η μαγεία του πραγματικού_ανιχνεύοντας την ατμόσφαιρα στα λουτρά Therme Vals

η μαγεία του πραγματικού ανιχνεύοντας την ατμόσφαιρα στα λουτρά Therme Vals

1

2

πανεπιστήμιο θεσσαλίας τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών

η μαγεία του πραγματικού ανιχνεύοντας την ατμόσφαιρα στα λουτρά Therme Vals

Βόλος 2013

φοιτήτρια_ Άννα Αραμπατζή επιβλέπουσα καθηγήτρια_ Έβελυν Γαβρήλου

3

4

περιεχόμενα πρόλογος ...........................................................................................................................9 πρώτο μέρος .....................................................................................................................11 1 η έννοια της ατμόσφαιρας ..................................................................................................13 2 από την ατμόσφαιρα στην αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα .............................................................17 η αρχιτεκτονική της ατμόσφαιρας ........................................................................................17 η αρχιτεκτονική ως σκηνογραφία ........................................................................................21 3 σωματική - κιναισθητική εμπειρία ........................................................................................25 4 σημαίνοντα κτήρια .............................................................................................................29 5 το «πνεύμα» του τόπου .....................................................................................................33 6 ατμόσφαιρα και τέχνη .......................................................................................................37 7 η κατασκευή της ατμόσφαιρας ............................................................................................47 δεύτερο μέρος ..................................................................................................................51 τα λουτρά Therme Vals ........................................................................................................52 μεθοδολογία .......................................................................................................................53 1 το σώμα της αρχιτεκτονικής ...............................................................................................57 2 η συμβατότητα των υλικών ................................................................................................63 3 ο ήχος ενός χώρου ...........................................................................................................69 4 η θερμοκρασία ενός χώρου ................................................................................................73 5 τα αντικείμενα γύρω μας ...................................................................................................77 6 ανάμεσα στη ψυχραιμία και την αποπλάνηση ........................................................................79 7 ένταση ανάμεσα στο μέσα και το έξω ...................................................................................83 8 επίπεδα οικειότητας ...........................................................................................................87 9 το φως στα πράγματα ........................................................................................................91 η βιωμένη σωματική εμπειρία στα λουτρά Therme Vals - ημερολόγιο μνήμης.................................95 επίμετρο ............................................................................................................................99 επίλογος ..........................................................................................................................101 σημειώσεις ......................................................................................................................102 λεξικό όρων ....................................................................................................................104 παράρτημα ......................................................................................................................106 βιβλιογραφία και λοιπές πηγές ........................................................................................110 5

6

Μοιάζουμε διχασμένοι ανάμεσα στην τάση να αγνοήσουμε τις αισθήσεις μας και να αναισθητοποιηθούμε ως προς τον περιβάλλοντα χώρο και στην αντίθετη παρόρμηση να αναγνωρίσουμε τον βαθμό στον οποίο η υπόστασή μας είναι συνδεδεμένη και μεταβάλλεται ανάλογα με τη θέση μας στο χώρο… Είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε πότε ένα δωμάτιο είναι καλοφωτισμένο και μία σκάλα εύκολη στη χρήση, αλλά πολύ πιο δύσκολο να μετατρέψουμε αυτή τη διαισθητική αίσθηση ευημερίας σε μια λογική κατανόηση των λόγων που την προκαλούν. Το να σχεδιάσουμε σημαίνει να αναγκάσουμε τον εαυτό μας να ξεχάσει όσα νομίζει ότι γνωρίζει, να αποσυναρμολογήσει υπομονετικά τους μηχανισμούς που διέπουν τα αντανακλαστικά μας και να αναγνωρίσει το μυστήριο και την αποχαυνωτική πολυπλοκότητα των καθημερινών μας χειρονομιών όπως το πάτημα ενός διακόπτη ή το άνοιγμα μιας βρύσης.

Alain de Botton The Architecture of happiness

7

8

πρόλογος

Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί μια προσπάθεια ανίχνευσης και προσέγγισης «γι’ αυτό που υπάρχει ανάμεσα» στον κάτοικο/ χρήστη και το αρχιτεκτονικό έργο, είτε πρόκειται για ένα κτήριο είτε για ένα τόπο. Αφορμή για την έρευνα αυτή αποτέλεσε ο προσωπικός μου προβληματισμός για την αίσθηση που έχω όταν βρίσκομαι σε κάποιο χώρο, αλλά και το αποτύπωμα αυτής της αίσθησης στη μνήμη μου όταν δεν βρίσκομαι πια εκεί. Τι είναι αυτό που υπάρχει και συμβαίνει πέρα από την οπτική αντίληψη; Τι είναι αυτό με κάνει να έχω τη συγκεκριμένη βιωματική εμπειρία; Κάποιες σημειώσεις μου από το μάθημα Σύγχρονες Θεωρίες και Κριτική της Αρχιτεκτονικής σχετικά με το βιβλίο του αρχιτέκτονα Peter Zumthor Atmospheres/ Architectural Environments Surrounding Objects και το αρχιτεκτονικό του έργο, με οδήγησαν στην έννοια της ατμόσφαιρας ως αντικείμενο μελέτης και επεξεργασίας. Η έννοια αυτή χρησιμοποιείται συχνά τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο όταν θέλουμε να σχολιάσουμε, να περιγράψουμε ή να αποδώσουμε έναν χαρακτήρα σε κάποιο εσωτερικό ή εξωτερικό χώρο, σε ένα τόπο, σε ένα κτήριο, σε έναν οικισμό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι αποτελεί κοινό τόπο ανάμεσα στο λεξιλόγιο του αρχιτέκτονα και το λεξιλόγιο του χρήστη. Κατά τη διάρκεια της έρευνας προέκυψε μια σειρά ερωτημάτων, όπως: Τι είναι η ατμόσφαιρα; Ποια η σύνδεση του όρου με την αρχιτεκτονική; Είναι η ατμόσφαιρα αυστηρά προϊόν σχεδιασμού; Ποιοι παράγοντες σχετίζονται με τη δημιουργία της; Είναι απλώς ένα σκηνικό ή κάτι παραπάνω; Έχει μόνο θετικό φορτίο ή και αρνητικό; Υπάρχει μία ατμόσφαιρα για όλους τους χρήστες ή ο καθένας βιώνει μια διαφορετική ατμόσφαιρα; Κ.α.

9

Σκοπός της συγκεκριμένης προσπάθειας δεν είναι απλά να δώσει απαντήσεις στα όποια ερωτήματα έχουν προκύψει, αλλά πηγαίνοντας ένα βήμα πιο πέρα, να αποτελέσει ένα εργαλείο κατανόησης για το πώς μπορούμε να παράγουμε αρχιτεκτονική με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο. Στο πρώτο μέρος επιχειρείται μια προσέγγιση της ατμόσφαιρας μέσα από θεωρητικέςφιλοσοφικές απόψεις. Ξεκινώντας από την έννοια της ατμόσφαιρας, η προσέγγιση συνεχίζεται από τη σκοπιά της σωματικής εμπειρίας, του κτιρίου και του τόπου. Διερευνάται επίσης η «κατασκευή» της ατμόσφαιρας μέσα από το πρίσμα της φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών και η σχέση της ατμόσφαιρας με την τέχνη. Το δεύτερο μέρος εστιάζει στη μελέτη ενός συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού παραδείγματος, τα λουτρά Therme Vals του Peter Zumthor. Η μελέτη βασίζεται στο βιβλίο του ίδιου αρχιτέκτονα, Atmospheres/ Architectural Environments - Surrounding Objects, στο οποίο παρουσιάζεται η προσωπική θεώρηση του Zumthor για την αρχιτεκτονική και ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται την παραγωγή της ατμόσφαιρας στα έργα του. Με οδηγό τις εννέα ενότητες του βιβλίου δημιουργείται μια πορεία ανίχνευσης εκείνων των στοιχείων που συμβάλλουν στο συγκεκριμένο ατμοσφαιρικό αποτέλεσμα που χαρακτηρίζει τα λουτρά Therme Vals.

10

πρώτο μέρος

11

Είναι στον αέρα. Το πρώτο πράγμα που θυμίζει η ατμόσφαιρα είναι στον αέρα, η άυλη υπόσταση του αέρα. Ένα αέριο στρώμα που περιβάλλει τον πλανήτη, μια ζώνη όπου κινούνται τα σύννεφα, η ατμόσφαιρα είναι το αόρατο πέπλο γύρω από κάθε αντικείμενο το οποίο εκπέμπει ένα είδος αρώματος ή ζεστασιάς. Η ατμόσφαιρα δημιουργείται από το συγκεκριμένο αντικείμενο ή τόπο -απορρέει από αυτό- και ταιριάζει με αυτό σαν ένα είδος πνεύματος που επιπλέει τριγύρω, αποκαλύπτοντας, προδίδοντας μια ορισμένη αίσθηση του τόπου ή του αντικειμένου, παραμένοντας πάντα ορατή.

Michel Orsoni A question of atmosphere

12

1 η έννοια της ατμόσφαιρας Υπάρχουν λέξεις των οποίων τον ορισμό μπορούμε να φανταστούμε καλύτερα ως ένα είδος «ταλάντωσης ή κυματισμού», ως κάτι που εφάπτεται ή περιβάλλει το ακριβές σχήμα των πραγμάτων. Για τον Raymond Williams το «εύρος διακύμανσης» του νοήματος που συνδέεται με ορισμένες από αυτές τις λέξεις, έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον και μπορεί να αποκαλύψει περισσότερα σχετικά με τα πρότυπα της σκέψης και της κατανόησης από οποιαδήποτε προσπάθεια να καταλήξουμε σε έναν ακριβή ορισμό.1 Μια τέτοια λέξη είναι και η λέξη ατμόσφαιρα. Στο λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη συναντάμε τα εξής: ατμόσφαιρα 1.η αεριώδης μάζα που περιβάλλει έναν πλανήτη ή δορυφόρο και της οποίας η ύπαρξη επιτρέπει την επιβίωση όλων των φυτικών και ζωικών οργανισμών στη γη 2.κάθε αεριώδες περίβλημα συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου: η _ της εξοχής 3.μονάδα μετρήσεως της πίεσης ατμών ή αερίων 4.το σύνολο των μετεωρολογικών συνθηκών που επικρατούν σε έναν τόπο 5.ο αέρας σε συγκεκριμένο χώρο 6.(μτφ) το σύνολο των συναισθηματικών, ψυχολογικών επιδράσεων σε ένα χώρο ή περιβάλλον, η κυρίαρχη διάθεση. Μόλις τον 18ο αιώνα ο όρος ατμόσφαιρα άρχισε να χρησιμοποιείται μεταφορικά, για τη διάθεση που «είναι στον αέρα», για τη συναισθηματική χροιά ενός χώρου.2 Σήμερα η συγκεκριμένη έκφραση χρησιμοποιείται σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Μιλάμε για την ατμόσφαιρα μιας συζήτησης, ενός τοπίου, ενός σπιτιού, ενός απογεύματος, για την ατμόσφαιρα μιας εποχής, μιας γιορτής, ενός κινηματογραφικού έργου, για την ατμόσφαιρα της φτώχειας.

13

Ryue Nishizawa, Teshima Art Museum, for Rei Naito’s “Matrix”, Japan, 2010

14

Ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε για την ατμόσφαιρα στις παραπάνω περιπτώσεις διαφοροποιείται κατά πολύ, ακόμα και στον καθημερινό λόγο. Κατά τον Gernot Böhme οι ατμόσφαιρες μπορούν να διαιρεθούν σε διαθέσεις, φαινόμενα συναισθησίας, επικοινωνιακές και κοινωνικέςσυμβατικές ατμόσφαιρες. Η ακαδημαϊκή χρήση του όρου ατμόσφαιρα είναι σχετικά καινούργια. Ξεκίνησε στο πεδίο της ψυχιατρικής και συγκεκριμένα στο βιβλίο του Hubert Tellenbach Γεύση και Ατμόσφαιρα (Geschmack und Atmosphäre). Σε αυτό η ατμόσφαιρα αναφέρεται σε κάτι που συνορεύει με το οσφρητικό- όπως το κλίμα της πατρίδας ή η μυρωδιά της «φωλιάς», δηλαδή μια σφαίρα οικειότητας που γίνεται αντιληπτή με έναν σωματικό-αισθαντικό τρόπο.3 Η έννοια της ατμόσφαιρας παρουσιάζει μια στενή σύνδεση με τη φιλοσοφία της φαινομενολογίας. Αρχιτέκτονες όπως ο Peter Zumthor, ο Steven Holl και ο Juhani Pallasmaa έχουν υιοθετήσει μια φαινομενολογική ερμηνεία του έργου τους, κατανοώντας ως πρωταρχικό μέλημα της αρχιτεκτονικής, το σώμα στο χώρο. Τα αρχιτεκτονικά τους έργα αντλούν από τη φιλοσοφική παράδοση του Maurice Merleau-Ponty και του Martin Heidegger. Ο Merleau-Ponty στο βιβλίο του Phenomenology of Perception βλέπει το σώμα του ανθρώπου ως το κέντρο της εμπειρίας του στον κόσμο. Ο Christian Norberg-Schultz, στο βιβλίο του Genius Loci, Towards a phenomenology of Architecture αναφέρεται στην ατμόσφαιρα του τόπου χρησιμοποιώντας τον όρο genius loci (το πνεύμα του τόπου). Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται λόγος για τις ατμόσφαιρες είναι εξαιρετικά εκπληκτικός εφόσον το ίδιο το φαινόμενο της ατμόσφαιρας είναι ασαφές, αόριστο και άυλο. Αυτό που μοιάζει πιο εμφατικό είναι η ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε και να δημιουργούμε ατμόσφαιρα. Η εφήμερη και άυλη υπόστασή της αρνείται να αιχμαλωτιστεί, όμως η διεισδυτικότητά της δείχνει ότι είναι παντού και πουθενά.

15

Diller ScoďŹ dio + Renfro, Blur building, exposition pavillion: Swiss Expo, Yverdon-Les-Bains, 2002

16

2 από την ατμόσφαιρα στην αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα η αρχιτεκτονική της ατμόσφαιρας Για τον Wigley η αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα φαίνεται να ξεκινά ακριβώς εκεί που σταματά η κατασκευή. Περιβάλλει ένα κτήριο, διατηρώντας ισχυρή εξάρτηση από το υλικό αντικείμενο. Πράγματι φαίνεται να πηγάζει από το αντικείμενο. Καθώς η λέξη ατμόσφαιρα πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το αέριο που περιβάλλει τα ουράνια σώματα και αρχικά θεωρήθηκε ότι βγαίνει από τον πλανήτη, ότι είναι μέρος του, παρομοίως, υποστηρίζει ο Wigley, η ατμόσφαιρα ενός κτηρίου φαίνεται να παράγεται από τη φυσική του μορφή. «Είναι ένα είδος αισθησιακής εκπομπής ήχου, φωτός, ζέστης, μυρωδιάς και υγρασίας, ένα στροβιλίζον κλίμα απροσδιόριστων αποτελεσμάτων, που παράγεται από ένα στατικό αντικείμενο». Να κατασκευάζεις ένα κτήριο σημαίνει να κατασκευάζεις μία τέτοια ατμόσφαιρα.4 Η ατμόσφαιρα θα μπορούσε ακόμη και να είναι ο κεντρικός σκοπός του αρχιτέκτονα. Τελικά, είναι το κλίμα των εφήμερων αποτελεσμάτων-και όχι το κτήριο-που περιτυλίγει τον κάτοικο. Να εισέρχεσαι σε ένα έργο σημαίνει να εισέρχεσαι σε μία ατμόσφαιρα. Αυτό που βιώνεται είναι η ατμόσφαιρα και όχι το αντικείμενο ως τέτοιο. Εν τούτοις η ατμόσφαιρα έχει έναν περίεργο ρόλο στον αρχιτεκτονικό λόγο, εκτοπίζοντας τόσο αυτούς που την τοποθετούν στο κέντρο της σκέψης τους, όσο και εκείνους που την περιθωριοποιούν.5 Ο Frank Lloyd Wright θεωρούσε τον εαυτό του «αρχιτέκτονα της ατμόσφαιρας»-σε μια δια βίου αποστολή να απομακρύνει «την χυδαία και νοσηρή ατμόσφαιρα» που παράγεται από την εκφυλισμένη αρχιτεκτονική. Στο πρώτο του άρθρο το 1894 επιμένει ότι «το συνολικό αποτέλεσμα της «κατοικίας» και όλα τα πράγματα μέσα σε αυτή με τα οποία προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε τις απαιτήσεις της χρησιμότητας και τη λαχτάρα μας για το ωραίο, είναι η ατμόσφαιρα, καλή ή κακή, που τα μικρά παιδιά αναπνέουν με την ίδια σιγουριά που αναπνέουν τον καθαρό αέρα».

17

Kaufmann Residence (Fallingwater), Pennsylvania,1939 Solomon R. Guggenheim Museum, New York, 1959 Millard House(La Miniatura),California, 1923

18

Το 1954 ακόμη επέμενε ότι η δύναμη της αρχιτεκτονικής έγκειται σε αυτό το οποίο δε μπορεί ευθέως να γίνει αντιληπτό: «Ακόμα κι αν οι άνθρωποι έχουν πλήρη συνείδηση αυτού ή όχι, στη πραγματικότητα αντλούν ηρεμία και στήριξη από την ατμόσφαιρα των πραγμάτων μέσα στα οποία ζουν ή με τα οποία ζουν. Ριζώνουν σε αυτά όπως ένα φυτό στο χώμα στο οποίο είναι φυτεμένο». Όπως πολλοί αρχιτέκτονες του εξπρεσιονισμού και του Art Nouveau, o Wright επανειλημμένα υποστήριζε ότι μια καλή ατμόσφαιρα παράγεται με την ενοποίηση κάθε ξεχωριστής λεπτομέρειας σύμφωνα προς ένα μοναδικό όραμα. Η επόμενη γενιά αρχιτεκτόνων απέρριψε την οποιαδήποτε έμφαση στην ατμοσφαιρικότητα, αλλά επίσης συντόνιζε κάθε στοιχείο των έργων της ώστε να παράγεται ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα και προσπαθούσε να δώσει μία αίσθηση ατμόσφαιρας με λέξεις και σχέδια. Τα σχέδια δείχνουν τις άκρες των κτηρίων να λάμπουν ή να περιβάλλονται από ένα είδος νεφελώματος που θολώνει τις άκρες του αντικειμένου, συνενώνοντάς το με την ατμόσφαιρα. Η αρχιτεκτονική σπανίως παρουσιάζεται στην υποτιθέμενη πρωταρχική λειτουργία της κάλυψης από τα φυσικά φαινόμενα. Αντιθέτως, συνήθως απολαμβάνει την τέλεια ηλιοφάνεια. Η καλή αρχιτεκτονική συσχετίζεται με τον καλό καιρό. Σαν να κατασκευάζονται οι επιφάνειές της με έναν τρόπο που παράγει μία ιδανική ατμόσφαιρα.6

19

Philippe Starck, Le Lan Restaurant, Beijing, 2007

20

η αρχιτεκτονική ως σκηνογραφία Μια μακρά παράδοση αρχιτεκτονικής θεωρίας υποστηρίζει ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι ποτέ κάτι περισσότερο από ένα θεατρικό εφέ. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Gottfried Semper επέμενε ότι η «πραγματική ατμόσφαιρα» της αρχιτεκτονικής είναι «το θάμπος των κεριών του καρναβαλιού». Η αρχιτεκτονική δεν είναι παρά ένα σκηνικό που παράγει μια αισθαντική ατμόσφαιρα. Ο Semper υποστήριζε ότι όλη η δύναμη της αρχιτεκτονικής βρίσκεται στην εξωτερική της επιφάνεια, την διακοσμητική στρώση μέσω της οποίας η ατμόσφαιρα φαινομενικά διυλίζεται. Η αρχιτεκτονική είναι αδιαχώριστη από την διακόσμηση. Να κατασκευάζεις αρχιτεκτονική σημαίνει απλά να υποστυλώνεις μια επιφάνεια που παράγει μια ατμόσφαιρα. Οι αρχιτέκτονες είναι οι ειδήμονες των ειδικών εφέ. Η δοκιμασία της δεξιοτεχνίας τους συντελείται στη λεπτότατη στρώση της μπογιάς, της υφής ή της ταπετσαρίας.7 Αυτή η υπερφορτισμένη επιφάνεια, κατά τον Wigley, στην πραγματικότητα περιτυλίγει την ατμόσφαιρα και όχι το κτήριο. Είναι η εξωτερική ορατή στρώση του αόρατου κλίματος. Το κτήριο φαινομενικά σχηματοποιείται από την ατμόσφαιρα και όχι το αντίστροφο. Η ατμόσφαιρα καταλαμβάνει τον χώρο μεταξύ ενός κτηρίου και του πλαισίου του. Ή μάλλον ορίζει αυτόν το χώρο. Αφού το φυσικό πλαίσιο έχει το δικό του περιβάλλον, το κτήριο είναι ένα είδος μηχανισμού για την παραγωγή μίας συγκεκριμένης ατμόσφαιρας εντός μίας άλλης. Να εισέρχεσαι σε αυτό σημαίνει να περνάς από μία ατμόσφαιρα σε μία άλλη. Η αρχιτεκτονική βρίσκεται στη σχέση μεταξύ ατμοσφαιρών, στο παιχνίδι μεταξύ μικροκλιμάτων. Η συνάντηση αυτών των φαινομενικά εφήμερων ατμοσφαιρών μπορεί να είναι τόσο στιβαρή όσο οποιοδήποτε κτήριο.8

21

Constant Nieuwenhuys, New Babylon, 1956-74

22

Χαρακτηριστικό παράδειγμα μέσα από το οποίο παρουσιάζεται η αρχιτεκτονική ως σκηνογραφία, αποτελεί η απόπειρα των καταστασιακών να επαναπροσδιορίσουν την αρχιτεκτονική ως καθαρή ατμοσφαιρικότητα. Όπως υποστήριζαν, και όπως ο Debord διετύπωσε στο άρθρο του Toward a Situationist International, «Η κεντρική μας ιδέα είναι η κατασκευή καταστάσεων, δηλαδή η συγκεκριμένη κατασκευή στιγμιαίων ατμοσφαιρών ζωής και ο μετασχηματισμός τους σε μία ανώτερη, γεμάτη πάθη φύση».9 Μία νέα «ψυχογεωγραφική» αρχιτεκτονική θα επιβαλλόταν στην παραδοσιακή πόλη. Στόχος τους ήταν να επανασχεδιάσουν την ίδια την αρχιτεκτονική, αξιοποιώντας το ριζοσπαστικό δυναμικό της ατμόσφαιρας.10 Συμπτωματικά, αυτή η μεταμόρφωση του κατεστημένου της αρχιτεκτονικής ξεκινά με τη διακόσμηση. Ο Καταστασιακός αρχιτέκτονας πρέπει να «εκμεταλλευτεί τα υπάρχοντα σκηνικά» και στη συνέχεια να αναπτύξει ολόκληρα νέα «συστήματα σκηνικών-περιβαλλόντων», ώστε τελικά να εξερευνήσει νέους τρόπους αλληλεπίδρασης με αυτά. Η Διακήρυξη του Άμστερνταμ των Guy Debord και Constant Nieuwenhuys του 1958 υποστήριζε ότι η επαναδιάρθρωση της πόλης ξεκινά με την ανάπτυξη «ολοκληρωμένων σκηνικών». Ο Constant πρότεινε μία εις βάθος μελέτη των μέσων δημιουργίας περιβαλλόντων και της ψυχολογικής επίδρασης αυτών και επινόησε την Νέα Βαβυλώνα, τον σχεδιασμό μίας αχανούς πόλης που θα τον απασχολούσε από το 1956 ως το 1974. Η Νέα Βαβυλώνα δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μία αχανής μηχανή παραγωγής ξεχωριστών και διαρκώς μεταβαλλόμενων ατμοσφαιρών, μία άπειρη ποικιλία περιβαλλόντων.11

23

Η αντίληψή μου δεν είναι ένα άθροισμα από οπτικές, απτικές και ακουστικές προσλαμβάνουσες, αντιλαμβάνομαι με ένα συνολικό τρόπο, με το σύνολο της ύπαρξής μου, κρατάω μια μοναδική δομή του πράγματος, ένα μοναδικό τρόπο ύπαρξης, που απευθύνεται συγχρόνως σε όλες τις αισθήσεις μου.

Maurice Merleau-Ponty Sense and Non-Sense

24

3 σωματική - κιναισθητική εμπειρία Βλέπουμε, αγγίζουμε, ακούμε και μετράμε τον κόσμο με όλη την ύπαρξη του σώματος μας και ο βιωμένος κόσμος οργανώνεται και διαρθρώνεται γύρω από το σώμα μας. Ο Edward S Casey υποστηρίζει ότι ο κόσμος αντικατοπτρίζεται στο σώμα, και το σώμα προβάλλεται πάνω στον κόσμο. Θυμόμαστε μέσω του σώματός μας όσο και μέσω του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου μας. Η ικανότητά αυτή θα ήταν αδύνατη χωρίς τη μνήμη του σώματος.12 Από την παιδική ηλικία ο άνθρωπος αντιμετωπίζει το χώρο γύρω του μέσω του σώματος και των αισθήσεών του. Το μικρό παιδί μπουσουλάει, σκαρφαλώνει, πέφτει, περπατάει, αγγίζει με τα χέρια του, αγκαλιάζει και εξερευνεί αντικείμενα με το στόμα του. Επιπλέον, για τον Bachelard, το σπίτι όπου γεννηθήκαμε έχει χαράξει μέσα μας την ιεραρχία των διαφόρων λειτουργιών της κατοίκησης και όλα τα άλλα σπίτια αποτελούν παραλλαγές της θεμελιώδους αυτής σχέσης.13 Καθώς ανοίγουμε μια πόρτα το βάρος του σώματός μας συναντάει το βάρος της πόρτας, τα πόδια μας μετρούν τα σκαλιά καθώς ανεβαίνουμε ή κατεβαίνουμε μια σκάλα, ενώ το χέρι μας χαϊδεύει την κουπαστή. Μέσω των πελμάτων μας νιώθουμε τη βαρύτητα και ανιχνεύουμε την πυκνότητα και την υφή του εδάφους.14 Τα αρχιτεκτονικά έργα δεν βιώνονται ως μια σειρά από μεμονωμένες εικόνες, αλλά με όλη την υλική, ενσώματη και πνευματική τους σημασία. Προσφέρουν σχήματα και επιφάνειες διαμορφωμένες για το άγγιγμα του ματιού, αλλά ενσωματώνουν επίσης σωματικές και ψυχικές δομές, ενισχύοντας τη συνοχή και τη σημασία της υπαρξιακής μας εμπειρίας.15

25

SANNA, Rolex Learning Centre, Lausanne, 2009 Daniel Libeskind, Jewish Museum, Berlin, 1999 Peter Zumthor, Thermal Baths, Vals, 1996

26

Κάθε βιωμένη αρχιτεκτονική εμπειρία έχει να κάνει με όλες τις αισθήσεις μας. Ποιότητες χώρου, ύλης και κλίμακας «μετριούνται» εξίσου από το μάτι, το αυτί, τη μύτη, το δέρμα, τη γλώσσα, το σκελετό και τους μύες. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα έργο τέχνης ή αρχιτεκτονικής, μια περίεργη ανταλλαγή λαμβάνει χώρα. Προσδίδουμε στο έργο τα συναισθήματά μας, ενώ το έργο εκπέμπει σε μας την αύρα του. Στη μελέτη τους για το Igualada Cemetery του Enric Miralles, οι Σπανού και Πεπονής ορίζουν την ατμόσφαιρα ως τις αντικειμενικές εκείνες ιδιότητες του περιβάλλοντος που αντικατοπτρίζουν συναισθηματικές δομές μέσα από τη δημιουργία της ενσώματης εμπειρίας.16 Ανάμεσα στις θεωρητικές ιδέες για το λόγο περί αρχιτεκτονικής, δύο είναι εκείνες που πραγματεύονται το τρόπο με τον οποίο η έκθεση μας σε ένα έργο προκαλεί μια συναισθηματική αντίδραση. Η ιδέα της «ενσυναίσθησης» , την οποία ανέπτυξε αρχικά ο Vischer και στη συνέχεια παρέλαβε και τροποποίησε ο Wolfflin, υποδηλώνει ότι προβάλλουμε πρότυπα συναισθημάτων ή συγκίνησης σε εξωτερικές, αντικειμενικές ή χωρικές μορφές, τοποθετώντας τον εαυτό μας στη θέση του αντικειμένου μέσω του σώματός μας. Η ιδέα της «εμψύχωσης», η οποία προτάθηκε από τον Wolfflin και συζητήθηκε από τον Arnheim, εντοπίζει μια παρόμοια αντιστοιχία, αλλά προϋποθέτει την αντίθετη κατεύθυνση, όχι από μας προς τα πράγματα, αλλά από τα πράγματα προς τον εαυτό μας. Και οι δύο ιδέες σηματοδοτούν προσπάθειες για τη κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στις αντικειμενικές ιδιότητες των πραγμάτων και τις υποκειμενικές αποκρίσεις.17 Για τον Bohme παρ’ όλο που η ατμόσφαιρα είναι κάτι που γίνεται αντιληπτό μέσα από την προσωπική βιωματική(σωματική-κιναισθητική) εμπειρία, έχει επιπλέον μια διυποκειμενική χροιά, και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι μπορούμε να επικοινωνήσουμε σχετικά με μια ατμόσφαιρα μέσω της γλώσσας.18

27

Oscar Niemeyer, Congress Building, Brasilia, 1958 K2S Architects, Kamppi Chapel (Chapel of Silence), Helsinki, 2012 Daniel Libeskind, Jewish Museum, Berlin, 1999

28

4 σημαίνοντα κτήρια

Ένα αρχιτεκτονικό έργο που φέρει μια ατμοσφαιρική ποιότητα παράγει μία αδιαίρετη σύνθεση εντυπώσεων ή ιδεατών αισθήσεων. Οι εμπειρίες της κίνησης, του βάρους, της έντασης, της κατασκευαστικής δυναμικής , καθώς και της μορφικής εναρμόνισης και του ρυθμού, γίνονται για το χρήστη ή τον κάτοικο το μέτρο του πραγματικού.19 Από τη σκοπιά της φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών το ενδιαφέρον για την τέχνη και για την αρχιτεκτονική έγκειται στην ιδέα ότι παρουσιάζει κατασκευές συναισθήματος και συγκίνησης, πέρα από την προσωπική εμπειρία κάθε ατόμου, με όρους που είναι μεταδόσιμοι διυποκειμενικά όπως έχει αναφερθεί και στην προηγούμενη ενότητα. Συγκρίνοντας την αρχιτεκτονική με τις άλλες τέχνες ο Goodman στο How Buildings Mean βρίσκει ότι υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα σε αυτή και τη μουσική. Τα αρχιτεκτονικά και μουσικά έργα, σε αντίθεση με τους ζωγραφικούς πίνακες, τα θεατρικά έργα ή τα μυθιστορήματα είναι σπανίως περιγραφικά ή αναπαραστατικά. Δεν περιγράφουν, δεν αναπαριστούν, δεν απεικονίζουν, δεν αφηγούνται. Τα αρχιτεκτονικά έργα εννοούν ή σημαίνουν. Ένα κτήριο μπορεί να εκπέμπει συναισθήματα τα οποία δε νιώθει, ιδέες τις οποίες δε μπορεί να σκεφτεί ή να δηλώσει, δραστηριότητες τις οποίες δε μπορεί να εκτελέσει. Επιπλέον ενώ κάποια έργα αρχιτεκτονικής υπαινίσσονται ή εκφράζουν συναισθήματα τα οποία προκαλούν, δεν ισχύει το ίδιο με όλα τα έργα. Ένα κτήριο παλαιότερης εποχής δεν εκφράζει πάντα τη νοσταλγία που προκαλεί, ούτε ένας ουρανοξύστης αναφέρεται πάντα στην οργή, ωστόσο ευρέως διαδεδομένη και μόνιμη, την οποία μπορεί να εγείρει.20

29

Ακόμα κι αν ένα αρχιτεκτονικό έργο εκπέμπει πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες, δεν αναφέρεται πάντα σε οικονομικούς ή κοινωνικούς ή ψυχολογικούς ή άλλους παράγοντες ή ιδέες που οδήγησαν στη κατασκευή του ή επηρέασαν το σχεδιασμό του. Οποιαδήποτε νύξη ή άλλη αναφορά, τονίζει ο Goodman, πρέπει να διαχωριστεί από την σκοπιμότητα. Από την άλλη ένα κτήριο μπορεί να σημαίνει χωρίς αυτό να έχει να κάνει με την αρχιτεκτονική του. Ένα κτήριο οποιουδήποτε σχεδιασμού μπορεί να αντιπροσωπεύει κάποιους από τους σκοπούς ή τις επιδράσεις του ή τη χρήση για την οποία σχεδιάστηκε. Κάθε σφαγείο μπορεί να συμβολίζει σφαγή και κάθε μαυσωλείο θάνατο, αλλά το να σημαίνει κατά τέτοιο τρόπο δεν συνεπάγεται ως εκ τούτου ότι ο συμβολισμός αυτός είναι αποτέλεσμα του αρχιτεκτονικού του σχεδιασμού.21 Ένα κτήριο μπορεί να περιβληθεί με νόημα, αλλά μπορεί επίσης να στερηθεί το νόημά του μέσα από τη χρήση και τις αξίες που αποδίδονται και προστίθενται σε αυτό ή αντίθετα αφαιρούνται, ανάλογα με τον τρόπο που αλληλεπιδρούν οι χρήστες με αυτό. Ένα έργο αρχιτεκτονικής, λειτουργεί ως τέτοιο, στο βαθμό που συνάδει με τον τρόπο που βλέπουμε, αισθανόμαστε, αντιλαμβανόμαστε, διανοούμαστε, κατανοούμε σε γενικές γραμμές. Μπορεί να μεταβάλλει πρακτικά το περιβάλλον μας , αλλά μπορεί επίσης μέσω διαφόρων οδών νοήματος να αναδιοργανώσει το σύνολο της εμπειρίας μας. Μπορεί να εγείρει διαφορετικές εικόνες στη φαντασία διαφορετικών ανθρώπων και σε διαφορετικές καταστάσεις και να προσλάβει ένα διαφορετικό νόημα. Η ικανότητά του να αφομοιώνει νοήματα και να τα αποβάλλει πάλι, το καθιστά ένα δυναμικό φορέα σημασίας, ένα σημαίνον.22

30

Η αληθινή αρχιτεκτονική ποιότητα εκδηλώνεται με την πληρότητα και την αδιαμφισβήτητη γοητεία της βιωματικής εμπειρίας, την αλληλεπίδραση που λαμβάνει χώρα μεταξύ του αρχιτεκτονικού έργου και του χρήστη. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η ατμόσφαιρα είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στην αύρα του έργου23(όπως παρατηρήθηκε από τον Walter Benjamin) και την αύρα εκείνου που το βιώνει.

31

Προβηγκία, Γαλλία Ισλανδία Καππαδοκία, Τουρκία

32

5 το «πνεύμα» του τόπου

Πέρα από τα μεμονωμένα αρχιτεκτονικά έργα η ατμόσφαιρα είναι δυναμικά παρούσα σε οικιστικές μονάδες που έχουν εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου, σε φυσικά τοπία, σε τόπους. Σύμφωνα με τον Norberg-Schultz, στο βιβλίο του Genius Loci Towards a phenomenology of Architecture, η αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύει ένα μέσο που προσφέρει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αποκτήσει ένα «υπαρξιακό έρεισμα» το οποίο ταυτίζει με την κατοίκηση, έννοια που δανείζεται από τον Heidegger. Ο άνθρωπος κατοικεί ένα περιβάλλον όταν μπορεί να προσανατολιστεί μέσα σε αυτό και να ταυτιστεί με αυτό ή, με άλλα λόγια, όταν το περιβάλλον φέρει νοήματα.24 [Το νόημα είναι μια ψυχική διεργασία, υποδηλώνει την αίσθηση ότι συνδέεσαι, ότι «ανήκεις»25]. Αυτό σημαίνει ότι οι χώροι όπου εκτυλίσσεται η ζωή είναι τόποι με την πλήρη σημασία του όρου. Με τη λέξη τόπος εννοεί κάτι περισσότερο από μια αφηρημένη τοποθεσία. Εννοεί ένα σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα πράγματα με υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα. Για τον Schultz o τόπος είναι ένα ποιοτικό, «ολικό» φαινόμενο που γίνεται αισθητό σαν ένα σύνολο από συγκεκριμένες ιδιότητες, (ή γενικά σαν) μια Stimmung(ατμόσφαιρα) ή ένας χαρακτήρας που παρέχει το φόντο για πράξεις και συμβάντα. Η ατμόσφαιρα(Stimmung) αυτή είναι η πλέον καθοριστική ιδιότητα που δένει τον άνθρωπο με τον τόπο του και δίνει στον επισκέπτη την εντύπωση μιας ιδιαίτερης τοπικής αίσθησης.26

33

Βενετία, Ιταλία Λονδίνο, Αγγλία Μόσχα, Ρωσία

34

Για να καταστήσει σαφή τη θέση του χρησιμοποιεί τον όρο genius loci, το πνεύμα του τόπου. Το genius loci είναι μια ρωμαϊκή έννοια και σύμφωνα με τις αρχαίες ρωμαϊκές δοξασίες κάθε «ανεξάρτητο» ον έχει το δικό του δαιμόνιο, το πνεύμα-φύλακα του. Το πνεύμα αυτό δίνει ζωή στους ανθρώπους και στους τόπους, τους συνοδεύει από τη ζωή ως το θάνατο και καθορίζει το χαρακτήρα ή την ουσία τους.27 Η έκταση, η τοπογραφία, το φως, ο ουρανός, η βλάστηση, το νερό και η εναλλαγή των εποχών είναι οι παράγοντες που καθορίζουν το genius loci των φυσικών τόπων. Οι ανθρωπογενείς τόποι οπτικοποιούν, συμπληρώνουν και συμβολίζουν την κατανόηση του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, δηλαδή τα χωριά και οι αγροικίες, φέρνει στην επιφάνεια τα άμεσα νοήματα της γης και του ουρανού ενός συγκεκριμένου τόπου. Από την άλλη, η αστική αρχιτεκτονική προϋποθέτει μια γλώσσα των μορφών, ένα στυλ. Στη πόλη ξένα νοήματα συναντούν το τοπικό genius loci και δημιουργούν ένα πιο σύνθετο σύστημα νοημάτων. Επιπλέον οι ιδιαίτερες κάθε φορά οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες δεν παράγουν νοήματα που συγκεκριμενοποιούνται σε αυτούς. Τα νοήματα, επισημαίνει ο Schultz, ενυπάρχουν στο κόσμο και σε κάθε περίπτωση προκύπτουν κατά κύριο λόγο από τον τόπο σαν μια φανέρωση του «κόσμου».28 Κατά κανόνα οι τόποι αλλάζουν, ορισμένες φορές γοργά. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι το πνεύμα του τόπου αναγκαστικά αλλάζει κι αυτό ή χάνεται. Τα νοήματα που συλλέγονται από ένα τόπο συνιστούν το genius loci του και η προστασία και η συντήρηση αυτού είναι τελικά να συγκεκριμενοποιείς την ουσία του σε διαρκώς νέα ιστορικά πλαίσια.29 Το έργο του ανθρώπου είναι να εισχωρήσει στον κόσμο και να ενεργοποιήσει τα νοήματά του. Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η βασική πράξη της αρχιτεκτονικής είναι να κατανοήσει το κάλεσμα του τόπου.

35

36

6 ατμόσφαιρα και τέχνη Ένα άλλο πεδίο μέσα από το οποίο μπορούμε να εξερευνήσουμε την έννοια της ατμόσφαιρας, με περαιτέρω σύνδεση με την αρχιτεκτονική, είναι αυτό της τέχνης και συγκεκριμένα της Installation art. Μιλώντας για installations (εγκαταστάσεις), στην ουσία αναφερόμαστε σε εικαστικά «ενεργοποιημένους» χώρους, στους οποίους ο θεατής καλείται να συμμετάσχει βιωματικά. Σε γενικές γραμμές, ο όρος αναφέρεται σε εσωτερικούς χώρους, αλλά συνδέεται επίσης και με παρεμβάσεις σε εξωτερικούς χώρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα έργων στα οποία η συμμετοχή της ανθρώπινης βιωματικής εμπειρίας λειτουργεί ως παράγοντας που οδηγεί στη δημιουργία συγκεκριμένης ατμόσφαιρας, αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς του Olafur Eliasson. Το ερώτημα της ατομικής και συλλογικής χωρικής εμπειρίας και πώς αυτό μπορεί να εκδηλωθεί μέσα από την ατμόσφαιρα, είναι θεμελιώδους σημασίας για τον πειραματισμό του. Ο Eliasson επεμβαίνει στο χώρο παράγοντας μια σειρά από κατασκευασμένες καιρικές συνθήκες και ευμετάβλητα τοπία. Στοιχεία όπως νερό, φως, αέρας, θερμοκρασία, είναι υλικά τα οποία έχει χρησιμοποιήσει αρκετές φορές στη δουλειά του. Ο ίδιος βλέπει τον καιρό ως μία από τις λίγες θεμελιώδεις συναντήσεις με τη φύση που μπορούν ακόμα να βιωθούν στην πόλη. Ενδιαφέρεται επίσης, για το πώς ο καιρός διαμορφώνει μια πόλη και, στη συνέχεια, πως η ίδια η πόλη γίνεται ένα φίλτρο μέσα από το οποίο βιώνεται ο καιρός. «Ως κάτοικοι, μεγαλώσαμε έχοντας συνηθίσει τις καιρικές συνθήκες, όπως αυτές διαμεσολαβούνται από την πόλη, κάτι που γίνεται με διάφορους τρόπους, όπως η υπερ-διαμεσολαβημένη (ή αναπαραστατική) εμπειρία, από τα δελτία για την πρόβλεψη του καιρού στην τηλεόραση, ή μια πιο άμεση και απτή εμπειρία, όπως απλά να βραχούμε περπατώντας στο δρόμο μια βροχερή μέρα. Μία ενδιάμεση μορφή εμπειρίας θα μπορούσε να είναι το να καθόμαστε μέσα, κοιτάζοντας έξω από ένα παράθυρο έναν ηλιόλουστο ή βροχερό δρόμο».30

37

38

Πολλά από τα έργα του διερευνούν τη σχέση μεταξύ του θεατή και του αντικειμένου, τις αισθήσεις του, τον προβληματισμό, τη μνήμη και τις ερμηνείες του στο έργο του. Μέσω της παρουσίας του, ο επισκέπτης αλλάζει τις εγκαταστάσεις, επηρεάζει την αλληλουχία των γεγονότων και γίνεται γνώστης της αντίληψής του και του εαυτού του. Η σχέση αυτή είναι εμφανής και στην επαναλαμβανόμενη χρήση του δευτέρου προσώπου στους τίτλους των έργων του: Your embodied garden(2013), Your blind movement(2010), Your black horizon(2005), Your Machine Sun (1997) κ.α. Οι ατμοσφαιρικές εγκαταστάσεις του Eliasson παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και για το χώρο της αρχιτεκτονικής καθώς σε αυτές, το συναίσθημα και η αντίληψη συνδυάζονται για να δημιουργηθεί μια στενή σχέση ανάμεσα στο έργο τέχνης και εκείνους που έρχονται σε επαφή με αυτό. Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται επίσης και αρχιτεκτονικές κατασκευές όπως το Serpentine Gallery Pavilion 2007(Λονδίνο, 2007) το οποίο πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Kjetil Thorsen (Snøhetta) και η πρόσοψη του Harpa Reykjavik Concert Hall and Conference Centre (Ρέικιαβικ, 2011), το οποίο σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο Henning Larsen Architects. Στη συγκεκριμένη ενότητα παρουσιάζονται τρία έργα τα οποία σχετίζονται το πρώτο με εσωτερικό χώρο, το δεύτερο με την πόλη, ενώ το τρίτο συνδιαλέγεται με το μέσα και το έξω.

39

40

The mediated motion_ Kunsthaus Bregenz, Austria, 2001, σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα τοπίου Günther Vogt Στο έργο The Mediated Motion στο Kunsthaus Bregenz, το οποίο έγινε σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα τοπίου Günther Vogt, ο Eliasson δημιούργησε μια σειρά από χώρους που γεμίζουν με φυσικά υλικά, όπως νερό, ομίχλη, γη, ξύλο, μύκητες και υδρόφυτα. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής τους στην έκθεση, οι επισκέπτες έρχονται αντιμέτωποι με μια ποικιλία από αισθητικές εμπειρίες - όραση, όσφρηση, αφή– οι οποίες απλώνονται και στους τέσσερις ορόφους του κτιρίου. Οι χωρικές εγκαταστάσεις περιλαμβάνουν και τις σκάλες και οδηγούν τον επισκέπτη σε ένα σπιράλ πέρασμα πάνω σε ξύλινες πεζογέφυρες μέσα στο κτίριο μέχρι μια κρεμαστή γέφυρα στον τελευταίο όροφο. Μπετόν, γυαλί και ατσάλι είναι τα υλικά που κυριαρχούν στο KUB το οποίο είναι έργο του αρχιτέκτονα Peter Zumthor. Ο Eliasson τροποποίησε επίσης τον αυστηρά ορθογώνιο χαρακτήρα του κτιρίου, με την εισαγωγή ενός ελαφρά λοξού πατώματος. Μέσα από αυτή τη διαδρομή τύπου parkour γίνεται αντιληπτή η βασική ιδέα που χαρακτηρίζει τη δουλειά του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, δηλαδή η συνειδητοποίηση της βιωματικής εμπειρίας.

41

42

Double Sunset _ Panorama Utrecht 2000, Utrecht, 1999 Το Double sunset είναι ένα έργο στο οποίο ο Eliasson καταπιάνεται με ένα φυσικό φαινόμενο, τη δύση του ήλιου, παρουσιάζοντάς το μέσα από ένα διαφορετικό πρίσμα. Το 1999 εγκατέστησε στην πόλη της Ουτρέχτης έναν ήλιο σε οβάλ σχήμα, δημιουργώντας ένα ηλιοβασίλεμα από σκαλωσιές χάλυβα και λαμπτήρες που αντικατόπτριζαν το πραγματικό ηλιοβασίλεμα. Η κατασκευή ήταν συνδεδεμένη με το κτήριο ενός εργοστασίου. Ένα ηλιοβασίλεμα είναι κάτι με το οποίο είμαστε όλοι εξοικειωμένοι, αλλά προκαλεί διαφορετικές εντυπώσεις στον καθένα από εμάς. Ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να είναι ρομαντικό, φυσικό ή συμβολικό. Στην προκειμένη περίπτωση ωστόσο, κάθε αίσθηση του φυσικού έχει αποκλειστεί από το γεγονός ότι εδώ οι θεατές μπορούν να περπατήσουν γύρω από τον ήλιο και να δούνε την κατασκευή του. Παρ’ όλα αυτά, το τεχνητό αυτό ηλιοβασίλεμα, κοιτώντας το από μακριά, έχει τον ίδιο αντίκτυπο με το πραγματικό.

43

44

Your rainbow panorama_ ARoS Aarhus Kunstmuseum, Denmark, 2006-2011 Κατά το διάστημα 2006-2011 ο Eliasson εγκαθιστά στην οροφή του ARoS Aarhus Kunstmusem ένα γυάλινο δακτύλιο με διάμετρο 52 και μήκος 150 μέτρα. Η εγκατάσταση είναι προσπελάσιμη από το δώμα του κτηρίου μέσω μιας σκάλας ελαφριάς κατασκευής. Τα υαλοστάσια έχουν τα χρώματα του ουράνιου τόξου με αποτέλεσμα, ανάλογα με τη θέση του επισκέπτη, η πανοραμική θέα της πόλης να έχει διαφορετικούς χρωματισμούς. Το πλήρες φάσμα των χρωμάτων επιτυγχάνεται θέτοντας ανάμεσα από δύο γυάλινες πλάκες έως και 6 χρωματιστά φύλλα. Η επίδραση της κυκλικής διαδρομής και η εναλλαγή των χρωμάτων δρα ως ένας οπτικός μετρητής για τη θέα της πόλης. Με το έργο αυτό ο Eliasson επεδίωξε να θολώσει τα όρια ανάμεσα στη σύγχρονη τέχνη και την αρχιτεκτονική, χρησιμοποιώντας ολόκληρη την πόλη ως ενεργό μέρος της εμπειρίας. Ο στόχος του για την ανάμιξη του μέσα με το έξω τονίζεται επιπλέον με τη χρήση φυσικού φωτός που ενισχύει την οπτική εμπειρία. Τη νύχτα ο δακτύλιος εσωτερικά φωτίζεται από το πάτωμα, μετατρέποντας την κατασκευή σε ένα φάρο για την πόλη.

Βρίσκοντας τη φύση ως μια σταθερή πηγή έμπνευσης ο Eliasson ερευνά πρότυπα συγκίνησης και αντίληψης. Με την εισαγωγή «φυσικών» φαινομένων όπως νερό, ομίχλη ή φως, σε ένα επιλεγμένο σκηνικό, είτε πρόκειται για ένα δρόμο της πόλης ή μια γκαλερί τέχνης, προτρέπει τον θεατή να προβληματιστεί σχετικά με την κατανόηση και την αντίληψή του για τον φυσικό κόσμο που τον περιβάλλει. Αυτή η στιγμή της αντίληψης, όταν ο θεατής σταματάει για να εξετάσει αυτό που βιώνει, έχει περιγραφεί από τον Eliasson ως «βλέποντας τον εαυτό σου να αισθάνεται».31

45

46

7 η κατασκευή της ατμόσφαιρας

Προσεγγίζοντας την έννοια της ατμόσφαιρας μέσα από διαφορετικά πρίσματα, μπορούμε στο σημείο αυτό να μιλήσουμε για το πώς παράγεται, προκύπτει ή αλλιώς κατασκευάζεται η ατμόσφαιρα. Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε πώς προκύπτει η ατμόσφαιρα είναι και πάλι μέσα από τη σκοπιά της φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών. Όπως είδαμε και στην ενότητα «σημαίνοντα κτήρια», ο Goodman βρίσκει ότι υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τη μουσική καθώς τα αρχιτεκτονικά και μουσικά έργα σε αντίθεση με άλλες μορφές τέχνης είναι σπανίως περιγραφικά ή αναπαραστατικά. Η Langer μιλώντας για τη σημασία της φόρμας θεωρεί ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε μία ευρύτερη αίσθηση της λέξης «φόρμα», πέρα από τη γεωμετρική έκφραση ή το φυσικό σχήμα. Είτε χρησιμοποιούμενη από τις επιστήμες είτε στη καθημερινή μας ομιλία η λέξη αυτή δεν αναφέρεται πάντα σε υλικά πράγματα. Αυτή τη γενική και ευρύτερη έννοια την ονομάζει «λογική φόρμα».32 Αυτό που έχει σημασία για τη λογική φόρμα είναι η δομή της, ο τρόπος με τον οποίο είναι κατασκευασμένη. Οτιδήποτε έχει μια καθορισμένη φόρμα, είναι κατασκευασμένο με ένα καθορισμένο τρόπο. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι πρέπει απλά να ορίζουμε την κατασκευή ως κάτι που προέκυψε με τη σύνδεση μερών τα οποία ήταν προηγουμένως ανεξάρτητα.33

47

Μία τέτοια λογική φόρμα είναι και η τέχνη της μουσικής σύνθεσης. Η μουσική φόρμα δεν είναι υλική, έχει να κάνει με την τάξη, αλλά δεν είναι σχήμα. Χρησιμοποιώντας τον όρο κλίμακα στη μουσική εννοούμε μία σειρά από νότες που ο αριθμός τους ποικίλλει από κλίμακα σε κλίμακα και επίσης αναφερόμαστε στον τρόπο διάταξής του μέσα σε αυτή, δηλαδή τις ηχητικές αποστάσεις. Έννοιες όπως οκτάβες, βαθμίδες, τόνοι και ημιτόνια, δίεση και ύφεση, ορίζουν ένα «σύστημα» το οποίο είναι υπεύθυνο για το πλήθος μελωδιών και μουσικών ειδών που συναντάμε. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μουσική είναι μια γλώσσα με τα δικά της γράμματα, λεξιλόγιο, γραμματική και συντακτικό. Το παράδειγμα αυτό μας βοηθάει να κατανοήσουμε την κατασκευή της ατμόσφαιρας ως μια λογική φόρμα, καθώς η ίδια η ατμόσφαιρα δεν είναι υλική, αλλά εξαρτάται από διάφορους παράγοντες-«συστατικά» και τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται μεταξύ τους. Δεν υπάρχει συνταγή που να οδηγεί στην επίτευξη μιας συγκεκριμένης ατμόσφαιρας. Η ατμόσφαιρα μοιάζει μάλλον με μία χημική αντίδραση στην οποία τα χημικά στοιχεία ή ενώσεις είναι τα υλικά πράγματα και ο ανθρώπινος παράγοντας. Σε αυτή μπορούν να συμβάλλουν διάφοροι άλλοι παράγοντες ή καταλύτες. Ο όρος κατασκευή αναφέρεται στον τρόπο που χειριζόμαστε τις υλικές συνθήκες, τα πράγματα, τον ήχο, το φως κ.α. Αλλά η ίδια η ατμόσφαιρα δεν είναι ένα πράγμα, είναι μάλλον κάτι που επιπλέει ανάμεσα στα πράγματα και στα υποκείμενα. Η κατασκευή της ατμόσφαιρας επομένως, περιορίζεται στον καθορισμό των προϋποθέσεων ή των παραγόντων υπό τις οποίες εμφανίζεται η ατμόσφαιρα.34

48

49

50

δεύτερο μέρος

51

Στις ενότητες που προηγήθηκαν στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας έγινε μια προσπάθεια προσέγγισης της έννοιας της ατμόσφαιρας από τη σκοπιά του κτιρίου, του τόπου, της σωματικής εμπειρίας και της τέχνης, καθώς επίσης και μια απόπειρα παρουσίασης της «κατασκευής» της ατμόσφαιρας, σε θεωρητικό επίπεδο από τη σκοπιά της φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών. Μέσα από το θεωρητικό πεδίο καθώς και την προσέγγιση από το πεδίο της τέχνης, δημιουργήθηκε μια σύνθεση-ένα πλαίσιο για το λόγο περί ατμόσφαιρας. Στο σημείο αυτό η ολοκλήρωση της σύνθεσης επιχειρείται να πραγματοποιηθεί με την «ανάγνωση» ενός συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού παραδείγματος, τα λουτρά Therme Vals του Peter Zumthor. Το έργο αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπου μέσα από το χειρισμό αρχιτεκτονικών παραγόντων εξυμνούνται το ανθρώπινο σώμα και οι αισθήσεις. Για τον Zumthor η ατμόσφαιρα είναι μία αρχιτεκτονική ποιότητα που προκαλεί μια αυθόρμητη συναισθηματική αντίδραση. Στο βιβλίο του Atmospheres/ Architectural Environments - Surrounding Objects, υποστηρίζοντας έντονα την προσωπική/υποκειμενική αίσθηση των πραγμάτων, σκιαγραφεί - ως προϊόν προσωπικού απολογισμού- μέσα σε εννέα μικρές ενότητες τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος χειρίζεται τη δημιουργία της ατμόσφαιρας στα έργα του. τα λουτρά Therme Vals Το έργο κατασκευάστηκε κατά το διάστημα 1993-1996 στο χωριό Βαλς στην Ελβετία. Βρίσκεται στο κέντρο μιας ξενοδοχειακής μονάδας η οποία χτίστηκε τη δεκαετία του ΄60 και αποτελείται από πέντε ξενοδοχεία. Το κτήριο των λουτρών εκτείνεται σε μήκος περίπου 58 μέτρων, εισχωρώντας 34 μέτρα μέσα στην πλαγιά μπροστά από το κεντρικό κτήριο του συγκροτήματος. Από αυτό το κεντρικό κτήριο γίνεται και η πρόσβαση στα λουτρά, μέσω ενός υπόγειου διαδρόμου που διασχίζει το βουνό. Η μελέτη εστιάζει στο πρώτο επίπεδο που είναι και ο κύριος χώρος των λουτρών. Στο δεύτερο επίπεδο πραγματοποιούνται οι διάφορες θεραπείες.

52

μεθοδολογία Η μελέτη των σχεδίων, το οπτικοακουστικό υλικό και το ημερολόγιο μιας βιωμένης εμπειρίας στα λουτρά Therme Vals, αποτέλεσαν τα εργαλεία για την κατανόηση της χωρικής εμπειρίας των λουτρών στο σύνολό της. Το αποτέλεσμα αυτής της επεξεργασίας παρατίθεται στο παράρτημα με τη μορφή της οπτικοποιημένης κάτοψης. Οι εννέα ενότητες του βιβλίου του Zumthor αποτελούν το σκελετό με βάση τον οποίο πραγματοποιείται ένα είδος ανατομίας, μια πορεία ανίχνευσης εκείνων των στοιχείων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, που συμμετέχουν στη δημιουργία της ατμόσφαιρας του συγκεκριμένου χώρου, μέσα από διαγράμματα και εικόνες. Η παρατήρηση της προσωπικής μου συνδιαλλαγής με το νερό και την πέτρα, μέσα από την κολύμβηση και την επαφή με το πέτρινο δάπεδο(βρεγμένο ή μη), κατά τη διάρκεια των θερινών μηνών, συνέβαλλε με το δικό της τρόπο στη διαδρομή αυτής της ανίχνευσης.

53

κάτοψη πρώτου επιπέδου

54

υπόμνημα 1 είσοδος/έξοδος 2 αποδυτήρια 3 δωμάτιο προετοιμασίας 4 τοίχος με κρήνες τρεχούμενου ιαματικού νερού 5 αποδυτήρια 6 ντους 7 wc 8 τούρκικο χαμάμ και μπάνιο, θάλαμοι ατμόλουτρου, υγρασία 75-100% 9 εσωτερική πισίνα 32oC 10 εξωτερική πισίνα 36oC το χειμώνα, 30-33oC το καλοκαίρι 11 πέτρινη νησίδα 12 ταράτσα 13 δωμάτιο αντήχησης 14 “δωμάτιο της φωτιάς” 42oC 15 “ψυχρό δωμάτιο” 14oC 16 πέτρινο ντους 17 πόσιμο νερό 18 δωμάτιο “πέτρινης μελωδίας” 19 μπάνιο με πέταλα λουλουδιών 33oC 20 περιοχή ξεκούρασης 1 21 πέτρινο ντους 22 περιοχή ξεκούρασης 2 23 δωμάτιο για μασάζ 24 περιοχή ξεκούρασης 3 25 wc αμεα 26 αποδυτήρια αμεα και δωμάτιο πρώτων βοηθειών 27 είσοδος/έξοδος αμεα 28 μπάνιο

55

Mountain, stone, water-building in the stone, building with stone, into the mountain, building out of the mountain, being inside the mountain‌ Peter Zumthor Therme Vals

56

1 το σώμα της Αρχιτεκτονικής

Το κυρίαρχο μυστικό της αρχιτεκτονικής είναι η υλική υπόσταση των πραγμάτων σε ένα αρχιτεκτονικό έργο, το γεγονός ότι συλλέγει διαφορετικά πράγματα στον κόσμο, διαφορετικά υλικά και τα συνδυάζει ώστε να δημιουργήσει ένα χώρο με αισθησιακό αποτέλεσμα. Σαν μία σωματική μάζα, μία μεμβράνη, ένα ύφασμα, ένα είδος καλύμματος, ένα ρούχο από βελούδο ή μετάξι. Ένα σώμα που μας περιβάλλει και μας «αγγίζει». Βουνό, πέτρα, κτήριο νερού μέσα στην πέτρα, κτήριο με πέτρα, μέσα στο βουνό… Η αρχική ιδέα του σχεδιασμού ήτανε αυτή των λουτρών που «γεννιούνται» από το βουνό, όπως το νερό των θερμών πηγών που αναβλύζει από αυτό. Ο Zumthor επιδίωξε να δημιουργήσει μια μορφή που μοιάζει με λατομείο, σκαλισμένη στην πλαγιά του βουνού. Ο χώρος των λουτρών ορίζεται από δεκαπέντε διαφορετικές, ορθογώνιες παραλληλεπίπεδες, πέτρινες μονάδες. Οι μονάδες αυτές αρθρώνονται και ολισθαίνουν πάνω σε ένα πλέγμα κάθετων αξόνων, στεκούμενες σαν μονολιθικοί σχηματισμοί τοποθετημένοι σε ένα «σύστημα στροβίλων». Στην πιο απλή της μορφή, η κάτοψη είναι οργανωμένη γύρω από μια ορθογώνια εξωτερική δεξαμενή και μία τετράγωνη εσωτερική.

57

οι δεκαπέντε πέτρινες μονάδες

58

διάταξη στροβίλου

59

πλέγμα κάθετων αξόνων

60

61

The mass, large and serene, should be left alone so that the presence of the stone is felt, so that it can exert its own effect on our bodies‌ The more we trusted the stone and allowed it to play the leading role, the more it began to reveal its subtleties, its grain, its structures, its beauty.

Peter Zumthor Therme Vals

62

2 η συμβατότητα των υλικών

Τα υλικά αντιδρούν μεταξύ τους και έχουν τη δική τους συχνότητα, έτσι ώστε η υλική σύνθεση να γεννά κάτι μοναδικό. Υπάρχουν χιλιάδες διαφορετικές πιθανότητες σε ένα και μόνο υλικό. Κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι η «εγγύτητα» ανάμεσα στα υλικά που επηρεάζεται από παράγοντες όπως το είδος και το βάρος τους. Τα φυσικά υλικά εκφράζουν την ηλικία και την ιστορία τους, όπως την ιστορία της καταγωγής τους και της χρήσης τους από τον άνθρωπο.35 Το υλικό που κυριαρχεί στην κατασκευή των λουτρών είναι ο χαλαζίτης (Valser Quartize), ένα τοπικό πέτρωμα που χρησιμοποιείται από τους ντόπιους εκατοντάδες χρόνια για να καλύψουν τις στέγες των σπιτιών τους. Η πέτρα αυτή είναι μία από τις κινητήριες δυνάμεις στο συνολικό σχεδιασμό, κάνοντας αισθητή τη σύνδεση με το «πνεύμα» του τόπου-το βουνό και τις ιαματικές πηγές. Το γκριζωπό αυτό πέτρωμα, διατρέχει τους τοίχους, το πάτωμα, τις σκάλες, καθώς και τις κολυμβητικές δεξαμενές. Η οροφή είναι φτιαγμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι πέτρινες ορθογώνιες μονάδες είναι κατασκευασμένες με ένα σύστημα σύνθετης τοιχοποιίας, καθώς ο πυρήνας τους αποτελείται ουσιαστικά από σκυρόδεμα το οποίο σε λίγες μόνο περιπτώσεις είναι εμφανές. Η εκτεθειμένη πέτρινη επιφάνεια είναι συγχρόνως αντοχής φορτίου και εφαπτόμενη στην εσωτερική δομή.

63

πέτρινη ύφανση

64

Το αποτέλεσμα της μονολιθικής κατασκευής επιτυγχάνετε με ένα είδος «πέτρινης ύφανσης». Ένα πρότυπο σύστημα σύνδεσης σχεδιάστηκε έτσι ώστε οι πέτρινες πλάκες να συνδέονται δίνοντας μία ομοιογενή εικόνα της τοιχοποιίας. Το μοτίβο αυτό βασίζεται στην εναλλασσόμενη τοποθέτηση των πλακών με τρία διαφορετικά ύψη: 31, 47 και 63 χιλιοστά. Επιπλέον ορισμένα τεμάχια υποχωρούν ελαφρώς σε σχέση με την εξωτερική επιφάνεια. Σε συνδυασμό με μία στρώση κονιάματος 3 χιλιοστών ανάμεσα από τις πλάκες, δημιουργείται μία μονάδα συνολικού ύψους 15 εκατοστών. Η μονάδα αυτή μαζί με τον κανόνα για την ελάχιστη απόσταση 30 εκατοστών που επιτρέπεται μεταξύ των αρμών των γειτονικών στρωμάτων, ενισχύει την αίσθηση της ολότητας που χαρακτηρίζει τα λουτρά. Συνολικά 1300 τόνοι χαλαζίτη χρησιμοποιήθηκαν σε μήκος 62.000 μέτρων. Όλη αυτή η επεξεργασία και ο χειρισμός της πέτρας έγιναν με σκοπό τη δημιουργία ενός «σώματος» το οποίο θα βρίσκεται σε συνεχή επαφή με το νερό. Ο ίδιος ο Zumthor βλέπει τη διαδικασία του μπάνιου σαν ένα ιερό μυστήριο, ανάγοντάς τη στο μυστήριο του βαπτίσματος της χριστιανικής πίστης. Οι δύο δεξαμενές σαν άλλες κολυμβήθρες, γεμίζουν με το νερό που πηγάζει από τα σπλάχνα του βουνού και υποδέχονται αυτούς που θέλουν να γευθούν τις ευεργετικές του ιδιότητες. Πέτρα και νερό δημιουργούν μαζί μία μοναδική κιναισθητική εμπειρία. Κρήνες με τρεχούμενο πόσιμο νερό, η μυρωδιά της βρεγμένης πέτρας, ένα συνονθύλευμα χλωρίου και αιθέριων ελαίων, πέταλα λουλουδιών, η αίσθηση του νερού, των υδρατμών και της βρεγμένης πέτρας στο δέρμα, ο ήχος του νερού. Γεύση, όσφρηση, όραση, αφή και ακοή βρίσκονται σε διέγερση καθώς και όλο το σώμα εκείνου που «βαπτίζεται» στη συνθήκη που δημιούργησε ο Zumthor.

65

66

πέτρα και νερό

67

κρήνη με πόσιμο νερό

68

3 ο ήχος ενός χώρου

Κάτι που σχετίζεται επίσης με τα υλικά είναι ο ήχος ενός χώρου. Έχουμε συνηθίσει να συνδυάζουμε συγκεκριμένους ήχους με συγκεκριμένους χώρους, αλλά ο καθένας εκπέμπει έναν δικό του τόνο, έναν μυστηριακό ήχο που δεν προκαλείται από την τριβή και που μπορούμε να τον αισθανθούμε μόνο αν απομονώσουμε τους υπόλοιπους ήχους. Οι εσωτερικοί χώροι μοιάζουν με μεγάλα μουσικά όργανα που συλλέγουν τον ήχο, τον ενισχύουν και τον μεταδίδουν. Αυτό έχει να κάνει με το ιδιόμορφο σχήμα κάθε δωματίου, με τις επιφάνειες των υλικών που περιέχουν και με τον τρόπο που τα υλικά αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί. Ο ήχος ενός χώρου ενισχύει την εμπειρία μας σε αυτόν και βοηθάει στην κατανόησή του, παρέχοντας τη χρονική συνέχεια στην οποία έχουν ενσωματωθεί οι οπτικές εντυπώσεις. Ο όγκος, το βάθος και η βαρύτητα των υλικών μετριούνται μέσα από τον ήχο, παρ’ όλο που τα ακούσματά μας παραμένουν συνήθως σαν μια υποσυνείδητη εμπειρία στο πίσω μέρος του μυαλού μας.36 Στα λουτρά η παρουσία της πέτρας και του νερού, το ύψος που φτάνει τα 5 μέτρα καθώς και η απουσία επίπλων και αντικειμένων δημιουργούν ένα είδος ακουστικής, σπηλιάς ή σπηλαίου με γεωλογικούς σχηματισμούς. Αυτό γίνεται αισθητό και από τον τρόπο που αντηχούν οι ανθρώπινες φωνές. Το νερό είναι ο κύριος πρωταγωνιστής στην παραγωγή ήχων. Ανάλογα με την πίεση, την ορμητικότητά του, την επαφή με το ανθρώπινο σώμα και τις πέτρινες επιφάνειες δημιουργεί διαφορετικούς τόνους.

69

όταν όλα ηρεμούν...

70

Δύο από τα 15 πέτρινα δωμάτια έχουν τη δική τους αναφορά στον ήχο. Το δωμάτιο «Sound bath» ή αλλιώς «Resonance room» με τους αδρούς πέτρινους τοίχους που φτάνουν τα 6 μέτρα σε ύψος παράγει έναν ιδιαίτερο αντίλαλο, ενώ στο δωμάτιο «Sounding stone» υπάρχει μία μόνιμη ηχητική εγκατάσταση (Wanderungen, 1996), σε σύνθεση του Fritz Hauser, που παράγεται από την ταλάντωση της πέτρας. Όταν όλα ηρεμούν και κάποιος βρεθεί μόνος στο εσωτερικό των λουτρών αυτό που φτάνει στα αυτιά του είναι ο ήχος που προέρχεται από τα βήματα του πάνω στο πέτρινο δάπεδο και η ανεπαίσθητη βοή του αέρα που αγγίζει την πέτρινη επιδερμίδα των υγρών δωματίων.

71

And for the stone to caress the human body, it has to be heated, made to feel as if it had been warmed by the sun.

Peter Zumthor Therme Vals

72

4 η θερμοκρασία ενός χώρου

Εκτός από τον δικό του ήχο κάθε κτήριο έχει και μια συγκεκριμένη θερμοκρασία. Είναι γνωστή η θερμική αγωγιμότητα των υλικών καθώς και η θερμική συμπεριφορά των κτη-ρίων. Για τη δημιουργία όμως μιας αρχιτεκτονικής ατμόσφαιρας η θερμοκρασία έχει να κάνει και με την επίτευξη της κατάλληλης διάθεσης, κάτι που μοιάζει με το χόρδισμα ενός μουσικού οργάνου. Επομένως η θερμοκρασία είναι φυσική αλλά και ψυχολογική. Είναι σε ότι βλέπουμε, σε ότι αισθανόμαστε, σε ότι αγγίζουμε, ακόμα και με τα πόδια μας. Στο κτήριο των λουτρών η θερμοκρασία παίζει εξ ορισμού σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας άμεσα τη θερμική άνεση των γυμνών σωμάτων. Η πέτρα συσσωρεύει τη θερμότητα και την απελευθερώνει στο χώρο, ενώ και οι λουόμενοι εκπέμπουν τη δική τους θερμοκρασία. Πραγματοποιείται έτσι μία ανταλλαγή ανάμεσα στο σώμα της πέτρας, το ανθρώπινο σώμα και το υδάτινο σώμα. Η θερμοκρασία του νερού στην εσωτερική πισίνα είναι 32oC, ενώ στη εξωτερική 36oC το χειμώνα και το καλοκαίρι κυμαίνεται από 30 έως 33oC. Η εναλλαγή της θερμοκρασίας συνεχίζεται στο «δωμάτιο της φωτιάς»(Fire bath), με τον υδράργυρο να δείχνει 42 oC στο νερό και στο «ψυχρό δωμάτιο»(Cold bath) με θερμοκρασία νερού 14 oC. Σε αυτούς τους θαλάμους η θερμοκρασία δηλώνεται επίσης με τους τοίχους από χρωματισμένο σκυρόδεμα, κόκκινο και μπλε αντίστοιχα. Στο δωμάτιο του τούρκικου μπάνιου (Sweat stone) η θερμοκρασία του αέρα είναι 45 oC και η υγρασία κυμαίνεται από 75 έως 100%.

73

δωμάτιο της φωτιάς και ψυχρό δωμάτιο

74

75

76

5 τα αντικείμενα γύρω μας

Αναφερόμενος στα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, βρίσκει εντυπωσιακό τι πράγματα συγκεντρώνουν γύρω τους οι άνθρωποι, στα σπίτια τους ή στους χώρους που εργάζονται. Πολλές φορές αυτά τα πράγματα συνυπάρχουν με πολλή στοργή και φροντίδα, δείχνοντας ότι υπάρχει μια βαθειά σχέση. Θεωρεί πολύ σημαντικό για τη δουλειά του να φαντάζεται το μέλλον των δωματίων ενός κτηρίου που κατασκευάζει, να τα φαντάζεται ουσιαστικά σε χρήση. Η ιδέα των πραγμάτων που δεν έχουν να κάνουν με τον ίδιο ως αρχιτέκτονα, τα οποία παίρνουν τη θέση τους σε ένα κτήριο, παρέχει σε αυτόν μια ενόραση για το μέλλον των κτηρίων του, ένα μέλλον που συμβαίνει χωρίς την παρουσία του. Στο χώρο των λουτρών αυτό που είναι χαρακτηριστικό είναι η απουσία αντικειμένων, πέρα από έναν μικρό αριθμό ανάκλιντρων σε συγκεκριμένες θέσεις. Όπως τα γυμνά σώματα φέρουν μόνο την απαραίτητη ενδυμασία, έτσι και οι πέτρινοι όγκοι στέκουν εκτεθειμένοι και απαλλαγμένοι από περιττές προσθήκες. Η πέτρα κάνει αισθητή την παρουσία της κάθε στιγμή και είναι αυτή που περιτριγυρίζει και αγκαλιάζει τους λουόμενους. Η πέτρα είναι το ρούχο του γυμνού σώματος. Ο Zumthor θέλησε να κρατήσει ανέγγιχτη αυτή τη σχέση, αναστέλλοντας ακόμα και το χρόνο. Με την επιμονή όμως των υπευθύνων τοποθέτησε μετά από τρεις μήνες από το άνοιγμα των λουτρών δύο λεπτούς χάλκινους στύλους, με διάμετρο ελάχιστα μεγαλύτερη από ένα ρολόι χεριού, επιτρέποντας στους λουόμενους να ελέγχουν το χρόνο παραμονής του στα λουτρά. απουσία αντικειμένων 77

ο ρευστός χώρος μεταξύ των πέτρινων μονάδων

78

6 ανάμεσα στην ψυχραιμία και την αποπλάνηση

Στην 6η ενότητα ο Zumthor πραγματεύεται κάτι ιδιαίτερα συναρπαστικό για τη δουλειά του όπως αναφέρει. Τον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική συμπεριλαμβάνει την κίνηση. Η αρχιτεκτονική είναι χωρική τέχνη, αλλά είναι επίσης και χρονική και αυτό σημαίνει να λαμβάνεις υπόψη τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κινούνται στο χώρο. Πολλές φορές είναι σημαντική η αίσθηση της ελευθερίας στην κίνηση. Πέρα από την καθοδήγηση υπάρχει επίσης και η ευγενική τέχνη της αποπλάνησης. Το να αφήνεις τους ανθρώπους να περιπλανιούνται είναι και αυτό μέρος των αρμοδιοτήτων του αρχιτέκτονα. Μοιάζει με το σχεδιασμό ενός σκηνικού ή τη σκηνοθεσία ενός έργου. Είναι ένα είδος ταξιδιού ανακάλυψης, η αίσθηση ότι δεν καθοδηγούμαι, αλλά μπορώ να περιπλανηθώ κατά βούληση. Υπάρχουν περιπτώσεις που είναι ποιο λογικό να επιφέρεις ένα κατευναστικό αποτέλεσμα από το να αφήσεις τους ανθρώπους να τριγυρίζουν ψάχνοντας τη σωστή πόρτα. Η αίσθηση ότι απλά μπορείς να βρίσκεσαι κάπου και τίποτα δε σε παροτρύνει να απομακρυνθείς. Ένα καλό σχολείο σχετικά με αυτό είναι ο κινηματογράφος. Ο τρόπος με τον οποίο ενώνονται οι σκηνές είναι ίδιος με τον τρόπο που μπορεί να δημιουργηθεί ένα κτήριο. Η πρόσβαση στα λουτρά γίνεται από το κεντρικό κτήριο του ξενοδοχειακού συγκροτήματος μέσω ενός στενού, υπόγειου διαδρόμου με αμυδρό φωτισμό. Ο διάδρομος αυτός οδηγεί στο διάδρομο με τις κρήνες του πόσιμου νερού από τον οποίο γίνεται και η είσοδος στα αποδυτήρια. Μέχρι αυτό το σημείο η πορεία του χρήστη είναι ακριβώς καθορισμένη. Παραμερίζοντας τη βαριά μαύρη κουρτίνα των αποδυτηρίων, το γυμνό σώμα εκτίθεται στο κεντρικό χώρο των λουτρών, όπως ένας ηθοποιός παραμερίζει τις κουίντες των παρασκηνίων και εκτίθεται στο κοινό του.

79

διάταξη που δημιουργεί συνθήκες για ένα παιχνίδι εξερεύνησης

80

Ανάμεσα από τους πέτρινους θαλάμους υπάρχει μια διάχυτη μορφή που ρέει σε όλο το χώρο. Η μορφή αυτή που μοιάζει με μαίανδρο, είναι ο κενός ρευστός χώρος μεταξύ των στέρεων ογκόλιθων. Η στροβιλοειδής διάταξή τους και η ολίσθηση από το πλέγμα των κάθετων αξόνων δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για ένα παιχνίδι εξερεύνησης, όπως το κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού ή το κρυφτό. Κατεβαίνοντας τη ραμποειδή σκάλα οι χρήστες αφήνονται να εφεύρουν τη δική τους διαδρομή, ανακαλύπτοντας τη μοναδική εμπειρία που προσφέρει κάθε δωμάτιο μέσα από μια ελεύθερα επιλεγμένη σειρά. Σε ένα γενικότερο επίπεδο η πορεία του επισκέπτη στα λουτρά μοιάζει με την πορεία του νερού μέσα στο βουνό. Όπως το νερό της βροχής απορροφάται από τη γη, εισχωρεί στα έγκατά της και αναβλύζει στην επιφάνεια, έτσι και ο επισκέπτης ακολουθεί την υπόγεια διαδρομή μέσα στο βουνό για να βρεθεί πάλι στην επιφάνειά του.

81

μετάβαση από το εσωτερικό στο εξωτερικό και αντίστροφα

82

7 ένταση ανάμεσα στο μέσα και το έξω

Η ένταση ανάμεσα στο μέσα και το έξω είναι από τα βασικά ερωτήματα που θέτει ο Zumthor όταν δημιουργεί ένα κτήριο. Η σχεδόν ανεπαίσθητη μετάβαση ανάμεσα στο έξω και το μέσα, αυτό το απίστευτο συναίσθημα όταν ξαφνικά αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι μας εσωκλείει και μας περιβάλλει, μας συγκρατεί, είτε είμαστε μόνοι είτε με άλλους. Οι όψεις των κτηρίων είναι το μέσο επικοινωνίας ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο. Εκπέμπουν μηνύματα. Λένε ποιοι είμαστε, τι θέλουμε, τι μπορούμε. Με άλλα λόγια αυτό που θέλει να μεταφέρει ο αρχιτέκτονας και ο ιδιοκτήτης ενός κτιρίου με την κατασκευή του. «Τι θέλω να βλέπω όταν βρίσκομαι μέσα; Τι θέλω να βλέπουν οι άλλοι από μένα; Τι είδους δήλωση θέλω να δημοσιοποιήσω;». Ανάμεσα στον εσωτερικό χώρο των λουτρών και το εξωτερικό περιβάλλον υπάρχει ένας ενδιάμεσος χώρος, σαν αίθριο, στον οποίο βρίσκεται η εξωτερική πισίνα και ο οποίος διαμορφώνεται, όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενη ενότητα, από τη διάταξη των ορθογώνιων θαλάμων. Η μετάβαση γίνεται μέσω τριών ανοιγμάτων. Σε ένα από αυτά το νερό της εξωτερικής πισίνας διεισδύει στο εσωτερικό έτσι ώστε κάποιος με μια βουτιά μπορεί να βρεθεί έξω ή μέσα. Η διαμόρφωση της κάτοψης από τους ορθογώνιους θαλάμους συνεπάγεται και τη διαμόρφωση της κύριας όψης, με την εναλλαγή κενών και πλήρων. Τα κενά αυτά, τόσο στο κομμάτι της όψης που διαμορφώνεται από τον εσωτερικό χώρο όσο και σε αυτό που διαμορφώνεται από τον εξωτερικό, δημιουργούν καδραρίσματα του τοπίου που μοιάζουν με μεγάλες οθόνες. Η σχέση αυτή είναι αμφίδρομη μόνο στο εξωτερικό κομμάτι της όψης, με όσους ξεκουράζονται ή κινούνται στα κενά αυτά να γίνονται μέρος αυτών των κάδρων.

83

καδραρίσματα-οθόνες

84

καδραρίσματα-οθόνες

85

μικρά πλατό ανάμεσα στις πέτρινες μονάδες

86

8 επίπεδα οικειότητας

Μια ιδιαίτερη προσέγγιση αποτελούν τα «επίπεδα οικειότητας». Ότι έχει να κάνει με την εγγύτητα και την απόσταση. Κάτι που αναφέρεται σε διάφορες πτυχές όπως το μέγεθος, οι διαστάσεις, η κλίμακα, η κτηριακή μάζα σε σχέση με τον άνθρωπο. Το γεγονός ότι το κτήριο είναι πολύ μεγαλύτερο ή ότι υπάρχουν εκεί μέσα αντικείμενα πολύ μικρότερα από μας. Επί της ουσίας το μέγεθος, ο όγκος και η βαρύτητα των πραγμάτων. Και επιπλέον η διαφορά ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική φόρμα. Η αίσθηση του εσωτερικού ως μια κρυμμένη μάζα που δεν αναγνωρίζουμε. Η άποψη ότι η ανθρώπινη κλίμακα πρέπει να είναι πάνω κάτω κοντά στο ανθρώπινο μέγεθος, είναι σχετική. Για παράδειγμα η villa Rotonda του Palladio είναι τεράστια, μνημειώδης, αλλά στο εσωτερικό της δε νιώθεις αυτό το τρομακτικό μέγεθος. Αντιθέτως σε κάνει να νιώθεις μεγαλύτερος και σε αφήνει να αναπνεύσεις ελεύθερα. Κάτι άλλο που έχει να κάνει με την απόσταση κυρίως είναι το πλήθος. Μπορεί δηλαδή να είμαι εγώ μόνος μου και το κτήριο, εγώ μέσα σε μια ομάδα ή εγώ μέσα στο πλήθος όπως συμβαίνει σε ένα ποδοσφαιρικό στάδιο. Όλα αυτά τα επίπεδα απαιτούν ιδιαίτερο χειρισμό. Οι 15 θάλαμοι με ύψος 5 μέτρα, πλάτος 3-5 μέτρα και μήκος 6-8 μέτρα δίνουν την αίσθηση μιας συστάδας ογκόλιθων έξω από την ανθρώπινη κλίμακα. Παρ’ όλα αυτά η διάταξή τους που κάνει τους εξωτερικούς τους τοίχους να μοιάζουν με παραβάν, επιτρέπει τη δημιουργία μικρών πλατό στα οποία εκτυλίσσονται μικρές σκηνές ιδιωτικότητας. Το ίδιο συμβαίνει και στο εσωτερικό των μονάδων όπου μπορεί να «φωλιάσει» ένας μικρός αριθμός επισκεπτών.

87

φωλιές

88

Εξωτερικά το κτήριο μοιάζει με μονολιθική κατασκευή, εσωτερικά όμως δίνει την αίσθηση ενός μονοκύτταρου οργανισμού με πολλούς πυρήνες οι οποίοι κρύβουν μια διαφορετική εμπειρία ο καθένας. Ουσιαστικά ο χώρος απαρτίζεται από μικρά πλατό και φωλιές τα οποία δημιουργούν μία αποσπασματική σχέση μεταξύ των επισκεπτών, το αντίθετο δηλαδή απ’ ότι συμβαίνει στο χώρο ενός κολυμβητηρίου.

89

παλέτα φωτισμού

90

9 το φως στα πράγματα

Η τελευταία ενότητα αναφέρεται σε έναν εξίσου σημαντικό παράγοντα, το φως. Πού και πώς πέφτει το φως, πού βρίσκονται οι σκιές, με ποιο τρόπο οι επιφάνειες αμβλύνονται, λάμπουν ή έχουν το δικό τους βάθος. Όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη από την αρχή του σχεδιασμού. Η πρώτη ιδέα που έχει ο Zumthor σχετικά με το χειρισμό του φωτός είναι να σχεδιάζει το κτήριο σαν ένα συμπαγή όγκο σκιάς και στη συνέχεια να το φωτίζει σα να σκάβει το σκοτάδι, σαν το φως να είναι μια άλλη μάζα που ρέει μέσα στην προηγούμενη. Η δεύτερη ιδέα είναι ο συστηματικός φωτισμός υλικών και επιφανειών και η παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο αντανακλούν το φως. Με άλλα λόγια να επιλέγεις τα υλικά γνωρίζοντας τον τρόπο που αντανακλούν και να τα ταιριάζεις λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη γνώση. Σχετικά με τον φυσικό και τον τεχνητό φωτισμό παραδέχεται ότι το φυσικό φως είναι τόσο συγκινητικό ώστε το αισθάνεται σχεδόν σαν μια πνευματική ποιότητα. Ο τρόπος με τον οποίο ο ήλιος κάθε μέρα ρίχνει το φως του στα πράγματα είναι τόσο θαυμάσιος, σχεδόν απόκοσμος. Έχει την αίσθηση ότι υπάρχει κάτι πέρα από αυτόν, κάτι πέρα από κάθε κατανόηση. Η ιδέα ότι το κτήριο σχεδιάζεται σαν ένας συμπαγής όγκος σκιάς και το φως ρέει μέσα σ’ αυτόν σκάβοντας το σκοτάδι, ταυτίζεται εν μέρει με την αρχική ιδέα του Zumthor να δημιουργήσει τα λουτρά σκάβοντας το βουνό. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται το φυσικό φως στην προκειμένη περίπτωση βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους οι επιμέρους πέτρινες μονάδες. Κάθε μία από αυτές φέρει μία πλάκα οροφής από προεντεταμένο οπλισμένο σκυρόδεμα και όλες μαζί ενώνονται σαν κομμάτια ενός πάζλ. Οι πλάκες δεν βρίσκονται σε άμεση επαφή μεταξύ τους και έτσι δημιουργείται ένα κενό 8 εκατοστών το οποίο καλύπτεται με γυάλινη ένωση. Από το εσωτερικό η οροφή φαίνεται σαν μία ενιαία πλάκα την οποία σχίζουν φωτεινές γραμμές και στα σημεία που διασταυρώνονται εισέρχονται κατακόρυφα δέσμες φυσικού φωτός.

91

φυσικός και τεχνητός φωτισμός

92

Το φυσικό φως διεισδύει επίσης από τα ανοίγματα-οθόνες της όψης, που διαμορφώνονται από τη διάταξη των μονάδων, όπως και από τα τρία ανοίγματα που οδηγούν στην εξωτερική δεξαμενή. Μέσα στις δεξαμενές υπάρχει επιτοίχιος φωτισμός και τη νύχτα το φως μοιάζει να «αναβλύζει» κι αυτό από τη γη όπως το νερό. Καθώς ο χώρος βυθίζεται στην πλαγιά, το φως περιορίζεται σε αυτό που προέρχεται από τις σχισμές της οροφής και τους λαμπτήρες της δεξαμενής.

93

94

η βιωμένη σωματική εμπειρία στα λουτρά Therme Vals - ημερολόγιο μνήμης 19_03_02 …Αφήνω βιαστικά τα πράγματά μου στο δωμάτιο και επισκέπτομαι τα λουτρά. Έχει ήδη αρχίσει να βραδιάζει κι εγώ βρίσκομαι σ’ ένα μακρύ δωμάτιο στη στάθμη του υπογείου. Παραλαμβάνω από τη ρεσεψιόν το κλειδί για το ντουλάπι μου στα αποδυτήρια κι ένα άσπρο μπουρνούζι. Περνώ γρήγορα τους επόμενους μεταβατικούς χώρους και παραμερίζοντας τη βαριά μαύρη δερμάτινη κουρτίνα που χωρίζει το αποδυτήριό μου από τον υγρό πέτρινο χώρο των λουτρών, βρίσκομαι σε έναν μοναδικό διάδρομο με σχεδόν πανοπτική θέα προς τον κεντρικό χώρο. Σύντομα διαπιστώνω πως αυτή η εικόνα δεν ισχύει καθώς τα λουτρά συγκροτούνται από πολλά μικρά υγρά δωμάτια-κόγχες, μοναχικά σημεία «λαξεμένα στο βράχο όπου το βλέμμα αντικρίζει το σώμα που κινείται χαλαρό και τη ψυχή που σιγά σιγά αρχίζει να εκτίθεται». Κατεβαίνω τα σκαλοπάτια μιας μακρόστενης πισίνας. Το πλάτος της είναι σχεδόν όσο το άνοιγμα των χεριών μου. Κολυμπάω κατά μήκος των πλευρικών τοίχων και πολύ σύντομα βρίσκω έναν τρίτο τοίχο κάθετο στην πορεία μου. Γυρίζω το κεφάλι μου αριστερά και βλέπω ένα μικρό άνοιγμα με μια μαύρη κουρτίνα. Βουτάω με το κεφάλι κάτω από το νερό, κολυμπάω για λίγα δευτερόλεπτα και ύστερα βγαίνω στην επιφάνεια. Ανοίγω τα μάτια και καθώς παίρνω ανάσα νιώθω να με χτυπά κρύος αέρας. Είμαι έξω από το κτήριο με μια βουτιά και βρίσκομαι σε μια εξωτερική πισίνα, να κολυμπάω κάτω από τον βραδινό ουρανό. Προσπαθώ να αναγνωρίσω τα όρια του χώρου κολυμπώντας από τη μια άκρη στην άλλη. Ο ουρανός είναι σκοτεινός, το σώμα μου απολαμβάνει το ζεστό νερό, ενώ στο πρόσωπό μου νιώθω τις σταγόνες μιας απαλής ανοιξιάτικης βροχής που μόλις έχει αρχίσει.

95

96

20_03_02 08:00 Ο ουρανός είναι ακόμα συννεφιασμένος όμως δεν βρέχει. Ετοιμάζομαι γρήγορα και πηγαίνω για δεύτερη φορά στα λουτρά. Μπαίνω στο «δωμάτιο της φωτιάς» και ύστερα από λίγο στο «ψυχρό δωμάτιο» με το κρύο νερό. Μεταφέρομαι από το ένα στο άλλο άλλες δύο φορές και ύστερα μπαίνω σε ένα άλλο υγρό δωμάτιο. Είναι νωρίς ακόμα και είμαι μόνη μου στη μικρή αυτή δεξαμενή. Κάθομαι στο πέτρινο πεζούλι που είναι λίγο πιο κάτω από τη στάθμη του νερού ώστε να προεξέχει μόνο το κεφάλι μου. Αφήνω τα χέρια μου και τα πόδια μου να αιωρηθούν μέσα στο νερό. Αναρωτιέμαι πως μπορώ να περιγράψω τα κιναισθητικά μου αισθήματα ώστε να μεταφέρω σε λέξεις αυτή τη βιωμένη εμπειρία χωρικών καταστάσεων. Κλείνω για λίγο τα μάτια κι αφήνομαι μέσα στο ζεστό νερό με τα αιθέρια έλαια. Με το μεγάλο δάχτυλο του ποδιού μου, κάνω έναν μικρό κύκλο στον πάτο της δεξαμενής. Η κίνηση είναι τόσο μικρή κι όμως παρ’ όλο που δεν κοιτάζω, μπορώ να την περιγράψω ακριβώς. Αυτό που δυσκολεύομαι να περιγράψω είναι η αίσθηση της στιγμής. Της στιγμής που όλα τα μέλη μου έχουν χαλαρώσει, όμως ο βαθμός διέγερσης του κέντρου πρόσληψης αισθητηριακών πληροφοριών τείνει στο κόκκινο.

Χαλά Κλειώ Δύο πορείες προς τις εικόνες της μνήμης Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στο έργο του Peter Zumthor

97

98

επίμετρο «…υπάρχει μια ομορφιά σε εκείνη τη στιγμή όπου κάποιος αφαιρώντας το καπάκι και σηκώνοντας το κύπελλο στο στόμα, αντικρίζει το ήρεμο, σιωπηλό υγρό στα σκοτεινά του βάθη, που το χρώμα του διαφέρει ελάχιστα από εκείνο του κυπέλλου. Τι βρίσκεται μέσα στο σκοτάδι δεν μπορεί κανείς να διακρίνει, αλλά η παλάμη αισθάνεται τις απαλές κινήσεις του υγρού, ο ατμός υψώνεται από μέσα σχηματίζοντας σταγονίδια στο χείλος και το άρωμα που αναδύεται με τον ατμό φέρνει μια λεπτή αναμονή... μια στιγμή μυστηρίου, θα μπορούσε σχεδόν να ονομαστεί μια στιγμή έκστασης».37

Ο Tanizaki περιγράφοντας τις «χωρικές» ιδιότητες της αλληλεπίδρασης των αισθήσεων κατά την αποκάλυψη ενός μπολ με σούπα, ανάγει την απλή αυτή πράξη σε ένα σχεδόν θείο τελετουργικό. Έτσι και στα λουτρά Therme Vals ο χώρος μοιάζει να βιώνεται με την ίδια πληρότητα εμπειρίας όπως αυτή που περιγράφει ο Tanizaki. Αυτό που έχει σημασία και στις δύο περιπτώσεις είναι ότι αυτή η μυστηριακή τελετουργία προέρχεται από το λεπτό χειρισμό των απλών πραγμάτων.

99

100

επίλογος Η έννοια της ατμόσφαιρας, άυλη και ασαφής, αποτέλεσε το αντικείμενο μελέτης και προσέγγισης «γι’ αυτό που υπάρχει ανάμεσα» στον κάτοικο/ χρήστη και το αρχιτεκτονικό έργο. Γύρω από αυτή στήθηκε αρχικά ένα πλαίσιο από διάφορες θεωρητικές σκοπιές το οποίο ολοκληρώθηκε στο δεύτερο μέρος με την ανάγνωση συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού παραδείγματος. Ξεκινώντας διαισθητικά αυτή την ερευνητική προσπάθεια, η έκβαση της πορείας της δεν ήτανε προκαθορισμένη. Το συγγραφικό έργο του Zumthor για την ατμόσφαιρα, αποτέλεσε το έναυσμα και όντας παρόν σε όλη τη διαδρομή ήταν εκείνο που οδήγησε στη συγκεκριμένη ολοκλήρωση της εργασίας. Στην ανάγνωση της ατμοσφαιρικής ποιότητας του χώρου των λουτρών Therme Vals, η περιγραφή της προσωπικής εμπειρίας της Κλειούς εκεί, με το προσωπικό της ύφος, ήτανε καθοριστικής σημασίας. Να «κατασκευάζεις» ατμόσφαιρα σημαίνει να λαμβάνεις υπόψη τις ανθρώπινες αισθήσεις και να ανταποκρίνεσαι στο κάλεσμα του τόπου λέει ο Schultz. Στην άποψη αυτή συγκεντρώνεται η ουσία της ατμόσφαιρας ως μιας αλληλεπίδρασης του χρήστη με το κτήριο ή τον τόπο. Η ατμόσφαιρα έχει να κάνει εν μέρει με τα νοήματα που φέρει ένα κτήριο ή ένας τόπος και εν μέρει με τον ανθρώπινο παράγοντα. Αυτό που έρχεται ως απόρροια για το ρόλο του αρχιτέκτονα, όλων όσων έχουν αναφερθεί, είναι η συνειδητή βίωση και παρατήρηση των αισθητικών μας λειτουργιών και της αλληλεπίδρασης μας με ότι μας περιβάλλει. Ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε νοητικά τον τόπο για τον Μανωλίδη, ο τρόπος που παράγουμε αρχιτεκτονική θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, δεν είναι άλλος από τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τον εαυτό μας μέσα στο κόσμο.38 Το έργο της αρχιτεκτονικής και η μαγεία της, δεν είναι να δημιουργεί μόνο σκηνικά κατασκευών και φαντασίας, αλλά να ενισχύει την αίσθηση του πραγματικού.39

101

σημειώσεις 1. Spanou I, Peponis J, 2003, “Architectural atmosphere and the spatially situated body”, Fourth International Space Syntax Symposium, University College London, London 2.Gernöt Bohme, The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres.

Ambiances [En ligne], Redécouvertes, mis en ligne le 10 février 2013, consulté le 15 juillet 2013 3.Στο ίδιο 4.Mark Wigley. “The architecture of Atmosphere”. Constructing Atmospheres. Στο Daidalos No 68, Berlin, 1998, σ. 18–27 5.Στο ίδιο 6.Στο ίδιο 7.Στο ίδιο 8.Στο ίδιο 9.Νίκη Κατσαραγάκη και Σταυρούλα Κυριαζή, παιγνιώδεις διαδράσεις-από τη Νέα Βαβυλώνα στο Blur pavilion, ΕΜΠ, Αθήνα σ.10 10.Mark Wigley. “The architecture of Atmosphere”. Constructing Atmospheres. Στο Daidalos No 68, Berlin, 1998, σ. 18–27 11.Στο ίδιο 12.Juhani Pallasma. THE EYES OF THE SKIN/Architecture and the senses. Great Britain, Wiley-Academy, 2005 σ.45-64 13.Bachelard Gaston. Η Ποιητική του Χώρου. μτφ. Ελένη Βέλτσου και Ιωάννα Χατζηνικολή, τρίτη έκδοση, εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σ.15 14.Juhani Pallasma. THE EYES OF THE SKIN/Architecture and the senses. Great Britain,Wiley-Academy, 2005 σ.58-63 15.Στο ίδιο σ.12 16. Spanou I, Peponis J, 2003, “Architectural atmosphere and the spatially situated body”, Fourth International Space Syntax Symposium, University College London, London 17.Στο ίδιο 18.Gernöt Bohme. The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres.

Ambiances [En ligne], Redécouvertes, mis en ligne le 10 février 2013, consulté le 15 juillet 2013 19.Pallasmaa Juhani. Touching the World/ architecture, hapticity and the emancipation of the eye.

102

20.Goodman Nelson. “How buildings mean”. Στο The philosophy of the visual arts, επιμ.

Philip Alperson, Oxford, Oxford University press, 1992 σ.368-375 21.Στο ίδιο 22.Στο ίδιο 23Gernöt Bohme. Atmosphere as the fundamental concept of a new aesthetics σ.116 24.Norberg-Schulz Christian. Genius Loci-Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., 2009 σ.7 25.Στο ίδιο σ.180 26.Στο ίδιο σ. 9-13 27.Στο ίδιο σ.22 28.Στο ίδιο σ.184-185 29.Στο ίδιο σ.21 30.http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weatherproject/understanding-project 31.http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weatherproject/artist 32.Susane Langer. An Introduction to Symbolic Logic. 3rd revised ed., New York, Dover publications, INC., 1967 σ.23-24 33.Στο ίδιο σ.24-27 34.Gernöt Bohme. The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres.

Ambiances [En ligne], Redécouvertes, mis en ligne le 10 février 2013, consulté le 15 juillet 2013 35.Juhani Pallasma. THE EYES OF THE SKIN/Architecture and the senses. Great Britain, Wiley-Academy, 2005 σ.31 36.Στο ίδιο σ.50 37.Στο ίδιο σ.60 38.Συλλογικό, επιμ. Κώστας Μανωλίδης. “ωραίο, φριχτό κι απέριττο τοπίον” αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 2003 39.Pallasmaa Juhani. Touching the World/ architecture, hapticity and the emancipation of the eye.

103

λεξικό όρων Ατμόσφαιρα 1.η αεριώδης μάζα που περιβάλλει έναν πλανήτη ή δορυφόρο και της οποίας η ύπαρξη επιτρέπει την επιβίωση όλων των φυτικών και ζωικών οργανισμών στη γη 2.κάθε αεριώδες περίβλημα συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου: η _ της εξοχής 3.μονάδα μετρήσεως της πίεσης ατμών ή αερίων 4.το σύνολο των μετεωρολογικών συνθηκών που επικρατούν σε έναν τόπο 5.ο αέρας σε συγκεκριμένο χώρο 6.(μτφ) το σύνολο των συναισθηματικών, ψυχολογικών επιδράσεων σε ένα χώρο ή περιβάλλον, η κυρίαρχη διάθεση. αίσθηση 1.η συνολική αντίδραση ανώτερου οργανισμού στα εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα, που μεταβιβάζονται μέσω του νευρικού συστήματος, έχοντας ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αντίστοιχων αισθημάτων 2.καθεμιά από τις επιμέρους λειτουργίες αντιλήψεως ερεθισμάτων, που προέρχονται από το εσωτερικό ή το εξωτερικό του σώματος, όπως η όραση, η ακοή, η γεύση, η αφή και η όσφρηση 3.η ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς την ουσία και τις λεπτές αποχρώσεις ενός πράγματος 4.η εντύπωση που σχηματίζει κανείς(για κάτι) 5.ισχυρή εντύπωση, εντυπωσιασμός(συνήθως από κάτι απροσδόκητο ή ανεπίτρεπτο) 6.η γενική και ακαθόριστη εντύπωση(για κάτι) που δε μπορεί να αποδοθεί σε συγκεκριμένο ερέθισμα˙προαίσθημα. αισθησιακός, -ή, -ό αυτός που διεγείρει τις αισθήσεις προκαλώντας ευχάριστα συναισθήματα, ιδ. ερωτικά, που εκφράζει ή διέπεται από ερωτισμό. αισθαντικός, -ή, -ό 1.αυτός που χαρακτηρίζεται από λεπτότητα και ευαισθησία στον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται 2. αυτός που γίνεται αντιληπτός από όσους διαθέτουν ευαισθησία, που αποπνέει μια αίσθηση λεπτότητας και διακριτικής ευαισθησίας.

104

αύρα 1.το πρωινό αεράκι 2.(μτφ) η (ευχάριστη) αίσθηση που αποπνέει κάποιος/κάτι, η εντύπωση που δίνει 3.(μτφ) η ακτινοβολία που πιστεύεται πως εκπέμπεται από το σώμα, σχηματίζοντας φωτεινό περίβλημα, αισθητή μόνο σε συγκεκριμένα πρόσωπα με μεταφυσικές ή πνευματιστικές δυνάμεις. συναίσθημα 1.η ψυχική διέγερση που οφείλεται σε διάφορους παράγοντες π.χ. σε ένα ευχάριστο ή δυσάρεστο γεγονός και που προκαλεί φυσιολογικές αντιδράσεις και μπορεί να ωθεί σε δράση, συναισθήματα είναι ο φόβος, η χαρά, η λύπη, η οργή, ο ενθουσιασμός κ.α. 2.το να αντιλαμβάνεται κανείς τον κόσμο με βάση ψυχολογικές καταστάσεις και όχι στηριζόμενος στη λογική.

105

παράρτημα

106

107

επιμήκης τομή

108

εγκάρσια τομή

109

βιβλιογραφία και λοιπές πηγές ξενόγλωσση βιβλιογραφία Goodman Nelson. “How buildings mean”. Στο The philosophy of the visual arts, επιμ.

Philip Alperson, Oxford, Oxford University press, 1992 Langer Susane. An Introduction to Symbolic Logic. 3rd revised ed., New York, Dover publications, INC., 1967 Merleau-Ponty Maurice. Phenomenology of Perception. Smith Colin, 2nd ed. London, Routledge, 2002 Pallasma Juhani. THE EYES OF THE SKIN/Architecture and the senses. Great Britain, Wiley-Academy, 2005 Zumthor Peter. Atmospheres/ Architectural Environments - Surrounding Objects.

BIRKHÄUSER Publicers of Architecture, 2006

110

ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Μπαμπινιώτης Γεώργιος. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. δεύτερη έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., 2002 Bachelard Gaston. Η Ποιητική του Χώρου. μτφ. Ελένη Βέλτσου και Ιωάννα Χατζηνικολή, τρίτη έκδοση, εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982 De Botton Alain. Η Αρχιτεκτονική της Ευτυχίας. μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, τρίτη έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2007 Norberg-Schulz Christian. Genius Loci-Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., 2009

εργασίες Κατσαραγάκη Νίκη και Κυριαζή Σταυρούλα, παιγνιώδεις διαδράσεις-από τη Νέα Βαβυλώνα στο Blur pavilion, ΕΜΠ, Αθήνα Χάλα Κλειώ, Δύο πορείες προς τις εικόνες της μνήμης-Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στο έργο του Peter Zumthor, ερευνητικό θέμα, ΠΘ, Βόλος, 2006

111

πηγές από το διαδίκτυο Pallasmaa Juhani, Touching the World/ architecture, hapticity and the emancipation of the eye, http://www.arquitectura-ucp.com/images/PallasmaaTW.pdf 19/4/2013 http://www.therme-vals.ch/en/therme/architecture/peter_zumthor/ 22/5/2013 http://www.therme-vals.ch/en/therme/architecture/stone_and_water/ 22/5/2013 http://www.archdaily.com/13358/the-therme-vals/ 22/5/2013 Wigley Mark. “The architecture of Atmosphere”. Constructing Atmospheres. Στο Daidalos No 68, Berlin, 1998, σ. 18–27. http://www.athensbysound.gr/ABS_catalogue.pdf Gernöt Bohme. Atmosphere as the fundamental concept of a new aesthetics http:// desteceres.com/boehme.pdf 30/5/2013 ftp://ftparch.emu.edu.tr/Courses/arch/Arch501/08-09-fall-info/papers/29.pdf 10/6/2013 Karaiskakis, Dimitrios. “Therme Vals and the Concealment of Complexity” http://www.kingston.ac.uk/postgraduate/courses/documents/architecture-thinking-building-dimitrios-karaiskakis2.pdf 12/6/2013 Spanou I, Peponis J, 2003, “Architectural atmosphere and the spatially situated body”, Fourth International Space Syntax Symposium, University College London (ed Julienne Hanson), London UK, 60.1-60.14 http://217.155.65.93:81/symposia/SSS4/fullpapers/60SpanouPeponispaper.pdf http://gdwylie.wordpress.ncsu.edu/2012/11/14/test 29/6/2013 http://www.olafureliasson.net/index.html 7/7/2013 112

http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weather-project 7/7/2013 http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weather-project/understanding-project 7/7/2013 http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weather-project/artist 7/7/2013 http://www.kunsthaus-bregenz.at/ehtml/aus_elias.htm 7/7/2013 Bohme Gernöt, The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres, Ambiances [En ligne], Redécouvertes, mis en ligne le 10 février 2013, consulté le 15 juillet 2013. http://ambiances.revues.org/315 15/7/2013 http://www.fritzhauser.ch/english/werke_english/e_works_0.html 1/8/2013 εικόνες σελ.14 http://www.domusweb.it/en/architecture/2010/12/09/teshima-art-museum.html σελ.16 http://europaconcorsi.com/projects/151217-Blur-Building/print σελ.18 http://jtmoger.files.wordpress.com/2011/11/falling-water1.jpg http://www.theguardian.com/commentisfree/2012/mar/12/celebrity-memorabiliafrank-lloyd-wright http://www.insidesocal.com/rose/2009/10/28/frank-lloyd-wrights-famed-la-miniaturahouse-still-on-the-market-and-coming-down-in-price/ σελ.20 http://www.dezeen.com/2007/03/14/philippe-starck-in-beijing/ σελ.22 http://relationalthought.wordpress.com/2012/01/24/370/ http://www.mercurious.com/wordpress/2009/11/14/new-babylon/ http://www.artnet.com/magazine/news/walrobinson/walrobinson11-1-1.asp σελ.26 http://lasuisseromande.files.wordpress.com/2010/02/rolex-learning-center-epfl.jpg http://www.terraproject.net/en/photographers/pietro-paolini/mixing-memories 113

σελ.28 http://homesthetics.net/wp-content/uploads/2012/12/126834-050-bff25712.jpg http://www.flickr.com/photos/ajbrustein/7653735682/ http://en.wikipedia.org/wiki/File:JewishMuseumBerlinAerial.jpg σελ.32 http://www.tumblr.com/tagged/lavender-fields http://www.irinavencu.ro/iceland-landscape-02-12.html σελ.34 http://www.panoramio.com/photo/9561657 http://www.flickr.com/photos/8451524@N08/4381170805/ http://www.8thingstodo.com/kremlin-moscow σελ.36-44 http://www.olafureliasson.net/index.html σελ.46 http://www.archdaily.com/161522/ad-classics-koshino-house-tadao-ando/koshino10_gonzalo/ http://www.tofugu.com/2012/12/01/awaji-islands-breathtaking-architecture/ http://www.fivepercentjapanese.com/art/60_luis_barragan_architecture_tokyo_japan.html http://www.iam-architect.com/wp-content/uploads/2013/06/casagilardi3.jpg http://ilikeandlike.blogspot.gr/2011/08/luis-barragan-no2.html http://www.checkonsite.com/wp-content/gallery/kolumba-museum/kolumba-seier.jpg http://www.archdaily.com/161522/ad-classics-koshino-house-tadao-ando/koshino9_gonzalo/ http://www.flickr.com/photos/doctorcasino/6813453534/ http://www.evolo.us/architecture/tel-avivs-design-museum-holon/ http://la-guinevere.livejournal.com/598888.html http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Salk_Institute.jpg σελ.50 Les Thermes De Pierre-Architectures 2, DVD ©2003 σελ.54 (κάτοψη πριν την επεξεργασία) http://architectuul.com/architecture/view_image/ thermal-baths-vals/5177 σελ.56 http://www.3d-dreaming.com/2011/11/all-pictures-u-need-of-peter-zumthor.html σελ.64 http://cdn.designrulz.com/wp-content/uploads/2013/01/peter-zumthor-DESIGNRULZ-017.jpg σελ.68 http://www.stylepark.com/en/news/nothing-but-water-light-and-stone/290755

114

σελ. 70 http://cdn.designrulz.com/wp-content/uploads/2013/01/peter-zumthor-DESIGNRULZ-014.jpg σελ.74 http://www.archdaily.com/13358/the-therme-vals/186781154_hot-bath/ Les Thermes De Pierre-Architectures 2, DVD ©2003 σελ.76 http://www.australiandesignreview.com/features/404-serenity-in-austerity-thermevals σελ.84 http://www.remodelista.com/posts/poetry-in-space-vals-thermal-spa-in-switzerland σελ.85 Les Thermes De Pierre-Architectures 2, DVD ©2003 σελ.92 Les Thermes De Pierre-Architectures 2, DVD ©2003 σελ.94 http://www.google.gr/search?q=therme+vals+switzerland&bav=on.2,or.r_ qf.&bvm=bv.51495398,d.d2k,pv.xjs.s.en_US.M4-36_38X9A.O&biw=1280&bih=638&um =1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=3sQkUrqbGsW2hQfxx4 G4Bg#facrc=_&imgdii=_&imgrc=ksbDMJrcgMpK4M%3A%3BeBo5dkREdzBzGM%3Bhtt p%253A%252F%252F24.media.tumblr.com%252Ftumblr_lq5w6q9lEp1qduu02o1_500. jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.tumblr.com%252Ftagged%252Fvals%3B500%3B52 7 σελ.96 http://www.searchfit.ch/cms/wellness/8-wellness-sa/532-therme-vals-graubuenden σελ.98 http://arhitekturaplus.files.wordpress.com/2012/01/vals01.png σελ.108 http://architectuul.com/architecture/view_image/thermal-baths-vals/5178 σελ.109 http://architectuul.com/architecture/view_image/thermal-baths-vals/5179 για τα κολλάζ στο 2ο μέρος χρησιμοποιήθηκαν εικόνες από: http://www.archdaily.com/13358/the-therme-vals/ http://architectuul.com/architecture/view_image/thermal-baths-vals/ http://arhitekturaplus.wordpress.com/2012/01/10/thermal-bath-of-vals-switzerland/ http://www.designrulz.com/architecture/2013/01/thermal-baths-in-vals-by-peter-zumthor/ https://picasaweb.google.com/adam.caruthers/ValsSwitzerland http://dimscale.blogspot.gr/2013/03/architecture-references-therme-vals-by.html http://ideasgn.com/architecture/therme-vals-switzerland-peter-zumthor/ http://www.flickriver.com/places/Switzerland/Canton+of+Graubunden/Vale/

115

οπτικoακουστικό υλικό Les Thermes De Pierre-Architectures 2 σκηνοθεσία Richard Copans DVD ©2003

116

117

118