Water Sensitive Urban Design. The integration of water management in the design process.

Α.Π.Θ. 02/2014 Ευθυμία Σταματοπούλου

Η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό water sensitive urban design

Water Sensitive Urban Design Η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Σταματοπούλου Ευθυμία

ερευνητική πτυχιακή εργασία

ΑΕΜ 7219 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Ευαγγελία Αθανασίου

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Φλεβάρης 2014

Water Sensitive Urban Design

Η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Σταματοπούλου Ευθυμία ερευνητική πτυχιακή εργασία ΑΕΜ 7219 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Ευαγγελία Αθανασίου

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Θεσσαλονίκη/ Φλεβάρης 2014

εξώφυλλο: προσωπικό υλικό φόντο: http://agf81.deviantart.com/art/Concrete-Texture-8-197981630

Ευχαριστώ την Elke Kruse για την πολύτιμη βοήθειά της και τις γνώσεις που μοιράστηκε μαζί μου, καθώς και για την υποστήριξη αυτής της εργασίας με βιβλιογραφικό υλικό.

Ich danke Elke Kruse für die wertvolle Hilfe und die Unterstützung dieser Arbeit mit Literatur. Επίσης, ευχαριστώ τη DAAD που μέσω της υποτροφίας, μου έδωσε την ευκαιρία να πραγματοποιήσω την πρακτική και να έρθω σε άμεση επαφή με το συγκεκριμένο θέμα. Τέλος, ευχαριστώ πολύ την επιβλέπουσα καθηγήτρια κα.Εύη Αθανασίου για την υποστήριξη, την καθοδήγηση και την ιδιαίτερα γόνιμη συνεργασία. Θεσσαλονίκη Φλεβάρης 2014

2 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Περιεχόμενα

Εισαγωγή.............................................................................................................................................. 5 1. «Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;..................................................................................11 1.1. Τάσεις και μετατοπίσεις στη συζήτηση για την πόλη και τη φύση.............................11 1.2. Η κλιματική αλλαγή, η βιωσιμότητα και η ανθεκτικότητα της πόλης........................15 1.3. Η πόλη ως οικοσύστημα....................................................................................................19 2. Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης........................................................25 2.1. Διαχείριση υδάτων και αστική ανθεκτικότητα..............................................................25 2.2. Διαχείριση υδάτων στο αστικό περιβάλλον..................................................................28 2.3. Όμβρια ύδατα: συμβατική διαχείριση και προβλήματα.............................................33

3. Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα........................................................................................................................... 39 3.1. Βιώσιμη διαχείριση ομβρίων υδάτων.............................................................................39 3.2. Αστικός σχεδιασμός: κατευθύνσεις και προτάσεις για την πόλη...............................42 3.3. Σχεδιαστικές πρακτικές και διαχείριση ομβρίων υδάτων...........................................45 3.3.1. Χρήση και αποθήκευση: Rainwater use.....................................................................47 3.3.2. Επεξεργασία: Treatment............................................................................................49 3.3.3. Συγκράτηση και διήθηση: Detention and infiltration................................................53 3.3.4. Μεταφορά: Conveyance............................................................................................57 3.3.5. Εξάτμιση: Evapotranspiration....................................................................................59

4. Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD..................................65 4.1. Δομημένοι αστικοί χώροι..................................................................................................67 4.1.1. Kleine Horst, Klein Borstel, Ohlsdorf, Hamburg, Germany..........................................67 4.1.2. Βο01, Västra Hamnen, Malmö, Sweden.....................................................................73

4.2. Ελεύθεροι χώροι: πλατείες και πάρκα............................................................................79 4.2.1. Potsdamer Platz, Berlin, Germany..............................................................................79 4.2.2. Tanner Springs Park, Portland, Oregon......................................................................85

5. Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και οι προοπτικές............................93 Βιβλιογραφία................................................................................................................................... 97

Περιεχόμενα 3

4 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Εισαγωγή Αντικείμενο της εργασίας αποτελεί η ένταξη της διαχείρισης των υδάτων στον αστικό σχεδιασμό. Πιο συγκεκριμένα, μελετάται η αλληλεπίδραση δύο γνωστικών αντικειμένων, της διαχείρισης υδάτων και του αστικού σχεδιασμού, καθώς και οι μέθοδοι που αναπτύσσονται από τον συνδυασμό τους και εφαρμόζονται στο σύγχρονο αστικό τοπίο. Άξονες για τη μελέτη αποτελούν: η ανάπτυξη συστημάτων, ώστε η πόλη να γίνεται πιο ανθεκτική σε αλλαγές και η ενσωμάτωσή τους στον σχεδιασμό του αστικού περιβάλλοντος. Αφορμή για την παρούσα εργασία αποτέλεσε η πρακτική άσκηση στο HafenCity Universität Hamburg, υπό την υποτροφία έρευνας του γερμανικού οργανισμού ακαδημαϊκών ανταλλαγών DAAD το καλοκαίρι του 2013. Εκεί, για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή την έννοια της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτινων πόρων στον αστικό και πολεοδομικό σχεδιασμό που αναπτύσσεται με την πρακτική του Water Sensitive Urban Design. Η πρακτική ενασχόληση και η έρευνα πεδίου, παράλληλα με θεωρητική ενημέρωση μέσω σεμιναρίων αποτέλεσαν το κίνητρο, ώστε αυτή η επαφή να μετατραπεί σε βαθύτερη γνώση και να εισαχθεί στην ελληνική ακαδημαϊκή πραγματικότητα. Το ζήτημα του σχεδιασμού των πόλεων θέτει στις μέρες μας επιτακτικά, ζητήματα επαναπροσδιορισμού. Ζητήματα που αφορούν μη αναμενόμενα συμβάντα, όπως καταστροφές ή ακραία καιρικά φαινόμενα, αλλά και ανάγκες βελτιωμένης ποιότητας ζωής στις πόλεις, που εν μέσω εντονότατης αστικοποίησης έχουν απολέσει πολλά από τα χαρακτηριστικά αξιοπρεπούς διαβίωσης. Συνεπώς, η εργασία διαρθρώνεται ως εξής: Αρχικά, επιχειρείται η διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στην πόλη και τη φύση, όπως αυτή εξελίσσεται από τις αρχές του 19ου αιώνα, μέσω θεωριών και κινημάτων, έως σήμερα με σύγχρονες ρυθμίσεις και κανονισμούς. Έτσι, θα αναζητηθούν τα στοιχεία που οδήγησαν στην σημερινή περιβαλλοντική συνθήκη, με στόχο να αναγνωριστούν τα σύγχρονα προβλήματα στο αστικό και φυσικό περιβάλλον. Στη συνέχεια, μέσα από τις έννοιες της βιώσιμης ανάπτυξης και της ανθεκτικότητας (resilience) θα αναζητήσουμε τα χαρακτηριστικά που οφείλει να διαθέτει η πόλη, για να καταστεί βιώσιμη και όχι επιβαρυντική προς τον εαυτό της και το ευρύτερο φυσικό της περιβάλλον. Εντός της έννοιας της ανθεκτικότητας της πόλης, θα μελετηθεί η πόλη ως

Εισαγωγή 5

οικοσύστημα, όρος που χρησιμοποιείται συχνά, με στόχο την ανάδειξη των οργανικών σχέσεων ανάμεσα στα αστικά ζητήματα και την ανάγκη συνολικής θεώρησής τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα μελετηθεί η σημασία του νερού ως φυσικός πόρος και κοινό αγαθό. Μέσα από την αναγνώριση της σημασίας του, για την επιβίωση του ανθρώπου και του πλανήτη, θα μελετηθούν οι διαταραχές που υφίσταται ο κύκλος του νερού στην πόλη και ποιά η ανάγκη για εξισορρόπησή τους. Στόχος είναι η επικέντρωση σε συγκεκριμένα σημεία της διαχείρισης των υδάτων που μπορούν να επιτύχουν την επανένταξη του νερού στην ζωή της πόλης. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα αναλυθεί η έννοια του Water Sensitive Urban Design, ως σύγχρονη πρακτική της μελέτης του χώρου και της διαχείρισης των φυσικών πόρων. Θα σημειωθούν τα χαρακτηριστικά που τη διαχωρίζουν από τις προηγούμενες πρακτικές και θα εξεταστούν οι νεοεισαχθήσες πρακτικές, καθώς και οι τεχνικές και αισθητικές προδιαγραφές που θέτουν. Έτσι, θα δημιουργηθεί μια θεωρητική ταξινόμηση των υλοποιημένων πρακτικών, τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν ως παράδειγμα προς μελέτη και μίμηση για την ελληνική πόλη. Στο τέταρτο κεφάλαιο επιχειρείται η μελέτη παραδειγμάτων αστικού σχεδιασμού που υλοποιήθηκαν βασισμένα στους άξονες του WSUD. Τα παραδείγματα που επιλέχθηκαν αφορούν την κλίμακα της γειτονιάς, μια κλίμακα πολύ οικεία στο ελληνικό αστικό τοπίο και παράλληλα βασικό κομμάτι του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ο διαχωρισμός τους σε δομημένα αστικά τμήματα (συγκροτήματα κατοικιών, τμήματα πόλης) και ελεύθερους χώρους (πλατείες και πάρκα) έγινε με στόχο τον εμπλουτισμό της μελέτης με προτάσεις από διαφορετικές αφετηρίες. Με τον τρόπο αυτό, η έρευνα γίνεται πολυεπίπεδη και ποικίλη, ενώ τα συμπεράσματα που εξάγονται είναι πιο συνολικά. Τέλος, η εφαρμογή των αρχών του Water Sensitive Urban Design σε πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους αστικούς χώρους, δίνει αυτοπεποίθηση σε κάθε νέα προσπάθεια υλοποίησης των μεθόδων αυτών. Συμπερασματικά, θα γίνει μια σύντομη αξιολόγηση της ελληνικής αστικής συνθήκης, με γνώμονα τη διαχείριση των ομβρίων υδάτων αλλά και μια συνολική αποτίμηση των περιβαλλοντικών πρακτικών που ασκούνται -ή όχι-, καθώς και τις δυνατότητες ενσωμάτωσης της νέας σχεδιαστικής πρακτικής στις υφιστάμενες. Τέλος, θα εξαχθούν γενικά συμπεράσματα για την έρευνα, καθώς και ποιές οι δυνατότητες περαιτέρω εφαρμογής της.

6 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

8 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;

2.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης

3.

Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα

4.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD

5.

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 9

10 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1. «Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 1.1. Τάσεις και μετατοπίσεις στη συζήτηση για την πόλη και τη φύση. Η συζήτηση για την πόλη είναι πλέον άρρηκτα συνδεδεμένη με το φυσικό περιβάλλον. Στην ιστορική εξέλιξη των πόλεων, η σχέση τους με τη φύση ειδώθηκε από ποικίλες οπτικές. Αρχικά, σχολιάστηκε ως η εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας που οργανώθηκε σε οικισμούς, αργότερα κρίθηκε ως η αστικοποίηση που μακριά από τη φύση έχει ολέθριες συνέπειες για τον άνθρωπο, ενώ σήμερα η σχέση και η διάδραση μεταξύ τους βρίσκεται και πάλι υπό συζήτηση. Η φύση αποτελούσε ανέκαθεν το «άλλο» της πόλης, το αντίθετο και ταυτόχρονα το ιδεατό, το ιδανικό, στο οποίο επιθυμούμε την επιστροφή. Παράλληλα, όμως, η σχέση πόλης-φύσης ποτέ ως τώρα δεν αντιμετωπίστηκε ως ενιαίο σύνολο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι Αμερικανοί φυσιολάτρες του 19ου αιώνα, όπως ο Thoreau, ο John Muir και o Ralph Waldo Emerson (1803-1882) που υποστήριξαν την προστασία της φύσης, καθώς έβλεπαν τον άνθρωπο ως κομμάτι της. «Η άγρια φύση, είχε «υπερβατικό» και απελευθερωτικό χαρακτήρα και ο άνθρωπος ήταν ένα κομμάτι της. Οι οικισμοί του όμως, οι πόλεις, τον απομάκρυναν από τη φύση και την αρμονία που αυτή του προσφέρει» (Αθανασίου, Ε., 2008, σ.60). Έτσι, έγιναν υμνητές της ζωής κοντά στη φύση που παραμένει άθικτη από ανθρώπινες παρεμβάσεις και αυθεντική, ως τον αντίποδα της μολυσμένης, αποξενωτικής ζωής στην πόλη. Αυτές οι φωνές των αμερικανών περιβαλλοντιστών αποτέλεσαν τις απαρχές του περιβαλλοντικού κινήματος και οι αγώνες που δόθηκαν την περίοδο εκείνη για την προστασία της φύσης, οδήγησαν στην προστασία των παρθένων δασών των Ηνωμένων Πολιτειών και την εγκαθίδρυση των πρώτων εθνικών πάρκων, με παλαιότερο το Yellowstone National Park στις ΗΠΑ (1872) (Μανιάτης Λ., 2009). Την εποχή αυτή, η έντονη αστικοποίηση ως συνέπεια της Βιομηχανικής Επανάστασης προκάλεσε έντονες αλλαγές και μετασχηματισμούς στη φύση, αλλά και τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων που αναπτύχθηκαν εντός των πόλεων. Η μόλυνση και υποβάθμιση του φυσικού τοπίου, η αλλαγή της λειτουργίας τοπικών οικοσυστημάτων μετέβαλαν την φυσική ροή ενέργειας, νερού, αγαθών και υλικών. Ταυτόχρονα, όμως, η παραδοσιακή διάρθρωση της πόλης εξερράγη με την ραγδαία δημογραφική αύξηση και αποτέλεσμα τη συσσώρευση πληθυσμού σε αφόρητες συνθήκες διαβίωσης. Το ανθυγιεινό αστικό περιβάλλον προκάλεσε μια αβάσταχτη καθημερινότητα εντός των πυκνοδομημένων πόλεων. «Αυτές οι πολλαπλές ανακατατάξεις, που απείλησαν την ίδια την υπόσταση της αστικής τάξης, επέβαλαν την ανάγκη μιας ουσιαστικής επέμβασης που θα τιθάσευε την ανεξέλεγκτη «φιλελεύθερη» πόλη και θα την έθετε σε επιθυμητή τροχιά.» (Χαστάογλου Β., 2000, σ.39-40). Ήδη από τις αρχές του 19ου αι. αναπτύχθηκαν κινήματα, εξεγέρσεις, αλλά και θεσμικές ρυθμίσεις που διαμόρφωσαν προτάσεις για την πόλη, όπως το κίνημα των Κηπουπόλεων, το City Beautiful και αργότερα η ανάπτυξη του Μοντέρνου κινήματος. Αυτά ανέπτυσσαν προτάσεις για το πράσινο στις πόλεις, το φυσικό φωτισμό και αερισμό των κατοικιών που ως τότε ήταν σχεδόν αδύνατος στα στενά σοκάκια των γειτονιών, καθώς και τη διατήρηση της φύσης ως κομμάτι της φυσικής και πνευματικής υγείας. Ακόμη, όμως δεν είχαν τεθεί ζητήματα διαχείρισης των φυσικών πόρων, καθώς δεν είχε διαφανεί μια τέτοια ανάγκη. Οι ρίζες του σύγχρονου οικολογικού κινήματος ανάγονται στην δεκαετία του ’60, όπου ταυτόχρονα ως πολιτικό κίνημα, δεν περιορίζεται στην προστασία της φύσης, αλλά θέτει και ζητήματα καθολικού μετασχηματισμού της κοινωνίας σε οικολογική κατεύθυνση. Παράλληλα,

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 11

εικ.1 (πάνω): Εξώφυλλο του βιβλίου “Walden”του Henry David Thoreau εικ.2: Ο Henry David Thoreau σε προσωπογραφία.

12 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

στις αρχές της δεκαετίας του ’70, η πετρελαϊκή κρίση αποτέλεσε την σπίθα που πυροδότησε δυναμικό κίνημα για την προστασία του περιβάλλοντος (Μανιάτης Λ., 2009). Ήταν η πρώτη φορά που έγινε σαφές ότι η φύση θέτει φυσικά όρια στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Πιο συγκεκριμένα, η άποψη «αν διαθέτουμε αρκετή ενέργεια και τεχνολογία όλα είναι δυνατά -η οικονομική ανάπτυξη δεν έχει όρια» άρχισε να αμφισβητείται, όταν διαπιστώθηκαν η πεπερασμένη αντοχή των φυσικών κύκλων και οι αστάθμητοι κίνδυνοι από τις παρενέργειες της τεχνολογίας (Αραβαντινός Ι. Α., 2007). Από τις πρώτες μελέτες της περιόδου, το Limits to Growth (1972) της Λέσχης της Ρώμης (Club of Rome) υποστήριξε με αντικειμενικά κριτήρια1 την ύπαρξη ορίων στη μεγέθυνση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών στη Στοκχόλμη (1972) αποτέλεσε την αφετηρία δραστηριοτήτων για την προστασία του περιβάλλοντος σε παγκόσμια κλίμακα, με το σλόγκαν «σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά» που όμως εμπεριείχε την προβληματική της άνισης και διαφορετικής αντιμετώπισης από χώρες διαφορετικών ταχυτήτων. Σε όλη τη δεκαετία αυτή, οι περιβαλλοντιστές αντιλαμβάνονταν την πόλη ως τη χωρική έκφραση του καπιταλισμού και επέρριπταν σε αυτή την ευθύνη καταστροφής της φύσης. Έτσι, αναπτύχθηκε ένας αντι-αστικός λόγος, με προτάγματα επιστροφής στη φύση και αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, ακόμη και κατάργησης των πόλεων που όμως ήταν εκτός κλίματος της καπιταλιστικής ανάπτυξης και εν τέλει ουτοπικά (Αθανασίου Ε., 2008). Η δεκαετία του ΄80 χαρακτηρίστηκε από την έξαρση του καταναλωτισμού στο αστικό περιβάλλον και την απογοήτευση αναφορικά με τα περιβαλλοντικά ζητήματα που δεν φάνηκε να επιλύονται μέσα από δυναμικές στρατηγικές. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 τοποθετείται η σύγχρονη ακμή του περιβαλλοντικού κινήματος, η οποία χαρακτηρίζεται από την έννοια της αειφορικής ή βιώσιμης ανάπτυξης. Ο όρος της αειφορίας ή βιωσιμότητας είχε εισαχθεί στο λεξιλόγιο των περιβαλλοντιστών ήδη από τη δεκαετία του ’70, όμως σταδιακά το περιεχόμενο της έννοιας εμπλουτίστηκε. Η Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στη μελέτη «Το κοινό μας μέλλον» (1987) εισήγαγε την έννοια της αειφορίας (sustainability), ως τη σύγχρονη απάντηση στο πρόβλημα των υλικών ορίων που αντιμετώπισε η οικονομική μεγέθυνση. Η αειφορία ως έννοια χρησίμευσε ως δυναμικό σύνθημα και χρήσιμο εργαλείο κριτικής των διαφόρων αναπτυξιακών επιλογών. Στόχος η ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος, χωρίς συμβιβασμούς ως προς την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους (Αθανασίου Ε., 2001). Με την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης ουσιαστικά προτείνεται μια στρατηγική μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Όμως οι στρατηγικές και οι επιμέρους στόχοι δεν προσδιορίστηκαν σαφώς, με αποτέλεσμα η βιωσιμότητα να αποτελέσει έναν όρο που καθένας μπορούσε να αποδόσει πολύ διαφορετικά. Παρόλη την σύγχυση γύρω από τη σαφήνεια της έννοιας, η έκθεση της Brutland (Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη) την είχε προσδιορίσει ως το συνδυασμό κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών στόχων. Πιο συγκεκριμένα, με τη Διάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο (1992) εκφράστηκαν συγκεκριμένοι στόχοι και προτεραιότητες για την πραγμάτωση της βιώσιμης ανάπτυξης των πόλεων, ενώ 170 χώρες δεσμεύτηκαν υπογράφοντας την «Agenda 21»2. Η Χρησιμοποιήθηκαν μαθηματικά μοντέλα για την αντοχή των αποθεμάτων διαφόρων φυσικών πόρων και κριτήρια σχετικά με τον παγκόσμιο πληθυσμό, τους φυσικούς πόρους και τους δείκτες ρύπανσης, ενώ οι προβλέψεις ήταν καταστροφολογικές.

2 Η Agenda 21 ήταν αποτέλεσμα μίας εκτενούς ανάλυσης του τι χρειάζεται για να επιτευχθεί η βιώσιμη ανάπτυξη. Τα 40 κεφάλαιά της πάνω σε περιβαλλοντικά, οικονομικά, κοινωνικά θέματα και θέματα οργάνωσης περιέχουν οδηγίες για την ανάπτυξη διαδικασιών λήψης αποφάσεων με στόχο τη βιωσιμότητα, U.N., http://sustainabledevelopment.un.org/ 1

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 13

από πάνω: εικ.3: Η ερημοποίηση και ξηρασία συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. εικ.4: Τήξη των πάγων στην Αρκτική. εικ.5: Ατμοσφαιρική ρύπανση από καύση του άνθρακα.

14 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Agenda 21 είναι το πρώτο επίσημο δεθνές έγγραφο που αναγνωρίζει στις αναπτυγμένες χώρες την ευθύνη τόσο για την παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση, όσο και για τις κοινωνικές ανισότητες σε πλανητικό επίπεδο (Αραβαντινός Ι. Α., 2007). Επιπρόσθετα, με το Πρωτόκολλο του Κιότο, που υπογράφηκε το 1997 και αφορούσε την υπερθέρμανση του πλανήτη, έγινε κοινό κτήμα ότι το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι πλανητικό και άρα έγινε αποδεκτή η αρχή ότι τα οικολογικά προβλήματα θα αντιμετωπίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Αργότερα, στη Διεθνή Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (2007) εκδόθηκε η τέταρτη μελέτη από το 1990, στην οποία για πρώτη φορά καταγράφηκε ότι η κλιματική αλλαγή ήταν επίσημα αναγνωρισμένο φαινόμενο, καθιστώντας την ανθρώπινη δραστηριότητα κύριο επιβαρυντικό παράγοντα (σε ποσοστό 90%). Ποικίλες διασκέψεις, εκθέσεις, νομοθετικές ρυθμίσεις και προγράμματα έλαβαν χώρα και συνεχίζουν να προτείνονται και να εφαρμόζονται -έστω και εν μέρει- ως κομμάτι της περιβαλλοντικής ατζέντας από πρωτοβουλίες φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης, εθνικές πολιτικές, διεθνή δίκτυα και πλανητικές συναινέσεις, «από τα πάνω». Η προστασία του περιβάλλοντος από τη δεκαετία του ΄90 και μετά χάνει τον ακτιβιστικό της χαρακτήρα ή τουλάχιστον δε βασίζεται πλέον μόνο σε κινήματα και προτάγματα των «από τα κάτω». (Αθανασίου Ε., 2001) Το περιβαλλοντικό ζήτημα δεν είναι αποκλειστικά ζήτημα προστασίας του περιβάλλοντος, ούτε αφορά μόνο στη βιωσιμότητα της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αντίθετα είναι ένα ζήτημα κοινωνικής ισορροπίας. Οι συνθήκες ζωής των πόλεων επηρεάζουν και επηρεάζονται άμεσα από τη σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον, ενώ κάθε μεταβολή έχει άμεσο αντίκτυπο στις συνθήκες διαβίωσης των πολιτών. Συνεπώς, η ανάπτυξη των πόλεων είναι συνυφασμένη με το περιβαλλοντικό ζήτημα.

1.2. Η κλιματική αλλαγή, η βιωσιμότητα και η ανθεκτικότητα της πόλης. Το 2007 είναι η πρώτη φορά που ο αστικός πληθυσμός ξεπερνά το 50% του συνολικού πληθυσμού του πλανήτη και η ραγδαία αυτή αστικοποίηση έδειξε, ότι η περιβαλλοντική υποβάθμιση αγγίζει όχι μόνο τις βιομηχανικές χώρες, αλλά και τις μέχρι πρόσφατα αγροτικές κοινωνίες των αναπτυσσόμενων χωρών. Μια σειρά από πόλεις του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου είδαν τον πληθυσμό τους να αυξάνεται με ρυθμό ταχύτερο από αυτόν με τον οποίο αυξάνεται ο παγκόσμιος πληθυσμός, καθιστώντας τις κυβερνήσεις ανήμπορες να χαράξουν πολιτικές αναχαίτισης του φαινομένου. Συνολικά, «σε παγκόσμια κλίμακα, ο αστικός πληθυσμός πολλαπλασιάσθηκε επί ένα παράγοντα περίπου 9 μεταξύ 1920 και 2000, ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε μόνο κατά τρεις φορές το ίδιο διάστημα.» (Μοδινός Μ., 2000, σ.16) Σύμφωνα με τις Διεθνείς Εκθέσεις και Μελέτες (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο) αποτελεί κοινό τόπο, το γεγονός ότι η ραγδαία αστικοποίηση των τελευταίων ετών έχει συνδράμει τα μέγιστα στο περιβαλλοντικό ζήτημα, ενώ η βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων είναι η μόνη κοινή απόδεκτή λύση. Οι σύγχρονες μεγαπόλεις αποτελούν τα κύτταρα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, με συνέπεια η επίλυση να στοχεύει κατεξοχήν σε αυτές. Παράλληλα, η αυξανόμενη αστικοποίηση θα φέρει τις πόλεις αντιμέτωπες και με ζητήματα κοινωνικής συνοχής, όπως η δυνατότητα επαρκούς κάλυψης αναγκών στέγασης, σίτισης, εργασίας, συνθηκών υγιεινής, εκπαίδευσης κ.ά. (Dubbeling M. κ.ά., 2009) Στη σύγχρονη συζήτηση για τη βιωσιμότητα, η πόλη αποτελεί την κατάλληλη κλίμακα εφαρμογής πολιτικών και προγραμμάτων, ως το μέσο επίτευξης του οικουμενικού στόχου. Οι μεγαλύτερες αλλαγές που σχετίζονται με παγκόσμια ζητήματα πρέπει να ξεκινήσουν από τις πόλεις, καθώς ανταποκρίνονται με καινοτόμες λύσεις, καθώς και σημαντικές πρωτοβουλίες

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 15

εικ.6 (πάνω): Οι φτωχές γειτονιές είναι οι πιο εκτεθειμμένες στις κλιματικές αλλαγές. Εδώ: Slums στο Rio di Janeiro, Brasil. εικ.7: Πλημμύρες στο Πακιστάν σκέπασαν την περιφέρεια Punjab κάτω από το νερό, 2010. Τα πλημμυρικά φαινόμενα εντείνονται με την κλιματική αλλαγή.

16 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

στα προβλήματα που προκύπτουν (Newman P., 2009). Στη μορφή της πόλης αποτυπώνονται η σχέση της με την περιβάλλουσα ύπαιθρο και τους φυσικούς πόρους, οι τύποι οικονομικής και διοικητικής οργάνωσης, τα πολιτισμικά πρότυπα. Μέσα σε αυτή τη διαδικασία αναπτύσσονται ανταγωνισμοί, τους οποίους η κεντρική εξουσία ανέκαθεν αντιμετωπίζει επιβάλλοντας κανόνες και χαράσσοντας σχέδια που θέτουν όρια ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρωπογενές. Παράλληλα, η οργάνωση της πόλης έχει άμεσες συνέπειες στο φυσικό περιβάλλον, καθώς αποτελεί τη συμπύκνωση ενεργοβόρων και επιβαρυντικών δραστηριοτήτων. Η βιώσιμη ανάπτυξη στην αστική της διάσταση προσπαθεί να αμβλύνει τις συνέπειες αυτές, οι οποίες μπορούν να ειδωθούν ως οι δύο όψεις του ίδιου προβλήματος: από τη μία οι πόλεις επιδρούν στο ευρύτερο φυσικό τους περιβάλλον, μέσω των διαδικασιών που αναπτύσσουν για να επιβιώσουν και έτσι συμβάλλουν στα πλανητικά προβλήματα, ενώ από την άλλη δυσχεραίνουν τη ζωή στο εσωτερικό τους. Η αστική βιωσιμότητα μελλοντικά θα κληθεί να αντιμετωπίσει ζητήματα, όπως η αυξανόμενη λειψυδρία, η κλιματική αλλαγή, η αύξηση της τιμής των τροφίμων και των καυσίμων (Dubbeling M. κ.ά., 2009). Έτσι, στόχο της βιώσιμης ανάπτυξης των πόλεων αποτελεί ο επανασχεδιασμός της λειτουργίας της πόλης με στόχο μια συμβιωτική και όχι παρασιτική σχέση με τη φύση. Ο αστικός και ο εξωαστικός χώρος πρέπει να ειδωθούν μέσα από μια ενιαία προοπτική, καθώς η αναζήτηση της ισορροπίας ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο αποκτά μια νέα διάσταση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η σύγχρονη γνώση και αντίληψη των περιβαλλοντικών ζητημάτων κάνει σαφές ότι πολύ πριν την εξάντληση των φυσικών πόρων, θα ανατραπούν συστημικές ισορροπίες του πλανήτη, όπως το κλίμα, που είναι κρίσιμες για την επιβίωση (Αθανασίου Ε., 2001). Οι άμεσες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη ορατές στην καθημερινότητα του πληθυσμού παγκοσμίως, είτε μέσω μακρών περιόδων ξηρασίας, είτε μέσω τυφώνων και πλημμυρών, ενώ οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αποτελούν ένα ζήτημα που οι πόλεις θα κληθούν να αντιμετωπίσουν. Έτσι, προγράμματα και οργανισμοί, κυβερνήσεις και φορείς θεσμοθετούνται για να προωθήσουν μέτρα μείωσης των εκπομπών αερίων που ευθύνονται για την υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική αλλαγή, καθώς και να βοηθήσουν τους πληθυσμούς να προσαρμοστούν στην αβεβαιότητα της κλιματικής αλλαγής και των φυσικών καταστροφών. Βάζοντας προτεραιότητες στον προγραμματισμό μπορούν να μετριαστούν τόσο οι άμεσες συνέπειες, όσο και οι μελλοντικοί κίνδυνοι. Η πόλη γίνεται όλο και πιο ευάλωτη στην κλιματική αλλαγή, όχι μόνο λόγω πλημμυρών, και τυφώνων, αλλά παράλληλα από σεισμούς και άλλους ξαφνικούς κινδύνους, ιδιαίτερα σε περιοχές με κακές υποδομές και κατασκευές χαμηλής ποιότητας. Όμως οι αστικές καταστροφές μπορούν να πάρουν πολλές μορφές. Ανάλογα με την κλίμακα της καταστροφής, από μικρές περιοχές έως ολόκληρες πόλεις, λαμβάνοντας υπόψη τον παράγοντα των ανθρώπινων απωλειών, αλλά και αναγνωρίζοντας ποιος τις προκαλεί, καταστροφές μπορούμε να δούμε σε κάθε σύγχρονη και παλαιότερη πόλη. Οι ανεξέλεγκτες φυσικές καταστροφές, όπως σεισμοί, τυφώνες, τσουνάμι, ο συνδυασμός φυσικών καταστροφών και ανθρώπινων επεμβάσεων, όπως οι πυρκαγιές, αλλά και συνειδητές ανθρώπινες επιλογές, όπως πόλεμοι, βομβιστικές επιθέσεις κ.ά., είναι κομμάτια μιας συνθήκης που επηρεάζει άμεσα την πόλη. Καθεστώτα που επιδιώκουν αναδιαμόρφωση των συσχετισμών, οικονομικές καταστροφές, ποικίλων τύπων κρίσεις, όπως η παρατεταμένη ύφεση μιας πόλης είναι μερικά ακόμη παραδείγματα (Vale J.L. κ.ά., 2005). Στον τρόπο που τα παραπάνω ζητήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν από τις πόλεις, ώστε να μην καταρρεύσουν, στηρίζεται η έννοια της αστικής ανθεκτικότητας. Εισάγεται στις αρχές του 2000 (Vale J.L. κ.ά., 2005), προσπαθώντας να απαντήσει στα ερωτήματα

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 17

που συνοδεύουν μια πολύ μεγάλη ή ξαφνική καταστροφή. Πώς θα διαχειριστεί η πόλη την καταστροφή; Οι συνέπειες μιας καταστροφής δεν είναι απαραίτητα ανάλογες της ζημιάς που έγινε, καθώς η εσωτερίκευση του συμβάντος, το τραύμα, παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την αποκατάσταση των υλικών καταστροφών. Η έννοια της ανθεκτικότητας υπονοεί την οριστικότητα, την δυνατότητα επίλυσης ζητημάτων, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και διαδικασία συνεχούς ανάκαμψης που μπορεί να συνεχίζεται επ’αόριστον. Η ανθεκτικότητα ως έννοια αφορά ένα κοινωνικό ή οικονομικό σύστημα, το οποίο έχει τη δυνατότητα να ενσωματώνει διαταραχές, διατηρώντας την βασική του δομή και τρόπο λειτουργίας, τη δυνατότητα αυτοοργάνωσης και προσαρμογής σε ακραίες συνθήκες και αλλαγές. (δική μου μετάφραση3). Η αστική ανθεκτικότητα αντίστοιχα, σχετίζεται με τη δυνατότητα της πόλης να απαντά στην πιθανή ανεπάρκεια φυσικών πόρων και τη μείωση της αλόγιστης χρήσης τους. Η δυνατότητα να προσαρμόζεται η πόλη στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, στις αυξανόμενες φυσικές καταστροφές, καθώς και να καθιστά βιώσιμα τα κοινωνικοοικονομικά συστήματα που έχει αναπτύξει, είναι χαρακτηριστικά της ανθεκτικότητάς της. Για τη μετρίαση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, οι πόλεις οφείλουν να αναπτύξουν λύσεις με άξονα την τοπικότητα και να επαναπροσδιορίσουν τρόπους ανάπτυξης και οργάνωσης που αφορούν καθημερινές πρακτικές. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να επαναπροσδιοριστεί η διαχείριση του συνόλου των φυσικών ροών της πόλης, όπως η ύδρευση, η αποχέτευση, η ενέργεια. Η έννοια της ανθεκτικότητας της πόλης τοποθετείται ακριβώς στο σημείο, όπου η πόλη θα μπορεί να ρυθμίζει αειφορικά τις ροές της, έτσι ώστε να μην επιβαρύνει το ευρύτερο περιβάλλον της, ενώ ταυτόχρονα θα παρέχει αναβαθμισμένο αστικό περιβάλλον. Πιο σωστά, «οι πόλεις χρειάζεται να αντέχουν, να ανταπεξέρχονται σε κρίσεις και να προσαρμόζονται σε αλλαγές και νέα δεδομένα με τρόπο που μπορεί να οδηγήσει στη διαφορετική -από την προδιαγεγραμμένη- ανάπτυξή τους». (δική μου μετάφραση, Newman, P. κ.ά., 2009, σ.1) Η τοπικότητα αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό της ανθεκτικότητας, καθώς σε διαφορετικές περιοχές οι ανάγκες των πληθυσμών ποικίλλουν και συνεπώς ποικίλλουν και οι τρόποι αντιμετώπισης των ζητημάτων. Παράλληλα, διαφοροποιούνται οι κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, με αποτέλεσμα να προκύπτουν διαφορετικά προβλήματα προς αντιμετώπιση. Για παράδειγμα, στην πόλη του Μεξικό η υπεράντληση της λίμνης της πόλης οδηγεί σε λειψυδρία, ενώ στο Άμστερνταμ η πόλη προσπαθεί να προσαρμοστεί στη μελλοντική αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Η ανθεκτική πόλη θα έχει ενσωματωμένα συστήματα που μπορούν να παρέχουν ποικιλία των συστημάτων συγκοινωνιών, νέα συστήματα οργάνωσης των χρήσεων γης, καθώς και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Έτσι, η πόλη θα μειώνει την εξάρτησή της από παγιωμένα μέσα οργάνωσης, ενώ αυτονομείται σε ένα βαθμό από την εξάρτηση στα καύσιμα του πετρελαίου και των παραγώγων του. Δίνοντας έμφαση σε κανόνες δόμησης, αστική συγκοινωνία και αστική δομή, οι πόλεις μπορούν μέσα από τον προγραμματικό σχεδιασμό τους να συνεισφέρουν στη μετρίαση της κλιματικής αλλαγής. Η αστική ανθεκτικότητα αποτελεί το στόχο, αλλά ταυτόχρονα και το μέσο με το οποίο οι πόλεις αντιμετωπίζουν την κλιματική αλλαγή. Ο συνδυασμός της κλιματικής αλλαγής, της πετρελαϊκής κρίσης, της κρίσης στις τιμές τροφίμων, της αυξανόμενης αστικοποίησης, της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού εγείρει ερωτήματα για το μέλλον των πόλεων. Τα ερωτήματα αυτά θα απαντηθούν όταν οι πόλεις καταφέρουν να διαχειρίζονται έτσι τις ροές Annual Global Forum on Urban Resilience and Adaptation, http://resilient-cities.iclei.org/resilient-citieshub-site/resilience-resource-point/glossary-of-key-terms/ 3

18 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

τους, ώστε να είναι αυτάρκεις, να έχουν δυνατότητα να ανακάμπτουν μετά από καταστροφές και να συμβάλλουν στη βιωσιμότητα των κοινωνικών και οικονομικών δομών που αναπτύσσουν. Η προσαρμογή της πόλης στην κλιματική αλλαγή και η προστασία της από της συνέπειες αυτής, θα πραγματοποιηθεί μέσα από ολοκληρωμένες ρυθμίσεις οργάνωσης της διαχείρισης των υδάτων και των υποδομών, των χρήσεων γης, του αστικού σχεδιασμού. Όσο περισσότερο αυτόνομη είναι μια πόλη στις ανάγκες αναπαραγωγής της, τόσο πιο ανθεκτική γίνεται σε αλλαγές. Συνεπώς, κάθε προσπάθεια επανάχρησης ήδη υπάρχοντων πόρων καθιστά την πόλη ένα βήμα πιο κοντά στη βιωσιμότητα. Αντίστροφα, σε μια ανθεκτική πόλη κάθε βήμα ανάπτυξής της αυξάνει το βαθμό βιωσιμότητάς της. Σύμφωνα με τον Peter Newman (2009), οι πόλεις πρέπει να ακολουθήσουν βιώσιμη κατεύθυνση ανάπτυξης για να είναι ανεξάρτητες από τη βιομηχανία πετρελαίου, καθώς και για να μειώσουν τις επιπτώσεις στο περιβάλλον. Από την άλλη, είναι απαραίτητη η επένδυση σε «πράσινα» κτίρια που θα βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής στην πόλη. Η ανθεκτικότητα και βιωσιμότητά της θα οδηγήσουν σε ισότητα ευκαριών και προσβάσεων σε αγαθά και παράλληλα, σε περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη, ενώ η πόλη θα είναι λιγότερο ευάλωτη οικονομικά. Με αυτές τις κατευθύνσεις καθίσταται ανεξάρτητη από μεταβολές όχι μόνο περιβαλλοντικές, αλλά και οικονομικές.

1.3. Η πόλη ως οικοσύστημα ή ως κοινότητα. Η ανθεκτική πόλη-resilient city είναι μια πόλη του μέλλοντος, αποτελεί όμως και ένα στόχο που πρέπει να αρχίσει να δομείται στο σήμερα με νέες τεχνικές και μεθόδους. Στην ανθεκτική πόλη, η φύση αποτελεί παράγοντα που εισάγεται εκ νέου στη διαδικασία σχεδιασμού της και γίνεται αντιληπτή ως αναπόσπαστο κομμάτι της. Έτσι, πολλές φορές και η πόλη -μεταφέροντας την ορολογία της βιολογίας- προσλαμβάνεται ως «οικοσύστημα», σε αντιστοιχία με τα φυσικά οικοσυστήματα. Η μεταφορική χρήση της ορολογίας αυτής καταδεικνύει την ανάγκη αντιμετώπισης των αστικών ζητημάτων από κοινού με τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Έτσι, η μελέτη της πόλης γίνεται με γνώμονα τις οργανικές σχέσεις που συνδέουν μεταξύ τους όλες τις αστικές λειτουργίες. Η Jane Jacobs ασκώντας κριτική (1962) στην αποτυχία της μοντέρνας πολεοδομίας να παράξει ανθρώπινους χώρους, πρότεινε την αντιμετώπιση της πόλης ως ένα «πρόβλημα οργανωμένης πολυπλοκότητας» παρομοιάζοντάς την με ένα πρόβλημα της βιολογίας ή της ιατρικής. Βλέπουμε ότι η χρήση βιολογικών μεταφορών δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο, αλλά υπάρχει στη συζήτηση για την πόλη ήδη από τη δεκαετία του ’70. Όμως, στη δεκαετία του ’90, με την εισαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης, οι βιολογικές μεταφορές στο λόγο για την πόλη εκφράζουν καλύτερα το νέο ρόλο της πόλης στα πλανητικά προβλήματα. Έτσι, οι Brugman, Tjallingii, Boyden, Girardet θεωρούν την πόλη ένα «φυσικό» οικοσύστημα που λειτουργεί με τις αντίστοιχες ροές ύλης-ενέργειας, όπως μια λίμνη ή ένα δάσος. Ο Girardet (στο Directions towards Sustainable Urban Living, 1992) υποστηρίζει ότι για να είναι μια πόλη βιώσιμη πρέπει τα εισαγόμενα υλικά και ενέργεια (στην πόλη) να μην μετατρέπονται σε απόβλητα και μόλυνση, αλλά αντίθετα σε ύλη και ενέργεια που μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθεί. Άλλοι θεωρητικοί αναφέρθηκαν όχι σε ένα φυσικό, αλλά «κοινωνικό» οικοσύστημα με αναφορά στην ανθρώπινη οικολογία και συγκεκριμένα στην ικανότητα της πόλης να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές πιέσεις. Μια τρίτη εκδοχή αντιλαμβάνεται την πόλη σαν ένα σύστημα δυναμικό, σύνθετο και πολύπλοκο χώρις να την εντάσσει σε συγκεκριμένο τρόπο απόκρισης. Ο Kevin Lynch (στο Good City Form, 1981) μελετητής της πόλης και των αστικών φαινομένων, πρότεινε την έννοια του οικοσυστήματος ως την καταλληλότερη για τη δημιουργία

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 19

εικ.8: Οπτικοποίηση της εξέλιξης των πλανητικών προβλημάτων.

20 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

ενός πλαισίου ανάλυσης των αστικών λειτουργιών. Συμπληρωματικά, οι Van Wirdum και Van Leewen (1981) μελέτησαν ένα τέτοιο πλαίσιο χωρικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού που ενσωματώνει την αρχή της αειφορίας, το «οικοσυστημικό μοντέλο» ή ecodevice model. Το μοντέλο αυτό χαρακτηρίζεται από εισροές και εκροές που χαρακτηρίζουν κάθε οικοσύστημα και έχουν μελετηθεί σε βάθος, ως προς τον τρόπο ρύθμισης της ισορροπίας του. Παράλληλα, όμως, το συγκεκριμένο μοντέλο μελετά την ιδιότητα του οικοσυστήματος (ή οποιουδήποτε συστήματος) να αντιστέκεται τόσο σε εισροές, όσο και σε εκροές. Η αντίσταση αυτή μπορεί να καταστεί ιδιαίτερα σημαντική για την αειφορική ανάπτυξη μιας πόλης. Αν για παράδειγμα αναφορικά με τα ζητήματα του νερού, μια πόλη προωθεί έναν αντιπλημμυρικό σχεδιασμό, δηλαδή αντίσταση στην εισροή του νερού, παράλληλα θα φρόντιζε να αναπτύξει τη δυνατότητα κατακράτησής του σε περίοδο λειψυδρίας. Έτσι, το σύστημα ανατροφοδοτείται προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης. Άρα αν η πόλη αποτελεί ένα οικοσύστημα ή έναν οργανισμό, τότε ο μεταβολισμός της αποτελεί τη ρύθμιση των ροών της. Στη βιώσιμη πόλη ο μεταβολισμός λειτουργεί προς μια κατεύθυνση κυκλικής και όχι γραμμικής διαχείρισης των ροών, ενώ φροντίζει για τη μείωση των ροών μέχρι να αποκαθίσταται κάθε φορά η ισορροπία του συστήματος. Οι Rees και Wackernagel (1992) εισήγαγαν τον όρο «οικολογικό αποτύπωμα» ή ecological footprint που αντιστοιχεί στην απαιτούμενη έκταση ώστε η πόλη να δύναται να ικανοποιήσει τις λειτουργίες της και να αποθέσει τα απόβλητά της. Το οικολογικό αποτύπωμα είναι ενδεικτικό της βιωσιμότητας ή μη-βιωσιμότητας μιας πόλης και καθορίζει τις ανάγκες σε φυσικούς πόρους. Όσο περισσότερο οι ανάγκες της πόλης καλύπτονται από ίδιους φυσικούς πόρους, τόσο πιο ανθεκτική πόλη είναι. Αυτό φυσικά προκύπτει από την ικανότητα της πόλης να λειτουργεί με μεγάλο βαθμό αυτονομίας, βελτιώνοντας παράλληλα τα συστήματα ελέγχου των ροών αυτών. Εδώ πρέπει να σημειωθεί, όμως, ότι οι δανεισμένες από τη βιολογία έννοιες που εφαρμόζονται στο αστικό περιβάλλον αποκρύπτουν ένα μέρος του προβλήματος της βιωσιμότητας των πόλεων. Με τις πλανητικά αποδεκτές έννοιες του οικοσυστήματος και του μεταβολισμού της πόλης αναγνωρίζονται τα προβλήματα βιωσιμότητας ως κοινά σε όλη την έκταση του πλανήτη. Στην πραγματικότητα όμως, βλέπουμε ότι οι ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη είναι αυτές που με τεράστιο οικολογικό αποτύπωμα συμβάλλουν τα πλείστα στην μηβιωσιμότητα του πλανήτη, ενώ από την άλλη η μη-βιωσιμότητα των αναπτυσσόμενων χωρών συνίσταται κυρίως στην υποβάθμιση του άμεσου αστικού τους περιβάλλοντος. Φυσικά αυτή η συνθήκη είναι μια πολιτική επιλογή των χωρών του πλανήτη, συνεπώς είναι αναντίστοιχο της πραγματικότητας να θεωρήσουμε τις μεταφορικές έννοιες κύριο άξονα για την επίλυση των ζητημάτων βιωσιμότητας σε πλανητικό επίπεδο. Στην παρούσα εργασία η προσοχή θα στραφεί στο νερό ως ένα φυσικό πόρο που αποτελεί κοινό αγαθό και άκρως απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση μιας πόλης και των πολιτών της. Έτσι, στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε τους τρόπους διαχείρισης του νερού στο αστικό περιβάλλον, καθώς και πώς η πόλη μπορεί να γίνει ανθεκτική υπό αυτό το πρίσμα.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»; 21

22 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;

2.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης

3.

Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα

4.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD

5.

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 23

24 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

2. Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 2.1. Διαχείριση υδάτων και αστική ανθεκτικότητα. Η διαχείριση του νερού αποτελεί παγκοσμίως ένα από τα σημαντικότερα θέματα της σύγχρονης συζήτησης, με διαφορετικές αφετηρίες και προεκτάσεις στα ζητήματα που θέτει˙ από την ιδιωτικοποίηση του νερού, την αποστράγγιση υδροφόρων οριζόντων, τη μόλυνση των υδάτων, τις εκτροπές ποταμών, την έλλειψη βροχοπτώσεων, τις πλημμύρες. Σε πλανητικό επίπεδο, η πρόσβαση στο νερό δεν αποτελεί δεδομένο για όλα τα κράτη. Τα ανεπτυγμένα κράτη εξελίσσουν τις υποδομές των συστημάτων που σχετίζονται με το νερό, απολαμβάνοντας καθαρό πόσιμο νερό και ολοκληρωμένα συστήματα αποχέτευσης, ενώ κράτη με μικρότερο βαθμό ανάπτυξης δεν έχουν ικανοποιήσει τη βασική ανάγκη πρόσβασης σε πόσιμο νερό όλων των πολιτών τους. Σύμφωνα με την 3η Παγκόσμια Έκθεση για το Νερό (2009)4 περισσότερα από 4 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές, καθαρό νερό. Παράλληλα, στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι η συχνότητα καταστροφών που σχετίζεται με το νερό (πλημμύρα, ξηρασία) διπλασιάστηκαν ανά δεκαετία από το 1996-2005 συγκριτικά με την περίοδο 1950-1980 προκαλλώντας πενταπλάσιες καταστροφές. Τα ζητήματα αυτά έχουν αρχίσει να τίθενται επιτακτικά προς επίλυση, ενώ έχουν θεσμοθετηθεί φορείς, οργανώσεις και ερευνητικά προγράμματα προς την κατεύθυνση διαχείρισης των υδάτων σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού και προγραμματισμού. Η Ευρωπαïκή Ένωση προωθεί μια συνολική προσέγγιση διαχείρισης του νερού στην ευρωπαïκή επικράτεια, ενώ αντίστοιχες κινήσεις έχουν γίνει στην Αυστραλία, την Αμερική και σε άλλες χώρες ανά τον κόσμο (Hoyer J. κ.ά., 2011). Κύριες προκλήσεις της πολιτικής για το νερό είναι η διασφάλιση της επάρκειας αλλά και της ποιότητάς του, ενώ οι συζητήσεις κινούνται στους άξονες της προσαρμοστικότητας στην κλιματική αλλαγή (Muller M., 2009). Με το Πρωτόκολλο του Κιότο (βλ. Κεφ. 1.1.), και μέσα στην επόμενη δεκαετία (19972007) προβλέπεται ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η συνεπαγόμενη κλιματική αλλαγή αποτελούν πλανητικά προβλήματα και θα έχουν -για τις πόλεις- συνέπειες που σχετίζονται με έντονα καιρικά φαινόμενα. Η έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC, 2001)5, αναφέρει ότι θα υπάρξουν εμφανείς αλλαγές στην ένταση των καιρικών φαινομένων, με καταιγίδες μεγάλης έντασης και διαρκείς περιόδους ξηρασίας (δική μου μετάφραση, Muller M., 2009). Πρόσφατα παραδείγματα αποτελούν οι πλημμύρες στο Λονδίνο και το κύμα παγετού στις Η.Π.Α.(12/2013), τα οποία προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές σε υποδομές και πολλούς θανάτους.6 Μέχρι σήμερα οι προβλέψεις για τον καιρό (θερμοκρασία, βροχοπτώσεις) δεν ήταν ακριβείς, αλλά ενδεικτικές. Για να γίνουν κατανοητές οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στα υδάτινα αποθέματα και να αναπτυχθούν τεχνικές αντιμετώπισης τους, πρέπει οι προβλέψεις να γίνουν πιο ακριβείς. Συγκεκριμένα, πρέπει να προβλέπεται η μέση βροχόπτωση και η ροή των ρεμάτων/ποταμών, ώστε να γίνεται γνωστό το υδάτινο απόθεμα και οι ανάγκες αποθήκευσης νερού. Επιπλέον, είναι αναγκαίο να προβλέπονται έγκαιρα τα ακραία καιρικά φαινόμενα, για να αναπτυχθούν τεχνικές που θα τα ελέγχουν και τέλος να προβλέπονται οι μεταβολές στα World Water Assessment Programme (2009), http://webworld.unesco.org/water/wwap/wwdr/wwdr3/ tableofcontents.shtml 5 IPCC (2001), http://www.grida.no/publications/other/ipcc_tar/ 6 The Telegraph, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/10557293/USweather-all-50-states-fall-below-freezing.html, BBC News U.K http://www.bbc.co.uk/news/uk-25220224 4

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 25

από πάνω: εικ.9: Το νερό δίνει ζωή και απόλαυση όσο και αν είναι, όπου και αν βρίσκεται. εικ.10: Η εκτροπή του Αχελώου και το Φράγμα Μεσοχώρας, ένα έργο που έχει προκαλέσει αντιδράσεις με την καταστροφική επέμβαση στο βουνο. εικ.11: Η καθημερινή απώλεια νερού.

26 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

αποθέματα των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων (Muller M., 2009). Μέσα από την ακριβή πρόβλεψη είναι δυνατόν να αναπτυχθούν στοχευμένες στρατηγικές προσαρμογής του αστικού περιβάλλοντος στις κλιματικές μεταβολές. Οι αποκρίσεις της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας και των διεθνών οργανισμών εστιάζονται κυρίως στην ανάπτυξη μεθόδων μετρίασης της κλιματικής αλλαγής. Έως σήμερα, οι περισσότερες προσπάθειες κινούνται στο πλαίσιο της μείωσης των επιβαρυντικών ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, όπως η μείωση των αερίων ρύπων και η αναζήτηση εναλλακτικών πηγών παραγωγής ενέργειας.7 Από την άλλη, η προσαρμογή στα νέα κλιματικά δεδομένα αποτελεί δευτερεύον ζήτημα. Πλέον, όμως, η ανάπτυξη των δυνατοτήτων της πόλης να προσαρμόζεται σε μεγάλες και ξαφνικές αλλαγές κρίνεται απαραίτητη και σε πρώτη προτεραιότητα. Τα καιρικά φαινόμενα εντείνονται, ιδιαίτερα αυτά που σχετίζονται με το νερό και οι πόλεις αποτελούν σταθερές δομές, οι οποίες χωρίς τον κατάλληλο σχεδιασμό είναι πολύ δύσκολο να ανταποκριθούν. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι μηχανικοί, σχεδιαστές, μελετητές του αστικού περιβάλλοντος να λάβουν υπόψη την κλιματική αλλαγή ως ένα παράγοντα που θα επηρεάσει το σχεδιασμό, ώστε να καταστούν οι νέες κατασκευές προσαρμόσιμες στο ολοένα μεταβαλλόμενο κλίμα του πλανήτη. Οι επενδύσεις και ο προγραμματισμός στο σήμερα θα επηρεάσει το μέλλον του αστικού περιβάλλοντος, προς μια κατεύθυνση που θα διασφαλίζει την ανθεκτικότητα των υποδομών σε μελλοντικά ακραία φαινόμενα (Muller M., 2009). Για την ανάπτυξη των τεχνικών και των στρατηγικών που θα οδηγήσουν την πόλη πιο κοντά στην ανθεκτικότητα απαιτείται η διαχείριση των πόρων της πόλης, κατά ένα τρόπο που θα εξισορροπεί την αξιοποίηση των πόρων και την επανατροφοδότησή τους. Η συμβατική διαχείριση των υδάτων αντανακλά αποφάσεις που σχετίζονται με το κλίμα μιας περιοχής, ενώ αντλούν πληροφορίες από στατιστικές μελέτες παλαιότερων χρόνων. Παράλληλα, μέσα από τον προγραμματικό σχεδιασμό μελετώνται υφιστάμενα δεδομένα, όπως οι χρήσεις γης (κατοικία, καλλιέργεια, φυσικό τοπίο), τα φυσικά υδάτινα στοιχεία, οι καιρικές συνθήκες (στατιστικά βροχοπτώσεων κ.ά.), οι σύγχρονες ανάγκες των κατοίκων μιας περιοχής (ύδρευση, άρδευση) κ.ά. Αυτή η πρακτική δε μπορεί να ενσωματώσει, όμως, μια ξαφνική αλλαγή δεδομένων -ιδιαίτερα κλιματικών- που δε μπορούν να προβλεφθούν και δημιουργεί ανασφάλεια ως προς τον τρόπο απόκρισης. Συνοψίζοντας, η συμβατική διαχείριση των υδάτων εμφανίζει δύο σημαντικά προβλήματα: δε βασίζεται σε μελέτες για μελλοντικές συνθήκες, αλλά σε στατιστικές και ενδεικτικές προβλέψεις που δυσχεραίνουν την ανάπτυξη των αποδοτικών στρατηγικών. Επιπλέον, γίνεται αντιληπτή ως μια τεχνική διαδικασία που σχετίζεται άμεσα με τις ανάγκες των ανθρώπινων κοινωνιών, αλλά δε λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό των αστικών χώρων. Σταδιακά, έχουν αναπτυχθεί ποικίλα εργαλεία για την διαχείριση των υδάτων, τόσο στο φυσικό όσο και στο αστικό περιβάλλον. Τα εργαλεία αυτά λαμβάνουν υπόψη τις μεταβολές του κλίματος και προβλέπουν πιθανές καταστάσεις κρίσης, με αποτέλεσμα να αναπτύσσουν βιώσιμη διαχείριση. Στο επίπεδο της διαχείρισης των υδάτων του φυσικού περιβάλλοντος, η προσοχή εστιάζεται στις μεταβολές της υδρομορφολογίας, στην προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων, στην ξηρασία λόγω κλιματικής αλλαγής, καθώς και στην έλλειψη βροχοπτώσεων που παρατηρείται κυρίως στις Μεσογειακές χώρες.8 United Nations Environment Programme- Εnvironment for development, http://www.unep.org/ climatechange/mitigation/ 8 Στη νοτιοανατολική Ευρώπη, για παράδειγμα, η βροχόπτωση αναμένεται να αυξηθεί μελλοντικά, θα εμφανίζεται όμως με διαφορετικές εντάσεις στις διάφορες περιοχές, με αποτέλεσμα έντονες βροχοπτώσεις από τη μία και μακρές περιόδους ξηρασίας από την άλλη.

7

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 27

Συγκεκριμένα, έχουν αναπτυχθεί έργα για τον έλεγχο ροής των ποταμών, φράγματα και επεμβάσεις στις παρόχθιες ζώνες, με απώτερο στόχο τον έλεγχο ροής των υδροφόρων οριζόντων και την ρύθμιση της διανομής τους. Έτσι, κατά τη διάρκεια υψηλών βροχοπτώσεων το νερό αποθηκεύεται σε φράγματα ή άλλα αποθηκευτικά μέσα, αποφεύγοντας πλημμύρες και παράλληλα δίνοντας τη δυνατότητα χρήσης του σε περιόδους λειψυδρίας (Muller M., 2009). Σημαντικό κομμάτι της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων αποτελεί η διανομή τους με προτεραιότητα ανάλογα με τη χρήση και την εποχή. Μέσα από την εξοικονόμηση θα αποφεύγονται περιπτώσεις έλλειψης νερού, ενώ οι ανάγκες θα ικανοποιούνται ισότιμα. «Σε ένα χειμώνα χωρίς βροχοπτώσεις οι περιορισμοί χρήσης νερού δεν θα πρέπει να θεωρηθούν ως αποτυχία παροχής ικανοποιητικής ποσότητας στους πολίτες, αλλά ως ένας θεσμικός μηχανισμός εξισορρόπησης των διακυμάνσεων που συναντώνται στο υδάτινο απόθεμα». (δική μου μετάφραση, Muller, M., 2009, σ.294) Ιδιαίτερο πλεονέκτημα στη διαχείριση του νερού αποτελεί η δυνατότητα παραγωγής ενέργειας, καθιστώντας το νερό παράγοντα που μπορεί να συμβάλλει τα πλείστα στην ανθεκτικότητα της πόλης. Αν η παραγωγή ενέργειας αποτελεί στόχο για την μετρίαση της κλιματικής αλλαγής, τότε η διαχείριση υδάτων μπορεί να αποτελέσει πράγματι το κύριο μέσο. Βέβαια, όλες οι ανθρώπινες επεμβάσεις στο φυσικό τοπίο και την υδρομορφολογία αποτελούν συχνά καταλύτη για την απορρύθμιση της φυσικής ισορροπίας. Ο ελέγχος και περιορισμός των φυσικών στοιχείων προς όφελος των κοινωνιών, σε συνδυασμό με φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές κ.ά.) μπορούν να αποβούν καθοριστικές στην αλλαγή της διαμόρφωσης των υδάτων -επιφανειακών και μη. Παράλληλα, τεχνικές διαχείρισης ένος κοινού αγαθού, όπως το νερό, από ένα φορέα δημιουργεί περιφράξεις στην πρόσβαση σε αυτό, δημιουργώντας νέες συζητήσεις για την ουσιαστική και ισότιμη διαχείριση αυτών των πόρων. Περνώντας από την διαχείριση των υδάτων ως ανάγκη των κοινωνιών, στη βιώσιμη διαχείριση των υδάτων ως τρόπο απόκρισης στην κλιματική αλλαγή, είδαμε πώς πραγματώνεται μέσα από τον έλεγχο των φυσικών στοιχείων και την πρόβλεψη μελλοντικών αλλαγών. Στο επόμενο κεφάλαιο, η συζήτηση θα εστιάσει στο αστικό περιβάλλον και στα σημεία σύνδεσης του νερού, με την πόλη και την κλιματική αλλαγή.

2.2. Διαχείριση υδάτων στο αστικό περιβάλλον. Στα αστικά περιβάλλοντα, τα ζητήματα διαχείρισης των υδάτων είναι πολλά και σύνθετα. Η υπερεκμετάλλευση των υδάτων και οι επεμβάσεις στο υδάτινο απόθεμα προκύπτουν από την ανάγκη υδροδότησης των πόλεων που εν μέσω εντονότατης αστικοποίησης δεν διαχειρίζονται αειφορικά τους πόρους τους. Ταυτόχρονα, η απόθεση των υγρών λυμάτων στο περιβάλλον αποτελεί ζήτημα προς διαχείριση, από τα λύματα βιομηχανιών, τις αποχετεύσεις των νοικοκυριών, τα μολυσμένα ύδατα. Τα περισσότερα περιβαλλοντικά προβλήματα -υπό την έννοια της διαχείρισης των φυσικών πόρων- προκαλούνται αλλά και εκδηλώνονται στις πόλεις, καθώς αυτές είναι οι παραγωγοί αλλά και οι αποδέκτες. Παράλληλα, οι πόλεις είναι κατασκευασμένες μη λαμβάνοντας υπόψη τις διεργασίες που ακολουθεί το φυσικό περιβάλλον, διαταράσσοντάς τις και παράλληλα αδυνατώντας να προσαρμοστεί σε αυτές ή σε αλλαγές τους. Η κλιματική αλλαγή βάζει δραστικά στη συζήτηση για την πόλη, τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει προσαρμόζεται στις όποιες μεταβολές του φυσικού τοπίου, κλίματος, περιβάλλοντος. Αναφερόμενοι στο νερό μελετούμε πώς η φυσική διαδικασία του δεν ολοκληρώνεται στην πόλη, καθώς και τους λόγους που την διαταράσσουν. Στο φυσικό περιβάλλον το νερό ακολουθεί μια ορισμένη διαδικασία, τον γνωστό ως

28 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

«κύκλο του νερού»9, που συνοπτικά μπορεί να περιγραφεί ως εξής: το νερό ακολουθεί ένα κύκλο υγροποίησης ξεκινώντας από την ατμόσφαιρα και καταλήγοντας στο έδαφος, κάποιες ποσότητες διαπερνούν το έδαφος με τη διαδικασία της διήθησης και κάποιες άλλες καταλήγουν στους ωκεανούς μέσω της επιφανειακής απορροής, ενώ το υπόλοιπο εξατμίζεται και επιστρέφει στην ατμόσφαιρα όπου συμπυκνώνεται και υγροποιείται εκ νέου. Στις πόλεις ο κύκλος αυτός διαταράσσεται για ποικίλους λόγους. Τα αστικά ύδατα μολύνται με τα τεχνητά συστατικά που ενσωματώνονται σε αυτά (από βιομηχανίες, χημικά καθαριστικά, κ.ά.), δεν μπορούν να απορροφηθούν από το έδαφος λόγω των εκτεταμένων στεγανοποιημένων επιφανειών των πόλεων (ένα ποσοστό 10-90%, καλύπτεται από πλήρως στεγανές επιφάνειες, Hoyer J., κ.ά., 2011), ενώ συλλέγονται γρήγορα και εκχέονται στα αποχετευτικά δίκτυα αδυνατώντας να εξατμιστούν. Αυτές οι διαταραχές του κύκλου του νερού στο αστικό περιβάλλον οδηγούν σε αδυναμία ανατροφοδότησης των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων, επηρεάζουν την ποιότητα και ποσότητα των ποταμών, ρεμάτων εντός πόλης και και εντείνουν τη πιθανότητα εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων. Το νερό στις πόλεις εμφανίζεται σε πολλές λειτουργίες της και είναι κομμάτι της καθημερινής ζωής. Τα ύδατα των αποχετεύσεων διαπερνούν την πόλη ως λύματα μέσω του δικτύου αποχέτευσης και συνήθως καταλήγουν σε κάποιο φυσικό αποδέκτη (π.χ. θάλασσα, ρέμα). Συγκεκριμένα, τα συμβατικά αποχετευτικά δίκτυα των πόλεων ακολουθούν δύο κύριους τύπους, το παντορροϊκό και το χωριστικό σύστημα αποχέτευσης. Στο παντορροϊκό αποχετευτικό σύστημα, τα λύματα και τα όμβρια ύδατα της πόλης καταλήγουν σε ένα κοινό αγωγό και αφού υποστούν κατάλληλη επεξεργασία καταλήγουν στα ρέματα, ποτάμια ή θάλασσες. Το χωριστικό αποχετευτικό σύστημα διαθέτει δύο αγωγούς. Ο ένας αγωγός παραλαμβάνει τα λύματα, τα οποία ύστερα από κατάλληλη επεξεργασία καταλήγουν πάλι στη φύση, ενώ ο άλλος παραλαμβάνει τα όμβρια ύδατα, τα οποία αν είναι καθαρά καταλλήγουν κατευθείαν στη φύση, αλλιώς περνούν κάποια περαιτέρω επεξεργασία (Hoyer J. κ.ά., 2011). Συνεπώς, μεγάλες ποσότητες νερού καταλήγουν και πάλι στη φύση, χωρίς όμως να εμπλουτίσουν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, χωρίς να εξατμιστούν για να επιστρέψουν και πάλι στην ατμόσφαιρα, αλλά και χωρίς οι πόλεις να μπορούν να το αξιοποιήσουν προς ίδιο όφελος αντί να αντλούν άλλο. Το πόσιμο νερό για καθημερινή χρήση και μαγείρεμα βρίσκεται σχεδόν σε κάθε ευρωπαϊκό σπίτι, ενώ αποτελεί πολυτέλεια για πολλές αναπτυσσόμενες χώρες (Dubbeling M., κ.ά, 2009). Όμως, η κλιματική αλλαγή, η μη αειφορική διαχείριση των υδάτινων πόρων, καθώς και η υπερβολική άντληση λόγω μεγάλων αστικών συγκεντρώσεων, μπορεί να δυσχεράνει την υδροδότηση της πόλης και να προκαλέσει υφαλμύρωση των υδάτων του υπόγειου υδροφορέα καθώς και καθιζήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις υδροφόροι ορίζοντες έχουν υφαλμυρωθεί από την υπερεκμετάλλευσή τους για την υδροδότηση μιας πόλης ή ακόμα (οι πόλεις) έχουν συμβάλλει στην αποστράγγισή τους. Αυτή η μεταβολή επηρεάζει όχι μόνο το κλίμα της περιοχής, αλλά και την τοπική χλωρίδα και πανίδα δημιουργώντας έντονο οικολογικό πρόβλημα, ενώ η μεταφορά νερού από άλλη παροχή είναι ιδιαίτερα κοστοβόρα. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η λίμνη Chapala στο Μεξικό. Η Chapala είναι η μεγαλύτερη λίμνη της χώρας και φιλοξενούσε ένα μοναδικό οικοσύστημα, ενώ συνείσφερε στην άρδευση καλλιεργειών και στην υδροδότηση της πόλης. Στα τέλη του ’70 η υπεράντληση νερού για την κάλυψη των αναγκών της αυξανόμενης πόλης, σε συνδυασμό με τις λιγοστές βροχοπτώσεις αποτέλεσε την απαρχή της δραστικής μείωσης του νερού της λίμνης. Το αποτέλεσμα σήμερα είναι η λίμνη να διαθέτει το μισό όγκο νερού, να μην καλύπτεται η υδροδότηση της πόλης δημιουργώντας τριβές για τη διαχείρισή της, καθιζήσεις του εδάφους φέρνουν ιστορικά κτίρια 9

Γεωλογική Υπηρεσία ΗΠΑ, http://ga.water.usgs.gov/edu/watercyclegreek.html

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 29

βάλλον

από πάνω:

βραδεία απορροή

υψηλή εξάτµιση

εικ.12: Ο κύκλος του νερού στο φυσικό περιβάλλον. Η υψηλή εξάτμιση αποτελεί το βασικό στοιχείο για την ολοκλήρωση του κύκλου του νερού. εικ.13: Ο κύκλος του νερού στο αστικό περιβάλλον. Παρατηρούμε πολύ υψηλά ποσοστά απορροής που δεν επιτρέπουν στο νερό να ολοκληρώσει τον φυσικό κύκλο.

φυσικό περιβάλλον

υψηλή διήθηση & ανατροφοδότηση υπόγειων υδάτων

χαµηλή εξάτµιση

υψηλή και ταχεία απορροή

αστικό περιβάλλον χαµηλή διήθηση & ανατροφοδότηση υπόγειων υδάτων 30 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

βραδεί

υψηλή εξάτµιση

φυσικό περιβάλλον

υψηλή διήθηση & ανατροφοδότηση υπόγειων υδάτων

σε κύνδυνο κατάρρευσης, ενώ το πλούσιο οικοσύστημα κινδυνεύει με εξαφάνιση.10 Επιπλέον, στο αστικό τοπίο μπορεί να συναντήσει κανείς φυσικά υδάτινα σώματα (λίμνες, ποταμούς, ρέματα), αλλά και τεχνητά στοιχεία σε υπαίθριους χώρους. Τα τεχνητά στοιχεία, όπως συντριβάνια, πήδακες νερού συνεισφέρουν στη βελτίωση της αισθητικής αλλά και του μικροκλίματος της πόλης (Hoyer J. κ.ά., 2011), παρόλα αυτά δεν λαμβάνονται υπόψη σαν στοιχεία της διαχείρισης του νερού της πόλης, αλλά κυρίως σαν διακοσμητικά στοιχεία που έχουν μόνο αισθητική αξία. Τα φυσικά στοιχεία συνεισφέρουν στην αισθητική αναβάθμιση μιας πόλης και στη βελτίωση του μικροκλίματος, ενώ αποτελούν σημεία εκτόνωσης της αστικής δόμησης και παρέχουν ελεύθερους χώρους μεσα στις πυκνοδομημένες -πολλές φορές- μεγαλουπόλεις. Ταυτόχρονα, όμως, η αυστηρή οριοθετησή τους στον αστικό ιστό καθιστά τις μεταβολές, στον όγκο του νερού που διαθέτουν, εν δυνάμει επικίνδυνο για τις αστικές υποδομές. Έντονες και διαρκείς βροχοπτώσεις οδηγούν τα φυσικά στοιχεία σε υπερχείλιση με αποτέλεσμα κομμάτια πόλεων να πλημμυρίζουν ή να κυνδυνεύουν συνεχώς. Η αυστηρή οριοθέτηση των όχθεων των ποταμών και ρεμάτων δε δίνουν χώρο στο νερό να απορροφηθεί ή να διαχυθεί σε ελεύθερους χώρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι πλημμύρες στην Ευρώπη το καλοκαίρι του 2013 μετά από ακραίες βροχοπτώσεις, όπου ποταμοί, όπως ο Έλβας στη Γερμανία δεν μπορούσε να συγκατήσει την ροή των υδάτων με αποτέλεσμα να σπάσουν τα φράγματα στις όχθες του και να αναγκαστούν 23.000 κάτοικοι να εκκενώσουν τα σπίτια τους.11 Τα όμβρια ύδατα τροφοδοτούν την πόλη με νερό, το οποίο όμως πρέπει να αποστραγγιστεί από τις στεγανοποιημένες επιφάνειες (στέγες, δρόμοι), για να αποφευχθούν φαινόμενα πλημμυρών και να προστατευθούν οι αστικές υποδομές. Παράλληλα, όμως, εμπλουτίζουν τα υδάτινα φυσικά στοιχεία και ανατροφοδοτούν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες όταν απορροφώνται από το έδαφος. Η κλιματική αλλαγή έχει οδηγήσει σε φαινόμενα έντονων και διαρκών βροχοπτώσεων, με αποτέλεσμα οι πλημμύρες στις πόλεις να είναι πλέον συχνό επακόλουθο. Οι συμβατικές πρακτικές διαχείρισης των ομβρίων υδάτων δεν υλοποιούνται με τρόπο ώστε να αποφεύγονται φαινόμενα πλημμυρών, ενώ οι στεγανοποιημένες επιφάνειες αποτρέπουν την διήθηση των υδάτων στο έδαφος. Παράλληλα, η αύξηση στην ένταση των βροχοπτώσεων συνεπάγεται αύξηση των πλημμυρών και του κόστους των συστημάτων απορροής και αποχέτευσης, όπως και των αντιπλημμυρικών έργων (Muller M., 2009). Συνεπώς, η διαχείριση των ομβρίων υδάτων αποτελεί ένα κομμάτι της διαχείρισης υδάτων που μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της απόκρισης της πόλης στα -ολοένα αυξανόμενα- έντονα καιρικά φαινόμενα. Τα παραπάνω αποτελούν παραδείγματα προβλημάτων που έχει να διαχειριστεί η πόλη αναφορικά με το νερό. Οι συμβατικές μέθοδοι δεν επιτυγχάνουν να προωθήσουν τη σημασία των υδάτινων πόρων, δεν εμφανίζουν τα δίκτυα αυτά στην καθημερινότητα των χρηστών-κατοίκων, παρά τα υπογειοποιούν και τα καθιστούν στις συνειδήσεις τεχνικά έργα δευτερεουούσης σημασίας. Παράλληλα, δεν επιτυγχάνουν να αποτρέψουν ξαφνικές αλλαγές και χρίζουν επαναπροσδιορισμού.

Earth Observatory-NASA, http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=3786 Earth Observatory-NASA, http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=81368, The Extinction Protocol, http://theextinctionprotocol.wordpress.com/2013/06/11/thousands-ofgermans-evacuate-as-dam-on-elbe-river-breaks/ 10 11

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 31

εικ.14: Ο ποταμός Alster στο Αμβούργο αποτελεί σημείο εκτόνωσης για τους κατοίκους της πόλης. Εδώ ένα σημείο του έχει εξοπλιστεί με υδρόβιες κατοικίες.

32 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

2.3. Όμβρια ύδατα: συμβατική διαχείριση και προβλήματα. Η αλλαγή προσέγγισης γενικά στη διαχείριση των υδάτων με κατεύθυνση την εξοικονόμηση, την προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων και την προστασία από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αφορά και όλες τις κλίμακες σχεδιασμού. Υλοποιείται, όμως, και στην κλίμακα του αστικού σχεδιασμού. Από τις διαμορφώσεις για αποφυγή πλημμύρων στα οδικά δίκτυα, τις προβλέψεις για επανάχρηση των υδάτων στις κατοικίες, τον σχεδιασμό χώρων πρασίνου για συγκράτησή του, οι εφαρμογές της διαχείρισης των ομβρίων υδάτων στον αστικό σχεδιασμό είναι μέσα στην καθημερινότητα. Η επιλογή να μελετηθεί συγκεκριμένα η διαχείριση των ομβρίων προκύπτει από τις άμεσες συνέπειες που έχει η συγκέντρωσή τους στο αστικό τοπίο. Οι έντονες και διαρκείς βροχοπτώσεις, όπως προβλέπονται λόγω κλιματικής αλλαγής (βλ. Κεφ. 2.1) οδηγούν σε πλημμυρικά φαινόμενα που μπορούν να απειλήσουν τις αστικές υποδομές και την καθημερινότητα κάθε πόλης. Παράλληλα, η σχέση που αναπτύσσει η διαχείριση των ομβρίων υδάτων με τις σχεδιαστικές πρακτικές του αστικού σχεδιασμού είναι αλληλοσυμπληρούμενη, καθώς το νερό -ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες- αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής στις περισσότερες πόλεις. Η συμβατική διαχείριση των ομβρίων υδάτων, ενώ είναι αποτελεσματική -στις περισσότερες περιπτώσεις- δημιουργεί ποικίλες διαταραχές στον κύκλο του νερού στην πόλη. Οι στεγανοποιημένες επιφάνειες στο αστικό περιβάλλον κυμαίνονται από 10-90% της συνολικής επιφάνειας μιας πόλης (Hoyer J. κ.ά., 2011), με αποτέλεσμα να επιτυγχάνουν ταχεία απομάκρυνση των υδάτων. Παράλληλα, στις συμβατικές πρακτικές αποτελεί εξαρχής στόχο της διαχείρισης των ομβρίων, η απομάκρυνσή τους από τους κοινόχρηστους χώρους μέσω υπόγειων αγωγών. Η επιλογή της ταχύτατης αποστράγγισης των επιφανειακών υδάτων καθιστά αδύνατη την απορρόφησή τους από το έδαφος, με αποτέλεσμα να μειώνονται τα ποσοστά ανατροφοδότησης των υπογείων υδάτων. Η ταχεία αποστράγγιση έχει συνέπειες και στο τοπικό μικροκλίμα, καθώς μειώνει την δυνατότητα διήθησης και εξάτμισης του νερού. Έτσι, το κλίμα μετατρέπεται σε πιο θερμό και ξηρό, το γνωστό ως φαινόμενο θερμικής νησίδας ή Heat Island Effect. Τα συμβατικά συστήματα έχουν δυσκολία προσαρμογής σε ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως μια έντονη και διαρκής βροχόπτωση, με αποτέλεσμα την πλημμύρα των οδικών δικτύων και την πρόκληση προβλημάτων. Παράλληλα, η άμεση απόθεση των ομβρίων σε ρέματα ή θάλασσες ενέχει τον κίνδυνο μόλυνσής τους, καθώς πολλές φορές δεν υπόκεινται σε επεξεργασία. Το συμβατικό αποχετευτικό σύστημα μπορεί να επιδεινώσει την εξάπλωση ρύπανσης, διότι σε περίπτωση υπερχείλισης των αγωγών υπάρχει κίνδυνος διάχυσης των λυμάτων. Τα συστήματα αυτά είναι πολύ κοστοβόρο να αντικατασταθούν για να προσαρμοστούν στις νέες κλιματικές συνθήκες, ενώ δεν υπάρχει δυνατότητα αναπροσαρμογής τους, λόγω της μη δυναμικής κατασκευής τους (Hoyer J. κ.ά., 2011). Παράλληλα, όμως λείπει η ευσυνειδησία των κατοίκων και η συλλογική ευθύνη απέναντι στους υδάτινους πόρους που είναι απαραίτητη για την ενασχόληση με νέες μεθόδους. Τα συστήματα συλλογής των ομβρίων υδάτων είναι κατά μεγάλο μέρος υπόγεια, κάνοντας ακόμη πιο δύσκολη την επαφή και κατανόηση τους από τους κατοίκους της πόλης. Ορατά συστήματα θα μπορούσαν να εγείρουν το ενδιαφέρον για αυτά, ενώ επιφορτίζονται με το θετικό πρόσημο της αισθητικής αναβάθμισης και προωθούν την μετατόπιση των αντιλήψεων προς μια βιώσιμη διαχείριση. «Η συμβατική διαχείριση των ομβρίων υδάτων συνολικά στις πόλεις ακολουθούσε την

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 33

από πάνω: εικ.15: Συμβατική αποχέτευση υδάτων στο οδικό δίκτυο. εικ.16: Η απόθεση των ομβρίων υδάτων στο περιβάλλον, χωρίς τη δυνατότητα επανάχρησής τους είναι ένα μεγάλο ζήτημα αδυναμίας εξοικονόμησης. εικ.17: Η ελπίδα ότι η φύση θα εισαχθεί εκ νέου στις πόλεις.

34 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

άποψη ότι τα όμβρια ύδατα δεν έχουν καμία χρησιμότητα ως ωφέλιμος πόρος, είναι μεν αβλαβή, αλλά δεν προσθέτουν καμιά αξία (αισθητική, ψυχαγωγική, εκαπιδευτική) στο αστικό περιβάλλον. Συνεπώς, η συμβατική διαχείριση των ομβρίων υδάτων έχει επικεντρωθεί στην παροχή αποδοτικών αποχετευτικών συστημάτων, ώστε να συλλέγει και να απομακρύνει ταχύτατα τα όμβρια. Αυτά τα συστήματα κράτησαν τα όμβρια ύδατα ‘αόρατα’ και κατά συνέπεια ‘ανύπαρκτα’.» (δική μου μετάφραση, Hoyer J. κ.ά., 2011, σ.11). Συνεπώς, γίνεται αντιληπτή η ανάγκη τα συστήματα αυτά να επαναπροσδιοριστούν τόσο ως προς την προσαρμοστικότητά τους όσο και στον τρόπο ένταξής τους στο αστικό τοπίο. Οι κάτοικοι της πόλης ερχόμενοι σε επαφή με τους τρόπους και τα μέσα διαχείρισης των ομβρίων υδάτων μπορούν να γίνουν πιο ευσυνείδητοι, όσον αφορά την βιώσιμη χρήση των συστημάτων αυτών. Στο επόμενο κεφάλαιο, θα μελετηθούν οι τρόποι βιώσιμης διαχείρισης των ομβρίων υδάτων τόσο σε χώρους πρασίνου, όσο και σε δομημένες αστικές περιοχές, ενώ θα καταγραφούν οι αρχές και γενικές κατευθύνσεις στα πλαίσια του αστικού σχεδιασμού που αναπτύσσονται στις σύγχρονες πρακτικές.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης 35

36 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;

2.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης

3.

Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα

4.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD

5.

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 37

πηγή εικόνας: http://www.urbangreenbluegrids.com/img/banner-measures.png

38 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

3. Water Sensitive Urban Design:

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα. Η πρακτική του Water Sensitive Urban Design (WSUD)12 ή αστικός σχεδιασμός με γνώμονα το νερό αποτελεί μια διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ των τομέων της διαχείρισης υδάτων, του προγραμματικού (αστικού και πολεοδομικού) σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής. Συνδυάζει τη λειτουργικότητα των προτάσεων της διαχείρισης υδάτων, τις κοινωνικοοικονομικές απαιτήσεις που θέτει ο προγραμματικός σχεδιασμός και την αισθητική ποιότητα και την ανθρωποκεντρική προσέγγιση που προτάσσει η αρχιτεκτονική (τοπίου και αστικού περιβάλλοντος). Μέσα από τη διεπιστημονική συνεργασία και τις προσεγγίσεις διαφορετικών τομέων αναπτύσσονται στρατηγικές που συμβάλλουν στην οικολογική, οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική βιωσιμότητα (Hoyer J. κ.ά., 2011). Αρχικά, ο όρος WSUD λαμβάνει υπόψη τη διαχείριση όλων των υδάτινων συστημάτων, επικεντρώνεται όμως στη διαχείριση των ομβρίων υδάτων γιατί, όπως προαναφέρθηκε (βλ. Κεφ. 2.2.1) η συμβατική διαχείρισή τους δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε ακραία φαινόμενα και έντονες αλλαγές, θέτοντας την πόλη σε κίνδυνο. Στόχο του WSUD αποτελεί ο συνδυασμός των απαιτήσεων της βιώσιμης διαχείρισης των ομβρίων υδάτων με τον αστικό σχεδιασμό, φέρνοντας τον αστικό κύκλο του νερού κοντά στον φυσικό, μέσα από σχεδιαστικές πρακτικές που θα αναδείξουν και θα κάνουν φανερή την παρουσία του δικτύου αυτού στην πόλη. «Η γενική κατεύθυνση αναφορικά με τον αστικό σχεδιασμό προτείνει τη συνολική μείωση της απορροής των ομβρίων υδάτων, επεξεργαζόμενοι τα όμβρια όσο το δυνατόν πλησιέστερα στην πηγή.» (Hoyer J. κ.ά., 2011, σ.19)

3.1. Βιώσιμη διαχείριση ομβρίων υδάτων. Η βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων ή decentralised stormwater management ή sustainable stormwater management (Hoyer J. κ.ά., 2011) αποτελεί το πεδίο μελέτης και προτάσεων που εντάσσεται στο αστικό περιβάλλον. Αποκλίνοντας από τη συμβατική πρακτική της συλλογής και απόθεσης των ομβρίων απευθείας στο αποχετευτικό δίκτυο, αναπτύσσονται τεχνολογίες για τη συλλογή των υδάτων με στόχο την επανάχρηση ή την αποθήκευσή τους, καθώς και η αύξηση της δυνατότητας διήθησης και εξάτμισής τους. Μια συνολική βιώσιμη προσέγγιση των συστημάτων, για την επίτευξη της ανθεκτικότητας της πόλης, θα γίνει εφικτή μέσα από την ένταξη της διαχείρισης των ομβρίων υδάτων στον αστικό σχεδιασμό. Παρακάτω, θα σχολιαστούν οι κανονισμοί, στρατηγικές και μέθοδοι που αναπτύσσονται διεθνώς πάνω στο ζήτημα, ώστε να αναγνωριστεί το πλαίσιο στο οποίο θα ενταχθούν οι προτάσεις του αστικού σχεδιασμού. Διεθνώς, έχουν αναπτυχθεί κανονισμοί και ρυθμίσεις που αποτελούν σήμερα τη βάση για τη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων. Η νομοθεσία ορίζει κανονισμούς διεθνούς και εθνικής κλίμακας, ενώ τοπικά αναπτύσσονται ρυθμίσεις με διαφορετικές προτεραιότητες ανάλογα την περιοχή. Πρωτοπόρες χώρες στη θέσπιση κανονισμών και κανόνων αποτελούν στην Ευρώπη, η Γερμανία, η Αγγλία και η Ολλανδία, οι Βόρειες Πολιτείες της Αμερικής και η Αυστραλία, ενώ ΗΠΑ και Γερμανία πρωτοπορούν και στα ερευνητικά προγράμματα. Πιο αναλυτικά, η Γερμανία ανέπτυξε εντατική έρευνα πάνω στη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων στο σχεδιασμό, με αφορμή τη διοργάνωση της Διεθνούς Έκθεσης Κατασκευών, “IBA Emscher Park” όπου εφαρμόστηκαν καινοτόμες σχεδιαστικές προτάσεις.

12

Από εδώ και στο εξής θα αναφέρεται σε συντομογραφία ως WSUD.

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 39

εικ.18: Οι αρχές του WSUD σύμφωνα με το Landscape Institute U.K. Η ολοκλήρωση του κύκυλου του νερού και η διεπιστημονική συνεργασία είναι οι δύο παράγοντες που οδηγούν στο σχεδιασμό χώρων με γνώμονα το νερό και ευαίσθητη προσέγγιση ως προς τις λειουργίες του.

40 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Οι ΗΠΑ ανέπτυξαν σε ορισμένες πόλεις (Portland, Philadelphia, Bremerton) τοπικές πολιτικές και χρηματοδοτικά προγράμματα για την υποστήριξη της υλοποίησης βιώσιμων τεχνικών. Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία προώθησαν διαδικτυακές πλατφόρμες ενημέρωσης των πολιτών για τους νέους τρόπους σχεδιασμού και τα πλεονεκτήματά τους, ενώ παράλληλα ενθάρρυναν την ιδιωτική πρωτοβουλία να προτείνει λύσεις. Η Αγγλία ανέπτυξε ένα κώδικα για τη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων (Interim Code of Practice, 2004)13. Στην Ευρώπη, η νομοθεσία για αποκεντρωμένη (decentralised) ή αλλιώς βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων είναι αρκετά ανεπτυγμένη. Μέσω του Water Framework Directive (WFD, 12/2000) όλα τα κράτη-μέλη έχουν αναπτύξει ή θα αναπτύξουν στρατηγικές και νομοθεσία για τα ζητήματα που αφορούν τη διαχείριση των υδάτων. Το WFD συνεισφέρει στην οργάνωση των επιπέδων διακυβέρνησης, ώστε να αναπτυχθεί συνεργασία και κοινός στόχος που θα επιτευχθεί μέσα από πολλαπλά επίπεδα προγραμματικού σχεδιασμού. Οι άξονες της Περιβαλλοντικής Επιτροπής της Βικτόρια14, ευρέως αποδεκτοί ως προς το περιεχόμενο του WSUD, ορίζουν ως στόχους για τη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων τους εξής: • την προστασία των φυσικών υδάτινων συστημάτων στα αστικά περιβάλλοντα • την προστασία της ποιότητας του νερού μέσω τεχνικών φιλτραρίσματος • τη μείωση της επιφανειακής απορροής και των υπερχειλίσεων των ποταμών με τη χρήση τοπικών μεθόδων διήθησης και αποθήκευσής τους και παράλληλη μείωση των στεγανοποιημένων επιφανειών • μείωση της εξάρτησης από το αποχετευτικό δίκτυο και του κόστους ανάπτυξής τους, προς όφελος της βιωσιμότητας και της αισθητικής των αστικών περιοχών • ενσωμάτωση των πρακτικών της διαχείρισης υδάτων στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ώστε να συνεισφέρουν στην αισθητική και ποιοτική αναβάθμιση του τοπίου. (δική μου μετάφραση, Hoyer J. κ.ά., 2011, σ.20) Για την επιτυχημένη μετατροπή των συστημάτων διαχείρισης των ομβρίων υδάτων σε συστήματα βιώσιμα, πρέπει να ληφθούν υπόψη ζητήματα οικολογικής, οικονομικής και κοινωνικής βιωσιμότητας. Μέσω ποικίλων τεχνικών, ένα μέρος της μετατροπής αυτής έχει επιτευχθεί συμβάλλοντας ήδη στην προώθηση της ανθεκτικότητας των πόλεων. Δυστυχώς όμως, οι καινοτόμες προσεγγίσεις υποτιμώνται, καθώς λείπει η αποδοχή των νέων τεχνικών. Η έλλειψη αποδοχής μπορεί να οφείλεται στην υποτίμηση της λειτουργικότητας των νέων μεθόδων, ενώ ταυτόχρονα δεν γίνονται αντιληπτές ως ρεαλιστικές εναλλακτικές επιλογές. Η άγνοια και η μη προώθηση τρόπων να ενημερωθεί και να προσεγγίσει ο κάτοικος, ο επιστήμονας, ο σχεδιαστής τις νέες μεθόδους καθιστά την εμπιστοσύνη σε κάθε νέο εγχείρημα δύσκολη υπόθεση. Παράλληλα, η παγίωση των συμβατικών τεχνικών καθιστά δύσκολη την αναπροσαρμογή του θεσμικού πλαισίου, ενώ η διάχυση της τεχνογνωσίας -αν δεν υπάρχει πρωτοβουλία- θα καθυστερεί. Οι φορείς της διακυβέρνησης πολλές φορές επιλέγουν την παγιωμένη λύση και δεν προωθούν ερευνητικά προγράμματα και χρηματοδοτήσεις που θα αναδείξουν τη βιώσιμη προσέγγιση (Hoyer J. κ.ά., 2011). Οι τεχνικές μετατροπής του δομημένου περιβάλλοντος σε ένα περιβαλλον που μπορεί να είναι ανθεκτικό σε αλλαγές, αποτελεί σίγουρα μια ιδιαίτερα κοστοβόρα διαδικασία. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η πρόθεση να εισαχθεί το ζήτημα της διαχείρισης των υδάτων στο αστικό περιβάλλον θα γίνει υπό το πρίσμα της αναβάθμισης αισθητικών, UK Sustainable Drainage Guidance & Tools, http://www.uksuds.com/references.htm Victoria Stormwater Committee (1999), http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_ id=SA0601001.pdf 13 14

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 41

κοινωνικών και οικολογικών ποιοτήτων. Έτσι, υπάρχει το έναυσμα για την ουσιαστική και ποιοτική αλλαγή στην αντιμετώπιση καθημερινών ζητημάτων με προσέγγιση φιλική προς το υγρό στοιχείο. Η βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων, μέσω του αστικού σχεδιασμού, θα επιτύχει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του ζητήματος. Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναλύθηκαν οι συμβατικές μέθοδοι διαχείρισης των ομβρίων υδάτων στα αστικά περιβάλλοντα, τα προβλήματα που προκύπτουν, καθώς και η επιτακτική ανάγκη για περαιτέρω ανάπτυξη νέων βιώσιμων μεθόδων. Παρακάτω, θα δούμε πώς και γιατί οι μέθοδοι αυτές αναπτύσσονται μέσα από τον αστικό σχεδιασμό, τις αρχές που τον κατευθύνουν, καθώς και τα πλεονεκτήματα που αναγνωρίζονται.

3.2. Αστικός σχεδιασμός: κατευθύνσεις και προτάσεις για την πόλη. «Παρά την πολλαπλότητα των απόψεων για την μεθοδολογία του σχεδιασμού, οι ορισμοί που του αποδίδονται συγκλίνουν, οριοθετώντας δύο χαρακτηριστικά του: την ενδιάμεση κλίμακα και την ενασχόληση με τον φυσικό χώρο της πόλης.» (Κομνηνός, 1986, σ.23). Ο αστικός σχεδιασμός αφορά τις σχεδιαστικές πρακτικές που υλοποιούνται στην κλίμακα τμήματος μιας πόλης, μιας γειτονιάς. Είναι το κομμάτι της αρχιτεκτονικής που ασχολείται με το σχεδιασμό της κτιριακής υποδομής και του αστικού ελεύθερου χώρου, συνθέτοντας και ρυθμίζοντας τη σχέση και αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο. Δεν υφίσταται ολοκληρωμένος σχεδιασμός κτιρίου χωρίς τον περιβάλλοντα ελεύθερο χώρο του, ούτε σχεδιασμός τοπίου χωρίς να ληφθούν υπόψη οι κτιριακές ποιότητες που το ορίζουν. Έτσι, μιλώντας για αστικό σχεδιασμό και παρεμβάσεις σε αυτή την κλίμακα θα μελετηθούν και τα δύο αλληλοσυμπληρούμενα κομμάτια του- το κτίριο και ο ελεύθερος χώρος. Η βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων οφείλει να ενταχθεί και στα δύο αυτά κομμάτια του αστικού σχεδιασμού, ώστε να προωθηθεί μια ολοκληρωμένη πρόταση για την πόλη που θα οδηγεί μελλοντικά στην ανθεκτικότητά της. Στις σύγχρονες πρακτικές όμως, οι ολοκληρωμένες προσεγγίσεις λείπουν. Από τη μία, η διαχείριση των υδάτων δεν λαμβάνει υπόψη την αισθητική των συστημάτων που υλοποιεί στον αστικό χώρο, ενώ ακόμα και αν το κάνει δεν εντάσσεται σε συνολικές σχεδιαστικές προτάσεις. Από την άλλη, μια αρχιτεκτονική πρόταση (concept) αντιλαμβάνεται τη διαχείριση των υδάτων ως καθαρά τεχνικό ζήτημα, με αποτέλεσμα να μη λαμβάνεται υπόψη ως παράγοντας που μπορεί να συμβάλλει προωθητικά στη βιωσιμότητα της προτεινόμενης λύσης. Η διεπιστημονική προσέγγιση λείπει από την κουλτούρα των σχεδιαστών και καθιστά δυσκολότερη τη διεύρυνση καινοτόμων πρακτικών (Hoyer J. κ.ά., 2011). Αν οι παραπάνω συνθήκες αντιστραφούν, γίνεται εύκολα κατανοητή η ανάγκη να λειτουργήσει ο αστικός σχεδιασμός ως το μέσο για την επίτευξη του στόχου της βιώσιμης διαχείρισης των ομβρίων υδάτων. Μέσα από τη διεπιστημονική προσέγγιση των προτάσεων, την έρευνα πάνω στη δυνατότητα εφαρμογής νέων πρακτικών ως εναλλακτική στις παλαιότερες, και την εξισορρόπηση του κόστους από τα αισθητικά πλεονεκτήματα, η πόλη μπορεί να κάνει ένα βήμα πιο κοντά στην ανθεκτικότητα. Σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Hafencity Univesity of Hamburg (Hoyer J. κ.ά., 2011), o αστικός σχεδιασμός θα συνδυαστεί επιτυχώς με τη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων αν ακολουθήσει συγκεκριμένες αρχές που συνοψίζονται σε πέντε σημεία.

Water sensitivity: η ολοκλήρωση του κύκλου του νερού στην πόλη. Το WSUD πρέπει να κινηθεί σε μεθόδους βιώσιμης διαχείρισης των ομβρίων υδάτων, ώστε να επιτύχει το βασικό στόχο να αποκαταστήσει και να επαναφέρει τον φυσικό κύκλο του

42 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

νερού στην πόλη. Τα χαρακτηριστικά που θα ληφθούν υπόψη είναι τα υψηλά επίπεδα εξάτμισης των επιφανειακών υδάτων, υψηλός βαθμός απορρόφησης του νερού από το έδαφος για την ανατροφοδότηση των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων και λιγότερη επιφανειακή απορροή. Έτσι, οι προτάσεις θα εμπεριέχουν λύσεις προσανατολισμένες στην αύξηση της εξάτμισης και ταυτόχρονα στη μείωση της εξάρτησης από τα αποχετευτικά δίκτυα. Η διαχείριση των αστικών υδάτων πρέπει είναι αποκεντρωμένη, με συστήματα μικρής κλίμακας και τοπική διαχείριση. Βασικό σημείο των προτάσεων πρέπει να είναι η ένταξή τους σε συνολικές προσεγγίσεις διαχείρισης και σχεδιασμού.

Aesthetics: αισθητικά αναβαθμισμένες χωρικές ποιότητες. Ένα εμφανές σύστημα διαχείρισης των υδάτων, αν επιφορτιζόταν με αισθητική αξία θα μπορούσε να αποτελέσει κινητήριο δύναμη, για μια βελτιωμένη αλληλεπίδραση των χρηστών της πόλης με τον τρόπο χρήσης και αξιοποίησης του νερού. Η διαχείριση των υδάτων δεν αποτελεί μόνο τεχνικό ζήτημα, αλλά κυρίως ζήτημα σχεδιασμού. Μέσα από το σχεδιασμό εμφανών υδάτινων στοιχείων στο αστικό περιβάλλον, προσελκύεται η προσοχή των κατοίκων και αναβαθμίζεται αισθητικά ο χώρος. Η παρουσία του νερού στην καθημερινότητα των χρηστών, τους καλεί να παρακολουθήσουν τις φυσικές διεργασίες του, κάνοντας τις καθημερινές και εποχιακές μεταβολές του ευχάριστες. Βιώνοντας τις δυναμικές μεταβολές των υδάτινων στοιχείων μπορεί κανείς να εκτιμήσει την ποιότητά τους και να γίνει πιο ευαίσθητοποιημένος/η στην προστασία και την διαχείρισή τους. Πέρα από τη διάδραση με τους χρήστες, η ύπαρξη των υδάτων αναβαθμίζει και τους κοινόχρηστους χώρους, δημόσιους και ιδιωτικούς. Η αναβάθμιση δεν έγκειται μόνο σε αισθητικά κριτήρια, αλλά πολύ περισσότερο στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Οι χώροι πρασίνου σε συνδυασμό με τα υδάτινα στοιχεία αποτελούν τα συστατικά μιας πόλης εύκολα κατοικίσιμης και βιώσιμης. Η αποκεντρωμένη διαχείριση των υδάτων, με άξονα την τοπική/ μικρής κλίμακας διαχείριση, προάγει την πρόβλεψη και τον σχεδιασμό τέτοιων χώρων. Έτσι, μπορεί να εφαρμοστεί σαν πρακτική για την αναβάθμιση υποβαθμισμένων αστικών περιοχών, όπως βιομηχανικές περιοχές. Παράλληλα, οι προτάσεις της διαχείρισης των ομβρίων μπορούν να εφαρμοστούν και στον περιβάλλοντα χώρο ενός κτιρίου ή συγκροτήματος και για το σχεδιασμό του τοπίου. Ο συνδυασμός τους με φυσικά υδάτινα στοιχεία, όπως ρέματα, ποταμοί, λίμνες και η χρήση ευφάνταστων υλικών και μεθόδων μπορούν να επιτύχουν την ενοποίηση και ανάδειξη των ελεύθερων χώρων της πόλης, ειδικά σε πυκνοδομημένες περιοχές που έχουν ανάγκη χώρων εκτόνωσης.

Functionality: λειτουργικότητα. Οι προτάσεις θα πρέπει να έχουν τον κατάλληλο σχεδιασμό, ώστε να προσαρμόζονται στις τοπικές συνθήκες και στην χρήση που κάθε φορά θα παρέχουν. Η σημασία πρέπει να δοθεί στο τοπικό κλίμα και τις ανάγκες των κατοίκων της κάθε περιοχής, να απαντά εστιασμένα σε συγκεκριμένες ανάγκες και συνθήκες. Για το λόγο αυτό πρέπει να μελετάται εκτενώς η τοπογραφία, η σύσταση του εδάφους, η στάθμη του νερού, η σύσταση του νερού, ώστε οι προτάσεις να αποδίδουν την καλύτερη δυνατή προσαρμογή στα χωρικά δεδομένα. Οι σχεδιαστές οφείλουν να εξετάζουν σε βάθος τα τοπικά δεδομένα και παράλληλα να συνδυάζουν πρακτικές και τεχνικές λύσεις. Η ποικιλία των εργαλείων μπορεί να συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση οδηγώντας στην κατάλληλη λύση, σχεδιασμένη και

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 43

προσαρμοσμένη στις ανάλογες απαιτήσεις. Για την λειτουργικότητα των πρακτικών απαιτείται η κατάλληλη συντήρηση των στοιχείων που εισάγονται στον αστικό χώρο. Οι μέθοδοι που προτείνονται (όπως θα αναλυθούν παρακάτω) χρίζουν διαρκούς συντήρησης και διατήρησης σε ένα ορισμένο επίπεδο, ώστε να είναι αποδοτικές. Ο σχεδιασμός, λοιπόν, οφείλει να λαμβάνει υπόψη και την μακροπρόθεσμη συντήρηση ενός έργου, όχι μόνο την αρχική ιδέα-πρόταση. Ταυτόχρονα, οι προτάσεις πρέπει να έχουν εξασφαλισμένη προστασία στη διάρκεια του χρόνου, από ειδικούς συντηρητέςρυθμιστές, διαφορετικά να αναζητώνται λιγότερο απαιτητικές λύσεις. Σημαντικό στοιχείο για την λειτουργικότητα των προτάσεων είναι η προσαρμοστικότητά τους σε αλλαγές. Όπως αναφέρθηκε προηγούμενα (βλ. κεφ. 2.2.), οι πόλεις έχουν αναπτύξει συστήματα που δεν επιδέχονται μεταβολές, με αποτέλεσμα στο πέρασμα του χρόνου να κρίνονται ανεπαρκή. Η κλιματική αλλαγή και άλλες κρίσεις εμφανίζουν νέες συνθήκες στις πόλεις, οι οποίες μελλοντικά θα μεταβληθούν ή θα γίνουν εντονότερες (ακραία καιρικά φαινόμενα, δημογραφικές αλλαγές, αναπτυξιακά σχέδια, πόλεμοι κ.ά.). Οι αλλαγές πάντα εμπεριέχουν την ανασφάλεια, την οποία το WSUD προβλέπει, αναπτύσσοντας στρατηγικές και πρακτικές ευμετάβλητες στις μελλοντικές μεταβολές.

Usability: χρησιμότητα. Τα όμβρια ύδατα θεωρούνται ένα δυναμικό κινητό στοιχείο, το οποίο δεν μπορεί να δεσμεύει χώρο χωρίς καμία χρησιμότητα. Ορισμένες διαμορφώσεις για τον καθαρισμό και την επανάχρηση των ομβρίων υδάτων απαιτούν μεγάλες εκτάσεις, οι οποίες αποτελούν πολυτέλεια για πολλές πυκοδομημένες πόλεις. Συνεπώς, τίθεται το ερώτημα, αν η διαχείριση των υδάτων πρέπει να υπερβεί τις τοπικές ανάγκες για χώρους εκτόνωσης και ψυχαγωγίας προς όφελος της βιώσιμης ανάπτυξης. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα αποτελεί και αρχή του WSUD. Το WSUD αποτελεί ένα εργαλείο που μέσα από την ποικιλία των προτάσεων και των λύσεων που παρέχει μπορεί να συνδυάσει επιτυχώς τις ανάγκες της πόλης, με τις τεχνικές βιώσιμης διαχείρισης που προτείνει, για την παραγωγή τελικά χώρων ψυχαγωγίας και αναβαθμισμένου φυσικού περιβάλλοντος, χωρίς εκπτώσεις στο βαθμό βιωσιμότητας τους.

Public perception and acceptance: κοινωνική αποδοχή Το πρώτο βήμα για την αποδοχή καινοτόμων πρακτικών από το ευρύ κοινό, τους χρήστες της πόλης, αποτελεί η συμμετοχή τους στη διαδικασία σχεδιασμού. Ο σχεδιασμός έχει σαν αποδέκτη τον κάτοικο-χρήστη της πόλης και αυτός με τη σειρά του βιώνει το χώρο στην καθημερινότητά του. Έτσι, οι σχεδιαστικές πρακτικές πρέπει να προσπαθούν να εμπλέξουν στη διαδικασία όλους τους ενδιαφερόμενους, τους κατοίκους, τους ιδικτήτες, φορείς και χρήστες του χώρου. Με τον τρόπο αυτό θα προαχθεί η αποδοχή και η ουσιαστική διάδραση με το χώρο. Μέσα από το συλλογικό σχεδιασμό15, οι προτάσεις δεν σχεδιάζονται για- αλλά από- τους ενδιαφερόμενους, συνεισφέροντας έτσι στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων, ιδεών, πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων που θα οδηγήσουν στην επιθυμητή πρόταση. Παράλληλα, μέσω αυτής της διαδικασίας εκλείπουν οι προκαταλήψεις για μια νέα χωρική πρόταση, καθώς όλοι μπορούν να συνεισφέρουν. Η διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού ωφελεί και τους σχεδιαστές, καθώς γνωρίζουν-σε ένα βαθμό-για ποιους σχεδιάζουν, με αποτέλεσμα οι προτάσεις να είναι πιο στοχευμένες.

15

Βικιπαίδεια-η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, http://en.wikipedia.org/wiki/Participatory_design

44 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Σημαντικό κομμάτι μιας νέας πρότασης αποτελεί η οικονομική επιβάρυνση που πολλές φορές αναλαμβάνουν οι χρήστες, μέσω της φορολόγησης ή άλλων μέσων. Αυτός ο παράγοντας είναι καθοριστικός για την αποδοχή μιας νέας πρότασης. Συνεπώς, προτείνεται η κάθε λύση να έχει πλεονεκτήματα σε σχέση με τις συμβατικές προτάσεις τόσο σε αισθητικές ποιότητες, όσο και στην δυνατότητα χρήσης τους από τους κατοίκους. Παράλληλα, η χρήση ενός ελεύθερου χώρου ως χώρος ψυχαγωγίας και ταυτόχρονα ως κομμάτι διαχείρισης των υδάτων μιας πόλης, ενσωματώνει έξοδα που προηγούμενα καθορίζονταν χωριστά για τους χώρους που απευθύνονταν στους κατοίκους και στα τεχνικά έργα. Έτσι με μία κίνηση, δύο ζητήματα επιλύονται.

Integrative planning: για την πρακτική του συνολικού σχεδιασμού. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση πάνω στα ζητήματα διαχείρισης και σχεδιασμού -των υδάτινων πόρων και του αστικού χώρου- αποτελούν τη βάση του WSUD. Οι προτάσεις μπορούν να είναι ουσιαστικές και αποδοτικές για τις πόλεις, μόνο αν είναι αποτέλεσμα συνεργασίας διαφορετικών τομέων σχεδιασμού και προγραμματισμού. Η συνεργασία πρέπει να λαμβάνει χώρα από τα πρώτα στάδια και σε όλες τις κλίμακες του σχεδιασμού, ώστε να οργανώνονται καλύτερα οι προτάσεις που παράγονται. Εκτός από τα τεχνικά ζητήματα, η αποδοχή από το ευρύ κοινό είναι ένα σημαντικό στοίχημα που μένει να κερδηθεί όσον αφορά τη νεοεισαχθείσα έννοια του WSUD. Πολλά παραδείγματα, όπως θα αναλυθούν και παρακάτω, έχουν υλοποιηθεί με επιτυχία και μένει οι πρακτικές να διαχυθούν στην ευρύτερη σχεδιαστική πρακτική. Η έκθεση σε καινοτόμα παραδείγματα αποτελεί ένα πολύ καλό μέσο οικειοποίησης των μεθόδων που προτείνονται και μπορούν να συνεισφέρουν πολλά στις μελλοντικές ανθεκτικές πόλεις.

3.3. Σχεδιαστικές πρακτικές και διαχείριση ομβρίων υδάτων. Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθούν οι μέθοδοι σχεδιασμού και διαχείρισης που προτείνονται στα πλαίσια του WSUD. Η ταξινόμηση των παραδειγμάτων ακολουθεί την οργάνωση που επιχειρείται στο εγχειρίδιο Water Sensitive Urban Design (2011) και βασίζεται στην πρωταρχική λειτουργία που επιτελούν, αναφορικά με την προώθηση της ολοκλήρωσης του κύκλου του νερού στην πόλη. Ως πρωταρχική λειτουργία αναφέρεται η λειτουργία εκείνη, στην οποία η κάθε μέθοδος είναι πιο αποδοτική, καθώς πολλές μέθοδοι επιτελούν διπλή λειτουργία. Ξεκινώντας από την συλλογή και χρήση των ομβρίων υδάτων, θα μελετηθούν στη συνέχεια οι μέθοδοι επεξεργασίας τους ως προς ποιοτικά χαρακτηριστικά, οι τεχνικές βελτίωσης της απορρόφησής τους από το έδαφος, οι τρόποι μεταφοράς τους στον αστικό χώρο και τέλος η αύξηση της δυνατότητας εξάτμισής τους. Μέσα από την κατηγοριοποίηση ανάλογα με τη λειτουργία τους, θα είναι εφικτή η στοχευμένη επιλογή της κατάλληλης μεθόδου που θα απαντά στις ανάγκες τις εκάστοτε σχεδιαστικής πρότασης. Αποφεύγεται η ταξινόμηση με βάση την κλίμακα σχεδιασμού, καθώς πολλές μέθοδοι, όπως αναφέρεται παρακάτων, μπορούν να εφαρμοστούν σε διαφορετικές κλίμακες σχεδιασμού.

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 45

από πάνω: εικ.19: Η συλλογή των ομβρίων υδάτων και επανάχρησή τους σε οικιακές λειτουργίες. © atelier GROENBLAUW εικ.20: Συλλογή είτε εξωτερικά σε βαρέλια αποθήκευσης ή σε υπόγειες δεξαμενές που συνδέονται με το οικιακό δίκτυο ύδρευσης . © atelier GROENBLAUW

46 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

3.3.1. Χρήση και αποθήκευση: Rainwater use. Συλλογή επιφανειακών ομβρίων υδάτων Η συλλογή και χρήση των ομβρίων υδάτων έχει πρακτικά πλεονεκτήματα, διότι απαιτεί λιγότερη συντήρηση, ενώ εξοικονομείται ενέργεια, πόροι και κόστος. Μέθοδοι που χρησιμοποιούν τα όμβρια ύδατα ως πόρο λειτουργούν και ως συλλέκτες του νερού αυτού. Αυτή η διπλή χρηστική λειτουργία κάνει τη μέθοδο συλλογής υδάτων ιδιαίτερα ελκυστική. Τα όμβρια ύδατα συλλέγονται σε δεξαμενές ή βαρέλια, τα οποία μπορούν να είναι και υπόγεια. Οι δεξαμενές τυπικά διαθέτουν μεγαλύτερο αποθηκευτικό χώρο και παρέχουν νερό σε τουαλέτες και -υπό επεξεργασία- σε πυροσβεστικούς ψεκαστήρες νερού. Τα βαρέλια νερού είναι μικρότερου μεγέθους και εκτός δικτύου αποχέτευσης, ενώ χρησιμοποιούνται κυρίως για πότισμα κήπων. Σε μερικές περιπτώσεις, μεγαλύτερες επιφάνειες σχεδιάζονται για την αποθήκευση του νερού, οι οποίες μετά από φιλτράρισμα παρέχουν νερό στους κήπους ή ακόμη και πόσιμο (Hoyer J. κ.ά., 2011). Σε επίπεδο σχεδιαστικής πρότασης, η μέθοδος αυτή μπορεί να προσαρμοστεί σε μεγάλα συγκροτήματα ή και κτίρια. Τα υπέργεια συστήματα αποθήκευσης νερού μπορούν να ενσωματωθούν στο σχεδιασμό του τοπίου, ως συντριβάνια, πισίνες, τεχνητές λίμνες κ.ά. Υπέργειοι χώροι αποθήκευσης Η δημιουργία πρόσθετων επιφανειών για εποχιακή αποθήκευση ομβρίων υδάτων μπορεί να συνεισφέρει στην αύξηση της δυνατότητας αποθήκευσης όγκου νερού, με την προϋπόθεση ότι η επιφανειακή στάθμη του νερού δεν παρουσιάζει μεγάλες αυξομειώσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ορίζεται μια στάθμη ως η μέγιστη δυνατή για την συγκράτηση των υδάτων και το νερό κυμαίνεται ανάλογα την εποχή. Το χειμώνα το επίπεδο της αυξομείωσης κυμαίνεται από το μέσο ως το μέγιστο επίπεδο, ενώ το καλοκαίρι ανάμεσα στο ελάχιστο και το μέσο. Σε πολλές περιπτώσεις το καλοκαίρι δεν υπάρχει νερό σε αυτές τις επιφάνειες με αποτέλεσμα να έχουν χρήση ελεύθερου χώρου. Το πλεονέκτημα της μεθόδου εποχιακής αποθήκευσης είναι ότι μπορεί να ελέγχει τις αυξομειώσεις της στάθμης του νερού, με αποτέλεσμα αν είναι επιθυμητό να αναπτύσσεται σταθερή χλωρίδα στις όχθες.16 Χώροι αποθήκευσης κάτω από μεγάλες επιφάνειες Μια επιλογή για την δημιουργία επιπλέον αποθηκευτικού χώρου για τα όμβρια ύδατα αποτελεί η αποθήκευση σε υπόγεια κιβώτια. Αποτελεί μια κρυμμένη τεχνολογία που παράγει χώρους πολλαπλών χρήσεων. Ενδιαφέρουσα πρόταση αποτελεί η δημιουργία τέτοιων χώρων κάτω από γήπεδα. Η κατασκευή είναι εύκολα υλοποιήσιμη με τη χρήση αποθηκευτικών τελάρων, ενώ μπορεί να εφαρμοστεί και σε δρόμους ή χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων. Τα γήπεδα μπορούν να συνδυαστούν με χώρους αποθήκευσης νερού με δύο τρόπους. Στον πρώτο, ο χώρος αποθήκευσης συνδέεται απευθείας με τα επιφανειακά ύδατα και η στάθμη του νερού κάτω από το γήπεδο αυξάνει όσο και η επιφανειακή απορροή. Αυτή είναι η πιο εύκολα υλοποιήσιμη εκδοχή. Σε αυτή την περίπτωση, οι αυξομειώσεις της στάθμης του νερού εξαρτώνται άμεσα από τη μέγιστη στάθμη των επιφανειακών υδάτων, μη δίνοντας τη δυνατότητα μεγάλης αποθήκευσης. Ο δεύτερος τρόπος προβλέπει έμμεση σύνδεση του επιφανειακού νερού με τον χώρο αποθήκευσης. Έτσι, το νερό οδηγείται στον αποθηκευτικό χώρο με άλλο τρόπο, καθυστερώντας τη διαδικασία απόθεσής του, με αποτέλεσμα μεγαλύτερη Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, www.urbangreenbluegrids.com/measures/ seasonal-storage/by-realising-extra-surface-area/ 16

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 47

από πάνω: εικ.21,22: Γήπεδο ποδοσφαίρου στρωμμένο με Permavoid-πριν και μετά. © Drain Products εικ.23: Απορροφητικά καφάσια τύπου Permavoid. © Drain Products εικ.24: Υπόγειο πάρκινγκ με χώρο συλλογής και αποθήκευσης ομβρίων υδάτων Museumplein, Rotterdam, The Netherlands © Gemeente Rotterdam

48 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

ευελιξία στις αυξομειώσεις της στάθμης του νερού.17 Στον προγραμματικό σχεδιασμό της πόλης του Ρότερνταμ στην Ολλανδία, οι αρχές προώθησαν ποικίλα σενάρια για την αύξηση της δυνατότητας αποθήκευσης ομβρίων υδάτων στο κέντρο της πόλης. Αυτό που επιλέχθηκε πρότεινε την υλοποίηση υπόγειου χώρου αποθήκευσης ομβρίων υδάτων, ο οποίος συνδεόταν με ένα νέο χώρο στάθμευσης, κάτω από την πλατεία Museumplein. Ο χώρος αυτός έχει δυνατότητα αποθήκευσης 10.000 m3 νερού, ενώ η κατασκευή του συνδυάστηκε με την κατασκευή του χώρου στάθμευσης. Με αυτή την κίνηση, η πόλη απέκτησε 12% επιπλέον χωρητικότητα σε νερό από το σύνολο που απαιτούνταν για το κέντρο της πόλης.18 3.3.2. Επεξεργασία: Treatment. Η επεξεργασία των ομβρίων υδάτων είναι μια διαδικασία απαραίτητη, πριν το νερό προωθηθεί για οικιακή χρήση ή πριν την απορρόφησή του από το έδαφος, σε περίπτωση που επιβαρύνεται με ιζήματα, ρύπους ή βαρέα μέταλλα. Οι μέθοδοι που μελετώνται συνδυάζουν τον καθαρισμό του νερού από ρυπογόνα συστατικά, με την διαμόρφωση υδάτινων περιοχών στον αστικό χώρο λειτουργώντας ως βιο-φίλτρα. Οι τεχνητοί υγρότοποι κατασκευάζονται σε οικολογικά επιβαρυμένες περιοχές, για τον καθαρισμό ρυπογόνων υδάτων, καθώς και ως χώροι ανάπτυξης της βιοποικιλότητας (Hoyer J. κ.ά., 2011). Στη διαχείριση ομβρίων υδάτων ονομάζονται βιότοποι, biotopes, που συνθέτουν ένα περιβάλλον οικολογικής σταθερότητας. Οι βιότοποι μπορούν να συμβάλλουν στην βελτίωση της ποιότητας του νερού μέσω της φυσικής οξυγόνωσης και άλλων διεργασιών, κυρίως με τη χρήση καλαμιών και άλλων φυτών. Βρίσκουν εφαρμογή σε περιπτώσεις αναβάθμισης της ποιότητας των υδάτων, αλλά προσθέτουν επιπλέον αισθητική ποιότητα και έχουν ψυχαγωγικό ρόλο. Βιότοποι για ρύθμιση και καθαρισμό μολυσμένων υδάτων Σε περιοχές με μολυσμένα ύδατα υλοποιούνται λίμνες συγκράτησης των ομβρίων υδάτων για προσωρινή αποθήκευση και καθαρισμό μέσω της φύτευσης. Το μολυσμένο νερό υπόκειται επίσης σε μια διαδικασία φιλτραρίσματος στις όχθες της λίμνης. Το νερό καθαρίζεται με τη φύτευση, διότι οι ρύποι καθιζάνουν στο βυθό και οι ρίζες των φυτών τους διασπούν και τους απορροφούν. Αν επιπλέον προστεθεί κάποιο σύστημα κυκλοφορίας του νερού, που θα το οδηγεί προς τις φυτεμένες όχθες θα διευκολύνει τον καθαρισμό. Το ιδανικό βάθος προτείνεται τουλάχιστον 1.5 μέτρο, ώστε να περιορίζεται η αύξηση της θερμοκρασίας του νερού κατά τους θερινούς μήνες και να μην δημιουργούνται προβλήματα με την ποιότητα του νερού. Παράλληλα, το χειμώνα το νερό δεν μπορεί να παγώσει εύκολα και διατηρείται η πανίδα εντός του. Αν το έδαφος είναι κατάλληλο, αυτή η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί και για την αύξηση της διήθησης του νερού στο έδαφος19. Τις εκτάσεις αυτές συναντά κανείς σε ποικίλα μεγέθη και σχήματα, ενώ φιλοξενούν διαφορετικούς τύπους βλάστησης ανάλογα τις ανάγκες περιορισμού της μόλυνσης, της ποιότητας του εδάφους κ.ά. Λόγω της ποικιλίας των τύπων βλάστησης, η μέθοδος αυτή Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/infiltration-boxes-and-infiltration-drainswells/rainwater-storage-beneath-sports-fields/ 18 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/water-squares/ 19 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/rainwater-ponds/rainwater-ponds-for-buffering-and-purification-of-moderately-pollutedwater/ 17

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 49

εικ.25: Βάλτος ενταγμένος στη διαμόρφωση του τοπίου. Brasserhout, Den Haag, The Netherlands © atelier GROENBLAUW, Madeleine d’Ersu

50 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

μπορεί να προσαρμοστεί σε διαφορετικά αστικά περιβάλλοντα. Κατά τη διάρκεια περιόδων μειωμένης βροχόπτωσης μπορούν να χρησιμοποιούνται ως χώροι ψυχαγωγίας, ενώ με σωστό σχεδιασμό ακόμα και σε περιόδους που διαθέτουν νερό μπορεί αυτό να αποτελέσει στοιχείο ενδιαφέροντος (Hoyer J. κ.ά., 2011). Για πολύ μολυσμένα ύδατα η ίδια μέθοδος απαιτεί προστασία του εδάφους με ειδικές προστατευτικές στρώσεις που είναι μονωτικές και αποτρέπουν την άμεση διήθηση. Αυτές χρησιμοποιούνται συνήθως για τον προ-καθαρισμό υδάτων που απορρέουν από χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων ή δρόμους υψηλής κυκλοφροίας. Τα συστήματα αυτά έχουν ένα φίλτρο εδάφους με υψηλή απόδοση καθαρισμού, ενώ διαθέτουν και σύστημα υπερχείλισης που μπορεί να συνδεθεί με υδάτινες επιφάνειες ή συστήματα φιλτραρίσματος. Αν δεν υπάρχει δυνατότητα απόθεσης του καθαρισμένου νερού σε κάποια υδάτινη επιφάνεια ή άλλη δυνατότητα φιλτραρίσματος, τότε η υπερχείλιση προτείνεται να συνδεθεί με το αποχετευτικό δίκτυο. Φιλτράρισμα Τα συστήματα φιλτραρίσματος μπορεί να είναι υπέργειοι ή υπόγειοι θάλαμοι σχεδιασμένοι να επεξεργάζονται τα επιφανειακά ύδατα, συνήθως με χαλίκι ή άμμο ως το πρώτο μέσο φιλτραρίσματος. Ένα παράδειγμα αποτελεί το helophyte filter, ένα φίλτρο άμμου που φυτεύεται μαζί με καλαμιές. Οι ρίζες των καλαμιών διαθέτουν βακτήρια που διασπούν και απορροφούν τους ρύπους. Ως αρχιτεκτονικό στοιχείο, οι καλαμιές μπορούν να οριοθετήσουν ένα χώρο, να δημιουργήσουν ιδιωτικότητα, να καθορίσουν διαδρομές κ.ά.20

εικ.26: Τομή λίμνης συλλογής υδάτων με βροχόπτωση. © atelier GROENBLAUW

εικ.27: Τομή βάλτου επεξεργασίας πολύ μολυσμένων υδάτων. © atelier GROENBLAUW

Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/vertical-helophyte-filters/ 20

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 51

εικ.28: Δώμα εκτεταμένης φύτευσης DRK Kliniken Berlin, Wiegmann Klinik. © Optigroen

52 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

3.3.3. Συγκράτηση και διήθηση: Detention and infiltration. Η συγκράτηση των ομβρίων υδάτων εξυπηρετεί στην αποφυγή πλημμυρικών φαινομένων, στη μείωση των επιφανειακών υδάτων, συμβάλλει στην αποσυμφόρηση των αποχετευτικών δικτύων, ενώ συνεισφέρει στην αποκατάσταση του κύκλου του νερού. Τα συστήματα συγκράτησης εξυπηρετούν στην προσωρινή αποθήκευση και στην συνέχεια διήθηση του νερού στο έδαφος. Ο τύπος του συστήματος εξαρτάται από την απορροφητικότητα του εδάφους, τη στάθμη των υπόγειων υδάτων, την ποιότητα των ομβρίων και το διαθέσιμο χώρο για τις ανάλογες εγκαταστάσεις (Hoyer J. κ.ά., 2011). Στέγες Για τη συγκράτηση των υδάτων οι στέγες αποκτούν μια κατασκευή πολλαπλών στρώσεων ανάλογα με τη λειτουργία και το μέγεθος της στέγης. Οι πράσινες στέγες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες extensive και intensive. Οι πρώτες είναι πιο ελαφριές κατασκευές και διαθέτουν ανθεκτικά παχύφυτα. Οι δεύτερες είναι πιο βαρείς και διαθέτουν μεγαλύτερο βάθος για ανάπτυξη φυτών με βαθιές ρίζες. Οι πράσινες στέγες επηρεάζουν θετικά την εικόνα των κτιρίων, ενώ για τους σχεδιαστές αποτελούν ένα μέσο να συνδεθεί η αρχιτεκτονική του κριτίου με το φυσικό τοπίο (Hoyer J. κ.ά., 2011). Έχουν οπτικά αισθητικά πλεονεκτήματα, ενώ οι κάτοικοι-χρήστες μπορούν πολλές φορές να έχουν πρόσβαση σε αυτές αξιοποιώντας τες για αναψυχή ή καλλιέργεια. Στην κλίμακα της πόλης, οι πράσινες στέγες πολύ συχνά αναπληρώνουν τον ελλειματικό ελεύθερο χώρο της πόλης, αποκαθιστώντας την αστική οικολογία. Παραδείγματος χάριν, πολλά πουλιά βρίσκουν στέγη σε φυτεμένες στέγες και δώματα. Υδροπερατά δάπεδα Για την αύξηση της απορρόφησης των υδάτων απαιτείται εκτός από τη μείωση των στεγανοποιημένων επιφανειών της πόλης και η επίστρωση επιφανειών με πορώδη υλικά, τα οποία επιτρέπουν το νερό να τα διαπεράσει. Από υδροπερατή άσφαλτο, ως διάτρητους κυβόλιθους, χαλίκια, όστρακα κ.ά. τα επιφανειακά ύδατα μπορούν να απορροφηθούν χωρίς ιδαίτερη δυσκολία. Κάποια δάπεδα συγκρατούν το νερό σε ένα υπόστρωμα και από εκεί μπορεί είτε να απορροφηθεί από το έδαφος, ή να εξατμιστεί ακόμα και να αποχετευθεί (Hoyer J. κ.ά., 2011). Τα πιο σκληρά υλικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μικρούς χώρους στάθμευσης, για δρόμους χαμηλής κυκλοφορίας, ενώ τα πιο μαλακά υλικά σε αστικές διαμορφώσεις όπου η πεζή κυκλοφορία έχει προτεραιότητα. Οι υπαίθριες διαμορφώσεις αποκτούν έτσι ποικιλία και οπτικό ενδιαφέρον, συμβάλλοντας τόσο στην διήθηση των υδάτων όσο και στην αναβάθμιση της αισθητικής. Τα μαλακά υλικά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δρόμους έντονης κυκλοφορίας και χώρους εκτεταμένης στάθμευσης, λόγω πιθανών ρύπων που θα απορροφηθούν. Τα υλικά πλακόστρωσης με ανοιχτά χρώματα εμφανίζουν το πλεονέκτημα της διατήρησης χαμηλής επιφανειακής θερμοκρασίας, λόγω ανάκλασης των ηλιακών ακτίνων. Παρόλα αυτά, η διαπερατότητα νερού και αέρα δια μέσου αυτών είναι πιο σημαντικό κριτήριο επιλογής. Τα χαρακτηριστικά που λαμβάνονται υπόψη συνολικά, αναφορικά με τα υλικά πλακόστρωσης είναι η ανακλαστικότητα, η θερμική απορρόφηση, η τραχύτητα, η θερμοπερατότητα και η υγροπερατότητα. Πρακτικά, η προτεινόμενη μέθοδος πλακόστρωσης των αστικών επιφανειών θα συνδυάζει ημιπλακοστρωμένες επιφάνειες, ώστε το νερό να απορροφάται και να

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 53

εικ.29 (πάνω): Ζώνη/τάφρος συγκέντρωσης επιφανειακών υδάτων-bioswale, Kronsberg, Hannover, Germany © Atelier Dreiseitl εικ.30 (κάτω αρ.): Αυλάκι ταχείας απορρόφησης, The Netherlands © Floris Bogaard εικ.31 (κάτω κέντρο): Τάφρος, Augustenborg, Malmö, Sweden © André Vaxelaire εικ.32: Υπόγειο σύστημα συλλογής και διήθησης. © Sofronas

54 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

πραγματοποιείται εξάτμιση, προκαλώντας το δροσισμό.21 Ζώνες και αυλάκια/τάφροι ταχείας απορρόφησης Οι απορροφητικές ζώνες είναι πυκνά φυτεμένες επιφάνειες για την ταχεία απορρόφηση των επιφανειακών υδάτων. Τα σχεδιαστικά κριτήρια προκύπτουν από τα τοπικά χαρακτηριστικά, όπως η ένταση των βροχοπτώσεων της περιοχής, η σύσταση του εδάφους, και η διαθέσιμη επιφάνεια προς χρήση (Hoyer J. κ.ά., 2011). Στις ζώνες αυτές μπορούν να τοποθετηθούν εδαφοκαλυπτικά φυτά και θάμνοι που αναβαθμίζουν την απορροφητικότητα του εδάφους. Ψηλότερη φύτευση αυξάνει την απορροφητικότητα στο τριπλάσιο, καθώς η παρουσία μεγάλων ριζών αυξάνει την δυνατότητα απορρόφησης του εδάφους. Στην περίπτωση που σχεδιάζονται εποχιακές ζώνες απορρόφησης πρέπει να δοθεί ιδαίτερη σημασία στην αισθητική ποιότητα και τη χρήση που θα έχουν κατά τους μήνες ξηρασίας. Τέτοιες υποδομές μπορούν να φιλοξενήσουν παιδότοπους ή να ενσωματωθούν σε αυτούς.22 Οι ζώνες ταχείας απορρόφησης μπορούν να υλοποιηθούν ως κήποι, αυλές, πάρκα, φύτευση σε οδικούς άξονες, σε πεζοδρόμια κ.ά. Αναβαθμίζουν αισθητικά τις γειτονιές, ενώ σε δημόσιους χώρους η αντίληψη για την ποιότητά τους μπορεί να αναβαθμιστεί (Hoyer J. κ.ά., 2011). Τάφροι συγκέντρωσης επιφανειακών υδάτων Οι τάφροι συγκέντρωσης επιφανειακών υδάτων χρησιμεύουν για την αποθήκευση, αλλά και τη μεταφορά του νερού. Αν η βάση τους είναι στεγανή χρησιμεύουν για τη μεταφορά, διαφορετικά αποτελούν σημεία συγκέντρωσης των υδάτων (Hoyer J. κ.ά., 2011). Το ανώτερο επίπεδο αποτελείται από λιπασμένο χώμα και φυτά. Το επόμενο επίπεδο αποτελείται από χαλίκια ή άλλα παρόμοια υλικά και γεωύφασμα, το οποίο δίνει τη δυνατότητα διήθησης. Κάτω από το δεύτερο επίπεδο συχνά υπάρχει ενας σωλήνας απορρόφησης, ώστε σε περίπτωση έντονης βροχόπτωσης αποφεύγεται η υπερχείλιση και το νερό οδεύει στο αποχετευτικό δίκτυο. Οι περισσότερες τάφροι απορρόφησης είναι μεγάλης έκτασης, ώστε να αποφεύγεται η υπερχείλιση, ενώ παράλληλα διασφαλίζεται, λογω μεγέθους, η απορρόφηση του νερού έντονων βροχοπτώσεων εντός 24 ωρών. Είναι κατάλληλες για περιοχές με πορώδες έδαφος και σχετικά χαμηλή στάθμη υπογείων υδάτων.23 Συναντώνται συχνά σε διαμορφώσεις περιβάλλοντος χώρου σε οικιστικά συγκροτήματα και διευκολύνουν τη αποστράγγιση από άλλες επιφάνειες. Ο επιμελής σχεδιασμός τους δίνει πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα. Έχουν μεγάλες απαιτήσεις σε επιφάνεια και σε συντήρηση, αλλά οι φυτεμένες πλαγιές «χαρίζουν» ένα φυσικό τοπίο μέσα στο αστικό περιβάλλον. Μπορούν να ενσωματωθούν και στο πράσινο που οριοθετεί τους δρόμους κυκλοφορίας και να παρέχουν επιφάνειες πρασίνου στην πόλη.24 Υπόγεια συστήματα-Geocellular systems Αποτελούν προκατασκευασμένους αγωγούς από διάτρητα υλικά, τα οποία τοποθετούνται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και χρησιμεύουν στην αποθήκευση νερού και τη σταδιακή Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, www.urbangreenbluegrids.com/measures/ cool-paving-materials/ 22 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/designing-temporary-rainwater-buffers/ 23 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/bioswales/ 24 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/ditches/ 21

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 55

56 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

απέναντι (από αριστερά): Ανοιχτά κανάλια απορροής. εικ.33,35: © Atelier Dreiseitl εικ.34: © Line gutter in Den Haag

απορρόφησή του από το έδαφος. Κατασκευάζονται σε ποικιλία διαστάσεων και μπορούν να διαχειριστούν μεγάλες ποσότητες ομβρίων υδάτων. Ουσιαστικά δεσμεύουν τα όμβρια ύδατα και επιτρέπουν τη σταδιακή διήθησή τους (Hoyer J. κ.ά., 2011). Σε κάποιες περιπτώσεις, η απορροή από στέγες ή οι υπερχειλίσεις λιμνών κλπ. συνδέονται με αυτά τα συστήματα. Είναι πολύ χρήσιμα σε περιοχές πυκνής δόμησης, καθώς βρίσκονται στο υπέδαφος και δε δεσμεύουν χώρο, ενώ είναι αρκετά αποδοτικά.25 3.3.4. Μεταφορά: Conveyance. Τα ανοιχτά κανάλια υποκαθιστούν τους υπογειοποιημένους αγωγούς ομβρίων υδάτων. Μπορούν να αποτελέσουν το μέσο που συνδέει τα όμβρια από τις υδρορροές των στεγών/ δωμάτων με τα αποχετευτικά δίκτυα ή με άλλα μέσα διαχείρισής τους. Η συμβολή τους στην αισθητική του αστικού περιβάλλοντος είναι πολύ σημαντική, καθώς οι υδάτινες ροές ξεκουράζουν οπτικά τους κατοίκους της πόλης, ενώ αποτελούν έναυσμα για παιχνίδι. Επιπλέον, όντας εμφανή μπορούν να συμβάλλουν στην ευαισθητοποίηση των χρηστών, για τον κύκλο του νερού και τη διαδρομή που ακολουθεί μέσα στην πόλη. Παράλληλα, μπορούν να φυτευθούν ή να συνδυαστούν με άλλες προτεινόμενες μεθόδους δημιουργώντας ένα πιο ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης (Hoyer J. κ.ά., 2011). Μια χρήσιμη εφαρμογή των ανοιχτών καναλιών αφορά τα κανάλια απορροής που βρίσκονται κατά μήκος του οδικού δικτύου. Το νερό που συλλέγεται καταλήγει είτε σε υδάτινες επιφάνειες ή απορροφάται από το έδαφος. Μπορεί να εφαρμοστεί παράλληλα με τους δρόμους χωρίς να απαιτείται αλλαγή στο σχεδιασμό τους. Αντί να κατασκευαστούν από το υλικό του πεζοδρομίου υπάρχουν και προκατασκευασμένα κανάλια, τα οποία είναι ευκολότερα στην εγκατάσταση.26 Τα ανοιχτά κανάλια μπορούν να συλλέξουν μεγαλύτερη ποσότητα νερού ανάλογα με το βάθος που έχουν, ενώ δεν εξαρτώνται από τις κλίσεις του εδάφους και μπορούν να τοποθετηθούν σε κάθε τοπογραφία. Ο καθαρισμός τους, όταν αποκτούν μεγαλύτερο βάθος γίνεται πιο απαιτητικός, ενώ αποτελούν και εμπόδιο στην κίνηση (πεζών, ποδηλάτων) που πρέπει να ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό. Στις περιοχές αστικών μετακινήσεων τα κανάλια μπορούν να είναι στεγασμένα, υπάρχουν αρκετές επιλογές προκατασκευασμένων καναλιών τέτοιου τύπου. Οι υποβαθμισμένες ή κοίλες απορροές μπορούν να αποστραγγίσουν μεγαλύτερη ποσότητα νερού. Οι κλίσεις του εδάφους δεν αποτελούν ιδιαίτερο πρόβλημα, καθώς το βάθος και μήκος του καναλιού μπορεί να ποικίλλει κατά τη διάρκεια της πορείας του. Μόνο μειονέκτημα αποτελεί η έκθεση ποδηλατών και πεζών στα νερά αυτά εν μέσω βροχερών ημερών.27 Συνολικά, τα ανοιχτά κανάλια έχουν πολλά πλεονεκτήματα τόσο σε επίπεδο αισθητικής ποιότητας, όσο και στην βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων, διότι εκτός από την μεταφορά του νερού, συμβάλλουν παράλληλα στην εξάτμισή του και βελτίωση του μικροκλίματος. Επιπλέον, μπορούν να αποτελέσουν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις διάφορες μεθόδους, μια σύνδεση που γίνεται ορατή στην πόλη και γίνεται αφορμή για μια εκπαιδευτική πορεία.

3.3.5. Εξάτμιση και Διαπνοή: Evapotranspiration.

Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/gravel-layerstrenchesreverse-drainage/ 26 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/prefab-fluted-gutter/ 27 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/ 25

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 57

εικ.36 (πάνω): Το νερό στοιχείο παιχνιδιού και θετικό για το μικροκλίμα. Πάρκο André Citroën, Paris © atelier GROENBLAUW εικ.37 (κάτω): Στέγη μόνιμης συγκράτησης υδάτων, Apeldoorn © Maarten Reiling εικ.38 (δεξιά): Πράσινη όψη, Green facade © atelier GROENBLAUW, Amar Sjauw En Wa

Η εξάτμιση αποτελεί αναπόσπαστο και ζωτικό στοιχείο του κύκλου του νερού, καθώς μέσω του ήλιου ζεσταίνεται και επιστρέφει στην ατμόσφαιρα για να ξεκινήσει ένας νέος κύκλος. Η διαπνοή των φυτών αντίστοιχα απαιτεί νερό για να πραγματοποιηθεί. Οι διαδικασίες αυτές είναι καθοριστικές για τη διαμόρφωση της θερμοκρασίας, της υγρασίας και των βροχοπτώσεων μιας περιοχής, συνολικά για το μικροκλίμα που αναπτύσσουν. Η εξατμοδιαπνοή, αν μπορεί να μεταφραστεί κατ΄αυτόν τον τρόπο, μπορεί να είναι είτε ενεργητική ή παθητική (Hoyer J. κ.ά., 2011). Η παθητική εξατμοδιαπνοή χρησιμοποιεί τις φυσικές διαδικασίες των φυτών -τη διαπνοή και την εξάτμιση- για να βελτιώσει το κλίμα. Όλα τα περιβάλλοντα με φύτευση βελτιώνουν το μικροκλίμα, ενώ η αύξηση της φύτευσης στις πόλεις συνεπάγεται μείωση των στεγανοποιημένων επιφανειών. Ιδιαίτερα πλεονεκτήματα μπορούν να αποκομίσουν πόλεις υψηλών πυκνοτήτων. Κάποια παραδείγματα φύτευσης στην πόλη είναι τα παρακάτω, μαζί με τους κανόνες εφαρμογής τους. Η τοποθέτηση δέντρων στο εξωτερικό των κτιρίων συνεισφέρει στην ηλιοπροστασία και τον σκιασμό των κτιρίων, αλλά ταυτόχρονα βοηθά στη διατήρηση της υγρασίας του εδάφους. Εκτός από το σκιασμό και το δροσισμό, τα δέντρα φιλοξενούν ποικιλίες πτηνών και εντόμων, καθοριστικών για την ανάπτυξη της βιοποικιλότητας στις πόλεις. Παράλληλα, η φύτευση στο αστικό περιβάλλον συμβάλλει δραστικά στη μείωση της θερμοκρασίας του αέρα. Ο θερμός αέρας μεταφέρει ρύπους δημιουργώντας το αστικό νέφος. Η φύτευση στο αστικό περιβάλλον αυξάνει τη δυνατότητα της πόλης σε δροσισμό, μέσα από την μείωση των παραγόντων που προκαλούν αστικό νέφος. Η χρήση των δέντρων, όμως, παράλληλα με τους οδικούς άξονες χρήζει προσοχής, καθώς οι αέριοι ρύποι εγκλωβίζονται στο επίπεδο κάτω από τις φυλλωσιές των δέντρων, με αποτέλεσμα η ποιότητητα του αέρα στο επίπεδο του δρόμου να είναι επιβαρυμένη. Συχνός κανόνας είναι η προσεκτική τοποθέτηση των δέντρων σε απόσταση μεταξύ τους και η καθορισμένη ανάπτυξη του φυλλώματός τους, ώστε να δίνεται διέξοδος στον αέρα να ανανεώνεται.28 Αν η ελεύθερη επιφάνεια μιας πόλης δεν επαρκεί για εκτεταμένη φύτευση, προτείνεται η λύση των «πράσινων» όψεων. Οι φυτεμένες όψεις συμβάλλουν στη δέσμευση των αιωρούμενων σωματιδίων της ατμοσφαιρας, συμβάλλοντας στη μείωση της θερμοκρασίας του αέρα.29 Η ενεργή μέθοδος χρησιμοποιεί τα υδάτινα συστήματα, ώστε να επηρεάσει άμεσα τη θερμοκρασία και την ποιότητα του αέρα, σε δημόσιους χώρους και κατοικίες. Τέτοιες εφαρμογές αποτελούν η πρόβλεψη συντριβανιών, πισίνων, συστημάτων αερισμού, δροσισμού μέσω υδάτινων επιφανειών κ.ά. Ένα εξεζητημένο, όσο και αποδοτικό παράδειγμα αποτελεί η στέγη νερού, η οποία διαφοροποιείται από την μέθοδο της συγκράτησης υδάτων σε στεγη. Οι στέγες για τη συγκράτηση των υδάτων, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, συγκρατούν προσωρινά τα όμβρια ύδατα, ενώ αδειάζουν περιμένοντας ως την επόμενη έντονη βροχόπτωση. Οι στέγες νερού, διατηρούν το νερό σε μόνιμη βάση, επιτρέποντάς του να εξατμίζεται σταδιακά. Η βέλτιστη λύση θα ήταν να ελέγχεται η στάθμη του με ηλεκτρονικά συστήματα, ώστε να μπορεί να επιτελέσει και τις δύο λειτουργίες. Μια τέτοια στέγη επιτυγχάνει το δροσισμό του κτιρίου, ενώ η εξάτμιση δροσίζει το ευρύτερο περιβάλλον. Το μόνο μειονέκτημα είναι η αδυναμία δέσμευσης ότι θα Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/city-trees/ 29 Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/minimise-the-amount-of-imperviouspaved-surface-area/ 28

Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα 59

υπάρχει πάντα διαθέσιμο απόθεμα ομβρίων υδάτων.30 Οι παραπάνω μέθοδοι, όπως αναλύθηκαν, αποτελούν μερικές από τις ποικίλες, καινοτόμες και ενδιαφέρουσες προτάσεις του WSUD και της συζήτησης γύρω από τον σχεδιασμό του αστικού χώρου. Οι περισσότερες μελέτες είναι ιδιαίτερα σύγχρονες, ενώ η συνεισφόρα στην ανθεκτικότητα της πόλης μένει να εξεταστεί. Συνολικά προτάσσεται ένας νέος τρόπος σκέψης και αντιμετώπισης των αστικών ζητημάτων που εμπλουτίζεται όχι μόνο με συνθετικές αρχές, αλλά ταυτόχρονα πραγματικές ανάγκες, τοπικές κλιματικές συνθήκες, καινοτόμες τεχνικές και συνολικές προσεγγίσεις. Για μια πόλη ένα βήμα πιο κοντά στην ανθεκτικότητα. Αλλά πολύ περισσότερο για μια πόλη που μπορεί να βιωθεί.

Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ measures/water-roofs/ 30

60 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

62 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;

2.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης

3.

Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα

4.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD

5.

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 63

64 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

4. Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα αναλυθούν υλοποιημένες προτάσεις, στο πλαίσιο του αστικού σχεδιασμού με γνώμονα το στοιχείο του νερού ή αλλιώς του Water Sensitive Urban Design. Η επιλογή των παραδειγμάτων βασίζεται στην κοινή κλίμακα των προτάσεων –αυτή του σχεδιασμού του αστικού τοπίου, δομημένου και μη. Οι δομημένοι αστικοί χώροι που θα μελετηθούν αφορούν δύο γειτονιές, η πρώτη είναι προσφάτως ανεγερθείσα, ενώ η δεύτερη αποτελεί την αποκατάσταση μιας αποβιομηχανοποιημένης περιοχής με νέα σχεδιαστικά εργαλεία. Η συγκεκριμένη επιλογή βοηθά στην αναγνώριση των ποιοτήτων του WSUD σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις που συναντούμε στο αστικό περιβάλλον, την νέα κατασκευή και την αποκατάσταση υφιστάμενων περιοχών. Αναγνωρίζοντας κανείς τα πλεονεκτήματα και στις δύο περιπτώσεις, η εφαρμογή του WSUD μπορεί να αναπαραχθεί με μεγαλύτερη ευκολία και σε ποικίλες επεμβάσεις. Επιπλέον, θα γίνει αναφορά σε ελεύθερους χώρους του αστικού περιβάλλοντος, εκ των οποίων δύο χαρακτηριστικοί είναι η πλατεία και το πάρκο. Η αστική πλατεία θα μελετηθεί ως ένα στοιχείο που αφορά άμεσα την ελληνική πραγματικότητα, τον ελληνικό δημόσιο χώρο και αποτελεί στοιχείο ιδιαίτερα συμβατικής διαχείρισης που χρίζει επαναδιαπραγμάτευσης. Μέσα από τη μελέτη της θα αναγνωριστούν οι ποιότητες του WSUD, στην δυνατότητα εφαρμογής τους σε ένα πυκνά δομημένο περιβάλλον που συνήθως ορίζεται από υφιστάμενες κατασκευές. Παράλληλα, θα μελετηθεί και το παράδειγμα ενός αστικού πάρκου, το οποίο βρίσκεται εκτός Ευρώπης, αποτελεί όμως μία απόπειρα ένταξης του αστικού πάρκου σε μια κατεξοχήν δομημένη και ελλειματική σε χώρους πρασίνου γειτονιά. Τα στοιχεία που θα αναλυθούν σε κάθε παράδειγμα, είναι αυτά που συμβάλλουν στην βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων, αλλά παράλληλα προσθέτουν στην αισθητική ποιότητα της περιοχής υλοποίησης. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά του σχεδιασμού συνοψίζουν τις γενικές αρχές του WSUD και μπορούν να αποτελέσουν εφαλτήριο για την περαιτέρω μελέτη τους. Συνεπώς, από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν μια πρόταση του WSUD επιτυχημένη, όπως αυτά αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο 4.2., στις υλοποιημένες προτάσεις θα σχολιαστούν τα δύο επόμενα: water sensitivity και aesthetics.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 65

εικ.39 (πάνω): Αεροφωτογραφία της περιοχής πριν την δόμηση της περιοχής. εικ.40 (κέντρο): Τοπογραφικό σχέδιο. Διακρίνεται η ελεύθερη δόμηση εντός των οικοδομικών τετραγώνων. εικ.41 (κάτω): Κτίρια και οδικό δίκτυο από το χάρτη συγκοινωνιών.

66 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

4.1. Δομημένοι αστικοί χώροι 4.1.1. Kleine Horst, Klein Borstel, Ohlsdorf, Hamburg, Germany. Τοποθεσία: Kleine Horst, Klein Borstel, Ohlsdorf, Hamburg, Germany. Κλίμακα: Γειτονιά Έτος σχεδιασμού: 2007-2012 Έτος υλοποίησης: 2007-2012 Έκταση: 50 Ha περίπου Ολοκλήρωση: 2012 Το παράδειγμα αυτό μελετάται ως κομμάτι της έρευνας πεδίου που εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια της πρακτικής άσκησης που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2013 στο HafenCity Universität Hamburg. Το μεγαλύτερο κομμάτι της αναγνώρισης έγινε μέσω επιτόπιας έρευνας και το φωτογραφικό υλικό αποτελεί προσωπικό αρχείο. Το Klein Borstel είναι μια γειτονιά που ανήκει στην περιοχή Ohsdorf στο ΒΑ τμήμα της πόλης του Αμβούργου, σε κοντινή απόσταση από το κέντρο της πόλης. Συνορεύει νότια με το νεκροταφείο του Ohlsdorf, το μεγαλύτερο νεκροταφείο-αστικό πάρκο του κόσμου με έκταση 391Ha που αποτελεί πνεύμονα πρασίνου του βόρειου Αμβούργου. Βόρειο όριο απλώνεται ο ποταμός Alster με χώρους πρασίνου και μονοπάτια περιπάτου. Το 2004 η γειτονιά έκλεισε 700 χρόνια από την ίδρυσή της και ακόμα διατηρεί την εικόνα ενός χωριού. Η περιοχή μελέτης αφορά τον οικισμό που ονομάζεται Kleine Horst και βρίσκεται στις εγκαταστάσεις των εγκαταλελειμμένων φυτωρίων του νεκροταφείου. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή του οικισμού υλοποιείται από διαφορετικούς φορείς -κρατικούς και ιδιωτικούςκαι παράλληλα από διαφορετικούς σχεδιαστές. Η κατασκευή πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 2007-2012 και βασίζεται στο σχεδιασμό με γνώμονα τη διαχείριση των υδάτων (WSUD), ενώ αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για την αποκεντρωμένη διαχείριση των ομβρίων υδάτων (decentralised stormwater management, βλ. κεφ. 3.1.). Σημαντικό στοιχείο που λήφθηκε υπόψη κατά το σχεδιασμό ήταν η συνολική προσέγγιση του σχεδιασμού των κτιρίων με το σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου, μέσα από μια ενιαία οπτική. Σε αυτό συντέλεσε και η ανάγκη συντονισμού των διαφορετικών φορέων υλοποίησης, ώστε να ευνοηθεί η συγκρότηση και ενιαιότητα του οικιστικού συνόλου. Η δημιουργική ένταξη των διαφορετικών κομματιών επετεύχθη μέσα από την διαχείριση ιδιωτικών, ημι-δημόσιων και δημόσιων χώρων ως ενιαίο σύνολο. Ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος χώρου και η σχέση του με τα κτίρια κατοικιών, αλλά και το οδικό δίκτυο, οι χώροι πρασίνου, ο δημόσιος χώρος, οι χώροι παιχνιδιού έχουν σχεδιαστεί με γνώμονα τη διαχείριση των ομβρίων υδάτων. Παράλληλα, τα κτίρια συμμορφώνονται με τις πρόσφατες προδιαγραφές ενεργειακής απόδοσης31. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τμήμα του οικισμού υλοποιείται από την BIGGEWERBEBAU GmbH και αποτελείται από 8 ισόγειες, 12 διώροφες και 18 τριώροφες κατοικίες με υπόγειο και καθεμία διαθέτει ιδιωτικό υπαίθριο χώρο, όπως αυλή, βεράντα ή ταράτσα (σε νότιο ή νοτιοδυτικό προσανατολισμό). Η συγκεκριμένη εταιρεία κατασκευής ανέλαβε ένα κομμάτι της περιοχής, το οποίο ονομάζει Project VIVIDA.32 Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz Bau und Reaktorsichereit, http://www.bmub.bund.de/ bmu/parlamentarische-vorgaenge/detailansicht/artikel/eckpunkte-fuer-ein-integriertes-energie-undklimaprogramm/ 32 BIG-GEWERBEBAU GmbH, http://www.big-bau.de/index.php?id=46&pid=2 31

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 67

εικ.42-45 (πάνω): Διακρίνεται το δίκτυο καναλιών που συλλέγει, μεταφέρει και αποθέτει τα όμβρια ύδατα από τα δώματα σε σημεία συλλογής. εικ.46 (κάτω αρ.): Γέφυρα με κανάλι που επιτρέπει στα ύδατα που συλλέγονται από την γειτονιά, να μεταφέρονται στο φυσικό τοπίο. εικ.47 (κάτω δεξ.): Υδροπερατά υλικά, όπως άμμος και χαλίκι σε χώρους δευτερεύουσας χρήσης.

Water Sensitivity Όπως αναφέρθηκε, η περιοχή έχει σχεδιαστεί εξαρχής βασισμένη στις προδιαγραφές της βιώσιμης διαχείρισης των ομβρίων υδάτων. Σύμφωνα με τις απαιτήσεις της πολεοδομίας και τις νομοθετικές ρυθμίσεις που προβλέπονται, η μελέτη της περιοχής βασίζεται στους ακόλουθους στόχους, τους οποίους οφείλουν να ακολουθήσουν όλες οι προτάσεις (Atelier Dreiseitl, 2001): • Απομάκρυνση των υφιστάμενων συστημάτων αποχέτευσης και των αγωγών ομβρίων υδάτων.

• Μείωση και αποκατάσταση υφιστάμενων στεγανοποιημένων επιφανειών.

• Μείωση των ρύπων και παράλληλα επιφανειακή και υπόγεια διακίνηση των υδάτων.

• Βελτίωση οικολογικών παραγόντων της αστικής περιοχής (μικροκλίμα, νέφος, εξισορρόπηση των θερμοκρασιών) • Βελτίωση της ποιότητας ζωής στις γειτονιές του κέντρου της πόλης συνολικά.

• Συνολικός σχεδιασμός δομημένου και ελεύθερου χώρου. Για τη μείωση της επιφανειακής απορροής μόνο μικρό ποσοοστό κάλυψης αντιστοιχεί σε στεγανοποιημένες επιφάνειες. Σε πολύ μεγάλο ποσοστό οι επιφάνειες καλύπτονται από φυσικά υλικά, όπως χώμα, άμμος, γρασίδι, ενώ στις επιφάνειες που πλακοστρώνονται επίσης ένα μεγάλο κομμάτι αντιστοιχεί σε υδατοπερατά υλικά. Οι πλακοστρώσεις αφορούν τους χώρους περιμετρικά των κτιρίων κατοικίας και η απορροή τους οδηγείται σε σημεία συγκέντρωσης των υδάτων με δύο τρόπους. Επιφανειακά επιτυγχάνεται με ανοιχτά κανάλια απορροής, κατασκευασμένα από κυβόλιθους που επιτρέπουν τη διήθηση νερού στο έδαφος ή οδηγούν σε μικρές γούρνες πρασίνου. Διαφορετικά σε διάφορα σημεία κατά μήκος των πλακοστρωμένων επιφανειών, τοποθετούνται σχάρες απορροής, οι οποίες με κατάλληλες κλίσεις οδηγούν τα ύδατα σε άλλη επιφάνεια συγκέντρωσης υδάτων, όπως τάφρο ή ποτάμι. Πολλές υφιστάμενες στεγανοποιημένες επιφάνειες αναιρέθηκαν, με απομάκρυνση των υλικών ή αντικαταστάθηκαν από υδροπερατά υλικά. Το δίκτυο των ομβρίων υδάτων είναι πολύ καλά οργανωμένο, ώστε συγκεντρώνει τα όμβρια ύδατα από κάθε κατοικία, μέσω των υδρορροών. Αν δεν συγκεντρώνονται σε βαρέλια αποθήκευσης για ιδιωτική χρήση, τα όμβρια ύδατα από τις υδρορροές οδηγούνται σε επιφανειακά κανάλια, τα οποία είναι τοποθετημένα παράλληλα στους άξονες κίνησης, δίπλα στα σκληρά δάπεδα. Στη συνέχεια οδηγούνται με σχάρες σε χαμηλότερα κανάλια, τα οποία επίσης επιτρέπουν την εξάτμιση. Οι σχάρες αυτές οργανώνουν οπτικά το χώρο, ορίζουν τις κινήσεις των πεζών, ενώ παράλληλα συνδέονται με τάφρους και άλλα σημεία συγκέντρωσης των υδάτων. Σε ορισμένα σημεία υπάρχουν μεγαλύτερες σχάρες που οδηγούν τα ύδατα σε υπόγειους αγωγούς απορροής και συνήθως βρίσκονται στους οδικούς άξονες και τελικά καταλήγουν στο αποχετευτικό δίκτυο. Ιδιαίτερο στοιχείο της περιοχής αποτελεί η δημιουργία μιας λίμνης προσωρινής αποθήκευσης υδάτων, η οποία βρίσκεται στο όριο του οικισμού με τον ποταμό. Σε περιπτώσεις έντονης βροχόπτωσης ή και υπερχείλισης του ποταμού η λίμνη αυτή γεμίζει. Οι κάτοικοι αρχικά είχαν ενστάσεις για την πιθανότητα μόλυνσης από έντομα, αλλά με τη φύτευση καλαμιών και άλλων φυτών αποφεύχθηκε, ενώ οι κάτοικοι πλέον δηλώνουν ικανοποιημένοι σαν να ζουν στην εξοχή. (από προσωπική έρευνα) Όσον αφορά τα κτίρια, μεγάλο τμήμα της επιφάνειας των δωμάτων προορίζεται για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων, τα οποία αξιοποιούνται ως νερό χρήσης στις κατοικίες. Συγκεκριμένα, τροφοδοτούν τις τουαλέτες και τους νεροχύτες, το πότισμα των κήπων, την ψύξη των κλιματιστικών, ενώ με χρήση φίλτρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ζεστό νερό χρήσης. Σε άλλες περιπτώσεις τα δώματα είναι φυτεμένα με χαμηλά ποώδη φυτά τα οποία έχουν αργή ανάπτυξη, παρόλα αυτά συλλέγουν ικανοποιητική ποσότητα ομβρίων υδάτων.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 69

εικ.48,49 (πάνω): Τα γεφυράκια αποτελούν αρχιτεκτονικό στοιχείο και ταυτόχρονα επιλύουν το ζήτημα πρόσβασης στο διάδρομο κυκλοφορίας χωρίς την πλακόστρωση μεγάλης επιφάνειας. εικ.50 (κάτω αρ.): Οι κατοικίες που βρίσκονται στο όριο του οικιμσού συνορεύουν με τη λίμνη εποχιακής συγκράτησης υδάτων. Διακρίνεται η φύτευση με καλάμια εικ.51 (κάτω δεξ.): Σε περίπτωση υπερχείλισης της τάφρου συλλογής, τα ύδατα κατευθύνονται στο αποχετευτικό δίκτυο και αντίστροφα το δίκτυο αποθέτει στο σημείο όμβρια από το δίκτυο.

Aesthetics Την ίδια στιγμή, όλα τα παραπάνω στοιχεία που συμβάλλουν στη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων και άρα στο σχεδιασμό με μια κατεύθυνση ευαίσθητη προς το υγρό στοιχείο, συνθέτουν ένα αστικό τοπίο αναβαθμισμένων αισθητικών ποιοτήτων. Τα ανοιχτά κανάλια μεταφοράς του νερού κατά μήκος των αξόνων κυκλοφορίας αποτελούν ένα ιδιαίτερο συνθετικό στοιχείο, καθώς εξοικειώνουν τον κάτοικο με την λειτουργία του νερού. Παράλληλα, το φυσικό υλικό του κυβόλιθου, με το νερό να ρέει παραπέμπει σε ένα τοπίο περιαστικό, όπου τα φυσικά υλικά (πέτρα και νερό) υπερισχύουν. Οι τάφροι και οι λίμνες απορροής βρίσκονται παράλληλα προς τις πίσω εισόδους των κατοικιών και τις συνδέουν με τον δρόμο με ξύλινα γεφυράκια. Το στοιχείο αυτό συνθέτει μια ποιότητα που δεν συναντά κανείς συχνά σε αστικό σχεδιασμό, η μικρή κλίμακα δημιουργεί πιο φιλική ατμόσφαιρα για τον χρήστη, ενώ λειτουργούν και ως στοιχεία παιχνιδιού. Κάτω από τις μικρές γέφυρες υπάρχει αυλάκι με φύτευση και σε περιπτώσεις βροχόπτωσης χρησιμεύει για τη συλλογή υδάτων, που βελτιώνει το μικροκλίμα της περιοχής, ενώ συμβάλλει στο δροσισμό των κατοικιών και την προστασία από την σκόνη του δρόμου. Συνολικά, υπάρχει άμεση οπτική επαφή με το υγρό στοιχείο που καθορίζει τον χαρακτήρα της περιοχής. Η καθημερινή επαφή με το νερό καθιστά εύκολη την αναγνώριση της διαδρομής του νερού στο αστικό περιβάλλον και τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης με αυτό, με τον ήχο, την οσμή, την αίσθηση που δίνει. Οι μεγάλες γέφυρες σε ορισμένα σημεία συμβάλλουν στην προστασία από τη συγκέντρωση μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού, σε περιπτώσεις έντονης βροχόπτωσης, ενώ συνθέτουν ένα ευχάριστο σκηνικό, καθώς η απόλαυση του νερού γίνεται με διαφορετικό τρόπο και απο διαφορετική οπτική. Άλλοτε κυλάει μαζί με τον περίπατο, άλλοτε υπογειοποιείται αλλά με τις σχάρες είναι ορατό, στη συνέχεια επανεμφανίζεται σε σημεία συλλογής, τα οποία εμφανίζουν έντονη βλάστηση και πολλές φορές καταλήγει σε μεγαλύτερες λίμνες ή τάφρους που επιτρέπουν και το παιχνίδι εντός τους. Τα στοιχεία αυτά ολοκληρώνουν το σχεδιασμό, καθώς συνδέουν τον ιδωτικό χώρο με το δημόσιο. Αποτελούν ένα δίκτυο που ξεκινά από τις κατοικίες ως φυτεμένες στέγες ή δώματα, οργανώνει τις όψεις με τις υδρορροές, καταλήγει να περιβάλλει τα κτίρια κατοικίας και να απλώνεται στο δημόσιο χώρο παραλλασσόμενο σε ποικίλες εκδοχές. Τα κτίρια, σε ελεύθερη δόμηση, περιβάλλονται από χώρους πρασίνου που συνδυάζονται με ενδιαφέρουσες κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Οι υπερυψωμένες σχάρες-γέφυρες πρόσβασης στις κατοικίες δημιουργούν αίσθηση ιδιωτικότητας, καθώς αποτελούν το μόνο σημείο επικοινωνίας του δρόμου με την κύρια είσοδο. Οι τάφροι εξωτερικά των κατοικιών, οργανώνουν το ημι-δημόσιο με στοιχεία αποστράγγισης των υδάτων σε περίπτωση υπερχείλισης, τα οποία όμως μοιάζουν σα μικρά γλυπτά του χώρου. Οι φυτεύσεις οργανώνουν τη σχέση του ιδιωτικού με το δημόσιο από μια άλλη οπτική. Τα περιποιημένα παρτέρια και οι κουρεμένοι φτάχτες ορίζουν τον ιδιωτικό χώρο, την αυλή, ενώ σταδιακά και όσο κανείς κατευθύνεται προς το πάρκο ή το ποτάμι η βλάστηση γίνεται αυτοφυής, με ελεύθερη ανάπτυξη. Η γειτονιά “Kleine Horst“ μας διδάσκει πως αν ο αστικός σχεδιασμός συνδυαστεί με τη διαχείριση ομβρίων υδάτων έχει ως αποτέλεσμα βιώσιμα και ισορροπημένα περιβάλλοντα. Οι αισθήσεις συνεχώς αντλούν ερεθίσματα από τα φυσικά στοιχεία, το αστικό περιβάλλον μπλέκεται με το φυσικό, η εξοικόμηση δεν αποτελεί ανάγκη αλλά επιλογή και τελικά η πόλη μπορεί να αναβαθμιστεί ποιοτικά.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 71

εικ.52: Τοπογραφικό σχέδιο της Bo01, που αποτελεί το πρώτο τμήμα υλοποίησης της ανάπλασης της περιοχής του Western Harbour ή Västra Hamnen του Malmö.

72 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

4.1.2. Βο01, Västra Hamnen, Malmö, Sweden. Τοποθεσία: Western Harbour, Malmο, Sweden. Ανάδοχος: City of Malmo, Bo01 Ltd Αστικός σχεδιασμός: Klas Tham Κλίμακα: Γειτονιά Έτος σχεδιασμού: 2001 (Bo01) Έτος υλοποίησης: 2001-σήμερα Έκταση: 25 Ha Bo01- Western Harbour 160 Ha Ολοκλήρωση: 2020 Η πόλη του Malmo είναι η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Σουηδίας και βρίσκεται στην ένωση της Βόρειας Θάλασσας με τη Βαλτική, χωρίζοντας τη Σουηδία από τη Δανία. Το 1998 ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο της πόλης και το 2000 ολοκληρώθηκε η κατασκευή της γέφυρας ‘Öresundsbron’ που συνδέει το Μάλμο με την Κοπεγχάγη. Έτσι, η πόλη απέκτησε πολύ μεγάλη σημασία ως το σημείο σύνδεσης των δύο μητροπολιτικών περιοχών.33 Η περιοχή του Western Harbour, δεν υπήρχε 100 χρόνια πριν. Δημιουργήθηκε σταδιακά με επιχωματώσεις ως το 1987, οπότε πήρε και την σημερινή της έκταση. Από τη δεκαετία του 1879 εγκαταστάθηκαν εκεί οι Kockums Industries και αργότερα η Saab-Scania που εγκατέλειψε οριστικά την περιοχή το 1991. Ένα από τα μεγαλύτερα ναυπηγεία του κόσμου, που βρίσκονταν εκεί, έκλεισε το 1985, μετά από 150 χρόνια λειτουργίας. Το ναυπηγείο ήταν ο μεγαλύτερος εργοδότης της πόλης και ο μεγάλος γερανός του λιμανιού το σήμα κατατεθέν της (Αθανασίου Ε., 2001). Με την αποχώριση της βιομηχανίας, τα οικόπεδα ανήκουν στην πόλη του Malmo. Εξαιτίας των ραγδαίων διαδικασιών αποβιομηχάνισής της, η περιοχή είχε έντονη ρύπανση του εδάφους και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Σε πολλά σημεία η υψηλή συγκέντρωση τοξίνων οδήγησε σε εντατικά έργα απορρύπανσης, όπως στην απομάκρυνση του εδάφους και προσθήκη μιας υγειούς στρώσης πάνω στο λιγότερο μολυσμένο έδαφος. Παράλληλα, το νερό των καναλιών προέρχεται από αντλίες νερού, καθώς το κεντρικό κανάλι έχει υψηλότερη στάθμη από τη θάλασσα ώστε το νερό να μην διαπερνά τα μολυσμένα επίπεδα του εδάφους και επεκταθεί η μόλυνση. Έτσι, ήδη η πόλη έχει κάνει ένα βήμα να ανακτήσει ένα μολυσμένο κομμάτι της πρώην βιομηχανικής χρήσης. Επόμενο βήμα προς τη βιωσιμότητα του Malmo αποτέλεσε η Ευρωπαϊκή Έκθεση Κατοικίας Βο01, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2001 και αποτέλεσε την απαρχή του βιώσιμου αστικού σχεδιασμού για την πόλη. Στόχος της έκθεσης ήταν να αποτελέσει η πόλη διεθνώς παράδειγμα προς μίμηση για την οικολογική βιωσιμότητα. Bo01 ονομάζεται το πρώτο στάδιο υλοποίησης του επανασχεδιασμού των 160 εκταρίων έκτασης του Western harbor, που βρίσκεται στην θάλασσα και την παραλία, δίπλα στο κέντρο της πόλης, από τα οποία τα 25 εκτάρια υλοποιήθηκαν για τους σκοπούς της έκθεσης. Η Βο01 (Μπο-νολ-έτ) σχεδιάστηκε με στόχο τη δημιουργία ενός νέου πυρήνα κεντρικών λειτουργιών στην πόλη, καθώς και τη διεκδίκηση μίας νέας σχέσης με το θαλάσσιο μέτωπο. Ο σχεδιασμός της νέας περιοχής κατοικίας εμπνέεται από τη πυκνότητα και την πολυπλοκότητα της ευρωπαϊκής μεσαιωνικής πόλης και άλλων αστικών μορφών του παρελθόντος (Αθανασίου Ε., 2001). Παράλληλα, η πόλη έχει θέσει μακροπρόθεσμους περιβαλλοντικούς στόχους ώστε: Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ projects/bo01-city-of-tomorrow-malmo-sweden/ 33

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 73

εικ.53 (πάνω): Οι υδρορροές στα στενά δρομάκια της γειτονιάς μοιάζουν να αποτελούν στοιχεία διακόσμησης. Τα όμβρια ύδατα οδηγούνται σε ανοιχτό κανάλι. © Madeleine d’Ersu εικ.54 (κάτω αρ.): Λεπτομέρεια υδρορρόης και απορροής επιφανειακών υδάτων. ©Jonathan Perrin εικ.55 (κάτω δεξ.): Κήποι με υδροπερατά υλικά και φύτευση που συλλέγουν τα όμβρια και παράλληλα τα επεξεργάζονται για καθαρισμό. © Sébastien Ludwig

μέχρι το 2010 η πόλη να είναι βιώσιμη, μέχρι το 2020 να είναι κλιματικά ουδέτερη, να μην επιβαρύνει δηλαδή με απόβλητα ή αντλώντας από τους υφιστάμενους φυσικούς πόρους, ενώ μέχρι το 2030 να είναι 100% αυτόνομη ενεργειακά. Ο συνολικός μακροπρόθεσμος σχεδιασμός κατευθύνει τις πόλεις προς την ανθεκτικότητα. Η αστική δομή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς σε μια παραμόρφωση καννάβου αναπτύσσονται οι κτιριακοί όγκοι, με μεγαλύτερα ύψη και πιο ήρεμα χρώματα προς τη θάλασσα και αντίθετα χαμηλότερα ύψη και εντονότερα χρώματα στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων. Αυτή η δομή δημιουργεί μια εσωστρέφεια και προστασία από το θαλάσσιο μέτωπο, ενώ σε συνδυασμό με τη διάσπαση των οικοδομικών τετραγώνων σε μικρότερα κομμάτια και τη δημιουργία στενών εσωτερικών δρόμων, δίνεται η εντύπωση μεσαιωνικής πόλης, που αποτελούσε και συνθετική αφετηρία. Το στοιχείο του νερού εντάσσεται πλήρως στο σχεδιασμό, με παράλληλη βιώσιμη διαχείρισή του και συμμετοχή ως συνθετικό στοιχείο. Οι μικτές χρήσεις και η κλίμακα, 5-6 ορόφων στην περιφέρεια και 2-3 ορόφων στο εσωτερικό, δημιουργούν άμεσα την αίσθηση της κλίμακας και της γειτονιάς. Στο σχεδιασμό έχουν συμμετάσχει πολλοί αρχιτέκτονες και κατασκευαστές, καθένας με διαφορετική οπτική, γεγονός που έχει προσδώσει ιδαιτερότητα και πολυμορφία στην περιοχή. Παρόλη την υψηλή πυκνότητα δόμησης και τον αστικό χαρακτήρα, οι χώροι πρασίνου αναπτύσσονται σε όλη την έκταση της περιοχής και ευνοούν την βιοποικιλότητα. Οι δημόσιοι χώροι, απωθητικοί για τα αυτοκίνητα έχουν σχεδιαστεί με επίκεντρο την πεζή κίνηση και το ποδήλατο (Malmö Stad). Η περιοχή Bo01 λειτουργεί βασιζόμενη 100% σε ανανεώσιμη ενέργεια. Αντλίες θερμότητας χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση της θερμοκρασίας χειμώνα και καλοκαίρι σε όλα τα κτίρια κατοικιών και γραφείων. Ηλεκτρικό ρεύμα για τις κατοικίες παράγεται από μία τουρμπίνα ανέμου εγκατεστημένη στην ευρύτερη περιοχή και φωτοβολταϊκά πάνελ στις οροφές των κτιρίων. Παράλληλα, έχουν αναπτυχθεί ηλεκτρονικά συστήματα ελέγχου της κατανάλωσης που υποστηρίζουν την προσπάθεια εξοικονόμησης και ενημέρωσης των χρηστών. Ο σχεδιασμός της γειτονιάς είναι ολοκληρωμένος, αποτελεί συνεργασία διαφορετικών επιστημονικών τομέων, με συνέπεια το αποτέλεσμα που παράγεται να είναι πλήρως προωθητικό και για τις μελλοντικές πόλεις (Malmö Stad).

Water Sensitivity Η γειτονιά Βο01 έχει ενσωματωμένες πολλές πρακτικές διαχείρισης των ομβρίων υδάτων, οι οποίες εντάσσονται αρμονικά στον αστικό σχεδιασμό με υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Συνολικά, η περιοχή χαρακτηρίζεται από τη βιώσιμη διαχείριση των ομβρίων υδάτων, τα οποία διανέμονται με εμφανή δίκτυο σε ολόκληρη την περιοχή. Η πόλη του Malmo έχει μέση βροχόπτωση 787mm το χρόνο, συνεπώς η διαχείριση των ομβρίων υδάτων αποτελεί σημαντικό κομμάτι του σχεδιασμού της (CMHC, 2005). Η Βο01 αποτέλεσε ιδανική ευκαιρία να δοκιμαστεί ένα ανοιχτό σύστημα διαχείρισης των υδάτων σε περιοχές υψηλής πυκνότητας -και πέτυχε. Τα επιφανειακά ύδατα κατευθύνονται σε ανοιχτά κανάλια, τα οποία στη συνέχεια διοχετεύονται σε λίμνες ή τάφρους με ή χωρίς βλάστηση. Έτσι, είτε καθαρίζονται μέσω ειδικών φυτών που διασπούν τους ρύπους, είτε απλά συλλέγονται και αποτελούν σημεία ανάπαυσης των χρηστών. Το σύστημα διαχείρισης, σε αντίθεση με το παράδειγμα του Klein Borstel (βλ. προηγ. κεφ.), δεν σχεδιάστηκε μόνο για τις περιοχές κατοικίας. Αντίθετα, εντάχθηκε σε ένα συνολικό σχεδιασμό της περιοχής που το ενσωματώνει ακόμα και στην τοπογραφία της, ώστε να καθορίσει τις φυσικές ρύσεις προς τη θάλασσα ή το κεντρικό κανάλι. Παράλληλα, όλες οι αυλές των κατοικιών βρίσκονται σε υψηλότερη στάθμη από τα κανάλια μεταφοράς των υδάτων, ενώ διαθέτουν σημείο συλλογής των ομβρίων. Η απορροή από τις αυλές και τα επιφανειακά ύδατα

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 75

εικ.56 (πάνω): Το πάρκο Anchor Park στη μία όχθη του καναλιού που διασχίζει την περιοχή σχεδιασμένο από την ομάδα SLA / Stig L. Andersson δίνει πολυπλοκότητα, βελτιώνει τη σχέση του χρήστη με την όχθη και επαναδιαπραγματεύεται το όριο του νερού. εικ.57 (κέντρο): Το σύστημα συλλογής των ομβρίων αποτελείται από σημεία εποχιακής συλλογής και ανοιχτό κανάλι. εικ.58 (κάτω αρ.): Το παραθαλάσσιο Dania Park σχεδιασμένο από τον T. Andersson χρησιμοποεί το νερό σαν στοιχείο σύνθεσης. εικ.59 (κάτω δεξ.): Διαμόρφωση της παραλιακής ζώνης αναψυχής με φυσικά υλικά που αναβαθμίζουν αισθητικά. © Sébastien Ludwig

συλλέγεται στα κανάλια, τα οποία διαμοιράζουν τα ύδατα σε δρόμους, πλατείες και πάρκα. Μια λωρίδα νερού διασχίζει το κέντρο και σε κάποια σημεία το νερό οδηγείται, μέσω φυτεμένων λιμνών (για καθαρισμό) στο κανάλι. Ένα τμήμα του νερού ανακυκλώνεται και επιστρέφει στη λωρίδα αυτή μέσω συντριβανιών και άλλων στοιχείων. Αυτό το σύστημα δεν κρίνεται απαραίτητο για την διαχείριση, αλλά συμβάλλει στην αισθητική αναβάθμιση της περιοχής, ενώ η επιτυχία του οδηγεί στην επανάληψή του και στο υπόλοιπο τμήμα που θα υλοποιηθεί (Annika Kruuse, 2011). Το κανάλι αποτελεί κεντρικό συνθετικό στοιχείο, καθώς έχει μία όχθη διαμορφωμένη ως χώρο περιπάτου που φέρνει τους χρήστες/επισκέπτες/κατοίκους σε άμεση επαφή με το υγρό στοιχείο. Ελαφριές στέγες ή δώματα που συγκρατούν τα όμβρια ύδατα αποτελούν μόνωση για τις κατοικίες, ενώ παράλληλα δίνουν τη δυνατότητα καλλιέργειάς τους. Η συγκράτηση των υδάτων μειώνει τις πιθανότητες υπερχείλισης των δικτύων και παράλληλα μειώνει τον όγκο νερού που θα διοχετευθεί στα σημεία συλλογής και επεξεργασίας των υδάτων. Το νερό βρίσκεται σε συνεχή κίνηση ή άντληση για να αποφευχθεί η στασιμότητα και η ανάπτυξη μολύνσεων, ενώ θεωρείται ότι βελτιώνεται και η χλωρίδα των λιμνών και των τάφρων (CMHC, 2005). Υλοποιείται παράλληλα, ένα σύστημα “Green Space Factor”, το οποίο διασφαλίζει ότι οι πράσινες επιφάνειες θα αποτελούν κομμάτι της πρότασης κάθε σχεδιαστή. Έτσι μέσα από μια λίστα περίπου 30 επιλογών, ο κάθε σχεδιαστής πρέπει να επιλέξει 10 τουλάχιστον και να τις ενσωματώσει στην πρότασή του. Με τον τρόπο αυτό, το πράσινο γίνεται βασικό στοιχείο του αστικού τοπίου, ενώ αυξάνεται η βιοποικιλότητα και πολλά είδη πτηνών τα οποία διέμεναν στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις ανακτούν το χώρο τους. Παράλληλα, αναβαθμίζεται η χλωρίδα και πανίδα, οι φυσικοί βιότοποι ενισχύονται και το δίκτυο διαχείρισης των ομβρίων υδάτων ενδυναμώνεται, μέσω της αποστράγγισης μεγάλων ποσοτήτων από τις πράσινες επιφάνειες (CMHC, 2005).

Aesthetics Η αισθητική είναι αναβαθμισμένη στην περιοχή του Βο01, οι χώροι πρασίνου και το εμφανές δίκτυο των υδάτων συνδυάζονται προς μια κατεύθυνση ανάκτησης της φύσης εντός του αστικού τοπίου. Τα δέντρα, οι κήποι, τα ανοιχτά κανάλια σε συνδυασμό με τη θάλασσα και το κεντρικό κανάλι συνθέτουν ένα τοπίο φυσικού κάλλους. Οι χώροι πρασίνου διαθέτουν ιδιαίτερη πολυμορφία, λόγω των διαφορετικών επιλογών στα στοιχεία που τους συνθέτουν, ώστε συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Παράλληλα, η ανάπτυξη της βιοποικιλότητας, η επαφή με είδη πτηνών που δε συναντά κανείς σε αστικά περιβάλλοντα αποτελεί μοναδική εμπειρία στην καθημερινότητα. Οι χώροι ανάπαυσης συνδέονται πάντα με το νερό φέρνοντας τους χρήστες σε αλληλεπίδραση με αυτό, τους ωθεί να αλληλεπιδράσουν και να συμμετάσχουν στο αστικό παιχνίδι. Το εμφανές δίκτυο των ομβρίων υδάτων, ορίζει τις κατευνθύνσεις γύρω από τα κτίρια κατοικίας ως το κέντρο της πόλης, σαν στοιχείο προσανατολισμού. Ο συνδυασμός τους με το πράσινο συνθέτει ένα ζωντανό και δυναμικό περιβάλλον και προσφέρει άμεση επαφή με τη φύση που λείπει από τη σύγχρονη πόλη. Η γειτονιά του Βο01 δίνει μια απάντηση στη σύγχρονη αντιμετώπιση της αστικής διάχυσης που συνεχώς αναπαράγει στείρα μοντέλα υπερδομημένων αστικών τοπίων. Ο σχεδιασμός της αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση και κάνει σαφές ότι η συμπαγής πόλη δεν αποτελεί μειονέκτημα. Ο συνολικός σχεδιασμός προσανατολισμένος στις ποιοτικές αξίες του χώρου και με προτεραιότητα στα φυσικά στοιχεία -νερό και φύτευση- λαμβάνοντας υπόψη τις νέες τεχνικές που αναπτύσσονται μπορεί να παράξει πόλεις ανθρώπινες, πόλεις βιώσιμες, πόλεις που χωράνε άνθρωπο και φύση.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 77

εικ.60: Τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής. Διακρίνεται στο κάτω μέρος του σχεδίου μπλε το κανάλι Landwehr και προς τα πάνω αναπτύσσεται η υδάτινη πλατεία με τα κανάλια υποστήριξης.

78 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

4.2. Ελεύθεροι χώροι: πλατείες και πάρκα.

4.2.1. Potsdamer Platz, Berlin, Germany. Τοποθεσία: Potsdamer Platz, Berlin, Germany Ανάδοχος: City Berlin / Debis Immobilien Αστικός σχεδιασμός: Renzo Piano, Christoph Kolhbecker Σχεδιασμός υδάτινων στοιχείων: Atelier Dreiseitl Κλίμακα: Γειτονιά Έτος σχεδιασμού: 1994-1998 Έτος υλοποίησης: 1997-1998 Έκταση: 1.3 Ha Ολοκλήρωση: 1998 Η Potsdamer Platz αποτελεί μια πλατεία με μεγάλη ιστορική σημασία, στο κέντρο της πόλης του Βερολίνου. Πλήρως κατεστραμμένη κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτέλεσε το σύνορο Ανατολικού-Δυτικού Βερολίνου. Το ίχνος του τείχους του Βερολίνου παραμένει ακόμα σήμερα στο δάπεδο, ως υπενθύμιση της ιστορίας. Μετά την πτώση του τείχους ορίστηκε διαγωνισμός (1991), ώστε η πλατεία να επανανοηματοδοτηθεί ως αστικός δημόσιος χώρος. Η πλατεία βρίσκεται σήμερα σε μια περιοχή ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, ανάμεσα στο κανάλι Landwehr, το Kulturforum που αποτελείται από κτίρια όπως η Φιλαρμονική, η Κρατική Βιβλιοθήκη κ.ά., ενώ περιβάλλεται από τις νέες πολυόροφες κατασκευές κτιρίων της Potsdamer Platz. Ο στόχος της μελέτης ήταν η δημιουργία ενός ζωντανού, ελκυστικού και οικολογικού υδάτινου τοπίου μέσα σε μια πυκνοδομημένη αστική περιοχή μεικτών χρήσεων. Συνθετική αρχή αποτέλεσε ο νοητός συνδυασμός των πολύ υψηλών κτιρίων (35 ορόφων και άνω) και του υφιστάμενου αστικού ιστού, μέσω μιας νέας ακτινωτής χάραξης που θα κυριαρχούσε. Έτσι, υλοποιήθηκε μια σειρά από αστικές «πισίνες», όπου οι ποικίλες διαδρομές των πεζών συναντούν ή οδηγούνται σε ένα ζωντανό αστικό δημόσιο χώρο. Πολλοί αρχιτέκτονες ανέλαβαν να σχεδιάσουν τα περιβάλλοντα κτίρια, όπου η τερακότα, το τούβλο και ο ψαμμίτης κυριαρχούν στις όψεις προσδίδοντας αίσθηση μνημειακότητας και ζεστή ατμόσφαιρα γύρω από αυτά. Παρόλα αυτά, το υδάτινο στοιχείο αποτελεί το κυρίαρχο συνθετικό μέσο, στην προσπάθεια άμεσης εμπλοκής του φυσικού με το αστικό τοπίο. H ποιότητα νερού της λίμνης παράγει με μεγάλη επιτυχία ένα βιότοπο και έχει συμβάλλει παράλληλα στη μείωση χρήσης καθαρού νερού από τα γύρω κτίρια. Από το 1998, η Potsdamer Platz είναι ένα παράδειγμα αναζωογονημένου αστικού χώρου με την εντυπωσιακή αχιτεκτονική των κτιρίων και το νερό σε πλήρη αρμονία (Atelier Dreiseitl). Η κλίμακα, η τοποθέτηση της υδάτινης πλατείας σε έναν τόσο έντονα αστικό χώρο, ο συνδυασμός οικολογικών, αισθητικών και τεχνολογικών αρχών έχει προσδώσει στην περιοχή εξαιρετική ποιότητα και μοναδικότητα.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 79

από πάνω: εικ.61: Η υδάτινη πλατείαλίμνη δίνει την εντύπωση φυσικού στοιχείου λόγω του μη οριοθετημένου σχήματος και της φύτευσης με καλαμιές. © Atelier Dreiseitl εικ.62: Η διαπλάτυνση του καναλιού δίπλα στην Marlene Dietrich Plaza είναι άμεσα προσβάσιμη,ενώ οι διαβαθμίσεις την εντάσσουν αρμονικά στον περιβάλλων χώρο. © J. Lee εικ.63: Λεπτομέρεια των υδάτινων βαθμίδων και άλλη άποψη. © Atelier Dreiseitl

80 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Water Sensitivity Το σύστημα νερού της πλατείας χρειάστηκε χρονοβόρες μελέτες για να υλοποιηθεί, ενώ πολλοί παράγοντες λήφθηκαν υπόψη για να είναι ένα σύστημα αξιόπιστο και με διάρκεια στο χρόνο (Hoyer J. κ.ά., 2011). Τα υπόγεια ύδατα της περιοχής βρίσκονται σε υψηλή στάθμη, με αποτέλεσμα τα όμβρια ύδατα να μη συνδέονται με τις υδάτινες επιφάνειες, όπως το κανάλι Landwehr, αλλά να αποχετεύονται άμεσα. Συνεπώς, ένα μεγάλο στοίχημα αποτέλεσε η προσπάθεια απεξάρτησης των ομβρίων υδάτων από το αποχετευτικό δίκτυο. Το κύριο σύστημα νερού εφοδιάζεται εξ’ολοκλήρου από όμβρια ύδατα (μέση βροχόπτωση 556mm) και αποτελείται από ένα στενό κανάλι στο βορρά, υδάτινα στοιχεία κοντά στην αστική πλατεία (Marlene-Dietrich-Plaza), την κεντρική υδάτινη επιφάνεια Lake Piano και ολοκληρώνεται με ένα μικρότερο σύστημα στο νότο. Για την διαχείριση των ομβρίων με αποφυγή πλημμυρικών φαινομένων κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν υποστηρικτικοί μηχανισμοί για τη συγκράτηση των υδάτων. Οι μηχανισμοί συγκράτησης περιλαμβάνουν φυτεμένα δώματα, καθώς και υπόγειες δεξαμενές αποθήκευσης των ομβρίων. Τα όμβρια ύδατα που δεν συγκρατούνται στα δώματα και η επιφανειακή απορροή συλλέγονται στις υπόγειες δεξαμενές, φιλτράρονται και αντλούνται στις επιφανειακές υδάτινες επιφάνειες. Το νερό περνά συνεχώς από διαδικασίες επεξεργασίας και φιλτραρίσματος για τη διασφάλιση της ποιότητάς του. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω συστημάτων επεξεργασίας, αλλά και των βιοτόπων που έχουν προβλεφθεί με την ύπαρξη καλαμιών και άλλων φυτών που διασπούν τους ρύπους. Στη διαδρομή που ακολουθεί μέσα στο σύστημα αυτό, το νερό κινείται παράλληλα με τις υπαίθριες διαδρομές, περνά από φυτεμένες περιοχές, διασχίζει πολυεπίπεδες κατασκευές και γίνεται δυναμικό στοιχείο του τοπίου.34 Η προσωρινή αποθήκευση των υδάτων στις υπόγειες δεξαμενές και τις υδάτινες επιφάνειες διασφαλίζει τη συγκράτηση όγκου νερού, τέτοια ώστε να χρειάζεται απόθεση υδάτων στο κανάλι κατά μέσο όρο 3 φορές στη δεκαετία. Τα υδάτινα στοιχεία συνητρούνται χωρίς χημικά πρόσθετα, ενώ η κατανάλωση ενέργειας για την διαδικασία κίνησης του νερού είναι πολύ χαμηλή. Η λίμνη Piano είναι το κεντρικό υδάτινο στοιχείο που συμβάλλει στην οικολογική ισορροπία και την βελτίωση των ατμοσφαιρικών συνθηκών, ενώ η επιρροή της στο μικροκλίμα είναι έντονα αισθητή. Έχει ενσωματωμένο ένα τμήμα επεξεργασίας των υδάτων με φίλτρα χαλικιών και φύτευση καλαμιών, ενώ το βάθος της φτάνει σε σημεία τα 2 μέτρα. Τα υπόλοιπα συστήματα είναι εξίσου σημαντικά στη συμβολή τους στην αισθητική και την τεχνική ολοκλήρωση του σχεδιασμού (Hoyer J. κ.ά., 2011). Το νερό που συλλέγεται από το σύστημα αυτό χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό για την εξυπηρέτηση των γύρω κτιρίων, για το πότισμα κήπων, ακόμα και σε συστήματα πυρόσβεσης. Το μικροκλίμα βετλιώνεται αισθητά με μείωση κάποιων βαθμών θερμοκρασίας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Παράλληλα, τα αυξημένα ποσοστά εξάτμισης συμβάλλουν στο παθητκό δροσισμό των κτιρίων, μέσω της επιφάνειας των όψεων που είναι ειδικά σχεδιασμένη να αποδέχεται τον ψυχρό αέρα και στην ύγρανση της ατμόσφαιρας (Hoyer J. κ.ά., 2011).

Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids.com/ projects/potsdamer-platz-berlin-germany/ 34

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 81

εικ.64 (πάνω): Ο αντικατοπτρισμός του ουρανού και των κτιρίων δίνει μια ατμόσφαιρα πιο ποιοτική, παράλληλα η ροή του νερού προκαλεί τον επισκέπτη να το απολαύσει (εικ.66: κάτω δεξιά) © Atelier Dreiseitl εικ.65 (κάτω αρ.): Η διαπλάτυνση του καναλιού δίπλα στην Marlene Dietrich Plaza είναι άμεσα προσβάσιμη,ενώ οι διαβαθμίσεις την εντάσσουν αρμονικά στον περιβάλλων χώρο. © Wolf Rabe, Flickr.

Aesthetics Ο στόχος των υδάτινων στοιχείων σε ένα έντονα αστικό περιβάλλον εξυπηρετεί δύο ανάγκες: την αισθητική και την βιωσιμότητα. Προηγούμενα, αναφερθήκαμε στους τρόπους διαχείρισης των συστημάτων και την επιτυχία τους, ως καινοτόμα τεχνολογικά επιτεύγματα, με ποικίλες προεκτάσεις στις λειτουργικές ανάγκες της περιοχής. Παράλληλα, όμως δε μπορεί να μην αναγνωριστεί η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος όταν συνδυαστεί με τα φυσικά στοιχεία. Το τοπίο της πλατείας ενσωματώνει στοιχεία εμπνευσμένα από τη φύση σε ένα έντονα αστικό φόντο. Κόκκινες καλαμιές στοιχισμένες στη νότια άκρη του πάρκου λειτουργούν ηχομονωντικά για την κίνηση από το περιβάλλον οδικό δίκτυο. Αντί να έρχονται σε επαφή με την κυκλοφορία των οχημάτων, οι επισκέπτες θαυμάζουν τα καλάμια που ανεμίζουν με τον αέρα ή καθρεφτίζονται στο νερό. Προσεκτικά βαλμένα, τα κάθε είδους υδάτινα στοιχεία που συνθέτουν το τοπίο προσδίδουν γαλήνη. Ένας ισχυρός καταρράκτης καλύπτει το θόρυβο της κίνησης, ενω σε κάποια εσωτερική αυλή τρεχούμενο νερό συνοδεύει τις κουβέντες των επισκεπτών (Hoyer J. κ.ά., 2011). Στην Marlene-Dietrich-Plaza το στοιχείο του νερού γίνεται δυναμικό ρέοντας από δύο κατευθύνσεις. Αποτελεί στοιχείο παιχνιδιού και αλληλεπίδρασης, καθώς είναι άμεσα προσβάσιμο από τους χρήστες/επισκέπτες. Γέφυρες προσελκύουν τον περαστικό να κινηθεί μέσα στις σχεδιασμένες διαδρομές παράλληλα στο υγρό στοιχείο, ενώ η ποικιλομορφία του καθιστά κάθε θέα διαφορετική. Σε ορισμένα σημεία, η αυστηρά καθορισμένη μορφή του νερού το καθιστά στοιχείο διακοσμητικό (Marlene-Dietrich-Plaza), ενώ σε άλλα (Lake Piano) η ασάφεια του περιγράμματος, οι φυτεύσεις, η οπτική μόνωση από άλλα αστικά στοιχεία μεταφέρει τον επισκέπτη σε ένα φυσικό τοπίο. Καθώς το υδάτινο στοιχείο ήταν κομμάτι του αρχικού σχεδιασμού της πλατείας, είναι πλήρως ενταγμένο στο αστικό τοπίο της πόλης, η οποία άλλωστε διαρρέεται και από τον ποταμό Spree. Το ιδιαίτερο τριγωνικό σχήμα της λίμνης διευκολύνει τη σύνδεση με το κανάλι Landwehr και μπλέκεται με τον αστικό ιστό και τα γειτονικά κτίρια. Τα κτίρια που συνορεύουν με τη νέα διαμόρφωση έχουν στοές στο επίπεδο του ισογείου και εντάσσουν ομαλά το ιδιωτικό στο δημόσιο, μέσα από μια μετάβαση που περνάει από το υγρό στοιχείο. Τα πεζοδρόμια αναπτύσσονται παράλληλα στο νερό και διευκολύνουν τον χρήστη να σταματήσει και να απολαύσει τη διαδρομή. Η Potsdamer Platz αποτελεί ένα νεό κεφάλαιο για την ιστορία της πόλης που επέλεξε να εντάξει το υδάτινο στοιχείο στο σχεδιασμό της. Η πλατεία αναμορφώθηκε αποτελώντας σήμερα πόλο έλξης επισκεπτών, αλλά και των κατοίκων της περιοχής, καθώς το μικροκλίμα που αναπτύσσεται είναι ιδιαίτερα θελτικό τις ζεστές μέρες. Παράλληλα, ο συνδυασμός με μια αρχιτεκτονική τεχνολογικής αιχμής δημιούργησε ένα καινοτόμο σημείο αναφοράς και πρωτοτυπίας. Τελικά, αυτό που μένει από τη συκεκριμένη πρόταση είναι το γεγονός ότι ακόμα και σε μεγάλες μητροπολιτικές περιοχές το WSUD μπορεί να ενταχθεί αρμονικά στο σχεδιασμό και να προσδώσει ποιότητες που λείπουν από τις έντονα αστικοποιημένες μητροπόλεις.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 83

εικ.67: Πανοραμική άποψη του πάρκου και του περιβάλλοντος αστικού τοπίου. Το πάρκο αποτελεί σημείο εκτόνωσης της πυκνοδομημένης περιοχής του Pearl District. Διακρίνονται οι προσβάσεις από το πεζοδρόμιο, η υποβάθμιση του πάρκου, καθώς και το προστατευτικό τείχος από τις σιδηροδρομικές ράγες στα αριστερά της εικόνας. © Atelier Dreiseitl

84 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

4.2.2. Tanner Springs Park, Portland, Oregon. Τοποθεσία: Tanner Springs Park, Pearl District, Portland, Oregon, USA. Ανάδοχος: Portland Parks and Recreation Αστικός σχεδιασμός: Atelier Dreiseitl & Greenworks P.C. Κλίμακα: Γειτονιά Έτος σχεδιασμού: 2002-2004 Έτος υλοποίησης: 2004-2005 Έκταση: 0.4 Ha Ολοκλήρωση: 2010 Η γειτονιά Pearl District βρίσκεται στο κέντρο της πόλης του Portland και συνορεύει με τον ποταμό Willamette River. Η γειτονιά παλαιότερα συνέθετε ένα ελώδες τοπίο, το οποίο η βιομηχανία της εποχής αποξήρανε προς χρήση, παράλληλα με την εγκατάσταση σιδηροδρόμου. Τα τελευταία 30 χρόνια, η περιοχή σταδιακά ανοικοδομήθηκε και μετατράπηκε σε μια γειτονιά φρέσκια, πολυπολιτισμική, δυναμική που με την απομάκρυνση της βιομηχανίας έγινε περιοχή κατοικίας και εμπορικών χρήσεων. Λόγω της βιομηχανικής παράδοσης, όμως, εξέλειπαν οι χώροι πρασίνου οδηγώντας στην απόφαση υλοποίησης ενός σχεδίου αναζωογόνησής της. Το σχέδιο περιλαμβάνει τρία πάρκα που δημιουργούν ένα πράσινο διάδρομο από το κέντρο του Portland ως τον ποταμό Willamette. Ένα εξ’αυτών είναι το Tanner Springs Park, το οποίο σχεδιάστηκε με σκοπό να υπενθυμίσει το αρχικό φυσικό ελώδες τοπίο της περιοχής και να παρέχει στους κατοίκους ένα χώρο ψυχικής ανάτασης (Hoyer J. κ.ά., 2011). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο σχεδιαστής της πρότασης «με χειρουργική μαεστρία, το αστικό δέρμα ενός οικοδομικού τετραγώνου διαστάσεων 60μ.x60μ. αποκολλήθηκε για να δώσει τη θέση του σε ένα αστικό πάρκο» (Atelier Dreiseitl) Ο χαρακτήρας του υγρότοπου αναβιώθηκε στο αστικό περιβάλλον με τη χρήση υδάτινων στοιχείων, την επανένταξη των επιφανειακών υδάτων και την φύτευση κατάλληλων φυτών. Συγκεκριμένα, δημιουγείται ένας υδάτινος όγκος ελεύθερου σχήματος, μια ακανόνιστη λίμνη, που παραπέμπει σε βαλτώδες τοπίο και παράλληλα αποτελεί το κύριο στοιχείο διαχείρισης των ομβρίων υδάτων. Η λίμνη βρίσκεται 1.80μ. κάτω από την επιφάνεια του δρόμου και η επιφανειακή απορροή των πεζοδρομίων καταλήγει σε αυτή. Η μία πλευρά της, στο χαμηλότερο σημείο του πάρκου, οριοθετείται από ένα έργο τέχνης μήκους 60 μέτρων (Art Wall) που αποτελείται από τις σιδηροδρομικές ράγες της περιοχής, υπενθυμίζοντας και την επόμενη φάση της περιοχής. Οι ράγες είναι κατακόρυφα διατεταγμένες, σαν καλαμιές, διαχωρίζοντας την κίνηση του πεζοδρομίου από την χαλαρή ατμόσφαιρα του πάρκου. Το Art Wall αποτελείται από τις ράγες και ενδιάμεσα γυάλινα μπλε στοιχεία, τα οποία είναι ζωγραφισμένα από τον Herbert Dreiseitl και εμπνευσμένα από την χλωρίδα και πανίδα του υγρότοπου. Πανω στο νερό δημιουργείται ένα μονοπάτι που επιτρέπει την άμεση επαφή με τη λίμνη, τον περίπατο δίπλα και πάνω σε αυτή, ακόμα και παραστάσεις ή άλλες εκδηλώσεις. Οι πλαϊνές πλευρές του πάρκου ακολουθούν τη χάραξη του πεζοδρομίου, ενώ οργανώνονται σε φυτεμένους αναβαθμούς για να δημιουργήσουν ένα χώρο συνεύρεσης και συναναστροφής. Μικρά μονοπάτια οδηγούν μέχρι τη λίμνη διασχίζοντας το πάρκο και περνώντας παράλληλα από το νερό που κυλά. Το φυσικό αυτό περιβάλλον έχει αυστηρά καθορισμένα όρια που το διαχωρίζουν από το περιβάλλον αστικό τοπίο, αλλά εμπνέει την πρόσβαση και ανάπαυση σε αυτόν, καθιστώντας τον μια όαση μέσα στο έντονα δομημένο περιβάλλον, όπου το σκυρόδεμα πρωταγωνιστεί.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 85

εικ.68 (πάνω αρ.): Άποψη της πλατφόρμας κίνησης πάνω στη λίμνη καθώς και των φυτεμένων αναβαθμών.© atelier GROENBLAUW, Madeleine d’Ersu εικ.69 (πάνω δεξ.): Λεπτομέρεια της πρόσβασης, σκάλα και αναβαθμοί. εικ.70 (κέντρο): Οι φυτεμένοι αναβαθμοί προσφέρουν σημείο ανάπαυσης και παράλληλα συνολική άποψη του πάρκου. εικ.71 (κάτω αρ.): Λεπτομέρεια φύτευσης με καλάμια για την επεξεργασία των μολυσμένων υδάτων και δίπλα προσβάσιμο έδαφος εντός της φύτευσης. εικ.72 (κάτω δεξ.): Λεπτομέρεια του έργου τέχνης Art Wall με τα ζωγραφισμένα γυαλιά.

86 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Water Sensitivity Το πάρκο διαχειρίζεται τα επιφανειακά όμβρια ύδατα των δρόμων και των πεζοδρομίων συμβάλλοντας εν μέρει στην ολοκλήρωση του κύκλου του νερού. Τα όμβρια ύδατα συλλέγονται σε ένα στέγαστρο σε σχήμα φύλλου και σε συνδυασμό με την επιφανειακή απορροή οδηγούνται σε υπαίθρια κανάλια εντός του πάρκου. Τα κανάλια αυτά είναι ρηχά, σχεδόν στην επιφάνεια και έχουν κλίση που κατευθύνει τα ύδατα, μέσω φυτεμένων περιοχών στη μικρή λίμνη στο τέλος του πάρκου. Τα φυτεμένα σημεία συμβάλλουν στον καθαρισμό των υδάτων από τους ρύπους που συγκεντρώνονται στα πεζοδρόμια. Το στάσιμο νερό της λίμνης συμβάλλει στην εξάτμιση και τη βελτίωση του μικροκλίματος, ενώ για την αποφυγή ανάπτυξης μολύνσεων, αντλείται σε ένα συντριβάνι και επαναπροωθείται στη λίμνη, δημιουργώντας έτσι και επιπλέον υδάτινα στοιχεία. Αυτό το σύστημα σχεδιάστηκε διότι η κατάσταση του εδάφους δεν επιτρέπει τη διήθηση των υδάτων στο έδαφος, συνεπώς η συγκράτηση του στη λίμνη αποτελεί επίλυση του ζητήματος. Σε περιπτώσεις έντονης βροχόπτωσης, τα όμβρια που δεν μπορούν να συγκρατηθούν διοχετεύονται στο αποχετευτικό δίκτυο. Συνολικά, θεωρείται μια πολύ καλή πρόταση με προοπτικές αναβάθμισης του συστήματος που θα μπορούσε να παραλαμβάνει επιπλέον τις απορροές των δωμάτων της γειτονιάς. Παράλληλα, το πάρκο σχεδιάστηκε μετά τον προγραμματικό σχεδιασμό της ευρύτερης περιοχής μη μπορώντας να ενσωματωθεί σε μια συνολικότερη λογική διαχείρισης των υδάτων. Έτσι, γίνεται αντιληπτή η ανάγκη κάθε επιμέρους προσπάθειας να εντάσσεται σε ένα πιο συνολικό σχεδιασμό, για να επιτύχει καλύτερα αποτελέσματα.

Aesthetics Τα αισθητικά πλεονεκτήματα αφορούν ποικίλες πτυχές του σχεδιασμού του πάρκου. Η ομαλή εισαγωγή του περαστικού στο πάρκο μέσω των μονοπατιών που το διασχίζουν, ανάμεσα στα καλάμια και τους θάμνους σίγουρα είναι ελκυστική επιλογή. Η σταδιακή υποβάθμιση του πάρκου από το επίπεδο του δρόμου προσφέρει την απομόνωση, οπτική και ακουστική, ενώ σε συνδυασμό με το έργο τέχνης από τις ράγες, συντίθεται ένα τοπίο που παραπέμπει σε μη αστικό. Οι φυτεμένοι αναβαθμοί προσφέρουν χώρο για ανάπαυση και παράλληλα ευνοούν τη συνάντηση και την αλληλεπίδραση με τους χρήστες του χώρου. Το υγρό στοιχείο παραμένει εμφανές σε όλη την έκταση του πάρκου, καθώς ρέει από τα πεζοδρόμια προς τη λίμνη, καταλήγωντας σε αυτήν και δίνοντας τη δυνατότητα για παιχνίδι και αλληλεπίδραση με αυτό. Παράλληλα, οι αντανακλάσεις που χαρίζει, τόσο του ουρανού, όσο και των στοιχείων που το περιβάλλουν χαρίζει μια μοναδική αίσθηση που λείπει από ένα αστικό τοπίο με μεγάλα κτιριακά ύψη. Συνολικά, το υγρό στοιχείο δημιουργεί μια μοναδική εμπειρία στον επισκέπτη και τον καλεί να διερευνήσει κάθε σημείο του πάρκου. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί συμβάλλουν στην κατεύθυνση ενοποίησης με τον περιβάλλοντα χώρο. Το σκυρόδεμα, το γυαλί και το μέταλλο συνδυάζονται έτσι ώστε να προκαλλούν μια οπτική ενοποίηση, αλλά παράλληλα ενσωματώνονται πλήρως στο σχεδιασμό του πάρκου. Ο φωτισμός συμβάλλει επίσης στην δημιουργία μιας χαλαρωτικής ατμόσφαιρας, επιτυγχάνοντας το στόχο του σχεδιαστή. Είτε μέσω αντανακλάσεων του ηλιακού φωτός, ή μέσω των στοιχείων φωτισμού, το πάρκο αποκτά ζωντάνια και ζωτικότητα, δίνει κατευθύνσεις κίνησης και συγχρόνως σημεία στάσης. Το φως διαπερνά ευχάριστα τα γυάλινα στοιχεία ανάμεσα στις ράγες χαρίζοντας ακτίνες φωτός, τόσο στο πεζοδρόμιο, όσο και στο πάρκο αντανακλώντας τις φωτινές ακτίνες στο νερό. Το πάρκο έχει ως σήμερα αποτελέσει σημείο αναφοράς της γειτονιάς, ενώ έχουν

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD 87

πραγματοποιηθεί ποικίλα σεμινάρια και εκδηλώσεις. Σε αυτό συνέβαλλε και η προσπάθεια εμπλοκής των κατοίκων στη σχεδιαστική διαδικασία, μέσω προτάσεων βασισμένων στις επιθυμίες όλων των εμπλεκόμενων (Atelier Dreiseitl). Το Tanner Springs Park αναβάθμισε αισθητά τη γειτονιά του Pearl District και δίνει το παράδειγμα ενσωμάτωσης των μεθόδων της διαχείρισης των ομβρίων υδάτων στο σχεδιασμό ενός αστικού πάρκου. Είναι σημαντικό από αυτή την εμπειρία να συγκρατηθεί το γεγονός ότι ο συνολικός σχεδιασμός και η ένταξη των επιμέρους προτάσεων σε μια συνολική μελέτη μπορεί να αναβαθμίσει την κάθε προσπάθεια. Παράλληλα, κάθε πρόταση ανάλογα τις συνθήκες που αντιμετωπίζει, έχει να επιλέξει ανάμεσα σε διαφορετικά εργαλεία, από τα οποία θα επιλεχθούν τα ιδανικά σε κάθε περίπτωση. Η προσεκτική επιλογή των μεθόδων που θα εφαρμοστούν μπορεί να αναβαθμίσει την λειτουργικότητα, την αισθητική ποιότητα και την ανθεκτικότητα του αστικού περιβάλλοντος.

88 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

90 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

1.

«Πόλη ή φύση» ή «Πόλη και φύση»;

2.

Το Νερό ως παράγοντας βιωσιμότητας της πόλης

3.

Water Sensitive Urban Design: Ο αστικός σχεδιασμός ως εργαλείο για την ανθεκτικότητα

4.

Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού στο πλαίσιο του WSUD

5.

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές 91

92 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

5. Συμπεράσματα Μελετώντας τις εφαρμογές του WSUD αναγνωρίζεται η ευελιξία των μεθόδων που αναπτύσσει, σε δαφορετικούς τόπους και ποικίλα αστικά περιβάλλοντα. Μια πρακτική που εφαρμόζεται σε συμπαγείς πόλεις, σε νεόδμητα οικόπεδα, σε χώρους ιστορικής σημασίας και επιτυγχάνει να εμφυσήσει την καινοτομία και την προοπτική μιας ποιοτικής αστικής συνθήκης, είναι μια πρακτική που μπορεί να διαχυθεί. Βλέποντας το ελληνικό αστικό κέντρο, η αδυναμία οργανωμένου προγραμματικού σχεδιασμού αποτυπώνεται στο αστικό τοπίο. Η περιβαλλοντική ατζένα στην Ελλάδα δεν εξελίσσεται παράλληλα με τις ανάγκες της πόλης, ενώ δε λαμβάνει υπόψη τις πρόσφατες μελέτες των πλανητικών περιβαλλοντικών ζητημάτων, όπως οι μεταβολές στο κλίμα, στις βροχοπτώσεις. Οι συμβατικές πρακτικές συνήθως επιλύουν προβλήματα που ανακύπτουν, ενώ δεν δίνεται η πρέπουσα σημασία στα μέτρα πρόληψης. Οι υπογειοποιήσεις αστικών ρεμάτων, οι ταχύτατες αποστραγγίσεις υδροφόρων οριζόντων για υδροδότηση των πόλεων, η παντελής έλλειψη χώρων πρασίνου αποτελούν μερικές μόνο όψεις της διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος. Μια συνολική στρατηγική για το περιβάλλον και τη σχέση του με την πόλη δεν έχει αποτυπωθεί σε συγκεκριμένες ρυθμίσεις και κανονισμούς, ακριβώς γιατί δεν υφίσταται. Αντίθετα, τα μέτρα που λαμβάνονται εφορμώνται κυρίως από χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στις περισσότερες των περιπτώσεων αφορούν εξειδικευμένες προτάσεις, όπως οι πρόσφατα υλοποιημένες αναβαθμίσεις ενεργειακής απόδοσης των παλαιών κτισμάτων35. Επιπλέον, η ποιότητα ζωής στις πόλεις δεν έχει ληφθεί υπόψη ως ποιοτικό στοιχείο της αστικής ζωής, κατά τον προγραμματικό σχεδιασμό, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται συνεχώς. Ελλειματικοί χώροι πρασίνου, πολύ υψηλό ποσοστό στεγανοποιημένων επιφανειών, έλλειψη οργανωμένων ελεύθερων χώρων και παράλληλα η διαρκής ύφεση εν μέσω οικονομικής κρίσης συμβάλλουν στην περαιτέρω αδυναμία παραγωγής βιώσιμων αστικών χώρων. Παράλληλα, η συμβατική διαχείριση των υδάτων στην ελληνική πόλη ακολουθεί το συμβατικό ευρωπαϊκό σύστημα, της πλήρους εξάρτησης από το αποχετευτικό δίκτυο. Η αδυναμία συντήρησης, όμως, σε συνδυασμό με εντονότερες βροχοπτώσεις οδηγούν σε πλημμυρικά φαινόμενα, εντός λίγων λεπτών βροχής. Παράλληλα, τα όμβρια ύδατα συλλέγονται μαζί με τα λύματα των κατοικιών και δεν προβλέπεται επανάχρησή τους, εκτός από ιδιωτική πρωτοβουλία του κάθε νοικοκυριού. Από την άλλη πλευρά, το μεσογειακό τοπίο αναμένεται να επηρεαστεί άμεσα από την κλιματική αλλαγή, λόγω της γειτνίασης με τη θάλασσα, αλλά και λόγω της έντονης ηλιοφάνειας. Η ανάγκη ενσωμάτωσης βιώσιμων πρακτικών στον προγραμματικό σχεδιασμό και ταυτόχρονα υλοποίησης καινοτόμων μεθόδων με άξονα την περιβαλλοντική πολιτική κρίνεται απαραίτητη. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνικών στα υφιστάμενα δίκτυα διαχείρισης και η επαναδιαπραγμάτευση των συμβατικών μεθόδων πρέπει να υλοποιηθούν μέσα από την έρευνα, την ενημέρωση και την εκπαίδευση πάνω στα ζητήματα που τίθενται. Η έρευνα μπορεί να συνεισφέρει στην ανάπτυξη των κατάλληλων μεθόδων που προσαρμόζονται στο μεσογειακό και κατ’ επέκταση ελληνικό κλίμα, ενώ παράλληλα αντλεί πληροφορίες από τη διεθνή εμπερία. Πρόσθετα, η ενημέρωση των εμπλεκόμενων ειδικοτήτων με ζητήματα βιώσιμης διαχείρισης και ένταξή τους στο σχεδιασμό, μέσα από ενημερωτικά προγράμματα, σεμινάρια και τη δυνατότητα μελέτης παραδειγμάτων σε πραγματικό χρόνο, καθώς και η αναγνώριση των ποιοτικών χαρακτηριστικών που προσδίδουν, είναι κομμάτια 35

Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, http://exoikonomisi.ypeka.gr/

Συμπεράσματα: η ελληνική πραγματικότητα και προοπτικές 93

μιας συνολικής προσέγγισης του θέματος και διεύρυνσής του. Τέλος, η ένταξη αντίστοιχων ζητημάτων στην εκπαιδευτική διαδικασία και η επαφή με νεοεισαχθείσες έννοιες και πρακτικές ωθεί σε μια περαιτέρω ενασχόληση και πιθανά ουσιαστική εφαρμογή των πρακτικών σε μελλοντικές προτάσεις. Συνολικά, η πρακτική του αστικού σχεδιασμού με γνώμονα το νερό ή Water Sensitive Urban Design είναι μια σύνθεση πολλαπλών επιπέδων μελέτης και σχεδιασμού. Αφορά πολλά στάδια αποφάσεων και η υλοποίησή της ως πρακτική είναι μια σύνθεση διαφορετικών κομματιών της έρευνας και του σχεδιασμού που απο κοινού συνθέτουν λύσεις πάνω σε αστικά ζητήματα. Συνεπώς, μια τέτοια πρακτική δεν πρέπει να αποκόπτεται από τη συνεχή αλληλεπίδραση και συνεργασία εντός των διαφορετικών τομεών του σχεδιασμού. Συμπερασματικά, η εφαρμογή της στον αστικό χώρο αποτελεί ένα βήμα πιο κοντά στην ανθεκτικότητα της πόλης, από τη σκοπιά της διαχείρισης των υδάτων, αλλά παράλληλα είναι ένα μέσο για την ποιοτική αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. Η επιλογή ενασχόλησης με αυτό το κομμάτι του σχεδιασμού και η αναγνώριση των ποιοτήτων που παράγει καθιστούν τη μελέτη του WSUD μια ευκαιρία διεύρυνσης των σχεδιαστικών οριζόντων που μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εφόδιο για την περαιτέρω μελέτη της πόλης και καλύτερη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της.

94 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

96 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία Αθανασίου Ε. (2001) Η αστική βιωσιμότητα ως «Οικουμενικό Σχέδιο». Στο ΤΟΠΟΣ Επιθεώρηση χωρικής ανάπτυξης, σχεδιασμού και περιβάλλοντος, 17/2001, Σύγχρονα Θέματα, σ.31-48. Αθανασίου, Ε. (2008) Από τη Walden στις «καλές πρακτικές», Αρχιτέκτονες, Τεύχος 70, Αθήνα, σ.60-63. Αντιεξουσιαστική επιθεώρηση (2007) Ο μύθος της Αειφόρου Ανάπτυξης, BLACKOUT στο κοινωνικό εργοστάσιο, Τεύχος 10, Θεσσαλονίκη, σ.7-12. Αραβαντινός Ι. Αθανάσιος (2007) Πολεοδομικός Σχεδιασμός - Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία. Κομνηνός, Ν. (1986) Θεωρία της Αστικότητας ΙΙΙ. Αστικός Σχεδιασμός και Κατασκευή της Πόλης,Αθήνα, Σύγχρονα Θέματα. Διαθέσιμο στο: http://www.urenio.org/komninos/nk_ publications/ Λατούς Σ. (2008) Το στοίχημα της αποανάπτυξης, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας. Μοδινός Μ., Ευθυμόπουλος Η. (επιμ.) Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: Στοχαστής/ΔΙΠΕ. Χαστάογλου, Β. (2000) Το αστικό φαινόμενο και η ιστορία του πολεοδομικού σχεδιασμού. Στο Μοδινός Μ., Ευθυμόπουλος Η. (επιμ.) Η Βιώσιμη Πόλη, Στοχαστής/ΔΙΠΕ, Αθήνα, σ.31-46.

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Annika Kruuse, the TCPA and the GRaBS Project Partners (2011), The GRaBS Project-GRaBS Expert Paper 6: The Green Space Factor and the Green Points System, Town and Country Planning Association. Διαθέσιμο στο: http://www.grabs-eu.org/ Atelier Dreiseitl (2001) Regenwasserhandbuch Planungshinweise zur Regenwasserbewirtschaftung im Baugebiet Hamburg Ohlsdorf 12 - “Kleine Horst”, Überlingen, Νοέμβρης. Διαθέσιμο στο: http://www.risa-hamburg.de/files/bilder/Downloads/ Canada Mortgage and Housing Corporation (2005), Innovative building solutions and green buildings, CMHC, Canada. Διαθέσιμο στο: www.cmhc.ca Dubbeling M., Campbell C. M., Hoekstra F., Veenhuizen van R. (2009) Building Resilient Cities, Urban Agriculture, Τεύχος 22, The Netherlands, σ.3-11, Ιούνιος. Διαθέσιμο στο: http://www. ruaf.org/node/2066

Βιβλιογραφία 97

Hoyer J., Dickhaut W., Kronawitter L., Weber B. (2011) Water Sensitive Urban Design, jovis, Berlin.

IPCC (2001) Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability, Report of Working Group II of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Hydrology and Water Resources Section, Cambridge University Press, Διαθέσιμο στο: http://www.grida.no/publications/other/ ipcc_tar/ Kaika M., The political ecology of water scarcity: the 1989-1991 Athenian drought. Στο Heyen N., Kaika M., Swyngedouw E. (2006) In the nature of cities: Urban political ecology and the poltics of urban metabolism, Questioning Cities, UK, σ.157-172.

Vale J. L., Campanella J. T. (2005) The Resilient City: How modern cities recover from disaster, Oxford University Press.

Muller M. (2009) Adapting to Climate Change: Water Management for Urban Resilence. Στο Bicknell J., Dodman D., Satterthwaite D. (επιμ.) Adapting Cities to Climate Change-Understanding and Addressing the Development Challenges, Earthscan, London, σ.291-307.

Newman P., Beatley T., Boyer H. (2009) Resilient Cities-Responding to Peak Oil and Climate Change, Island Press, Washington.

Victoria Stormwater Committee, (1999) Urban Stormwater: Best Practice Environmental Management Guidelines, © CSIRO 1999, ηλεκτρονική έκδοση από CSIRO PUBLISHING 2006, Διαθέσιμο στο: http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=SA0601001.pdf World Water Assessment Programme (2009) The United Nations World Water Development Report 3: Water in a Changing World, Paris: UNESCO Publishing, και London: Earthscan. Διαθέσιμο στο: http://www.unep.org/climatechange/mitigation/

Ιστότοποι Βικιπαίδεια-η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Δεκεμβρίου 2013)

http://el.wikipedia.org/wiki/

(Πρόσβαση: 01

Γεωλογική Υπηρεσία ΗΠΑ, ελληνικό κείμενο Μακρόπουλος Χ., Κουτσογιάννης Δ., http:// ga.water.usgs.gov/edu/watercyclegreek.html (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) Μανιάτης, Λ. Το χρονικό του Οικολογικού Κινήματος, 16 Ιουλίου 2009, http://oikologos.gr/ index.php?option=com_content&view=article&id=113:politics1 (Πρόσβαση: 01 Δεκεμβρίου 2013) Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, http://exoikonomisi.ypeka.gr/ (Πρόσβαση: 11 Φεβρουαρίου 2014)

98 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

Asian Cities Climate Change Resilience Network, http://www.acccrn.org/uccr/what-urbanclimate-change-resilience (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) Atelier Dreiseitl, http://www.dreiseitl.com/index.php?id=82&lang=en Φεβρουαρίου 2014)

(Πρόσβαση:

06

BIG-GEWERBEBAU GmbH, http://www.big-bau.de/index.php?id=46&pid=2 (Πρόσβαση: 06 Φεβρουαρίου 2014) BBC News U.K., http://www.bbc.co.uk/news/uk-25220224 (Πρόσβαση: 01 Φεβρουαρίου 2014) Buildipedia.com, http://buildipedia.com/aec-pros/design-news/ecocity-malmo-sustainableurban-development (Πρόσβαση: 07 Φεβρουαρίου 2014) Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz Bau und Reaktorsichereit, http://www.bmub.bund. de/bmu/parlamentarische-vorgaenge/detailansicht/artikel/eckpunkte-fuer-ein-integriertesenergie-und-klimaprogramm/ (Πρόσβαση: 07 Φεβρουαρίου 2014) Computer Professionals for Social Responsibility, http://cpsr.org/prevsite/program/workplace/ PD.html/ (Πρόσβαση: 03 Φεβρουαρίου 2014) Das eigene Haus, http://www.daseigenehaus.de/attraktives-wohnen-in-bester-lage2/#more-3835 (Πρόσβαση: 06 Φεβρουαρίου 2014) Earth Observatory-NASA, (Πρόσβαση: 28 Ιανουαρίου 2014)

http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=3786

Earth Observatory-NASA, http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=81368 (Πρόσβαση: 28 Ιανουαρίου 2014) Environment Protection Authority Victoria, http://www.epa.vic.gov.au/business-and-industry/ guidelines/water-guidance/urban-stormwater-bpemg (Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2014) European Commission, http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/ (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) Hamburger Friedhöfe, http://www.friedhof-hamburg.de/start-english/ohlsdorf-cemetery/ (Πρόσβαση: 07 Φεβρουαρίου 2014) Klein Borstel, http://www.klein-borstel.de (Πρόσβαση: 06 Φεβρουαρίου 2014)Malmö Stad, http://www.malmo.se/English/Sustainable-City-Development/Bo01---Western-Harbour.html (Πρόσβαση: 06 Φεβρουαρίου 2014)

Βιβλιογραφία 99

The Extinction Protocol, http://theextinctionprotocol.wordpress.com/2013/06/11/thousandsof-germans-evacuate-as-dam-on-elbe-river-breaks/ (Πρόσβαση: 28 Ιανουαρίου 2014) The Telegraph, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/10557293/ US-weather-all-50-states-fall-below-freezing.html (Πρόσβαση: 01 Φεβρουαρίου 2014) Resilient Cities, http://resilient-cities.iclei.org/resilient-cities-hub-site/resilience-resourcepoint/glossary-of-key-terms/ (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) RUAF Foundation-Resource Centers on Urban Agriculture & Food Security, http://www.ruaf.org/ (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) UK Sustainable Drainage Guidance & Tools, http://www.uksuds.com/references.htm (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014) United Nations- Sustainable Development Knowledge Platform http://sustainabledevelopment. un.org/index.php?page=view&nr=23&type=400 (Πρόσβαση: 04 Ιανουαρίου 2014) United Nations Environment Programme- Εnvironment for development, http://www.unep. org/climatechange/mitigation/ (Πρόσβαση: 01 Φεβρουαρίου 2014) Urban Green-Blue Grids for sustainable and resilient cities, http://www.urbangreenbluegrids. com/ (Πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2014) Water by Design, http://waterbydesign.com.au/currentactivities/ (Πρόσβαση: 16 Ιανουαρίου 2014)

Ερευνητικές εργασίες Κύρκου Δ. (2008) ερευνητική πτυχιακή εργασία με θέμα: ΒΙΩΣΙΜΕΣ ΠΟΛΕΙΣ_ζητήματα πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.

Πηγές εικόνων εικ. 1: http://www.journalstandard.com/article/20131011/NEWS/310119986/10295/ENTERTAINMENT?template=printart εικ. 2: http://jrbenjamin.com/tag/henry-david-thoreau/ εικ.3: www.abc.net.au/news/2013-11-22/rural-drought-funding-nsw-graziers/5110720 εικ.4: http://loveinfinitely.org/home-project-taking-on-climate-change/ εικ.5: http://www.businessgreen.com/bg/news/2288541/study-tackling-black-carbon-and-methane-unlikely-to-deliver-promised-climate-gains εικ.6: http://www.greenpacks.org/2009/05/21/risk-of-natural-disasters-tied-to-urban-growth/ εικ.7: http://www.un.org/apps/news/newsmakers.asp?NewsID=72 εικ.8: http://www.visualizing.org/visualizations/what-kind-world-do-you-want

100 Water Sensitive Urban Design: η ένταξη του νερού στον αστικό σχεδιασμό

copyright: Melissa Barat, Bryan Connor, Ann Liu, Isabel Uria εικ.9: http://www.crestock.com/images/contest2007/1265-2-LIFE%20&%20WATER.jpg εικ.10: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=362955 εικ.11: http://earthsky.org/human-world/charles-fishman-on-our-hidden-water-use εικ.12,13: προσωπικό υλικό εικ.14: προσωπικό αρχείο εικ.15: http://conversation.which.co.uk/author/msaville/page/3/ εικ.16: http://peterlarson.org/creating-a-mature-relationship-with-nature-2/ εικ.17: http://www.newsit.gr/default.php?pname=Article&art_id=222370&catid=3 εικ.18: http://www.landscapeinstitute.org/knowledge/Landscapeandwater.php εικ.19,20: http://www.urbangreenbluegrids.com/ εικ.21,22,23: http://www.urbangreenbluegrids.com/measures/infiltration-boxes-and-infiltration-drainswells/rainwater-storage-beneath-sports-fields/ εικ.24: http://www.waterworld.com/articles/wwi/print/volume-25/issue-5/editorial-focus/rainwater-harvesting/rotterdam-the-water-city-of-the-future.html εικ.25,26,27: http://www.urbangreenbluegrids.com/measures/bioswales/nature-friendly-bioswales/ εικ.28: http://www.urbangreenbluegrids.com/measures/green-roofs/intensive-green-roofs/ εικ. 29,30,31: http://www.urbangreenbluegrids.com/ εικ.32: http://www.terricola.nl/ εικ.33-38: http://www.urbangreenbluegrids.com/ εικ. 39: https://maps.google.gr εικ.40: http://www.baunetz.de/meldungen/Meldungen_Wettbewerb_Wohnquartier_Kornweg_in_Hamburg_entschieden_6823.html εικ.41: http://geofox.hvv.de/jsf/showTrackResult.seam?LANGUAGE=de_DE&language=de_ DE&cid=115741 εικ.42-51: από προσωπικό αρχείο εικ.52-55: http://www.urbangreenbluegrids.com/projects/bo01-city-of-tomorrow-malmo-sweden/ εικ.56: http://econode.blogspot.gr/2011/01/bo01-in-malmo-sweden.html εικ.57: http://www.ecohabitation.com/actualite/nouvelles/ecoquartier-projet-prise-charge-citoyenne-operation-exemplaire-amenagement εικ.58: http://www.landezine.com/index.php/2010/09/dania-park/malmo-dania-park-thorbjorn-andersson05/ εικ.59: http://www.urbangreenbluegrids.com/projects/bo01-city-of-tomorrow-malmo-sweden/ εικ.60: http://www.dreiseitl.com/index.php?id=82&lang=en εικ.61,63: http://www.urbangreenbluegrids.com/projects/potsdamer-platz-berlin-germany/ εικ.62,64,66: http://www.dreiseitl.com/index.php?id=82&lang=en εικ.65: http://www.flickr.com/photos/wolf-rabe/5537996521/ εικ.67,69: http://www.landezine.com/index.php/2013/03/tanner-springs-park-by-atelier-dreiseitl/ εικ.68: http://www.urbangreenbluegrids.com/water/ εικ.70,72: http://www.dreiseitl.com/index.php?id=54&lang=en εικ.71: http://www.landezine.com/index.php/2013/03/tanner-springs-park-by-atelier-dreiseitl/10_ peace_cr-mike-houck/

Βιβλιογραφία 101