеп беретін күнін тоқтату мүмкін болмай қалды.

КАРЛЕЙЛЬ Т.

425

Сарай төңірегіндегі ерліктің, жаулаушылардың, христиандық ұлы монархизмнің құты қашты; байқайсыздар ма, қауіп біртіндеп тақай берді, көпшілік байқамағанымен, күтпеген жерден тап берді! Жүздеген жыл жыртылып, тозығы жеткен егістік сияқты сарғайып, соңғы кезде күрт пісіп, бір күнде жинап алмаса, дәні түсіп қалатындай асығыстыққа душар етті. Патшалықтағы террор үйлерге тығылып, көлеңкелерге жасырынып қалғандай болды! Ұрпақтардың жүзінде күлкі ұялап, күн сайын бір-біріне мейірбандықпен «Құдай жарылқады!» Жаратушы тірі екен, ол дауыл тұрғызып, ақиқатты әкелді; оның қалағаны шындық, десті. Бірақ Тарих террор патшалығын тексерген кезде қаншама кедергіге кездесті. «Француз революциясының жан түршіктірерлігі» айтып та, жазып та жеткізуге болмайтын оқиға еді. Шыңғырып айтатын шындықтар көмескі қалды. Жазалаудың қаншалықты қатал жүргізілгені бір құдайға ғана мәлім. Оның пайдалы, немесе зиянды екенін біліп болмайды. Дамудың жаңа сатысында тарих айқай-сүреңнен гөрі, бұл жаңа фактіні өзінің көне сөзі мен ойлау түріне ауыстыруы қажет болды, себебі, қандай да бір ғылымда мойындалған табиғат заңын табиғаттың күтпеген жемісі ретінде түсіндіру үшін жеткілікті еді. Ал Тарих оны бөлшектерге бөліп, тиісті қорытынды жасауға, өз пайдасына шешуге бейімділік танытқанымен бір орыннан ілгері жылжуға дәрменсіздік танытты. Тарих адамзаттың сөзі мен ақыл-ойы сияқты, үнемі Адам Атаның алғашқы өміріне, әр затты жаңаша атауға, табиғат шығармашылығының қыр-сырын түсінуге ұмтылды, бірақ онысы айтарлықтай сәтті бола бермейді. Тарих өзіне бұрыннан мәлім атаулар мен теоремаларды назардан тыс қалдырып, заттарды жаңаша атауды қаласа, табиғаттың ұлы шығармашылығы оны бірден қабылдай қоюы екіталай, табиғат заңына сәйкес келмейтін тірліктердің ғұмыры қысқа», егер уақыт талабына сай келсе, ондайларды пайдаға асыру тиімді. Ақыр соңында біз террорлық патшалықта өмір сүріп отырғанымызды мойындауға тиіспіз. Аштық, жалаңаштық, алдау-арбау 25 миллион тұрғынды көтеріліске шығарды, Француз революциясы жасалды. Бір сәтте бас көтерген қаһарлы үнін әлемге естірткен, әділет жолында бастарын бәйгеге тіккен 25 миллион адамның қатаң жазалануы ақылға симайды. Дүниені жалғандық, өтірікшілік жайлаған король маңындағы, сарай төңірегіндегі жағымпаз алаяқтардың дегендері үнемі бола бермес. Оларды да жазалайтын құдай бар, Жаратушы бар. Біздің өміріміз жалған, өтірік емес, сол сияқты, біздің кедей, бейшара

426

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

күйіміз, тұрмысымыздың төмендегі де жалған, өтірік емес. Бұл туралы біз, жиырма бес миллион адам, оң қолымызды көтеріп тұрып, аспанды, жерді күә етеміз. Тозақта ғұмыр кешіп жатқан біздер не сіздердің, не біздің өмір сүруімізді тоқтатуға тиіспіз! Мұндай антты біз еріккеннен беріп тұрған жоқпыз. Соңғы мың жылдықтағы ауыр азап, қорлық бізді осындай қадамға итермеледі. Оның қорытындысы болу керек. Бұл антты, айтылған, қол алысқан сертті орындау азаппен тең екенін түсінеміз. Сөйте тұра, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, терроршыларға қарсы, қайғы-қасірет пен күнәқарлыққа қарсы күресімізді тоқтатпаймыз. Террор патшалығымен белдесу не өмір, не өлім. Бізді мал есебінде санаушылардың көзі жойылсын! Біз үнемі алданып келдік, қожаларымыздың айтқандарына, құрғақ уәделерге сендік. Туысқандық, Саясаттың Алтын Ғасыры келетін бақытты күн жақын дегенді медеу тұттық. Бірақ біз жүрек қалауымен күткен жақсылық орындалмас арман екенін, шынайы, жемісті сенімнің ауылы тым қашық екенін білдік. Туысқандық туралы ілім көне католицизмнен қалған. Ол ойламаған жерден Жан-Жак евангелінің дөңгелегіне тапталды, аспандағы бұлтты теория белгілі жағдайда тәжірибеге айналды. Француздардың барша сенімі, ынта-ықыласы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, білімі, идеясы, оқиғасы кенеттен адамдарға телінді. Католицизм, классицизм, сентиментализм – тұтас «измдер» Францияны құрайтын адам үшін теориядан тәжірибеге айналды, ол жүзуден гөрі тұншығуға соқтырды. Евенгелші Жан-Жактан басқа өз табанын көрсететін мұғалімнің болмағаны ма? Көне халықтардың еркіндігіндей, біз бір-бірімізге «сен» деп айта алмаймыз ба? Француз патриоты Бостандықтың фиригийлік қызыл қалпағын киіп тұрып, өзінің кішкене, бейшара ізбасарын Катон-цензор немесе Утическ деп атайды. Газет шығарушы Бабеф ойламаған жерден Гракк болды; Муций Сцевола етікші қалпын өзгертіп, Муций Сцевала секциясының төрағасына айналды; әлем түсініп болмас астан-кестен күйге түсті. Сондықтан біз қандай жағдайда да террор патшалығын өте тұрпайы құбылыс деп білеміз. Үстемдік құрушы санкюлотизм әрекет кезінде өзін-өзі тазалап алсын; бұл адамзат басынан кешпеген өте тұрпайы жағдай. Тұтас ұлт қажеттілік пен салтын жоғалтты. Көне наным-сенімдер қажетсіз деп табылды; адамдар пифийлік ақымақтыққа берілді, одан шығудың жолын қарастырды. Еліктеу мен өнертапқыштық асығыс қолға алынды. Француздардың ұлттық ақыл-ойы қандай нәтижеге жеткізетінін уақыт көрсетеді.

427

КАРЛЕЙЛЬ Т.

Оқырман террор патшалығын жаппай қасіретті деп түсінбеуі керек, оның да өзіндік сабағы бар. Ұсталар мен ағаш шеберлері, наубайханашылар мен сыра қайнатушылар, тазартушылар мен сығымдаушылар күллі Франция бойынша өзінің әдетінен жаңылмай, күнделікті міндетін атқарып жатты. Олар үшін үкімет сор әкеле ме, әлде бақыт әкеле ме бәрібір! Парижде әр кеш сайын 23 театр, 60 би залы ашық болды. Жазушы-драматургтер республика мүддесін қатаң сақтаған пьесалар жазды. Кітапханалардың сөрелерінде қампиған романдар сіресіп тұрды. Оқырмандарға арналған көшпелі кітапханалар ұйымдастырылды. Сауда-саттық, ойламаған жерден баю, алдап, сан соқтыру етек алды. Террор қара топырақты жерге еккен өнім сияқты, түрлі құбылыстарға жол берді, тәртіпсіздік жайлады. «Жүздеген тіл» сайрап, қарт ақындарға қызмет көрсетті! Оқырмандарын таң қалдырған мұндай жайлар өз қиялдарын көкке өрлете берсін, әркім олардан өз қажеттерін таңдап алады.

ІІ тарау ӨЛІМ Қарашаның алғашқы күндерінде атап өтерліктей жағдай болды – Филипп Орлеанский-Эгалит мәңгілік үйіне, соңғы сапарға шығарып салынды. Филипп жирондистермен бірге «кінәланған» еді, таң қаларлығы – ол жирондистермен бір мезгілде сотталған жоқ. Филипп Марселде жарты жыл абақтыға жабылып, Парижге әкелінген кезде жирондистер бұдан үш күн бұрын сотталып, дарға асылған болатын. Бұл біздің есептеуімізше, 1793 жылғы 3 қараша еді. Дәл осы күні белгілі екі әйел: Дюбарри ханым мен Жозефина Богарне бақылауға алынып, қамалған болатын. Бақытсыз Дюбарриді, графина Лондоннан қайтып оралған сәтте, оны қайтыс болған корольдың бұрыңғы ашынасы деген сылтаумен және «эмигрантарды ақшамен қамтамасыз етті» деген желеумен кінәлады. Онымен бірге Богарненің әйелін де, кешікпей жесір атанған Жозефинаны Таше Богарнені, болашақ императорша Жозефина Бонапартты да түрмеге жапты. Сол сәтте бейшара Адам Люкс оған араша түсіп, Форстердің айтуынша, «соңғы үш апта бойы дән татпай, аштық жариялаған», өзінің Шарлот Кордеге арнаған кітапшасында ол: «бұл әйел үшін

428

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ұлы қуанышпен өлемін» деген. Филипп 1793 жылдың қарашасында осындай қарбалас кезде көз жұмды. Филипті кінәлау актісі тез толтырылды; судьялар оның айыбына көз жеткізуге тырысты. Ол құпия төңкеріс жасауға қатысты, басқа да сұмдық әрекеттерге барды, тіпті Людовикті дарға асқанда оны жақтап, дауыс көтерді дегенге дейін барды. Мұндай кінәлауға Филипп: «Мен арым алдында көзім жеткендіктен, дауыс көтердім!», – деп жауап берді. Ол өлім жазасына кесілді, 6 қараша ол үшін қаралы күн болды, ол бұдан кейін жарық дүниені көре алған жоқ. «Үкімді естіген кезде Филипп таңғы тағам ішпегеніне өкінді, – дейді Мангайяр, – екі котлет және басқаларды жеді, клареттің жарты шишасын ішті, содан рахат сезімін тапты. Бұдан кейін революция судьясы немесе ресми Конвент эмиссары келді де оған мемлекетке қандай да бір қызмет көрсетуін, ең болмаса құпия бүліншілік ұйымдастырушылар жайлы білетін шындықтарын айтуды қолқалады. Филипп бұған бәлендей жауап берген жоқ. Нақты жауап алу үшін ақылға қонымды сауалдар қойылуы керектігін білдірді. Мемлекеттегі болып жатқан жайлар жайлы баяндау оның құқығына жатпайтын еді. Ол тас тақтаны айналып жүргенде бет әлпетінен байсалдылық байқалды, эмиссармен жайлап сөйлесті, еркіндікке берілген уақыт аяқталған соң эмиссар шығып кетті».‹...›

VI кітап ТЕРМИДОР Бірінші тарау ҚҰДАЙЛАРДЫҢ ҚҰНЫҒУЫ Революция деп аталатын бұл қандай құбылыс, өлім себуші ме, Францияның басына төнген қара бұлт па, атыс-шабыс, таптау, қорлау, адам терісін сыпыру қандай ақылға сияды? «Революция» сөзі алфавиттің бірнеше әрпінен ғана тұрады; ол – құбылыс, революцияны құлыппен бекітіп, тоқтата алмайсың. Ол қайда тұрақтаған? Оның өзі нені білдіреді? Бұл – жүрекке ұялаған кек. Ол – кез келген адамның, тұтас халықтың жанын сыздатқан қасірет. Көзге көрінбейтін, теңізден теңізге жосылған қара Әзірейіл – жаналғыштың өзі.

КАРЛЕЙЛЬ Т.

429

Революциялық үкіметтің дамуын түсіндіріп жату біздің міндетіміз емес. Адам мұны түсіндіріп бере алмайды. Паралитик Кутон якобиндіктен: «Егер контрреволюция жеңіп, сен дарға асылатын болсаң не істер едің?» деп сұрады; түнерген Сен-Жюст 26-ға толмай жатып: «революционерлер көрде жатып қана тыныштық ала алады», деген хабарлама жасады; балғын Робеспьер зәрлі өтке айналды; бұлардан басқа қандай ой, қандай көріпкелдік кеткенін кім болжап біледі! Олардың ойларын еске түсіргенде қармағына түскендердің бейнелері елестейді. Егер біз олардың ойларын біле алсақ, онда олардың дабылы арқылы нендей шаралардың іске асқанын сезінер едік. Көпшіліктің айтуынша, бұл революциялық үкімет кездейсоқ, соқыр сенімде құрылған. Революциялық фанатизмнің ауасын жұтқан әр адам тек қана алға жылжиды, көзін шел басады, ол үшін демалыс жоқ, көр ғана оны тыныштандырады. Қатал қатыгездік пен қасіреттің құпиясын табиғат сияқты тарих қана бүркей алады. Бұл бұлқынған қара бұлт өзінің түнектілігімен, өзінің көз қарықтырар нажағайының жарқылымен, жерге түсер жасынымен дүниені тітіркендірді; мұның қалай дайындалғанын, сұрғылт бұлттың қатпарында қандай құпиялар жасырынып жатқанын, оның қайнарларын, нажағайлардың ерекшеліктерін, басқаны бүлдірген, өзін-өзі бүлдірген террордың сырын ол аяқталмай жатып, кім түсіндіріп береді? Патшалық кезінде көтерілген Эребаның санкюотизм түнегі өз-өзімен қампиған негізде қандай да бір еріктен тыс күштің асқан қажеттілігінен пайда болған нажағай ойнауын, от тасқыны тоқталғанша эреба түнегін ажырату қиын. Реализм құрыған барлық жерде, іште де, сыртта да республиканизм үстемдік алған. 1794 жылдың 15 наурызында біз не көрдік? Абақтыға жабу, ашық күнгі нажағайдай қуғын-сүргін, құрбандыққа айналған Эбер, кітап сатушы Моморо, клерк Венсан, генерал Ронсен, жоғары патриотты кордельерлер, Париждың бетке ұстар қызыл қалпақтылары, дельерлер, Ақыл-ой адамдары, революциялық армия басшылары бұдан сегіз күн бұрын кордельерлер Клубын патриоттық жалынды сөздерімен сілкіндірген еді! Кордельерлер жиналысында сөз алған Эбер залдағылардың қызу қолдауымен «екі айдай іште жиналған ашуыза, міне, сыртқа шықты!» деп тебіренген болатын. Сегіз күн бұрын әркімнің жүрегіне ұшқын ұялатқан шешендердің үні қазір қалайша естілмейді! Иә, қазір олар көз жастарын сүртуде: бұл түс емес, олар Люксенбург абақтысында отыр. Олардың арасында шіркеуді өртеген Гобель де бар.

430

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Құдіретті прокурор Шометтің өзі «күдіктілердің бетіне қарап білу» туралы үш күн бостандыққа мұршат алды, белгіленген уақыт өткен соң ол да абақтыға қамалды. Өзі талай адамды қаматтырған тозақ алдында көкала қойдай болып сабалған, еңсесі түсіп, сорланған кейіпте тұрды. Абақтыдағылар оны қоршап алып, сыбап жатты: «Жоғары ұлттық тыңшы, – дейді біреу, – сенің жалаулатқан даңғойлығыңа қарашы! Мен күдіктімін, сен күдіктісің, ол күдікті, біз күдіктіміз, сіздер күдіктісіздер, олар күдікті!» Мұның бәріне не болды? Ұйымдастырылған қылмыстар ашылды, оның бәрі Барердің қолында. Тартысты құбылыстың неге соғуы мүмкін, шіркеуді өртеу, атлеттік шерулерді бүлдіру революцияның құнын түсірді. Клубтағы кордельерлердің айқай-шуы, көк көйлекті, қызыл қалпақтылардың Ақылға жүгінуі, тонап алынған мүліктердің әкелінуі! Қарапайым адамзат көзімен қарағанның өзінде кордельер Клубында Адам Құқы тапталған, ашушаң, өңі бозарған, күйіп-піскен адамдар болды. Нәтижесіздік қайғы-қасіретке ұшыратты. Якобиндіктер «өзін-өзі тазалауға» кіріскен, олар төңкеріс кезінде кедейлерді, халықты азапқа түсірді. Камиль Демуленге күдік келтірілді; Дантон кінәлаушыны қаһарлы үнімен мыштай қылды; Робеспьер түсініспестіктің ақырына нүкте қойды. Енді Республиканы кімге сеніп тапсыру керек, патриотизм Анасын кім қорғай алады? Питтің алтынына құрылған бүліншіктерді кім тоқтата алады? Сатылмайтын Робеспьер адамзат шешені дейтін, «Мұхамед дінінің дәлелдеушісі» атанған Клоотсты шеттетті, оның Люксембург абақтысында отырғанына екі ай болды, оған шетелдіктермен байланыс жасады деген айып тағылған. Делегат Фелиппо елден қуылды. Депутат Фабр д’Эглантин, Ромм күнтізбесінің белгілі қызметкері Конвенттен қуылып, Люксембург абақтысына жабылды. Оған өзінің депутаттық атағын асыра пайдаланды және «Инд компаниясының ақшасына» қатысты операцияға жәрдемдесті деген айып тағылды. Мұндай кінәлау Шибо мен Базирді де айналып өтпеді. Үшеуі де түрмеде сарғаюда. Дантонның досы Вестерман Якубин клубынан шеттетілді; енді Люксембург қапасына қамалса жарар! Елдегі жағдайды шетелдіктерге хабарлады делінген Проли мен Гуцманның көздері жойылды; Перейр «ас пісірушінің киімін киіп», қашқан кезінде ұсталынды. Мен күдіктімін, сен күдіктісің, ол күдікті! Дантонның алып жүрегі осының бәріне жұлымданған. Ол қысқа мерзімге туған жері Арсиге жүріп кетті. Тағылық пен күдіктен, қаталдық

КАРЛЕЙЛЬ Т.

431

пен қасіреттен бойын аулақ салып, шамалы дем алуды қалады. Елжіреген табиғат-ана, жайқалған көктем гүлдері оны құшақ жая қарсы алғандай болды. Отбасылық естеліктер, өскен орта ыстық көрінді. Басқаның бәрі сатып кеткенде сен ғана сатпайсың туған мекен! Асыр салған балалық шақ қиялға жетелейді. Дантон да, Камиль Демулен де қарт кордельерлер еді, оларды Эбер, Моморо сияқты жас кордельерлер жақтырмады. Камиль ақын еді, өткен желтоқсанның басында жаңа журнал немесе памфлеттер топтамасын шығарған. Атауы «Қарт Кордельер» болатын. Ол өзіне төнген қауіпті сезді, бірақ құрбан болғандары іш тартудан қаймыққан жоқ. Осыншама жазалаушы, абақтыға жабушы комитеттер арасында «ізгілік комитетінің» өмір сүруі мүмкін емесін ол сезді. Абақтының өзінде ол әзіл-қалжыңын, тапқырлығын, қарапайымдылығы мен сабырлылығын жоғалтқан жоқ. Париждың 12 абақтысына қамалған мыңдаған күдіктілер арасында бес адам ерекше көзге түсті. Робеспьер басында сергек болғанымен ақыр соңында өзінің якобиндіктерімен бірге не істерін білмей қалды. Камильдің журналының бірінші саны «О, Пит!» деп басталатын; соңы 1794 жылғы 3 ақпан делінген. Ақырғы сөйлемі Моктесумның «Құдайлар құныққан» деген сөзімен аяқталған. Қалай дегенмен эберистер абақтыда бар-жоғы тоғыз күн ғана отырды. 24 наурызда революция доңғалағы басқаларды тоғытты: Эбер, Венсан, Моморо, Ронсен, барлығы 19 адам қамалды, бұлармен бірге адамзат шешені Клоотс та болды. Бұлар бір топ болып, үрпиісіп, өз өмірлерінің ақырын күтті. Бұлардың бәрі «сығырайған терезеден сығалауға», дүние кезек деген рас екен, осының алдында олардың өздері басқаларды осылайша қорлаған болатын. Бұлар бұрын ардақты адамдар саналған. Тек Клоотс әзілін тоқтатпауға тырысты, «материализм аргументтерін» құрастырды, өзін ең соңында дарға асуға талап етті. Генерал Ронсен әлі де үмітпен алға қарайды, басқаларының түстері қашқан. Сорлы кітап сатушы Моморо бұдан 20 ай бұрын Эврде асылып өлетін еді, оған жирондист Бюзо бөгет жасады. Эбер басын төмен салбыратып, көңілсіз отыр; оның төңірегіндегі қызыл қалпақтылар айқайлап, Эбердің газеттегі «Ұлы қасірет!» пародиясын қайталауда. Бұлардың бастарына қап кигізіліп, ертең-ақ соңғы сапарға аттандырылады. 19 адамның айқай-сүреңі, жан дауысы тарих кезеңін жалғастырады. Революциялық армияның өзі бір аптаға таратылып, үйлеріне жіберілді. Біреулерді ажал жалмап жатса, келесілері олардың орнын

432

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

толтырып, өз кезегін күтуде. Сонда революция өз балаларын жемге айналдырғаны ма? Кез келген анархия өз табиғатында бүлдіруші ғана болмауы тиіс.

Екінші тарау ДАНТОН, БЕРІК БОЛ! Дантонды Арсиден дереу жеткізу қажет болды; ол тез келсін, деп айқайлады Камиль, Фелиппо және басқа да достары оның шапшан оралуын асыға күтті, қауіп төніп тұрған жағдайды сезді. Қауіп қатерлі еді! Дантон Робеспьер, жеңімпаз революцияның басты қаһармандары бір-бірімен бетпе-бет келді, енді олар қалай бірлесіп тірлік етеді, қалай бірлесіп басқарады, соған түсіністік керек. Бір революция үшін бұл екі тұлға артықтық етті. Робеспьер мен Дантонның арасындағы келіспеушілік, талас-тартыс достарына ой салды, екеуін қалайда кездестіріп, ортақ мәмлеге келтіруді көздеді. «Әділетті – деді Дантон, – біз Республика пайдасына қажет болған жағдайда ғана жазалауға тиіспіз. Жазықсызды жазықтымен шатастырмауымыз керек». Ол бұл сөзді ішкі ойын бүркемелеп айтты. «Сізге жазықсыз адам қазаға ұшырады деп кім жеткізді?» деген Робеспьердің көзіне улы ұшқын байқалды. «Guoi, – деді Дантон өзінің досы париге шұғыл бұрылып, Революция мінберінің қызметкері Фабрицийді өзіне шақырды. – Guoi, бірде-бір кінәсіз қаза таппаған ба? Бұған сен не айтасың, Фабриций?» Оның Вестерман, Пари сияқты достары Дантонның мінберге шығып, әрекет етуін, көрінуін қалады. Бірақ Дантон өзінің қауіпсіздігін ойлап халықты оятуға, әрекетке баруға, көрінуге құлықсыздығын танытты. Осынау ірі тұлға тым сабырлы еді, Камильдің мән-мағанасыз сөзін сағаттап тыңдауға төзімі жететін. Оның достары мен әйелі қашу туралы үгіттей бастады. «Қайда қашу керек?» – деді Дантон. – Егер еркін Франция мені қуса, онда қайда барып паналауға болады? Өз етегіңнің өкшесімен отаныңды бірге алып кетуге болмайды!» Дантон отырған қалпын өзгертпеді. Өзінің досын, қоғамдық құтқару Комитеттің мүшесі Эро де Сашельді сол Комитеттің өз бұйрығымен тұтқындағанда да, Дантон көтеріле алған жоқ. 30 наурыз күні түнде Пари көзінде үрей ойнап, жүгіріп жеткенде де, Дантонды тұтқындау туралы қоғамдық құтқару Комитетінің бір мүшесі бұйрық бар еке-

КАРЛЕЙЛЬ Т.

433

нін, сол түні оны қамайтынын айтқанда да, ол тырп етпеді. Сорлы әйел және Пари, басқа да достары Дантонға «қашыңыз», деп жалынды. Дантон олардың өтінішін үнсіз тыңдап, содан кейін: «Олардың батылы жетпейді», – деп жауап берді, ешбір шара қолданбады. Тек: «Олардың мені қамауға батылы жетпейді» дегенді қайталап, әдетінше ұйықтауға бет алды. Ертеңінде таңертең Париж бойынша қасіретті хабар тарады: Дантон, Камиль Демулен, Фелиппо, Лакруа кеше түнде тұтқындалған! Бұл шындық еді. Люксембург абақтысының дәлізі адамға толды: бәрі де тұтқындалған революция алыптарын көруге, тілдесуге асықты. «Messieure! – деді Дантон кішіпейілдікпен, – Мен сіздерді түгендей еркіндікке босатады, деп үміттенген едім, енді, міне, өзім осындамын, мұндай жазалаудың қашан аяқталарын кім білсін». «Дантон тұтқындалыпты!» деген суық хабар бүкіл Парижді кернеп кетті. Енді кімнің қауіпсіздікте болуы мүмкін? Мінберге көтерілген Лежандр өзіне төнген қауіп-қатер туралы айта бастап еді, оны Робеспьер зекіп, тоқтатты: «Сіздер Шабо мен Базирді тыңдадыңыздар ма? Сіздерде екі шара, екі салмақ бар ма?» Лежандр ойындағысын айта алмай, мінберден түсті. Революция алыбы Дантон туралы абақтыда ештеме айтылмады, оның ойында қандай құнды пікір-ұсыныстар болғанын ешкім білмеді. Бұл талай тұлғалардың басынан кешкен жағдай еді. Дантонның жайлап қана: «Дәл осыдан он екі ай бұрын Революциялық сот туралы мен ұсыныс айтқан едім. Енді мен Құдайдан және адамдардан кешірім сұраймын. Робеспьердің қалауы болды. Мен басталған істі қатерлі шатастырушыға тастап барамын, бұлардың ешқайсысы да елді басқара алмайды. Робеспьер мені аңдып отыр; мен оны бақылаудамын. О, адамдарды басқаруға қатысқаннан гөрі кедей балықшы болғанның өзі артық еді», дегенін сондағылар естіді. Камильдің жап-жас келіншегі күндіз-түні Люксембург абақтысын торуылдаумен болды. Оның жанарына жас ұялап, Камильмен жазысқан құпия хаттар қолында қалтырады. Сен-Жюст те бірдемелер айтып жатты. Бақытсыз Дантон және Сен, нағыз сорлы, жеңіл ойлы Камиль Тозақ шекарасындағы Одиссея сияқтысыздар; дүние түкпіріндегі қаңыраған қуыстағы тұманды елестетесіздер, көлеңкелеріңіз де өзгеше, аналарыңыз аялаған кезге ұқсамайсыздар! Дантон, Камиль, Эро, Вестерман және басқалар Базирмен, Шабомен, Фабор д’Эглантинмен, банкир Фремен бір тобырға араласып кетті – «Founee» эстрада алдында қатарға тұрған сияқты. Бұл 1794 жылғы 2 сәуір еді. Дантонның абақтыға отыруы тек үш күнге ғана созылды.

434

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Сіздің есіміңіз кім, тұрғылықты мекеніміз қайсы? – деп сұрады Фукье-Тенвиль, қалыптасқан дағдымен. «Менің есімім Дантон, – деп жауап берді біртуар, есімім революция кезінде кең жайылды; менің тұрғылықты мекенім таяуда белгісіз болады, мен бәрібір тарих пантионында өмір сүремін». Ол бұдан гөрі де күшті айтқысы келіп еді, бірақ оған бара алмады! Эро де Сашель түкке тұрғысыз парламент қайраткері ретінде осы залда отырғанын еске түсіреді. Камиль: «Менің жасым – бұл революционерге келіңкіремейді», – деп жауап берді. О, Камиль, Камиль! Оның шын жасы – 34. Дантоннан бір жас қана үлкен. Бұдан бес ай бұрыңғы 22 жирондистің ісі мәнді сияқты еді, оны да ФукьеТенвиль жүргізген. Енді оған бұдан да маңызды істі қарауға тура келді. Дантонның ашу-ызаға булыққан қаһарлы үнін, жалынды сөзін есту жүректі дірілдетеді. Куәгерлердің мәнді деген көрсеткіштерін ол бір соққымен-ақ күлін көкке ұшырады. Ол комитет мүшелерінің өздері сөйлеп, өздері айыпкер болуын талап етеді. Ол бар тұлғасымен тұрып, ірі денесін асқақ ұстап, қою қара шашын сілкіп тастап, отты жанарынан нашағай шаша сөйлегенде тыңдаушылардың қаны қозып, бүкіл жұртшылықты Дантонды босатуға шақыратындай күй кештіреді! Ол өзін Шабо сияқты алаяқ саудагермен қатар қойғанға қорланды. «Дантон 10 тамызда тығылып қалды!» деген сөз көлеңкедегі арыстанның ырылындай естілді. «Мені айыптаушылар қайда? Әншейнде ауыз жаппастар дәл бүгін неліктен осы жерде болмайды? Мен үш алаяқтың осында келуін талап етемін, олардың түкке тұрғысыздығын қайта бастарын көтеруге алмастай етіп дәлелдеймін». Төрағалық етуші даусы қалтырап, тәртіпке шақырады. «Саған менің қорғануым ұнамай ма?! – деп айқайлады Дантон. – Мені соттау сенің құқың. Өз ар-ожданын, өмірін қорғаушы адамның үнін сенің қоңырауыңның ащы шылдыры естіртпейді!» Дантонның дауысы барған сайын қаһарлана түсті. Арыстан үнді адамның «тағамы кепкенше» сөйлеуінің пәрменді естілуін айтып жеткізу мүмкін емес. Осымен күндізгі бірінші отырыс аяқталды. О, Тенвиль, сен төраға Герман, енді не істейсіңдер? Революцияның қатаң заңы бойынша, іс әлі екі күнге созылады. Егер Дантон торды бұзып шықса, қаралаушылардың күні қандай болмақ? Соттаушылар мен сотталушылар орын алмастырса ше? Онда тұтас Франция басқа жолмен жүрер еді! Дантонның бір өзі Францияны басқара алар еді. Екінші күннің кешінде Фукье-Тенвиль мен Герман қоғамдық құтқару Комитетінде абыржып келді. Не істеу керек? Комитет асығыс түрде жаңа бұйрық берді; «судьяларды балағаттаушыларды қатыстырмау қажет сияқты». «Люксембург абақтысында бүліншілік

435

КАРЛЕЙЛЬ Т.

ұйымдастырған». Келесі күннің таңертеңінде тыңдампаз Конвент жаңа декретті бекітті. 1794 жылдың 5 сәуірінде талай адам өлім құшты. Камильдің әйелі де абақтыны торуын аяқтады. Дантон ажал алдында да өзін лайықты, асқақ ұстады; Камиль қамалғанына апта өтпей жатып, сенделектеп қалды; қолдары байланған. «Досым менің, сабыр сақта! – деді оған Дантон. – Бұл түнекке назар аударма. «О, сүйікті әйелім менің, сені мен енді көре алмаймын!» деп Дантон ары-бері жүрді. «Дантон, берік бол!» деді ол өзіне өзі күш беріп. Эро де Сешельді құшақтап: «Біздің басымыз онда кездеседі», жендеттердің қапшығында, деп толғанды да ақыры сөзін Сансон жендетке арнады: «Сен менің басымды халыққа көрсететін бол!» Дантон келмес сапарға аттандырылды. Ол Арсида, өнегелі фермер отбасында туған еді. Ол Францияны Герцог Брауншвейгтен сақтап қалған болатын. Дантон бірбеткей, ержүрек, адал азамат болды, халқы үшін көп еңбек етті. Оны туған халқы ешқашан ұмытпайды, бірнеше ұрпақтың жадында сақталады.

Үшінші тарау АРБАЛАР Арада бес күн өткенде, яғни 10 сәуірде жаңадан 19 адам құрбан болды. Бұлардың арасында Шометт, Гобель, Эбердің жесірі, Камиль Демеуленнің жесірі бар. Бұлар өлім алдында өздерін әр түрлі жағдайда ұстады: жылады-сықтады, Жаратушыдан жәрдем сұрап, жалбарынды. Эбер өлді, онымен бірге эберистер де көз жұмады. Ұлы Дантон және оның серіктері о дүниеге аттанды. Енді Робеспьер мен қоғамдық құтқару Комитетіне қарсы тұрар ешкім қалмады. Жазалаушылардың орнына басқа адамдар тағайындалды. Сөйтіп, революциялық үкімет біраз өзгеріске ұшырады; жұртшылық екіге бөлінді; олар бірін-бірі құртып, алакөздікке тап болды. Терроршы Сансонның балтасы жазаланушылардың бастарын баудай орды. Күніне алпыс, кейде одан да көп адам өлікке айналды. 1794 жылдың 22 сәуірі. Қаралы арбаларға тиелген өліктердің арасында сөйлейтін д’Эпремениль, бұрыңғы Төтенше жиналыстың төрағасы Шанелье, конституциялық заңдардың авторы, бұрыңғы төраға Туре, Людовикті қорғау кезінде тілден айырылған құрметті қария Мальзерб және оның бала-шағалары мен немерелері бар. Қаралы ар-

436

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

баларды қаумалаған көпшіліктің түстері суық. Қатарласа жүріп келеді. Францияның атақты адамдары бірінен соң бірі өлім құшып жатыр. Олардың енді қоғамға қажеті жоқ сияқты. Театрдағы арнайы өшірілген отқа ұқсас адамдардың ғұмыры қолдан қиылып жатыр. Тамылжыған мамыр айы. Жер бетін жылылық, гүлдену басқан. Париждің мақпал түні мамырдың сәнін келтірген. Ауыр соққыдан қансыраған жұртшылық есін жиғанға ұқсайды. Өз еріктерімен бе, әлде қысымның күшімен бе, әйтеуір 12, 13 және 14 мамыр күндері, СентОноре көшесінің бойында азаматтардың бас қосып, кешкі тамақты бірге ішуіне тура келді. Әркім қолындағы бар тағам түрлерін ортаға салды. Ортақ дастарқан басындағы бас қосуда көңілділік те, жабырқау да болды. Еркіндік, Теңдік, Туысқандық орнағандай. Қараңғы түнде жұлдыздар сәуле шашып, жердегі тірлікке таңданған сыңаймен жымыңдайды. 23 мамыр күнгі кешкі сағат 9-да Сан-Онере көшесіне келген сатушының қызы Сесиль Рено өзінің Робеспьерді көргісі келетінін білдірді. Робеспьермен кездесуге оған рұқсат берілген жоқ. Оны жендеттер ұстап алып тексергенде қыздан екі пышақ шықты. Одан Комитет жауап алғанда «тиранның неге ұқсастығын білгім келді», деді. Сарғайған, қажыған адамдар көшеде толып жүрді. Қамалған, азапқа түскен жандар қаншама десеңізші! Қаралы арбалар легі толастар емес.

Төртінші тарау МУМБО-ЮМБО 8 маусым. Ұлттық бау-бақша үлкен дайындық үстінде. Жұртшылық қарбалас тірлікке көшкен. Ерекше күнді қарсы алуға дайындық қыза түскен. Қала мереке құшағында. Тұрғындар жаңа киімдерін киініп барды-жоқтыларын тағынып, сән-салтанатқа бөленген. Кірдің, ескінің бәрі эберистермен бірге құрыған сияқты сыңай байқатады. Робеспьер қашанда ұқыпты киінетін, бөлмесі де таза болатын. Қазірде бұрынғыдан да ерекшелене түскен. Жұртшылықтың жүзі жарқын, ауа райы қолайлы. Вилат көптеген депутаттарға дастарқан жайып, таңертеңгілік ас беруде. Реті келсе, бүгін жаңа дін қабылданбақшы. Берілмейтін, сатылмайтын Робеспьер, еркін халықтың заңын шығарушы тұрғысында өзін пайғамбар, дінге берілуші қатарында танытпақ. Ол

КАРЛЕЙЛЬ Т.

437

елеулі күнге арнап, көгілдір жилет, күміспен зерленген қара жібек шалбар, ақ шөлки, алтынмен апталған аяқ киім киген. Конвенттің төрағасы ретінде ол Жоғарғы Жаратушыны және жанның өлмейтінін мойындату үшін арнайы декрет шығарған, жарлық жариялаған. Декрет бекітілген соң кезінде Мұхаммедтің «пайғамбарлық сөз айтқанындай», Робеспьер де аса мәнді сөз сөйлемек. Ол ақ көйлек, қара шалбар, көгілдір жилетпен алшаң басып, қолындағы шоқ гүлді жоғарырақ көтере Конвенттің залынан шықты; оның соңын ала депутаттар да көрінді. Ел дүрлігіп кетті. Мәнді-мәнсіз сөздер естіліп жатты. e’Etre Supreme құрметіне мереке басталды, жаңа дін қабылданбақ. Ол жақсы бола ма, жаман бола ма, оны уақыт көрсетеді. Адамзат ғұмырының жылнамасы қандай боларын алдын ала біліп болмайды. Мумбо-юмбо африкандық орманмен Робеспьердің жаңа діні қатар саналмаса кетті. Мумбо-юмбо – бар болғаны тетік (механизм). О, пісіп-жетілмеген пайғамбар, үрленген шар сияқты жарылып кетпесең жарар. Сен өзіңді соншалықты жоғары санайсың. Францияны қанға бөктіріп, енді одан ақталмақ боласың, күнәңді жуғың келеді. Бәрі де сен ойлағандай бола қояр ма екен. Сен одан да құрысаңшы! – деді Бийо. Бұрыңғы қызметші, 73 жастағы Катерина Тео Бастилияда отырып алып, Контрескарп көшесіндегілерге Робеспьерге қатысты көріпкелдік сөздер айтатындарды қостайды, ол ғажап адам дейді. Басқалар да сол пікірді жасырын айтады. Мумбоның аты – Мумбо, Робеспьер – оның пайғамбары. Робеспьер – ғажап адам. Оның жазалаушы патриоттары – жендеттері, темір, сойылмен қаруланған якобиндіктер оның киімдерінің етегінен сүйеді. Басты мәселе сол мумбо-юмбо мерекеге айнала ма, жоқ па? Жазалау, абақтыға жабу арта түсті. Революциялық трибуналардың құқын кеңейту көзделуде. Ол төрт трибуналға бөлінген, бәрі бір мезгілде жұмыс істейді. Жазалау күшейеді. 17 маусымда ұсталғандар саны 54-ке жетті! Мұнда пистолеті от алмаған Амираль, Жас әйел, екі пышақ қалдырған Сесиль Рено, оның әкесі, отбасы, туған-туысқандары, жақындары, д’Эпременильдің жесірі, кәрі де Сомбрей – бәрі 54 адам. Мүгедектер Үйінен ұлымен бірге әкелінген шетелдіктер қаншама. Революция алаңында жиналған халықтың көңілі күпті. СентОноре көшесінің бойындағылар қаралы аталар тізбегіне аянышпен, қайғы-қасіретпен қарайды. Жүрегі барлар қаталдыққа, жазалаушыларға наразылық білдіреді.

438

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бесінші тарау АБАҚТЫ Абақтыларға қарағанда денеңіз түршігеді. Бір кезде Демулен өзінің Комитетін қайрымдылық Комитеті деп ұсынғанда Париждің 12 түрмесінде 5 мың адам отырған еді. Содан бергі уақытта абақтыда отырғандардың саны 12 мыңға артты. Оларда роялистер; олардың көпшілігі – республикашылардың әр түрлі жирондистері, лафайетистері, антиякобинистері. Абақтыдағы жағдайлардың ауырлығын айтып жеткізу қиын: лас, күлімсі, сасық, тар, қараңғы қапас. Бұл туралы жазылған естеліктерде адам өмірінің үрейлі тарауы бар. Сырттай қарағанда сондай қиын жағдайда өмір сүріп жатқан адамдардың өзіндік тәртіпті сақтауы таң қалдырады: екі-үш адамның басы қосылса бірге өмір сүрудің түрі байқалады, бірін-бірі сыйлайды, әйелдерге орын беруі, өздерінше тазалық, тәртіп сақтауы ішті жылытады. Егер әйел адамдар қол өнерімен айналысса, оның төңірегіндегі ер адамдар өз орындықтарына отырғызып, түрегеліп тұрады, әйелдердің көңілін көтеру үшін музыкалық аспапта ойнап, ақырын дауыстап өлең айтады, бұлардың арасында қызғанушылық деген болмайды. Қол өнерімен айналысушыларды тоқтатқанда да, абақтыдағы азаптаулар басталғанда да жазаланушылар өз салттарын бұзбауға тырысады. Ер адамдар әйелдер мен қарттарды, мүгедек адамдарды қорғаштайды. Сезікті деп табылғандардың қажетті заттарын, барлық ақшасын, тіпті металдан жасалған кез келген мүліктерді жендеттер тартып алады. Тексеру кезінде жастықты, төсенішті, қалталарды тегіс тінтіп шығады. Қызыл қалпақ киген комиссарлар әрбір камераны (бөлмені) ойран етуге құқылы. Керек заттарынан айырылған әйелдердің жүрегі сыздайды. Ондай сәттерде қарт әйелдер жендеттермен жағаласып, пікір таластырып айқайлайды, сол сәтте өздерін өлтіріп кетуін сұрайды. Өзінің заттарынан айырылып жатқан екі әйел іш киімін жамау үшін ине-жіпті қалдыруын жалына өтінді, бірақ қызыл қалпақтылар ондайлардың бірін де құлақтарына ілмейді. Абақтыдағы жазалау күннен-күнге қаталдана түсті: ұрыпсоғу, ар-ожданға тию Фукье-Тенвиль жазалауының түрі күшейе берді, еш күнәсі болмаса да, ажал құшағына еніп жатты. Бұлар өлгеннен кейін ғана есептен шығарылады. Абақтының ішінде де

КАРЛЕЙЛЬ Т.

439

өз өмірін сәл болса да ұзарту үшін жендеттерге өсек-аяң таситын, жалған куәліктер беретін сатқын алаяқтар толып жүреді. Ұятсыз Коллоның айтуынша, бұлардың саны 60-тан аспау керек. Люксембург абақтысына оның арбасы түн ортасында қоңыраулатып келеді және келесі жазаланушы адамдардың тізімі әкелінеді. Қапаста отырғандар мұндай сәтте тұра ұмтылып, өздерінің есімдері аталар-аталмасын білу үшін тізімді оқығанда тым-тырыс тыңдайды. Егер аты естілмесе, «уһ!» деп тыныстап, тағы бір күн өмір сүретін болдық қой деп шүкіршілік етеді. Ал есімдері аталғандар бірін-бірі құшақтап, біздің күніміз ертең аяқталады деп, қаралы арбаға құр сүлдер ретінде отырады. Олар бұл түнде Консьержериге, ал ертең жалған атпен Сарай деп аталатын өлім мекеніне жеткізіледі. Әлі де өмірден үміт күткен әлсіз әйелдердің ақ қауырсынды париктері, шалбарлары сыпырылмай тұрып-ақ еңіреп жылай бастайды. Көрпе жабылған үстелге жақын отырған Тенвиль, сөз сөйлеп, жазаланушыларды бірінен кейін бірін кінәлап жатады. Сайтан алғыр қарабеттің қолында сөнбейтін от, өлмейтін жылан, қайта шығармайтын тозақ бар сияқты. Гильотиндердің шапшаң қимылы абақтылардағылардың санын күннен-күнге арттыра түседі. Қамалғандардың бір бөлігі кең жолмен Парижге қарай шұбырады. Қышқырып айқайлайтындардың барлығы абақтыда мерт болған, ендігі кезек республикашылардікі. Олар екі-екіден қолтықтасып алып, уақ-уақ өздерінің «Марсельезасын» шырқап келеді. Бір ғана Нанта абақтысынан 132 адам Парижге қарай тартты, олардың ішінде республикашылар да, якобиншілер де бар. Бұлар қаланың көшелерімен өткенде бар дауыстарымен айқайлап, өздерінің мұңын шағады. Түнеген мекендерінде кем дегенде бір-екі адамның өлігі қалады. Бұлар әбден әлсіреген, жүруге жарамайтын жандар, сөйте тұра үзіліп бара жатып «Республика жасасын!» деп айқайлауға тырысады. 400-дей дін адамының «Экс аралына сапар» кемесінің жанында тұрғанына бірнеше ай өтті, иендегі Олерон құмының ысылынан басқа түкте естілмейді. Бәрі азып-тозып, аш, кір-кір саусақтарын сорады, 12 адам бір ғана ыдыспен тамақтанады, 70 адам бір ғана орынға (каютаға) орналастырылған. Тар, қапас жер таң атқанша талайдың өмірін жұтады. Жазаланушылар көрген азап, әділетсіздік ұзаққа созылмайды, қанішерлердің де тарих алдында жауап беретін кезі келеді.

440

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Алтыншы тарау ТЕРРОРДЫҢ АЯҚТАЛУЫ Жоғарғы Жаратушының мерекесі кезінде және салтанатты түнде өткен бас қосуда түрлі жағдайлар болды. Бийо немқұрайдылыққа салынды, қоғамды құтқару Комитетіне сирек бара бастаған Робеспьер әлде неге көңіл толмағандай шетте тұр. Мәселе мынада: пайғамбарлық туралы баяндама жасамақшы болған қарт Катерина Тео Францияны оята алмады, әлсіз бірдемелерді құрастырған болды. Онысын Комитеттегілер Тео бүліншілік ойластырды, бұл кемпір оны әдейі істеді деп кінәлады. Баяндаманы қоғамдық қауіпсіздік Комитетінен қарт Вадье жасады, үні өте көмескі шықты. Республикашылардың жүзінде күлкі ойнады. 12 абақтыда отырғандардың арасында жұртшылыққа белгілілері де бар: синьор Фонтьен, Прозерпина сұлу, төраға Тальен т.б. Тальеннің жағдайы өте ауыр, ол якобиндік сөздерді жиі айтады, сөйтіп, өзінің күнәларын жуғысы келеді, бірақ якобиндіктер оны есептен шығарып тастады. Робеспьер Конвенттің мінберіне екі рет көтеріліп, ол туралы өте қолайсыз сөздер айтты. Арада өсек тасыған Кабаррюсь та ұсталыпты. Ол көзінің қиығымен Кольенге қарап қойып: мені де құтқар, өзіңді де құтқар! Көріп тұрсың ғой сенің де басыңның ойыншыққа айналғанын? Сен ерекше қызуқанды, ер жүрек жансың және дантоншысың. Сені бұлар жемей тынбайды! – дейді. Тальен оның сөзін жоққа шығарған жоқ. «Әркім өз басының қамын ойлайды, ол иықта қаншалықты сақталып тұрар екен». Сонымен, біз Робеспьердің Конвентке сирек баратынын, тіпті Комитетте көрінбейтінін, тек якобиншілердің палатасында өзінің қорғаушысымен тұратынын ескерттік. Оның жүзі сарғайған, сұлық жатқан далада ары-бері жүреді, нені ойлайды, қандай жоспары бар, алдағы тағдыры не болмақ, оны ешкім білмейді. Бір кездегі жас адвокат қазірде ары-бері сенделуде. Басталған террорды қалай аяқтау керек? Конвент, Комитет мұның тірлігін қалай қабылдайды? Шілде айының тамылжыған күндерінде Робеспьердің басында осындай қым-қиғаш ойлар болуы ықтимал. Робеспьердің жобасында, идеяларында қандай әрекеттер жатқаның сезу оңай емес. Ел аузындағы сөзге сенсек, лордтардың якобиндік палатасы үстемдік алады және Робеспьерді диктатор деп санайды. Өтірік-шы-

КАРЛЕЙЛЬ Т.

441

нын кім білсін, онда жасалған құпия тізім бар дейді. Әркім өз-өзінен «бұл тізімнің ішінде мен жоқпын ба?», – деп сұрайды. Ыссы күндердің бірінде Барер түскі ас ұйымдастырыпты, кең дастарқанда сан алуан әңгімелер айтылған, көңілді жайбарақаттық орын алған. Осынау ыссы күнде қонақтар сырт киімдерін шешіп қонақ үйде қалдырады, соны пайдаланған Карно қонақ үйге жайлап кіріп, Робеспьердің қалтасын тінтеді және құпия тізімді тауып алады. Тізімдегі 40 адамның ішінде өз есімі де бар екен. Дәл сол күні ол: «достар ояныңдар! Сендер батпақтағы бақадайсыңдар, сендер енді не өлесіңдер, не азап көресіңдер, түнде құпия кеңес өтеді, мұндағы айтылатын сөздерде өлімнің исі аңқиды, осының бәрін істеп отырған жасыл көзді, арқасын жүн қаптаған, үнсіз отырған Максимилиан жолбарыс емес пе?». Қызу қанды, батыл сөзді Тальен бірінші болып дабыл қағуға дайын екенін білдірді. Кейінге қалдырмаңыздар, белгілі бір күн белгілеңіздер, кешігіп опынбауымыз керек! Сегізінші термидорда немесе 1794 жылдың 24-ші шілдесінде белгіленген күннен бұрын Робеспьер Конвентке өзі келіп, мінбеге көтерілді! Оның сарғайған жүзі бұрыңғыдан түнерген, мұның үнін Тальен, бурдондар ықыласпен тыңдап отыр ма, о жағы белгісіз. Робеспьердің дауысы өмір немесе өлімді таразылап тұрғандай, бұл үн ішкі жан-дүниенің ызғарын сыртқа шығарып тұр: одан республикалық рухтың жағдайын, оптимизмнің күйрегенін, Комитетті құтқару мен оның қауіпсіздігін сақтаудың уланғаны байқалады. Жиналғандар Робеспьердің сөзінің баспаға басылып жариялануын және департаментке таратылуын жақтап ұсыныс жасалды. Бұған Комитеттің сыналған мүшелері келіспеді. Оны бастыру және тарату туралы қаулы кейінге қалдырылды. Мұны естігенде Робеспьердің түсі бозарып, бүліншіліктің, қасіреттің жақын екенін түсінді! Бүліншілік – жақсы-жаманды айырып болмайтын арандатушы құбылыс, ал Конвенттегі Робеспьердің бүліншілігі тіптен ерекше, бұл от кемедегі оқ дәрілердің атылуы, кеменің аяқ астынан күйреуі, егер Робеспьер бүгін түнде оны қауіпсіз ете алмаса, өз жоспарын іске асыра алмаса, онда құрығаны! Робеспьер кештетіп өзінің якобиндік лордтар палатасына жетті, болған жайдың барлығын ашу-ызамен, өкінішпен айтып берді. Бұл бағытта өзінің өлуге де дайын екенін жеткізді. «Сен өлуге тиіс емессің!», – деп айқай салды мыңдаған якобиндік дауыс. «Робеспьер, мен уды сенімен бірге ішемін!», – деп үн көтерді суретші Давид. Көтеріліс – қасиетті борыш; Конвент тазаруға тиіс! Түнерген Сен-

442

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Жюст Коллодан не болып жатыр деп сұрады? Якобиндіктер көтеріліс жасап жатыр, – деді Колло. Сен-Жюст бас киімін алып кетуге ыңғалайланған еді. Оның Комитетте жасаған баяндамасы келесі күні Конвентте оқылуға тиіс болатын. Бірақ ол бұл баяндаманы көрсеткісі келмеді, досыма қалдырып кеттім деді, үйге барған соң жіберем деп уәде етті. Бірақ үйіне барған соң ол баяндаманы емес, хабарламаны жіберді. Комитет оның баяндамасын ертең мінберден еститінін айтты. Барлаушылар түнімен Парижде не болатынын бақылады. Бұл күні Тальен, Фрерон, Колло, қуатты Андрио, мэр Флерио, судья Коффингаль, прокурор Пайан, Робеспьер және басқа да барлық якобиндықтар дайындықта болды.

Жетінші тарау ҚҰЛДЫРАУ Келесі күні таңертең, тоғызыншы термидорда, «сағат 9 мөлшерінде» Тальеннің көзі күлімдеп тұрды, Конвент жиналған. Біз заңды Конвентке жиналдық; біз топ-топқа бөлінбедік, жалғыздықта қалмадық; есік алдындағы сыпырғышқа тоқтамадық. «Равниннің ер жүрек депутаттары, таяудағы батпақ бақалары!», – деп айқайлады Тальен, кірген бетте қол алысып жатып. Мінбеде Сен-Жюстің пәрменді үні естіледі; ойын басталған. Сен-Жюст өз баяндамасын оқыды; Робеспьердің шынайы бейнесін елестетті, бірақ Сен-Жюст бірнеше сөйлемді оқи бастағанда Тальен екінші рет мінбеге көтерілді. «Азаматтар, мен кеше кеште якобиндіктерден Республиканы қорғадым, егер Конвент тиранды құрта алмайтын болса, онда мен былайша жермен-жексен етемін!», – деді қолыңдағы қанжарды жарқ-жарқ еткізіп. Отырғандардың барлығы орындарынан тұрып, жұдырықтарын көрсетіп: «Тирандық! Диктатура! Триумвират!» деп айқалады. Робеспьер сөйлеуге ұмтылып еді, бірақ төрағалық етуші Тюрио қоңырауды қатты соғып, оған бөгет жасады, тұтас зал шулап кетті. Мінбеге көтерілген Робеспьер бір сұмдықтың болғанын біліп, кері шегінді. Бүліншілік! «Төраға кісі өлтіруші, – деп айқайлады Робеспьер, – мен сенен соңғы сөз сұраймын!» Оған сөз беруге тиіс емес Тюрио қоңырауды безілдетіп, сөз бермеді, зал дүрлігіп кетті, Робеспьердің еріндері көгеріп,

КАРЛЕЙЛЬ Т.

443

тілі таңдайына жабысып қалды. «Дантонның қаны оны тұншықтырып жатыр!», – деп айқайлады залдан. «Мен ағамның сөйлеуін қалаймын; мен әр кезде сол сияқты болғым келді!», – деп кіші Робеспьер Огюстен айқай салды. Осымен бірінші акті аяқталды; әлі алда үш немесе төрт акт бар, содан кейін мәре. 700 мың адам тұратын аумақты қала көршілерінде не болып жатқанын, маңайы қандай күйде екенін сезінбейді. Мысалға, таңғы сағат үш мөлшерінде қолбасшы Анрио қамауға алынып, басқа біреумен орын ауыстырылды. Ратушьте қалалық Кеңес өтіп жатыр. Робеспьерді құтқару жөнінде сөз бар, ақырында Робеспьер мен оның жақтастарын жалдаған кемеге отырғызып Люксембургке, басқа да абақтыларға күзетшімен аттандырды. Бұл екінші актінің аяқталуы. Үшінші акт нағыз грек драмасындай басталған жоқ па? Конвент түн ортасында асығыс түрде тағы жиналды. Оның кезекті төрағасы Колло өңі сұрқай тартып, кең адымдап жоғары шықты; бас киімін нығыздай киіп, салтанатты үнмен: «Азаматтар, қарулы алаяқтар Комитеттің ғимаратына басып кірді және бізді қоршап алды. Біздің өз орынымызда өлу сағаты жетті!». «Иә, – деді барлығы, – біз бұған ант етеміз!» енді біз шын мәнінде өз орнымызда әрекет етуге немесе өлуге тиіспіз. Олар осы сәтте заңды жамылған бүлдірушілер мен Робеспьерді, Анрионы жария етті. Бүкіл қарулы күшке басшылық жасауды Баррасқа жүктеді. Барлық депуттарды секцияға бөліп, көшекөшелерді бойлай әскер жинауға шақырды; өлсек те қарсыласымызды жастанып өлеміз. Қалада дабыл қағылды! Ары-бері жүгірушілер, суық хабар жеткізушілер жан-жақты дүрліктірді. Люксембург абақтысында отырған тұтқындар айқай-шуды естіп, түрлі белгілер арқылы қаладағы сұмдық жағдайды сезінді. Жақсы мен жаманды ажырататын кез келді. Айтулы тұлға, генерал-лейтенант Луазроль тумысынан бекзат, жақсы адам, ол өз өмірін ұлы үшін құрбандыққа шалды. Сен-Лазер абақтысында алдыңғы түнде темір торға жармасып тұрып, өлім жазасына кесілгендердің тізімін оқыған кезде өз ұлының атын естіді. Бұл кезде оның баласы ұйықтап жатыр еді. «Мен Луазроль!», – деп айқай салды қарт Тенвиль мінберінің алдында. Қарсылық байқалған жоқ. Тізімді оқып тұрған адам жарықты қалқалап, онша көрсетпеді, тағы біреуі есікті жауып қалды. Жарық түспегендіктен, тізімге белгі қойылмады. Мұның өзі өлімді біраз шегерді. Осымен төртінші акт аяқталды.

444

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бесінші акті нағыз грек драмасының өзі ортақ ұқсастыққа, ортақ міндеттеуге, көне суретші жасаған бір бейнеге ұқсас жағдайға негізделді. Осынау жайма-шуақ шілде түнінде өте күшті шуыл естілді, әскердің тарсылдатқан жүрісі, секция-секцияға бөлінген қатаң тәртіп, Конвенттің жарық арқылы жалынды сөздерін оқыған делегаттары, тасыр-түсір еткен дауыстар төңіректі жаңғыртты. Делегат Лежандр өз әскерімен якобиндықтарды Клубтан қуып шықты және олардан кілтті тартып алып, Конвент столына қойды. Мен олардың есігін бекіттім деді. Париж өзіне-өзі қарсы көтеріліске шықты, тәртіпсіздік жайлады, мұхиттағы толқындай толқыды, түн қараңғылығы қоюлана түсті. Конвентте үздіксіз мәжіліс, Ратушьте де солай. Бейшара тұтқындар олардың даусын естіп, өздерінше үміт күтеді. Мәңгілік аспан маңғаз қалпын сақтап тұр. Ал жер бетінде бұлқан-талқан қақтығыс, бір-біріне деген жаулық, алакөздік етек алуда. Таңғы сағат үште жауласушы қарулы күштер кездесті. Анрионың әскері Грев алаңына тізілді, ал оған қарсы Баррас әскері бетпе-бет тұрды. Бір-біріне қару кезенген. «Азаматтар! – деген қатаң үн естілді – қан төгісті, өмірі аяқталмайтын азамат соғысы басталмай тұрып Конвенттің қаулысын тыңдаңыздар: Робеспьер және оның барлық бүлікшілері заңнан тыс деп жариялансын!» «Заңнан тыс?» бұл сөзде үрей бар. Қарусыз азаматтар үйді – үйіне асықты, көпшілік Конвент жағына өтіп жатыр. Грев алаңы қаңырап қалды. Тұйыққа тірелу енді басталған сияқты. Бөлмесіне жүгіріп келген бақытсыз Анрио: «Бәрі де құрыды!», – деп күрсінді. Оны терезеден біреу лақтырып жіберді ме, әлде өзі секірді ме, әйтеуір, биіктен төмен қарай құлдырап, тасқа соғылды да, қалдық төгетін жерге сұлап түсті. Бірақ ол тірі қалды, нағыз азап енді басталды. Огюстен Робеспьер оны бақылап тұрған. Ал Сен-Жюст ананы өлтір деп еді, бірақ Леба оған көнбеді. Кутон өзін-өзі өлтіруге тырысқанымен сәтсіз болды. Робеспьер орындықта отыр, оқ оның басын жарып кеткен. Төңіректе не болып жатқанын білу қиын. Конвент дәліздерінің бірінде жатқан Робеспьерді абақтыға жабу үшін күзетші келді. Робеспьрдің оқ тескен жерін кір-кір затпен таңып тастапты. Міне, қандай көрініс! Ол сұлық жатыр. Басына ағаш жәшік жастық болған, қолында қару, бірақ шүріппесін баса алмайды. Оны төңірегіндегі адамдар балағаттап, кекеп-мұқап, қатты сөгуде. «Оның жасыл желеті болған еді, мерекеге арнап әдейі тіккізген еді», – деп кекейді. Бірақ, көзін жайлап ашқанымен, Робеспьер үн қатқан жоқ.

КАРЛЕЙЛЬ Т.

445

Сонымен, таңғы сағат алтыда жеңілмейтін Конвент отырысын тоқтатты. Бұл хабар Париждің түкпір-түкпіріне алтын қанатты құстың шапшандығындай естіліп жатты. Самғап абақтыға да жетті. Бұл оныншы терминдор, 1793 жылдың 28 шілдесі еді. Париж көшесі таңғы сағат төртте дәл бүгінгідей жиналып көрмеген. Сот ғимаратынан Революция алаңына дейін қаралы арбалар бұрынғы жолымен сапар шекті, қаз-қатар тұрған халық оларды таңданған кейіппен шығарып салды. Терезелердің, төбелердің жықпыл-жықпыл қараған адамдардың жүзіндерінде бұл неліктен деген сауал бар. Өлім доңғалақтары 23 адамның, Максимилианнан бастап мэр Флерио мен етікші Симонға дейін, өз жолын табуда. Сұқтанған көздің көбі Робеспьер жайғасқан арбада. Жарылған басы кір шүберекпен таңылған ол құр жаны жатқан інісі мен шала жансар Анриоға таяу орналасқан. Жандаралдар жұртшылыққа Робеспьерді танысын деп таяқпен көрсетеді. Сонда бір әйел арбаға таяп келіп: «Сенің өлімің менің жүрегімді қуантады» деді. Робеспьер жайлап қана көзін ашты, бірақ үндеген жоқ. Әлгі әйел тағы да: «Барша әйелдер мен аналардың атынан қарғыс айтамын, жаның тозаққа күйсін», – деді кіжініп. Робеспьерді көтергенде, ол көзін ашты. Сансон жанына келіп желетін, басындағы кір шүберекті жыртып алғанда өлім алдындағы жан дауыс естілді. Адам өмірін қию Самсонның жұмысы ғана емес, оның міндеті де болатын. Жаңағы өлім алдындағы жан түршігерлік айқай бүкіл Парижді ғана емес, сонымен бірге бүкіл Францияны, бүкіл Еуропаны, тіпті қазіргі кездегі ұрпақтарды селт еткізетіндей еді. Ол айқайды ауа қолдағандай жан-жаққа жеткізді. Бұл дұрыс па, бұрыс па, қалай дегенімен де уақыт Аррастан шыққан бақытсыз адвокатты басқа адвокаттармен теңестірмей, ол дүниеге аттандырды. Сен тозақты кезеңде, әділетсіз дәуірде өмір сүрдің, бақытты дәуірде сен сияқты адал тұлғалар ұрпақтарға өнеге ретінде ұсынылып, сенің өлімің туралы мәрмәр тасқа ойып, қашалып жазып, табытыңның алдында жылы сөздер айтылатын еді. Оның қожасы, Сент-Оноре темір жонушысы сені қандай сүйді, сен үшін інің өмірін қиды, жасаған ием оған да, бізге де қайырын берсін. Террор патшалығы осымен аяқталды! 9 терминдор деп аталған ірі оқиға 1794 жылдың 27 шілдесінде жаңа даңқты революция деп аталды; террор бітті; Революция алаңындағы қазаға ұшырату тоқтатылды. Тәржімлаған Назарбек Қанафин

446

КАРСАВИН ЛЕВ ПЛАТОНОВИЧ (1882-1952 жж.) Лев Платонович Карсавин, өзінің философиялық жүйесін жасаған ресейлік ірі ойшылдардың ішінде, шамасы, бүгінгі күнге дейін өз отанына таныстығы аз тұлға болып табылады. Бәріміз армандаған, осы философиялық серия да қызмет етуге арналып отырған рухани қайта өрлеу ескі догмалардан арылуды, күш салуды және еңбек етуді талап етеді. Қазіргі кезде тыйтықтаған, шегіне жете әлсіреген еркін ойлау дағдысын қалпына қайта келтіру де соңғы кезектегі мәселе емес. Осы мақсат үшін, 1882 ж. Санкт-Петерборда туылған, полярлыққа жақын жердегі Инта маңындағы Абезь лагерінде 1952 ж. құрт ауруынан қайтыс болған, орыс философияшысы Лев Платонович Карсавиннің еңбектерін терең ойланып оқудан басқа тағы қандай нәрсе пайдалы бола қояр екен. Орыстың көптеген діни философияшыларының аға серіктестерімен (Бердяевпен, Булгаковпен, Франкпен және т. б.) салыстырғанда, Карсавин өзінің өмір жолында сенімін түбегейлі ауыстырған, терең күйзелген немесе өзгерген жоқ. Ол жас шағында, онан аз бұрын, орыс зиялыларының ешқайсысы да шамалы болса да айналыспай қоймаған деуге болатын, қоғамдық және саяси істерге қысқа уақыт та қызықпаған сияқты. Қоғамдық жағдай өзгерді. Қарқынды өрлеулері қатар туындаған ғылым мен мәдениеттің көптеген салалары жаңаша тартымдылыққа ие болды. Карсавин ұрпағына жататын символистер қозғалысына, жаңа қылқалам өнерін, философияны дамытушылар: Флоренский, Ильин, Шпет, Степунге, ең басынан жаңа ақиқатты уағыздау ғана (немесе тек сол ғана) емес, жаңа әдістерді игеру, мамандығын жетілдіруге ұмтылу ғана тән болды. Және оның жас кезінен бейімділігі ілімдік бағыт болды. Гимназияны алтын медальмен, сосын Петербор университетінің тарих-филология факультетін, И.М. Гревсанның көптеген

КАРСАВИН Л. П.

447

саңлақтарының ішінен, кейіннен соның бағалағанындай, «бәрінен де ең тамашасы» ретінде бітіріп, Карсавин тарихшы-медиевист болды. Оның айналысқан аясы — кейінгі ортағасыр дәуіріндегі Италия мен Франциядағы діни қозғалыстар. Университетті бітіргенде шет елге екі жылға іссапар алып, осы елдердің кітапханалары мен архивтерінде мұқият зерттеу ізденістерімен — францискандықтардың монахтықтарының, және де вальденстер мен катарлардың дінбұзушылық тарихымен айналысады. Мұндай мұқият зерттеулердің қорытындылары — «ХII-ХIII ғасырлардағы Италиядағы діни өмірдің очерктері» (1912) және «Негізінен Италиядағы ХII-ХIII ғасырлардағы ортағасырлық діндарлықтың негіздері» (1915) екі үлкен шығармалар болды. Карсавин философиясы орыс бүкілбірлік метафизикасы жүйесінің соңғысы болды. Басқа да ірі ойшылдарға тән қиындықтардың көзі болатын (өткендердің идеяларына сүйеніп, сүре ізбен қозғалуға мүмкіндік беретін) жағдай, ол үшін артықшылық емес, керісінше болды, себебі екінші, тәуелді болу, ерекше бола алмау қаупі болды. Әрбір ірі ойшылдар сияқты, ол мұндай қиындықтарды жеңе білді. Карсавин жүйесі, дәстүрге бірқатар түбегейлі жаңа сәттер қосу арқылы, айқын өзінділігімен ерекшеленді. Карсавин, кез келген бүкілбірлік жүйелерінің проблемалық негізін шешуді басынан жаңаша, өзінше қойды: бүкілбірліктің басты үлгісі деп айтатындай, бар нәрселердің ұйымдасуының нақтылы бір принципінің негізгі бейнесін қалай көруге болады? Бұрын өткендер — Соловьев, Флоренский және т. б. — мұндай үлгі есебінде «Құдай әлемін» қарастырды: христиандық дәуір ұғымдарына бейімделген ертедегі Платон философиясының «идеялар әлемінен» басқа ештеңе емес, — барлық заттар мен құбылыстар Жаратушының түпкі ниеттерінің жиынтығы есебінде түсіндіріледі. Карсавин онан өзге, осы жердің реалдылығына жақындатылған, нақтылырақ, үлгілерді іздейді. Бұған қоса, бүкілбірлік идеясы туралы интуицияның өзі айтарлықтай дамытылған және байытылған. Бүкілбірлік принципі реалдылықты статикалық жағынан — белгілі бір болулық сияқты сипаттайды. Реалдылықты динамикалық, процестік даму нышаны тұрғысынан қарау тарихшы болғандықтан, Карсавинге әрқашанда тән; ал бұл жақтары бүкілбірлік принципінде жеткілікті бейнеленілмеген. Сондықтан ол бұл принципке қосымша басқа, — пайда болу, реалдылықтың өзгеруі туралы әмбебаптық принцип енгізеді. Бұл — «үштіктің бірлігі», немесе үш жекемәндіктің жиынтығы, бірақ Карсавин, әдетте «алғашқы бірлік — ажырау — қайта қосылу»

448

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

және өздігінен бөліну, жаңадан өздігінен қайта қосылу арқылы болатын қайсыбір (кез келген) бірлік есебінде сипаттайтын, өзара реттелген сатылардың принципі. Бұл жерде оқушы, әрине, Гегельдің атақты үштаған диалектикасын: тезис — антитезис — синтезін бірден еске алады. Екі үштағанды жақындастыру, әрине, толығымен заңды, бірақ нақтылау қажет: Гегель философиясы — болмыстық динамиканың әмбебаптық принципі есебіндегі үштаған принципіне негізделген, антикалықтан, Плотин мен Проклдың неоплатонизмінен басталатын, философиялық жүйелер тізбегін тамамдайтын түйіні ғана. Осы тізбекте, Карсавин өзінің үшбірлік концепциясын (Хомяковтан бастап, орыс философияшыларының көпшілігі сияқты, ол абстракциялық ойдың басыңқылығын гегелдік паш етуден өзін бөгде сезініп) Гегельдің үштағанынан гөрі, Гегельден бұрын өткен Қайта өрлеудің атақты философияшысы Николай Кузанскийдің (1401 — 1464) идеяларына жақындатты. Бірақ маңыздырақ сәті — бұл екі принциптің байланысы. Карсавин бүкілбірлікті, бөліну-қайта қосылудың үшсатылы принципімен қоса алғанда, үшбірлікке бағындырады: оның бүкілбірлігі — кез келген кезеңде, «кез келген сәтте», бөлінетін-қайта қосылатын бірліктің құрылу принципі, үшбірліктің «заматтық қиындысы» сияқты (бірақ есте сақтайтын нәрсе, барлық үшсатылық процесс уақыт тұрғысында болуы мүлде міндетті емес).

Л.П. Карсавин ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ Бірінші тарау Тарих философиясының негізгі алғышарттары мен ұғымдары 1. Тарих философиясы өзінің негізгі үш міндетімен анықталады. — Біріншіден, ол тарихи білімнің, ғылым ретіндегі тарихтың негізгі бастаулары болып табылатын тарихи болмыстың алғы бастауларын зерттейді. Екіншіден, ол осы негізгі бастауларды болмыс пен білімнің бірлігінде қарастырады, яғни тұтастай тарихи дүниенің абсолюттік Болмысқа қатысты да мағынасы мен орнын көрсетеді. Үшіншіден, оның міндетіне нақтылы тарихи процесті оның тұтастығын да тану мен бейнелеу, осы процестің мағынасын ашу жатады. Тарих филосо-

КАРСАВИН Л. П.

449

фиясы өзін бірінші міндетпен шектеген жағдайда, ол тарих теориясы, яғни тарихи болмыстың теориясы және тарих білімнің теориясы болып табылады. Ол екінші міндетті шешуді мақсат тұтқан жағдайда, ол — «философия» терминінің тар және арнайы мағынасындағы тарих философиясы. Ақырында, үшінші міндет белгілеген салада, ол бізге тарих метафизикасы ретінде көрінеді, және де, әрине, «метафизика» термині мен нақты эмпирияны ескермеу деген мағынада емес — тарихи процесті ең жоғарғы метафизикалық идеялар тұрғысынан нақты тану деген мағынада аламын. Тарих теориясы мен тарих философиясының проблемаларының етене терең, ажырамас байланысы бір қарағаннан белгілі. Жалпы болмыс пен білімнің бастау негіздеріне деген қатынастан тыс, сондықтан — олардың абсолюттік Болмыспен байланысын айқындаудан өзге, тарихтың бастау негіздерін анықтаудың мүмкіндігі жоқ. Кез келген тарих теоретигі, егер ол, өзін тек техникалық әдіснама дегеннің сұрақтарының шеңберінде шектеп ұстамаса: тарихи болмыстың ерекшеліктері неде, тарихи танымның негізгі категориялары, негізгі тарихи түсініктер қандай, олар табиғат тану ауқымындағылардай. Осылардың барлығы теориялық-тарихи және философиялық-тарихи проблемалардың өзара байланысын терең байланыстырып және бұл екі пәнді тарих философиясы деген жалпы атаумен біріктіруге мүмкіндік береді. Нақтылы тарихи процесс тарих философиясы үшін бейтарап емес және, екінші жағынан, онсыз тарих метафизикасы мүмкін емес екендігі өзінен-өзі түсінікті. Тарих болмысы мен білімін пайдалану арқылы тарих философиясында негізгі метафизикалық идеялар ашылады. Оларды тарих философиясы тек тарихи болмысты нақтылы қарастыру арқылы ғана аша алады. Бірақта алғыбастауларды анықтау үшін нақтылы тарихи процестің оған дейін солардың тұрғыларынан зерделенгендігінің қажеттілігі жоқ. Егер ондай қажеттілік керек болған болса, онда біз кесапат шеңберде шатысқан болар едік. Әуелі алғыбастауды табу керек, сосын соның көмегімен тарихи процесті зерделеу керек. Әрине, оларды табудың өзі оларды зерделеу болып табылады, бірақ ұстанымдық және фрагменттік зерделеу. Тарих метафизикасы — тарих философиясын толықтыру және нақтылау. Осы ойболжамға сәйкес, тарих философиясын тарих метафизикасын ерекшелеуге және (артық тәптіштемей-ақ), нақтылы зерттеуде біріншінің проблемалары тұрғысынан шектеуге болады. Алайда, шынымды айтсам, менің дәл қазір өзімнің тарихи жұмыстарыма

450

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

қорытынды жасауға және осы жұмыстың екінші бөлімі есебінде, адамзат тарихының очеркін жазуға азғантай да болса мүмкіндігім болған болса, мен мұндай ойболжаммен өзімді ешбір шектеуге келіспес едім. Мен тек осындай нақтылы баяндау мұнан кейінгі ойлардың дұрыстығын және мағынасын толық көрсете алады деп сенемін. Әдетте, мұндай атауға ұмтылу, барлық бағыттарды өзіне сыйғызу үшін тарих философиясының қазіргі берілген анықтамасы айтарлықтай кең. Шындығында, тарих ғылымының «жалпы әдіснамасы» есебінде қаралатын және өзін шектейтін философиялық-тарихи теориялар мен жүйелер, жоғарыда көрсетілген үш міндеттің алғашқы екеуімен, біреуімен емес, дәл екеуімен ғана толық анықталады, себебі тарихты және философияны аз да болса түсінетін адамдарды таңырқататын нәрсе – осы уақытқа дейін мода болып табылатын риккерттік1 те тарих болмысының табиғатының өзі және «құндылықтар жүйесі» түсінігімен ұяла бүркемеленетін Абсолюттік туралы пікірлер айтылмай қоймайды. Екінші жағынан, Гегель талпынысы ең айқыны және жемістісі болып табылатын тарихи процесс туралы жалпы құрылыстары тұтасымен тарих метафизикасы түсінігіне сәйкес келеді. Әзірше, социологияны қаншалықты ғылым деуге болады және тарих заңдарын іздеу қаншалықты орынды деген сұрақты көтермейміз. «Социологизмдік» және «заңтәріздестік» түсініктері қамтылады. Себебі, кез келген заңдарды іздеудің және кез келген социологизмнің негізінде тарихи болмыстың теориясын анықтау, әдетте — дамудың үздіксіздігін жоққа шығару, «қайталанатынды» мәністі, жекешені — мағынасыз немесе кездейсоқтық деп тану жатыр. Ал бұл – өзінің «жалпы әдіснамасын» алдын ала анықтайтын, тұтас метафизикалық жүйе. 1 Риккерттік — неміс философы, жаңакантшалдықтың ең басты өкілдерінің бірі Генрих Риккерттің (1863—1936) идеясына ерушілердің фәлсафалық-тарихи ойларының бағыты. Риккерттің тарих фәлсафасы табиғи және гуманитарлық білімдерді қарсы қоюдан бастайды, соған сәйкес, «табиғат туралы ғылымдар» және «мәдениет туралы ғылымдар» — көріністердің жалпы заңдарын немесе жеке құбылыстардың даралық қайталанбастығын танып білетіндер. Мәдениет туралы ғылымда және, арнайы алғанда, тарихтағы зерделеу жұмысында, — Карсавиннің әділетті ескертуіндей, Абсолюттіктің әлдебір кеміс баламасындай, — платонизм рухында, ерекше «субъекті мен объектінің сыртындағы құндылықтар патшалығын» құрайтын барлық құбылыстар тұрғызылып, белгілі бір құндылықтармен (ақиқатпен, сұлулықпен, қасиеттілікпен...) байланыстырылады. Қараңыз: Риккерт Г. Границы естественно-научного образования понятий. Спб., 1905. Соныкі. Философия истории. Спб., 1908. Риккерттікпен пікірталас — осы кітаптың өнбойынан өтетін әуен.

КАРСАВИН Л. П.

451

Біз өзіміздің анықтамамызда, біріншінің модусы болып табылатын, болмыс пен білімнің арасындағы ажырамас байланыстан шығамыз, және соның арқасында «тарих» сөзінің қарапайым қолданымындағы қосмағыналылығын сақтаймыз (тарих дегеніміз – тарих болмысының процесі де, сол туралы ғылым да). Мұндай байланыс, әрине, оны тарих білімі теориясының ауқымымен шектеудің барлық талпыныстарында айқын ашылғанымен жоққа шығарылуы мүмкін. — Әр түрлі тәржімаланғанымен, бұл талпыныстардың бәрінде тарих болмысынсыз өзінің нақтылай бар екендігі айқын: кейде — шын болмыстың өзі немесе нақтылы шындық, кейде — шындықтың санадағы бейнесі, кейде — шындықты санамен өзгерту және, тіпті, біздің ақылымыздың еркін туындысы сияқты. Бұл жерде мен «болмыс пен білімнің» бірлігін дәлелдеп жата алмайтыным және бұл туралы теориялар хақында сыни пікірлер айтуға кірісе алмайтыным өзінен-өзі түсінікті. Оның үстіне, ақиқатты анықтаудың қажетті жағы әлі табылмаған жағдайда, «сыни» ақиқатты іздеу әдісі есебінде қажет. Сынға алынатын жерде жоқ нәрсені сынмен ақиқаттылығын дәлелдеу мүмкін емес. Критицизм — тәлімгерліктің және ізденістердің анық мақсатпен басқарылмауының белгісі. Тіпті жеке сыни ескертулер де дәлелденетін ойды көрнекті ету ретінде пайдалы. Оң дәлелдеуге келетін болсақ, әрқашанда ол — жүйені ашу; және осы мағынада менің кітабым оның басында қойылған тезисті дәлелдеу болып табылады. 2. Даму (evolutio, developpement, Entwickelung) ұғымы – тарихи ұғымдардың ең негізгілерінің бірі, және маңызды метафизикалық пікірлерге әкелетін талдаудан бастау біздің зерттеуімізде бізге ыңғайлы. Өкінішке орай, даму ұғымы, көп жағдайда, онан өте маңызды айырмашылығы бар, өзге екі ұғыммен шатыстырылады. Біреулер үшін даму дегеніміз өзгеру дегенмен бірдей; екіншілер үшін прогресс дегенмен бірдей. Өзгеру ұғымы да қосмағыналы. Кейде ол түрлік ұғым, өзінің өзіндік түрлері есебінде дамуды да, өзгеруді де қамтиды; кейде өзінің екінші түрімен теңестіріледі. Мұнан әрі мен өзгерісті түрлік мағынада көрсету үшін мен «прогресс» терминін («ауысу» етістігімен де) қолданатын боламын және сол арқылы «өзгеру» терминіне арнайы, түрлік мағына береміз. <...> Танымдық актуалдану модусінде ... — Өзін танушы өзінің ерекше сапалануында және өзінің барлық нәрсемен бірлігінде, замат өзін іздеп табушы және бұлыңғыр бірлік есебінде түсінеді. Бір жағынан, ол өз тереңдігінде өзін бәрінің көзі есебінде түсінетін иррационалдық сти-

452

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

хияны көреді; екінші жағынан, — бұл стихияның бөлектенген әлемге бөлінетінін және өзін ерекше сапалану есебіндегі өзінің бөлінетінін көреді. Ол үшін бөлінгендік фактісін шарасыз мойындау — өзін және әлемді рационалдылықпен ерекшеленген элементтерге бөлшектеу, өзін және дүниені өлтіріп-айыру, онтологиялық қалайда болатын өлімді танымдық бейнелеу. Бірақ, ол үшін, бірліксіз тіршілік ете алмайтын және танылмайтын, барлық бөлінгендердің бірлік фактісін мойындау да мәжбүрлілікпен болады. Осы бірлікті түсіну арқылы ғана ол оны іздеп табылған, бөлектенбеген, потенциалдық, жалпы ұғыммен таңбаланған [символданған] түрінде түсінеді. Бұл бірлік ол үшін алғашқы хаос мағынасындағы барлық тіршіліктің ататегі немесе анатегі, және тиянақсыз идея мағынасындағы бірлік. Осылай түсінілгенде, ол екі немесе, жалпы, аздаған заматтардың арабайланыстарындай қаралғанда, оны құпия себептік күш деңгейіне дейін жеткізілгенде, әлем тұтасымен немесе заматтардың ізденіліп табылған реалдық бірліктің тиянақсыз идеясы арқылы ипостастанып жіктелген жүйеге, күшке, мәнге айналады. Осылай, ақылдың ешбір қиялынан шыққан емес және реалдылық емес, кемітілген реалдылық болып табылатын, себептілік, жүйе, өзгеріс деген ұғымдар шығарылады. Екінші тарау Тарих шекаралары Тарихи субъект және оның заматтары2 14. Тарихи ойдың ең басты міндеті – жалпы ғарышты, жалпы жаратылған тіршілікті тұтас дамушы субъект есебінде тану. Осы мағынада бүкіл әлем тұтасымен — тарихи зерттеудің объектісі. Бірақ тұтас әлемді философиялық зерттеу әдісі, нақтылы ғылымдар зерттейтіндей, үздіксіз дамуды тануда да, жіктелген болмысты түсіндіруде де, негізінен, «тарихи» болуы керек. Тарихты басқа ғылымдардан тек әдістік тұрғыдан шектеу мүмкін емес. Тарихи әдіс тек математика мен физикада емес, һәм геологияда да, һәм жалпы табиғаттануда 2

Орыс және халықаралық тілдердегі «момент» деген сөзді, осыдан жоғарыдағы абзацта және осы жерде, қазақша «сәт», «кез» деген сөздерден көрі, «замат» деген сөзбен аударуымыздың себебі, бұл сөздің алғашқы төрт дыбысының «заман» деген тарихи уақыт атауын көрсететін сөздің сондай төрт дыбысына сәйкес келуінде айтарлықтай сәйкестік, және ескі тілде жатқан терең [«зама(-н з-)ат(-ы)», дегендей ме?!..] бір мағына(-лар) бар-ау деген оймен алып отырмыз. — Аудармашы.

КАРСАВИН Л. П.

453

да қолдануға келмейді: кеңістік-уақыт жіктелуі анықталмай қалған жердің барлығында қолдануға келмейді. Кемітілген тарих әдістерінен басқа ештеңе болып табылмайтын, табиғаттанудың өзін анықтау ауқымында толық заңды болып табылатын, табиғаттану әдістерін, және де, оны тек тарих қана пайдаланбайтын, сонымен бірге ең жоғары, тарихи танымға бөгде және басқа ғылымдарда кемітіліп алынатын, тарихтағыдан өзгеше категорияларды философия ғана игереді. Тарих әдісі тарих болмысынан, тарих материалы деп аталатыннан бөлінбейді, және тарихи танымның өзі тарих болмысының заматтарының бірі екендігінен өзге ештеңе емес. Тарих, бұл сөздің тар және дәл мағынасына сай, дамуды ең толық көрінетін жерінде қарайды және зерттейді. Ал ол материалдықкеңістік болмысында бірден емес, философиялық білімі жоқ табиғаттанушылардың бейсаналықпен және есептелмеген түрінде, өте үлкен қиындықпен және белгілі бір метафизикалық пікірлердің көмегімен, ал философияда — жүйеленген және негізделген түрде көрінеді. Бұл, болмыстың бөлінген аймағында, тарихи таным, даму ұғымын пайдалануды қажет етпейтін таза көріністен, кеңістіктен тыс болудан жоғары көтерілуі керек. Әрине, көтерілу деген кері қайтару емес (сондықтан табиғаттану ешқашанда тарихқа сіңісіп кете алмайды). Бірақ, бұл көтерілу болмайынша, табиғаттануда тарихи замат кездейсоқтық пен өте қанағаттанғысыз схемалар мен құрылымдарға әкеледі. Және де таза табиғаттануда ол болмауы да керек. Әлемді түсіндіру табиғаттанушының ісі емес, ол – «тарихты» «табиғаттан», «табиғатты» «тарихтан» жетілген түрде түсінуге тырысатын сәтсіз талпыныстардың орнына істейтін философтың ісі. Екі «айрықша» немесе «өзіндік» тарихи аймақтар бар: жеке азаматтың3 даму аймағы және адамзаттың даму аймағы. Жеке азаматтың дамуын зерттеу ғылыми психология деп аталатынмен ешқандай ортақтығы жоқ. Пенденің көңілі туралы тарихи ғылым осы уақытқа дейін көмескі армандардың объектісі болып қалуда; 3 Қазіргі қазақ тілінде орыс тіліндегі «личность» деген сөз «тұлға» деген қате сөзбен аударылады. Тұлға кез келген адам бола алмайды — ауылда, руда, тайпада бір тұлға(лар), ал әркім «личность» болуы керек сияқты, әркімнің азамат(-тылығы) болуы керек. Бұл КСРО кезіндегі «гражданин» деген сөздің боданды баламасы болудан бұрын, ертеден келе жатқан қазақтың төл сөзі. Сондықтан бұл аудармада орыс тіліндегі «личность» «азамат(-тылық)» деп беріледі. Қараңыз: Оспанов С.И. «Азамат» ұғымын жаңғырту және оны өзінің ғылыми тұғырына көтеру//Қазақ әдебиеті және тілі. 1997, № 9-12. – Ред.

454

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

нақтылы алғанда ол ең алдымен көркем шығарманың аясында жүзеге асырылады. Ө м і р б а я н д а р өзінше тарихи еңбектер болып табылады, мыналар — үздік үлгілері есебінде көрсетуге болатындар — Августиннің «Confessiones»-і, Руссоның «Confessiones»-і, Кардано4 мен Гетенің өзін сипаттаулары. Оларда автордың өзі-өзінің дамуын, жазылған кезінен бастап, барлық процесті сонан және сол арқылы түсініп және бұл процесті абсолюттік (немесе қате абсолюттік) мұрат [идеал] тұрғысынан бағалап ғ ы л ы м и зерттейді. Тап осындай бағалу мен осындай түсінікті кемістік, субъективизм деп есептеу қалыптасқан. Осы орайда ұмытатындары, кез келген тарихшы тура осылай жасайды, онда тек бейсаналығы көп және айқындығы аз. Өздігінше алғанда өмірбаяншының өз өміріне деген қатысы кемсіту емес, ол, «ғылымдық» үшін кіріс. Өмірбаяншы өз өмірін белгілі бір тұрғыдан қарағандықтан, ол шындықты бұрмаламайды, оның бірлігін тануды мүмкін әдіс деп біледі — өзінің азаматтылығының қазіргі заматтағы жалпымен бірлігін жүзеге асыру және ашу. Өзіңе көзқарас таңдамайынша, ештеңені көру мүмкін емес; мәселе тек, оның сәтті таңдалуында, дұрыс түсінілгендігінде және орталық заматты анықтауда. Бұл жерде де, әрине, әр түрлі тарихилықта және жалпы әр түрлі зерттеулерде болатындай, өте әр түрлі қателер болуы мүмкін. Автор өзін шектеулі түрде түсінуі, өзін бұрыс бағалауы және, соларға сәйкес, дамудың барлық заматтарын қате түсінуі мүмкін. Ол мұнан әрі көп нәрсені есіне сақтамауы (ал тарихшы бар фактілерді әрқашанда біле ме?), көп нәрсені есіне дәл түсірмеуі (ал тарихшының білімі әрқашанда дәлдігімен ерекшелене ме?), көп нәрсені ерікті немесе еріксіз қосады (ал тарихтың ұлы шеберлері мұндайдан күнәһар емес пе? ал тарихшылар ешқашанда құжаттарды қолдан жасамап па еді?). Кез келген «Wahrheit» өмірбаянда «Dichtung»-мен қосылған. Бірақ «Dichtung» деген не? — Кейде шындықты түсінуде бұл сөз тек тереңірек, әдетте көркем шеберге тән: кейде (және сирегірек) — дәл ойдан шығару. Бірақ соңғы жағдайда «Dichtung» реалды жүзеге аспағанды тек таңбалықпен түсіндірудің құралы. Расында, өмірбаяндарға деген күдіктік қатынасты түсінуі қиын. Әдетте, автор өзін жақсы жағынан көрсеткісі келеді, деп есептеледі. Көптеген өмірбаяндар үшін бұл дұрыс емес. Екінші жағынан, тарих4 Кардано (Cardano Girolamo, 1501 — 1576) — итал. математигі, философы, дәрігері, әйгілі, мінездемелік «қайтөрлеулік» өмірбаяндық шығарма «Менің өмірім туралы» (орысш. ауд. М., 1938).

КАРСАВИН Л. П.

455

шы өзінің талантымен жарқылдағысы келмей ме? Және де ол өткенді бағалағанда және түсінгенде бастау және көзқарас етіп алынатын қазіргі нәрсені құнды санамай ма? Әдетте, өзіңді өзің түсіну және бағалау ең қиын нәрсе, деп есептеледі, — тағы да, тарихшы өз дәуірін дұрыс түсінеді және бағалайды деген – негізсіз алдын ала алынған және ғажап сенім. Жаңғыз ғана өмірбаянда жоқ нәрсе ғылыми аппарат қана: ол эпиграфика, палеография, сфрагистика, дипломатика және т. б. «көмекші ғылымдарды» пайдаланбайды. Бірақ, Құдайға шүкір, мен, тамаққа тұз салардың алдында оны қант емес пе екен деп химиялық анализ арқылы анықтайтындай, ғылыми фетишизмге соншалықты шалдыққан емеспін. Өмірбаян тарихи әдістің ең айқын мысалдарының және ең сәтті қолданымдарының бірі (мен ол туралы, дараланған тарихшылардың қауымдары тарапынан арнайы зерттеуді қажет ететін және соған мұқтаж тарихи көздердің түрі туралы айтып отырған жоқпын). Дәл сондай-ақ пенденің жан тарихы есебінде тарихи зерттеулерге өмірбаянды да жатқызу керек. Жан тарихының үшінші түрін біз көркем әдебиет деп түсінеміз. Былай қарағанда, бұл тұжырым, көркем шығармашылықты «дәл ғылыммен» теңестіруді, және кейбір романистердің (Бальзак, Золя, соңғы кездегі Буржені5 еске алсақ, бізде — Глеб Успенскийдің де әдебиетіндегі қоғамдық тенденциялардың) ғылыми роман болуға талаптануын еске түсіруді, оның өзінің талабын ешбір міндетті ете алмайды. Сонымен бірге, осыған байланысты, біздің ең зор өкінішімізге орай, Буржемен «келісе отырып» кез келген «әлеуметтік тенденцияларды» ысырып тастап, өзімізді «психологиялық романмен» шектеуіміз керек. — Шебер өз кейіпкерінің азаматтылығын және оның дамуын «шығарады», фабуланы, сыртқы жағдайды «ойлап табады». Солар белгілі бір «көркем шындық» деп есептеуді хақылы нәрсе деп тануға бейім; бірақ, бұл ақиқаттың неде екенін ешкім дұрыстап айтып бере алмайды. — Ең алдымен нағыз шебер ешқашанда «азаматтылықты», ал шығармада ешбір «нағыз» еместі жалпы шығармайды: нағыз да емес, елестетілетін де немесе шығарылатын да азамат жоқ. Көркем шығарманың бастапқы заматы әрқашанда белгілі бір реалды азамат болып табылады. <...> 16. Бүкілбірлікте, жекелей алғанда бүкілуақыттық және бүкілкеңістіктік, дамитын субъект есебіндегі адамзат, позитивизм категорияла5 Бурже (Bourget Paul, 1852 — 1935) — франц. жазушысы, күрделі психологиялық, әдейі нәзіктелген жағдаяттарды көрсететін романдардың авторы.

456

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

рымен ойлауға үйренген сананы аздап қаймықтырады. Оның өте қорқақтық және күдікшіл жағдайында, оны, тек бүкілбірлікте идеясы ғана және тек сол ғана, жан, ақыл, энергия немесе тағы да бірдеңелер деп аталатын, әр түрлі негізсіз метафизикадан, құпия трансценденттік күштерден құтқаратынына сендіру өте қиын. Бірақ, меніңше, бәрі бір: біз эмпирикалық шектелген кеңістік пен уақытта болатын адамзат тарихын немесе әлеуметтік топ тарихын зерттесек те, алайда ғылыми тарихта бүкілбірлікте категориясынсыз болмайтындығын көрсету керек. Әлеуметтік топ (тарихи ұжымдасқан жекелік) уақыт пен кеңістікте таралған, пенделердің, анық саны бізге белгісіз болса да, нақтылы жиынтығы есебінде түсініледі. Әрбір тарихшы, әрбір «социолог», әрбір қоғам қайраткері және кез келген тоғышар да отбасы, ру, тап, қоғам, яғни әлеуметтік топты белгілі бір тұтастық есебінде айтады. Біз топтың ұйымы, оның көңіл-күйі, идеологиясы, іс-әрекеттері туралы оқимыз, естиміз, дауласамыз. Және бұл тұрғыда, тарихшыматериалистер, шамасы, басқалардың бәрінен озады. Шындығында, ұғымдарының кедейлігіне сәйкес, тілдерінің кедейлігінен, олар тек «тап» терминін пайдаланады, бірақ кез келген тап дегеніміз – әлеуметтік топ, ал синекдоха6 — шешендік фигура. Шындығында, олар қоғамды, таптардың механикалық жиынтығы деп, ал оның дамуын — олардың механикалық соғысулары деп, жоққа шығаруға бейім. Бірақ олар, социалистік қоғамның келешегі, пролетариаттың потенциялары немесе тіпті қоғам дамуының «диалектикасы» туралы айтқанда өздерінің бұл бейімділігін өзгертеді. Барлық уақытта және барлық адам әлеуметтік топты белгілі бір тұтастық, «ағза» есебінде түсініледі. Оны ағзаға ұқсатады, бірақ бұл, ең алдымен, оны түсінгеннен бұрын, оны анықтауға көмектеседі. Топтың ұзақ өмір сүргенінде оның құрамы тұрақты болмайтындығы: біреулері өлуі немесе онан кетуі, басқалардың оған бірінші рет кіретіндігі ешкімнің ойын қымсынтпайды. Топ, тұтастық есебінде уақыттан жоғары емес пе екен? Өзіме argumentum ad homines-ты7 мүмкін етсем — «жұмысшы табы» басқалармен қанды қақтығыстарда, оның құрамы тез 6 Синекдоха — «қайсы бір нәрсенің негізінде біз көп нәрсені ұғынамыз: бөліктерден — тұтасты, түрден — текті, бұрынғыдан — кейінгіні» білуге болатын тілдің фигурасы (Квинтилиан. Б. д. I ғ.). Античные теории языка и стиля. М.—Л., 1936, 221 б. 7 «Жұртқа арналған дәлелдеме» (лат.) — сендірілетіннің жеке қасиеттеріне жүгіну арқылы дәлелдеу.

КАРСАВИН Л. П.

457

ауысуы кезінде, өлімді жеңбейді ме екен? демекпін. Мұнан әрі, топтың мүшелері кеңістікте бөлектенген (бұл туралы интернационалдың идеологтарына ерекше ойлану керек), ортақ көңіл-күй және идеология құру үшін ешқашанда б ә р і бір жерге жиналмайтындығы, ешқашанда бірге қимылдар жасамайтындығы ешкімді қымсынтпайтын ой. Әрине, газеттер мен үгітшілер бар. Бірақта барлық көңіл-күй және барлық идеология солар арқылы беріле ме екен? Ал мен үгітшілер және газет арқылы араласу, позитивистікпен алаңсыз шешілмейтін, өте құпия проблеманы құратындығын айтып отырған жоқпын. Тіпті өте позитивисшіл жас социологтардың бірі, медициналық практика туралы ойлана келіп, мұнда «дәрігер емделушімен дәрінің көмегі арқылы әлеуметтік қатынасқа түседі» (үзінді ойша келтірілді) деген тұжырымға келеді. Әрине, жалпы идеологияны құратын, сыртқы жағдайлардың әсерлері бірдей екендігіне сілтеме жасауға болады. Бірақ сыртқы бірдей жағдайлардың әсер етуі де түсіндіруді қажет етеді және оларға бірдей реакция жасайды деп есептеледі, яғни әсер етілгендердің белгілі бір психикалық құрылымы болады. Дербес алғанда, топтың сыртқы материалдық болмысқа қатынасы оның заматтарын құрайтындардың санына кіретін болса да, бұл әлі ештеңені түсіндіре алмайды. Бірізділікте болу керек және әлеуметтік топ ұғымы алаңсыз позитивистік емес, табиғи-ғылыми ұғым емес екендігін мойындау керек. Немесе ол кілең метафоралық және онда оны, шешендік фигураларға үйір болғандай және ақындармен бәсекелескендей болмай-ақ, «социологияның» беделіне сәйкес келетіндей басқамен ауыстырып, оны лақтырып тастау қажет; немесе ол белгілі бір реалды нәрсеге сәйкес келеді. Белгілі бір топты белгілейтін топтың мүшелерінің кеңістік-уақыт аясындағы іс-әрекеттері емес, олардың саны емес — олардың аясы да, саны да бізге тіпті белгісіз. Оны оған енетін пенделер де анықтамайды. Шектеулілігі және оның сыртқы дүниеге бағыттылығының ерекшелігі оның анықтамасына енетін болса да, ол сырттан алаңсыз анықталмайды. Оны, ең алдымен, іштен белгілейтін және анықтайтын нәрсе –ерекше әлеуметтік қарым-қатынастар, қарым-қатынастардың ерекше сапалануы. Бірақ біздің бұған дейін білетініміздей, олардағы ең жоғары дараланатын субъектіні мойындамайынша, екі немесе онан да көп пенделердің ешбір (әлеуметтік) қарым-қатынасын және өзара әрекетін түсіндіру мүмкін емес. Онсыз, екі адамға, әлеуметтік мұрат былай тұрсын, бір ағаштың көрінісі мүмкін емес. Сондықтан, әлеуметтік топқа белгілейтін, берілген пенделер жиынтығындағы

458

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

(арнайы) әлеуметтік қарым-қатынас, оларды өзінде ұстайтын және олардың кеңістік-уақыттық бөлектенушілігінен жоғары тұратын субъектінің бар екендігін қажеттілікпен жорамалдайды. Сыртқы дүниеге «жалпы» бағыттылықты, белгілі «жалпы» идеологияны немесе «жалпы» дүниетүйсінуді, белгілі «ортақ» көңіл-күйлердің, көзқарастардың және ынталардың ұстанымдары топты белгілейді деп мойындағанымызда, біз әлеуметтік қарымқатынастың ерекшелігі деген түсінікті тек жақын шамамен ғана анықтаймыз. «Жалпыны» бұл жерде қалай түсінбесек те (ал оны, іс жүзінде айқын көрінетін социалистік доктриналардың догматизмі мен деспотизміне әкелетін жалпы-рационалдық мәнісінде түсінбеу керек), бұл дүниетүйсіну, әр түрлі дамыған түрде топтың көптеген мүшелерінде, ал тартылған және потенциалды түрде, бәрінде бар (онсыз, «жалпы» дүниетүйсінуді бәрінің неге көкейтесті ететінін түсіндіру мүмкін емес). Ол, әркімде сапалануы ерекше болса да, бәрі үшін немесе, дұрысырағы, бәрінде біреу. Өйткені, егер барлығында тек бір-бірінен бөлектенген дүниетүйсік болса, онда ешкім ешкіммен ешбір қарым-қатынастарда болмас еді. Егер ондайды мүмкін десек, онда жарым-жартылай тепе-теңдікті мойындауымыз керек; тепетеңдік мойындалса, ондағы бәріне бір жалпылықты мойындау керек. Бәрінің бірлігі теориясын мойындайтын біздер үшін, бұл тұжырымдар міндетті емес; нақтылы рационалды-жалпыны мойындаушыға мұнымен келіспеуге болмайды. Егерде ол бәрібір келіспесе, онда оның себебі тек, бәрінің бірлігін рационалды және нақтылы жалпы деп атап, өзі тек бәрінің бірлігі түсінігімен ойлайтынында. Топ үшін «жалпы» (қандай да бір мағынада болмасын) дүниетүйсінудің қажеттігін теріс деп айтып көруге болады. Бірақ мен, К. Маркстің таптың «таптық өзіндік санасы» жоқ болуы мен бір қап картоптың8 арасына жүргізген параллелді жоққа шығарушыларға ескертіп, және дүниетүйсінуді жоққа шығарғанымен, олар әлеуметтік қарым-қатынастарды әзірге жоққа шығарған жоқ. Біз қандай да бір топты белгілейтін ұстанымдарды алмасақ та, сондай қорытындыларға келеміз. Ұйымдастыру ұстанымын қызу жақтаушыларға айтарым, ол қағазда жазылған нәрсе немесе жалпы жиналыс залы бар кезде 8

Маркс, Франциядағы «марцельдік шаруалар» «тап құрайды», бірақта сонымен бірге «тап құрамайды» да, себебі бір-бірлерінен дараланған және бөлектенген; бұл — «бір қап картоптың бір қап картоп құрайтынындай, бір аттас мөлшерлердің қосындысындай» тап, дейді. Восемнадцатое брюмера Луи Бонапарта, гл. 7. К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч., изд. 2, 8 т. М., 1957, 207-208 б.

КАРСАВИН Л. П.

459

болмайды, топ мүшелерінің санасында немесе дүниетүйсіктерінде ұжым туралы идея бар кезде болады. Біздің ашып отырған топ немесе коллективтік тарихи жекешелік ұғымы оның абсолюттік барлықуақыттылықтың және барлықкеңістіліктің эмпирикалы-шектелген болмысын жалпы қажет етпейді. Кез келген топ уақытта және кеңістікте пайда болады және соларда жойылады; кем дегенде біз білетін барлық топтардың ісі осындай, және құрымайтын топ пайда болады деп күтуімізге негіз жоқ. Топ мүшелерінің өмірлері сонымен толтырылған ғана болмайды: олар оның мүшесі болады және басқа топтарға өту арқылы солай болуын тоқтатады. Дәл сол сияқты, кез келген топ мүшесінің толығымен оның ішінде болуының қажеттілігі жоқ. — Оның басқа да топтарда болуына ештеңе кедергі келтірмейді. Оның оған ену деңгейі сонан ғана тәуелді (— қаншалықты ол онымен сапаланады?) және онан (— қаншалықты ол азамат есебінде сапаланудың көптүрлілігінде ашылады?). Идеалды коллективтік тарихи жекешелік тұтасымен дамуы үшін, өз нақтылығына ие бола алатын пенделердің көп түрлі сапалануымен өзін көрсетуі керек. Бірақ ол эмбрионалдық, бір түрде сапаланған күйде де қала алады. Онда, әрине, ол жетілмеген, басталған ғана азамат. Және, пролетарлық ғылым, пролетарлық өнер және т. б. туралы айтқанда, социализм, қоғам болмысы есебіндегі пролетариаттың келешек болмысын беретіндігінің нағыз әуені бар. Оған айқын емес нәрсе – тек бұл сапаланулардың «пролетарлық» болмайтындығында. Екінші жағынан, «таптық мұратқа» шынымен берілген адамның толығымен өз идеологиясына кететін фактісі көңіл қоярлық нәрсе. Оның мінез-құлқының өзгеретіні, оның қызығушылығы мен мейірі (симпатиясы) сапалық өзгеретіндігін біз көреміз. Және өзгерістер әрқашанда сананың тарылуымен жалғаспайды: ол басқамен — топ мұратын жеңіл түсінумен байланысты. Бір ғана пенденің әр түрлі тарихи жекешеліктерге жататындығы бізді таңырқатпауы керек. Бізге бұған дейін белгілі болғандай, ешкім эмпирикалық тұрғыдан өзінің дамуына толық жете алмайды. Тапсияқтылар, көп жағдайда өзінің эмбрионалдық жағдайынан шыға алмайды. Екінші жағынан, тарихи процесте де бөлектену мен бірлік бірге жүзеге асады деп айтуға толық негіз бар. Әрбір тарихи тұлға, өз деңгейіндегі басқа да тұлғаларда көрінетін азаматтылықтың ең жоғарғысын өз бойында да жүзеге асыруы керек. Сол үшін ол басқалардың барлығын өзіне жинап, өзіне сіңіруі керек. Бірақ, сонымен

460

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

бірге, оның бәрінің әрқайсысы өзі өзінен жоғары азамат болуы керек. Сондықтан кез келген тарихи тұлға басқаларда жоқ болуы керек болған болар еді. Нақты айтқанда және буржуазияны, дворяндықты, пролетариатты тарихи тұлғалардың мәні дей келе, өз ойымызды былай түсіндіреміз. — Дворяндық та, буржуазия да, пролетариат та, өзіне өзге таптарды сіңіру арқылы, соларға өзі сіңу арқылы, өзінің болуын тоқтатып, тұтас қоғамға айналулары керек. Бірақ өмір мен жойылудың бұл екі процесі хронологиялық-кезектіліктің екі кезеңдік уақыты түрінде қосылмау керек. Керісінше, бүкіләлемдік бірлікте екі кезең сәйкес келеді және үйлеседі, яғни үздіксіз және әрқашанда бір таптың екінші тапқа «қотарылуы» болып жатады, нақтылай бұл тек пенделер арқылы ғана болады. Тарихи тұлғалар бір біріне «қотарылысып» қана қоймайды, басқаның есебінен қалыптасып және соларда жоқ болады: олар, әсіресе олардың әрқайсысының дамуы әлсіз кезінде, қатар өмір сүреді. Біз бұл топқа кіретіндердің барлығының уақыт пен кеңістік тұрғысынан жіктелулі екендігін жоққа шығармаймыз: біз тек эмпирикалы-шектелген жіктелуден кемшілікті аңғарамыз. Және де, топ мүшелерін бірлікке байланыстыратын реалдылықты да жоққа шығаруға болмайды. Жекешеленгендікті асыра дәріптей келе, ойдың жүйелі даму нәтижесінде, әрқайсысының сапалық ерекшелігінің бәрібір болатын, топтың мүшелерін бөлшектелген атомдар деп тануға тура келеді; сонымен бірге олардан байланыстыратынды да бөліп алуға тура келеді. Ал бұл жүйе, өзгеру, функционалдық өзара тәуелділік, себептілік ұғымдарын пайдалануға және жүйені аса тиянақсыз, рухани немесе психикалық ипостастанылған реалдылыққа әкеледі. Егер де осылай жүйені трансценденттендіруден бас тартсақ, онда оны пенделерде жатыр деп тану, яғни бәрінің бірлік теориясына келу керек болады. Сонымен, топ ұғымы — егер топтың дамуы ұғымына да тоқталатын болсақ, онда бұл айқынырақ болады — бәрінің бірлігі ұғымы болып табылады. Тарих ғылымына не топ ұғымынан, яғни тарихи коллективтік жекешеліктен бас тарту керек, не өзін біз дамытқан, әрине, жаңа емес, теорияда құруы керек: ол ғылыми-тарихи ойдың замандасы. «Топ» (тарихи ұжымдық жекешелену) ұғымы тарихқа және жалпы басқа да әлеуметтік ғылымдарға қажет. Онсыз ешқандай тарих жазылмайды. Кез келген тарихшы ұлттық идеялар, халық еркі және т. с. с. айту қажет дейді. Шынында ол, әсіресе соңғы уақыттары, ұлт ұғымымен байланысты терминдерді пайдаланудан жиі қорқатын болды. Бірақ,

КАРСАВИН Л. П.

461

оның есесіне, ол «бұқараның», «қоғамның», «әскердің» көңіл-күйі, «таптар күресі» туралы ешбір мүдірместен айтады. Сөздерді бұлай қолдануды метафоралық деп есептеу оңай. Тағы да көрсетілуі керек нәрсе: онсыз қалай бола алатындығы. Сондықтан, менің тұжырымым бойынша, оны айналып өтуге болмайды. Тарихты тек бұл ұғымсыз елестетіп көріңізші. Ол бірден жеке фактілердің ретке келтірілмеген үйіндісіне айналады, және біз, ғылым ретіндегі тарихтан да, шындық болып табылатын тарихтан да алыс жатқан бірдеңе табамыз. Біздің қарсыластарымыз тарих терминологиясынан тек біртектес құбылыстарды және көптеген адамдардың істерін белгілеуге ыңғайлы символиканы көре берсін. Олар «біртектестіктің» неге орнатылатынын және «символды» қолдануды қалай ақтау керектігін көрсетулері тиіс. 17. Тарихи жекешеліктің бар екендігі және оны белгілейтін ұғымның маңыздылығы біз үшін басты нәрсе: барлық тарихи процестің субъектісі туралы, адамзаттың тарих сақтаушысы туралы айтуға бола ма? деген сұраққа үзілді-кесілді жауап бермейді. Кемінде, бір қарағанда, өте тараған социологизм, адамзатты тарих дамуының субъектісі деп танумен сәйкес емес сияқты. Барлық халықтардың өмірінде немесе қайсыбір басқа тарихи жекешеленулерде, мысалы, — «мәдениеттерде», сондай «таптарда» және т. с. с., мүлтіксіз болатын «даму заңы» бар деп айтылады. Осымен байланысты, тарихи жекешеленулер дараланылған деп зерделенеді, немесе, кем дегенде, олардың өзара байланыстары екінші кезектегі және мардымсыз құбылыстар деп танылады. Соңғы уақыттары мұндай тарихи субъектілердің дараланғандығын ерекше айқындықпен Шпенглер9 қорғайды. Бұған көп үлес қосқан нәрсе, ол үшін әрқашанда даму субъектісі, көршілерімен қарым-қатынастарын жоққа шығару қиын, халық емес, мәдениет болып табылады. Расында, қабыл алмауға болмайды және сондықтан, еуропа мәдениетіне мысырлық, вавилондық, антикалық мәдениеттердің әсерін ерекше түрде түсіндіруге тура келеді және бұл әсерлерді маңызсыз жекешеліктерге телу даулы нәрсе. Бірақ, бір жағынан, еуропалық мәдениеттердің, екінші жағынан, ортаазиялық, тіпті қытайлық 9 Шпенглер (Spengler Oswald, 1880 — 1936) — нем. тарих және мәдениет философы, 20-шы жылдары атақты болған, тарихты, тәуелсіз және бөлшектеніп бірдей өтетін әмбебабтық кезеңдердің мәдени организмдік ауысу әлемі деп қараушы; біздің ғасырымыздағы: «Еуропаның батуы», мәдениет пен өркениеттің антитезалығы, мәдениеттің типологиясымен және морфологиясымен айналысудың, және т. б. авторы (немесе ең атақты қорғаушы).

462

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мәдениеттермен арақатынастарының осалдығын айту жеңіл. Тағы да, шамасы, еуропалық немесе орыс мәдениетінің майастардың немесе инктердің мәдениеттерінен толық ерекшеліктерін қорғау жеңіл. Ал біздің тезисімізді қабылдамау үшін ең болмаса бір ғана, өзге мәдениеттерден ерекшеленген біреуін көрсету жеткілікті. <...>

Төртінші тарау Тарихи даму және прогресс теориясы 40. Тарих ғылымының мақсаты, біз көргендей, жалпылау да емес, жекешелеу де емес, бірақ осы екі заматтарды қиыстыру, адамзаттың дамуын эмпирикалық тану. Өз мәнінен алғанда, бұл танымның өзі дамушы субъектінің сапалануы; және «ғылым» есебіндегі тарихсыз шындық түріндегі тарих та жоқ, тарих білімі тарих болмысын жасайтын сияқты. Дамушы адамзат өзін-өзі тануда да актуалдануы керек: адамзаттың өзінің бүкіл бірлігін өзі тануы, яғни оның әрбір жекешеленуінің өзін тануы. Бұл тезис дерексіз азаматтары, дерексіз өзіндік саналары және танымдары бар екендігі сияқты, бір болжамдарды ешбір қажет етпейді. Бұл бүкілбірлік теориясынан шығатын қажетті қорытынды. Кез келген сапалану сияқты, тарихи таным эмпирикалық дамуға тиіс. Таным есебіндегі тарих болуы үшін белгілі бір алғы шарттар болуы керек. Пантеистік діни мәдениет тарихи емес: ол таза потенциалдық, толық шексіздік және айырмашылықсыздық тәрізді Абсолюттік ілімінен шығады. Сондықтан ол үшін Абсолюттіктің көптілігі не елес (иллюзия), не күйреу болуы керек. Бірінші жағдайда, тарихи болмыстың өзі құнсызданады және тарихи таным тамырынан оталады. Пантеизмнің діндік мақсаты болмыстың көптүрлілігінен кету; және ол тарихтылығына қарсы екеніне қарамастан болатын болмыс. Ол, тіпті, жаңаплатонизмдегідей, Абсолюттік Бүкілбірлікті ұғынғанда да, бұл оның соңғы түсінігі емес, — Тұтастық Ақылдан жоғары — және ол арқылы эмпирикалық болмыспен байланыстырылмайды. Ең жақсы дегенде, ол үшін эмпирия Абсолюттің күйреуі, күйреудің мәнісі айқын емес, Абсолюттік тұрғыдан түсіндіруге келмейді. Пантеистік дуализм Абсолюттікті Оның болмыс толықтығында эмпирия үшін тапсырма етеді, мұнысымен таза пантеизмнен ерек-

КАРСАВИН Л. П.

463

шеленбейді. Бірақта дуализмде эмпирия елес емес, ол, Абсолютте өшу арқылы өзінен арылу мақсаты бар, белгілі бір реалдық. Дуализм эмпирияны, яғни нағыз тарихи болмысты негіздемейді, бірақ ол, Абсолютті кеміту арқылы, қозғалыстың мәнісін ашады. Дуалистік дүниетаным пантеистіктеу болған сайын, ондағы тарихи болмыс мазмұндылау, тек ол — адамдық емес, теогониялық процесс. Сол арқылы, жаралу немесе заңдылықсыз абсолюттендіріледі, бірақ ақталмайды және түсіндірілмейді, немесе, бізді, тек Абсолюттік қойнауына көшірілген, сол бұрынғы проблемалардың алдына қояды. Гностиктер мен манихейліктердің10 мифологемдері көрсеткендей, дуалистік дүниетаным тарихилыққа жақындықты бере алады. Бірақ, дуалистік тарихилық, Құдайдан-тыс дамуды, күйреу есебінде көрсетіп және оның мақсаты есебінде, өзінен бас тартушылықты түсіндіре келе, эмпирикалықты иесіздендіреді. Ол Абсолюттіктер екеу деп санап, Абсолюттікті кішірейтеді, және сол арқылы теогониялық процестің өзін түсіну мүмкіндігін жояды. Дуалистік тарих әрқашанда эсхатологиялы [ақырзаманды, — ауд.], екі заматтармен шартталған: күйреу заматы және құру немесе күйреудің потенциалдыққа қайта қалыптасу заматы. Осы екі заматтарға үшінші, — кейбір гностикалық жүйелерде өте айқын көрінетін, жарамдыны «таңдау», күнәдан арылу заматы, — қосылады. Бірақ тарихи болмыс және тарихи білім болуы үшін барлық үш заматтың болуы жеткіліксіз. Абсолюттік пен салыстырмалықтың араларына қатаң шек жүргізетін теизм (немесе политеистік, немесе дуалистік, немесе монотеистік, бірақ соңғы жағдайда да дуализмсіз емес) де өз мәнінде тарихи емес. Оның дұрыс жағы – салыстырмалық болмыстың кейбір құндылығының мойындалуы. Бірақ теизмде трасценденті болатын және ерте ме әлде кеш пе өзінің тарсценденттігін ашатын, екінші жағынан, өзінде өзінің негізделуі болмайтын, салыстырмалық болмыс Абсолюттік болмыспен негізделе алмайды. Ол өзінің белгілі бір заматтарына байланысты құрылады және танылады: даму позитивтік прогресс немесе регресс категориялары арқылы ғана түсініледі. 10 Манихейлер — айқын және нақты дуалистік ілімдегі бірізділіктің, өзінен кейінгі көптеген дінбұзушылардың (еретиктердің) үлгісі болған, алғашқы христиандық дәуіріндегі дінбұзушылық қозғалысы манихейліктің жақтаушылары. Қозғалыс, оның негізін салушы, әлемдік құрылым және тарих екі полярлық мәңгі қарамақарсылықтың бастаулары, қайырымдылық (немесе жарық) пен зұлымдықтың (немесе түнек, материя) арасындағы күреспен анықталады, деп үйреткен, жартылай аңыз болған парсылық Мани (216 — 277 ?) атымен аталады.

464

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Бірақ салыстырмалылық салыстырылудың абсолюттік мәні бар мақсаты бола алмайды. Тарихқа қажетті бүкілбірлік және абсолюттік идеал теистік концепцияларда жоқ. Теистың ниетіне қайшы болғандықтан және сондықтан оның дамуының тек бастапқы сатысында, Абсолюттік Оның әлеміне қатынасы бойынша алынады, Ол антропоморфиялық тұрғыдан зерделенеді: сыртқы заңды беретін, сыртқы мақсаттарды көрсететін адамдық жігер сияқты. Және осы жерде теизмнің екі бағытының арасындағы айырмашылық күшіне енеді. Біреуі, бәрінен айқын түрде иудейлікте берілгендей, адамзаттың жүзеге асыратын, бірақ оған сырттан Құдай жазған, даму жолы. Басқасы, эллиндік зердеде ашылған, болудың «заңын» анықтау. Бірінші, негізінен, теистік, ең эмпирикалықтың өзінде және нағыз жаратылған мақұлықта шоғырланған; екінші, пантейзмен туыстау, — Құдайлықта. Екеуі де тарихи болмысқа, бірін-бірі толықтыра, әр түрлі жақтан жақындайды, бірақ екеуі де жеткіліксіз және екеуі де атеизмен және скепсиспен аяқтайды. Иудейлік дүниетүйсіктегі тарихилық, эллиндіктегі тарихқа қарсылықты атап көрсету қалыптасқан. Біз тарихилықты социологизмге қарсы қоятын болғандықтан да біріншіні иудаизмге, екіншіні эллиндікке шығарамыз, сірә, біздікі дұрыс та. Бірақ біз, жалпы ұғымдарсыз ... тарихилық, — тарихтардың ең нашар түрлерінің бірі екендігін ұмытпауымыз керек. Біз, екінші жағынан, таза социологизм, нақтылы-жекешелену құндылығын бекерлеуге әкелгендіктен, нәтижесіз және жалпы әдіснаманың шегінен шығуға күші жоқтығын ұмытпауымыз керек. «Тарихилық» және «социологизм», дерексіз алынып, және, менің түсінігімше, эллиндіктерді тарихилықтан тыс деп дәлелсіз кінәлау, тарихты бір ғана заматқа тіреу талпынысынан басқа ештеңе емес <...>. 41. Бүкілбірлік идеясына сүйене отырып, біз адамзат тұтасымен немесе оның әлдебір жекешеленуі зерттеу объектісі екендігінен тәуелсіз мағынасында және оның «жалпылауға» және «жекешелендіруге» бөлінетіндігінің жоқ екендігі мағынасында, тарихи әдістің бірлігі туралы айтуымыз керек. Нағыз тарихи зерттеу әрқашанда барлық адамзатқа қатысты, «бүкіләлемдік-тарихилық»; дамудан ең майда заматтарды лақтырып тастауға болмайтындығында ғана емес, қандай да бір жекешеленудің дамуына тартылған әрбір замат жалпыадамзат дамуының өзі екендігінде. <...> 62. Тұлғаның басқа тарихи заматқа ықпалының проблемасын оның нақтылы жағдайларына — нақтылы тұлғаның ықпалы (тұлғаның

КАРСАВИН Л. П.

465

тарихтағы рөлі) туралы сұраққа әкелуге болады. Егер, процесс пен нақтылы пенденің арасындағы механикалық байланысты орнатуға болмайтынын көрсетуге болса да, а factiori11 шамасы, шектеулері тіптен қиын, ұжымдық ерекшеленулерге қолдануда да оны қою мүмкін емес. Менің түсінігімде, өзгеру және себептілік категорияларына сүйенетін тарихшылар, сонымен қатар ұжымдық тұлғаларға — таптарға шешуші мағына беріп, нақтылы тұлғаның рөлі мен маңыздылығын жоққа шығаруға өте бейім болатыны, тарихнамаға тән парадокстық факті. Бұл парадокс, әрине, пенделерді біртектес атомдар мағынасында түсінумен және — жаңа дәйексіздік — тап есебінде нақтылы пенделік бетбейнені мойындаумен байланысты. Нақтылы айтқанда, бір пенде басқадан несімен ерекшеленеді? — Өз денесінің кеңістіктегі сызығымен, оның үстіне, тағы да, сірә, ерекшеленуінің кеңістігімен «quod in os intrat, in ventrem vadit et in secessum emittitur»12. Тарих үшін, оның үстіне бүкілбірлік теориясында, пенде заттық денелігімен маңызды емес, міндеттілігімен түсінілудің мәні басқа. Тарих пендеге рухани-көңілдік жағынан келеді және қарастырады. Азамат рухани-көңілдік тіршілік иесі есебінде өзінің абстракциялық денесімен байланысты емес (берілген уақыттың қас қағымындағы дене), ал және, оның уақыт пен кеңістіктегі ашылатын тұтастығымен, басқалардың олай немесе бұлай «жанасуға» түсетін, оның кеңістік-материалдық болмысы. Пендені уақыт пен материядан механикалық жұлып алуға немесе елестегі, шартты кеңістікке қуып тығып және жауып тастауға болмайды. Біздің пайымдарымыздың негізінде, пенде тәнін өзгермейді және қозғалмайды деп есептейтін ыңғайлы болса да, тоғышар дағды жата алмайды. Бұл дағдыны аластатсақ та, пенделердің сыртқы шекараларын дәл жүргізудің құралын таба алмаймыз. Шындығында, кез келген қабылданатын «жалпының», тіпті материалдықтың және нақтылықтың арасына қалай шекара жүргізуге болады? Егер біз қанша пенде болса сонша қабылдап және «жалпыны» қабылдамайтын болсақ, онда біз үмітсіз қайшылықтарда маталамыз. Біз қабылдау ісінде «объектілік» пен «субъектілікті» қандай да бір сыртқы әдіспен ажырата аламыз. Барлық осы қиындықтар, сыртқы дүниені қабылдаудан білім мәселесіне көшкен кезде, бұрынғыдан да айқындала түседі. 11 12

Оның үстіне (лат.). Ауызға түскен, қарынға барар және оңаша жерде шығарылуы керек (лат.).

466

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Егер біз ұжымдық жекешеленуді алсақ та және, егер жеке пенделерді алған жағдайда да, жекешеленулердің ара қатынастары теориясын, олардың абсолюттік жекешеленулері тұрғысынан шығып жасау мәніс тұрғысынан мүмкін емес екендігі айқын. Пенденің тәндік шарттылығы (оның үстіне шартты-құрылған) тарихшыны тек дұрыс жолдан тайдырады және оны, тарих теориясының ауқымында шешілмейтін метафизикалық проблемалардың алдына қояды. Пендені іштен анықтағанда, біз оны бүкілбірліктік жекешеленуге тартылудағы азаматтық заматын, кез келген ұжымдық тұлғанікіндей, қараймыз. Дамудың қандай да бір жекешелену-сапалануларының бір заматын, мысалы, — Орта Ғасырлардағы философия тарихын, зерттегенде біз философиялық ойды, жеке философтардың ілімдерінде көптүрлі сапаланған, әлдебір бірлігі деп түсінеміз. Кейде біз қайсыбір философиялық ойдың ағымын, философтардың аттарын ескермейақ, қалай болғанда да — олардың жеке ерекшеліктеріне тоқталмай-ақ, сипаттаймыз. <...> Жекеше философиялық дүниетүйсінуіндегі баршалыққа ортақ жалпы идея ағымын ашу қажеттілігі мен пенделік ерекшелігі неден тұратынының арасына айқын шекара жүргізу мүмкін емес. Бірінші екіншісіне байқалтпай өтеді; екіншінің өзі біріншінің ашылуы болып табылады. Жалпы дерексіз болмайды, өз мәнінде кез келген философиялық дүниетүйсіну әрқашанда жекеше. Бірақ жекешелік – әрқашанда жалпының жекешеленуі. Және егер философтың тұлғалығы айтарлықтай айқын болса, егер ол сирек кездесетін және айтарлықтай ерекше болса, онда қазір сипатталған философиялық дамуды жекешеленусіз түсіну тәсілі өзінің жетімсіздігін айқын көреді. Тарихшы проблемаларды дерексіз-жүйелі баяндаудан бас тартуға және жеке жүйелерге бет бұруға мәжбүр. Ансельм Кентерберийскийдің, Абелярдың, Фома Аквинскийдің және т. б. жүйелерін түсіндірмейінше, ХII—ХIII ғ. схоластикасын түсіндірмейінше, табиғилыққа қарсылық және педантық болған болар еді. Бірақ мұнан бұрынғы «жалпы» баяндау әдісі ешқалай да дұрыс емес деуге болмайды. Ол өзін жаңада сақтайды. Тұлғаланбаған (айтуда ғана емес, бірақ белгілі бір деңгейге дейін, баяндаудың өзінен де объективті және мотивтелінген) философиялық зерделеу ағымы тосыннан толығырақ, байырақ, көптүстірек болады. Оның негізгі тенденциялары өздігінше ерекшелене бастайды. Нақтылы-потенциалдық көпбірлілік нақтылы-актуалданады, сондықтан өз орайында потенциалданып, кейде оның бірлігі жойылады.

КАРСАВИН Л. П.

467

Сапалану өзінің жекешеленулерін алдын ала анықтамайды және олардан тыс бола алмайтын болғандықтан да, ол оларға байланысты фактор бола алмайды. Дәл осылай және азаматты да сапалану, ол үшін жоғары болып табылатын күш сияқты, анықтамайды. Жаңа философия тарихындағы Канттың шешуші әсері туралы пікір таралған. Шамасы, бұл жерде біздің алдымызда – тұлғаның философиялық процестің дамуына әсер етуінің ең айқын мысалдарының бірі. Кант жаңа философияның дамуын анықтаушы ең күшті фактор есебінде көрінеді. Онсыз — бұл ешбір күмәнсіз — ол басқа жолмен кеткен болар еді. Солай ма? Қазіргі кезде күресетін күшті философиялық бағыттардың бірі, Ф.А. Ланге13 кейіннен қайта оралған, ХIХ ғ. ұлы идеалистік жүйелері бастау алатын, философия тарихшылары Канттың ықпалының ізін анықтайды, яғни ХIХ және ХХ ғ. басқа бағыттар өздерін оған қарсы қояды. Бірақ, Канттан кейінгі кездегі, Фихте жүйесінен Коген14 жүйесіне дейінгі, өзінің мәні бойынша кантшылдық дегеніміз не? — Кантқа олай немесе былай жақындайтын философтардың әрқайсысы Кант қойған кейбір тұжырымдардан шығады. Бірақ ол оларға жәй ғана сеніп қоймайды (дегенмен, және де бұл жиі болады), оларды ақиқат деп санайды, яғни сәтті немесе сәтсіз — Кант сырттай топшылаған, сол объективтік Ақиқатқа барып тіреледі. Әрине, Кант, оның назарын объективтік Ақиқатқа бұрып, оған көмектесті. Сүр бойдақ шебер акушер болып шықты. Бірақ, Кант болмаса, біздің философ басқа кіндік шешеге көмек сұрап бармас па еді, оны ешкім де дәлелдей алмайтын нәрсе. Тағы да, онан да болуы аз нәрсе, оны таппаса, ол туу ісінен қалыс қалар ма еді. Онан әрі дәлелдеуі мүмкін емес нәрсе, Канттың көмегінсіз туылған баланың басының қабысуы аз болар ма еді, дегенмен айқын нәрсе, ол қазіргіден көп өзгеше болған болар еді. Канттың ықпалынсыз, Фихте, Шеллинг және Гегель өздерінің немесе тіпті өздерінің, әдейі әр түрлі терминологияларын ойлап табатындықтары күдіксіз. Бұл нашар болған болар ма еді, кім біледі. Алайда Канттың орнын Гегель басуға тырысуы мүмкін еді. Кант философиясының кемеңгерлігі қаншалықты ұлы болса да, ол аспан13

Ланге (Lange Friedrich Albert, 1828 — 1875) — нем. философы және психологы, жаңакантшылдықтың алдыңғыларының бірі. 14 Коген (Cohen Germann, 1842 — 1918) — нем. философы, марбургтік жаңакантшылдық мектебінің жетекшісі.

468

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

нан салбырап түскен жоқ, ХVIII ғ. философиясының құрсағынан шыққан, Вольф, Лейбниц, Юмнан тәрбиеленген, батыс-еуропалық діни мәдениетпен анықталған. Тек католиктік-протестанттық діндарлықтың топырағынан ғана Канттың негізгі идеясы — өзіндік зат идеясы шыға алған болар еді. Канттың кемеңгерлігі оның алаңсыз жаңа бірдеңе ойлап тапқандығында емес. Философия тарихшылары сыни философияның генезисін асқан ынтамен зерттейді. Және осы зерттеуде өте қызықты нәрселер ашылады. Кант өзінің негізгі идеяларында ХVIII ғ. философиясының диалектикалық қажетті «салдары» болып табылады. Сол ғасырдағы әрбір философияны байыпты зерделеуші сыни философияның негізгі ойының маңында жүрді. Сол кездегі философтардың ішінде мүмкін деген, актуалды және потенциалды Канттар көп болған еді. Ерте ме, кеш пе, бірақ тап осы жылдары жарық дүниеге Құдайдың Канты келуі керек еді. Тарихшы үшін қауіпті нәрсе, оның ХVIII және ХIХ ғасырлар тоғысында Канттың философиясының қажеттігін көрсете алмайтындығында емес, ол ондағы жекешелікті, ерекше-Канттықты дұрыс бағалай алмай, даму процесін жеңілдетіп және тиянақсыз түсінуінде болар еді. Бүкіл Канттың, философиялық ой тасқынының үстіңгі қабатында, философиялық мағынасы жоқ, атын ғана қалдырып, батып кету қаупі бар. Шындығында философия дамуына Кант тұлғасы несімен әсер еткенін, қай жағынан ол «фактор» болып табылатынын, біздің анықтауға, шамасы, мүмкіндігіміз жоқ. Бізге: кемінде Кант дәуірінің потенциалдық жүйесін жекешелендірді және соның арқасында оны актуалды етті, деуі мүмкін. Бірақ жекешелендіру қай жерден басталады? Жекешелікті жалпылықтан қалай айыруға болады? Мүмкін, іс тіптен қиын жағдайда шығар. — Егер біз назарымызға дәуірдің философиялық идеясын ғана емес, сонымен бірге философиялық зерделеудің сипатын да алатын болсақ, онда, философиялық ойдың әрқашанда да дерлік кең және айшықты жекеше жүйелер түрінде көрініп, және Кант жүйесінің ізін ала, маңыздылығы кем емес, Фихте, Шеллинг, Гегель жүйелерінің келу фактісі кездейсоқтық болып көріне қояр ма екен. Әрине, олардан тыс және олардан кейін орташа философиялық ой өзін, сол негізгі интуицияны басқа жағынан ашумен емес, солардың айтқандарын сіңірумен, шектейді. Брунодан Гегель мен Шеллингке дейінгі философия дамуын ХIХ ғ. екінші жартысындағы және ХХ ғ. басындағы философиялық дамумен салыстырсақ, батыс-еуропалық мәдени процесті толығымен

КАРСАВИН Л. П.

469

сипаттайтын философиялық дамытуға болатын өте кең тезиске ғана қолдануға болатын, мынандай тезис ұсынуға болады. — ХVIII ғ. аяғындағы және ХIХ ғ. басындағы философиялық ойдың жағдайы, басқа бірнешеулеріне бастама болатындай, бір ауқымды жекеше жүйеде айтылуы мүмкін және қажет еді. Дәуірдің атауы әлі әмбебабты-жекешеленген, яғни жекешеленуі жекешеленудің әмбебабтыққа бағыттылығында. Философиялық зерделеуші тұлға бүкіл әлемді өзіне сыйғыза да және қамти да алады, және сондықтан, бұл бүтіндік айтарлықтай жіктелмеген, және сондықтан, тұлға соған бағытталған және оны рационалдықпен шектейді. Философиялық зерделеу әрқашанда жекеше, бірақ ХVIII-ХIХ ғ. оның әлем жүйесінің тұтастығын қамтып көрсетуі табиғи көрінді, ал онан кейін, ХIХ-ХХ ғ. тұтастыққа деген қызығушылық жойылады және оның көптүрлілігін қамтуға күш жоқ болды. ХVIII-ХIХ ғ. философиялық зерделеудің табиғатында әмбебабтық-жекешелік жүйенің айтылу ұстанымы болды. Бірақ бұл философиялық зерделеу өзінің негізгі интуициясында шектеулі, яғни оның барлық жекешеленулерінсіз ол эмпирикалық түрде бола алмайды. Сонымен, Кант жүйесі (кез келген басқасындай) философиялық дамудың салдары емес және оның факторы емес. Ол – оның типтік көрінісі, оның жекешеленуі. Өзара әсер проблемасы, «себеп», «фактор», «кездейсоқтық» терминдері, Канттан тыс философиялық процесті философиялық процестен тыс Кантпен салыстырғанда ғана, яғни тарихи замат деген түсінікті жоғалтқан кезде және функциялар патшалығында болған кезде шығады. <...> 64. Тарих шекаралары әлеуметтік-психология және кеңістікматериалдылықтың араларындағы айырмашылықпен анықталады. Тарихшы, қандайда бір түсіндірулерден бас тартып, тек олардың араларындағы осындай қатынастар жүйесінің бар екенін көрсетумен ғана шектелуіне болады. Бірақ ол өз ғылымының шекаралары туралы жиі ұмытады. Және бұл ұмыту, ең алдымен, тарихты табиғаттан «шығару» талаптарынан немесе, тарихи процесті антропологиялық, биологиялық, географиялық және т. б. «факторлармен» қамтамасыз ететін, орташа формалардан көрінеді. Екінші жағынан, тарихшы, адамның табиғатпен арақатынастарын сипаттауда олардың қосарлы бірлігін интуитивті аңғарған кезде де өз ғылымының шекараларынан шығады. Біз, Ключевскийдің ұлыорыстық ұлттық мінез-құлық пен Ұлыресей табиғатымен немесе оңтүстік-орыс жазығының әлеуметтік-психологиялық

470

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

мағынасымен байланысы туралы15 жолай айтқан пікірін өте бағалаймыз. Тациттің Германия табиғаты туралы ескертпелері 16 бізге өте құнды және дәл болып көрінеді. Көптеген тарихи процестің заматтарын түсіну үшін де ландшафттың және әрекеттік жерлердің, қандай да бір Каталундық далалардың 17, ортағасырлық қаланың, Революциялық дәуірдегі Париждың және т. б. дәл сипамалары қажет. Және өзінен-өзі түсінікті нәрсе, біз педанттықпен, тарихшы мұндай сипаттамалардан және мінездемелерден тартынуы керек, деп талап етпейміз. Бірақ ондайларда ол тарихшы емес және бізге тарихтан жоғары бірдеңе беретіндігін біздің мойындауымыз керек. Олардың бергенін негіздеу және дамыту үшін танылмайтын интуицияға сену жеткіліксіз. Оның табиғатын және оның метафизикалық алғышарттарын ашу, яғни тарих шекарасынан саналы түрде шығу, қажет. Бұл жерде біз бұл міндетті өзімізге қоймаймыз, Тарих пен Табиғат қалай татуласатыны туралы проблеманың шешуін бермек емеспіз. Бірақ біз, мұндай шешімнің, біздің теориямен тығыз байланысты кейбір алғышарттарын, және оның ізделуі қажетті бағыттың көрсетілуі мүмкін деп есептейміз. Адам (тарихи болмыс) мен Табиғаттың арақатынастарын түсіндіру үшін оларды өзінде ұстайтын және соларда ерекшеленетін заматтарға көтерілу керек. Бұл замат, «тарихи адамнан» (тарихтың субъектісі мен объектісі адамзаттан) көрі, адамда толығырақ қана көрінбейді, табиғаттан да толығырақ көрінеді. Адам тек руханикөңілдік қана емес: ол денелік те; адам ғана емес, жануарлар да материя да, микроғарыш та, бүкілбірлік Адам есебінде, макроғарыш. Сондықтан Табиғат пен Адамды қамтитын ең жоғарғыға жаратылған болмысты бүкілбірлікке ең дұрыс келетіні – Адам, Адам ата18 немесе Кадмон Адам19 деген атау. Тек, осылай атай отырып, толықтығы аздау, жетілген көрінісі аздау болса да, адамзат сияқты, табиғат та оның сол 15

Қара: Курс. рус. истории, ч. 1, Лекция 3. Қара: О происхождении германцев и местоположении Германии, в кн.: Тацит К. Анналы, 2 т., Л., 1970, 353 б. 17 Каталундық далалар (Солтүс. Галлиидегі Труа қал. маңындағы) — Аттила гундарымен және Аэций қолбасшылығымен герман-римдік әскердің арасындағы 451 ж. майдан болған жер. 18 Бұл жерде орыс тіліндегі нұсқада «Человека, Адама» деп жазылған, сондықтан аударғанда бұл екі атау қазақ тілінде бір сөзбен берілетін болғандықтан біз «Адам, Адам ата» деп бердік. — Аудармашы. 19 Кадмон Адам — ең алғашқа адам (ескі-еврейше). 16

КАРСАВИН Л. П.

471

сияқты ерекше-сапаланып ерекшеленуі екенін ұмытпау керек. Және ол адамнан, бізге көрінетіндей, соншалықты ажырап кеткен емес. Жануарлық және материалдық тіршілік иесі болғандықтан, және оларды өзіміздің руханилығымызбен және көңіл күйімізбен игере отырып, біздің әрқайсымыздың өзімізде табиғатты тұтамыз. Қазіргі санада руханилықты, көңіл-күйді және денелікті (материалдықты) бір-бірінен өте бөліп және салыстырып қарауға деген бейімділік терең орныққан. Біздің бәріміз нанымның билігіндеміз — біздің бәріміз көңіл және, әсіресе руханилық кеңістік пен уақытты тысқары ететін және оны жоқ етуші есебінде қараймыз. Бұл бейімділікті діндарлық терминдерде не манихейлік, не докетизм20 деп анықтауға болады. Шындығында, руханилық-көңілдік кеңістіксіздік те емес және уақытсыздық (не уақыттан тыстық) та емес, барлықкеңістіктік және барлықуақыттықтық, оның үстіне шектелген де. Руханилық-көңілдік – шектелген-барлықуақыттықтық немесе «бастапқы-кеңістікті». Әрине, ойлар мен сезімдерді мөлшерлеуге, салмақтауға және иіскеуге болмайтыны туралы қызылсөзді пікірлердің (айтушы және тыңдаушы үшін) «педагогикалық» пайдалылығын жоққа шығарудың керегі жоқ, «рухани тәжірибе» туралы айтуға болады. Бірақ бұның бәрі өте абстракциялы, жасандылы және метафизикалық тұрғыда қысыр ойға, әтек, белсіз адамдардың философиясына жатады. Кәдімгідей түсінілетін, рухани мағынадағы ешқандай да «сананың күйі» жоқ. Әрбірі өзінде және кеңістікте сапаға ие, ойша, яғни реалдылықтан бас тарту арқылы, елестетуге болады. Бірақ мұнан, кез келген «сананың күйі» кеңістікте шектелген деуге болмайды. Біз өзіміздің рухани-көңілдік өмірімізде, кеңістік тұрғыда бір-біріне қосылмайтын заттарды «бірден» үйлестіріп ұстауға болатын «күйді» немесе «актіні» байқай аламыз. Менің алдымда тұрған нәрсені де және оның алдында сол жерде болған ауаны немесе сол нәрсенің есімде қалған өзін мен «бірден» ойлаймын. Сондықтан дененің қозғалысы мен үшін кеңістіктің көптеген жерлерінде бірден қабылданады немесе елестетіледі. Мен кеңістікте сәйкеспейтіндерді ойша қамти аламын және денелердің өткізбейтіндігінен өтемін. Мен, тәннен тыс реалды өмір сүре алмайтын өзім туралы, қазір жазу столының алдында 20

Манихейлікті 10-шы сілтемеден қараңыз, Докетизм (грек. Dokeo, сияқтану) — ертедегі христиандықта (I-III ғғ.) тараған, және Христос — адамның шын табиғатын қабылдаған Құдай емес, тек адам кейпіндегі, және сондықтан, жеке алғанда, Оның азап шегу және өлімі тек «көзбояу», сырт көрініс қана деп тұжырымдау.

472

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

отырғандай да, көп уақыт бұрын кетіп қалған Петербургтағыдай да, Лейпцигте су толқындарын тыңдағандай да, ойлай аламын. Барлық жерлерде де мен өзімді көңілдік-тәндік жан есебінде ойлаймын. Бірақ менің өзім туралы ойым немесе өзім туралы естелігім, әрине, ықшамдалған, бірақ ықшамдалған түрінде де толық реалды бола алатын — менің өзіммін. Менің ойым үшін, оған кеңістіктік шектеу жоқ деген мағынадағы, кеңістік жоқ. Бірақ менің ойым, өзінен тыс (қандайда бір басқа кеңістікте) кеңістікті жоққа шығармайды, оны өзінде сақтайды. Ол бүкілкеңістікті; менің реалды қабылдайтын және менің эмпирикалық жерде өмір сүрген жалпы уақытымда ғана емес, және онан да көп, ауқымдағы кеңістік. Белгілі бір мағынада, бұған дейін болған, бар және қайсыбір кезде болатын барлық адамдармен бірлік құраймын ғой. Мен өз санамды немесе бүкілкеңістікті деуім қажет немесе кеңістікті түсіндіруге келмейтін галлюцинация деп мойындап, сонымен бірге менің санамда заттардың өзі емес, олардың көшірмесі деп бекітемін. Бірақ менің санам тіпті бүкілкеңістіктік емес те, шағындалған-бүкілкеңістікті немесе «бастапқы-кеңістікті». Ең дерексіз ой менің кеңістікті-шектілі тәндігіммен сезімді байланысты және белгілі бір мағынада жергілікті (локалды). Ең «таза» жігерлік іс толығымен бүкілкеңістікті емес және менің санам үшін менің тәндік кейпіммен байланысты сезіледі. Көңілдің бұлыңғыр жергілікті заматтарынан, біз, бір-бірін шығаратын, «сәйкес емес» және қалай да басталатын шектелген-кеңістікті болмыс заматтарына өтеміз. Және, «ауыр» ойлар, «ауыр» сезімдер, — ешқандай балама тұжырымдар емес; бұлыңғыр сананың біздің көңілімізге тән «көлемдік» сапасы — ешқандай елес емес. Мен айтарлықтай дәл жергіліктендірілетін (локалдандырылатын) және кеңістікте орнықтырылатын сезімдер туралы тіпті де айтып отырған жоқпын. Мұның бәрі, әрине, кеңістіктікзаттық әлем емес; бірақ мұның бәрі — біздерді соларға жақындататын, қайсыбір мөлшерде кемітілген және де әр түрлі дәрежелерге иелік ететін бүкілкеңістікті көңіл болмысы. Егер де біз маған бөгде көңіл жағдайлары туралы «деректерге» көңіл бөлсек, онда біз бақылауларымыздың ауқымын кеңейте аламыз. Бұл «ахуалдар» маған да, өзге субъектіге де ортақ бір нәрсе болады. Олар бөгде болғандықтан, мен үшін менің барлық көңілдігімнің кеңістіктік шегінен тыс есебінде, маған берілген менің «жағдайларымның» кез келгенінен, «кеңістіктегі» қашықтық есебінде, мен оларды қабылдаймын. Бірақ, сонымен бірге, мен оларды мазмұндық немесе менің қамтығаным есебінде де қабылдаймын.

КАРСАВИН Л. П.

473

Ар жақ-бер жағынан біздің көңіл сезіміміз өтпеген кеңістіктікзаттық әлем бізге белгісіз. Және мұнда ешқандай да солипсизм жоқ, себебі, біріншіден, ол осылай өткендіктен сыртқы дүние басқа; екіншіден, бүкілбірлік теориясы тұрғысынан алғанда, барлық көңіл болмысы менің көңілсезіміме таңылған. Кез келген дыбыс немесе түс, кез келген зат және әлдебір көңілсезімдік: көңілсезімдегі «сыртқымен» соншалықты тығыз және үздіксіз тұтасқан. Менің қабылдаған нәрселерімді менің көңілсезімім қазір де және әрқашанда олардың ар жақ-бер жағынан өтеді. Және осы сыртқының көңілсезімдік жағында, әрине, «менікі» де «өзгенікі» де бар (мен сияқты өзге субъекттердің де көңілсезімдері, сондайды қайсыбыр кезде қабылдаса, бүкілбірлік субъектінің көңілсезімін және, шамасы, кемінде өте-ықшамдалған, ең жоғарғының көңілсезімі, деу керек). Өзгенің көңіл күйін қабылдағанда істей алатынымды, мен материалдық заттар мен құбылыстардағы көңілдік жағынан, олардың өзі де болып табылатын «өзгені», бөліп ала алмаймын. Мен қабылдаған ағаштың немесе тастың сыртында қандай өзге болмыс жатқанын мен білмеймін. Рухани-көңілдік меннің денелік менге үздіксіз өтуі маған белгісіз. Бірақ, ең жоғары дәрежелі мүмкіндікпен менің сендіре алатыным, менің рухани-көңілдік өмірімнің жалғасуы — тереңге немесе үстінде — менің тәндік өміріме бағытталған, менің тәндігім, — оның өзгеше сапалануы және оның бүкілкеңістіктілігінің ықшамдалуы мағынасындағы, менің көңілсезімімнің жалғасы. Егер менің тәндік болмысым және тәндік болмыс жалпы, ең болмаса менің көңілсезімдік дәрежесіне дейін жеткен болса, онда олар жойылмас еді. Олар қазірде де өзінің көңілдігінің бір «жағында». Бірақ, әрине, бұлай болғанда тәндік болмыстың кеңістіктегі шектеулілігі жойылар еді. Осымен байланысты, ең қолайлы материяның динамикалық теориялары туралы бірнеше ескертпелер керек. Олар материалдық процестің көңілсезімдік жағын немесе көңілсезімдік субстратын анықтауға тырысады, бірақ оның «сырт» жағы да көңілсезімді болса да, «сыртқы» жағына елестік рөлге шығаруға бейім. Материалдық процестің негізінде қандай да бір субстанцияның, қайсыбір «психойдтық» процестің іс-әрекеттері жатуы мүмкін. Бұл субстанция біздің тарапымыздан «постулатталуы», дәлелденуі мүмкін, ал онан арғы біздің дамытуымызда өзгелерден ажыратылуы да, материалдық процестен өтетін көңілсезімдіктің бөлінуі мүмкін. Бірақ мұнан, қазіргі біздің «сыртқы» есебінде қабылдайтынымыз, өзінің барлық жетімсіздігіне қарамастан, өзінде абсолюттік құндылықты сақтамайды,

474

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

ол құриды және басқамен ауыстырылады деген шықпайды. Мұндай, Лейбництің де, Канттың да, Гартманның да және соңғы кездері Н.О. Лосскидің21 де материяның жойылу мүмкіндігі туралы, болжам түрінде айтқан тұжырымдары, материяны елеске телудің талабынан өзге ештеңе емес. Бүкілбірлік теориясы тұрғысынан мұны қабылдауға болмайды; христиандықта «тәннен жирену» және қайтаөзгеру идеясын жоққа шығару есебінде сипатталады. Ал материалдық болғандықтан және шандығында танылғасын, ол жоғалып кете алмайды, онда бүкілбірлік те болмаған болар еді. Оның үстіне, ол даму заматының жетілмегендігімен анықталғанындай, әрқашанда өзінің шектілігінде де болады. Сонымен бірге өзінің шектілігінде өзінің жетілуінің заматы ғана бола алады, ал жетілуінде оның шектілігі жойылады, бірақ шектіліктің өзіндегі шын бар нәрседе ештеңе жойылмайды. Бүкілбірліктегі жоғарғы сатының дамуы төменгіні жоймайды, тек оны кеңітеді және толықтырады. Осындағы сығымдалып алдын ала көрсетілген негізде ғарышты Адам есебінде құруға болады. Тарихшының ойы, тарихтың шегінен метафизика аймағына шығып және өзіне-өзі сенімді бола отырып, жаратылғанның бүкілбірлік болмысына көтеріліп және оны рухани-көңілсезім-тәндік бірлігі Адам есебінде түсінеді. Бұл деректі қарапайым сипаттау шегінен шығуға мүмкіндік бермейтін руханикөңілдік пен тәндіктің параллелизмдік теориясы емес, ешнәрсені түсіндірмейтін, олардың себептік өзара әсерлерінің де теориясы емес. Бұл гилозоизм22 емес, себебі біз түсінетін түрдегі материя реалдылық емес, кемітілген реалдылық деп танылады; материя мен тәнді бекерге шығару да емес, себебі кемітілудің өзінде реалдылықтың актуалдылығының жетімсіздігі қаралады. Бұл — бүкілбірлік теориясы. Және ол әлемді дамушы бір тұтастық деп түсінуге мүмкіндік береді. Адам барлық табиғатты және барлық тарихты өзінде ұстайды. Ол өзінің кейбір сапаларында, — тарихи болмыста, тарихтың тартылғанбүкілбірліктік субъектісінде, — бәрінен де толығырақ жекешеленеді және жүзеге асады. Ол өзінің өзге сапалануында, — табиғи болмыста және Табиғат есебінде, — көрінуінің ең төменгі сатысында болады. Бірақ Табиғатта оның басқа, тарихи болмысқа да және тарихи білім21

Гартман Эдуард фон (1842 — 1906) — нем. философы. Гилозоизм — (грек. ϋχη, материя, және ζωή, өмір) — фәлсафалық немесе натурфәлсафалық позиция, оған сәйкес материя тұтас және барлық жерде, шындығында, жанды, тіршілік болып табылады (мысалы, «Тимейдегі» платондық космологиялық позиция бойынша, Ғарыш — тірі организм). 22

КАРСАВИН Л. П.

475

ге де ең ақырына дейін ұғылмайтын жақтары, абсолютті құндылығы (жетілгендіктен көп алшақ болса да) ашылады. Олар танылуы үшін, тарихи адамзаттың жетілуінсіз мүмкін болмайтын, адамның білімі жетілуі қажет. Бірақ Адамның өзінің, сонымен бергі Табиғаттың да жетілуі дегеніміз – тарихи адамзаттың жетілуі. Сондықтан метафизика тек жалпы бағытты көрсетеді және нақтылы жеке қорытындыларға ғана көмектесе алады. Ол тарихи адамзаттың сапалануы, Табиғатты тарих етуге күші жоқ. 65. Бұл кітапта дамытылған тарих философиясы арнайы тарихи жұмыстардың және нақтылы тарих туралы зерделеулердің негізінде шықты. Тарихи жұмыстардың өзінен тікелей шыққан негізгі идеялар өздерінің дамуында белгілі бір метафизикалық тұжырымдарға қажеттілікпен әкелді. Екінші жағынан, метафизикалық ізденістер де соншалықты мәжбүрлілікпен нақтылы шындық аясына, яғни тарих аясына, қайтарды. Көп жағынан, кітаптың автор үшін де айқын кемістіктерін түсіндіретін генезисі осындай. Нақтылы тарихтан оның негізгі және қажетті метафизикалық алғышарттарына (өзімнің «Теория истории» кітапшамда) жақындап, автор енді кері бағытта, — метафизикалық жүйеден тарихи шындыққа және тарих ғылымына, — жүруге жасаған талабы, оның бұл зерттеуде толық ашылуын және негізделуін таппағаны өзінен-өзі түсінікті, және оның бүкілбірлік метафизикасы деп аталғаны дұрысырақ болады. Сонан, осындай «аралық» немесе «орталық» жағдайдан, менің кітабымда орын алған проблематикадан, баяндаудың нақытылығының жеткіліксіздігі де, оның кейбір догматикалығы да туындады. Догматикалық баяндаудан құтылу тек бір әдіспен ғана мүмкін еді — «тарих философиясынан» бұрын көлемді метафизикалық зерттеу жүргізу керек еді. Оның орнына автор, кейбір өте сығымдалған негіздеулермен, бұған дейін жарыққа шыққан, бұл жағдайда ең маңызды өзінің тұжырымына сілтеме жасаумен және өзінің келешек жұмыстарына деген вексельдермен шектелді. Оның бұлай істеу себебі – «тарих философиясын» белгісіз уақытқа және басқа бір өзге негіздерге байланысты, қалдырғысы келмеді. — Баяндаудың догматтығының белгілі, тек оның өзіне тән құндылығы бар. Айтылатын идеяның өзінің ішкі диалектикалық күшінен басқа, көрсетілетін нәрсе, проблемалар мен шешімдердің барлық жүйесін тек догматтықпен ұсынуға болады. Ол бүтін есебінде ұсынылып қойғаннан кейін, бұған дейін жеке шашылыңқы зерттеулерде, не айқын оймен басқарылмаған не қате оймен басқару арқылы қол жеткендерді, жаңа

476

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

көзқарас тұрғысынан түсінуге мүмкіндік береді. Сол арқылы ол өзін, өзінің шығуының таза фактісі арқылы дәлелдейді. Бұл, догматтықпен бекітілгеннің белгілі философиялық дәстүрге іштей жақындық жағдайында және негізінен бүкілбірліктің метафизикасы үшін, ерекше әділетті. Бүкілбірлік метафизикасы — философиялық ойдың ертедегі дәстүрі. Ол Платон философиясында тамырланған, жаңаплатонизмде және Шығыс Шіркеуі әкелерімен, Эриугенмен, Николай Кузанскимен дамытылған және негізделген. Лейбниц, Шеллинг және Гегель жүйелерінде артық немесе кем күшпен және айқындықпен айтылған. Ақырында, ол ұлттық-орыс философиялық ойының ерекше белгісі болып табылады. Орыс философтарының, ал дұрысырағы — филасофтарының, онан тыс тұрғандары, қалай да орыс философиясын жоққа шығарулары керек және оның тарихына кірісуде, ол тарихты, дербессіздікті және тіпті орыс философиялық ойының болмағандығын дәлелдеуге әкеледі. Н.О. Лосскидің, С.Л. Франктің, Б.П. Вышеславцевтің 23 еңбектерінен кейін, бүкілбірліктің негізгі онтологиялық және гносеологиялық проблемалары айқындалды деп есептеуге болады. Бұл авторға, оның көптеген тезистерін бұған дейін дәлелденген деп есептеуіне мүмкіндік береді, тек бүкілбірлік метафизикасының ол қарастырған аспектілерінің өзгеше белгілерін атап өтуге міндеттейді. Тәржімалаған Сапар Оспанов

23 Н.О. Лосскидің еңбектерінен бұл жерде ең ерекшесі «Мир как органическое целое» (М., 1917). Франк Семен Людвигович (1877 — 1954) — орыс философы, өзінің бүкілбірлік метафизикасының үлгісін «Предмет знания» (М., 1915) және «Душа человека» (М.,1917) кітаптарында ұсынған. Вышеславцев Борис Петрович (1879 — 1955) — орыс философы және психологы, бүкілбірлік метафизикасының ағымына жатпайтын, бірақ өзінің «Этика Фихте» (М., 1916) диссертациясында оның проблемаларына терең талдаулар берген.

477

КАРСАВИН Л. П.

Л.П. Карсавин ТАРИХҚА КIРIСПЕ (ТАРИХ ТЕОРИЯСЫ) Тарихпен айналыспастан бұрын, ең алдымен, тарих дегенiмiз не? Оның мақсаттары мен тарихи мәліметтердi зерттеудiң әдiстерi қандай, тарихи ойлаудың маңызы, яғни ерекшiлiктерi қандай деген сұрақтарға жауап алу керек. Басқа ғылымдар саласында мұндай сұрақтар оларды тереңiрек зерттегенде ғана айтысты және күрделi болып, ал негiзiнен жеңiл және бiркелкi шешiледi. Ал тарихта олар тарихшы-мамандар арасында да, тарих теориясымен айналысатын философтар арасында да, екеуiнiң арасында да өте күштi келiспеушiлiктер тудырады. Әдетте, тарихшы осы көрсетiлген сұрақтарға жауапты арнайы жұмыстардан кейiн табады, бiрақ бұл жауаптарға аз ғана адам қанағаттанады. Мiне, бұдан әркiм өз сұранысына өзі жауап iздеу керектiгi шығады, ал барлық «кiрiспелер» оған жалпы және сөзсiз қабылданған ереже емес, тек алғашқы бағыт берушi нұсқаулар мен кеңестер ғана болады. Көрсетiлген сұрақтарды жеке өзi шешудiң ең дұрыс жолы айналысушының тарихи жұмысқа араласуы болып табылады, яғни тарих бойынша классикалық еңбектердiң ең бастысы – тарихи деректердi ықтиятпен зерттеу. Мiне, осындай жолмен өзге көзқарасты сынау және тарих теориясы саласындағы өз пiкiрiңді қалыптастыру үшiн кең де жеткiлiктi материалдарға ие боласын, ал тарих ғылымындағы басшы принциптер өз негiздемесiне ие болып, мәнін ашады. Алайда осы принциптердi ұстап қалу үшін тиянақты, үлгi еңбектер мен арнайы зерттеулермен таныс болу жеткiлiксiз, сол себептi бiр мезгiлде аталған принциптер бiрiншi орынға койылған тарих теориясы бойынша әдебиеттердi де зерттеу қажет. Бiрақ «методологиялық» әдебиеттiң кеңдiгiне орай, ондағы пiкiрлер мен теориялардың көптүрлiгiне байланысты оған жай сiлтеме жасау тiптi сын пiкiрлер болса да (себебi, ол бәрiбiр субьективтi) пайдасыз болып табылады. Онда алғашқы бағыт берушi, нақтыласақ, сол мәселеге қатысты нұсқаулар керек. Ол нұсқаулар, жоғарыда айтылғандардан шығатындай, кiм айтса, соның жеке көзқарасы ретiнде догмалық сипатта болуы қажет. Әдебиеттердi қолдана отырып, тарихқа деген белгiлі бiр, ескi немесе оригиналды көзқарасты көрсете отырып, өзiнiң пiкiрiнiң обьективтi бола алмайтындығын ұмытпау

478

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

керек. Ол үшін қысқа, түсініксіз теорияларға шолу жасағаннан гөрi автор, ең алдымен, тарих теориясынын ерекше «жүйесiн» баяндауға жоғары мән бередi.

I Тарих теориясының негiзгi мәселелерi Тарихтың қарастыратыны өзiнiң әлеуметтiк (яғни қоғамдық, саяси, материалды және рухани-мәдени) дамуындағы адамзат болып табылады. Даму болғанда прогресс түрiндегi түсiнiлетiн емес (ол туралы кейiнiректе айтылады), үздiксiз өзгерiстер процесi болады, онда бiр нәрсе өткенге ауысқаны үшін өзектiлiгiн жоғалтады, ал бiр нәрсе толық өзектiлiкке ие болады, немесе бiрнәрсе әлi болған жоқ. Қазiргi тарих теоретиктерiне қарағанда өзгешiлiк – бiз даму және үздiксiз даму ұғымын қабылдаймыз, оны «өзгерiс» ұғымымен ауыстыруға қарсылык бiлдiремiз және «даму» негiзiнде ерiк бостандығы мен адамның белгiлi бiр мақсатты көздейтiн қызметін жоққа шығаратын ештеңе де көрмеймiз: олардың бәрi даму шеңберiнде ақталған, сондай-ақ тарихтың философиялық және жай түрде адамзаттың өткенін зерттейтiнiн көрсетедi. Шындығында, адам қандай да бостандықта болғанымен және қандай мақсатты көздегенiмен, оның барлық әрекеттерiнiң себептерi бар және ол ортамен, тарихи бiртұтас процеспен органикалық байланысқа түседi, сондықтан ол қоршағандардан жекеше, бөлек қарастырылмайды, қабылданылмайды. Бiрақ, сол кезде, өзiмiзге мақсат ете отырып, сол мақсатты туындатқан iшкi рухани процесс пен әлемнiң бiрлiгiнен көңiлiмiздi алаңдатқан мәселеден жеке және бәрiнен де бөлек қараймыз. Даму мен ол туралы ғылым өмiр сүруi үшiн, дамудың субъектiсi болу керек, ең болмағанда барлық тарихи процесс көлемiнде, оның басынан аяғына дейiн жалпы уақыттық және жалпы көрсеткiштiк бiрлiкте болуы керек. Сонымен бiрге бiр мезгiлде субъекттiң бiр тұтастығы оның көрiнiстерiнiң көптүрлiгiмен сәйкестендiрiлуi керек, яғни оған қатысты сыртқы, басқа бiрнәрсе емес, өзi дамып жатырғандықтан көрiнiстерiнiң көптүрлiлігiне қарамастан, бұлдыр сағым сияқты болмай шындыққа сай келуi дамудың өзiн жоққа шығаратындай болу керек. Әлуметтiк даму субъектiсiн осылай түсiну Контовскийдiң «позитивизмi» метафорасында-ақ қарама-қайшылықты болып көрiнуi

КАРСАВИН Л. П.

479

мүмкiн. Оны негiздеп түсiндiру – философияның iсi. Тарихшы мен тарихтың теоретигі егер даму идеясынан бас тартқысы келсе, оны болмай қоймайтын негiзге алынатын ереже ретiнде қабылдауы керек. Бұл аз болса, даму субьектiсiнiң тұр өзгерiстерi сағым болмаса, онда субъект, әлеуметтiк iс әрекеттi адамзат, абстракция да, шексiз индивидуумдарының сандық жай жиынтығы да болмайды. Ол – әрбiр тарихи индивидуумның, соның iшiнде халық, отбасы және т.б. секiлдi топтық индивидумның да, бiрақ осы индивидуум арқылы шындық пен оның көрiнiстерiн жойып жiбермейтiн қызметiнде көрiнетiн реалды бiрлiк. Егер әлеуметтiк-қызметтi адамзат абстракция болса, тарихи процесс реалдыққа ие болмас едi, онда ол да, даму да болмас едi. Халықтың, мемлекеттiң, топтың, отбасының және т.б. «тарихының» болуы мүмкiн болғандықтан, осы шынайы субъекттердi жекеге айналдырудың дәрежесi мен толықтығы туралы мәселенi алдын ала шешпей, бiз оларды сондай реальды бiрлiк пен дамудын шынайы субъектiсi болатындығын ойлауымыз керек. Даму субъектiсiнiң бiрлiгiнен оның әлеуметтiк қызметiнiң де бiрлiгi туындайды. Сол арқылы, әлуметтiк қызметiнiң – экономикалық, саяси, философиялық, дiни және т.б. түрлерi көп жағдайда әр түрлi бола отырып, сонымен бiр мезгiлде бiртұтас қызмет болу керек. Оның әрбiр түрiнде жекеше немесе тұтас емес түрде көрiне алмайтын, әр түрлi бейнедегi бiртұтас субъект көрiнедi. Сол сияқты, менiң өмiрiмде мен тұтастай ойлаймын, бiрнәрсе керек етемiн және т.б. яғни менiң бiр бөлiгiм ойлап, екiншi бөлiгiм бiр нәрсе қалап, ал үшiншiсi сезiнiп деген ұғымның болмайтындығындай. Әлеуметтiк қызметтiң әр түрлi формасының қарым-қатынасын бiр-бiрiнен бөлек, оқшауланған, әлеуметтiк қызметтiң жай қосындысы деп қабылдауға болмайды. Сол себептi, бiрлiк – бөлiктердiң жай қосындысы емес: атомдарды қосқаннан құм түйiршiктерін бiр жерге жинағанда пайда болатын үймеден басқа ешнәрсе пайда болмайтындай, ештеңе де құралмайды. Бiрлiк – көптiң бiрлiгi ретiнде түсiнiледi, көп оны жасамайды, ол көптi көрсетедi. Әлеуметтiк қызметтің әрқайсысының өздерiнiң айрықшылықтары шындық екенi сөзсiз, көп түрлi формалары оның түрлерi, аспектiлерi мен көрiнiстерi бола отырып, осы қызметтiң бiртұтастығында нығайтылған. Жоғарыда көрсетiлген, тарихи процестiң дамуына қолданылатындар оның вертикалды да, горизонталды да кесiндiлерiне қолданылуға жарайды. Егер айтылған пiкiрлер дұрыс болса, онда тарих зерттеу кезiнде әлуметтiк қызметтiң әр түрлi формаларының бiртұтас-бірлігін назар-

480

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

дан шығарып алмау керек. Әлеуметтік қызмет әлеуметтік-психикалық қызмет болып табылады. Тарихты адамзаттың әлеуметтік-психикалық дамуы дей отырып, біз құбылыстарды тарихи түсіндірудің арнайы ерекшеліктерін, яғни тарихи әдісті ашамыз. Психикалық пен үздіксіздік тарихи процесті біздің рухани, ішкі дамуымызбен, әрдайым өзгеріп отыратын ішкі өміріміздің ағынымен жақындастыруға мүмкіндік береді. Біз сол ағынды өзінің ішінде қарастыратын болғандықтан, оның өзгеге және өзінің оған әсерінен басқа жаққа көңіл бөле отырып, оның өз дамуын немесе өз табиғатын кеңейтуімен анықталатынын айтуымыз керек. Ол әр түрлі элементтерден құралмайды, атомдардан тұрмайды, ол өз ішінде тұтастай ағады. Онда барлығы үздіксіз әр түрлі формаларға түсіп, өзгереді, бірақ өзінің жеке жалпы уақыттық бірлігін қамтиды. Осы рухани процестің ішінде ешқандай себеп-салдарлық байланыс жоқ, себебі себептік байланыс бірінші және екіншіге, А мен В-ға бөлушілікке әкеледі, ал тұтас үздіксіз процесте үзілістер мен сәттер, атомдар мен бос жерлер жоқ, тек құбылулар бар. Сондықтан, психикалық процестің қажеттілігі не дәлелділігі оның себептілігінде емес, оны ерікті-міндетті менің процесім ретінде тікелей сезінуде. Алайда, психикалық процестің өзімен-өзі болғанымен, түрі өзгеріп тұрады, сыртқы әсердің арқасында өз жолынан ауытқып кетеді, екінші жағынан ол да өз жолын өзгертіп, өзінен тыс өзге әлемге әсер етеді. Шындығына келгенде, рухани процесс осындай күйде ғана өзінің барлық нақтылығымен беріледі. Бірақ бұл оның шынайы еместігін ұйғармайды және оның мәнін таза абстракция деп есептеуге болмайды. Ішкі күйдің шындығын оның сыртқы өзара әсері мен қиылысып жатқан әр түрлі әрекеттердің ықпалына қарап емес, өзіміз бейнелегендей етіп таныған кезде ғана оның нақты мәнін анықтап, өзінің тұтастық бірлігінде қайталанбас жеке тұлғаны түсініп, түсіндіруге болады. Себебі, оны бір нүктеде қайталанатын сапасыз әсерлер сферасындағы санасыз жүрген атомдардың өзара әсерінің кездейсоқ нәтижесі деп қарауға болмайды. Әлде біз қателесеміз бе, онда рухани процесс де, рухани өмір мен өзіндік сана мен танымның бірлігі болмауы керек. Әлде біздікі дұрыс, онда бүкіл рухани өмір өзінің негізі мен ағысында нақ біз сөз қылатын рухани процесс болып табылады. Нақты рухани өмірде өзара байланыста болатын «Мен» мен «Мен емес» екі ерекше тұлға, екі субстанция ретінде біріне-бірі қарсы тұрады

КАРСАВИН Л. П.

481

және біз жан туралы рухани процестегі ағындардың өзгерістерінің себептері ретінде тәндік құбылыстың себебі және тәндік құбылыстар туралы айтамыз. Бірақ рухани тәжірибеде себептік өзарақатынас сыртқы әлемнен гөрі бізге байырақ және толығырақ беріледі. Өзімізде біз өзіміздің әрекетімізді (себепкер болу) және әрекетті сезінуді (қайғыру) тікелей басымыздан өткіземіз, ал сыртқы әлемде оларды тек болжауға болады. Психикалық себептілік әдетте, дұрыс болмаса да сыртқы дүниені түсіндіруде, себептіліктің мұндай түсінігі қолданылатын, «А» және «В» деп шартты түрде белгілеп, оқшаулайтын екі «құбылыстың» қоса-қабат өмір сүруі емес. Рухани тәжірибеде сырттан біздің рухани ағынымызға одан бөлек, өзгеше күштің әсері немесе, керсінше, осы ағынның сыртқа, өзге, ең дұрысы – басқа субстанцияға ағылуы беріледі. Осыған байланысты біз, оларсыз баяндалған өзара әрекеті мүмкін болмайтын «Мен» және «Мен еместің» алғашқы бірлігіне ие болмаса олардың өзара әрекетінің бірлесуі процесіндегі алғашқы бірлікті табуын сенеміз. Сонымен, даму процесінің алғашқылығы немесе алғаш негізделгені туралы көзқарас дәлелденді, себебі себепті өзарақатынас жалпыны қамтушы процестің көріністерінде ғана түсінікті болады. Әзірге жаратылыстану ғылымы мен қарапайым сана сыртқы немесе механикалық себептерді, себептіліктіліктің Канттық түсініктемелерін қанағат тұтып отырған кезде, біз психологиялық себептілік туралы айтамыз. Алайда бұл ұғымның Вунд белгілеген және көптеген тарих теоретиктері қағып алған термин мен ұғымдары бір емес екенін айтып кету керек. Сонымен, дамуды зерттеуші себептілікті өзі тікелей сезінетін даму процесімен бірге қабылдайды. Оның негізі және бастапқы сәті әр түрлі өзара әрекет пен себептілікті мүмкін ететін реальды және біртұтас даму процесінің өзі болып табылады. Сол себепті рухани дамуды зерттеушіге осы процестің басқа сыртқы процестер мен құбылыстарымен өзарақатынасы туралы барлық мәселелері екінші кезекте тұруы керек және ол себептілік өзарақатынастан туындайтын дамудың өзін түсіндіру барысында өз міндетінен бас тартар еді. Бірақ бұдан себептілікті түсіндірудің қосалқы мәні жойылмайды. Өзгенің ішкі жан дүниесінің дамуы мен әлеуметтік-психикалық дамуды түсіну олармен бірге сезініп (қайғырып) немесе оларға кіруге немесе бірге сезіну (Einfühling) жолымен ғана мүмкін. Дильтей нақ осы сәт пен тарихи әдістің осы негіздемесіне ерекше ден қояды және оның

482

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

тарих теориясындағы басты еңбегі де осында. Ол туралы өзінің «Тарих философиясының мәселелерінде» Зиммель де жазады24. Бірге сезіну (бірге қайғыру) тарихи танымның негізінде жатыр. Бірақ оны өзінікіне айналдырып «өзінің тікелей сезінуі» (Дильтей) арқылы ғана түсіндіруден аулақ болу керек. Бірге сезіну – тарихи дүние танымының негізі. Сонда да, «оны тек өзінің сезінуі тұрғысынан» (Дильтей) барлығы менің және тек қана мен сезінген рухани сезімінің түсінгенінен туындауы керек дегеннен абай болу керек. Бұлайша түйсіну тарихты поэзиямен жақындастырып, тарих қорытындыларына байсалдылықпен қарауға және оның ғылым ретінде негізделуіне кедергі келтіреді. Тарихшы үшін оның ғылымының алғышарты оның жеке сезінуі ғана емес, ең бастысы өзге рухани процеске шынайы түрде ену, онымен нақты бірлесу болып табылады. Өзгенің ішкі жан-дүниесінің кішкентай бұралаңдарын сезіп, үзікүзік мағлұматтардан тұтасты қалпына келтіруге мүмкіндік беретін осы нәзік, істің терең шындығына жетуші әдісті тұрпайы ұқсастыру «заңдарын» қабылдауға, және рухани және тәндік құбылыстармен теңестіруге болмайды. Оған қосымша, теңестіру «заңы» тіпті заң да емес, ол күмән туғызатын гипотеза ғана, ал рухани өмірге қатысты ұқсастыру «заңдары» әдетте тұрпайы және сыртқы болып келеді. Қандай жағдайда болса да, егерде тарих, тарих ретінде мүмкін болса, онда біз басқа индивидуумдардың (жеке адамдар мен топтардың) нақты ішкі сезіміндегі процестерді және нақты әлеуметтік-психикалық процесті оның тұтастығымен сезінеміз. Басқаша айтқанда нақтылықты қабылдай отырып, біз оны, жаңакантшыл Риккерт есептегендей өзгертпейміз, біз оны сондай шындықта қабылдаймыз. Кез келген қайта өзгертулердің (Umformung) өзі қайта өзгеруді бұрмалайды, сол себепті біз нақты шындықты ала алмаймыз. Сондықтан Риккертпен бірге «жаратылыстану ғылымында біз жинақтаймыз, ал тарихи ғылымдарда «жекелейміз» деп тұжырымдауға болмайды. Тіпті Риккерт өзінің тарих пен жаратылыстануды жалпылық және жекелік белгілеріне байланыста бөлуінде дұрыс болып шықса да, жалпы мен жеке біздің ой қызметіміздің жемісі болмауы керек, ол ақиқаттың шынайы аспектілері болу керек. 24 Г.Зиммель. Проблемы философии истории. Перевод под ред. В.Н.Линда (очень тяжелый и шероховатый). М., 1898, гл І G.Simmel. Die Probleme der Geschichtsphilosophie. Eine etkenntniss – teoretische Studie, 3-e, etweiterte Auﬂage. Zeipzig, 1907. Gp.II. 65-67

КАРСАВИН Л. П.

483

Сонымен, тарихшының міндеті – адамзаттың дамуы процесін оның әлеуметтік-психикалық қызметін бірге сезіну арқылы аңғарып, бейнелеу. Міне, бұл жерде де зерттеудің негізі мен басты нысанының өзі сол біртұтас даму процесі болады: ал географиялық жағдай, биологиялық өзгерістер және т.б. фактілер жойылмайтын және мәнді болғанымен, сыртқы болып табылады. Бірақ олардың жойылмайтын және мәнді болғандығына байланысты түсіндірудің қосымша құралдары – психикалық себептілік және факторлары туралы шартты ұғымдарға сүйенеді. Бірақ оларды тарихшы сол даму процесімен байланысына сәйкес, тарихи тұтастықпен бірге сезінілетін осы байланысына орай қолданады. «Тарихи себеп» немесе «тарихи фактор» абстрактілі түрде алына отырып, ешнәрсе айтпайтын түсініктерімен солғындау болып, бітпейтін сөз жарыстарға алып кетеді. Ал Юм мен Кант түсінігіндегі себептілікке, немесе табиғи-ғылыми себептілікке келсек, оларды тарихи процеске еш қолдануға болмайды, профессор Виннер айтпақшы – бұл элементтерді жеңіл жоюға болады, сондықтан тарихта себептілік байланысты орнатуға қажетті шарт-эксперименттер мен өлшеулердің болуы мүмкін емес. Егер жер мен ондағы жалпы даму процесін анағұрлым тұтастай, тіпті әлемнің дамуын зерттеу нысаны ретінде алсақ, онда тарихи процеске кей жағдайда екі жақты болып көрінетін эволюциялық және себептілік әдісті қолдануды тоқтатуға болады. Тікелей тарих шеңберінде оны жоя алмаймыз. Бірақ бұл жерде де себептілік баяндаудың аумағын қажетсіз кеңейтуге болмайды, әдетте ол түсінбеушіліктер мен айтыстарға әкеледі. Ал зерттеу мақсатында шартты «факторларды «экономикалық, саяси, идеологиялық және т.б.) заңды және пайдалы түрде анықтауда әлеуметтік-психикалық процестің әр түрлі жақтары туралы айтылып жатқаны анық және қолданылуға жарайды, оған байланысты жоғарыда келтірілген пікірлер себепті әрекеттестіктер туралы мәселенің қойылуына және материалистік, идеологиялық және т.б. теорияның пйда болуына әкеледі. Осы жағдайда әлеуметтік өмір бөлшектеліп, оның бірлігі тіпті де ұмытылады. Көрсетілген қатарлардың дамуында өзіндік бір параллельдің бар екендігі сөзсіз, мысалы, феодалдық құрылыс кезеңіндегі дін капиталистік құрылыс кезіндегі діннен өзгеше ғана емес, ол өзімен замандас дамудың параллель қатарларымен ұқсас болып келеді. Бірақ мәселе бір қатардың екіншісіне әкелетінінде емес – тарихнама көрсеткендей, мәселенің бұлайша қойылуы тіпті үмітсіз нәрсе, мәселе сонда – екеуінде де белгілі бір әлеуметтік дамудың сатысы бар, екеуі де белгілі бір жағдайда бірлікті құрайды

484

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

немесе бірлікке негізделеді. Сол себепті белгілі бір қатарды зерттеуге зейін қойғанда және мәселенің мәніне жеткіліксіз назар аударғанда тарихшы материалистердің де, тарихшы идеалистердің де дәлелдері сенімді болып көрінеді, ал олардың айтыстары шексіз және жеміссіз болады. Кез келген жеке тарих, ол белгілі бір мәдени әлемнің, халықтың, дәуірдің, мекеме, идеялар жүйесінің және т.б. тарихы ма бәрібір, ол өзінің зерттеу нысанын шектей отырып, белгілі дәрежеде жеке процесті шартты түрде бөліп ала отырып, сол баяғы түсінудің екі жақтылық мәселесімен соқтығысады. Зерттеу нысанын неғұрлым шектеп, қысқан сайын, сыртқы болып табылатын фактілер олармен бірге «факторлары» да көбейе береді. Өкінішке орай, көп жағдайда олардың мәнін және таза-әдістемелік маңызын назардан шығарып алады да, жалпы «тарихи факторлар» туралы айтып, оның қатарына географиялық жағдай, «мәдени дәстүр», нәсіл, орта, мемлекеттілік идея, топтық өзіндік сана, жеке адам және т.б. секілділердің бәрін қосып жібереді. Міне, осындай жағдайда тарих теориясы мен әдістімесі туралы жалпы кітапты құрастырушылар факторларды санап, топтауға және әрқайсысының мәнін анықтауға келгенде, жақынырақ танысқанда көптүрлі және анық емес болатын шамасы келмейтін міндеттің алдында не істерлерін білмей аңтарылады. Ал ұсақ кіші-гірім процестерді зерттеуге назары қадалған маман тарихшы үшін бүкіл тарихи даму көпшілік жағдайда әр түрлі факторлардың себепті әрекеттері болып көрінеді, бұл әрине, қалыпты жағдай, бірақ тарихи емес, ол тарихшының тіпті жеке болса дағы тарихи процесті түсінуге кедергісін келтіреді. Кез келген фактордың әсер етуі мәселесі әрбір жеке нақты жағдайда тарихи процестің сол кезіндегі сәтімен байланысты, табиғат пен фактордың шынайылығы анықталған кезде салыстырмалы түрде жеңіл шешіледі. Факторлар туралы мәселенің шешілуі оны тарихи емес, факторлар туралы жалпы ілім секілді нақты бағытсыз, жалпылама қарастырса, қиын және шиеленісті болады. Бұл мәселенің, мысалы, жеке адамның тарихтағы рөлі мәселесіне қатысы бар. Белгілі бір нақты жағдайда жеке адамның әсері өлшемге келе қоймаса да, тез қабылданылады. Ол туралы тіпті айтысудың да қажеті жоқ. Ешкім де Карл, Наполеон, Лютер және Бисмаркті есепке алмай, Ұлы Карлдың немесе Наполеонның саясатын, протестанттық пен Жаңа Герман империясының дамуын баяндай алмайды. Ал жеке адамның әсерін сандық өлшеммен есептеуге тырысқан жағдайда, нақты экс-

КАРСАВИН Л. П.

485

перимент болмағандықтан, ойша алғанда болуы мүмкін нәрсені назарға алып, пайдасыз сұрақтар қоя бастайды. Егер Наполеонның орнында Ош (Носһе) немесе Журдан болғанда не болар еді, егер Бисмарк жас жағында өлгенде не болар еді және т.б. Мұндай талқылаулардың керек еместігі сонда – біз нақ сол Наполеон билікті алған кездегі, ал Бисмарк жас кезінде өлмеген жағдайдағы нақты тарихи процесті қарастырамыз және оны өзгертуге күшіміз жетпейді. Ал бұл сұрақтардың ар жағында басқа, жалпылама сұрақ тұр ғой: бұл жеке тұлғаны басқа тұлғамен ауыстыруға бола ма? Ол өзінің қайталанбастығымен, өзіне ғана тән белгілерімен ғана әсер етті ме? Бұл сұрақтардың алғашқысына қанағаттандырарлық, ал екіншісіне, керісінше, қанағаттанбайтын жауап берсек, бұл тұлғаны түкке тұрғысыз өлшем ретінде көзге ілмеген болып, зерттелудегі фактілерді топтар немесе тобырдың әсеріне тіреп, өзгерістердің себептерін солардың іс-әрекеттерінен іздеуге әкеліп соқтырар еді. Олай болса, неге бізге сол топтың әсері туралы айтпасқа? Жауап біреу: себебі бұл топтар өздерінің құрастыратын индивидуумдарға әсері анық та нақты, көзге көрініп тұрған бірдеме. Онда тұлғаның көзге көрініп тұрған кесімді айқын және тағы да осындай сияқты ықпалын жоққа шығаруға негіз бар ма? Тұлғаның маңызын жоққа шығаруға тырысушылықтар бірте-бірте басқа, анағұрлым нәзік түрге ие болады. Тұлғаны өзінің шыққан ортасының әр түрлі ықпалының өзіндік қиылысу нүктесі деп қарастырып, ортамен анықтағысы келетіндер де бар. Ал жеке тұлғаның даралығын бұндай жолмен түсіндірудің мүмкін еместігін айтпағанда, тұлғаны ортамен байланысты айқындау оның мәнін жоққа шығармайтындығы былай тұрсын, керсінше, оның тарихи процестегі маңызы мен рөлін бекітеді. Себебі, егер тұлға ортаның себепті-қажетті өнімі болса, онда нақ осы тұлға тарихи процеске қажет элемент есебінде кіріп, өзіндік ерекшілігімен оған әсер етуі керек. Тарихи процестің нақты байланысында тұлғаның ықпалы өзіненөзі айқын және даусыз екенін қайталаймыз: бұл ықпалды ешбір теория жоя алмайды. Бірақ факторлар туралы мәселе жалпылама қойылғандай тұлғаның тарихи процестегі рөлі мәселесі қалай жалпылама және дерексіз қойылса, ол солай ешбір нәтижеге әкелмейтін айтысқа айналады. Бұл, әрине, табиғи нәрсе – мәселені бұлайша жалпылама қою кезінде оны шешуге тиісті бірқатар фактілер қалыс қалады. Және, ең алдымен, шынайы даму процесінің онымен байланыс арқылы тұлғаның оған ықпалын анықтап, ұғынатын бүкіл

486

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

нақтылығын қабылдаудан айрыламыз. Сосын, тұлғаның өзі біз оны сонымен бірге ғана қабылдайтын тарихи байланыстан, бірлік намесе тарихи организмнен жасанды түрде алынып тасталынады. Тарихи процессіз тұлға шынайы емес және түсініксіз таза абстракция, Наполеонды Ошпен ауыстыру бүкіл тарихи процесті, тұрпайы және шартты түрде айтқанда, оның дамуының барлық алғашшарттарын, оны қоршаған ортаны өзгерткенде ғана мүмкін болады. Тұлғаның рөлі туралы мәселе мәнді бірақ оны шешу қиын болып табылмайтын сол процестің нақтылығымен шешілуі керек, не болмыс пен субстанцияның өзарақатынасының бірлігі туралы жалпы философиялық мәселемен байланысты шешілуі керек. Бұл жерде тарихи дамудың әр түрлі жақтарын күрт бөлектеу мен бір-біріне қарама-қарсы қоюдан және оның бірлігін елемеуден тартыну керек. Осындай сақтық тарихи процестің сәттері мен кезеңдеріне қатысты да қажет. Арнайы зерттеулерде мақсаттарының талаптарына сай біздің кезеңдеріміздің жиі шартты болатындығын және тұтастық пен бірліктегі тарихи процестен туындайтын кезеңдер мен сәттерді белгілеудің қажеттілігі туралы ұмытпау керек. Белгілі бір жеке процесті беріп алып, содан кейін оның генезисін, шығу тегін іздеу ерекше жасандылығымен айшықталады. Шығу тегін іздеуде «прогматикалық» және баяндаушыдан бөлек, жаңа ғылыми «генетикалық» тарихтың айырмашылықтарын көрмекші болады. Осы (дүние жүзілік тарихи немесе жеке) процесті зерттей отырып, тарихшы өзінің бірлігінің тұтастығында ғана түсінікті болатындығына байланысты оның бүкіл даму барысын қадағалауы керек. Бірақ біріншіден, оның бастамасын, процестің «тууын» түсінудің мәні, оның соңы немесе кез келген басқа сәтін түсінуден кем емес, тіпті әлі жікке бөлінбеген бұлыңғырлау бастамадан сол процестің нақты табиғатын ұстау анағұрлым қиын болады. Сондықтан, процестің шығу тегіне көңіл аудару ештеңемен де анықталмайды және ғылым ретінде тарихтың жаңа аты, ең кемі, бір жақты және сәтсіз болады. Екіншіден, жеке процестің бірлігі органикалық түрде жалпы тарихи процестің бірлігіне кіргізілген, сондықтан алғашқысының шығу тегін іздеу оның мөлшерден тыс оқшаулануына тез апарып, тарихи түсініктің негізгі приципінің бұзылуына алып келеді. Үшіншіден, шығу тегін зерттеу кезінде тарихшы себепті түсіндірулермен көбірек айналысып, мәні шартты және салыстырмалы түрдегі дерексіз пайымдаулардың соңына түсіп кетеді.

КАРСАВИН Л. П.

487

Мысалы, феодализмнің дамуын зерттеу барынша тарихи болып табылады, бірақ оның пайда болуын, «натуралды шаруашылықтан», әскери құрылыстан және т.б. табуға тырысу жалпылама ойлаудан басқа ешнәрсе бермейді, себебі, әдетте, себеп ретінде қабылдайтынымыз сол процестің өзі немесе оның өтіп кеткен бір бөлігі болып табылады. Шығу тегі туралы мәселенің анағұрлым табысты шешімі оның заңдық қойылысы, нақты түсінік немесе мекеме немесе жүйенің (мысалы, сол феодализм болсын) тура анықтамасы пайда болған сәтін табу болып табылады. Бірақ, өзінің мәніне қарай мәселеге осылайша қарау сыртқы болып қалады және пайда болу фактісінің өзін түсіндіре алмайды, оның классикалық үлгісі деп Фюстель де Куланждың үлкен еңбегінің V томын айтамыз. Себебі жинақтаудың (синтездің) элементтерін көрсету сол синтезді немесе оның принциптерін түсіндіру емес. Осы жерде де мәселеге осылайша қараудың немесе қойылымның қате екендігінің сенімді серігі айтыстың нәтижесіздігі болып табылады және осы көзқарас тұрғысынан қарағанда бірқатар «генетикалық» мәселелердің жойылуы, мысалы – орта ғасырлық қалалық құрылысқа римдік дәстүрді қолдану идеясы ерекше көрнекі түрде болады. Тарихтың негізгі принципі ретінде біз анықтайтын дамудың әлеуметтік бірлігі бұл дамуға бөтен бір реттеуші, тіпті сол сәтті құрушы ретінде сырттан ендірілген жоқ. Ол – әлеуметтік дамуды ұйымдастырудың басы және – керек болса сол әлеуметтік дамудың өзі, өзі дамитын әлеуметтік – психикалық субъект. Керісінше жағдайда, бірнеше рет көрсеткендей, ешқандай да даму болмас еді. Дамушы субъект бола отырып, бірлік бүкіл дамудың өз бойынан кесіп өтеді. Ол оның әрбір сәтінде тұтастай көрініп, онда барлық басқа сәттерді білдіреді. Сондықтан, дамушы организмнің әрбір жағы, әрбір сәті тұтастай байланыста түсінікті болады және өз кезегінде осы тұтастықты түсінікті етеді. Ал тұтас организм өзінің барлық сәттері мен жақтарының бірлігі ретінде ғана түсінікті болады. Бірлік – бірлікке енген және жекеде көрінетін элементерді жоюшы емес, керісінше, оларды жасаушы және құрастырушы, (егер бірліктің элеметтері туралы тіпті шартты түрде айтуға болатын болса) оны құрайтын барлық элементтердің толықтай өзара бірлесіп, түсінілуі. Егер бірлікті осылайша түсінуден бас тартсақ, онда дамудан да және оны түсіну мен түсіндіруден де бас тартамыз. Онда даму атымен жоқ, сондықтан тарих ғылымы тіпті басқалай принциппен құрылуы қажет болады.

488

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

Дамудың біртұтас процесі тек бір жағдайда, нақты айтқанда, әйтеуір бір себеппен ол аяқталмастан бұрын тұтастай бізге белгілі болған жағдайда ғана түсінікті болады. Біз бұған дамушы субъект пен организмді, әсіресе мақсаты белгілі дамуды зерттеу кезінде қысқаша бақылау арқылы-ақ ұғынамыз. Шындығына келсек, сол сәттегі, дамудың сол кесіндісіндегі ешбір, тіпті мұқият бақылаудың өзі организм өмірінің бұдан арғы кезеңдерінде ненің мәнді, ал ненің өлетіндігін көрсетуге күші жетпейді. Елеусіз нүктенің ең маңызды органға айналуы, ал бізге мәнді болып көрінгені, жылдам кері кетіп, өлуі мүмкін. Дамудың мақсаты оның көріністері мен түрлерінің шексіз көптүрлігін анықтауға мүмкіндік беретін жол көрсетуші болып табылады. Кез келген даму өзінің ішкі құрылымына сәйкес, мақсатқа лайықты немесе телеологиялық түрде ұғынылады. Өз кезеңінде бұл туралы Кант та, XIX ғ. басында неміс идеалистері де айтты және бұнда тұрған «материалдық» еш нәрсе де жоқ. Бірақ дамудың мақсатын оның аяқталар сәтімен араластыруға бейім болғанымызбен, шындығында мақсат өзінің аяқталу кезінен өзгеше болады және мен данышпан философтың өмір мақсаты өмірінің кәрілік кезіндегі ақылынан адасқан, қаусаған кейпін көруде деуге қиналар едім. Дамудың мақсаты немесе мәні – оның белгілі бір сәтімен емес, дұрысы – оның барлық сәттерімен байланысты бірдеме. Сондықтан және дамуды ұғыну үшін оның соңын білу жеткіліксіз, оның барлық сәттерін білу қажет. Егер көп нәрсені анықтау және көп нәрсені түсіну соңын білуге жол берсе, онда дамудың белгілі бір сатысындағы көп нәрсе өзінен кейін келетін және сонда басқаша жолмен ашылған болашақтың бұлыңғыр ұрығын байқаумен түсініледі. Сірә, дамуды түсіну үшін, оған енгізілген ең дербес және еш шектеулі процесті түсіну үшін тұтас алғандағы тарихи процесс туралы және ең болмағанда, оның мақсаты мен мәні туралы білімге ие болу керек. Ал бұл дамудың әрбір сатысы оның тұтастығын бейнелесе және соның арқасында өзі де түсінікті болса ғана мүмкін болады. Әрине, осы дербес процесте, осы құбылыста біз толық жүзеге асырылған тұтастық емес, оның принциптері мен негіздерін тани аламыз, сонда да біз оны дербесті ұғыну үшін тануымыз керек. Қандай да бір идеялар мен мекемелер жүйесінің тарихын зерттей отырып, біз, әдетте, ондағы бір тұтас әлеуметтік дамуды, тұтас тарихи процесті зерттейміз және түсінеміз. Ал бұлайша таным нақты болашақты алдын ала көріп алдын ала болжауға мүмкіндік беретіні сөзсіз, себебі біз бүкіл

КАРСАВИН Л. П.

489

тарихи процестің нақтылығын, дәлдігін емес, осы нақты бірлікте оның жалпы негізін танимыз. Бұл пайымдаулардың көзге көрініп тұрған оғаштығын жұмсартып кез келген осыған ұқсас құбылысты бақылаудың оңайлығын көрсете отырып, оны тиімді етуге болады. Бөтен рухани өмірді тұтас ретінде түсінуде, өзге дербестікті оның бірлігінде ұғынуда бақылаулардың жиынтығы өз бетінше көп нәрсе бермейді, өзге туралы өте көп фактілер біліп, бірақ оны түсінбеуімізге болады. Керісінше, кейде бір ғана белгі, тіпті елеусіз ерекшелік: дауыстың сарыны, қозғалыс, бастың бұрылуы және т.б. жеке адамды, адамның бүкіл ерекшелігін бірден түсінуге, қамтуға, тамаша және кездейсоқ жағдайда оның ішкі дамуының қажеттігін ұғынуға, оның болашағы мен өткенін ашу мәнінде болмаса да, оны түбегейлі түсінуге мүмкіндік береді. Басқа жеке адамды бұлайша түсіну онымен аз ғана таныстық арқылы да, «алғашқы әсер» арқылы мүмкін, бірақ әдетте ол бақылау процесінде, үзіктер және бөліктер түрінде танылғандарды баяндау және біріктіру кезінде пайда болады. Көрсетілгендей жолмен біртұтас тарихи процестің ішінен осы нақты және дербес процесте нені ұғынуға болады, – деген сұрақққа жауап беру өте қиын. Жоғарыдағы оның «жалпы принциптері» мен оның «негіздеріне» оның жасалған сілтеме екі ұшты және бізді көмескі интуицияның шегінен ары шығара алмайды. Біз бұл жерде арнайы зерттеу жүргізе алмаймыз және бірнеше ескертпелермен ғана шектелеміз. Әрине, осы нақты процесті зерттей отырып, осы нақтылықтан басқа жаққа ауып кету жолымен емес, осы бірлікке төселу жолымен біз, әрине, ең алдымен, бірлік ретіндегі тарихи процестің құрылысын ұғынамыз. Біз зерттеп жатқан осы процестің «жалпы маңыздылығын» оның басқалармен байланысының себептілігі мәнінде емес, оның жалпы тарихилықта нығайтылған мәнінде танимыз. Жоғарыда айтылған барлық пікірлермен келісетіндей бақылау да бар. Сонсоң дербес процесте жалпы тарихи бірлікті таба отырып, біз сонымен бірге, осы процестің біртұтас жалпы-тарихилықтың барлық жақтарымен немесе жеке сәттерімен байланысын сезінеміз. Өзімізді алыстағы өткеннен таба отырып, біздің өзімізде қайта қалқып бетке шығатын өткенді көре отырып, оның бізбен байланысын сезінеміз. Басқаша айтқанда, ең дербес және шектеулі процесті ұғынуымыз арқылы біздің оған және ондағы дамудың жалпы-тарихи процестің біртұтастығына араласуымыз немесе, дұрысы, біздің онымен және ондағы бірлікті тануымыз жүзеге асырылады. Біздің осы бүкіл өткен уақытпен және барлық әлеуметтік-

490

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

психикалық дамумен жанды байланысымыз тарихи жұмыстағы біздің санамыздың толығуы мен өткеннің фактілеріне деген біздегі қызығушылықты түсіндіреді. Әрине, көпшілігінің біздің субъективті хал-жағдайымызды, қызығушылығымызды тарихи ізденістер мен құрылулардың принципі деп есептеп, оның субъективтігін асыра көтеріп, «мен тарихта өзіме туыс, өзімнің психикама жақын нәрсемен айналысамын», «тарихшы өзіне туыс нәрсені түсінеді» – деп жариялауы табиғи нәрсе, яғни қаскүнем – әрдайым қастықты, идеалист – идеалды, материалист – өндіріс ұйымын іздейді. Тура бір кез келген адамдық нәрсе адамға жат болатындай! Осындай «эстетикалық-анархистік» немесе тұрпайы көзқарастың түр өзгерістері және танылудағы субъектте субъективті бола отырып, бірмезгілде объективті жалпы міндетті маңызға ие бола алатындай «жалпы мәнді мәселелерді» белгілеуге тырысушылық болып табылады. Риккерттің жеңіл қолының арқасында осындай мүдделерге сәйкес «құндылықтар» атаулары құрылды. Бірақ жалпы міндетті құндылықтар шын мәнінде объективті болып Риккерттің түсінгеніндей, Платондық идеялар әлемінің сүреңсіз және өзгертілген бейнесі болып табылатын ерекше патшалықты құруы керек. Бұл патшалық та сол тарихи процесс сияқты танылуға тиісті субъекттен тыс жатыр, ал танылушы субъект олардың ортасына құндылықтардың көмегімен немесе «құндылықтарға жатқызылуымен» нақты тарихи процесті жеңілдетіп және жекешелендіріп, сол арқылы тағы бір төртінші – «өзгертілген» шындықты жасамақ үшін қойылған секілді. Көзқарасы жоғарыда көрсетілген тұрпайы субъективизмге жақындауға мүмкіндік беретін Риккерттің субъективизмі өте анық көрінеді. Риккертиандықты сынаумен айналыспай (біздің міндетіміз – сын емес, оның осы жерде дамушы көзқарасқа қатысын көрсету), біз оның тарихи процесті абсолютті тиімсіз, шынайы емес, субъективті маңызы бар сапасыз материалға айналдырып, дамудың мақсаты мен мәні туралы кез келген мәселені қажетсіз ететіндігін атап кетеміз. Сосын, субьективті алғышарттардан өзге шындықтан бөлінген, таза идеалды құндылықтар патшалығын құрудың пайдасыздығы және қиынсыздығы көрінеді, осыған қосымша, тарих үшін бағалық маңызы бар қоғам, мемлекет, дін, адамгершілік және т. басқалардан біз шынайы өмірде және шынайы түрде қабылдаймыз. Шындықтан алыстатылған және оған сырттан әкелінген құндылықтар мен идеалдар шындықтың ішкі – ұйымдастырушы принциптері бола алмайды, бірлікті құра алмайды, себебі бірлік біртұтастыққа сырттан әкелінбейді. Олар әлемді бөлшектеуі, одан

КАРСАВИН Л. П.

491

«өздеріне қатысты» бөліктерді алып, дамушы субъекттің біртұтас денесін жыртуы мүмкін. Жекелеген ішкі рухани құбылыстарды (егер олар бар болса) идеяларға айналдыру негізінде жазылған оның суреті біздің ішкі рухани өмірімізге қандай қатысты болса да, олар біздің ішкі рухани өмірімізде жоқ немесе әрекет етпеуші болып табылады. Риккерттің өзі де нақты тарихи процесс пен оны «жекешелендіретін» құндылықтар арасындағы байланысты жоққа шығармайды. Онда мұндай жағдайда бір қадам жасап, құндылықтарды, олардың абсолюттігіне қарамай, принциптері мен қозғаушы күштері ретінде, сол тарихи процесте (тек онда ғана емес) мойындау керек. Олар біздің «тарихилыққа» субъективті қызығушылығымызды анықтайды, бізге басқа бір үшінші жақтан жасалатын ықпалымен емес, бізбен біртұтастығына байланысты бізді тарихтың нақтылығына тартады. Бірақ онда субъективизмнің алғышарттары мен әлемді «құндылықтарға жатқызу» арқылы бөлшектеу қажеттігі түседі. Сонда, бірдей жағдайда тарихи әдіс сол тарихи процестің бірлігіне сәйкес келетіндей, дәл сондай бірлікті алады. Ақыр соңында «тарихи мүдденің» пайда болуын түсіндіру мүмкін болады, ал ол адамзаттың нақты шындықты және салыстырмалы дамуындағы идеалды және абсолюттық идеялар фактісін тану болып табылады. Казіргі кезеңде тарих теориясы саласындағы билеуші болып табылатын Риккерт теориясы жағына біздің бұрылуымыз «әрбір жекелеген процесті тануда жалпы-тарихи процестен нені ұғынамыз», – деп жоғарыда қойылған сұраққа жауапты толықтыруға көмектеседі. Бірлік ретінде жалпы тарихи процесті құрылысынан немесе құрылымынан және біздің онда табиғи түрде бекуімізден бөлек, біз ондағы әлі ашылудағы, жекеленудегі және нақтылаудағы абсолюттік идеяларды, оның негізі мен принциптерін танимыз. Бұл идеялар абсолюттікте бекіген табиғи бірлік болып табылады және өздерінің абсолюттігін сақтай отырып, бірақ сол процестің бірлігінен бөлінбей тарихи дамудың мәні мен мақсатын анықтайды. Олардың барлық нақтылығы және ерекшелігі тек тарих «орындалғанда» немесе аяқталғанда ғана танылуы мүмкін. Дерексіздігіне байланысты олар философиялық және діни ой жолымен жүйе немесе бірлік ретінде ұғынылады, бірақ тарих аяқталғанға дейін олар толық таныла алмайды, себебі философияда дін де тарихи процеске кіреді. Идеялар бірлігін, демек, сондай-ақ олардың әрқайсысын толық ұғынудың мүмкін еместігі, бір жағынан және нақ өздерінің индивидуалды нақтылығымен тарихшы үшін бағалылығы, екінші жағынан, тарихпен айналысушылардың басым көпшілігінде «тарихи үғымдар жүйесінің» тіпті жиірек, дүниетану жүйесінің болмау

492

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

фактісі түсіндіріледі. Әдетте, тарихшы азды-көпті танымайтын интуиция арқылы ұғынады да өзінің болашақ жұмысының алғышарты ретінде соған қанағаттанады. Ол оны «сезгіштік», «дивинация» және басқа да анық нәрсені анықтауға келмейтіннен шыққандығына байланысты белгілі бір дәрежеде ақталатын екі ұшты терминдермен аталады. Алайда шындықта өмір сүретін идеялар бірлігімен қатынасы бәрібір білінеді. Оны қазіргі тарихнама ерекше қадалаған, маңызы моральдық идеяларға ие болатын «прагматикалық» тарихтан жеңіл байқаймыз. Ол тарихи процестің жазықсыз түрде біз ұмытқан орта ғасырлық діни концепцияларында, Құдайдың кәсібі туралы пікірлерде және Фихтенің, Шеллингтің, Гегельдің тарихтың философиялық-діни құрылымында анығырақ көрінеді. Л.фон – Ранкеде ол сәл өзгешелеу түрде сезіледі. Алайда кез келген анықтаманың шектеу екендігін және тарихта әрекет етуші идеялар жүйесін құру, бұл жүйенің болмай қоймайтын шарттылық пен салыстырмалылығынан өзге, қатерлі жанама салдарларымен қауіпті төндіретінін ұмытпау керек. Мәселені осылайша құру, әдетте, өзіндік және әділ түйсікті тарихи «фактілер» арқылы өз жүйесімен ауыстыруға әкеледі. Одан басқа, мұндай жүйе, дерексіз түрде, әдетте шынайы тарихи процестен тыс қалып, тарихшының нақты жұмысын анықтай алмайды. Бұндай дерексіз жүйенің тарихи шындықпен қосыла алмайтындығының карикатуралық түсініктемесіне «тарихи заңдылықтарды» іздеу немесе тарихи процеске әлеуметтік тізбелерді тіркеуге тырысу әрекеттерін жатқызуға болады. Айтылғандардан неге тарихта тұтастай адамзаттың әлеуметтік дамуын зерттеумен қатар, жекелеген процестерді зерттеудің де өмір сүруі мүмкін екендігін және бұдан тарихи әдістің тіпті де бұзылмайтындығын анықтадық. Тарихта барлық, тіпті ең дербес зерттеулер, тіпті бір деректің әр түрлі қолжазбалары арасындағы қарым-қатынасты зерттеудің өзі жалпы-тарихи сипаттағы мағынадағы зерттеулер болып табылады және ол әлеуметтік дамудың тұтастығын танумен байланысы негізінде ғана мүмкін болады. Бірақ бұдан тарихшы-позитивистер үшін сүйікті болған тарихтың метафизикалық алғышарттарының суррогаты үшін – процесс теориясы үшін қайғылы салдарлар шығады. Прогресс идеясы даму бірлігін санасыз, азды-көпті түрде болса да жоққа шығарумен байланысты және прогресс теоретигі даму процесін бірін-бірі ауыстыратын кезеңдер мен фазалардың үзік қатары түрінде көреді. Ең үздігі болашақта жатыр, ал қазіргі мен өткендегі мәңгілікке өледі. Осы сәт пен осы дәуірдің мәні сол кезеңге байланысты маңызды емес, ол

КАРСАВИН Л. П.

493

болашаққа баратын құрал немесе кезең ретінде ғана маңызға ие. Бұл әсіресе өткенге қатынаста айқын сезіледі, біздің ата-бабаларымыздың ақыл-ойының дамуына, ғылымы мен қоғамдық өміріне деген менсінбушілік көзқарастан және «соңғы сөзді» қуудан байқалады. Осылайша жалпы уақыттағы бағалылығы мен маңыздылығы ешбір байқай алмай өткенді түсінудің жалғыз жолы жабылады және тарихи мүддені ақтау қажеттілігі жойылады. Шынында да, егер тарихшы болашақ үшін заңдар мен ережелерді таба алмайтын болса, онда өткенді неге зерттейміз, қайдағы бір Платон, Плотин, Николай Кузанский секілді қайдағы бір фантасттар мен метафизиктердің орнына Коген, Авенариус немесе Бергсонның ерекше жаңа жүйесін оқу пайдалырақ емес пе? Бірақ мәселе сонда – болашақ неғұрлым алыс болса, онда оларды да оқудың қажеті жоқ, себебі қазіргі де өткенге айналып, біздің ұрпақтарымыз оны ұмытып кетуі де мүмкін ғой. Сонымен, тарихты құнсыздандыра отырып, прогресс теориясы қазіргіні де құнсыздандырады; барлық өткенді мәнінен айырып, біздің әлеуметтік қызметімізді де мәнінен жұрдай етеді және біздің барлық жұмысымызды өзіне белгісіз талғаусыз тірі жәндіктер үшін жерді құнарландырушы құрттың бейшара жұмысы деңгейіне түсіреді. Прогресс теориясының табиғатын аша отырып, біз одан біріне-бірі қайшы келетін моральдық пафос пен өзінің жарқын болашағы туралы арман мен азғана бақыттылардың ұзаққа созылмас бақыты үшін сансыз ұрпақтың азап көруі мен опат болуы фактісін азғындықпен және мейірімсіздікпен мадақтаудың үйлесімін байқаймыз. Дегенмен ұзақ бақыт пен көптің бақыты да біреудің өткінші қайғысын ақтай алмайды. Прогресс теориясы тарихи процесс пен ондағы ғылымға ғана қайшы келмейді, ол сондай-ақ азғындықты фактіні ақтауға тырысып, өзінің бастапқы адамгершілікті альтуристік әуенімен қарамақайшылыққа түсіп қана қоймайды, ол сонымен бірге мүлде негізсіз болады. – Прогресс ұғымын біз қалай анықтамасақ та – қоғамның бөлшектерге бөлінуі және оның бөліктерін үйлестіру процесі ретінде болсын немесе жалпы адамзат мәдениетінің өсуі мен таралуы ретінде болсын – бұл ұғым өзінің мәніне сай субъективті немесе, ең жақсы жағдайда, біздің идеялдарымызды салыстырмалы формулада білдіреді. Алайда біздің идеяларымызды жүзеге асырылуда немесе жүзеге асырылады деуге ешбір объективті дәлелдер келтіре алмаймыз: тіпті осы уақытқа дейін оларды орындалады деп дәлелдеу тіпті мүмкін емес. Айтысты және күмәнді болғандықтан, адамзаттың адамгершіліктің жоғары сатысына қарай жетілдіруі туралы мәселені

494

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ

жайына қалдырайық. Прогрестің дәлелі ретінде қазіргі техниканың, ғылымның және саяси өмірдің дамуын көрсетеді. Солай екені де рас. Бірақ, біріншіден, көрсетілген құбылыстардың онымен сөзсіз байланысты болатын ұнамсыз жақтары да болады. Мысалы, экономикалық жіктерге бөліну таптық қарама-қарсылық пен күреспен байланысты. Екіншіден, егер осы қатынаста прогресс сөзсіз болатын болса, ол әлеуметтік дамудың кейбір жақтарына, біздің құндылықтарымыздың немесе идеяларымыздың кейбіреулеріне ғана қатысты, ал өмірдің басқа жақтары сондай сөзсіз түрде толығырақ және өткенге қатысты ғана мүлтіксіз болып шығады. Бұрынғы өмір жақсырақ болатын, ал аталар немерелерінен анағұрлым бақыттырақ өмір сүрді деп әрдайым қайталанатын арыздарда шынайы негіз бар. Өмір сүру үшін күрестің шиеленісуі сөзсіз түрде өткенді артық бағалауға әкеледі. Ғылымифилософиялық ой саласында біз өткен дәуір мен әбден сүйегі қураған философтарға қайта оралулар жиі кездеседі. «Кантқа оралайық» немесе «Платонға оралайық» деген үндеулер соны көрсетеді. Айтысты жеке мәселелерге араласпай-ақ, ортағасырлық теорияны қорғамай-ақ, діни өмір мен діни түсінік саласын қарастырмай-ақ, біз батыл және толық негізде өткеннен қазіргі кезде жойылса да, сүреңсіз кейіпке енсе де бағалылығын жоймаған және біздің идеяларымыз жүйесіне енуге міндетті өмір жақтары кездеседі деп тұжырымдаймыз. Тәржімалаған Айжамал Құдайбергенова

БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ АНЫҚТАМА 7 том Гердер И.-Г.

Идеи к философии истории человечества. – Москва, Наука, 1977.

Гизо Франсуа Пьер Гийом

Всеобщая история цивилизации в Европе. В 4 томах. – Москва, 1877.

Губман Б.Л.

Смысл истории. Очерки современных западных концепций. – Москва, Наука, 1991.

Гумилев Л.Н.

Қиял патшалығын іздеу. – Алматы, Балауса, 1992; Сейдімбек Ақселеу. 1380 жылы дүниеге келген. //Жұлдыз. 1980. №9.

Гуревич А.Я.

История историка. – Москва, Росспэн, 2004.

Дьяков В.А.

Методология истории в прошлом и настоящем. – Москва, Наука, 1974.

Жуков Е.М.

Очерки методологии истории. 2-е изд. М., 1987.

Зиммель Г.

Проблемы философии истории. – М., Издание магазина «Книжное дело», Маховая, д. Бенкендорф, 1898.

Serge A.Zenkonsky

Pan-Turkism and Islam in Russia. – Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1960.

Каппелер А.

Россия – многонациональная империя. Возникновение, история, распад. – Москва, Прогресс-Грация, 2000.

Кареев Н.

Идея всеобщей истории.-СПб., 1885, Основные вопросы философии истории.-СПб. 1897. Сущность исторического процесса и роль личности в истории. 2-е изд.-СПб., 1914. Теория исторического знания.-СПб., 1913. Историка (Теория исторического знания). 2-е изд.-Пг., 1916.

Карлейль Томас

Французская революция. – Москва, Наука, 1991.

Карсавин Л.П.

Введение в историю (Теория истории). Петербург, 1920; Философия истории.-СПб., 1993.

496

SUMMARY The seventh volume «Historical idea of the World» of Multivolume Collection of historical works «History is the treasury of human ideas and wisdom» is undertaken in the frame of the governmental programme «Madeni mura» («Cultural legacy») initiated by the President of Kazakhstan N.A. Nazarbayev. The most important passages from the widely known works of authors and intelligentsia were included into this volume, which have the great actuality for modern understanding of the world historical idea. As the previous volumes, the seventh volume is also an anthology of the works of representatives of the world historical idea. According to the tasks of the series, the given material has the information on the theory, philosophy of history and historical investigation. The works of prominent authors such as I.G.Gerder, L.N.Gumiliev, A.J. Gurievich, G. Zimmel, V.A. Dyakov, L.P. Karsavin and others are presented in this volume. Materials having direct relation to the history of Kazakhstan were also included into the volume. Each work is valuable and has important information, which characterizes the peculiarities of development of the world historical idea. Most of the presented works have never been translated into Kazakh language. Researchers have had to use only Russian variants of these works before. The translation of such huge material even as anthology genre will allow the Kazakh speaking readers to understand not only the history and historical ideas but also some speciﬁc elements of the Kazakh language. Each anthological material has the biographic information about the authors of the works. The volume is collected in order to use in practice and to appeal the readers to the full variants of the material in the future. The collection has «Notes» and scientiﬁc-reference points where they were necessary.

497

АННОТАЦИЯ Вышел в свет седьмой том – «Мировая историческая мысль» – серии «История – сокровищница мысли и мудрости человечества» в 10ти томах на казахском языке Государственной программы «Культурное наследие», инициатором которой является Президент Казахстана Н.А. Назарбаев. В настоящей книге представлены наиболее важные извлечения из широко известных произведений авторов и интеллектуалов, которые имеют большую актуальность для современного понимания достижений мировой исторической мысли. Как и предыдушие книги, седьмой том серии является антологией произведений представителей мировой исторической мысли. В соответствии с задачами серии, представленные материалы содержат сведения по вопросам теории, философии истории и методики исторических исследований. Среди них извлечения из трудов таких авторов как И.-Г. Гердер, Л.Н. Гумилев, А.Я. Гуревич, Г. Зиммель, В.А. Дьяков, Л.П. Карсавин и т.д. В том также вошли материалы, имеющие непосредственное отношение к изучению истории Казахстана. Каждое из извлечений имеет непреходящую ценность и содержит значительный пласт информации, которая характеризует особенности развития мировой исторической мысли. Большинство из приведенных в томе материалов ранее не переводилось на казахский язык. До сих пор исследователи пользовались их вариантами лишь на русском языке. Перевод столь большого массива материалов, даже в жанре антологии, позволяет казахскоязычному читателю понять не только историю и историческую мысль, но и некоторые нюансы казахского языка. По возможности перед каждым антологическим извлечением представлены биографические сведения об авторах и содержании их произведений. Том составлен с учетом как практического использования представленного материала, так и обращения пользователей в будущем к полному объему произведений. По мере необходимости составители ввели в том примечания и научно-справочные ссылки.

МАЗМҰНЫ Құрастырушылардан ............................................................................ 5 Гердер И.-Г. ........................................................................................... 7 Гизо Ф. П.-Г. ....................................................................................... 49 Губман Б.Л. ........................................................................................ 70 Гумилев Л.Н. ....................................................................................... 99 Гуревич А.Я. .......................................................................................165 Дьяков В.А. ........................................................................................226 Жуков Е.М. ........................................................................................264 Зиммель Г. ..........................................................................................293 Зеньковский С. ..................................................................................325 Каппелер А. .......................................................................................358 Кареев Н. ...........................................................................................409 Карлейль Т. ........................................................................................424 Карсавин Л.П. ...................................................................................446 Библиографиялық анықтама ............................................................495 Summary .............................................................................................496 Аннотация .........................................................................................497

Научное издание

ӘЛЕМДІК ТАРИХИ ОЙ 7 том МИРОВАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ МЫСЛЬ (на казахском языке) Утверждено к печати Ученым советом Института Истории и этнологии им. Ш. Ш. Уалиханова Шығаруға жауапты Р. Қ. Тұрлынова Редакторы Ұ. С. Тілегенова Дизайнер Ж. Қазанқапов Техникалық редакторы Г. Бектібаева Компьютерде терген Ф. К. Атабаева Компьютерде беттеген М. О. Ноғайбаева

ИБ № 2065 Теруге 05.01.06 жіберілді. Басуға 21.01.06 қол қойылды. Пішіні 60х901/16 . Қаріп түрі «Таймс». Офсеттік қағаз. Офсеттік басылыс. Шартты баспа табағы 31.25. Таралымы 3000 дана. Тапсырыс №.463 «Фолиант» баспасы 473000, Астана қаласы, Қазақ көшесі, 87/1 «Фолиант» баспасының баспаханасында басылды