Legendy polsko czeskie

W zaułkach historii:

legendy miejskie Havlickovego Brodu i Leszna

Historická zákoutí:

místní legendy Havlíčkova Brodu a Lešna Autor: Kamila Szymańska Opracowanie czeskich legend: Krajská knihovna Vysočiny Zdjęcia: Miejska Biblioteka Publiczna w Lesznie oraz Krajská Knihovna Vysočiny Autoř: Kamila Szymańska Zpracování českých legend Krajská knihovna Vysočiny Fotografie: ze sbírky Městské veřejné knihovny v Lešně a Krajské knihovny Vysočiny

Publikacja, którą oddajemy do rąk Czytelników, to wybór legend oraz opowieści związanych z historią Leszna i Havliczkovego Brodu. Powstała dzięki współpracy między bibliotekami obydwu miast. Historię najlepiej poznawać poprzez ciekawostki związane z regionem. Część z nich ma charakter oparty na przekazie słownym i na tradycji, inne oparte są faktach historycznych. Warto zapoznać się z nimi. Mamy nadzieję, że dzięki tym opowiastkom dzieje obydwu miast pozostaną na dłuższą chwilę w pamięci naszych Czytelników.

Publikace, kterou představujeme Čtenářům je výběrem legend a příběhů spojených s historii Lešna a Havlíčkova Brodu.

Vznikla díky spolupráci knihoven obou měst. Dějiny nejlépe poznáme díky zajímavostem spojeným s daným regiónem.

Některé jsou založené na ústním odkazu a tradici, jiné pak na historických faktech. Doporučujeme Vám je poznat. Doufáme, že díky povídkám zůstanou dějiny obou měst v paměti našich Čtenářů na delší dobu.

Legendy Havlickovego Brodu Legendy HavlĂ­Ä?kova Brodu

O PEKAŘI KOUDELOVI

N

a brodském náměstí stojí kašna se sochou uprostřed. Socha představuje Neptuna boha vod, ale obrazotvornost některého brodského občana vybájila o soše tuto pověst: Za dobrých starých časů vydal magistrát brodský přísný výnos, jímž bylo zakázáno péct pečivo pod určitou míru. Nebral-li si některý pekař nařízení to příliš k srdci, ocitl se v proutěném koši a městský dráb ho ponořil několikrát do chladivých vln Sázavy, aby vystřízlivěl a pekl poctivé pečivo. A pro ještě větší postrach přidali učení páni na konec toho nařízení dovětek: Jestliže ten neb onen mistr pekařský i nadále pečivo předepsané velikosti dělati opomene, bude utopen!

Mistr Koudela, člen brodského počestného cechu pekařského, se koupal již třikrát v proutěné kleci, ale ani tento trest ho nepřiměl k nápravě. Jednoho dne se ptá pan primátor města při snídani své ctihodné choti, kde že je ten boží dárek od mistra Koudely? A když paní primátorova vytáhla z košíčku k světu nepodobnou věc, titěrně maličkou, tu rozlítil se pan primátor hněvem spravedlivých a dal drábem zavolat před magistrát mistra Koudelu.

Když se sešli konšelé a radní, vytáhl primátor z obšírných útrob svého šosu Koudelův výrobek, když ho učení páni spatřili, vypukl mezi nimi zlověstný šepot a než se ubohý delikvent vzpamatoval, zazněl neobvyklý rozsudek: Mistr Koudela se odsuzuje pro nenapravitelné okrádání ke smrti utopením.

V panu mistrovi to hrklo! Prosil, sliboval, ale slavný magistrát již tehdy věděl, že sliby jsou chyby. Když však i paní mistrová přišla a v úpěnlivých prosbách na nastávající

Z peněz, kterých nabyl děláním nepoctivých rohlíků, či uměle vykysaných dalamánků, dal postavit kašnu, která je dosud ozdobou brodského náměstí. / Z pieniędzy, które zgromadził dzięki nieuczciwemu wypiekaniu rogalików albo sztucznie wyrośniętych bułeczek, mistrz ufundował budowę fontanny, która od tej chwili stała się ozdobą brodzkiego rynku.

sirotky poukazovala, a když konečně utrápený mistr slíbil, že pro věčnou toho památku a pro výstrahu všem krátkozrakým druhům postaví vlastním nákladem kašnu na náměstí, tu pohnulo se srdce přísného magistrátu a mistru Koudelovi bylo ještě tentokrát odpuštěno.

Z peněz, kterých nabyl děláním nepoctivých rohlíků, či uměle vykysaných dalamánků, dal postavit kašnu, která je dosud ozdobou brodského náměstí.

4

Jiná varianta pověsti ovšem říká, že pekař Koudela pečivo ani tak nešidil, jako že propadl ďáblu. Přečetl si ďáblovu knihu a do pečiva přimíchal jed, kterým otrávil čtyři obyvatele města. Byl zatčen a vystěhován z Brodu. Jeho majetek propadl městu a byla za něj postavena kašna na náměstí.

O PIEKARZU NAZWISKIEM KOUDELA

N

a brodzkim rynku stoi fontanna z rzeźbą na środku. Rzeźba przedstawia Neptuna, rzymskiego boga wód, do którego wyobraźnia któregoś z mieszkańców Hawliczkowego Brodu dopisała następującą legendę: W dobrych, starych czasach magistrat brodzki wydał dokładne rozporządzenie, w którym zabroniono pieczenia pieczywa mniejszego od pewnej ustalonej normy. Jeżeli któryś z piekarzy nie przestrzegał tego rozporządzenia, to w niedługim czasie trafiał do wyplatanego kosza, w którym strażnik miejski zanurzał go kilkakrotnie w zimnych falach rzeki Sazawy tak, aby wystrzegał się w przyszłości pieczenia nieuczciwego chleba. A dla dodatkowego ostrzeżenia uczeni rajcowie dodali na końcu tego rozporządzenia następującą klauzulę: Jeżeli ten, czy inny mistrz piekarski nadal będzie wypiekać oszukańczo chleb o zaniżonej wielkości, to zostanie utopiony!

Mistrz Koudela, członek brodzkiego, szanowanego cechu piekarzy, już trzy razy kąpał się w wyplatanej klatce, ale nawet ta kara nie skłoniła go do poprawy. Któregoś dnia pan starosta miasta przy śniadaniu spytał swoją czcigodną małżonkę, gdzież jest ten boży dar od mistrza Koudeli? A kiedy pani starościna wyciągnęła na światło dzienne z koszyczka taką małą rzecz, w ogóle do niepodobną do bochenka chleba, pan starosta zawrzał gniewem sprawiedliwych i nakazał strażnikowi miejskiemu wezwać do magistratu mistrza Koudelę.

I kiedy zeszli się już rajcowie i członkowie rady, starosta wyciągnął z obszernego wnętrza swojego koszyka wyrób mistrza Koudeli, a kiedy uczeni panowie już go obejrzeli, dał się między nimi słyszeć złowrogi pomruk i zanim biedny wezwany się zorientował, zabrzmiał surowy wyrok: Mistrz Koudela ze względu na ciągłe okradanie mieszkańców zostaje skazany na śmierć przez utopienie.

Zaskoczyło to i zaszokowało pana mistrza! Prosił i obiecywał poprawę, ale sławetny magistrat już wiedział, że te obietnice nic nie są warte. Kiedy jednak pojawiła się żona pana mistrza i w natarczywych prośbach wspominała o nieszczęsnych sierotach, które same pozostaną na świecie, a na koniec załamany mistrz uroczyście obiecał, że na wieczną rzeczy pamiątkę w związku z tym zdarzeniem i jako ostrzeżenie dla swoich krótkowzrocznych kolegów, wybuduje na swój koszt fontannę na rynku, magistrat zdecydował, żeby jeszcze raz darować mistrzowi Koudeli jego winy.

Z pieniędzy, które zgromadził dzięki nieuczciwemu wypiekaniu rogalików albo sztucznie wyrośniętych bułeczek, mistrz ufundował budowę fontanny, która od tej chwili stała się ozdobą brodzkiego rynku.

Inna wersja tej legendy mówi też, że piekarz Koudela wcale tak bardzo nie oszukiwał przy wyrobie pieczywa, ale że wszedł w komitywę z samym diabłem. Przeczytał diabelską księgę i do pieczywa dodał truciznę, od której zginęło czterech mieszkańców miasta. Został aresztowany i usunięty z Brodu. Jego majątek przeszedł na własność miasta i został wykorzystany do wybudowania pięknej fontanny na rynku.

5

O BRODSKÉ SMRTI

N

ávštěvníky, kteří navštíví Havlíčkův Brod, často nejvíce zajímá brodská smrt, t.j. kostra umístěná v průčelí staré radnice pod hodinami.

Jako před staroměstským orlojem v Praze, tak i zde lze často spatřiti na náměstí před radnicí nějakého návštěvníka, který dychtivě očekává bití hodin a zvědavě hledí ke „smrti“, která nejprve zvonkem v ruce, zazvoní a pak při každém úderu hodin kostlivec svá ústa otvírá a zavírá, jako by hodiny počítal. 0 jeho původu se vypravuje následující pověst: Po strašné porážce Zikmundova vojska u Německého Brodu a hrozném vyplenění města Žižkovým vojskem dne 10. ledna 1422 zůstal Německý Brod po sedm let úplně pustý a prázdný. Jen zvolna se vracel život do pobořeného Brodu a teprve koncem XV. století počalo město opět poněkud vzkvétat, hlavně péčí a pomocí pánů Trčků z Lípy, kteří se vždy osvědčovali jako příznivci brodských občanů. Na prosby Mikuláše Trčky potvrdil v r. 1488 král Vladislav II. brodským měšťanům jejich stará privilegia. Přece však opětovné budování a rozkvět města nepokračovaly bez velkých obtíži; neboť skoro všichni sousedé, zejména pak Němci z hornické Jihlavy, kteří se báli újmy v obchodu, hledali kde Brodským co nejví-

Kostlivec na radnici při velkém požáru roku 1662 shořel. Skutečná kostra pak byla nahrazena kostrou dřevěnou se stejnými příznaky. / Szkielet na fasadzie ratusza spłonął przy wielkim pożarze w roku 1662. Prawdziwy szkielet został później zastąpiony drewnianą atrapą z tymi samymi atrybutami.

ce škodit. Záviděli jim také mnohé výsady, kterými dříve oplývala Jihlava a které později přešly na Brod. I umínili si Brod buď mocí, nebo lstí znovu zničit. K tomu cíli uzavřeli roku 1472 mezi sebou zvláštní spolek. A již se zdálo, že jejich úsilí se se zdarem potká. Úskoční Jihlavané uplatili prý Hnáta, hlásného v Dolní bráně, která stála na straně k Jihlavě. Ten jim slíbil, že v době noční, až bude vše ve městě v pevném spánku, dá umluvené znamení a do města je bránou vpustí, aniž by poplašným zvonem dal měšťanům výstrahu.

Noc, kdy se přepadení mělo stát, byla nepřátelům velice nakloněná. Obloha zahalená čer-

6

nými mraky, jež úplně zakrývaly slabý měsíční svit, takže se nepřátelé mohli zcela nepozorovaně přiblížit až k samé bráně.

Tu však byla zrada v městě zpozorována. V domě blízko brány vstaly ženy časně na praní prádla. Nezvyklý řinkot zbraní vyvolal je ven, kde se jim naskytlo hrozné divadlo. Jihlavští již stáli u brány, kterou se Hnát chystal otevřít. Tu se ženy vrhly na proradného strážce, svrhly ho dle staročeského zvyku do příkopu hradeb, a tak mu zabránily bránu otevřít.

Pokřikem se zatím probouzeli měšťané, kteří ještě včas k bráně a hradbám přichvátali a nepřátele zahnali. Jihlavané ze zlosti, že se jim jejich záměr nezdařil, zasypali stříbrné doly za městem.

Hnátova mrtvola byla potom vyhledána, kosti složeny v kostru a ta na radnici do výklenku pod hodiny postavena. Do levé ruky byl dán kostlivci zvonek, jímž zrádce po smrti zvoniti musí za trest, že za živa na poplach k zachránění města zvonit nechtěl. V ruce pravé třímá kosu s nápisem: „Qua hora nescis.“ (V kterou hodinu nevíš.) Na místě, kde byl Hnát svržen do příkopu, stojí do dnešního dne památný kámen. Je v kamenném mostu přes řeku Sázavu, na pravé straně, jdeme-li z centra města. Je to nevysoký kámen, v jehož přední straně je vyrytý kříž se sekerou a nesnadno rozluštitelnými písmeny.

Kostlivec na radnici při velkém požáru roku 1662 shořel. Skutečná kostra pak byla nahrazena kostrou dřevěnou se stejnými příznaky.

I když… říká se také, že Hnát vůbec zrádce nebyl, že naopak zvonil, aby obyvatele Německého Brodu varoval. Kdo ví, jak to opravdu bylo, kostra už nám to nepoví.

O BRODZKIEJ ŚMIERCI

G

ości, którzy odwiedzają Hawliczkowy Bród, często najbardziej interesuje brodzka śmierć, tj. szkielet znajdujący się na fasadzie starego ratusza pod zegarem.

Tak samo, jak przed staromiejskim orlojem w Pradze, tak i tutaj często można zauważyć na rynku przed ratuszem jakiegoś turystę, który niecierpliwie oczekuje na wybicie pełnej godziny przez zegar i ciekawie przygląda się „śmierci“, która najpierw dzwoni dzwonkiem trzymanym w ręce, a potem przy każdym uderzeniu zegara kościotrup otwiera i zamyka swoje usta tak, jakby liczył te mijające godziny. 0 jego pochodzeniu wspomina następująca legenda: Po strasznej klęsce wojsk Zygmunta Luksemburczyka pod Niemieckim Brodem i zniszczeniu miasta przez wojska Jana Żiżki w dniu 10 stycznia 1422 roku, Niemiecki Bród opustoszał i pozostawał niezamieszkały przez siedem lat. Potem życie zwolna powróciło do spalonego doszczętnie Brodu i dopiero pod koniec XV wieku miasto zaczęło zwolna rozkwitać, głównie dzięki staraniom możnego rodu Trczków z Lipy, którzy w tamtych czasach okazali się prawdziwymi dobroczyńcami brodzkich mieszczan. Na prośbę Mikołaja Trczki król Władysław II w r. 1488 potwierdził brodzkim mieszczanom ich stare przywileje. Mimo to odbudowa i późniejszy rozkwit miasta wymagało pokonywania wielkich trudności, ponieważ wszyscy sąsiedzi, a szczególnie Niemcy z górniczej Jihlawy, którzy obawiali się poniesienia strat w prowadzonym przez siebie handlu, starali się jak najbardziej zaszkodzić mieszkańcom Brodu. Zazdrościli im przywilejów i korzyści, które wcześniej były udziałem Jihlawy, a które później przechodziły na Bród. I umyślili sobie znowu zniszczyć Bród siłą albo podstępem. I w tym celu w roku 1472 zawiązali między sobą tajne sprzysiężenie. I już się wydawało, że ich niecne starania zakończą się powodzeniem.

7

Sprytni Jihlawianie przekupili podobno Hnáta, strażnika z Dolnej Bramy w murach miejskich, która znajdowała się w kierunku na Jihlawę. Strażnik obiecał im, że w nocy, kiedy wszyscy w mieście już zasną, da umówiony znak i wpuści ich do miasta przez tę właśnie bramę i że nie ostrzeże mieszczan biciem w alarmowy dzwon. Noc, w którą miał się odbyć ten napad, bardzo sprzyjała nieprzyjaciołom Brodu. Niebo zaciągnęło się czarnymi chmurami, które całkowicie zasłoniły Księżyc tak, że nieprzyjaciele mogli niepostrzeżenie zbliżyć się do samej bramy.

Mimo to zdrada została zauważona w mieście. W domu stojącym koło bramy wstały już kobiety, które zaplanowały sobie pranie pościeli. Usłyszały niezwykły szczęk broni, który wywabił je na zewnątrz i spowodował, że ich oczom pokazał się straszny obraz. Jihlawianie stali już u bramy, którą Hnát starał się właśnie otworzyć. I w tej chwili kobiety rzuciły się na przekupnego strażnika, zrzuciły go według ówczesnego zwyczaju do fosy ciągnącej się wzdłuż murów i nie dopuściły do otwarcia bramy. Ich krzyk zbudził mieszczan, którzy zdążyli dobiec do bramy i murów miejskich oraz odpędzić napastników. Jihlawianie w gniewie, że ich zamiar się nie powiódł, zasypali kopalnie srebra znajdujące się za miastem.

Zwłoki Hnáta zostały potem odnalezione, kości złożono w kompletny szkielet, który umieszczono we wnęce fasady ratusza pod zegarem. Kościotrup w lewej ręce ma dzwonek, którym zdrajca po śmierci musi dzwonić za karę, dlatego że kiedy żył, nie zaalarmował dzwonieniem mieszczan do obrony miasta. W prawej ręce trzyma on kosę z napisem: „Qua hora nescis.“ (Nie znasz godziny). W miejscu, w którym Hnát został wrzucony do fosy, do dnia dzisiejszego stoi pamiątkowy kamień. Jest on wbudowany w kamienny most przez rzekę Sazawę, po prawej stronie, idąc z centrum miasta. Jest to niewysoki kamień, na którego przedzie jest wyryty krzyż z siekierą i trudnym do odcyfrowania napisem.

Szkielet na fasadzie ratusza spłonął przy wielkim pożarze w roku 1662. Prawdziwy szkielet został później zastąpiony drewnianą atrapą z tymi samymi atrybutami.

Chociaż… mówi się również, że Hnát wcale nie był zdrajcą, że wprost przeciwnie, dzwonił na alarm, aby ostrzec mieszkańców Niemieckiego Brodu o napadzie. Ale nikt nie wie, jak to na prawdę było, kościotrup już nam tego nie powie.

O BĚLOHRADU

D

le staré pověsti stál prý před dávnými lety v předměstí Bělohradě v Německém Brodě pevný hrad, nazvaný Bělohrad, od něhož ono předměstí jméno obdrželo. Majitelem hradu byl statečný rytíř jménem Branislav, jenž byl jedním z nejbohatších pánů v zemi. Muž to byl šlechetný a lidumilný, používal své bohatství k účelům dobročinným a vlasteneckým, nikdy neodepřel pomoci potřebnému, a byla-li vlast ohrožena nepřítelem, byl on jedním z prvních, který jí na pomoc spěchal, ochotný svůj život i jmění za ni obětovat. O jeho bohatství se rozšiřovaly široko daleko nejrůznější pověsti, lid bájil, že má v tajném úkrytu v hradě uloženy poklady nesmírné ceny. Avšak i při všem svém blahobytu se nezdálo, že by byl rytíř šťastný.

Od té doby, kdy jeho nejdražší a nejvzácnější poklady, milovaná choť a jediný syn, dědic jeho jména, zemřely, byl stále zarmoucen. Jeho matka, jež dosud žila, napomínala jej, aby se svému žalu tolik neoddával a pamatoval, že má ještě dvě dcery, které mají též nároky

8

Zbytky zřícenin se ztratily během času, až načisto zmizely z povrchu zemského, jen hradní sklepy zůstaly dlouho jako upomínka na zaniklý hrad./ Pozostałości ruin zniszczały z biegiem czasu i całkowicie zniknęły z powierzchni ziemi, tylko piwnice zamkowe pozostały jeszcze na długo, jako pamiątka po spalonym zamku.

na jeho lásku a otcovskou péči. Rytíř uznal pravdu matčiných slov a i přes svůj zármutek přilnul po té s větší láskou ke svým dceruškám Jeleně a Svatavě a věnoval více pozornosti jejich výchově.

Bylo toho také již v nejvyšší míře zapotřebí, jelikož jeho stařičká matka již nebyla schopna tak těžký úkol splnit. Zvlášť u starší vnučky Jeleny, jejíž divoká a nezkrotná povaha vzbuzovala velké obavy v duši staré paní a nejednu slzu jí z očí vyloudila. Její nejmilejší zábavou bylo cvičení se ve zbrani, jízda na koni a divoká honba za zvěří. Neznala něžnějšího citu a nepřilnula láskou k nikomu ze své rodiny, a když dorostla v pannu, chovala vášnivou nenávist k mužům, kterou pocítil každý jinoch, jakmile se k ní přiblížil. Sjíždělo se jich však i přesto velké množství na hrad vábeno její krásou a otcovým bohatstvím, Jelena však s pohrdáním odbývala jednoho po druhém a zasypávala je urážkami nedbajíc otcova napomínání. Rytíř poznával, jak velice chyboval, když jí povoloval chlapecké kratochvíle, jež v ní veškerý něžnější dívčí cit udusily, doufal však, že časem se její povaha změní, zvlášť když nyní bude přísně nad ní bdít. Na nápravu její povahy bylo však pozdě. Otcova netečnost k dcerám se mu zle vymstila. Takové divoké výstřední bytosti potřebují již od nejútlejšího dětství pevné a rozumné vedení, mají-li se ostré hrany jejich povah aspoň poněkud uhladit.

Pravým opakem Jeleny byla její mladší sestra Svatava; zdálo se, že tato něžná bytost je zrozena jen proto, aby napravovala zlo a hradila škody, které její sestra působila. Vyjelali Jelena jako démon na koni z hradu s celou smečkou psů, kteří drůbež trhali a děti děsili, vyšla Svatava vzápětí za ní a hojnými dary i jemnými slovy hleděla zahladit nenávist, jež v srdcích k její sestře vznikala. Všichni milovali a zbožňovali Svatavu pro její andělskou dobrotu a lidumilnost, kterou po svém otci zdědila, a kvůli ní sestře odpouštěli. Miloval ji

9

každý, kdo ji znal, a nejvíce Ctibor, syn z některého blízkého hradu, jehož jméno nám pověst nedochovala.

Ctibor nepřijížděl často na Bělohrad, ač touha po Svatavě ho tam mocně vábila. Nerad se však setkával s Jelenou, jejíž pohrdavé chování ho velice uráželo. Často si na ni stěžoval svému staršímu bratrovi Čeňkovi a vyprávěl jednou u přítomnosti několika mladých šlechticů o její nesmiřitelné nenávisti k mužům. Jeden z nich, syn mocného rytíře, mladý bujný šlechtic, se vsadil se svými druhy, že tuto nepřítelkyni mužů na vzdor její divokosti obejme a políbí. Sázka byla přijata, a mladík požádal Ctibora, aby ho při nejbližší návštěvě Bělohradu vzal s sebou a představil. Když spolu přijeli na hrad, Jelena se právě chystala na vyjížďku.

Mladý šlechtic jí učinil hlubokou poklonu, přiskočil, že jí na koně pomůže. Jelena odmítla hněvivě jeho službu a chystala se sama na koně vyskočiti, mladík se k ní bleskurychle přitočil, objal ji a políbil, v tom okamžení se ale již kácel na zem smrtelně raněn dýkou, kterou mu Jelena vrazila do srdce. Po tom děsném činu, aniž by dala najevo nějaké vzrušení, sedla na koně a tryskem ujížděla z hradní brány.

Veliké zděšení a zmatek zavládl na tom, jinak tak tichém hradě. Raněného odnesli do paláce, kde za několik okamžiků zemřel. Rytíř Branislav, Svatava a Ctibor stáli ohromeni tou nenadálou a hroznou příhodou nad mrtvolou jinocha, který svým svévolným a nerytířským chováním zavinil svoji smrt. Rytíř Branislav znal dobře mstivou povahu jinochova otce a tušil, že krutě pomstí smrt svého jediného syna. Dal odvézt mrtvolu do otcovského hradu s vysvětlením, za jakých okolností se synova smrt udála. Otec však neuznal synovu vinu.

Jinochova mrtvola odpočívala sotva několik dnů v rodinné hrobce, když se přihnal velký zástup zbrojnošů před Bělohrad a začali ho dobývat. Rytíř Branislav byl sice na útok připravený, ale posádka hradu byla příliš slabá, než aby mohla odolat tak velké nepřátelské přesile. Obhájců hradu stále ubývalo, až konečně při zoufalé obraně padl rytíř Branislav i jeho divoká dcera Jelena, která mezi zbrojnoši bojovala hrdinně jako muž.

Hrad byl dobyt a rytíř se hnal se svými zbrojnoši dovnitř, chtěl se Jeleny zmocnit a příkladně ji potrestat za smrt svého syna. V zámecké kapli našel jen Svatavu, která nechtěla padnout do rukou nepřátel a raději vlastní rukou ukončila svůj život. Rytíř dal nyní prohledat celý hrad a pátral po pokladu, o němž slyšel vyprávět, nenalezl však nic a při odchodu z hradní brány vzkřikl na své zbrojnoše: „Zapalte hrad, kde zrodila se vražednice, ať hoří jako pohřební pochodeň mého nešťastného syna a nikdy ať nepovstane ze sutin“. Rozkaz rytířův byl vykonán a jeho kletba se vyplnila. Zbytky zřícenin se ztratily během času, až načisto zmizely z povrchu zemského, jen hradní sklepy zůstaly dlouho jako upomínka na zaniklý hrad. Pověst o pokladu rytíře Branislava přecházela z pokolení na pokolení obyvatelů bělohradských a vždy po nějakém čase se pokusil některý z nich ho vypátrat.

Jinde se povídá, že až bude nejhůř, poklad se objeví.

O ZAMKU BIAŁOGARD

W

edług starej legendy w dawnych czasach na przedmieściu Białogard w Niemieckim Brodzie stał obronny zamek, nazwany Białogard, od którego ma się wywodzić nazwa tego przedmieścia. Właścicielem zamku był szanowany i poważny rycerz o imieniu Branisław, który był jednym z najbogatszych ludzi w całym kraju. Był to mąż szlachetny

10

i przyjaźnie usposobiony do ludności, który swoje bogactwo wykorzystywał do celów dobroczynnych i do wspierania ubogich, nigdy nie odmówił pomocy potrzebującemu, a jeżeli kraj był zagrożony przez nieprzyjaciela, to on zawsze był jednym z pierwszych, którzy stawali do jego obrony, nawet za cenę swojego życia i mienia. O jego bogactwie szeroko i daleko rozchodziły się różne opowiadania, lud bajał, że ma w zamku ukryte niezmierne skarby.

Ale mimo tego całego dobrobytu nic nie świadczyło o tym, żeby rycerz był szczęśliwy.

Od czasu, kiedy stracił swoje najdroższe skarby, czyli od śmierci umiłowanej żony i jedynego syna, dziedzica swojego imienia, stale był zasmucony. Jego matka, która jeszcze żyła zwracała mu uwagę, aby nie oddawał się tak bardzo żałobie i pamiętał, że ma jeszcze dwie córki, które też potrzebują jego ojcowskiej miłości i troski. Rycerz uszanował i uznał rację słów swojej matki i mimo całego smutku, który go wypełniał, skierował swoje uczucia ku córkom, Jelenie i Swatawie i z całą energią zajął się ich wychowaniem.

Był już na to najwyższy czas, bo jego staruszka matka nie mogła już podołać tak ciężkiemu zadaniu. Szczególnie w przypadku starszej wnuczki Jeleny, której dziki i nieokiełznany charakter wzbudzał wielkie obawy w duszy starszej pani i wycisnął niejedną łzę z jej oczu. Jej najmilszą zabawą było ćwiczenie walki różną bronią, jazda konna i polowania na zwierzynę leśną. Nie znała żadnych delikatniejszych uczuć i nie kochała nikogo ze swojej rodziny, a kiedy dorosła i była panną na wydaniu, okazywała prawdziwą nienawiść do mężczyzn, o której przekonał się każdy młodzian, który próbował się do niej zbliżyć. Mimo to wielu z nich przyjeżdżało na zamek zwabionych jej urodą i bogactwem jej ojca, ale Jelena z pogardą odprawiała jednego za drugim i obsypywała ich obraźliwymi uwagami nie dbając o ojcowskie napomnienia. Rycerz zrozumiał swój błąd, który popełnił, pozwalając jej na krotochwile i zabawy, którym oddają się chłopcy, a które zabiły w niej wszystkie uczucia i dziewczęce cechy, ale nadal nie opuszczała go nadzieja, że z czasem jej charakter ulegnie zmianie, szczególnie, jeżeli będzie się nią nadal troskliwie zajmować. Jednak na zmianę jej charakteru było już za późno. Ojcowski brak konsekwencji i nadmierna tolerancja w stosunku do córek nie wyszła nikomu na dobre. Takie dzikie charaktery wymagają już od wczesnego dzieciństwa mocnego i mądrego pokierowania, aby ich gwałtowne cechy mogły się utemperować i znaleźć jakieś ujście.

Prawdziwym przeciwieństwem Jeleny była jej młodsza siostra Swatawa; wprost wydawało się, że ta sympatyczna osoba urodziła się i istnieje tylko po to, aby naprawiać zło i szkody, które wyrządziła jej siostra. Jeżeli Jelena wyjeżdżała konno jak demon z zamku na czele sfory psów, które goniły zwierzęta i straszyły dzieci, to Swatawa zaraz udawała się za nią z hojnymi darami i dobrym słowem, aby załagodzić nienawiść, którą wzbudzała do siebie jej starsza siostra. Wszyscy szanowali i kochali Swatawę ze względu na jej anielską dobroć i sympatię do ludzi, którą odziedziczyła po swoim ojcu i ze względu na nią zapominali o winie i złych uczynkach jej siostry. Kochał ją każdy, kto ją znał, a najbardziej Ctibor, syn kogoś z pobliskiego zamku, którego imię nie dochowało się już w ludzkiej pamięci.

Ctibor nie przyjeżdżał zbyt często do Białogardu, chociaż tęsknota za Swatawą coraz mocniej go tam ciągnęła. Wynikało to z tego, że nie lubił się spotykać z Jeleną, która bardzo go obrażała swoim pogardliwym zachowaniem. Często skarżył się na to swojemu starszemu bratu, Czeńkowi, a kiedyś opowiedział w obecności kilku młodych szlachciców o jej przysłowiowej już nienawiści do mężczyzn. Jeden z nich, syn potężnego rycerza, młody i dumny szlachcic założył się ze swoimi druhami, że tę nieprzejednaną przeciwniczkę mężczyzn pomimo je dzikości, obejmie i pocałuje. Młodzieńcy założyli się, i ten szlachcic poprosił Ctibora, aby zabrał go ze sobą i przedstawił przy najbliższej wizycie w Białogardzie.

I kiedy razem przyjechali na zamek, Jelena właśnie szykowała się do wyjazdu.

11

Młody szlachcic skłonił się głęboko, podskoczył ku niej i zaoferował, że pomoże jej wsiąść na konia. Jelena z gniewem odrzuciła jego pomoc i kiedy sama spróbowała wsiąść na konia, młodzian zbliżył się błyskawicznie, objął ją i pocałował, ale w tej samej chwili padł na ziemię śmiertelnie zraniony sztyletem, który Jelena wbiła mu prosto w serce. Po tym strasznym uczynku, nie okazując żadnych uczuć, wsiadła na konia i galopem wyjechała przez zamkową bramę.

Wielkie zgorszenie i smutek zapanowały w tym, skądinąd spokojnym dotąd zamku.

Rannego przeniesiono do pałacu, gdzie po chwili zmarł. Rycerz Branisław, Swatawa i Ctibor stali oszołomieni tym niespodziewanym i strasznym wydarzeniem nad ciałem martwego młodzieńca, który swoim swawolnym i nierycerskim zachowaniem spowodował swoją nagłą śmierć. Rycerz Branisław znał dobrze mściwy charakter jego ojca i spodziewał się, że ten krwawo pomści śmierć swego jedynego syna. Kazał zawieźć zwłoki do zamku jego ojca z wyjaśnieniem, w jakich okolicznościach ten syn zmarł. Ojciec jednak nie uznał swojego syna za winnego.

Ciało młodzieńca już od kilku dni spoczywało w rodzinnym grobie, kiedy liczna drużyna zbrojnych pojawiła się pod Białogardem i zaczęła go zdobywać. Rycerz Branisław był oczywiście przygotowany na ten atak, ale załoga zamku była zbyt słaba, aby sprostać tak wielkiej nieprzyjacielskiej przewadze. Obrońców zamku stale ubywało, aż na koniec rozpaczliwej obrony padł rycerz Branisław i jego dzika córka Jelena, która bohatersko walczyła razem ze zbrojnymi członkami załogi zamku.

Zamek został zdobyty, a mszczący się rycerz wpadł ze swoimi zbrojnymi do środka, żeby schwytać Jelenę i przykładnie ukarać ją za śmierć swego syna. W kaplicy zamkowej zastał tylko Swatawę, która nie chcąc wpaść w ręce nieprzyjaciół sama odebrała sobie życie.

Rycerz nakazał przetrząsnąć cały zamek i szukać skarbu, o którym wszyscy słyszeli, ale nie znalazł nic, a przy wyjściu z bramy zamkowej krzyknął do swoich żołnierzy: „Podpalcie ten zamek, w którym urodziła się zabójczymi, niech się pali, jak pogrzebowa pochodnia mojego nieszczęsnego syna i niech nigdy nie podźwignie się z ruin“. Rozkaz rycerza został wykonany i jego klątwa się wypełniła. Pozostałości ruin zniszczały z biegiem czasu i całkowicie zniknęły z powierzchni ziemi, tylko piwnice zamkowe pozostały jeszcze na długo, jako pamiątka po spalonym zamku. Legenda o skarbie rycerza Branisława przechodziła z pokolenia na pokolenie wśród mieszkańców Białogardu i co jakiś czas ktoś podejmował starania, żeby go odnaleźć.

Kiedy indziej opowiadało się, że skarb zostanie wydobyty, kiedy będzie się nam najgorzej powodzić.

O ZALOŽENÍ GYMNÁZIA

V

17. století žili v Německém Brodě dvě kamarádky: Kateřina a Eleanora. Kateřina si utrhla na svatou Barboru třešňovou větvičku, aby ji rozkvetlou věnovala na Štědrý den svému milému. Podle pověry chtěla získat jeho lásku. Cestou na půlnoční mši Eleanora Kateřině větvičku vzala a mládenci Václavovi jí dala sama. Než se sešel rok s rokem, vánoční kouzlo se naplnilo a Václav se oženil s Eleanorou. Kateřina žila osaměle a nakonec se provdala za Tomáše Kobzinu, budoucího královského rychtáře Německého Brodu. Žili si spokojeně, jediné co jim chybělo k úplnému štěstí, byly děti.

Po dlouhých letech za Kateřinou přišla dcera těžce nemocné Eleanory a prosila ji, aby

12

matce odpustila a navštívila ji. Tak se paní Kateřina po krátkém váhaní za Eleanorou vypravila. Ta ji na smrtelné posteli požádala o odpuštění za to, co jí provedla a požádala ji, jestli by se postarala o její dceru Blaženu. Opravdu Kateřina s manželem vzali Blaženu k sobě a měli ji rádi jako vlastní dceru. V domácnosti se o prázdninách objevoval i student vyšší pražské školy Pavel, který také využíval dobrodiní Kobzinových a ti ho brali jako syna.

A tak se stalo, že se do sebe s Blaženou zamilovali. Jednu krutou zimu Pavel při cestě z Prahy do Německého Brodu těžce onemocněl a zemřel. Blažena vstoupila do kláštera a zachovala tak věrnost své první lásce.

Kateřina přemýšlela o tom, co bylo skutečnou příčinou Pavlovy nemoci a smrti, věděla, že to byla cesta v zimě z Prahy. Kdyby bylo ve městě gymnázium, byl by Pavel dosud živ a zdráv. V hlavě se jí zrodila blahodárná myšlenka usnadnit synům německobrodským i těm chudším přístup k vyššímu vzdělání. Tragédie tak způsobila, že Kateřina Kobzinová věnovala 8600 zlatých magistrátu na stavbu gymnázia. Gymnázium bylo slavnostně otevřeno roku 1735, paní Kateřina se však jeho otevření nedočkala, zemřela v roce 1730. V Brodě studovalo mnoho významných a zajímavých osobností např. Josef Dobrovský, Karel Havlíček Borovský, Bedřich Smetana a další.

O ZAŁOŻENIU GIMNAZJUM

W

XVII wieku mieszkały w Niemieckim Brodzie dwie koleżanki: Katarzyna i Eleonora.

Katarzyna na świętą Barbarę urwała czereśniową gałązkę, aby ją kwitnącą podarować na Wigilię swojemu ukochanemu. Zgodnie z tradycją chciała sobie zapewnić jego miłość. Po drodze na Pasterkę Eleonora zabrała Katarzynie tę gałązkę i sama podarowała ją młodzieńcowi imieniem Wacław. Zanim upłynął rok, świąteczna przepowiednia się spełniła i Wacław ożenił się z Eleonorą. Katarzyna mieszkała sama i w końcu wyszła za Tomasza

V Brodě studovalo mnoho významných a zajímavých osobností např. Josef Dobrovský, Karel Havlíček Borovský, Bedřich Smetana a další. / W Brodzie uczyło się wiele znanych i interesujących osobistości, na przykład Josef Dobrovský, Karel Havlíček Borovský, Bedřich Smetana i inni.

13

Kobzinę, przyszłego królewskiego burmistrza Niemieckiego Brodu. Żyli sobie spokojnie, a jedyne, czego im brakowało do pełnego szczęścia, to były dzieci.

Po wielu latach do Katarzyny przyszła córka ciężko chorej Eleonory i prosiła ją, aby darowała winę matce i odwiedziła ją. Wtedy pani Katarzyna po krótkim wahaniu poszła za Eleonorą. Ona leżąc na łożu śmierci prosiła ją o przebaczenie tego, co jej zrobiła i prosiła ją, żeby zaopiekowała się jej córką Blażeną. I naprawdę Katarzyna z mężem wzięli Blażenę do siebie i kochali ją, jak własną córkę. W domu w święta zaczął się pojawiać Paweł, uczeń szkoły w Pradze, który również korzystał z dobroci małżonków Kobzinów, którzy też traktowali go jak własnego syna. I stało się tak, że on zakochał się w Blażenie. Pewnej srogiej zimy Paweł w czasie podróży z Pragi do Niemieckiego Brodu bardzo zachorował i umarł.

Blażena wstąpiła do klasztoru i w ten sposób dochowała wierności swojej pierwszej miłości.

Katarzyna rozważała, co było prawdziwą przyczyną choroby i śmierci Pawła, chociaż wiedziała, że to była to podróż w zimie z Pragi. Przecież gdyby w mieście istniało gimnazjum, to Paweł cały czas byłby zdrowy i żywy. I w głowie zrodził się jej doskonały pomysł, aby synom mieszczan z Niemieckiego Brodu, nawet i tym najbiedniejszym, umożliwić dostęp do szkoły i nauki. Ta tragedia spowodowała to, że Katarzyna Kobzinowa przekazała 8600 złotych magistratowi na budowę gimnazjum. Gimnazjum zostało uroczyście otwarte w roku 1735, ale pani Katarzyna sama nie doczekała niestety jego otwarcia, ponieważ umarła w roku 1730. W Brodzie uczyło się wiele znanych i interesujących osobistości, na przykład Josef Dobrovský, Karel Havlíček Borovský, Bedřich Smetana i inni.

O TROJKVĚTÉM TULIPÁNU A ZÁZRAČNÉ STUDÁNCE

K

do navštíví zdejší chrám sv. Trojice, povšimne si zajisté malého, začernalého, po pravé straně velkého oltáře visícího obrázku, na němž vymalovány jsou tři tulipány na jednom stonku a pod nimi nápis: „L. 1721 před první poutí sv. Trojice tento tulipán vyrostl na zahradě při děkanství na znamení nejsvětější Trojice Božské“.

Tento zvláštní přírodní jev zavdal tehdejšímu děkanovi podnět ke stavbě nového kostela, který byl dostavěn v roce 1737. Kaple stojící opodál chrámu, byla prý však vystavěna dříve.

U ní je studánka s velmi dobrou vodou, jež dle pověstí lidu, léčí oční neduhy.

Vypravuje se, že její léčivá moc se prvně osvědčila na choti mlynáře z blízkého mlýna, která po těžké nemoci oslepla na obě oči. Jedné noci se jí zdálo, že jakýsi hlas jí praví, aby si omývala oči vodou ze studánky, která se nalézá nedaleko mlýna; pozná ji podle tří rozkvetlých tulipánů. Žena vyprávěla svému muži o tom, co se jí v noci zdálo, mlynář snu nechtěl věřit, vždyť jak by mohly ve sněhu kvést tulipány? Přesto se vydal studánku hledat a našel tři kvetoucí tulipány na jednom stonku. Přesvědčený, že jde o boží zázrak, spěchal pro ženu, ta si omyla oči vodou ze studánky a za krátko se jí zrak skutečně vrátil.

Pověst o tom se roznesla široko daleko a odevšad přicházeli lidé trpící neduhem očním a uzdraveni odcházeli. Z jejich milodarů nechal postavit tehdejší děkan malou kapli, poutníků stále přibývalo, a tak byl roku 1734 postaven nedaleko kaple kostel Nejsvětější Trojice, který zde stojí doposud.

14

O POTRÓJNYM TULIPANIE I CUDOWNYM ŹRÓDEŁKU

K

to odwiedzi tutejszy kościół pod wezwaniem św. Trójcy, powinien zwrócić uwagę na mały, sczerniały obrazek wiszący z prawej strony wielkiego ołtarza, na którym są wymalowane trzy tulipany na jednej łodydze, a pod nimi znajduje się napis: „L. 1721 przed pierwszą pielgrzymką św. Trójcy ten tulipan wyrósł w ogrodzie przy dekanacie, jako symbol Trójcy Przenajświętszej“.

W roku 1734 postaven nedaleko kaple kostel Nejsvětější Trojice, který zde stojí doposud. / W roku 1734 wybudowano koło kaplicy kościół pod wezwaniem św. Trójcy, który stoi tutaj do dziś.

To szczególne zjawisko przyrodnicze dało ówczesnemu dziekanowi impuls do wybudowania nowego kościoła, który powstał rzeczywiście w roku 1737. Kaplica stojąca koło kościoła, była podobno wybudowana jeszcze wcześniej. Koło niej bije źródełko z bardzo dobrą wodą, która zgodnie z ludowymi opowiadaniami, leczy dolegliwości oczu.

Mówi się, że jej właściwości lecznicze po raz pierwszy objawiły się w przypadku żony młynarza z pobliskiego młyna, która po ciężkiej chorobie oślepła na oba oczy. Jednej nocy wydało się jej, że jakiś głos mówi do niej, aby przemywała swoje oczy wodą ze źródełka, które znajduje się koło młyna; da się je rozpoznać po trzech kwitnących tulipanach. Kobieta opowiedziała swojemu mężowi o tym, co usłyszała w nocy, ale młynarz nie chciał w to uwierzyć, bo jakże mogłyby w śniegu zakwitnąć tulipany? Mimo to udał się na poszukiwanie źródła i znalazł trzy kwitnące tulipany na jednej łodydze. Przekonany, że jest to niewątpliwy cud boski, pospieszył po żonę, która przemyła swoje oczy wodą ze źródełka i już za chwilę rzeczywiście już z powrotem widziała.

Ta historia rozeszła się szeroko i daleko, a z zewsząd przybywali ludzie cierpiący na dolegliwości oczne i odchodzili cudownie uleczeni. Z ich darów serca ówczesny dziekan kazał wybudować małą kapliczkę, a że pielgrzymów stale przybywało, to w roku 1734 wybudowano koło kaplicy kościół pod wezwaniem św. Trójcy, który stoi tutaj do dziś.

15

O ZVONU VILÉM

D

ominantou Havlíčkova Brodu je věž děkanského kostela Nanebevzetí Panny Marie v rohu náměstí. Je vysoká 51 metrů. Uvnitř se ukrývá jeden z nejstarších českých zvonů Vilém. Byl ulitý na začátku 14. století, prý v roce 1335. Je zavěšený ve středním poli zvonice mezi mladšími zvony Václavem a Barborou. Barbora je mladší o 100 let a Václav dokonce o 240. Jedinou ozdobou zvonu je šifrovaný nápis, napsaný ve dvou řádcích, který v překladu znamená. „Věhlasný když patnáctý žil opat Petr a rok Páně třináctistý kvapem spěl, tehdy prvně můj hlas krajem se rozlétl, aby každý, úderem vzbuzen, bděl.“ Říká se, že zvon Vilém pochází z kláštera ve Vilémově, který byl vypálený Husity v roce 1421. O rok později Husité vypálili i kostel Nanebevzetí Panny Marie v Německém Brodě a zvon odvezli. Zvon Vilém od velitele husitské posádky získal majitel panství Mikuláš Trčka z Lípy, který ho městu Německý Brod prodal v roce 1453 za 300 zlatých.

Vilém je dnes chráněná kulturní památka, zvoní se na něj jen výjimečně, například při návštěvě prezidenta Václava Havla v roce 2006.

Vilém je dnes chráněná kulturní památka. / Vilém jest dzisiaj chronionym zabytkiem kultury.

O DZWONIE ZWANYM VILÉM

E

lementem dominującym w panoramie Hawliczkowego Brodu jest wieża kościoła dziekańskiego pod wezwaniem Wniebowzięcia Panny Marii w rogu rynku. Jest ona wysoka na 51 metrów. Wewnątrz niej znajduje się jeden z najstarszych czeskich dzwonów, zwany Vilém. Został odlany na początku XIV wieku, podobno w roku 1335. Jest zawieszony w środkowym polu dzwonnicy pomiędzy młodszymi dzwonami, Wacławem i Barbarą.

16

Barbara jest młodsza o 100 lat, a Wacław nawet o 240. Jedyną ozdobą dzwonu jest zaszyfrowany napis, umieszczony w dwóch rzędach, który w tłumaczeniu oznacza. „Żył wtedy znany i już piętnasty z kolei opat Piotr, a wiek pański trzynasty dochodził wielkimi krokami, kiedy mój głos po raz pierwszy rozniósł się po kraju tak, aby każdy zwrócił uwagę na jego uderzenia.“ Mówi się, że dzwon Vilém pochodzi z klasztoru w Vilémowie, który został spalony przez Husytów w roku 1421. W rok później Husyci spalili też kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Panny Marii w Niemieckim Brodzie i wywieźli dzwon. Właściciel majątku, Mikołaj Trczka z Lipy, odzyskał ten dzwon od dowódcy husyckiej załogi i sprzedał go później miastu Niemiecki Bród w roku 1453 za 300 złotych.

Vilém jest dzisiaj chronionym zabytkiem kultury i bije tylko wyjątkowo, na przykład przy wizycie prezydenta Václava Havla w roku 2006.

O TRČKOVĚ KNIZE A O PANÍ TRČKOVÉ

Pověst vypravuje, že bohatý Trčka měl tolik dvorů, kolik kniha obsahuje listů. / Legenda mówi, że bogaty pan Trczka miał tyle dworów, ile ta księga ma kart.

P

říběh se odehrál v době, kdy město Německý Brod patřilo slavnému a mocnému rodu pánů Trčků z Lípy, za vlády posledního držitele rodu pana Jana Rudolfa Trčky.

Manželka Jana Rudolfa, paní Mandalena z Lobkovic, byla velmi bohatá, ale svou lakomostí pověstná. Poddaní ji pro její lakotu i krutost neměli rádi. Proto ji nazývali zkrátka „Mandou Trčkovou“. Pyšnou paní jednou napadlo dát zvláštním způsobem na odiv své bohatství. Celý oděv si nechala pošít dukáty a takto oblečená šla do kostela. Každý si může domyslet, jak se asi cítili poddaní, když spatřili pyšnou, necitelnou paní, která nikdy žádnému chudému a potřebnému nepomohla, dukáty posetou kráčet do kostela. Také tam ani nedošla. Hněvem a trpkostí rozčílení poddaní ji obklopili na kostelním hřbitově a dukáty

17

z ní do jednoho strhali. Jaké následky měla tato událost pro brodské občany a zda byli od pana Trčky potrestáni, o tom pověst mlčí.

Je však jisté, že Trčkové sami byli vždy pány dobrými, od kterých obyvatelé obdrželi mnoho privilegií. Jeden z jejich rodu, Burian Trčka z Lípy, který byl nejvyšším písařem krále Jiřího z Poděbrad, nechal zhotovit velkou knihu Zpěvní kancionál s 395 pergamenovými listy, zdobený krásně malovanými iniciálkami. V roce 1505 ji dokončil Pavel Mělnický.

V dřívějších dobách ležela kniha zapomenuta v deposičním klenutí děkanského chrámu.

Až bývalý starosta města pan Kalina, který byl na ni upozorněn, ji dal přenést na radnici, kde byla uložena tak, aby nedošlo k jejímu poškození. Pověst vypravuje, že bohatý Trčka měl tolik dvorů, kolik kniha obsahuje listů. Poslední držitel Brodu a Lipnice, Jan Rudolf, po smrti svého syna Erdmanna, sídlil v Brodě, kde také za krátký čas zemřel a je pohřben ve Světlé nad Sázavou.

O KSIĘDZE PANA TRCZKA I O PANI TRCZKOWEJ

Z

darzenie to miało miejsce w czasie, w którym miasto Niemiecki Bród należało do sławnego i bogatego rodu panów Trczków z Lipy, za rządów ostatniego z rodu, pana Jana Rudolfa Trczki.

Małżonka Jana Rudolfa, pani Magdalena z Lobkovic, była bardzo bogata, ale nieprawdopodobnie zachłanna. Poddani nie lubili jej ze względu na wyjątkowe lenistwo i okrucieństwo. Dlatego też nazywali ją „Złą Magdą albo Trczkową w bogatym kabacie“. Dumnej pani przyszło pewnego razu do głowy, aby okazać wszystkim swoje bogactwo. Na całym ubraniu kazała sobie naszyć złote dukaty i tak ubrana poszła do kościoła. Każdy może sobie wyobrazić, jak poczuli się poddani, kiedy zobaczyli dumną, nieprzystępną panią, która nigdy nie pomogła biednemu i potrzebującemu, a teraz przyodziana w dukaty kroczy do kościoła. Ale tam już nie doszła. Rozjuszeni jej zarozumiałością i wywyższaniem się, poddani otoczyli ją na cmentarzu przykościelnym i pozrywali z niej, co do jednego wszystkie dukaty. Jakie skutki miało to zdarzenie dla brodzkich mieszkańców i czy pan Trczka jakoś ich ukarał, o tym legenda już milczy.

Jednak pewnym jest, że sami Trczkowie zawsze byli dobrymi panami, od których mieszkańcy otrzymali wiele przywilejów. Jeden z ich rodu, Burian Trczka z Lipy, który był najważniejszym kronikarzem króla Jiřího z Poděbrad, kazał sporządzić wielką księgę Kancjonał Pieśni zawierający 395 pergaminowych kart, pięknie ozdobionych malowanymi inicjałami. Kancjonał dokończył w roku 1505 Pavel Mělnický.

W naszych czasach księga leżała zapomniana w depozytowym skarbcu dziekańskiego kościoła. Dopiero wcześniejszy starosta miasta, pan Kalina, któremu zwrócono na nią uwagę, kazał przenieść ją do ratusza, gdzie została złożona tak, aby nie mogło dojść do jej uszkodzenia. Legenda mówi, że bogaty pan Trczka miał tyle dworów, ile ta księga ma kart. Ostatni właściciel Brodu i Lipnic, Jan Rudolf, po śmierci swojego syna Erdmanna, osiedlił się w Brodzie, gdzie niedługo później zmarł i został pochowany w mieście Světlá nad Sazawą.

18

O BÍLÉ ČEPIČCE

N

a počátku devatenáctého století sloužila v hostinci pod podloubím blíže hlavního chrámu v Německém Brodě mladá, veselá dívka, každého večera na ni čekával její milý. Sedával na bývalém hřbitově u kříže. Dívka, jak jen mohla, odběhla za ním. Jednoho nedělního večera bylo v hostinci neobyčejně mnoho hostů, dívka stále zaměstnána, se nemohla ani na chvíli uvolnit. Bylo již velmi pozdě, když se konečně počet hostů zmenšil a ona mohla odejít. Hnána zvědavostí, jestli její milý na ni ještě čeká, spěchala se podívat na hřbitov. Když přicházela ke kříži, spatřila tam skutečně sedět postavu s hlavou skloněnou, na níž se cosi bělalo. Když přišla blíž, viděla, že je to bílá čepička, což ji poněkud překvapilo, protože její milý podobné čepice nikdy nenosil. Napadlo ji, že s ní chce asi žertovat a za dlouhé čekání postrašit. V té domněnce ji utvrzovala také skutečnost, že se nehýbal a nespěchal jí vstříc. Myslela si, že buď opravdu usnul, nebo se jen tak tváří. Při její veselé povaze se jí začínal žert líbit a přemýšlela jak jej překvapit, a sama mu nějaký čtverácký kousek provést. Přiblížila se až k němu, chytila čepičku a utíkala vesele k domovu. Těšila se, jak jej druhý den poškádlí a za jeho nepodařený žert se mu vysměje. V noci byla náhle probuzena klepáním na okno, na otázku, kdo to a co si přeje, dostala odpověď: „Jsem ten, jemuž jsi vzala čepičku, a přicházím si pro ni.“ Rozespalá zírala zděšeně na okno, v němž se zjevil příšerný obličej umrlce. Schovala se rychle pod peřinu. Umrlec žádal stále naléhavěji svoji čepičku, teprve až když kohout zakokrhal, zmizel. Polomrtvá dívka se sotva dočkala rána a vypravovala hroznou noční příhodu své paní. Paní ji poradila, aby večer o jedenácté hodině šla na místo, kde ho viděla předešlé noci sedět, a čepičku mu opět vložila na hlavu, jinak že nebude mít pokoj. Hrůzou se třesoucí dívka se z počátku zdráhala, ale viděla, že není zbytí. O půlnoci se vypravila na hřbitov a čepičku nasadila umrlci na hlavu. Od té doby se už nescházela se svým milým na hřbitově.

O BIAŁEJ CZAPCE

N

a początku dziewiętnastego wieku służyła w gospodzie pod podcieniami, blisko największego kościoła w Niemieckim Brodzie młoda, wesoła dziewczyna, na którą co wieczór czekał jej ukochany. Siadał sobie na dawnym cmentarzu pod krzyżem. Dziewczyna, jak tylko mogła, biegła do niego. Pewnego wieczora w niedzielę w gospodzie było nadzwyczaj wielu gości, dziewczyna stale była zajęta i nie mogła wyjść ani na chwilę. Było już bardzo późno, kiedy część gości opuściła gospodę i ona mogła na chwilę wyjść. Gnana ciekawością, czy jej miły jeszcze na nią czeka, pospieszyła na cmentarz. Kiedy tylko zbliżyła się do krzyża, zauważyła siedzącą tam postać z pochyloną głową, na której było coś białego.

Kiedy się zbliżyła, zobaczyła, że jest to biała czapka, co ją trochę zdziwiło, ponieważ jej miły nigdy takiej czapki nie nosił. Pomyślała sobie, że chce z niej zażartować i trochę przestraszyć za karę za długie czekanie. Utwierdzał ją w tym fakt, że ukochany nie poruszał się i nie wychodził jej naprzeciw. Pomyślała, że chyba zasnął, albo tylko tak udaje. Przy całym jej wesołym charakterze ten żart spodobał się jej i nawet sama zaczęła się zastanawiać, czym go może zaskoczyć i zrobić mu jakiegoś psikusa. Zbliżyła się do niego, złapała czapkę i ze śmiechem pobiegła do domu. Cieszyła się na myśl, jak to następnego dnia będzie sobie pokpiwać i śmiać się z jego nieudanego żartu. W nocy obudziło ją nagłe stukanie w okno,

19

a na pytanie, kto to i czego chce, dostała odpowiedź: „Jestem tym, któremu zabrałaś czapkę i teraz przychodzę po nią.“ Rozespana spojrzała z przestrachem w okno, w którym widać było ponurą twarz umarłego. Ze strachu schowała się pod pierzynę. Trup coraz natarczywiej domagał się swojej czapki i dopiero, kiedy zapiał kogut, nieboszczyk zniknął. Półżywa ze strachu dziewczyna ledwie doczekała rana i opowiedziała tę straszną nocną przygodę swojej pani. Pani jej poradziła, aby wieczorem o godzinie jedenastej poszła w to miejsce, w którym zeszłej nocy widziała go siedzącego i z powrotem założyła mu czapkę na głowę, bo inaczej nie będzie miała spokoju. Wystraszona i trzęsąca się dziewczyna wzdragała się z początku, ale wiedziała, że to już nie są żarty. O północy poszła na cmentarz i założyła zmarłemu czapkę na głowę. Od tego czasu już nie spotykała się ze swoim umiłowanym na cmentarzu.

20

Leszczyńskie opowieści Leščyňské povídky

KRÓL STANISŁAW LESZCZYŃSKI, MAGDALENKI I PANTOFELKI KRÓLOWEJ FRANCJI

S

tanisław Leszczyński (1677–1766) – dwukrotny król Polski, książę Lotaryngii i Baru – był ostatnim z rodu Leszczyńskich, także ostatnim właścicielem Leszna z tej rodziny. Po abdykacji, która zakończyła niefortunne rządy w Polsce, ex-król osiadł na stałe we Francji, gdzie rozpoczął nowy etap życia. Czas pokoju pozwolił ujawnić talenty Stanisława i obfito-

Po śmierci król stał się bohaterem licznych dzieł biograficznych – jednych pisanych z pozycji krytycznych, innych w duchu hagiograficznym. / Po smrti se král stal hlavní postavou četných biografických děl – jak těch psaných z kritické pozice, tak oněch nesoucích se v hagiografickém duchu.

wał w liczne dokonania w Lotaryngii: Leszczyński zorganizował system prawny i administrację, rozwinął rolnictwo i wytwórczość oraz uruchomił Królewskie Towarzystwo Nauk i Literatury Pięknej. Doprowadził do rozkwitu Lunéville i Nancy. Poddani nazwali go Dobroczynnym. Na jego dworze gościli liczni Polacy, m.in. Stanisław Konarski, ale i wybitni oświeceniowi filozofowie, np. Wolter. Sam malował – zachowało się kilka portretów i scen religijnych autorstwa króla oraz pozostawił po sobie dzieła literackie. Znany jest Stanisław Leszczyński jako autor rozpraw filozoficznych oraz programu reform państwa polskiego wydanego anonimowo p.t. Głos wolny wolność ubezpieczający (1743).

Stanisław przysłużył się także rodowemu gniazdu – Lesznu, z którym wiązały go lata nauki w kalwińskim gimnazjum pod opieką Adama Samuela Hartmanna. Pod koniec swego panowania w Polsce, nim sprzedał dobra Aleksandrowi Sułkowskiemu, potwierdził wszystkie dotąd nadane przywileje Lesznu i jego mieszkańcom. Wyniósł je do rzędu miast królewskich, przekazał ze swego majątku plac zamkowy, dziedziniec z zabudowaniami

22

i ogrody, a przedmieście Leszczynko przyłączył do Leszna.

Był Stanisław nie tylko królem, ale i człowiekiem niestroniącym od rozmaitych przyjemności. Znany był jako miłośnik fajki, smakosz, kochający ojciec i dziadek, przyjaciel oświeceniowych filozofów i pobożny katolik. Po śmierci król stał się bohaterem licznych dzieł biograficznych – jednych pisanych z pozycji krytycznych, innych w duchu hagiograficznym.

Z postacią Stanisława wiąże się smakowity przepis na popularne we Francji ciastka – magdalenki. Ich początek bierze się z kłótni pomiędzy cukiernikiem a intendentem, jaka wybuchła na zamku Commercy, gdzie gościł król. W jej wyniku nie znalazł się nikt, kto przygotowałby dla Stanisława deser. Kucharka Madeleine Paumier zaproponowała upieczenie ciastek według przepisu swej babki. Królowi zasmakował deser pachnący pomarańczami i zapytał o jego nazwę. Ponieważ ciastko jej nie posiadało, król nadał mu imię kucharki, która je upiekła. Magdalenki rozsławiła córka Stanisława, Maria.

Maria (1703–1768) była młodszą córką Stanisława i Katarzyny z Opalińskich. W 1725 roku poślubiła Ludwika XV i tym samym została królową Francji. Doskonale wykształcona, rozwijała na dworze wersalskim muzykę, sprowadzając wybitnych śpiewaków i kompozytorów. Zostawiła po sobie we Francji dobrą pamięć, choć jej życie na pełnym intryg dworze nie należało do beztroskich. Legenda mówi, że nosiła tylko buty szyte przez Zimmermanna, leszczyńskiego szewca.

Przepis na magdalenki

składniki: 2 jaja 120 g masła 120 g mąki 120 g cukru pudru skórka starta z cytryny lub pomarańczy Topimy masło. Oddzielamy żółtka od białek. Żółtka lekko roztrzepujemy, białka ubijamy na sztywną pianę. Do piany dodajemy partiami mąkę i cukier, delikatnie mieszamy i uzupełniamy żółtkami i stopionym masłem i otartą skórką.

Foremki smarujemy masłem, wypełniamy ciastem. Pieczemy w piekraniku nagrzanym do temperatury 180o przez około 10 minut.

KRÁL STANISLAV LESZCZYŃSKI, MADLENKY A PANTOFLÍČKY FRANCOUZSKÉ KRÁLOVNY

S

tanislav I. Leszczyński (1677–1766) – dvojnásobný polský král, vévoda lotrinský a barský – byl posledním z rodu Leszczyńských a rovněž posledním členem této rodiny, který vlastnil Lešno. Po abdikaci, jež zakončila neúspěšnou vládu v Polsku, se bývalý král natrvalo usadil ve Francii, kde začal novou životní etapu. Období míru umožnilo, aby Stanislav Leszczyński projevil svůj talent a v Lotrinsku vykonal spoustu práce: zrevidoval právní

23

a správní systém, rozvinul zemědělství a výrobu a založil Královskou společnost nauk a krásné literatury. Napomohl rozkvětu měst Lunéville a Nancy. Poddaní ho nazývali Dobročinný. Na jeho dvoře byli hosty mnozí Poláci, mimo jiné Stanisław Konarski, ale rovněž významní osvícenští filozofové, např. Voltaire. Maloval – dochovalo se několik portrétů a náboženských výjevů, jejichž autorem byl sám král, a také po sobě zanechal literární díla. Stanislav I. Leszczyński je znám jako autor filozofických rozprav a programu reforem polského státu, jenž vyšel anonymně pod titulem Głos wolny wolność ubezpieczający (Hlas svobodný svobodu zajišťující, 1743).

Stanislav se také zasloužil o rodné město – Lešno, s nímž ho pojily roky studia na kalvinistickém gymnáziu pod vedením Adama Samuela Hartmanna. Ke konci své vlády v Polsku, předtím, než prodal majetek Aleksandru Sułkowskému, potvrdil všechna privilegia, jež byla dříve Lešnu a jeho obyvatelům udělena. Pozvedl je mezi královská města, předal mu do správy ze svého vlastnictví hradní nádvoří s budovami a zahradami a předměstí Leszczynko připojil k Lešnu.

Stanislav byl nejen král, ale také člověk nevyhýbající se rozličným požitkům. Byl znám jako milovník kouření, gurmán, milující otec a dědeček, přítel osvícenských filozofů, zbožný katolík. Po smrti se král stal hlavní postavou četných biografických děl – jak těch psaných z kritické pozice, tak oněch nesoucích se v hagiografickém duchu.

S postavou Stanislava I. Leszczyńského se pojí vynikající recept na pečivo, které je velmi populární ve Francii – madlenky. Jejich původ je přisuzován sporu mezi cukrářem a schvalujícím úředníkem, k němuž došlo na zámku Commercy, kde král pobýval. V jeho důsledku se nenašel nikdo, kdo by pro krále připravil dezert. Kuchařka Madeleine Paumierová se nabídla, že upeče drobné sladké pečivo podle receptu své babičky. Králi dezert vonící po pomerančích zachutnal a optal se, jak se jmenuje. Jelikož se pečivo nijak nenazývalo, pojmenoval je král po kuchařce, která je upekla. Madlenky proslavila Stanislavova dcera Marie.

Marie (1703–1768) byla mladší dcera Stanislava I. a Kateřiny Opalinské. V roce 1725 se provdala za Ludvíka XV. a stala se královnou Francie. Dostalo se jí vynikajícího vzdělání, věnovala se hudbě a na versailleský dvůr přivedla skvělé zpěváky a skladatele. Ve Francii je na ni vzpomínáno v dobrém, přestože její život na dvoře plném intrik nebyl zcela bezstarostný. Legenda praví, že nosila pouze boty, jež šil lešenský švec Zimmermann.

Recept na madlenky

suroviny: 2 vejce 120 g másla 120 g mouky 120 g moučkového cukru citronová či pomerančová kůra Rozehřejeme máslo. Oddělíme žloutky od bílků. Žloutky zlehka rozmícháme, z bílků ušleháme tuhý sníh. Do sněhu postupně vmícháme mouku a cukr, poté přidáme žloutky, rozpuštěné máslo a citronovou či pomerančovou kůru.

Formičky vytřeme máslem a naplníme těstem. Pečeme v troubě předehřáté na 180o C přibližně 10 minut.

24

IDEALISTA JAN METZIG I JEGO RECEPTA NA ZŁĄ POLITYKĘ

T

rudny czas zaborów okazał się dla wielu egzaminem z patriotyzmu dla Polaków. Zdarzało się też, że w interesie Polski występowali zamieszkujący Wielkopolskę Niemcy.

Takim wyjątkowym człowiekiem był Johann Metzig (1804–1868) – wojskowy lekarz, poseł na sejm pruski i publicysta. Urodzony w Skwierzynie, w niemieckiej rodzinie mieszczańskiej, wnet został osierocony przez ojca. Wraz z matką, pochodzącą z rodziny Kotwiczów, trafił do Berlina i tam w latach 20. XIX wieku uczył się w Wojskowej Szkole Lekarskiej, otrzymując bezpłatne utrzymanie i stypendium, za co zobowiązany był odsłużyć lata nauki w armii pruskiej. Przez kilka lat pracował w Strzałkowie koło Wrześni, a w 1831 roku trafił do Leszna, dokąd skierowano go na stanowisko lekarza w leszczyńskim batalionie piechoty. W pracy zawodowej odnosił znaczące sukcesy: zmodernizował umundurowanie żołnie-

Johann Metzig i jego rodzina. / Johann Metzig a jeho rodina

rzy, udowadniając, że dotychczasowe mundury były przyczyną schorzeń, m.in. zapalenia płuc. Opracował też projekt reformy studiów medycznych dla lekarzy wojskowych, który przedłożył ministrowi wojny. Ujął w nim m.in. zmiany w programie nauczania, wymagania wobec lekarzy wojskowych oraz zróżnicowanie płac. Projektu nie przyjęto, ale pod jego wpływem częściowo zmodyfikowano program studiów dla wojskowych medyków.

W uznaniu zasług otrzymał prestiżowe odznaczenia i tytuł szlachecki od Fryderyka Wilhelma III, który – jak powtarzano w rodzinie – zwinął w kłębek i wyrzucił do kosza, komentując, że nie jest mu potrzebny do szczęścia.

25

Z dobrze zapowiadającej się kariery w wojsku zrezygnował w 1848 roku pod wpływem wydarzeń politycznych Wiosny Ludów i okrucieństw armii pruskiej. Na własną prośbę zrzekł się stanowiska i podjął pracę jako lekarz w miejskim szpitalu. Zasłynął tu jako propagator chirurgii zachowawczej, mając w tym zakresie poważne osiągnięcia, do których należało wyleczenie wartownika kolejowego, który uległ poważnemu wypadkowi. Metzig nie amputował zmiażdżonych nóg, ale przez rok leczył na własny koszt nieszczęśnika – jak potem określono „z pilnością myszy kościelnej” – i ocalił mu kończyny w takim stopniu, że pacjent mógł chodzić. Znana była jeszcze po 1918 roku w Lesznie herbatka na dolegliwości żołądkowe opracowana według jego receptury i sprzedawana w aptece „Pod złotym lwem”. Założył Metzig w Lesznie stowarzyszenie lekarskie, które propagowało medycynę zachowawczą i skupiało medyków miejscowych, z Poznania i Dolnego Śląska. Niestety, wraz ze śmiercią założyciela, przestało istnieć.

Oprócz fascynacji medycyną był Metzig aktywnie uczestniczył w życiu społecznym i politycznym. Tu jednak dał się poznać jako niepoprawny idealista i pacyfista. W dobie Kulturkampfu zaangażował się w obronę interesów ludności polskiej, co skutkowało zamachem na jego życie oraz zdemolowaniem mieszkania i brakiem akceptacji ze strony antypolsko nastawionych Niemców. Metzig w licznych odezwach, memoriałach, odezwach i obszerniejszych publikacjach postulował równe prawa dla Polaków, utworzenie uniwersytetu w Poznaniu, potępiał rozbiory, domagał się powstania wolnego państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych oraz zwołania międzynarodowego kongresu, który rozwiązałby kwestię Polski zgodnie z interesami jej obywateli. Aktywna działalność na rzecz ludności polskiej spowodowała, że zyskał Metzig wielu wrogów, ale też zaskarbił sobie wdzięczność Polaków oraz szczere przyjaźnie oraz głosy w wyborach do parlamentu. W 1849 roku został radnym miasta Leszna, a w 1863 udało mu się wygrać wybory do sejmu pruskiego w okręgu rawicko-krobskim. Do grona polskich przyjaciół Metziga należeli m.in. wybitni przedstawiciele wielkopolskich elit patriotycznych: Adam Karwowski – nauczyciel języka polskiego w leszczyńskim gimnazjum, Karol Marcinkowski, August Cieszkowski, Karol Libelt oraz Gustaw Potworowski. Nad grobem Potworowskiego – społecznika i pozytywisty – Metzig wygłosił mowę, którą opublikował później w Hamburgu. Dla zwykłych mieszkańców Leszna Johann Metzig pozostał dobrym lekarzem, który leczył bogatych i biednych bez względu na narodowość, także swoich politycznych wrogów. Co ciekawe, gdy przybył do Leszna nie znał języka polskiego. Nauczył się go, ale bardzo kaleczył i z Polakami, wśród których miał wielu przyjaciół, porozumiewał się zazwyczaj po niemiecku. Sympatii Metziga do Polaków można upatrywać także w związkach z rodziną jego pierwszej żony, która była spokrewniona z Fryderykiem Chopinem i kultywowała polskie tradycje.

Zmarł Metzig 1 października 1868 roku. Prasa niemiecka zaledwie odnotowała jego śmierć, zaś środowiska polskie uhonorowały jego życie i działalność nekrologami i wspomnieniami. Pochowano go na cmentarzu luterańskim w Lesznie przy udziale rzesz polskiej ludności. Ostatnie słowa pożegnania wygłosił hrabia Włodzimierz Szołdrski. Nie zapomniano jego odważnej postawy. Plac, przy którym mieszkał nosi jego imię, a na domu znajduje się upamiętniająca jego postać tablica.

26

IDEALISTA JAN METZIG A JEHO RECEPT NA ŠPATNOU POLITIKU

O

btížná doba rozdělení Polska se pro řadu Poláků ukázala být zkouškou patriotismu.

Docházelo však i k tomu, že v zájmu Polska vystupovali Němci žijící na území Velkopolska. Takovýmto výjimečným člověkem byl Johann Metzig (1804–1868) – vojenský lékař, poslanec na pruském sněmu a publicista. Narodil se v Skwierzynu, v německé měšťanské rodině, avšak poměrně záhy přišel o otce. S matkou, jež pocházela z rodu Kotwiczů, odjeli do Berlína a zde ve 20. letech 19. století bezplatně studoval na Vojenské lékařské akademii, přičemž dostával také stipendium. Za to byl povinen odsloužit roky studia v pruské armádě. Několik let pracoval ve Strzałkowě u Wrześni a v roce 1831 byl odvelen do Lešna, kde působil v lešenském pěším praporu. V profesním životě dosáhl značných úspěchů, zmodernizoval uniformy vojáků, neboť se mu podařilo prokázat, že dosavadní uniformy byly mnohdy příčinou onemocnění, mimo jiné zápalu plic. Vypracoval rovněž návrh reformy studia medicíny pro vojenské lékaře, který předložil ministru války. Byly v něm zahrnuty mimo jiné změny ve vzdělávání, požadavcích kladených na vojenské lékaře a diferenciace mezd. Návrh přijat nebyl, avšak pod jeho vlivem byl částečně upraven program vzdělávání vojenských mediků. Jako uznání za své zásluhy obdržel od Fridricha Viléma III. prestižní vyznamenání a šlechtický titul, který – jak se v rodině traduje – zmačkal do kuličky a vyhodil do koše s komentářem, že ho ke štěstí nepotřebuje.

Slibné kariéry ve vojsku se vzdal v roce 1848 pod vlivem politických událostí Jara národů a zvěrstev, jichž se dopouštěla pruská armáda. Na vlastní žádost odstoupil z funkce a přijal místo lékaře v městské nemocnici. Proslul zde jako propagátor konzervativní chirurgie, v níž dosáhl značných úspěchů, k nimž patřilo vyléčení strážce železnice, jenž utrpěl vážné zranění. Metzig mu neamputoval rozdrcené nohy, ale více než rok nešťastníka léčil na vlastní náklady – jak bylo později popisováno „včelí pílí“ – a zachránil pacientovi končetiny natolik, že mohl chodit. Ještě po roce 1918 byl v Lešně znám čaj na bolesti žaludku, připravovaný dle jeho receptury a prodávaný v lékárně U Zlatého lva. V Lešně Metzig založil lékařskou společnost, jež propagovala konzervativní medicínu a v níž se soustředili místní lékaři z Poznaně i Dolního Slezska. Bohužel, po zakladatelově smrti přestala tato společnost existovat.

Kromě fascinace medicínou se Metzig aktivně účastnil společenského a politického života. Zde se však ukázal jako nepoučitelný idealista a pacifista. V období Kulturkampfu se angažoval v obraně zájmů polského obyvatelstva, což mělo za následek násilný útok na jeho osobu, zdemolování jeho bydlení a to, že nebyl akceptován antipolsky smýšlejícími Němci. Metzig v četných projevech, memoriálech i rozsáhlejších publikacích postuloval rovná práva pro Poláky, založení univerzity v Poznani, odsuzoval rozdělení Polska a požadoval vznik svobodného polského státu v hranicích, jež existovaly před dělením, a také svolání mezinárodního kongresu, jenž by polskou záležitost rozhodl v souladu se zájmy polského obyvatelstva. Aktivní činnost ve prospěch polského obyvatelstva měla za následek, že Metzig získal řadu nepřátel, ale rovněž si zajistil vděčnost Poláků, upřímné přátelství či hlasy při volbách do parlamentu. V roce 1849 se stal radním města Lešna a v roce 1863 se mu podařilo vyhrát volby do pruského sněmu za rawicko-krobskou oblast. Mezi Metzigovy polské přátele patřili mimo jiné vynikající představitelé velkopolských patriotických elit: Adam Karwowski – profesor polského jazyka na lešenském gymnáziu, Karol Marcinkowski, August Cieszkowski, Karol Libelt či Gustaw Potworowski. Nad hrobem Potworowského – veřejného činitele a pozitivisty – Metzig proslovil řeč, již později publikoval v Hamburku. Pro prosté obyvatele Lešna zůstal Johann Metzig dobrým lékařem, který léčil bohaté

27

i chudé bez ohledu na národnost, léčil i své politické odpůrce. Co je zajímavé, když přišel do Lešna, neuměl polsky. Jazyk se naučil, ale velmi často v něm chyboval, a proto s Poláky, v jejichž řadách měl spoustu přátel, hovořil obvykle německy. Metzigovu sympatii vůči Polákům lze rovněž spatřovat ve vztazích s rodinou jeho první manželky, jež byla příbuzná s Fryderykem Chopinem.

Johann Metzig zemřel 1. října roku 1868. Německý tisk s bídou zaznamenal jeho smrt, avšak v polské komunitě se dostalo jeho životu a dílu vzpomínek a nekrologů. Pochován byl na luteránském hřbitově v Lešně za účasti polského obyvatelstva. Poslední slova rozloučení pronesl hrabě Włodzimierz Szołdrski. Jeho odvážný postoj nebyl zapomenut. Náměstí, kde bydlel, nese jeho jméno a na domě se nachází tabulka, jež ho připomíná.

JAN AMOS KOMEŃSKI I JEGO EKSPERYMENT NA ŻYWYCH ORGANIZMACH

K

omeński przybył do Leszna jako duchowny — przewodnik religijny, ostatni biskup Jednoty braci czeskich. Znany jest dziś jednak przede wszystkim w roli wybitnego pedagoga, którego pomysły na oświatę – genialne w swej prostocie – nadal nie zostały zrealizowane w pełni. Komeński-teolog dążył do kształtowania „nowego” człowieka na drodze edukacji rozumianej jako ustawiczny proces. Edukację traktował jako najlepszy sposób dążenia do doskonałości i zbliżania się do boskiego ideału, wedle którego człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Reforma szkolnictwa w jego wydaniu wynikała zatem z powodów religijnych. W Lesznie znalazł sprzyjające warunki do realizowania tych zadań. O powodzeniu działalności intelektualnej Comeniusa zadecydowało kilka czynników, ale ważna była przychylność właścicieli miasta dla różnowierców i pedagogicznych projektów Komeńskiego, intelektualna atmosfera i pokojowe współistnienie różnych wyznań, wreszcie stały kontakt ze szkołą.

Na początku XVII wieku leszczyńska szkoła, założona w połowie XVI wieku trwała w kryzysie i wymagała natychmiastowych reform. Próby przekształcenia jej w gimnazjum podejmował już w początkach wieku XVII Andrzej Leszczyński, ówczesny właściciel miasta, ale nie przyniosły oczekiwanego skutku. Szkoła ta stała się dla Comeniusa wyzwaniem i swoistym „laboratorium”, w którym testował swe nowatorskie projekty, jako nauczyciel (do 1629) i jako rektor w latach 1637 lub 1638–1641. Wiemy, że pracą dydaktyczną zajmował się sporadycznie i niechętnie, angażując swe siły w opracowywanie podręczników, które miały zachęcać uczniów do samodzielnej nauki, nie zaś zmuszać do uczenia się bezmyślnie na pamięć. Znaczną rolę w dziele ich opracowywania podręczników odegrał Rafał Leszczyński (1579–1636), ówczesny dziedzic miasta, człowiek doskonale wykształcony, mający zrozumienie dla rewolucyjnych pomysłów czeskiego uczonego. Za jego namową Comenius zdecydował się oddać do użytku „sarmackiej ojczyzny” wszystko, co opracował z myślą o reformie czeskiej edukacji. W konsekwencji w 1631 roku opublikował słynny podręcznik Janua linguarum reserata (1631). Podręczniki Komeńskiego łączyły cechy książki do nauki języka łacińskiego z encyklopedią wiedzy o świecie. Tym samym ucząc języka zaszczepiały podstawy funkcjonowania świata jako bytu przyrodniczego, człowieka w społeczeństwie oraz zasad współżycia pomiędzy ludźmi. W Lesznie powstała też w 1633 pierwsza w literaturze światowej teoria harmonijnego wychowania przedszkolnego Informatorium der Mut-

28

ter Schul, w której Komeński udowadniał nauczycielską rolę matki i ojca w kształtowaniu umysłu małego jeszcze człowieka, któremu trzeba objaśniać świat i dostarczać bodźców, by był go ciekaw. W latach 30. rozwinął w leszczyńskim gimnazjum teatr: napisał i wystawił z udziałem uczniów przynajmniej dwie sztuki: Abrahamus patriarcha i Diogenes cynicus, wydane później w Amsterdamie. Napisał również, pozostałe w rękopisie podręczniki do astronomii, geografii i historii powszechnej. W pracach pedagogicznych miał Komeński poparcie nie tylko Leszczyńskich, ale też matematyka Macieja Głoskowskiego, administratora dóbr Leszczyńskich Jana Jerzego Schlichtinga i Jana Jonstona. W pracach redakcyjnych i translatorskich współpracowali z nim duchowni Jednoty: Andrzej Węgierski, tłumacz na język polski Januy i Vestibulum, Georg Vechner, który zredagował Vestibulum, Adam Hartmann, Jan Bythner. Wraz z Janem Jonstonem zamierzał Comenius opracować nowy podręcznik do nauki języka łacińskiego Palatium latinitatis. Losy tego przedsięwzięcia pozostają nieznane. Liczne koncepcje zyskały materialną postać dzięki finansowej pomocy Leszczyńskich: ze środków Rafała wydrukowano Informatorium der Mutter Schul, a jego syn Bogusław przyznał pedagogowi w 1641 roku stałą subwencję na opracowanie Wielkiej dydaktyki, która napisana w Lesznie w latach 1627–1638 — wyszła drukiem w Amsterdamie w 1657 jako Didactica magna.

Doświadczenia leszczyńskiej szkoły wpłynęły na zainteresowanie nowatorskimi metodami nauczania ze innych strony światłych umysłów. Krzysztof Opaliński, autor Satyr wydanych w leszczyńskiej drukarni Daniela Vettera, zamyślał otwarcie w swych dobrach Sierakowie koło Poznania nowoczesnej szkoły, która funkcjonowała by według programu znanego mu z Leszna. Na życzenie Opalińskiego Comenius opracował program nauczania i zobowiązał się do przygotowania podręczników, które w 1651 roku ukazały się w Lesznie: Scholae latinae Vestibulum in usum Gymnasii Opaliniani i Character virtutum.

Reforma Komeńskiego, której idea zawierała się w prostym pomyśle, by szkoła uczyła nie słów, a rzeczy, by zachęcała do myślenia i poznawania otaczającego świata, wyszła leszczyńskiemu gimnazjum na dobre. Szkoła ta w pierwszej połowie XVII wieku należała do czołówki gimnazjów w Rzeczypospolitej, obok takich placówek jak gimnazja akademickie w Gdańsku i Toruniu oraz w Elblągu i ariańskim Rakowie. Uczyli się w niej synowie mieszczan i szlachty z Leszna, Wielkopolski, Śląska a nawet Pomorza.

Wybitne zasługi Komeńskiego na gruncie edukacji upamiętniono w Lesznie nie tylko szkołami, które noszą jego imię, ale także dwoma pomnikami. Pierwszy stanął w kwietniu 1898 roku przed kościołem św. Jana w rocznicę przybycia braci czeskich do Leszna, drugi strzeże budynku Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. J.A. Komeńskiego.

JAN AMOS KOMENSKÝ A JEHO EXPERIMENT NA ŽIVÝCH ORGANISMECH

K

omenský dorazil do Lešna jako duchovní – náboženský vůdce, poslední biskup Jednoty bratrské. Dnes je znám především v roli vynikajícího pedagoga, jehož osvětové myšlenky – geniální svou jednoduchostí – dosud nebyly plně realizovány. Komenský-teolog usiloval o utvoření „nového“ člověka prostřednictvím vzdělávání pojímaného jako nepřetržitý proces. Vzdělání chápal jako nejlepší způsob, jímž lze usilovat o dokonalost a přiblížení se božímu ideálu, podle nějž byl člověk stvořen k obrazu a podobě Boha. Školská reforma tedy v jeho pojetí vycházela z náboženských důvodů. V Lešně nalezl příznivé podmínky k reali-

29

Wybitne zasługi Komeńskiego na gruncie edukacji upamiętniono w Lesznie nie tylko szkołami, które noszą jego imię, ale także dwoma pomnikami. / Komenského zásluhy v oblasti vzdělávání připomínají v Lešně nejen školy, jež nesou jeho jméno, ale rovněž dva pomníky.

zaci těchto úkolů. O úspěchu Komenského intelektuální činnosti rozhodlo několik faktorů, důležitá však byla náklonnost vlastníků města vůči jinověrcům a pedagogickým návrhům, jež Komenský předložil, intelektuální atmosféra a mírové soužití lidí různého vyznání a konečně nepřetržitý kontakt se školou.

Na počátku 17. století se lešenská škola, založená v polovině 16. století, zmítala v krizi a vyžadovala bezodkladné reformy. Pokusy o to, přeměnit ji v gymnázium učinil již na začátku 17. století Andrzej Leszczyński, tehdejší vlastník města, nepřinesly však očekávaný výsledek. Tato škola byla pro Komenského výzvou a jistou „laboratoří“, v níž by si mohl otestovat své novátorské projekty – jako učitel (do roku 1629) a jako rektor v letech 1637 či 1638–1641. Víme, že didaktickou práci vykonával sporadicky a nerad, veškeré své síly vynakládal na zpracování učebnic, jež měly žáky motivovat k samostudiu a nenutit je k bezmyšlenkovitému memorování. Významnou roli sehrál při zpracovávání učebnic Rafał Leszczyński (1579–1636), tehdejší dědic města, člověk s vynikajícím vzděláním, který měl pochopení pro revoluční myšlenky českého učence. Na jeho návrh se Komenský rozhodl předat k užívání „sarmatské otčině“ vše, co zpracoval s myšlenkou na reformu českého vzdělávání. V důsledku tohoto rozhodnutí vydal v roce 1631 vynikající učebnici Janua linguarum reserata (1631). Komenského učebnice v sobě snoubily vlastnosti knihy sloužící k výuce latiny s encyklopedií poznatků o světě. Při učení jazyka byly současně vštěpovány základy fungování světa jako přirozeného bytí, člověka ve společnosti a zásady soužití lidí. V Lešně byla rovněž jako první ve světové literatuře v roce 1633 formulována teorie harmonického předškolního vzdělávání Informatorium der Mutter Schul, v níž Komenský popsal roli matky a otce v myšlenkovém rozvoji malého dítěte, jemuž je třeba vysvětlovat svět a podněcovat je, aby se o svět zajímalo. Ve 30. letech rozvinul na lešenském gymnáziu divadlo: napsal

30

a se žáky nazkoušel minimálně dva divadelní kusy: Abrahamus patriarcha a Diogenes cynicus, později vydané v Amsterodamu. Napsal rovněž učebnice astronomie, geografie a obecných dějin, ty však zůstaly v rukopisné podobě. V tvorbě pedagogických prací měl Komenský podporu nejen Leszczyńských, ale také matematika Macieje Głoskowského, správce majetku Leszczyńskich Jana Jerzeho Schlichtinga a Jana Jonstona. Na redakčních a překladatelských pracích se podíleli: Andrzej Węgierski, překladatel, jenž do polštiny přeložil Januu a Vestibulum, Georg Vechner, jenž redigoval Vestibulum, Adam Hartmann, Jan Bythner.

Spolu s Janem Jonstonem Komenský zamýšlel zpracovat novou učebnici pro výuku latiny Palatium latinitatis. Osudy tohoto záměru zůstávají neznámé. Četné koncepce získaly hmotnou podobu díky finanční pomoci Leszczyńských: z Rafałových prostředků bylo vytištěno Informatorium der Mutter Schul, a jeho syn Bogusław poskytl v roce 1641 tomuto pedagogovi stálou dotaci na zpracování Velké didaktiky, jež byla napsána v Lešně v letech 1627–1638 — tiskem vyšla v roce 1657 v Amsterodamu jako Didactica magna.

Zkušenosti lešenské školy podnítily zájem o inovativní vzdělávací metody využívající jiné myšlenkové pochody. Krzysztof Opaliński, autor Satyr vytištěných lešenskou tiskárnou Daniela Vettera, zamýšlel otevřít na svých statcích v Sierakowie u Poznaně školu, která by byla vedena v souladu s programem, s nímž se seznámil v Lešně. Na Opalińského žádost Komenský zpracoval vzdělávací program a zavázal se připravit učebnice, které byly v roce 1651 vydány v Lešně: Scholae latinae Vestibulum in usum Gymnasii Opaliniani i Character virtutum.

Komenského reforma, jejíž idea spočívala v prosté myšlence, aby škola neučila pouhá slova a věci, nýbrž podněcovala k vlastním úvahám a poznávání okolního světa, lešenské gymnázium proslavila. Tato škola patřila v první polovině 17. století k nejvýznamnějším gymnáziím Rzeczpospolity, vedle takových ústavů, jako byla akademická gymnázia v Gdaňsku či Toruni nebo v Elblągu či ariánském Rakowě. Navštěvovali je synové měšťanů a šlechty z Lešna, Velkopolska, Slezska, a dokonce Pomořanska.

Komenského zásluhy v oblasti vzdělávání připomínají v Lešně nejen školy, jež nesou jeho jméno, ale rovněž dva pomníky. První byl postaven v dubnu 1898 před kostelem svatého Jana při oslavách výročí příchodu českých bratří do Lešna, druhý chrání budovu Státní vyšší odborné školy J. A. Komenského (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego).

ERNST WILHELM GÜNTHER – NIEMIECKI DRUKARZ, KTÓRY PRZYSŁUŻYŁ SIĘ KULTURZE POLSKIEJ

O

kres zaboru pruskiego był dla Leszna czasem rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Miasto zyskało wówczas wiele nowoczesnych udogodnień w postaci kanalizacji, gazyfikacji, elektryczności, przebudowano część ulic, zbudowano okazałe kamienice, w 1856 roku otrzymało Leszno połączenie kolejowe. Nie wszystkie zmiany, jakie przyniosło nowe stulecie i nowa, pruska władza, korzystne były dla wszystkich obywateli, zwłaszcza polskiej ludności Leszna. W upaństwowionym słynnym ongiś gimnazjum, w którym uczył m.in. Komeński, wraz z krzepnięciem władzy pruskiego zaborcy, ograniczano prawa polskich uczniów do nauki języka polskiego, czytania polskich dzieł i rozwoju polskiej kultury. Do Leszna ściągano pracowników z głębi państwa niemieckiego, którzy nie znali

31

miejscowych realiów i wierni byli poleceniom władz w Berlinie. Lokowano ich w szkołach, urzędach, w parafiach, w urzędach i przedsiębiorstwach. Zdarzały się jednakże nierzadko przypadki współpracy pomiędzy polskimi i niemieckimi mieszkańcami miasta, której efekty miały wymiar ponadlokalny. Taką postacią, która na bazie udogodnień dla ludności niemieckiej założyła w Lesznie swój interes był księgarz z pobliskiego, śląskiego Głogowa Ernst Wilhelm Günther (1792–1860). Bliskie kontakty z leszczyńskim drukarzem Samuelem Gottliebem Presserem miał u schyłku XVIII wieku ojciec Ernsta Wilhelma. On sam w 1826 roku uruchomił wraz z bratem filię głogowskiego przedsiębiorstwa, a w 1832 roku założył samodzielną drukarnię z zakładem litograficznym. Po zintensyfikowaniu kontaktów z miej-

Najważniejszym i najbardziej znanym i uznanym owocem pracy organicznej Günthera i polskiego środowiska intelektualnego jest „Przyjaciel Ludu”. / Nejdůležitějším, nejvýznamnějším a nejuznávanějším pracovním úspěchem Güntherovy práce a úsilí polského intelektuálního prostředí je „Przyjaciel Ludu (Přítel lidu)“.

scowym środowiskiem intelektualnym, które tworzyli nauczyciele gimnazjum, duchowni, polska szlachta z okolicznych miejscowości, wokół drukarni Günthera powstał ważny ośrodek kultury polskiej. Zawodowa działalność typografa nabrała rozmachu i zamknęła się dorobkiem ponad 500 tytułów książek, czasopism oraz map, grafik i akcydensów. W przedsiębiorstwie Günthera fachu wyuczyli się liczni księgarze, wydawcy i drukarze, którzy prowadzili później samodzielną działalność w Poznaniu, Gnieźnie, Trzemesznie i Warszawie.

Nawiązując bliską współpracę w leszczyńskim gimnazjum oraz środowiskiem ziemiańskim jednoznacznie skoncentrował swe zawodowe wysiłki na zapewnieniu literatury polskim odbiorcom. Jakkolwiek drukował również niemieckojęzyczne gazety i książki, większość jego dorobku, bo aż ¾, stanowią publikacje ważne dla kultury polskiej. Dzięki jego

32

aktywności i przedsiębiorczości Leszno było w XIX wieku drugim po Poznaniu ośrodkiem wydawniczym w Wielkopolsce, który jednocześnie rozpowszechniał swe wydawnictwa w pozostałych zaborach oraz sprowadzał do Leszna polskie druki, także te, które objęty były zakazem kolportażu oraz wydawnictwa emigracyjne drukowane po polsku we Wrocławiu, Królewcu, Lipsku. Z tego powodu, jak również za druk zakazanych przez władze pruskie polskich tekstów, nie omijały do konfiskaty i kary.

Najważniejszym i najbardziej znanym i uznanym owocem pracy organicznej Günthera i polskiego środowiska intelektualnego jest „Przyjaciel Ludu” – czasopismo krajoznawczo-historyczno-literackie, które popularyzując polską kulturę, dzieje, opisując zabytki i postaci pokrzepiało Polaków w trzech zaborach. Ukazywało się w latach 1834–1849 i w szczytowym okresie miało 1 000 prenumeratorów. Periodyk ten wyjątkowy był z innego jeszcze powodu: był pierwszym na ziemiach polskich ilustrowanym czasopismem za pomocą litografii odbijanych nie na oddzielnych tablicach, ale w tekście. Na łamach „Przyjaciela Ludu” debiutował Ryszard Berwiński; ukazywały się tu także wczesne teksty Adama Mickiewicza.

Szczególne miejsce w dorobku przedsiębiorcy miała seria tomików poetyckich pt. Pokłosie, w których publikowali swe utwory wybitni twórcy; Mickiewicz, Cyprian Kamil Norwid, Wincenty Pol, Teofil Lenartowicz oraz liczne powieści dla ludu, które krzewiły polską kulturę i polski język w środowisku ludzi niewykształconych. Skupił wokół siebie Günther również ziemian propagujących nowoczesne metody uprawy roli. Owocem tej współpracy były kolportowane we wszystkich zaborach czasopisma: „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” i „Ziemianin” oraz liczne wydawnictwa monograficzne. Spory udział w produkcji wydawniczej drukarza miała miejsce literatura religijna, popularna oraz dla dzieci i młodzieży.

Leszczyński drukarz uczestniczył aktywnie w życiu kulturalnym i społecznym Leszna.

Patronował przedsięwzięciom charytatywnym, gromadził środki na pomoc dla sierot i powodzian. Był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych w Poznaniu.

Z małżeństwa w Susanną Emilią Ziegler, córką zamożnego kupca, urodziło się dziewięcioro dzieci. Trzy córki drukarza wyszły za przyszłych spadkobierców Güntherowego przedsiębiorstwa, którzy także zapisali się w dziejach książki w Lesznie i Wrocławiu.

Günther zmarł w wieku 72 lat, 28 marca 1870 roku. Jego ciało złożono w rodzinnym grobowcu Zieglerów na nieistniejącym już cmentarzu parafii ewangelicko-augsburskiej. Pozostało bogate dziedzictwo, które jest świadectwem dobrej współpracy pomiędzy obywatelami narodów zwaśnionych przez politykę.

ERNST WILHELM GÜNTHER – NĚMECKÝ TISKAŘ, KTERÝ POSLOUŽIL POLSKÉ KULTUŘE

O

bdobí pruského záboru bylo pro Lešno dobou hospodářského a kulturního rozvoje.

V této době se městu dostalo zřízení moderních výdobytků v podobě kanalizace, plynovodu, pokládky elektrického vedení, rekonstrukce ulic, byly vystavěny okázalé domy, v roce 1856 byla do Lešna dovedena železniční trať. Ne ze všech změn, které přineslo nové století a nová, pruská, vláda, mohli těžit všichni obyvatelé, zejména ne polští obyvatelé Lešna. Na zestátněném, dříve proslulém gymnázium, kde učil mimo jiné Komenský, byla v souvislosti s upevňováním moci pruského záborce omezována práva polských žáků vzdělávat se v polském jazyce, číst polské knihy a rozvíjet polskou kulturu. Do Lešna byli

33

povoláni pracovníci z vnitrozemí německého státu, kteří neznali místní reálie a byli věrní nařízením berlínské vlády. Byli umisťováni do škol, úřadu, farností či podnicích. Mnohdy se však stávaly případy spolupráce mezi polskými a německými obyvateli města, jejichž výsledky měly nadlokální charakter. Takovouto postavou, která si na základě výdobytků moderní civilizace příslušejících německému obyvatelstvu založila v Lešně svůj podnik, byl knihař z blízkého slezského Hlohova Ernst Wilhelm Günther (1792–1860). Na konci 18. století měl Ernstův otec blízké kontakty s lešenským tiskařem Samuelem Gottliebem Presserem. Sám Ernst v roce 1826 zřídil pobočku hlohovského podniku a v roce 1832 založil samostatnou tiskárnu společně s litografickým podnikem. Poté, co došlo k prohloubení Ernstových kontaktů s místním intelektuálním prostředím, jež tvořili gymnaziální profesoři, duchovenstvo, polská šlechta z okolních oblastí, se kolem Güntherovy tiskárny utvořilo důležité centrum polské kultury. Typografova profesní činnost nabrala na obrátkách a ke konci čítala vydání více než 500 knižních titulů, časopisů či map, grafik nebo komerčních produktů. V Güntherově podniku se vyučili četní knihaři, vydavatelé a tiskaři, kteří později samostatně působili v Poznani, Hnězdně, Trzemeśnie nebo Varšavě.

Po navázání blízké spolupráce s lešenských gymnáziem a zemanským prostředím své odborné úsilí soustřeďoval na zprostředkování polské literatury veřejnosti. Přestože tiskl rovněž německojazyčné noviny a knihy, většinu jeho tisků, až tři čtvrtiny, tvoří publikace, jež jsou důležité pro polskou kulturu. Díky jeho aktivitě a podnikavosti bylo Lešno v 19. století po Poznani druhým vydavatelským centrem Velkopolska. Díky němu byly tisky šířeny i na území dalších záborů a naopak byly do Lešna dováženy jiné významné tisky a tiskoviny, jejichž šíření bylo zakázáno, či emigrantské noviny tištěné ve Vratislavi, Královci či Lipsku. Z tohoto důvodu a z důvodu tisku polských textů zakázaných pruskou vládou se nevyhnul konfiskacím ani trestům.

Nejdůležitějším, nejvýznamnějším a nejuznávanějším pracovním úspěchem Güntherovy práce a úsilí polského intelektuálního prostředí je „Przyjaciel Ludu (Přítel lidu)“ – cestopisno-historicko-literární časopis popularizující polskou kulturu, dějiny a zprostředkovávající popis polských památek a význačných osobností těšil Poláky ve třech záborech. Byl vydáván v letech 1834–1849 a v nejúspěšnějších dobách měl přibližně 1 000 předplatitelů.

Tento časopis byl výjimečný ještě z jiného důvodu: na polském území se jednalo o první časopis, který byl ilustrovaný pomocí litografií, které nebyly natištěny na samostatné listy, ale přímo v textu. Na stránkách Přítele lidu debutoval Ryszard Berwiński, otištěny zde byly taktéž rané texty Adama Mickiewicze.

Mimořádné místo v Güntherových dílech zaujímala edice básnických sbírek Pokłosie, v nichž své texty publikovali výteční autoři: Mickiewicz, Cyprian Kamil Norwid, Wincenty Pol, Teofil Lenartowicz, či četné romány, které zprostředkovávaly polskou kulturu a polský jazyk nevzdělanému obyvatelstvu. Günther kolem sebe rovněž soustředil vlastníky půdy, kteří propagovali moderní metody obdělávaní půdy. Plodem této spolupráce byly časopisy šířené ve všech záborech: „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy“ a „Ziemianin“ a rovněž řada monografií. Velký podíl na vydavatelské produkci měla náboženská či populární literatura či knihy pro děti a mládež.

Lešenský tiskař se aktivně účastnil kulturního a společenského života v Lešně. Předsedal charitativním organizacím, vybíral prostředky na pomoc sirotkům a obětem povodní. Byl členem Poznaňské společnosti výtvarných umění v Poznani.

Z manželství se Susannou Emilií Zieglerovou, dcerou bohatého kupce, se narodilo devět dětí. Tři dcery se provdaly za dědice Güntherova podniku, kteří se rovněž zapsali do dějin vydávání knih v Lešně a Vratislavi.

34

Günther zemřel 28. března 1870 ve věku 72 let. Jeho tělo je uloženo v rodinné hrobce Zieglerových na dnes již neexistujícím hřbitově evangelicko-augsburské farnosti. Ponechal po sobě odkaz, jenž je svědectvím mimořádné spolupráce mezi občany politikou znesvářených národů.

SKĄD SIĘ WZIĘLI CZESI W LESZNIE?

W

1467 roku narodził się w Czechach kościół braci czeskich, wyrosły z nauki Jan Husa, mający przedreformacyjne korzenie. Członkowie Jednoty opierali swe życie na wskazaniach Nowego Testamentu, który zalecali czytać samodzielnie. Wiedli życie według surowych zasad moralnych, które zakazywały zabaw, luksusu, sprawowania urzędów, odwoływania się do sądów, służby wojskowej i składania przysiąg. Każdy członek Kościoła zobowiązany był do utrzymywania się z pracy własnych rąk. W zamian wspólnota ofiarowywała wsparcie i pomoc oraz utrzymanie dla ubogich i chorych. Wraz z napływem szlachty do Jednoty rygoryzm uległ złagodzeniu, nie uchroniło to jednak Kościoła przed prześladowaniami. W 1548 roku braci czeskich wygnano z dóbr królewskich na terenie Czech. Uchodźcy znaleźli schronienie w Prusach Książęcych. Niektórzy, w drodze do miejsca azylu, rozproszyli się w dobrach wielkopolskiej szlachty: Ostrorogów, Górków, Krotowskich oraz Leszczyńskich . Od tego czasu w Lesznie istniała parafia braci czeskich.

Bliskie związki Czechów z Lesznem, a nawet – wbrew prawdzie historycznej – początki miasta, sugerowała legenda herbu Wieniawa, którym legitymowali się Leszczyńscy. Herb ten wywodzi się z Moraw, a jego historia sięga XI stulecia. Wedle opowieści heraldycznej morawski rycerz Lestek ujął groźnego tura za rogi i przeciągnąwszy przez jego nozdrza pierścień przyprowadził zwierzę przez oblicze księcia, po czym gdy zwierz próbował się uwolnić, obciął mu głowę. W literaturze dotyczącej Leszna poznajemy to podanie w wersjach nieco odmiennych. Dowiadujemy się z niego mianowicie, że czeski rycerz Wieniawa Pierścień nazywany też Piotrem lub Filipem Perstenem towarzyszył księżniczce Dąbrówce, zmierzającej do Gniezna, by poślubić Mieszka. Za oswobodzenie ludności zamieszkującej okolice dzisiejszego Leszna nękanej przez tura, rycerz nagrodzony został herbem z wizerunkiem głowy ujarzmionego zwierzęcia oraz nadanymi dobrami, wśród których największe znaczenie miała posiadłość wiejska Leszczyna, położona tuż przy granicy ze Śląskiem.

Od niej to potomkowie rycerza wzięli nazwisko. Tyle legenda.

Wiara w czeskie początki miasta była jednak silna i ugruntowana została w stuleciu XIX, kiedy to na fali odrodzenia słowiańskiego i fascynacji Komeńskim i braćmi czeskimi, ewangelicy reformowani z Leszna – spadkobiercy dziedzictwa Jednoty – udawali się 26 sierpnia do podmiejskiego lasu, gdzie znajdować się miał w 1548 roku obóz czeskich uchodźców zmierzających do Prus.

Prawda była jednak inna: najwcześniej powstała w Lesznie niemiecka parafia braci czeskich i ta przetrwała do 1945 roku, czeska funkcjonowała od 1628 roku do początków wieku XVIII. Polska wspólnota braci czeskich miała charakter szlachecki i działała od 1628 roku po kres XVIII wieku, choć polskie nabożeństwa odbywały się w Lesznie jeszcze w 1934 roku.

Bracia czescy w Lesznie tworzyli elitarną grupę. Szacunek do słowa pisanego i wymóg edukacji skutkował wytworzeniem środowiska literackiego. W początkach XVII wieku działało w Lesznie grono literatów wywodzących się z Jednoty, w drugim pokoleniu już spolonizowane, reprezentantami którego byli m.in. Jan Rybiński junior. Wychowany w Ba-

35

ranowie, uczył się w leszczyńskim gimnazjum, w 1625 roku został rektorem tej szkoły. Jego dziad, Jan Ryba, przybył do Polski w 1548 roku. Z pierwszej fali emigracji wywodziła również Anna Memorata urodzona w Łobżenicy w rodzinie duchownego Jednoty. Przybyła do Leszna w roku 1622 wraz z ojcem Jakubem, który powołany został na stanowisko kaznodziei polskiego. Zasłynęła Anna jako poetka łacińska, podpisująca swe utwory „Virgo polona”, a dedykowała je ówczesnym leszczyńskim poetom, którzy odwdzięczali się jej swymi rymami m.in. Christianowi Theodorowi Schosserowi, autorowi pierwszej historii Leszna Samuelowi Spechtowi, wybitnemu luterańskiemu poecie religijnemu Johannowi Heermannowi i jego synowi Samuelowi. Jej wiersze ukazały się w zbiorkach poetyckich wydanych nakładem leszczyńskich typografów w 1641 i 1642 roku.

Pochodzący z Czech i Moraw duchowni Jednoty oraz potomkowie XVI-wiecznych egzulantów pełnili w Lesznie często funkcje kaznodziejów polskich lub niemieckich. Postacią znaczącą był Adam Samuel Hartmann (1627–1691) prażanin, syn konseniora kaplicy betlejemskiej. Jego rodzice, wygnani z ojczyzny mocą edyktu Ferdynanda I, osiedli w Toruniu.

Bliskie związki Czechów z Lesznem, a nawet – wbrew prawdzie historycznej – początki miasta, sugerowała legenda herbu Wieniawa, którym legitymowali się Leszczyńscy. / Blízké vazby Čechů na Lešno, a dokonce – v rozporu s historickou pravdou – na počátky města naznačuje legenda Věňavova erbu, jímž se legitimoval rod Leszczyńských.

Adam Samuel w 1649 roku ordynowany został na diakona w Lesznie. Od 1653 roku był rektorem gimnazjum, później wychowawcą i nauczycielem Daniela Ernesta Jabłońskiego i Stanisława Leszczyńskiego. Najbardziej znanym morawskim emigrantem był Jan Amos Komeński – przywódca duchowy Jednoty, z którym przybyło do Leszna grono duchownych, mieszczan – rzemieślników, a także szlachta, której skonfiskowano dobra, wybitny pedagog i reformator leszczyńskiego gimnazjum. Sporą grupę stanowili duchowni – w 1629 roku było tu aż 36. Niektórzy z nich aktywnie włączyli się w życie religijne i tworzenie parafii w nowym miejscu zamieszkania duchowni.

Parafia czeska zaczęła się kurczyć po „potopie” szwedzkim. Po tragicznym pożarze Leszna w 1656 roku wielu mieszkańców opuściło je na zawsze np. Komeński osiadł w Amsterdamie, inni w Brzegu na Śląsku, we Frankfurcie nad Odrą i wielu innych miastach. Po 1656 roku parafia czeska liczyła już tylko około 530 osób na około 5 000 mieszkańców. Ostatnim

36

kaznodzieją, odprawiającym czeskie nabożeństwa był Jan Tobian – potomek węgierskich emigrantów. Funkcję tę pełnił od 1676 do 1687 roku, kiedy to złożył urząd, zamykając jednocześnie historię czeskiego zboru Jednoty w Lesznie.

W XVIII wieku pamięć o Jednocie czeskiej trwała m.in. dzięki dynastiom duchownych Kościoła ewangelicko-reformowanego, głównie Cassiusom – potomkom czeskiej rodziny Kaszków, którzy osiedli w Lesznie w XVII wieku. Członkowie tej rodziny pełniący funkcję duchownych i rektorów leszczyńskiego gimnazjum pozytywnie zapisali się w dziejach tej placówki, choć ich urzędowanie przypadło na czas, gdy szkoła zmagała się z poważnymi trudnościami.

Niewiele zostało materialnych pamiątek po braciach czeskich w Lesznie, jeszcze mniej po czeskiej wspólnocie: archiwum Jednoty i biblioteka gromadzone przez pokolenia – uszczuplone na przestrzeni dziejów – znalazły swe miejsce w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Bibliotece Kórnickiej PAN w Kórniku. Do Leszna wróciły po wojennej tułaczce paramenty z kościoła św. Jana, a wśród nich szczególnie cenne, bo pamiętające czas organizowania czeskiej parafii: kielichy z 1564 i 1600 roku i portret Fryderyka V – króla zimowego.

Pobyt braci czeskich i Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie odcisnął znaczące piętno na historii miasta, jego kulturze, dziedzictwie materialnym i duchowym. Wybitna znawczyni dziejów Jednoty Jolanta Dworzaczkowa rolę tego wyznania, zakorzenionego jedynie w Wielkopolsce, oceniła w szerszych kategoriach, konstruując hipotezę, wedle której obecność braci czeskich można uznać nie za przyczynę, lecz za symptom odrębności tej dzielnicy”.

ODKUD SE VZALI ČEŠI V LEŠNĚ?

V

roce 1467 se v Čechách konstituovala církev českobratrská, vycházející z učení Jana Husa a mající předreformační kořeny. Členové Jednoty založili svůj život na kázáních Nového zákona, který doporučovali číst samostatně. Vedli život dle přísných morálních zásad, jež zakazovaly zábavu, luxus, zastávat úřady, odvolávat se k soudům, výkon vojenské služby či skládat přísahy. Každý člen církve byl povinen živit se vlastnoruční prací.

Výměnou společenství nabízelo podporu, pomoc a péči o chudé a nemocné. Se vstupem šlechty do Jednoty došlo k jistému zmírnění rigorismu, církev to však neuchránilo před pronásledováním. V roce 1548 byl čeští bratří vyhnáni z královských držav na území Čech.

Pronásledovaní členové Jednoty nalezli útočiště v knížecích Prusech. Mnozí se po cestě do měst, v nichž jim byl poskytnut azyl, rozptýlili po statcích velkopolské šlechty: Ostrorogů, Górků, Krotowských či Leszczyńských . Od té doby působila v Lešně farnost českých bratří.

Blízké vazby Čechů na Lešno, a dokonce – v rozporu s historickou pravdou – na počátky města naznačuje legenda Věňavova erbu, jímž se legitimoval rod Leszczyńských. Tento erb pochází z Moravy a jeho původ sahá do 11. století. Dle heraldické pověsti chytil moravský rytíř Lestek hrozivého zubra za rohy a nozdrami protáhl kruh a takto přitáhl zvíře před knížete, načež ve chvíli, kdy se zubr pokoušel uvolnit, mu usekl hlavu. V literatuře pojednávající o Lešně je toto pojednání uváděno v poněkud odlišných verzích. Dozvídáme se, že český rytíř Věňava Prsten, zvaný též Petr či Filip Prsten, doprovázel princeznu Doubravku na cestě do Hnězdna, aby se zde provdala za Měška. Za osvobození obyvatel žijících v blízkosti dnešního Lešna z područí zubra byl rytíři udělen erb s vyobrazením hlavy odchyceného zvířete a přiděleny statky, mezi nimiž byla nejvýznamnější vesnice Leszczyna,

37

nacházející se na hranici se Slezskem. Z ní je odvozováno jméno rytířových potomků. Toliko legenda.

Víra v český původ města však byla silná a podložena byla v 19. století, kdy se pod vlivem slovanského obrození a fascinace Komenským a českými bratřími vydali evangelíci reformovaní v Lešně – dědici odkazu Jednoty – 26. srpna do příměstského lesa, kde se měl v roce 1548 nacházet tábor českých uprchlíků směřujících do Pruska.

Pravda však byla poněkud jiná: v Lešně byla nejdříve založena německá farnost českých bratří, která přetrvala do roku 1945, česká fungovala od roku 1628 do začátku 18. století.

Polská větev Jednoty bratrské měla šlechtický charakter a působila od roku 1628 do konce 18. století, přestože byly polské bohoslužby slouženy v Lešně ještě v roce 1934. Čeští bratří v Lešně tvořili elitní skupinu. Úcta k psanému slovu a požadavky kladené na vzdělání vyústily v utvoření literárního centra. Na počátku 18. století působila v Lešně skupina autorů, již byli členy Jednoty, v druhé generaci už popolštěné, jejímiž zástupci byl mimo jiné Jan Rybiński mladší. Vychován byl v Baranowě, vystudoval lešenské gymnázium, v roce 1625 se stal jeho rektorem. Jeho děd, Jan Ryba, přišel do Polska v roce 1548. Z první emigrační vlny pochází rovněž Anna Memorata, narozená v Łobżenicy v rodině duchovního Jednoty bratrské. Do Lešna přišla v roce 1622 se svým otcem Jakubem, jemuž byla přidělena pozice polského kazatele. Anna proslula jako latinská básnířka, jež svá díla podepisovala „Virgo polona“ a věnovala je soudobým lešenským básníkům, kteří se jí odvděčovali svými verši, mimo jiné Christianu Theodoru Schosserovi, autoru prvních dějin Lešna Samuelu Spechtovi, vynikajícímu luteránskému náboženskému básníku Johannu Heermannovi a jeho synovi Samuelovi. Její básně byly vydány v básnických sbírkách lešenskými typografy v letech 1641 a 1642.

Duchovní Jednoty pocházející z Čech a potomci exulantů ze 16. století v Lešně často zastávali pozice polských či německých kazatelů. Význačnou postavou byl Adam Samuel Hartmann (1627–1691), Pražan, syn konseniora Betlémské kaple. Jeho rodiče, vyhnaní z vlasti na základě ediktu Ferdinanda I., se usadili v Toruni. Adam Samuel byl v Lešně v roce 1649 vysvěcen na diakona. Od roku 1653 byl rektorem gymnázia, později vychovatelem a učitelem Daniela Ernesta Jabłońského a Stanislava Leszczyńského. Nejznámějším moravským exulantem byl Jan Amos Komenský – duchovní vůdce Jednoty, s nímž do Lešna přišla skupina duchovních, měšťanů, řemeslníků a rovněž šlechta, jíž byl zkonfiskován majetek, vynikající pedagog a reformátor lešenského gymnázia. Početnou skupinu tvořili duchovní – v roce 1629 jich zde bylo až 36. Někteří z nich se aktivně podíleli na náboženském životě a formování farnosti na místech, kde se duchovní usadili. Česká farnost se začala zmenšovat po švédské „potopě“. Po tragickém požáru Lešna v roce 1656 jej řada obyvatel navždy opustila, např. Komenský se usadil v Amsterodamu, jiní ve slezském Brzegu, ve Frankfurtu nad Odrou a mnoha dalších městech. Po roce 1656 čítala česká farnost již pouze přibližně 530 osob na cca 5 000 obyvatel. Posledním kazatelem, sloužícím české bohoslužby, byl Jan Tobian – potomek exulantů z Uher. Tuto funkci zastával od roku 1676 do roku 1687, kdy opustil úřad a současně uzavřel historii sboru Jednoty bratrské v Lešně.

V 18. století byl odkaz Jednoty bratrské stále živý mimo jiné díky dynastiím duchovních evangelické reformované církve, zejména Cassiusům – potomkům české rodiny Kaškových, kteří se v Lešně usadili v 17. století. Členové této rodiny zastávali funkce duchovních i rektorů lešenského gymnázia a pozitivně se zapsali do historie města, přestože působili v době, když škola čelila závažným problémům.

Po Jednotě bratrské nezůstalo v Lešně mnoho hmotných památek, ještě méně se jich do-

38

chovalo po českém sboru: archiv a knihovna Jednoty, jež byly po řadu generací budovány, podlehly dějinným zvratům, svazky byly posléze umístěny ve Státním archivu v Pozani a Bibliotece Kórnickié PAN v Kórniku. Do Lešna se vrátily i ve válce ztracené paramenty z kostela svatého Jana, mezi nimiž byly i mimořádně cenné kusy z dob formování české farnosti: kalichy z roku 1564 a 1600 či portrét Fridricha Falckého – zimního krále.

Pobyt českých bratří a Jana Amose Komenského v Lešně zanechal stopy v historii města, jeho kultuře, hmotném i duchovním dědictví. Vynikající znalkyně dějin Jednoty bratrské Jolanta Dworzaczkowa poskytla vyhodnocení role tohoto vyznání, jež zakořenilo pouze ve Velkopolsku, v širších kategoriích a předestřela hypotézu, dle níž lze přítomnost českých bratří pokládat ne za příčinu, nýbrž za symptom odlišnosti této oblasti.

RATUSZ – SERCE MIASTA

R

atusz to najważniejsze miejsce każdego historycznego miasta – tu zbierali się burmistrz i rajcy i radzili o kwestiach miasta i jego mieszkańców, tu tworzono prawo i je egzekwowano, tu odbywały się ważne uroczystości. Ratusz bywał przedmiotem dumy i wyrazem potęgi miasta. Pierwszy ratusz w Lesznie wybudowali sami mieszczanie z zebranych środków. Kamień węgielny położono w czerwcu 1637 roku, a w październiku 1639 roku ukończono budowę wieży. Kosztu budowy wyniósł 21.000 florenów. Po pożarze miasta w 1656 roku, w czasie wojny polsko-szwedzkiej, z ruin podźwignął go miejski budowniczy Marcin Woide, a po kolejnych zniszczeniach spowodowanych ogniem w 1707 odbudowano gmach według projektu Pompeo Ferrariego – włoskiego architekta sprowadzonego przez Leszczyńskich.

Po pożarze w 1767 roku ratusz długo stał w ruinie, a kolekty wśród mieszczan odbudowujących swe domy i warsztaty nie przynosiły zadowalających skutków. Z pomocą przyszedł właściciel miasta August Sułkowski, który w tym czasie realizował wielkie zadanie przebudowy rezydencji w Rydzynie. Uważa się, że w do pracy nad odbudową ratusza zaangażowany został królewski architekt Dominik Merlini, zatrudniony przez Sułkowskiego w Rydzynie.

Obecny budynek zachował detale najstarszego ratusza: późnorenesansowe dekoracje w alegorii Justitii – symbolu sprawiedliwości, wymierzanej także w ratuszu przez wójta i ławę oraz pierwotny układ architektoniczny. Wspaniały klasycystyczny gmach – bo taki kostium ostatecznie ratusz uzyskał – stanowi główny punkt rynku. Zwraca uwagę dostojną sylwetką, jest symbolem zamożności miasta i jego niewątpliwą ozdobą upamiętniana i zwielokrotnianą na pocztówkach i obrazach. Niewiele brakowało, by wspaniały zabytek zastąpiono nowoczesną budowlą. Na krótko przed wybuchem pierwszej wojny światowej leszczyńska siedziba magistratu przedstawiała zły stan techniczny z powodu silnego zawilgocenia, z którym nie potrafiono sobie poradzić. Poważnie rozważano możliwość rozbiórki ratusza i wybudowania nowej siedziby dla władz miasta. Decyzję taką niełatwo było podjąć i sprawa ostatecznie trafiła do Berlina. Do Leszna przyjechała komisja złożona z wysokich urzędników kompetentnych w kwestiach budownictwa, by zdecydować o jego losie.

Oględziny wypadły fatalnie, radca budowlany orzekł, że gmach nadaje się do rozbiórki, a podjęte ewentualnie prace naprawcze spowodowałyby zatracenie historycznych cech ratusza. Nowy ratusz powinien pełnić funkcje reprezentacyjne i musi być funkcjonalny, a więc odpowiadać potrzebom współczesności. Gdy los ratusza został przesądzony, a ostać

39

się miały jedynie jego fragmenty, w tym będąca w dobrym stanie wieża, na pomoc mu przyszła… wojna. Pieniądze potrzebne były teraz na uzbrojenie nie na kosztowne inwestycje budowlane, więc projekt rozbiórki odłożono do zakończenia wojny. Od 1918 roku zmieniły się władze, odrodziło się państwo polskie, a decyzje pruskich władz nie miały już mocy.

W ten sposób ratusz ostał się i jest świadkiem burzliwej historii miasta, stanowi elegancką wizytówkę Leszna, świadectwo gustu i zamożności jego mieszkańców.

RADNICE – SRDCE MĚSTA

R

adnice je nejdůležitější místo každého historického města – zde se scházeli starosta a radní a rokovali o záležitostech města a jeho obyvatel, zde byly vytvářeny zákony a zde bylo vynucováno jejich dodržování, zde se odehrávaly význačné slavnosti. Radnice bývala objektem hrdosti a výrazem síly města. První radnici v Lešně vystavěli sami měšťané ze shromážděných prostředků. Základní kámen byl položen v červnu 1637 a v říjnu 1639

Obecny budynek zachował detale najstarszego ratusza: późnorenesansowe dekoracje w alegorii Justitii – symbolu sprawiedliwości, wymierzanej także w ratuszu przez wójta i ławę oraz pierwotny układ architektoniczny. / V současné stavbě jsou zachovány detaily nejstarší radnice: pozdně renesanční výzdoba s alegorií Justitie – symbolu spravedlnosti, jež byla v radničním prostoru vyměřována starostou a přísedícími, či původní architektonické uspořádání.

byla dokončena stavba věže. Cena stavby činila 21 tis. florénů. Po požáru města v roce 1656 za polsko-švédské války ji z ruin pozvedl stavitel Marcin Woida, radnice poničená dalším požárem z roku 1707 byla opětovně vystavěna dle návrhu Pompe Ferrariho – italského architekta, který byl do Lešna pozván rodem Leszczyńských.

40

Po požáru v roce 1767 byla radnice dlouho ponechána v ruinách, měšťané se soustředili zejména na obnovu svých domů a dílen a peněžní sbírky na obnovu radnice nebyly příliš úspěšné. Pomoc nabídl vlastník města August Sułkowski, který byl v oné době pověřen realizací přestavby rezidence v Rydzyně. Historici se domnívají, že na práci na obnově radnice se podílel královský architekt Dominik Merlini, jejž Sułkowski zaměstnal již v Rydzyně.

V současné stavbě jsou zachovány detaily nejstarší radnice: pozdně renesanční výzdoba s alegorií Justitie – symbolu spravedlnosti, jež byla v radničním prostoru vyměřována starostou a přísedícími, či původní architektonické uspořádání. Nádherná klasicistní budova – neboť takový oděv radnice nakonec získala – tvoří ústřední bod náměstí. Upoutá pozornost svou důstojnou siluetou, je symbolem bohatství města a jeho nepochybnou ozdobou, neustále připomínanou a reprodukovanou na pohlednicích a obrazech. Nechybělo mnoho, aby byla tato kouzelná památka nahrazena moderní výstavbou. Krátce před začátkem první světové války bylo lešenské sídlo v magistrátu ve špatném technickém stavu kvůli nadměrné nezvladatelné vlhkosti. Vážně byla zvažována možnost radnici zbourat a na jejím místě postavit nové sídlo pro městskou správu. Takovéto rozhodnutí nebylo snadné a záležitost se nakonec dostala k projednání do Berlína. Do Lešna přijela komise složená z vysokých úředníků kompetentních ve věcech stavebnictví a architektury, aby rozhodla o osudu radnice. Obhlídky budovy dopadly fatálně, stavební poradce konstatoval, že radnice je v havarijní stavu, a doporučil její demolici, neboť opravné práce by tak či tak měly za následek ztrátu historických rysů stavby. Nová radnice musí plnit reprezentativní funkci a musí být funkční, tedy odpovídat potřebám moderní doby. Když byl osud radnice zpečetěn a bylo rozhodnuto, že zůstanou pouze jeho fragmenty, včetně věže, která byla naštěstí v poměrně dobrém stavu, přišla jí na pomoc... válka. Peníze byly nyní potřeba na zbrojení, nikoli na nákladné stavební investice, projekt demolice radnice byl tedy odložen, až skončí válka.

V roce 1918 se však poměry změnily, obnovil se polský stát a rozhodnutí pruských správních orgánů již neplatilo. Budova radnice se tedy zachovala a je svědkem bouřlivé historie města, elegantní vizitkou Lešna, dokladem vkusu a bohatství jeho obyvatel.

41

Zarówno Leszno jak i Havliczkovy Brod mogą poszczycić się tym, że z miastami tymi były związane znamienite postaci: literaci, muzycy, naukowcy. Sylwetki kilku z nich przybliżamy na kartach naszej publikacji. Podczas wędrówek ulicami miast z pewnością – choć na chwilę – ludzie ci ożyją w naszej wyobraźni.

Jak Lešno tak Havlíčkův Brod se mohou pochlubit tím, že s těmito městy byly spojené významné osobnosti: spisovatelé, hudebníci, vědci. Některé z nich představujeme na stránkách naší publikace. Během procházek po ulicích měst zajisté - alespoň na chvíli - tito lidé oživnou v naší představách.

42

Jaroslav Hašek Josef Dobrovský Karel Havlíček Borovský

Bedřich Smetana

Jan VáclavAntonín Stamic

LIPNICE NAD SÁZAVOU

PETRKOV

Bohuslav Reynek

43

Karel Havlíček Borovský, vlastním jménem Karel Havlíček

(31. 10. 1821 – 29. 7. 1856) Tento český novinář, básník, satirik a politik je považován za zakladatele české žurnalistiky, satiry a literární kritiky. Přídomek „Borovský“, kterým často podepisoval své články, je odvozen od místa jeho narození (Borová - od 8. února 1949 obec přijala do svého názvu přívlastek Havlíčkova).

Narodil se 31. října 1821 v Borové u Přibyslavi kupci Matěji Havlíčkovi a jeho ženě Josefíně. V dětství žil ve vesnici Borová a v Německém Brodě, kam se rodina v roce 1830 přestěhovala. V devíti letech odešel na rok do Jihlavy, kde se učil němčině, a také zde začal chápat národnostní rozdíly. Od roku 1833 studoval v Německém Brodě gymnázium. V roce 1838 gymnázium dokončil a začal studovat filozofii v Praze. Havlíček toužil po tom, aby mohl působit na výchovu českého lidu, vstoupil proto do kněžského semináře. Nelíbily se mu však poměry, které zde panovaly. Na podzim 1841 proto seminář opustil a stal se až do konce života nekompromisním kritikem římskokatolické církve. Rok pobýval v Rusku, kde působil jako vychovatel u významného profesora. Po návratu z Ruska vychází jeho první tištěné dílo v příloze Pražských novin – Obrazy z Rus. Roku 1846 se stal redaktorem Pražských novin. Psal také do satirické přílohy časopisu Česká včela s názvem Žihadlo. V roce 1848 odešel z Pražských novin a založil vlastní Národní noviny, které dosáhly velké popularity. Národní noviny byly prvním deníkem v Českých zemích. V době, kdy pobýval v Kutné Hoře, založil časopis Slovan. Pro svou politickou aktivitu byl stíhán rakouskými úřady.

Dne 16. prosince 1851 byl zatčen a deportován do tyrolského Brixenu, kam za ním v roce 1852 přijela jeho manželka Julie s dcerou Zdeňkou. Pobyt v horském Brixenu zdravotně prospíval celé rodině nakažené tuberkulózou. Havlíček byl 3,5 roku ve vyhnanství, odtržen od vlasti i od přátel. Byl pod stálým policejním dozorem a byla sledována veškerá jeho korespondence. Až poté, co Havlíček podepsal protokol, jímž se zavázal nepokračovat ve veřejných aktivitách, byl po téměř čtyřech letech vyhnanství propuštěn zpět do Čech.

Po návratu do Čech žil v Německém Brodě, který měl úředně zakázáno opouštět. Na každou cestu musel žádat o povolení. Zapovězenou měl především Prahu. Pobyt v Praze byl Havlíčkovi povolen až poté, co byla zjištěna jeho nevyléčitelná nemoc. Zemřel 29. července 1856 v Praze ve věku nedožitých 35 let. Je pohřben v Praze na Olšanských hřbitovech.

Jeho nejvýraznější díla: Epištoly kutnohorské (1850), Obrazy z Rus (1843–46), Tyrolské elegie (1852, vydáno 1861), Král Lávra (1854), Křest svatého Vladimíra (rukopis: 1843–1844, vydáno 1877, torzo), Epigramy (1845), Duch Národních novin (1851) – výbor novinových článků z období působení K. Havlíčka Borovského v Národních novinách.

Karel Havlíček Borovský, właściwie Karel Havlíček (31. 10. 1821 – 29. 7. 1856) Czeski dziennikarz, poeta, satyryk i polityk jest uznawany za założyciela czeskiej żurnalistyki, satyry oraz krytyki literackiej. Przydomek literacki „Borovský“, którym często podpisywał swoje artykuły, pochodzi od nazwy miejsca jego narodzin.

Urodził się 31 października 1821 w Borové u Přibyslavi. Jego ojcem był kupiec Matěj Havlíček, matka miała na imię Josefína. Dzieciństwo spędził we wsi Borová oraz w Německém Brodě, gdzie rodzina

44

przeniosła się w roku 1830. W wieku dziewięciu lat został wysłany na rok do Jihlavy, gdzie pobierał nauki języka niemieckiego, a przede wszystkim zaczął zauważać różnice narodowościowe. Od roku 1833 uczył się w gimnazjum w Německém Brodě. W roku 1838 zakończył naukę w szkole i rozpoczął studia z zakresu filozofii w Pradze. Havlíček pragnął, by móc wpływać na wychowanie czeskiego ludu, dlatego też wstąpił do seminarium duchownego. Nie potrafił jednak zaakceptować panujących tam relacji. Jesienią roku 1841 wystąpił z seminarium, i aż do końca swojego życia został bezkompromisowym krytykiem kościoła katolickiego i antyklerykałem. Przez rok przebywał w Rosji, gdzie był wychowankiem znanego profesora. Po powrocie z Rosji jako załącznik do „Pražských nowin” [Gazeta Praska] wychodzi drukiem jego pierwsze dzieło – „Obrazy z Rus” [Obrazy z Rosji].

Od roku 1846 kierował „Gazetą Praską”. Pisał również teksty satyryczne pod nazwą „Žihadlo” [Żądło] do czasopisma „Česká včela” [Czeska pszczoła]. W roku 1848 odszedł z Gazety Praskiej i zaczął wydawać własne „Národní noviny” [Gazeta Narodowa], które stały się najpopularniejszym wtedy dziennikiem. Gazeta Narodowa była pierwszym dziennikiem na ziemiach czeskich. W czasie, kiedy przebywał w Kutné Hoře, założył czasopismo „Slovan” [Słowianin]. W związku ze swoją aktywnością polityczną, był ścigany przez austriackie władze.

Dnia 16 grudnia 1851 został zatrzymany i deportowany do tyrolskiej miejscowości Brixen, gdzie w roku 1852 dołączyła do niego jego żona Julie z córką Zdeňką. Pobyt w górskiej miejscowości Brixen wpłynął pozytywnie na zdrowie całej rodziny chorującej na gruźlicę. Przez ponad trzy lata Havlíček przebywał na wygnaniu, w oderwaniu od ojczyzny i przyjaciół. Był pod stałym nadzorem policyjnym, cenzurze podlegała wszelka jego korespondencja. Dopiero, kiedy Havlíček zdecydował się podpisać dokument, w którym zobowiązywał się do wycofania się z działań publicznych, po prawie czterech latach zezwolono na jego powrót do Czech. Po powrocie do Czech osiadł w Německém Brodě, którego to miasta miał zakaz opuszczania. Każdy wyjazd wiązał się z koniecznością występowania pozwolenie na opuszczenie miasta. Długo oczekiwał na możliwość wyjazdu do Pragi. Na wyjazd do stolicy otrzymał pozwolenie dopiero po tym, kiedy stwierdzono, że cierpi na nieuleczalną chorobę. Zmarł 29 lipca 1856 w Pradze, w wieku 35 lat. Jego grób znajduje się Pradze na Olšanských hřbitovech [Cmentarz Olszański].

Jego najwybitniejsze dzieła: „Epištoly kutnohorské” (1850), „Obrazy z Rus” (1843–46) [Obrazy z Rosji], „Tyrolské elegie” (1852, wydane 1861) [Tyrolskie elegie], „Král Lávra” (1854) [Król Lavra], „Křest svatéhoVladimíra” (rękopis: 1843–1844, wydano 1877) [Chrzest Świętego Włodzimierza], „Epigramy” (1845) [Epigramy], Duch Národních novin (1851) – wybór artykułów prasowych z okresu działalności K. Havlíčka Borovského w Gazecie Narodowej.

Jan Václav Antonín Stamic

(19. 6. 1717 – 27. 3. 1757) Skladatel, houslista, koncertní mistr orchestru. Základní vzdělání získal v Německém Brodě. Hudební studia ukončil pravděpodobně v Praze. Později byl angažován v kurfiřstské kapele v Mannheimu.

Později vystupoval veřejně i v soukromých pařížských salonech. Je řazen k předním průkopníkům a spoluzakladatelům nového hudebního stylu – klasicismu.

45

Jan VáclavAntonín Stamic (19. 6. 1717 – 27. 3. 1757) Kompozytor, skrzypek, koncertmistrz orkiestry. Zasadnicze wykształcenie odebrał w Německém Brodě. Studia muzyczne ukończył najprawdopodobniej w Pradze. Był założycielem szkoły mannheimskiej. Później występował publicznie również na prywatnych salonach praskich. Wyrastał z tradycji barkowych, ale stał się jednym z prekursorów i współzałożycieli nowego stylu w muzyce – klasycyzmu.

Josef Dobrovský

(17. 8. 1753 – 6. 1. 1829) Vůdčí osobnost národního obrození, jazykovědec, zakladatel slavistiky, historik a katolický kněz.

Vyrůstal v německém prostředí, česky se naučil až na gymnaziálních studiích v Německém Brodě, gymnázium dokončil v Klatovech. Působil jako vychovatel v rodině hraběte Nostice, rektor semináře pro výchovu kněží a od roku 1791 jako soukromý učenec.

Josef Dobrovský (17. 8. 1753 – 6. 1. 1829) Najwybitniejszy przedstawiciel myśli czeskiego odrodzenia narodowego, językoznawca, należał do twórców nowoczesnej slawistyki, historyk, duchowny kościoła katolickiego. Wyrastał w środowisku niemieckim, języka czeskiego nauczył się dopiero w gimnazjum w Německém Brodě. Szkołę średnią ukończył w Klatovech. Pracował jako nauczyciel w rodzinie hrabiego Nostice. Następnie został prorektorem, a później rektorem seminarium duchownego. Od roku 1791 pracował jako samodzielny naukowiec, wtedy też powstała większość jego dzieł.

Bedřich Smetana

(2. 3. 1824 – 12. 5. 1884) Hudební skladatel, klavírista, dirigent. Do Německého Brodu přišel po studiích v Jihlavě, kde neprospíval. Společně se svým bratrem Antonínem studoval v letech 1836-1839 na brodském gymnáziu, maturoval v Plzni. První skladby tvořil již jako student. Po studiích si otevřel vlastní hudební ústav, působil ve švédském Göteborgu. Po návratu do Prahy a napsání oper Braniboři v Čechách a Prodaná nevěsta se stal prvním dirigentem Prozatímního divadla.

46

Bedřich Smetana (2. 3. 1824 – 12. 5. 1884) Kompozytor, pianista, dyrygent. Do Německého Brodu przyjechał po studiach w Jihlavě. Wraz ze swoim bratem studiował w latach 1836-1839 w miejscowym gimnazjum, maturę zdał w Pilznie.

Po ukończeniu studiów otworzył własną szkołę muzyczną. Część swojego życia spędził we Szwecji, w miejscowości Göteborg. Po powrocie do Pragi i skomponowaniu oper „Brandenburczycy w Czechach” i „Sprzedana narzeczona” został pierwszym dyrygentem Prozatímního divadla.

Jaroslav Hašek

(30. 4. 1883 – 3. 1. 1923) Spisovatel, publicista, novinář. Před první světovou válkou patřil k představitelům pražské bohémské společnosti, hlásil se k anarchistickému radikalismu. Psal povídky, črty, humoresky. Působil v kabaretu Červená sedma. Své vrcholné dílo, Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války, napsal většinou v Lipnici nad Sázavou, kde strávil poslední roky života. Tam je také na starém hřbitově pohřben.

Jaroslav Hašek (30. 4. 1883 – 3. 1. 1923) Pisarz, publicysta, dziennikarz. Przed I wojną światową należał do przedstawicieli praskiej bohemy.

Głosił poglądy o charakterze anarchistycznego radykalizmu. Pisał opowiadania, szkice, humoreski.

Działał w kabarecie Červená sedma. Swoje najważniejsze dzieło „Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej” napisał w większości w Lipnici nad Sázavou, gdzie spędził ostatnie lata życia. Tam też został pochowany na starym cmentarzu.

Bohuslav Reynek

(31. 5. 1892 – 28. 9. 1971) Grafik, básník, překladatel. V Grenoblu se oženil s francouzskou básnířkou Suzanne Renaud. Stýkal se s řadou významných osobností české kultury. Jeho dílo se plného zveřejnění dočkalo až po roce 1990.

Bohuslav Reynek (31. 5. 1892 – 28. 9. 1971) Grafik, poeta, tłumacz. W Grenoble pojął za żonę francuską poetkę Suzanne Renaud. Pozostawał w kontakcie z wieloma znaczącymi osobowościami czeskiej kultury. Jego spuścizna w pełni ujrzała światło dzienne dopiero po roku 1990.

47

Johann Heermann

Jan Amos Komeński Anna Memorata

Stanisław Grochowiak

48

Bolesław Karpiński

Stanisław Grochowiak

(24.01.1934 - 2.09.1976) Jeden z najwybitniejszych polskich poetów współczesnych, urodził się 24 stycznia 1934 r. w Lesznie. Był najmłodszym synem (miał siostrę Eugenię i brata Tadeusza) Bronisława i Pelagii z domu Pawelczak. Ojciec Bronisław pracował w biurze notarialnym i adwokackim, prowadził kino „Apollo”, po wojnie otworzył własne biuro pisania podań. Był założycielem i prezesem Związku Powstańców Wielkopolskich w Lesznie, jako patriota został aresztowany przez okupanta w październiku 1939 r.

Uniknął rozstrzelania, ale opuścił Leszno i przedostał się do Warszawy, gdzie w 1940 r. dołączyła do niego cała rodzina. Do Leszna wrócili wiosną 1945 r.

Stanisław uczęszczał do Szkoły Podstawowej nr 1, a potem do Państwowego Liceum Ogólnokształcącego. Już w okresie szkolnym przejawiał zainteresowania literaturą i zaczął pisać pierwsze młodzieńcze utwory. Z kolegami założył gazetki szkolne „Latarnię” i „Kręgi”. Posiadał także zdolności malarskie i muzyczne. Maturę zdał w 1951 r.

W 1951 roku zapisał się na Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu na filologię polską, ale zrezygnował z dalszej nauki i studiów nigdy nie ukończył. Przez następne dwa lata mieszkał w domu rodzinnym, pracując w szkole w Kąkolewie, zakładzie wychowawczym w Rydzynie, w składnicy złomu i roszarni lnu w Rawiczu. W 1952 r. przez kilka miesięcy przebywał w areszcie za incydent polityczny.

W 1953 r. ostatecznie opuścił Leszno, zamieszkał we Wrocławiu i rozpoczął pracę w dziale literackim „Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego”. W 1955 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie mieszkał aż do śmierci. Podejmował pracę w Instytucie Wydawniczym „PAX” (1955-1956), w redakcjach: „Za i przeciw” (1957-1958), „Współczesności” (1958-1960), „Nowej Kultury” (1961-1963), „Kultury” (19631970), „Poezji” (1972-1975), „Miesięcznika Literackiego” (1975-1976).

Stanisław Grochowiak ożenił się w 1954 r. ze szkolną miłością z Leszna Anną Magdaleną Herman.

Miał z nią sześcioro dzieci – dwóch synów (Piotra i Pawła) i cztery córki (Olgę, Małgorzatę, Annę, najmłodsza Joanna przeżyła tylko kilka miesięcy). Wraz z rodziną, psami i kotem mieszkał na Sadybie.

Zmarł po długiej chorobie 2 września 1976 r., a 8 września został pochowany na cmentarzu komunalnym na Powązkach.

28 maja 1977 r. Stanisław Grochowiak został patronem Miejskiej Biblioteki Publicznej w Lesznie, w której sukcesywnie gromadzone są różne materiały (książki, czasopisma, plakaty, programy teatralne) i pamiątki (rękopisy, fotografie rodzinne) związane z tym wybitnym literatem.

Stanisław Grochowiak zadebiutował na łamach prasy w 1951 r. Pierwsze książki wydał w okresie „odwilży politycznej” w 1956 r. Szczególnie znany jako poeta, opublikował 9 tomików poezji: pierwszy to „Ballada rycerska”, ostatni - „Haiku-images”. Jest także autorem utworów prozatorskich, scenariuszy, utworów dla dzieci, a także licznych dramatów, np. „Króla IV”, „Lęków porannych”, „Chłopców” wystawianych przez najlepsze teatry w Polsce.Jako poeta zaliczany był do turpistów (z j. łacińskiego turpis to brzydki). Fascynował się zjawiskami niepoetyckimi, brzydkimi, kalekimi, gdyż nie chciał przedstawiać w swych utworach tylko piękna, ale również cierpienie, starość, śmierć. Podważał oceny „piękne” - „brzydkie”, gdy piękno nie jest zasłużone, a brzydota zawiniona.

49

Stanisław Grochowiak (24.01.1934 - 2.09.1976) Jeden z nejvýznamnějších polských básníků současnosti, narodil se 24. ledna 1934 r. v Lešně. Byl nejmladším synem (měl sestru Eugenii a bratra Tadeusze) Bronisława a Pelagie rozené Pawelczak.

Otec Bronisław pracoval v notářské a advokátní kanceláři, řídil kino „Apollo”, po válce si otevřel vlastní kancelář pro sepisování žádostí. Byl zakladatelem a předsedou Związku Powstańców Wielkopolskich /Svaz velkopolských povstalců/ v Lešně, jako patriot byl zatčen okupanty v říjnu 1939 r. Vyhnul se rozstřílení, ale opustil Lešno a dostal se do Varšavy, kam se v 1940 r. k němu připojila celá rodina.

Do Lešna se vrátili na jaře 1945 r.

Stanisław navštěvoval Základní školu č. 1, a později Státní všeobecné lyceum. Již v době studia projevoval zájem o literaturu a začal psát první mladistvé díla. S kamarády založil školní noviny „Latarnię” /Lucerna/ a „Kręgi” /Kruhy/. Měl také malířské a hudební schopnosti. Maturoval v 1951 r.

V 1951 roku se zapsal na Univerzitu A. Mickiewicze v Poznani na polonistiku, ale rezignoval na dalš vzdělávání a studium nikdy nedokončil. Po dobu dalších dvou let bydlel v rodném domě, pracoval ve škole v Kąkolevě, výchovném zařízení v Rydzyni, ve skladišti kovového šrotu a máčírně lnu v Rawiczu. V 1952 r. několik měsíců pobýval ve věznici za politický incident.

V 1953 r. definitivně opustil Lešno, přestěhoval se do Vratislavi a začal pracovat v literárním oddělení „Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego” /Vratislavský katolický týdeník/. V 1955 r. se přestěhoval do Varšavy, kde žil až do smrti. Zde pracoval v nakladatelství „PAX” (1955-1956), v redakcích: „Za i przeciw” /Pro a proti/ (1957-1958), „Współczesności” /Současnost/ (1958-1960), „Nowej Kultury” /Nová kultura/ (1961-1963), „Kultury” /Kultura/ (1963-1970), „Poezji” /Poezie/ (1972-1975), „Miesięcznika Literackiego” /Literární měsíčník/ (1975-1976).

Stanisław Grochowiakse oženil v 1954 r. s láskou ze školních let z Lešna Annou Magdalenou Herman. Měl s ní šest dětí – dva syny (Petra a Pavla) a čtyři dcery (Olgu, Markétu, Annu, nejmladší Johana přežila pouze několik měsíců). Spolu s rodinou, psy a kočkou bydlel na Sadybě. Zemřel po dlouhé nemoci 2. září 1976 r., a 8. září byl pochován na komunálním hřbitově v Powązkach.

28. května 1977 r. se Stanisław Grochowiak stal patronem Městské veřejné knihovny v Lešně, kde jsou postupně shromažďovány různé materiály (knihy, časopisy, plakáty, divadelní programy) a památky (rukopisy, rodinné fotografie) spojené s tímto významných spisovatelem.

Stanisław Grochowiak debutoval v tisku v 1951 r. První knihy vydal v období „politického uvolnění” v 1956 r. Je především známý jako básník, vydal 9 svazků básní: první je „Ballada rycerska”, poslední - „Haiku-images”. Je také autorem prozaických děl, scénářů, děl pro děti, a také mnoha dramatických děl, např. „Króla IV”, „Lęków porannych”, „Chłopców”, která hrála nejlepší divadla v Polsku.

Jako básník byl řazen k turpistům (z latinského turpis znamená ošklivý). Fascinovaly jej nepoetické jevy, ošklivé, zmrzačené, jelikož nechtěl ve svých dílech ukazovat pouze krásu, ale také utrpení, stáří, smrt. Vyvracel význam „krásné” - „ošklivé”, při čemž krása není zasloužená, a ošklivost zaviněná.

50

Bolesław Karpiński

(21.04.1879 - 21.10.1939) Bolesław Anzelm Karpiński, ur. 21 kwietnia 1879 r. w Wadowicach w rodzinie Alfonsa i Barbary z d. Pisz. Od 1904 r. studiował język polski i filologię klasyczną na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1914 r. uzyskał pełne kwalifikacje do nauczania w gimnazjach jęz. polskiego jako przedmiotu głównego i filologii klasycznej jako przedmiotu pobocznego. W czasie I wojny światowej służył w 2 pułku Legionów, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1922 r. opuścił Małopolskę i wraz z rodziną w maju przybył do Leszna. Podjął pracę w Państwowym Gimnazjum Męskim im. J.A. Komeńskiego, gdzie uczył jęz. polskiego i łaciny. Miał tytuł prof. szkół średnich i nauczył również w innych szkołach na terenie Leszna. W roku 1933 przeszedł na emeryturę.

Prowadził szeroką działalność pozalekcyjną, był założycielem, opiekunem i reżyserem teatru szkolnego w Gimnazjum Męskim, reżyserował utwory autorów polskich i obcych. Działał w wielu stowarzyszeniach. Był członkiem Związku Literatów Polskich.

Był jednym z najbardziej znanych publicystów w okresie międzywojennym w Lesznie. Artykuły pisał na łamach „Głosu Leszczyńskiego”, harcerskiego „Czuwaj”. Pisał wiersze poruszające tematy historyczne i problematykę współczesną, społeczną. Wydał drukiem fraszki pt. „Figle i erotyki sowizdrzalskie”(1910), wierszowaną bajkę dla dzieci „Czerwony Kapturek”(1921). Napisał dramat „Prolog” (1909) poświęcony Zygmuntowi III Wazie. Tłumaczył utwory dzieł klasycznych, m.in. tragedię „Alkestis”.

Jego utwory ukazały się m.in. w wydawnictwach zbiorowych „Zbiór wierszy nowoczesnych” (Kościan 1926), czy „Poeci Ziemi Leszczyńskiej” (Leszno 1939). Kolejna jego pasją było malarstwo, szczególnie karykatura.

Po wybuchu II wojny światowej został 8 września 1939 r. internowany i uwięziony w koszarach, a 21 października 1939 r. na mocy wyroku sadu doraźnego policji bezpieczeństwa z Poznania, został skazany za rzekomą wrogą działalność przeciwko Niemcom. Został rozstrzelany wraz z 19 innymi Polakami podczas publicznej egzekucji pod murem więzienia na placu T. Kościuszki w Lesznie. Zwłoki pomordowanych wywieziono za miasto i pogrzebano w polu, niedaleko cmentarza katolickiego.

Nazwisko Bolesława Karpińskiego widnieje na mogile zbiorowej przy. al. 21 Października w Lesznie.

Bolesław Karpiński (21.04.1879 - 21.10.1939) Bolesław Anzelm Karpiński, nar. 21. dubna 1879 ve Vadovicích v rodině Alfonse a Barbory roz.

Pisz. Od roku 1904 studoval polštinu a klasickou filologii na Filozofické fakultě Jagellonské univerzity v Krakově. V roce 1914 získal úplnou odbornou kvalifikaci pro vyučování na gymnáziu polštiny jako hlavního předmětu a klasické filologie jako vedlejšího předmětu. Během I. světové války sloužil v 2. pluku Legie, účastnil se polsko-sovětské války. V roce 1922 opustil Malopolsko a spolu s rodinou přijel v květnu do Lešna. Začal pracovat na Státním chlapeckém gymnáziu J.A. Komenského, kde vyučoval polštinu a latinu. Měl titul středoškolského profesora a vyučoval rovněž na jiných školách na území Lešna. V roce 1933 odešel do důchodu.

51

Vyvíjel rozsáhlou mimoškolní aktivitu, byl zakladatelem, vedoucím a režisérem školního divadla na Chlapeckém gymnáziu a režíroval díla polských a zahraničních tvůrců. Působil v mnoha spolcích.

Byl členem Sdružení polských literátů.

Byl jedním z nejznámějších publicistů v meziválečném období v Lešně. Psal články pro „Głos Leszczyński” [Leščyňský hlas] nebo skautský „Czuwaj” [Nazdar]. Psal básně na historická témata, ale také o problematice současné společnosti. Vydal frašky s názvem „Figle i erotyki sowizdrzalskie” [Vtipná a erotická lyrika] (1910), veršovanou pohádku pro děti „Czerwony Kapturek” [Červená karkulka] (1921). Napsal drama „Prolog” [Úvod] (1909) věnovaný Zikmundu III. Vase. Překládal klasická díla, mj. tragédii „Alkestis”. Jeho díla vyšly mj. v hromadné publikaci „Zbiór wierszy nowoczesnych” [Sbírka novodobých básní] (Kościan 1926), nebo „Poeci Ziemi Leszczyńskiej” [Básníci leščyňského kraje] (Lešno 1939). Další jeho vášní bylo malířství, zejména karikatura.

Po vypuknutí II. světové války byl 8. září 1939 internován a uvězněn v kasárnách, a 21. října 1939 byl rozsudkem náhlého soudu bezpečnostní policie z Poznani odsouzen za údajnou nepřátelskou aktivitu proti Němcům. Byl zastřelen spolu s jinými 19 Poláky při veřejné popravě u vězeňské zdi na náměstí T. Kościuszki v Lešně. Pozůstatky zavražděných byly odvezeny mimo město a pohřbeny na poli, opodál katolického hřbitova. Jméno Bolesława Karpińského je na společném hrobě na Al. 21. Října v Lešně.

Jan Amos Komeński

(28.03.1592 - 15.11.1670) Jan Amos Komeński to wybitny czeski reformator, pedagog i filozof, urodził się 28 marca 1592 r. na Morawach, jego ojciec Martin Seges Komensky, był duchownym Jednoty Bracia Czeskiej. Po nauce w szkole elementarnej, w latach 1608-1611 uczęszczał do gimnazjum Jednoty. W 1611-13 studiował teologię w Herbron, później studiował w Heidelbergu na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu. Po zakończeniu studiów udał się w podróż do Holandii. Po licznych studiach powrócił w 1614 r. na Morawy. Został ordynowany na pastora zboru Jednoty. W wyniku prześladowań innowierców Komeński, udał się na emigracje. W roku 1628 przybył do Leszna z dużą grupą uchodźców z Moraw. W 1632 r. został wybrany seniorem Jednoty. W latach 1637-1641 był rektorem leszczyńskiego gimnazjum. Od 1641 przebywał w Anglii, Szwecji, osiadł w Elblągu. W 1650 r. został wybrany na seniora, biskupa Jednoty w Lesznie, gdzie ostatecznie powrócił w 1654 r. Podczas potopu szwedzkiego Leszno zostało spalone a Komeński uciekł z miasta i w efekcie osiadł w Amsterdamie, gdzie zmarł 15 listopada 1670 r.

Komeński był nie tylko wybitnym twórcą nowożytnej pedagogiki ale autorem rozlicznych dzieł literackich. Do najważniejszych dzieł należą „Problemata miscellanea” (Herbron 1612), „Janua linguarum reserata” (Leszno 1633), „Excidium Lesnae” (Amsterdam 1675), „Orbis sensualium pictus” (Norymberga 1658), „Didactica magna” (Amsterdam 1675). Wybitny czeski pedagog, i filozof należał do myślicieli, których dorobek wykorzystywano przez następne dziesięciolecia. Jego dokonania przypomniano w XIX-wiecznym „Przyjacielu Ludu”. W drugiej połowie XX w. odbyło się wiele konferencji i sesji komeniologicznych w Lesznie.

52

Jan Amos Komenský (28.03.1592 - 15.11.1670) Jan Amos Komenský - významný český reformátor, pedagog a filosof, narozen 28. března 1592 na Moravě, jeho otec Martin Segeš Komenský, byl duchovním Jednoty bratrské. Po ukončení výuky na základní škole, navštěvoval v období 1608-1611 gymnázium Jednoty. V letech 1611 až 1613 studoval teologii v Herbornu, později studoval na Univerzitě v Heidelbergu na Teologické fakultě. Po ukončení studia se vydal na cestu do Holandska. Po mnoha studiích se vrátil v roce 1614 na Moravu. Byl vysvěcen na kazatele sboru Jednoty. V důsledku pronásledování jinověrců odešel Komenský do exilu.

V roce 1628 přišel do Lešna spolu s početnou skupinou emigrantů z Moravy. V roce 1632 byl zvolen starším Jednoty. V letech 1637 až 1641 byl rektorem na leščyňském gymnáziu. Od roku 1641 žil v Anglii, Švédsku, a usadil se v Elblągu. V roce 1650 byl zvolen starším biskupem Jednoty v Lešně, kam se nakonec vrátil v roce 1654. Během švédského útoku na Polsko zachvátil Lešno požár a Komenský utekl z města a nakonec se usadil v Amsterdamu, kde zemřel 15. listopadu 1670.

Komenský byl nejen významným tvůrcem novodobé pedagogiky, ale také autorem rozličných literárních děl. K nejvýznamnějším dílům patří „Problemata miscellanea” (Herborn 1612), „Janua linguarum reserata” (Lešno 1633), „Excidium Lesnae” (Amsterdam 1675), „Orbis sensualium pictus” (Norimberk 1658), „Didacticamagna” (Amsterdam 1675). Významný český pedagog a filosof patřil k myslitelům, jejichž tvorba byla využívána po dobu mnoha dalších desetiletí. Jeho dílo bylo zmíněno v „Przyjacielu Ludu” [Přítel lidu] z XIX. století. Ve druhé polovině XX. století se uskutečnila řada komeniologických konferencí a seminářů v Lešně.

Johann Heermann

(11.09.1585 - 17.02.1647) Johann Hermann, duchowny luterański, pisarz i poeta religijny. Urodził się 11 września 1585 r. w Rudnej w księstwie wołowski. W 1602 rozpoczął naukę w szkole łacińskiej we Wschowie. W 1608 r. został diakonem w Chobieni n. Odrą. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia i za namową lekarza przeniósł się w 1638 r. do Leszna, gdzie zmarł 17 lutego 1647 r., pochowano go w kościele św. Krzyża w Lesznie. Hermann należał do grona najwybitniejszych niemieckich poetów religijnych epoki baroku. Z racji charakteru jego utworów jest nazywanym „śląskim Hiobem”. Wprowadził do poezji religijnej strofę epicką. Napisał ponad 400 pieśni, z czego liczne weszły na stałe do śpiewników luterańskich. Był autorem tekstów okolicznościowych. Należał do wielbicieli talentu Anny Memoraty, której poświecił kilka utworów łacińskich. Od 1611 r. układał wierszowane historie biblijne w jez. niemieckim i wiersze. Zadebiutował wydaniem zbioru „Lemmata symbolica” (Oleśnica 1607).

Johann Heermann (11.09.1585 - 17.02.1647) Johann Hermann, evangelický kazatel, náboženský spisovatel a básník. Narodil se 11. září 1585 v Rudně ve volovském knížectví. V roce 1602 začal navštěvovat latinskou školu ve Wschowě. V roce 1608 se stal jáhnem v Chobieni n. Odrou. Z důvodu zhoršujícího se zdravotního stavu a na přímluvu

53

lékaře se přestěhoval roku 1638 do Lešna, kde zemřel 17. února 1647, byl pohřben v Kostele sv. Kříže v Lešně. Hermann patřil ke skupině nejvýznamnějších německých náboženských básníků období baroka. S ohledem na charakter jeho děl je nazýván „slezský Jób”. Zařadil do náboženské poezie epickou složku. Napsal více jak 400 písní, z nichž se řada stala trvalou součástí evangelických zpěvníků. Byl autorem příležitostních textů. Patřil k obdivovatelům talentu Anny Memoraty, které věnoval několik latinských děl. Od roku 1611 skládal veršované biblické příběhy a básně v němčině. Debutoval vydáním sbírky „Lemmata symbolica” (Oleśnica 1607).

Anna Memorata

(1612 /1615 - 1645) Polska poetka pochodzenia czeskiego, tworząca łacińskie wiersze podpisując je jako Virgo Polona („dziewica polska”). Pochodziła z rodu czeskiego, którego przedstawiciele przybyli do Polski ok.

1548 roku w pierwszej fali uchodźstwa braci czeskich przed prześladowaniami na tle religijnym i dość szybko się spolonizowali. Prawdopodobnie była najstarszą z rodzeństwa (miała 2 braci), córką pastora i kaznodziei braci czeskich w Lesznie Andrzeja Jakuba Memoratusa absolwenta gimnazjum w Gdańsku, filozofa i fizyka. Dzięki ojcu, który zadbał, by otrzymała staranne wykształcenie humanistyczne, poznała języki klasyczne, a szczególnie łaciński, w mniejszym stopniu grecki. Władała oczywiście językiem polskim, a ponadto niemieckim i prawdopodobnie czeskim. Życie i twórczość Anny Memoraty przypadły na okres rozkwitu ośrodka leszczyńskiego od dawna przyjaznego innowiercom.

Leszno słynęło z kultu poezji, którą uprawiali w tych czasach nie tylko patronowie zboru, ale także mieszczanie. Wrodzone zdolności i rzadko spotykane w owych czasach u kobiet wykształcenie oraz wpływ środowiska, w którym wzrastała skłoniły ja do zainteresowania się twórczością poetycką. Najwcześniejszy znany dziś łaciński wiersz poetki pochodzi z 1635 roku. Napisany został z okazji ślubu rektora gimnazjum leszczyńskiego, M. Henrici z M. Wolfhag (Wolfhagen). Wiersz ten wydrukowano w weselnym panegiryku ”Sacris hymenoeis et castis amoribus clarissimi, doctissimi Michaelis Henrici…” Pisywała jak ówcześnie wypadało , wiersze okolicznościowe i panegiryki, jako jedyna kobieta uczestnicząc w życiu literackim wielonarodościowego środowiska poetów, takich m.in. jak Johann Heermann, Jan Jonston, Samuel Specht, Jonas Scultetus i Christian Teodor Schosser. Współcześni doceniali jej talent – do wielbicieli jej twórczości należeli m.in. Christian Teodor Schosser czy luterański teolog Johann Heermann. Sama poetka była raczej wobec swej twórczości krytyczna, z jej wierszy przebija przede wszystkim skromność. Niewiele wierszy zachowało się do dnia dzisiejszego, są wśród nich utwory okolicznościowe i elegie oraz odpowiedzi na pochwały. Teodor Wierzbowski opublikował wiersze poetki w 1895 roku w serii pod znamiennym tytułem „Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich”. Jest ich szesnaście i zebrane są w dwóch grupach. W zbiorze nie ma pierwszego wiersza poetki (nieznane miejsce przechowywania). W roku 1644 Anna Memorata napisała swój prawdopodobnie ostatni wiersz, tu urywają się ślady jej życia. Pozostaje zagadką, gdzie i kiedy poetka zmarła.

Anna Memorata (1612 /1615 - 1645) Polská básnířka českého původu, tvořila latinské básně, které podepisovala jako Virgo Polona („polská panna”). Pochází z českého rodu, jehož zástupci přišli do Polska kolem roku 1548 v rámci první vlny emigrace českých bratří před náboženským pronásledováním a docela rychle došlo k jejich popolštění. Pravděpodobně byla nejstarší mezi sourozenci (měla 2 bratry), dcerou pastora a kazatele českých bratří v Lešně Andrzeja Jakuba Memoratusa absolventa gymnázia v Gdaňsku, filosofa a fy-

54

zika. Díky otci, který zajistil její kvalitní humanitní vzdělání, poznala klasické jazyky, a zejména však latinu, v menší míře řečtinu. Mluvila samozřejmě polsky, dále pak německy a zřejmě i česky. Život a tvorba Anny Memoraty patřily do doby rozkvětu leščyňského prostředí, které již dlouho bylo nakloněno jinověrcům. Lešno bylo proslulé kultem poezie, kterou v té době tvořili nejen patroni sboru, ale také měšťané. Vrozené schopnosti a vzdělání, tak vzácné u žen v té době, a vliv prostředí, v němž vyrůstala, u ní vyvolaly zájem o básnickou tvorbu. Její dodnes známá nejranější latinská báseň pochází z roku 1635. Byla napsána u příležitosti sňatku rektora leščyňského gymnázia, M. Henrici s M. Wolfhag (Wolfhagen). Tato báseň byla otištěná ve svatebním panegyriku ”Sacrishymenoeis et castisamoribusclarissimi, doctissimi Michaelis Henrici…”. Psala, jak se slušelo na tamní dobu, příležitostní básně a panegyriky, a jako jediná žena byla zapojena do literárního života mnoha národnostního prostředí básníků, k nímž mj. patří Johann Heermann, Jan Jonston, Samuel Specht, Jonas Scultetus a Christian Teodor Schosser. Tito náležitě oceňovali její talent – k obdivovatelům její tvorby patřili mj. Christian Teodor Schosser nebo evangelický teolog Johann Heermann. Samotná básnířka byla ke své tvorbě spíše kritická, z jejich básní je citelná především skromnost. Dodnes se zachovalo málo básní, k nimž patří příležitostní skladby, žalozpěvy a odpovědi na pochvaly. Teodor Wierzbowský vydal v roce 1895 básně básnířky jako sérii s typickým názvem „Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich” [Knihovna zapomenutých polských básníků a prozaiků]. Je jich šestnáct a jsou shromážděné do dvou částí. Ve sbírce chybí první verš básnířky (místo uschování není známo). V roce 1644 napsala Anna Memorata svou zřejmě poslední báseň, na tomto místě končí stopy jejího života. Je záhadou, kdy a kde básnířka zemřela.

55

56