DHO jaarboek 2007 2008

dho

07/08

duurzaam hoger onderwijs • over integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs • www.dho.nl

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteit

inzicht

IN DEZE UITGAVE: • Competenties voor duurzame ontwikkeling • Nieuwe DHO projecten • Duurzame onderwijsprojecten • DHO Keurmerk

overtuigingskracht

samenwerken

de maatschappelijke rol van hoger onderwijs instellingen

Hoe werkt dat eigenlijk, die publieke opinievorming? Jarenlang probeert DHO – en met DHO een handvol andere organisaties – de handen op elkaar te krijgen voor het thema duurzame ontwikkeling.

En ondanks al die inspanning zie je geleidelijk een beetje marginalisering in het onderwerp sluipen.

De staatssecretaris die erover ging in het vorige kabinet had weinig in de melk te brokken. Hij moest vooral niet door hem bedachte rotklusjes opknappen en hem wordt hoogst persoonlijk verweten het gif en asbest elders te hebben gedumpt.

Een andere toenmalige staatsecretaris – Nijs – weigerde het woord ‘duurzaamheid’ in haar Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan op te nemen. Ook haar opvolger was er zuinig mee. Staatssecretarissen van Hoger Onderwijs (HO) zijn sowieso niet duurzaam. Slechts een vermelding op een betekenisloze plek in het Hoop kon ervan af. En dan over tot de orde van de dag met echte onderwerpen! Zoals de nieuwe bekostiging van het HO dat als onderwerp in februari 2006 zijn 12,5 jarig jubileum viert. Een echt duurzame kwestie dus.

En nu ineens, na een bezoekje van Al Gore (en een filmpje – o.k.) is het onderwerp weer sexy. Het regeerakkoord wijdt er regels aan. Het mag weer.

Fijn toch. Misschien was het niet alleen Al Gore.

Ook Clinton kwam even langs. Clinton had de spaarlamp ontdekt. Clinton ging die persoonlijk invoeren (in de USA dan wel te verstaan). En dan was er ook nog die latente ongerustheid die zich van ons meester maakte. Het bleef maar zomer en zelfs de winter was weinig meer dan herfst. De alpine pistes werden per helikopter bevoorraad.

Nee niet met bier en braadworst, maar met sneeuw. “Heer, geef ons sneeuw” prevelen ze in de bergen. En ja daar komt de CO2-heli het al brengen. En dan die instortende gletsjers van Groenland. Wel spectaculair. Maar je ziet de zeespiegel voor je ogen stijgen, elke keer als zo’n berg erin plonst. Als ze nou maar de kust versterken met zeezand, dan wordt die weer wat dieper. Vindt u het gek dat het weer mag met duurzaamheid? Pas op, straks is het een hype. Hypes zijn van korte duur en korte duur is nauwelijks duurzaam. Zo mijmerend ben ik trots voorzitter te zijn van DHO. Wij zijn toch niet verkeerd bezig. Dat blijkt maar weer.

Als ieder nou wat duurzamer omspringt met zijn kernactiviteit; als ieder nou wat maatschappelijker onderneemt, dan zijn we in ieder geval goed bezig.

Aan de goede kant van het touw trekken.

Het gonst. drs. N.M. Verbraak, voorzitter DHO

DHO DHO 07/08-1

maatschappelijke rol Publieke debat Duurzame ontwikkeling is in het afgelopen jaar weer centraal in het publieke debat komen te staan. Erkenning van de rol van het menselijk handelen in bijvoorbeeld klimaatverandering heeft de discussie over verantwoordelijkheid weer op scherp gezet. De top van het Nederlandse bedrijfsleven heeft zich verenigd en de overheid gevraagd om beleid te gaan voeren dat het Nederlandse bedrijfsleven stimuleert om leiderschap te tonen en zelf bij te dragen aan duurzame ontwikkeling. Werpen deze ontwikkelingen een nieuw licht op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen?

DHO heeft zich over de afgelopen jaren met name gericht op de rol van hoger onderwijs instellingen in het opleiden van onze toekomstige generatie specialisten, managers en beleidsmakers.

Centrale vragen waren: Op welke manier kan het onderwijs ingericht zodat kennis over

DHO 07/08-2

duurzaamheidskwesties en bereidheid tot een actieve inzet voor oplossing van deze vraagstukken worden meegegeven?

Hoe worden de geformuleerde kerncompetenties voor duurzame ontwikkeling - waaronder lange termijn denken, systeemdenken, persoonlijk leiderschap en interdisciplinair werken – uitgewerkt in het onderwijs?

Maatschappelijke rol Zowel vanuit de overheid als vanuit het bedrijfsleven wordt nu geponeerd dat Nederland een strategie moet ontwikkelen waarin innovatie gericht op hoogwaardige duurzame technologieën, kennisontwikkeling, en maatschappelijke betrokkenheid bij de natuurlijke systemen centraal staat. In het nieuwe regeerakkoord wordt duidelijk dat het komende kabinet toe wil naar een innoverende, concurrerende, ondernemende economie en een duurzame leefomgeving. Hoger onderwijsinstellingen kunnen een centrale

FOTO’S: PHILIPS, AHOLD

DHO streeft ernaar dat alle afgestudeerden in het hoger onderwijs competenties bezitten om bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling. DHO werkt daarbij samen met hoger onderwijsinstellingen, studentenverenigingen, overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. In 2007/2008 probeert DHO krachten te bundelen door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen.

onze eigen kernkwaliteiten en problematiek in Nederland. Een rol spelen in de beoogde veranderingen. Maar dat vraagt om kernactiviteiten – het meeste en opleiding International Business meest effectief bijdragen? Vanuit kan er voor kiezen om bij te wilmeer dan integratie van duurlen dragen aan nieuwe manieren zame ontwikkeling in het onderhet scala van maatschappelijke wijs alleen. Daartoe is het vraagstukken kiest een bedrijf van oplossen van het armoedevraagstuk. Kortom, een noodzakelijk dat opleidingen en hoger onderwijsin‘aan welke maatschappelijke instelling kan een aantal stellingen zich meer richten bredere maatschappelijk issues kunnen en willen wij als vraagstukken benoemen op het definiëren en operationaliseren van hun maatwaar het bij wil dragen aan opleiding bijdragen?’ schappelijke rol. Aan welke maatschappelijke innovatie. vaak specifiek voor enkele themaatschappelijke vraagstukken Ambitie ma’s waaraan het maximaal kan wil de opleiding en/of instelling Zo’n benadering ‘aan welke maatbijdragen. Goede voorbeelden een bijdrage leveren en op welke hiervan zijn de keuze van Philips schappelijke issues kunnen en manier? Door deze vraag echt willen wij als opleiding bijdraom te focussen op bijdrage aan centraal te stellen wordt het gen?’ kan heel inspirerende en ‘the energy challenge’ en de hoger onderwijs mede initiator constructieve dynamiek oplevekeuze van Ahold voor bijdrage van de beoogde veranderingen. ren. Natuurlijk gebeurt dit al aan healthy living. Een bedrijf Bedrijfsleven binnen het hoger onderwijs. We kan zo een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken Inspirerend bij de uitwerking hebben echter het idee dat deze van zo’n strategie is de manier benadering op veel meer plaatsen precies op die plekken waar de grootste mogelijkheden liggen. waarop op veel plaatsen in het zou kunnen worden toegepast. bedrijfsleven wordt omgegaan Met deze benadering krijgt inteDeze benadering werkt in het gratie van duurzame ontwikkeling hoger onderwijs ook: een opleimet het operationaliseren van ding in maatschappelijk werk kan Maatschappelijk Verantwoord in het onderwijs een veel duidelijker plek in de ambitie van de er bijvoorbeeld voor kiezen om – Ondernemen. De belangrijkste naast het opleiden van professiovraag hierbij is: aan welke opleiding of instelling. DHO wil in brandende maatschappelijke nals - bij te willen dragen aan de de komende jaren deze ontwikkeling verder stimuleren. ■ issues kan ons bedrijf - vanuit oplossing van de integratie-

DHO 07/08-3

“Geen student zou van de universiteit moeten komen zonder overtuigd te zijn van het belang van duurzaamheid. Zoveel mogelijk studenten zouden op hun eigen vakgebied over wetenschappelijke basiskennis over duurzaamheid moeten beschikken. Daar zijn we op uit.”

Sijbelt Noorda voorzitter VSNU én bestuurslid DHO

“duurzaamheid staat centraal in het regeerakkoord dat CDA, PvdA en ChristenUnie begin februari presenteerden. Niet als één van de vele agendapuntjes, maar als een manier van denken die over alle andere onderwerpen heen hangt als een soort paraplu. In mijn ogen is dat een geweldige doorbraak. Op politiek niveau is nu vastgelegd wat op maatschappelijk niveau al langer duidelijk was. De roofbouw op de aarde moet stoppen. Duurzaam Hoger Onderwijs onderkent al langer het belang van integraal denken. Vakspecialisten, jong en oud, kunnen en mogen zich niet verschansen achter de grenzen van de eigen discipline. De wereld van vandaag vraagt om integraal denken. Een oplossing die een nieuw probleem creëert is geen oplossing. Iedereen is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn handelen. Aan ons, het hoger onderwijs, de belangrijke taak om die boodschap over te dragen aan de huidige studenten die de professionals van morgen zijn.”

Doekle Terpstra voorzitter HBO-raad én bestuurslid DHO

DHO 07/08-4

DHO 07/08-5

DRS. N.M. (NORBERT) VERBRAAK

IR. H.J.M. (JEROEN) NAAIJKENS

PROF.DR.IR. J.T. (JACOB) FOKKEMA

DR. S. (SIJBOLT) NOORDA

organisatie

DRS. A.J.P. (ANTOINE) HEIDEVELD

DRS. M. (MATHEUS) VAN DE POL

DRS. J. (JORIEN) HELMINK

DRS. T (TON) BOON VON OCHSSÉE

DRS. R.M. (ROEL) VAN RAAIJ

B. (BETTY) DE KEIZER, MBA

DHR. D. (DOEKLE) TERPSTRA

DR.IR. (THEO) DE BRUIJN

DR. A. (ANJA) DE GROENE

R. (RAOUL) HAGENBEEK

DRS. M. M. (MARLIES) VEENSTRA

IR. J.E. (HANS) VAN DE WEIJER

PROF. DR. L (LEO) JANSEN

DRS. M. (MARGREET) SCHAAFSMA

DRS. H. (HUBERTINE) ROESSINGH

DRS. N. (NIKO) ROORDA

DRS. B. (BERT) SCHUTTE

PROF. DR. M.J. (MARTIN) KROPFF

DRS. K. (KIRSTEN) KUIPERS

DR. M.E. (MARLIES) LEEGWATERVAN DER LINDEN

DR. K. (KAREL) MULDER

DRS. O. (OLIVER) BELLO

DRS. D. (DORRI) TE BOEKHORST

DRS. M. (MARTIN) CADÉE

DRS. L. (LYANNE) WOLTJER

I. (IRIS) VAN DER CINGEL, BC

E. (ESTHER) VAN DER MEER, BC

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur, een adviescommissie, een klein vast bureau met medewerkers en contacten op hogescholen en universiteiten. Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel. Het bestuur

jaar bijeen.

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

lector duurzame ontwikkeling) • R. Hagenbeek (LHUMP) • Drs. K. Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen, ISIS) • Dr. M.E. Leegwater-

Leden van het bestuur

Van der Linden, (Ministerie OC&W, Directie Wetenschappelijk Onderwijs) • Dr. K. Mulder, (TU Delft, ODO) • Drs. M. Van de Pol

Drs. N.M. Verbraak, bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen, vice-voorzitter HBO-raad) •

(Ministerie van Economische Zaken) • Drs. R.M.van Raaij, (Ministerie LNV, Directie Natuurbeheer) • Drs. A.J.H.Schutte, (Directie

Ir. H.J.M. Naaijkens, secretaris (voorzitter College van Bestuur, HAS-Den Bosch) • Prof.dr.ir. J.T. Fokkema (Rector Magnificus TU

HBO van DHO) • Drs. M. M.Veenstra, (Ministerie van VROM, DGM Strategie en Beleid) • ir. J.E.van de Weijer (projectmanager

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf.

zijn:

Leden CDHO 2007:

DR. J.B.F. (HANS) VAN ZONNEVELD

Drs. T. Boon von Ochssée, (Ministerie van BuZA, ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) •

Dr.Ir. de Bruijn, (Saxion Hogeschool, lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) • Dr. A. de Groene (Hogeschool Zeeland,

Voorzitter

Delft) • Dr. S. Noorda, Voorzitter VSNU • Dhr. D. Terpstra, Voorzitter HBO-raad • Prof. Dr. M.J. Kropff, Rector Magnificus Wage-

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) • Dr. J.B.F. van Zonneveld (directeur WO van DHO)

Directie HBO: drs. B. Schutte, (DHO/Van Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO: dr. J.B.F. van Zonneveld, (DHO/Universiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting: drs. A.J.P. Heideveld, (DHO)/ Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

Secretaris

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO). De CDHO is een denktank

drs. M. Cadée • drs. A. Heideveld • drs. J. Helmink • B. de Keizer, MBA • drs. H. Roessingh • drs. N. Roorda • drs. M. Schaafsma

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover. De CDHO komt twee maal per

• drs. L. Woltjer

ningen Universiteit en Researchcentre

DHO 07/08-6

drs. A.J.P. Heideveld (DHO)

Bureau van DHO

Prof. Dr. L. Jansen

De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

Dagelijkse leiding van DHO: directie HBO: Projectmanagement: drs. O. Bello • drs. D. te Boekhorst •

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen. drs. B. Schutte,

directie WO:

dr. J.B.F. van Zonneveld

Communicatiemanagement:

I. van der Cingel, BC

Secretariaat:

E. van der Meer, BC ■

DHO 07/08-7

Onderzoek & duurzame ontwikkeling

Deze foto is afkomstig van Hogeschool Van Hall Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectmanagement, meer over deze master is te lezen op pag. 41

nieuwe projecten DHO zal in 2007/2008 werken aan een aantal nieuwe, veelbelovende projecten die zich richten op onderzoek, duurzaam inkopen in opleidingen en bedrijfsvoering en leiderschap.

Doelstellingen zijn:

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op www.dho.nl

DHO 07/08-8

• Overzicht geven van stand van zaken • Zichtbaar maken van onderzoekresultaten, ook doorwerking in het onderwijs • Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbod • Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers • Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partners • Publicatie stand van zaken onderzoek

Nieuwe Projecten

DHO 07/08-9

Duurzaam inkopen in opleidingen

Het nieuwe schoolgebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen.

Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet, heeft o.a. vegetatiedaken, een ecologische tuin, wordt omringd door een vijver, een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee.

“Practise what you preach”, maar weet je wat je preekt?

Doelstellingen zijn: • De eerste fase resulteert in de formulering van competenties ‘duurzaam inkopen en aanbesteden’ op verschillende niveaus (HBO en WO) • Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijsmateriaal ontwikkeld. Een onderwijsmodule voor het HBO en WO, een masterclass ‘Duurzaam inkopen en aanbesteden’ voor inkoopprofessionals en een thema-review

DHO 07/08-10

Nieuwe Projecten

‘Duurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijs’.

• Voor het invlechten van onderwijsmateriaal ‘duurzaam inkopen en aanbesteden’ in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig. Een workshop voor onderwijsdirecteuren zal hiertoe worden georganiseerd.

“Wist u dat? Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten branden?”

Deze ‘wist je dat’ is afkomstig uit de eerste uitgave van de maandelijkse nieuwsbrief: Duurzaamheid!? van Van Hall, die opgezet is om good housekeeping in het kader van duurzaamheid onder de aandacht te brengen. Al vaker is er een poging gedaan om als organisatie “groen” in de praktijk te brengen.

Hoe kun je studenten opleiden tot milieuadviseurs als ze duurzaamheid niet in praktijk brengen in hun dagelijks handelen. “Practice what you preach”, maar weet je wat je preekt?

Goed op weg Karin Brouwer, programma begeleider duurzaamheid bij Van Hall Larenstein: “Toen ik 4,5 jaar geleden bij Van Hall Larenstein (VHL) kwam werken als programmabegeleider duurzaamheid heb ik een aantal programma’s geschreven m.b.t. het thema duurzaamheid, met als kernvraag: gedragsverandering rond milieuthema’s. Het ging om processen als: bewustwording van de situatie, van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt duurzamer gedrag te vertonen. Helaas moest ik toen vooral buiten VHL inspiratie opdoen aangezien er intern weinig duurzaam gedrag vertoond werd.

Anno 2007 hebben we echter wat financiële mogelijkheden en een aantal stagiaires om een en ander wel aan te pakken. We hebben hierbij voor twee sporen gekozen: ‘milieuzorgsysteem’ en ‘gedrag en duurzaamheid’.

Commitment Om te voorkomen dat de pogingen weer verzanden, zijn we bezig om een “commitmentverhaal” voor het College van Bestuur (CvB) te schrijven.

Ondertussen is draagvlak en ‘practise what you preach’ minstens even belangrijk. Langzamerhand wordt men er van bewust dat veel onbewust gedrag gebezigd wordt en dat er ook op technisch vlak allerlei onduidelijkheden zijn. Ook hier zijn weer twee sporen mogelijk: er wordt advies gegeven aan het CvB i.v.m. de aanschaf van zaken waarbij duurzaamheid een rol speelt (duurzaam inkopen). Het tweede spoor is: daar waar uit financiële

beperkingen de mogelijkheden niet aanwezig zijn om voor de duurzame optie te kiezen is duurzaam gebruik en handelen de aangewezen weg om te komen tot besparing.

Practise what you preach Er wordt veel gedaan op het ogenblik.

Helaas is dat afhankelijk van tijd en geld (en ook tijd = geld). Hopelijk lukt het ons door aan te tonen dat we niet alleen preken, maar het ook in de praktijk brengen. Zo moeten draagvlak en commitment leiden tot een gedragsverandering intern, die vervolgens ook gepredikt wordt in het onderwijs zelf.“

Nieuwe Projecten

DHO 07/08-11

Persoonlijk leiderschap, ondernemerschap en innovatie

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs. Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland, wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald. Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen.

Dynamische samenwerking Er zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen, het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen, met vertegenwoordigers van gebruikersgroepen en met leveranciers. Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen. Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland.

Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen. Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden. De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek, waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen. De aantekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland.

Meer informatie op www.dho.nl of via Martin CadĂŠe: martincadee@dho.nl, 020-525 6237 â–

Informatie over dit project bij Betty de Keizer, bettydekeizer@dho.nl, 020-525 6237 of via www.dho.nl

DHO 07/08-12

Nieuwe Projecten

Nieuwe Projecten

DHO 07/08-13

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te kunnen dragen aan een duurzame samenleving.

kwaliteiten & competenties creativiteit

nieuwe oplossingen bijdragen

Kwaliteiten voor duurzame ontwikkeling

inzicht

samenwerken ILLUSTRATIE: STUDIO LIEKE WEENINK

overtuigingskracht

DHO 07/08-14

Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beëindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling? In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum.

Disciplinair De afgestudeerde student toont: • inzicht in duurzaamheidvraagstukken en de relatie van het eigen vakgebied met duurzame ontwikkeling • respect voor en inzicht in andere vakgebieden.

Interdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegenwoordigers van andere disciplines, zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen discipline, in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines, onderkend worden.

Intercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenleving.

Maatschappelijke belangen De afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijkheid. Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen maken.

Lange termijn aspecten De afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassen.

Systeem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen, producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch / sociaalcultureel / op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplossingen bijdragen.

Persoonlijk leiderschap De afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling. De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de gevestigde orde. De student toont persoonlijk leiderschap.

Overtuigingskracht, creativiteit, betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel.

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling In deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties, die met name bedoeld is voor het HBO. De noodzaak van het actief werken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven, zoals maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), toekomstgericht ondernemen, samenwerking in ketens en netwerken. Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competenties van professionals.

Een regelmatig door onderwijsontwikkelaars gestelde vraag is: hoe duurzame ontwikkeling in

Kwaliteiten & competenties

DHO 07/08-15

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

V

Verantwoordelijkheid Een duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Een stakeholderanalyse maken 2. Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen 3. Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving 4. Eigen handelen kritisch evalueren

E

Emotionele intelligentie Een duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderen.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen herkennen en respecteren 2. Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en culturen herkennen en respecteren 3. Luisteren naar meningen en emoties van anderen 4. Onderscheid maken tussen feiten, vermoedens en meningen

S

Systeemgerichtheid Een duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisie.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Inter- en transdisciplinair samenwerken 2. Denken in systemen, en daarbij in- en uitzoomen, d.w.z. beurtelings analytisch en holistisch denken 3. Functiegericht, innovatief, creatief en buiten kaders denken 4. Ketengericht denken

T

Toekomstgerichtheid Een duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectief.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen 2. Denken in verschillende tijdschalen; onderscheid maken tussen korte en lange termijn aanpak 3. Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten 4. Toekomstgericht denken, anticiperen

I

persoonlijke Inzet Een duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als professional (duurzame attitude) 2. Eigen kennis en expertise actueel houden, ook buiten de eigen discipline 3. Met passie aan dromen en idealen werken 4. Het eigen geweten als maatstaf hanteren

A

Actievaardigheid Een duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam op.

Dat wil zeggen: de duurzame professional kan…

1. Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen 2. Handelen als de tijd rijp is, en niet tegen de stroom in: ‘doen zonder doen’ 3. Omgaan met onzekerheden 4. Besluiten nemen

+D Plus:

Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (variëren per opleiding of beroepsgroep)

DHO 07/08-18

Kwaliteiten & competenties

de beroepscompetenties kan worden opgenomen, zodanig dat ze operationeel zijn, oftewel beoordeelbaar? Als een aparte duurzaamheidscompetentie? Of als een facet van de al bestaande competenties? Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tussenin.

Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling Een aantal van die competenties verschilt per opleiding.

Ieder beroep en iedere discipline vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling. Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclusanalyse, terwijl van een bedrijfskundige eerder verwacht mag

De tabel is ontleend aan ‘Werken aan duurzame ontwikkeling’, een studieboek voor gevorderde HBO-studenten (auteur: Niko Roorda, uitgever: Wolters-Noordhoff ), zie voor meer informatie www.duurzaam.wolters.nl.

worden dat hij een veranderproces in een bedrijf in de richting van MVO kan uitvoeren. Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd – nieuw, en dienen aan de bestaande verzameling competenties toegevoegd te worden.

Algemene competenties voor duurzame ontwikkeling Naast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene, dus niet disciplinair gebonden competenties. Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder. Elk van deze zes competenties is ‘operationeel’ gemaakt, wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn, door vier deelcompetenties.

Het competentiemodel wordt, naar de beginletters van de competenties, het ‘VESTIA+D’schema genoemd, waarbij de ‘D’ staat voor de disciplinaire competenties. Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw, omdat ze – soms in

andere bewoordingen – al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties. Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context, die meer maatschappelijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is.

Competentiekaarten Aan een verdere operationalisatie, die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments, werkt DHO nog.

Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten, waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid.

Via de websites www.dho.nl en www.duurzaam.wolters.nl wordt hierover nader bericht. ■

DHO 2007-19

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling, wat betekent dat?

Onderwijs wordt gezien als één van de belangrijkste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons.

DHO streeft daarom na dat iedere student: • aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkeling • een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragen • weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragen • constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines, culturen en sectoren • is opgeleid tot kritisch, creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte in alle onderwijscurricula voor: 1. Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modules Integratie van duurzame ontwikkeling in alle relevante modules van een opleiding. Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikkeling op het terrein van verschillende vakgebieden.

3. Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelor/master) Studenten die zodanig zijn geëngageerd met duurzame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden, worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien.

Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling.

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwikkeling bij 80% van de hoger onderwijsinstellingen.

Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs. Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak vergroot te worden én aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen, onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hogescholen. Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comité van Aanbeveling samenstellen, waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikkelen van competenties voor duurzame ontwikkeling beklemtonen.

2. Transdisciplinaire modules Alleen aandacht voor natuur of voor een rechtvaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg.

Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (i.s.m. verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor, zo mogelijk met een internationaal karakter.

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd één van de ambassadeurs te willen zijn. ■

missie & strategie DHO

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken: 1. Netwerk: DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs.

Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO, de nieuwsbrief, bijeenkomsten en publicaties.

2. Ondersteuning & advies: DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHO’s visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum. DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren, van strategisch tot operationeel niveau. U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling, trainingen, themagerichte bijeenkomsten of studiedagen. Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO. 3. Projecten: DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs.

HET NETWERK VAN DHO In het netwerk van DHO participeren vertegenwoordigers van hoger onderwijsinstellingen, maatschappelijke organisaties, bedrijven, ministeries en studentenorganisaties. Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven. Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden!

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten, diensten en projecten inzichtelijk

DHO 07/08-18

Wilt u lid worden van DHO? DHO is een netwerk dat open staat voor iedereen die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling.

Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt u: • vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief • één keer per jaar het DHO Jaarboekje • DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

gemaakt. Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden. Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord.

Leren voor Duurzame Ontwikkeling DHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom. DHO vertegenwoordigt in dit programma het hoger onderwijs. LvDO is een programma van zes ministeries, de Unie van Waterschappen en de Provincies.

De werkzaamheden hebben ondermeer geresulteerd in een netwerk Duurzaam MBO, een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs.

Ook is de website www.onderwijsduurzaam.nl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basisonderwijs tot universiteit.

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma, LvDO 2. Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma.

Meer informatie op www.lerenvoorduurzameontwikkeling.info

Missie & Strategie DHO

DHO 07/08-19

Alliantiepartner DESD DHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties. Eén van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatiecampagne rond duurzame ontwikkeling. In 2007/2008 wordt hier een vervolg aan gegeven.

Meer informatie: Antoine Heideveld; a.heideveld@senternovem.nl

Internationale samenwerking in 2006/2007

ondersteuning & advies

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum. Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO. Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt. Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact, neem contact op met het secretariaat van DHO, 020-525 6237.

Ontwikkeling AISHE 2.0.

AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs.

AISHE 2.0 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs, maar ook aan onderzoek, bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen.

Eind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 2.0 in Europees verband te ontwikkelen.

Nadere informatie www.dho.nl/aishe of bij Niko Roorda: nikoroorda@dho.nl.

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD). Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georganiseerd. Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs. In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieën en aanpak, per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals, van Wageningen Universiteit. ■ Meer informatie: www.dho.nl/english

DHO 07/08-20

Missie & Strategie DHO

Contactgegevens Olivier Bello olivierbello@dho.nl / 020-525 6264 Dorri te Boekhorst dorriteboekhorst@dho.nl / 024-365 2091 Martin Cadée martincadee@dho.nl / 020-525 6263 André de Hamer a.dehamer@domstad.nl / 06-422 11713 Antoine Heideveld antoineheideveld@dho.nl / 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelmink@dho.nl / 058-284 6259 Niko Rooda nikoroorda@dho.nl / 013-4672239 Margreet Schaafsma margreetschaafsma@dho.nl / 020-525 5072 Lyanne Woltjer lyannewoltjer@dho.nl / 020-525 5407

Ja, ik wil... graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon ArtEZ HS voor de kunsten Avans Hogeschool Chr. Hogeschool Driestar Chr. Hogeschool Nederland Chr. Agrar. Hogeschool Dronten EHSAL Erasmus Universiteit Rotterdam Fontys Hogescholen Haagse HS / TH Rijswijk Hanzehogeschool HAS Den Bosch Hogeschool Domstad Hogeschool Drenthe Hogeschool Edith Stein Hogeschool Inholland Hogeschool Ipabo Hogeschool Utrecht HS van Arnhem en Nijmegen Hogeschool Van Hall Larenstein Hogeschool Zeeland Hogeschool Zuyd Iselinge, educatieve faculteit Juridische HS Avans-Fontys Katholieke Hogeschool Leuven Katholieke Pabo Marnix Academie NHTV Open Universiteit Nederland Pedagogische HS De Kempel Radboud Universiteit Saxion Hogescholen Technische Universiteit Delft Universiteit Leiden Universiteit Twente Universiteit Utrecht Vrije Universiteit Wageningen UR Windesheim

Dorri te Boekhorst Niko Roorda André de Hamer Jorien Helmink Jorien Helmink Niko Roorda Margreet Schaafsma Niko Roorda Lyanne Woltjer Jorien Helmink Niko Roorda Antoine Heideveld Jorien Helmink André de Hamer Martin Cadée André de Hamer Martin Cadée Dorri te Boekhorst Jorien Helmink Niko Roorda Niko Roorda André de Hamer Niko Roorda Niko Roorda André de Hamer Antoine Heideveld Margreet Schaafsma Olivier Bello André de Hamer Dorri te Boekhorst Jorien Helmink Olivier Bello Antoine Heideveld Lyanne Woltjer Lyanne Woltjer Margreet Schaafsma Olivier Bello Jorien Helmink

Missie & Strategie DHO

DHO 07/08-21

projecten 2007/2008 Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op www.dho.nl

Werkgroep Noord-Zuid Eén van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid.

Nieuwe projecten in 2007/2008 • • • •

Duurzaam Inkopen Duurzame inkopen in opleidingen Leaders for the Future Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 2007/2008 • Mondiaal Programma • Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn • Duurzame PABO • Duurzaam Bouwen • Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt. Andere projecten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek.

Project Mondiaal Programma Globalisering, armoedevraagstukken en milieu.

Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelingslanden. Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden. Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten.

Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic), OneWorld, BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als: LHUMP (studentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden).

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit project:

• DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties • Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling • Onderwijsontwikkeling (i.s.m de opleiding zelf )

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creëren van partnerschappen en

Voor studenten: • Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ontwikkelingslanden.

• Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslanden • Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept.

Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context, zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak. De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creëren, leeromgevingen voor studenten te creëren in zowel het Noorden als het Zuiden.

Betrokken onderwijsinstellingen

Beschrijving van het project

Universiteit van Amsterdam, Erasmus universiteit, Technische Universiteit Eindhoven, Universiteit Twente, Hanze Hogeschool, Haagse Hogeschool/ TH Rijswijk, AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam, Fontys Hogescholen Tilburg, Hogeschool INHOLLAND Alkmaar, Windesheim.

De werkgroep bestaat uit docenten/onderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten. De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen.

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden.

In 2007 staat onder meer op het programma • Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op ‘mondiale duurzame ontwikkeling’.

• Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelingslanden ‘Share your Experience’ editie vijf.

• Advisering en ondersteuning van diverse HBO’s en universiteiten.

• Studium Generale aan de UvA • Werkgroep Noord-Zuid ■ Contact: Margreet Schaafsma, margreetschaafsma@dho.nl, 020-525 5072 Lyanne Woltjer, lyannewoltjer@dho.nl, 020-525 5407

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aanbieden aan studenten. Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage.

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam, Hanze Hogeschool, Marnix Academie, Haagse Hogeschool, Universiteit Leiden, TU Delft, WUR, Universiteit van Amsterdam, Hogeschool Windesheim, Enviu Foundation.

Doelgroep Docenten, onderzoekers, beleidsmedewerkers internationalisering, stagecoördinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom.

Plannen voor 2007/2008 In 2007/2008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan. Daarnaast worden er twee bijeenkomsten georganiseerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden. Het ene onderwerp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag ‘Share our experience’. Het tweede onderwerp gaat over dilemma’s en kansen van projecten in ontwikkelingslanden.

In 2007 wordt www.noord-zuid.nl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onderwerpen met betrekking tot ontwikkelingslanden voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie.

www.noord-zuid.nl

• Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden.

DHO 07/08-22

Missie & Strategie DHO

Missie & Strategie DHO

DHO 07/08-23

DHO Keurmerk, AISHE & bijzonder kenmerk NVAO De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie; aan het ontwikkelen van beleid op dat gebied; en aan het vergroten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management, personeel en studenten.

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen, maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden. DHO geeft hiervoor trainingen.

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren, ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het ‘bijzondere kenmerk duurzame ontwikkeling’.

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare. Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk.

PLANNEN VOOR 2007/2008 In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 2.0, waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs, maar ook voor onderzoek, bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen. Aan het project, dat tot ca. 2010 zal duren, nemen meer dan 20 organisaties in 13 landen deel, zowel nationale netwerkorganisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO), en daarnaast een aantal universiteiten en hogescholen. Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs.

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren, ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning; het ‘bijzondere |kenmerk duurzame ontwikkeling’ De AISHEmethode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoordelen.

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren, maar dit kan veranderen als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

DHO 07/08-24

voldoende onderscheidend is. Afgesproken is dat DHO en de NVAO één keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden.

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bijzonder kenmerk erkend wil hebben, begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO. Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend, vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO, via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht. Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden.

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006 Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare.

16 februari 2006

13 oktober 2006

Katholieke Hogeschool Leuven

Hanzehogeschool Groningen

Met de opleiding(en): • Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

★★★★

Met de opleiding(en): • Vastgoed en Makelaardij Management • Economie en Recht • Personeel en Arbeid

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)

8 november 2006

Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en): • Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

★★★★ Marnix Academie P.C. Hogeschool Lerarenopleiding Basisonderwijs Met de opleiding(en): • Opleiding tot leraar Basisonderwijs

★★★★

★★★★

18 september 2006

20 december 2006

EHSAL - Europese Hogeschool Brussel

Katholieke Hogeschool Leuven

Met de opleiding(en): • Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

Met de opleiding(en): • Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs, vestiging Diest

★★★★

★★★★

BIJZONDER KENMERK De NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere kenmerk ‘duurzame ontwikkeling’ kunnen valideren.

Het betreft de opleidingen: Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek, Chemie en Chemische Technologie. ■

Contact: www.dho.nl/aishe AISHE en DHO Keurmerk: Jorien Helmink, jorienhelmink@dho.nl Project AISHE 2.0: Niko Roorda, nikoroorda@dho.nl

DHO 2007-25

netwerken

NETWERK DUURZAME PABO Aandacht voor duurzame ontwikkeling in de opleidingen van leraren is een essentieel onderdeel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs. De leraren in opleiding zijn de key actors of change, kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onderwijs vorm kunnen geven. Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld, samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vormgegeven. In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs. Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duurzame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland. DHO werkt hiervoor samen met Veldwerk Nederland, Hogeschool Domstad, Marnix Academie en IPABO.

www.duurzamepabo.nl

Van start naar implementatie In 2007/2008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld, goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ontwikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling.

Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs. En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABO’s.

Voor wie?

In eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten, studenten en bestuurders van de PABO’s in Nederland. In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken.

Concrete plannen voor 2007/2008 1. Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABO’s bij betrokken zijn. Deze doelstelling wordt bereikt door middel van: A. Bijeenkomsten: • Jaarlijkse netwerkbijeenkomst.

• Managers/bestuurdersateliers.

Managers/bestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers, bestuurders, docenten.

B. Bundeling en verspreiding van kennis via www.duurzamepabo.nl, e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief.

C. Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuur: • Samenwerkingsverbanden aangaan en/of intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap, Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG), Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON),

Netwerken

DHO 07/08-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB), Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN).

• Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO).

D. Opzetten lobby-activiteiten E. Ondersteuning van 2 werkgroepen waar verschillende PABO’s samenwerken: • Kwaliteit en didactiek.

• Internationalisering.

2. Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs A. Competenties duurzame ontwikkeling: middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek & Kwaliteit competenties voor duurzame ontwikkeling uitgewerkt.

B. Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling / Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad, Marnix Academie, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen).

C. Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument.

Contact: www.duurzamepabo.nl André de Hamer, projectleider, a.dehamer@domstad.nl, 06-422 117 13 Esther van der Meer, secretaris, esthervandermeer@dho.nl, 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duurzaam Bouwen gestart. Regionale samenwerkingsverbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten. Deze regionale ‘steunpunten’ kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk.

DHO 07/08-28

Netwerken

Voor wie?

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogramma’s. En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeidsmarkt zullen betreden.

Disciplines

Het netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld, vertegenwoordigers van het onderwijs, universiteiten, hogescholen en MBO, lectoren, beleidsmakers van onderwijsinstituten, en studenten.

Samenwerking

Plannen voor 2007/2008

In opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving. Deze kennis wordt, toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wisselwerking met het onderwijs).

Daarnaast voert SenterNovem promotionele activiteiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren. Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren. Een andere belangrijke samenwerkingspartner is Viba Expo, het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen, wonen en werken.

Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater. DHO herbergt tevens het secretariaat. Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeenkomst van april 2008 producten/best pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten, waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren. Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt, en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt. De werkgroepen zijn actief op het gebied van: Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied; Water & Gedrag; Regelgeving en beleid en “Elk druppel telt”.

Contact: Olivier Bello, olivierbello@dho.nl, 020-525 6264

Contact en informatie: DHO: www.dho.nl/duurzaambouwen Betty de Keizer, projectleider, bettydekeizer@dho.nl, 020-525 6237 SenterNovem: Gerrit Jan Hoogland secretaris van het netwerk: Olivier Bello, olivierbello@dho.nl, 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER) Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer. Deze kenniscirculatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld, als een onderwijsinstellingsbrede samenwerking. Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheidaspecten te integreren in de verschillende opleidingen rond (stedelijk) waterbeheer. Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen.

Alle disciplines die raakvlak hebben met watermanagement, waterkwaliteit, ruimtelijk ordening, levenskwaliteit, bouwtechnologie, architectuur, duurzame energie, stedelijk omgeving, maatschappelijke verandering, MVO. ■

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste waterkennis voor het onderwijs, geïntegreerde (maatschappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis.

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht. DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase. Belangrijke andere partners van het netwerk zijn: Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein.

Doelgroepen Betrokkenen zijn: professionals (werkveld), vertegenwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen, lectoren, beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten.

Netwerken

DHO 07/08-29

DHO symposium 2006

DHO bijeenkomsten 2006/2007 12 april 2006 Lancering en introductie bijeenkomst ‘Basisboek Duurzame ontwikkeling’

30 november 2006

Het DHO Symposium van 2006 stond ‘In Mondiaal Perspectief’ en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting. In totaal waren er tweehonderd bezoekers, waaronder veel nieuwe gezichten.

publiek: “Bewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positief.” Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling. “Neem het Krugerpark in Afrika. Uit ontmoedigend toenemend toerisme, kan toch zoiets moois voortkomen!

POSITIEF INSPIREREN

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELING

Dagvoorzitter Liesbeth van Welie, senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

Kernkwaliteiten BuZa 1. (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAP Zorgen voor jezelf, voor anderen en voor de fysieke omgeving.

2. VAKMANSCHAP De relatie kennen tussen je eigen vakgebied en duurzame ontwikkeling.

3. ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELING Het onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen.

4. TIJDSDIMENSIE Zien van relaties tussen nu en later.

5. ONZEKERHEID EN VOORZORG Bij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang.

6. FUNCTIEGERICHTHEID Bedenk vernieuwende oplossingen. Niet bedacht vanuit een bestaand concept, maar vanuit de functie van het gebruik.

7. CREATIVITEIT EN BETROKKENHEID Durf nieuwe wegen in te slaan.

DHO 07/08-30

Duurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland. Dit meldde Ton Boon von Ochsée, ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag.

De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld. De kernkwaliteiten, hiernaast opgenomen, zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie.

MONDIAAL

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master.

Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten. ■ In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden!

Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda!!

i.s.m Wolters-Noordhoff Eerste exemplaar uitgereikt van het boek ‘Basisboek Duurzame Ontwikkeling’ aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek.

28 september Share your experience! i.s.m Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden.

30 november 2006 DHO symposium: ‘In mondiaal perspectief’ Netwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006 Duurzame PABO: ‘Kennisuitwisseling!’

Uitwisseling van good practices uit de Paboen basisschoolpraktijk.

23 januari 2007 Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projecten

Maar de dag bood meer. Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studentenuitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin. In de middag waren er verschillende workshops. Een deel schonk aandacht aan de uitdagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt. De thema-workshops waren: Technologie en ontwikkeling, MVO, Duurzaam toerisme, Chinese bedrijvigheid in Afrika.

i.s.m. TU Delft

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invalshoek. De workshops onderwijsvernieuwing waren: Competenties voor duurzame ontwikkeling, Universiteit van de toekomst, Rol universiteiten

29 maart 2007 Netwerkbijeenkomst Duurzaam Bouwen

31 januari 2007 AISHE 2.0: Internationaal project Internationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context.

8 en 9 februari 2007 International conference IMESD Internationale conferentie over ‘Implementation of the UNECE Strategy for ESD’

Over integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 07/08-31

HOGESCHOLEN

overzicht van onderwijsmodules & projecten Op verschillende hogescholen en universiteiten worden onderwijsmodules op het gebied van duurzame ontwikkeling gegeven of worden projecten opgezet om het thema in het onderwijs te integreren. Hier volgt een overzicht van de initiatieven die bij DHO bekend zijn.

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op www.dho.nl > Onderwijsmodules en projecten.

naar textiel, kledingproductie en retail tot recycling en/of afvalverwerking) evenals de bijbehorende communicatie en informatie. De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van ‘zusteropleidingen’ zoals ARTEZ, HKU, TMO, de Maere.

Contact: Jan Piscaer, J.B.M.Piscaer@hva.nl

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren Thema

Modelleren en simuleren

AMFI – Amsterdam Fashion Institute

Aantal ECTS

30

MUNDIAL

Soort onderwijs

Minor

Webadres

www.hva.nl

Thema

doelstellingen

De minor “Modelleren en Simuleren” is een ontmoetingsplaats voor studenten en organisaties. Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement, tijdsordening, veiligheid, ruimtelijke ordening, procesinrichting, duurzame mobiliteit) inzetten voor duurzaamheid. Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen, maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl, een duurzamer wenspatroon.

Start elk halfjaar, open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen c.q. simulatie kan worden gewerkt Contact: Ger Nijman, g.j.m.nijman@hva.nl

AMFI Amsterdam Fashion Institute Sustainability day Thema

Mode

Aantal ECTS

1

Soort onderwijs

Bachelor

Webadres

www.amfi.hva.nl

Mode

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje,

Aantal ECTS

15

Soort onderwijs

Keuzeblok 2e jr. en hoger

Webadres

www.amfi.hva.nl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie), waarbij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk: van eerste ontwerp tot na het laatste dragen.

Contact: Jan Piscaer, J.B.M.Piscaer@hva.nl

ArtEZ, mode Arnhem i.s.m. Saxion Hogeschool Collectie+ Thema

Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS

15

Soort onderwijs

Bachelor, Minor

Webadres

www.artez.nl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel. In de minor wordt de hele modeketen – van ontwerp tot winkel – doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp, techniek en commercie. Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectietechniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union, certifeerder van het EKO label.

Contact: e.reiman@artez.nl

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

DHO 07/08-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling Thema

Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS

30

Soort onderwijs

Minor in de bachelorfase,

Webadres

effectiever om kunt gaan met veranderingen.

Contact: Eef Heinhuis, E.heinhuis@chn.nl, projectleider Implementatie Leiderschapslijnen, 058-244 1704

laatste jaar

CHN Leeuwarden i.s.m.

Franklin Covey Onderwijs Groep

www.avans.nl

Trainingen in persoonlijk leiderschap Thema

Leiderschap

Webadres

www.franklincovey.nl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engelstalige Milieukunde studenten. De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren.

De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld. Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten, krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leiderschap, het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijven/instellingen, culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld.

Contact: Karin Perdijk, kj.perdijk@avans.nl

Mondiaal is het gedachtegoed, 7 habits of highly effective college students / people / managers, van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen. Middels uitgebalanceerde, aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (ervaren in de cursus.) Deze cursus door FranklinCovey, het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux, is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijn.

Contact: Ab Visser, onderwijs@franklincovey.nl

CHN - Christelijke Hogeschool Nederland

Christelijke Hogeschool Windesheim, School of Business & Economics

Implementatie Leiderschapslijnen

Keuzeproject Duurzaam Ondernemen

Leiderschap

Thema

Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS

minimaal 60 ECTs

Aantal ECTS

10

Soort Onderwijs

Bachelor,Major

Soort Onderwijs

Bachelor, Keuzevak

Webadres

www.chn.nl

Webadres

www.windesheim.nl

DHO 07/08-34

Fontys Hogeschool Marketing Management, SB&RM Eindhoven

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basiscondities gecreëerd om duurzamer te handelen.

Deze vooronderstelling/ eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht. Daarbij wordt uitgegaan van een visie op duurzamer handelen.

Het resultaat van de ontwikkelde visie op duurzaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma.

Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleveren.

Contact: s.smuldersdane@fontys.nl

De Jonge Onderneming

Thema

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfsleven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur. Daarom is leiderschap één van de centrale thema’s van de CHN. Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid, integriteit en menselijke waardigheid, die zekerheid bieden waardoor je

productontwikkelingsfase. Eén van de reeds uitgevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer), om blik als innovatieve verpakkingen te gebruiken voor de producten van Senzora, waarbij als aanvullende eis gold, dat de verpakking ingezet zou moeten worden als communicatiemedium voor een duurzaamheidboodschap.

Contact: Arie Jansen, a.jansen@windesheim.nl

Voor studenten uit de opleidingen Commerciële Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business & Economics, bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuzeproject Duurzaam Ondernemen te doen. In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim.

Elke opdracht kent een analyse en een

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

Thema

Innovatief en duurzaam

Fontys Hogescholen

ondernemerschap

Management Economie en Recht

Aantal ECTS

60

Thema

Verankering in organisatie

Soort Onderwijs

Bachelor, Major

Webadres

www.fontys.nl/duurzaam/

Webadres

www.fontys.nl/ marketingmanagement/sbrm

Bij SB&RM Eindhoven mogen ondernemende studenten in groepen van 6 á 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief en/of duurzaam product op de markt brengen. Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen. Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers, producenten, leveranciers, klanten, etc. SB&RM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt, daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund.

Contact: m.debot@fontys.nl

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering, personeelsbeleid, organisatie en curriculum.

Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed. Op veel plaatsen is duurzame ontwikkeling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren. In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd. Bedoeling is dat studenten, medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum.

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW) Minor People Planet Profit (PPP) Thema

Internationaal

Fontys Hogeschool i.s.m. KDS

Aantal ECTS

30

Module praktijkervaringen met duurzaam ondernemen integreren in het reguliere onderwijs

Soort Onderwijs

Minor

Webadres

www.fontys.nl/minors/people.

Thema

Leiderschap, visie ontwikkelen

Webadres

www.fontys.nl

planet.profit.88549.htm

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen,

In deze minor staat het concept duurzame ontwikkeling centraal. Er wordt in een multidisciplinaire

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

DHO 07/08-35

projectgroep gewerkt waarbij elke groep een eigen onderwerp kiest. De projectgroep benadert het onderwerp vanuit de drie P’s (People, Planet, Profit) en betrekt daarbij de internationale dimensie. Het onderzoek kan leiden tot een beleidsvoorstel of een prototype van een product.

Deelnemers verkrijgen na positieve afronding het Certificaat Duurzame Ontwikkeling.

Contact: Elly Engelen, E.Engelen@fontys.nl

inzichten hieromtrent in het bedrijf worden doorgevoerd en gewaarborgd. Dit leidt tot een onderwijseenheid: Implementatie en waarborging, dat weer leidt tot twee studie-onderdelen, Procesmanagement en Kwaliteitszorg.

Daarnaast vindt een MVO-project plaats, dat resulteert in een door de studenten georganiseerd seminar.

Contact: Dick van der Meijden, d.van.der.meijden@pl.hanze.nl

Haagse Hogeschool

Hanzehogeschool Groningen, Instituut voor bedrijfskunde

Duurzame technologie Thema

Techniek

Soort Onderwijs

Verschillende projecten www.duurzametechnologie.nl

Webadres

Projecten zoveel mogelijk uit via samenwerking tussen internationale en Nederlandse studenten.

Ook wordt samengewerkt met diverse ontwikkelingshulporganisaties. Op de website staan veel projecten kort beschreven.

Hanzehogeschool Groningen, Instituut voor Bedrijfskunde, Opleiding: MER Module Bedrijf en verantwoording Recht, Economie, Gedrag

Thema

en maatschappij, MVO Aantal ECTS

14

Soort Onderwijs

Bachelor

Webadres

www.hanze.nl

Het blok geeft inzicht in de wijze waarop een bedrijf zich verantwoordelijk voelt voor de samenleving, hiervan uitvoering geeft in zijn onderneming en vervolgens hiervan kennis geeft aan verschillende actoren van de samenleving. Om de kennis en het inzicht te vergroten wordt dit onderwerp vanuit drie thema’s belicht: management, economie en recht. Dit leidt tot drie vakken: Duurzaamheidsmanagement, Duurzame economie en Milieurecht. Vervolgens moeten kennis en

DHO 07/08-36

vormt duurzame productontwikkeling een belangrijk thema binnen het onderwijs. Op dit moment is dit het meest expliciet bij werktuigbouwkunde, waar de uitvoering van een levenscyclusanalyse (LCA) een onderwerp is van het ontwerpproces.

Er zijn diverse projecten voor 3e en 4e jaars werktuigbouwkunde studenten geweest, zoals het verrichten van een levenscyclusanalyse (LCA) aan een laptophouder, aan een ventilatierooster, aan een koffiezetapparaat of aan pure plantaardige olie (PPO).

Contact: Ir. Ger Olsder, 0591-853 100, Olsder.g@hsdrenthe.nl,

Opleiding personeelsmanagement Thema

MVO, Personeelsmanagement

Hogeschool Rotterdam

Aantal ECTS

240

Masteropleiding (stads) Pedagogiek

Soort Onderwijs

HBO

Thema

Pedagogiek

Webadres

www.hanze.nl

Aantal ECTS

77

Soort Onderwijs

Master (2-jarig in deeltijd)

Webadres

www.hro.nl

Deze opleiding van het instituut voor Bedrijfskunde van de Hanzehogeschool Groningen betrekt het thema MVO in veel studieonderdelen van de 4-jarige opleiding. Er is bewust niet gekozen voor een apart MVO-vak of –project, maar om MVO een integraal deel uit te laten maken van de verschillende opleidingsthema’s. Van het eerste tot en met het vierde studiejaar, in de vakken op school en tijdens de praktijkopdrachten en het afstuderen, is MVO een thema dat als vanzelfsprekend waar mogelijk integraal wordt betrokken.

Contact: Madelon van Cruijningen, m.m.van.cruijningen@pl.hanze.nl

Hogeschool Drenthe Duurzame Productontwikkeling Thema

Techniek, Duurzame productontwikkeling

Aantal ECTS

3

Soort Onderwijs

Bachelor, Keuzevak, Minor

Webadres

www.hsdrenthe.nl

Voor studenten van de technische studierichtingen

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

Dit traject is bedoeld voor professionals (jongerenwerkers, docenten, opbouwwerkers etc.) met minimaal drie jaar relevante werkervaring in een pedagogische dan wel sociaalagogische werksetting. De opleiding richt zich op vraagstukken rond het opgroeien van jongeren in grootstedelijke context en richt zich in het bijzonder op het lokale geïntegreerde onderwijs- en jeugdbeleid.

Met een accent op onderzoek en innovatie.

Een afgestudeerde van de masteropleiding (stads) pedagogiek is een ‘mid-career’ sociaal-educatieve professional, die zijn vakgebied kent, in de ruime zin van het woord: het onderwijs en jeugdbeleid, zijn geschiedenis, actualiteit en perspectieven, en die dus over een ‘helicopter-view’ beschikt lokaal, landelijk en internationaal. Hij/zij heeft een onafhankelijke en kritische houding met de nodige zelfreflectie. Kan voorts innovaties op gang brengen en interdisciplinaire onderzoek verrichten, alsmede samen met anderen ‘interorganisationeel’ onderhandelen en handelen.

Contact: Loes Vink, L.F.Vink@hro.nl, 010-241 4044

Hogeschool Rotterdam, Instituut voor Service Management Minor International Aid & Development Thema

Mondiaal

Aantal ECTS

30

Soort Onderwijs

Minor

Webadres

www.hro.nl

Deze minor biedt studenten (3e jaars, alle opleidingen) de gelegenheid zich te oriënteren op een breed werkveld waarin het bestrijden van armoede in ontwikkelingslanden centraal staat: noodhulp, wederopbouw, ontwikkelingssamenwerking en mvo. En daarbij na te gaan wat ze met hun eigen opleiding daarin kunnen gaan doen. Er wordt aan vier beroepsoverstijgende competenties gewerkt: positie- en koersbepalen, samenwerken, zelfstandig werken en transformeren. Het positie- en koersbepalen is de rode draad in het programma.

Studenten worden gecoached zodat ze aan het eind van het jaar kunnen aangeven of en wat ze in het werkveld willen gaan doen.

Naast gastcolleges en trainingen (interculturele vaardigheden) doen studenten onderzoek en werken aan projecten. In de Ardennen wordt een noodhulpsituatie gesimuleerd (kick off weekend) en in de zomervakantie doen ze een praktijkopdracht in het buitenland.

Contact: Sien Trotz, g.trotz@hro.nl, 010-241 4018

Hogeschool INHOLLAND Duurzaam INHOLLAND Thema

Instituutsbrede invoering Duurzame ontwikkeling

Webadres

www.inholland.nl

INHOLLAND neemt zich voor om duurzame ontwikkeling op gestructureerde wijze in te voeren in het onderwijs, de bedrijfsvoering, het onderzoek en in regionale netwerken. Binnen INHOLLAND is veel affiniteit onder de medewerkers met het

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

DHO 07/08-37

begrip Duurzaamheid. Daarnaast neemt het lectoraat Duurzame Technologie zowel in- als extern een prominente positie in. Er is daarom in ruime mate een voedingsbodem aanwezig om voortgang te boeken.

Contact: duurzaam@inholland.nl

Hogeschool INHOLLAND

Hogeschool Zuyd Minor Duurzaam Ontwikkelen Thema

Duurzaam Ontwikkelen Aantal ECTS

15

Soort Onderwijs

Minor

Webadres

http://duurzaamheid.hszuyd.info?

Duurzaam Bouwen

section=onderwijs&level=2.

Thema

Techniek, Duurzaam Bouwen

Aantal ECTS

Lessen 1,5 Projecten integraal Specialisatie 5

Soort Onderwijs

Bachelor

Webadres

www.inholland.nl

Hogeschool Rotterdam, Opleiding Technische bedrijfskunde Project duurzaamheid Duurzaamheid, Bedrijfs-

Thema

plannen, Millenniumdoelen Aantal ECTS

5

Soort Onderwijs

Bachelor

Webadres

www.hro.nl

Studentgroepen worden gevraagd een nieuw zelf ontwikkeld bedrijfsconcept uit te werken tot een bedrijfsplan. Het te ontwerpen bedrijf dient gesitueerd te worden in Tanzania en aan te sluiten op de nationale en lokale omstandigheden. Daarbij dient het bedrijf mede gericht te zijn op het realiseren van de Millenniumdoelen. De bedrijfsvorm kan die van een zelfstandig bedrijf zijn, maar ook een nieuwe vestiging van een al bestaand bedrijf is acceptabel. Als kader dient (globaal) het kader van de BID-Challenge. In de ontwerpfase dient een vergelijking met een vergelijkbaar bedrijf in Nederland gemaakt te worden om bedrijfskundige overeenkomsten en verschillen op te kunnen sporen.

Contact: J.J.E.van.Cleeff@hro.nl

DHO 07/08-38

Transdisciplinair,

Het doel van deze cursus is om studenten en docenten kennis op te laten doen over begrippen en theorieën die zijn ontwikkeld rondom het thema duurzaamheid. Studenten doen ervaring op met duurzaam handelen en reflecteren over de gevolgen van de keuze voor een duurzame levenshouding. Er wordt gekeken naar een veelheid aan duurzaamheidsvraagstukken, voortkomend uit het beroepsveld van vele faculteiten.

Hierbij is de beleving vanuit de optiek van de betrokkenen het vertrekpunt. Nadat het vraagstuk in zijn geheel in kaart is gebracht wordt er gekeken hoe de verschillende disciplines een bijdrage kunnen leveren in de oplossing ervan. Er wordt gewerkt in multi-disciplinaire groepen.

Bij de ontwikkeling van de cursus is er rekening gehouden met een tweetal doelgroepen n.l.: • Studenten die zich in de voorbereiding op hun latere werksituatie in aanraking willen komen met een meer duurzame benaderingswijze van deze omgeving.

• Externen die vanuit hun betrokkenheid bij duurzaamheid in werk en/of privé-sfeer zich verder willen verdiepen in duurzaam ontwikkelen.

Contact: f.keulers@hszuyd.nl

Marnix Academie Studium Generale: De Marnix gaat het DOen! Thema

Anders, namelijk onderwijs: lerarenopleiding basisonderwijs (pabo)

Soort onderwijs

Bachelor

Webadres

www.hsmarnix.nl

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

Tijdens het Studium Generale: De Marnix gaat het DOen! stond de Marnix Academie een week lang in het teken van duurzame ontwikkeling. Tijdens workshops, kookcafé’s, filmavonden, een feest, een informatiemarkt en een afsluitende musical door studenten, ondervonden studenten (en medewerkers) ondervonden aan den lijve wat het begrip inhoudt. Ook leerden zij hoe ze op hun stageschool en later in hun eigen klas duurzame ontwikkeling kunnen verweven in hun lessen.

Een groot aantal studenten heeft zeer enthousiast deelgenomen aan de diverse activiteiten. Een veelgehoorde reactie was: ‘ik wist niet dat dit ook onder duurzame ontwikkeling valt’. Het Studium Generale werd afgesloten met een musical over SOS Kinderdorpen, gespeeld en verzorgd door studenten. Na afloop van de musical kreeg de Marnix Academie de eerste ster voor duurzame ontwikkeling in het onderwijs overhandigd door de DHO. Het is de ambitie om in 2007 de tweede ster te behalen en in 2009 de derde ster.

Contact: Gerben de Vries, Marnix.academie@hsmarnix.nl, 030-275 3400

NHTV International University of Applied Sciences Fieldwork Research Project Thema

Toerisme

Aantal ECTS

20

Soort Onderwijs

Master, postinitieel

Webadres

www.nhtv.nl

groepjes van drie à vier studenten. Er worden drie eindrapporten opgeleverd en het bereik is, afhankelijk van de aard van de opdracht, lokaal tot internationaal.

Contact: Sterren.j@nhtv.nl

NHTV Breda University of Applied Sciences Sustainable Tourism Development Thema

Toerisme

Aantal ECTS

15

Soort Onderwijs

Bachelor, Keuzevak

Webadres

www.nhtv.nl / www.cstt.nl

The goals of the program are: 1. To be able to formulate the outlines of a sustainable rural tourism development strategy as part of an integrated development perspective for a rural region. This approach includes an analysis of the characteristics, needs and the potential of a region in order to create a sound and feasible future perspective.

2. Integrated management of natural and cultural heritage sites as an approach that deals with the sustainable use of natural and cultural heritage, aiming at a synergy between conservation and development goals.

Contact: Egmond.a@nhtv.nl

In het kader van de Masteropleiding Tourism Destination Management werken de studenten gedurende vier maanden op drie verschillende toerismebestemmingen in Azië, in opdracht van verschillende actoren en doelgroepen aan duurzame toerisme-ontwikkeling. Doel van het veldwerk is advies te geven aan toerisme-actoren over actuele thema’s die spelen bij de ontwikkeling van die bestemming. Dit wordt gedaan vanuit drie verschillende actorperspectieven: dat van grote ondernemingen, het MKB en van andere toerismeactoren. Er wordt interdisciplinair gewerkt in

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

DHO 07/08-39

Saxion Hogescholen, locatie Enschede Minor Duurzame Energievoorziening Duurzame Energie in

Thema

de gebouwde omgeving 30 - minor

Aantal ECTS

60 Duurzame energie incl. afstuderen Soort onderwijs

Bachelor, Minor, Major

Webadres

www.saxion.nl/energie

4e jaars specialisatie Duurzame Energie; Engineering, R&D Contact; Minor: t.j.g.papa@saxion.nl, 4e jaar: j.ouwehand@saxion.nl

Saxion Hogescholen Minor Duurzaam Ondernemen Thema

Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS

30

Soort onderwijs

Bachelor, Minor

Webadres

www.saxion.nl

In een inleidende module Duurzame Ontwikkeling worden vanuit het lectoraat “Duurzame Ontwikkeling” een aantal (gast)colleges verzorgd over recente ontwikkelingen m.b.t. duurzaamheid mede in relatie tot het onderzoeksprogramma van het lectoraat. In de modulen “Duurzaam Internationaal Ondernemen” en “Innovatie en Duurzaam Ondernemen” worden diverse onderwijsvormen gebruikt. Naast het bijwonen van (gast)colleges wordt van studenten een actieve bijdrage verwacht in de discussie, meningsvorming en het eigen maken van de literatuur. In het afsluitende project wordt aan integrale duurzaamheidsprojecten gewerkt met opdrachtgevers uit de praktijk onder begeleiding van leden van de kenniskring (docent/ onderzoeker) van het lectoraat Duurzame Ontwikkeling binnen Saxion.

Contact: Ir. H.W.M. van Bommel, h.w.m.vanbommel@saxion.nl

DHO 07/08-40

Saxion Hogescholen, Academie Ruimtelijke Ontwikkeling en Bouw, locatie Deventer Minor Regie Stedelijke Vernieuwing

sieve begeleiding vanuit de stichting Huize Aarde en van betrokken externe partijen (overheden, waterschappen, GGD-en e.a.) Het project richt zich op de burger in het algemeen, maar in het bijzonder op studenten en medewerkers van betrokken instellingen en organisaties.

Contact: 053 436 2 456 of huize.aarde@tiscali.nl

Thema

Stedelijke vernieuwing

Aantal ECTS

30

Soort Onderwijs

Bachelor, Minor

Webadres

www.saxion.nl

Van Hall Larenstein Hogescholen

www.projectenbureaurob.nl/rsv

Module: Balancing People, Planet and Profit.

De afdeling Regie Stedelijke Vernieuwing van het projectenbureau ROB verbonden aan het kenniscentrum duurzame leefomgeving heeft als ambitie om kennis over zowel inhoud als proces betreffende stedelijke vernieuwing te ontwikkelen en verspreiden. Zij doet dit door intensief samen te werken met hogescholen en universiteiten, lectoraten, kenniscentra, opdrachtgevers en vertegenwoordigers uit het werkveld. De hoofddoelstelling van de minor is om “Junior medewerkers” gelegenheid te geven om te werken aan actuele innovatieve praktijkopdrachten op het vlak van stedelijke vernieuwing en duurzame stedelijke ontwikkeling onder begeleiding van coaches, senior onderzoekers en externe opdrachtgevers.

Op deze manier krijgt de driehoek onderwijs, werkveld en lectoraat concreet gestalte.

Contact: a.g.bus@saxion.nl

Saxion Hogescholen en Universiteit Twente i.s.m. Stichting Huize Aarde Groene Gezondheid Thema

Gezondheid

Soort onderwijs

Bachelor, Master

Webadres

www.groenegezondheid.nl

Het leerdoel van dit project is het opzetten van een vakgebied- en instituutoverstijgende samenwerking voor de aanpak van een concreet duurzaamheidvraagstuk. Studenten formuleren adviezen voor betrokken partijen t.b.v. de vermindering van de medicijnvervuiling van het oppervlaktewater in de Provincie Overijssel. De studenten krijgen een inten-

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

Thema

Balancing People, Planet and Profit

Aantal ECTS

7

Soort Onderwijs

Bachelor

Webadres

www.vanhall-larenstein.nl

Contact: Maartje.stam@wur.nl, Postbus 9001, 6880 GB Velp, 026-3695679.

Van Hall-Larenstein Hogescholen

This module aims to teach students how to balance the interests of People, Planet and Profit.

In the past Dutch and international students have assessed the feasibility of self-generated projects in EU member states. The outcome of the project is an advice to the owner of the project outlining the optimal combination of PPP in the project or company and a suggested implementation plan.

Typically students perform a stakeholder analysis, review of relevant legislative frameworks, an initial environmental review and financial engineering.

An MC-analysis is used to balance PPP. Contact: Frits Dröge, 058-284 6209, frits.droge@wur.nl

Van Hall-Larenstein Hogescholen Master in Project en Procesmanagement Thema

Natuur en milieu, project & procesmanagement, Land en Water

Aantal ECTS

60

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.vanhall-larenstein.nl

Deze deeltijd masteropleiding is gericht op de nieuwe vormen van inrichting van stad, land en waterhuishouding. Om ontwikkelingen op dit gebied tot een goed en vooral ook duurzaam einde te brengen wordt geleerd in de wereld van ruimtelijke planvorming, integraal waterbeheer en civiele techniek kennis en kunde op peil houden.

Daarnaast zijn strategisch inzicht, visie en kennis van vaardig management en relatiebeheer noodzakelijk. De opleiding bestaat uit drie onderdelen: ‘Professioneel project- en procesmanagement’, ‘Strategie en visie’ en ‘Onderzoek en thesis’. De eerste twee onderdelen zijn ook afzonderlijk te volgen.

Project: Stedelijk water Thema

Techniek, Natuur en milieu

Aantal ECTS

30

Soort onderwijs

Minor

Webadres

www.groenegezondheid.nl

Het doel van dit project is inzicht en vaardigheden geven t.a.v. technische, beleidsmatige en ruimtelijke aspecten van water in de stad. Het programma richt zich op de volgende thema’s: bouwstenen ruimtelijke inrichting, waterproblemen en oplossingen, beleid en regelgeving, dimensionering. Daarnaast moet er van een al uitgevoerd waterproject een evaluatierapport worden uitgebracht. Ten slotte wordt in groepen van 5-6 studenten een project uitgevoerd gedurende 3 maanden, waarin een stedelijke wateropgave moet worden uitgevoerd. Het project richt zich op HBO en WO studenten; Hoger Agrarisch onderwijs 4e jaars studenten; HTS weg en waterbouw 4e jaar; WO techniek, natuur en milieu.

Contact: Drs. Jaap Spoelstra, Jaap.spoelstra@wur.nl, 026-369 5638

Onderwijsmodules & projecten / Hogescholen

DHO 07/08-41

UNIVERSITEITEN Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op www.dho.nl > Onderwijsmodules en projecten.

Erasmus Universiteit Rotterdam, Faculteit der Sociale Wetenschappen Keuzevak: Ontwikkelingsvraagstukken en globalisering Thema

Ontwikkeling, globalisering

Aantal ECTS

5

Soort Onderwijs

Bachelor, Master, Keuzevak

Webadres

www.eur.nl/fsw/english/ research/esm

Dit keuzevak biedt studenten de mogelijkheid om via een interdisciplinair perspectief kennis op te doen van globalisering en de gevolgen daarvan op internationaal, nationaal en lokaal niveau.

Studenten van alle faculteiten kunnen aan het vak deelnemen. Het vak is verdeeld in een eerste semester (september - december) en een facultatief tweede semester. Het eerste semester bestaat steeds uit hoorcolleges (steeds 2 keer 45 minuten), het tweede semester bestaat uit door de deelnemers te houden boekbesprekingen.

Contact: vanschiedegroot@fsw.eur.nl

Open Universiteit Nederland, Experimenteel project OpenER: Cursus aanbod: Duurzame Ontwikkeling: ver weg of dichtbij?

Thema

Duurzame Ontwikkeling

Aantal ECTS

1

Soort onderwijs

Bachelor

Webadres

www.opener.ou.nl

Het experimentele project OpenER introduceert Open Educational Resources, de beschikbaarstelling van vrij toegankelijk open leermateriaal via het

DHO 07/08-42

internet, als middel om de deelname aan het hoger onderwijs te vergroten. OpenER biedt de mogelijkheid om op een laagdrempelige wijze, gratis en informeel, kennis te maken met hoger onderwijs.

‘Duurzame Ontwikkeling: ver weg of dichtbij?’ is een van de eerste cursussen die in het kader van OpenER wordt aangeboden. Onderwerpen die hierbij aan bod komen zijn o.a. herkomst en betekenis van duurzame ontwikkeling, een kritische beschouwing van het concept, sturing van een duurzame samenleving en duurzame technologische ontwikkeling.

Contact: ron.corvers@ou.nl

Open Universiteit Nederland Universiteit van Amsterdam, Fontys Hogescholen Virtual Master Class: Scientific and Professional Publishing on Environment and Sustainability (Leren publiceren) Thema

Publiceren

Aantal ECTS

4,3

Soort onderwijs

Master, Keuzevak, Bachelor

Webadres

www.du.nl/vmc

Van afgestudeerden van milieu- en duurzaamheids opleidingen binnen het WO en HBO wordt verwacht dat zij in staat zijn zelfstandig wetenschappelijke of professionele artikelen te schrijven over milieuwetenschappelijk onderzoek. Publiceren in een multidisciplinaire omgeving is daarmee een competentie die in het studieprogramma aandacht behoeft. De module is ontwikkeld zodat studenten stapsgewijs het hele publicatietraject doorlopen en waarmee zo de benodigde vaardigheden op een gedegen wijze worden getraind. Uitgangspunt van de module is ‘learning by doing’. De Master Class bootst zoveel mogelijk een authentieke situatie na, zonder daarin het leerproces uit het oog te verliezen. In de Master Class voeren studenten taken uit waarin ze stapsgewijs het hele publicatieproces doorlopen. Docenten geven tijdens het proces handreikingen en terugkoppeling.

Aan het eind van de module leveren de studenten een artikel op dat gepubliceerd wordt in een

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

publiek toegankelijk elektronisch tijdschrift: eJournal on Environment and Sustainability. Dit biedt de studenten de kans hun onderzoekswerk te tonen aan een breed publiek.

Contact: Wilfried.ivens@ou.nl

Radboud Universiteit Nijmegen/ Universität Duisburg-Essen Master Transnational Water Management (TWM)

verbindt onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering.

Verschillende disciplines werken samen aan duurzaamheidsthema’s. Ook de maatschappij binnen en buiten Nederland is hierbij betrokken. In het kader van het programma worden een keur aan verschillende vakken aangeboden.

Contact: Centre for Sustainable Management of Resources (CSMR), Drs. Kirsten Kuipers, K.Kuipers@science.ru.nl/ Drs. Dorri te Boekhorst, D.teBoekhorst@science.ru.nl, 024- 365 2262

Thema

Water Management

Aantal ECTS

120

RSM Erasmus University Rotterdam

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.twm-master.com

Master Global Business & Stakeholder Management Thema

Nieuwe inzichten in het omgaan met water vraagt om watermanagers die weten wat er speelt in het stroomgebied van de rivier. Voor het opleiden van moderne en innovatieve water managers heeft het CSMR, in samenwerking met de Universiteit Duisburg-Essen in Duitsland, een grensoverschrijdend masterprogramma opgezet. Nederlandse en Duitse studenten worden opgeleid tot waterbeheerders die samenwerken aan duurzame, integrale en veilige stroomgebieden. Tevens worden er in zowel Duitsland (Duisburg) als Nederland (Nijmegen) nieuwe, aan waterbeheer gerelateerde kenniscentra opgezet.

Contact: m.lindemann@science.ru.nl Dipl. Ing. Martin Lindemann, ISIS Centre for Sustainable Management of Resources (CSMR), 024-365 2429

Radboud Universiteit Nijmegen Programma Duurzame Ontwikkeling Thema

Onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering

Soort Onderwijs

Bachelor, Master

Webadres

www.ru.nl/ucm/onderwijs/ duurzaamheid/

Het programma rondom duurzame ontwikkeling

Corporate Social Responsibility, International Business, Leadership, Management, Corporate Governance, Corporate Communication

Aantal ECTS

60

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.rsm.nl/bsm

Globalisation, deregulation, privatization, corporate responsibility, multinational enterprises, leadership, governance, emerging markets and the millennium development goals are the catchwords of the 21st century. Every day, newspapers cover the stories on these related – but also highly debated – phenomena. Studying these issues from the perspective of (international) business forms the prime aim of the Master Global Business & Stakeholder Management.

The MScBA programme in Global Business & Stakeholder Management covers the occupational area and agenda of every general and strategic manager within for-profit as well as non-profit organisations. The programme prepares you for any position in which generalists are required or wanted.

Contact: Désiree Hamelink, dhamelink@rsm.nl, 010-408 8715

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

DHO 07/08-43

RijksUniversiteit Groningen i.s.m.

HanzeHogeschool Energie, economie en duurzaamheid Thema

Energie, Duurzaamheid

Aantal ECTS

14

Soort onderwijs

Bachelor

Webadres

www.hanze.nl, www.rug.nl

Studenten maken in dit project kennis met het interessante, complexe werkveld van energie, milieukunde, duurzaamheid en economie.

Ondersteund door experts van de RUG en de Hanze ga je als student zelf op zoek naar betere, efficiëntere, duurzame, betaalbare alternatieven.

Te denken valt hierbij aan thema’s als energie, transport, wonen, materialen en water. Na de theorie gaat de student groepsgewijs aan de slag met een eigen project. De cursus is bedoeld voor 2e en ouderejaars bachelorstudenten met een min of meer natuurwetenschappelijke achtergrond van de Hanzehogeschool en de RUG. Contact: Michiel Berger (RUG), M.R.Berger@rug.nl; Ramon Alberts (Hanzehogeschool), r.a.alberts@pl.hanze.nl, D.T. van den Berg (RUG), D.T.van.den.Berg@rug.nl

Rijksuniversiteit Groningen Universiteitsbrede integratie duurzaamheid Major/ Minor invulling,

Thema

in de Nederlandstalige bachelorfase een duurzaamheidsgerichte minor van 30 ECTS zal worden ingericht. Een derde deel ervan zal een multidisciplinaire introductie zijn, een derde zal bestaan uit meer vakspecifieke onderdelen en het laatste derde deel zal een klein onderzoeksproject zijn.

In samenwerking met de faculteiten Economie en Bedrijfskunde en het Centre for Development Studies (CDS) wordt ook samengewerkt om te komen tot iets kleinere, Engelstalige minoren waarin meer vakspecifiek georiënteerde duurzaamheidsproblematiek aan de orde zal komen.

Informatie zal zodra bekend worden gepubliceerd op de websites van de faculteiten. Daar staan ook namen en adressen van personen die inlichtingen kunnen verstrekken.

Vakken in relatie tot duurzame ontwikkeling Er wordt in het jaar 2007-2008 een groot scala aan vakken gegeven die vanuit diverse optiek met verschillende raakvlakken op duurzame ontwikkeling betrekking hebben. Al die vakken zijn te vinden op de nieuwe website van de RUG die speciaal aandacht richt op de RUG en Duurzaamheid. Er wordt getracht hierop zoveel mogelijk up to date nieuws en info te plaatsen.

Een kijkje is de moeite waard en er zijn ook veel links te vinden naar duurzaam onderwijs.

Contact: Algemene info omtrent de RUG en D.O is ook te krijgen bij de coördinator duurzame ontwikkeling van de RUG drs D.T. van den Berg, d.t.van.den.berg@rug.nl, 050-363 4606

Universiteitsbreed Aantal ECTS

14

Soort onderwijs

Bachelor

Webadres

www.rug.nl/duurzaamheid/

Rijksuniversiteit Groningen Cursus Milieupsychologie Thema

Psychologie, Milieu

www.rug.nl/ivem Er wordt hard gewerkt om vorm te geven aan de inrichting van een Major-Minor invulling van de Bachelor-Master opleidingen aan de RUG om duurzaamheid universiteitsbreed vorm te geven. Vast staat wel dat binnen de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen met name bij Life Sciences

DHO 07/08-44

Gedrag en maatschappij,

gedrag en welzijn van mensen. In het derde deel wordt aandacht besteed aan factoren die van invloed zijn op milieugedrag. In het vierde deel staat het veranderen van gedrag in een milieuvriendelijke richting centraal. Tot slot wordt in het vijfde deel ingegaan op de rol die omgevingspsychologie kan spelen bij het stimuleren van duurzame ontwikkeling. De cursus staat open voor masterstudenten van de psychologieopleiding, maar ook voor studenten van andere disciplines, zoals milieukunde.

Contact: Linda Steg, 050-363 6481

Universiteit van Amsterdam Expertisecentrum Duurzame Ontwikkeling Thema

Duurzame ontwikkeling

Elementen

Transdisciplinair en Intercultureel (universiteitsbreed)

Aantal ECTS

Verschilt per keuzemodule

Webadres

www.uva.nl/ecdo www.noord-zuid.nl

Het Expertisecentrum Duurzame Ontwikkeling biedt verschillende interdisciplinaire en interculturele keuzemodules aan op het gebied van duurzame ontwikkeling. Alle modules zijn open voor studenten van alle faculteiten van alle hogescholen en universiteiten. De propedeuse dient op z’n minst te zijn gehaald. Ook is het mogelijk om een stage op het gebied van duurzame ontwikkeling te doen. Het ECDO biedt in 2007-2008 aan: een Inleiding Duurzame Ontwikkeling- 12 ECTS (bachelormodule), het European Virtual Seminar 5 ECTS (master) en Noord-Zuid stages duurzame ontwikkeling in het buitenland (www.noord-zuid.nl).

Contact: Hubertine Roessingh, hroes@science.uva.nl, 020-525 6237

Universiteit van Amsterdam (UvA), Master Science, Technology & Public Management (M-variant) Thema

Techniek, Natuur & milieu, Beleid

Aantal ECTS

Totaal 60 ECTS: cursus STPM 20 ECTS verdiepingsvak 10 ECTS afstudeeronderzoek 30 ECTS

Soort onderwijs

Master, Keuzevak

Webadres

www.studeren.uva.nl/ma-stpm

STPM is een aansluitmaster bedoeld voor alle �studierichtingen. Het doel van de opleiding is dat de masterstudent inzichten, vaardigheden en kennis noodzakelijk voor het succesvol functioneren als academische professional verwerft in de sectoren: beleid, wet en regelgeving, commercie en management, voorlichting en educatie. Het onderwijs is opgezet volgens de principes van het probleemgestuurd onderwijs. De rode draad van het cursorische gedeelte bestaat uit een uitvoerig onderzoek van een maatschappelijk probleem op het gebied van water, biodiversiteit, medische zorg en technieken of industrieel eigendom (patent op levende organismen). Dit onderzoek wordt in een multidisciplinair team uitgevoerd.

Tijdens de cursus worden onder andere een HRMtraining, interviewtraining en colleges organisatiekunde, bestuurskunde, recht en regel, wetenschapsdynamica en journalistiek aangeboden.

Contact: stpm@science.uva.nl, Coördinator: dr. Amâde M’charek, 020-5257 378

De cursus milieupsychologie maakt deel uit van de master ‘sociale psychologie en haar toepassingen’ van de Rijksuniversiteit Groningen. De cursus bestaat uit 5 onderdelen. Allereerst wordt een inleiding gegeven in de omgevingspsychologie.

In het tweede deel wordt ingegaan op de invloed van de omgeving en milieuproblemen op het

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

DHO 07/08-45

Universiteit van Amsterdam: CM Kan Instituut en ISHSS Master’s International Development Studies Gedrag en maatschappij,

Thema

Internationaal, Armoede en ongelijkheid Aantal ECTS

60

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.ishss.uva.nl

The program provides thorough background knowledge of contemporary theories and debates on international development, as well as more specific insights into key themes within the international development sector, such as globalization, transnationalism, (urban) governance, sustainable development, and community-based natural resource management.

It does so by offering an interdisciplinary and problem oriented training, in which students are equipped with academic skills. Alongside academic skills, students will also develop much needed professional skills.

Universiteit Leiden, Technische Universiteit Delft, Erasmus Universiteit Rotterdam Interuniversitaire Masteropleiding Industrial Ecology Gedrag en maatschappij,

Thema

Techniek, Natuur en milieu,

Industrial Ecology (1 jaar) en een specialisatie in een onderzoeksproject binnen een van de betrokken wetenschappelijke disciplines (1 jaar). De opleiding laat studenten toe met een afgeronde Nederlandse of vergelijkbare internationale bacheloropleiding binnen de natuurwetenschappen, technische wetenschappen, of de sociale wetenschappen. Door de verschillende afstudeervarianten zijn de studenten in staat om hun expertise, die ze opgedaan hebben tijdens de bachelorstudie, te verdiepen en toe te passen in het veld van Industrial Ecology-gericht onderzoek.

Contact: Gijsbert Korevaar (PhD, MSc), 015-278 3659

Nyenrode Business Universiteit Ethiek onderwijs in meerdere programma’s vanuit EIBE (European Institute for Business Ethics) Thema

Economie, Leiderschap, Innovatie, Bedrijfskunde

Aantal ECTS

2

Soort Onderwijs

Master, Contractonderwijs

Webadres

www.nyenrode.nl/eibe

EIBE verzorgt trainingen en onderwijs voor Master en MBA-studenten, naast organisatie-gebonden trainingen. Overkoepelende doelstelling hierbij is het bestuderen en verhelderen van activiteiten van een organisatie in het licht van haar morele en sociale verantwoordelijkheden. In dat verlengde is het leren omgaan met dilemma’s een belangrijk aandachtspunt bij opleidingen en trainingen.

Contact: Andre Nijhof, a.nijhof@nyenrode.nl

Universiteit Twente, Faculteit Construerende Technische Wetenschappen: Vakgroep Bouw/Infra Master Duurzaam Bouwen Thema

Duurzaam Bouwen

Aantal ECTS

7,5

Soort onderwijs

Master, Specialisatievak

Webadres

www.utwente.nl/vist (Vakinformatie; zoeken op duurzaam bouwen)

Aantal ECTS

120

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.industrialecology.nl

Deze interuniversitaire Masteropleiding (MSc, 2-jarig) biedt studenten een interdisciplinaire verbreding binnen het wetenschapsgebied van

DHO 07/08-46

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

TU Delft, Faculteit Bouwkunde

Duurzaamheid speelt een steeds voornamere rol binnen bouwprocessen. In dit master-pakket wordt de duurzaamheid van residentieel vastgoed, commercieel vastgoed en civieltechnische constructies behandeld. Het pakket richt zich op de duurzaamheid van constructies, constructiemateri n en producten door de grondstoffen en de manier van produceren af te wegen. Eveneens zullen de ecologische en technische eigenschappen van bouwmaterialen, bouwproducten en gehele constructies (inclusief hun hergebruik of recycling) worden beschouwd. Naast het aspect materialen, wordt er ook veel aandacht besteed aan duurzame water- en energiesystemen en hun relatie met de bouwfysica.

Contact: H.J.H.Brouwers@utwente.nl (Duurzame Bouwtechnologie), A.G.Entrop@utwente.nl (Duurzame Bouwfysica)

Universiteit Twente Module: De ethiekdagen Thema

Industriële netwerken, Consumptie en productie

onderdelen. De werkgroepbijeenkomsten verschillen qua inhoud voor studenten (technische) bedrijfskunde, studenten bestuurskunde en studenten gezondheidswetenschappen. In de laatste twee weken volgen studenten van de verschillende studierichtingen elk een verschillend programma.

Hierbij zullen nog enkele colleges gegeven worden, maar is ook de ruimte voor praktische toepassing van de opgedane stof.

Contact: o.a.m.fisscher@utwente.nl

Bedrijfskunde, persoonlijk leiderschap

Duurzame keuzevakken: Research & Design for Sustainable Development Thema

Duurzaam Bouwen/Milieurecht

Aantal ECTS

Variërend: 2-15

Soort onderwijs

Bachelor, Master, Keuzevak

Webadres

www.som.tudelft.nl

Research & Design for Sustainable Development is een pakket duurzame keuzevakken ontwikkeld voor studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en andere geïnteresseerden. De vakken hebben betrekking op duurzame ontwikkeling.

Duurzaam bouwen (DuBo) en duurzame stedelijke ontwikkeling (DuSo) staan hierbij centraal.

De vakken tellen mee voor de TU brede afstudeeraantekening Technologie in Duurzame Ontwikkeling (TiDO).

Contact: som@bk.tudelft.nl

TU Delft Universiteitsbreed programma: Duurzame Ontwikkeling

Aantal ECTS

1

Thema

Duurzame Ontwikkeling

Soort onderwijs

Bachelor

Soort onderwijs

TU Delft breed

Webadres

www.mb.utwente.nl/oohr/ areas/areas/organisation_ studies_business.doc/

Dit vak bevat verschillende samenhangende

Dit universiteitsbrede programma richtte zich eerst op: basis kennis duurzame ontwikkeling in de bachelors; een afstudeeraantekening Technologie in Duurzame Ontwikkeling (TiDO) in de masters; integratie van duurzame ontwikkeling in bestaande

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

DHO 07/08-47

vakken en het ontwikkelen van nieuwe DO vakken en het bevorderen van. Nu richt men zich ook op verduurzaming van onderzoek. De projectgroep richt zich op studenten, decanen, opleidingsdirecteuren en stagecoördinatoren, docenten, onderzoekers binnen de TUD en in beperkte mate op de omgeving van de universiteit. De projectgroep is ondergebracht bij de Faculteit Techniek, Bestuur en Management, sectie Technologiedynamica & Duurzame Ontwikkeling.

Contact: secretariaat-T&DO@tbm.tudelft.nl

TU Delft Training: Individuele Interactie Methode van het Project Onderwijs Duurzame Ontwikkeling Thema

change agents binnen een onderwijs instelling.

Soort onderwijs

Voor change agents of duurzaamheidsprofessionals op een onderwijsinstelling die de taak hebben DO te

TU Delft

integreren in het onderwijs.

Minor Duurzame Ontwikkeling Duurzame Ontwikkeling

Thema

Technologie Aantal ECTS

30

Soort Onderwijs

Minor

Webadres

www.tbm.tudelft.nl/tdo

De vakken van deze minor geven in combinatie met elkaar een breed beeld van en een diep inzicht in het onderwerp duurzame ontwikkeling en de bijdrage die technologie en de ingenieur, van welke discipline dan ook, hieraan kunnen leveren. Een deel van de vakken is verplicht en een deel keuze. De minor wordt afgesloten middels een interdisciplinair (TU breed) project.

De minor richt zich op alle studenten van de TU Delft die kennis willen vergaren over en hun inzicht willen verdiepen in het onderwerp duurzame ontwikkeling en hoe technologie en de ingenieur hieraan kunnen bijdragen.

Contact: Secretariaat van de sectie T&DO: Secretariaat-T&DO@tbm.tudelft.nl

DHO 07/08-48

Training voor docenten of

de deelnemers er zelf mee laat experimenteren.

Daarnaast is er ruimte voor het uitwisselen van ervaringen met het integreren van duurzame ontwikkeling in bestaande onderwijsprogramma’s.

De methode werkt zowel bottom up als top down en de training is bedoeld voor duurzaamheidsprofessionals of change agents voor DO binnen een onderwijsinstelling.

Contact: Dirk-Jan Peet D.J.Peet@tudelft.nl, 015-278 3352

Webadres

www.tbm.tudelft.n/tdo

Universiteit Utrecht Innovatie- & Milieuwetenschappen Thema

Innovatiewetenschappen, Milieumaatschappijwetenschappen,

De training heeft als doel om duurzame ontwikkeling binnen een universiteit meer in het onderwijs geïntegreerd te krijgen. Daarvoor is draagvlak voor het onderwerp nodig. Draagvlak versterken voor integratie van duurzame ontwikkeling in het reguliere onderwijsprogramma blijkt echter vaak niet eenvoudig. Weerstand kan worden veroorzaakt doordat op het eerste gezicht de relatie tussen de vakgroep of opleiding en duurzame ontwikkeling niet duidelijk aanwezig is. Als die relatie gelegd wordt en het maatschappelijk nut ervan voor docenten duidelijk wordt, neemt het draagvlak voor de integratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs toe.

De TU Delft heeft in samenwerking met DHO de Individuele Interactie Methode ontwikkeld om de relatie van vakgebieden met duurzame ontwikkeling op een efficiënte manier expliciet te maken.

Door in een interactief vraaggesprek met een docent de relatie tussen het vakgebied en duurzame ontwikkeling te leggen, wordt ook draagvlak voor het integreren van duurzame ontwikkeling in onderwijsonderdelen gecreëerd.

De methode bestaat uit zeven stappen om te komen tot een resultaatgericht eindrapport en een veranderingsproces in het bestaande curriculum in gang te zetten. De ervaringen met deze methode zijn positief. De TU Delft organiseert in samenwerking met DHO trainingen met deze methode, waarin deze wordt gepresenteerd en

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

Milieu-natuurwetenschappen Aantal ECTS

Bacheloropleidingen: 180 ECTS Masterprogramma’s: 120 ECTS

Soort onderwijs

3-jarige Bacheloropleidingen en 2-jarige Engelstalige masterprogramma’s

Webadres

www.geo.uu.nl/studiekiezers

Het department Innovatie- en Milieuwetenschappen is verantwoordelijk voor Onderwijs in en Onderzoek naar de relaties tussen de mens en het milieu, naar milieubeleid en de invloed op duurzame ontwikkeling en naar het sturen van innovatieprocessen.

Contact: Mariëlle van Gelderen, voorlichting@geo.uu.nl, 030-253 7828

Universiteit Utrecht Master’s programme Energy Science Thema

Energy, climate, materials

Aantal ECTS

120

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.energyscience.uu.nl

The Master’s programme Energy Science studies the sustainability of the production, treatment and use of energy and materials. The programme gives detailed insight in the development of energy and material use over time; the current and future (renewable) energy technologies, such as solar cells, biomass and wind; the opportunities for bio-based materials and energy and climate policies. The aim is to educate natural scientists that are able to contribute to the transitions towards sustainable energy and material systems, by doing applied research, consultancy work or policy advice. This programme is suitable for students that hold a bachelor’s degree in natural or environmental science, engineering or technology (chemistry, physics, engineering, earth science, science and innovation (Energie & Materialen), mathematics, biology) and that want to extend and apply their natural scientific knowledge on energy and materials systems.

Contact: Programme coordinator: Drs. M.G. Rietbergen Van, m.g.rietbergen@chem.uu.nl, +31 030-253 7621

Wageningen Universiteit Course: Tourism and Sustainable Development Thema

Toerisme

Aantal ECTS

6

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.sal.wur.nl/uk

This English course at the Masters-level is part of the MSc ‘Leisure, tourism and environment’ at Wageningen University and analyses the role of governmental, business and ‘third sector’

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

DHO 07/08-49

organisations in innovation processes towards sustainable tourism development. The course focuses on practices and instruments of actors at various levels of scale (international, national as well as regional and local). Methods and techniques, used to reconcile various interests, are discussed and applied in various contexts: urban as well as rural areas in the Netherlands, Europe as well as less developed countries. The course also discusses research into sustainable tourism development.

Contact: Rene.vanderduim@wur.nl

Vrije Universiteit Masteropleiding Environment and Resource Management Economie, Gedrag en maat-

Thema

schappij, Natuur en milieu Aantal ECTS

60

Soort onderwijs

Master

Webadres

www.environmentmaster.nl www.vu.nl/ivm

Environment and Resource Management aan de Vrije Universiteit Amsterdam is een ĂŠĂŠnjarige, Engelstalige MSc-opleiding. Het doel is dat studenten zich theoretische concepten, praktische vaardigheden en methoden en technieken eigen maken die hen in staat stellen om bij te dragen aan maatschappelijke problemen die te maken hebben met natuurlijke hulpbronnen en het milieu. De opleiding kiest een antropocentrisch perspectief waarin milieueconomie een belangrijke rol speelt. De doelgroep bestaat uit studenten met minimaal een universitaire of HBO bachelor die zich (verder) willen bekwamen als professional op het gebied van milieubeleid.

De opleiding is begonnen in 2003 en heeft sindsdien 35-55 studenten per jaar gehad: grofweg 1/3 uit Nederland, 1/3 uit andere EU-landen en 1/3 uit de rest van de wereld.

Contact: Dr. Michiel van Drunen, Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM), 020-598 9534 â–

DHO 07/08-50

Onderwijsmodules & projecten / Universiteiten

Namenlijst per organisatie

A

■ ABN AMRO Bank N.V. drs. Jan Egbertsen Eric Zwaart ■ Academic Training Association Michel Richter ■ Academie voor Bouwkunde en Civiele Techniek Frans Gessel ■ Actors procesmanagement dr. Henk Diepenmaat ■ Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid drs. Rens van Tilburg ■ Aeneas Aebele Kluwer ■ AIESEC Amsterdam ■ AIESEC Nederland ■ Alice O D.P. van Middelkoop Martin Oyevaar ■ Amorion Matty van Ewijk ■ Amsterdam Fashion Institute Liesbeth in ‘t Hout Nannet van der Kleijn Jan Piscaer Michiel Thissen Ancella Wissink ■ Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten Olchert Brouwer ■ Anoiksis David Hidajattoellah ■ APS Dhyan Vermeulen ■ Arcana Consultancy Arianne Bijma ■ Arteveldehogeschool, België William van Voren ■ ArtEZ Arnhem Tine Luyt ■ Avans Hogeschool Kim Aarts Desiree America Kim Anrar ing. G.W. Bakker Regine Bechler Harrie van Beek Rien Bogaarts ir. Jan van den Boom

DHO 07/08-70

Reijer Boon Emiel van den Bosch Titia Bredee Cally Bruschinski J.M.H. Buckers Wobine Buijs Ankie Buys ir. J.J.A. Crans ing. Ludi Dejong Koen Demouge Marion vam Dijk-Vogels Directie ir. R. Fiolet Andre Gehring drs. Maya van den Heuvel Fred van Hoek mr. Peter ter Horst Marga Jacobs dr. Frans Jespers Arnoud Kalfsbeek drs. Frits van Kalmthout Herman Koenen Paul Mennens Karin Perdijk T.F. Poldner Jan Reinhard Cees van Rulo drs. F.A.L. Siemons Peter Smits dr. Jan Venselaar M. Verhoeven Ad Vogels ir. H. de Werd drs. Gabrielle Wezenaar-Leijh M.H.P. Wijnakker

B

❃BADO

Jetske Oldenziel BECO Rotterdam Carla Neefs ■ Berenschot drs. Ferdi van den Berg drs. Jeroen Winkelhorst ■ Between Us Jan van der Kaaij ■ B-open Bart Brüggenwirth ■

Namenlijst per organisatie

■ Both Ends Remi Kempers drs. Sjef Langeveld Yehudi van de Pol ■ Brazilian Embassy Ivens Signorini ■ Bve Raad ir. Emiel van Puffelen

C

Cailin Partners Sandra van der Wielen Bowine Wijffels ■ CDA Willemien Hasselaar Cisca Joldersma ■ Centre for Development Studies dr. Pieter Boele van Hensbroek Hans-Paul Klijnsma ■ Centrum Milieu Educatie Annelies Heijnen ■ CHNSIFE Friesland Mark Reichenfeld ■ Christelijke Agrarische Hogeschool drs. F. Braakhuis M. Breel H. van der Wal ir. W. van der Weg ■ Christelijke Hogeschool Ede G. van der Heijden ■ Christelijke Hogeschool Nederland Elena Cavagnaro Eef Heinhuis Wiep Koehoorn B. Nitsch ■ Commundo Jolande van Wijk ■ Crealist Karen Jonkers ■ Crosswise Loes van Arkel ■ CSR academy Annelies Bol Timo Cochius J. Hoff Sacha Mulder

■ CYNDICAAT Cynthia op den Brouw ■ DCMR Milieudienst Rijnmond Bibliotheek

D

■ De Denktank ir. Patrick Kruithof ir. Eelco Rietveld ■ De Praktijk drs. Alex Verkade ■ De Standaard Pieter Lesaffer ■ DHO Olivier Bello Martin Cadée Iris van der Cingel drs. Antoine Heideveld Betty de Keizer Esther van der Meer Hubertine Roessingh drs. Margreet Schaafsma drs. Lyanne Woltjer dr. Hans van Zonneveld drs. Niko Roorda Jorien Helmink drs. Bert Schutte Dorri te Boekhorst ■ DHV Leonie Schreve ■ Digitale Universiteit drs. Frank Kresin ■ Dubo Centrum Limburg ir. Ad Kirkels ing. W.B.M. Zeedzen

E

■ E&S advies en management Marlou van Beek ■ Easy Sport Diving Jack Snijders ■ EDOadvies Louis Kanneworff ■ Educatief Ontwerpatelier drs. Jan Koster ■ Educatieve stad dr. Piet Conijn drs. Marianne Schuurmans

■ EHSAL Europese Hogeschool Brussel Dirk de Ceulaar Paul Garre Ann van der Kelen Marijke de Prins Greet Raspoet Stien Stassen Joell Theunis ■ Eindhovense Studenten Vakbond HO ■ Emma J. Erens ■ Emmtec Services Olaf Grouw ■ Enviu Foundation The Netherlands Wouter Kersten ■ Erasmus Universiteit Rotterdam mr. dr. Jacko van Ast dr. José van Eijndhoven Salima Essakkati dr. H. Geerlings drs. Nel Hofstra M.A. Koning prof.dr. S.W.J. Lamberts Ilse Maan Jan van den Noort Universiteitsraad J.G. Veenbergen H.R.J. Vollebergh prof. dr. Johan Wempe ■ ETC Foundation Bertus Haverkort Wim Hiemstra ■ Evanston Consulting BV ir. René de Brouwer ■ Evert Vermeer Stichting Peter Heintze ■ Ex-change Henk Haring

F

■ Fair Nature Ewald Vonk ■ Fair Trade Original Katherina Casse ■ Fairfood Esther van der Kaaden Louise van Luijk ir. Marcel Spaas ■ FairVentures Leontien Peeters ■ Federatie Leeuwarder Studenten ■ Federation of Young European Greens Arend Hamstra ■ Fontys Hogescholen A. van den Aker F. van Alebeek

Hans Ammann J. Bijl Frank Bots ing. Gerard Brands drs. Ton Brekelmans J.H.M. Cornelissen drs.ing Fons Dehing Ton Denissen dr. Isabelle Diepstraten ir. Marcus Emmerik Elly Engelen H.G.J. van Erp Willem van Erp Giel Evens Luud Fleskens Gieljan Francke ir. Hay Geraedts Taco Gouw J. Hofland dr. Lucienne Hoogwerf ir. M.M.H. Houben Lynn Janssen Boy de Jong Tom van Kaathoven Bas Kaptheijns Everard van Kemenade dr.ir. Peter Ketelaars Hennie Klerx Tim Klewitz Cas Klomp R.F.J. Kluivers Hans Kokhuis Jos de Kooning Celal Korkmaz Thijs Koster Roel van der Krabben Stephan Kuijpers René van der Laar P. Lem Tim Louppen J. Lumanauw-Van Ommen Kelly Maas Doreth van Manen dr. Marthie Meester drs. Edith van Montfort Magda Ooms Dick Oosterhoff Rob Otterdijk Willem den Ouden Pe Philipsen Yolanda te Poel Jan Prins Jeffrey Schenkels P. van Schijndel Ria Smeijers ir Sietske Smulder-Dane drs. R.A.C.M. Sparidaans Huub Speulman Menno van Tilburg mr. Tom Toebes drs. Norbert Verbraak ir. Jan Verdonschot drs. Ton Vermeulen

Henk Versluis Marij Vroemen Nus Waleson drs. Nick Welman M. de Wijs Martin de Wolf Hein van der Zalm ■ Fortis drs. Manuel Adamini ■ Franklin Covey Onderwijsgroep Ab Visser

G

■ Gemeente Amsterdam Jan de Laat ■ Gemeente Zoetermeer Annet de Jong ■ Gemeentewerken Rotterdam L. Geerling J.M.H. Janssen ■ Gereformeerde Hogeschool H. Geertsema Johan Mol J.A.P. van der Stoep G.J. Westrik ■ GESP Werkgroep Arbo & Milieu ■ Globalance Mark Spetter ■ Globus Instituut Patricia Morales ■ GPX ing. Egbert Bouwhuis ■ Groen Links Larissa Pans Kees Vendrik ■ Gromit maatwerk en technologie dr. ir. Gerald Jonker ■ Groninger Studentenbond ■ Studenten Milieu Overleg Groningen

H

■ Haagse Faculteiten drs. Ben Papendorp ■ Haagse Hogeschool Nico van Beek Eva van den Berg drs. W.J. Breebaart B. De Mol Ton Heusinkveld Adriaan Hooisma Godelieve Kodde Paulina Krijnen Erik van der Laan Marike van der Leij-van Vliet R. Riethof H. Sibbing dr. V.J.M. Smit

Erik Thomassen T. van Tongeren E.R.M. Verhoef Marjan van de Werke ■ Hallieu ■ Hanno Lans Producties drs. Hanno Lans ■ Hanzehogeschool Groningen ir. Ramon Alberts Elvira Ardon-Visser Heleen Balen Evert Bisschop Boele Tjitske Bouma Hiltje Burgler Petra Cremers Hanneke van Driel H. Eilander Wim van Gemert Reinier van Gerrevink E. Glazenburg A.H. Hanema Nol Hovens Sjef Jorritsma drs. Elles Kazenier Joost Koning Betsy Oortmarssen drs. M.C.J. van Os Henk Pijlman P.G. Pratley A.G. Reitsma J. Rozema Jarry Scheepens-Hasek drs. Joke Terlaak Poot Lieuwe Terpstra drs. Lammert Tiesinga P.F. Veenstra Theo Verbeek Ron de Vrieze Finny Vrij Bert Wemmenhove Rolf van der Werff Pieneke Wiertz A.M. van Wijngaarden H. van Winden ■ HAS Den Bosch drs. Peter van der Baan Frank de Bont ir. J.C.A.M. Denissen drs. M.J.M. Foppele Minouche Hollman MSc Frank van der Linden Tom van Muijlwijk ir. Jeroen Naaijkens Christ Tielemans Leo Timmermans ir. E.J. Ulrich Kees Vromans Jos Wesselink

Namenlijst per organisatie

DHO 07/08-71

■ HBO Raad dr. A.A.B. van Bemmel drs. C.J.G. van Gageldonk A.B. de Graaf drs. R. Slotman Doekle Terpstra ■ HES Amsterdam drs. Ewout Cassee ■ Hiteq Judith van Heeswijk ■ Hobéon Certificering W. Blomen ■ Hoger Onderwijs Persbureau Hein Cuppen ■ Hogere Agrarische Studenten Unie - HBO ■ Hogeschool Antwerpen A. Marx ■ Hogeschool Domstad Femke Albers drs. André de Hamer ■ Hogeschool Drenthe Willem Bakker Lyjanne Berens Rudy Folkersma ir. Cor Meijer Ger Olsder Rien Struik ■ Hogeschool Edith Stein College van Bestuur M. Oude Booyink ■ Hogeschool Gent Magda Brijssinck Sandra de Roeck ■ Hogeschool INHOLLAND Alkmaar drs. Peter van den Berg Karin Dekker Fred de Jonge Margo van Kemenade Hadassa Kruithof Ruud de Lange Onno Lotgering Klaas Nauta Henk Nelissen Marlies Springorum Arjan Vethman D. Wedden ■ Hogeschool INHOLLAND Delft Edwin Adrichem Bart Been Bestuur Niels Emonts Jan Fienieg ing. Maurits van der Heijde Manon Joosten Jan Kok ing. T.L.M. Koomen Jette Kuiper Niek Muileboom Ton Speekenbrink drs. Johan Visser

DHO 07/08-72

■ Hogeschool INHOLLAND Den Haag Lein Labruyère Agnita Mur Michael Vissers ■ Hogeschool INHOLLAND Diemen M. Bilstra Fred Brinkman Lucas de Bruin drs. Philippa Collin Jeroen Groenewoud Marco Hofman John van Latum Hans Nijeboer B. Oud Liesbeth Perdeck ■ Hogeschool INHOLLAND Haarlem ir Gerard G.J.M. Booij Reinier Wink ■ Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Cees van Buuren Jos Elbers Pieter Jan Esselbrugge dr. Henk Fuchs Peter Lems Martin van Rossum Hans Strien Arjen van Tol ■ Hogeschool IPABO M. Denters Edith Louman Henk Tor ■ Hogeschool Rotterdam drs. Monique Abbenbroek D. Bearzatto F. Blessing G. Brouwer W. de Bruijn Geertje Endedijk-Nijhoving ir. L.A. Gelder D. Glasbergen drs. C.J. Harteveld Hetty Hofman B. Hooijer Monique Koelewijn J. Korteland A.E. Quandus Bert Reul Karin Satter Peter van der Schaaf J. Sevenhuijsen E.L. Stjeward Sien Trotz ■ Hogeschool Utrecht Timo ter Berg Ton Bunicich Chris Eijkholt ir. Ellen van Keeken drs. Addy Kooman drs. Jurgen Memelink

Namenlijst per organisatie

Henk Oomkes M. Oteman Helga Rosendaal Toke Smolders N. Stringer Loes Vink Roeli Witbraad ■ Hogeschool van Amsterdam W.L. van der Meer Triks van den Berg Leonard van der Hout drs. Geert Lovink Ger Nijman ir. Giel Paulissen Flip Popma ■ Hogeschool van Arnhem en Nijmegen G. van Gessel Gerard Knuppel Wim Milder P. van de Munckhof Clark Nowack Wim van Pelt Agnes Schok Pjotr Timmerman drs. Yvonne Visser B. van Waesberghe drs. Marie-Rose Wolfs ■ Hogeschool Van Hall Larenstein Greta van Beek Karin Brouwer-Witteveen Frits Dröge Willem Foorthuis Marian den Hertog Wim van Hezel ir. Alfons Hoitink Miel Hooijdonk André Jansen F. de Jong Xantho Klijnsma Hanneke Lankveld Daan van der Linde Marc Parren Vincent Pompe John Raggers Hans van Rooijen ir. E. Schaper Ben Schulte drs. J. Spoelstra Coen van der Steen Mark Tordoir Hans Verhoogt ir. Theo de Wit Loes Witteveen Casper Zoete ■ Hogeschool voor de Kunsten Arnhem W.S. Hillenius Tine Luyt ■ Hogeschool voor de Kunsten Utrecht prof. Aad Wisman

■ Hogeschool Utrecht AvB BNA Jur. Jonges ■ Hogeschool Zeeland ir. W. Ausems J.C. Boogert ing. Wim Brouwer ir. A.P. de Buck College van Bestuur ir. Piet Dekker dr. J. de Groene Jouke Heringa Susan Janssen P. Nieuwehuize drs.ir. Brigitte Pommee J. Rosink Dick Schipper Ilse Sul-Kuipers P.A. van Tilburg drs. Paul Vader ir. Ellen Vercouteren E. Vos F. Wijkel ■ Hogeschool Zuyd dr. ir. John Beenackers Johan den Boer M. van Es Ruud Heijnen Jos Hermans George Jacobs Frans Keulers Jacques Spee ing. John Veeken Jos Willems ■ Hout en Meubilerings College Anne Klaasen ■ Human Treasures Leo Sonneveld ■ Humanitas Kees Nijboer Monique Verboven

I

■ ICCO drs. Roos Wemmenhove ■ ICT drs. Bas de Bree ■ ING Asia Pacific Limited Saskia van der Stap ■ InnovatieNetwerk Hans Rutten drs. Gert Jan Fonk ■ Inspectie van het Onderwijs Peter Baak ■ Instituut voor Interdisciplinaire Studies drs Maaike van Leyen-deVos dr. Fred Spier

■ Instituut voor Maatschappelijke Innovatie Guido Enthoven Sandra Geisler ■ International Association of Universities Hilligje van ‘t Land ■ Interstedelijk Studenten Overleg ■ ITC Marga Koelen L. Willeme ■ IVAM J. Kortman drs. Jan Kramer ■ IVN Lida Blok drs. Jurrie van Dalen Ben Huisman Maria Mulder Roel Opbroek ■ IWT Paul Schreurs ■ IUCN Marielies Schelhaas

J

■ Joost de Haas Mediaproductions

K

Katholieke Hogeschool Leuven Jan Baele Greet van Cauwenberge Heleen van den Haute Suzanne Nelissen Ann Roelandt Pieter Tratsaert E.M.H. Hirsch Ballin ■ Universiteitsraad KIT Tropenmuseum drs. Inge Voss drs. Bertus Wennink ■ Kivi Niria J.A. Dekker MSc. ■ Koning Willem I College Rob de Vrind ■ Koninklijke Bibliotheek Den Haag ■ Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen ir. Alice Gier ■ Aafke Langedijk prof.dr. Frits Oostrom ■ KPC Groep Suzanne Beek ■ KPMG Sustainablility prof.dr. George Molenkamp ■

■ KPN Rogier Vogelij

L

■ LAMP Irene Kinneging ■ Landelijke Studenten Vakbond ■ Leidse Onderwijsinstellingen BV mr. Karina Visscher ■ Leidse Studenten Bond ■ Leuvense Overkoepelende Kringenorganisatie Thierry Laenen ■ Leven met de aarde drs. Lies Visscher ■ LHUMP Marijke Langeveld Michiel van der Velden Raoul Hagenbeek

M

■ Maljaars Consulting ir. Bram Maljaars ■ Marnix Academie B.E. de Kort drs. Gerben de Vries ■ MD Trainingen Marjan Detert ■ Milieudefensie Klaas Breunissen ■ Milieudienst Noord-West Utrecht drs. Coos Hoebe ■ MIMA milieu advies bureau Monique Zwetsloot ■ Ministerie van Buitenlandse Zaken Ton Boon von Ochssée ■ Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Hilde van Lancker Rosine van Oost Ilse Rottiers ■ Ministerie van Economische Zaken Reinier Gerrits ir. Matthéüs Pol ■ Ministerie van LNV drs. Roel van Raaij Frank Tillie ■ Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap dr. Remke Klapwijk Marlies Leegwater drs. Liesbeth van Welie ■ Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ir. J.E. van de Weijer

■ Ministerie van VROM Ger van Amerongen F.J. Dietz Dick van Lith Erwin Mulders Joop Pennings drs. M. Philippens B.H. Ruessink Marlies Veenstra ■ MKB Menno Coenen ■ Museon drs. Arno van Berge Henegouwen

N

■ Nationale Jeugdraad Maaike de Jeu drs. Jan Jaap Thijs ■ NCDO Rutger Bults Sharon Hesp Anja de Korver Machtelt Oudenhuijzen Alide Roerink Mariëtte van Stalborch ■ NEDWORC Paul Burgers ■ NHTV Breda drs. Jeroen Nawijn Paul Peeters Redactie Trace Onno Reichwein drs. Jos van der Sterren prof.dr. Nico Visser ■ NICIS drs. Mario Jacobs ■ Nieuwe Studenten Eenheid Maastricht ■ NJCM Eveline van Dongen ■ Nonex Interior Design Justus Slaakweg ■ Noordelijke Hogeschool Leeuwarden Petra Esser J. Veerman ir. Jaap Verhage ing. Klaas van der Werf ir. Meindert Wiersma ■ Novio Consult Harm Blanken ■ Nuffic Directie Hanneke Teekens dr. Jos Walenkamp ■ Nuon Stephan Ardesch ■ NVON Secretariaat ■ NWO Prof. dr. P. Nijkamp

■ Nyenrode Universiteit dr.ir. André Nijhof prof.dr. Johan Wempe

O

■ OM Den Haag Astrid Homan ■ One World Nederland Brian Manberg ■ Open Universiteit Nederland prof.dr. Herman van den Bosch dr. Ron Cörvers dr. A.D. Counotte-Potman prof.dr. Rietje van Dam-Mieras Carlien Erens Frits Hoff dr. Wilfried Ivens prof.dr.ir. Fred Mulder prof. dr. Paquita Perez ■ Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij drs. Lex Raat ■ Oxfam Novib Piet Luykx

P

■ P&R Systems ir. Reinout Prins ■ Provincie Gelderland ing. Bernadette Janssen ■ Provincie Gelderland Roland Nordbeck ■ Provincie Utrecht Marc Mobach Dick Neuteboom ■ PvdA Mariëtte Hamer Jacques Tichelaar

R

■ Raad voor ruimtelijk, milieu- en natuuronderzoek drs. Louis Meuleman ■ Rabobank Alice Peek ■ Radboud Universiteit Nijmegen prof.dr. C.W.P.M. Blom Carlo Buise College van Bestuur drs. Irene Dankelman prof.dr.ir A.J. Hendriks Moniek van Hirtum dr. Paul Hoebink dr. Luuk Knippenberg drs. Kirsten Kuipers prof.dr. P. Leroy prof.dr. Hans Mastop

Namenlijst per organisatie

DHO 07/08-73

Saskia Meuffels Anja Mooren drs. Ton Rijken dr. Bernadette Smelik R.A.J. de Vries Merel van der Wal ir. Jan-Jetze Zijlstra Valerie Eertwegh ■ Regional Centre of Expertise Rhine-Meuse Jos Hermans Jos Rikers ■ Rietdijk Managment Consultancy Henry Rietdijk ■ Rijksuniversiteit Groningen drs. Dick van den Berg drs. Michiel Berger ■ EconomenUnie prof.dr. L. Hacquebord D. Jager drs. Bart van de Laar Redactie UK Maaike te Rietmole prof.dr. Ton Schoot Uiterkamp Linda Steg D. Wiersma Truus de Witte dr. Henk van Zon prof.dr. F. Zwarts ■ Rijksuniversiteit Groningen/ Hanzehogeschool Groningen Ineke Jacobs-Moonen ■ Rijksuniversiteit Groningen/UNESCO Max van der Kamp ■ RIVM prof. Klaas van Egmond Jeroen Udo ■ RMNO Anneke Heinecke Barbara Regeer ■ ROC Landstede Hans de Jong ■ ROC Rivor Els Brendel ■ ROI drs. Paul Jansen Schoonhoven ■ Roozendaal Consultancy Arnold Roozendaal ■ Rotterdam School of Management Alex van der Zwart ■ Royal Ahold NV drs. Hans Hijne ■ Ruimtelijk Planbureau dr. Ed Dammers

S

Chris van den Borne Simon Bos Theo Bruijn dr.ir Theo de Bruijn André Bus ir. P.L.A. van Dam drs. J.A. Diepenhorst Dobby Ferro dr. Wim Gilijamse Laurence Guérin Huib Haccou Frank Hart Hans Hasselt Alice Klaver ir. Joop Ouwehand C.J. Vogels S.A. Wichersscheur ■ SenterNovem ir. Jose Andringa Theo van Bruggen ir. Hub Cox drs. Claudia Hennink Gerrit Jan Hoogland Henk Hortenesius ing. Douwe Jan Joustra Ella Lammers drs. Ellen Leussink ir. Joop van Meel ir. Mart van Melick drs. Arjan Verheul Klaas de Vries mr. Judith Zwennis ■ Shell Nederland BV dr. Ewald Breunesse ■ Simia Mostert FES ing. Gabriel Murray ■ SMOG Paul van Dam ■ Social Venture Network Ko Henneman ■ SOM dr. Merten Hinseveld ■ SOMO Ronald Gijsbertsen A. Tempelmann ■ SOVON Vogelonderzoek Nederland Roy Slaterus ■ Stadsdeel Zeeburg drs. Wouter Egas ■ Stageloket Suriname Erika van Engel ■ Stichting Collusie Hans Brugman ■ Stichting EVA Marleen Kaptein ■ Stichting Happy Gift Henriette van Ameijde ■ Stichting Huize Aarde Alfons Uijtewaal

■ Saxion Hogescholen Harrie van Bommel drs. J.W. Boomkamp

DHO 07/08-74

Namenlijst per organisatie

Stichting Leerplan Ontwikkeling Monique Beernink drs. Agnes Legierse drs. Ton Remmers ■ Stichting Milieubewustzijn Thierry de Wijn ■ Stichting Milieunet Erik van Erne ■ Stichting Minitiatief Suzanne Kröger ■ Stichting Natuur en Milieu Mirjam de Rijk ■ Stichting Net Werk Myriam Daru ■ Stichting Oikos Judith Grootscholten Christiaan Hogenhuis Irene Karssiens ■ Stichting OtherWise Jordi Vera Cartas ■ Stichting PBI drs. Alfred Schermer ■ Stichting Stimular A.B. van Engelen ■ Stichting Veldwerk Nederland Petra Jansen ■ Stichting Viafrica Marco Smit ■ Stichting Yoff Geja Roosjen ■ Stoas Hogeschool A.J. Heerema W. Ridder Henk Sijbenga ■ Studenten Milieu Overleg Groningen Leentje Haaksma ■ Studenten Steunpunt ■

Studenten Vakbond Leeuwarden ■ Studentenorganisatie Groningen ■ STudentenORganisatieMilieukunde ■ Studentenvereniging Ontwikkelingssamenwerking Leiden Gaula Shehadeh Evert van Steen ■ Studievereniging “Ons Groene Hart” ■ Studievereniging Via Forma Sustainability Unlimited mr. Anastasia Kellerman ■ Sustainable Development Strategies Ida Koppen ■ SV&A Hedda Sasburg ■

■ Symbeyond Research Group Lukas Hoex Julia Quaedvlieg Jaap Rothuizen

T

■ Tandem Steven Geirnaert ■ Technische Hogeschool Rijswijk A. Boogert Peter Menger Eize de Vries Henk van Woerden Johan Woudstra ing. David Zhi ing. Fred Zoller P. van Zutphen ■ Technische Universiteit Delft Wim Bierbooms J.A. Bonnet College van Bestuur ir. Jan Carel Diehl prof.dr. C.A.J. Duijvestein prof.dr.ir. Jacob Fokkema dr. ir.. V. Gruis ir. drs. Alexander de Haan dr. Peter Hamersma ir. Peter Heijmen prof.dr.ir. Leo Jansen dr. Linda Kamp Myrthe Koch Gijsbert Korenaar dr. Remco van der Lugt dr. ir. Pieter van Mourik dr. Karel Mulder Floor Naus Lot Nolet Ondernemingsraad ir. Mariëtte Overschie ir. Dirk-Jan Peet drs. G. Pessers-van Reeuwijk Jaco Quist Joyce Rimmelzwaan ir. R. Struikmans Studentenraad ir. Peter Teeuw prof.dr. M.P.C. Weijnen Gertjan de Werk ■ Technische Universiteit Eindhoven prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens ir. Arjan Kirkels dr. Lex Lemmens ir. Dione van Noort Ria Overwater prof. dr. Martin Rem prof.dr. R.A. Santen Hendry Siepe ir. Edwin Verlangen College van Bestuur

■ Tias Business School Hilde Baert ■ TNO dr. Rob Weterings ■ Tools and Toys ir. Jenneken Berends ■ TranspaRAbility BV dr. Johan Piet ■ Triodos Bank N.V. Arthur van Mansvelt ■ Triple I-S dr. Anne Stijkel ■ Tropenbos International Hans Vellema

U

■ UMP Amsterdam Jelmer Uitentuis ■ UMP Globus Arno Meijer ■ UMP Maastricht ■ UMP Nijmegen ■ UMP Vrije Universiteit Amsterdam ■ UNESCO Dick Lageweg ■ Unilever dr. C.E. Dutilh ■ Universiteit Antwerpen Monique Sys Tom Waas ■ Universiteit Leiden drs. Gerard Barendse prof.dr. D. Breimer prof. dr. Wouter de Groot prof.dr. Leo de Haan prof.dr. Vincent Icke dr. Ludo Juurlink Rosalie van der Meulen A. Noort prof. Jan Reedijk Edith de Roos prof.dr. Nico Schrijver dr. Denyse Snelder prof.dr. H.A. Udo de Haes Meike Vierstra ■ Universiteit Maastricht dr.ir. Marjolein van Asselt Maya de Bruijn-Reefman College van Bestuur prof. dr. J.C.S. Kleinjans Pim Martens prof.mr. G.P.M.F Mols ■ Universiteit Twente dr. M.J. Arentse prof. dr. Carla Millar Friso Mosterman Redactie UT-nieuws dr. Margaret Skutsch Martin Stienstra ir. M.E. Toxopeus Karel Veenvliet

Marielle Winkler ■ Universiteit Utrecht Bart Boermans prof.dr. Peter Driessen Mariëlle Gelderen prof.dr. W.H. Gispen Laurens Hessels Dieuwke Hovinga prof. dr. ir. C. van Koppen Gerard van Koten dr. Marijke Laurense Ria van der Lecq Zeger Meeuwisse dr. Günther Nieuwdorp dr. ir. Melanie Peters Redactie U-blad Bas van Ruijven prof.dr. P. de Ruiter dr. Paul Schot prof. Egbert Tellegen prof. dr. W.C Turkenburg Universiteitsraad dr. R.J.F.M. van der Vaart Erwin Vermeulen drs. Ingrid Visseren-Hamakers Oscar van Vliet ■ Universiteit van Amsterdam Arend Benner Helen Bergman prof. drs. Tom Bloemers Stijn Brouwer Centrale Ondernemingsraad College van Bestuur dr. Joost Duivenvoorden drs. Tjalf Estoppey drs. Stan Frijters Rianne Goelmohamed Laurens Gomes dr. Henk van de Graaf dr. John Grin prof.dr.ir. S.S. Gustafsson Eline van Haastrecht prof.mr. Paul van der Heijden drs. ing. Bas Huijbers prof.dr. G.C.A. Junne Niels de Koe Nellie Konijnendijk W. Kuijpers dr. Chunglin Kwa Anna Laven dr. Amade M’charek dr. Hans den Nijs prof.dr. A. Oskam dr. Johan Post prof.dr. Lucas Reijnders Nanda Rijpstra André van Roon drs. Thea van Schoot prof.dr. André Schram M. Seeman prof.dr. J. Sevink Rosalie Smit drs. Petra Smulders

Marc van der Spek Sanne Stroosnijder ■ Universitair Milieuplatform Amsterdam mr. drs. Elizabeth VogelezangStoute drs. Ben de Vries ■ Universiteit van Gent Jan Lepoutre ■ Universiteit van Tilburg Awake International Petra van der Ham lof-leden Jan Looman Redactie Univers Universiteitsraad Peter van der Windt prof.dr. Aart de Zeeuw Olga Zweekhorst ■ Universiteit voor Humanistiek J.P. van der Holst Marja de Lint Iris Rusz Universiteitsraad ■ Universiteitsbibliotheek Utrecht Ferdinand Bloemen ■ University of New South Wales ir. Crelis Rammelt ■ Univresidad Autonoma Metropolitana dr. Hans Dieleman ■ USF Studentenbelangen Bestuur ■ USP Universiteit Utrecht J.M. van Dijk ■ Utrechtse Biologen Vereniging Milieuwerkgroep ■ Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap drs. Karlijn van Lierop

V

■ Van Mansvelt’s Consultancy dr. Jan Diek van Mansvelt ■ VAPRO-OVP D. de Knecht ■ Vereniging Eductaie Nederland Chris Maas Geesteranus ■ Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten ir. Ton Bos ■ Vereniging van Grootwinkelbedrijven in textiel David de Glint

■ Vereniging voor Milieukundigen Paul Vriend ■ VerweijMessnig&partners Architectenbureau D.H. Messnig ■ Vlaams Netwerk voor Zakenethiek ■ Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Lisbet Colson ■ Vlaamse Regering Mieke Vercaeren ■ Vlissingse Studenten Vakbond ■ VODO Anke van Altena ■ Vrije Universiteit Amsterdam prof.dr. F.G.H. Berkhout Bestuur Kirstin de Boer dr. Rob Boschhuizen Centre for International Cooperation dr. Petra Dam drs. Alma van Donk dr. Michiel van Drunen Frank Hendriks Dirk de Hoog Els Hunfeld-van Schaik Gert de Jager Peter van Kesteren dr. Juliette Koning Marijke van Langen dr. H. Lingeman Ondernemingsraad dr. Ruurd Schoonhoven prof.dr. Taede Sminia dr. Henk Smit prof.dr. Nico van Straalen prof.dr.ir. P. Vellinga Marieke Withagen ■ Vrije Universiteit Brussel Daniëlle De Vooght ■ VSNU mr. E.M. d’Hondt Sijbelt Noorda ■ VSSD Bestuur

W

■ Wageningen UR Rinia Baldew Bestuur WSO Bibliotheek ir. Rob Buré Annick Chevalier College van Bestuur Natalia Eernstman Johan Feenstra Babs Jasper

Namenlijst per organisatie

DHO 07/08-75

Susanne Knol prof.dr. Martin Kropff Eric van der Kruk prof.dr. Rik Leemans dr. ir. Susanne Lijmbach prof.dr.ir. Rudy Rabbinge Hiske Ridder Petra Rietberg Jacco Rodenburg prof.dr.ir. Wim Rulkens dr.ir. Maja Slingerland Mattijs Smits Stafafdeling Onderwijs Sarah Stattman Hetty van der Stoep Tjeerdjan Stomph Henk Udo Jana Verboom dr.ir. Bas van Vliet dr. Arjen Wals ■ Water4ruimte consultancy dr. Marcel Rozemeijer ■ Weizigt Natuur en Milieucentrum Henk Klein ■ Wellantcollege Co van den Boogert Arie Kok ■ Wereldcentrum Internationale Opvoeding VZW Wim Vandenbussche ■ Werkgroep Tre Michael Schoonus ■ Wetenschapswinkel Natuurkunde Universiteit Utrecht dr.ir. Patricia Huisman-Kleinherenbrink ■ Wetsus, centre for sustainable water technology Bob van Bijnen ■ Windesheim E.W. Alkema College van Bestuur E. Dommerholt Niels Herzog Arie Jansen prof.dr. Enno Masurel drs. A.S. Roeters Marcel Rompelman Iskandar Serail Martin Snippert Jan Telleman H. Valent prof.dr. Hans van Weenen H. Westra ■ Winkelman en van Hessen Simon van Cleeff ■ WISE Peer de Rijk

DHO 07/08-76

■ Wolters-Noordhoff Sjia Cornelissen Sabine Kokee Hans Sips

X

■ XminY Solidariteitsfonds Guus Geurts

Y

■ Ynnovate dr. Taco van Someren ■ Yppah Sander Mulder

Z

■ Zinnige Zaken Eiso Frederiks ■ Zirkon Madeleine Vreeburg

Namenlijst per organisatie

Ledenlijst op persoonlijk titel drs. Stephan Aerts Donald van den Akker Wilma van Beek Saskia Berends Ingeborg Bijster Jan Braam Fred de Bruijn E. de Bruine Carmen Cirillo Freek Debie Sin Declerc ir. Willem Dijk drs. Tomas van Dijk Arnold Fellendans Andrea Graaf A.A. ten Halse Peter Harmsen Nienke Heijbroek Diana Horsman Robert Huigen Lander Huygens Paul de Jongh A. Joshi Ingeborg de Keizer Eslemiek Kemkes Dirk Kerckhoven P.M. Klaessens dr. Dimby Klinge Jeanine Lagendijk Evert Lodder prof.dr.h.c. Ruud Lubbers Susan Martens Dennis Meulenbroeks Joost Minnaar

Silke Nieuwenhuis Marjon Olijdam Eva van Ooijen ing. Vincent Oostenbrink Toot Oostveen Merih Otih W. van Peet Eline Poels Frans Poldervaart Erik Post Natascha Rens Marius Reuvers Martijn Rietbergen Linda Ris Maarten van der Schaaf Gert Schaap Marielle Slierendrecht Evalien Slinkert Jennifer Sondag Marchien Spier-Bark Marloes Stubbe Louis van Swelm Rebekah Tauritz Sayida Vanenburg Josefien van de Ven drs. R. Venema drs. Marije van der Vlis Ingrid Vries Marian van Weert Vanessa Wijngaarden Marco Willems Roel Willemse Pierre Winkler

DHO 07/08-77

index Het gonst

1

Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs. Norbert Verbraak.

Maatschappelijke rol

2

4

Over DHO als organisatie.

Nieuwe projecten

8

DHO zal in 2007/2008 werken aan een aantal nieuwe, veelbelovende projecten.

Kwaltiteiten en competenties

24

Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk, het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk. U leest het hier.

In 2007/2008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen.

Organisatie

DHO Keurmerk

Netwerken

27

Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht. Meer informatie over Duurzame PABO, Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer.

DHO Symposium 2006

30

Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam.

14

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling.

Overzicht van onderwijsmodules en projecten

32

Van hogescholen en universiteiten.

DHO ledenoverzicht

52

Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden!

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling

18

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling, wat houdt dat in en waar streeft DHO naar.

Missie en strategie DHO

19

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken.

Ondersteuning en advies

21

Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoon.

Wie is uw vaste contactpersoon?

Neem gerust contact op!

Projecten 2007/2008

22

Alle DHO projecten op een rijtje

DHO 07/08-78

DHO 07/08-79

Colofon Hoofdredactie Iris van der Cingel Redactie Esther van der Meer Iris van de Kieft Loes Wijnen Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO Ontwerp & illustratie Studio Lieke Weenink, BNO Amsterdam Drukwerk Ecodrukkers, Nieuwkoop Papier Deze uitgave is gedrukt op Biotop: FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF. Bevat tenminste voor 50% aan FSC-vezels juni 2007, 8e editie Dit boekje is te bestellen bij: DHO Nieuwe Achtergracht 166, B 3.15 1018 WV Amsterdam 020-525 6237 info@dho.nl www.dho.nl

DHO 07/08-80