πόλη μέσα στην πόλη by Andreas Papadantonakis

διαλεξη Ε.Μ.Π. Φεβρουάριος 2011 Επιβλέπων καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης πόλη μέσα στην πόλη μία θεωρία, δύο (αστικές) πραγματικότητες

Παπαδαντωνάκης Ανδρέας

Ευχαριστώ τον καθηγητή μου Παναγιώτη Τουρνικιώτη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ | 10 Σύντομη Βιογραφία OMU | 24

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ | 26 ΘΕΣΕΙΣ | 28

ΠΡΩΤΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ | 33 ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ | 40 ΤΡΙΤΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ | 52

ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ | 54 03

ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ | 60

ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ; | 60

ΤΕΛΟΣ Η’ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ | 77

α Η Αθήνα ως έχει | 67 β Οι αστικές νησίδες στην Αθήνα - Αι Αθήναι | 70 γ Το γκρίζο αρχιπέλαγος | 74

(ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΧΡΩΜΑ | 78)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ | 81

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

1.Agamben Giorgio(2006) Metropolis, [μετάφραση Arianna Bove] Generation-Online, November 2006

(αριστερά) Switters Kurt, Merzbau, ή αλλιώς collage δωματίου. Ο προϋπάρχων χώρος μεταλλάσσεται με τη χρήση υλικών θραυσμάτων και ο χρόνος συμμετέχει στη δημιουργία ενός συνονθυλεύματος, που ξεκινάει το 1923 και τελειώνει το 1936. Εκτεινόταν σε έξι δωμάτια στο σπίτι του καλλιτέχνη στο Αννόβερο. Γοητεία και πολυπλοκότητα μαζί σε ένα έργο με αρχικό τίτλο: “ναός της ερωτικής μιζέριας”

00 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η σύγχρονη πόλη: λίκνο ενός παγκόσμιου πολιτισμού, χωνευτήρι κουλτούρας, νοοτροπιών, θρησκειών και ο τόπος των ανθρώπινων επιθυμιών για ασφάλεια, ελευθερία και ευημερία. Σε μια πόλη, όλοι εκείνοι που δε θα διασταυρώνονταν ποτέ σε μια χώρα, ξαφνικά συγκλίνουν. Η μητρόπολη καταργεί τα δεσμά της συγγένειας και της οικογένειας. Προϋποθέτει και παράγει τεράστια πολιτισμικά και κοινωνικά κατορθώματα. Δημιουργεί συγκεντρώσεις δεινής εξαθλίωσης και παράλληλα προβάλλεται ως η μόνη ευκαιρία για να ξεφύγεις από αυτήν1. Στη σύγχρονη πόλη, κάθε άτομο είναι μέρος ενός μεγαλύτερου όλου και ταυτόχρονα, ένα μικρό, ασήμαντο κομμάτι. Η εγγύτητα συνυπάρχει με την ανωνυμία, προϊόν της συσσωρευμένης ιδιωτικότητας. Η μητρόπολη είναι τα πάντα και ταυτόχρονα τα αντίθετά τους, όλα την ίδια στιγμή και στον ίδιο τόπο. Υποκρύπτει μέσα της το μέλλον αλλά παράλληλα δημιουργείται σε συνδυασμό με αυτό. Ένας οργανισμός που δημιουργεί και αποσυνθέτει ταυτόχρονα. Οργανισμός πολυκύτταρος, η σύγχρονη μητρόπολη είναι αν μη τι άλλο, πολύπλοκη. Η πρωταρχική έννοια της μητρόπολης, όπως αυτή περιγράφεται στα τέλη του 19ου αιώνα έχει προ πολλού μεταλλαχθεί, ειδικά στο επίπεδο των παραδοσιακών της συστατικών. Υπερδομές και δίκτυα εισέρχονται στην κατηγορία αυτή, μεταμορφώνοντας την πόλη σε ένα διασπασμένο ή καλύτερα κατακερματισμένο περιβάλλον, μία μεταμητρόπολη, μια μετάπολη2. Θραύσματα, λοιπόν, διακρίνονται στην πόλη η οποία από μόνη της αποτελεί θραύσμα, ένα στίγμα σε ένα παγκόσμιο δίκτυο. Κάτω από την ομπρέλα της λέξης πόλη, ή του ονόματος αυτής- Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Μαδρίτη, Παρίσι-κρύβονται διαφορές, πολλαπλότητες, ετερότητες και αντιθέσεις. Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ

(δεξιά) «Κατακερματισμένες εικόνες» μητροπόλεων από τον Xavier Veilhan. http:// www.veilhan.net

Η πόλη σπάνια μπορεί να περιγραφεί σαν μια ενιαία εικόνα, και όταν γίνεται αυτό, σίγουρα κάποιο κομμάτι της παραβλέπεται. Η πόλη δεν είναι, αλλά ίσως και δεν ήταν ποτέ, συνεκτική. Οι νέες έννοιες της μητροπολιτικής ταυτότητας, η ιστορία της πόλης, και ο δημόσιος χώρος, αποδομούνται σε μια επίδειξη του τρόπου με τον οποίο η μητρόπολη κατακερματίζεται, γίνεται τεράστια, ανώνυμη και πολυπολιτισμική.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η διαδικασία δημιουργίας μιας μητρόπολης, είναι μια διαδικασία μεταλλάξεων και μεταμορφώσεων μέσα από ένα πλήθος επί μέρους αλλαγών. Η πόλη μεταβαίνει από μία πραγματικότητα σε μια άλλη, σταδιακά. Αυτή είναι, ίσως, και η ουσία της, μια αέναη διαδικασία αλλαγής, διασταύρωσης καταστάσεων και εποχών. Σε μία τέτοια πορεία, ο κάτοικος ζει υπό την επήρεια του παρελθόντος, ατενίζοντας το μέλλον ως κάτι μακρινό, κάτι το αναλώσιμο, ενώ ουσιαστικά ωθείται σε αυτό. Ο άνθρωπος της μητρόπολης χάνει το στιγμιότυπο. Αδιαφορεί για αυτό που ήδη υπάρχει, αυτό που διαμορφώνει την εκάστοτε πραγματικότητά του, το «ως έχει», που συνήθως βιάζεται να χαρακτηρίσει προβληματικό. Υπάρχει και ταλαντεύεται ανάμεσα στη φαινομενική σιγουριά του παρελθόντος και στις άπλετες παροχές του μέλλοντος. Ανάμεσα στην παραδοσιακή πόλη και στην εκάστοτε hi-tech εκδοχή, που άλλοτε ονειρεύεται και άλλοτε φοβάται. Άλλωστε, η νοσταλγία του παρελθόντος χαρακτηρίζεται από το Mark Wigley στο δοκίμιο του, “Bloodstained Architecture”3 ως προϊόν του καπιταλισμού του 20ου αιώνα, που εκτός των άλλων προκαλεί την τάση αμφισβήτησης των υπαρχόντων. Αντίστοιχα ο Θανάσης Μουτσόπουλος στο άρθρο του: «Κοινότυπο: η γοητεία της μητρόπολης»4 κάνει λόγο

2.Η θεωρία της Metapolis, συγκροτήθηκε από τον γάλλο κοινωνιολόγο και φιλόσοφο Francois Ascher, κυρίως στα βιβλία του “Metapolis”, ”ou l’avenir des villes” και “Les nouveaux principes de l’urbanisme. La fin des villes n’est pas a l’ordre du jour” Σύμφωνα με τον Ascher , η σύγχρονη πόλη έχει μετεξελιχθεί κατά πολύ από την προγενέστερή της Μητρόπολη. Για τον θεωρητικό της Μετάπολης, ένα δίκτυο από αστικές πυκνώσεις που συνδέονται μεταξύ τους έντονα και ισχυρά με ένα πλέγμα συγκοινωνιών και μεταφορών, που εξασφαλίζουν την επικοινωνία τους είναι μια Μετάπολη. Η ασυνέχεια μέσα στη μετάπολη δεν είναι απλά στοιχείο της, αλλά δομικό της χαρακτηριστικό. 3.Wigley M. (2002) Bloodstained Architecture, από Post-Ex-Sub-Dis, Urban Fragmentations and Constructions, 010 Publishers, Rotterdam,σελ 182-212 4.Μουτσόπουλος Θ. (2007) Κοινότυπο :η γοητεία της μητρόπολης Τεύχος σημειώσεων, Ιστορία και Θεωρία 6, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Αθήνα, σελ. 96-98

για μιά πρωτόλεια ανατροπή της ουτοπίας από το ρεαλισμό αναφέροντας το παράδειγμα του Σωκράτη, που, ανακεφαλαιώνοντας στον πρόλογο του Τιμαίου την περιγραφή της ιδανικής «Πολιτείας», δηλώνει ότι αισθάνεται κορεσμένος από τη διαδρομή του στον κόσμο της θεωρίας και προτρέπει τους συνομιλητές του να δώσουν νέα δυναμική στις ιδέες τους, να κάνουν την ιδανική πολιτεία του πιο πραγματική. Η ματιά στο πραγματικό, το ορατό ή το “ως έχει” είναι μια πρόταση για συνειδητοποίηση αυτών που μας περιβάλλουν. Μια τέτοια αντιμετώπιση, σε αστικό επίπεδο, τοποθετείται στο ενδιάμεσο της νοσταλγίας του παρελθόντος και του άκρατου νεοτερισμού του επικείμενου. Η υιοθέτηση μιας πραγματικής λογικήςπαρόμοια με αυτήν που αποδίδεται από τον πρώιμο όρο «ντοκιμαντέρ»5- στην πόλη δεν υποδηλώνει καμία τυφλή πίστη στο υπαρκτό, αλλά παροτρύνει τη δημιουργική του αντιμετώπιση. Η σύγχρονη6 πόλη είναι ένα κολλάζ αντικειμένων και καταστάσεων, που συμπληρώνεται και εξελίσσεται από συνεχείς προσθήκες. Το κολλάζ τόσο στη γενική του εικόνα όσο και ειδικότερα μέσα από τα τμήματά του, αντιπροσωπεύει, μάλλον πειστικά την εικόνα της μητρόπολης. Συνδυασμός κτισμάτων, καταστάσεων και ζωντανών στοιχείων συνθέτουν μια εικόνα όχι ενιαία και ομοιογενή, αλλά πού πολλές φορές χαρακτηρίζεται τρομακτική και χαοτική. «Η Αθήνα είναι Χάος», μια φράση που ακούγεται συχνά αποδεικνύει ότι η πραγματική πόλη δεν είναι ιδανική, ούτε προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα στην ολότητά της. Αντίθετα, είναι θραυσματική και στα θραύσματα της οφείλει κανείς να αναζητήσει τις μεμονωμένες της ομορφιέςιδιαιτερότητες ώστε να συνθέσει μια εικόνα γοητείας7.

5.H έννοια του «ντοκιμαντέρ» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον John Grierson το 1926. Ο Grierson δανείστηκε το επίθετο «documentaire» σχολιάζοντας την ταινία «Moana» του R. Flaherty, ταυτίζοντας τον όρο με τη δημιουργική διαχείριση του πραγματικού. Ως αρχικό σκοπό είχε να διαχωρίσει τις ταινίες αυτού του τύπου, από αυτές που εξιστορούσαν γεγονότα και από τις μυθοπλαστικές παραγωγές 6.«Το να είναι κάνεις σύγχρονος σημαίνει… να βρίσκει τον κόσμο του σε διαρκή αποσύνθεση και ανανέωση, σε προβλήματα και αγωνία, παράξενες καταστάσεις και αντίθεση.» Berman Marshall (1982) All That Is Solid Melts into Air: The Experience of Modernity, New York 1982 7.H ματιά στο μεμονωμένο, που για την ελληνική πόλη είναι η πηγή της δημιουργίας της, είναι μια ματιά στο πραγματικό παιδικό παιχνίδι και όχι στην τρομακτική, μεγεθυμένη σκιά του στον τοίχο, προϊόν ενός συγκεκριμένου φωτισμού και αιτία τρόμου.

Οι προβληματισμοί του «κειμένου» πηγάζουν από τη γοητεία της πραγματικότητας και τελικά δομούνται με βάση αυτήν. Πηγή σκέψης το καθημερινό, το αστικό περιβάλλον της Αθήνας, σε μία περίοδο όπου στην ελληνική μεγαλούπολη εμφανίζεται πλήθος προτάσεων αναδιάρθρωσης με στόχο την πολυπόθητη μετάβαση στο νέο, την αλλαγή, ταυτόχρονα με μια άρνηση προς το υπαρκτό.

8.O πρωτότυπος Γερμανικός τίτλος του εργαστηρίου είναι: “Stadti in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel” («πόλη μέσα στην πόλη, Βερολίνο το πράσινο αστικό αρχιπέλαγος»), [1977], πρώτη έκδοση USA, Ithaca N.Y. 1977 9.H διαδικασία του εργαστηρίου (του οποίου ήταν βασικό μέλος) σε συνδυασμό με το ταξίδι του στο Βερολίνο τη δεκαετία του 70, ωθεί τον νεαρό τότε Rem Koolhaas να στοιχειοθετήσει τις απόψεις του πάνω στη φράση: «Η ομορφιά της πραγματικότητας ως έχει». Koolhaas R. (1995) Τhe Berlin Wall as architectureField Trip από S,M,L,XL 010 Publishers, Rotterdam (κάτω) ψηφιακό collage σε φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ως πεδίο συλλογισμού επιλέγεται μία πόλη, η οποία έχει διέλθει από πολλές πραγματικότητες και εξετάζεται σε χρονική στιγμή τέτοια, όπου η διαδικασία μετάλλαξης βιώνει μια επιβεβλημένη παύση. Από το 1961 το Βερολίνο, γιατί γι’ αυτήν την πόλη πρόκειται, βιώνει μια οριοθετημένη πραγματικότητα, ενώ η κατακερματισμένη δομή του πληρεί όλα τα μορφικά, αστικά χαρακτηριστικά του αναδυόμενου, για την εποχή, μοντέλου πόλης. Το Βερολίνο, που προϋπάρχει ως μη συνεκτικό, είναι μια «φυσική μετάπολη» . Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο θερινό εργαστήριο του Oswald Mathias Ungers «πόλη μέσα στην πόλη»8, το 1977, η διαδικασία του οποίου αποδέχεται τη συγκεκριμένη διαμόρφωση της πόλης και θεμελιώνεται πάνω στην ήδη παγιωμένη αστικότητά της. Η ανάλυση του εργαστηρίου που αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν και ισχυρίζεται ότι αφουγκράζεται τις ανάγκες του μέλλοντος, ουσιαστικά δίνει έμφαση στο παρόν, το υπαρκτό, το λανθάνον. Παράγεται ένα μοντέλο πόλης από την οποία αποβάλλεται κάθε αντιμετώπιση με γνώμονα τη συνεκτικότητα και την ενιαία δομή, ενώ δεσπόζει η επίγνωση του πραγματικού χαρακτήρα αυτής και τα δεδομένα της σκέψης αντλούνται από την κατάστασή της ως έχει . Την ανάλυση του θεωρητικού Βερολίνου του 1977, ακολουθεί η μεταφορά του μοντέλου σε ένα περιβάλλον διαφορετικό , σε ένα πεδίο περισσότερο αντιθετικό παρά όμοιο ή συγκρίσιμο. Το μοντέλο «πόλη μέσα στην πόλη» που δομείται στην πραγματικότητα του δυτικού Βερολίνου μεταφέρεται σ’ αυτήν της σύγχρονης Αθήνας, η πραγματικότητα της οποίας πλέοντας στην απροσδιοριστία, τίθεται υπό αμφισβήτηση, παραβλέπεται. Η Αθήνα λειτούργει ως κατακλείδα σε μία «παράγραφο» με θέμα μία πρόταση για το οριοθετημένο Βερολίνο και οι γενικές θέσεις του εργαστηρίου «Stadt in der Stadt» (πόλη στην πόλη) επαναδιατυπώνονται για το αθηναϊκό περιβάλλον. Μεταφέρεται, με τρόπο αναλογικό, μία πρόταση που, αν και εμπεριέχει προθέσεις, αποσκοπεί περισσότερο στο να εμφανίσει και να ανακαλύψει παρά να προτείνει και να επαναπροσδιορίσει. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

διαδρομή στο πραγματικό

01 ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Κάθε επιτραπέζιο παιχνίδι έχει ένα ταμπλό, ένα είδος χάρτη πάνω στο οποίο τοποθετούνται τα πιόνια, γίνονται οι κινήσεις, οι αλλαγές. Αντίστοιχα, κάθε ισχυρισμός ή πρόταση δομείται σε μία υπάρχουσα βάση. Για μια αστική θεωρία η βάση είναι η πόλη, ένα συγκεκριμένο1 αστικό περιβάλλον, μία κατάσταση για την οποία διατυπώνεται. Οι αστικές καταστάσεις δεν αποτελούν αυτοφυείς συνθήκες εμφανιζόμενες από το μηδέν, αλλά προκύπτουν ως φάσεις της εξελικτικής διαδικασίας των πόλεων.

1.«Η σχηματική διαμόρφωση μιας πόλης είναι ένα σύστημα, όπου τα τοπογραφικά και τα κτηματολογικά ζητήματα, οι κανονισμοί, η ταξική πάλη, η ιδέα της αρχιτεκτονικής οδηγούν σιγά σιγά σε μια συγκεκριμένη κατασκευή...» Rossi Aldo (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης (μετάφραση Πετρίδου Βασιλική), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 (αριστερά) Ταμπλό από Monopoly-Beatles, ένα συγκρότημα που μεσουρανεί τη δεκαετία του ‘60.

60 14

2.Η πόλη πρέπει να ξαναγίνει, να επινοηθεί ξανά. Η επιλογή σήμερα επιβάλλεται, είτε δεχόμαστε τη συγκεντρωτική πόλη και κοινωνία, είτε θέλουμε ακόμη να σώσουμε την ελευθερία μας και να σωθούμε. Πρέπει να φανταστούμε μια καινούρια πόλη της οποίας οι αναφορές στο παρελθόν δε θα παραλύσουν την εφαρμογή των νέων οικονομικών, τεχνικών και ηθικών δεδομένων της εποχής. Κείμενα των Balladur, Friedman, Jonas, Maymont, Ragon, Schaﬀer, (1965), Les Visionnaires de I’ Architecture, Συλλογή Construire le monde, Έκδοση Robert Laﬀont (πάνω) συνοικισμός “Ιλισσού” στην Παπαδιαμαντοπούλου - Μιχαλακοπούλου, κατεδαφίστηκε το 1967. Στο βάθος οι πολυκατοικίες καιροφυλακτούν, η πόλη επεκτείνεται. Φιλιπίδης Δ. Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, ΜΕΛΙΣΣΑ , Αθήνα 1984, σελ. 314

1950

1960

198

ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Αφετηρία μιας μετέπειτα πραγματικότητας τοποθετείται η δεκαετία του 60. Αθήνα και Βερολίνο επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά τότε, την κοινή εξελικτική τους πορεία στο χρόνο, που ξεκινάει ήδη από το 19ο αιώνα, όταν η Αθήνα δημιουργείται από ένα φτωχό οικισμό ενώ το Βερολίνο από την συνένωση χωριών σε πόλη.

ΔΕΚΑΕΤΙΑ 60

Τη δεκαετία των αντιδράσεων, του κοινωνικού αναβρασμού και ενώ το υπάρχον μοντέλο πόλης αμφισβητείται2, η Αθήνα παραβλέπει όρια και επεκτείνεται «Γρήγορα!»3, μπαίνουν οι πρώτες γκρίζες αστικές πινελιές για τη διαμόρφωση του Αθηναϊκού τοπίου όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Το ανεπίσημο, το παράνομο, η αντιπαροχή και τα αυθαίρετα γίνονται οι εκφραστικές μέθοδοι για τη δημιουργία του νέου προσώπου της πόλης, η οποία δομείται με κινητήρια δύναμη την ιδιωτική πρωτοβουλία. Ο πληθυσμός αυξάνεται και οι ανάγκες καλύπτονται με το χτίσιμο, «δοχείων ζωής». Η Αθήνα θέτει τις βάσεις για τη μετατροπή της σε μεγάλο αστικό κέντρο, εξαπλώνεται οριζοντίως, σαν υλοποιημένη υπερκατασκευή των ουτοπιστών του ΄60,προσκολημένη βέβαια στο έδαφος, με την επανάληψη της αστικής πολυκατοικίας. Η ελληνική πρωτεύουσα, μέσω ενός χειροποίητου μοντερνισμού4, βιώνει μια διαδικασία ταχείας αστικοποίησης.

3. Η επιθυμία για μετάβαση, για αλλαγή συσσωρεύεται στη φράση «Γρήγορα!» του Guy Debord. McDonough Tom(2009) The situationists and the city, Verso, London, New York,σελ.123 4.«Δεν υπάρχει ίσως άλλη πρωτεύουσα στον κόσμο, που να μπορεί κανείς να βρει μια τόσο πλατιά αποδοχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η ατέλειωτη επανάληψη αυτών των κτηρίων(των Αθηναϊκών πολυκατοικιών), δημιουργεί τελικά ένα ιδιαίτερα πολιτισμένο επίπεδο αστικής δόμησης, χωρίς όμοιο σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου.» Frampton Kenneth (1999) Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα (πάνω) Debord Guy (1967) Η κοινωνία του Θεάματος [μτφ. Π. Τσαχαγέας, Ν. Αλεξίου] Ελεύθερος Τύπος, έκδοση Ε’ (αριστερά) Η εξέλιξη της κάτοψης της Αθηναϊκής πολυκατοικίας. Woditsch Richard(2009) PLURAL, Public and Private spaces of the Polykatoikia in Athens, διδακτορική διατριβή, Technische Universität Berlin

Την ίδια δεκαετία και ενώ η Αθήνα αναπτύσσεται σαν παρασιτικός οργανισμός, αψηφώντας τα όρια, με την επανάληψη μίας και μόνο αυτόνομης μονάδαςαντικειμένου, στο Βερολίνο αρχίζει η ιστορία ενός τοίχου-η πραγματική διαίρεση μιας πόλης.

«Κάποτε, μια πόλη χωρίστηκε σε δύο μέρη. Το ένα έγινε το Καλό τμήμα και το άλλο το Κακό τμήμα...» Με αυτές τις δύο προτάσεις στη διπλωματική εργασία του Rem Koolhaas “Voluntary Prisoners of Architecture” αρχίζει η ιστορία μιας διαίρεσης, η ιστορία ενός τοίχου, η ιστορία μιας πόλης. Ενός τοίχου - μιας παράλληλης συνθήκης. Koolhaas R. (1995) The terrifying beauty of the 20th century, S,M,L,XL 010 Publishers, Rotterdam.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Το δυτικό Βερολίνο (Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας) εντάσσεται στο δυτικοευρωπαϊκό οικονομικό σύστημα, χωρίς να συναγωνίζεται σε ανάπτυξη τις περισσότερες πόλεις της υπόλοιπης Δυτικής Γερμανίας. Το «ελεύθερο» Βερολίνο είναι μια νησίδα μέσα στην Ανατολική περιφέρεια, ενώ το Ανατολικό τμήμα της πόλης (Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας) ακολουθεί τελείως διαφορετικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η Ανατολική Γερμανία, οικονομικά ασθενέστερη, δεν προβαίνει σε δυτικού τύπου παροχές. Τα δύο τμήματα λειτουργούν ως βιτρίνες για την προβολή δύο αντικρουόμενων κοινωνικών συστημάτων. Το τείχος ως όριο αποκόπτει το ένα κομμάτι της πόλης από το άλλο, αλλά παράλληλα σηματοδοτεί την αρχή δύο νέων πόλεων. Ένα αρχιτεκτονικό γεγονός5, που παράλληλα αποκόπτειπεριορίζει και γεννά. Ως νοητό όριο που εμφανίζεται πολύ καιρό πριν από την κατασκευή του6 σηματοδοτεί τη διαφορά πεποιθήσεων, τη διαφορά πολιτικών. Στο σημείο όπου οι συνθήκες προστάζουν περεταίρω αποκλεισμό επιστρατεύεται η αρχιτεκτονική σε μία από τις «σκοτεινές» της πλευρές. Η αρχιτεκτονική που δημιουργεί για να αποκόψει, όχι να ορίσει αλλά να περιορίσει.

5.«Σχεδιάζοντας από τα μέσα προς τα έξω ή αντίστροφα δημιουργούνται οι απαραίτητες εντάσεις, που βοηθούν ώστε να παραχθεί αρχιτεκτονική. Αφού το εσωτερικό είναι διαφορετικό από το εξωτερικό, ο τοίχοςσημείο αλλαγής- γίνεται αρχιτεκτονικό γεγονός…» The inside and the outside από Venturi R. (1977) Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of modern Αrt, New York, σελ.86 Το τείχος εμφανίζεται ως κτισμένη επιβεβαίωση μιας αντίθεσης, λειτουργώντας πέρα από κάθε συνηθισμένο τοίχο. Γέννησε ένα δίπολο, πάνω στο οποίο δομήθηκε η αστική πραγματικότητα μιας πόλης που ζει, ακόμα και σήμερα, στη σκιά ενός διαγραμμένου αντικειμένου.

ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

6.Αν και ιδεατό, το όριο υπάρχει από το καλοκαίρι του 1948(έπειτα από την επιβολή του μάρκου στους δυτικούς τομείς), με την απαγόρευση της πρόσβασης στο Ανατολικό τμήμα από τους Σοβιετικούς. Εντούτοις υλοποιείται σαν μια ηχηρή αντίδραση προς την οικονομική υπεροχή της δύσης. Η αντίθεση κορυφώνεται το 1961 με 160.000 μετανάστες να «διοχετεύονται» στο Δυτικό Βερολίνο. http://www.berlin.de/berlinim-ueberblick/geschichte (κάτω) χάρτης του “κέντρου” του Βερολίνου το 1964. Διακρίνεται,με διαγράμμιση, η πολυδιάστατη περιοχή του τείχους να ελίσσεται μέσα στον αστικό ιστό. http://intbau.com

Το τείχος, ή “die Mauer” για τους Γερμανούς,, δεν ήταν σταθερό, δεν ήταν μία και μόνο οντότητα στη μορφή του. Περισσότερο μία κατάσταση, μια μόνιμη και σταδιακή εξέλιξη, άλλοτε απόλυτο και καθαρά σχεδιασμένο, και άλλοτε αυτοσχέδιο. Αρχίζοντας από μια γραμμή στο έδαφος, μετατρέπεται σε γραμμή Ανατολικών στρατιωτών και έπειτα σε συρματόπλεγμα, για να καταλήξει σε ένα τσιμεντένιο τοίχο, με μία «νεκρή ζώνη» να το ακολουθεί, κατά μήκος. Οι οικονομικές διαφορές έχρισαν την ανέγερσή του αναγκαία και η πόλη πρόσθεσε στη συλλογή της ένα ακόμα αντικείμενο, αυτό που αμφισβητεί όλα τα υπόλοιπα, τα απορροφά μετατρέποντάς τα σε όριο ή τα καταργεί εξ’ ολοκλήρου. Δε δέχεται την απλή παρουσία του ως στοιχείο της πόλης της οποίας την ολότητα αμφισβητεί, καταργώντας οποιαδήποτε κεντρικότητα. Ένα όριο, μετατρέπεται σε ουσία της αστικής πραγματικότητας. Σε κοινό χώρο δημιουργούνται δύο παράλληλα συστήματα ανάπτυξης, με την ταυτότητά τους να καθορίζεται ανάλογα με τη μεριά του τοίχου την οποία κοιτούν. Η κάθε πλευρά ταυτίζει την απέναντι με το κακό, την χαρακτηρίζει φυλακισμένη και αυτοανακηρύσσεται ελεύθερη. Η πόλη του Βερολίνου είναι πια διαφορετική, διχοτομείται.

ΔΕΚΑΕΤΙΑ 70 Όλη

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

η δεκαετία του 60 για το Βερολίνο αντιστοιχεί στην υλική πραγματοποίηση μίας διαφοράς. Η πόλη έχει πια αλλάξει και περιμένει προτάσεις, οι οποίες ακλουθούν σε μια δεκαετία (του 70) που ο αποκλεισμός έχει χωνευτεί, έχει διαμορφώσει μια πραγματικότητα και λαμβάνεται ως δεδομένο. Οι πόλεις μετατρέπονται από τόποι παραγωγής σε τόπους κατανάλωσης και υπηρεσιών, παράλληλα με την εκδήλωση της πετρελαϊκής κρίσης (1973). Το μοντέλο της μεταπολεμικής μητρόπολης φθίνει. Η εμφάνιση των ευέλικτων δομών εργασίας, οι δικτυακές μορφές οργάνωσης και η αύξηση της ιδιωτικοποίησης και του ατομικισμού βρίσκουν χωρικό αντίκρισμα, αναδιαρθρώνοντας τις βασικές δομές των μέχρι τότε πόλεων. Τα κέντρα εγκαταλείπονται και οι πληθυσμοί κατευθύνονται στην ύπαιθρό αμφισβητώντας την αστική ποιότητα ζωής. Ουσιαστικά, πρόκειται για την αστικοποίηση της υπαίθρου. Ο Henri Lefebvre το 1973 στο «Δικαίωμα στην πόλη» παρομοιάζει τη σύγχρονη πόλη με ένα αστικό δίκτυο. Ο διαχωρισμός μεταξύ μητροπολιτικού κέντρου και υπαίθρου στερείται σαφήνειας, ενώ δομούνται σημειακές αστικές συγκεντρώσεις, δικτυακοί κόμβοι. Η μητρόπολη χάνει το χαρακτήρα της ως συνεκτική πόλη και εξαπλώνεται, δημιουργώντας ένα ευρύτερο αστικό χώρο. Το χωρικό μοντέλο του Lefebvre διευρύνεται σε επίπεδο κοινωνικοοικονομικό, περιγράφει και αντιστοιχεί ταυτόχρονα σε ένα νέο σύστημα αξιών. Η δυτική πόλη κάνει τα πρώτα της βήματα προς μία νέα, κατακερματισμένη, δικτυακή δομή, μεταβαίνει σε ένα νέο μοντέλο αυτό που το 1995 ο F. Ascher αποδίδει, με τον δόκιμο όρο, μεταμητρόπολη ή μετάπολη.

ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

70 Στο Βερολίνο, το οποίο βιώνει μια παύση στην αστική του μετάλλαξη, η «Σιδηρά Κουρτίνα» , που έκανε την επανεμφάνιση της το 1961, γίνεται περισσότερο διαπερατή8. Η ενσάρκωση του Ψυχρού πολέμου ως όριο εντός της πόλης, εξασθενεί σημαντικά παρόλο που το Τείχος παραμένει. Το Βερολίνο δεν είναι πια «μία πόλη που χωρίστηκε», αλλά δύο πόλεις, που οι οικονομίες τους έχουν χαράξει διαφορετική πορεία. Ο συνοριακός χαρακτήρας του Δυτικού Βερολίνου δεν αφήνει επιλογές ανάπτυξης, την στιγμή που η διαλυμένη οικονομία της υπόλοιπης δυτικής Γερμανίας ανασυντάσσεται υπό την αιγίδα του σχεδίου Marshall. Στο Ανατολικό τμήμα, η στήριξη της Ρωσίας εξασθενεί, ενώ οι Ρώσοι αντλούν από το Ανατολικό κομμάτι του γκρεμισμένου Reich τεχνογνωσία και μηχανική ύλη. Το τείχος σταθεροποίησε τον πληθυσμό του ανατολικού Βερολίνου, ενώ ο πληθυσμός του δυτικού τη δεκαετία του 70 μειώνεται. Για να βγουν εκτός πόλης-μόνιμα ή περιστασιακά- οι κάτοικοι του δυτικού Βερολίνου πρέπει να διασχίσουν 110 μίλια εχθρικής πια επικράτειας. Η παγκόσμια τάση εξόδου στην ύπαιθρο εμφανίζεται και στο περιορισμένο Βερολίνο. Ταυτόχρονα, το ήδη κατεστραμμένο από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο κέντρο, με την παρουσία του τείχους, διαιρείται και προστίθεται στην, ούτως ή άλλως μεγάλη, συλλογή κενών του αστικού ιστού, που αποτρέπουν την όποια θεώρησή του ως ενιαία πόλη. Το άκτιστο επικρατεί, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα απουσίας, και σουρεαλισμού. Το αστικό τοπίο του δυτικού Βερολίνου μορφολογικά δε στερείται τίποτα από το μοντέλο της μετάπολης. Οι απομονωμένες αστικές ενότητες, όμως δεν είναι αποτέλεσμα μιας δικτυακής εξάπλωσης αλλά βίαιης αφαίρεσης αστικής μάζας. 7

7.Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Winston Churchill στην ομιλία του στο Westminister College,του Missouri, για να περιγράψει το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. 8.Το 1971 και έπειτα από συνθήκη των τεσσάρων δυνάμεων η πρόσβαση στο ανατολικό Βερολίνο από τους Δυτικούς γίνεται με την καταβολή ενός στοιχειώδους ποσού. http://www.berlin.de/berlinim-ueberblick/geschichte

9.Τη στιγμή που στο Ανατολικό Βερολίνο κτίζονται ακόμα μνημεία ενάντια στον μιλιταρισμό και το αστικό τοπίο παραμένει σχετικά αμετάβλητο (τελευταία μεγάλη διαμόρφωση είναι η δημιουργία της Stalin Alle, σημερινής KarlMarx Alle), στο δυτικό ο εισαγόμενος καπιταλισμός επιβάλλει αναδιάρθρωση. Ladd Brian (1998) The Ghosts of Berlin: Confronting German History in the Urban Landscape, University of Chicago Press, Chicago

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

10.Πολλά από τα ιστορικά κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων επιπλέουν σε ευρύτερα μητροπολιτικά πεδία, στα οποία οι ιστορικές προσόψεις μονάχα κρύβουν τη διάχυτη πραγματικότητα της μη-πόλης. Koolhaas R. (1995) Τhe Berlin Wall as architecture-Field Trip από S,M,L,XL 010 Publishers, Rotterdam, σελ. 229

(δεξιά) Koolhaas R. (1995) Τhe Berlin Wall as architectureField Trip

Οι πόλεις αλλάζουν και το δυτικό Βερολίνο οφείλει να ανταποκριθεί, εντός των ορίων του . Λειτουργώντας σαν κόμβος ενός παγκόσμιου δικτύου καλύπτει τις παγκόσμιες προϋποθέσεις με την προϋπάρχουσα δομή του: αποβιομηχανοποιημένο, κατακερματισμένο, χωρίς συγκροτημένο κέντρο και με τον πληθυσμό του να μειώνεται υπό τη σκιά του περιορισμού. 9

Με βάση τα χαρακτηριστικά αυτά του Δ. Βερολίνου, στα τέλη της δεκαετίας του 70 και συγκεκριμένα το 1977, διατυπώνεται από τον Oswald Mathias Ungers, η πρόταση “Stadt in der Stadt” (πόλη μέσα στην πόλη). Περισσότερο ως θεωρητικό μοντέλο παρά ως σχεδιαστική πρόθεση, η μελέτη δομείται σε αντιστοιχία με τη μετάμητροπολιτική εποχή και τα νέα χαρακτηριστικά των, τότε σύγχρονων, πόλεων. Η πόλη αντιμετωπίζεται ως κατακερματισμένη, γιατί αυτή είναι η αληθινή εικόνα της, και οι όποιες πολεοδομικές απόψεις περί ενότητας και ιστορικής αποκατάστασης απορρίπτονται . Οι προθέσεις που παρουσιάζονται, ξεφεύγουν από τα ισχυρά όρια του Δυτικού Βερολίνου, συγκροτούν ένα αποτύπωμα της Ευρωπαϊκής μετάπολης, επιδιώκοντας τον εμποτισμό των θραυσμάτων αυτής με νόημα και σημαντικότητα. 10

ΤΟ ΤΑΜΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Oswald Mathias Ungers (1926-2007), κατά πολλούς OMU, σημαντικός εκπρόσωπος του Γερμανικού ορθολογικού σχεδιασμού. Η πολύπλευρη πορεία του Ungers στην αρχιτεκτονική, τόσο σε πρακτικό όσο και σε θεωρητικό πεδίο, ξεκινάει το 1947 από το πανεπιστήμιο της Karlsruhe, υπό την επίβλεψη του Egor Eiermann. Από το 1963 μέχρι το 1967 διδάσκει στο τμήμα αρχιτεκτονικής του Technische Universität Berlin. Ο Ungers διαμορφώνει από νωρίς την πεποίθηση της αρχιτεκτονικής ως αρχιτεκτονική, αμφισβητώντας έτσι, οποιαδήποτε απολυτότητα στη σχέση της με την κοινωνία, γεγονός που τον διαφοροποιεί από το γενικά αποδεκτό της δεκαετίας του 60 και τον αναγκάζει να μεταβεί το 1968 στις ΗΠΑ. Εκεί διατελεί καθηγητής στην αρχιτεκτονική σχολή του Cornell University, όπου συνεργάζεται με τον νέο τότε Rem Koolhaas. Οι σκέψεις των δύο κινούνται σε κοινή βάση για αρκετά χρόνια ιδιαίτερα όσον αφορά στην αστική τους αντίληψη1. Στο Βερολίνο επανέρχεται αργότερα. Ως κομμάτι της μεταμοντέρνας γενιάς, στοιχειοθετεί την αντίληψή του με βάση τη μορφή2 και δηλώνει αντίθετος στο φονξιοναλισμό. Ο Ungers πιστεύει σε μια αρχιτεκτονική εμποτισμένη με τα χαρακτηριστικά του τόπου και του χώρου, που δεν παραμένει μία άδεια χειρονομία, στερούμενη νοήματος. Όπως και πολλοί αρχιτέκτονες της Team 103, έτσι και ο OMUμέλος αυτής- δείχνει ενδιαφέρον για το σχηματισμό χώρων που επιτρέπουν την αίσθηση συλλογικότητας, λειτουργώντας ως τρόποι σύνδεσης των απομονωμένων ατόμων-μελών της κοινωνίας στα μέσα του εικοστού αιώνα. Για τον Ungers είναι πρωταρχική η μορφική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής σαν ένα ολοκληρωμένο όλο, όπου το κτήριο είναι αυτοτελές και ταυτόχρονα θραύσμα μιας ευρύτερης δομής. Οι θέσεις του αυτές γεννιούνται το ‘60 και ολοκληρώνονται τη δεκαετία του ‘70, οπότε και διαμορφώνει την πεποίθηση ότι η αρχιτεκτονική καταφεύγοντας σε μία ισχυρή μορφή(Grossform), περικλείει την πολυπλοκότητα στο εσωτερικό της, ενισχύοντας εκεί την απρόβλεπτη και φευγαλέα κατάσταση ζωής. Για τον Ungers o σχεδιασμός ξεκινάει από μία εννοιολογική εικόνα και με βάση αυτή οργανώνεται το όλο, επιτρέποντας την εμφάνιση της φαντασίας στο παραγόμενο αποτέλεσμα. Αυτός ο τύπος σκέψης επικεντρώνεται περισσότερο στο ποιοτικό, παρά το ποσοτικό, στη σύνθεση και όχι στην ανάλυση. Τα κτήρια, βέβαια, του Ungers υποτάσσονται σε ένα προσωπικό χαρακτήρα, πέρα από εικονικές επιρροές, ενώ έχουν το χαρακτήρα αντικειμένων στην πόλη.

σύντομο βιογραφικό

1. Schrijver Lara (2008) OMA as tribute to OMU: exploring resonances in the work of Koolhaas and Ungers, The Journal of Architecture 13, σελ:235-261

2. Η μορφολογική μετάλλαξη εισάγεται στο σχεδιασμό, και η αρχιτεκτονική είναι μια συνεχής διαδικασία θέσεων και αντιθέσεων, με την αντίθεση να μετατρέπεται σε μέθοδο συσχετισμού. Ο OMU παραμένει ευαίσθητος στο πνεύμα του τόπου (genius loci), προσεγγίζοντας ταυτόχρονα την έννοια του context. Oswald Mathias Ungers, Reinherd Gieselmann (1982) Architecture as Theme, Lotus Documents 3.Τη δεκαετία του 60 και κατά τη συνάντηση της Team 10 στο Βερολίνο ο Ungers παρουσιάζει το Grünzug Sud, μία μελέτη ενός κτηρίου-τοίχουαστικού αντικειμένου. Schrijver Lara, The Archipelago city: Piecing together Collectivities, περιοδικό OASE, τεύχος 71, σελ. 22 Οι σημαντικότερες εκδόσεις του Ο.Μ. Ungers: -Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) πρώτη έκδοση USA, Ithaca N.Y. -THE URBAN VILLA: a multi family dwelling type(1977) Studio Press for Architecture Cologne -THE URBAN GARDEN, Summer Academy For Architecture in Berlin (1978), Studio Press for Architecture,Cologne -Morphologie. City Metaphors (1982) εκδόσεις König, Cologne -Die Thematisierung der Architektur (1983) έκδοση του Technische Universität Dortmund , Walter A.Noebel, Niggli Verlag -The Dialectic City(1997) Skira Editore

δίλημμα: ΟΜΑ ή OMU;

OMU

Το μοντέλο της «πόλης μέσα στην πόλη» οργανώθηκε σε γενική βάση κατά τη διάρκεια της Sommer Akademie του Βερολίνου το 1977, σε συνεργασία με την αρχιτεκτονική σχολή του Πανεπιστημίου του Cornell. Προγραμματίστηκε από την IDZ και το ίδρυμα Kunstlerhaus Bethanien. Με τη σύνταξη και την επεξεργασία του θέματος «πόλεις μέσα στην πόλη» ασχολήθηκαν οι αρχιτέκτονες : Oswald Mathias Ungers(Berlin, Köln, Ithaca N.Y.), Rem Koolhaas (London), Peter Rieman (Ithaca N.Y., Berlin), Hans Kollhoff(Ithaca N.Y., Karlsruhe), Arthur Ovaska (Köln, Boston).

02 ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΤΟΣ ΟΡΙΩΝ Ο περιορισμός μιας ομάδας ατόμων, είτε αυτή είναι μικρή-δύο παιδιά που μετά από κάποια ζαβολιά περιορίζονται, από τους γονείς, στο δωμάτιό τους (πράξη που επισφραγίζεται, συνήθως, από μια εμφατική ενέργεια πάνω στο όριο του περιορισμού,π.χ. βρόντημα της πόρτας του δωματίου)είτε ενός μεγαλύτερου κοινωνικού συνόλου, έχει σαν επακόλουθο τη γέννηση, εντός τη ομάδας αυτής, δύο κατηγοριών ερωτημάτων-θέσεων ενασχόλησης. Η πρώτη αφορά στην εξέταση του προβλήματος του περιορισμού και η δεύτερη στον επαναπροσδιορισμό της κατάστασης εντός της περιορισμένης κοινότηταςτης αποκομμένης φυλής, με την πράξη του περιορισμού να εκλαμβάνεται ως δεδομένη και να είναι αυτή που ορίζει τις επακόλουθες συνθήκες.

Η θεωρία της πόλης μέσα στην πόλη ασχολείται με προβληματισμούς που πηγάζουν από το, αν μη τι άλλο, σαφώς ορισμένο terrain του Δυτικού Βερολίνου της δεκαετίας του ’70: μεμονωμένες περιοχές και γειτονιές είναι διακριτές, με διαφορετικές ταυτότητες, όλες εμφυτευμένες σε ένα ευρύτερο μητροπολιτικό πεδίο. Σχηματίζεται, σαν εργαστήρι που περισσότερο από υλοποιήσιμες προτάσεις, δίνει σημαντικές απαντήσεις σε ερωτήματα που προκύπτουν στο συγκεκριμένο αστικό τοπίο. Κάποιες από αυτές, εύκολα, γενικεύονται σε πολλές μητροπόλεις και επιτρέπουν την μετέπειτα στοιχειοθέτηση αναλογικών συσχετισμών-σχέσεων μεταξύ διαφορετικών πραγματικοτήτων. Ερωτήματα περί λειτουργίας της πόλης του δυτικού Βερολίνου σε μια περίοδο μείωσης του πληθυσμού της, αλλά και αναφορικά στο χειρισμό μιας διασπασμένης και κατακερματισμένης πόλης στην οποία κυριαρχεί το κενό, λαμβάνονται ως αφετηριακά. Μέσω αυτών γεννιούνται και συντάσσονται οι προβληματικές για τη συγκρότηση του σύγχρονου, για την εποχή, μητροπολιτικού ιστού.

Μέσα στο μητροπολιτικό άγχος μιας ολοένα και αυξανόμενης τάσης προς το ιδιωτικό, με την ποιότητα ζωής της υπαίθρου να λειτούργει ανταγωνιστικά και τα προάστια να έλκουν την κατοικία θολώνοντας τον αστικό χαρακτήρα του κέντρου, αναδύεται το κατάλληλο έδαφος για την εκπόνηση του “Die Stadt in der Stadt” μίας μελέτης που διατυπώνεται μέσα στην πραγματικότητα των προβλημάτων της σύγχρονης πόλης και αντλεί την ύπαρξή της από αυτά.

ΘΕΣΕΙΣ H μελέτη «Die Stadt in der Stadt» αποτελείται από ένα κορμό έντεκα θέσεων. Οι έντεκα θέσεις, αν και θίγουν συγκεκριμένο ζήτημα η κάθε μια, κάθε άλλο παρά λειτουργούν σαν μεμονωμένα μανιφέστα, αλλά με τη διαδοχή τους αναλύεται ουσιαστικά η πρόταση. Τρία είναι τα βασικά ζητήματα που κυριαρχούν στο σύνολό της και τα οποία, εν δυνάμει, λειτουργούν ως τρεις ευρύτερες κατηγορίες ομαδοποίησης των έντεκα θέσεων: η αντιμετώπιση του Βερολίνου ως έχει, οι αστικές νησίδες και η έννοια του αρχιπελάγους-το ενδιάμεσο.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η διάρθρωση, λοιπόν της μελέτης ή καλύτερα του εργαστηρίου, όπως αυτό παρουσιάζεται εκτενέστερα παρακάτω βασίζεται στην προσομοίωση του μοντέλου της πόλης-αρχιπελάγους στις πραγματικές συνθήκες του Βερολίνου. Στον αστικό καμβά επιλέγονται περιοχές που αναδεικνύονται με βάση τη σημαντικότητά τους και παράγονται κτήρια-ουτοπικά αντικείμενα, που ως στοιχεία του αστικού ιστού ανυψώνονται, σε μια προσπάθεια διαφοροποίησης τους σε σχέση με την «απροσδιοριστία» που τα περιβάλλει. Το «Πράσινο Αρχιπέλαγος» προτείνει ένα θεωρητικό Βερολίνο, το μέλλον του οποίου συλλαμβάνεται με την εφαρμογή δύο εκ διαμέτρου αντίθετων πράξεων: την ενδυνάμωση των κομματιών της πόλης που κρίνονται σημαντικά και τον επαναπροσδιορισμό, ακόμα και την διαγραφή αυτών που χάνονται στη μεταπολεμική ασάφεια. Παρουσιάζεται μια ένταση μεταξύ των ιστορικών κέντρων-τυπικών φρουρίων του παραδοσιακού δημόσιου χώρου- και των μεγαλύτερων, περισσότερο κατακερματισμένων μητροπολιτικών περιοχών που τα περιβάλλουν ως νέοι θύλακες ιδιωτικότητας. Η έννοια των αστικών νησίδων εισάγει την αρχιτεκτονική στο επίπεδο της αστικής επίλυσης, αναγνωρίζοντας τη μητροπολιτική προβληματική της συσσώρευσης διαφορετικότητας. Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στην πόλη ορίζεται συγκεκριμένος, με βάση την ιδιαιτερότητα στην παρέμβαση και όχι την ολότητα. Γίνεται προσπάθεια συμμετοχής και όχι απλής παρακολούθησης της συνεχώς μεταβαλλόμενης κατάστασης της μητρόπολης, εκλαμβάνοντας τον πλουραλισμό και τη διαφορετικότητα της ως στοιχεία θεμελιώδη, ενώ δε διαφαίνεται καμία τάση προς αμφισβήτηση του μητροπολιτικού περιβάλλοντος (όπως στις ουτοπίες του 60), η συνέχεια του οποίου τοποθετείται πάνω στην ίδια του την πραγματικότητά.

αα

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

κορμός μελέτης: Το Βερολίνο ως έχει

1| Η πτώση του πληθυσμού του Βερολίνου 2| Κριτική υπαρχουσών σχεδιαστικών θεωριών 3| Το γενικότερο πρόβλημα της μείωσης του πληθυσμού

Οι αστικές νησίδες

31 4| Η διαφοροποιημένη αστική δομή 5| Η ιδέα της πόλης μέσα στην πόλη 6| Καθορισμός των περιοχών των αστικών νησίδων

Το ενδιάμεσο

7| Το πράσινο αρχιπέλαγος 8| Η αστική villa σαν τύπος

κατοίκησης 9| Η μεταμόρφωση της πόλης κατά τη διάρκεια της ιστορίας 10| Πρότυπα και καθορισμός των στόχων για το μέλλον 11| Προγραμματισμός έργου

α.Κανόνες ή το Βερολίνο ως έχει.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

εκ. κάτοικοι

10% μείωση

2,18 2,16

2,05 1960

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Η πτώση του πληθυσμού του Βερολίνου Η πρώτη θέση της μελέτης αναφέρεται στην πτώση του πληθυσμού του δυτικού Βερολίνου τη δεκαετία του ΄70, ίσο με περισσότερο από το δέκα τις εκατό από αυτόν του 1977, που κυμαίνεται μεταξύ 1,7 και 2 εκατομμυρίων κατοίκων. Ένα ορισμένο ποσοστό από κατοίκους κατακλυσμένοι από άγχος, αφήνουν τον εαυτό τους υπό την επήρεια μίας μανίας εξόδου με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να μειώνεται. Στην πραγματικότητα, κάνεις δεν είναι πρόθυμος να παραμείνει, εκούσια, σε μια αποδιοργανωμένη από την πλευρά παροχών πόλη, ή και να γυρίσει πίσω σε αυτήν. Το Βερολίνο αποτελεί μία οριοθετημένη επικράτεια, είναι μια περιτειχισμένη πόλη, η οποία δεν μπορεί ούτε να επεκταθεί αλλά ούτε να συρρικνωθεί. Τα όριά της είναι παγιωμένα και το μοντέλο της πόλης-αρχιπελάγους δομείται με βάση αυτόν τον περιορισμό. Κριτική υπαρχουσών σχεδιαστικών θεωριών Η επόμενη θέση παρουσιάζεται ως κριτική στη γνώμη που υποστηρίζει την διατήρηση και τη διάσωση των ιστορικών γειτονιών της πόλης. Τονίζεται ότι η αποκλειστική προσθήκη ίδιου ύφους κτηρίων και η συντήρηση των υπαρχόντων κτηριακών μονάδων πηγάζει από εσφαλμένες υποθέσεις και κρίνεται ως εκ τούτου πλασματική. Υποθέσεις ότι η πόλη μπορεί να επανέλθει στην αρχική, ιστορική της υπόσταση και δομή χαρακτηρίζονται ως αποτελέσματα ενός παρερμηνευμένου κύματος νοσταλγίας. Εκφράζεται λοιπόν, η αντίθεση σε οποιαδήποτε ιδέα «επαναφοράς» της πόλης. Κάθε τέτοια πρόταση αρνείται ένα εγκατεστημένο, προϋπάρχον γεγονός, πάνω στο οποίο δομείται η συγκεκριμένη μελέτη. Προτάσεις αυτού του είδους, αποφαίνεται ότι οδηγούν σε ένα γενικό αποπροσανατολισμό των πραγματικών αναγκών, ενός ξεσπάσματος του kitsch που παράγεται στο όνομα της καλής θέλησης και της καλής αισθητικής.

1965

1970

η αφορμή

(κάτω) διάγραμμα πληθυσμού για το δυτικό Βερολίνο την περίοδο 19601979 http://www. statistik-berlin. de/statistiken/ Bevoelkerung

1975

Στο Βερολίνο, συγκεκριμένα, οι επιπτώσεις μιας θεωρίας επιδιόρθωσης, με τη μορφή ιστορικής αποκατάστασης, θα ήταν αντίθετο από τα αναμενόμενα, από τη στιγμή που η υπάρχουσα κατάσταση αποκρύπτεται, καμουφλάρεται και όλες οι ενέργειες καταλήγουν στη δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας, ενός ακόμα τύπου πόλης.

Το γενικότερο πρόβλημα της μείωσης του πληθυσμού. Τα κέντρα των μητροπόλεων απειλούνται από εγκατάλειψη, ενώ η έξοδος προς τα προάστια γιγαντώνεται. Το αποτέλεσμα αυτής της διαρκούς εκροής οδηγεί σε μια ευρύτερη παρακμή του κέντρου των πόλεων. Οι χρήσεις κατοικίας σταδιακά εξαφανίζονται από τις κεντρικές περιοχές οι οποίες κρίνονται ακατάλληλες1. Η έξοδος εκλαμβάνεται ως αντίκτυπος ενός αλλιώτικου τρόπου ζωής. Οι μεγάλες πόλεις χάνουν την οικιστική τους αξία, υποβαθμίζονται σαν τόποι διαμονής και επαναπροσδιορίζονται, σε οικονομικά πλαίσια. Η μετακίνηση στην ύπαιθρο μοιάζει πολύ περισσότερο με μια έξοδο από την κοινωνία. Παράλληλα, με τη βελτιστοποίηση των μεταφορών και των τηλεπικοινωνιών, η απόσταση τόσο σε χωρικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο αίσθησης περιορίζεται.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η μείωση δεν εκλαμβάνεται ως τοπικό μόνο φαινόμενο αλλά, μάλλον, ως σημάδι μιας περισσότερο γενικής τάσης2 και στην τρίτη θέση της πρότασης κρίνεται αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός του μεγέθους των πόλεων, η ανάπτυξη νέων προτάσεων και ιδεών για την μεταχείριση της «εξόδου». Το Βερολίνο που τη δεδομένη περίοδο συγκεντρώνει τόσο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, κρίνεται κατάλληλο, μέσα σε μια τέτοιου είδους προβληματική, να αναλυθεί σε επίπεδο εργαστηρίου.

1.Έρευνα της εποχής, από το γραφείο δημογραφικών ερευνών του Allenbach δείχνει ότι το 74% του πληθυσμού της Γερμανίας. προτιμάει ένα σπίτι στην ύπαιθρο από μια αντίστοιχη οικιστική μονάδα στην πόλη. Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π. 2.Τα περισσότερα μεγάλα αστικά κέντρα, με πολύ λίγες εξαιρέσεις μαστίζονται από το ίδιο φαινόμενο. Από το 1970 η πτώση του πληθυσμού στη Νέα Υόρκη ανέρχεται σε 650.000 κατοίκους και αυτή η τάση φαίνεται ότι θα συνεχιστεί. Σε μερικά σημεία της πόλης περισσότεροι από το 60% των κατοίκων έχουν φύγει, με αποτέλεσμα ολόκληρες περιοχές να «διαγράφονται» από το χάρτη. Στη θέση τους σχεδιάζεται η εγκατάσταση αγροτικών λειτουργιών-αστικές φάρμες. Περισσότερες από χίλιες βρίσκονται στο πρόγραμμα στην περιφέρεια του Brooklyn. Die Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 3

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

ΠΡΩΤΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Η πληθυσμιακή συρρίκνωση εντός μίας οριοθετημένης επικράτειας, η αδυναμία συντήρησης της αστικότητας με βάση την αποκατάσταση και η ανάγκη ανταπόκρισης στις αλλαγές που επιφέρει η εξέλιξη είναι τα τρία βασικά θέματα που εισάγονται στα πρώτα στάδια της μελέτης. Οι θέσεις 1, 2 και 3 λειτουργούν εισαγωγικά, ορίζουν την κατάσταση, διαμορφώνουν τα δεδομένα του παιχνιδιού, καθορίζουν το ταμπλό του. Αυτό δεν είναι άλλο από το δυτικό Βερολίνο, το «ελεύθερο Βερολίνο». Ο καμβάς του παιχνιδιού διευρύνεται και η τάση γενίκευσης ολόκληρης της θεωρίας στο πεδίο της σύγχρονης μητρόπολης διαφαίνεται εξ’ αρχής. Το κατά πόσο το Δ. Βερολίνο είναι ένα ολοκληρωμένο μοντέλο μετάπολης μένει εκτός συζήτησης.

Η μείωση του πληθυσμού είναι η αφορμή, το τείχος δεδομένο και από τους κανόνες αποβάλλονται αυτοί που στηρίζονται σε εσφαλμένη θεώρηση της ιστορικότητας, αυτοί που τείνουν να ανασυγκροτήσουν το παλιό, σε μια πόλη που δυσκολεύεται να απαντήσει στο τι είναι δικό της παρελθόν. Ο λυτρωτικός ρόλος της αρχιτεκτονικής στην κοινωνία φαίνεται να έχει απορριφθεί, ενώ η υπάρχουσα κατάσταση λαμβάνεται ως δεδομένο και η κάλυψη των αναγκών γίνεται ζητούμενο, εκεί που οι κενοί χώροι επιτρέπουν τη μερική εμφύτευση της ζωής της υπαίθρου σε αστικό πλαίσιο. Η πόλη πρέπει να ακολουθήσει τις αλλαγές γιατί η πραγματικότητά της ορίζεται από αυτούς που την κατοικούν. Η πόλη πρέπει να απαντήσει και η απάντηση βρίσκεται στο ίδιο της το περιβάλλον3.

3.Στη φράση αυτή συγκεντρώνονται τόσο οι πεποιθήσεις του Koolhaas περί ωμής ομορφιάς του πραγματικού, όσο και οι ελάχιστα διαφορετικές προθέσεις του Ungers για αποκάλυψη της δυναμικής ομορφιάς που, όμως, κρύβεται μέσα σ’ αυτό. Schrijver, Lara (2008) OMA as tribute to OMU: exploring resonances in the work of Koolhaas and Ungers, περιοδικό The Journal of Architecture, τεύχος 13 (κάτω) απόσπασμα από σχέδιο ουτοπικής υπερκατασκευής αυτοκινητόδρομου του Paul Rudolf, για τη Νέα Υορκη το 1972. Rudolf Paul (1972) Lower Manhattan Expressway από περιοδικό ARCH+,Ιανουάριος 2010- Post Oil City (Die Stadt Nach dem Öl, Die Geschichte der Yukunft der Stadt), Γερμανική έκδοση

β.Αστικά νησιά

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

απο το όλο στο μέρος_

οι περιοχές πρός ανάδειξη απομονώνονται από το συνολίκό χάρτη και δημιουργούνται οι αστικές νησιδες. i. Χάρτης κτηριακών δομών ii. Χάρτης των επιλεγμένων αστικών νησίδων

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Η διαφοροποιημένη αστική δομή Η τέταρτη θέση επικεντρώνεται στην ανομοιογένεια της σύγχρονης μητρόπολης, που χαρακτηρίζεται από μία επικάλυψη αντιθετικών αρχών. Εκεί έγκειται και εκτός των άλλων η διαφορά της με τις αγροτικές περιοχές, τις αστικές περιφέρεις και τις μικρές πόλεις. Η ανομοιογένεια του αστικού τοπίου δεν καταδικάζεται και η επιδιωκόμενη παρέμβαση επιτυγχάνεται με την εφαρμογή δύο αντίθετων εγχειρημάτων. Ο σύγχρονος άνθρωπος, άλλοτε κάτοικος της πόλης και άλλοτε όχι, πάσχει από μια παγκόσμια αίσθηση δέους προς το γιγαντισμό, παραβλέποντας κάθε ουσιώδη αξία των μεγαλουπόλεων. Η πραγματικότητα τόσο σε επίπεδο παραγωγής4 όσο και σε αστικό επίπεδο δείχνει ότι η μείωση οδηγεί σε βελτιστοποίηση της ποιότητας. Έτσι, σε πρώτο επίπεδο, υποδηλώνεται η επιλεκτική μείωση της αστικής πίεσης με τον επαναπροσδιορισμό ή τη διαγραφή των μη ουσιαστικών σημείων και το κενό ενισχύεται απ’ το κενό (στο μεταπολεμικό Βερολίνο εντοπίζεται πληθώρα τέτοιων). Παράλληλα προτείνεται ο τονισμός και η ενδυνάμωση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της πόλης. Οι περιοχές που αξίζουν να διατηρηθούν θα πρέπει να αναδειχθούν και αν παραμένουν ελλιπείς να συμπληρωθούν. Στο σημείο αυτό συλλαμβάνεται το μοντέλο της πόλης-αρχιπελάγους: οι επιλεγμένες περιοχές γίνονται θύλακες απελευθερωμένοι από την ανωνυμία της αστικής μάζας, δημιουργούνται με βάση την ιδιότητα τους ως οιονεί-νησίδες, σε ένα πράσινο αρχιπέλαγος. Οι πράσινες ζώνες, λαμβάνουν τη μορφή ενός άμορφου πεδίου που περιβάλλει τις αστικές νησίδες μετατρέποντάς τις σε διακριτές και καθαρά προσδιορισμένες μονάδες.

> i.

ii.

4.Μια δομή χάνει τη λειτουργική της ικανότητα στο σημείο όπου ο μονολιθικός της χαρακτήρας αυξάνεται, τόσο στην οικονομία, όσο και στη φύση και στο αστικό περιβάλλον. Το παράδειγμα του κατακερματισμού της δομής της εταιρίας General Motors επιλέγεται και αναφέρεται ως υπόδειξη. [η χρήση της αναλογίας πόληςπαραγωγής προϊδεάζει για τις σχεδιαστικές μεθόδους που θα ακολουθήσουν, αν και η αντιστοίχηση ενός μοντέλου βιομηχανικής οργάνωσης με την πόλη παραπέμπει σε θεωρήσεις του φονξιοναλισμού, εδάφη τα οποία η πρόταση φαίνεται εξαρχής να αποστρέφεται] Die Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 4

η συλλογή 38

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Η ιδέα της πόλης μέσα στην πόλη Η πέμπτη θέση της πρότασης εισάγει την ιδέα της πόλης μέσα στην πόλη, ως βάση για τον μελλοντικό αστικό σχεδιασμό του Βερολίνου. Παράλληλα, δικαιολογείται η επιλογή των αστικών νησίδων με βάση την ταυτότητα τους, που διαμορφώνεται από την ιστορία, την κοινωνική τους δομή και τα ευρύτερα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντός τους. Δομείται, έτσι, μια ομοσπονδία μικρότερων ξεχωριστών μονάδων με διαφορετικές δομές, ανεπτυγμένων με ένα σκόπιμα, αντιθετικό τρόπο5. Οι εκάστοτε αρχιτεκτονικές προθέσεις, έχουν ως σκοπό τη διέγερση του πραγματικού χαρακτήρα της κάθε νησίδας-μέσα-στην-πόλη με βάση τον οποίο έγινε η αρχική επιλογή. Κάθε τμήμα της πόλης που τέθηκε υπό διερεύνηση, εν τέλει καθιερώνεται και τονώνεται με τα ίδια του τα χαρακτηριστικά, λαμβάνοντας έτσι από μόνο του μια λειτουργία. Οι αστικές νησίδες προσδιορίζονται με βάση τη δική τους ταυτότητα, γεγονός που τις διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες. Η διαδικασία σχεδιασμού της πόλης μέσα στην πόλη, προσφέρει μια πλουραλιστική αστική αντίληψη, σε αντίθεση με τις μέχρι τότε σχεδιαστικές μεθόδους που βασίζονται στον προσδιορισμό της ενιαίας πόλης. Αυτή η προσέγγιση ανταποκρίνεται και στην σύγχρονη, για την εποχή, κοινωνική δομή που οργανώνεται πολύ περισσότερο ως κοινωνία οντοτήτων με διαφορετικές ανάγκες και χαρακτηριστικά, πεποιθήσεις και ιδέες. Η συγκεκριμένη θέση ενσωματώνει την εξατομίκευση της πόλης και επομένως εκφράζει αποστροφή προς κάθε είδους τυποποίηση και παραγωγή ισοπεδωτικής ομοιογένειας. Εξατομικεύοντας την αστική πραγματικότητα, παρέχεται η δυνατότητα στον κάτοικο να ταυτιστεί με το συγκεκριμένο και στη συνέχεια να το ανάγει ανάγει σε βίωμα.

5.Στις περιοχές με μεγάλη δομημένη πυκνότητα ο υπάρχων όγκος τίθεται προς διαπραγμάτευση και μείωση με σκοπό τη δημιουργία ελευθέρων χώρων, πάρκων δημόσιων κήπων και πλατειών. Αντίθετα, περιοχές με μικρή πυκνότητα, για παράδειγμα το δυτικό μέρος του Δυτικού Βερολίνου μπορούν να ενταθούν με την καθιέρωση εκεί μονάδων κατοικίας. Οι περιοχές Märkische Viertel, Westend, Kreuzberg, Lichterfelde περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο πρόγραμμα και λαμβάνονται ως συμπληρωματικά στοιχειά, προσφέροντας τη δυνατότητα να αυξήσουν, λόγω του χαρακτήρα τους, την προμήθεια με χαρακτηριστικά-ταυτότητες και να διευρύνουν την ελευθερία επιλογών. Die Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 5

(αριστερά) Λίστα των 59 νησίδων της πρότασης, ή αλλιώς... η συλλογή των αντικειμένων του παιχνιδιού

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Εγκατάσταση των περιοχών των αστικών νησίδων Σε μια προκαταρκτική, αναλυτική εξέταση ένας αριθμός ζωνών μέσα στην πόλη τραβούν την προσοχή. Ξεχωρίζουν σε σχέση με τις υπόλοιπες, λόγω των χαρακτηριστικών τους και της σημασίας τους. Οι ζώνες που επιλέχθηκαν χαρακτηρίζονται από μια ανάμειξη εντελώς διαφορετικών δομών σε περιεχόμενο και μορφή. Περιέχουν κτήρια σε μορφή block αλλά και μονάδες σε ακτινωτή, γραμμική και ακανόνιστη μορφή, ανοικτά ή κλειστά συστήματα, ενώ έχουν, ακόμη, διαφορετικά κοινωνικά, χωρικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά6. Πραγματικές και ουτοπικές αναλογίες, φαντασία και αισθητική αντίληψη επιστρατεύονται στο σημείο αυτό για τον καθορισμό των χαρακτηριστικών των αστικών οντοτήτων. Ο εκ νέου σχεδιασμός όλων των τοπικοτήτων δεν κρίνεται απαραίτητος. Με τη χρήση αναλογιών και αντιπαραβολών είναι δυνατή η απόκτηση γνώσης και η εφαρμογή της με τη μορφή τυπολογίας. Ένας αριθμός από τυπικές περιπτώσεις τέθηκαν υπό συζήτηση και λήφθηκαν υπόψη, ανάλογα με τη μορφή τους. Χρησιμοποιούνται παραδείγματα που σχεδιάστηκαν, σε άλλες περιστάσεις και διέθεταν συγκρίσιμα τυπολογικά χαρακτηριστικά.Το ιδανικό μοντέλο της Karlsruhe, με τον γραμμικό άξονα, χρησιμοποιήθηκε, αναλογικά, για τη διαμόρφωση του νότιου τμήματος της Friedrichstadt. Η μορφική οργάνωση γύρω από το Central Park στη Νέα Υόρκη, μεταφέρεται σε μικρότερη κλίμακα σε μια αναλογική επίλυση του Görlitzer Park. Η σχεδιαστική δομή που επιλέχθηκε για τη Schlosstrasse είναι πανομοιότυπη με την μπαρόκ οργάνωση του Mannheim, ενώ η γραμμική κατασκευή του Leonidow για το Magnitogorsk είναι παρόμοια, τυπολογικά, με την οργάνωση των κτηρίων κατά μήκος της οδού Under den Eichen.

Διαδικασία παραγωγής αστικών αντικειμένων-νησίδων: i. η περιοχή ii. η αστική νησίδα iii. η αναλογία

6.Μερικές από τις περιοχές που επιλέχθηκαν είναι: περιοχές παραδειγματικές για την κλειστή ρους δομή όπως η νότια πλευρά του Friedrichstadt, o σταθμός Görlitz Station, η Schlosstrasse, καθώς και η Siemenstadt, το Spandau, αλλά και το Märkische Viertel,η Gropiusstadt και κέντρα όπως το Tempelhofer Feld,το Hufeisen Siedlung, το Onkle Tom’s Hütte, αλλά και η ζώνη γύρω από την πλατεία Kemperplatz πού ήταν μια ανακατασκευή του ιστορικού νησιού των μουσείων. Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 6

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Görlitzer Park- Central Park

ii.

iii.

ii.

Under den Eihen- Magnitogorsk

7.Η φαντασία χρησιμοποιείται ταυτόχρονα με τη σκέψη. Η ανάλυση είναι απαραίτητη για την κατανόηση της πραγματικότητας, όταν όμως επεκτείνεται πολύ μακριά τα πάντα ανάγονται σε μία ομοιογενή μάζα, όλα γίνονται εξίσου σημαντικά. Η ανάγκη για διακριτότητα εξυπηρετείται από τη φαντασία και την αισθητική αντίληψη. Η μορφή μετατρέπεται σε κάτι περισσότερο από διακόσμηση και ορίζεται ένα πεδίο μεταξύ πρόθεσης του σχεδιαστή και της αντίληψης του χρήστη, που είναι από μόνο του παραγωγικό. Ungers O. M. (1976)Man TransForms, έκθεση στο Cooper-Hewitt National Design Museum. Νέα Υόρκη

Grossform-Bigness Τα αντικείμενα του μοντέλου της «πόλης μέσα στην πόλη», παρουσιάζονται ως αυτόνομες δομές ενός ευρύτερου όλου και εισάγουν τις έννοιες του πλουραλισμού και της πολυπλοκότητας της σύγχρονης πόλης ως βασικά στοιχεία του σχεδιασμού. Είναι αυτό που ο Ungers χαρακτηρίζει ως Grossform και στο οποίο ο Koolhaas αναφέρεται αργότερα με τον όρο Bigness. Οι υπερδομές είναι η βάση για ένα οργανωτικό σχέδιο της πόλης και παρουσιάζονται ως τον φορμαλιστικό αντίκτυπο της αρχιτεκτονικής σ’ αυτήν.. Οι έννοιες αυτές, δε συνδέονται τόσο με το μέγεθος, όσο με μια αρχιτεκτονική έκφραση διευρυμένης κλίμακας που προσφέρει έδαφος στην απρόβλεπτη και μεταβαλλόμενη κατάσταση ζωής στην πόλη, στην οποία παρεμβαίνουν δυναμικά. Ένα μικρό σπίτι μπορεί να είναι υπερδομή, όσο και ένα κτηριακό μπλόκ, ή μία αστική περιφέρεια. Οι υπερδομές, ως πεδία συμπιεσμένης πολυπλοκότητας συμβάλλουν στον επαναπροσδιορισμό του συλλογικού, είναι οντότητες που ενώ παράγονται από την ποσότητα, παράγουν μια νέα ποιότητα, είναι συστήματα. Συντηρούν μια λεπτή ισορροπία μεταξύ κλίμακας και μορφής, ενώ για τη συγκρότησή τους επιστρατεύεται η σκέψη σε μεγάλο εύρος κλιμάκων.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Οι θέσεις 4,5,6 εισάγουν μία εκ των δύο βασικών οντοτήτων που δημιουργούνται πάνω στο ταμπλό του Βερολίνου. Οι αστικές νησίδες, μικρογραφίες της πόλης σε νοηματικό επίπεδο γεννιούνται μέσα από την ανάδειξη των χαρακτηριστικών τους(η ίδια τους η μορφή παραπέμπει στον τονισμό αυτών). Οι εξυψωμένες (extruded) αστικές μονάδες αποτελούν ουτοπικά αντικείμενα και όχι υλοποιήσιμες προτάσεις. Η απλουστευμένη ανάλυση της πόλης σε μονάδες αστικού ενδιαφέροντος και τελικά σε αντικείμενα, αν και φαινομενικά δε συμβαδίζει με τον πλουραλιστικό χαρακτήρα της μετάπολης, οδηγεί στη δημιουργία υπερσυμπυκνωμένων διαφορετικοτήτων, που στιγματίζουν τον αστικό χώρο, διαμορφώνουν έναν κοινό τόπο. Έτσι, λειτουργούν πολύ περισσότερο ως θύλακες χαρακτήρα παρά σαν άψυχα πιόνια μιας αστικής monopoly. Ως σχεδιαστική πρόθεση η «πόλη μέσα στην πόλη» δεν εξαρτάται από μία και μόνο αστική ή αρχιτεκτονική χειρονομία, αλλά μάλλον παρέχει το πλαίσιο συμπύκνωσης στο οποίο διαφορές μπορούν να συνυπάρχουν και να καλλιεργηθούν. Παρ’ όλο που η μελέτη επικεντρώνεται σε μία διευρυμένη προβληματική αστικής ανακατάταξης για ένα μειούμενο πληθυσμό, οδηγεί σε μια ευφυή προσφυγή στην αρχιτεκτονική.

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Ο Koolhaas στο “Bigness or the problem of Large” αναφέρει: Η υπερδομή (bigness) δεν χρειάζεται την πόλη: ανταγωνίζεται την πόλη, αντιπροσωπεύει την πόλη ή, ακόμα καλύτερα, είναι η πόλη… “Bigness” είναι όπου η αρχιτεκτονική εμφανίζεται λιγότερο και περισσότερο: περισσότερο λόγω του μεγέθους του αντικείμενου, λιγότερο λόγω της έλλειψης αυτονομίας - η αρχιτεκτονική γίνεται όργανο άλλων δυνάμεων, Ο Ungers χρησιμοποιεί παραδείγματα, ιστορικά και σύγχρονα, για την επεξήγηση των υπερδομών και επεξεργάζεται τέσσερις τύπους: το δρόμο, την πλατεία, τον πύργο και τον τοίχο.

Το εκάστοτε αντικείμενο-κτήριο-σύμπλεγμα δε δημιουργείται εκ του μηδενός. Καταστάσεις και μορφές συγκρίνονται με υλοποιημένα παραδείγματα και εικόνες, με τη διαδικασία να παραπέμπει, εμφανώς, σε προηγούμενη δουλεία του Ο.Μ.Ungers: “Man TrαnsForms”. Αποδίδεται μεγάλη σημασία στο ρόλο της εικόνας, της φαντασίας και της μορφής ως σχεδιαστικές διαδικασίες7. Η πρόταση αντανακλά για μια ακόμη φορά το μητροπολιτικό της χαρακτήρα, αφού η πηγή των αναλογιών εντοπίζεται στο παγκόσμιο επίπεδο. Η δομή της κοινωνίας των θέσεων, όπως περιγράφει τη σύγχρονη κοινωνία ο Foucault το 1969, αφήνει πίσω κάθε αίσθηση ολότητας και κατακλύζεται από αντιπαραβολές στοιχείων. Αντίστοιχα, το εργαστήριο “Stadt in der Stadt” απαντά στις απαιτήσεις της μεταμοντέρνας μητρόπολης με ανατομική επέμβαση σε επιμέρους τοπικότητεςθέσεις8. Μια πρόταση που αρχικά φαντάζει παθητική σε σχέση με την πόλη, ακολουθώντας τις αλλαγές της, γίνεται αν μη τι άλλο ενεργητική ενισχύοντας, μέσα από επί μέρους παρεμβάσεις, την αντίληψη του κατοίκου για το περιβάλλον του. Ενώ αποφεύγεται η αντιμετώπιση της πόλης στην ολοκληρία της, η συλλείτουργα των μεμονωμένων μονάδων δεν αποκλείεται, κάτω από την ομπρέλα μιας πόλης που διαβάζεται ως κατακερματισμένη.

8.“Στις μέρες μας, η θέση στο χώρο (emplacement) αντικαθιστά την ευρύτητα, η οποία με τη σειρά της υποκατέστησε τη φυσική θέση. Η θέση στο χώρο προσδιορίζεται από τις σχέσεις γειτονίας μεταξύ σημείων ή στοιχείων. Τυπικά, μπορούμε να τις περιγράψουμε ως σειρές, άξονες, κιγκλίδες.” Foucault Michel(1967) Des espaces autres, Ομιλίες και Γραπτά Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, Οκτώβριος 1984, σελ. 46-49.

Πηγές: Rem Koolhaas,(1995) ‘Bigness, or the Problem of Large’, από Rem Koolhaas/OMA and Bruce Mau, S,M,L,XL,. 513. 010 Publishers, Rotterdam Negri Antonio(2009)On Rem Koolhaas. μετάφραση Bove Arianna, από www.radicalphilosophy.com Schrijver Lara, “The Archipelago city: Piecing together Collectivities”, περιοδικό OASE, τεύχος 71 Ungers O.M.(1966)Grossformen im Wohnungsbau,από Veröﬀentlichungen zur Architektur, TU Berlin

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

γ.Το ενδιάμεσο

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Το πράσινο αρχιπέλαγος Η πρόταση μέχρι αυτό το σημείο περιγράφει τη δημιουργία ενός συνόλου διαφορετικών μονάδων. Οι δομές στο ενδιάμεσο των μονάδων, έχουν αντίθετη υπόσταση από αυτές, καθώς ορίζονται ως φυσικές ζώνες, αποκλείοντας κάθε ανακατασκευή. Με άλλα λόγια, οι νησίδες μέσα στην πόλη χωρίζονται από λωρίδες πρασίνου, διαμορφώνοντας με τον τρόπο αυτό το πλαίσιο της πόλης μέσα στην πόλη. Δίνεται, έτσι, ερμηνεία στη μεταφορική παρομοίωση της πόλης με πράσινο αρχιπέλαγος. Τα διαστήματα πρασίνου σχηματίζουν ένα σύστημα τροποποιημένης φύσης και διατηρούν μια σειρά από χαρακτηριστικά που κυμαίνονται από προαστιακές ζώνες και περιοχές δασικών εκτάσεων μέχρι πάρκα και καθαρά αστικές γειτονιές. Ο φυσικός κάναβος, όπως ορίστηκε παραστατικά, διαπερνά όλα τα τμήματα της πόλης και περιλαμβάνει μια ανάμειξη υποδομών για τη λειτουργία αυτής. Εκεί περιέχονται, εκτός των άλλων, δίκτυα σύνδεσης μεταξύ των αστικών νησίδων, δίνοντας έτσι έμφαση σε μια τυπολογία οργάνωσης της πόλης η οποία δε βασίζεται, αποκλειστικά, στην ύπαρξη του χώρου αλλά και στη μεταβλητότητα σε αυτόν. Περιγράφεται ένας νέος τύπος αστικού περιβάλλοντος, με την τάση προς αστική κινητικότητα να γίνεται εμφανής μέσα από την πρόβλεψη για δημιουργία κινητώνμεταβαλλόμενων οικιστικών μονάδων. Οι κάτοικοι δε μένουν καθηλωμένοι σε ένα και μόνο στοιχειό, σε μια κάψουλα καθημερινότητας αλλά κομμάτι της ύπαρξής τους παρακινείται σε ένα παροδικό τρόπο ζωής, σε ένα νομαδισμό, ένα συνεχές και μεταβαλλόμενο βίωμα.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

Όλα τα στοιχεία τοποθετούνται στο ταμπλό και το μοντέλο της πόληςαρχιπελάγους ολοκληρώνεται με την προσθήκη του ενδιάμεσου, αυτού που αρθρώνει μεταξύ τους τα υπόλοιπα, ενώ παράλληλα ορίζει το διαφορετικό.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η αστική villa σαν τύπος κατοίκησης Η θέση 8, ανταποκρίνεται στις αρχικές επιδιώξεις για επαναφορά των κατοίκων στην πόλη. Μια τέτοια επιδίωξη δεν θα μπορούσε να παραβλέπει σκέψεις πάνω στους τύπους κατοίκησης, με την κριτική αυτών να βρίσκεται προ των πυλών. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, εξετάζεται το θέμα της μόνιμης κατοικίας ως στοιχείο του πράσινου κανάβου8. Από τη δεκαετία του 60, στο Βερολίνο η τάση προς τις μεμονωμένες κατοικίες αυξάνεται σε αντιστοιχία με την αύξηση της αφθονίας. Η συζήτηση επαναφέρεται στο θέμα της εντεινόμενης επιθυμίας για ιδιωτικότητα. Μια τέτοια φιλοδοξία δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα της εμπορευματοποίησης και του καταναλωτισμού, αλλά σίγουρα άμεσο επακόλουθο της επιθυμίας για εξατομίκευση και βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο τύπος της πολυκατοίκησης κρίνεται αρνητικά όσον αφορά σε αυτές τις απαιτήσεις, τις οποίες εν μέρει περιορίζει. Τα block κατοικιών ελαττώνονται σε σχέση με τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό μονοκατοικιών. Η θέση 8 παρεμβαίνει στην αντιπαράθεση αυτών των τύπων κατοίκησης και ανακαλείται από το παρελθόν ο τύπος της ενοικιαζόμενης βίλλας. Με τέσσερα έως οκτώ σπίτια στο εσωτερικό της, δομείται ως ενδιάμεσο των προγενέστερων μορφών9 προτείνοντας μία νέα, η οποία μπορεί να προσφέρει τα πλεονεκτήματα των μονοκατοικιών, αποφεύγοντας τα μειονεκτήματα των μεγάλων συγκροτημάτων με βάση τον περιορισμένο όγκο της και την επικείμενη προσαρμοστικότητα στις ιδιαίτερες επιθυμίες των κατοίκων. Ως ενδιάμεσος τύπος, ικανοποιεί αμφότερα την επιθυμία αυτών που τη χρησιμοποιούν, παρέχοντας μεγαλύτερη ιδιωτικότητα και καλύπτοντας την ανάγκη για συλλογικότητα στο μέτρο που αυτό αφορά κοινωνικές υποδομές και χώρους συγκέντρωσης. Στα σημεία, εντός του αστικού ιστού, όπου εμφανίζεται η ανάγκη για δημιουργία μονάδων κατοικίας, η απάντηση δίνεται με το συγκεκριμένο τύπο10.

(δεξιά) σχεδιασμός τύπων αστικής βίλλας εντός του Görlitzer Park.

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ 8.Η ύπαρξη κατοικιών στο εσωτερικό του «πράσινου αρχιπελάγους», δεν απαγορεύει την εμφάνιση της ίδιας χρήσης στις αστικές νησίδες. Κάθε τέτοια πρόθεση τείνει προς μια παραμόρφωση της θεωρίας του zoning, από την οποία οι συντελεστές της μελέτης αποστασιοποιούνται εξ’ αρχής. 9.Μέχρι τη δεκαετία του 1970 τα κτήρια κατοικίας, στο Βερολίνο, περιορίζονταν σε δύο γενικούς τύπους: την αυτόνομη κατοικία και τα block διαμερισμάτων. Παρακάμπτοντας τη μετάλλαξη της αυτόνομης κατοικίας σε σειρές-κατοικιών, μένουν κατ’ ουσία αυτοί οι δύο τύποι. Σε ένα διαρκώς αυξανόμενο βαθμό το block κατοικιών προβάλλεται, μέχρι τότε, σαν την αντικατάσταση της μεμονωμένης κατοικίας. Οι προτιμήσεις των κατοίκων της πόλης, κρίνονται, μάλλον, αντίθετες προς αυτή τη στάση: περίπου το 70% του πληθυσμού προτιμά μια αυτόνομη κατοικία από μία ενταγμένη σε block. Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 8 10.Ενώ, το χτίσιμο μεγάλων blocks προκαλεί, σε κάθε περίπτωση, την αναδιάταξη της επιφάνειας με όλα τις επακόλουθες οικονομικές, κοινωνικές και σχεδιαστικές δυσμορφίες, στην περίπτωση της αστικής βίλλας αυτά αποφεύγονται εξαιτίας της λειτουργίας της ως στοιχείο υποκατάστασης και συμπλήρωσης. Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 8

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η μεταμόρφωση της πόλης κατά τη διάρκεια της ιστορίας Η ένατη θέση δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια αμφισβήτηση της ενιαίας δομής του Βερολίνου. Μέσα από μία σύντομη ιστορική αναδρομή , γίνεται σαφές ότι το Βερολίνο πάντα ήταν πολυκεντρικό και διασπασμένο, μια πόλη με πολλές, διαφορετικές ζώνες. Η διαφορετικότητα και η πολλαπλότητα αποτελούν και αποτελούσαν, πάντα, το βασικό σχεδιαστικό χαρακτηριστικό του σε αστικό επίπεδο. Μια πόλη που ποτέ δεν ακολούθησε μία και μόνο ιδέα, αλλά απέκτησε μορφή πάνω σε αποκλίνουσες αρχές. Η ίδια ιστορία του Βερολίνου είναι η μεταμόρφωση της πόλης από έναν τύπο σ’ έναν άλλο11. Κατά τη διάρκεια επτακοσίων χρόνων, αποτέλεσε διάφορα είδη πόλεων. Ξεκίνησε από δύο διαφορετικές πόλεις, Berlin και Kölln, την πόλη των ψαράδων και την πόλη των εμπόρων. Σύντομα έγινε μία εμπορική πόλη, έπειτα μια οικιστική περιοχή, η πρωτεύουσα και το 19ο αιώνα μια βιομηχανική πόλη. Τελικά μετατράπηκε σε μητρόπολη και ξανά σε διπλή πόλη το 1961. Η υπέρθεση ιδεών, συλλήψεων, αποφάσεων και περιστάσεων κατά το χρονικό διάστημα επτά αιώνων έδωσαν στην πόλη την τελική της μορφή. Η πόλη του Βερολίνου δεν προβάλλει μια εικόνα ενότητας, αλλά αποτελεί ένα ζωντανό collage, ένα σύνολο θραυσμάτων. Η σύγχρονη εγγύτητα αντιτιθέμενων στοιχείων είναι, από ιστορικής πλευράς, η διαλεκτική διαδικασία στην οποία η πόλη πάντα βρισκόταν και ακόμα βρίσκεται. Σε μια πόλη όπου στοιχεία συνυπάρχουν σε μια προσπάθεια εξασφάλισης συνοχής, προτείνεται ένα νέο στοιχείο άρθρωσης, ένα πεδίο ανάδειξης της πολλαπλότητας. Πηγή αυτού, η ιστορική πραγματικότητα της ίδιας της πόλης.

11. 11.Ήδη το 18ο αιώνα το Βερολίνο διαμορφωνόταν από έξι διαφορετικές πόλεις: Berlin, Kölln, Friedrichwerder, Dorotheenstadt, Friedrichstadt, και τα νότια προάστια. Οι διαφορετικές περιοχές είχαν ξεχωριστή διοίκηση, διαφορετικές σχεδιάστηκες μεθόδους ανάπτυξης και ανεξάρτητες δομές. Το Berlin ήταν η εμπορική πόλη, το Kölln η βιομηχανική, το Friedrichwerder περιλάμβανε τη διοίκηση, η Dorotheenstadt την κατοικία, η Friedrichstadt η μιλιταριστική περιοχή και τα ανατολικά προάστια η περιοχή των εργοστασίων. Μαζί σχημάτιζαν ένα είδος συνομοσπονδίας. Στο τέλος του 19ου αιώνα το μεγάλο πλέον Βερολίνο μετατρέπεται σε ένα δίκτυο πόλεων, μικρών και μεσαίων, απλωμένες σε μια ευρύτερη έκταση. Το αυτοκίνητο, ο σιδηρόδρομος και η βιομηχανική πρόοδος οδήγησαν σε μετακίνηση του πληθυσμού, με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των κατοικιών στα περίχωρα του ιστορικού κέντρου. Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 9. (κάτω) Το Βερολίνο το 19ο αιώνα, http://betonbabe.tumblr.com

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

(αριστερά) Το μοντέλο της πόλης αρχιπελάγους δεν εμφανίζεται ως ανακάλυψη του 1977. Η σύνδεση με την ιστορία, σε μια περίοδο εδραίωσης του μεταμοντέρνου, γίνεται ξανά. Το μοντέλο της πρότασης του William IV για το τοπίο του Havel (μεταξύ Βερολίνου και Potsdam), το 19ο αιώνα, δεν ήταν τίποτα άλλο από μια μικρογραφία της πόληςαρχιπέλαγος. Ένα ουμανιστικό, πολιτισμικό τοπίο σχεδιάστηκε και δημιουργήθηκε με ιστορικά μνημεία από διαφορετικές περιόδους. Τα κτήρια-νησίδες τοποθετήθηκαν σαν αντικείμενα στην ίδια τους την περιοχή, μετατρέποντας το τοπίο σε ένα αρχιπέλαγος αρχιτεκτονικών φαινομένων. Ένα υπερθέαμα της αρχιτεκτονικής παρουσίας, κάτι μεταξύ πόλης και μουσείου, ή μήπως η πρώτη εικόνα της πόλης-μουσείο;

Πρότυπα και καθορισμός των στόχων για το μέλλον Στην πρώτη εκ των δύο τελικών θέσεων της μελέτης και σε σημείο όπου έχει ολοκληρωθεί η ουσιαστική της περιγραφή, εμφανίζεται η προοπτική διεύρυνσης του μοντέλου και σε άλλα αστικά περιβάλλοντα. Τονίζονται οι γενικές αρχές12 της μελέτης, που δεν προβάλλει το σχεδιασμό ενός εντελώς νέου περιβάλλοντος, αλλά την ανακατασκευή των ήδη υπαρχόντων. Παραγκωνίζεται η ανακάλυψη μιας νέας τάξης στην πόλη και προωθείται η βελτίωση αυτών που ήδη βρίσκονται εκεί, με την επαναδιαπραγμάτευση αποδεδειγμένων αρχών. Οι πεποιθήσεις των συντελεστών του εργαστηρίου συσσωρεύονται στη φράση: «Δεν υπάρχει ανάγκη για μια νέα ουτοπία, αλλά μάλλον η δημιουργία μιας καλύτερης πραγματικότητας.» Ο επαναπροσδιορισμός και η ενίσχυση της πραγματικότητας δεν είναι κάτι που αφορά μόνο στο Βερολίνο, αλλά γενικεύεται στην πλειοψηφία των σημαντικών πόλεων. Το δυτικό Βερολίνο του 1977, παίρνει τη μορφή αστικού μοντέλου, γίνεται παράδειγμα για άλλες πρωτοβουλίες, πέρα από τα δικά του ιδιαίτερα προβλήματα, λαμβάνοντας με τον τρόπο αυτό ένα πιο γενικό ρόλο. Η πόλη του Βερολίνου λειτουργεί σαν εργαστήριο.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Προγραμματισμός έργου Η τελική θέση, θα μπορούσε να αποκαλείται σχέδιο εφαρμογής, αφού σε τίποτα δεν θυμίζει το ύφος των προηγούμενων. Αφήνει πίσω κάθε θεωρητική ανάλυση και εισάγεται στην πραγματικότητα της προώθησης και εν τέλει εφαρμογής των ιδεών. Σε ένα στάδιο όπου η περιγραφή της μελέτης έχει τελειώσει η συγκεκριμένη θέση προτείνει πέντε διαδοχικά βήματα για μια μακροπρόθεσμη περάτωση του σχεδίου: ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης, ανάπτυξη εναλλακτικών μοντέλων, ανάλυση των σχεδιαστικών προθέσεων, φάση σχεδιασμού και πραγματοποίηση. Η αξιολόγηση του θεωρητικού υπόβαθρου της μελέτης, όπως αυτό περιγράφεται στις προηγούμενες θέσεις, προβάλλεται ως δεδομένη, με σκοπό την επανεξέταση των βασικών σημείων. Κριτική εφαρμόζεται στο μοντέλο της πόλης αρχιπελάγους, που αν και δομήθηκε ως θεωρητική πρόταση, αποβλέπει στην διατύπωση προθέσεων για την πραγματική πόλη, στη βάση της οποίας δομείται. Η μελέτη «πόλη μέσα στην πόλη» εμφανίζεται, τελικά, πολύ σημαντικότερη από ένα θερινό εργαστήρι αρχιτεκτονικής.

διευρυνση αστικου μοντέλου

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

12.Η δημιουργία ενός αρχιπελάγους στην πόλη είναι η απάντηση σε μια σειρά από θεμελιώδεις σχεδιαστικές απαιτήσεις ακόλουθου τύπου: -η επίλυση του προβλήματος της ελάττωσης που προχωράει παράλληλα με τη βελτίωση της πόλης, σε αντίθεση με τη διαρκή μεγέθυνση, σε συσχετισμό με την απώλεια σε ποιότητα που απορρέει από αυτό. -η βελτίωση της πόλης, όσον αφορά στον ζωτικό χώρο και στις πολλαπλές και ποικίλες δραστηριότητες. -η ανακατασκευή της ταυτότητας του αστικού περιβάλλοντος -η στενή σχέση μεταξύ πόλης και υπαίθρου, ένας νέος τρόπος θεώρησης του δίπολου πολιτισμός και φύση. -η προστασία της συλλογικής μνήμης και της ιστορικής αντίληψης, σε σχέση με τη συνέχεια σε χρονικό και χωρικό επίπεδο. -η εξατομίκευση της αρχιτεκτονικής και ως εκ τούτου η ταυτόχρονη βελτιωμένη προσαρμοστικότητα στις επιθυμίες και τις απαιτήσεις των κατοίκων. -η ανάγκη για μικρότερες μονάδες για τη δημιουργία βιώσιμων χώρων και για απεριόριστες δραστηριότητες, στην κλίμακα της πόλης και των μεμονωμένων κτηρίων της. Stadti in der Stadt, Berlin das Grüne StadtArchipel (1977) ο.π., These 10

Κάναβος Το μοντέλο του αρχιπελάγους είναι ένα «σύστημα θραυσμάτων», στο οποίο βασική επιδίωξη είναι η δημιουργία μιας αίσθησης συλλογικότητας που μπορεί να υπερβεί το απόλυτα ιδιωτικό χωρίς να περιορίζει την ελευθερία της ατομικότητας. Η ερμηνεία του Βερολίνου βασίζεται σε ένα τύπο «φυσικού κανάβου», πράσινων ενδιάμεσων χώρων, τόπων ζωής. Σε αντιστοιχία με τον κάναβο της Νέας Υόρκης, όπως περιγράφεται από τον Rem Koolhaas στο “City of the Captive Globe”, ο πράσινος κάναβος του Βερολίνου δεν εξευγενίζεται αλλά μέσα από την πραγματικότητά του, αναδεικνύεται ως ένα αυστηρό σύστημα φυσικής τάξης στο οποίο κάθε κομμάτι έχει τη δυνατότητα να προβάλλει μια τελείως διαφορετική, μοναδική ταυτότητα χωρίς να καταστρέφεται η ευρύτερη ενότητα της σχεδιασμένης πόλης. Ουσιαστικά, μέσα από την αυστηρότητα ξεπροβάλλει η αυτονομία και η πολλαπλότητα. Ο κάναβος σαν δεύτερη εννοιολογική οντότητα μετά τις υπερδομές (Bigness-Grossform) επικαλείται στο μοντέλο του Βερολίνου εικονικά για να περιγράψει μια διάχυτη και σταθερή κατάσταση, το εσωτερικό της οποίας διαμορφώνεται με βάση τη μεταβλητότητα (δίκτυα μεταφορών-αστική κινητικότητα).

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΤΕΛΙΚΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ

Στις τελευταίες θέσεις ολοκληρώνεται η περιγραφή του θεωρητικού Βερολίνου και εκδηλώνονται οι προθέσεις για την αναθεώρηση του αστικού του περιβάλλοντος. Σε μία μακροσκοπική αντιμετώπιση του πεδίου της πόλης, ορίζεται η ενδιάμεση των νησίδων οντότητα, η οποία γεμίζει τον αστικό καμβά, λειτουργώντας ως κατάσταση και όχι ως νέο είδος χώρου. Το ενδιάμεσο, σε πλήρη αντιστοιχία με τη ρευστότητα που εμπεριέχει η έννοια του αρχιπελάγους, περιγράφει μια αστική κινητικότητα μεταφρασμένη σε δίκτυα-συνδέσεις, μεταξύ των νησίδων και σε εφήμερες-μεταβαλλόμενες οικιστικές μονάδες. Το πράσινο αρχιπέλαγος ολοκληρώνει την πόλη, περιέχει τις βασικές της λειτουργίες, διαμορφώνει τη επιθυμητή συλλογικότητα. Δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά ως προς τις νησίδες, ούτε ταυτίζεται με την ασημαντότητα πλαισιώνοντάς τις, αντίθετα τις αρθρώνει, προδιαγράφει τις μεταξύ τους σχέσεις και εμπεριέχει τα απαραίτητα δίκτυα για τη σύνδεσή τους. Το ενδιάμεσο, ως «πράσινος» κάναβος, με την όποια απροσδιοριστία που συνοδεύει ένα τέτοιο

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

χαρακτηρισμό, απλώνεται σε όλη την έκταση της πόλης ως μία μεταβαλλόμενη βιωματική εμπειρία. Η ελευθερία εμπεριέχεται μέσα σε ένα σύστημα-τον κάναβο- που κατά τ’ άλλα φαντάζει απόλυτο. Το μοντέλο του πράσινου αρχιπελάγους απομακρύνεται, ως εκ τούτου, από οποιαδήποτε αντιστοίχηση με την πόλη-μουσείο, όπου τα αστικά θραύσματα αιωρούνται στο κενό. Η περιγραφή του μοντέλου της «πόλης μέσα στην πόλη» τελειώνει, ουσιαστικά, με την αναδρομή στο παρελθόν του Βερολίνου, όπου αποδεικνύεται ότι ήταν, ανέκαθεν, μια διασπασμένη πόλη. Η θραυσματική προσέγγιση της πρότασης οικοδομείται πάνω στην ιστορική πραγματικότητα της πόλης, προτείνοντας συνέχεια και όχι παρθενογένεση. Δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι, η πρόταση δεν υποτάσσεται στις παγκόσμιες μητροπολιτικές τάσεις αλλά με αφορμή αυτές και υπακούοντας τις κοινωνικές αλλαγές επαναφέρει μια αστική προσέγγιση για το διασπασμένο Βερολίνο του 1977, με πρότυπο τα μέχρι τότε χαρακτηριστικά του.

(κάτω) κάτοψη της Νέας Υόρκης , σκίτσο του Koolhaas στο Delirious New York

Πηγές: Schrijver Lara, “The Archipelago city: Piecing together Collectivities”, περιοδικό OASE, τεύχος 71 Koolhas R. (1994)City of Captive Globe, από Delirious New York, Monacelli Press σελ. 294-296

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

κυριε Ungers πόσο μεταμοντέρνος είστε;

Σε μία δεκαετία, αυτή του 70, που οι αρχιτέκτονες, άλλοτε (αυτό)παρουσιάζονται ως μεσσίες και εξαίρονται ως πομποί και δέκτες και άλλοτε εξορκίζονται ως «αμαρτωλοί και κλέφτες»14 η κριτική αντιμετώπιση της μελέτης, ως υλοποίηση του μεταμοντέρνου σε αστικό επίπεδο θα ήταν μάλλον ανώφελη. Σίγουρα, η πρόταση δομείται σε μια περίοδο μεταστροφής των αρχιτεκτονικών αξιών αλλά οι ρίζες της χρονικά, εκτείνονται πιο πριν. Η πρόταση που τελικά παρέχεται προς δανεισμό και διεύρυνση, δανείζεται η ίδια, για τη συγκρότηση της, στοιχεία και χαρακτηριστικά προηγούμενων θεωρήσεων για την πόλη, οι οποίες λειτουργούν γι’ αυτήν με τη μορφή παραπομπών. Η διαδικασία της επιλογής και χαρτογράφησης των περιοχών παρουσιάζεται παρόμοια με ψυχογεωγραφικό χάρτη15, των καταστασιακών. Οι χωρικές ενότητες-περιοχές ατμοσφαιρών μεταλλάσσονται στην «πόλη μέσα στην πόλη» σε πυρήνες χαρακτηριστικών. Και στις δύο περιπτώσεις οι πόλεις αποδομούνται, απομονώνονται και τονίζονται τα επιμέρους θραύσματα, ενώ αναδεικνύεται ένα δίκτυο περιοχών, ένα νέο αστικό layer. Οι αστικοί θύλακες αποκτούν υπόσταση αντικειμένων μέσα από μια συνθετική διαδικασία σε σουρεαλιστική βάση. Με αφετηρία ιδιαίτερα γεγονότα μίας αστικής πραγματικότητας, κατασκευάζεται μια νέα, δημιουργείται ένα μοντέλο πόλης. Η χρήση αναλογιών στο πεδίο του Βερολίνου γίνεται σε ορισμένα σημεία αντίστοιχα με το collage του Aldo Rossi στην Αναλογική πόλη (1969)16, όπου συντίθεται μια Βενετία της οποίας η μορφή βασίζεται σε συγκεκριμένα στοιχεία, συνδεδεμένα τόσο με την ιστορία της πόλης, όσο και με την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μια θεωρία σχεδιασμού όπου όλα τα στοιχεία είναι μεν προκαθορισμένα και μορφολογικά ορισμένα(έστω εν μέρει), αλλά η σημασία τους εμφανίζεται στο τέλος, στη συνύπαρξή όλων. Οι απλουστευμένες, αρχέτυπες μορφές που ορίζουν τα αντικείμενα δεν εμφανίζονται πάνω σε κενό πεδίο, αλλά τοποθετούνται πάνω σε ένα «πράσινο» κάναβο, που αντί να μένει απροσδιόριστος και μετέωρος στοιχειοθετείται και περιγράφεται. ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ

ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ

14.O χαρακτηρισμός που παραπέμπει στο βιβλίο του Άρη Κωνσταντινίδη, Αμαρτωλοί και κλέφτες (Εκδόσεις Άγρα , Αθήνα 1987) χρησιμοποιείται από τον Πέρτο Μαρτινίδη στην περιγραφή της κριτικής απροσδιοριστίας απέναντι στους μεταμοντέρνους αρχιτέκτονες. Μαρτινίδης Πέτρος (2006-07) ΗΔΗ ΜΕΤΑ ΚΑΙ ΜΟΛΙΣ ΠΡΙΝ, Η ΣΤΑΘΕΡΗ ΔΙΕΚΔΗΚΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΚΑΘΕΔΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ,Τεύχος σημειώσεων, Ιστορία και Θεωρία 6, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Αθήνα, σελ.28-29 15.Eμφανής η ομοιότητα μεταξύ του πρώτου σχεδίου της πρότασης, όπου οι επιλεγμένες αστικές ενότητες πλέουν στο «γυμνό» πεδίο του Βερολίνου με τον «Ψυχογεωγραφικό Οδηγό του Παρισιού» του 1956 («Guide psy-chogéographique de Paris») των Guy Debord και Asger Jorn. Από το χάρτη του Βερολίνου λείπουν τα κόκκινα βέλη, οι διαδοχικές διαδρομές της περιπλάνησης, από τη μία ενότητα στην άλλη. 16. Rossi Aldo (1969) La Città Analoga (κάτω) Το χέρι δείχνει ένα collage από αντικείμενα, αυτά του Aldo Rossi και των ψυχογεωγραφικών ερμηνειών του Guy Debord. O καμβάς παραμένει λευκός, ενώ το ανάλογο της πόλης, υλοποιείται στην πορέια ανάμεσα τους, στις μεταξύ τους σχέσεις.

Μία πρόταση που προσεγγίζει περισσότερο το «πρέπει» του μοντέρνου παρά το «εγώ» του μεταμοντέρνου, απαλλαγμένη βέβαια από την οποιαδήποτε ουδετερότητα που εμπεριέχει το πρώτο, η «πόλη μέσα στην πόλη» τονίζει το αρχιτεκτονικό αντικείμενο, δίνοντάς του αστική υφή. Το αστικό σύνολο υπάρχει σαν δεδομένο με την προσπάθεια να επικεντρώνεται στη δημιουργία χώρων που δίνουν την αίσθηση της συγκέντρωσης, κάτι που αποσκοπεί στο να ενώσει τα απόλυτα εξατομικευμένα όντα που συνυπάρχουν στο αστικό τοπίο17. Ο κατακερματισμός του χώρου μεταφράζεται έμμεσα ως κατακερματισμός του κοινωνικού συνόλου, ή μάλλον καλύτερα ως δικτυακή προσέγγισή της κοινωνίας, με συλλογικές πυκνότητες. Μέσα από αυτές τις απόψεις η θεωρία της πόλης-αρχιπελάγους, χωρίς να εμφανίζεται σαν ευρεσιτεχνία, προσφέρει κάτι ξεκάθαρο: τη δυναμική της σημειακής παρέμβασης, βασισμένη στην αρχιτεκτονική μορφή, με πρόθεση τη δημιουργία συλλογικών και χαρακτηριστικών χώρων. Η έμφαση δίνεται σε ένα πλουραλιστικό και πραγματικό αστικό τοπίο, με τους συλλογικούς χώρους να διαμορφώνουν μία ενδιάμεση κατάσταση, ανάμεσα στο απροσδιοριστία της δομής της πόλης και την ατομική ύπαρξη.

ΙΒΑ ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Στα πλαίσια της σημειακής παρέμβασης στο ευρύτερο πεδίο της πόλης διοργανώνεται δύο χρόνια αργότερα η διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής IBA (Internationale Bauausstellung 19791987). Οι ευρύτερες θεματικές ενότητες της «πολεοδομικής ανανέωσης»(Stadterneuerung) και της «πολεοδομικής επιδιόρθωσης»(Stadtreparatur)18 οι οποίες ορίζουν την κατεύθυνση των προτάσεων της έκθεσης, δίνουν έμφαση στο υπάρχον και η παρέμβαση γίνεται αποσπασματικά, στη βάση που είχαν προδιαγράψει ο Ο.Μ.Ungers, που συμμετέχει στην ΙΒΑ, και η ομάδα του, το καλοκαίρι του ΄77. Από της προθέσεις που σκιαγραφούνται στην ΙΒΑ, αποκλείονται προγράμματα ριζικών αναπλάσεων και υιοθετείται μία μέθοδος κριτικής ανοικοδόμησης, μέσω της επιδιόρθωσης των κατεστραμμένων τμημάτων και της συμπλήρωσης των υφιστάμενων κενών. Η έμφαση τοποθετείται στο πεδίο του υπαρκτού, αλλά τα κτήρια που σχεδιάζονται από ένα πλήθος σημαντικών αρχιτεκτόνων19, και τελικά κατασκευάζονται, είναι μονάδες ασύνδετες μεταξύ τους, που δεν εντάσσονται σε ένα ευρύτερο σύστημα. Οι κτηριακές μονάδες λειτουργούν πολύ περισσότερο ως προσθήκες που σέβονται και συμπληρώνουν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του αστικού ιστού και ορισμένες φορές τα μεταλλάσουν με ευφυή τρόπο, παρά ως νησίδες στον αστικό ιστό. Το αποτέλεσμα της ΙΒΑ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, βεβιασμένα, ως η υλοποίηση του εργαστηρίου της «πόλης μέσα στην πόλη», οι έκδηλες όμως διαφορές αποτρέπουν μια τέτοια ταύτιση. Οι προθέσεις μπορεί να είναι κοινές όμως από το σχεδιασμό της IBA απουσιάζουν οι βασικές οντότητες και τα στοιχεία της πόλης αρχιπελάγους, όλα αυτά που επιτρέπουν την αναγωγή της σε ευρύτερη αστική θεώρηση. Η αδυναμία ταύτισης των υλοποιημένων παραδειγμάτων της IBA με την εννοιολογική προσέγγιση που θέτει η προγενέστερη πρόταση δε φανερώνει μόνο την απόκλιση των κατευθύνσεων των δύο εγχειρημάτων αλλά και το χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης στο εργαστήριο του ‘77. Η μερική ασάφεια ορισμένων εννοιών, σ’ αυτό, υπενθυμίζει ότι η «πόλη μέσα στην πόλη» αποσκοπεί, τελικά, στην προσέγγιση και την περιγραφή ενός θεωρητικού μοντέλου πόλης.

18.Κοινό στοιχείο και στους δύο όρους είναι το πρώτο συνθετικό της λέξης πόλης (Stadt) αφού ο όρος στα Γερμανικά διατυπώνεται μονολεκτικά. Η παρέμβαση της έκθεσης καταλαμβάνει ολόκληρο το πεδίο της πόλης σε αντίθεση με την διεθνή οικιστική έκθεση Interbau της προηγούμενης γενιάς (1957) που περιορίστηκε στην περιοχή Hansa του Βερολίνου. Κούκης Γιάννης (1989) ΙΒΑ Κτίριο και Αστικός Χώρος, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα , δεύτερη έκδοση 2000, σελ. 15 19.Στη μεγάλη λίστα των συμμετεχόντων διακρίνονται οι: Aldo Rossi, Alvaro Siza, Hans Kollhoﬀ, Arthur Ovaska, Arata Isozaki, Rob Krier, Hans Hollein, John Hedjuk, Charles Moore και Oswald Mathias Ungers http://architectureinberlin.wordpress.com

(πάνω) Krohn Carsten (2010) Το άκτιστο Βερολίνο, έκθεση με προτάσεις για κτήρια που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ, ανάμεσά του: Grassi Giorgio(1990) Berlin Morgen, Koolhas R. (1981) Südliche Friedrichstadt, Mies van der Rohe Ludwig (1921) Hochhaus Friedrichstraße, Hollein Hans (1983) Kulturforum

x _ y

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

(πάνω) Το μοντέλο του Βερολίνου σχηματίζεται και η Αθήνα παρακολουθεί... ετοιμάζεται να το υιοθετήσει. Παρέμβαση στη φωτογραφία “La Rupture” του Gilbert Garcin

03 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

1.«Αντιστοιχία είναι η ισοδυναμία που προκύπτει από την αναλογία δεδομένων τα οποία εντάσσονται σε αντιπαραβαλλόμενα συστήματα, σύνολα.» Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Μπαμπινιώτη Γ., Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠ.Π.Ε. Αθήνα 1998 , 1η Έκδοση

Οι τελευταίες θέσεις της πρότασης ωθούν στη χρήση και διεύρυνσή της σε διαφορετικά αστικά περιβάλλοντα εκτός του Βερολίνου του 1977. Η ύπαρξη μιας τέτοιας θέσης μετά την περιγραφή της πρότασης τοποθετεί στο τέλος αυτής μια νέα διαδικασία, μια συνέχεια που ανάγει την ολοκλήρωση της σε άλλο επίπεδο. Η πόλη-αρχιπέλαγος αναπτύσσεται ως θεωρητικό μοντέλο-προσχέδιο της Ευρωπαϊκής μητρόπολης πέρα από τα σαφή όρια του δυτικού Βερολίνου. Ένα αστικό παιχνίδι, δίχως νικητή, χωρίς τελικό σκοπό, ίσως και χωρίς τέλος ,το μοντέλο του Βερολίνου του Ungers κατά τη συγκρότησή του αποκτά εξωστρέφεια, δανείζεται καταστάσεις και υλοποιημένα παραδείγματα και εν τέλει επιστρέφει πάλι στο γενικό με το χαρακτήρα θεωρίας. Άλλωστε, η πρόταση τιτλοφορείται ως εργαστήριο και λειτουργεί έτσι, αφού το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη διαδικασία, στον πειραματισμό, ενώ η σιγουριά της λέξης «λύση» δεν εμφανίζεται σε κανένα σημείο. Το αστικό περιβάλλον διαφαίνεται στην πραγματική του μορφή και οι προθέσεις διαμορφώνονται μέσα από μια σειρά αντικρουόμενων παραθέσεων, αντικαταστάσεων και αντιθέσεων. Μη ιδανική η σημερινή αθηναϊκή πρωτεύουσα, δομημένη σε ένα πεδίο από συνεχείς αβεβαιότητες, αμφισβητήσεις και προβληματισμούς επιλέγεται ως ταμπλό για να δεχτεί μια εκδοχή του παιχνιδιού της «πόλης μέσα στην πόλη», μέσω μιας διαδικασίας αντιστοίχησης πραγματικοτήτων που αρχικά φαντάζει οξύμωρη.

«Η λογική σκέψη είναι αυτό που εκφράζεται με λόγια και κατευθύνεται στον έξω κόσμο με τη μορφή ομιλίας. Η «Αναλογική σκέψη»… φαντάζει σιωπηλή, δεν είναι λόγος αλλά στοχασμός σε θέματα του παρελθόντος, ένας εσωτερικός διάλογος.» Rossi Aldo (1976) An Analogical Architecture από το Theories an Manifestoes of Contemporary Architecture, Jencks Charles-Kropf Karl(1997) WILEY-ACADEMY, UK, σελ.94-96

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η αντιστοιχία μεταξύ δύο πόλεων και η μεταφορά της πρότασης από τη μία στην άλλη, είναι ουσιαστικά ένα πέρασμα από τη λογική πόλη στην ανα-λογική. Το Βερολίνο όπου διαμορφώνεται η πρόταση, η λογική πόλη, είναι η αφετηρία μιας διαδικασίας. Είναι ο γενεσιουργός τόπος της πρότασης και τα χαρακτηριστικά του η αφορμή για τη γέννηση ενός μοντέλου που πηγάζει από την πραγματικότητά του. Η Αθήνα, τοποθετείται στο τέλος μιας διαδικασίας, η οποία δεν αποτελεί σύγκριση δύο πόλεων, αλλά απαιτεί ένα συσχετισμό για να ολοκληρωθεί, να γίνει πλήρης. Μέσω μιας διαδικασίας αποσύνθεσης που παρεμβάλλεται στο ενδιάμεσο, η πρόταση-το μοντέλο του Βερολίνου του 1977, αναλύεται και τελικά ανασυντίθεται, στο πεδίο της σύγχρονης Αθήνας. Το οικείο συνδέεται με το μη-οικείο2, σε μια διαδικασία διαλεκτική, στην οποία η εκάστοτε πραγματικότητα δεν έχει απλά συνοδευτικό ρόλο, ως αρχή ή τέλος, αλλά πολύ περισσότερο αποτελεί την ειδοποιό διαφορά. Η πρόταση προσαρμόζεται στη νέα πραγματικότητα, διαμορφώνεται στο «ως έχει», δε μεταφέρεται με τη μορφή υπέρθεσης αντικειμένων σε ένα πεδίο διαφορετικό, σαν μια νέα Citta Αnaloga.

ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

2. Αναλογία: «το μέγεθος χ είναι ανάλογο με το μέγεθος ψ» σημαίνει ότι τα χ και ψ διατηρούν ένα σταθερό λόγο. Η αναλογική σκέψη περιλαμβάνει μεταφορά πληροφορίας που συσχετίζει την οικία περιοχή με τη μη οικία ή και αντίστροφα. Γαβαλάς Δ., Γυφτογιάννη Μ. (2001) Αναλογική σκέψη και μαθηματικά, Εκδόσεις Μαθηματικής Εταιρείας,σελ.4

Κάθε αναλογική διαδικασία περιγράφει μια διπολική σχέση μεταξύ οντοτήτων. Στην αντιστοίχηση του δυτικού Βερολίνου του 1977, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα από το εργαστήριο «πόλη μέσα στην πόλη» με την Αθήνα του σήμερα εντοπίζονται δύο τύποι συνδετικών σχέσεων. Μία «οριακή» ομοιότητα και μία δομική διαφορά: α. Το δυτικό Βερολίνο του 77 βιώνει τον περιορισμό ως μια επιβράδυνση του αστικού του μεταβολισμού, που αρχίζει τη δεκαετία του 60 και τελειώνει το 1989. Με αφετηρία κοινή(δεκαετία 60), η Αθήνα οδεύει στη γιγάντωση της, διαμορφώνει μία πραγματικότητα που σήμερα πλέον, γνωρίζει την έννοια του ορίου ως τέλμα, με ρίζες χωρικές και οικονομικές. Η Αθήνα αδυνατεί να εξαπλωθεί κι άλλο σ’ ένα Λεκανοπέδιο που έχει σχεδόν ολοκληρωτικά κυριεύσει, αλλά και τα οικονομικά δεδομένα δεν επιτρέπουν την περεταίρω μεγέθυνση του αδηφάγου οργανισμού της. Αν η εξέλιξη των πόλεων είναι μία διαδικασία μετάλλαξης, όπως διατυπώθηκε στην αρχή, τότε η Αθήνα σήμερα βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο καταστάσεων. Και στις δύο πόλεις ο περιορισμός στρέφει τα βλέμμα στο υπαρκτό, αναζητά το λανθάνον, αποκαλύπτει την πραγματικότητα του «ως έχει». β. Το δυτικό Βερολίνο που δομείται ως πόλη κατακερματισμένη, χαρακτηρίζεται σαν «πράσινο αρχιπέλαγος». Η Αθήνα, μία μοντέρνα πόλη που το 2011 αντιμετωπίζεται ως γερασμένη, σε μεγακλίμακα είναι μια θάλασσα πολυκατοικιών, ένα γκρίζο αρχιπέλαγος που αντιπροσωπεύει μια φαινομενική ενότητα. Οι νησίδες σε μια τέτοια θάλασσα δεν είναι αποκλειστικά οι λιγοστές εκτάσεις πρασίνου του Λεκανοπεδίου, αλλά αστικές οντότητες ή ενότητες εμποτισμένες με χαρακτηριστικά και μνήμες, κομμάτια ενός collage που βιώνοντάς τα αναδεικνύεται η Αθήνα του χτες, του σήμερα ή του αύριο, ζωντανές αποδείξεις πραγματικοτήτων. Η Αθήνα παρουσιάζει μια αφ’ υψηλού ενότητα που ανατρέπεται εστιάζοντας στο “layer” του Γκρίζου αρχιπελάγους, το οποίο αποτελείται από ένα σύνολο μικρόκοσμων. Η Αθήνα, ένα σύμπλεγμα από ιδιωτικότητες, μία συσσώρευση αρχιτεκτονημάτων, παράνομων προσθηκών, ερειπίων, βιοτεχνικών κουφαριών και χρήσεων, δεν είναι συνεκτική. (κέντρο) Samaris και Xhystos, η μία πόλη αναλογική της άλλης, η πραγματικότητα μετατοπίζεται ανάμεσά τους, γίνεται αντικέιμενο πόθου, ενώ η ψευδέσθηση δεν έιναι τίποτα παραπάνω από την αδυναμία προσδιορισμού του πραγματικοού. Schuiten F., Peeters B. Τα τείχη της Σάμαρις, ελληνική έκδοση Ελευθεροτυπία 2009 [μετάφραση: Σιπητάνου Λίνα]

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

(αριστερά) Rossi Aldo και Braghieri Gianni (1971) σχέδιο του νεκροταφείου San Cataldo, Modena , Museum of Modern Art, Νέα Υόρκη “Η αναλογία με το θάνατο είναι δυνατή μόνο όταν πραγματέυεται το ολοκληρωμένο αντικέιμενο, το τέλος όλων των πραγμάτων.”

Δύο πόλεις που συνδέονται άμεσα αλλά και αντιθετικά, καλούνται να ανταλλάξουν μια θεωρία, η οποία στην περίπτωση της πρώτης προκύπτει ως λογική σκέψη, εκδηλώνεται και εκφράζεται ξεκάθαρα από την ίδια της τη μορφολογία και μεταφέρεται αναλογικά στη δεύτερη, τη διαφορετική. Είναι ξεκάθαρο ότι δεν μεταβιβάζονται αστικά χαρακτηριστικά, από το Βερολίνο στην Αθήνα, ούτε προτείνεται κάποια αναδιάρθρωση της μιας πόλης με γνώμονα την άλλη, σε μια πρόταση όπου ο «σιωπηλός» της χαρακτήρας τοποθετεί την αναδιάρθρωση, στο πλαίσιο της υιοθέτησης μιας πραγματικής ματιάς, στη βάση του υπαρκτού. Η Αθήνα, το καταληκτικό σκέλος της αναλογίας, παροτρύνεται να κοιτάξει τον εαυτό της, παρασύρεται σε μια εσωτερική διαδικασία, σε έναν εσωτερικό διάλογο.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

04 ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ;

α|Η Αθήνα ως έχει 15.11.1986 «Η αρχιτεκτονική χτίζει τη ζωή που ονειρευόμαστε να έχουμε» Κωνσταντινίδης Άρης, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, Εκδόσεις Άγρα, 1992

Η φράση του Κωνσταντινίδη στο ημερολόγιό του, τοποθετεί την αρχιτεκτονική στη σφαίρα του ονείρου και στην προσέγγισή αυτού. Αυτή η αρχιτεκτονική δημιούργησε στην Αθήνα μία σχέση πόλης-πολίτη, βασισμένη στην ιδιωτικότητα και την προσδοκία. Η ίδια παρήγαγε αποσπασματικά μεν, ολοκληρωτικά δε το σύγχρονο Αθηναϊκό τοπίο. Σε ένα νέο κόσμο που οι εξαντλητικές χαρτογραφήσεις και αναλύσεις του είναι γεγονός πριν ακόμα ξεπροβάλλει, η ίδια συσσώρευση επιθυμιών που τον έπλασε σαν οργανισμό τώρα τον αμφισβητεί. Η πόλη που άρχισε να δημιουργείται από τους τότε μετανάστες και τώρα κατοίκους, αμφισβητείται τη στιγμή που σφύζει από νέους μετανάστες. Ο κάτοικος της Αθήνας φοβάται να ταυτιστεί με την πόλη του και μετεωρίζεται σε μια ουδέτερη ζώνη μετάβασης, μεταξύ πραγματικότητας και αλλαγής1. Η Αθήνα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα μετατοπίζεται από την παγκόσμια περιφέρεια στο κέντρο και φιλοδόξει να δημιουργήσει ένα χαρακτήρα πάνω στο γενικά αποδεκτό, το αρεστό, το μητροπολιτικό. Ο πληθυσμός της αυξάνεται, ενώ το μοντέλο του ’60 όπου «χωράνε όλοι» κρίνεται ως μη αποδεκτό. Τείχη, που αν και άυλα περιορίζουν, κατασκευάζονται μεταξύ κέντρου και προαστίων, περιοχές οριοθετούνται νοητά και χαρακτηρίζονται ως ξένο σώμα. Η είσοδος σε αυτές συνοδεύεται από τη φράση: «Καλώς ήρθατε στην έρημο του πραγματικού»2.

1.(αριστερά) Ο κάτοικος της ελληνικής μητρόπολης είναι ένας Truman Burbank που όταν καλείται να διαλέξει ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό κάνει την αντίστροφη επιλογή από αυτήν του πρωταγωνιστή της ταινίας του Peter Weir (The Truman Show 1998). Παραμένει κάτοικος του κατασκευασμένου και φανταστικού, ενώ παράλληλα δίπλα του υπάρχει το πραγματικό, το οποίο αρνείται να συνειδητοποιήσει.

2.Ο τίτλος ανήκει στο ομώνυμο κείμενο του Slavoj Žižek, που δανείζεται τη φράση από το χαρακτήρα του Matrix, Μορφέα, για να περιγράψει την παγκόσμια οικονομικοκοινωνική κατάσταση μετά την πτώση των δίδυμων πύργων(2001). Περιοδικό FUTURA τεύχος 8, άνοιξη-καλοκαίρι 2002

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Το πραγματικό πρόσωπο του αστικού περιβάλλοντος της Αθήνας κρύβεται στην τομή του. Η Αθήνα δεν η πόλη-κράτος του Περικλή, ούτε η καμουφλαρισμένη μητρόπολη των ολυμπιακών αγώνων του 2004,έιναι ένα σύμπλεγμα πραγμάτων μία πολιτισμική διαστρωμάτωση πάχους τριάντα περίπου μέτρων, που απλώνεται στον οριζόντιο άξονα. Ένα περιβάλλον θαμμένο κάτω από δρόμους και σπίτια, κλεισμένο στα υπόγεια των πολυκατοικιών, τρυπημένο από τις εισόδους και τους αεραγωγούς του μετρό, υποβαθμισμένο στα άκτιστα οικόπεδα των δημοσίων φορέων λανθάνει ανάμεσα στο στρώμα της μικροιδιοκτησίας, του προσωπικού και του παράνομου, αυτού που συγκροτήθηκε στιγμιαία. Η ιστορία της Αθήνας είναι η ιστορία των στρώσεων της και η πραγματικότητα της πόλης είναι ένα σύμπλεγμα από κομμάτια στρώσεων, παλιότερα και νεότερα μαζί, το ένα πλάι στο άλλο ή πάνω του. Αντίστοιχα με τις θέσεις του εργαστηρίου στο δυτικό Βερολίνο, στην περίπτωση της Αθήνας τα νοητά όρια είναι η αφορμή, η συσσώρευση το δεδομένο, ενώ οι προθέσεις περί δημιουργίας ενός νέου στρώματος κρίνονται ετεροχρονισμένες, σε ένα αστικό περιβάλλον που δεν έχει συνειδητοποιήσει ακόμα το παρόν.

30m

Ο κάτοικος της πρωτεύουσας ταλαντεύεται ανάμεσα στο ένδοξο παρελθόν και τις ανάγκες του μέλλοντος, τις οποίες το σήμερα φαίνεται να μην καλύπτει. Πλάθει ένα κόσμο συνεχούς μετάβασης και αρέσκεται στο να κατοικεί σ’ αυτόν. Ποιο όμως το παρελθόν της πόλης και ποια άραγε η σημασία του μέλλοντος, σε μια πόλη που φαίνεται διατεθειμένη να αλλάξει ξανά περιβάλλον; Άλλωστε, η Αθήνα που άρχισε να δημιουργείται στα μέσα του προηγούμενου αιώνα είναι κατ’ ουσία μια πόλη νέα(στη σημερινή της μορφή είναι περίπου πενήντα χρόνων). Η πόλη βρίσκεται στα πρόθυρα μιας νέας αναπροσαρμογής, μιας νέας εσωτερικής μετάλλαξης, άλλων πενήντα χρόνων ίσως(;) αλλά ο μεταβολισμός αναγκάζεται να γίνει αργά, να διέλθει από μία φαινομενική παύση. Τα φρένα της επιβράδυνσης είναι οικονομικά. Η Αθήνα οριοθετείται όχι μόνο στο εσωτερικό της αλλά και ως ολότητα, που αδυνατεί πια να εξαπλωθεί. Η αδυναμία αυτή της εξάπλωσης προς τα έξω, η αλλαγή στην εξελικτική διαδικασία του οργανισμού-υπερκατασκευής που λέγεται Αθήνα προκαλεί εσωτερικό αναβρασμό, επικεντρώνει το ενδιαφέρον στο «άσχημο», προκαλεί συλλογική οργή για το πραγματικό, για το «ως έχει». Ποιο είναι όμως αυτό;

η τομή

β|Οι αστικές νησίδες στην Αθήνα (πόλεις μέσα στην πόλη) - Αι Αθήναι

Στο μοντέλο της «πόλης μέσα στην πόλη» εισάγεται ο σημειακός ρόλος της αρχιτεκτονικής, με βάση το ειδικό και όχι την παραγωγή του όλου. Η συνεχής αλλαγή της μητρόπολης παρακολουθείται, με την ενσωμάτωση της πολλαπλότητας και της αντίθεσης στα ίδια της τα θεμέλια. Η αρχιτεκτονική παίρνει τη μορφή ενός αυτόνομου συνόλου.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Η Αθήνα, εξάλλου, δομείται με την παράθεση αυτόνομων συνόλων, δοχείων ζωής και επιμέρους τοπικοτήτων. Οι νησίδες του μοντέλου της πόλης-αρχιπελάγους ταυτίζονται με ο,τιδήποτε διαρρηγνύει τη ανώτερη και ποιο συμπυκνωμένη από τις στρώσεις της, είτε αυτό αναδύεται από κάτω, είτε τοποθετείται εντός της ανώτερης αστικής μάζας, διαταράσσοντας την. Βασική προϋπόθεση: ο εμποτισμός του με χαρακτηριστικά και μνήμες, η ταύτισή του με ένα, μικρό έστω, κομμάτι αυτού που θα λέγαμε πρόσωπο μιας πόλης. Στην Αθήνα που όλα είναι πόλη, οι νησίδες δεν είναι απαραίτητα στοιχειά αντίθετα προς το κτισμένο, αλλά υπάρχουν είτε ως μάζα, είτε ως κενά και συγκροτούν μία διεσπαρμένη σε μικρότερες μονάδες ολότητα. Το νέο στρώμα που ανιχνεύεται, αυτό των κτηρίων-αντικειμένων, λειτουργεί σαν δίκτυο-σύμπλεγμα-σμήνος διασυνδεδεμένων μοναδικοτήτων ή καλύτερα συνεργαζόμενων τοπικοτήτων. Το σύνολο υπόσχεται ένα ισχυρό αποτέλεσμα, χωρίς την παρουσία κεντρικού ελέγχου. Οι εκάστοτε μονάδες διαθέτουν μια περιορισμένη ή αυτοαναφορική δομή. Ωστόσο, μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν τόσο μεταξύ τους όσο και με το περιβάλλον τους, επιτυγχάνουν αποτέλεσμα πολύ μεγαλύτερο σε κλίμακα από τη δική τους, προάγεται μια συνολική αστική

ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ;

συμπεριφορά και το τοπικά δομημένο μετατρέπεται σε υπερτοπικό. Η σύμπτυξη των πολλών παράγει ένα τόπο κοινό, όπου η μορφολογική ομοιομορφία δεν κρίνεται απαραίτητη, αλλά όλα τα χαρακτηριστικά δομούνται στη βάση της πολλαπλότητας. Οι αστικές νησίδες χαρακτηριστικών στο χάρτη της Αθήνας θα μπορούσαν να κατανεμηθούν σε δύο κατηγορίες, σύμφωνα με τη συγκρότησή τους: σε μεγαλοδομές-όπου το αντικείμενο είναι μία οντότητα κτισμένου ή άκτιστου- και σε αστικές συγκεντρώσεις-ένα σύμπλεγμα δηλαδή αστικών μονάδων με όμοια χαρακτηριστικά. Κάνοντας μια γρήγορη σκέψη για την επιλογή τμημάτων- αστικών νησίδων προς ανάδειξη εντοπίζονται τμήματα της πόλης, που περιγράφουν μια στιγμή ή και μια διαδοχή στην ιστορία της ή τουλάχιστον φιλοδοξούν να το κάνουν. Αστικές συγκεντρώσεις όπως τα προσφυγικά της Αλεξάνδρας και τα Αναφιώτικα με παραπομπές στο παρελθόν, αλλά και ,μεγαλοδομές όπως το κουφάρι-Φιξ του Ζενέτου, ο κενός Πύργος-φάντασμα του Πειραιά, που πρόσφατα τέθηκε προς συζήτηση, το αστικό νησί του Ελληνικού που πλέει στα όρια της πόλης με τη θάλασσα ως κενό περιμένοντας μία πολυπόθητη χρήση, αλλά και το υλοποιημένο μουσείο Μπενάκη ο χαρακτήρας του οποίου αποκαλύπτεται όσο πουθενά αλλού στην ανεπεξέργαστη και μέχρι πρόσφατα τυφλή του όψη: αυτά και πολλά άλλα λανθάνουν στην αστική πραγματικότητα της χαοτικής Αθήνας περιμένοντας μια χειρονομία «εξύψωσης», διάκρισης και ταυτόχρονα συγκρότησης ενός δικτύου χαρακτήρα, όπου το παρελθόν, πρόσφατο και μη, τοποθετείται στο προσκήνιο και ωθεί στο μέλλον. Μια τέτοια πράξη διαμορφώνοντας το πρόσωπο της πόλης, επαναφέρει ένα όνομα από τα παλιά, της επιτρέπει να αποκαλείται και πάλι Αἱ Ἀθῆναι

Αἱ Ἀθῆναι

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ;

γ|Το γκρίζο αρχιπέλαγος (το ενδιάμεσο ως ουσία)

Αν οι νησίδες δομούν το πρόσωπο της πόλης το ενδιάμεσο προστιθέμενο στο ταμπλό του παιχνιδιού ολοκληρώνει το χαρακτήρα της. Στην Αθήνα το γκρίζο αρχιπέλαγος, το στρώμα μάζας και συμπύκνωσης είναι αυτό που κυριαρχεί στην πραγματικότητα της πόλης, αυτό που αναδεικνύει, της αστικές οντότητες. Δομείται από τη μονάδα και παράλληλα διαμορφώνει το σύνολο, δημιουργεί το περιβάλλον στο οποίο η έννοια της πόλης υπάρχει ταυτόχρονα ως μέρος και ως όλο. Ο τόπος συμπιέζεται προς το εσωτερικό, διαμορφώνεται μια οργανική κατάσταση συνύπαρξης, όπου η ανθρώπινη παρουσία μοιράζεται το χώρο, τον χρησιμοποιεί από κοινού. Το γκρίζο αρχιπέλαγος, μια αλληλοεπικάλυψη κανάβων με μακροσκοπική ομοιογένεια, είναι αυτό που φανερώνει ο τίτλος του, αστικός ιστός: πολύπλοκος, συνολικός. Στη Βιολογία ιστός είναι ένα σύνολο κυττάρων, που συνάπτονται μεταξύ τους σχηματίζοντας μια μεγαλύτερη και πιο περίπλοκη δομή. Το κύτταρο του Αθηναϊκού ιστού, η αστική πολυκατοικία είναι σ’ αυτή τη δομή η πρωταρχική μονάδα, μια επαναλαμβανόμενη μικρογραφία της κοινωνίας. Αντίθετα με τον πράσινο κάναβο του μοντέλου του Βερολίνου, η γκρίζα θάλασσα της Αθήνας δε λειτουργεί συμπληρωματικά, ούτε διαχέεται στα κενά των αστικών νησίδων, αναπτύσσεται αυτόβουλα, τις περικυκλώνει ή αυτές αναδύονται όπου τους το επιτρέπει. Η μακροσκοπική ματιά κατανόησης της πόλης που υιοθετείται στο Βερολίνο, ανατρέπεται και το ενδιάμεσο ως μάζα ή συνονθύλευμα στοιχείων που προσφέρει ενότητα, για να γίνει κατανοητό απαιτεί εισχώρηση στο εσωτερικό του. Μία περιπλάνηση εντός του ανώτερου αυτού στρώματος της πόλης, μια ματιά δηλαδή μικροσκοπική, είναι ικανή να αποκαλύψει την πραγματική του σύσταση, που όμως θα απογοητεύσει καθένα που έχει πειστεί ως προς την ομοιογένεια του.

Με αφορμή το χαρακτηρισμό του ιστορικού Roggiero Romano «το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου είναι μια πόλη», η ελληνική συμμετοχή στη Biennale του 2006 προτείνει τη «Μετάπολη των νησιών του Αιγαίου» και δημιουργεί μια δυνητική κατάσταση, μια αναφορά στο παρελθόν ή μια προτροπή για το μέλλον, όπου τα απομονωμένα νησιά (island-isola),το καθένα με το δικό του χαρακτήρα και ρόλο, συνδέονται και συλλειτουργούν, μέσω της θάλασσας. Δημιουργούν λοιπόν μια διάσπαρτη υδάτινη πόλη, περισσότερο μια σχηματοποίηση αυτού που ορίσαμε ως μετάπολη, παρά μια κυριολεξία, αφού το Αιγαίο προς το παρόν τουλάχιστον, άμεσα εξαρτημένο από την πρωτεύουσα και τον τουρισμό, δεν αποτελεί μια ακέραια και ανεξάρτητη πόλη. Κλουτσινιώτη Ράνια (2007) Αιγαίο: μια διάσπαρτη πόλη, Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ, τεύχος 2451, σελ. 10 - 14

(δεξιά) Ματιά στο εσωτερικό της πόλης, μέσα από λομογραφικό φακό. Φωτογραφία από τον ακάλυπτο της Παπαδιαμαντοπούλου 100.

Αυτό που κυριεύει την οριζόντια επιφάνεια του Αθηναϊκού εδάφους (έδαφος ή αλλιώς ξεχασμένα στρώματα) είναι μια φρενήρης κατάσταση προσθηκών και αλλαγών, όπου όλα είναι δυνατά, όλα επιτρέπονται. Ο άκρατος πλουραλισμός. Καθένας μπορεί να προσθέσει κατιτί δικό του, και το κάνει. Πηγή «έμπνευσης» η ανάγκη, το όνειρο ή ο φόβος. Οι βασικές δομές είναι σταθερές, οι επιθυμίες αλλάζουν και εκεί που χτες ήταν ένα μπαλκόνι πλάτους 90cm, σήμερα εμφανίζεται μια τέντα που αύριο ίσως γίνει δωμάτιο. Αποκαλύπτεται μία μορφή κινητικότητας, όχι έμψυχου δυναμικού, αλλά οντοτήτων. Μικρές αποφάσεις, σύμφωνες ή όχι με τους αέναα μεταβαλλόμενους νόμους, παράγουν μικρόθραυσματικές δομές που προστιθέμενες στην πόλη, την κρατάνε σε μια συνεχή διαδικασία ολοκλήρωσης, δίχως τέλος. Αυτός είναι ο μεταβολισμός της3. Ένα αστικό bricolage4, ένα πεδίο συνεχών αλλαγών, είναι το εσωτερικό της πόλης. Μια διασταύρωση καταστάσεων, η αποτύπωση της ατομικής ή συλλογικής μνήμης δομεί το ενδιάμεσο, το βιώσιμο αλλά και την «ασχήμια» της. Όμως, για μια μη-ιδανική πόλη, ίσως, αυτή να είναι η ουσία της.

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

3.Μεταβολισμός είναι το σύνολο των χημικών αντιδράσεων που συμβαίνουν στους ζωντανούς οργανισμούς για τη διατήρηση της ζωής. Οι διαδικασίες αυτές επιτρέπουν οργανισμούς να αναπτυχθούν και να αναπαραχθούν, να διατηρήσουν τις δομές τους, και να ανταποκριθούν στα περιβάλλοντά τους. Μαργαρίτης Λ.Χ. (1989) Bιολογία Κυττάρου, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας, 4η έκδοση, Αθήνα 4.«Η ποίηση του bricolage παραπέμπει στον bricoleur και πάνω απ’ όλα στο γεγονός ότι ο ίδιος δεν περιορίζεται στην επίτευξη ή την εκτέλεση. «Μιλάει» όχι μόνο με τα πράγματα αλλά και μέσα από αυτά: σχετίζοντας, μέσα από τις επιλογές του μεταξύ των περιορισμένων δυνατοτήτων το χαρακτήρα και τη ζωή του δημιουργού. Χωρίς ποτέ να ολοκληρώνει το έργο του βάζει πάντα ένα κομμάτι από τον εαυτό του σ’ αυτό.» Claude Lévi-Strauss (1962) The Savage Mind, Αγγλική μετάφραση, Chicago 1966., κεφάλαιο 1, σελ.35

ΤΕΛΟΣ Ή ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

_ . ΤΕΛΟΣ Η’ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

Το εργαστήριο ως πειραματική διαδικασία, δεν προτείνει αλλά διαπιστώνει, ενεργοποιεί αυτό που ήδη υπάρχει, τοποθετεί τη συνέχεια της θεωρίας στο πεδίο του υπαρκτού, τη συνειδητοποίησή και την κατανόηση του. Ποιο άραγε το νόημα της πόλης όταν αυτή δεν βιώνεται από τον κάτοικο, όταν λειτούργει αποκλειστικά ως κέλυφος, μουσείο ή σκηνικό από το οποίο απουσιάζει η πλοκή. Τα όρια του μοντέλου της εκάστοτε πόλης καταρρίπτονται, ορίζονται τα στοιχεία της ως στοιχεία ενός παιχνιδιού, το τέλος της περιγραφής του οποίου σηματοδοτεί το έναυσμα για την ουσιαστική κατανόηση του πραγματικού αστικού περιβάλλοντος. Η αρχιτεκτονική, απαλλαγμένη από το άγχος της καινοτομίας, χρησιμοποιείται ως εργαλείο προβληματισμού και όχι ως αυθεντία. Καταδεικνύεται το πρόβλημα των συλλογικών χώρων στο πρόσωπο της πλουραλιστικής κοινωνίας. Το μοντέλο του «αρχιπελάγους», ακόμη και σήμερα προσφέρει κάτι ξεχωριστό και νέο: το ενδεχόμενο της τοπικής κλίμακας παρέμβασης που επικεντρώνεται στη δημιουργία συλλογικών χώρων. Αποτελεί το κλειδί για τη δημιουργία ενός πληθωρικού, αλλά συνολικού περιβάλλοντος, όπου η συλλογική κατάσταση προκύπτει ως περιβάλλον μέσα στην πόλη και από τα χαρακτηριστικά αυτής. Όλη η πρόταση δομείται πάνω στην ανικανότητα του ανθρώπου να προσδιορίσει που ακριβώς βρίσκεται η πόλη του, στο σημείο ή το όλο, ενώ μετά τη διατύπωση της μπορεί να ξεκινήσει μία άσκηση αστικής περιπλάνησης, μία περιήγηση στα σπλάχνα της μητρόπολης, ανάμεσα σε ένα κόσμο από επιμέρους τοπικότητες, όπου η ανάγκη προσδιορισμού, μέσω της αρχιτεκτονικής μορφής και του χώρου, της απρογραμμάτιστης και ανεπίσημης παρέμβασης, γίνεται πρωταρχικό μέλημα. Η εφαρμογή του μοντέλου της «πόλης μέσα στην πόλη» στην Αθήνα λειτουργεί σαν έναυσμα για την ανακάλυψη της ουσίας της πόλης, της πραγματικής πόλης μέσα σε στην πόλη.

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΧΡΩΜΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΣΕΛΙ∆ΕΣ ΗΤΑΝ

ΚΟΝΤΑ...

ΗΤΑΝ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΚΑΙ ΗΤΑΝ ΚΟΝΤΑ

A I Α

Θ Η Ν Α Ι

Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΙΧΕ ΟΛΟΚΛΗΡΩΘΕΙ, Η

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ

ΕΙΧΕ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ, ΗΤΑΝ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΧΕ ΒΡΕΙ

ανδρέας

ΠΕΡΙΜΕΝΕ ΑΙΩΝΕΣ ΓΙ ΑΥΤΗ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ. ∆ΕΝ ΕΜΕΝΕ ΤΙΠΟΤΑ ΠΙΑ, ΠΑΡΑ ΜΟΝΟ ΜΠΕΙ ΝΑ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ ΑΥΤΟ, ΓΙΑ ΝΑ ΑΡΧΙΣΕΙ Η ΤΕΛΙΚΗ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ,

ΣΚΕΠΤΙΚΟΣ, ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΜΕΝΟΣ, ΑΝΙΚΑΝΟΣ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΒΛΕΠΕ ΜΠΡΟΣΤΑ ΤΟΥ, ΦΤΙΑΓΜΕΝΟΣ ΝΑ ΤΡΙΓΥΡΝΑ, ΝΑ ΧΑΝΕΤΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΤΗΣ, ΓΥΡΝΑ ΠΙΣΩ Σ’ ΑΥΤΗΝ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΡΧΗ ∆ΙΧΩΣ

Τ Ε Λ Ο Σ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Benjamin Walter (2004) Μονόδρομος, μτφρ Νέλλη Ανδρικοπούλου, ΑΓΡΑ, Αθήνα Benjamin Walter (2002) Σαρλ Μπωντλαίρ, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, [μτφρ. Γιώργος Γκουζούλης] Αλεξάνδρεια, Β΄ έκδοση , Αθήνα Γαβαλάς Δ., Γυφτογιάννη Μ. (2001) Αναλογική σκέψη και μαθηματικά, Εκδόσεις Μαθηματικής Εταιρείας Claude Lévi-Strauss (1962) The Savage Mind, Αγγλική μετάφραση, Chicago 1966 Cupers Kenny, Miessen Markus (2002) Spaces of Uncertainty, Verlag Debord Guy. McDonough Tom (2009) The situationists and the city, Verso, London, New York Debord Guy (1967) Η κοινωνία του Θεάματος, [μτφρ. Π. Τσαχαγέας, Ν. Αλεξίου] ,Ελεύθερος Τύπος, Ε’ έκδοση Frampton Kenneth (1999) Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα Hays K. Michael (2010) Architecture’s desire, Reading the late avant-garde, The MIT Press, Cambridge, Mass, and London, England Higgins Hannah (2009) The Grid Book, The MIT Press, Cambridge, Mass, and London, England Jencks Charles, Kropf Karl (1997) Theories and Manifestoes of Contemporary Architecture, Wiley-Academy, UK

Καρύδης Ν. Δημήτρης (2006) Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα Koolhaas R. (1995) S,M,L,XL 010 Publishers, Rotterdam Koolhaas R. (1978) Delirious New York, Monacelli Press επανέκδοση 1994 Κούκης Γιάννης (1989) ΙΒΑ Κτίριο και Αστικός Χώρος, Συμμετρία, Β έκδοση 2000, Αθήνα Κωνσταντινίδης Άρης (1992) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, Άγρα, Αθήνα Ladd Braian (1998) The Ghosts of Berlin: Confronting German History in the Urban Landscape, University of Chicago Press, Chicago Lefebvre Henri (1968) Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ Παναγιώτης Τουρνικιώτης – Κλωντ Λωράν, Κουκίδα, Αθήνα, 2006 Μαργαρίτης Λ.Χ. (1989) Bιολογία Κυττάρου, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας, Δ έκδοση Μπαμπινιώτης Γ. (1998) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠ.Π.Ε., Α’ Έκδοση , Αθήνα 84

Ungers Oswald Mathias, Reinherd Gieselmann (1982) Architecture as Theme, Lotus Documents Ungers Oswald Mathias (1977) Stadt in der Stadt, Berlin das Grüne Stadt Archipel , Α΄έκδοση USA, Ithaca N.Y. Rossi Aldo (1995) Επιστημονική αυτοβιογραφία, [μτφρ. Πατέστος Κωνσταντίνος], ΕΣΤΙΑ, Αθήνα Rossi Aldo (1966) Η Αρχιτεκτονική της Πόλης, [μτφρ. Πετρίδου Βασιλική], University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 Rowe Colin, Koetter Fred (1978) Collage City, The MIT Press, Cambridge, Mass, and London, England

ΠΟΛΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Schuiten F., Peeters B. (1988) Τα τείχη της Σάμαρις, ελληνική έκδοση Ελευθεροτυπία 2009 [μετάφραση: Σιπητάνου Λίνα] Τουρνικιώτης Παναγιώτης (2006), Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη εποχή, FUTURA, Αθήνα Venturi R. (1977) Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of modern Αrt, New York Woditsch Richard(2009) PLURAL, Public and Private spaces of the Polykatoikia in Athens, διδακτορική διατριβή, Technische Universität Berlin

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Φιλιπίδης Δ. (1984) Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, ΜΕΛΙΣΣΑ , Αθήνα Αρθρογραφία: Αιγαίο: μια διάσπαρτη πόλη, Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ, τεύχος 245 Foucault Michel(1967) Des espaces autres, Ομιλίες και Γραπτά Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, Οκτώβριος 1984 Μαρτινίδης Πέτρος (2006-07) ΗΔΗ ΜΕΤΑ ΚΑΙ ΜΟΛΙΣ ΠΡΙΝ, Η ΣΤΑΘΕΡΗ ΔΙΕΚΔΗΚΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΚΑΘΕΔΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ,Τεύχος σημειώσεων, Ιστορία και Θεωρία 6, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Αθήνα

Μουτσόπουλος Θ. (2007) Κοινότυπο :η γοητεία της μητρόπολης Τεύχος σημειώσεων, Ιστορία και Θεωρία 6, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Αθήνα Περιοδικό FUTURA τεύχος 8, άνοιξη-καλοκαίρι 2002 περιοδικό ARCH+,Ιανουάριος 2010- Post Oil City (Die Stadt Nach dem Öl, Die Geschichte der Yukunft der Stadt), Γερμανική έκδοση Schrijver Lara (2008) OMA as tribute to OMU: exploring resonances in the work of Koolhaas and Ungers, περιοδικό The Journal of Architecture, τεύχος 13 Schrijver Lara (2006) The Archipelago city: Piecing together Collectivities, περιοδικό OASE, τεύχος 71 Schrijver Lara (2008) OMA as tribute to OMU: exploring resonances in the work of Koolhaas and Ungers, The Journal of Architecture 13 Wigley Mark (2002) Bloodstained Architecture, από Post-Ex-Sub-Dis, Urban Fragmentations and Constructions 010 Publishers, Rotterdam

Διαδικτυακές Πηγές: http://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte http://intbau.com http://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte http://www.statistik-berlin.de/statistiken/Bevoelkerung http://architectureinberlin.wordpress.com http://betonbabe.tumblr.com