Ergenlik dönemi depresyonlari

Ergenlik Dönemi Depresyonlarý

Prof. Dr. Melike GÜNEY*

Özet Ergenlik ortalama 12-22 yaþlar arasýnda önemli fiziksel, sosyal ve psikolojik deðiþikliklerin gerçekleþtiði bir geliþme dönemidir. Bu dönemde ergenlerde görülen psiþik sorunlar arasýnda depresyon sendromlarýnýn ayrý bir önemi vardýr. Bu yazýda ergenliðin erken ve ileri dönemlerinde ortaya çýkan depresif belirtiler ayrý ayrý incelenmiþ ve bazý psikodinamik açýklamalara yer verilmiþtir.

PSÝKÝYATRÝ DÜNYASI 1998;2:41-44

rgenlik puberte ile baþlayan ve kimliðin kazanýlmasý ile sonlanan, çocuklukla genç-eriþkinlik arasýnda bir dönemdir. Ortalama 12-22 yaþlar arasýnda olduðu kabul edilir. Bu dönemde ergen, gerek akranlarýyla gerek eriþkinlerle yeni yaþantýlar, yeni iliþkiler yaþar; fiziksel, sosyal ve psikolojik bir geliþme sürecinden geçer.

E

Ergenlik dönemi genellikle erken ve ileri dönemler olarak ikiye ayrýlarak incelenmektedir. Bu iki dönem arasýnda kuramsal olarak 17 yaþ sýnýr kabul edilse de pratikte bu sýnýrýn kesin olarak konulmasý zordur. Ancak erken dönemlerin daha karmaþýk, daha zýt tavýrlar ve daha çabuk kaybolup yeniden ortaya çýkabilen, þiddetli tepkilerle karakterize olduðu ve ileride kazanýlacak olan eriþkin kimliðin iþaretlerini daha çok kapsadýðý bilinmektedir.

Ergenlik döneminin bütün aþamalarýnda, daha az olgundan, daha olguna doðru bir gidiþ vardýr. Sýklýkla görülen bir geri gidiþ ise bu ilerlemeyi geçici olarak * Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý, ANKARA

durdurur. Bu olgunlaþma süreci; ergen, eriþkin dengesine ulaþýncaya kadar devam eder, amaç olgun eriþkin rolünü kazanmaktýr. Ergen, erken dönemde araþtýrdýðý, ileri dönemlerde ise bulduðu kimliði ile nasýl bir insan olmak istediðini kavrar. Ayný zamanda kendisi, içinde bir üye olarak bütünlenebileceði bir grubun sosyal deðerlerini benimser. Bu yolla eriþkin süperegosu edinir. Ego ideali yeniden þekillenir ve eriþkin kimliði kazanýlýr.

Ergenlerde görülen psikiyatrik sendromlar çeþitli sýnýflandýrmalar içinde ele alýnmýþlardýr. Klasik olarak üç büyük gruba ayrýlarak incelenebilir.

1. Davranýþ bozukluklarý 2. Psikotik bozukluklar 3. Psikonevrotik bozukluklar Ergenlerin psikonevrotik bozukluklarý arasýnda depresyon sendromlarýnýn ayrý bir önemi vardýr. Çeþitli araþtýrmalara göre bu yaþ gurubunda %20-30 oranýnda deðiþik düzeylerde depresyon olduðu gösterilmiþtir.

41

GÜNEY M.

Bilindiði gibi ergenler yaþamlarýnýn bu döneminde üç ana görevle karþý karþýyadýrlar. Bu görevler bireyleþme, meslek seçimi ve cinsel kimliðin oluþmasý gibi üç önemli temayý içermektedir. Ýþte bu görevlerin yerine getirilme çabalarý ve olgunlaþma süreci içinde egonun geçici olarak zayýf düþmesinden ötürü çoðunlukla depresyonlar ortaya çýkar.

ERGENLÝK DÖNEMÝ DEPRESYONLARI Genel olarak depresyonlarýn hepsinde görülen belirtileri sýralayacak olursak anksiyeteli ve daha çok elemli ve mutsuz duygu durum, karamsar ve ümitsiz düþünceler, kendini suçlama, motivasyon ve ilgi kaybý, konsantrasyon azlýðý, kiþisel bakýmda ihmal, psikomotor retardasyon, ajitasyon, iþtah ve kilo kaybý, kabýzlýk, uykusuzluk, çeþitli aðrýlar gibi bedensel belirtiler; intihar düþüncesi ve intihar giriþimi gibi davranýþlar depresyon belirtileridir.

Bu sayýlan belirtiler, depresyonun klasik semptomlarýdýr. Ancak ergenlikte özellikle erken dönemde belirtiler her zaman tipik olmayabilir. Erken dönemlerde depresyonun klasik semptomlarýndan olan disforik duygu durumu (yaþam aktivitelerine karþý ilginin azalmasý, üzgün ve ümitsiz ruh hali), apati, kendini deðersiz bulma ve intihar uðraþlarý nadiren görülür.

Rosen ve arkadaþlarýnýn yaptýðý geniþ bir epidemiyolojik araþtýrmada 10-19 yaþ arasý 475 erkek ve 650 kýz ergen incelenmiþ ve depresyonun klasik semptomlarýnýn erken dönemlerde nadiren görülmesine karþýlýk, depresif bozukluklarýn nadir olmadýðý, ancak bu dönemlerde depresyonun klasik olmayan semptomlarla kendini gösterdiði anlaþýlmýþtýr. Daha sonra yapýlan araþtýrmalar da benzer sonuçlar vermiþtir. Bu nedenle ergenlik döneminde depresyonun klinik belirtilerini erken ve ileri dönemler için ayrý ayrý betimlemek uygundur.

Erken Ergenlikte Depresyon Çocuklukta olduðu gibi erken ergenlikte de depresyonun maskelenmiþ belirtileri görülür. Bunlara depresif ekivalanlar (depresyon eþdeðerleri) denir.

Depresif ekivalanlar þöyle sýralanabilir: 1. Ýç sýkýntýsý ve huzursuzluk 2. Yorgunluk ve bedensel uðraþlar 3. Konsantrasyon güçlüðü 4. Eyleme vuruk davranýþlar (acting out) 5. Ýnsanlara sýðýnma veya onlardan kaçýþ

42

1. Sýkýntý ve huzursuzluk: Sürekli sýkýntý ve huzursuzluk, erken ergenlikte genellikle gizli bir depresyona iþaret eder. Olaylara karþý tam bir ilgisizlikle yoðun uðraþlar arasýnda gidip gelen ergen, kendisine zevk vermeyen fakat uðraþtýracak þeyleri umutsuzca aramaya koyulur. Bunu dayanýlmaz sýkýntýsý için bir çýkýþ yolu olarak görür. Eriþkin bir insanda sýk rastlanan depresif bir belirti olan yalnýzlýk duygusuna katlanamaz ve sürekli olarak kendini boþluk ve izolasyon gibi duygulardan korumaya çalýþýr.

2. Yorgunluk ve bedensel uðraþlar: Kendini çok enerjik ve çok bitkin hissetmek arasýnda gidip gelen ergen, yeterli bir uykudan sonra da kendini yorgun hisseder.

3. Konsantrasyon güçlüðü: Bu belirti, ergeni yardým aramaya itmesi bakýmýndan önemlidir. Bunun en tipik örneði okuldaki baþarýnýn düþmesidir. Ergen ne kadar çaba gösterirse göstersin bilgileri alamadýðýný ve zihninde tutamadýðýný söyler. Depresyondaki bir eriþkin konsantrasyon güçlüklerini ilgisizliðine ve disforik uðraþlarýna yorabilir. Ancak depresyondaki ergen, nadiren bunun açýklamasýný yapar ve derinde yatan depresyonundan þüphelenmek zordur.

4. Eyleme vuruk davranýþlar (acting out): Birçok durumda eyleme vuruk davranýþlar ergenin kendisini sevilmeyen, yetersiz ve deðersiz bir kimse olarak görmesine karþý bir savunma olarak ortaya çýkar. Kýzgýnlýk, öfke nöbetleri, kaçmalar, deðiþik türde baþ gösteren isyankar, antisosyal ve olumsuz davranýþlarý içerir.

Ergenlerde sýklýkla sevilen bir objenin kaybýndan sonra ortaya çýkan elem tepkisinin klinik bir belirtisi olarak suçluluk duygusu görülmektedir.

5. Ýnsanlara sýðýnma veya onlardan kaçýþ: Ergenlik çaðý gizli depresyona iyi bir örnektir. Ýnsanlara yaklaþma, yalnýzlýk ve izolasyon gibi duygulardan kurtulmak içindir. Bu tür gençler hep yanlarýnda birini isterler. Bazen de sevilmemek ve istenmemek gibi duygular bu ergenleri her önüne çýkanla iliþkide bulunmak gibi bir davranýþa iter. Bir baþkasý ile kurduklarý fiziksel temas hangi nedenle olursa olsun, sanki sevilip þefkat görüyormuþ gibi bir doyum saðlar. Bu tür davranýþlar bizim toplumumuzda çarpýcý deðildir, daha evrensel bir iliþki tipi, ergenin eriþkin çevreden görmediði yakýn ilgiyi kendi cinsinden

PSÝKÝYATRÝ DÜNYASI 1998;2:41-44

ERGENLÝK DÖNEMÝ DEPRESYONLARI

bir yakýn arkadaþ edinerek giderme çabasýdýr. Bazen de depresyondaki ergen kendini terkedilmiþ, bir kenara itilmiþ deðersiz biri olarak görmesi nedeni ile insanlardan uzaklaþýr. Depresyon ekivalaný olarak içe dönme þizofrenik içe çekilmeden farklýdýr. Depresyondaki ergen daha çok insanlarýn kendisi ile ilgilenmediklerini hatýrlamamak için onlardan kaçar.

Ergenlerin, sevgi objesi olarak hayvanlarý seçtikleri de sýklýkla görülmektedir. Özel olarak hayvanlara sevgi gösteren ergen sadece reddedilmeyeceðini bilmekle kalmaz, sevgi açlýðýný da doyurur. Ýlerlemiþ Ergenlikte Depresyon Ergenlik dönemi ilerledikçe, depresyonun klinik belirtileri, eriþkin depresyonuna benzemeye baþlar. Çeþitli gözlemlere göre bu dönemde sýkýntý, uykusuzluk, iþtahsýzlýk, ilgi azlýðý, ümitsizlik ve intihar düþünceleri, konsantrasyon ve enerji azlýðý, baþaðrýsý, hazýmsýzlýk gibi bedensel yakýnmalar gibi depresyonun tüm klasik belirtileri görülmektedir. Ancak bu dönemlerde de depresif ekivalanlar karþýmýza çýkabilir.

Bazen depresif ekivalanlar, “yorgun atý kamçýlamak” diye tanýmlanan fazla çalýþma olarak ve okul baþarýsý yönünde fazla endiþe hali ile birlikte görülür. Bazen de okul yaþamýna karþý ters bir tavýr takýnarak görevlerine önem vermemek þeklinde ya da gerçek anoreksiya veya bulimiyaya kadar gidebilen yeme alýþkanlýklarýndaki deðiþmeler biçiminde ortaya çýkarlar.

Ergenlerin ilerlemiþ dönemlerinde her iki cinsiyette de ümitsizlik, elem ve yetersizlik duygularýnýn sýk rastlanan açýklanma nedeni apatidir. Apati hem depresyonun klinik bir belirtisidir hem de depresyona karþý bir savunma biçimi olarak ortaya çýkar. Apati genellikle çevreye karþý ilgi azlýðý, içrel bir boþluk duygusu ve fiziksel letarji ile belirlenen bir durumdur. Apatik ergenler, düþük kendilik deðeri, baþarýsýz olma beklentileri nedeniyle hem akademik hem sosyal yaþamlarýna ilgisiz kalýrlar. Bu þekilde düþ kýrýklýðý tehlikesi oluþturan önemli uðraþlardan ve kiþisel çabalardan kaçýnmýþ olurlar. Bu tür gençler hiçbirþey düþünmek ve yapmak istemezler. Sürekli olarak durumlarýndan ümitsizdirler.

Ergen Depresyonlarýnýn Dinamiði Ergenlerde de temelde yatan tema, eriþkin depresyonundaki gibi kayýp yaþantýsýdýr. Bu kayýplar ölüm ve bir arkadaþlýðýn bozulmasý gibi fiziksel ayrýlýklar olabildiði gibi hastalýk, yeteneksizlik, çirkinleþmek gibi bedensel bütünlük duygusunun kaybý, beklenen bir amaca ulaþmada baþarýsýzlýk ya da utanýlan bir

PSÝKÝYATRÝ DÜNYASI 1998;2:41-44

olayýn sorumluluðunu yüklenmeye baðlý kendilik saygýsýnýn kaybý sonucu olabilir. Kayýp yaþantýlarý kýz veya erkek arkadaþ tarafýndan reddedilme gibi gerçek olaylar olabildiði gibi “Anne-babam beni artýk sevmiyor, hiçbir þeyi baþaramayacaðým, yeteneksiz ve cazibesizim” gibi gerçekdýþý fantazilere de dayanabilir. Ergen depresyonu, ayrýca ergeni obje kaybý yaþantýsýna karþý hassaslaþtýran bazý özgül geliþme görevleri ile de iliþkilidir. Ergen, sevgi objeleri, otorite figürleri olan ve baðýmlýlýk doyumu veren ana babasýna olan baðýmlýlýðýný çözümlemekle yükümlüdür. Baðýmsýzlaþarak bireyleþmek zorunda olan ergen, çocukluk dönemindeki baðýmlý olduðu objelerden koparken bazen o kadar acý duyar ki, bunu baðýmsýzlaþmak olarak deðil de rehberlik ve destek amacýyla güvendiði sevgi objelerin onu terkettiði biçiminde algýlar. Bu nedenle Root, ergen depresyonunu “Ayrýlýða yas tutma” kavramý ile açýklamýþtýr.

Laufer ise “Ödipal objelerden ayrýlma, ergenliðin normal bir geliþme görevidir. Fakat aktüel bir obje kaybý ile büyük ölçüde karmaþýk hale gelebilir.” demiþtir. Þüphesiz depresif durumlarýn ergenlik döneminde geliþimsel nedenle sýklýkla görüldüðünü söylemek yanlýþtýr. Ancak burada önemli olan, ergenin depresyona eðilimli durumu ile taný konulabilen depresif bozukluk geliþmesi arasýndaki sýnýrdýr. Ergen geliþimi sýrasýnda çocuksu baðlarýndan vazgeçmekte yetersiz olduðu oranda ve büyümesi sýrasýnda ana-baba ve çevresel kayýp yaþandýkça sonuçta depresyona girme riski artacaktýr. Baþka bir deyiþle “Ergen streslerle karþýlaþtýkça predispozisyonu ölçüsünde depresif reaksiyon gösterecektir.”

Bowlby ve Brown’ýn yaptýklarý bir araþtýrmada 16 yaþýndan önceki ana-baba kayýplarý genel populasyonda %16 iken, deprime eriþkinlerde ayný oran %41 bulunmuþtur. Masterson ve arkadaþlarý ise 16-18 yaþýndaki deprime ergenlerde ölüm, boþanma veya ayrýlýk gibi nedenlerle yaþanan ana-baba kayýplarýný yine yüksek bulmuþlardýr. Fakat çeþitli araþtýrmalara karþýn ana-baba kayýplarý ile ergenlerdeki depresif reaksiyonlarýn iliþkisi tamamen açýklýk kazanamamýþtýr.

Jacobs ve Teicher, intihar eden ergenlerle etmeyenler arasýnda ana-baba kayýplarý bakýmýndan bir fark bulmamýþlardýr. Muhtemelen depresyondaki obje kaybý, çocukluk yaþantýlarýnda, ergeni bu kayba karþý hassaslaþtýran ebeveyne ait eksiklikler ile ilgilidir.

Ancak ana-babanýn varlýðý veya yokluðundan çok, ana-baba yerine geçen kiþinin ergen geliþiminde sevgi objesi olarak oynadýðý rolü dikkate almak önemlidir.

43

GÜNEY M.

Ergenlik dönemi depresyonlarýnýn gelecekteki ruhsal fonksiyonlar üzerine etkisine iliþkin elimizde çok fazla bilgi bulunmamaktadýr. Bazýlarý bu tür depresyonlarý spontan bir biçimde yenebildikleri halde pek ço-

ðu deprime eriþkinler olarak yaþamlarýný sürdüreceðe benzemektedirler.

Tedavi: Psikoterapi ve uygun antidepresif ilaç tedavisidir. Gerekiyorsa aile terapisi uygulanýr.

Yararlanýlan ve Önerilen Kaynaklar 1.

Baker HS (1975) The treatment of underachievment. J Am Col Health Ass, 24:2-7.

2. Beck AT (1973) The Diagnosis and Management of Depression, Philadelphia, University of Pennsylvania Press.

3. Benton RF (1972) The structure of the depressive response to stress. Am J Psychiatry, 128:1212-1217.

4. Blaney PH (1977) Contemporary theories of depression: critique and comparison. J Abnorm Psychol, 86:203-223.

5. Berndt DJ Berndt SM (1980) Relationship of mild depression to psychological deficit in college students. J Clin Psychol, 36:868-873.

6. Cadoret RJ (1972) Depressive disease: Life events and onset of illness. Arch Gen Psychiatry, 26:133-136.

7. Garbarine J (1985) Adolescent Development as an Ecological Perspective Bell. Howell Company.

8. Cary GL (1979) Acting out in adolescence. Am J Psychother, 33:378-390.

9. Erikson EH (1968) Identity youth and crisis, WW, Norton New York.

10. Howells JG (1971) Modern Perspectives in Adolescent Psychiatry, New York, Brunner Mazel Publishers.

44

11. Hurlock EB (1955) Adolescent Development. New york, Mc Fraw-Hill Book Com. 12. Inamdar SC, Siomopoulos G, Osborn M et al. (1979) Phenomenology associated with depressed mood in adolescent. Am J Psychiatry, 136:156-159.

13. Jacobson E (1964) The self and object world. New York, International University Press.

14. Jacobson E (1973) Depression. Sec. ed. New York, International University Press.

15. Josslyn IM (1971) Adolescence. New York, Harper Row Publisher.

16. Lesse S (1979) Behavioral problems masking depression. cultural and clinical survey. Am J Psychother, 33:41-53.

17. Masterson JF, Tucker K, Berk G (1963) Psychopathology in adolescence: Clinical and dynamic characteristics. Am j Psychiatry, 120:357-366.

18. Root NA (1957) Neurosis in adolescence: The Psychoanalytic Study of the Child, 12:320-334.

19. Weiner IB (1970) Psychological Disturbance in Adolescence. New York, Wiley Intersience.

PSÝKÝYATRÝ DÜNYASI 1998;2:41-44