Αμφισβητώντας το όριο | Φάσματα οικειότητας

ΑΜΦΙΣΒΗΤΩΝΤΑΣ

ΦΑΣΜΑΤΑ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ

ΤΟ ΟΡΙΟ

7 ο εξάμηνο 2020-2021 Σ. Κωτσόπουλος εισαγωγή στα υπολογιστικά συστήματα σχεδιασμού και την αλγοριθμική αισθητική

Στο 4ο εξάμηνο φοίτησης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ οι φοιτητές καλούνται να προσεγγίσουν την αρχιτεκτονική σύνθεση μίας σύνθετης κατοικίας και συγκεκριμένα τον σχεδιασμό ενός περιβάλλοντος συλλογικής κατοίκησης, όπως αναγράφεται στο πρόγραμμα σπουδών. Αυτό συνήθως αναφέρεται σε ένα κτίριο κατοικιών στην καρδιά του αθηναϊκού αστικού ιστού, το οποίο καλείται να ανταποκρίνεται σε ενδεχόμενα σενάρια ζωής. Έχοντας στον νου του ο φοιτητής έναν «τυπικό χρήστη», προτείνει τυπολογίες κατοίκησης που αργότερα θα πρέπει να οργανώσει και να συνδυάσει για την τελική δημιουργία του κτηριακού όγκου και του ελευθέρου χώρου γύρω από αυτόν.

Ωστόσο, -όχι όλες, αλλά τις περισσότερες φορές- προκύπτουν λύσεις με ιδιαίτερα αισθητό διαμερισμό του χώρου στις αμιγώς ιδιωτικές μονάδες κατοίκησης και στις δημόσιες χρήσεις γύρω από αυτές, όπως μία πιλοτή, ένα δώμα που προκύπτει «αναγκαστικά» από τον σχεδιασμό ή ένας κήπος στον ακάλυπτο του οικοπέδου που πιθανότατα να μην λάβουν ποτέ μία ζωντανή ουσιαστική χρήση από τους κατοίκους.

Κοιτώντας πίσω στο δικό μου πρότζεκτ του εξαμήνου εκείνου (το οποίο θα χρησιμοποιήσω και στην αρχή της ανάλυσής μου), έκρινα ότι δεν επιτεύχθηκε πλήρως η εξερεύνηση της έννοιας του σύγχρονου «τυπικού χρήστη» που αναφέρθηκε και της διαφορετικότητας των αναγκών που αντιστοιχούν σε διαφορετικά σενάρια κατοίκησης. Ακόμη, ο έντονος και αμετάβλητος χωρικός διαμερισμός δημόσιου / ιδιωτικού -που κατά κύριο λόγο είχα εντάξει κι εγώ στη λύση μου- μάλλον δεν συνάδει με τα συνεχώς εναλλασσόμενα κοινωνικά συστήματα της σύγχρονης εποχής, τα οποία απαιτούν και ένα αντίστοιχο χωρικό σύστημα που θα πρέπει να ανταποκρίνεται γρήγορα [responsive] στις εκάστοτε ανάγκες. Ειδικά για την αρχιτεκτονική της αστικής κατοίκησης, θα έλεγα ότι πλέον απαιτείται ένας νέος σχεδιαστικός τρόπος αντιμετώπισης των ορίων του χώρου, ο οποίος θα τον καθιστά ευέλικτο [flexible], προσαρμοστικό [adaptive] και διαδραστικό [interactive]. Σε αντιδιαστολή με την προσέγγιση των διαφορετικών σεναρίων κατοίκησης και τις εικασίες ως προς το προφίλ των ενδεχόμενων κατοίκων, η συγκεκριμένη προσέγγιση θα δώσει τη δυνατότητα στον χρήστη να προσαρμόσει και να αναδιαμορφώσει την κατοικία στα μέτρα του [tailoring].

Παράλληλα, οι γενικά αποξενωμένες σχέσεις των ανθρώπων του 21ου αιώνα θα έχουν τη δυνατότητα να προσαρμοστούν και να μετατραπούν σε γειτονικές σχέσεις οικειότητας μέσω κοινόχρηστων χώρων [shared spaces] που θα συνυπάρχουν με τους ιδιωτικούς και θα δημιουργούν ένα μεταβλητό πλέγμα. Τον ρόλο του αρχιτέκτονα, επομένως, παίρνουν τώρα οι ίδιοι οι χρήστες που θα έχουν την επιλογή να βιώσουν τον χώρο κατοίκησης υπό διαφορετικές συνθήκες κάθε φορά.

Ταόριαδενορίζουνδιχοτομίεςτύπουδημόσιο-ιδιωτικό,αλλάομαλέςδιαβαθμίσεις – φάσματαοικειότητας-επαναπροσδιορισμότωνδύοεννοιών .

Στόχος της συγκεκριμένης εργασίας είναι η αναζήτηση μιας νέας θεωρητικής τυπολογίας με τη χρήση υπολογιστικών προσεγγίσεων σχεδιασμού, δηλαδή κανόνων [rule schemata] και γραμματικών σχημάτων [shape grammars], που θα αμφισβητεί τα σκληρά όρια στα οποία έγινε αναφορά προηγουμένως. Για να επιτύχω αυτό που προτείνω, μεθοδολογικά, θα προσπαθήσω αρχικά να αναλύσω τις αρχές ή αλλιώς τους «βασικούς κανόνες» που θα εφαρμοστούν και θα αφορούν στον τρόπο με τον οποίο δημιουργείται, αλλά και μεταβάλλεται αργότερα ο χώρος. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια γραμματικών σχημάτων θα επιχειρήσω να φέρω κάποια παραδείγματα τέτοιων συνθέσεων χρησιμοποιώντας το σύστημα κανόνων.

προσδιορισμός ενός συστήματος από τύπους μονάδων μοτίβα συνδυασμών τους

Η ερευνητική προσέγγιση έχει ως αφετηρία την ανάλυση του σημαντικότερου αρχιτεκτονικού πειράματος στο πεδίο της κατοικίας μεγάλης κλίμακας, του Unité d’ Habitation του LeCorbusier . Λαμβάνοντάς το ως case study, θα γίνει προσπάθεια να μεταφερθούν οι βασικές αρχές που διέπουν τη σύνθεση του έργου αυτού στη σύνθεση του νέου θεωρητικού μοντέλου συλλογικής κατοίκησης.

Άλλα παραδείγματα αντίστοιχης διερεύνησης πάνω στο θέμα της συλλογικής κατοίκησης είναι η μελέτη των αρχιτεκτονικών γραφείων MDRDV και BIG, από τα οποία άντλησα επίσης έμπνευση.

Ακόμη, γίνεται μία σύντομη ιστορική μελέτη και αναδρομή σε μία άλλη οπτική της συλλογικότητας που υφίσταται αιώνες στη χώρα μας, τους ελληνικούς παραδοσιακούς οικισμούς.

Unité d’Habitation, Marseille, Le Corbusier, 1947-52

η πρώτη από τη σειρά των πειραματικών φουτουριστικών κτιρίων

κοινωνικής κατοικίας που προτάθηκαν από τον αρχιτέκτονα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

τομή 17 πατώματα

CASE STUDY

Κάθεδιαμέρισμααποτελείταιαπό2στάθμες. Καταλαμβάνειμίαζώνηκαννάβουστημίαπλευράτου εσωτερικούδιαδρόμουκαιμίαστοναπόπάνωήαπό κάτωόροφο:τοναντίστοιχοκάνναβοαλλάσεόλοτο πλάτοςτουκτηρίου.Έτσιτοδιαμέρισμαγίνεται διαμπερές.Ηδιαμπερήςστάθμηπεριλαμβάνειτα ιδιωτικάδωμάτια,ενώστηστάθμητουδιαδρόμου κατανομήςβρίσκεταιτοκοινόκαθιστικό.

σχέσεις παταριού

ανεξάρτητος

σκελετό

Σύστημα από τύπους μονάδων και μοτίβα συνδυασμών τους

Τυπολογία

Γραμματική 33 παραλλαγές

Utrecht

https://archidialog.com/

Ludwig I, Chile, 2016

Unité d’Habitation, Le Corbusier

double house, Utrecht, MVRDV, 1995

Bjarke Ingels

MVRDV’s drawing sequence, showing the development of the design concept of the “double house” in

Στους ελληνικούς παραδοσιακούς οικισμούς -ορεινούς ή νησιωτικούς- υπάρχει μία κοινή τυπολογία κατοικιών στην οποία επιδρά δυναμικά ο κάθε κάτοικος, ωστόσο διαβάζεται ένα συγκροτημένο Όλο που αντικατοπτρίζει τον συλλογικό βίο. Από μακριά, μπορεί να παρουσιάζονται ως σύνολα όμοιων κύβων, όμως άξονες κίνησης και περιοχές στάσης, δηλ. δρόμοι και πλατείες, αναπτύσσονται γύρω από αυτά. Με αυτόν τον τρόπο, το «ιδιωτικό» -το σπίτι- γεννά το «συλλογικό» -την πόλη- και αντιστρόφως, μέσα από μία αμφίδρομη σχέση κοινωνικής, ηθικής, αισθητικής, λειτουργικής και κατασκευαστικής αλληλεξάρτησης.

Η ποιότητα και το είδος της σχέσης ιδιωτικότητας και συλλογικότητας αλλάζουν ως προς τον τόπο, τον ιστορικό χρόνο και τις κοινωνικές συνθήκες. Είναι όμως πάντοτε αυτές που χαρακτηρίζουν και αξιολογούν επί της ουσίας της διαφορετικές αρχιτεκτονικές του κόσμου.

Εν αντιθέσει, η σύγχρονη καταναλωτική «δημοκρατία» έχει ανατρέψει την ισόρροπη σχέση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό. Η νέα αποδομημένη πόλη είναι εγωκεντρική και η σημασία του «εαυτού» κυριαρχεί σε σχέση με αυτή του «άλλου» ως ατόμου αλλά και συλλογικότητας. Παρατηρείται απουσία διαδικασιών που φέρνουν ανθρώπους κοντά, σε συν-διαλεκτική σκέψη και πράξη, ιδιαίτερα σε περιβάλλον αστικού ιστού. Είναι αναγκαίο, λοιπόν, η διαταραγμένη αναλογία ανάμεσα στην αξία της ατομικότητας και της συλλογικότητας να ξαναβρεί την χαμένη ισορροπία της και να ανταπεξέλθει στα σημεία των καιρών.

κάτοψη και όψη ορόφου πολυκατοικίας σχεδιασμένη για τη Σύνθεση 4

Παρατηρούμε ότι τα όρια μεταξύ ανοιχτών και κλειστών χώρων μέσα στα ίδια τα διαμερίσματα των 40 και 60 τ.μ. αντίστοιχα, είναι πολύ σαφή (τοίχοι) καθώς και μεταξύ της μίας κατοικίας και της άλλης. Στόχος είναι αυτό να ανατραπεί και να υπάρξει μεταβλητότητα χρησιμοποιώντας εύκαμπτα όρια (κινούμεναπανέλα), τόσο μέσα στα ίδια τα διαμερίσματα, όσο και στις γειτνιάσεις αυτών μεταξύ τους και με τον υπόλοιπο δημόσιο χώρο. Διαδραστικές υποδομές και υλικά, συστήματα που έχουν τη δυνατότητα να προσδώσουν διαφοροποίηση των ορίων και τις συνθήκες οπτικής ανάμεσα στους χρήστες του συγκροτήματος με άμεση συνέπεια την αναδιαμόρφωση των κοινωνικών και των φυσικών ορίων των κατοίκων.

σχεδιάγραμμα

πιθανών αναγκών

σύγχρονου χρήστη

κατηγοριοποίηση δραστηριοτήτων

Ο φορμαλισμός γνωστός ως γραμματική σχήματος αναφέρθηκε πρώτη φορά σε ένα έγγραφο που δημοσιεύτηκε από τους Stiny και Gips το 1972, στο οποίο καθιερώθηκαν τα θεμέλια για αυτό που θα εξελισσόταν αργότερα ως η πιο σημαντική αλγοριθμική προσέγγιση στον σχεδιασμό. Από την εφεύρεσή της από τους Stiny και Gips, η χρήση της συγκεκριμένης γραμματικής έχει αυξηθεί εκθετικά, συμπεριλαμβάνοντας αυξανόμενο αριθμό παραδειγμάτων εφαρμογών και ερευνητικών προβλημάτων. Η γραμματική σχήματος αποτελείται από μια μέθοδο δημιουργίας φορμών βασισμένη σε κανόνες και προέρχεται από μαθηματικά συστήματα, καθώς και τη γενική γραμματική του Noam Chomsky. Με τα χρόνια, η γραμματική σχήματος έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές εφαρμογές για την επίλυση σχεδιαστικών προβλημάτων, επιτρέποντας τη δημιουργία εναλλακτικών από ένα αρχικό σχήμα με τη χρήση αναδρομικής εφαρμογής κανόνων σύνθεσης.

Μια γραμματική σχήματος αναπτύσσεται από τα ακόλουθα στοιχεία:

1. Λεξιλόγιο σχημάτων - Για την ανάπτυξη μιας γραμματικής, πρώτα είναι απαραίτητο να οριστεί ένα πεπερασμένο σύνολο πρωτόγονων σχημάτων που θα συνθέσουν τη γραμματική. Αυτά τα σχήματα μπορεί να έχουν δύο ή τρεις διαστάσεις.

2. Χωρικές σχέσεις - Στη συνέχεια, καθιερώνονται χωρικοί συνδυασμοί μεταξύ των πρωτόγονων σχημάτων του λεξιλογίου.

3. Κανόνες - Από τις χωρικές σχέσεις, καθορίζονται κανόνες μετασχηματισμού τύπου Α → Β (όταν βρεθεί Α, υποκατάστατο του Β).

Αυτοί οι κανόνες μπορούν να είναι είτε προσθετικοί, είτε αφαιρετικοί.

4. Αρχικό σχήμα - Για να ξεκινήσει η εφαρμογή των κανόνων, είναι απαραίτητο να επιλεχθεί ένα αρχικό σχήμα που ανήκει στο λεξιλόγιο των σχημάτων.

Οι υπολογισμοί σχήματος, γενικά, είναι αυτοσχεδιαστικοί, αντιληπτικοί. Σε κάθε βήμα ενός υπολογισμού, ο χρήστης μπορεί να επιλέξει επιτόπου τι σχήματα θα δει και τι θα κάνει στη συνέχεια. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι μη καθοριστικοί [non-deterministic].

Στη δημιουργία της δικής μου γραμματικής επιλέγω να χρησιμοποιήσω αρχικά ένα λεξιλόγιο σχημάτων σε δύο διαστάσεις

και οι βασικοί κανόνες παρατίθενται στην επόμενη σελίδα.

Λεξιλόγιο:

το μοναδιαίο στοιχείο σε όψη

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΣΕ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ

H συνθετική διαδικασία χωρίζεται σε τρία (3) βήματα - αρχές – σχεδιαστικούς κανόνες:

Η πρώτη ομάδα κανόνων ΟμάδαΑαφορά την τοποθέτηση κανονιστικού κανάβου 1 x 1.

ΚΑΝΟΝΑΣ Α1:

ΚΑΝΟΝΑΣ Α2:

Η

ΚΑΝΟΝΑΣ

ΚΑΝΟΝΑΣ Β2:

ΚΑΝΟΝΑΣ Β3:

Η τρίτη ομάδα κανόνων ΟμάδαΓαφορά τις «κινήσεις» των διαδραστικών ορίων μέσα στο χωρικό πλέγμα.

Παρατηρώ και ξεχωρίζω μία ακόμα μικρότερη μονάδα μέσα στο βασικό στοιχείο και, χωρίς πρόσθεση ή αφαίρεση, παρά μόνο μετατόπιση αυτής προκύπτουν τα νέα «τυχαία» σχήματα.

Κάθε παραλλαγή / εναλλακτική έχει συγκεκριμένη γεωμετρία και προσδίδει διαφορετικές χωρικές ποιότητες και δυνατότητες για τους χρήστες.

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ 2 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ 3

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ 1

Θα μπορούσε να πει κανείς πως κατά τη διάρκεια της συνθετικής διαδικασίας δεν υπάρχουν «κανόνες» που τίθενται επί του σχεδιαστηρίου, τουλάχιστον με τη μορφή που τους συναντάμε στις γραμματικές σχημάτων. Υπάρχουν κατά κύριο λόγο επιθυμίες, αλλά και κάποιες αρχές που θέτει ο κάθε αρχιτέκτονας, οι οποίες συγκροτούν το δικό του «εσωτερικό» σύστημα κανόνων, εκφρασμένο με προσωπικό και ασυνείδητο τρόπο. Αυτές οι βασικές «αρχές» που διέπουν μία σύνθεση μπορούν να αναγνωστούν και να αξιολογηθούν στη συνέχεια, όσον αφορά στο περιεχόμενό τους, τις προθέσεις τους, τη σημασία τους, τη σειρά κατάταξής τους. Η εισαγωγή των γραμματικών σχημάτων μπορεί να εκφράσει με οπτικό τρόπο αυτές τις αρχές, αλλά και να δώσει εναλλακτικές οι οποίες διακατέχονται από το αρχικό πνεύμα του συνθέτη. Όμως, ας μην ξεχνάμε πως η σύνθεση δεν είναι μία γραμμική διαδικασία όπως παρουσιάζεται στις γραμματικές σχημάτων, αλλά ένας πολύπλευρος τρόπος σκέψης, όπου ο συνθέτης ανατροφοδοτεί συνεχώς τις ιδέες του, δοκιμάζει, κάνει λάθη και επιστρέφει. Ο δημιουργός βλέπει και κατανοεί, στα ίδια σχήματα και στις μορφές που έχει σχεδιάσει, διαφορετικές ιδέες και τρόπους με τους οποίους μπορεί να συνεχίσει τη σύνθεση. Στο παράδειγμα, λοιπόν, με τη βοήθεια των γραμματικών σχημάτων, ο δημιουργός κατείχε καθοριστικό ρόλο στο εξαγόμενο αποτέλεσμα, αφού ήταν ο ίδιος που επέλεγε τον τρόπο και με τον οποίο θα εφαρμοστούν οι κανόνες για να παράξουν ένα συνθετικό αποτέλεσμα. Οι γραμματικές μπορούν πράγματι να δώσουν μία πληθώρα πεπερασμένων λύσεων που στο δικό μου πρότζεκτ, όμως, σκοπός είναι να έχουν οι χρήστες τον τελικό λόγο όσον αφορά στη διαμόρφωση του χώρου. Ο αρχιτέκτονας υπάρχει για να έχει προβλέψει τις λύσεις αυτές ώστε να είναι εφικτές και υλοποιήσιμες.

• Knight, T., & Stiny, G., Making grammars: From computing with shapes to computing with things, Design Studies (2015)

• Stiny, G., Shape: Talking about Seeing and Doing, The MIT Press (2006)

• Stiny, G. and Gips, J., Shape Grammars and the Generative Specification of Painting and Sculpture, North Holland Publishing Co. (1972)

• Κωτσόπουλος Σωτήρης, Τι είναι αλγοριθμικός σχεδιασμός; (2006)

• Celani, Godoi, Cypriano, Vaz, A gramática da forma como metodologia de análise e síntese em arquitetura, Conexão (2006)

• ΚΑΤΟΙΚΙΑ: ΣΧΕΔΙΑΖΩ, ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΩ, ΣΚΕΠΤΟΜΑΙ, εκδ. UNIVERSITY STUDIO PRESS