वृत्तरत्नाकरम ्
1
वृत्तरत्नाकरम ्
edited by
ânandajoti Bhikkhu 2003/2547
2
वृत्तरत्नाकरम ् Table of Contents (outline) Preface.....3
प्रथमो ऽध्यायः संज्ञाभिधान...5 भितीयो ऽध्यायः मात्रावृत्त.....10 तृतीयो ऽध्यायः समवृत्त.....19
चतथु ो ऽध्यायः अधधसमवृत्त.....38 पञ्चमो ऽध्यायः भवषमवृत्त.....40 षष्ठो ऽध्यायः प्रस्थाराभि.....46
3
वृत्तरत्नाकरम ् Preface Texts & Abbreviations: VR = VÔttaratnàkara. P = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), VÔittaratnàkara of ørãmat Kedàrabhañña, with the commentary by Nàràyaõabhañña (3rd Edition Bombay, 1906). As on the whole this edition seemed to be the most reliable I have made it the basis for the present work. V = Welivitiye Sri Sorata Thero (ed), Vruththarathnakaraya (1926, reprinted Colombo, 2001). This edition has the text printed in Devanàgari at the front of the book, and this has been used for noting the variants, except where otherwise stated. The Vyàkhyà contains a transliteration of the text into Sinhala script, and Ven. Sorata's very useful commentary. There are many additions to the text in the Vyàkhyà as explained in the foreword, however there are also many differences in the readings, and some omissions, which have not been explained. S = Very Rev. C.A. Seelakkhandha Mahà Sthavira (ed), Vrittaratnàkara by Pandit Kedàrabhatta, with its commentary Vrittaratnàkarapancikà by Prof. Srã Ràmacandra Kavi Bhàrati (Bombay, 1908). Dh = ørã Dharànanda øàstrã (ed), ørã Bhaññakedàraviracitam VÔttaratnàkaram (1 st printing Delhi, 1972, reprinted 1999); the text as printed at the beginning of the book (pgs xiii - xxiii) has been compared for the variant readings. Other works consulted: Chøà = Paõóit Kedàranàth of Jaypur (ed), Chhandas øàstra by ørã Piügalanàga, with the commentary MÔitasaÿjãvanã by ørã Halàyudha Bhañña (3rd edition Bombay, 1938). The most authoritive work on Sanskrit prosody, written as såtras, rather than as kàrikàs, as with VR, ChM, SB, Vutt. etc. ChM = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), Chhandomaÿjarã of Gaïgàdàsa (Bombay, 1906). Published together with P. øB = Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar (ed), ørutabodha of Kàlidàsa (Bombay, 1906). Published together with P. Vutt: Vuttodaya, The Composition of Metre, by Ven. Saïgharakkhita, ânandajoti Bhikkhu (ed, 2003). Vuttodaya is an edited translation of VÔttaratnàkara into Pàëi made by Saïgharakkhita Mahàsàmi. We can often see from the translation what reading Ven. Saïgharakkhita had in the manuscripts he was following and this sometimes helps us to reconstruct the text of VÔttaratnàkara, at least so far as it was known in 12th century ørã Lanka.
4
वृत्तरत्नाकरम ् The immediate purpose in preparing this edition of VÔttaratnàkara was to have a text to accompany the edition of Vuttodaya that is currently under preperation. Vuttodaya itself is an edited translation of the Sanskrit work, and we therefore are in an almost unique position of being able to show what the lines looked like in the Sanskrit, together with its Pàëi translation. Although in the body of the text the normal sort of variants occur, in the SamavÔtta section (TÔtãyo 'dhyàyaþ) in particular the variations are very great. The samavÔtta metres are the main metres used in the Classical period, and it seems everybody felt free to augment the metres listed in this section, so that it is almost impossible to see what the original text must have looked like. Because of this, in preparing this edition I have tried to err on the side of caution, and have only admitted a kàrikà into the text, when it is supported by all the editions consulted. Verse 5 of the present work states that the book will describe 136 metres (only). As the text stands the Sama-, Ardhasama-, & ViùamavÔtta sections alone account for 127 metres; and if we count the metres in the MàtràvÔtta section there are 25 metres. When we compare the present text of VÔttaratnàkara with Chandaþèàstra & Vuttodaya, we can see that there are some metres in the former text not found in either of the others. Nearly all of these occur in the SamavÔtta section of the text, which is where the main variations occur anyway. If we were to exclude those metres from the text, the number given in verse 5 would in fact be about correct. I would therefore suggest that all the metres in the SamavÔtta section upto Pàïkti in Supratiùñhà (i.e. vss 65 - 70), are probably additions;1 and the same applies to the following metres: øaèivadanà 72; Vasumatã 73; Mauktikamàlà 104; Upasthità 105; Maõimàlà 118; Prabhà 125; Màlanã 126; Elà 144; Candralekhà 145; Narkuñaka 153. I have therefore placed these metres in brackets in this edition, although nothing definite about their status can be made until someone examines the manuscript evidence and establishes an authorative edition. In this edition I have adopted certain usages, like normally writing cch in place of ch after short vowels; omitting the doubling of certain akùara after r, e.g. àryà, in place of àryyà; ardhà, in place of arddhà; prakãrtita, in place of prakãrttita, etc. These variants, which occur in the editions consulted, are merely orthographical, and have therefore not been noted in the variant readings. ânandajoti Bhikkhu, 2003/2547
1
Perhaps added for the sake of completion.
5
वृत्तरत्नाकरम ्
प्रथमो ऽध्यायः संज्ञाभिधान श्री गणेशाय नमः
ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु सखसन्तानभसद्ध्यथं नत्वा ब्रह्माच्यतु ाभचधतम।् ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
ं क ं रं लोकशंकरम॥् १॥ गौरीभवनायकोपेतश ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ध वै शास्त्रज्ञःपव्येको ऽिूभिजोत्तमः। वेिाथश ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
ु ऽभि के िारःभशवपािाचधत े रतः॥ २॥ तस्य पत्रो ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
तेनिे ं भियते चन्दोलक्ष्यलक्षणसंयतु ।ं ÜÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु वृत्तरत्नाकरं नामबालानां सखभसद्धये ॥ ३॥ ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
भपङ्गलाभिभिराचायैयदुध क्तं लौभककं भिधा। ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
मात्रावणधभविेिने च्चन्दिभिह कथ्यते॥ ४॥
6
वृत्तरत्नाकरम ् ÛÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
षडध्यायभनबद्धस्य च्चन्दसो ऽस्य पभरस्फुटम।् ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
प्रमाणभमह भवज्ञेयषं भरं शिभधकं शतम॥् ५॥ ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
म्यरिजभ्नगल ै ाधन्तरै भे ििधशभिरक्षरैः। ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
समिं वाङ्मयं व्याप्तंतंत्रल ै ोयमिभमव भवणुननु ा॥ ६॥ ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु मख ु ान्तलौयरावन्तगलौ सतौ। सवधगमो ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु ग्मध्याद्यौ ज्िौ भत्रलो नो ऽष्टौिवन्त्यत्र गणाभस्त्रकाः॥ ७॥ ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÛÛÜÛÐÛÜÛÜ
ु लाः। ज्ञेयाः सवाधन्तमध्याभिगरु वो ऽत्र चतष्क ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु घ ध पू ते ाःपञ्चायाधभिष ु संभस्थताः॥ ८॥ गणाश्चतल ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु परश्च यः। ु सानस्वारो भवसगाधन्तोिीघो यक्त ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु ९॥ वा पािान्ते त्वसौ ग्विोज्ञेयो ऽन्यो माभत्रको लृजः॥
7
वृत्तरत्नाकरम ् ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
पािािाभवह वणधस्यसंयोगः िमसंज्ञकः। ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
ु ु परःभस्थते न तेन स्याल्लघताभप क्वभचद्गरोः॥ १०॥ ु इिमस्योिाहरणं ÛÛÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
तरुणं सष धपशाकं नवोिनं भपभच्चलाभन च िधीभन। ÜÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÐÜÛÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
ु अल्पव्ययेन सन्दभर ग्राम्यजनो भमष्टमश्नाभत॥ ११॥ ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
अभििूतरसािीनांज्ञये ाः संज्ञाि ु लोकतः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
ज्ञेयः पािश्चतथु ांशोयभतभवधच्चिे संभज्ञतः॥ १२॥ ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु मं भवषमं चायक्स्थ ु ानं सभिभन धगद्यते। यक्स ÛÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÛÐÛÜÛÜ
सममधधसमं वृत्तभं वषमं च तथापरम॥् १३॥ ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
ु लक्षणलभक्षताः। अङ्घ्रयो यस्य चत्वारिलक् ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
तच्चन्दःशास्त्रतत्त्वज्ञाःसमं वृत्त ं प्रचक्षते॥ १४॥ 8
वृत्तरत्नाकरम ् ÛÛÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
प्रथमाभङ्घ्रसमो यस्यतृतीयश्चरणो िवेत।् ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
ु ते॥ १५॥ भितीयियु वध ित्त ृ तं िधधसममच्य ÛÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
ु ो ऽभपलक्ष्म भिन्नं परस्परम।् यस्य पािचतष्क ÛÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ं न्दःशास्त्रभवशारिाः॥ १६॥ तिाहुभवधषमं वृत्तच ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
आरभ्य ैकाक्षरात्पािािेकैकाक्षरवभधधत ैः। ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
पृथक्चन्दो िवेत्पािैयाधवत्षभवंशभतं गतम॥् १७॥ ÛÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ
तदूर्ध्वं चण्डवृष्ट्याभििण्डकाः पभरकीभतधताः। ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
शेष ं गाथाभस्त्रभिः षभिश्चरणैश्चोपलभक्षताः॥ १८॥ ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु तथा मध्याप्रभतष्ठान्या सपूु भवधका। उक्तात्यक्ता ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
् हती पभिरेव च॥ १९॥ गायत्र्यभु णुनगनष्टु ुप चबृ
9
वृत्तरत्नाकरम ् ÜÜÛÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
् जगती च ैवतथाभतजगती मता। भत्रष्टपु च ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
े २०॥ शक्वरी साभतपूवाध स्यािष्ट्यत्यष्टी ततः स्मृत॥ ÛÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
धृभतश्चाभतधृभतश्च ैवकृ भतः प्रकृ भतराकृ भतः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
भवकृ भतः सङ्कृभतश्च ैवतथाभतकृ भतरुत्कृ भतः॥ २१॥ ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ
ु इत्यक्ताश्चन्दसां संज्ञाःिमशो वभि सांप्रतम।् ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ध म॥् २२॥ लक्षणं सवधवत्त ृ ानांमात्रावृत्तानपूु वक इभत वृत्तरत्नाकराख्ये चन्दभस प्रथमो ऽध्यायः
10
वृत्तरत्नाकरम ्
भितीयो ऽध्यायः मात्रावृत्त आयाध आयाध ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÜÜÐÜÛÛÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
लक्ष्मैतत्सप्तंत गणा गोपेता िवभत नेह भवषमे जः। ÜÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÜÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
षष्ठो ऽयं नलघू वा प्रथमे ऽधे भनयतमायाधयाः॥ २३॥ ÜÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÜ,ÜÐÛÛÜÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
ु लाच्च सयभतपिभनयमः। षष्थे भितीयलात्परके ऽन्ले मख ÛÛÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÜÜÐÛÛÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
चरमे ऽधे पञ्चमके तस्माभिह िवभत षष्ठो लः॥ २४॥ पथ्या ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
भत्रष्वंशके ष ु पािो िलयोराद्येष ु दृश्यते यस्याः। ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
पथ्येभत नाम तस्याः प्रकीभतधत ं नागराजेन॥ २५॥ ु भवपला ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÛÜ,ÛÐÛÛÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
उल्लङ्घ्य गणत्रयमाभिमं शकलयोिधयोिधवभत पािः। ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÜ,ÛÛÐÜÛÛÐÛÐÜÜÐÜ
ु यस्यािां भपंगलनागो भवपलाभमभत समाख्याभत॥ २६॥ 11
वृत्तरत्नाकरम ् चपला ÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
उियाधधयोजधकारौ भितीयतयु ौ गमध्यगौ यस्याः। ÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
चपलेभत नाम तस्याः प्रकीभतधत ं नागराजेन॥ २७॥ ु मखचपला ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
आद्यं िलं समिं िजेत लक्ष्म चपलागतं यस्याः। ÜÜÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÛÛÐÜÜÐÛÐÜÛÛÐÜ
ु चपला सोभिता मभु नना॥ २८॥ ध लक्ष्मा मख शेष े पूवज जघनचपला ÜÛÛÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÛÛÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜ
प्राक्प्रभतपाभितमधे प्रथमे प्रथमेतरे त ु चपलायाः। ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÛÛÛÛÐÜ
ु धीभिजधघनचपला॥ २९॥ लक्ष्माश्रयेत सोक्ता भवशद्ध इत्यायाधप्रकरणम ् गीभत गीभत ÜÜÐÛÛÛÛÐÜÜÐÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÜ
आयाधप्रथमिलोक्तं यभि कथमभप लक्षणं िवेदुियोः। ÛÛÜÐÛÛÛÛÐÜÜÐÐÜÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
ु शः॥ ३०॥ िलयोः कृ तयभतशोिां तां गीभतं गीतवान्भजङ्गे 12
वृत्तरत्नाकरम ् उपगीभत ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÜÛÛÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
आयाधभितीयके ऽधे यद्गभितं लक्षणं तस्यातात।् ÜÛÛÐÜÛÛÐÛÛÜÐÛÛÜÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ
े ३१॥ यद्यिु योरभप िलयोरुपगीभतं तां मभु नब्रूतध ॥ उद्गीभत ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÐÜÛÛÐÛÛÜÐÛÐÜÜÐÜ
आयाधशकलभितयं व्यत्ययरभचतं िवेद्यस्याः। ÜÜÐÜÛÛÐÛÛÜÐÐÜÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ
ु ा॥ ३२॥ सोद्गीभतः भकल गभिता तिद्यत्यंशिेिसंयक्त आयाधगीभत ÜÜÐÜÜÐÜÛÛÐÐÛÛÜÐÜÜÐÛÜÛÐÛÛÜÐÜÜ
ु केनाभधके न भनधने यक्त ु म।् आयाधपवू ाधधं यभि गरुणै ÛÛÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÛÜÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÜÜÐÜÜ
इतरत्तिभन्नभखलं िलं यिीयमभु ितेयमायाधगीभतः॥ ३३॥ इभत गीभतप्रकरणम ् वैतालीय वैतालीय ÜÛÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÛÜÜÐÜÛÜÛÜ
षभवषमे ऽष्टौ समे कलािाश्च समे स्यनु ो भनरन्तराः। ÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÜÜÜÜÐÜÛÜÛÜ
ु न समात्र पराभश्रता कला वैतालीये ऽन्ते रलौ गरुः॥ ३४॥ 13
वृत्तरत्नाकरम ् औपच्चन्दभसक ÜÜÜÐÜÛÜÛÜÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
् ् ३५॥ ु पयधन्त े यौ तथ ैव शेषम औपच्चन्दभसकं सधीभिरुक्तम ॥ आपातभलका ÜÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
आपातभलका कभथते ऽयं िाद्गरुकावथ पूववध िन्यत॥् ३६॥ ु िभक्षणाभन्तका ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÛÜÛÜÜÐÜÛÜÛÜ
तृतीययग्ु िभक्षणाभन्तका समिपािेष ु भितीयलः॥ ३७॥ उभिच्यवृभत्त ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜ
उभिच्यवृभत्तभिितीयलः सक्तो ऽग्रेण िवेियग्ु मयोः॥ ३८॥ प्राच्यवृभत्त ÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
े यतु ो ऽथ पञ्चमः प्राच्यवृभत्तरुभितेभत यग्ु मयोः॥ ३९॥ पूवण प्रवृत्तक ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜÐÐÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
यिा समावोजयग्ु मकौ पूवयध ोिधवभत तत्प्रवृत्तकम॥् ४०॥ अपराभन्तका ÜÛÜÛÛÛÐÜÛÜÛÜ
अस्य यग्ु मरभचतापराभन्तका॥ ४१॥ 14
वृत्तरत्नाकरम ् चारुहाभसनी ÛÜÛÜÐÜÛÜÛÜ
ु वा चारुहाभसनी॥ ४२॥ अयग्भ इभत वैतालीयप्रकरणम ् वक्त्र वक्त्र ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÜÜ
वक्त्रं नाद्यान्नसौ स्यातामिेयो ऽनष्टु ुभि ख्यातम॥् ४३॥ पथ्यावक्त्र ÛÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु ोजेन सभरितःधु पथ्यावक्त्रं प्रकीभतधतम॥् ४४॥ यज भवपरीतवक्त्र ÜÛÜÜÐÛÜÛÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÜÜ
ओजयोजेन वाभरधेििेव भवपरीताभि॥ ४५॥ चपलावक्त्र ÛÛÜÜÐÛÛÛÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÜÜ
ु ोन धकारश्चेत्पयोराशेः॥ ४६॥ चपलावक्त्रमयज ु ु यग्मभवप ला ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
ु मता॥ ४७॥ यस्यां लः सप्तंतमो यग्ु मे सा यग्ु मभवपला 15
वृत्तरत्नाकरम ् ु स ैतवभवपला ÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
स ैतवस्याभखलेष्वभप ॥ ४८॥ ु िभवपला ÜÜÛÜÐÜÛÛÜ
ु िेनाभितो िाभिपला॥ ४९॥ ु रभवपला ÜÛÜÜÐÜÛÜÜ
इत्थमन्या रश्चतथु ाधत॥् ५०॥ ु नभवपला ÜÛÜÜÐÛÛÛÜ
ु श्चन्न ु े भवपला॥ नो ऽम्बधे ५१॥ ु तभवपला ÜÜÜÜÐÜÜÛÜ
तो ऽिेित्पूवाधन्या िवेत॥् ५२॥ इभत वक्त्रप्रकरणम ् मात्रासमक अचलधृभत ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛ
ु ु रचलधृ ु भिकगभणतवस लघ भतभरह॥ ५३॥ 16
वृत्तरत्नाकरम ् मात्रासमक ÜÜÐÛÛÜÐÛÛÜÐÜÜ
मात्रासमकं नवमो ल्गान्तम॥् ५४॥ भवश्लोक ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜÜ
ु भवधश्लोकः॥ ५५॥ जो न्लावथाम्बधे वानवाभसका ÜÛÛÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜ
तद्यगु लािानवाभसका स्यात॥् ५६॥ भचत्रा ÜÜÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÜÜ
वाणाष्टनवस ु यभि लभश्चत्रा॥ ५७॥ उपभचत्रा ÜÛÛÐÜÜÐÜÛÛÐÜÜ
अभियगु ािश्चेदुपभचत्रा ॥ ५८॥ पािाकुलक ÛÛÜÐÛÛÛÛÐÛÛÜÐÛÛÜभचत्रा
यितीतकृ तभवभवधलक्ष्मयतु ैः ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÛÛÜभवश्लोक
मात्रासमाभिपािैः कभलतम।्
17
वृत्तरत्नाकरम ् ÛÛÛÛÐÜÛÛÐÛÜÛÐÛÛÜवानवाभसका
अभनयतवृत्तपभरमाणसभहतं ÛÛÜÐÛÜÛÐÜÜÐÛÛÜभवश्लोक
् ५९॥ प्रभथतं जगत्स ु पािाकुलकम ॥ ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु वृत्तस्य ला भवना वणैगाध वणाध गरुभििथा। ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
ु लैिल ध े भनत्यंप्रमाणभमभत भनभश्चतम॥् ६०॥ गरवो इभत मात्रासमप्रकरणम ् भिपाि भशखा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
ु ु भशभखगभणतिशलघ रभचतमपगतलघ यु गु लमपरभमिमभखलम।् ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÜ
ु सगरुु शकलयगु लकमभप सपभरघभटतलभलतपिभवतभत िवभत भशखा॥ ६१॥ खञ्जा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÜ
ु भवभनमयभवभनभहतशकलयगु लकभलतपिभवतभतभवरभचतगणभनचया । ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÜ
ु भियमभप जगभत भि जभशर उपगतवभत सभत िवभत खजा ॥ ६२॥ श्रभु तसखकृ
18
वृत्तरत्नाकरम ् अनङ्गिीडा
अष्टावधे गा द्व्यभ्यिा यस्याः सानङ्गिीडोक्ता। ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛ
ु ु कभवरभचतपिभवतभत िवभत॥ ६३॥ िलमपरमभप वसगु भणतसभललभनभधलघ अभतरुभचरा ÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÐÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÛÛÛÐÛÜ
ु ु ु भत्रगणनवलघ रवभसभतग रुु भरभत िलयगु कृ ततनरभतरुभचरा॥ ६४॥ इभत भिपात्प्रकरणम ् इभत वृत्तरत्नाकराख्ये चन्दभस सममात्राख्यो भितीयो ऽध्यायः
19
वृत्तरत्नाकरम ्
तृतीयो ऽध्यायः समवृत्त १ उक्ता एकाक्षरा श्री Ü,
ग्श्रीः ॥ ६५॥ ु द्व्यक्षरा २ अत्यक्ता स्त्री ÜÜ,
गौ स्त्री॥ ६६॥ ३ मध्या त्र्यक्षरा नारी ÜÜÜ,
मो नारी॥ ६७॥ मृगी ÜÛÜ,
रो मृगी॥ ६८॥
20
वृत्तरत्नाकरम ् ु ४ प्रभतष्ठा चतरक्षरा कन्या ÜÜÜÜ,
म्गौ चेत्कन्या॥ ६९॥ ु ५ सप्रभतष्ठा पञ्चाक्षरा पाभि ÜÛÛÜÜ,
भ्गौ भगभत पाभिः॥ ७०॥ ६ गायत्री षडक्षरा ु तनमध्या ÜÜÛÛÜÜ,
ु त्यौ चेत्तनमध्या ॥ ७१॥ शभशविना ÛÛÛÛÜÜ,
शभशविना न्यौ॥ ७२॥ ु वसमती ÜÜÛÛÛÜ,
ु त्सौ चेिसमती॥ ७३॥
21
वृत्तरत्नाकरम ् ७ उभणुनक ् सप्तंताक्षरा मिलेखा ÜÜÜÛÛÜÜ,
म्सौ गः स्यान्मिलेखा॥ ७४॥ ् ८ अनष्टु पु अष्टाक्षरा भचत्रपिा ÜÛÛÜÛÛÜÜ,
िौ भगभत भचत्रपिा गः॥ ७५॥ ु भवद्यन्माला ÜÜÜÜ(,)ÜÜÜÜ
ु ाला॥ ७६॥ मो मो गो गो भवद्यन्म माणवक ÜÛÛÜ(,)ÜÛÛÜ
माणवकं िात्तलगाः॥ ७७॥ हंसरुत ÜÜÜÛÛÛÜÜ,
म्नौ गौ हंसरुतमेतत॥् ७८॥ समाभनका ÜÛÜÛÜÛÜÛ,
जौ समाभनका गलौ च॥ ७९॥ 22
वृत्तरत्नाकरम ् प्रमाभणका ÛÜÛÜÛÜÛÜ,
प्रमाभणका जरौ लगौ॥ ८०॥ भवतान ÛÜÛÜÜÛÜÜ,
भवतानमाभ्यां यिन्यत॥् ८१॥ ९ बृहती नवाक्षरा ु हलमखी ÜÛÜ(,)ÛÛÛÛÛÜ
ु ी॥ ८२॥ रान्नसाभवह हलमख ु ु ता िजगभशश िृ ÛÛÛÛÛÛÜ(,)ÜÜ
ु िजगभशश िु त ृ ा नौ मः॥ ८३॥ १० पभि िशाक्षरा ु ् शद्धभवराड ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
म्सौ ज्गौ शद्धु भवराभडिं मतम॥् ८४॥ पणवम ् ÜÜÜÛÛ(,)ÛÛÜÜÜ
म्नौ य्गौ चेभत पणवनामेिम॥् ८५॥ 23
वृत्तरत्नाकरम ् मयूरसाभरणी ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÜ,
जौ रगौ मयूरसाभरणी स्यात॥् ८६॥ रुक्मवती ÜÛÛÜÜÜÛÛÜÜ,
ु ौ रुक्मवतीयम॥् ८७॥ भ्मौ सगयक्त मत्ता ÜÜÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ
ु ा॥ ८८॥ ज्ञेया मत्ता मिसगयक्त मनोरमा ÛÛÛÜÛÜÛÜÛÜ,
े नोरमा॥ ८९॥ नरजग ैिधवन्म उपभस्थता ÜÜ(,)ÛÛÜÛÛÜÛÜ
त्जौ जो गरुु णेयमपु भस्थता॥ ९०॥ ् ११ भत्रष्टपु एकािशाक्षरा इन्द्रवज्रा ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
स्याभिन्द्रवज्रा यभि तौ जगौ गः॥ ९१॥
24
वृत्तरत्नाकरम ् उपेन्द्रवज्रा ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
उपेन्द्रवज्रा जतजाितो गौ॥ ९२॥ उपजाभत ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
अनन्तरोिीभरतलक्ष्मिाजौ ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
पािौ यिीयावपु जातयिाः ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
इत्थं भकलान्यास्वभप भमभश्रतास ु ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,
विभन्त जाभतभष्विमेव नाम॥ ९३॥ ु समु खी ÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÜÛÛÜ
ु ी॥ ९४॥ नजजलग ैगधभिता समु ख िोधक ÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ,
िोधकवृत्तभमिं िििाद्गौ॥ ९५॥ शाभलनी ÜÜÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
ु म्तौ तगौ गो ऽभिलोकै ः॥ ९६॥ शाभलन्यक्ता
25
वृत्तरत्नाकरम ् वातोभमध ÜÜÜÜ(,)ÛÛÜÜÛÜÜ
वातोमीयं कभथता म्भौ तगौ गः॥ ९७॥ श्री ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÜÜ
बाणरस ैः स्याितनगगःै भश्रः॥ ९८॥ भ्रमरभवलभसत ÜÜÜÜ(,)ÛÛÛÛÛÛÜ
म्भौ न्लौ गः स्याद्भ्रमरभवलभसतम॥् ९९॥ रथोद्धता ÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
रान्नराभवह रथोद्धता लगौ॥ १००॥ स्वागता ÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÜ,
स्वागतेभत रनिाद्गरुय ु ग्ु मम॥् १०१॥ वृत्ता ÛÛÛÛ(,)ÛÛÛÛÜÜÜ
ु ननसगगरुरभचता वृत्ता॥ १०२॥ िभिका ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ,
ननरलगरुु भिश्च िभिका॥ १०३॥ 26
वृत्तरत्नाकरम ् मौभक्तकमाला ÜÛÛÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ
मौभक्तकमाला यभि ितनाद्गौ॥ १०४॥ उपभस्थता ÛÜÛÛÛÜÜÜÛÜÜ,
उपभस्थतभमिं ज्सौ ताद्गकारौ॥ १०५॥ १२ जगती िािशाक्षरा चन्द्रवर्त्ध ÜÛÜÛ(,)ÛÛÜÛÛÛÛÜ
चन्द्रवर्त्ध भनगिभन्त रनिस ैः॥ १०६॥ वंशस्थ ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
जतौ त ु वंशस्थमिु ीरतं जरौ॥ १०७॥ इन्द्रवंशा ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,
स्याभिन्द्रवंशा ततज ै रसंयतु ैः॥ १०८॥ तोटक ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜ,
इह तोटकमम्बभु धस ैः प्रभथतम॥् १०९॥
27
वृत्तरत्नाकरम ् िुतभवलभम्बत ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ,
िुतभवलभम्बतमाह निौ िरौ॥ ११०॥ ु पटो ÛÛÛÛÛÛÜÜ,ÜÛÜÜ
ु ऽयम॥् १११॥ वसयु गु भवरभतनौ म्यौ पटो ु प्रमभितविना ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜ,
प्रमभु ितविना िवेन्नौ च रौ॥ ११२॥ ु कुसमभवभचत्रा ÛÛÛÛÜÜ(,)ÛÛÛÛÜÜ,
ु नयसभहतौ न्यौ कुसमभवभचत्रा॥ ११३॥ जलोद्धतगभत ÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜ
रस ैजधसजसा जलोद्धतगभतः॥ ११४॥ ु िजङ्गप्रयातं ÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜ,
ु िजङ्गप्रयातं िवेद्य ैश्चतभु िधः॥ ११५॥ स्रभग्वणी ÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
रैश्चतभु िधयतधु ा स्रभग्वणी सम्मता॥ ११६॥ 28
वृत्तरत्नाकरम ् भप्रयंविा ÛÛÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
ु िवेन्निजरैः भप्रयंविा॥ ११७॥ िभव मभणमाला ÜÜÛÛÜÜ,ÜÜÛÛÜÜ
ु त्यौ त्यौ मभणमाला भचन्ना गहवक्त्र ै ः॥ ११८॥ लभलता ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
धीरैरिाभण लभलता तिौ जरौ॥ ११९॥ प्रभमताक्षरा ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜ,
प्रभमताक्षरा सजसस ैरुभिता॥ १२०॥ उज्ज्वला ÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÛÜ,
ननिरसभहता मभहतोज्ज्वला॥ १२१॥ वैश्विेवी ÜÜÜÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
पञ्चाश्च ैभश्चन्ना वैश्विेवी ममौ यौ॥ १२२॥ जलधरमाला ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÜÜÜÜ
अब्ध्यष्टाभिजधलधरमाला म्भौ स्मौ॥ १२३॥ 29
वृत्तरत्नाकरम ् नवमाभलका ÛÛÛÛÜÛÜÛ(,)ÛÛÜÜ
इह नवमाभलका नजियःै स्यात॥् १२४॥ प्रिा ÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÜÛÜ
स्वरशरभवरभतन धनौ रौ प्रिा॥ १२५॥ मालनी ÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÜÛÜÛÜ
िवभत नजावथ मालनी जरौ॥ १२६॥ अभिनवतामरस ÛÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ,
अभिनवतामरसं नजजाद्यः ॥ १२७॥ १३ अभतजगती त्रयोिशाक्षरा क्षमा ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜ
तरु गरसयभतनौ ततौ गः क्षमा॥ १२८॥ प्रहभषधणी ÜÜÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
म्नौ ज्रौ गभस्त्रिशयभतः प्रहभष धणीयम॥् १२९॥
30
वृत्तरत्नाकरम ् अभतरुभचरा ÛÜÛÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
चतग्रु हध रै भतरुभचरा जिस्जगाः ॥ १३०॥ मत्तमयूर ÜÜÜÜ,ÜÛÛÜÜÛÛÜÜ
वेि ै रन्ध्र ैम्तौ यसगा मत्तमयूरम॥् १३१॥ ु मञ्जिाभषणी ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
ु सजसा जगौ िवभत मञ्जिाभषणी॥ १३२॥ १४ शक्वरी चतिधु शाक्षरा असंबाधा ÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜÜÜ
म्तौ न्सौ गावक्षग्रहभवरभतरसंबाधा॥ १३३॥ अपराभजता ÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
ननरसलघगु ःै स्वरैरपराभजता॥ १३४॥ प्रहरणकभलता ÛÛÛÛÛÛÜ(,)ÛÛÛÛÛÛÜ
ननिनलभगभत प्रहरणकभलता॥ १३५॥
31
वृत्तरत्नाकरम ् वसन्तभतलका ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
उक्ता वसन्तभतलका तिजा जगौ गः॥ १३६॥ भसंहोन्नत ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
भसंहोन्नतेयमभु िता मभु नकाश्यपेन॥ १३७॥ उद्धभषधणी ÜÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÛÜÜ,
उद्धभष धणीयमभु िता मभु नस ैतवेन॥ १३८॥ १५ अभतशक्वरी पञ्चिशाक्षरा शभशकला ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,
ु भगभत शभशकला॥ १३९॥ भिहतहयलघरथ स्रज ् ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,
स्रभगभत िवभत रसनवकयभतभरयम॥् १४०॥ ु मभणगणभनकर ÛÛÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÜ
ु ु वसहययभतभरह मभणगणभनकरः॥ १४१॥
32
वृत्तरत्नाकरम ् माभलनी ÛÛÛÛÛÛÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
ननमयययतु ये ं माभलनी िोभगलोकै ः॥ १४२॥ प्रििका ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,
िवभत नजौ िजौ रसभहतौ प्रििकम॥् १४३॥ एला ÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ
सजना नयौ शरिशयभतभरयमेला॥ १४४॥ चन्द्रलेखा ÜÜÜÜÛÜÜ,ÜÜÛÜÜÛÜÜ
म्रौ म्यौ यान्तौ िवेतां सप्तंताष्टभिश्चन्द्रलेखा॥ १४५॥ १६ अभष्टः षोडशाक्षरा षिगजभवलभसत ÜÛÛÜÛÜÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
भ्रभत्रनग ैः स्वरात्खमृषिगजभवलभसतम॥् १४६॥ वाभणनी ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜÜ,
ु ै ः॥ १४७॥ नजिजरैः सिा िवभत वाभणनी गयक्त
33
वृत्तरत्नाकरम ् १७ अत्यभष्टः सप्तंतिशाक्षरा भशखभरणी ÛÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜÜÛÛÛÜ
रस ै रुिैभश्चन्ना यमनसिला गः भशखभरणी॥ १४८॥ पृथ्वी ÛÜÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÜÜÛÜ
ु ु जसौ जसयला वसग्रहयभतश्च पृथ्वी गरुः॥ १४९॥ वंशपत्रपभतत ÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ
ु शपत्रपभततं िरनिनलगःै ॥ १५०॥ भिङ्मभनवं हभरणी ÛÛÛÛÛÜ,ÜÜÜÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
रसयगु हय ैन्सौ म्रौ स्लौ गो यिा हभरणी तिा॥ १५१॥ मन्दािान्ता ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
मन्दािान्ता जलभधषडग ैम्भौ नतौ ताद्गरू ु चेत॥् १५२॥ नकधु टक ÛÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜ
हयिशभिन धजौ िजजला गरुु नकधु टकम॥् १५३ ॥
34
वृत्तरत्नाकरम ् कोभकलक ÛÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÛ,ÜÛÛÜ
ु मभु नगहकाणध वःै कृ तयती वि कोभकलकम॥् १५४॥ १८ धृभतः अष्टिशाक्षरा ु कुसभमतलतावे भल्लता ÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
ु स्यािूतत्वधश्व ैः कुसभमतलतावे भल्लता म्तौ नयौ यौ॥ १५५॥ १९ अभतधृभतः ऊनभवंशत्यक्षरा शादूधलभविीभडत ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÜÜÛÜÜÛÜ
सूयाधश्व ैमधसजिताः सगरु वः शादूधलभविीभडतम॥् १५६॥ २० कृ भतः भवंशत्यक्षरा ु सविना ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÜÛÛÛÜ
ु ज्ञेयाः सप्तंताश्वषभिमधरिनययतु ा भ्लौ गः सविना॥ १५७॥ वृत्त ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛ,
त्रीरजौ गलौ िवेभिहेदृशेन लक्षणेन वृत्तनाम॥ १५८॥
35
वृत्तरत्नाकरम ् २१ प्रकृ भतः एकभवंशत्यक्षरा स्रग्धरा ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
म्रौ भ्नौ यानां त्रयेण भत्रमभु नयभतयतु ा स्रग्धरा कीभतधतये ं ॥ १५९॥ २२ आकृ भतः िाभवंशत्यक्षरा ििका ÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ
भ्रौ नरना रनावथ गरुु भििगकध भवरमं भह ििकभमभत॥ १६०॥ २३ भवकृ भतः त्रयोभवंशत्यक्षरा अश्वलभलता ÛÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÛÜÛÜÛÛÛÜ
् १६१॥ यभिह नजौ िजौ भ्जिलगाििश्वलभलतं हराकध यभतमत ॥ मत्तािीडा ÜÜÜÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
ु मत्तािीडा मौ त्नौ नौ नभल्गभत िवभत वसशरिशयभतय तु ा ॥ १६२॥
36
वृत्तरत्नाकरम ् ु शत्यक्षरा २४ सङ्कृभतः चतभवं तन्वी ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÛÜÛÛÛÛÛÛÜÜ
िूतमनु ीन ैयधभतभरह ितनाः स्िौ िनयाश्च यभि िवभत तन्वी ॥ १६३॥ २५ अभतकृ भतः पञ्चभवंशत्यक्षरा िौञ्चपिा ÜÛÛÜÜ,ÜÛÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛÜ
ु िौञ्चपिा भ्मौ स्िौ ननना न्गाभवषशरवस मु भु नभवरभतभरह िवेत॥् १६४॥ २६ उत्कृ भतः षभवंशत्यक्षरा ु िजङ्गभवजृ भम्भत ÜÜÜÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ
धु ङ्गभवजृभम्भतम॥् १६५॥ वस्वीशाश्वच्चेिोपेत ं ममतनयगु नरसलग ैिज अपवाह ÜÜÜÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÛÛÛÛ,ÛÛÜÜÜ
् १६६॥ मो नाःषट ् सगभगभत यभि नवरसरसशरयभतयतु मपवाहाख्यम ॥ २७ अथ िण्डकाः चण्डवृभष्टप्रयात ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
यभिह नयगु लं ततः सप्तंतरेफाििा चण्डवृभष्टप्रयातो िवे्दणण्डकः॥ १६७॥ 37
वृत्तरत्नाकरम ् अणध ÛÛÛÛÛÛÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜ,
प्रभतचरणभववृद्धरेफाः स्यरु णाधणवध व्यालजीमूतलीलाकरो्दणामशंख्याियः॥ १६८॥ प्रभचतक ÛÛÛÛÛÛÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜ,
प्रभचतकसमभिधो धीरधीभिः स्मृतो िण्डको नियादुत्तरैः सप्तंतभियैः॥ १६९॥ इभत वृत्तरत्नाराख्ये चन्दभस वणधवत्त ृ कथनं नाम तृतीयो ऽध्यायः
38
वृत्तरत्नाकरम ्
चतथु ो ऽध्यायः अधधसमवृत्त उपभचत्रा ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ
् १७०॥ भवषमे यभि सौ सलगा िलेिौ यभु ज िाद्गरुकाव पु भचत्रम ॥ ु िुतमध्या ÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
ित्रयमोजगतं गरुु णी चेद्यभु ज च नजौ ज्ययतु ौ िुतमध्या ॥ १७१॥ वेगवती ÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÛÐÜÛÛÜÜ
ु भवषमे चेिाभवह वेगवती यभु ज िाद्गौ॥ १७२॥ सयगु ात्सगरू ििभवराड ् ÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜÐÐÜÜÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
ु न्म्सौ ज्गौग्भिभवरािवेिनोजे॥ १७३॥ ओजे तपरौ जरौ गरुश्चे ु के तमती ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜÐÐÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
ु क्त ु ौके तमु ती समे िरनगाद्गः॥ १७४॥ असमे सजौ सगरुय आख्यानकी ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜÐÐÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ
ु ग ओजेजतावनोजे जगरू ु गरुश्चे ु त॥् १७५॥ आख्यानकी तौ जगरू
39
वृत्तरत्नाकरम ् भवपरीताख्यानकी ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜÐÐÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ
जतौ जगौ गो भवषमे समे चेत्तौ ज्गौ ग एषा भवपरीतपूवाध ॥ १७६॥ हभरणप्ल ुता ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ
ु भधु ज निौ िरकौ हभरणप्ल ुता ॥ १७७॥ सयगु ात्सलघू भवषमे गरुय अपरवक्त्र ÛÛÛÛÛÛÐÜÛÜÛÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜ
ु समेन्जमपरवक्त्रभमिं ततो जरौ ॥ १७८॥ अयभु ज ननरला गरुः ु पभिताग्रा ÛÛÛÛÛÛÐÜÛÜÛÜÜÐÐÛÛÛÛÜÛÛÐÜÛÜÛÜÜ
ु अयभु ज नयगु रेफतो यकारोयभु ज च नजौ जरगाश्च पभिताग्रा॥ १७९॥ ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
विन्त्यपरवक्त्राख्यंवतै ालीयं भवपभश्चतः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु पभिताग्राभिधं के भचिौपच्चन्दभसकं तथा॥ १८०॥ यवमती ÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÐÐÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÛÜÜ
ु रौ जरौ गरुु यधवात्परा मतीयम॥् १८१॥ स्याियग्ु मके रजौ रजौ समे तज इभत वृत्तरत्नाराख्ये चन्दःशास्त्रे धधसमवणधवत्त ृ कथनं नाम
40
वृत्तरत्नाकरम ्
पञ्चमो ऽध्यायः भवषमवृत्त ु पिचतरूर्ध्वध ÛÛÜÜÛÜÜÜ८ अक्षरा
ु पािो ऽष्टभिवधणःै । मख
ÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜÜÜ१२ अक्षरा
ध रालय ैः िमािद्ध परे स्यमु क ृ ःै ।
ÛÛÜÜÛÛÜÜÜÜÜÜÛÜÜÜ१६ अक्षरा
सततं यस्य भवभचत्रैः पािैः सम्पन्नसौन्दयधम।् ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÛÛÜÜÛÜÜÜ२० अक्षरा
् १८२॥ ु र्ध्वाधभिधं वृत्तम ॥ तदुभितममलमभतभिः पिचतरू आपीड ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
प्रथममभु ितवृत्त।े
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
भवरभचतभवषमचरणिाभज। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
ु गरुकय गु लभनधन इह सभहत आङा।
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
ु लघभवरभचतपिभववृ भतयभतभरभत िवभत पीडः॥ १८३॥
41
वृत्तरत्नाकरम ् कभलका ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
ु ।ं प्रथमभमतरचरणसमत्थ ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
श्रयभत स यभि लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
इतरभितरगभितमभप यभि च तयु ।ं
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
चरणयगु लकमभवकृ तमपरभमभत कभलका सा ॥ १८४॥ लवली ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
ु तु सकलचरणान्ता। भिगरुय
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
ु ु सखचरणगतमन िवभत च तृतीयम।् ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
चरणभमह भह लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
ु प्रकृ तमभखलमभप यभििमनिवभत लवली सा॥ १८५॥
42
वृत्तरत्नाकरम ् अमृतधारा ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१२ अक्षरा
प्रथममभधवसभत यभि तयु ।ं
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ१६ अक्षरा
चरमचरणपिमवभसतगरुु यग्ु मम।्
ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÜ२० अक्षरा
ु ा। अभखलमपरमपु भरगतभमभत लभलतपियक्त ÛÛÛÛÛÛÜÜ८ अक्षरा
तभियममृतधारा॥ १८६॥ ु प्रकरणम ् इभत पिचतरूर्ध्वध उद्गता ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛ
ु च। सजमाभिमे सलघकौ ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
ु रथोद्गता। नसजगरुकै
ÜÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜ
त्र्यभङ्घ्रगतिनजला गयतु ाः। ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
सजसा जगौ चरणमेकतः पठत॥् १८७॥
43
वृत्तरत्नाकरम ् सौरिक ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
चरणत्रयं व्रजभत लक्ष्म। ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
यभि सकलमद्गु तागतम।् ÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜ
नौ िगौ िवभत सौरिकं । ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
चरणे यिीह िवतिृतीयके ॥ १८८॥ लभलता ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÜ
नयगु ं सकारयगु लं च। ÛÛÛÛÛÜÛÜÛÜ
िवभत चरणे तृतीयके । ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜ
तदुभितमरुु मभतभिलधभलतं। ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ
ु कम॥् १८९॥ यभि शेषमस्य खलु पूवतध लक् ् ु इत्यद्गताप्रकरणम ु उपभस्थतप्रचभपत ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
म्सौ ज्िौ गौ प्रथमाभङ्घ्ररेकतः पृथगन्यन।् ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
भत्रतयं सनजरगाितो ननौ सः। 44
वृत्तरत्नाकरम ् ÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
भत्रनपभरकभलतजयौ। ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
ु ध ॥् १९०॥ प्रचभपतभमिम भु ितमपु भस्थतपूवम वधधमान ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
ु ौ। नौ पािे ऽथ तृतीयके सनौ नसयक्त ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
प्रथमाभङ्घ्रकृ तयभति ु वधधमानम।् ÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÛÛÛÛÛÛÜ
ध दृशभमह िवभत। भत्रतयमपरमभप पूवस ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
प्रततमभतभिभरभत गभितं लघ ु वृत्तम॥् १९१॥ ु शद्धभवराडाषधि ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÜÛÛÜÜ
अभस्मन्नेव तृतीयके यिा तजराः स्यःु । ÛÛÜÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ
प्रथमे च भवरभतराष धिं ब्रवु भन्त। ÜÜÛÛÜÛÜÛÜ
ु भस्थतं। ु तच्चद्धभवराट ् परः ÛÛÛÛÛÛÛÛÛÛÜÛÛÜÜ
ध मं स्यात॥् १९२॥ भत्रतयमपरमभप यभि पूवस
45
वृत्तरत्नाकरम ् ् ु ु इत्यपस्थतप्रच भपतप्रकरणम ÛÛÜÛÛÜÜÜ
भवषमाक्षरपािं वा ÜÜÛÛÜÛÛÜÛÜ
पािैरसमं िशधमधवत।् ÜÜÜÜÛÜÜ
यच्चन्दो नोक्तमत्र ÜÜÛÜÜÛÜÜÜ
गाथेभत तत्सूभरभिः प्रोक्तम॥् १९३॥ इभत वृत्तरत्नाराख्ये चन्दभस भवषमवृत्तकथनं नाम पञ्चमो ऽध्यायः
46
वृत्तरत्नाकरम ्
षष्ठो ऽध्यायः प्रस्थाराभि ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
प्रस्थारो नष्टमभु ्दणष्टमेकद्व्याभिलगभिया। ÜÜÛÜÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
संख्यानमर्ध्वयोगश्चषडेत े प्रत्ययाः स्मृताः॥ १९४॥ ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु ं ु न्यस्य गरु ोरधः। पािे सवधगरावाद्याल्लघ ÛÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ू ः कुयाधिम ं ु भवभधम॥् १९५॥ ं य यथोपभर तथा शेषि ÜÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
ु वते ।् ऊने िद्याद्गरूने ु वयावत्सवधलघिध ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ
प्रिारो ऽयं समाख्यातश्चन्दोभवभचभतवेभिभिः॥ १९६॥ ÜÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
नष्टस्य यो िवेिङ्किस्याधे ऽधे समे च लः। ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु वते ॥् १९७॥ भवषमे च ैकमाधायस्यािधे ऽधे गरुिध ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु उभ्दणष्टं भिगणानाद्यादुपयध ङ्कान्समाभलखेत।्
47
वृत्तरत्नाकरम ् ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ
ु ये च तत्राङ्कािःै स ैकै भमधभश्रत ैिधवते ॥् १९८॥ लघस्था ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
ृ िवान्सैकानौत्तराधयधतः भस्थतात।् वणाधन्वत्त ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÛÜÛÛÐÛÜÛÜ
ु पधु भर भनभक्षपेत॥् १९९॥ एकाभििमतश्च ैतानपय ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
उपान्त्यतो भनवतेतत्यजन्नेकैकमूर्ध्वतध ः। ÛÜÜÜÐÛÜÜÛÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
उपयाधद्याद्गरोरे ु कगेकद्याभिलगभिया॥ २००॥ ÛÜÛÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
ं ा भवभमभश्रते। लगभियाङ्कसन्दोहेिवेत्सख्य ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÛÐÛÜÛÜ
उभ्दणष्टांकसमाहारःस ैको वा जनयेभिमाम॥् २०१॥ ÜÜÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ
ु कोनासभिरर्ध्वा प्रकीभतधतः। संख्य ैव भिगणै ÜÜÜÛÐÛÜÜÛÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ
वृत्तस्याङ्गभु लकी व्याभप्तंतरधः कुयाधत्तथाङ्गभु लम॥् २०२॥ ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
ु वंश े ऽिूत्कश्यपस्य प्रकटगणगणः शैवभसद्धान्तवेत्ता। ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
भवप्रः पव्येकनामा भवमलतरमभतवेितत्त्वाथ धबोधे। 48
वृत्तरत्नाकरम ् ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜÜÛÜÜÛÜÜ
के िारिस्य सूनःु भशवचरणयगु ाराधन ैकाग्रभचत्तः। ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ
चन्दिेनाभिरामं प्रभवरभचतभमिं वृत्तरत्नाकराख्यम॥् २०३॥ इभत वृत्तरत्नाराख्ये चन्दभस प्रस्थाराभिकथनं नाम षष्ठो ऽध्यायः समाप्तंतश्चायं वृत्तरत्नाकरः
49