Medicus

MEDICUS ISSN 1409-6366

UDC 61

Vol · X · Nr · 2 · Tetor 2008

Revistë e Shoqatës së Mjekëve Shqiptar të Maqedonisë

[Type text]

MEDICUS ISSN 1409-6366

UDC 61

Vol · X · Nr · 2 · Tetor 2008

PËRMBAJTJE Fjala Jonë Përgjegjësitë dhe privilegjet e mjekëve Remzi Izairi Punim Burimor Shkencor Vagjinitet bakteriale si shkak i lindjes së parakohshme Pranvera Izairi, Arta Bina, Besa Demiri, Tanja Nikolova Njohuri dhe praktika lidhur me infeksionet seksualisht të transmetueshme në studentët e Universitetit “Ismail Qemali” në Vlore, Albania Vitori Hasani Isuficienca kongjestive e zemrës në të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave Ismail Aliu Ndikimi i artritit reumatoid si sëmundje inflamatore në procesin atherosklerotik Ledio Collaku, Argjend Tafaj, Ilda Lilaj, Enver Roshi, Artenca Collaku, Margarita Resuli, Ergita Nelaj, Orledia Bare, Mihal Tase Korrelacioni ndërmjet vlerave të kolesterolit HDL, apolipoproteinës A1, lipoproteinës (a) dhe reaktantët e fazës akute te artriti reumatoid aktiv dhe i pakuruar Hysni Ismaili, Meral Rexhepi, Nikola Orovçanec, Ekrem Ismani ApolipoproteinaA-I (ApoA-I) dhe ApolipoproteinaB-100 (ApoB-100) faktorë të ri të rrezikut nga ateroskleroza e hershme te pacientët me insuficiencë renale kronike terminale të mjekuar me hemodializë përsëritëse Lutfi Zylbeari, Koço Çakalaroski, Elita Zylbeari Vlerësimi dhe menaxhimi i kushteve higjeno-sanitare në mjediset e brendshme në institucionet shkollore dhe ndikimi në shëndetin e nxënësve në Tiranë, Shqipëri Agim Shehi, Elida Mata, Elizana Petrela–Zaimi, Anjeza Çoku, Pranvera Kasaj, Arben Luzati, Luljeta Leno Situata aktuale higjeno-sanitare e sistemeve të ujësjellës-kanalizimeve në disa zona informale të Shqiperisë.

Elida Mata, Agim Shehi, Elizana Petrela-Zaimi, Anjeza Çoku, Pranvera Kasaj, Arben Luzati Поврзаност на Ser447stop мутацијата на генот на липопротеин липазата со појавата на коронарната артериска болест кај македонскака популација Antonio Georgiev, Sa{o Panov, Samuel Sadikario, Христо Пејков Поврзаност на HindIII полиморфизмот во генот за липопротеин липаза со вредностите на LDL – холестеролот во плазмата кај болни со коронарна артериска болест Antonio Georgiev, Sa{o Panov, Samuel Sadikario

Biometriska evaluacija na linearnite dimenzii na emetropnoto oko

[Type text] Emilija \o{evska−Da{tevska Punim Profesional Prevalenca e sëmundjeve kronike dhe e kombinimeve të tyre në pacientët kronik Artenca Collaku, Polikron Pulluqi, Enver Roshi, Ledio Collaku, Majlinda Murati Состојба на туберкулозата во период 2000-2007 год. кај населението во Скопје, Република Македонија Виолета Телента Значењето на колор доплер ехотомографијата како предикторна метода за откривање на крварење од езофагеални варикси Петар Аврамовски, Симеон Силјановски, Жаклина Сервини Диференцијално диагностичка вредност на доплер ехотомографијата при фокалните паренхимни лезии на црниот дроб Петар Аврамовски, Симеон Силјановски Hipohromna anemija kaj institucionalno deprivirani deca Domnika Raj~anovska Demenca në Repartin e Neuropsikiatrisë në Tetovë gjatë vitit 2006 Sulejman Ahmeti, Musli Ferati, Jahi Amiti, Lirie Musai, Faton Ahmeti, Nazim Musli Psihijatriski tretman i rizik od violentnost kaj mentalnite rastrojstva Valentina Talevska Трансвагинално ретропубично упоредбено со трансвагинален трансобтураторен пристап за поставување на слинг кај пациенти со стрес уринарна инконтиненција Vasil Iliev, Klementina Kuzeska, Saшe Stojчevski, Irena Andonova Azitromicina (Sumamed®) në mjekimin e infeksioneve të traktit respirator te fëmijët Nasir Bexheti Përdorimi treditor i Azitromicinës (Sumamed®) në mjekimin e sinusitit akut te të rriturit Nasir Bexheti Proporcionet e nëntipeve të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë midis të shtrirëve të moshës ≥20 vjeç në Repartin e Neurologjisë dhe të Psikiatrisë në Tetovë (2005-2007) Bajram Kamberi, Farije Kamberi Prevalenca e gjurmuesve të hepatitit B, C dhe D tek pacientët me insuficiencë renale kronike të hemodializuar dhe jo të hemodializuar Tatjana Nurka, Robert Cina, Margarita Gjata Dhjetë vjet eksperiencë në trajtimin e kancerit të lokalizuar të prostatës me prostatektominë radikale Skender Saidi, Daniel Petrovski, Josif Jankulev, Sotir Stavridis, Sasho Banev, Vlladimir Georgiev Анализа на можностите на мулти-слајсната компјутеризирана томографија и точноста во детекцијата на малигните тумори на мочниот мехур Елизабета Стојовска–Јовановска, Климе Ѓорески Радиолошки процедури за дијагноза и одредување на предоперативен стеиџинг на малигни тумори на тестис Елизабета Стојовска- Јовановска, Антонио Глигориевски, Вјолца Алији, Скендер Саиди, Сашо Банев Минимално Инвазивна остеосинтеза, метода на избор при третман на Субтрохантерни фрактури

[Type text] Констатин Митев, Слободан Вучков, Нeбојша Настов, Горан Алексовски, Михаило Ивановски Преглед на крводарувањата во Републичкиот завод за трансфузиологија – Скопје во период од 1997 до 2007 година Рада Грубовиќ, Милош Грубовиќ, Ристо дуковски, Миленка Благоевска, Стојанка Костовска, Горан Андонов, Седула Усеини Karakteristiki na primenata na alternativnata terapija kaj grupa pacienti od жenski pol Rozeta Mileva, Merita Ismajli-Marku, Beti Zafirovska-Ivanovska Iskra Bitovska, Angelina Bogdanovska, Maja Slaninka-Micevska Prezantim rasti Glaukoma normotensive si formë e veçantë e glaukomës primare me kënd të hapurprezantim rastesh Fatmir Xhaferi Еквиноварусот како важен ортопедски проблем во досегашната практика на нашето одделение со приказ на случај Мирослав Кочовски, Спасе Кировски, Rehabilitimi ambulantor i elektricistit me insuficiencë pulmonare obstructive Prezantim rasti Ardiana Murtezani, Shaip Krasniqi, Iliriana Dallku, Shqipe Devaja.

Vështrim Viagra Remzi Izairi Kontracepcioni Hasmije Izairi-Aliu Hipertensioni endokrin Ergita Nelaj, Margarita Gjata Fjalori i fobive Remzi Izairi Histori Relaksim Prezantim libri Takime mjekësore Letër redaksisë In Memoriam Udhëzim për autorës

[Type text] ISSN 1409-6366 UDC 61 MEDICUS Betimi i Hipokratit/The Oath of Hippocrates 2008, Vol. X, Nr. 2 Me të hyrë në radhët e anëtarëve të Del dy herë në vit Kohë pas kohe boton suplement profesionit mjekësor,betohem Botues/ Publisher: SHMSHM solemnisht se jetën time do ta vë Adresa e Redaksisë-Editorial Board Addres në shërbim të humanitetit.

Për mësuesit e mi do të kem Qendra Medicinale p.n. 1220 Tetovë Tel. +389 (0)42 321-600 i Kryeredaktorit gjithmonë miradije e respekt të merituar.

Detyrën time do ta ushtroj me Zhiro llogaria: 200-000031528193 Numri tatimor: 4028999123208 ndërgjegje e dinjitet.

Brengosja ime më e madhe do të jetë e-mail: shmshm@live.com shëndeti i pacientit tim.

Web faqja: www.medalb.com Kryeredaktori–Editory in Chief Prof. dr sci. Remzi Izairi

Do t’i ruaj fshehtësitë e atij që mi beson.

Do t’i ruaj me tërë fuqinë që kam nderin dhe traditën fisnike të Redaktorët–Editors profesionit mjekësor.

Kolegët e mi do t’i kem vëllezër.

Prof. dr sci. Sadi Bexheti Në punën time me të sëmurët nuk do të Prim. dr Sali Qerimi ndikojë kurrfarë paragjykimi mbi Koordinator i Redaksisë-Editorial Coordinator përkatësinë fetare, kombëtare, Prim.dr Flora-Doko Lumani racor, politike a klasore.

Këshilli Redaktues–ditorial Board Jetën e njeriut do ta respektoj Prof. dr Agim Vela absolutisht,që nga zanafilla e saj.

Nuk do të lejoj as në rrethana Mr dr Kadri Haxhihamza Prim. dr Ali Dalipi kërcënimi që dija ime mjekësore të Prim.dr Ejup Limani përdoret në kundërshtim me ligjet e Prim. dr Osman Sejdini humanizmit.

Këtë betim e jap solemnisht dhe me Prim.dr Lavdrim Sela Dr Murat Murati vullnet,duke u mbështetur në Këshilli Botues–Editorial Council nderin tim.

Dr Xhabir Bajrami, Kryetar Dr Fadil Maliqi, zv/kryetar Mr dr Islam Besimi Dr Menduh Jegeni Dr Betim Dauti Dr Bexhet Dika Prim.dr Lulzim Mela Dr Sadem Elmazi Lektorimi, radhitja kompjuterike dhe shtypi Vision+ Gostivar Medicus shtypet në tirazh: 600 ekzemplarë Revista shpërndahet falas

[Type text]

CONTENTS Our Word Responsibility and privilege of mrdical doctors Remzi Izairi Original Scientific Paper Bacterial vaginitis as a cause of preterm delivery Pranvera Izairi, Arta Bina, Besa Demiri, Tanja Nikolova Information and Practices about Sexually Transmitted Infections among students of the University of Vlora, Albania Vitori Hasani Heart congestive isufficiensy in patients with chronic kidney insufficiensy Ismail Aliu The role of rheumatoid arthritis as inflamatory disease in atherosclerotic proces Ledio Collaku, Argjend Tafaj, Ilda Lilaj, Enver Roshi, Artenca Collaku, Margarita Resuli, Ergita Nelaj, Orledia Bare, Mihal Tase Apolipoproteins A-I and ApoB-100 new arteriosclerotic factor in patients with terminal chronic renal insufficiency treated with repeated haemodialysis Coorelation between HDL cholesterol, apolipoprotein A1, lipoprotein (a) and acute phase reactants at untreated and active rheumatoid arthritis Hysni Ismaili1, Meral Rexhepi, Nikola Orovçanec, Ekrem Ismani Lutfi Zylbeari, Koco Cakalaroski, Elita Zylbeari Evaluation and menagement of hygienic-sanitary conditions in indoor environments at the scholastic institutions ans the impact on children’s health in Tirana, Albania Agim Shehi, Elida Mata, Elizana Petrela–Zaimi, Anjeza Çoku, Pranvera Kasaj, Arben Luzati, Luljeta Leno Actual hygienic-sanitary situation of the water supply and sewerage systems in some informal areas of Albania Elida Mata, Agim Shehi, Elizana Petrela-Zaimi, Anjeza Çoku, Pranvera Kasaj, Arben Luzati Association of Ser447stop mutation in lipoprotein lipase gene with coronary artery disease in Macedonian population Antonio Georgiev, Saso Panov, Samuel Sadikario, Hristo Pejkov Connection of HindIII polymorphism in the gene for lipoprotein lipasis with the values of LDL-cholesterol in the plasma concerning patients with coronary artery disease Antonio Georgiev, Saso Panov, Samuel Sadikario Biometric evaluation of the linear dimension in the emmetropic eye Emilija Gosevska – Dastevska Profesional Paper The prevalence of chronic disease and their combination in chronic patients Artenca Collaku, Polikron Pulluqi, Enver Roshi, Ledio Collaku, Majlinda Murati Tuberculosis situation in the period 2000-2007 in Skopje, R. Macedonia Violeta Telenta Value of Doppler ultrasound in oredicting esophagfeal varix bleeding Petar Avramovski, Simeon Siljanovski, Zaklina Servini

[Type text] Color Doppler value in diferential diagnosis of liver focal parenchymatous lesion Petar Avramovski, Simeon Siljanovski Hypochromatic anemia at the institutional deprived children Domnika Rajcanovska Dementia in Neuropsychiatric Departament of Tetova during 2006 year Sulejman Ahmeti, Musli Ferati, Jahi Amiti, Lirie Musai, Faton Ahmeti, Nazim Musli Psychiatric treatment and violence risk in mental disorders Valentina Talevska Transvaginal retropubic vs transvaginal transobturator approach for sling placement in patients with stress urinary incontinence Vasil Iliev, Klementina Kuzeska, Sase Stojchevski, Irena Andonova Azythromycin (Sumamed®) in treatment of respiratory tract infections in children Nasir Behxheti Thre days sage Azythromycin (Sumamed®) in treatment of akute sinusitis in adults Nasir Behxheti Proportions of stroke subtypes among hospitalized patients with first ever stroke in Departament of Neurology and Psihiatry in Tetovo (2005-2007) Bajram Kamberi, Farije Kamberi The prevalence of Hepatitis B,C and D markers among the hemodialised and nonhemodialised patients with Chronic Renal Failure Tatjana Nurka, Robert Cina, Margarita Gjata Ten year experience with radical prostatectomy for treatment of localized prostate cancer Skender Saidi, Daniel Petrovski, Josif Janculev, Sotir Stavridis, Saso Banev, Vladimir Georgiev Analysis of multi-detector CT possibilities and accuracy in the detection of malignant blander tumors Elizabeta Stojovska–Jovanovska, Klime Goreski Radiological procedures in diagnosis ans preoperative staging of testicular malignant tumors Elizabeta Stojovska-Jovanovska, Vjolca Aliji, Antonio Gligorievski, Skender Saidi, Saso Banev Minimally invasive plate fixation in subtrochanteric femoral fractures Konstantin Mitev, Slobodan Vuckov, Nebojsa Nastov, Goran Aleksovski, Mihailo Ivanovski The survey of blood donations in the National Institute for Transfusion Medicine in Skopje from 1997 till 2007 Rada M. Grubovic, Milos R. Grubovic, Risto Dukovski, Milenka Blagoevska, Stojanka Kostovska, Goran Andonov, Sedula Useini Characteristics of alternative therapy use in a group of female patients Rozeta Mileva, Merita Ismaili-Marku, Beti Zafirovska-Ivanovska, Iskra Bitovska, Angelina Bogdanovska, Maja Slaninka-Micevska Case Report Normal pressure glaucoma like particular form of open angle glaucoma, cases presentation in our department Fatmir Xhaferi

[Type text] The equinovarus - an inmportant orthopedic problem in the practice of our ward – case presentation Miroslav Kocovski, Spaso Kiroski Out pacient rehabilitacion of an electrician with obstructive pulmonary insuficiencecase report Ardiana Murtezani, Shaip Krasniqi, Iliriana Dallku, Shqipe Devaja.

Review Viagra Remzi Izairi Contraception Hasmije Izairi-Aliu Endocryn hypertension Ergita Nelaj, Margarita Gjata Dictionary of phobies Remzi Izairi History Relax Medical meetings Information In Memoriam Letter to editory Guidelines for authors

[Type text]

PESËVJETORI I REVISTËS “MEDICUS”

Në pesë vitet e kaluara, bashkë me këtë numër, dolën nga shtypi 10 numra të Revistës “Medicus” me 6.000 ekzemplarë, me 540 punime shkencore të lëmive të ndryshme të mbi 1000 autorëve dhe bashkautorëve nga Republika e Maqedonisë, Republika e Shqipërisë, Mali i Zi, Republika e Kosovës, Republika e Bullgarisë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Gjermania, Britania e Madhe, etj.

Megjithatë, ne nuk duhet të jemi të kënaqur me këto rezultate, sepse duhet edhe shumë punë që “Medicus” ta merr formën dhe pamjen e vërtetë. “Medikus” është revistë që posedon: ISSN, UDC, web site dhe adresën elektronike, por për tu bërë revistë me impakt ndërkombëtar i nevojiten: ISSN numri elektronik, recensioni dhe botimi elektronik, anëtarësimi në Comittee on Publication Ethics të RM, në The Publishers International Linking Association Inc, në DOI, në PubMed dhe në PubMed Central.

Për këtë arsye, u bëjmë thirrje të gjithë të interesuarve që ta japin kontributin e vet në kompletimin e “Medicus”-it. Faqet në “Medicus” janë të hapura për të gjithë ata që dëshirojnë t’i ndihmojnë revistës me tekste shkencore, praktike, me komente, polemika ose në forma tjera.

Prof. dr sci. Remzi Izairi Kryeredaktor i Revistës “Medicus”

[Type text]

MEDICUS FJALA JONË / OUR WORD PËRGJEGJËSITË DHE PRIVILEGJET E MJEKËVE

Remzi Izairi, internist reumatolog Kryeredaktorë i Revistës “Medicus” Tel. +389 (0)42 321 600 & 070 379 007 e-mail: reuma@mail.com.mk PËRGJEGJËSITË DHE PRIVILEGJET E MJEKËVE Ky tekst është përqëndruar në detyrat dhe përgjegjësitë e mjekëve dhe, vërtet, ky është thelbi i etikës mjekësore. Megjithatë, si të gjitha qeniet njerëzore, ashtu edhe mjekët kanë të drejta, por kanë edhe përgjegjësi, dhe etika mjekësore nuk do të ishte e plotë sikur të mos merrte parasysh si duhet ta trajtojnë mjekun të tjerët, pacientët, shoqëria ose kolegët. Kjo perspektivë e etikës mjekësore është bërë jashtëzakonisht e rëndësishme, pasi mjekët po përjetojnë frustrim të madh në të ushtruarit e profesionit të tyre, për shkak të resurseve të kufizuara, mikro-menaxhimit të korporatave të kujdesit shëndetësor, kronikave sensacionale të mediave lidhur me gabimet e mjekëve dhe me sjelljen joetike të tyre, ose sfidat autoritetit dhe aftësive të tyre nga ana e pacientëve ose e të tjerëve që kujdesen për shëndetin.

Gjatë viteve të kaluara Shoqata Botërore e Mjekësisë (SHBM) miratoi disa deklarata për vijëveprimet lidhur me të drejtat e mjekëve:  Deklarata për lirinë për të marrë pjesë në mbledhjet mjekësore, e cila thotë se “Nuk duhet të ketë barriera, të cilat do t’i pengojnë mjekët të marrin pjesë në takimet e SHBM-së ose takimet tjera mjekësore, kudo që të mbahen takime të tilla”.  Deklarata për pavarësinë dhe lirinë profesionale të mjekëve, e cila thotë: “Mjekët doemos duhet të kenë liri profesionale për t’u kujdesur për pacientët e tyre pa ndërhyrje” dhe “Mjekët doemos duhet të kenë lirinë profesionale për t’i prezantuar dhe mbrojtur nevojat shëndetësore të pacientëve kundër të gjithë atyre të cilët do ta mohojnë ose kufizojnë nevojën për kujdes, për të gjithë ata që janë të sëmurë ose të lënduar”.

[Type text] 

Deklarata për përgjegjësinë profesionale për standardet e kujdesit mjekësor thotë se” Çdo gjykim i sjelljes ose kryerjes së detyrës profesionale të mjekut, duhet të përfshijë vlerësimin nga ana e kolegëve profesional të mjekut të cilët, me aftësim dhe përvojën e tyre, e kuptojnë gjendjen e ndërlikuar të çështjes mjekësore të përfshirë”. Deklarata e njëjtë e dënon “çdo procedurë të shqyrtimit të ankesave nga ana e pacientëve ose procedurat për kompensimin e pacientëve të cilat nuk bazohen në vlerësimin e mirëbesimit ndaj veprimeve të mjekut ose moskujdesit të kolegëve të mjekut”.  Deklarata për përkrahjen e mjekëve të cilët refuzojnë të marrin pjesë ose ta falin përdorimin e torturës ose formave të tjera të trajtimit të pashpirt, jonjerëzor ose degradues e shtynë SHBM: “T’i përkrahë ose mbrojë, dhe t’u bëj thirrje Shoqatave Nacionale Mjekësore t’i përkrahin dhe mbrojnë mjekët që e kundërshtojnë përfshirjen në procedurat e tilla jonjerëzore, ose të cilët punojnë për t’i mjekuar dhe rehabilituar viktimat nga kjo, si dhe për ta siguruar të drejtën për t’i miratuar parimet më të larta etike duke e përfshirë edhe mirëbesimin mjekësor”.  Deklarata e udhëzimeve etike për rekrutimin ndërkombëtar të mjekëve i bën thirrje çdo shteti të” përpiqet me të gjitha forcat t’i mbajë mjekët e vet si në profesionin ashtu edhe në shtetin e vet duke ua siguruar përkrahjen që u nevojitet për t’i arritur qëllimet e tyre personale dhe profesionale, duke i marrë parasysh nevojat dhe resurset e shtetit” dhe të sigurohen se “mjekët që po punojnë, gjithnjë ose përkohësisht, në ndonjë shtet tjetër, të trajtohen në mënyrë[ të drejtë në krahasim me mjekët e tjerë në atë shtet”.

Edhe pse një angazhim i tillë për mjekët është i nevojshëm, duke marrë parasysh rreziqet dhe sfidat e dhëna më lartë, ndonjëherë duhet gjithashtu përkujtuar mjekët për privilegjet që i gëzojnë. Anketat publike tregojnë se mjekët janë me profesion më të respektuar dhe besuar. Ata, zakonisht, marrin pagesa më të larta prej mesatares. Mjekët, edhe pse jo si më parë, kanë një autonomi klinike mjaft të lartë. Shumë prej tyre, përmes pjesëmarrjes në hulumtim, janë të angazhuar në kërkim emocionues për njohuri të reja. Më me rëndësi, mjekët kryejnë shërbime, të cilat kanë vlerë të paçmueshme për pacientët, veçanërisht për ata që janë të sëmurë dhe të cilët kanë më së shumti nevojë si dhe për shoqërinë në përgjithësi. Pak profesione kanë potencialin të jenë më të kënaqshëm se mjekësia, duke marrë parasysh dobitë, të cilat i sigurojnë mjekët lehtësim prej dhimbjeve dhe vuajtjeve, shërim prej sëmundjes dhe ngushëllim në vdekje. Përmbushja e detyrave të tyre etike mund të jetë çmim i vogël për ta paguar për të gjitha këto privilegje.

PËRGJEGJËSIA NDAJ VETVETES Mjekët shpesh harrojnë se ata kanë përgjegjësi edhe ndaj vetvetes dhe familjeve të tyre. Të jesh mjek kërkon veten t’ia përkushtosh mjekësisë duke mos e marrë parasysh shumë shëndetin dhe mirëqenien personale. Javët e punës të përbëra prej 60-80 orëve nuk janë të pazakonshme dhe pushimet konsiderohen si luks i panevojshëm. Edhe pse duket se shumë mjekë punojnë mirë në këto kushte, kjo mund të ndikojë në mënyrë të pavolitshme në familjet e tyre. Natyrisht, mjekët dhe personeli tjetër vuajnë prej këtij ritmi të aktivitetit profesional, me rezultate të cilat sillen prej lodhjes, keqpërdorimit të substancës deri te vetëvrasja. Mjekët me shëndet të dobësuar paraqesin rrezik për pacientët e tyre, ku lodhja është faktorë i rëndësishëm në dështimet mjekësore.

[Type text] Në disa vende nevoja për ta siguruar shërimin e pacientit, si dhe për ta promovuar jetën e shëndetshme të mjekëve, është siguruar me kufizimin e numrit të orëve të gjatësisë që mund të punojnë mjekët dhe stazhierëve. Tash disa institucione mjekësore edukative ua lehtësojnë mjekëve t’i ndërpresin programet e tyre stazhiere për arsye familjare. Edhe pse masat e këtilla mund t’i kontribuojnë gjendjes së mirë shëndetësore të mjekëve, përgjegjësia primare për vetëkujdes qëndron në vet mjekun. Përveç shmangies së rreziqeve të tilla të dukshme shëndetësore, keqpërdorimit të substancës dhe mbingarkesës me punë, mjekët duhet ta mbrojnë dhe nxjerrin në pah gjendjen shëndetësore të tyre duke i identifikuar faktorët e streseve në jetën e tyre profesionale dhe duke zhvilluar dhe ushtruar strategji përkatëse t’i bëjë ballë gjendjes së tillë. Kur këto dështojnë, ata duhet të kërkojnë ndihmë prej kolegëve dhe specialistëve përkatës të kualifikuar për probleme personale të cilat mund të ndikojnë keq në marrëdhëniet e tyre me pacientët, shoqërinë ose kolegët LITERATURA Williams RJ. Doracak i etikës mjekësore. Shkup: Makedonsko lekarsko drushtvo, 2005. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER GJINEKOLOGJI-AKUSHERI VAGJINITET BAKTERIALE SI SHKAK I LINDJES SE PARAKOHSHME Pranvera Izairi1, Arta Bina2, Besa Demiri3, Tanja Nikolova2 1

OPSH “Rheuma”, Çegran ²Klinika per Gjinekologji dhe Akusheri, Reparti per Shtatzënësi Patologjike, Shkup, ³Spitali për Ginekologji dhe Akusheri,Çair, Shkup

Pranvera Izairi, mjek në specializim gjinekologji-akusheri

[Type text] Bulevar P.Odredi, 21-2/11, Shkup Tel. +389 70 225 464 e-mail: flornight@hotmail. com

REZYME: Hyrje: Sipas studimeve bashkëkohore, 1/3 e lindjeve te parakohshme apo aborteve spontane në trimestrin e dytë, paraqiten si rezultat i rupturës së parakohshme, premature të membranave, kurse faktori etiologjik më i shpeshtë është infeksioni. Qëllimi i punimit ishte që të tregojë rëndësinë e marrjes se strishove për analizë mikrobiologjike te shtatzënat, në fund të trimestrit të parë, gjegjësishtë prej javës së 12 deri në 15, për shkak të diagnostikimit të hershëm të infeksionit dhe prevenimit të lindjes së parakohshme. Materiali dhe metoda: Në studim janë përfshirë 76 femra, të moshës 18 – 35 vjeç, që janë mjekuar në Repartin per Shtatzënësi Patologjike, Klinika Gjinekologjike dhe Akusherike në Shkup, në periudhën Shtator 2007/Maj 2008. Te 29 paciente, pasi ka ndodhur ruptura e parakohshme, premature e membranave dhe abort spontan ose lindje e parakohshme, është gjetur rezultat pozitiv, prezencë e bakterieve. Te asnjëra prej tyre nuk është bërë analizë rutinike mikrobiologjike në fillim të trimestrit të dytë. Përfundimi: Përvoja jonë ka treguar se analizat mikrobiologjike te shtatzënat, në trimestrin e dytë kanë rëndësi shumë të madhe në ruajtjen e frytit deri në lindje. Indikaconi për aplikimin e këtyre analizave duhet të jetë i zgjeruar dhe ai preferohet te të gjitha shtatzënat menjëherë pas trimestrit të parë.

Fjalë kyç: infeksioni, lindja e parakohshme, analizat mikrobiologjike.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Termi ruptura e “parakohshme” e membranave të frytit nënkupton disrupcionin e tyre para se të fillojnë kontrakcionet e mitrës, kurse “premature” nënkupton javën gestacionale, gjegjësishtë para javës së 37. Etiologjia e rupturës së parakohshme të membranave të frytit është multifaktoriale. Më të shpeshta jane: cerviksi jokompetent, polihidramnioni, gestacioni multip, trauma, prezantimet e ndryshme të frytit, disproporcionet (distocitë mekanike dhe funksionale), abrupcioni i placentës, placenta praevia, malformacionet gjenetike, etj. Te 1/3 e lindjeve të parakohshme është gjetur infeksion bakterial, prandaj i njëjti paraqet faktorë mjaft të rëndësishëm, edhepse disa autorë e mbrojnë tezën se infeksioni në të vertetë është pasojë e jo shkak te paraqitja e rupturës së parakohshme të membranave të frytit.

Shkaktarët më të shpeshtë të vagjiniteve bakteriale në shtatzënësi janë: Streptococcus, Stafilococcus, E. Coli, Klebsiella, Enterobacter, Proteus, Serratia, Pseudomonas aerogynosa, Gardnerella vaginalis, N. Gonorrhoeae, Mycoplasma hominis, Ureaplasma urealyticum, Chlamydia species, etj. Të gjithë këta nxisin reaksione të ndryshme imunologjike të sistemit humoral dhe celular, fagociteve, polimorfonuklearëve dhe monociteve, e disa bile edhe prodhimin e interferoneve. Nga ana tjetër dihet se gjatë shtatzënësisë reaksionet imunologjike janë të ndryshuara. Aktiviteti i deprimuar i T-limfociteve mund të jetë njëri nga shkaqet që infeksioni të ketë rrjedhojë të rëndë. Aktiviteti bakteriolitik i lizozomeve në lëngun amnional rritet trefish nga java e 25-të deri në fund të shtatzënësisë, a gjithashtu ndryshon edhe flora

[Type text] vagjinale e cila bëhet gjithnjë e më e pasur me laktobacile. Mendohet se gjithë këto ndryshime në sistemin imunologjik janë pasojë e ndryshimit të statusit hormonal, në veçanti estrogjenit, niveli i të cilit arrin kulminacionin në fund të shtatzënësisë.

Vagjinitet bakteriale çdoherë shoqërohen me rritje të koncentrimit të elastazës, mucinazës dhe sialidazës në vagjinë dhe cerviks. Studimet e deritanishme tregojnë se bakteriet në horiodecidua duke liruar egzotoksine dhe endotoksine, aktivizojnë deciduan dhe membranat e frytit që të prodhojnë disa citokinë siç janë: TNF, Interleukin -1, Interleukin-1b, Interleukin-6, Interleukin-8 si dhe faktorin stimulues të llozës së granulociteve. Mëtutje, citokinët, endotoksinët dhe egzotoksinët stimulojnë sintezën dhe lirimin e prostaglandinëve si dhe inicojnë kemotaksën, infiltrimin dhe aktivizimin e neutrofileve, duke kulminuar me sintezën dhe lirimin e metaloproteazës dhe disa substancave tjera bioaktive. Prostaglandinët stimulojnë kontraksionet e uterusit, kurse metaloproteazat sulmojnë membranat horioamniotike duke u shkaktuar rupturë. Metaloproteazat gjithashtu rimodelojnë dhe e zbusin kolagjenin në cerviks.

Gjithashtu, ekzistojnë edhe alternativa tjera të cilat kanë rol të rëndësishëm te lindjet e parakohshme për shkak të infeksionit, p.sh. prostaglandin dehidrogenaza në indin horionik inaktivizon prostaglandinët e prodhuara në amnion, kështu që prevenon kontraksionet e miometriumit. Infeksionet horionike ulin aktivitetin e këtyre dehidrogenazave, duke lejuar rritjen e prostaglandineve dhe aktivitetin e tyre në miometrium.

Infeksioni mund të përhapet në disa mënyra: mënyra ashendente (nga vagjina, cerviksi dhe perineumi), mënyra hematogjene (në placentë nëpërmjet qarkullimit të gjakut të nënës), nga hapësira peritonelae nëpërmjet vezëpërçuesve, si dhe nga infeksionet lokale në miometrium dhe endometrium. Mënyra ashendente është më e shpeshtë dhe e rezervuar pothuajse gjithmonë për përhapjen e infeksioneve bakteriale vagjinale.

Deri tani nuk është i njohur shkaku se pse edhe vagjinitet bakteriale që nuk ashendojnë në uterus shkaktojnë lindje të parakohshme.

Diagnostikimi i shtatzënave me infeksion intrauterin është një nxitje e madhe, pasi që shumica prej tyre nuk kanë simptoma, bile edhe deri para fillimit të lindjes, siç janë: temperatura, dhimbje abdominale, etj.

QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi i këtij punimi është që të bëj vlerësimin e rëndësisë së analizave mikrobiologjike nga vagjina dhe qafa e mitrës në fund të trimestrit të parë, si metodë në diagnostikimin e hershëm të infeksionit te shtatzënat.

MATERIALI DHE METODAT

Në studim janë përfshirë 76 femra, të moshës 18-35 vjeç, te të cilat është marrë strisho nga vagjina dhe qafa e mitrës për analizë mikrobiologjike, pasi që ka ndodhur abort spontan ose lindje para terminit. Punimi është realizuar në Repartin për Shtatzënësi Patologjike, Klinika e Gjinekologjisë dhe Akusherisë në Shkup, në periudhën prej Shtator 2007 deri në Maj 2008. Të gjitha rastet që janë paraqitur nuk kanë patur analiza mikrobiologjike rutinike nga fillimi i trimestrit te dyte.

REZULTATET

[Type text] Nga gjithsej 76 pacientë 29 kanë patur rezultat mikrobiologjik pozitiv, edhe ate si shkaktarë më të shpeshtë të vagjinitit ishin: E. Coli, N. Gonorrheae, T. Vaginalis, Ureaplasma urealyticum, Mycoplasma hominis, etj. Të njëjtat jane trajtuar me antibiotikë sipas antibiogramit. Për përpunim statistikor të këtyre të dhënave është përdorur t-testi.

Në tabelën 1. është paraqitur struktura e shtatzënave sipas moshës.

Tabela 1.

Struktura e shtatzënave sipas moshës.

Grupmoshat

Lindjet e parakohshme

18 - 23 24 - 28 29 - 33 ≥ 34

6 19

Gjithsej

76

%

7.9 25 40.7 26.4 100

31 20

Në tabelën 1. shihet se më e atakuar është grupmosha 29-33 vjeç, ku vagjinitet kanë qenë më të shpeshta dhe si konsekuencë kanë pasur lindjen e parakohshme.

Diagrami 1.

Analizat mikrobiologjike pas abortit ose lindjes së parakohshme.

40 35 30

36 29

25 20 15

11

10 5 0

Lindjet e parakohëshme

Vaginitet bakteriale

Vaginitet tjera

Kulturat sterile

Në diagramin 1. shihet se, analizat mikrobiologjike tregojnë vagjinite bakteriale te 29 ose 38.1%, respektivishë vagjinite tjera kanë patur 11 ose 14.5%, kurse te 36 ose 47.4% të rasteve, lindja e parakohshme nuk ka ndodhur për shkak të infeksionit.

[Type text] DISKUTIMI Infeksionet perinatale janë problem mjaftë i shpeshtë dhe i ndijshëm sepse për trajtimin e tyre duhet të përdoret terapi adekuate, gjithnjë duke mendar për frytin i cili është në zhvillim. Diagnostikimi me kohë luan rol të rëndësishëm, sepse në këtë mënyrë pengohet lindja e parakohëshme. Meqenëse infeksionet bakteriale të vagjinës dhe cerviksit janë shkaktarë te gati 1/3 e rasteve të lindjes së parakoshme, kontrollat e rregullta dhe marrja e strishove për analizë bakteriologjike janë më se të nevojshme.

Kundrejt gjitha metodave diagnostikuese, marrja e strishove nga vagjina dhe cerviksi për analizë mikrobiologjike gjatë shtatzënësisë, sot llogariten si “screening” metodë shumë e rëndësishme. Shumë studime klinike kanë konstatuar se zbatimi i tyre ka ulur incidencën e lindjes së parakohëshme. Në studimin tonë, vagjinite bakteriale kanë patur 38.1% e shtatzënave, vagjinite tjera 14%, kurse 47.7% të rasteve, lindja e parakohshme ka ndodhur nga shkaqe tjera. Të gjitha pacientet me vagjinit janë trajtuar me antibiotik sistemik dhe/ose lokal, sipas antibiogramit. Të dhënat tona, në krahasim me ato nga literatura, tregojnë vlera më të larta të vaginitve bakteriale si shkaktarë të lindjeve të parakohshme.

Edhepse marrja e strishove për analiza mikrobiologjike gjatë shtatzënësisë paraqet “screening” metodë shumë të sigurtë në zbulimin e vagjiniteve, si dhe indikatorë për prevenimin e lindjes së parakohshme, prapëseprapë e njëjta nuk e ka eradikuar plotësisht këtë shkaktar edhe në vendet ku kjo metodë është obligative, sepse abortet ose lindjet e parakohëshme janë të indikuara edhe nga shkaktarë tjerë. Mirëpo, rëndësia e marrjes së strishove për analizë mikrobiologjike rutinike gjatë shtatzënësisë edhe më tutje mbetet e pamohueshme në krahasim me pasojën që mund ta shkaktojnë.

PËRFUNDIMI Në bazë të rezultateve tona mund të konkludojmë se: 1. Marrja e strishove për analizë mikrobiologjike rutinike, gjatë shtatzënësisë, paraqet “screening” metodë shumë të rëndësishme për zbulimin e vagjiniteve; 2. Indikacioni për këto analiza duhet të jetë i zgjeruar dhe 3. Preferohet aplikim i marrjes së strishove vagjinale dhe cervikale për analizë mikrobiologjike rutinike, te të gjitha shtatzënat, duke filluar nga fundi i trimestrit të parë.

LITERATURA 1. Dinulovic SD: Opstetricija. Novinsko-izdavacka Ustanova, Beograd, 1996; 739-801 2. Kurjak A: Ginekologija I Perinatologija II. Golden Time, Varazdinske Toplice, 1995; 391-402 3. Guise JM, et al: Screening for bacterial vaginosis in pregnancy. American Journal of Preventive Medicine, 2001; 20(3.Suppl): 62-72 4. Newcombe R, Chalmers I. Assessing the risk of pre-term labour. In: Elder MG, Hendricks CH, eds. Preterm labour. London:Butterworths, 1981: 47-60 5. Romero R, Major M, Wu YK, et al. Infection in the pathogenesis of preterm labour.

Seminars in Pathology 1988;12:262-79

[Type text] 6. Rein MF, Holmes KK. Non-specific vaginitis, vulvovaginal candidiasis, and trichomoniasis clinical features, diagnosis and management. Curr Clin Top Infect Dis 1983; 4: 21–315.

7. Fleury FS. Adult vaginitis. Clin Obstet Gynecol 1981;24:407–38 8. McGregor JA, French J. Bacterial vaginosis in pregnancy. Obstet Gynecol Surv 2000; 55(5 suppl 1):1–19 9. Lamont RF, fisk NM: The role of infection in the pathogenesis of preterm labour.

In:Stud JWW, ed. Progress in obstetrics and gynaecology. Vol 10. Edinburgh: Churchill Livingstone, 1993: 135-58 10. Tucker JM, Goldenberg RL, Davis RO, et al.: Etiologies of preterm birth in an indingent population: is prevention a logical expectation? Obstet Gynecol 1991;77:343-347 11. Goldenberg RL, Rouse DJ: Prevention of premature birth. N. Engl J Med 1998;339:313-320 12. Knox IC Jr, Hoerner JK: The role of infection in premature rupture of the membranes.

Am J Obstet Gynecol 1950;59:190-194 13. Bobitt JR, Ledger WJ: Unrecognised amnionitis and prematurity: a preliminary report.

J Reprod M 1997;19:8-12 14. Fiscella K: Race, perinatal outcome and amniotic infection. Obstet Gynecol Surv 1995;51:60-66 15. Goldenberg RL, Mayberry SK, Copper RL, et al.: Pregnancy outcome following second trimester loss. Obstet Gynecol 1993;81:444-446 16. Cassell G, Hauth J, Andrew W, et al: Chorioamnion colonization: correlation with gestational age in women delivered following spontaneous labor versus indicated delivery. Am J Obstet Gynecol 1993;168:425-425

SUMMARY BACTERIAL VAGINITIS AS A CAUSE OF PRETERM DELIVERY Pranvera Izairi1, Arta Bina2, Besa Demiri3, Tanja Nikolova2 1

PHO “Rheuma”, Çegran Medical Faculty, Skopje ²Clinic of Gynecology and Obsetrics, ³Hospital of Gynecology and Obsetrics, Çair, Skopje According to the certain studies, 1/3 of the preterm delivery or spontaneous abortions during the second trimester, are as a result of preterm premature rupture of membranes and the infection is the most common etiologic factor. The aim of the study was showing the importance of microbiologic analysis in pregnant women, at the end of first trimester, respectively from 12th.gestational week to 15th., because of early diagnosing the infection and prevention of preterm delivery. There are 76 women included in the study, age 18-35, treated in the Clinic of Gynecology and Obstetrics, Pathologic Pregnancy Department, Skopje, in the

[Type text] period of time from September 2007 to May 2008. In 29 of patients, after preterm premature rupture of membranes and spontaneous abortion or preterm delivery, was found positive microbiological result, presence of bacteria. All of them haven’t done microbiological routine analysis, at the beginning of second trimester. Our experience showed that microbiological analysis in pregnant women, in the beginning of second trimester, have a great importance in saving the baby due to delivery. The indication to use this analysis need to be extended and it is preferred to all pregnant women after the first trimester.

Key words: infection, preterm delivery, microbiologic analysis.

LITERATURA

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER SHËNDETËSI PUBLIKE NJOHURI DHE PRAKTIKA LIDHUR ME INFEKSIONET SEKSUALISHT TË TRANSMETUESHME NË STUDENTËT E UNIVERSITETIT “ISMAIL QEMALI” NË VLORË, ALBANIA 1

Vitori Hasani1 Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Albania

Vitori Hasani, MD, MPH Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, Albania Tel. 0692131918 & 03329444 e-mail: vhasani@yahoo.it REZYME: Hyrje. Infeksionet seksualisht të transmetueshme (IST-te) vazhdojnë të jenë një faktor madhor në rang botëror i sëmundjeve akute jo vetëm me efekt psikologjik, por që çojnë deri në infertilitet, apo në vdekjen e parakohshme të miliona meshkej, femra dhe fëmijë.

[Type text] Metodologjia. Në vitin 2007 u ndërmor një studim cross-selectional ku u përfshinë 844 studentë të Universitetit të Vlorës. U aplikua një PYETËSOR anonim autonom, në të cilin përfshiheshin të dhënat socialo-demografike, socialo-ekonomike, njohuritë mbi IST dhe praktikat seksuale. Rezultatet. Studentët meshkuj kishin shumë më pak njohuri se femrat: krahasimisht meshkujt 5.1 krahasuar me femrat 5.9 (p=0.01). Gjithashtu rezultonte se studentët e lindur dhe rritur në zonat rurale ishin ndjeshëm më pak të informuar rreth IST-ve se sa ata të lindur dhe rritur në zonat urbane, konkretisht 5.0 kundrejt 5.8 studentët e zonave urbane (p<0.01). Diskutimi. Vrojtimi ynë tregon qartë një lidhje të ngushtë midis arsimimit të prindërve dhe vendbanimit në zonat urbane me një nivel pak më të lartë njohurishë mbi ISTtë te studentët.Gjithsesi niveli I këtyre njohurive mbetet I ulët gjë që tregon se sat ë pakujdesshëm janë të rinjtë ndaj rreziqeve që mbartin IST (në mënyrë të veçantë HIV dhe Hepatiti B). Ngelet si qëllim i Shërbimeve të Shëndetit Publik marrja e menjëherëshme e masave të nevojshme.

Fjalë kyç: infeksionet seksualisht të transmetueshme, Vlorë, Albania Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Shqipëria ndodhet në pjesën jugperendimore të gadishullit Ballkanik, kufizohet me Kosovën, Malin e Zi, Maqedoninë dhe Greqinë. Brigjet e saj perëndimore lagen nga Deti Adriatik dhe Jon dhe ka një popullatë prej afërsisht 3,6 milion banore. Rreth 47% e saj jetojnë në zona urbane. Shqipëria ka popullsinë më të re në Evropë ku mosha mesatare është 29 vjeç, 70% e popullsisë i përket grup-moshës 15-24 vjeç (INSAT 2002).

Vlora, qyteti ku është kryer studimi është qytet bregdetar, shtrihen në pjesen jugperëndimore të Shqipërisë. Eshtë qyteti i dytë portual në vend me një turizëm të zhvilluar, ka një popullsi prej 230.000 banorë si rreth. Popullsia urbane zë 45% të gjithë popullsisë dhe dendësia për km katrore është 140 banorë, 51% e populatës janë femra dhe 49% janë meshkuj.

Mbas ndryshimeve të mëdha politike dhe sociale në keto 15 vitet e fundit është rritur levizja e moshave të reja drejt perëndimit, sidomos në vendet fqinje. Gati 25% e populatës aktive ka emigruar për punësim e banim jashtë vendit. Kjo ka bërë që të ardhurat për frymë të rriten dhe Vlora të cilësohet si qytet me të ardhura mesatare.

Situate epidemiologjike e infeksionet seksualisht të transmetueshme (IST) në botë IST jane nje faktor madhor ne rang boteror te semundshmerise akute me pasoja psikologjike, infertilitet, paaftesi afatgjate si dhe vdekje per miliona burra, gra dhe femije.

Njihen reth 28 lloje semundje seksualisht te transmetueshme si: HIV - SIDA, Hepatit B, Sifilize, Gonore, Klamidia, Papiloma etj.

Sot ne bote keto infeksione jane shqetesim serioz per shendetin e komunitetit dhe nga viti ne vit numri i te prekurve vjen duke u rritur. Nga raportimet e OBSH rezulton se : -1990 numri i rasteve te reja me IST te kurueshme arrin ne 250 milion -1995 numri i rasteve te reja me IST te kurueshme arrin ne 333 milion -1999 numri i rasteve te reja me IST te kurueshme rritet ne 340 milion -2006 numri i rasteve te reja me IST te kurueshme arrin vleren 450 million

[Type text]

Shqetesues eshte fakti se shtrirjen me te madhe IST e kane ne mosha mesatarisht te reja (15-49 vjeç).

Numri me i madh i rasteve te reja raportohen ne Azine Jugore dhe Juglindore, ne Afrike sidomos ne zonen e Sub-Sahares, qe kane numër me te larte te rasteve te reja me IST per 1000 banore.

Njihen me shume se 20 agjente patogjene seksualisht te transmetueshem te kurueshem. Megjithë mundesite e mjekimit efikas, IST bakteriale jane ende nje problem madhor i shendetit publik, si ne vendet e zhvilluara ashtu dhe ne vendet ne zhvillim.

Madhesia reale e IST eshte saktesisht e panjohur si ne Shqiperi ashtu dhe ne shume vende te botes.

Megjithese sistemi i survejances pasive te IST-ve ekziston ne shumicen e shteteve, te dhenat nga ky sistem nuk jane te plota e te besueshme. Cilesia e tyre varet nga cilesia e sherbimeve apo klinikave te IST-ve. Sasia e informacionit varet edhe nga historia natyrore e IST-ve, disa prej tyre jane asimptomatike por edhe per faktin se dhe ne rastin e shfaqjes simptomatike relativishte jo gjithe te prekurit paraqiten per ndihme mjeksore ose dhe per arsye se jo te gjitha rastet raportohen. IST-te jo vetem mbartin rrezikun e komplikacioneve serioze me pasoja te rrezikshme per individin e infektuar dhe popullaten ne teresi por dhe perbejne: - diskonfort te perkohshem si pasoje e infeksionit akut; - faktor madhor ne uljen e cilesise se jeteses dhe - dhe rrisin mundesine e transmetimit seksual te infeksionit HIV deri ne 10-here Prandaj parandalimi dhe kurimi i IST-ve eshte nje konponent i rendesishem ne strategjine e parandalimit te HIV-AIDS. Situata ne Shqiperi Situata epidemiologjike e IST-ve ne Shqiperi paraqitet me nje rritje graduale nga viti ne vit. Deri ne vitin 1995 nuk eshte raportuar asnje rast me sifilize, ne vitin 2000 raportohen 14 raste me sifilize, 22 raste me gonore dhe 72 raste me HIV-AIDS. Sipas statistikave te fundit per vitin 2006 mendohet qe numri i te prekurve me HIV dhe Hepatit B te arrije deri ne 1000. Kjo rritje vjen dhe si pasoje e shtimit te numrit te perdoruesve te drogave injektabel sidomos ne moshat e reja 15-19 vjecare, prevalenca e te cileve rezulton me e larte (10-12%) nga 5 vite me pare (7-8%).

QËLLIMI Nisur nga fakti që Vlora ka një universitet të ri për nga mosha (15 vjet), por që ka një numër te konsiderueshëm studentësh që rritet nga viti në vit, si dhe duke iu referuar situatës epidemiologjike të IST-ve, incidenca e të cilave tek ne po rritet vazhdimisht, vendosa si specialiste e shëndetit publik, të ndërmarr këtë studim.

MATERIALI DHE METODA Per te evidentuar me sakte dhe ne menyre shkencore nivelin e njohurive mbi IST-të te studentet e Universitetit te Vlores u aplikua nje pyetsor, i strukturuar me disa lloje rubrikash, si:

[Type text] 

Të dhena socialo-demografike (gjinia, seksi, vendbanimi, vendlindja, arsimi i prinderve, te ardhurat financiare, etj).  Vleresimi i njohurive mbi IST-te  Te dhena mbi mardheniet seksuale  Perdorimi i prezervativit, etj.

Ky studim u realizua duke anketuar 844 studente. Studentet u perzgjodhen ne menyre qe te perfaqsoheshin te gjitha fakultetet e universitetit.

U perdor tipi i studimit KROS-SEKSIONAL (transversal).

REZULTATET Analiza e te dhenave konsistoi ne raportimin e vlerave mesatare ±SD per ndryshoret numerike si dhe raportimi i perqindjeve per ndryshoret kategorik.

Nga anketimi rezultoi se studentet meshkuj kishin njohuri mbi IST-te sinjifikativisht me te ulet se femrat (mesatarja per meshkujt ishte 5.1 kundrejt 5.8 ne femrat p=0,01).

Studentet e lindur dhe banues ne zonat rurale kishin njohuri sinjifikativishte me te kufizuar mbi IST-te krahasuar me studentet e lindur dhe banues ne zonat urbane. Mesatarja e njohurive per studentet e zonave rurale rezulton 5.0 kundrejt 5.8 te studenteve ne zonat urbane p<0,01.

Niveli i arsimimit te prinderve ishte i shoqeruar fort dhe ne menyre lineare me nivelin e njohurive mbi IST-te. Tendenca lineare p<0,01.

Gjendja e ulet ekonomike e studenteve ishte e shoqeruar me nje nivel me te kufizuar njohurish mbi IST-te, krahasuar me ate grup studentesh me ekonomi me te mire.

Tabela 1.

Rezultatet e njohurive rreth IST-ve sipas karakteristikave socio-demografike ne nje moster te studenteve te Universitetit te Vlores, 2003 Faktori socio-demografik Mosha (ne vite)  18-19  20-21  ≥22 Gjinia  Meshkull  Femer Vendlindja  Fshat  Qytet Vendbanimi  Fshat  Qytet Arsimi i prinderve  I ulet (<8 vjet)

Njohurite mbi IST Mesatarja 95% Cl 5.4 5.7 5.6

5.5-5.9 5.4-5.8 5.3-5.9

P 0.73 (2) 0.22 0.36 Reference

5.1 5.9

4.8-5.6 5.3-6.2

0.01 Reference

5.1 5.9

4.8-5.6 5.4-6.2

<0.01 Reference

5.0 5.8

4.7-5.3 5.6-6.2

4.6

3.8-4.8

<0.01 Reference <0.01 (2) <0.01

[Type text] 5.3  I mesem (9-12 vjet) 6.1  I larte (>12 vjet) Niveli ekonomik mujor (Leke/muaj) 5.3 5.8  I ulet 6.0  I mesem  I larte

5.0-5.5 5.8-6.5 5.0-5.4 5.5-6.0 5.8-6.2

<0.01 Reference <0.01 (2) <0.01 0.18 Reference

Ne rubriken mbi mardheniet seksuale rezulton: 38% e studenteve te anketuar raportonin te kishin mardhenie seksuale aktuale ose ne te kaluaren kundrejt 62% te tyre qe raportonin se nuk kishin kryer asnjehere mardhenie seksuale.

Meshkujt rezultojne me nje prevalence me te larte te mardhenieve seksuale me 61% se femrat me 32% p<0,01. Prevalenca e marrdhenieve seksuale ishte me e larte tek moshat e rritura, ne studentet e moshes ≥22vjeç dhe me e ulet ne studentet me te rinj 18-19 vjeç (p<0,01).

Studentet e lindur dhe me banim ne zonat urbane kishin me shume ngjasa per te kryer aktualisht ose ne te kaluaren mardhenie seksuale krahasuar me studentet e lindur dhe banues ne zonat rurale OR=1.34, p=0,05 per vendlindjen dhe OR=1.62, p=0,01 per vendbanimin.

Ne rubriken ne vazhdim rezulton se: Mes 323 studenteve qe raportuan mardhenie seksuale aktuale dhe /ose ne te kaluaren si dhe iu pergjigjen pyetjeve lidhur me perdorimin e prezervativit, 149 (46%) e tyre raportuan nje perdorim konsistent te prezervativit (shumicen e rasteve /gjithmone gjate ushtrimit te aktit seksual.

Studentet e lindur dhe banues ne zona urbane kishin sinjifikatitivisht me shume gjasa per perdorimin konsistent te prezervativit gjate marrdhenieve seksuale krahasuar me studentet e lindur dhe vendbanim aktual ne zona rurale.

Studentet, prinderit e te cileve kishin nje arsim te larte (>12 vjet) raportuan nje perdorim konsistent sinjifikativisht me te larte te prezervativit krahasuar me pjesen tjeter te studenteve (me nje arsim te prinderve ≤12 vjet).

Niveli ekonomik ishte i shoqeruar pozitivisht me perdorimin konsistent te prezervativit nga ana e studenteve.

Tabela 2.

Lidhja e faktoreve socio-demografike me perdorimin konsistent te prezervativit ne studentet qe raportuan marrdhenie seksuale (aktuale ose te kaluara), te studentet e Universitetit te Vlores, 2003 Faktori socio-demografik

OR

95%Cl

P

[Type text] Mosha (ne vite)  18-19  20-21  ≥22 Gjinia  Mashkull  Femer Vendlindja  Fshat  Qytet Vendbanimi  Fshat  Qytet Arsimi i prinderve  Jo i larte (≤12 vjet)  I larte (>12 vjet ) Niveli ekonomik mujor  Iulet  I mesem  I larte

1.00 0.65 0.84

Referencat 0.31-1.08 0.38-1.49

0.19 (2) 0.10 0.32

1.00 0.73

Referencat 0.41-1.12

0.18

1.00 9.34

Referencat 7.31-16.19

<0.01

1.00 10.63

Referencat 7.42-19.37

0.01

1.00 9.32

Referencat 4.46-13.67

1.00 3.24 8.53

Referencat 1.43-9.87 5.45-16.56

<0.01 <0.01 (2) 0.01 <0.01

DISKUTIMI Nga studimi rezulton se kishin lidhje te forte dhe statistikisht te perfillshem mes arsimit te prinderve, vendlindjes urbane me njohurit me te larta mbi IST-te.

Rezultati mesatar i nivelit te njohurive te studenteve ne studimin tone ishte i ulet. Ky tregues evidenton nje problem vertet shqetesues per shendetin publik ne Shqiperi dhe qe inponon nderhyrje direkte te domosdoshme per faktin e sjelljes me rrezik te larte mes te rinjve per IST-te si dhe (HIV e Hepatit B ). Nje gjetje themelore e studimit tone ishte lidhja pozitive e nivelit te edukimit dhe nivelit ekonomik ne familie me gjasat e kryerjes se marrdhenieve seksuale (aktuale apo ne te kaluaren ) nga ana e studenteve si dhe me perdorimin e prezervativit (ne studentet qe raportuan se kishin kryer mardhenie seksuale).

Problemet e lidhura me mardheniet seksuale te mbrojtura perbejne nje problem te dukshem e shqetesues ne vendet e Europes Lindore, lidhur me mundesine e sigurimit dhe blerjes se prezervativit nga te rinjte e ketyre vendeve krahasuar me te rinjte e vendeve perendimore. Megjithese kohet e fundit ne Shqiperi ka patur skema financimi ende prezervativet nuk jane te disponueshem ne mjediset e shkollave, universiteteve apo ne bare e restorante. E vetmja mundesi e sigurimit te tyre eshte blerja ne farmaci.

Arsyje tjeter eshte dhe fakti se studentet qe vijne nga familje me te ardhura te ulta financiare kane mundesi me pak per te siguruar perzervative.

KONKLUZION 

Lidhjet/shoqerimet e zbuluara ne studim mund te sherbejne si nje gur themelor ne gjenerimin e hipotezave te metejshme qe kerkojne studime akoma me rigoroze (te tipit

[Type text]

    

kohort) ne menyre qe te identifikohen edhe me mire faktoret percaktues te nivelit te njohurive, qendrimeve/pikpamjeve dhe praktikave seksuale ne rinine universitare shqipetare.

Identifikimi i faktoreve percaktues do te mundesonte aplikimin e platformave parandaluese per IST-te ne rinine studentore e cila perben nje kategori me rrezik te larte ne rinine shqiptare.

Eshte detyre e politikeberesve te shendetit publik qe te nderhyjne ne menyre me “agesive“ ne parandalimin e IST-ve .

Eshte domosdoshmeri futja ne programet shkollore 9-vjeçare dhe te mesme e elementeve te kujdesit te shendetit riprodhues.

Financime e programe kombetare ne shkalle te gjere per parandalimin sistematik te IST-ve veçanerisht ne grupet e te rinjve.

Mundesimi i organizimit te shperndarjes se prezervativeve ne mjedise te percaktuara dhe te frekuentuara nga te rinjte.

REFERENCAT 1. Word Health Organization. WHO Features; No 152, WHO Geneva, 1990.

2. Word Health Organization. Global prevalence and incidence of selected curable sexually transmitted diseases: overview and estimates. World Health Organization, Geneva 1995.

3. UNICEF 2002 : Veshtrim I pergjithshem mbi HIV/AIDS ne vendet e Europes Juglindore 4. Instituti I Shendetit Publik (2000). Semundshmeria infective per vitin 2000 sipas grupmoshave. ISHP , Departamenti I Epidemiologjise , Tirane.

5. Burazeri G, Roshi E, Tavanxhi N, Rrumbullaku L, Dasho E. “Knowledge and attitude of undergraduate students towards sexually Transmitted Infections” Tirana, Albania. Croat Med J 2003; 44:86-91.

SUMMARY INFORMATION AND PRACTICES ABOUT SEXUALLY TRANSMITTED INFECTIONS AMONG STUDENTS OF THE UNIVERSITY OF VLORA, ALBANIA Vitori Hasani1 1

University “Ismail Qemali” of Vlora, Albania

Background: Sexually Transmitted Infections (STIs) constitute a major worldwide factor of acute disease not only with psychological effects, but also leading to infertility, longterm disability, as well as premature death for millions of men, women and children.

Methods: A cross-sectional study was conducted in 2007 which included all students (N=844) of the University of Vlora. An anonymous self-administered questionnaire was applied which included socio-demographic and socioeconomic data, STI knowledge and sexual practices. Results: Male students had much less information than the females: average mean knowledge score for males was 5.1 as compared to 5.9 for females (P=0.01). It also resulted that the students born or living in rural areas were significantly less informed on STIs

[Type text] than those from urban areas: knowledge average of rural areas students resulted 5.0 versus 5.8 for urban areas students (P< 0.01). Discussion: Our survey clearly indicates a close connection of parent’s education and urban residence with a higher level of information on STIs. The average level of such knowledge in our students turned out to be low. The fact that the sexual behaviour of the youth is characterized by disregard of the imminent risk of STIs (especially HIV or Hepatitis B) implies a real issue for public health service in Albania, and that immediate action is necessary.

Key words: sexually transmitted infections, Vlora, Albania /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER KARDIOLOGJI INSUFICIENCA KONGJESTIVE E ZEMRËS NË TË SËMURËT ME INSUFICIENCË KRONIKE TË VESHKAVE Ismail Aliu1 1

Spitali Rajonal, Gjilan Departamenti Internestik

Ismail Aliu, mjek internist kardiolog, magjistër Spitali Rajonal, Gjilan Tel: +377(0)44130494 & 049130494, +381(0280)326868. e-mail: kardio_urgjencazahoo.com REZYME: Insuficienca kronike e veshkave (IKV) ne te gjitha stadet e saja gradualisht percillet pervec tjerash edhe me reperkusione ne sistemin kardiovaskular. Prandaj edhe trajtimi me kohe i kesaj problematike e sidomos fillimi i hemodijalizes te keta te semure me kohe do ta zvoglon dhe shtynë per me vone demin ne zemer ne kete rast ne insuficencë kongjestive te saj. Qellimi i punimit: Eshtë që të përcaktohet shpeshtësia e paraqitjes së insuficiencës kongjestive të zemrës te të sëmurët me IKV neper stade te ndryshme perfshijë edhe ata ne hemodijalize. Materiali dhe metoda: Ne hulumtim jane perfshi 80 te semure qe jane diagnostkuar dhe sheruar ne Spitalin Rajonal në Gjilan deri ne fund te vitit 2005 dhe 20 persona te shendoshë si grup kontrolluse. Rezultatet: Te 6 (30%) nga 20 të sëmurë me insuficiencë të veshkave pa hemodializë janë gjetur simptomat dhe shenjat e insuficiencës

[Type text] kongjestive të zemrës, kurse te 25 (41.6%) nga 60 të sëmurët me insuficiencë të veshkave në hemodializë kanë ekzistuar simptomat dhe shenjat e insuficiencës kongjestive të zemrës.

Konkluzat: Çrregullimet kardiovaskulare te të sëmurët me IKV si te ata të cilët janë në hemodializë e po ashtu edhe te ata të cilët edhe më tej nuk janë kyçur në këtë formë të trajtimit, jane mjaft te shpeshta, ndërsa shkalla e këtyre çrregullimeve është më e shprehur te të sëmurët ne hemodialize.

Fjalë kyç: insuficienca, kongjestioni, hemodijaliza

[Type text] HYRJE Insuficienca kongjestive e zemrës paraqet një sindrom klinik i cili karakterizohet me paaftësinë e aktivitetit të miokardit si pompë, të kënaqë nevojat metabolike të organizmit në përputhshmëri me nevojat e çastit. Insuficienca e zemrës është komplikim i shpeshtë (gjendet në mbi të tretat e të sëmurëve), dhe paraqet shkakun kryesor të vdekjes në të sëmurët me insuficiencë terminale të veshkave. Shumë faktorë në të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave mund të sjellin deri te dëmtimet e funskionit të miokardit (tabela 1).

Tabela 1. Faktorët të cilët mund të shkaktojnë dëmtime të funskionit të miokardit te të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave Hipertensioni arterial – hipertrofia e ventrikulit të majtë Hipervolemia – dilatacioni i ventrikulit te majtë Anemia – rritja e volumit minutor Ateroskleroza koronare – dëmtimi iskemik i miokardit Fistula arteriovenoze – shtimi i volumit minutor ”Toksinat uremike” – ndikim depresiv direkt në miokard Sëmundjet bazë (diabeti, amiloidoza, vaskuliti) Hiperparatiroidizmi Klinikisht mund të manifestohet si insuficiencë akute e zemrës së majtë (astma kardiake ose edema e mushkërive), rrallë e zemrës së djathtë ose si insuficiencë kongjestive kronike e zemrës.

Prognoza e të sëmurëve me insuficiencë kronike kongjestive të zemrës dhe me insuficiencë terminale të veshkave është e keqe, sepse jetëzgjatja mesatare nga fillimi i dializës është 3 vite.

Në trajtimin e insuficiencës kongjestive të zemrës te të sëmurët me IKV është e domosdoshme të bëhet korigjimi i të gjithë faktorëve potencial reverzibil kontribues (revaskularizimi i miokardit kur ekziston sëmundja okluzive koronare, korigjimi kirurgjik i veseve të zemrës, trajtimi i hiperparatireoidizmit dytësor, anemive, etj). Është i nevojshëm normalizimi i volumit, shtypjes së gjakut dhe ritmit të zemrës si dhe restrikcioni i natrimit në ushqim (dhe ate deri në 2 gram në ditë).

Trajtimi medikamentoz i insuficencës së zemrës te të sëmurët me IKV është i njejtë sikur te të sëmurët pa prani të insuficiencës së veshkave, por me njohuri të mirë mbi farmako-dinamikën e barit në një anë dhe gjendjen e të sëmurit në anën tjetër. Nga diuretikët preferohet furosemidi në gjendjet kur veshkat ende mund të eliminojnë një sasi të caktuar të urinës. ACE inkibitorët sot janë bazë për trajtimin e të sëmurëve me insuficiencë të zemrës. Preparatet e digjitalit indikohen te të sëmurët me insuficiencë kronike kongjestive, gjatë zvoglimit të kontraktilitetit, e sidomos në praninë e fibrilacionit atrial me përgjigje të shpejtuar të ventrikujve. Beta bllokuesit mund të përdoren me një siguri kompetente në të sëmurët me insuficiencë të zemrës vetëm pas

[Type text] zhdukjes së simptomave dhe shenjave të kongjestionit (pra pas ACE inkibitorëve dhe digjitalit).

Transplantimi i veshkës zakonisht shkakton përmirësimin e funksionit të miokardit, hemodinamikës dhe ka ndikim pozitiv në simptomatologjinë e insuficiencës kardiake. Te të sëmurët e zgjedhur transplatimi i njëhershëm i zemrës dhe veshkave mund të ketë dobi të madhe.

QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi i punimit është që të përcaktohet shpeshtësia e paraqitjes së insuficiencës kongjestive të zemrës te të sëmurët me insuficiencë terminale të veshkave duke krahasuar me grupin e shendosh, grupin qe eshte ne hemodialize dhe grupi qe ende nuk eshte kyç ne hemodialize dhe duke bere krahasimin e ndryshimeve ne mes te grupeve dhe ate: 1. Të caktohet shpeshtësia e çrregullimeve kardiovaskulare te të sëmurët me insuficiencë të veshkave të cilët ende nuk janë në program të hemodializës; 2. Të bëhet krahasimi i shpeshtësisë së parametrave më të rëndësishëm kardiovaskular në mes të hulumtuarëve të shëndoshë dhe të sëmurëve me insuficiencë të veshkave të cilët janë në hemodializë dhe të atyre të cilët nuk janë në program të hemodializës dhe 3. Të bëhet krahasimi i shpeshtësisë së parametrave kardiovaskulare më të rëndësishëm në mes të grupit të të sëmurëve me insuficiencë terminale të veshkave të cilët janë në hemodializë dhe atyre që nuk janë në hemodializë.

METODA E PUNËS Të gjitha hulumtimet janë kryer në Repartin e Sëmundjeve të Brendshme të Spitalit Rajonal në Gjilan,, Kosovë.

Në kërkimet tona janë përfshirë dy grupe të sëmurësh dhe një grup kontrollues: 1. Të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave në periudhën e para të dializës (IKV). Numri i përgjiithshëm i këtij grupi është 20, meshkuj l2 dhe 8 femra.

2. Të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave në hemodializë (IKV-H) gjithsej 60, meshkuj 35 dhe 25 femra dhe 3. Grupi i të hulumtuarëve të shëndoshë, grupi kontrollues, ka përfshi 20 vetë pa insuficienë të veshkave dhe pa çrregullime kardiovaskulare, 13 meshkuj dhe 7 femra.

Mosha e të sëmurëve me insuficiencë kronike të veshkave është sjell nga 26 në 74 vjeçe, me moshë mesatare 50.5 ± 10.4 vjeç. Mosha e të sëmurëve me insuficiencë të veshkave të cilët nuk janë dializuar ishte e njejtë.

I sëmuari më i vjetër kishte 75 vjet ndërsa më i riu 28 vjet. Grupi kontrollues, për shkak të mundësisë krahasuese, është formuar ashtu që të mos dalloj në strukturën e vjetërsisë nga grupet paraprake të të sëmurëve me insuficiencë të veshkave (tabela 2).

Tabela 2 Struktura e të sëmurëve sipas moshës me insuficiencë kronike të veshkave dhe të hulumtuarëve nga grupi kontrollues

[Type text]

Grupi IKV-H IKV GK

X min.

26 28 30

X max.

74 75 75

X 50,5 51,8 51,0

DS 10,4 11,4 10,6

P PRS PRS PRS

X min. – mosha më e vogël; X max. – mosha më e madhe, X – mosha mesatare, DS – devijimi standard, P – rëndësia statistikore Shkaktarët më të shpeshtë të insuficiencës së veshkave te dy grupet e para janë nefriti intersticial dhe glomerulonefritet. Nefropatia diabetike po ashtu është faktor i shpeshtë etiologjik në të sëmurët e hulumtuar (grafikoni 1).

25

Numri I të sëmurëve

20 15 10 5 0

N. intersticiar Glomerulonef. N.diabetike

V.policistike

Të panjoh.

IKV-H

22

14

11

5

8

IKV

8

4

3

2

3

Grafikoni 1. Etiologjia e insufuciencës kronike të veshkave Në të sëmurët e hulumtuar që janë në dializë, të cilët ishin në program 3 herë në javë me kohëzgjatje të ndryshme, e cila sillet nga 2-20 vjeç, numri më i madh i tyre ishte në dializë mbi 10 vjet (Grafikoni 2).

25

Numri i të sëmurëve

20 15 10 5 0

12

10

22

16

deri 5 vite

6-10 vite

11-15 vite

16-20 vite

Grafikoni 2. Zgjatja e hemodializës në të sëmurët e hulumtuar

[Type text] Të gjithë të sëmurët me IKV dhe të grupit kontrullues janë ekzaminuar klinikisht. Është marrë statusi i përgjithshëm internistik dhe të gjitha gjetjet janë regjistruar në kolonat e caktuara për shkak të përshtatshmërisë së përpunimit kompjuterik Nga elektrokardiograma 12 kanalëshe (të regjistruar në aparatin Schiller) janë caktuar: 1. frekuenca e zemrës 2. boshti elektrik I zemrës 3. prania e ndryshimeve në ST-T 4. prania e çrregullimeve të ritmit të zemrës 5. prania e çrregullimeve në përçueshmëri Të gjithë të hulumtuarëve u janë shiquar me kontrollim ekokardiografik 2D (të bëra në aparatet Biosound 3000 dhe Sigma 300) këta tregues: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

diametri diastolik i ventrikulit të majtë diametri sistolik i ventrikulit të majtë trashja e mureve të ventrikulit të majtë fraksioni ejektues (FE) madhësia e atriumit të majtë madhësia e ventrikulit të majtë prania e lëvizjeve segmentare anormale të VM lëngu perikardial adhezionet perikardiale

REZULTATET Në studim janë analizuar tri grupe të hulumtuarish. Dy grupe kanë pasur IKV dhe një grup shëndoshë, grupi kontrullues. Për të analizuar më mirë rezultatet e fituara së pari do të pasqyrohen vlerat në grupin kontrullues e pastaj rezultatet e fituara do të krahasohen me dy grupet e të sëmurëve me insuficiencë IKV e po ashtu do të krahasohen rezultatet në mes të grupit të të sëmurëve në dializë dhe grupit tjetër pa dializë.

Grupi kontrollues i të hulumtuarve (GK) Ky grup përfshin 20 persona pa sëmundje të zemrës dhe të veshkave, mosha mesatare dhe struktura gjinore nuk janë dalluar në mënyrë të veçantë, në raport me te semuret me IKV. Grupi i të sëmuarëve me insuficiencë të veshkave në hemodializë (IV-H) Në studim janë përfshir 60 të sëmurë me IKV në hemodializë, mosha mesatare dhe struktura gjinore nuk janë në veçanti të dalluara në krahasim me grupin kontrollues dhe grupin e të sëmurëve në insuficienë të veshkave, por të cilët nuk kanë qenë në hemodializë.

[Type text] Insuficienca e zemrës Te 25 (41.6%) të sëmurët me insuficiencë të veshkave në hemodializë kanë ekzistuar simptomat dhe shenjat e insuficiencës kongjestive të zemrës Te 15 të sëmurë tjerë ekzistonte insuficienca e zemrës së majtë, te 8 të sëmurë tjerë dobësim global i zemrës dhe te 2 të sëmurë dominonte insuficienca e djathtë e zemrës (grafikoni 3).

Grafikoni 3. Shpeshtësia e insuficiencës së zemrës në të sëmurët me insuficiencë kronike te veshkave në hemodializë

2

8 15

Insuficienca e VM

Insuficienca e VM dhe VD

Insuficienca e VD

Simptomat më të shpeshta me insuficiencë të zemrës janë dispnea dhe lodhja, ndërsa shenjat më të shpeshta ishin tonet patologjike dhe ndryshimet stazike në mushkëri (tabela 3).

Tabela 3 Shpeshtësia e simptomave dhe e shenjave te 25 të sëmurë me insuficiencë të zemrës Simptomat Shenjat Dispnea Lodhja e shpejtë Toni i katërt Toni i tretë Toni i 3-të dhe i 4të Stazë në mushkëri Hepatomegalia Venat e qafes të

Numri

Përqindja

25 25 25 20 20

100 100 100 80 80

15 10 10

60 40 40

[Type text] fry.

Edemë e nëngjunjëve Ascit

6

24

2

8

Insuficienca kongjestive e zemrës Në nëngrupin e të sëmurëve me insuficiencë kongjestive të zemrës (n=25) ekzistojnë rritje të rëndësishme të diametrit të ventrikulit të majtë, atriumit të majtë dhe ventrikulit të djathtë, mirëpo fraksioni ejektues i ventrikulit të majtë është ndjeshëm i zvogëluar, tabela 4.

Tabela 4. Vlerat e parametrave ekokardiografike në të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave në hemodializë dhe me insuficiencë kongjestive të zemrës Parametrat

X min.

Dd VM

Njësia matëse mm

X

DS

49

X max.

75

68.5

 9.4

Ds VM

mm

34

50

48,8

 7,6

FE

%

15

35

23,5

 8,1

AM

mm

30

59

45,6

 8,0

Ao

mm

32

54

42,2

 7,1

VD

mm

18

35

29,4

 5,9

Dd – diametri diastolik i ventrikulit të majtë Ds – diametri sistolik i ventrikulit të majtë FE – fraksioni ejektues i ventrikulit të majtë AM – madhësia e atriumit të majtë Ao – rrënja e aortës VD- madhësia e ventrikulit të djathtë Shenjat ekokardiografike të disfunksionit të miokardit të ventrikulit të majtë Tabela 5. Vlerat e parametrave ekokardiografikë në të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave në hemodializë dhe disfunksion të miokardit të ventrikulit të majtë Parametrat Dd VM

Njësia matëse mm

Ds VM

mm

X min.

48

X max.

75

X

DS

62.5

 10.3

35

50

46,6

 6,8

[Type text] FE

%

20

35

29,4

 6,1

AM

mm

31

55

45,6

 5,7

Ao

mm

32

54

40,2

 6,3

VD

mm

18

35

27,0

 5,9

Grupi i të sëmurëve me insuficiencë të veshkave pa hemodializë (IKV) Janë përfshirë 20 të sëmurë me insuficiencë kronike të veshkave të cilët nuk janë në program të hemodializës, mosha mesatare dhe struktura gjinore nuk janë dukshëm të ndryshëm në raport me grupin kontrollues dhe grupin e të sëmurëve me insuficiencë kronike të veshkave me hemodializë.

Insuficienca e zemrës Te 6 (30%) të sëmurë me insuficiencë të veshkave pa hemodializë janë gjetur simptomat dhe shenjat e insuficiencës kongjestive të zemrës (grafikoni 4).

Grafikoni 4. Shpeshtësia e insuficiencës së zemrës te të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave të cilët nuk janë në dialize

6 14

(30% )

(70%)

Insuficienca e zemres

Pa insuficience te zemres

Tabela 6. Shpeshtësia e simptomave dhe shenjave te të sëmurët me insuficiencë të zemrës

[Type text]

Simptomet Shenjat Dispnea Lodhje e shpejtë Toni i 4-të Toni i 3-të Toni i 3-të dhe i 4të Stazë në mushkëri Hepatomegalia Fryerje e v. të qafës Edemë e nëngjunjëve Ascit

Numri

Përqindja

6 6 6 6 5

100 100 100 100 83

5 5 5

83 83 83

4

67

1

17

Insuficienca kongjestive e zemrës Te 6 të sëmurë me insuficiencë kongjestive të zemrës ekziston ulje e rëndësishme e fraksionit ejektues (32.9 ± 5.7), se sa në grupin e të sëmurëve me insuficiencë kronike të veshkave pa hemodializë (47.9 ± 7.1.)

Shenjat ekokardiografike të disfunksionit të miokardit të ventrikulit të majtë Te 3 të sëmurë (15%) është gjetur ulje e shprehur e fraksionit ejektues të ventrikulit të majtë pa simptoma kongjestive të dobësimit të zemrës, bëhet fjalë për të sëmurët me disfunksion të ventrikulit të majtë. Fraksioni ejektues në këta të sëmurë është 29.5%.

Krahasimi i gjetjeve në mes grupeve të veçanta Parametrat më të rëndësishëm kardiovaskulare të fituar në grupet e hulumtuara janë krahasuar dhe pasqyruar përmes tabelave ose grafikoneve.

Krahasimi i parametrave kardiovaskularë në të hulumtuarit e grupit të sëmurëve me insuficiencë të veshkave në hemodializë (IV-H),dhe atyre që nuk janë hmodializë (IV) Insuficienca e zemrës Shpeshtësia e insuficiencës së zemrës është dukshëm më e madhe te të sëmurët me insuficiencë të veshkave të cilët janë në hemodializë në krahasim me të sëmurët me insuficiencë të veshkave të cilët nuk janë në hemodializë (grafikoni 5.).

[Type text] Grafikoni 5. Përqindja e shpeshtësisë së insuficiencës zemrore te të sëmurët me insuficiencë të veshkave në hemodializë (IV-H) dhe të sëmurët me insuficiencë të veshkave pa hemodializë (IV) 50

% e shpeshtësisë

40 30 20 10 0

41,7

30

IV-H

IV

Simptomat e insuficiencës së zemrës në të dy grupet e të sëmurëve me insuficiencë të veshkave janë pasqyruar në tabelën 7.

Tabela 7. Shpeshtësia e simptomave dhe shenjave te 25 të sëmurë me insuficiencë të zemrës Simptomat Shenjat Dispnea Lodhja e shpejtë Toni i 4-të Toni i 3-të Toni i 3-të dhe i 4-të Stazë në mushkëri Hepatomegalia Fryerja ven. të qafës Edemë e nëngjunjëve Ascit

IV-H Numri Përqindja 25 100 25 100 25 100 20 80 20 80 15 60 10 40 10 40

Nurmi 6 6 6 6 5 5 5 5

IV Përqindja 100 100 100 100 83 83 83 83

6

24

4

67

2

8

1

17

Insuficienca kongjestive e zemrës Në të sëmurët me insuficiencë të veshkave në hemodializë, shenjat ekokardiografike të insuficiencës kongjestive të zemrës janë dukshëm më të shpeshta se sa te të sëmurët me insuficiencë të veshkave pa hemodializë (grafikoni 6).

[Type text]

Grafikoni 6. Shpeshtësia në përqindje e insuficiencës kongjestive të zemrës te të sëmurët të veshkave me dhe pa hemodializë 50

% e shpeshtësisë

40 30 20 10 0

41,6

30

IV-H

IV

DISKUTIMI Insuficienca kronike e veshkave karakterizohet me prekje të gjithë organeve prandaj edhe shenjat klinike dhe simptomat janë jospecifike dhe reflektohen nga sistemet tjera të organeve. Çrregullimet kardiovaskulare te të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave janë disa herë më të shpeshta se në popullatën e përgjithshme.

Sëmundjet kardiovaskulare janë shkaku më i shpeshtë i vdekshmërisë te të sëmurët me insuficiencë terminale të veshkave. Gati gjysma e të sëmurëve i të gjitha grup moshave me insuficiencë kronike të veshkave vdesin nga sëmundjet kardiovaskulare. Për prevencën dhe trajtimin e mirë të sëmundjeve kardiovaskulare në insuficiencën terminale të veshkave është e domosdoshme njohja e mirë si e insuficiencës së veshkave po ashtu edhe çrregullimet kardiovaskulare.

Insuficienca e zemrës është komplikim i shpeshtë dhe paraqet shkakun kryesor të vdekjes te të sëmurët me insuficiencë terminale të veshkave.

Te të sëmurët tanë me insuficiencë të veshkave të cilët janë në dializë kemi gjetur te 25 (41.7%) të sëmurë simptomat dhe shenjat e insuficiencës kongjestive të zemrës dhe atë te 15 të sëmurë ekzistonte insuficienca e zemrës së majtë, te 8 të sëmurë ishte dobësim global i zemrës dhe te 2 të sëmurë dominonte insuficienca e djathtë e zemrës.

Në nëngrupin e të sëmurëve me insuficiencë kongjestive të zemrës (n=25) ekziston rritja e dukshme e diametrave të ventrikulit të majtë, atriumit të majtë dhe ventrikulit të djathtë se sa te të hulumtuarit e grupit kontrollues ose në tërë grupin e të sëmurëve, ndërsa fraksioni ejektues i ventrikulit të majtë është dukshëm i zvogëluar (p<0.001).

Në 30% të sëmurë me insuficiencë të veshkave pa hemodializë kanë ekzistuar simptomat dhe shenjat e insuficiencës kongjestive të zemrës gjë që është dukshëm më e vogël se sa te të sëmurët në hemodializë. Po ashtu edhe në këtë grup të sëmurësh simptomat më të shpeshta janë dispnea dhe lodhja ndërsa shenjat më të shpeshta janë tonet patologjike dhe ndryshimet stazë në mushkëri. Te 3 (15%) të sëmurë është gjetur zvogëlim i rëndësishëm i fraksionit ejektues të ventrikulit të majtë pa simptoma të insuficiencës kongjestive të zemrës, bëhet fjalë për të sëmurët me disfunksion të

[Type text] ventrikulit të majtë. Fraksioni ejektues mesatar në këta të sëmurë është 29.5%. Pra, në 45% të sëmurë me insuficiencë të veshkave pa dializë ekzistonte disfunksioni i kontraktilitetit të miokardit.

U cek se insuficienca e zemrës është dukuri e shpeshtë te të sëmurët me insuficiencë të veshkave dhe paraqet shkakun udhëheqës të vdekshmërisë te kjo kategori e të sëmurëve. Nga ato fakte del imperativi për diagnostikim të hershëm dhe terapi adekuate për insuficiencën e zemrës në të të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave.

Për të sëmurët me hemodializë e rëndësisë së veçantë është rregullimi i mirë i qarkullimit nëpër fistulën A-V (fistula e madhe dukshëm e ngarkon ventrikulin e majtë).

PËRFUNDIM Në bazë të rezultateve të studimit i cili është punuar në Spitalin Rajonal të Gjilanit mund të nxirren përfundimet më të rëndësishme si vijon: 1. Insuficienca e zemrës është dukshëm më e shpeshtë ndërsa shkalla e saj është më e shprehur te të sëmurët të cilët janë në hemodializë se sa te ata pa hemodializë.

2. Te të sëmurët në hemodializë më shpesh ishte e pranishme insuficienca e ventrikulit të majtë.

Në bazë të rezultateve të këtij studimi mund të përfundojmë posaçërisht se hipotezat e punës së parashtruara në fillim të punimit janë vërtetuar: 1. Është gjetur shpeshtësi e madhe e çrregullimeve kardiovaskulare te të sëmurët me insuficiencë kronike të veshkave si te ata të cilët janë në hemodializë e po ashtu edhe te ata edhe të cilët më tej nuk janë kyçur në këtë formë të trajtimit, dhe 2. Shpeshtësia e çrregullimeve kardiovaskulare është më e madhe, ndërsa shkalla e këtyre çrregullimeve është më e shprehur te të sëmurët me insuficiencë të veshkave në hemodializë se sa te të sëmurët me insuficiencë të veshkave të cilët nuk janë në hemodia-lizë.

REFERENCAT 1. National Kidney Foundation. NKF-K/DOQI Clinical Practice Guidelines for chronic kidney disease: Evaluation, Classification and Stratification. Am J Kidney Dis 2002; 39: S1―S266.

2. Lundin PA. Cardiovascular system in uremia. In: Massry SG, Glassock RJ (eds).

Textbook of Nephrology, Williams and Wilkins, Baltimore 1995:1339 - 1364.

3. Barrz M, Brener BJM. Chronic renal failure. In: Braunwald E, Isselbacher K, Petersdorf R, Wilson J, Martin J, Fonci A (eds). Harison's Principals of Internal Medicine. 13th Edition, Mc Graw Hill, New York, 1994; 1274 - 1281.

4. Prabhakar S. Nephrology. U: Zollo A. (Ed): Medical Secrets, 3rd ed., Hanley & Belfus, Inc., Philadelphia, 2001; 221 - 224.

5. Daugirdas J, Blake P, Ing T (eds). Handbook of Dialysis. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001.

6. Depner T. Uremic syndrom. In: Greenberg A. The kidney diseases. AP S. Diego, 1994:253-257.

[Type text] 7. Maher JF. Cardiac complications of uremia and dialysis. In Maher JF. Replacement of renal function by dialysis, Kluwr Acd Publ 1990; 788-797.

8. Silberberg JS, Rahal DP, Patton DR, Sniderman AD. Role of anaemia in the pathogenesis of left ventricular hypertrophy in end-stage renal disease. Am J Cardiol 1989; 64:222-224.

9. Harnett JD, Kent GM, Foley RN, Parfrey PS. Cardiac function and hematoctit level. Am J Kidney 1995; 25 (4 supl 1):3-7.

10. Fouad FM, Slominski JM, Tarazi RC. Left ventricular diastolic function in hypertension: relation to left ventricular mass and systolic function. J Am Coll Cardiol, 1984; 3:1500-1506.

11. Harnett JD, Foley RN, Kent GM, et al. Congestive heart failure in dialysis patients: incidence, prognosis and risk factors. Kidney Int 1995; 47; 884-890.

12. Harnett JD, Foley RN, Kent GM, et al. Congestive heart failure in dialysis patients: incidence, prognosis and risk factors. Kidney Int 1995; 47; 884-890.

13. Spodick D. Pericardial Diseases. In: Braunwald E, Zipes D, Libby P. (Eds). Heart Disease – 6th edition. Saunders Company, Philadeplphia-Toronto, 2001: 18231876.

14. Maisch B. Pericardial diseases, with focus on etiology, pathogenesis, pathophysiology, new diagnostic imaging methods, and treatment. Curr Opin in Cardiology, 1994; 9:379-88.

15. Effect of ramipril on mortality and morbidity of survivors of acute myocardial infarction with clinical evidence of heart failure. The Acute Infarction Ramipril Efficacy (AIRE) Study Investigators. Lancet. 1993; 342:821-8.

16. Pfeffer MA, Swedberg K, Granger C. et al. for the CHARM Investigators and Committees. Effects of candesartan on mortality and morbidity in patients with chronic heart failure: the CHARM – Overall programme. Lancet 2003:362:759766.

17. Becker HE, Anderson RH. Cardiac pathology. London, Gower Medical Publishing, 1983.

18. Winne J, Braunwald E. The Cardiomyiopaties and myocarditides. In: Braunwald E, Zipes DP, Libby P. (eds). Heart disease. W.B. Saunders Company, Philadelphia –Toronto 2001:1751-1806.

19. Perker M, Coats AJS, Fowler MB et al. Effect of carvedilol on survival in severe chronic heart failure. N Engl J Med 2001; 344:1651-1658.

SUMMARY HEART CONGESTIVE INSUFFICIENSY IN PATIENTS WITH CHRONIC KIDNEY INSUFFICIENSY Ismail Aliu1 1

Regional Hospital, Gjilan Departament of Internal Diseasses, Coronary Ward Haemodyalisis Ward

[Type text] Chronic kidney failure (CKF) in all his stages gradually is followed by other repercussions in the cardiovascular system. For this reason in time treatment of this problems a specially start of hem dialysis in this group of patients will result on decreasing damages in the heart and specially congestive heart failure. Aim of study: To evaluated the incidente of congestive heart failure to the patients with CKF in different stages including those in hem dialysis. Material and methods: In our study was included 80 patients which are diagnosed and treated in Regional Hospital of Gjilani till the end of 2005 and 20 subjects as control group. Results: in 6 pts(30%) from 20 pts with CKF without hem dialysis was found the symptoms and signs of congestive heart failure and 25pts (41.6%) from 60 pts with CKF in hem dialysis was found the symptoms and signs of congestive heart failure. Conclusion: Cardiovascular disturbances in the patients with CKF without hem dialysis and other in hem dialysis was very often, but degree of this disturbances was more advanced in a patients who are treated with hem dialysis.

Key words: failure, congestion , hemodialysis ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER REUMATOLOGJI NDIKIMI I ARTRITIT REUMATOID SI SËMUNDJE INFLAMATORE NË PROCESIN ATHEROSKLEROTIK Ledio Collaku1, Argjend Tafaj1, Ilda Lilaj1, Enver Roshi1, Artenca Collaku1, Margarita Resuli1, Ergita Nelaj1, Orledia Bare1, Mihal Tase1 1

Departamenti i Mjekësisë Interne, QSU “Nënë Tereza” Tiranë, Shqipëri.

Ledio Collaku, mjek reumatolog Rr. e Dibres Nr 370, Tiranë, Shqipëri Tel : 003554349516 e-mail ; collakul@yahoo.com

[Type text] REZYME: Objektivat. Te percaktojme nese trashesia e murit arterial eshte e avancuar ne pacientet me AR krahasuar keta me subjektet e kontrollit dhe te evidentojme ne grupin e pacienteve me AR, faktoret qe kane lidhje me trashesine e intima medias te arterieve karotide komune. Metodat. Ne studiuam 50 paciente me artrit reumatoid te hospitalizuar prane Klinikes se Reumatologjise dhe 30 subjekte kontrolli te shendoshe (te krahesushem per sa i perket seksit, moshes, tensionit arterial, nivelit te yndyrnave, pirjes se duhanit dhe BMI). IMT (Intima Media Thickness) u mat ne arterien karotide komune ne menyre manuale me imazh dixhital te ngrire, i cili u realizua me ane te nje ultrasonograf te tipit “General Electric” ku u perdor sonda 10 MHz. Shkalla e progresionit te semundjes u vleresua ne baze te ndryshimeve kockore ne artikulacionet metakarpofalangeale, radiokarpale dhe interfalangeale proksimale (IFP) ne radiografine e duarve. Rezultatet.

IMT e arterieve karotide komune ne pacientet me AR (0.98 ± 0.18) ishte ne menyre sinjifikante me e larte (p<0.05) se ne subjektet e kontrollit (0.70 ± 0.13). Analizat e regresionit te shumefishte zbuluan nje lidhje te rendesishme midis AR dhe IMT se arteriene karotide komune. Gjithashtu doli se IMT e AKK eshte e lidhur ne menyre sinjifikante me kohezgjatjen dhe stadin e semundjes pavaresisht moshes, seksit, indeksi i duhanit, presioni sistolik, kolesterolit dhe triglicerideve. Prania e pllakave atherosklerotike ne te dy grupet e studimit nuk kishte ndryshime sinjifikative. Nuk u gjend lidhje sinjifikante midis IMT si faktor i pavarur dhe aktivitetit akut te semundjes te shprehur me variabilet e ndryshueshme si eritrosedimenti, proteina C reaktive dhe faktori reumatoid. Konkuzion. Pacientet me AR shfaqin nje trashesi me te madhe te IMT se subjektet e kontrollit. Kohezgjatja, ashpersia e semundjes por jo aktiviteti aktual i semundjes, duket se jane te lidhura ne menyre te pavarur me trashesine e IMT. Fjalë kyç: artriti reumatoid, procesi atherosklerotik Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Konsiderata të përgjithshme Artriti reumatoid karakterizohet nga nje inflamacion artikular kronik. Kjo shoqerohet gjithnje me nje inflamacion sistemik, siç vertetohet nga markerat e rritur te inflamacionit ne gjak (1) dhe nga perfshirja ekstraartikulare.

Studimet kane treguar se mortaliteti kardiovaskular eshte i rritur midis pacienteve me AR.(3-4). Eshte provuar deri tani se incidencat e larta te infeksioneve, semundjeve renale, respiratore dhe ato gastrointestinale, kane ndikimin e vet ne kete mortalitet te rritur.

Megjithate eshte konstatuar vitet e fundit se pacientet me AR perjetojne ngjarje kardiovaskulare me shume se njerezit pa kete semundje (2).

Faktoret tradicionale te riskut kardiovaskular nuk e plotesojne mjaftueshem shtrirjen ne rritje te semundjes kardiovaskulare ne AR. Megjithese hipertensioni dhe mosha jane kontribues shtese dhe potenciale te ngjarjeve CV, markerat kurrente dhe kumulative te inflamacionit (numri i qelizave te bardha dhe demtimi radiografik i

[Type text] artikulacioneve) jane te lidhura me atherosklerozen subklinike te percaktuar ultrasonografikisht. Kjo e fundit eshte nje parashikuese e ngjarjeve kardiovaskulare.

Studime te fundit jane fokusuar ne rolin e inflamacionit ne zhvillimin e aterosklerozes. Nje numër i madh pacientesh me AR eshte gjetur te kete numer te larte qelizash CD4+, CD28 qe prodhojne interferon gama, induktore e aktivizimit te qelizave TH1, me rezultat prodhimin e llojeve te ndryshme te citokinave qe kane nje rol te rendesishem ne aktivizimin imun te zgjatur (27, 6). Kjo tani njihet si nje rruge e rendesishme ne evolucionin e aterosklerozes dhe eshte shpesh aktive ne anginen e paqendrueshme. Gjithashtu studime te fundit kane demonstruar se neoangiogjeneza, nje faktor i rendesishem ne patogenezen e AR (8) eshte nje kontribut madhor ne zhvillimin e aterosklerozes (9).

Pacientet me AR vdesin ne nje moshe me te re se bashkemoshataret e tyre (5) kjo e provuar ne disa studime.

Vdekjet e parakohshme ishin me shpesh per shkak te semundjeve kardiovaskulare ose fibrozes intersticiale pulmonare. Semundjet kardiovaskulare ishin shkaktare per 31% te te gjtha vdekjeve ndersa problemet pulmonare (perfshire infeksionet pulmonare dhe kancerin e mushkrive) ishin pergjegjese per 29%.

Semundja iskemike e zemres perbente çerekun e te gjitha vdekjeve. Ajo ishte gjithashtu shkaku me i shpeshte i vdekjes ne moshe te re dhe kishte nje prognoze me te keqe sesa ne pacintet pa AR. Kishte nje lidhje midis aktivitetit te semundjes te percaktuar me ERS (eritrosedimenti) dhe propabilitetit te vdekjes nga semundja ishemike. Ky perfundim shkonte edhe me rezultatet e studimeve qe raportonin rritje te markerave te inflamacionit (proteina C reaktive) me semundjen e arterieve koronare (7). Kjo sugjeron se terapia me DMARD (Disease Modifying Anti Rheumatic Drugs) duhet t’i mbroje pacientet me AR nga zhvillimi i semundjes iskemike dhe perforcon nevojen per fillimin e kesaj terapie qysh ne fillimet e semundjes dhe te perdoret kur ka mundesi edhe ne menyre agresive, duke patur si qellim remisionin brenda vitit te pare te semundjes.

Të përbashktat midis atherosklerozës dhe artritit reumatoid Sindroma koronare akute eshte pergjegjese per shumicen e morbiditetit dhe mortalitetit te shkaktuar nga atheroskleroza koronare. Si angjina e paqendrueshme dhe infarkti i miokardit karakterizohen nga tromboza e arterieve koronare, zakonisht e shkaktuar nga nje pllake koronare e fisuruar apo e rupturuar.

Ne studimet e deri tanishme ndodhja e ruptures se pllakes dhe tromboza e koronareve nuk jane te lidhur me ashpersine e pllakes. Faktore te tjere funksionale, perveç vete prezences se lezionit atherosklerotik, luajne nje rol te rendesishem (10).

Studime recente jane fokusuar ne komponentin inflamator te atherosklerozes, duke u munduar te ndriçojne ndryshimin midis pllakave koronare te qendrueshme dhe atyre te paqendrueshme.

Te dhena gjithnje ne rritje mbeshtesin hipotezen se atheroskleroza ka shume ngjashmeri me semudjet inflamatore/autoimune (16). Ne te vertete ka ngjashmeri suprizuese ne pergjigjen inflamatore/autoimune te observuar ne atheroskleroze, ne angjinen e paqendrueshme dhe ne artritin reumatoid, prototipin e semundjes autoimune.

[Type text] Por, megjithese njohurite per mekanizmat molekulare dhe imunologjike ne artritin reumatoid kane progresuar mjaft, edhe per shkak te aksesit relativisht te lehte ne indin e prekur (sinovie) dhe te disponueshmerise te eksperimenteve ne kafshe, studimi i komponenteve inflamatore dhe imunologjike ne ateroskleroze eshte akoma ne fillimet e saj.

Per fat te keq, eshte me e veshtire per kardiologet per te ndjekur pergjigjen inflamatore ne pllake ose te bejne korelacione me dekursin klinik. Per me teper, megjithese eksperimentet ne minj per atherosklerozen po zhvillohen ne vitet e fundit, nuk ka akoma modele ne kafshe te afta per te riprodhuar ngjarjet qe ndodhin ne sindromen koronare akute. Per kete arsye, studimet per mekanizmat molekulare ne AR mund te japin nje ndihme te vlefshme per kerkimet ne mekanizmat inflamatore/imunologjike ne atheroskleroze dhe sindromen koronare akute.

Aktivizimi i qelizave inflamatore (veรงanerisht makrofaget dhe mastocitet), รงlirimi i shume enzimave shkateruese te kartilagos brenda pllakes atherosklerotike ka shume munesi te luaje nje rol te rendesishem ne destabilizimin e pllakes (11). Degradimi i kolagjenit eshte gjithashtu nje element i rendesishem ne patogenezen e AR. Prezenca lokale e molekulave te adezionit (ICAM-1, VCAM-1, E-selektines) dhe te endotelines jane pershkruar ne te dy semundjet (12). Ne menyre te ngjashme, studime te fundit kane treguar se neoangiogjeneza, e njohur te jete nje faktor i rendesishem ne patogjenezen e AR (13) mund gjithashtu te kontribuoje ne zhvillimin e atherosklerozes (14).

Qelizat T te aktivizuara jane gjithashtu te pranishme ne pllaken atherosklerotike, ashtu si edhe ne sinovien reumatoide, dhe pllaka e paqendrueshme ka nje perqindje te rritur te qelizave T te aktivizuara qe shprehin receptorin per IL-2 (15). Pra, mund te argumentohet se keto ngjashmeri jane vetem si rrjedhoje e inflamacionit kronik persistent.

Megjithate keto perqasje mund te รงojne ne zbulime te reja qe mund te permirsojne kuptimin sa me te mire te mekanizmave baze te kesaj semundjeje, dhe mbase te รงoje ne zbulimin e strategjive te reja per parandalimin dhe trajtimin e atherosklerozes dhe komplikacioneve te saj.

Matja e trashesise se intima-media (IMT) te arteries karotide komune me ultrasonografi me rezolucion te larte eshte percaktuar si nje indeks klinikisht i dobishem per identifikimin e stadeve fillestare te atherosklerozes. Ne studimet me popullaten adulte, ka nje lidhje te forte midis IMT karotide dhe prezences se atherosklerozes se arterieve koronare. Rritja e IMT karotide gjithashtu korrelon me rritjen graduale te riskut ne te ardhmen per ngjarje kardiovaskulare. Ne nje analize te tete studimeve, รงdo 0.10 mm rritje te IMT karotide eshte e lidhur me nje risk relativ me 1.15 per infarktin e miokardit (IM) dhe 1.18 per insultin cerebral.

QELLIMI 1. Te percaktojme nese trashesia e murit arterial eshte e avancuar ne pacientet me AR krahasuar keta me subjektet e kontrollit; 2. Te shohim pranine e pllakave atherosklerotike ne te dy grupet e marra ne studim dhe 3. Te evidentojme ne grupin e pacienteve me AR faktoret qe kane lidhje me trashesine e intima medias te arterieve karotide komune.

[Type text]

PACIENTET DHE METODAT Pacientet dhe Kontrollet Subjektet ne studimin tone ishin 50 paciente me artrit reumatoid dhe 30 subjekte kontrolli te shendoshe. Subjektet me AR u perzgjodhen nga pacientet e hospitalizuar ne Kliniken e Reumatologjise ne Qendren Spitalore “Nene Tereza” Tirane. Pacientet jane te diagnostikuar sipas kritereve te vitit 1987 te American College of Rheumatology.

Tridhjete subjektet e kontrollit u selektuan nga te afermit e pacienteve. Çdo subjekti iu morr aprovimi pas shpjegimit te procedures dhe qellimit te studimit.

Per te shmangur konfondimin nga faktore te tjere te njohur te riskut per atherosklerozen, ne perdorem kriteret e perjashtimit si me poshte: 1. Hipertensionin, si tension arterial i percaktuar >150/90 mm/Hg ose perdorimin e barnave antihipertensive; 2. Hiperlipidemia, e percaktuar si nivel i kolesterolit >240 mg/dl, LDL kolesteroli >160 mg/dl, ose trigliceridet > 180 mg/dl, ose perdorimi i barnave antilipemiante; 3. Diabeti i sheqerit, i diagnostikuar sipas kritereve te OBSH ose perdorimi i barnave antidiabetike dhe 4. Histori te semundjes iskemike te zemres ose ngjarjeve cerebrovaskulare.

Te dy grupet ishin te krahesushem per sa i perket seksit, moshes, tensionit arterial, nivelit te yndyrnave, pirjes se duhanit dhe BMI. Te gjithe pacientet me AR ishin duke marre medikamente te ndryshme: antiinflamatore josterode (AIJS), 50 paciente, methotreksat ne 21 paciente, kortizonoke me doza te vogla ne 48 paciente, plaquenil ne 12 paciente, rituximab (Mabthera) ne 2 paciente.

Gjeneralitetet e pacientit u morren nga kartela. Ketu perfshihen emri, mosha, seksi.

Me ane te anamnezes u morr historiku i semundjes, mjekimet e perdorura, semundjet bashkeshoqeruese si tensioni arterial, diabeti, dislipidemia, aksidentet cerebrale apo kardiovaskulare. Me ane te anamnezes u morr edhe informacioni per pirjen e duhanit.

Nje indeks i pirjes se duhanit u llogarit duke shumezuar numrin total te viteve qe subjekti ka pire duhan, me numrin mesatar qe ai ka pire çdo dite.

Vleresimi klinik Presioni i gjakut u mat me nje sfingomanometer me zhive, ne pozicionin ulur 15 min pas kryerjes se egzaminimit. Subjkektet u peshuan nga nje peshore e kolauduar, dhe u maten per gjatesine e tyre. Gjaku u ekzaminua ne laboratorin e QSUT “Nene Tereza” dhe u kerkuan keto ekzaminime:  Gjaku komplet ( eritrocite, leukocite, trombocite, hemoglobine)  Eritrosedimenti (ERS)  Proteina C- reaktive (PCR)  Faktori Reumatoid (FR)  Antitrupat Antinukleare (AAN)  Kolesteroli, Trigliceridet, LDL  Azotemi, Kreatinemi  Provat e heparit  Glicemia

[Type text] Radiografite e duarve u realizuan ne momentin qe ata ishin te hospitalizuar. Shkalla e progresionit te semundjes u vleresua ne baze te ndryshimeve kockore ne artikulacionet metakarpofalangeale, radiokarpale dhe interfalangeale proksimale (IFP) ne radiografine e duarve.

Tabela 1.

Karakteristikat klinike te pacienteve me AR dhe ata te kontrollit Paciente ne AR 50 Nr femra/meshkuj 34/16 Mosha mes ± SD vite 49.6 ±7.9 Gjatesia mes ± SD cm 164.4 ±4.5 Pesha mes ± SD kg 68.9 ± 8.6 BMI mes ± SD kg/m² 25.457 ± 2.53 Indeksi duhanit mes ± SD 293.3 ± 70.1 NR duhan/joduhanpiresve 6/50 Kolesteroli total mes ± SD mg/dl 193.4 ± 22.9 Trigliceridet mes ± SD mg/dl 150.9 ± 36.4 Presioni sistolik mes ± SD mm/Hg 12.4 ± 8.3 Presioni diastolik mes ± SD mm/Hg 82.8 ± 8.8

Subjekte kontrolli 30 19/11 47.2 ±7.1 165.5 ±6.4 69.7 ± 8.4 25.128 ± 4.65 288 ± 43.2 4/30 196.1 ± 15.3 152.2 ± 12.7 126 ± 8.3 84 ± 8.7

Matja me ane te Ultrasonografise te IMT, dhe prezanca e pllakave atherosklerotike Pacienti u vendos ne pozicionin shtrire, per egzaminimin ultrasonografik te arterieve karotide. U perdor nje ultrasonograf i tipit “General Electric” ku u perdor sonda 10 MHz. Per te evituar variabilitetin observator, te gjitha matjet u realizuan nga i njejti ekzaminues (IL), i cili nuk kishte dijeni per karakteristikat klinike (stadi i semundjes, kohezgjatja e saj) te subjektit.

Arteria karotide komune u mat ne nivelin e bifurkacionit te saj ne te dy anet, si majtas edhe djathtas. Per secilen ane u bene nga dy matje dhe u morr si vlere mesatarja e tyre. Te gjitha matjet u realizuan ne menyre manuale ne imazhin dixhital te ngrire qe u morr gjate egzaminimit. IMT u mat ne murin e arterjes ne vendin me trashesi me te madhe. Ekzaktesisht u mat distanca me e madhe midis pjeses lumen-intima dhe mediaadventicia, ne vendet pa pllaka atherosklerotike ( lezione lokale ≥2.0 mm ne trashesi).

Analiza stetistikore Vlerat u shprehen si mesatare ± SD. Testi T i studentit u perdor per te krahasuar vlerat mesatare midis dy grupeve. Testi hi-katror u perdor per te vleresuar diferencat ne shperndarje. Analizat me regresion te shumfishte u perdoren per te vleresuar lidhjet e pavarura midis IMT se arterieve karotide dhe faktoreve te ndryshem klinike. Vlerat P me pak se 0.05 u konsideruan sinjifikante.

REZULTATET

[Type text] Karakteristikat klinike te subjekteve ne studim Karakteristikat klinike te pacienteve me AR dhe atyre te kontrollit jane paraqitur ne tabelën 1. Nuk duket te kete ndryshime sinjifikante midis dy grupeve per sa i perket moshes, seksit, BMI, indeksit te duhanit, nivelit te kolesterolit, triglicerideve.

IMT e arterieve karotide komune Siç duket edhe ne figuren 1, IMT e arteries karotide komune eshte ne menyre sinjifikante me e larte ne 50 pacientet me AR (0.98 ± 0.18) sesa ne ata te kontrollit (0.70 ± 0.13). 17 paciente me AR (8 gra dhe 9 burra), dhe 6 subjekte kontrolli (3 gra dhe 3 burra), kishin pllaka atherosklerotike.

Treguesit e IMT per te rastet dhe kontrollet 1.6

1.4

1.2

vlerat e TMT

1

0.8

0.6

0.4

0.2

0

Figura 1.

Trashesia e intima medias te arteries karotide komune ne 50 pacientet me AR dhe ne 30 pacientet e kontrollit. IMT e AKK ne pacientet ma AR ishte ne menyre sinjifikante me e larte ( 0.98 ± 0.18 ) sesa ne subjektete e kontrollit ( 0.70 ± 0.13 ), p< 0.05.

[Type text]

Mesataret e IMT ne mm per grupin e rasteve krahasuar me kontrollet 0.98

P<0.05

1 0.9 0.8

0.7

0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Kontrolle(30)

Raste(50)

Figura 2. Mesataret e IMT ne mm per grupin e pacienteve me AR, krahasuar me subjektet e kontrollit.

Midis dy grupeve diferencat ne prevalencen e pllakave ne arterien karotide nuk ishin statistikisht te rendesishme.

Tabela 2.

Prevalenca e prezences se pllakave per te dy grupet. Ndryshimi nuk eshte i rendesishem (p> 0.05) Prania e pllakave Me pllaka

Raste 17(34%)

Kontrolle 6(20%)

Total 23(29%)

Pa pllaka

33(66%)

24(80%)

57(71%)

Total

50(100.0%)

30(100.0%)

80(100.0)

Analizat e regresionit te shumfishte (Multiple regresion) te faktoreve klinike/laboratorike te lidhur me IMT e arterieve karotide komune (AKK) ne te dy grupet.

Tabela 3. tregon rezultatin e analizes se regresionit te shumefishte te faktoreve te lidhur me IMT e arterieve karotide ne te gjithe grupin prej 90 subjekteve ne studim.

Ne modelin e pare, qe perfshin moshen, seksin, indeksin e duhanit, presionin sistolik, kolesterolit total dhe triglicerideve si variabile te pavarur, vetem mosha eshte gjetur te kete lidhje sinjifikante me IMT e arterieve karotide.

[Type text] Modeli i dyte qe perfshiu te gjithe faktoret e modelit te pare plus prezencen e AR, zbuloi nje lidhje sinjifikante midis AR dhe IMT te arterieve karotide qe ishte i pavarur nga 6 faktoret e pare.

Tabela 3.

Analiza e regresionit te shumfishte te faktoreve qe kane lidhje me trashesine se intima medias ne te gjthe subjektet e marra ne studim Variabilet e Pavarur

Mosha Gjinia Indeksi duhanit Presioni Sistolik Kolesteroli Trigliceridet Prezenca e AR R2

TRASHESIA E INTIMA - MEDIAS Model 1 0.49* -0.156 0.128 0.127 -0.083 -0.153

Model 2 0.45 -0.101 0.121 0.115 -0.052 -0.121 0.220** 0.341***

0.49***

Shenim: Vlerat jane koeficiente te regresionit standart ,AR-artriti reumatoid.

R2 Koeficienti shumefaktorial i detereminimit

pâ&#x2030;¤0.05 * p < 0.001. ** p < 0.01. *** p < 0.05.

Analizat e regresionit te shumfishte per faktoret te lidhur me IMT e arteries karotide komune(AKK) ne pacientet me AR. Tabela 4 tregon lidhje te ngushte te IMT te AKK me kronicitetin dhe stadin ose ashpersine e semundjes.

Modeli 2 tregon se kohezgjatje e semundjes eshte e lidhur ne menyre sinjifikative me IMT e AKK, pavaresisht moshes, seksit, indeksit te duhanit, presionit te gjakut, kolesterolit apo triglicerideve.

Modeli 3 tregon se edhe stadi i semundjes eshte i lidhur ne menyre sinjifikative me IMT e AKK. Tabela 4.

Analiza e regresionit te shumfishte te faktoreve qe tregon lidhjen midis IMT sa AKK dhe kohezgjatjes se semundjes dhe stadit te semundjes Variabilet e Pavarur

TRASHESIA E INTIMA-MEDIAS Model 1

Model 2

Model 3

[Type text] Mosha

0.45*

0.297*

0.223*

Gjinia Indeksi i Duhani

-0.101 0.121

-0.146 0.072

-0.198 0.054

Presioni Sistolik Kolesteroli

0.115 -0.052

0.07 -0.019

0.053 -0.067

Trigliceridet

-0.121

-0.094

-0.054

Kohezgjatja e semundjes Stadi i semundjes R2

0.402** 0.198*

0.358** 0.329**

0.347**

Shenim. Vlerat jane koeficiente te regresionit standart._ Aartriti reumatoid , R2 Keoficienti shumefaktorial i detereminimit. *p < 0.01. **p < 0.05 Pastaj u shtrua pyetja nese a luan rol aktiviteti akut i AR ne trashjen e murit te arterjeve (Tabela 5).

Modeli 1 perdori faktore te njejte si modeli 2 ne tabelen 4. Per modelet 2-5, ne shtuam PCR, FR, ERS, si markera te aktivitetit akut ne AR, respektivisht asnjeri nga keta markera tregoi nje lidhje te pavarur me IMT e AKK (p>0.05) Tabela 5.

Analiza e regresionit te shumfishte te faktoreve qe tregon lidhjen midis IMT sa AKK dhe markerave te inflamacionit (Proteina-C reaktive, Faktori Reumatoid, Eritrosedimenti

Variabilet e Pavarura

Mosha Gjinia Indeksi i Duhanit Presioni Sistolik Kolesteroli Trigliceridet Kohezgjatja e Semundjes Proteina C Reaktive Faktori Reumatoid Eritrosedimenti R2

TRASHESIA E INTIMA-MEDIAS Model 1 0.297* -0.146 0.072 0.07 -0.019 -0.094 0.402**

Model 2 Model 3 Model 4 0.324** 0.324** 0.407 -0.121 -0.164 -0.148 0.068 0.140 0.085 0.058 0.071 0.111 -0.019 0.060 -0.112 -0.057 -0.036 -0.124 0.417** 0.416* 0.386* 0.009 -0.048

0.347*

0.358*

0.384*

-0.078 0.342**

[Type text] Vlerat jane koeficiente te regresionit standart R2 Keoficienti shumefaktorial i detereminimit *p < 0.05. **p < 0.01

DISKUTIMI Ne studimin tone, ne demonstruam se IMT e AKK ishte ne menyre sinjifikative me e larte ne pacientet me AR krahasuar me subjektet e kontrollit. Subjektet e shendoshe ishin te krahasueshem me ata me AR per sa i perket faktoreve te riskut per atherosklerozen, perfshire moshen seksin, indeksin e duhanit, presionin e gjakut dhe nivelin e lipideve ne gjak. Analizat e regresionit te shumfishte gjithashtu nxoren se prezenca e AR ishte nje faktor risku i pavarur i lidhur me trashesine e murit te arteries.

Perveรง kesaj, ne pacientet me AR, IMT e AKK ishte ne menyre sinjifikante e lidhur me kohezgjatjen e AR, stadin e semundjes, pavaresisht faktoreve te tjere konfondues. Si rezultat i ketyre te dhenave, ky studim tregon se artriti reumatoid eshte nje faktor i pavarur i lidhur me rritjen e trashesise se murit arterial.

Studime kohorte te realizuara deri tani kane gjetur se pacientet me AR shfaqin nje rritje sinjifikante te vdekshmerise ne pergjithesi (17) ose te mortalitetit per shkak te semundjeve kardiovaskulare (18). Kalcifikime te avancuara te arterieve periferike ne pacientet me AR jane demonstruar gjithashtu nga radiografite qe iu behen ne menyre periodike ketyre te semureve (19).

Ka disa shpjegime te mundshme per lidhjen e observuer midis trashesise se murit arterial dhe AR. E para eshte nje lidhje e mundeshme midis atherosklerozes dhe inflamacionit kronik per shkak te AR. Eshte vertetuar se fundmi se inflamacioni luan nje rol madhor ne procesin e atherosklerozes (20). Studime te meparshme kane demonstruar se atheroskleroza ndan shume gjera te perbashketa me semundjet inflamatore (21).

Pavaresisht se shume faktore te tjere perveรง inflamacionit shkaktojne atherosklerozen, inflamacioni ne vendin e demtimit vaskular ka shume gjasa te jete mediatori i atherogjenezes. Meqenese eshte sugjeruar se vaskuliti, i shprehur apo subklinik, ka nje efekt madhor ne semundjet kardiovaskulare ne pacientet me AR (22), nje pergjigje inflamatore ka bere te mundur ndryshimet ne murin arterial ne keta paciente.

Studime recente ne popullaten e pergjidhshme te SHBA kane treguar se ndermjet markerave te ndryshem te inflamacionit, niveli i PCR eshte nje parashikues i fuqishem i semundjeve kardiovaskulare, pavaresisht nivelit te lipideve ne gjak.

PCR eshte gjetur gjithashtu te jete e perfshire ne fispatologjine e atherosklerozes dhe te komplikacioneve te saj (23). Megjithate nuk u gjet ndonje lidhje midis nivelit te PCR dhe IMT te AKK ne studimin tone. Kjo mbase vjen edhe per faktin se PCR u mat vetem ne nje moment te caktuar te dekursit te semundjes dhe dihet qe niveli i saj ndryshon gjate inflamacionit kronik qe ndodh ne AR. Shpjegimi i dyte i mundshem per ndryshimet e avancuara te murit arterial ne pacientet me AR eshte aktiviteti i ulur fizik tek keta paciente. Ne ne analizen tone te regresionit te shumfishte nuk e perfshime shkallen e uljes te aktivitetit fizik i cili normalisht percaktohet me ane te Pyetesorit te Vleresimit te Shendetit (Health

[Type text] Assessment Questionnare M-HAQ), qe per arsye teknike nuk u arrit te perfundohej ne studimin tone.

Shpjegimi i trete i mundshem eshte se ndryshimet ne murin arterial progresojne ne pacientet me AR ndersa edhe destruksioni kockor progreson (24). Kjo u pa edhe ne lidhjen pozitive qe u vu re midis stadit te semundjes dhe IMT se AKK. Ka evidenca qe tregojne se atheroskleroza ben progres me te shpejte ne pacientet me destruksione te avancuara kockore sesa ne ata me demtime me te pakta kockore. Rritja ne trashesine e IMT ne pacientet me AR me stade te avancuara te semundjes mund te shpjegohet edhe me nje rritje te mobilizimit te kalciumit nga kockat per shkak te destruksionit kockor, gje e cila รงon ne zhvillimin e atherosklerozes.

Eshte nje problem mjaft i rendesishem nese trajtimi per AR ndikon ne sistemin arterial. Disa studime epidemiologjike kane treguar se trajtimi me kortizonike eshte i lidhur me nje prevalence te rritur te semundjeve kardiovaskulare dhe mortalitetin e pacienteve me AR (25). Nje studim tjeter gjthashtu ka sugjeruar se trajtimi me methotreksat mund te ndikoje ne mortalitetin kardiovaskular te pacienteve me AR (26).

Perkundrazi disa grupe investiguesish kane raportuar nje mungese te lidhjes midis trajtimit me kortizonike dhe mortalitetit per shkak te semundjeve kardiovaskulare(28).

Ne studimin tone u demonstrua se IMT e arterieve karotide komune ishte me e rritur ne pacientet me AR. Pra rezultati interpretohet si nje avancim i atherosklerozes ne AR. Mund te kete tre problememe me interpretimin e rezultateve.

E para, ne matem vetem maksimumin e trashesise te รงdo arterie ashtu siรง eshte bere edhe ne studimet e tjera (27). Por ka edhe grupe te ndryshem autoresh qe propozojne qe duhet bere nje mesatare e matjeve ne 12 vende per รงdo arterie per nje vleresim sa me te mire. Eshte e veshtire te percaktosh se cila eshte metoda qe vlereson me mire ndryshimet e murit arterial. Psh, ne rastin e angiografise te koronareve, vendi me stenoze me te madhe eshte perdorur si indikator i rendesishem per atherosklerozen e arterieve koronare. Nje okluzion total eshte shume me keq se dy okluzione 50%.

E dyta, nuk ka te dhena direkte histopatologjike se IMT e rritur ne pacientet me AR eshte per shkak te atherosklerozes. Trashja arteriale ne AR mund te jete rezultat i ndonje tjeter arteriopatie joatherosklerotike.

E treta eshte numri jo i madh i mostres se pacienteve me AR dhe i atyre te kontrollit.

Keto rezultate sugjerojne se vete AR mund te รงoje ne rritje te trashesise se murit arterial, mbase per shkak te nje rritje te aktivitetit atherosklerotik.

KONKLUZIONE 1. IMT e arterieve karotide komune ne pacientet me AR ishte ne menyre sinjifikante me e larte se ne subjektet e kontrollit.

2. Prania e pllakave atherosklerotike ne te dy grupet e studimit nuk kishte ndryshime sinjifikative.

3. Ne rastin e marrjes ne shqyrtim te 80 subjekteve, duke marre si variabel te pavarur IMT e AKK ne lidhje me faktore si mosha, seksi, indeksi i duhanit, presioni sistolik, kolesteroli dhe trigliceridet, rezultoi se vetem mosha kishte nje lidhje te rendesishme me IMT e arterieve karotide.

[Type text] 4. Kur faktoreve variabileve te varur te mesiperm iu shtua edhe faktori prezence e AR rezultoi se ky i fundit kishte nje lidhje statistikisht te rendesishme me nivelin e IMT. 5. Ne analizen qe u krye brenda pacienteve me AR, doli se IMT e AKK eshte e lidhur ne menyre sinjifikante me kohezgjatjen dhe stadin e semundjes pavaresisht moshes, seksit, indeksi i duhanit, presioni sistolik, kolesterolit dhe triglicerideve.

6. Nuk u gjend lidhje sinjifikante midis IMT si faktor i pavarur dhe aktivitetit akut te semundjes te shprehur me variabilet e ndryshueshme si eritrosedimenti, proteina C reaktive dhe faktori reumatoid.

REKOMANDIME Duke pare rezultatet e studimit tone apo edhe duke u nisur nga rezultatet e studimeve te tjera ku u arrit ne perfundimin se atheroskleroza ne pacientet me AR eshte me e avancuar se ne ata te kontrollit, del e nevojshme te japim disa rekomandime per sa i perket kontrollit sa me te mire te atherosklerozes ne keta paciente.

1. Kryerja e shpeshte e lipidogrames apo edhe marrja e mjekimit me antilipemiante kur eshte e nevojshme ne pacientet me AR. 2. Diagnostikimi sa me i heret i shfaqjes se hipertensionit dhe fillimi i shpejte i mjekimit te tij.

3. Inkuraimi i aktivitetit fizik ne keta paciente.

4. Duke marre parasysh ato qe thame me siper per patogenezen e atherosklerozes del e nevojshme fillimi sa me shpejt i mjekimit te AR me medikamentet e reja qe modifikojne semundjen si anti TNF-α te cilet frenojne nje hallke te rendesishme te inflamacionit.

5. Duke marre parasysh natyren sistemike te AR del e nevojshme te theksojme se pacientet qe vuajne nga kjo semundje kerkojne nje ndjekje te vazhdueshme jo vetem nga mjeku reumatolog, por edhe nga mjeku internist, kardiologu, nefrologu, etj.

REFERENCA 1. Wolfe F. Comparative usefulness of C-reactive protein and erythrocyte sedimentation rate in patients with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1997;24:1477-85 2. Del Rincón I, Williams K, Stern MP, Freeman GL, Escalante A.High incidence of cardiovascular events in a rheumatoid arthritis cohort not explained by traditional cardiac risk factors. Arthritis Rheum 2001;44:2737- 45 3. Pincus T, Callahan LF, Sale WG, Brooks AL, Payne LE, Vaughn WK. Severe functional declines, work disability, and increased mortality in seventy-five rheumatoid arthritis patients studied over nine years. Arthritis Rheum 1984:27:864-72 4. Mitchell DM, Spitz PW, Young DY, Bloch DA, McShane DJ, Fries JF, et al.

Survival, prognosis, and causes of death in rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1986;29:706-14 5. Hall FC, Dalbeth N. Disease modification and cardiovascular risk reduction; two sides of the same coin.

Rheumatology 2005;44:1473-82 6. Liuzzo G, Kopecky SL, Frye RL, O’Fallon WM, Maseri A, Goronzy JJ, et al. Perturbation of the T-cell repertoire in patients with unstable angina. Circulation 1999;100:2135-9 7. Manzi S, Wasko MCM. Inflammation-mediated rheumatic diseases and atherosclerosis. Ann Rheum Dis 2000;59:321

[Type text] 8. Firestein GS. Starving the synovium: angiogenesis and inflammation in rheumatoid arthritis. J Clin Invest 1999;103:3- 4 9. Moulton KS, Heller E, Konerding MA, Flynn E, Palinski W, Folkman J. Angiogenesis inhibitors endostatin or TNP-470 reduce intimal neovascularization and plaque growth in apolipoprotein E-deficient mice.Circulation 1999;99:1726-32.

10. Buja LM, Willerson JT. Role of inflammation in coronary plaque disruption. Circulation. 1994;89:503–505.

11. Van der Wal AC, Becker AE, van der Loos CM, Das PK. Site of intimal rupture or erosion of thrombosed coronary atherosclerotic plaques is characterized by an inflammatory process irrespective of the dominant plaque morphology. Circulation. 1994;89:36–44.

12. Oppenheimer-Marks N, Lipsky PE. Adhesion molecules in rheumatoid arthritis. Springer Semin Immunopathol. 1998;20:95–114 13. Firestein GS. Starving the synovium: angiogenesis and inflammation in rheumatoid arthritis. J Clin Invest. 1999;103:3– 4 14. Moulton KS, Heller E, Konerding MA, Flynn E, Palinski W, Folkman J. Angiogenesis inhibitors endostatin or TNP-470 reduce intimal neovascularization and plaque growth in apolipoprotein E-deficient mice.

Circulation.1999;99:1726 –1732 15. van der Wal AC, Piek JJ, de Boer OJ, Koch KT, Teeling P, van der Loos CM, Becker AE. Recent activation of the plaque immune response in coronary lesions underlying acute coronary syndromes. Heart. 1998;80:14– 18 16. Liuzzo G, Kopecky SL, Frye RL, O’Fallon WM, Maseri A, Goronzy JJ, Weyand CM. Perturbation of the T cell repertoire in patients with unstable angina. Circulation. 1999;100:2135–2139. Wolfe F, Mitchell DM, Sibley JT, Fries JF, Bloch DA, Williams CA, et al. The mortality of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1994;37:481-94 17. Wolfe F, Mitchell DM, Sibley JT, Fries JF, Bloch DA, Williams CA, et al.

The mortality of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1994;37:481-94 18. Myllykangas-Luosujärvi, Aho K, Kautiainen H, Isomäki H. Cardiovascular mortality in women with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1995;22:1065-7 19. Skrifvars B, Laine V, Wegelius O. Sclerosis of the arteries of the extremities in rheumatoid arthritis. Acta Med Scand 1969;186:145-7 20. Pasceri V, Yeh ET. A tale of two diseases: atherosclerosis and rheumatoid arthritis. Circulation 1999;100:2124-6. arthritis. Arthritis Rheum 2000; 43:617.

21. Numano F, Kishi Y, Tanaka A, Ohkawara M, Kakuta T, Kobayashi Y. Inflammation and atherosclerosis: atherosclerotic lesions in Takayasu arteritis. Ann N Y Acad Sci 2000;902:65-76 22. Bacons PA, Kitas GD. The significance of vascular inflammation in rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 1994;53:621-3 23. Ridker PM, Glynn RJ, Hennekens CH. C-reactive protein adds to the predictive value of total and HDL cholesterol in determining risk of first myocardial infarction. Circulation 1998;97:2007-11 24. Hak AE, Pols HA, van Hemert AM, Hofman A, Witteman JC. Progression of aortic calcification is associated with metacarpal bone loss during menopause: a population-based longitudinal study. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2000;20:1926-31 25. Kalbak K. Incidence of arteriosclerosis in patients with rheuma-toid arthritis receiving long-term corticosteroid therapy. Ann Rheum Dis 1972;31:196-200 26. Landewé RB, van den Borne BE, Breedveld FC, Dijkmans BA. Methotrexate effects in patients with rheumatoid arthritis with cardiovascular comorbidity. Lancet 2000;355:1616-7 27. Salonen JT, Salonen R. Ultrasound B-mode imaging in observational studies of atherosclerotic progression. Circulation 1993;87:1156-65 28. Raynauld J-P, Wolfe F, Sibley JT, Fries JF. Mortality by cardiovascular disease and use of corticosteroids in rheumatoid arthritis [abstract]. Arthritis Rheum 1993;36 Suppl 9:S193.

SUMMARY THE ROLE OF RHEUMATOID ARTHRITIS AS INFLAMATORY DISEASE IN ATHEROSCLEROTIC PROCESS

[Type text] Ledio Collaku1, Argjend Tafaj1, Ilda Lilaj1, Enver Roshi1, Artenca Collaku1, Margarita Resuli1, Ergita Nelaj1, Orledia Bare1, Mihal Tase1 1

Departament of Internal Medicine, University Hospital Center "Mother Tereza", Tirane, Albania Objectives. To determine if arterial wall thickening is advanced in Rheumatoid Arthritis patients compared with healthy control subjects, and to evaluate the factors associated with arterial IMT (intimae media thickness) of common carotid arteries in patients with RA. Methods. We studied 50 patients with Rheumatoid Arthritis and 30 healthy controls, matched for age, sex, blood pressure, cholesterol, triglycerides, smoking and Body Mass Index. IMT of was measured on digitized still images of the common carotid obtained by a “General Electric” ultrasonograph where a 10-MHC probe was used. The degree of RA progression was assessed by bone alteration on metacarpophalangeal, radio carpal, and proximal interphalangeal joints, revealed by hand radiography. Results. Common carotid IMTs was significantly higher (p< 0.05) in RA patients (0.98 ± 0.18) compared with controls (0.70 ± 0.13). Multiple regression analysis revealed a significant association between RA and the common carotid artery IMT. Moreover, the common carotid artery IMT in RA patients was positively associated with disease duration, and degree of disease regardless of age, gender, smoke index, blood pressure, cholesterol and triglyceride. There were no significative differences for the presence of atherosclerotic plaques between two groups. There were no significant association between IMT as an independent factor, and the current activity of disease, measured by erythro sediment rate, C-reactive protein, and rheumatoid factor.

Conclusion. RA patients exhibited greater thickness of the common carotid than healthy controls. The duration and severity of RA, but no current activity of disease, were independently associated with the increased arterial wall thickness.

Key words: rheumatoid arthritis, atherosclerotic proces ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// KORRELACIONI NDËRMJET VLERAVE TË KOLESTEROLIT HDL, APOLIPOPROTEINA A1, LIPOPROTEINIT (a) DHE REAKTANTËT E FAZËS AKUTE TE ARTRITI REUMATOID AKTIV DHE I PAKURUAR Hysni Ismaili1, Meral Rexhepi2, Nikola Orovçanec3, Ekrem Ismani4 1

Qendra Klinike, Shkup, Klinika e Reumatologjisë 2 Spitali Klinik, Tetovë - Reparti Gjinekologjik 3 Qendra Klinike Shkup- Enti per Statistikë 4 Spitali Klinik, Tetovë - Reparti Transfuziologjik

[Type text]

Hysni Ismaili,mjek internist Gj.Petrov 16, Tetovë Tel:070/726-020 e-mail:dr_hysni@yahoo.com REZYME: Te pacientët e pakuruar me artrit reumatoid aktiv (AR) kemi metabolizëm të dëmtuar të yndyrave, gjegjësisht vlera patologjike të yndyrave në gjak (Dislipidemi). Në këtë punim e paraqesim grupin e 60 pacientëve të pakuruar me AR aktiv, te të cilët gjatë pranimit janë caktuar vlera të serumeve të disa fraksioneve të lipideve (kolesteroli HDL, apoliproteina A1 (Apo A1) dhe lipoproteina a (Lp a). Te pacientët e njëjtë janë përcaktuar edhe reaktantët e fazës akute (sedimentimi i eritrociteve SER, proteina-C reaktive PCR dhe reuma faktori RF). Qëllimi i studimit tonë ishte të studiohen fraksionet e veçanta të profilit të lipideve te pacientët me AR aktiv të pakuruar dhe të vlerësohet lidhja ndërmjet gjendjes së ndezjes te AR me profilin e lipideve. Sipas rezultateve tona, kishte një korrelacion të dobët ndërmjet vlerës së sedimentacionit dhe vlerës së kolesterolit HDL (për r=0.302 dhe p<0.05), si dhe ndërmjet vlerës së sedimentacionit dhe vlerës së Lp (a) për r=0.303 i p<0.05).

Fjalë bosht: artriti reumatoid, apoliproteinë A1, kolesterol HDL, lipoproteinë a (Lp a), reaktantë të fazës akute.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Artriti reumatoid (AR) është ndezje progresive sistematike e kronike e indit lidhor, i cili më shumë e dëmton sistemin lokomotorik dhe më së miri shihet në nyjat periferike të ekstremiteteve. Studimet epidemiologjike tregojnë se është rritur numri i mortalitetit te pacientët me AR në raport me popullatën e përgjithshme. Sëmundjet kardiovaskulare dhe ndryshimet aterosklerotike janë shkaqet më të shpeshta të vdekjes te këta pacientë. Vdekja e pacientëve me AR, që është e lidhur me sëmundjet kardiovaskulare, është në nivel të lartë në raport me popullatën e përgjithshme ose, së paku, është në raport të njëjtë, por pacientët me AR vdesin në moshë më të re se personat e popullatës së përgjithshme. Ky mortalitet ka të bëjë me shpeshtësinë e sëmundjeve kardiovaskulare te pacientët me AR. Koncentrimet e rritura të kolesterolit LDL dhe disa koncentrime të kolesterolit HDL janë faktorët të rrezikshëm dhe mjaft mirë të njohur për arterosklerozë, e me të edhe për paraqitjen e sëmundjeve kardiovaskulare. Përveç klasave

[Type text] të njohura dhe të dëgjuara lipoproteinike, ku bëjnë pjesë kolesteroli HDL, kolesteroli LDL, apolipoproteina A1 dhe B, në vitin 1963 Bergu për herë të parë e ka përshkruar lipoproteinën (a) Lp (a) si një përbërje e veçantë antigjene e kolesterolit LDL. Lipoproteina a (Lp a) është paraqitur si faktor i fuqishëm e i pavarur i rrezikut për zhvillimin e arterosklerozës, ndërsa niveli i saj është i lidhur me nivelin e reaktantëve të fazës akute. Rritja e vlerave të lipoproteinës a (Lp a) është e asocuar me rritjen e dyfishtë të rrezikut koronar, si dhe për paraqitjen e infarktit të zemrës ose të trurit në moshë të hershme.

Ndezja te AR mund të shkaktojë alterim të sistemit dhe të metabolizmit, e si pasojë e kësaj të rrezikohet edhe metabolizmi i lipideve. Në rast se paraqiten vlera të dëmtuara të lipideve, kjo në fakt do ta shpjegojë rrezikun e rritur nga sëmundjet kardiovaskulare te pacientët me AR (1, 2, 3).

Në studimin tonë janë përfshirë disa parametra të lipideve te pacientët me R.A. të pakuruar dhe lidhja e tyre me reaktantët e fazës akute.

QËLLIMI Qëllimi i studimit është të studiohet korrelacioni ndërmjet vlerave gjatë pranimit të SER, CRP, RF dhe vlerave të veçanta të HDL-së, Apo A1 dhe Lp(a).

MATERIALI DHE METODAT Në këtë studim janë vëzhguar 60 pacientë të zbuluar rishtazi me artrit reumatoid.

Studimi është nxjerrë nga Klinika e Reumatologjisë në Qendrën Klinikë në Shkup. Të gjithë pacientët ishin të gjinisë femërore, me moshë prej 45 deri në 73 vjet. Të gjithë i plotësonin kriteret e reviduara sipas ARA në vitin 1987 për klasifikimin e AR akut. Ato kritere janë: ngurtësimi i mëngjesit, artriti i 3 ose më shumë grupeve të nyjave, artriti në nyjat e duarve, artriti simetrik, nodulet reumatoide, faktori reumatoid i serumit dhe ndryshimet tipike radiografike. Po ashtu, nga studimi ishin përjashtuar të gjitha subjektet me sëmundje ose gjendje që në mënyrë direkte ose të tërthortë mund të ndikojnë në statusin e lipidit, siç janë: diabetes melitus, infektimet akute, neoplazmat malinje, sëmundjet e shpretkës, të veshkave dhe sëmundjet e tiroides, pastaj pacientët e blokerëve beta, kontraceptivët oralë, gratë shtatzëna, vegjetarianët dhe pacientët me peshë të tepërt trupore. (4,5).

Analizat laboratorike janë bërë në Institutin e Biokimisë Klinike. Te të gjithë të pacientët në serum u ishte caktuar profili i lipidit, analizat e zakonshme dhe reaktantët e fazës akute. Nga profili i lipidit është përcaktuar kolesteroli HDL me determinim fotometrik, ndërsa Apolipoproteina A1 (Apo A1) dhe Lipoproteina a (Lp a) përmes përcaktimit imunoturbinometrik në serum. Sedimentacioni i eritrociteve dhe proteina Creaktive (PCR) janë përcaktuar në mënyrë rutinore.

Ekzemplarët e gjakut u morrën në mëngjes, pas së paku 12 orësh mosngrënie, si dhe përmbajtje nga ushqimi i yndyrshëm një ditë para analizës.

Përpunimi statistikor: Përpunimi statistikor është nxjerrë me programin statistikor STATISTICA 7.1 Në përpunimin e të dhënave është aplikuar: korrelacioni ndërmjet dy parametrave të analizuar është analizuar me koeficientin për korrelacion të Pirsonit (r).

[Type text] REZULTATET Në tabelën 1 janë paraqitur rezultatet e raportit të studiuar (korrelacionit) ndërmjet vlerave të sedimentimit gjatë pranimit dhe vlerave të veçanta gjatë pranimit: HDL (mmol/L); Apo A1 (g/L); Lp(a) (mg/dl).

Për r = 0.302 dhe (p < 0.05) ekziston një korrelacion i dobët, por i rëndësishëm ndërmjet vlerës së sedimentacionit (SER) dhe vlerës së HDL-së. Në fakt, rritja e sedimentacionit është e përcjellë me rritjen e vlerave të HDL-së (grafikoni 1.)

Grafikoni 1.

Rritja e sedimentacionit është e përcjellë me rënien e ApoA1, për r = -0.23 dhe korrelacioni (p > 0.05) është i dobët dhe i parëndësishëm.

Për r = 0.303 dhe (p < 0.05) ekziston një korrelacion i dobët, por i rëndësishëm ndërmjet vlerës së sedimentacionit (SER) dhe vlerës së Lp(a). Në fakt, me rritjen e sedimentacionit rriten edhe vlerat e Lp(a) (grafikoni 2.)

Tabela 1.

Korrelacioni: SER (mm/1h) / parametrat e caktuar Korrelacioni

r

Sig. / N.Sig.

SER / HDL (mmol/L)

0.30

Sig.

SER / ApoA1 (g/L)

-0.23

N.Sig.

SER / Lp(a) (mg/dl)

0.30

Sig.

p<0.05 / Sig. ; p>0.05 / N.Sig.

[Type text]

Grafikoni 2.

CEP / Lp(a) Correlation: r = ,30270 (p < 0.05) 220 200 180 160

Lp(a) (mg/dl)

140 120 100 80 60 40 20 0 -20

0

20

40

60

80

CEP (mm/1h)

100

120

95% confidence

Në tabelën 2 janë paraqitur rezultatet e raportit të studiuar (korrelacionit) ndërmjet vlerave të PCR gjatë pranimit dhe vlerave të veçanta gjatë pranimit të HDL-së (mmol/L); ApoA1 (g/L); Lp(a) (mg/dl).

Rritja e PCR është e përcjellë me rënien e HDL-së për korrelacionin r = 0.01 dhe (p > 0.05) është shumë e dobët dhe e parëndësishme.

Rritja e PCR është e përcjellë me rënien e ApoA1, për korrelacionin r = -0.17 dhe (p > 0.05) është e dobët dhe e parëndësishme.

Për r = -0.00 dhe p > 0.05 nuk ekziston korrelacion ndërmjet vlerës së CRP-së dhe vlerës Lp(a).

Tabela 2.

140

[Type text] Korrelacioni: CRP (mg/L) /

parametrat e caktuar

Korrelacioni

r

Sig. / N.Sig.

CRP / HDL (mmol/L)

-0.01

N.Sig.

CRP / ApoA1 (g/L)

-0.17

N.Sig.

CRP / Lp(a) (mg/dl)

-0.00

N.Sig.

r<0.05 / Sig. ; r>0.05 / N.Sig. Në tabelën 3 janë paraqitur rezultatet nga raporti i studiuar (korrelacioni) ndërmjet vlerave të RF-së gjatë pranimit dhe vlerave të veçanta gjatë pranimit të: HDL (mmol/L); ApoA1 (g/L); Lp(a) (mg/dl).

Rritja e RF është përcjellë me rritjen e HDL-së, për korrelacionin r = 0.03 dhe (p > 0.05) është shumë e dobët dhe e parëndësishme.

Rritja e RF është përcjellë me rënien ApoA1, për korrelacionin r = -0.12 dhe (p > 0.05) është e dobët dhe e parëndësishme.

Për r = -0.06 dhe p > 0.05 ekziston një korrelacion shumë i dobët ndërmjet vlerës së RF-së dhe vlerës së Lp(a), rritja e RF-së është e përcjellë rënien e Lp(a) Tabela 3.

Korrelacioni: RF (U/mL) /

parametrat e caktuar

Korrelacioni

r

Sig. / N.Sig.

RF / HDL (mmol/L)

0.03

N.Sig.

RF / ApoA1 (g/L)

-0.12

N.Sig.

RF / Lp(a) (mg/dl)

-0.06

N.Sig.

p<0.05 / Sig. ; p>0.05 / N.Sig. DISKUTIMI Në studimin tonë është përcjellë relacioni ndërmjet fraksioneve të veçanta të lipideve (kolesteroli HDL, apolipoproteina a1 dhe lipoproteina (a) dhe aktiviteti i ndezjes te pacientët rishtazi të zbuluar dhe të pakuruar me AR aktiv. Te këta pacientë gjatë kësaj sëmundje kemi ngritje të vlerave të reaktantëve të fazës akute, kjo në sedimentacion, në proteinën C-reaktive dhe në faktorin reumatoid si determinues specifik të AR. Kjo

[Type text] gjendje është e përcjellë me dëmtim të metabolizmit të lipoproteinave dhe apoliproteinave te AR (dislipidemi), gjegjësisht me vlera të ndryshyueshme të kolesterolit HDL dhe me vlera të larta të Apo A1 dhe Lp a. Kjo gjendje i ekspozon pacientët në rrezik më të madh nga arteroskleroza. Sëmundjet kardiovaskulare dhe arteroskleroza bien në shkaqet më të shpeshta të vdekjes te pacientët me AR, madje studimet epidemiologjike kanë dëshmuar se vlerat e ulëta të kolesterolit protektiv HDL dhe Apo A1, si dhe vlerat e larta të Lp a të kolesterolit LDL dhe të triglicerideve ose edhe vlerat e larta të relacioneve të Apo B/Apo A1, Hol/HDL, që paraqiten te AR aktiv, janë faktorët e rrezikshëm të sëmundjeve kardiovaskulare (5,6,7).

Prova e kryqëzuar me korrelacionin e parametrave të fazës akute me fraksione të veçanta të lipideve, në studimin tonë ka treguar se ngritja e sedimentacionit është në korrelacion me një rritje të parëndësishme të vlerave të kolesterolit HDL dhe me një rritje të vlerës së Lp a. Korrelacioni i sedimentacionit me Apo A1 është josinjifikues. Po ashtu josinjifues është edhe korrelacioni i CRP-së dhe RF-së me fraksionet e njëjta të lipideve veçmas.

Provat e bëra me studime animale kanë dëshmuar se te ato gjatë kohës së përgjigjes ndaj fazës akute ka rënie të vlerave të HDL-së dhe Apo A1. Në studimin e Parkut dhe të bashkëpunëtorëve të tij është dëshmuar se faza akute te pacientët e pakuruar me AR shënohet me rënie të kolesterolit dhe Apo A1 dhe ato kanë qenë në korrelacion negativ me reaktantët e fazës akute, ndërsa autori është i mendimit se gjendja e ndezjes te AR është përgjegjëse për nivelin e ulët të kolesterolit HDL dhe atë që është i njëjtë me të Apo A1 (4).

Lipoproteina a e pasuruar me kolesterol (Lp a) është dëshmuar si faktor i fuqishëm aterogjen. Ndonëse prania e saj është e përcaktuar në bazë gjenetike me gjininë, moshën etj., gjatë kohës aktive të sëmundjes ajo rritet. Vlerat e larta të Lp (a) ne serum krijojnë mundësi për trombozë, kjo për shkak të ngjashmërisë antigjene dhe strukturore me proenzimën plazminogjen. Kompetecioni i tyre e shpjegon lëndimin e procesit të fibrinolizës (8).

Ne disa njohuri më të reja shkencore nga Van Holm dhe bashkëpunëtorët e tij thuhet se pacientët AR kanë profile aterogjene të lipideve, madje edhe në fazën paraklinike të AR, gjë që mund ta shpjegojë edhe rrezikun e rritur kardiovaskular te pacientët me AR. Ndonëse ka shumë studime të botuara në këtë fushë, megjithatë ekzistojnë dallime ndërmjet tyre. Disa prej tyre nuk shfaqin dallim sinjifikues të niveleve të lipideve nga ato të popullatës së përgjithshme dhe të tjera që shfaqin reduktim të tepërt të të gjitha subfraksioneve të lipideve në rast të sëmundjes aktive. Këto dallime i referohen vëllimit të ekzemplarëve, tipit të studimit (longitudinale dhe transversale), variacioneve në kohëzgjatjen dhe aktivitetin e sëmundjes, pastaj në mënyrën dhe llojin e kurimit, nëse bëhet fjalë për pacientë të kuruar etj. (10, 11).

PERFUNDIMI Si përfundim mund të themi se studimi jonë sugjeron që pacientët me AR aktiv të pakuruar kanë lipoproteinave dhe apolipoproteinave që mund t’i ekspozojë ata në rrezik më të madh ndaj arterosklerozës (12, 13).

[Type text] LITERATURA 1. Braunwald E: Heart Disease – A textbook of Cardiovascular medicine, 7th Edition 2006.

2. Reilly PA, Cosh JA, Maddison PJ, Rasker JJ, Silman AJ. Mortality and survival in rheumatoid arthritis: a 25 year prospective study of 100 patients. Ann Rheum Dis 1990;49:363-9.

3. Lakatos J, Harsagyi A. Serum total, HDL, LDL cholesterol and triglyceride levels in patients with rheumatoid arthritis. Clin Biochem 1988;21:93-6 3.

4. Rantapaa-Dahlqvist S, Walberg-Jonsson S, Dahlen G. Lipoprotein (a), lipids and lipoproteins in patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 1991;50:366-8.

5. Park YB, Lee SK, Lee WK, et al. Lipid profiles in untreated patients with rheumatoid arthritis. J.Rheumatology. 1999;26:170-4.

6. Arnet FC, Edworthy SM, Bloch DA, McShane DJ, Friers JF, Cooper NS, et al.The American Rheumatism Asoociation 1987 revised criteria for the clasification of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1988; 31:315-24.

7. Lee Hy, Choi JS, Ji DJ et al. Lipoprotein (a) and lipids in relation to inflamation in rheumatoid arthritis. Clin Rheumatol 2000; 19:324-325.

8. Deborah, P.M. (2002) Epidemiology of rheumatoid arthritis: determinants of onset, perzistence and outcome. Clin Rheum. 111, 172-7.

9. Edelberg JM, Pizzo SV. Lipoprotein (a): the link between impared fibrinolysis and atherosclerosis. Fibrinolysis 1991;5: 135-43.

10. van Halm VP, Nielen MMJ, Nurmohamed MT, et al. Lipids and inflamation: serial mesurments of the lipid profile of blood donors who later developed rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis. 2007;66:184-188.

11. Chong PH; Bachenheimer BS Curent, new and future treatments in dyslipidemia and atherosclerosis. Drugs 2000 Jul;60 (1): 55-93.

12. Yoo WH. Dyslipoproteinemia in patients with active rheumatoid arthritis: effects of disease activity, sex, and menopausel status on lipid profiles. J. Rheumatol.

2004;31 : 1746-53.

13. National Cholesterol Education Program (NCEP Adult Treatment Panel 3), (2001) Jama; 285:2486-2487.

SUMMARY COORELATION BETWEEN HDL CHOLESTEROL, APOLIPOPROTEIN A1, LIPOPROTEIN (a) AND ACUTE PHASE REACTANTS AT UNTREATED AND ACTIVE RHEUMATOID ARTHRITIS Hysni Ismaili1, Meral Rexhepi2, Nikola Orovçanec3, Ekrem Ismani4 1 2

Clinical Centre, Skopje – Department of Reumatology Clinical Hospital, Tetovo – Department of Ginecology 3 Clinical Centre, Skopje – Statistical Office

[Type text] 4

Clinical Hospital, Tetovo – Department of Transfusiology

The untreated patients with active Rheumatoid Arthritis (RA) have misbalance at metabolism of serum lipids, or pathologic lipids blood values (Dyslipidemia). Data related to a group of 60 untreated patients with active RA. At the beginning were measured serum values of some lipid fractions (HDL-cholesterol, apolipoproteins (Apo A1) and lipoprotein a (Lpa). In some patients included in the study, the values of acute phase reactants: erythrocyte sedimentation rate (ESR), C-reactive protein (CRP), and rheumatoid factor (RF) were investigated, too. The aim of our study was to investigate some fractions of serum lipids at untreated patients with active RA and to evaluate the connection between inflammation and lipids profile at RA. According to our results there was weak but statistically significant correlation between values of erythrocyte sedimentation rate and HDL-cholesterol (r=0.302 and p<0.05) and between erythrocyte sedimentation rate and values of Lp a (r=0.303 and p<0.05).

Key words: rheumatoid arthritis, apolipoprotein A1, HDL, lipoprotein a, acute phase reactants

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER NEFROLOGJI APOLIPOPROTEINEMIA A-I(ApoA-I) DHE APOLIPOROTEINEMIA B100(ApoB-100) FAKTORË TË RI TË RREZIKUT NGA ATEROSKLEROZA E HERSHME TE PACIENTET ME INSUFICIENCË RENALE KRONIKE TERMINALE TË MJEKUAR ME HEMODIALIZË PËRSËRITËSE Lutfi Zylbeari1, Koço Çakalaroski2, Elita Zylbeari1 1

Spitali Klinik, Reparti i Nefrologjisë me Hemodijalizë, Tetovë 2 Klinika e Nefrologjisë, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup

[Type text] Lutfi Zylbehari, mjek internist nefrolog magjistër, primarius JNA 1-9/45, Tetovë Tel. 044 330 810 e-mail: drluti@yahoo.com dr-luti@hotmail.com REZYME: Pacientët me insuficiencë renale kronike terminale (IRKT) prezantojnë pasqyrë klinike të shpeshtë të aterosklerozes së hershme me pasoja kardiovaskulre dhe cerbrovaskulare, dhe janë ne moshën e re në krahasim me popullatën e shëndoshë.

Dislipidemija uremike paraqitet qysh në fillim të insuficiencës renale kronike, fillimit të mjekimit me hemodializë dhe është një ndër faktorët themelore për zhvillimin e aterosklerozës së hershme tek këto pacientë. Prandaj, ekzaminimi i abnormaliteteve të apolipoiproteineve si dhe etiopatogjenezës së tyre te këto pacientë, në fazën inicijale të mjekimit me dialize(në gjashtë muajtë e parë) dukshëm mund të ndikojnë në prevenimin e kësaj dukurie të shpeshtë me të cilën do të zvoglohen edhe pasojat e çrregullimeve të apolipoproteineve dhe shfaqja dhe pasojat e aterosklerozës së hershme te pacientët me IRKT të mjekuar me hemodializa përsëritëse. Çrregullimet e metabolizmit të apolipoproteineve konsiderohen si një nga faktorët më kryesor në shfaqjen e aterosklerozës së hershme tek pacientet me IRKT. Flalë kyç: ApolipoproteinaA-1 (ApoA-1), ApolipoproteinaB-100 (ApoB-100), Insuficienca renale kronike terminale (IRKT), Hemodijaliza (HD), Ateroskleroza e hershme.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3):

HYRJE Si faktor themelor te aterosklerozes se hershme tek pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializë perseritese numerohen çrregullimet e metabolizmit te apolipoproteineve (10, 11, 12) te cilat manifestohen me permbajtje te ndryshuar te llojeve te tyre ne molekulen e lipoproteines (Lp), te ashtuquajtura dislipidemi. (13, 14, 18, 25). Faktoret gjenetik per paraqitjen e hershmen te aterosklerozes janë çrregullimi i transportit reverz i HDL-ch (26), ekspresioni jo i volitshem i B receptoreve te krahasuar me E-receptoret, si dhe konvertimi i zvogeluar i VLDL ne IDL dhe me ne fund ne LDL-ch (32). Ndryshimet e lipo/apoproteineve ne uremi, i perfshijne te gjitha partiklat e lipoproteineve (Lps). Tek pacientet me IRKT, dominon hipertregliceridemia, si pasojë e sasise se tepert ne strukturen e VLDL, IDL, LDL-ch dhe HDL-ch. Ne strukturen e LDL-ch koncentracioni i ApoA-I eshte i zvogeluar, ndersa koncentracioni i ApoA-IV eshte me i larte. Te paciente me uremi te mjekuar me hemodijalizë, koncentracioni i ApoB-100 ne perberjen e VLDL eshte jashtezakonishte i smadhuar, ndersa koncentracioni i HDL-ch i zvogeluar qe sjelle deri ne mungese te transportit reverz te

[Type text] kolesterolit ndaj heparit, me te cilen krijohen kushte maksimale per akumulim sa me te tepert te tij ne indet ekstrahepatale (27).

Pacientet me IRKT, ne serumin e tyre kanë koncentracion te smadhuar te ApoB/E ne strukturen e kolesterolit total, treglicerideve (TG) dhe LDL-ch-it ne krahasim me permbajtjen e sasise se tyre ne strukturen e HDL-ch. Evident eshte fakti se te pacientet e mjekuar me dialize koncentracioni i ApoA-I eshte i zvogeluar, ndersa koncentracioni i ApoB-100 tejet i smadhuar. Te pacientet e mjekuar me dialize peritoneale ambulatorike permanente janë evidentuar vlera me te larta te ApoB-100 dhe me te ulta te koncentracionit te ApoA-I, ne krahasim me pacientet e mjekuar me hemodialize kronike bikarbonate. Nga e gjithe lartepermendura konkludojmë se perdorimi i modaliteteve te ndryshme te mjekimit me dialize, dukshem ndikojne ndaj metabolizmit te apoproteineve dhe e ngadalesojnë progresin e aterosklerozes se hersme te pacientet me IRKT te mjekuar me dialize (28). Te pacientet me uremi si shkaktare kryesor i komncentracionit te ulet te ApoA-1 eshte sinteza e redukuar e tij ne hepar dhe rritja kompenzatore e sintezes se ApoB-100.

ApolipoproteinaA-I eshte protein dominant ne perberjen e HDL-ch (65%), sintetizohet ne hepar dhe zorren e holle. ApoA-1 vepron ne aktivimin e LCAT, transportin e lipideve dhe eshte si ligand i HDL-receptoreve. Vlerat Referente te ApoAI=1.00-1.90 g/l.

ApolipoproteiniB-100, eshte dominant ne perberjen e LDL, VLDL, IDL, Lp(a) dhe nje pjese e vogel te hilomikronet(HM). ApoB-100 eshte ligand i receptoreve(B,E) te LDL-ch. Sintetizohet ne hepar.Vlerat referente jane prej: 0.5-1.60 g/l.

QËLLIMI I PUNIMIT Ekzaminimi i koncentracionit te ApoA-I dhe ApoB-100, abnormalitetet dhe roli i tyre ne etiologjine dhe paraqitjen e aterosklerozes se hershme te pacietet me IRKT te mjekuar me hemodializ perseritese. Te propozohen dhe te ndermerren masa profilaktike kunder kesaj dukurije te shpeshte te keto paciente.

MATERIJALI DHE METODAT Si materijal ekzaminimi u shfrytezua gjaku i marrur nga vena 120 pacienteve te dializes si dhe i grupit kontrollues =120; i marrur ne oren 08h te mengjezit, ne temperature te dhomes prej 19-240C, ne pozite te shtrire, qe te evitohen te gjitha varijacionet e mundeshme te vlerave te apolipoproteineve (9-12 %) qe parqiten nese pacientet janë ne kembe gjate marrjes se gajkut per ekzaminim. Gjaku per analize merrej çdo here para seansave te hemodializes (HD) pas nje gjendje urie prej 12-oresh, me qellim qe te evitohet efekti apsorptv i zorreve dhe ushqimit ndaj apolipoproteineve (Hiperhilomikronemia postprandiale!). Analizat laboratorike u analizuan nje here ne muaj, me tre matje konsekutive dhe pa perdorim te ndonje medikamenti kunder dislipidemise. Rezultatet e fituara prezantojne vlera mesatare te fitura prej tre matjeve ne kushte identike. Gjaku i marre per ekzaminim (3 ccm serum) me disa pika heparin per analize eshte derguar ne Institutin e Biokimise Klinike prane Qendres Klinike te Fakultetit te Mjekësise ne Shkup. Profili i apolipoproteinesA-I dhe ApoB-100 eshte analizuar te 120 pacient me IRKT prej te cileve 66 meshkuj dhe 54 femra, te mjekuar

[Type text] me hemodialize mbi 10 muaj ne Repartin e Nefrologjise me Hemodialize pranë Spitalit Klinik te Tetoves dhe Klinikes se Nefrologjise prane Fakultetit te Mjekësise në Shkup.

Gjate ekzaminimit te apolipoproteineve, u analizua edhe profili i lipideve.

Tabela 1.

Ndarja e pacienteve sipas diagnozës Ndarja e pacienteve sipas diagnozes Numri total i pacienteve 120

Meshkuj 66 (55%), Femra 54 (45%)

Mosha mesataret (vitet)

59,5 12,8

Glomerulopati (GN)

30 (25 %)

Hipertensioni arterial me nefroangioskleroze sek.(HTA)

28 (23..3 %)

Diabetes melitus (DM)

18 (15 %)

Intersticiopati (IPN)

16 (13..3 %)

Polikistoza renale (ADPBB)

12 (10 %)

Nefropatitë e padiferencuara

9 (7.5 %

Nefropatitë uroopstruktive (NUOP)

7 (5.8 %)

Grupi kontrolues= 1 2 0 ( M 6 6 , F 5 4 )

Mosha mesatare(vitet) =58,5 8,1

Frekuenca e hemodializes ishte tre here ne jave nga kater ore e gjysem, me membrane polisulfonike kapilare biokompatibile (F6 HPS dhe 5HPS, Fressenius & Hemomed) me siperfaqe 1-1.3m2, te sterilizuar me shtypje te larte te avullit. Grupi kontrollues perbehej prej 120, meshkuj 66 dhe femra 54, te shendoshe me moshe mestare 58,5  8,1. ApolipoproteinaA-I dhe ApolipoproteinaB-100 u caktuan nga plazma e ngrire me ndihmen e metodes Imunoturbidimetrike-Rifai N (29).

Rezultatet e fituara u perpunuan ne programin statistikor Windows (Statistics for Windows software) verzioni 6.0 A, Stat soft Inc. Tulsa, OK, USA) me vlera mesatare dhe deviacioni standard S±SD. Tabela 2.

Vlerat referente te parametrave të analizuar

[Type text] Profili i Lipideve

Vlerat referente 4-10g/l 0,68-l,70 mmol/l 3,l-5,2 mmol/l

TL TG ChT LDL-Ch HDL-Ch ApoA-1

Autoret Zollner & Kirsch (20) G. Buccola & H. David (21) CC. Allain et al (19) Friedewalde &Fredrickson(22) G. Warnick et al (23) Imunoturbid.–Rifai N (24)

<3,4mmol/l,rrezik>4,1mmol/1 >1,6mmol/1,rrezik<0,9mmol/1 ApoA-1=1.0-1.90g/l ApoB-100=0.5-1.60gl

ApoB-100 Tabela 3.

Rezultatate e fituara te lipidve (ChT, TG, HDL-ch, LDL-ch), ApoA-1 dhe ApoB-100 te pacienteve me IRKT dhe grupit kontrolues.

No

Pacientet

120

ChT

TG HDL-ch LDL-ch mmol/l mmol/l mmol/l mmol/l

5.00 ± 1.25

±0.35

0.35

Grupi 120 kontrolues

P

0.9

2.64±

mg/l

±0.63

0.0001

ApoB-100 mg/l

1.04 ± 0.38 2.78 ± 0.86 3.46±0.60

1.43± 1.05 ± 0.20

1.30 1.6 ±0.71

4.95± 1.22

0.7500

ApoA-1

2.75±0,75 0.43

0.0001

0.0001

0.0001

0.0001

Nga tabela verehet nje dallim signifikant i vlerva te apolipoproteineve [ApoA-1 (1.04±0.38), ApoB-100 (2.78±0.86), TG( 2.64±0.35), LDL-ch (3.46± 0.60)] me p<0.0001 perveç te kolesterolin total (ChT) ne krahasim me rezultatet e fituara te grupit kontrolues (13,14).

DISKUTIMI Faktoret etiologjik te dislipidemise te pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializë persritëse janë te natyres se shumellojshme: aktiviteti i zvogeluar i enzimes lipoprotein ipazes (LPL), lipazes tregliceride hepatale (LTH), akumulimi i smadhuar i toksineve uremike, koncentracioni i smadhuar i ApoC-III dhe hormonit paratiroid (3, 4,

[Type text] 5, 6, 44). Ne varshmeri te permbajtjes se apolipoproteineve te lipoproteinet dallojmë dy grupe: ApoA-I dhe ApoAB-100.. ApolipoproteininA-I me koncentracion me te madh gjendet te HDL-ch dhe numrohet si lipoprotein joaterogjen, ndersa ApoB-100 permban me teper lipide dhe eshte perbersi kryesor i struktures se VLDL, IDL dhe LDL-ch dhe eshte jashtezkonishte aterogjen. LDL lipoproteinet te pasur me permbajtje te smadhuar te Apo-B janë faktoret me kryesor te aterosklerozes se hershme (29).

Te pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializë perseritese sinteza e ApoA-I eshte tejet e zvogeluar, ndersa koncentracioni i ApoB-100 dhe ApoC-III tejet te zmadhuara, si pasoj te se ciles kemi rritjen e treglicerideve per > 50% (rritjen e ApoB100 dhe ApoC-III), dhe zvogelimin e koncentracionit te HDL-ch per 20% (7, 8, 9).

Ne baze te disa studimeve supozohet se te pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializ perseritese, vlerat e zvogeluara te koncentracionit te HDL-ch janë ngushte te lidhura me sintezen e zvogeluar te ApoA-I (15). Efekti protektiv i HDL-ch kunder aterosklerozes se hershme ekziston ne rolin e dyfishte i tij ne transportin reverz te kolesterolit. HDL-ch kryen largimin e kolesterolit qelizor dhe transferimin e kolestrolit te esterifikuar (prej LCAT-Lecithin-cholesterol-acyl-transferase) te VLDL dhe LDL-ch me ndihmen e holesterol transfer proteins (16). Eshte verifikuar se transporti reverz i holsterolit(Reverse Cholesterol Transfer-RCT) prej HDL-ch deri ne VLDL/LDL eshte me i dobet te pacientet me hemodialize ne krahasim me grupin kontrolues, te te cilet perzistojn vlera me te larta te transportit te holesterolit (17). Kjo dukuri e arsyeton faktin e vlerave te ulta te HDL-ch te pacientete me uremi dhe efektin e dobet gjate transportimit te kolesterolit deri te lipoproteinet tjera, i cili mekanizem mundeson akumulim sa me te tepert te kolestrolit ne indet e ndryshme. Keto defekte sjellin gjer te ateroskleroza e hershme tek pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializa perseritese. Terapia me hipolipemik te grupes se statineve ne menyre parcijale e rrisin nivelin e HDL-Ch (10-15%) dhe supozohet se me ndihmen e tyre permisohet edhe transportin reverz i holesterolit (Reverse Cholesterol Transfer-RCT) te pacientet uremik.

Te pacientet me IRKT, afiniteti i lipazes hepatale tregliceride eshte i zvogeluar per 33%, ndersa aktiviteti i LCAT eshte i zvogeluar per 30% ne krahasim me grupin kontrolues (30). Koncentracioni i ApoA-I te pacientet me IRKT eshte i zvogeluar pershkak te katabolizmit te rritur, ndersa i ApoA-II pershkak te prodhimit te zvogeluar (31). Studimet e shumta deshmojne se te dy grupet e pacienteve (me dialize kronike si te ato me dialize ambulatorike peritoneale permanente) kanë vlera te rritura signifikante te koncentracionit te ApoB-100 qe permban ApoCIII (ApoB:C-III), ndersa vlerat e koncentracioni te TG, ChT, LDL-ch, ApoB-100 te pacientet e mjekuar me dialize ambulatorike peritoneal permanente janë me te rritura ne krahasim me pacientet e mjekuar me dialize kronike. Paciente me IRKT te mejkura me hemodializa perseritese kanë vlera sinjifikante te rritura te koncentracineve te TG, Apo-E, ApoC, ApoB-100, ApoCnonB, Lp(a) dhe LDL-ch/HDL-ch, a vlera te zvogeluara te ApoA-1, HDL-ch, HDL-ch/ApoA-I, ApoA-I/ApoB i ApoA-1/ApoC-III ne krahasim me grupin kontrolues (32). Studimet komparative te apolipoproteineve te pacientet me IRKT te mjekuar ne menyra te ndryshme te dializes (dijalize kronike bikarbonate dhe dialize ambulatorike peritoneale permanente) deshmojne se ateroskleroza e hershme me se teprmi paraqitete te pacientet e mjekuar me dialize ambulatorike peritonela permanente (33).

Ekzaminimi i parametrave te statusit te lipo/apoproteineve te pacientet tonë deshmuam se kjo grup pacientesh perzistojnë vlera te larta te koncentracionit te TG,

[Type text] ApoB-100 ndersa te zvogeluara te ApoA-I dhe HDL-ch ne krahasim me grupin kontrolues, qe janë ne perputhshmeri me hulumtimete e autoreve si: Odda, Mathur, Atmann, Milionis (34, 35, 36, 37, 38). Koncentracioni i zvogeluar i ApoA-I tek pacientet me IRKT eshte ne lidhje tejet te ngushte me vlerat e ulta te HDL-ch dhe me rritjen e koncentracionit te ApoB-100, qe rezulton me akumulim dhe rritje te koncentracionit te VLDL i IDL (39, 40). Fillimi i zhvillimit te aterosklerozes se hershme eshte ne varshmeri te ngushte nga vlerat e rritura te ApoB-100 dhe LDL-ch dhe ApoB-100 dhe nga vlerat e ulta te ApoA-I si dhe peroksidacionit te rritur te LDL-ch (41).

Eshet verifikuar se me perdorimin e membranave biokompatibile gjate seanasave te dializes (”High flux”, Polysulfon, PAN-AN69), mundesohet absorbim me i rritur i apolipoproteineve aterogjene dhe korigjim me i mire i profilit te lipo/apoproteineve, si pasoj e zvogelimit te koncentracionit te ApoB-100 mbi 30%dhe rritjes se koncentracionit te ApoA-I (42, 43).

Gjate ekzaminimit te apolipoproteines ApoA-I te pacientet tone ne varshmeri prej semundjes themelore, vlera me te ulta te saja u gjetën te pacientet me polikistoze renale(0.80±0.26g/l) dhe ne vijim te uroopstrukcioni nefropatik (0.86±0.24g/l), glomerulonefriti kronik (0.90±0.30g/l) si dhe te diabeti (0.94±0.34g/l). Tek pacientet me hipertension arterial, intersticiopyelonefriti dhe pacientet me semundje te padiferencuar koncentracioni i ApoA-I ishte ne kufijtë e vlerave refernte >1.0g/l (Vlera Referente=1.01.90g/l).

Koncentracioni i ApoB-100, ne varshmeri prej smundjes themelore me i rritur u shpreh te pacientet me glomerulonefrit kronik, uroopstrukcion nefropatik, diabet dhe polikistoza renale me vlera prej: 2.98±0.59 deri ne 2.58±0.61g/l, ndersa tek smundjet tjera nuk e verejte ndonje ndryshim sinjifikant i koncentracionit te ApoB-100 dhe ato ishin ne kufijtë e vlerave normale (Vlera Referente.=0.5±1.60g/l).

KONKLUZIONI Ne perfundim mund te themi se njohurite e mekanizmave, etiopatogjenezes, funksioni si dhe abnormaltetet e apo/lipoproteineve te pacientet me IRKT te mejkuar me hemodializ perseritese dhe roli i tyre ne aterosklerozen e hershme ka rendesi te jashtezakonshme ne paraqitjen e kesaj dukurie te shpeshte te keto pacienta. Propozimi i masave preventive, dietetike, terapeutike-mjekuese mundesojnë redukimin, ngadalesimin dhe trajtimin e paraqitjes se aterosklerozes se hershme me pasojat e renda te saja në sistemin kardiovaskulare dhe cerebrovaskulare te pacientet me IRKT te mjekuar me hemodializ perseritese.

REFERENCAT Wanner C, Zimmermann J, Quasching T, Galle L. (1997): Inflamation, dyslipidemia and vascular risik factors in hemodialysis patients. Kidney Int; (Suppl 62): 62: S53-55.

2. Brown MS, Goldstein Jl (1986): Receptor-mediatetd control of cholesterol metabolism.

Science;191: 150-154.

3. Crawford GA, Mahony JF, Stewart JH. (1981): Impaired lipoprotein lipase activation by uraemic and post transplant sera. Clin Sci; 6073.

1.

[Type text] 4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Kamanna VS, Kashyap ML, Pai R, Bui DT, Jin FY, Roh DD. et al. (1994): Uremic serum subfraction inhibits apoprotein A-I production by human hepatoma cell line. J Am Soc Nephrol ;5 (2):193 Akmal M, Kasim SE, Soliman AR, Massry SG.(1990): Excess parathyroid hormone adversely affects lipid metabolism in chronic renal failure. Kidney Inter;37: 854.

Samuelsson O, atman PO, Knight Gibson C, Kron B, Larson R, Mulec H. et al.(1994): Lipoprotein abnormalities without hyperlipidaemia in moderate renal insufficiency. Dial Transplant; 9 (11) :1580.

Attman PO, Alaupovic P. (1991): Abnormalities in chronic renal insufficiency. Kidney Int; 39:16.

Attman PO, Samuelsson O, Alaupivic P.(1993): Lipoiprotein metabolism and renal failure. Am J Kidney Dis; 21(6): 573.

Goldberg AP, Harter HR, Patsch W, Schechtman KB, Province M, Weerts C. et al.(1983): Racial differences in plasma high-density lipoproteins in patients receiving hemodialysis. A possible mechanism for accelerated atherosclerosis in wite men. N Engl J Med ;308 :1245.

Havel JR.(1980): Lipoprotein biosynthesis and metabolism. Annals, of the New York Acad. of Sciences Lipoprotein structure. 348,16-27.

Brown MS, Goldstein JL, (1986): Receptor-mediatetd control of cholesterol metabolism. Science; 191,150-154.

Blanchette-Mackie EJ, Scow RD. (1971): Sites of lipoprotein lipaze activity in adipoze tissue perfused with chylomicrons, Electron microscope-cytochemical stady. J. Cell. Biol; 51:1-25.

Havel JR.(1980): Lipoprotein biosynthesis and metabolism. Annals, of the New York Acad. of Sciences Lipoprotein structure; 348:16-27.

Havel JR, Yamada N, Shames DM.(1987): Role of apolipoprotein E in lipoprotein metabolism. Am. Heart J;113:470-474.

Fuh MMT, Lee CM, Jeng CY, Shen DC, Shien SM, Reaven GM, Chen YDI.(1990): Effect of chronic renal failure on high-density lipoprotein kinetics. Kidney Int; 37:1925-1300.

Fielding CJ, Fielding PE.(1982): Cholesterol transport between cells and boy fluids.

Med Clin North Am; 66: 363-366.

Dieplinger H, Schoenfeld PY, Fielding CJ. (1986): Plasma cholesterol metabolism in end-stage renal disease: difference between treatment by haemodialysis and peritoneal dialysis. J clin Invest ;77:1071-1083.

Brown WV, Baginski ML. (1972): Inhibition of lipoprotein lipasa by an apoprotein of human very low density lipoprotein. Biochem. Biphys. Res. Comm; 46:375-382.

Allain CC, Poon Ls, Chan CS, Richmond W, (1974): Enzymatic dtermination of total serum cholesterol, 6 th Edition. Clin. Chem; 20: 470-475.

Zolner N, Kirchs, K. Z .Ges, (1962): Exp.Med;135;545.

Bucola G, David H, (1973): Quantitative determination of serum triglycerides by use of enzymes. Clin. Chem; 19: 476-482..

Friedewald Wt, Levy RJ, Fredrickson DS, (1972): Estimation of concentration of low density lipoprotein cholesterol without the use of the preparative ultracentrfuge. Clin.

Chem; 18: 499-502.

[Type text] 23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

Warmick G, Benderson J, Allbers J, (1982): Quantitation of high density lipoprotein subclasses after separation by dextran sulfate and Mg + precipitation [Abstract]. Clin.

Chem ;28: 1574-1561.

Rifai N, King ME.(1986 ): Immunoturbidimetric assays of apolipoproteins, A-I, A- II and B in serum. Clin Chem ;23:(6), 957-961.

Streja D,Kallai MA,Steiner G. (1977): The metabolic heterogeneity of human very low density lipoprotein triglyceride, Metabolism; 26: 1333-1344.

Paul J, Nastel M, Fracer D,(1987):High density lipoprotein turnover, Am.Heart J; 513-518.

Bagdade JD, Albers JJ. (1977): Plasma high density lipoprotein concentrations in chronic hemodialysis and renal transplant patients. N Engl J Med; 296:1436.

Fytili C. et al.(2002): Lipoprotein abnormalities in haemodialysis and CAPD patients. Renal Failure; 24: 623-630.

Alaupovic P.:(1991): Apolipoprotein composition as the basis for classifying plasma lipoproteins. Characterization of ApoA-and ApoB-containing lipoprotein families. Prog Lipid Res;30:105-138.

Gylling H, Vega Gl, Grundy SM.: (1992): Physiologic mechanisms for reduced apolipoprotein A-I concentrations associated with low levels of high density lipoprotein cholesterol in patients with normal plasma lipids. J Lipid Res; 33: 1527-1539.

Barter P.: (2002): Effects of inflammation on high-density lipoproteins.

Arterioscler Thromb Vasc Biol; 22: 1062-1063.

Cengiz K, Dolu D. (2007): Comparison of Atherosclerosi and Atherosclerotic Risk Factors in Patients Receiving Hemodialysis and Peritoneal Dialysis. Dial & Transpl; 205-214.

Leskinen Y, Lehtimaki T, Loimaala A. et al. (2003): Carotid atherosclerosis in chronic renal failure the central role of increased plaque burden. Atherosclerosis; 171:295-302.

Oda H. Keane WF. (1998): Lipid abnormalities in end-stage renal disease.

Nephrol Dila Transplant; 13: (suppl): 45-49.

Stenvinkel P, Berglund L, Heimburger O. et al. (1993): Lipoprotein(a) in nephrotic syndrome.

Kidney Inter; 44 : 1116-1123.

Attmann PO, Samuelsson O, Alaupovic P. (1996): Diagnosis and classification of dyslipidemia in renal disease. Blood Purif ; 14 : 49-57.

Atmann PO, Samuelsson O. Alaupovic P. (1997): Lipid abnormalities in progressive renal insufficiency. Contrib Nephrol ; 120 : 1-10.

Prichard SS. (2003): Impact of dyslipoidemia in end-stage renal disease. J Am Soc Nephrol; 14:S 31-S 320.

USRD 1999 annual data report. (1999): Am J Kidney Dis; 34 : S20-S152.

Attman PO, Alaupovic P, Tavella M, Knight-Gibson C, (1996): abnormal lipid and apolipoprotein composition of major lipoprotein density classes in patients withchronic renal failure. Nephrol Dial Transplant;11: 63-69.

Maggi E, Bellazzi R, Falaschi F. et al. (1994): Enhanced LDL oxidation in uremic patients: an additional mechanism for accelerated atherosclerosis? Additional mechanism for accelerated atherosclerosis? Kidney Int; 876-883.

[Type text] Blankestijn PJ, Vos PF, Rabelink TJ et al. (1995): High-flux dialysis membranes improve lipid profile in chronic hemodialysis patients. J Am Soc Nephrol; 5:1703-1708.

43. Fischbane S, Bucala R, Pereira BJ et al. (1997): Reduction of plasma apolipoprotein-B by effective removal of circulating glutation derivaties in uremia. Kidney Int; 52: 1645-1650.

44. Rosello LB, Echevarria RA, Oliva Diaz JG, Albelo IM, LMR Boleda. (1997): Perfil serico de lipidos y apoproteinas A-I y B en pacientes sometodos a tratamiento hemodialitico. Rev Cubana invest Biomed; 16 (2): 116-123.

42.

SUMMARY APOLIPOPROTEINS A-I AND ApoB-100 NEW ARTERIOSCLEROTIC FAKTOR IN PATIENTS WITH TERMINAL CHRONIC RENAL INSUFICIENCY TREATED WITH REPEATED HAEMODIALYSIS Lutfi Zylbeari1, Koco Cakalaroski2, Elita Zylbeari1 1

Department of Haemodialysis, Medical Center, Tetovo 2 Department of Nefrology, Medical Faculty, Skopje

It is known that the ESRD patients present early an arteriosclerotic clinical picture influencing mostly the patients cardiovascular and cerebral system and often appearing in early age of patients in a good healt condition. The recent scientific studies have confirmed that apolipoproteins and lipids abnormalities begin early before the last period of uremia as well as at the patients, which are prone to the early arteriosclerosis. That is why the analysis of the abnormalities as well as the clasification of ther etilology with the patients suffering from ESRD and treated with chronically repeated dialysis procedures, can greatly help dietetically and therapeutically the phase of this disease. The metabolism disturbances of the apolipoproteins is generally considered as one of the main risk factors leading to arteriosclerosis in patients suffering from ESRD. In the recent years the lipids metablosim disturbances have arroused a gent interest with nephrologists and that is why this is the aim of the present study.

Key words: apolipoproteins A-1, ApoB-100, terminal chronic renal insufficiency, haemodialysis, artheriosclerosis ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER HIGJIENĂ&#x2039;

[Type text] EVALUATION AND MANAGEMENT OF HYGIENIC-SANITARY CONDITIONS IN INDOOR ENVIRONMENTS AT THE SCHOLASTIC INSTITUTIONS AND THE IMPACT ON CHILDREN’S HEALTH IN TIRANA, ALBANIA Agim Shehi1, Elida Mata1, Elizana Petrela–Zaimi*, Anjeza Çoku1, Pranvera Kasaj1, Arben Luzati1, Luljeta Leno1 I

Institute of Public Health, Tirana, Albania

Agim Shehi, mjek-higjenist, prof.ass. dr.sci.

Street. “Aleksander Moisiu”, No. 80, Tirana Tel. 00355692057985 e-mail: agimshehi@hotmail.com RESUME. School’s hygiene is the science that expresses the insurance, security, strengthening and development of children and teenagers health, providing the optimum sanitary conditions for their teaching and education because they are the future of the country. Growth of population’s number in Tirana city (data from INSTAT) during this decade is not associated with increasing number of these institutions (1). From the other side, lack of investments presents poorly hygienic-sanitary conditions in some of scholastic buildings in our country. The poor quality of the indoor environment is a strong determinant of a variety of health problems. Evaluation of population exposure is necessary for health impact assessment, which is crucial for developing plans for air quality management and protecting the public health (2). The objective of this work is evaluation of hygienic-sanitary conditions of indoor environment and their impact on the children’s health of primarily schools, in Tirana city. The study is realized in 4 (four) schools of Tirana city. There are included in total 30 classrooms (5 for each school), with a total children’s number of 120. This is a cross-sectional study that is based on the measurements, analysis and evaluation of the indoor environmental indicators. Also, in the study is assessed the impact of these indicators on children’s health. The measurements were performed during the three seasons as autumn, winter/2007 and spring/2008. Collected data were analyzed with SPSS software. We found: 1. in 88% of classrooms the level of noises is over the standard value recommended by WHO (standard value is 35dB). 2. in 64% of classrooms the lighting coefficient is under the standard value (standard value is 1/6-1/7). 3. in 88% of them present overpopulation where the standard values of surface for a pupil is 1.5m²-2m². 4. in 67% of classrooms the level of relative humidity is over the standard value recommended by WHO (standard value is 40%-60%). 5. in 82% of classrooms present high level of air microbiological contamination and in 66% of them have high level of air mycological contamination. 6.

[Type text] 26% of pupils present respiratory infections of the upper and low respiratory tract. 7.

10.7% of them have sounded wheezy or whistling during the last twelve months and 8.

13%-20% of children were allergic. Good statistical correlations are found between: 1. Surface of classroom & number of pupils for each classroom (Kendall's tau_b r = 0.53, p = 0.001). 2. Orientation of classroom & natural lighting coefficient (Pearson r = 0.30, p = 0.03). 3. Indoor temperature & indoor relative humidity (Kendall's tau_b r = 0.56, p = 0.001). 4. Surface of windows & natural lighting coefficient (Kendall's tau_b r=0.29 p=0.02). 5. Surface of classroom & natural lighting coefficient (Kendall's tau_b r=0.32 p=0.008) etc…

Key words: indoor pollution, indoor environment, allergy, respiratory symptoms.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): INTRODUCTION Air quality is a very essential determinant of life quality. The people spend on the average 80 – 90% of their time in the indoor environments such as: office, home, schools, day care centers etc,. Health effects are caused by presence at these microenvironments at the same time of the people and air pollutants – human exposure on air pollutants.

Concentrations of indoor and outdoor air pollutants vary in time and space.

Buildings, in which school institutions are included, are considered living environments with the limited areas.

Those may affect in public health through: 1. Direction of building, building area, construction material, isolation.

2. Factors that affect in hygienic-sanitary conditions inside environment are: a. Outdoor environment b. Own building. c. Indoor environment (3).

The scope of the study was the evaluation of the hygienic-sanitary conditions through physical chemical, microbiological indicators and the impact on children’s health with the aim of influencing for interventions from respective structures on indoor air quality pollution.

During our investigation on some indoor air quality indicators in these institutions such as relative humidity, classroom’s temperature, proportion of classroom’s surface vs. number of pupils, indoor air speed, distance from pollution objects etc, we found non functional and improper conditions. Based on the data found on this work we have evaluated the impact on pupil’s health.

SCOPE The scope of the study was the evaluation and management of the hygienicsanitary conditions in these institutions and the impact on children’s health.

METHODS

[Type text] The methodology of the study has been the cross-sectional study that is based on the measurements and analysis of the indicators included in the study, description and evaluation of the derived value through the physical, chemical and microbiological analysis in the scholastic environments. Also, in the study is evaluated the impact of that indicators on childrenâ&#x20AC;&#x2122;s health.

The study is realized in 4 (four) schools one of neighbor of Tirana. We have included in total 30 classrooms (5 classrooms for each school), and the number of children in the study was 120.

Object of monitoring were the classrooms and the parents of the selected pupils, as well.

The classrooms and children sample is done by random selection. Study is realized during autumn and winter/2007 and the spring/2008.

The expertise is carried out from experts of respective fields.

Monitoring of the indoor air indicators is based on the WHO and EU methodologies.

Also, the derived results are compared with the standard values that are recommended by WHO for these environments.

Collected data was analyzed with the software SPSS.12.

RESULTS Graphic.1 Noises levels into the classrooms.

40

F re q u e n c y

30

20

10

0

35dB-45dB 45dB-55dB > 55dB noises level into the classrooms

Graphic.2 Lighting coefficient level (natural lighting) into the classrooms.

[Type text]

25

F re q u e n c y

20

15

10

5

0

1/2

1/3

1/4 1/5 Lighting coefficient

1/6

1/7

Graphic.3 Number of pupils in each classroom

30

F re q u e n c y

25

20

15

10

5

0

10-15nxenes 15-20nxenes 20-25nxenes 25-30nxenes number of pupils in classrooms

Graphic.4 Level of indoor relative humidity in classroom

20

F re q u e n c y

15

10

5

0

30%-40% 40%-50% 50%-60% 60%-70% 70%-80% Indoor relative humidity

> 80%

Graphic.5 Good significance between indoor temperature and indoor relative humidity (Kendall's tau_b r = 0.56, p = 0.001)

[Type text]

Indoor relative humidity

7

30%-40% 40%-50% 50%-60% 60%-70% 70%-80% > 80%

6

C o u n t

5

4

3

2

1

0

16-18

18-20 20-22 >22 Indoor temperature

< 16

Graphic.6 Microbiological contamination level of air into the classrooms

14

12

F re q u e n c y

10

8

6

4

2

0

1530colony

3050colony

5070colony

7090colony

90100colony

> 100colony

air microbiological contamination

Graphic.7 Frequency of the respiratory infections

60

F re q u e n c y

50

40

30

20

10

0

yes no Respiratory infections at the upper and low respiratory tract

Graphic.8 Frequency of sounded wheezy during the last twelve months

[Type text]

70

60

F re q u e n c y

50

40

30

20

10

0

yes no Sounded wheezy or whistling during the last twelve months

Graphic. 9 Frequency of allergic children

60

F r e q u e n c y

50

40

30

20

10

0

yes

no Allergic children

Graphic.10 Good significance between surface of classroom & number of pupils in each classroom (Kendall's tau_b r = 0.53, p = 0.001). number of pupilsin each classroom

14

10-15nxenes 15-20nxenes 20-25nxenes 25-30nxenes

12

C o u n t

10

8

6

4

2

0

20m2-30m2

30m2-40m2

40m2-50m2

>50m2

surface of classroom

Graphic.11 Good significance between surface of windows & lighting coefficient

[Type text] (Kendall's tau_b r=0.29 p=0.02) natural lighting coefficient 1/2 1/3 1/4 1/5 1/6 1/7

20

C o u n t

15

10

5

0

2m2-3m2 >3m2 surface of widows

Graphic.12 Good significance between surface of classroom & lighting coefficient (Kendall's tau_b r=0.32 p=0.008)

natural lighting coefficient 1/2 1/3 1/4 1/5 1/6 1/7

12

10

C ou n t

8

6

4

2

0

20m2-30m2

30m2-40m2

40m2-50m2

>50m2

surface of classroom

DISCUSSIONS This work is based on interpretation and comparison of investigation derived results with WHO standard levels.

In this work are included the results of some significant indicators which values are under or over the recommended standard levels and affect on childrenâ&#x20AC;&#x2122;s health.

Emphasize that the school buildings are constructed 30 years ago.

In all of the buildings taken into the study, there was done a partial reconstruction.

The construction of these schools has not considered the development of the traffic with its consequences such as: road safety, increasing of air pollution, increasing of the noise.

The standard level of the building distance from road with heavy traffic is about 30m, whiles their distance for our objects is not more than 20m.

Road traffic affect on lack of attention during the teaching time as well as hearing reduction as result of permanent noises. The road traffic density is reflected in

[Type text] noise levels of the classrooms, wherein 88% of cases were over the 35dB that is the WHO guideline value. (4, 5).

This is because of the lack of air condition (opened windows), the orientation of classrooms, as well. All this factors mentioned, have a good role in increasing the levels of indoor noises (graph.1.).

Other physical indicator is natural lighting. Natural lighting is linked with classrooms height (from floor to ceiling), windows surface, position of classrooms and the teaching time (am or pm).

In majority of cases the natural lighting was under the WHO guideline values.

The lighting coefficient in 66% of cases was under 1:6 that is the WHO guideline value (6) - graph.2.

Another indoor indicator that affect on air pollution is the proportion of surface of classroom with number of pupils in classroom. Our results present overpopulation in classrooms (graph.3) and a good correlation between surface of classroom & number of pupils in classroom (graph.10).

Indoor relative humidity is another physical indicator which is more important for body comfort. Lack of the heating and artificial ventilation systems affect on the individual thermal comfort. The standard value of relative humidity is linked with norm value of the temperature where in temperature 18º-20º, the relative humidity must be 40%-60%.

Our results present in 67% of classrooms the level of relative humidity is over the standard value recommended by WHO (standard value is 40%-60%). 18% of classrooms the indoor temperature is under 16º and the relative humidity is over 60% and in 14% of them the indoor temperature is 16º-18º and the relative humidity is over 60% (especially in winter season – lack of heating in classrooms) – graph.4.

Other important indicators are the permanent water supply system as well as the quality of sanitary environments. In these environments dominate massive mould surfaces, the visible size of mould. These environments were non adequate. The level of this indicator is classified high and low level. In 18% of classrooms present low contamination level and 82% of them present high contamination level (see graph.6).

This air microbiological contamination is linked with the lack of continuous water and lack of hygienic culture. Presence of the mould in indoor environments affect on human morbidity; especially at the frequent respiratory (upper respiratory tract) and allergic infections (7, 8).

All these indicators such as: temperature of classrooms, relative humidity, air speed and the presence of mould areas affect on children’s health with different respiratory and allergic symptoms.

Health impact is evaluated by a questionnaire. Some of the results are linked with the respiratory and allergic symptoms which are presented in graph.7, graph.8 and graph.9.

Also in the results we have presented and some statistical significance between the different indicators.

Sanitary conditions in schools are associated with health impact on children.

RECOMMENDATION

[Type text] 

It’s needed continuous monitoring of the indoor environments in all the schools, on purpose to improve and create the favorable conditions for well-being of children.h

REFERENCES 1. Statistical Yearbook 2005, Republic of Albania 2. WHO Regional Publications European Series, No. 78, 1997. Copenhagen Assessment of exposure to indoor air pollutants 3. U.S. Environmental Protection Agency. 1995. Indoor Air Quality Tools for Schools. EPA 402-K-95-001. Washington, D.C. p. 5, 6, 19, 21-23.

4. Hansen, S. 1991. Management of the Indoor Air Quality. The Fairmont Press.

Lilburn, Georgia. p. 20, 21, 25-29.

5. U.S. Environmental Protection Agency. 1991. Building Air Quality-A Guide for Building Owners and Facility Managers. EPA/400/1- 91/033. Washington, D.C. p. 45, 181, 185, 186.

6. Anne Arundel Country Public Schools. 1989. Indoor Air Quality Management Program. Annapolis, Maryland. p. 60, 62-64.

7. Godish, T. 1989. Indoor Air Pollution Control. Lewis Publishers, Chelsea, Michigan. p. 2-4.

8. Monitoring ambient air quality for health impact assessment. WHO Regional Publications, European Series, No.85 REZYME VLERËSIMI DHE MENAXHIMI I KUSHTEVE HIGJENO-SANITARE NË MJEDISET E BRENDSHME NË INSTITUCIONET SHKOLLORE DHE NDIKIMI NË SHËNDETIN E NXËNËSVE NË TIRANË, SHQIPËRI Agim Shehi1, Elida Mata1, Elizana Petrela–Zaimi1, Anjeza Çoku1, Pranvera Kasaj1, Arben Luzati1, Luljeta Leno1 I

Instituti Shendetit Publik, Tiranë, Shqipëri

Higjena shkollore është shkenca që shpreh sigurimin, mbrojtjen, forcimin dhe zhvillimin e shëndetit të fëmijëve dhe adoleshentëve, nëpërmjet sigurimit të kushteve optimale sanitare për mësimin dhe edukimin e tyre si e ardhmja e vendit. Shtimi i numërit të popullatës në qytetin e Tiranës (të dhëna nga INSTAT) gjatë kësaj dekade nuk është lidhur me shtimin e numërit të këtyre institucioneve (1). Nga ana tjetër, mungesa e investimeve paraqet kushte të këqia higjeno-sanitare në disa nga ndërtesat shkollore në vendin tonë. Cilësia e dobët e mjedisit të brendshëm është një përcaktues i fortë i problemeve të ndryshme shëndetësore. Vlerësimi i ekspozimit të popullatës është i nevojshëm për përcaktimin e impaktit shëndetësor, i cili është vendimtar për planet e zhvillimit për menaxhimin e cilësisë së ajrit dhe mbrojtjen e shëndetit publik (2).

Objektivi i kesaj pune eshte vleresimi i kushteve higjeno-sanitare ne keto mjedise dhe

[Type text] impakti ne shendetin e femijeve ne qytetin e Tiranes. Ky studim eshte realizuar ne 4 shkolla te qytetit te Tiranes. Ne kete studim jane perfshire ne total 30 klasa (5 klasa per secilen shkolle), me nje numer total te femijeve rreth 120 nxenes. Ky eshte nje studim cross-sectional i cili eshte bazuar ne matjet, analizat dhe vleresimin e treguesve te ketyre mjediseve. Gjithashtu, ne studim eshte percaktuar ndikimi i ketyre treguesve mjedisor ne shendetin e femijeve. Matjet jane kryer gjate 3 stineve te vitit: vjeshte dhe dimer/2007 dhe pranvere/2008. Te dhenat e grumbulluara jane analizuar statistikisht nga programi kompjuterik SPSS.12. Gjetjet e rendesishme: 1. ne 88% te klasave, niveli i zhurmave eshte mbi vlerat standarte te rekomanduara nga WHO (vlera standart eshte 35dB). 2. ne 64% te klasave, koeficienti i ndriçimit natyral eshte nen vlerat norme (vlera standarte eshte 1/6-1/7). 3. ne 88% te klasave ka mbipopullim ku si vlere norme per nje nxenes siperfaqja duhet te jete 1.5m²-2m². 4. ne 67% te klasave niveli i lageshtise relative eshte mbi vleren norme te rekomanduar nga WHO (vlera norme eshte 40%-60%). 5. ne 82% te klasave prezantojne kontaminim te larte mikrobik te ajrit dhe 66% e tyre prezantojne kontaminim te larte mykotik te ajrit. 6. 26% e nxenesve prezantojne infeksione te rrugeve te siperme dhe te poshtme respiratore. 7. 10.7% e tyre paraqesin veshtiresi ne frymëmarrje kryesisht gjate 12 muajve te fundit dhe 8. 13%-20% e nxenesve paraqiten alergjik. Ne gjetjet e rendesishme perfshihen dhe nje sere lidhjesh signifikante ne mes: 1.

Siperfaqes se klases & numerit te nxenesve ne klase (Kendall's tau_b r = 0.53, p = 0.001); 2. Orientimit te klases & koeficientit te ndriçimit natyral (Pearson r = 0.30, p = 0.03). 3.

Temperatures se brendshme & lageshtires relative te brendshme (Kendall's tau_b r = 0.56, p = 0.001); 4. Siperfaqes se dritares & koeficientit te ndriçimit natyral (Kendall's tau_b r=0.29 p=0.02) dhe 5. Siperfaqes se klases & koeficientit te ndriçimit natyral (Kendall's tau_b r=0.32 p=0.008) etj…

Fjalë kyç: ndotje e brendshme, mjedis i brendshem, alergji, simptomat respiratore.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER EPIDEMIOLOGJI SITUATA AKTUALE HIGJENO-SANITARE E SISTEMEVE TË UJËSJELLËSKANALIZIMEVE NË DISA ZONA INFORMALE TË SHQIPËRISË Elida Mata1, Agim Shehi1, Elizana Petrela-Zaimi1, Anjeza Çoku1, Pranvera Kasaj1, Arben Luzati1 1

Instituti Shendetit Publik, Tiranë

[Type text]

Elida Mata, mjeke epidemiologe, MPH. Rr. “Aleksander MOISIU”, No.80, Tiranë Tel. 00355683353116 E-mail: elidamata@yahoo.com REZYME: Shqiperia si nje pjese e Ballkanit Perendimor eshte duke u perballur me shume probleme te tranzicionit. Ndryshimet e ndodhura pas vitit 1992 si rezultat i ndryshimeve politike, ekonomike dhe sociale paten nje impakt negativ mbi mjedisin (1).

Levizja e shpejte dhe e pa kontrolluar e popullates nga vendet ne largesi nga Tirana, Durresi dhe Elbasani duke u bashkuar dhe me infrastrukture sociale te varfer dhe te pamjaftueshme, kane shkaktuar degradimin e shpejte dhe keqesimin e mjedisit urban.

Veçanerisht ky degradim dhe keqesim ka ndodhur ne sistemet e furnizimit me uje te pijshem dhe kanalizimeve te ujrave te zeza. Ne kete punim ne do te prezantojme problemet e shkaktuara nga mungesa e furnizimit me uje te pijshem dhe te kanalizimeve te ujrave te zeza ne keto zona. Objektivi i ketij investigimi ishte vleresimi i kushteve higjeno-sanitare te sistemeve furnizuese me uje dhe kanalizuesve te ujrave te zeza per permiresimin e cilesise se jetes ne zonat e mbipopulluara ne tre rrethet e medha (Tirana, Durres dhe Elbasan) gjate periudhes se tranzicionit. Ky investigim eshte pershkrues dhe perzgjedhja e kampionit te popullates eshte bere ne menyre te rastesishme. Grumbullimi i informacionit eshte realizuar nepermjet nje pyetesori te perpiluar nga specialiste te inspektoriatit sanitar. Analiza statistikore e te dhenave te grumbulluara eshte kryer ne programin kompjuterik SPSS 12. Gjetjet jane: mungese te sistemit te furnizimit me uje te pijshem ne 40,7% te familjeve, 24,2% e rasteve sigurimi me uje te pijshem realizohet nga puset, 13% e tyre sigurojne uje te pijshem nga ndonje shkarkim i tubacioneve te prishura te furnizimit me uje te pishem, dhe 3,9% e familjeve sigurojne uje te pishem nga lidhjet ilegale. Gjendej mungese e mjediseve sanitare (WC) brenda ndertesave te tyre ne 68,8% e familjeve; 73,2% e familjeve ishin te perfshire ne sistemin e shkarkimit te ujrave te zeza, por 45% e tyre nuk ishin lidhur me kete sistem. Grumbullimi dhe shkarkimi i ujrave te zeza realizohej ne 13% te familjeve ne gropa septike, ne 3% te rasteve ne WC jashte nderteses dhe ne 45% te rasteve ne gropa te mbyllura. Gjithashtu ne investigim u perfshine dhe tregues social-ekonomik dhe kulturor te ketyre familjeve. 53.2% e familjeve jetojne nen nivelin standard te jeteses (nen 100$/muaj) dhe 81% e tyre nuk kane dijeni rreth dezinfektimit te mjediseve sanitare. Kushtet higjeno-sanitare jane te lidhura ngushtesisht me rritjen e shendetshme te popullates. Ne rastin tone nivelet e uleta te treguesve higjeno-sanitare kane rezultuar me nje sere treguesish shendetesor ne

[Type text] popullaten e investiguar si: ne 24% e rasteve vuajne nga diarrea, ne 37.2% vuajne nga puçra (exanthema) ne lekure, ne 7.4% te rasteve vuajne nga kruajtje dhe skuqje te syve, ne 31.2 % te tyre vuajne nga te dyja, diarre dhe puçra ne lekure. Gjendet nje lidhje sinjifikante ne mes siperfaqes se shtepise dhe numerit te banoreve ne familje, lidhje signifikante ne mes simptomave te semundjes dhe numerit te femijeve ne familje, lidhje sinjifikante mes pranise se mjediseve sanitare (brenda dhe jashte nderteses) dhe simptomave te semundjes, lidhje signifikante ne mes zhvillimit te mizave, mushkonjave dhe mos dezinfektimit te anekseve sanitare etj. Konkluzionet: Levizja e pakontrolluar e popullates ka krijuar zona informale pa urbanizimin e nevojshem; pergjithesisht sistemet individuale te shkarkimit te ujrave te zeza jane pa kriteret e duhura teknike; gjendet nje furnizim problematik dhe jo i vazhdueshem me uje te pijshem dhe mungese e sistemeve normale te furnizimit dhe kanalizimit sjell impaktin negativ mbi shendetin e komunitetit.

Key words: sistemi i ujit te pishem, sistemi i kanalizimit te ujrave te zeza, impakti ne shendet, shkarkimi i ujrave te pista.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Ujrat jane nje pasuri natyrore e vendit. Lumenjte, liqenet, perrojte, ujrat nentoksore dhe detet formojne sistemin hidrografik te Shqiperise. Vendi yne ishte nje nga vendet me te pasura me burime ujore.

Monitorimi i cilesise se ujrave te pijshem eshte kryer nepermjet sistemit mbikqyres te menaxhuar nga Ministria e Shendetesise nepermjet Institutit te Shendetit Publik.

Ne kete studim jane investiguar sistemet e ujesjelles-kanalizimeve ne disa zona sub-urbane te krijuara rishtazi ne rrethet: Tirane, Durres dhe Elbasan gjate periudhes se tranzicionit, te cilet paraqesin probleme. Mungesa e programeve rregulluese territoriale lidhur me sistemet e ujesjelles-kanalizimet jane karakteristikat e zonave te zaptuara te marra ne konsiderate ne kete investigim.

Popullatat e ketyre zonave trashegojne nje nivel te ulet social-ekonomik e kulturor, te cilet kerkojne nje mbeshtetje te pergjithshme.

Shtrirja e sistemit te ujit te pijshem Infrastruktura e furnizimit me uje te pijshem eshte bere dekada me pare dhe aktualisht gjendja e ketij sistemi eshte ne kushte te keqija per shkak te sistemeve primitive, humbjeve masive ne sistem, lidhjeve paralele ilegale dhe furnizimit periodik me uje te pijshem.

Mesatarja e furnizimit me uje te pijshem per zonat urbane shkon nga 6 â&#x20AC;&#x201C; 8 ore/dite.

[Type text] Te dhenat lidhur me aksesin e popullates ne furnizimin me uje te pijshem varion ne 90-97% per zonat urbane dhe 50-67% per zonat rurale.

Dy NGOs te huaja (Plan International and Solidarity) kane bere investigime ne keto zona suburbane ku mungesa e furnizimit me uje te pijshem eshte prezantuar ne Tab.1.

Tabela 1.

Rekordet

Plan International.

Familjet te cilat sigurojne ujin e pijshem jashte baneses se tyre (ne sezonin e veres).

Familjet te cilat sigurojne ujin e pijshem jashte baneses se tyre (ne sezonet e tjera).

Mesatarja e pershkruar e distances ne nje dite.

Numeri i rrugeve (ne here)/dite.

Koha e shpenzuar/dite per furnizim me uje te pijshem.

Sasia mestare e ujit/rruge.

Sasia mesatare e perditshme/familje.

Liter/person/dite.

Solidarity

84%

80%

?

3.6 km

25% 3 km

4.4 times 3-4 h

3.38 times 4-5 h

45 lit 198 lit 39.6 l/c/d

48 lit 162 lit 32.4 l/c/d

Source: Plan International and Solidarity

Shtrirja e sistemit te kanalizimit te ujrave te zeza.

Zonat urbane ne te shumten e rasteve kane te kombinuara sistemet e kanalizimit te ujrave te zeza me ato te ujrave te bardha ndersa zonat suburbane dhe rurale kane sisteme individuale te ujrave te zeza, veรงanerisht gropa te ujrave te zeza pa tubacione shkarkimi.

Fermeret kane ndertuar keto gropa septike pa kritere perkatese teknike. Pavaresisht cilesise se mire te burimeve ujore natyrore prezenca e tubacioneve te amortizuara te ujit te pijshem na detyrojne klorinimin e ujit. Ky trajtim ne disa raste eshte i pamjaftueshem dhe paraqet pasoja ne shendetin e komunitetit (2, 3).

QELLIMI Vleresimi i kushteve higjeno-sanitare te sistemeve furnizuese me uje dhe kanalizuesve te ujrave te zeza per permiresimin e cilesise se jetes ne zonat e mbipopulluara gjate periudhes se tranzicionit ne tre rrethet e medha (Tirana, Durres dhe Elbasan).

MATERIALI DHE METODA

[Type text] Ne investigim jane perfshire disa familje ne zonat informale te krijuara ne rrethet e medha te vendit kryesisht ate te Tiranes, Durresit dhe Elbasanit gjate periudhes se tranzicionit.

Ne keto rrethe u krijuan nje numer i konsiderueshem i ketyre zonave, por ne kemi zgjedhur zonat te cilat jane perfaqesuese per problematikat e ndryshme ne lidhje me sistemin e ujesjelles-kanalizimin dhe impaktin shendetesor qe sjell mungesa e ketij sistemi i cili perfaqesohet kryesisht me higjenen personale dhe mjedisore.

Perzgjedhja e kampioneve (zone dhe familje te ketyre zonave) eshte realizuar me metoden statistikore ne menyre te rastesishme. Grumbullimi i informacionit eshte realizuar nepermjet pyetesorit i cili eshte perpiluar nga specialiste te inspektoratit sanitar.

Ne investigim u perfshine 10 zona informale (Tirana â&#x20AC;&#x201C; 4 zona, Durres â&#x20AC;&#x201C; 3 zona dhe Elbasan â&#x20AC;&#x201C; 3 zona) nga 25 zona ne total, dhe 231 familje nga 700 ne total.

Analiza statistikore e te dhenave te grumbulluara u krye ne programin kompjuterik SPSS.12, Kendall's tau-b (4, 5).

RESULTATET Gjetjet me te rendesishme te investigimit tone jane si me poshte: Grafikoni 1.

Perqindja e popullates migruese drejt qyteteve te medha pas viteve 1991.

38% > 2000

70%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

60%

62%

1991-2000

Grafikoni 2.

Perqindja e familjeve te perfshira ne sistemin e furnizimit me uje te pijshem.

[Type text]

41%

jo

50%

40%

30%

20%

10%

0%

60%

59%

po

Grafikoni 3.

Menyrat e furnizimit me uje te pijshem ne mungese te sistemit

9%

32% 59%

Pus

nga ndonje shkarkim tjeter

lidhje ilegale

Grafikoni 4.

Perqindja e banesave me anekse sanitare brenda nderteses

70.00% 60.00%

68.80%

50.00% 40.00% 30.00% 20.00%

31.20%

10.00% 0.00% po

jo

[Type text] Grafikoni 5.

Perqindja e familjeve te perfshira ne sistemin e shkarkimit te ujrave te zeza.

73% 80% 70% 60%

27%

50% 40% 30% 20% 10% 0%

po

jo

Grafikoni 6.

Perqindja e familjeve te lidhura me sistemin e shkarkimit te ujrave te zeza

45%

jo

45%

44%

43%

42%

41%

40%

38%

37%

36%

39%

39%

po

Grafikoni 7.

Llojet e vendgrumbullimit dhe shkarkimit te ujrave te zeza.

[Type text]

45% 45.00% 40.00% 35.00% 30.00% 25.00% 20.00%

13.40%

15.00% 10.00%

3%

5.00% 0.00% grope septike

latrine

grope e mbuluar

Grafikoni 8.

Perqindja e simptomave te pranishme ne popullaten e investiguar 40.00% 35.00%

37.20%

30.00% 25.00% 20.00%

31.20% 24.20%

15.00% 10.00%

7.40%

5.00% 0.00% diarrea

pucrra ne lekure

kruajtje dhe skuqje te syve

Grafikoni 9.

Vlera e te ardhura per familje 60.00% 50.00%

53.20%

40.00% 34.20%

30.00% 20.00% 10.00%

12.60%

0.00% < 100$

100$

>100$

diarre dhe pucrra ne lekure

[Type text]

Grafikoni 10.

Perqindja e familjeve te cilet desinfektojne mjediset sanitare

81%

jo

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

19%

10%

0%

po

Grafikoni 11.

Lidhja sinjifikative ne mes simptomave shendetesore & pranise se anekseve sanitare jashte nderteses banimit Anekset sanitare (WC) 58

57

60 50

jo

40 30

po

34

29

22 14

20

7

10

10

0 diarre

pucrra ne lekure

kruarje dhe skuqje ne sy

diarre dhe pucrra ne lekure

Grafikoni 12.

Lidhja sinjifikative ne mes mos desinfektimit te anekseve sanitare & zhvillimit te vektoreve

[Type text] desinfekimi i anekseve sanitare

185 200 180

po

160

jo

140 120 100 80 60

34 10

40

2

20 0 po

jo

zhvillimi i vektoreve

DISKUTIMI Nga te dhenat e perftuara nga ky investigim rezulton se situata aktuale e ujesjelles-kanalizimeve ne keto zona eshte kritike. Gjate viteve te tranzicionit popllata e zonave kryesisht veriore migroi drejt zonave te ultesires perendimore dhe ne jug te vendit.

62% (231 familje) e familjeve te intervistuara kane migruar drejt ketyre zonave gjate viteve 1991-2000 (kjo perkon me periudhen e tranzicionit politik ne Shqiperi) kjo e prezantuar ne grafikonin 1.

Grafikoni 2. paraqet perqindjen e familjeve te cilat jane perfshire ne sistemin e furnizimit me uje te pijshem por 41% e ketyre familjeve akoma nuk kane akses ne kete sistem. Kjo ben qe kjo perqindje familjesh te siguroje ujin e pijshem nepermjet rrugeve te tjera.

Grafikoni 3. prezanton ate perqindje te popullates e cila e siguron ujin e pijshem ne menyra te tjera per shkak te mosfunksionimit te ketij sistemi. 24.2% e familjeve e sigurojne nepermjet puseve, te cilet i kane vetekrijuar; 13% e familjeve e sigurojne nga tubacionet e ujit te pijshem si pasoje e shkarkimit jashte nga amortizimi i tubacioneve; 3,9% e tyre e sigurojne nga lidhjet ilegale.

Familjet e ardhura ne keto zona ngriten banesat e tyre duke mos iu permbajtur rregullave higjeno-sanitare si: futjes se sistemit ujesjelles-kanalizimeve brenda nderteses, keshtu ne 68,8% e ketyre familjeve mungojne anekset sanitare (WC) brenda nderteses duke lejuar shkarkimin e mbetjeve humane ne ambjentin e jashtem (Grafikoni 4.).

Seksioni sanitar eshte me shume problematik se sa sistemi i furnizimit me uje te pijshem.

27% e familjeve siç shihet dhe nga Grafikoni 5. nuk jane te perfshire ne sistemin e shkarkimit te ujrave te zeza,e cila ben nxjerrjen e ketyre mbetjeve ne mjedisin e jashtem duke e ndotur ate dhe krijon lehtesira ne zhvillimin e semundjeve ne kete komunitet.

Grafikoni 6. tregon se ne perqindjen e familjeve te perfshira ne sistemin e shkarkimit te ujrave te zeza ne 45% te tyre nuk jane te lidhura me kete sistem.

Familje te ndryshme kane realizuar shpesh sisteme te grumbullimit dhe shkarkimit te ujrave te zeza sipas â&#x20AC;?menyres se tyreâ&#x20AC;? si: gropa septike, latrine, gropa te mbuluara etj. (shiko Grafikonin 7).

[Type text] Mungesa e ujit te pijshem si dhe mos shkarkimi i ujrave te zeza ne kritere teknike dhe higjeno-sanitare ka ndikimin e vet ne shendetin e popullates veçanerisht te femijeve si kontigjenti me vulnerabel dhe delikat. Ne keto zona informale gjate ketyre viteve raportimi i nje sere semundjesh te transmetuara nga uji ka ardhur ne rritje. Nder simptomat me te shpeshta mund te permendim: 24% e rasteve paraqesin simptoma diarreike, 37.2% prezantojne exanthema ne lekure, ne 7.4% e tyre simptomat kryesore jane kruarje dhe skuqje te syve dhe ne 31.2 % te rasteve paraqiten simptoma te kombinuara te diarrese dhe pucrrave ne lekure (Grafikonin 8).

Gjithe keto probleme jane perforcuar madje dhe nga niveli i ulet socio-ekonomik i ketyre familjeve, hyrjes nga zonat e thella malore te Shqiperise.

Ky nivel ekonomik eshte i dukshem nga te ardhurat financiare qe perfiton çdo familje. Periudha e tranzicionit ishte shume e veshtire per vendin tone si nje nder vendet me te varfera ne Ballkan. Kjo vazhdon te jete e dukshme edhe tani ku te ardhurat per familje (familjet e investiguara) jane ne 100$ ne 53.2% te tyre duke perfaqesuar nivelin me te ulet te jeteses (varferi) dhe vetem 34.2% e familjeve jane me te ardhura mbi 100$ (Grafikoni 9.).

Familjet e ardhura gjate kesaj periudhe dhe te vendosura ne zonat informale trashegojne gjithashtu dhe nje nivel kulturor te ulet. Kjo shihet qarte ne mosmbajtjen ne kushte te mira higjeno-sanitare te mjedieve sanitare dhe mjediseve ne pergjithesi (kjo nepermjet dezinfektimit).

81% e familjeve nuk aplikojne procesin e dezinfektimit. Situata e krijuar ka impaktin mbi mjedisin si dhe shendetin e komunitetit. Shkarkimi jo normal i ujrave te zeza influencon zhvillimin e mizave dhe mushkonjave veçanerisht ne stinen e veres (shiko Grafikonin 10.).

Keto insekte jane transmetues te mire te semundjeve infektive (6).

Nje lidhje e mire signifikante nga analiza statistikore eshte ne mes mungesese se anekseve sanitare (WC) jashte ndertese dhe simptomave shendetesore (r = 0,059, p = 0,015) – Grafikoni.11, si dhe mos desinfektimit te ketyre anekseve dhe zhvillimit te vektoreve te transmetimit te semundjeve (miza dhe mushkonja) (r = 0,078, p = 0, 001,) Grafikoni.12.

REKOMANDIM 1. Situata kritike kerkon nderhyrjen e pushtetit vendor dhe atij qendror nepermjet investimeve lidhur me urbanizimin sistematik te ketyre zonave sipas standarteve te BE. 2. Ndergjegjesimin dhe integrimin e ketij komuniteti ne jeten normale per te cilen aspirojne nepermjet perfshirjes si aktor ne urbanizimin e zonave te tilla (7, 8).

LITERATURA 1.

2.

3.

4.

Statistical Yearbook 2005, Republic of Albania ASPEE – Plan générale pour l’évacuation des eaux usées, Lausanne 1993 CEMAGREF – Exploitation des lagunes naturelles, Lausanne 1985 Franceys R, Pickford J, Reed R. Guide pour les systèmes de traitement individual, WHO – Geneva, 1995 5. Guerree H, Gomella C. Eaux usées des centres urbaines et rurales, Eyrolles, 1975

[Type text] 6. WHO (1987) Improving Environment Conditions in Low Income Settlements; A Community Based Approach to Identifying Needs and Priorities. WHO offset publication No.100.

7. Corvalan C, Kjellstrom T. (1996) Development of Environmental Health Indicators. In Linkage Methods for Environment and Health Analysis – General Guidelines, Briggs D, Corvalan C, Nurminen M (eds) Geneva: UNEP, US – EPA, WHO: 19-55 8. UNEP & DPCSD (1995).The role of Indicators in decision-making. In indicators of Sustainable Development for Decision-making. Report of the Workshop of Ghent, Belgium 9 – 11 January 1995. Federal Planning Office of Belgium (ed).

SUMMARY ACTUAL HYGIENIC-SANITARY SITUATION OF THE WATER SUPPLY AND SEWERAGE SYSTEMS IN SOME INFORMAL AREAS OF ALBANIA Elida Mata1, Agim Shehi1, Elizana Petrela-Zaimi1, Anjeza Çoku1, Pranvera Kasaj1, Arben Luzati1 1 Institute of Public Health, Tirana Albania as a part of Western Balkan is facing with many problems of transition.

The alterations that occurred after the 1992 as the result of the political, economical and social changes had a negative impact on the environment (1). Fast and uncontrolled movement of the population from distant countries to Tirana, Durres and Elbasan districts combined with the poor and inadequate social infrastructure, has caused the fast degradation and deterioration of the urban environment. Especially this degradation and deterioration has occurred in water supply and sewerage systems. In this work will be presented sanitary problems caused from lack of the water supply and sewerage systems in these areas. The objective of this work was evaluation of hygienic sanitary conditions of drinking water supply and sewerage systems for the improvement of the quality of life in overpopulation aeras of three districts during the transition period. This investigation is a descriptive one, and the sampling is done randomly. Collection of the information is realized by the questionnaires which is compiled by specialists of the sanitary inspectorate. Statistical analysis of collected data is performed by SPSS 12. We found: lack of water supply system in 40,7% of the families, 24,2% of cases provide drinking water by domestic wells, 13% of them provide water by any water supply discharge and 3,9% of families provide water by illegal linkage. There was lack of the sanitary environments (WC) inside the dwelling in 68,8% of families; 73,2% of families was included in wastewater discharge system but 45% of them was not linked with this system. Collecting and discharging of the wastewater realized in 13% of families by sewage’s holes, 3% of cases by latrine, 45% of cases by hole enclosed plank. Also, in our work we investigated about the social – economic and cultural levels of the families in the study. 53.2% of families live under the living standard level (under 100$/month), and 81% of cases hadn’t desinfection of the sanitary environments. A direct impact on the public health, because of bad hygenic sanutary conditions was observed in these areas:

[Type text] 24% of cases suffered by diarrhoea, 37.2% suffered by rash (exanthema) in skin, 7.4% suffered by scrape and eyes redness, 31.2 % of cases suffered by diarrhoea and rash in skin. There is a significant correlation between housing surface & habitant’s number/family, correlation between disease’s symptoms & children’s number, correlation between WC inside/outside & disease’s symptoms, correlation between growths of the house-flies and mosquito’s during summer & disinfection of sanitary annexes etc.

Conclusions: uncontrolled movement of the population has created informal areas without necessary urbanization; mostly, individual wastewater discharge systems are without any technical criteria; there is a problematic and noncontinous supply with drinking water and lack of a normal water supply system and a wastewater discharge system has its negative impact on the community health.

Key words: drinking water system, sewerage system, impact, wastewater discharge ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER KARDIOLOGJI POVRZANOST NA Ser447stop MUTACIJATA NA GENOT NA LIPOPROTEIN LIPAZATA SO POJAVATA NA KORONARNATA ARTERISKA BOLEST KAJ MAKEDONSKATA POPULACIJA 1

2

1

Antonio Georgiev , Sa{o Panov , Samuel Sadikario , Hristo Pejkov 1

2

1

Institut за срцеви заболувња, Клинички центар, Медицински факултет, Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Скопје

Лабораторија за молекуларна биологија, Институт за биологија, Природноматематички факултет, Универзитет “Св Кирил и Методиј”, Скопје

Antonio Georgiev, lekar internist kardiolog Vodnjanska 17, Skopje, R. Macedonia Tel: +389 2 3147761 & +389 70 305114

[Type text] e-mail: antoniogeorgiev@yahoo.com РЕЗИМЕ: Lipoprotein lipazata (LPL) igra mnogu va`na uloga vo lipidniot metabolizam, hidroliziraj}i gi trigliciridite vo hilomikroni i lipoproteini so mnogu niska gustina VLDL. Celta na na{ata studija e da se utvrdi povrzanosta na Ser447stop mutacija na LPL genot kaj Makedonskata populacija vo pojavata na ateroskleroza i koronarna arteriska bolest. Vo studijata e primeneta amplifikacija so PCR i posledovatelna restrikciska enzimska digestija za da se detektira CG transverzijata {to pretstavuva Ser447stop mutacija na LPL genot kaj angiografski selektiranite ispituvana i kontrolna grupa od Makedonskata populacija. Ser447stop mutacijata e silno asociran so plazma LPL aktivnost, poka~eno nivo na HDL i sni`eno nivo na trigliceridi.

Vo na{ata studija se utvrdi deka zastapenosta na Ser447stop mutacija na LPL genot e asociran so nivoto na lipidite, dodeka najdena e statisti~ka zna~ajna povrxzanost so nivoata na trigliceridite vo plazmata.

Klu~ni zborovi: Ser447stop mutacija na LPL genot, lipidi, koronarna arteriska bolest Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): VOVED Koronarnata arteriska bolest (KAB) e vode~ka pri~ina za isklu~itelno visokiot invaliditet, mortalitet i morbiditet vo svetot, pri {to kaj najgolem broj na slu~ai mo`e da se najdat polimorfizmi ili mutacii vo odredeni geni (16,17). Nekolku prospektivni epidemiolo{ki studii (3,9,13) ja poka`uvaat povrzanosta pome|u rizikot od KAB i nivoto na plazma lipidite. Frekvencijata na poedine~nite mutacii i polimorfizmi vo LPL genot zna~itelno varira me|u razli~ni populacii. Kaj pacientite so odredeni mutacii i polimorfizmi na LPL, genetskite efekti se poslabo izrazeni i environmentalnite faktori go determiniraat intenzitetot i ishodot na klini~ki manifestnata ateroskleroza i pojavata na koronarna arteriska bolest (6), no, ne treba da se zaboravi i multigenskata priroda na aterosklerozata i KAB (20). Iako vo nekoi studii e najdeno deka Ser447stop mutacija na LPL genot e ~esta varijanta i go zgolemuva rizikot od pojava na ateroskleroza, postojat i sprotivni naodi vo koi e utvrdeno deka ovoj polimorfizam deluva protektivno i e povrzan so ponizok rizik od koronarnata arteriska bolest (11,14,19). Na molekularno nivo Ser447stop se odnesuva na varijacii vo nukleotidot 1595 vo egzonot 9 na genot za LPL. Kaj Ser447stop mutacija na LPL genot so CG transverzijata se sozdava novo mesto za prepoznavawe i presekuvawe od strana na restrikciskata endonukleaza MnlI. Pri translacijata, vakvata transverzija predizvikuva missense mutacija pri {to vo normalnata varijanta na LPL enzimot, aminokiselinata serin na pozicija 447 se zamenuva so stop kodon koj predizvikuva predvremen prekin na sinteazata na LPL. Vakviot LPL protein e pokus za dve aminokiselini, no, postojat podatoci deka ima duri i zasilena aktivnost vo odnos na normalnata varijanta, {to e i pri~ina nekoi avtori da go povrzuvaat prisustvoto na Ser447stop mutacija na LPL genot so namalen rizik od KAB (11).

CЕЛТА НА ТРУДОТ

[Type text]

Дa se prika`e vlijanieto Ser447stop mutacija na LPL genot vrz lipidniot status kako i na pojavata na koronarnata arteriska bolest kaj Makedonskata populacija.

МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ Studijata e so prospektiven karakter, randomizirana, rabotena vo dve ustanovi - na Klinikata za kardiologija i vo Laboratorijata za Molekularna Bilogija na fakultetot za Prirodno-matemati~ki nauki, pri Univerzitetot “Sv.Kiril i Metodij”.

Ispitanicite bea izbrani po pat na slu~aen izbor, konsekutivno, spored redot na izvr{enoto angiografsko isleduvawe vo Klinikata za kardiologija, dokolku gi zadovoluvaa kriteriumite za vklu~uvawe t.e. isklu~uvawe od studijata. Vo studijata bea vklu~eni 114 ispitanici kako ispituvana grupa (KAB grupa), koi bea lekuvani na Klinikata za kardiologija i kaj koi angigrafski be{e dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Kontrolnata grupa ja so~inuvaat 35 ispitanici, kaj koi angiografski be{e dokumentiran ureden koronarografski naod, i toa se pacienti so hipertenzivna bolest, srceva mana ili hipertrofi~na kardiomiopatija. Studijata e odobrena od Eti~kiot komitet pri Lekarskata komora na Republika Makedonija.

Sobirawe na primerocite i DNA ekstrakcija Na Institutot za klini~ka biohemija pri JZO Klini~ki centar, Skopje bea izvr{eni slednive biohemiski analizi na plazmatskite vkupen holesterol, LDL- holesterol, HDL- holesterol, vkupni lipidi i trigliceridi.

Od sekoj ispitanik, po dobivaweto na pismena soglasnost, so venepunkcija be{e zemen primerok (5 mL) na venska krv, posle {to molekularno-genetskite analizi bea izvr{eni vo Laboratorijata za molekularna biologija pri Institutot za biologija pri Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Standardnata izolacija na genomska DNA od nukleiranite kletki be{e izvr{ena spored etabliranite tehniki za molekularno-genetska detekcija na mutaciite i polimorfizmite (15). Genomskata DNA be{e bide izolirana od leukocitite so natrium hlorid/hloroform ekstrakcija i etanol precipitacija. Amplifikacijata se izvr{i so PCR-ma{ina (termosajkler) (Perkin-Elmer GeneAmp System 2400), koristej}i gi oligonukleotidnite prajmeri: 5'-TAC ACT AGC AAT GTC TAG GTG A-3'; i 5'-TCA GCT TTA GCC CAG AAT GC-3' (10), po {to slede{e enzimska digestija so restrikciskata endonukleaza MnlI za da se detektira CG transverzijata {to ja predizvikuva Ser447stop mutacija na LPL genot (slika 1).

RЕЗУЛТАТИ Vo studijata angiografski bea isleduvani 114 Makedonski ispitanici kako ispituvana grupa (KAB grupa - 87 ma`i, 27 `eni), koi bea lekuvani na Klinikata za kardiologija i kaj koi angigrafski be{e dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Dodeka, kontrolnata grupa ja so~inuvaa 35 ispitanici (21 ma`i, 14 `eni), kaj koi angiografski be{e dokumentiran ureden koronarografski naod.

[Type text] Najgolem broj na ispitanici se na vozrast od 50-59 godini, pri {to vozrasta na ispitanicite kaj KAB grupata e vo prosek 59,4, a dodeka kaj kontrolnata grupa 57.9 god.

Slika 1.

Genotipizacija na Ser447stop mutacijata vo egzonot 9 od LPL genot.

So pomo{ na MnlI restriktivniot enzim i PCR baziranata DNA analiza se utvrdi prisustvoto na Ser447stop mutacija na LPL genot.

Grafikon 1.

Zastapenost na Ser447stop-LPL kaj dvete ispituvani grupi Ser447stop-LPL kaj dvet e i spi t uvani gr upi 90

87

80 70 60 50 40 30

22

27

20

6

10 0

i ma

nema

I spi t uvana gr upa Kont r ol na gr upa

[Type text] Vo na{ata analiza se poka`a deka postoi razlika vo distribucijata na Ser447stopLPL t.e. postoi pogolemo prisustvo kaj ispituvanata grupa. Prisustvoto na Ser447stopLPL kaj na{ite ispituvani grupi ne pretstavuva statisti~ki signifikanten rizik faktor za pojava na koronarna arteriska bolest (2 = 0,04; df = 1; p = 0,835).

Vo studijata ispituvani se i pogolemite rizik faktori za pojava na koronarna arteriska bolest i nivnata povrzanost so Ser447stop-LPL, koi sumarno se prika`ani vo Тabelata 1.

Tabela 1.

Povrzanost na rizik faktorite so Ser447stop-LPL Rizik faktori Hiperlipidemia Hipertenzija Diabetes Familijarna anamneza Fizi~ka aktivnost Pu{a~ Antilipemici Alkohol

Ispituvana grupa Ne Da Ne Da Ne Da Ne Da Slaba Umerena Visoka nikoga{ biv{ Aktiven Ne Da Ne Da

Ima

nema

p

9 13 8 14 16 6 16 6 9 9 4 6 8 8 10 12 16 6

39 50 32 57 65 24 56 33 26 57 6 33 18 38 55 34 66 23

<0.5 <0.578 <0.585 <0.273 <0.087 (2=4.92) <0.271 (2=2.61) <0.125 <0.543

Sprovedenata analiza ja potvrdi prisustvoto na Ser447stop-LPL so rizik faktorite kaj ispitanicite. So 2 testot i Fi{eroviot egzakten test se utvrdi deka ne postoi statisti~ki signifikantna zavisnost pome|u ispituvanite rizik faktori so Ser447stop-LPL. Tabela 2.

Multipla regresiona analiza na lipidnite frakcii i nivna povrzanost so Ser447stop-LPL kaj ispituvanata grupa.

MnlI Trigliceridi

Beta

T-test

p-level

0.243

2.391

0.018*

[Type text] Vk.lipidi HDL LDL

0.099 0.058 0.055

0.910 0.519 0.516

0.365 0.604 0.606

So multiplata regresiona analiza (tabela 2) e analizirana povrzanosta pome|u Ser447stop-LPL i vrednostite na trigliceridite, vkupnite lipidi, HDL kako i nivoto na LDL. Statisti~ki zna~ajno e vlijanieto na Ser447stop-LPL vrz pojavata na trigliceridite (p = 0.018*).

DИСКУСИЈА Prisustvoto na Ser447stop-LPL e povrzano so sni`eno nivo na HDL i poka~eno nivo na trigliceridi {to ponatamu do pojava na ateroskleroza i KAB (11).

Ser447stop mutacijata na LPL genot e ~esta varijanta i go zgolemuva rizikot od pojava na koronarna arteriska bolest na {to uka`uvaat pove}e studii (2,8,11,14,18,19). No, nekoi avtori da go povrzuvaat prisustvoto na Ser447stop mutacija na LPL genot so namalen rizik od KAB (11). Sepak, niedna studija ne go prika`uva vlijanieto na Ser447stop-LPL kako nezavisen rizik faktor vo pojavata na koronarnata arteriska bolest, kako i vzaemnoto vlijanie so rizik faktorite za pojava na KAB kaj Makedonskata populacija, {to e i celta na na{ata studija.

Koristej}i ja PCR baziranata DNA analiza nie identifikuvavme prisustvo na Ser447stop mutacija na LPL genot. Prisustvoto na Ser447stop-LPL kaj KAB opi{ano spored pove}e avtori i studii (11,14,19) se potvrdi i kaj na{ata studija. Vo na{ata studija se poka`a deka postoi razlika vo distribucijata na Ser447stop-LPL pome|u ispituvanata i kontrolnata grupa na pacienti t.e. postoi pogolemo prisustvo kaj ispituvanata grupa. No, prisustvoto na Ser447stop-LPL kaj Makedonskite ispitanici ne pretstavuvaat statisti~ki signifikanten rizik faktor za pojava na koronarna arteriska bolest (grafikon 1; 2 = 0,04; df = 1; p = 0,835).

Doma{nata, no i stranskata literatura, avtori i studii uka`uvaat na toa deka vo etiologijata na koronarnata arteriska bolest se involvirani pove}e faktori koi se rezultat na kompleksna interakcija me|u genetskata predispozicija i environmentalnite vlijanija (tabela 1) (1,5,6).

Pove}e avtori i objaveni studii ja analiziraat i povrzanosta na mutaciite i polimorfizmite vo LPL genot so plazminite trigliceridi, nivoto na HDL i rizikot od ateroskleroza i pojava na KAB. (1,2,3,8,11,14,17,18,19). Analizata vo na{ata studija ja potvrdi povrzanost na Ser447stop-LPL so rizik faktorite kaj ispitanicite. So multiplata regresiona analiza e analizirana povrzanosta pome|u Ser447stop-LPL i vrednostite na Analizata na trigliceridite, vkupnite lipidi, HDL kako i nivoto na LDL. Makedonskite ispitanici vo na{ata studija poka`a deka postoi vzaemno vlijanie na Ser447stop mutacija na LPL genot so serumskite lipidi, no, kako statisti~ki zna~ajno se poka`a vlijanieto na Ser447stop mutacija na LPL genot vrz pojavata na trigliceridite (tabela 2; p = 0.018*).

[Type text] ZАКЛУЧОК Najdena e statisti~ki signifikantna razlika vo zastapenosta na Ser447stop mutacija na LPL genot me|u ispituvanata i kontrolnata grupa na pacienti, pri {to ovoj genetski marker e zna~itelno pove}e e zastapen kaj ispituvanata grupa so koronarna arteriska bolest.

Spored na{ata studija Ser447stop mutacija na LPL genot ne be{e identifikuvan kako nezavisen rizik faktor za pojava na KAB kaj Makedonskata populacija, no istiot se poka`a deka ima asociranost so nivoto na lipidite, dodeka posebno statisti~ka zna~ajna asociranost poka`a kon nivoto na trigliceridite.

Ostanuva na idnite studii so istr`uvaweto na drugi genski polimorfizmi i mutacii so sovremenite molekularno-biolo{ki i genetski tehniki da se doprinese kon rasvetluvawe na etiopatogenetskite mehanizmi na srcevite i vaskularnite zaboluvawa.

Acknowledgment Ovaa originalna studija e del od nau~no-istra`uva~kiot proekt ”MolekularnoGenetski istra`uvawa na koronarnata arteriska bolest kaj Makedonskata populacija”, raboten vo periodot od 2004/2007god., odobren od Eti~kiot komitet pri Lekarskata komora na Makedonija pod br. 14-151/2, i finansirana so pomo{ na privatni fondacii.

LИТЕРАТУРА 1. Abu-Amero KK., Wyngaard CA., Al-Boudari OM., Kambouris M., Dzimiri N. Lack of association of lipoprotein lipase gene polymorphisms with coronary artery disease in the Saudi Arab population. Arch Pathol Lab Med. 127:597-600; 2003.

2. Ahn YI, Kamboh MI, Hamman RF, Cole SA, Ferrell RE. Two DNA polymorphisms in the lipoprotein lipase gene and their associations with factors related to cardiovascular disease. J Lipid Res. 34:421-428; 1993.

3. Assmann G, Schulte H, Oberwitter W, Hause WH. New aspects in the prediction of coronary artery disease: the Prospective Cardiovascular Muenster Study. In: Fidge NH, Nestel PJ, eds.Atherosclerosis VII. Amsterdam, Netherlands: Elsevier Science Publishers. 19-24; 1986.

4. Belgin Susleyici Duman., et al. Lipoprotein lipase gene polymorphism and lipid profile in coronary artery disease. Arch Pathol Lab Med. 128:869-874; 2004.

5. Corella D., Guillén M., Sáiz C., Portolés O., Sabater A., Folch J., Ordovas J. M. Associations of LPL and APOC3 gene polymorphisms on plasma lipids in a Mediterranean population: interaction with tobacco smoking and the APOE locus.

Journal of Lipid Research. 43: 416-429; 2002.

6. Georgiev A, Panov S, Petrovski B, Sadikario S. Molekularno-genetski aspekti na koronarnata arteriska bolest. Makedonski medicinski pregled. 58:187-192; 2004.

[Type text] 7. Gambino R, Scaglione L, Alemanno N, Pagano G, Cassader M. Human lipoprotein lipase HindIII polymorphism in young patients with myocardial infarction. Metabolism. 48:1157–1161; 1999.

8. Gotoda T, Yamada N, Murase T, Shimano H, Shimada M, Harada K, Kawamura M, Kozaki K, Yazaki Y. Detection of three separate DNA polymorphisms in the human lipoprotein lipase gene by gene amplification and restriction endonuclease digestion. J Lipid Res. 33:1067- 1072; 1992.

9. Gordon T, Castelli WP, Hjortland MC, Kannel WB, Dawber TR. High density lipoprotein as a protective factor against coronary heart disease: the Framingham Heart Study. Am J Med. 62:707-714; 1977.

10. Groenemeijer BE, Hallman MD, Reymer PW, Gagne E, Kuivenhoven JA, Bruin T, Jansen H, Lie KI, Bruschke AV, Boerwinkle E, Hayden MR, Kastelein JJ. Genetic variant showing a positive interaction with beta-blocking agents with a beneficial influence on lipoprotein lipase activity, HDL cholesterol, and triglyceride levels in coronary artery disease patients. The Ser447-stop substitution in the lipoprotein lipase gene. REGRESS Study Group. Circulation.

95(12): 2628-2635; 1997.

11. Jan Albert Kuivenhoven; Björn E. Groenemeyer; Jolanda M. A. Boer; Paul W. A. Reymer; Riteke Berghuis; Taco Bruin; Hans Jansen; Jacob C. Seidell; ; John J. P. Kastelein. Ser447stop Mutation in Lipoprotein Lipase Is Associated With Elevated HDL Cholesterol Levels in Normolipidemic Males. Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology. 17:595-599; 1997.

12. Hokanson JE. Lipoprotein lipase gene variants and risk of coronary disease: a quantitative analysis of population-based studies. Int J Clin Lab Res. 27: 24–34; 1997.

13. Miller NE, Thelle DS, Forde OH, Mjos OD. The Tromso Heart Study: highdensity lipoprotein and coronary heart disease—a prospective case-control study.

Lancet. 1:965-968; 1977.

14. Mitchell RJ, Earl L, Bray P, Fripp YJ, Williams J. DNA polymorphisms at the lipoprotein lipase gene and their association with quantitative variation in plasma high-density lipoproteins and triglycerides. Hum Biol. 66:383-397; 1994.

15. Panov S. Osnovni metodi vo molekularnata biologija. Univerzitet "Sv. Kiril i Metodij", Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje; (2003).

16. Peter Libby. Atherosclerosis: Disease Biology Affecting the Coronary Vasculature. The American Journal of Cardiology. vol 98:S3-S9; 2006.

17. Sidney C. Smith. Current and Future Directions of Cardiovascular Risk Prediction. American Journal of Cardiology. vol 97:28-32; 2006.

18. Stocks J, Thorn JA, Galton DJ. Lipoprotein lipase genotypes for a common premature termination codon mutation detected by PCR-mediated site-directed mutagenesis and restriction digestion. J Lipid Res. 33:853-857; 1992.

19. Zhang Q, Cavanna J, Winkelman BR, Shine B, Gross W, Marz W, Galton DJ. Common genetic variants of lipoprotein lipase that relate to lipid transport in patients with premature coronary artery disease. Clin Genet. 48:293-298; 1995.

20. Wang L., Fan C., Topol SE., Topol EJ., Wang Q. Mutation of MEF2A in an inherited disorder with features of coronary artery disease. Science. vol 302:15781581; 2003.

[Type text]

SUMMARY ASSOCIATION OF Ser447stop MUTATION IN LIPOPROTEIN LIPASE GENE WITH CORONARY ARTERY DISEASE IN MACEDONIAN POPULATION Antonio Georgiev1, Saso Panov2, Samuel Sadikario1, Hristo Pejkov1 1

2

Institute for Heart Diseases, Clinical Center, Medical Faculty, University “SS Cyril and Metodius”, Skopje, Republic of Mecedonia

Laboratory for Molecular Biology, Institute of Biology, Faculty of Natural Sciences, University “SS. Cyril and Metodius”, Skopje

Lipoprotein lipase (LPL) plays important role in the lipid metabolism, by hydrolyzing the triglycerids into chylomicrons and lipoproteins with very low density (VLDL). The aim of our study is to show the influence of Ser447stop mutation in LPL gene in the Macedonian population on incidence of atherosclerosis and coronary artery disease. A PCR amplification and consecutive restriction enzyme digestion so the C->G transversion resulting in Ser447stop mutation in LPL gene can be detected in the angiography selected and control group. Ser447stop mutation is strongly associated with plasma LPL activity, increased level of HDL and decreased level of triglycerids. In our study Ser447stop mutation in LPL gene was not identified as independent risk factor for CAD appearance, but showed association to the lipid fractions, statistically significant with triglycerids.

Key words: Ser447stop mutation in LPL gene, lipids, coronary artery disease

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER KARDIOLOGJI POVRZANOST NA HindIII POLIMORFIZMOT VO GENOT ZA LIPOPROTEIN LIPAZA SO VREDNOSTITE NA LDL -HOLESTEROL VO PLAZMATA KAJ BOLNI SO KORONARNA ARTERISKA BOLEST Antonio Georgiev1, Sa{o Panov2, Samuel Sadikario1

[Type text]

1

Institut за срцеви заболувња, Клинички центар, Медицински факултет, Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Скопје 2 Лабораторија за молекуларна биологија, Институт за биологија, Природноматематички факултет, Универзитет “Св Кирил и Методиј”, Скопје

Antonio Georgiev, lekar internist kardiolog Vodnjanska 17, Skopje, R. Macedonia Tel: +389 2 3147761 & +389 70 305114 e-mail: antoniogeorgiev@yahoo.com REZIME: Koronarnata arteriska bolest (KAB) e vode~ka pri~ina za isklu~itelno visokiot invaliditet, mortalitet i morbiditet vo svetot. HindIII polimorfizmot na LPL genot e ~esta varijanta i go zgolemuva rizikot od pojava na koronarna arteriska bolest na {to uka`uvaat pove}e studii. No, niedna studija ne go prika`uva vlijanieto na Hind III polimorfizmot kako nezavisen rizik faktor vo pojavata na koronarnata arteriska bolest kaj Makedonskata populacija, {to e i celta na na{ata studija. Vo studijata e primeneta amplifikacija so PCR i posledovatelna restrikciska enzimska digestija za da se detektira CT tranzicijata {to predizvikuva HindIII polimorfizmot vo intronot 8 od LPL genot kaj angiografski selektiranata ispituvana grupa od Makedonskata populacija. Randomizirano se vklu~eni 106 ispitanici kako ispituvana grupa (81 ma` i 25 `eni), lekuvani na Klinikata za Kardiologija i kaj koi angigrafski be{e dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Analizite poka`aa deka polimorfizmot HindIII e statisti~ki zna~ajno asociran so vrednostite na LDL-holesterolot vo plazmata na pacientite.

Klu~ni zborovi: HindIII polimorfizam, lipidi, koronarna arteriska bolest Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3):

VOVED Vo etiologijata na koronarnata arteriska bolest se involvirani pove}e faktori koi se rezultat na kompleksna interakcija me|u genetskata predispozicija i environmentalnite vlijanija. Od tie pri~ini, pri evaluacijata na individualniot rizik od koronarnata arteriska bolest, pokraj relevantnite fenotipski merlivi laboratoriski i klini~ki parametri, va`na

[Type text] uloga ima i opredeluvaweto na genotipot za odredeni mutacii i polimorfizmi. Kaj najgolem broj slu~ai so koronarnata arteriska bolest mo`at da se najdat polimorfizmi ili mutacii vo odredeni geni (12,13).

Dislipidemiite imaat zna~itelen udel vo rizikot od pojava na KAB, osobeno vo rana vozrast, kako i vo prisustvo na mnogubrojnite rizik gaktori. Lipoprotein lipazata (LPL) igra mnogu va`na uloga vo lipidniot metabolizam, hidroliziraj}i gi trigliciridite vo hilomikroni i lipoproteini so mnogu niska gustina (VLDL). Vo tekot na katalizata, LPL osloboduva monogliceridi i slobodni masni kiselini. Genot za humanata LPL e lociran na 8p22 i negovata struktura i funkcija se ekstenzivno prou~uvani, pred se poradi povrzanosta na polimorfizmite so pojavata na KAB. Frekvencijata na poedine~nite mutacii vo LPL genot zna~itelno varira me|u razli~ni populacii. Kaj pacientite so odredeni polimorfizmi na LPL, genetskite efekti se poslabo izrazeni i environmentalnite faktori go determiniraat intenzitetot i ishodot na klini~ki manifestna ateroskleroza (6), no, ne treba da se zaboravi i multigenskata priroda na aterosklerozata i KAB (15). Spored pove}e studii, HindIII polimorfizmot na LPL genot e ~esta varijanta i go zgolemuva rizikot od pojava na koronarna arteriska bolest.

Taka, toj e prisuten vo studiite izraboteni kaj populacijata na Severna Evropa (3), Rusija (14), Italija (7), Kina (9).

MATERIAL I METODI Studijata e so prospektiven karakter, randomizirana, rabotena vo dve ustanovi - na Klinikata za kardiologija i vo Laboratorijata za Molekularna Bilogija na fakultetot za Prirodno-matemati~ki nauki, pri Univerzitetot â&#x20AC;&#x153;Sv.Kiril i Metodijâ&#x20AC;?.

Ispitanicite bea izbrani po pat na slu~aen izbor, konsekutivno, spored redot na izvr{enoto angiografsko isleduvawe vo Klinikata za Kardiologija, dokolku gi zadovoluvaa kriteriumite za vklu~uvawe t.e. isklu~uvawe od studijata. Vo studijata bea vklu~eni 106 ispitanici kako ispituvana grupa (KAB grupa), koi bea lekuvani na Klinikata za Kardiologija i kaj koi angigrafski be{e dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Realizacijata na studijata e odobrena od Eti~kiot komitet pri Lekarskata komora na Republika Makedonija.

Primeroci Od sekoj ispitanik, po dobivaweto na pismena soglasnost, so venepunkcija be{e zemen primerok na venska krv, po {to molekularno-genetskite analizi bea izvr{eni vo Laboratorijata za molekularna biologija pri Institutot za biologija pri Prirodnomatemati~kiot fakultet vo Skopje. Izolacijata na genomska DNA od nukleiranite kletki be{e izvr{ena so natrium hlorid/hloroform ekstrakcija i precipitacija so etanol. LDLholesterol vo plazmata be{e opredeluvan so rutinska laboratoriska postapka.

Identifikacija na HindIII polimorfizmot vo intronot 8 od genot za lipoprotein lipaza.

Identifikacijata na polimorfizmot HindIII vo intronot 8 od LPL genot be{e izvr{eno so amplifikacija na segment od genot so polimerazna veri`na reakcija (PCR), i posledovatelna restrikciska analiza (RFLP) so enzimot HindIII. Za amplifikacija bea koristeni slednive prajmeri: 5'-TTT AGG CCT GAA GTT TCC AC-3' i 5'-CTC CCT AGA ACA GAA GAT C-3'. PCR. Amplifikaciite se vr{ea vo termosajkler GeneAmp PCR System 9400 (Perkin Elmer) koristej}i po 100-250 ng genomska DNA; po 10 pmol

[Type text] od sekoj prajmer; po 200 mmol/L od dATP, dCTP, dGTP, i dTTP; kako i po 0.05 U Taq polimeraza vo vkupen reakciski volumen od po 20 ÂľL. Amplificiranite fragmenti so dol`ina od 1241 bazni parovi (bp) bea digestirani so endonukleazata HindIII po {to fragmentite bea razdvoeni so horizontalna agarozna gel-elektroforeza i fotografirani so digitalna kamera (Canon A70). Polimorfizmot HindIII se identificira{e preku postoeweto na dva fragmenti od po 668 i 573bp.(2,11)

Statisti~ka obrabotka na podatocite Kompjuterskata obrabotka na podatocite se izvede so paketot SPSS 8.0 za MS Windows (Studentov T-test).

REZULTATI Vo studijata angiografski bea isleduvani 106 Makedonski ispitanici so KAB (81 ma` i 25 `eni), koi bea lekuvani na Klinikata za kardiologija i kaj koi angigrafski be{e dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Najgolem broj na ispitanici se na vozrast od 50-59 godini, pri {to vozrasta na ispitanicite kaj KAB grupata e vo prosek 59,4, a dodeka kaj kontrolnata grupa 57.9 god.

Slika 1. Prisustvo na HindIII polimorfizmot vo intronot 8 od genot za lipoprotein lipaza kade se gledaat amplificiranite DNA fragmenti po digestijata so enzimot HindIII.

[Type text]

Grafikon 1. Prisustvo na polomorfizmot HindIII kaj ispituvanata grupa. Homozigoti za polimorfizmot (+/+); heterozigoti (+/-) i homozigoti koi se negativni za polimorfizmot (/-).

Najdena e satisti~ki zna~ajna povrzanost na polimorfizmot HindIII so vrednostite na LDL-holesterolot vo plazmata(p = 0.010).

DISKUSIJA Vo na{ata studija be{e staven akcent vo ispituvaweto na LPL kako kandidaten gen za pojavata na koronarnata arteriska bolest. Angiografski bea isleduvani 106 Makedonski ispitanici kako ispituvana grupa so KAB, so angigrafski dokumentirana stenoza na koronarnite arterii nad 70% od lumenot na arterijata. Be{e istra`uvano dali LPL- HindIII polimorfizamot mo`e da se izdvoi kako nezavisen rizik faktor za pojava na KAB. HindIII polimorfizmot kako edna od LPL genskite varijacii, spored pove}e studii i istra`uva~i ima golema asociranost so KAB kaj populacija od razli~na nacionalnost.

Toa e slu~aj so ispituvanata populacija vo Saudiska Arabija (1), Severna Evropa (3), Rusija (14), Italija (7), Kina.(9) Doma{nata, no i stranskata literatura, avtori i studii uka`uvaat Ă­ na toa deka vo etiologijata na koronarnata arteriska bolest se involvirani pove}e faktori koi se rezultat na kompleksna interakcija me|u genetskata predispozicija i environmentalnite vlijanija (1,3,5,6,16).

[Type text] Do sega ne e napraveno istra`uvawe od ovoj tip vo R. Makedonija. Celta na ovaa studija e da se prika`e vlijanieto na HindIII polimorfizmot vrz pojavata na koronarnata arteriska bolest kaj Makedonskata populacija.

Prisustvoto na HindIII polimorfizmot varira pome|u razli~nite populacii. (3,13) Vo na{ata sudija se potvrdi prisustvoto na LPL-HindIII polimorfizmot kaj na{ata populacija, i analizata poka`a deka postoi razlika vo distribucijata na LPL-HindIII polimorfizmot pome|u ispituvanata i kontrolnata grupa na pacienti t.e. postoi pogolemo prisustvo kaj ispituvanata grupa.

Pove}e avtori i studii ja analiziraat i povrzanosta na HindIII polimorfizamot so serumskite lipidi kaj pacientite so KAB (1,4,8,10,13) Vo na{ata studija so multiplata regresiona analiza e ispituvana povrzanosta pome|u HindIII i vrednostite na trigliceridite, vkupnite lipidi, HDL kako i nivoto na LDL. Sprovedenata analiza vo na{ata studija go prika`a vzaemno vlijanie na HindIII polimorfizmot so serumskite lipidi, no i go potvrdi prisustvoto i statisti~ki zna~ajnoto vlijanie na HindIII vrz poka~enite vrednosti na LDLholesterolot, {to e zna~ajno za pojavata na aterosklerozata, a so toa i na koronarnata arteriska bolest (grafikon 1; p = 0.010).

ZAKLUЧОК Vo na{ata studija LPL-HindIII polimorfizamot ne be{e identifikuvan kako nezavisen rizik faktor za pojava na koronarna arteriska bolest kaj Makedonskata populacija.

LPL-HindIII polimorfizmot se poka`a deka ima statisti~ko zna~ajno vlijanie kon poka~enite vrednosti na LDL-holesterolot kaj ispituvanata grupa, a so toa i direktno vlijanie vrz pojavata na koronarnata arteriska bolest kaj ispitanicite.

Vo skora idnina, ispituvawata na definirani genski polimorfizmi i mutacii }e se koristat pomasovno vo evaluacijata na rizikot i ranata dijagnostika na kardiovaskularnite zaboluvawa, so {to vo mnogu }e se doprinese za prognozata i poadekvatniot tretman na koronarnata arteriska bolest.

Acknowledgment Ovaa originalna studija e del od nau~no-istra`uva~kiot proekt ”MolekularnoGenetski istra`uvawa na koronarnata arteriska bolest kaj Makedonskata populacija”, raboten vo periodot od 2004/2007god., odobren od Eti~kiot komitet pri Lekarskata komora na Makedonija pod br. 14-151/2, i finansirana so pomo{ na privatni fondacii.

LИТЕРАТУРА 1. Abu-Amero KK, Wyngaard CA, Al-Boudari OM, Kambouris M, Dzimiri N. Lack of association of lipoprotein lipase gene polymorphisms with coronary artery disease in the Saudi Arab population. Arch Pathol Lab Med. 2003;127:597-600.

2. Ahn YI, Kamboh MI, Hamman RF, Cole SA, Ferrell RE. Two DNA polymorphisms in the lipoprotein lipase gene and their associations with factors related to cardiovascular disease. J Lipid Res. 1993 Mar;34(3):421-8.

[Type text] 3. Anderson JL, King GJ, Bair T, et al. Assotiation of lipoprotein lipase gene polymorphisms with coronary artery disease. J Am Coll Cardiol. 1999;33:10131020.

4. Belgin SD. et al. Lipoprotein lipase gene polymorphism and lipid profile in coronary artery disease. Arch Pathol Lab Med. 2004;128:869-874.

5. Corella D, Guillén M, Sáiz C, Portolés O, Sabater A, Folch J, Ordovas J. M. Associations of LPL and APOC3 gene polymorphisms on plasma lipids in a Mediterranean population: interaction with tobacco smoking and the APOE locus.

Journal of Lipid Research. 2002;43: 416-429.

6. Georgiev A, Panov S, Petrovski B, Sadikario S. Molekularno-genetski aspekti na koronarnata arteriska bolest. Makedonski medicinski pregled. 2004;58:187-192.

7. Gambino R, Scaglione L, Alemanno N, Pagano G, Cassader M. Human lipoprotein lipase HindIII polymorphism in young patients with myocardial infarction. Metabolism.1999;48:1157–1161.

8. Georges JL, Regis-Bailly A, Salah D, Rakotovao R, Siest G, Visvikis S. Family study of lipoprotein lipase gene polymorphisms and plasma triglyceride level.

Genet Epidemiol. 1996;4:97-101.

9. Hokanson JE. Lipoprotein lipase gene variants and risk of coronary disease: a quantitative analysis of population-based studies. Int J Clin Lab Res. 1997;27: 24–34.

10. Ye P, Pei L, Wang S. Polimorphisms of the human lipoprotein lipase gene: possible association with lipid levels in patients with coronary heart disease in Beijing area. Chin Med Sci J. 1996;11:157-161.

11. Panov S. Osnovni metodi vo molekularnata biologija. Univerzitet "Sv. Kiril i Metodij", Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje; (2003).

12. Peter L. Atherosclerosis: Disease Biology Affecting the Coronary Vasculature.

The American Journal of Cardiology. 2006;vol 98:S3-S9.

13. Sidney CS. Current and Future Directions of Cardiovascular Risk Prediction.

American Journal of Cardiology. 2006; vol 97:28-32.

14. Shagisultanova EI, Mustafina OE, Tuktarova IA, Khusnutdinova EK. HindIII polymorphism of lipoprotein lipase gene and risk of myocardial infarction. Mol Gen Mikrobiol Virusol. 2001;3:18–22.

15. Wang L, Fan C, Topol SE, Topol EJ, Wang Q. Mutation of MEF2A in an inherited disorder with features of coronary artery disease. Science. 2003;vol 302:1578-1581.

16. Wittrup HH, Tybjærg-Hansen A, Nordestgaard BG. Lipoprotein Lipase Mutations, Plasma Lipids and Lipoproteins, and Risk of Ischemic Heart Disease.

A Meta-Analysis. Circulation. 1999; 99: 2901-2907.

SUMMARY CONNECTION OF HindIII POLYMORPHISM IN THE GENE FOR LIPOPROTEIN LIPASIS WITH THE VALUES OF LDL-CHOLESTEROL IN THE PLASMA CONCERNING PATIENTS WITH CORONARY ARTERY DISEASE

[Type text]

Antonio Georgiev1, Saso Panov2, Samuel Sadikario1, 1

2

Institute for Heart Diseases, Clinical Center, Medical Faculty, University “SS Cyril and Metodius”, Skopje, Republic of Mecedonia

Laboratory for Molecular Biology, Institute of Biology, Faculty of Natural Sciences, University “SS. Cyril and Metodius”, Skopje

Coronary artery disease (CAD) is the leading reason for the exceptionally high invalidity, mortality and morbidity in the world. HindIII polymorphism of the LPL gene is a frequent variant and it increases the risk in the appearance of coronary artery disease, which is also pointed out in several studies. But, no one of them shows the influence of HindIII polymorphism as an independent risk factor in the appearance of coronary artery disease in Macedonian population, which is the aim of our study, too. In our study amplification with PCR and successive restriction enzyme digestion is applied in order to detect CT transition, which causes HindIII polymorphism in the intron 8 of the LPL gene in the angiographically selected and examined group from the Macedonian population. As examined group 106 patients were randomly included (81 men and 25 women) who were treated at the Clinic of Cardiology and who had angiographically documented stenosis of coronary artery over 70% of the artery lumen. The analyses showed that polymorphism HindIII was significantly associated statistically with the values of LDL-cholesterol in the patients plasma.

Key words: HindIII polymorphism, lipids, coronary artery disease ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER OFTALMOLOGJI BIOMETRISKA EVALUACIJA NA LINEARNITE DIMENZII NA EMETROPNOTO OKO Emilija \o{evska−Da{tevska1 1

Klinika za o~ni bolesti, Medicinski fakultet, Skopje

[Type text]

Emilija \o{evskaâ&#x2C6;&#x2019;Da{tevska, lekar oftalmolog asistent Klinika za o~ni bolesti, Skopje Pedeseta divizija Br 30/10 Tel.070870090 Tel.070870090 e-mail: egosevska@yahoo.co.uk

REZIME: Razvojot na linearnite strukturi na okoto mo`e da bide sleden so ultrazvu~nite merewa na okoto. Cel na ovoj trud e istra`uvawe na biometriskata evaluacija na linearnite dimenzii na emetropnoto oko. Vo trudot se obraboteni 90 ispitanici, na vozrast od 7 do 9 godini so emetropni o~i. Stratifikacija na ispitanicite e izvr{ena spored o~niot status, a potoa e napraveno biometrisko merewe na okoto. Vrz osnova na naprvenite isleduvawa, dobienite rezultati poka`aa deka: najgolema stabilnost e osnovna karakteristika za parametarot aksijalna dol`ina na okoto (AL); najnepostojan o~en parameter poka`aa dobieniti rezultati za dlabo~inata na prednata o~na komora (AC); parametarot ď&#x20AC;­ debelina na le}ata (L) poka`a nezna~itelno opa|awe vo ovoj tesen vremenski period, od 7 do 9 godi{na vozrast i dol`inata na staklestoto telo (V) poka`a blag porast so vozrasta.

Zaklu~ok: Ehometrijata ovozmo`uva relativno brzo, efikasno, bezbolno i bezbedno merewe na okularnite dimenzii, so to~ni i objektivni rezultati, pa zatoa se potrebni pokontinuirani i po~esti istra`uvawa, za da mo`at postojano da se sledat anatomskite parametri na okoto.

Klu~ni zborovi: okularna biometrija, aksijalna dol`ina na oko, dlabo~ina na predna o~na komora, debelina na le}a, dol`ina na staklesto telo.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): VOVED Poznavaweto na realnite anatomski parametri na okoto i na orbitata, kako i na intrabulbarnata sodr`ina na okoto, ima ne samo teoretsko, t.e. nau~no zna~ewe tuku i prakti~na primena vo klini~kata oftalmologija.

Mereweto na realnite dimenzii na celoto oko ili na negovite osnovni intrabulbarni anatomski strukturi, osobeno in vivo, dolgo vreme pretstavuvalo golem problem vo oftalmologijata.

Denes, biometriskoto odreduvawe na vrednostite vo istra`uvaweto na okularnite strukturi vo oftalmologijata mo`at da se izveduvaat kako in vitro taka i in vivo. Prvata okulometrija ja izvr{il Pourfour de Petit, vo 1729. Toj, vo Francuskata akademija na

[Type text] naukite, vo Pariz, gi demonstriral principite na rabotata na oftalmometarot i rezultatite od svoite istra`uvawa (5).

Podocna, pove}emina entuzijasti rabotele na opti~kite i na radiolo{kite biometriski ispituvawa na okoto, kako {to se: Helmholtz, 1856 (8); Rushton,1938 (9); Goldmann,1941 (7). Poznati se rezultatite od nivnite klasi~ni ispituvawa, kako i problemite koi postojat, ili nastanuvaat, pri primenata na ovie biometriski metodi na ispituvawe.

Mnogu golem kvalitativen napredok vo okularnata biometrija pretstavuva primenata na ultrazvukot vo oftalmologijata t.e. ehografijata. Taa naide na golema primena vo detekcijata, vo diferencijacijata i vo dijagnostikata na razni normalni i patolo{ki sostojbi vo okoto, a vo biometrijata stana dominanten metod vo nau~nite i vo klini~kite ispituvawa.

Predmet na ovoj trud e biometriskata evaluacija na linearnite dimenzii na emetropnoto oko.

Emetropija (emetropia), ili normalno oko, podrazbira eden odnos pome|u ja~inata na prekr{uvaweto i antero-posteriorniot dijametar, koga svetlosnite zraci koi doa|aat od beskone~nosta, se prekr{uvaat i se se~at vo to~kata na jasniot vid (maculae luteae), bez u~estvoto na akomodacijata.

Ehometrijata, so tekot na vremeto, se usovr{uva i stanuva sovremen metod za istra`uvawe i za merewe na o~nata vnatre{nost (aksijalnata dol`ina, dol`inata na prednata o~na komora, debelinata na le}ata i dol`inata na staklestoto telo), kako i za odreduvawe na dioptrijata na le}ata.

Brzinata na refleksijata na ultrazvu~nite branovi e razli~na, vo zavisnost od razli~nite anatomski strukturi na okoto. Na primer, so ogled na sli~nosta na anatomskite strukturi, najgolem stepen na reflektogeni povr{ini se kornejata, le}ata i retinohoroidalniot sloj (12).

Anatomski gledano, postapkata za presmetka na aksijalnata dol`ina na okoto mo`e da se dobie po pat na zbirnata dol`ina na najgolemite anatomski segmenti na okoto, a toa se slednive strukturi : ď&#x201A;ˇ od prednata povr{ina na kornejata do prednata povr{ina na le}ata; ď&#x201A;ˇ od prednata do zadnata povr{ina na le}ata i ď&#x201A;ˇ od zadnata povr{ina na le}ata do retinata.

Aksijalnata dol`ina na emetropnite o~i poka`uva relativno golemi varijacii i iznesuva od 20,12 do 25,95 mm.

So ogled na toa {to, kaj normalnata populacija, procentot na emetropnite o~i e pogolem vo odnos na procentot na ametropnite, a aksijalnata dol`ina na emetropnoto oko poka`uva relativno golemi varijacii, mora da postoi nekoj korektiven faktor koj ja kompenzira ovaa pojava. Ispituvawata poka`ale deka ovoj kompenzatoren faktor zavisi od refraktivnata mo} na le}ata (Stromberg, 1936; Stenstrum, 1946) (1).

Ovoj anatomski i funkcionalen proces na adaptacija na okoto vo oftalmologijata e poznat kako fenomen na emetropizacija.

Emetropizacijata prv ja opi{al Gernet, 1964 (6), a nabrgu potoa i drugi avtori go prifatile negovoto mislewe. Site tie do{le do soznanieto deka refraktivnata mo} na le}ata e vo zavisnost od dol`inata na aksijalnata oska (3, 7, 8, 10).

CELI NA TRUDOT

[Type text] Celi na ovoj trud se:  Da ja utvrdime totalnata aksijalna dol`ina na okoto na celnata grupa, deca na vozrast od 7 do 9 godini, so pomo{ na ehometrijata.  Da gi utvrdime metri~kite vrednosti na okoto (dlabo~inata na prednata o~na komora, debelinata na le}ata, dol`inata na staklestoto telo) kaj celnata grupa, deca na vozrast od 7 do 9 godini, so pomo{ na ehometrijata.  Da utvrdime dali postoi razlika vo goleminata na analiziranite oddelni intrabulbarni parametri na okoto pome|u ma{kiot i `enskiot pol na ispituvanata celna grupa, deca na vozrast od 7 do 9 godini, so pomo{ na ehometrijata.

MATERIJAL I METODOLOGIJA Globalna selekcija na ispitanicite e izvr{ena po slu~aen izbor. Realizacijata na ispituvanite merewa e vr{ena vo periodot od 2006 do 2008 godina, so pregled na ispitanici koi doa|aa na rutinski pregled na Klinikata za o~ni bolesti vo Skopje, kako i na ispitanici povikani na pregled od nekolku u~ili{ta (izbrani, isto taka, po slu~aen izbor) od gradot Skopje.

Izvorniot materijal od koj{to e izvr{ena selekcijata i e izvle~en osnovniot primerok, pretstavuva statisti~ka grupa od 189 ispitanici od `enski i od ma{ki pol, na vozrast od 7 do 9 godini, od koi e sostavena grupata t.n. "reprezentativen primerok" od 90 ispitanici so emetropni o~i.

Polovata i vozrasnata struktura na primerokot e prika`ana vo tabela 1.

Tabela 1. Tabelaren prikaz na vozrasta i polovata struktura na ispitanici so emetropni o~i Vozrast a (7,00  7,50) b (7,51  8,00) v (8,01  8,50) g (8,51  9,00) Vkupno Vkupen broj na o~i Vo %

Broj na Ispitanici 8 24 11 47 90 180 100%

Ma{ki pol 3 11 6 27 47 94 52,22%

@enski pol 5 13 5 20 43 86 47,78%

Za site ispitanici koi se vklu~eni vo ova istra`uvawe be{e pobarana prethodna soglasnost od strana na eden od nivnite roditeli, otkako mu be{e obrazlo`ena prirodata na samoto istra`uvawe.

Stratifikacijata e izvr{ena spored okularen status, kako {to sleduva :

[Type text]       

ispituvawe na vidnata ostrina na dvete o~i, preku Snellen-ovite tablici; biomikroskopija; ispituvawe na motilitetot na bulbusot vo site nasoki; Cover-test; {iro~ina na fuzijata; ispituvawe na stereo vid so pomo{ na testovite Lang i TNO; skijaskopija, so prethodno postignata cikloplegija, so kapewe na kapkite Cyclogyl 1% (cyclopentolate hydrochloride 1,0%);  Jawal i keratometrija na okoto;  oftalmoskopija ‡ pregled na o~noto dno (fundus).

Kriteriumite za oformuvawe na osnovniot primerok na izbranici se slednive:  vozrast,  zdravi deca,  deca so klini~ki proverena emetropija.

Biometriskite merewa na okoto bea napraveni so A-sken biometriska ultrasonografija od tipot Alcon Ultrascan Imagining System, so kontakten metod, so koristewe na ultrazvu~na sonda so frekvencija od 10 MHz i na sledniot na~in: Pacientot se stava vo horizontalna polo`ba i okoto se anestezira so kapewe na lokalen anestetik, kapki Alcaine 0,5% (proparacaine hydrochloride 0,5%). Potoa, ultrazvu~nata sonda direktno se aplicira na prednata povr{ina na kornejata. Pogledot na pacientot treba da bide vo crvenata svetlina na zvu~nata sonda so koja go vr{ime ispituvaweto. Mnogu e va`no pritisokot na zvu~nata sonda na kornejata da bide {to pomal za da se eliminira deformacijata na okoto i da se onevozmo`at gre{ki vo rezultatite. Prviot separiran impuls poteknuva od prednata povr{ina na le}ata. Koga na ehogramot }e dobieme maksimalen zabec od zadnata kapsula na le}ata, kako i maksimalen zabec od retinata, od horoideata i od sklerata, toga{ zvu~niot snop se sovpa|a so aksijalnata oska na okoto.

Slika 1. Biometriska ultrasonografija, tip–Alcon Ultrascan Imagining System

[Type text]

Sliki 2. i 3. Na~in na izveduvawe na okularnata biometrija

Sliki 4. i 5. Snimki od biometriskoto merewe na okoto

[Type text] So ehometriskiot sistem od poslednata generacija, mo`no e ne samo precizno odreduvawe na standardnite i na pro{irenite ehometriski parametri na okoto tuku i nivna avtomatska presmetka, so pregled na nivnite vrednosti. Vo tekot na istra`uvaweto, za relevantni vrednosti se zemeni samo onie rezultati koi poka`uvaat standardna devijacija pomala od 0,12 mm.

REZULTATI Matemati~ko-statisti~ka analiza na parametrite na okoto •Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na aksijalna dol`ina (AL/mm) na desno oko (OD), kaj emetropno oko Tabela 2.

Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

22,63

±0,55

±0,55

±0,08

±2,41

22,47 – 22,80

21,21 – 23,73

47

22,87

±0,63

±0,64

±0,09

±2,76

22,68 – 23,05

21,49 – 24,64

90

22,76

±0,59

±0,60

±0,09

±2,59

22,47 – 23,05

21,21 – 24,64

Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na aksijalna dol`ina (AL/mm) na levo oko (OS), kaj emetropno oko Tabela 3.

Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

22,53

±0,55

±0,55

±0,08

±2,42

22,37 – 22,70

21,35 – 23,64

47

22,82

±0,65

±0,66

±0,10

±2,85

22,64 – 23,01

21,22 – 24,46

90

22,68

±0,60

±0,61

±0,09

±2,64

22,37 – 23,01

21,22 – 24,46

O~niot parametar AL mo`e da se smeta za mo{ne stabilen parametar, so bliski vrednosti pome|u desnoto i levoto oko i so zabele`livo povisoki golemini kaj ma{kata populacija. Ovaa konstatacija se gleda od niskiot koeficient i od tesniot interval na varijacijata, za emetropni o~i.

•Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na dlabo~ina na predna komora (AC/mm) na desno oko (OD), kaj emetropno oko Tabela 4.

[Type text] Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

3,36

±0,34

±0,34

±0,05

±10,11

3,26 – 3,46

2,73 – 3,97

47

3,38

±0,36

±0,36

±0,05

±10,64

3,28 – 3,48

2,42 – 4,36

90

3,37

±0,35

±0,35

±0,05

±10,38

3,26 – 2,48

2,42 – 4,36

Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na dlabo~ina na predna komora (AC/mm) na levo oko (OS), kaj emetropno oko Tabela 5.

Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

3,18

±0,32

±0,32

±0,05

±10,11

3,08 - 3,27

2,57 – 3,90

47

3,29

±0,34

±0,35

±0,05

±10,47

3,19 - 3,39

2,05 – 3,97

90

3,24

±0,33

±0,34

±0,05

±10,29

3,08 – 3,39

2,05 – 3,97

Parametarot AC, kaj ispitanicite so emetropni o~i, poka`uva izvesna razlika vo goleminata pome|u desnoto i levoto oko, vo polza na desnoto oko. Zabele`liva e i negovata pogolema varijabilnost, duri nad 10%.

• Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na debelina na le}a (L/mm) na desno oko (OD), kaj emetropno oko Tabela 6.

Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

3,63

±0,20

±0,20

±0,03

±5,46

3,57 – 3,69

3,34 – 4,17

47

3,66

±0,20

±0,20

±0,03

±5,49

3,60– 3,72

3,34 – 4,26

90

3,65

±0,20

±0,20

±0,03

±5,48

3,57 – 3,72

3,34 – 4,26

Tabelaren

pregled

na

statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na

debelina na le}a (L/mm) na levo oko (OS), kaj emetropno oko Tabela 7.

Element populacija

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

♀

43

3,74

±0,25

±0,25

±0,04

±6,56

3,67 – 3,81

3,34 – 4,42

[Type text]

♂ ♀+♂

47

3,70

±0,23

±0,23

±0,03

±6,08

3,64 – 3,77

3,34 – 4,09

90

3,72

±0,24

±0,24

±0,04

±6,32

3,64 – 3,81

3,34 – 4,42

Vrednosta na parametarot L, kaj emetropnite o~i, poka`uva nezna~itelno pomali vrednosti kaj desnoto oko i pomala varijabilnost vo odnos na levoto oko, a mo`e da se zabele`i i mala razlika vo koeficientot na varijacija.

• Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na dol`ina na staklesto telo (V/mm) na desno oko (OD), kaj emetropno oko Tabela 8.

Element populacija

N

X

SD

SEx

SE x

Vx

♀

43

15,64

±0,56

±0,56

±0,09

±3,55

15,48 – 15,81

♂

47

15,83

±0,55

±0,56

±0,08

±3,50

15,67 – 15,99

♀+♂

90

15,74

±0,56

±0,09

±3,53

15,48 – 15,99

±0,56

%

P

Iv 14,49 – 16,91 14,42 – 17,06 14,42 – 17,06

Tabelaren pregled na statisti~kata analiza na biometriskoto merewe na dol`ina na staklesto telo (V/mm) na levo oko (OS), kaj emetropno oko.

Tabela 9.

Element populacija ♀ ♂ ♀+♂

N

X

SD

SEx

SE x

Vx %

P

Iv

43

15,57

±0,55

±0,56

±0,09

±3,54

15,41 – 15,74

14,10 – 16,83

47

15,80

±0,59

±0,60

±0,09

±3,73

15,63 – 15,97

14,42 – 17,01

90

15,69

±0,57

±0,58

±0,09

±3,64

15,41 – 15,97

14,10 – 17,01

Vrednostite na o~niot parameter V poka`uvaat golema bliskost pome|u desnoto i levoto oko, so mal koeficient na varijacija

Vx od okolu 3,6% i mali gre{ki na

aritmeti~kata sredina SE x od 0,09 mm, kaj emetropnite o~i.

Dijagrami na korelacija

[Type text] Korelativnite vrski pome|u o~nite parametri i vozrasta se izvr{eni na prika`anive dijagrami.

Imaj}i gi predvid dosega{nite istra`uvawa vo domenot na biometriskite merewa na o~nite parametri kaj desnoto i kaj levoto oko (Xajkovska, 1985; Saw i sor., 2004 i dr.), prifatena e i potvrdena konstatacijata deka ne postoi zna~itelna razlika vo goleminite (4, 11).

Poradi toa, pri konstrukcijata na dijagramite na korelacija za goleminite na o~nite parametri (AL, AC, L i V), zameni se srednite vrednosti pome|u vrednostite za desnoto i za levoto oko.

25

4

CA/mm

5

AL/mm

30

20

3

2

15 7

7.5

8

8.5

9

7

7.5

8

8.5

9

Возраст (год.)

Возраст (год.)

4

16

V/mm

18

L/mm

5

3

14

12

2 7

7.5

8

Возраст (год.)

8.5

9

7

7.5

8

8.5

Возраст (год.)

Prika`anive dijagrami uka`uvaat na nezna~itelno vlijanie na vozrasta vrz parametrite AL, AC, L i V, odnosno nivna konstantna golemina vo ovoj relativno tesen vremenski period, od 7−godi{na do 9−godi{na vozrast.

Blag porast se zabele`uva kaj parametarot V, i toa uedna~en raste` i kaj ispitanicite od `enski i kaj ispitanicite od ma{ki pol (so konstantno povisoko nivo kaj ma{kiot pol).

DISKUSIJA

9

[Type text] Dosega{nite soznanija za okularnata biometrija i postavenosta na na{ata teza ja potvrdija opravdanosta od vakvite istra`uvawa vo oftalmologijata.

Golem kvalitativen napredok vo ispituvawata na okoto i na negovite parametri donese ehografijata â&#x20AC;Ą ehometrijata, koja najde golema primena vo detekcijata, diferencijacijata, dijagnostikata na razni normalni i patolo{ki sostojbi na o~ite, kako i na nivnata evaluacija.

Ehometrijata gi izu~uva anatomskite strukturi na okoto, so zna~itelna preciznost, objektivnost i bezbednost.

Sovremenite ehometriski sistemi ovozmo`uvaat merewa na linearnite dimenzii so preciznost od Âą20 mikroni (Colleman) (2). Zatoa ehometrijata celosno gi zameni drugite opti~ki i radiolo{ki metodi.

Gorenavedenoto ni dade mo`nost za edno poopse`no ispituvawe na linearnite dimenzii na o~ite kaj decata.

Aksijalnata dol`ina na okoto (AL) poka`a najgolema stabilnost, so povisoki vrednosti kaj ma{kata populacija i so bliski vrednosti me|u desnoto i levoto oko.

Najnepostojan o~en parametar kaj na{ite ispitanici, poka`aa dobienite rezultati za dlabo~inata na prednata komora (AC) ~ii koeficienti na varijacija se ne{to nad 10%, Debelinata na le}ata (L), kaj na{ite ispitanicite, poka`uva nezna~itelno pomali vrednosti kaj desnoto oko i pomala varijabilnost vo odnos na levoto oko i nezna~itelno opa|awe vo ovoj tesen vremenski period od 7 do 9 godi{na vozrast kaj ispitanicite so emetropni o~i. Kaj ovoj parametar mo`e da se zabele`i i mala razlika vo koeficientot na varijacija.

Dol`inata na staklestoto telo (V), poka`uva zabele`itelna bliskost pome|u desnoto i levoto oko i mal koeficient na varijacija od okolu 3,6% i blag porast vo odnos na godinite.

ZAKLU^OK Ehometrijata ovozmo`uva relativno brzo, efikasno, bezbolno i bezbedno merewe na okularnite dimenzii, so to~ni i objektivni rezultati. Nejzinata primena e mnogu ednostavna i pogodna, kako za pacientot, taka i za ispituva~ot. Taa mo`e da se povtoruva pove}e pati i da se primenuva kaj pacienti od site vozrasti.

Efikasnost na ehometriskite sistemi e i vo brzinata so koja mo`e da se obrabotat golem broj ispitanici {to dava mo`nost za poopse`ni istra`uvawa.

Poradi seto ova potrebni se po~esti i pokontinuirani istra`uvawa za da mo`at postojano da se sledat anatomskite parametri na okoto.

LITERATURA

1. Brown NP, Koretz JF, Bron AJ. The development and maintenance of emmetropia. Eye. 1999;13: 83ď&#x20AC;­92.

2. Coleman DJ, Lizzi FL, Jack RL. Ultrasonography of the eye and orbit.

Philadelphia: Lea and Febiger, 1977: 56.

[Type text] 3. Dexler W, Flindl O, Schmetterer L, Hitzenberger CK, Fercher AF. Eye elongation during accommodation in humans: differences between emmetropes and myopes.

Invest Ophthalmol Vis Sci 1998; 39(11): 2.1402.147.

4. Dzajkovska E. Ehografska evaluacija dinamike rasta emetropnog oka kod dece od prve do cetrnaeste godine zivota. Disertacija za doktorat nauka. Vojnomedicinska Akademija, Beograd, 1985: 99109.

5. Xajkovska E. Ehografska biometrija na okoto i orbitata. Skopje: Kultura,1995: 5766.

6. Gernet H. Axial echometry of the eye. Results and possible clinical applications.

Ultraschall Med.1982 Dec;3(4):197203.

7. Goldmann H, Hagen R. Eine Methode zur Volumbestimmung der Vorderkammer des lebenden Menschen. Basel, Ophthalmologica 1941; 7:102.

8. Helmholtz H: Handbuch der Physiologischen Optik.Leipzig: Leopold Voss, 1856: 873.

9. Ojami E, Rose KA, Morgan IG et al. Distribution of ocular biometric parameters and refraction in a population-based study of Australian children.Invest Ophthalmol Vis Sci.2005 Aug; 46(8):2.7482.754.

10. Poujol J. Echographie en Ophthalmologie. Paris : Mason, 1981:72.

11. Saw SM, Tong L, Chia KS,et al.The relationship between birth size and the results of refractive error and biometry measurements in children. Br J Ophtalmol.

2004 Apr; 88(4): 443444.

12. Zadnic K, Manny RE, YU Ja, et al. Ocular component data in schoolchildren as a function of age and gender. Optom Vis Sci.2003; 80: 226-236.

SUMMARY BIOMETRIC EVALUATION OF THE LINEAR DIMENSION IN THE EMMETROPIC EYE 1

Emilija Gosevska – Dastevska1 Clinical Centre, Eye Clinic, Skopje

Development of the linear eye structures can be followed by ultrasonic eye measurements. Aim of this study is the biometric evaluation of the linear dimension in the emmetropic eye. In this study were included 90 children with emmetropic eyes, from 7 to 9 years old. Stratification of the children was done according to their eye status, and after that, biometric eye measurements were made. According to the ultrasonic measurements, the obtained results are as follow: the biggest stability showed the parameter axial length ( AL ) of the eye; the most instable eye parameter was the anterior chamber depth (AC); the parameter lens thickness (L) shows insignificant decreased values in this short time period, from 7 to 9 years of age of the stratificated group of children and the length of the vitreus body (V) shows increased values according to the natural growth by ages of the stratificated group of children. Ehometry as biometric evaluation is relatively fast, effective, painless and safety method for the measurements

[Type text] of the ocular dimensions, with precise and objective results. Because of that, it should be used more frequently in order to follow the anatomic parameters of the eye.

Key words: ocular biometry, axial length, anterior chamber depth, lens thickness, length of the vitreus body. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI FAMILJE PREVALENCA E SËMUNDJEVE KRONIKE DHE E KOMBINIMEVE TË TYRE NË PACIENTËT KRONIKË Artenca Collaku1, Polikron Pulluqi1, Enver Roshi1, Ledio Collaku1, Majlinda Murati1 1

Departamenti i Shëndetit public, QSU “Nënë Tereza”, Tiranë

Artenca Collaku, mjeke familje Qendra Shëndetsore Nr 4, Tiranë Rr “Siri Kodra” Tiranë. Shqipëri Tel. 003554239906 e-mail: artenca_c@yahoo.com REZYME: Objektivat: Të percaktoje ko-prevalencen e semundjeve kronike në Qëndrën Shëndtesore Nr 4, të qytetit te Tiranës. Metodat: Per marrjen e te dhenave ne shfrytezuam kartelat e te semureve kronike ne Qëndrën Shëndetsore Nr 4 të qytetit te Tiranës. Nga 2500 pacientë kronike që mbulon shërbimi i mjekut te familjes në Qëndren Shendetsore Nr 4 ne Tiranë në zgjodhem nje mostër prej 403 subjektesh duke zgjedhur 1 ne 5 raste në mënyrë rastësore. Për grumbullimin e të dhënave u përpilua një skedë e vecantë, plotësimi i të dhënave të së cilës u bazua në kartelën klinike të secilit pacient, si dhe në deklarimet e vetë pacientëve gjatë intervistimit. Rezultatet: Në total u morën në studim 403 subjekte të sëmurë kronikë, prej të cilëve 194 meshkuj dhe 209 femra. Mosha mesatare për meshkujt ishte 66.04, kurse për femra ishte 63.81. Nga studimi rezultoi se prevalenca e ko-morbiditetit tek mostra e të sëmurëve kronikë të marrë në studim ishte 64%. Ndër sëmundjet kronike, prevalencën më të madhe e kanë sëmundjet

[Type text] kardiovaskulare, ku hipertensioni ka rolin kryesor (67.5%). Sëmundje të tjera që luajnë rol të rëndësishëm në ngarkesën e sëmundshmërisë janë diabeti (22.2%), dislipidemia (22.2%), sëmundjet respiratore (8.6%), ato reumatizmale (6.7%), dhe AVC (aksident vaskular cerebral) (6.4%). Konkluzione: Nga studimi u pa se semundjet kardiovaskulare zene pjesen me te madhe ne semundshmerine kronike, te pasuara nga diabeti, dislipidemia, semundjet respiratore, semundjet reumatizmale dhe AVC. Në pacientët me dy sëmundje, kombinimi më i shpeshtë është Hipertension - Diabet, i pasuar nga kombinime të tjera Hipertension - Dislipidemi, Hipertension - AVC, Dislipidemi- SIZ (semundje ishemike e zemres). Në pacientët me tre sëmundje kombinimi më i shpeshtë është Hipertension – Diabet – Dislipidemi Fjalë kyç: semundje kronike, semundje kardiovaskulare, diabet, Qender Shendetsore Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Konsiderata të përgjithshme Sëmundjet kronike dhe shëndeti publik Sëmundjet kronike janë shoqërues të natyrshëm të plakjes të popullsisë. Rritja e prevalencës të sëmundjeve kronike shihet gjithmonë e më shpesh si një efekt i padëshirueshëm i arritjeve në fushën e kujdesit shëndetsor. Megjithatë, është e padrejtë që kjo rritje e sëmundshmërisë kronike t’i atribuohet dështimit të sistemit shëndetsor.

Bëhen shpesh deklarime për faktin që, pavarësisht përparimeve në fushën e mjeksisë, njerezit nuk po bëhen më të shëndetshëm. Të tilla thënie vendosin një antitezë false midis shëndetit publik dhe sistemit shëndetsor ( 1).

Rritja e sëmundshmërisë kronike është rezultat i progresit të arritur në mirëqënie dhe shëndetësi. Kjo arritje është pak paradoksale. Përpjekjet e suksesshme për të rritur mirëqënien kanë efektin anësor të rritjes të ngarkesës të sëmunshmërisë kronike dhe të kërkesës për kujdes shëndetësor.

Problemi i sëmundjeve kronike në vetvete nuk është i ri. Në këtë diskutim përfshihet gjendja demografike, metodat epidemiologjike, mënyrat e parandalimit dhe kujdesit afatgjatë, aspekti ekonomik dhe programet e ndjekjes së këtyre sëmundjeve kronike.

Që nga dekadat e kaluara ky problem ka ndryshuar si në madhësi ashtu edhe në kompleksitet. Pyetja thelbësore është: “cili është impakti i sëmundjeve kronike në shëndetin publik, në cilësinë e jetës, në kujdesin shëndetësor dhe në institucionet e sigurimeve? ” E parë në aspektin e shëndetit publik çështja e ekspansionit të sëmundshmërisë është i një rëndësie të veçantë. Nevojiten më shumë njohuri përsa i perket impaktit specifik të sëmundjeve të veçanta në ngarkesën e sëmundshmërisë dhe në gjendjen shëndetsore të popullatës, si dhe diferencat në gjendjen shëndetsore midis grupeve të ndryshme të popullatës. Në këtë kontekst ndikimi i pabarazisë socio-ekonomike në gjendjen shëndetsore kërkon vëmendje konstante (2).

[Type text] Përsa i përket aspektit të cilësisë të jetës kerkohen më shumë njohuri për vlerësimin dhe klasifikimin e pasojave afatgjata të sëmundjeve kronike në shendetin dhe funksionet e përditshme të pacientit. Ndërkohë që shumë studime fokusohen në paaftësinë dhe dimensione të tjera të cilësisë të jetës të pacientëve kronikë, pak të dhëna jane raportuar për shkallën e paaftësisë. Ky problem komplikohet më tej nga komorbiditeti. Ky është një fenomen shumë i zakonshëm në moshën e tretë, por pak dihet për ndërveprimet e mundshme midis sëmundjeve kronike, e aq më pak për impaktin e komorbiditetit në cilësinë e jetës ( 3).

Në aspektin e kujdesit shëndetsor çështjet më sfiduese janë vlerësimi i kërkesave dhe vlerësimi i cilësisë të shërbimit. Duhet të studiohen modele të ndryshme kujdesi si psh. kujdes mjeksor, rehabilitimi apo kujdesi infermjeror.

Shtimi i sëmundjeve kronike, si dhe rritja e kërkesës për kujdes shëndetsor do të kenë ndikim të madh ne institucionet e sigurimit shëndetsor. Të bësh zgjedhje në fushën e kujdesit shëndetesor e të vendosësh prioritete, ky është objektivi i rradhës në shumë vende. Problemi që shtrohet është balancimi i rritjes së kërkesës me mundesinë e limituar për plotësimin e saj.

Për të arritur progres në shendetin publik, hapi i pare eshtë përmirësimi i bazës statistikore për monitorimin e ngarkesës në sëmundje kronike.

Sëmundjet kronike në vendet në zhvillim Pjesa më e madhe e vendeve në zhvillim janë në një gjendje balance demografike, me numër të madh lindjesh në vit dhe me moshë mesatare të popullsisë më të vogël sesa ajo e vendeve të zhvilluara (4).

Përmirësimi i kushteve socioekonomike zakonisht çon në ulje të vdekshmërisë dhe mund të ulë fertilitetin, e cila çon në shtim të popullsisë me moshë mesatare të lartë përpara se të jetë vendosur një gjendje ekuilibri. Procesi është quajtur tranzicion demografik, dhe zakonisht ndiqet nga një tranzicion epidemiologjik, ku modeli i sëmundshmërisë ndryshon nga sëmundje ngjitëse në ato jo-ngjitëse. Megjithate, ky model nuk shihet gjithmonë kështu. Është vënë re që gjatë procesit të tranzicionit në vendet e Europës lindore është rritur vdekshmëria nga sëmundjet kronike sidomos ato kardiovaskulare (5). Është vënë re që, stresi social si rezultat i ndryshimeve kulturale, u shoqërua nga rritja e konsumimit të ushqimeve të pashëndetshme dhe perdorimi i alkoolit dhe duhanit.

Ashtu si edhe në vendet në zhvillim, tensioni arterial fillon të rritet me moshën dhe hipertensioni bëhet një problem, ndryshe nga sa kishte ndodhur në të shkuarën (6). Ky ndryshim lidhet me obezitetin, jeten sedentare dhe dieten hipersodike.

Diabeti është një problem gjithmonë e në rritje në vendet në zhvillim (7).

Tranzicioni epidemiologjik ndryshon edhe modelin e sëmundshmërisë per sëmundjet malinje. Kanceret që kanë një komponent infeksioz ne etiologjinë e tyre, siç janë kanceri hepatik, i mukozës të gojës, nazofaringeal, i qafës te mitrës, si dhe kanceri i stomakut, shkaktohen kryesisht nga komponentë ushqimorë që mbartin agjentin shkaktar.

Këto lloj kanceresh kanë tendencën të shfaqen më rrallë kur kushtet socio-ekonomike përmirësohen. Kanceret e mushkërisë kanë gjithashtu prevalencë të lartë, pasi kompanitë e duhanit janë të lira të operojnë në treg. Ndryshimet në fertilitet shpjegojnë pjesërisht

[Type text] rritjen e riskut për kancer të gjirit. Dhe së fundi, ndryshimet në dietë shpjegojnë rritjen e incidencës të kancereve të kolonit.

Përkufizimi i sëmundjeve kronike – Qëndra për kontrollin dhe parandalimin e sëmundjeve në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (8) i përkufizon sëmundjet kronike si gjendje me karakteristikat e mëposhtme: etiologji e paqartë, e predispozuar nga faktorë të shumtë risku, me periudhë të gjatë latence, me dekurs të zgjatur, pa origjine kontagioze, me dëmtime funksionale dhe të pakurueshme.

JUSTIFIKIMI Të trajtosh sëmundjet kronike është një sfidë gjthmonë e në rritje për komunitetin e mjekëve. Pas progresit të arritur në trajtimin e sëmundjeve akute theksi në mjeksi është vënë në trajtimin afatgjatë te dëmtimeve funksionale që shoqërojnë sëmundjet kronike.

Këto sëmundje kanë rol domethënës në ngarkesën e sëmundshmërisë dhe në vdekshmërinë në total. Pjesa më e madhe e vdekjeve në moshë të re, dhe e paaftësisë për punë në mbarë botën shkaktohet nga sëmundjet kronike. Sipas parashikimeve keto shifra do të rriten me ritme të shpejta në dekadat pasuese sidomos në vendet në zhvillim (9). Më shumë se gjysma e vdekjeve në mbarë botën shkaktohen prej katër sëmundjeve kronike: sëmundjet e zemrës, diabeti, sëmundjet e mushkërive dhe disa semundje malinje (10,11).

Në një studim të vitit 2002 u vlerësua se sëmundjet kronike zënë 54% të të gjitha vdekjeve në vendet me të ardhura mesatare dhe të ulta. Ndërkohë që 36% e zinin sëmundjet infektive, sëmundjet perinatale dhe maternale si dhe deficiencat ushqimore. Ne Shqipëri, ne keto 20 vjetet e fundit, semundjet kardio-vaskulare (SKV) janë shkaku kryesor i vdekshmerise.

Ne të dhënat e raportuara nga INSTAT për vitin 2006 theksohet se SKV jane shkaku kryesor i vdekjeve me 52.9 % ne strukturen e pergjitheshme te mortalitetit, duke lene pas ato me shkaqe tumorale dhe sëmundjet respiratore (12).

1%

19%

Semundje kardiovaskulare

3%

Tumoret

1%

Swmundjet respiratore Semundjet mendore 5%

53%

Swmundjet nervore Swmundjet endokrine

18%

Te tjera

[Type text] Figura 1. Pesha specifike e vdekshmërisë sipas grup-sëmundjeve për vitin 2006 në vendin tonë (sipas INSTAT 2007) Një aspekt tjetër i sëmundshmërisë kronike është se këto sëmundje janë shumë të nderlidhura me njëra-tjetrën. Prevenimi, diagnostikimi dhe ndjekja e mirë njerës sëmundje redukton riskun për sëmundjen tjetër.

Stili i jetës (dieta, aktiviteti, duanpirja, konsumimi i alkoolit) dhe statusi socioekonomik (punësimi, gjendja financiare) janë faktorë risku tashmë të konfirmuar për këto sëmundje (13, 14).

Nisur nga argumentat e mësiperme të situatës epidemiologjike në vend por bazuar dhe ne faktorë te tjerë siç eshte ulja e fertilitetit si rezultat i politikave te planifikimit familjar, si dhe tendenca ne ulje e vdekshmerise foshnjore, çojne në uljen gjithnje e më shumë të kontigjentit të moshave te reja. Kjo do të çojë në rritjen e kontigjentit të moshave të vjetra dhe ne ndryshimin e konfiguarcionit te piramidës moshore.

Si rezultat i atyre që thamë më sipër, bëhet i nevojshëm ndërmarja e këtij studimi, por edhe se ndryshimet e mësipërme do ta ballafaqojnë mjeksinë dhe shëndetin publik në Shqipëri me problemet e moshave te vjetra dhe pasojat qe rrjedhin nga këto, të cilat është më mirë që të parandalohen qe tani.

OBJEKTIVAT Objektivat e përgjithëshme: Të percaktoje ko-prevalencen e semundjeve kronike në Qëndrën Shëndtesore Nr 4, të qytetit te Tiranës.

Objektivat specifike: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Përshkrimi i popullatës sipas gjinisë, moshës, profesionit ,gjendjes civile Prevalenca e semundjev kronike Ko-prevalenca e kombinimeve te semundjeve kronike Ko-prevalenca sipas gjinise Ko-prevalenca sipas grup moshes Prevelenca e mbipeshes dhe obezitetit sipas gjinise

MATERIALI DHE METODIKA Studimi është i tipit transversal (cross- sectional).

Per marrjen e te dhenave jane shfrytezuar kartelat e te semureve kronike ne Qëndrën Shëndtesore Nr 4 të qytetit te Tiranës.

Nga 2500 pacientë kronike që mbulon shërbimi i mjekut te familjes në Qëndren Shendetsore Nr 4 ne Tiranë në zgjodhem nje mostër prej 500 subjektesh duke zgjedhur 1 ne 5 raste në mënyrë rastësore.

Nga 500 subjekte te marra ne studim, 403 ose 81% e tyre pranuan te merrnin pjese ne studim.

[Type text] Me marrjen e mostres prej 500 subjektesh ne patëm parasysh prevalencen e semundjve kronike (prevalenca e hipertensionit arterial mbi 40% ne keto grup mosha).

Mostra mund te ishte edhe me vogel, por meqenese per përcaktimin e ko-prevalences së sëmundjeve kronike ka pak ose aspak studime, menduam qe te marrim nje moster qe perfaqson 20% te popullatës te marrë ne studim.

Për grumbullimin e të dhënave u përpilua një skedë e veçantë, plotësimi i të dhënave të së cilës u bazua në kartelën klinike të secilit pacient, si dhe në deklarimet e vetë pacientëve gjatë intervistimit Të dhënat ( ndryshoret) e përfshira në studim.  Të dhëna sociale- demograkike:  Gjendja civile  Faktorët e rrezikut.  Mosha  Gjinia  Pesha  Gjatësia  Duhani  Alkooli  Të dhëna laboratorike.  Kolesteroli  Trigliceridet  Glicemia  Nozologjitë e përfshira në studim:  Aritmi  Insuficience kardiake  Sëmundje ishemike e zemrës  Hipertensioni arterial  Sëmundjet pulmonare  Diabeti mellitus  Dislipidemia - vlera e Kol. > 240 dhe/ose Tg > 150 mg/ dl, dhe/ose mjekohet me anti-lipemiantë.  Sëmundjet reumatizmale  Sëmundjet neurologjike  Sëmundjet psikiatrike  Sëmundjet gastro-hepatike  Sëmundjet e veshkave  Sëmundjet e prostatës  Aksidentet vaskulare cerebrale  Sëmundjet e tiroides  Tumoret

[Type text] METODA STATISTIKORE Analiza e shpërndarjes së frekuencave të karakteristikave të kontigjentit të të sëmurëve të marrë në studim, eshte shprehur në përqindje. Për lidhjet e mundëshme midis faktorëve të rrezikut dhe të dhënave sociale-demografike ëshë përdorur analiza e χ2. Për variablet e vazhdueshme (vijimësore), ëshë perdorur percaktimi i mesatares, deviacionit standart, dhe krahasimet janë bërë duke perdorur testin “t” te Studentit.

Analiza e të dhënave ëshë bërë në programe statistikore kompjuterike siç janë ato SPSS version 14 Chikago Illios, Exel, versione 2007, etj.

REZULTATET Përshkrimi i popullatës: Në total u morrën në studim 403 subjekte të sëmurë kronikë, prej të cilëve 194 meshkuj dhe 203 femra. Mosha mesatare për meshkuj ishte 66.04 me minimum moshe 40 vjeç dhe maksimum 89, kurse për femra mosha mesatare ishte 63.81, me minimum moshe 40 vjeç dhe maksimum 87.

Shpërndarja e subjekteve të marra në studim sipas grupmoshës paraqitet ne figuren 2. Mosha mesatare e 403 subjekteve është 64.9 vjec.

Figura 2.

40

Shperndarja e subjekteve te marra ne studim sipas moshes

Frequency

30

20

10

Mean =64.90 Std. Dev. =11.375 N =403

0 40.00

50.00

60.00

70.00

80.00

90.00

mosha

Duhani Sic shihet edhe në tabelën e mëposhtme duhanpirja në grupin e marrë në studim rezultoi në masën 29%.

Midis subjekteve meshkuj 53% e tyre pinin duhan në momentin e intervistimit, ndersa midis subjekteve femra 6.6 % e tyre ishin duhanpirëse. Lidhja midis duhanpirjes dhe gjinisë doli sinjifikative (p=0.001).

Figura 3.

[Type text]

Prevalenca (% )e duhan pirjes sipas gjinise dhe total

60

53

50

40

29 30

20

10

6.7

0 Femra

Meshkuj

Total

Treguesi i masës trupore (TMT). Në tabelën 3 pasqyrohet shpërndarja e vlerave të TMT në subjektet e marra në studim. Prevalenca e mbipeshës është 58.6%, ndersa ajo e obezitetit 23.1%. Vihet re që shkalla e mbipeshës është më e lartë tek subjektet meshkuj, ndërkohë që ajo e obezitetit është më e lartë tek subjektet femra.

Figura 4.

Shperndarja e subjekteve sipas BMI dhe gjinise

132

104

Femra Meshkuj

53 46

40 21

6 <20

Dislipidemi Figura 5.

1 20-24.9

25-29.9

mbi =30

[Type text]

Sëmundshmëria Tabela 1.

Prevalenca e sëmundjeve kronike për 403 subjektet e sudimit.

Sëmundjet kronike

Femra

Meshkuj

Totali

Aritmitë Insuficiencë kardiake SIZ Hipertensioni Diabeti Sëmundjet respiratore Dislipidemia Sëmundjet rheumaizmale Ad. Prostates Insuficienca renale Glaucoma Sëm. Neurologjike Sëmundjet psikiatrike AVC Sëmundjet e tiroides Sëmundjet gastro-hepatike Tumoret

17 (4.2%) 11 (2.7%) 21 (5.2%) 126 (31.6%) 47 (12%) 20 (4.9%) 55 (13.6%) 15 (3.7%) 12 (2.9%) 9 (2.2%) 8 (2.0%) 11 (2.7%) 9 (2.2%) 4 (1.1%) 12 (3.5%) 8 (2.0%)

18 (4.4%) 16 (3.9%) 19 (4.7%) 146(36.2%) 43 (10.2%) 15 (3.7%) 35 (8.6%) 13 (3.2%) 38 (9.4%) 4 (1.0%) 7 (1.7%) 16 (3.9%) 9 (2.2%) 17 (4.2%) 1 (0.2%) 18 (4.4%) 4 (2.0%)

35 (8.6%) 27 (6.6%) 40 (9.9%) 272 (67.5%) 90 (22.2%) 35 (8.6%) 90 (22.2%) 28 (6.9%) 38 (9.4%) 16 (3.9%) 16 (3.9%) 24 (5.9%) 20 (4.9%) 26 (6.4%) 5 (1.3%) 32 (7.9%) 12 (2.9%)

*në kllapa prevalenca në %

[Type text]

Bashkëshoqërimet e Sëmundjeve (ko-morbiditeti) Tabela 2.

Klasifikimi i subjekteve sipas numrit të diagnozave Numri I kombinimeve te semundjes Me nje

N 146

Mosha mesatare 61.8630

Std. Deviation 12.70331

Me dy

155

66.1806

10.29719

68

67.6912

10.25242

34

68.3226

10.87604

403

64.9007

11.37511

Me tre Me kater Total

Figura 6.

Me rritjen e numrit të semundjeve për subject, mosha mesatare e subjekteve rritet.

Pas përpunimit të të dhënave rezultuan:  146 raste me një sëmundje

[Type text]   

155 raste me dy sëmundje 68 raste me tre sëmundje 34 raste me kater apo më shumë sëmundje.

Tabela e mëposhtme pasqyron shpërndarjen e semundshmerisë në të gjitha rastet Tabela 3.

Shperndarja e semundjeve sipas kombinimeve Sëmundjet kronike Aritmitë Insuficiencë kardiake SIZ Hipertensioni Diabeti Sëm. respiratore Dislipidemia Sëm. rheumaizmale Ad. prostatës Insuficienca renale Glaucoma Sëm. neurologjike Sëm. psikiatrike AVC Sëm e tiroides Sëm. Gastro-hepatike Tumoret

1 sëm.

3 0 6 66 8 14 1 6 3 0 6 7 13 2 2 7 3

2 sëm.

14 6 8 119 40 9 38 12 15 8 5 6 4 7 2 11 6

3 sëm.

14 10 10 57 23 9 25 5 15 4 4 6 2 9 0 10 2

≥ 4 sëm.

4 11 14 30 17 3 26 5 5 4 1 5 1 8 1 4 1

Totali 35 27 40 272 90 35 90 28 38 16 16 24 20 26 5 32 12

Në qoftë se ecim horizontalisht në tabelë, vemë re një numër të vogël rastesh në kolonën e subjekteve me një sëmundje, per ato sëmundje që kanë lidhje shkakësore me sëmundje të tjera.

Tabela 4.

Shpërndarja e kombinimeve sipas gjinisë

kombinime 1.00 1 2.00 3.00

Gjithsej (% ) Gjithsej (% ) Gjithsej

Gjinia Femra Meshkuj 67 79 32.1% 80 38.3% 41

40.7% 75 38.7% 27

Total Total 146 36.2% 155 38.5% 68

[Type text]

4.00 Total

(% ) Gjithsej (% ) Gjithsej (% )

19.6% 21 10.0% 209 100.0%

13.9% 13 6.7% 194 100.0%

16.9% 34 8.4% 403 100.0%

Ne kete tabele gjejme më shumë subjekte meshkuj që kanë vetëm një sëmundje, ndërkohë që komorbiditeti është më i shprehur tek subjektet femra.

Tabela 5.

Shpërndarja e kombinimeve sipas TMT

<20 Kombini me

1.00

2.00 3.00 4.00 Total

Gjithsej %sipas kombinimit 1 Gjithsej % sipas kombinimit 2 Gjithsej % sipas kombinimit 3 Gjithsej % sipas kombinimit 4 Gjithsej % gjithe kombinimeve

2

TMT 20-24.9 25-29.99 28 84

Total >=30 32

146

1.4%

19.2%

57.5%

21.9%

100.0%

2 1.3%

25 16.1%

88 56.8%

40 25.8%

155 100.0%

2 2.9%

10 14.7%

41 60.3%

15 22.1%

68 100.0%

1 2.9%

4 11.8%

23 67.6%

6 17.6%

34 100.0%

7 1.7%

67 16.6%

236 58.6%

93 23.1%

403 100.0%

Duke krahasuar dy rreshtat e parë përkatësisht subjektet me një semundje dhe ata me dy sëmundje, tek këta të fundit vëmë re përqindje më të lartë të personave obezë. Me shtimin e numrit të diagnozave, subjektet pakësohen ndjeshëm dhe kjo ndikon objektivitetin e vlerësimit. Këtu vlen të përmendet edhe rritja e vdekshmerisë, me rritjen e numrit të sëmundjeve, në mënyrë të veçantë në subjektet me më shume faktorë risku (në rastin tonë obeziteti).

Kombinimet e sëmundjeve Në grupin e subjekteve me dy sëmundje (grupi më i madh) kombinimi më i shpeshtë është Hipertension -Diabet me 26 raste.

Kombinime të tjera:  Hipertension-Dislipidemi 24 raste

[Type text]      

Hipertension- AVC (aksident vaskular cerebral) 9 raste Hipertension- SIZ (semundje ishemike e zemres) 5 raste SIZ – Dislipidemi 8 raste Aritmi – IKK (insuficience kardiake kongjestive) 6 raste Diabet – Dislipidemi 4 raste SIZ - IKK 5 raste

Në grupin e subjekteve me tre sëmundje kombinimet më të shpeshta janë:  Hipertension - Diabet - Dislipidemi  Dislipidemi - SIZ – Hipertension DISKUTIM Në mostrën e të sëmurëve kronikë të marrë në studim vetëm 36% e subjekteve vuanin vetëm me një sëmundje.

Në totalin e sëmundshmërisë, sëmundjet kardiovaskulare përbënin ngarkesën kryesore me 46.6% te totalit, të ndjekura nga diabeti e dislipidemia, secila me nga 11% të ngarkesës totale.

Sipas studimit të ko-prevalencës rezultoi që 64% e subjekteve kishin dy apo më shumë sëmundje kronike.

Në qoftë se i referohemi studimeve të ngjashme (14) për prevalencën dhe koprevalencën e sëmundjeve kronike, gjejmë që 61% e subjekteve vuajnë nga një sëmundje kronike, kundrejt 38% te subjekteve që vuajnë nga dy ose më shumë sëmundje.

Sëmundjet kronike nuk prekin vetëm moshën e tretë. Në studim rezulton që 27% e të sëmurëve kronike i përkasin popullatës aktive, kundrejt 64% subjekteve pensionistë.

Vëmë re qe ka edhe diferenca sipas gjinisë për disa nga sëmundjet e marra në studim. Kështu, meshkujt vuajnë më shumë nga sëmundjet kardio- vaskulare (aritmi, SIZ, HTA, IKK), e lidhur kjo mbase me përdorimin e duhanit, kurse femrat vuajne më shumë me diabet, dislipidemi, sëmundje respiratore (SPOK, insuficience respiratore, astma bronkiale).

Përsa i përket shpërndarjes së ko-morbiditetit sipas gjinise, në të gjitha rastet (me 2, 3 apo 4 sëmundje), prevalenca është më e lartë tek femrat.

Ekziston një lidhje e drejtë midis komorbiditetit dhe moshës. Ko-morbiditeti rritet me rritjen e moshës.

Vihet re se kombinimi më i shpeshtë i sëmundjeve, është ai midis diabetit dhe hipertensionit.

Kombinime të tjera të shpeshta janë kombinimet e hipertensionit me semundjet e tjera kardio- vaskulare, dislipidemine, AVC. Në këtë moment lind nevoja per të theksuar rëndësinë e trajtimit dhe te kontrollit sa më të mirë të këtyre sëmundjeve, në mënyrë që të parandalojmë deri në një farë shkalle ko-morbiditetin.

Gjatë analizimit të të dhënave, vemë re numër të vogël rastesh në kolonën e subjekteve me një sëmundje, per ato sëmundje që kanë lidhje shkakësore me sëmundje të tjera.

Në tabelën ku paraqitet sëmundshmëria, vëmë re prevalencë shumë të ulët të sëmundjeve të tiroides. Duke patur parasysh që Shqipëria është një vend endemik, kjo

[Type text] mund t’i dedikohet nëndiagnostikimit të këtyre patologjive. Kjo shtron nevojën për programe depistuese në të ardhmen.

Të dhënat e studimit, duke marrë parasysh që janë marrë nga kartelat klinike të një qëndre shëndetsore, nuk pasqyrojnë drejt prevalencën e tumoreve. Raportohen vetëm rastet me trajtim medikamentoz.

Rastet që kërkojnë trajtime të tjera që nuk realizohen ne kushtet e shërbimit ambulator për shkak të problemeve me sistemin e referimit, i shpetojne këtij filtri.

Kur individët vuajne nga sëmundjet kronike, pavarësisht nëse kjo është e lindur apo e shfaqur gjatë jetës, ata përfshihen gjerësisht në të gjitha hallkat e sistemit shëndetesor (15,16). Kjo fillon me vizitën tek mjeku i familjes, e ndjekur nga testet diagnostike, përshkrimin e medikamenteve, konsultat me mjeket specialistë, vizitat në spital, e ndoshta ndërhyrje kirurgjikale.

Një aspekt i rëndësishëm i të jetuarit me një sëmundje kronike është që, ndërsa vitet kalojne, ata mund të zhvillojnë të tjera sëmundje.

Ko-morbiditeti ka shumë ndikime: këta persona kërkojnë më shumë shpenzime, vuajnë efektin e polifarmacisë, dhe vuajnë shtimin e efekteve të padëshiruara të vetë sëmundjeve (17). Ndërkohë që është e vërtetë që personat me një sëmundje kronike janë në risk për ngjarje të tjera, personat e vjetër me disa sëmundje kronike, janë në rrezik akoma më të madh, për shkak të kompleksitetit të sëmundjevë të tyre.

Në vendet në zhvillim një plan shëndeti i fokusuar në trajtim dhe në identifikimin e rasteve të reja, është i destinuar të dështojë. Kufizimet në duhanpirje, edukimi drejt një diete me pak yndyrna si dhe promovimi i aktivitetit fizik tek të rinjtë, do të jetë e vetmja mënyrë për të reduktuar vdekjet e parakohshme nga sëmundjet kronike. Lufta kundër AIDS-it ka treguar që prevenimi është i mundur, madje edhe në vendet me nivel të ulët edukimi. Në shumë vende të varfra, parandalimi është e vetmja rrugë e mundshme në luftimin e ngarkesës të sëmundjeve kronike (21).

Nënvlerësimi i rolit të informacionit mbi prevalencën e sëmundjeve dhe komorbiditetit mund të ketë pasoja në planifikimin e politikave të kujdesit shendetsor në të ardhmen.

KONKLUZIONE 1. Nga studimi rezultoi se prevalenca e ko-morbiditetit tek mostra e të sëmurëve kronikë të marrë në studim është 64%.

2. Ndër sëmundjet kronike, prevalencën më të madhe e kanë sëmundjet kardiovaskulare, ku hipertensioni ka rolin kryesor (67.5%).

3. Sëmundje të tjera që luajnë rol të rëndësishëm në ngarkesën e sëmundshmërisë janë diabeti (22.2%), dislipidemia (22.2%), sëmundjet respiratore (8.6%), ato reumatizmale (6.7%), AVC (6.4%).

4. Në pacientët me dy sëmundje, kombinimi më i shpeshtë është Hipertension Diabet, i pasuar nga kombinime të tjera Hipertension - Dislipidemi, Hipertension - AVC, Dislipidemi- SIZ. 5. Në pacientët me tre sëmundje kombinimi më i shpeshtë është Hipertension – Diabet – Dislipidemi.

[Type text] 6. Ekziston një lidhje e drejtë midis ko-morbiditetit dhe moshës. Ko-morbiditeti rritet me rritjen e moshës.

7. Vemë re numër të vogël rastesh në kolonën e subjekteve me një sëmundje, per ato sëmundje që kanë lidhje shkakësore me sëmundje të tjera.

8. Ko-morbiditeti është më i shprehur tek subjektet femra.

9. Sëmundjet kronike nuk prekin vetëm moshën e tretë. Në studim rezulton që 27% e subjekteve i përkasin popullatës aktive, kundrejt 64% subjekteve pensionistë.

REKOMANDIME 1. Të sëmurët kronike duhet të ndiqen në dinamikë sipas standarteve e protokolleve.

2. Duke marrë në konsideratë që me rritjen e moshës rritet edhe ko-morbiditeti, nevojitet zhvillimi i programeve depistuese, në mënyrë që diagnostikimi i sëmundjeve të bëhet që në fazat e para të tyre.

3. Në trajtimin e pacientëve me disa sëmundje të synohet trajtimi i integruar i tyre, të tentohet ruajtja e funksionit, duke mos harruar edhe ndërveprimet medikamentoze.

4. Promovimi i sjelljeve të shëndetshme, si një hap parandalues në zhvillimin e këtyre sëmundjeve. Kufizimet në duhanpirje, edukimi drejt një diete me pak yndyrna si dhe promovimi i aktivitetit fizik tek të rinjtë, do të jetë e vetmja mënyrë për të reduktuar vdekjet e parakohshme nga sëmundjet kronike.

REFERENCAT 1. Black D. An anthology of false antitheses. London: The Nuffield Provincial Hospital Trust, 1984.

2. Bas GAM van den, Limburg LCM, Velden J van der, Verkleij H. Chronic diseases and changing care patterns in an ageing society. International conference, Amsterdam, The Netherlands, 9-11 June 1993. Tijdschr Soc Gezondheidsz.

3. Lilienfeld AM, Gifford AJ, eds. Chronic diseases andpublic health. The conference of chronic disease training program directors of schools of public health. Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1966.

1. 4. Taylor R. (1993). Non-communicable diseases in the tropics. Medical Journal of Australia, 159, 266-70.

4. Littenberg B. (1995). A practice guideline revisited: screening for hypertension.

Annals of Internal Medicine, 122, 937-9.

5. Bjerregaard P. and Young, T.K. (1998). The circumpolar Inuit: health of a population in transition. Munksgaard, Copenhagen.

6. Neel JV. (1999). Diabetes mellitus: a 'thrifty' genotype rendered detrimental by 'progress'. Bulletin of the Ëorld Health Organization, 77, 694-703.

[Type text] 2. 8. Broenson R, Remington P & Davis J (Eds) (1998) Chronic Disease Epidemiology and Control, (2nd Edition) American Public Health Association, Washington DC. 10. The economic impact of chronic diseases on developing countries By Marc Suhrcke, WHO December, 2007.

11. Chronic disease: an economic perspective’s, The Oxford Health Alliance: London, by Marc Suhrcke, Rachel A. Nugent, David Stuckler and Lorenzo Rocco, 2006.

12. Murray CL.J. and Lopez A D. (1997) the utility of DALY` s for public health policy and research: a reply. Bulletin of the World Health Organisation.

13. INSTAT, Shkaqet e vdekjeve (sipas klasifikimit ndërkombëtar ICD-9), 2006 14. Ëanless; securing our future health: Taking a long term vieë, April 2002 Croen 15. The Chronic Disease Burden. An analysis of health risk and health care usage.

2004 3. 15. Choosing Health; Making Healther Choises Easer; Public Health Ehite Paper 2004. Departement of Health.

16. Health Insite 2003a, www.healthinsite.gov.au/content/internal/page.cfm 17. Health Insite 2003b, www.chronicdisease.health.gov.au/sharing.html.

18. McCallum J (2003) personal communication January 2003.

19. National Health and Medical Research Council, 2001, Tackling Chronic Disease: Exploration of Key Research Dimensions, Synopsis of Eorkshop, 5-6 July, 2001.

NHMRC and Commonwealth Department of Health and Aged Care, Canberra.

20. Garavan R, Ëinder RMH. Health and Social Services for Older People (HeSSOP I). Dublin: National Council on Ageing and Older People. http://www.ncaop.ie (2001) (1 February 2006, date last accessed).

21. Disease prevention and control of non communicable disease. Robert J. Kim Farley, Oxford Textbook of Public Health 4th ed.

SUMMARY THE PREVALENCE OF CHRONIC DISEASE AND THEIR COMBINATION IN CHRONIC PATIENTS Artenca Collaku1, Polikron Pulluqi1, Enver Roshi1, Ledio Collaku1, Majlinda Murati1 1

Public Health Departament, UHC “Mother Tereza”, Tirana, Albania

Objectives: To determine the co-prevalence of chronic disease in the Health Center Nr 4, in Tirana city. Methods: For getting the information we used the clinical cards of chronic patients in the Health Center Nr 4 in Tirana city. For a total of 2500 chronic patients, we choose a sample of 403 subjects, getting at random 1 on 5 subjects.

We made e special card for gathering the information by using the clinical chart of each patient, and also the self declaration along the interview. Results: In total we studied 403 chronic patient from which 194 males and 209 females. The mean age for man was 66.04, and for woman 63.81. The prevalence of co-morbidity in our subjects was 64%.

[Type text] Cardiovascular disease had the higher prevalence between chronic diseases. Hypertension had the main role (67.5%). The other diseases that play an important role are diabetes (22.2%), dislipidemia (22.2%), respiratory diseases (8.6%), musculoskeletal diseases (6.7%), and stroke (6.4%). Conclusions: In our study we saw that cardiovascular diseases had the main role. In patients with two diseases, the most frequently combination was Hypertension - Diabetes, followed by other combinations like Hypertension - Dislipidemia, Hypertension – Stroke, Dislipidemia – CID (cardiac ischemic disease). For the patients with three diseases, the most frequently combination was Hypertension – Diabetes – Dislipidemia.

Key words: chronic disease, cardiovascular disease, diabetes, Health Center ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER PNEUMOFTIZIOLOGJI СОСТОЈБА НА ТУБЕРКУЛОЗАТА ВО ПЕРИОД 2000-2007 GOD. KAJ NASELENIETO VO SKOPJE, Р. МAKEDONIJA Violeta Telenta1 1

Dispanzer za belodrobni bolesti i TB Zdrastven Dom, Skopje

Violeta Telenta, lekar pneumoftiziolog Ul. Xon Kenedi br. 27/5-25, Skopje Tel: 02/2616-980 & 02/3226-988 & 070 388-912 e-mail: brankotelenta@yahoo.com РЕЗИМЕ: Voved: Tuberkulozata e staro infektivno zaboluvawe koe i denes pretstavuva problem vo svetot. Tuberkulozata e postojano prisutna meѓu naselenieto so promenliva fluktuacija. “SZO tuberkulozata e proglasi za globalen problem vo svetot.” Dispanzerot e zdrastvena ustanova koja gi otkriva registrira lekuva i kontrolira zabolenCelite od TB.

[Type text] Cel: Ovoj trud ima za cel da e prika`e sostojbata na tuberkuloznoto zaboluvawe kaj naselenieto na gradot Skopje. Vo glavniot grad `ivee i raboti ne{to pomalku od polovina naselenie vo R.Makedonija. Материал и метод: Koristeni se formularite TB-10, kvartalni i godisni izvestai so metod na uporedna analiza. Резултати: Registrirani se 1549 novozaboleni od TB. 67% od zabolenite se od vozrasnata populacija, 12% pripagaat na najmladata vozrasna grupa od 1 do 4 godini starost. So belodrobna tuberkuloza se 78%. Dokazanost so BK+ kaj belodZakluokrobnata tuberkuloza e 50%. Povolen ishod na lekuvanjeto ima kaj 40%. Zakl~uok: Dobienite rezultati ukazuvaat deka TB ke bide nacionalen problem i vo idnina za R. makedonija. Клучни зборови: TB, SZO, BK+ Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): ВОВЕД Туберкулозата како заразно заболување претставува светски проблем и во 21 век. Оваа болест спаѓа меѓу најраширените инфективни заболувања во светот. Таа е светски проблем неограничен со ништо. Туберкулозата е постојано присутна меѓу населението со променилви флуктацији. Република Македонија припаѓа во група на земји со среден ризик од ТБ заболување со инциденца од 32 новозаболени на 100,000 жители. Од 1992 год. ТБ е прогласена за глобален проблем во светот. Од истата и во Република Македонија е регистриран пораст на ова заболување. Во Република Македонија е направена Национална програма за откривање, регистрирање, лекување и превенција на ТБ. Се знае дека 10% од инфицираните во текот на животот можат да се разбиолат од ТБ. Оваа болест прогресивно се шири, еден заболен може 5 до 10 нови лица да инфицира. Диспанзерот за белодробни заболувања и ТБ е здраствена установа која открива, регистрира, лекува и превентира од ТБ, односно во целост се спроведува Националната програма за борба против ТБ, во целосна соработка со Институтот за белодробни заболувања и Туберкулоза како и со Глобален фонд кој учествува и ја контролира реализацијата на оваа програма. ЦЕЛ Туберкулозата зазема посебно место во патологијата на болестите на подрачјето на градот Скопје. Поради значајноста на евидентираните епидемиолошки показатели за ТБ за населението на град Скопје, анализирани се сите релевантни параметри за период од 2000-2007 год. Со што е овозможено да се согледа состојбата за ова заболување во тој период и понатамошното позитивно или негативно движење на ТБ за подрачјето на Скопје. МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ

[Type text]

Податоците за бројот на новозаболените од ТБ, формите на ТБ заболување и застапеноста на ТБ кај поедини старосни групи, се евидентирани во посебнио формулари ТБ-10 како и во квартални, полугодишни и годишни извештаи. Правени по препорака на СЗО а применувани во целост во диспанзерот. РЕЗУЛТАТИ Новозаболени од ТБ од 2000-2007 год. за секоја година поединечно и вкупен број за тој период. Табела1 Година Вкупен број на заболени

2000 187

2001 233

2002 215

2003 189

2004 191

2005 180

2006 200

2007 154

Вкупно 1549

Во периодот од 8 години нема големо отстапување во бројот на новозаболени. Вкупниот број за период од 2000-2007 год. е 1549 новозаболени од ТБ. Графички приказ на новозаболени од ТБ кај детската и возрасната популација. Графикон 1 160 140 120 100

заболени од ТБ од возрасна популација-1033

80

заболени од ТБ од детска популација-516

60 40 20 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

година

Во период од 8 год. доминираат новозаболени од возрасната популација со 67% додека новозаболени од детската популација се со 33%. Табеларен приказ на новозаболени од ТБ по возрасни групи за период од 2000-2007 год. Табела 2.

[Type text] Возраст број на новозаболени 0 6 од 1 до 4 176 од 5 до 9 154 од 10 до 14 122 од 15 до 19 109 од 20 до 24 91 од 25 до 29 123 од 30 до 34 87 од 35 до 39 90 од 40 до 44 89 од 45 до 49 97 од 50 до 54 74 од 55 до 59 78 од 60 до 64 72 од 65 до 69 50 над 70 86

% 0,4 12 10 8 7 6 8 6 6 6 6 5 5 5 3 6

Двоцифрен процент на новозаболени од ТБ се во најмладата возрасна група.

12% во возрасна група од 1-4 год. и 10% во возрасна група од 5-9 год. Графички приказ на белодробна и вонбелодробна ТБ за период од 2000-2007 год. Графикон 2 250

број на заболени

200

150

новозаболени со белодробна ТБ новозаболени со вонбелодробна ТБ

100

50

0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

година

Во период од 8 год. регистрирани се 78% новозаболени со белодробна ТБ додека 22% се со вонбелодробна ТБ. Докажаноста на белодробната ТБ со БК+ наод кај новозаболени во период од 2000-2007 год. Табела 3 Година Број на респираторна ТБ БК+ наод %

2000 146 59 40

2001 203 74 36

2002 161 75 47

2003 149 74 50

2004 146 77 55

2005 139 70 50

2006 146 67 45

2007 112 59 53

[Type text] Процентот на БК+ наод за Коховиот бацил е 50% или кај 555 новозаболени од респираторна ТБ е докажан. По стандардите на СЗО тој треба да биде повеќе од 95%. Исходот од лекувањето на туберкулозата кај новозаболените од ТБ во период од 2000-2007 год. Табела 4 Година број на излекувани %

2000 89 48

2001 104 45

2002 72 33

2003 61 32

2004 69 36

2005 81 45

2006 85 48

2007 55 35

Исходот од лекување од новозаболени од ТБ за период од 2000-2007 год. не е поголем од 40% или излекувани се 616 пациенти. По нормативите на СЗО излекувани од ТБ потребно е да се постигне 85% од вкупниот број на регистрирани болни. Малиот број на излекувани се должи на прекини во лекувањето најчесто од страна на пациентите. ЗАКЛУЧОК Со анализа на сите параметри кои се индикатор за состојбата на ТБ кај населението во градот Скопје за период 2000-2007 год. може да се заклучи дека големи нивелации во бројот на новозаболените нема со лесна тенденција за намлување на бројот кај возрасната и детската популација. Најголем процент на заболени е во малата возрасна група, што покажува дека ТБ и во иднина ќе биде проблем за населението во Скопје.

12% од заболените се деца на возраст од 1-4 год. Во однос на формата на ТБ заболување доминира белодробната ТБ со 78%. Кај белодробната ТБ наодот за БК+ во спутумот е докажан скоро кај 50% од заболените од ТБ. Исходот од лекубањето на новозаболени пациенти од ТБ во периодот 2000-2007 год. се движи помалку од 50%. Ако се сумираат сите добиени резултати состојбата со ТБ заболување во период 2000-2007 год. нема големи отстапувања. Големиот процент на заболени во детската возраст, лошиот процент на докажувањето на БК+ кај Коховиот бацил како и малиот процент на успешно излекувани пациенти за овој период, укажува дека туберкулозата на овие простори оправдано го има епитетот на национален проблем во Република Македонија. Националната програма која се спроведува неколку години во Република Македонија дава резултати но сеуште не е доволно за Република Македонија да влезе во групата на западноевропски земји каде оваа болест е застапена со многу помал процент. ЛИТЕРАТУРА 1. Krofton X, Horn N, Miler F. Клиничка туберкулоза. Универзитет во Единбург 2. Норман Х. Еднбург, Оддел за градни болести 3. Фред М. Оддел за детски болести. Лекувалиште на Кралица Викторија, Њукасл на Тин.

[Type text] 4. Даниловиќ B. Плучне болести и туберкулоза, Београд 5. Институт за белодробни заболувања и туберкулоза. Скопје.

6. Здружение на пнеумофтолозите на Р. Македонија SUMMARY TUBERCULOSIS SITUATION IN THE PERIOD 2000-2007 IN SKOPJE, REPUBLIKA MACEDONIA Violeta Telenta1 1

Dispensary for Pulmonary Diseases and TB Health Center Skopje

Introduction: Tuberculosis is an old infective disease which presents a problem today. TB is always present in the population with different fluctuation. “SZO declared tuberculosis as a global problem.”. TB increase has been noticed in our country and in the world since 1992. Dispensary for pulmonary disease and TB is a health clinic which detects, registers, treats, and controls TB patients. Goal: This paper’s goal is to show the situation of tuberculosis disease of the population in Skopje. There are about half of the Macedonian population living in the capitol city. Materials and methods: TB-10, quartal, and annual reports are used with comperison method. Results: There are 1549 new TB patients. 67% are grown population, and 12% are the youngest population from 1 to 4 years old. There are 78% with pulmonary TB. 50% of pulmonary TB are BK+. 40% are cured. Conclusion: From the given results, one can clearly see that TB is a national problem in R. Macedonia today and it will be in the future.

Key words:TB, SZO, BK+ ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER GASTROENTEROHEPATOLOGJI ЗНАЧЕЊЕТО НА КОЛОР ДОПЛЕР ЕХОТОМОГРАФИЈАТА КАКО ПРЕДИКТОРНА МЕТОДА ЗА ОТКРИВАЊЕ НА КРВАРЕЊЕ ОД ЕЗОФАГЕАЛНИ ВАРИКСИ Петар Аврамовски1, Симеон Силјановски1, Жаклина Сервини1

[Type text] 1

ЈЗУ Клиничка болница „Д-р Т. Пановски“, Битола

Петар Аврамовски, интернист, примариус ул.Иван Милутиновиќ бр. 37/4-26 7000 Битола, Македонија Тел: 070 207 187 tel. +389 47 222 264 gsm: +389 70 207 187 fax: +389 47 253 435 e-mail: avramovski@gmail.com РЕЗИМЕ: Крварењето од езофагеални варикси е една од најопасните по живот компликации на цирозата. Целта на студијата е да се испитаат хемодинамските карактеристики на левата гастрична вена (ЛГВ) и порталната вена (ВП) за време на портална хипертензија. Ние сакавме да ја одредиме вредноста на колор Доплер ехотомографијата (КДЕ) во откривањето на езофагеални варикси во различни стадиуми, како при гастроскопија. Користевме КДЕ за да го измериме дијаметарот на левата гастрична вена (ЛГВ), брзината на протокот (V) и волуменскиот проток (Vflow) кај оваа вена и средниот протокот на порталната вена (PFmean), кај 60 пациенти со дијагностицирани варикси на езофагус (BE) со гастроскопија во различни стадијуми. Бидејќи езофагеалните варикси имаат одраз врз хемодинамиката на ЛГВ, ќе евалуираме дали овие вaскуларни параметри на ЛГВ мерени со Доплер, можат да го предвидат крварењето кај пациенти со портална хипертензија. Брзината на венскиот крвен проток на ЛГВ кај контролната F0 група здрави испитаници изнесува V=8,27±2,2 cm/s (n = 21), пречникот d=2,36±0,2mm и средниот проточен волумен Vflow=21,7mL/min. Крвниот проток низ порталната вена изнесува PFVmean=1600mL/min. Венскиот крвен проток на ЛГВ кај групата vo стадијум F1 е V= 8,9±2,7 cm/s (n = 13), дијаметарот d = 3,4±0,3mm и средниот проточен волумен изнесува Vflow= 48,45mL/min. Крвниот проток низ порталната вена (PFVmean) изнесува 1430mL/min. Параметрите на групата во F2 стадијум изнесуваа: V=11,0±2,3 cm/s (n = 15), d=4,1±0,4mm, Vflow=87,09mL/min, додека PFVmean=1275mL/min. Кај групата во F3 стадијум се измерени средните вредности: V=14,1±3,1cm/s (n = 18), d=5,4±0,4mm и Vflow=193,6mL/min.

PFVmean=975mL/min. Крварењето од варикси на езофагус е позачестено кај пациентите во F3A стадијум каде крвотокот е реверзен т.е. хепатофугален, а чија брзина е поголема од 15 cm/s. Во тој стадијум измеривме: V=16,3±1,1cm/s (n=20), d=6,2±0,3mm и Vflow=295,1. PFVmean=952mL/min. Не е забележана корелација помеѓу висината на порталниот среден проточен волумен и појавата на езофагеални варикси. Постои значајна корелација помеѓу процентуалните промени во брзината на протокот на ЛГВ, нејзиниот дијаметар и големината на варикозните промени во езофагусот (P<0,01). Доплер ехотомографијата има голема вредност во

[Type text] идентификација на пациентите со портална хипертензија и варикозитети на езофагусот и нивната можност за крварење. Хемодинамските промени на ЛГВ се супериорни во предвидувањето на можноста за крварење над промените на порталната вена. Ехотомографското испитување е едноставна, ефтина, точна и неинвазивна техника која може успешно да се користи како предикторна метода за откривање на крварење од езофагеални варикси. Клучни зборови: езофагеални варикси, лева гастрична вена, Доплер, крварење од варикси, хемодинамика.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): ВОВЕД Една од најтешките компликации на цирозата на црниот дроб се езофагеалните варикси. Ти се најчеста причина за езофагеално крварење. Наглото крварење често запира, но лесно се случува повторно (25). Смртноста е значајна: 50% при првото крварење и дополнителни 30% при репетирано крварење (27). Овај податок му дава голема значајност на раната, предвремена дијагноза на езофагеалните варикси кај цироза на црниот дроб. Вариксно крварење е суспектно ако хематемезата е светла и пациентот има знаци за црнодробна цироза и портална хипертензија, како што се асцит, гинекомастија, спајдер невуси, пожолтување или проширени вени на абдоминалниот ѕид (23). Езофагеалните варикси претставуваат екстремно дилатирани вени лоцирани во субмукозата на езофагусот. Тие се најчеста последица од зголемен притисок во порталната вена т.н. портална хипертензија, резултат на цироза на црниот дроб, кога се јавува градиент во притисокот на вена порта и хепаталните вени поголем од 5 mm Hg. Зголемениот васкуларен отпор на порталниот систем доведува до присилно протекување на крвта по алтернативен пат и до формирање на портокавални анастомози: езофагеални варикси, гастрични варикси, хемороиди и caput medusae (13). Пациентите со езофагеални варикси имаат јака тенденција кон крварење. Најголемиот дел од крвта од езофагусот се дренира преку езофагеалните вени, кои деоксигенираната крв ја носат преку vena azygos директно во горната шуплива вена. Споменатиот крвоток нема учество во генезата на езофагијални варикси. Преостанатото количество на крв од езофагусот се дренира преку површински вени кои се вливаат во коронарните вени, левата гастрична вена vena gastrica sin. (ЛГВ) која директно се влива во порталната вена (19). Дијаметарот на површинските вени на езофагусот, анатомски, изнесува до 1mm. Неговата дистензија од 10 до 20mm е асоцирана со постоење на портална хипертензија. Нормалниот крвен притисок во vena portae изнесува околу 9 mmHg и нормално е поголем од крвниот притисок во vena cava кој изнесува од 2 до 6 mmHg, што значи нормалниот притисочен градиент изнесува од 3 до 7mm (4). Појава на портална хипертензија имаме кога притисочниот градиент помеѓу vena

[Type text] portae и vena cava ќе порасте на вредност од 10 mmHg (25). На ваков начин се создава предуслов за редистрибуција на крвта од црниот дроб, кон места со понизок венски крвен притисок, што значи создавање на колатерална циркулација во долниот дел на езофагусот, абдоминалниот зид, желудникот и ректумот. Заради тоа што овие крвни садови немаат соодветна анатомска градба за да можат да поднесат повисок крвен притисок, тие се дистендираат, зидовите им стануваат истенчени и со нерамни контури т.е. варикозно се променуваат (2,3,5,6). Промените на езофагеланите вени можат да се забележат како варикозитети на зидот од езофагусот со оптичка фибер гастродуоденоскопија или како индиректни знаци преку промените во дијаметарот и морфологијата на луменот од левата гастрична вена со помош на B-mode ехотомографија. Со појавата на колор Доплер ехотомографијата, врз база на хемодинамска процена на порталниот крвотокот и крвотокот на ЛГВ, можеме на индиректен начин да извршиме проценка на притисочниот градиент и степенот на порталната хипертензија (23). Постои логично објаснување дека со мерење на параметрите на нивниот крвоток, со проценка на нивните спектрограми и насоката на крвотокот, би можело да се воспостави корелација со степенот на проширување на варикозитетите во езофагусот. Значи, со споредување на објективните наоди добиени со горна ендоскопија и параметрите на крвотокот добиени со Доплер ехотомографија, треба да се донесе една констатација дали физичките принципи на компромитираниот венски крвоток можат да се докажат со примена на една инвазивна и друга неинвазивна метода. ЦЕЛ НА ТРУДОТ Се поставува единствена цел: да се испита вредноста на color Doppler мерењата на протокот на левата гастрична вена (ЛГВ) vена gastrica sin. во рано откривање на варикозитети на езофагусот. Што подразбира: 1. Со оптичка фибер ендоскопија да се дијагностицираат варикси на езофагусот кај пациенти со портална хипертензија и да се класифицираат во 4 групи ( 20):  F0-нулта степен: нема варикозитети  F1-прв степен: мали и мазни варикозитети.  F2-втор степен: издолжени, тортуозни варикси кои завземаат помалку од една третина од луменот.  F3-трет степен: големи, спирално променети варикозитети кои завземаат повеќе од една третина од луменот.

2. Да се измери венскиот проточен волумен на левата гастрична вена кај пациентите со различен степен на варикозитети на езофагусот утврдени при гастроскопија.

3. Да се измери венскиот проточен волумен на порталната вена кај пациентите со различен степен на варикозитети на езофагусот утврдени при гастроскопија. МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ

[Type text] Истражувањето беше реализирано во Битола, во Клиничката болница на интерно одделение, во кабинетите за ехотомографија и ендоскопија. Пациентите кои доаѓаа со гастроинтестинални симптоми на гастроскопија, беа упатувани на дополнителен ултразвучен преглед со Доплер. Кај пациентите кај кои беше правено рентгенско испитување со бариумска каша, а кај кои беше откриен наод на варикозитети на езофагусот, беа препратувани најнапред за гастроскопија, а потоа за ултразвучно испитување. Постои и реверзибилитет во тек на испитувањето т.е. пациенти кај кои на ултразвучен преглед е откриена портална хипертензија, а имаат индикација, заради гастроинтестинални потешкотии, упатувани се на ендоскопски преглед, а резултатите се споредувани. Испитани се 60 пациенти (во период од 36 месеци) кај кои се зачувани критериумите на хомогеност на групата според пол, возраст, staging на заболувањето и репетираност на епизодите на крварење од варикозитетите. Контролната група содржи 60 здрави испитаници со приближна иста старосна и полова дистрибуција, како структурната дистрибуција на заболените: 35 мажи и 25 жени на возраст од 35 до 72 години. Користена е флексибилна оптичка фибер ендоскопија со видео мониторинг, марка Olympus GIF-XQ10. Ултразвучните прегледи се правени со колор Доплер ехотомограф Toshiba SSA-340A, со абдоминална сонда со променлива резонантна фрекфенција од 2,5 до 5MHz, најчесто на фрекфенција од 3,75MHz. Студијата ја започнавме со Доплер ехотомографско испитување на контролната група со цел да се одредат референтните вредности на крвниот проток кај левата желудечна вена (ЛГВ). Со правилно одбирање на PRF (Peak Repetition Frequency), врвна фрекфенција на повторување при земање на примерок и добиениот спектар на струјниот ток ги анализирав со паралелограмот (ROI -Region Of Interest) кој го опишував околу спектралниот дијаграм на проток (8). Пациентите кои доаѓаа со дијагностицирани варикозитети од 1, 2 или 3 степен беа подвргнати на ултразвучно Доплер испитување како и контролната група. Беше измерен дијаметарот на ЛГВ, средниот волуменски проток и беше утврдена насоката на протокот, дали и нормална или реверзна (хепатофугална). Добиените резултати од васкуларните параметри беа споредени кај испитуваната и контролната група. За статистичка обработка на податоците, во текот на истражувањето беше направена база на податоци во статистичкиот програм Statistica for Windows 6.0, а ги користев следните статистички методологии: 1. Референтните вредности за васкуларните параметри на венскиот проточен волумен на ЛГВ кај контролната и испитуваната група (просечните вредности, минималните и максималните, како и нивните одстапувања) ги одредив со мерки на централна тенденција и мерки на варијабилност.

2. Сигнификантноста во добиените разлики за васкуларните параметри помеѓу контролната и испитуваната група, во зависност од дистрибуцијата на податоците, ја пресметав со тестовите на независни примероци ( t-test for independent samples, Breakdown one-way Anova - кај податоците со симетрична дистрибуција и Mann-Whitney U test и тестот на Kruskal-Wallis кај податоците со асиметрична дистрибуција.

[Type text] 3. Значајноста во разликите на васкуларните параметри помеѓу подгрупите кои произлегуваа заради различен staging на варикозитетите, ја пресметав со t-test for dependent samples (за симтрична дситрибуција) и Wilcoxon matched pairs test (за асиметрично дистрибуирани податоци или мали примероци). РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА За разлика од порталната вена која беше убаво визуализирана кај сите случаи, ЛГВ поуспешно се визуализираше кај испитаниците од испитуваната група (86%), додека кај контролната група успешноста во визуализацијата беше 63%, вероватно заради помалиот пречник на вената. Секако дека овие случаи со неуспешна визуализација беа исклучени од студијата, а нивниот број надополнет. Средната големина на пречникот на ЛГВ кај испитаниците од контролната група изнесува d=2,36±0,2mm. Забележани се и разлики во топографската анатомија на спојот на ЛГВ: кај 20 пациент (33,3%) ЛГВ излегува директно од v.portae, кај 21 пациент таа е припоена кон јункцијата на порталната и лиеналната вена (35%) и кај преостанатите 19 пациенти (31,6 %) ЛГВ се влива директно во лиеналната вена (19). Просечната вредност на брзината на протокот низ ЛГВ кај контролната група изнесува V=8,27cm/s, што при среден дијаметар од d=2,36±0,2mm значи волуменски проток FV=21,7mL. Половината од пациентите имаат вредност на брзината на венскиот проток до 8,13cm/s, а другата половина на пациентите од контролната група имаат вредност на брзината поголема од 8,13cm/s. Најголемиот број на пациенти од контролната група имаат проток од 8,29cm/s. Просечниот варијабилитет на брзината на венскиот проток изнесува 0,58cm/s. Насоката на крвотокот беше хепатопетална во сите случаи кај испитаниците од контролната група. Со мерки на централна тенденција и мерки на варијабилитет беа пресметани и референтните параметри за брзина на порталниот проточен волумен кај контролната група. Просечната вредност на брзината на порталниот проток изнесува 16,6cm/s. Половината од пациентите имаат брзина на порталниот проток со вредност помала од 15,7cm/s, а другата половина, вредност поголема од 15,7cm/s. Најголемиот процент од испитаниците од контролната група имаат брзина на проток од 15,82cm/s. Просечниот варијабилитет изнесува 0,91cm/s. Вредноста на проточниот волумен изнесува 1650mL/min (9). Во компарација со контролната група, вредностите на васкуларните параметри кај испитуваната група со портална хипертензија, имаа значајно променети вредности: во брзината на проток (V), во проточниот волумен ( Vflow ) и во дијаметарот (d) на крвните садови (vена portae и vena gastrica sin). За разлика од тенденцијата на падот на проточниот волумен низ порталната вена, вредноста на венскиот проточен волумен низ ЛГВ значајно се зголемуваше, како и самиот пречник на вената. Појавата беше дотолку поизразена колку што испитаниците беа во понапреднат стадиум на варикозитети на езофагусот (1, 7, 10, 13). Да ги проследиме резултатите: според степенот на изразеност на варикозните промени во езофагусот се издвоија три подгрупи:  F1 - 18 пациенти или (30%)

[Type text]   

F2 - 22 пациенти или (36,6%) F3 - 17 пациенти (28,3%) и F3a - 3 пациенти (5%) со актуелно крварење. На табелата што следи (Табела 1) се прикажани вредностите на васкуларните параметри добиени со Доплер ехотомографија, кај пациентите во контролната и испитуваната група во различни стадијуми на езофагеалните варикозитети.

Kaj пациентите од F1 групата измерени се следните параметри: брзина на проток на ЛГВ од V=8,9 +/- 2,7 cm/s; дијаметар на ЛГВ d=3,4+/-0,3mm и соодветен среден проток од Vflow =48,45mL. (според софтверот на апаратот (17) и формулата 2

d  (18): Vflow        60 2 каде d - дијаметарот на крвниот сад,  - Лудолфов број, 3.14;  - брзината на крвотокот, 60 - фактор за конверзија од секунди во минута. Порталниот проточен волумен има средна вредност од PFmean=1430mL/min (15, 16).

Kaj пациентите од F2 групата измерени се следните параметри: брзина на проток на ЛГВ од V=11,0 +/- 2,3 cm/s; дијаметар на ЛГВ d =4,1+/-0,4mm и соодветен среден проток од Vflow =87,09mL. Порталниот проточен волумен има намалена средна вредност од PFmean=1275mL/min.

Kaj пациентите од F3 групата измерените параметри ги покажуваат следните вредности: брзина на проток на ЛГВ од V=14,1 +/- 3,1 cm/s; дијаметар на ЛГВ d==5,4+/-0,4mm и соодветен среден проток од Vflow =193,65mL. Порталниот проточен волумен има намалена средна вредност од PFmean=975mL/min.

[Type text] Кај подгрупата F3A со манифестно крварење во тек на ендоскопскиот преглед се измерени и пресметани следните резултати: брзина на проток на ЛГВ од V=16,3 +/- 1,1 cm/s; дијаметар на ЛГВ d=6,2+/-0,3mm и соодветен среден проток од Vflow =295,1mL. Висината на средниот портален проток изнесуваше PFmean=952mL/min.

Крвотокот во стадиумот F3, F3A и при повисоките протоци во F2 станува реверзен, хепатофугален, наспроти крвотокот кај здрави кое е насочен кон vена portae, односно хепатопетален. Во стадиум на F1 ретко се среќава хепатофугален крвоток (4,11,12). Хепатофугален (реверзен) проток е измерен кај 45 пациенти со варикозитети или 75% од вкупниот број на испитаници (14). Како што се зголемуваат варикозните промени во езофагусот, така расте и брзината на протокот низ ЛГВ и нејзиниот проточен волумен (P < 0.01) (17). Оваа разлика станува се позначајна одејќи кон понапредните стадиуми: поголема е значајноста во разликата помеѓу F3 и F2, отколку помеѓи F2 и F1. (Дијаграм 1, График 1).

Grafik 1 350 300 250

dijametar na LGV

200

Brzina na protok

150

Protocen volumen

100

Portalen protok

50 0 F0

F1

F2

F3

F3A

[Type text] Како што напредува степенот на порталната хипертензија, така се редуцира и вредноста на порталниот крвоток, но не така значајно каква што е значајност на промените во хемодинамиката на ЛГВ. Зголемениот дијаметар на ЛГВ, а особено нејзините високо брзински струјни токови се во значајна корелација со варикозитетите на езофагус од F3 стадијум и варикозитетите кои крварат (24, 26). Редуцираниот портален крвоток не е меродавен податок за предикција за крварење, но зголемениот дијаметар на ЛГВ над 6mm и струјна брзина на хепатофугалниот проток од над 15cm/s и тоа како знае да предупреди. ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ Од добиените резултати можат да се извлечат следниве заклучоци и препораки: 1. Хемодинамските промени на vена portae (брзината на струјниот ток и проточниот волумен), како и нејзините морфолошко-анатомски промени не се во директна корелација со степенот на езофагеалните варикозни промени, па затоа не можат да бидат предикторен показател за нивната можност за крварење.

2. Зголемената брзина на проток низ левата гастрична вена измерена со Доплер ултрасонографија, е директен показател за степенот на варикозните промени во езофагусот.

3. Реверзниот проток низ ЛГВ, со вредност на брзината над 16cm/s, неминовно доведува до крварење од езофагеалните варикозни вени.

4. Ако на горенаведените заклучоци се додаде и улогата на дијаметарот на ЛГВ, кој во критичниот момент е над 6mm, заедно со зголемениот венски проточен волумен од Vflow >290mL/min, веројатноста за предикторно крварење максимално се зголемува. Иако сензитивноста за пациентите во напреднат (F2 и F3) стадиум на езофагеални варикси е над 82%, сензитивноста за постоење на варикси во стадијумот F1 е пониска и изнесува до 65%, сепак значајна е улогата на колор Доплер ехотомографијата, не само како проценител на васкуларната хемодинамика, туку и за регистрирање на морфолошките промени: спленоренални и портокавални колатералии, тортуозни и спираловидни промени на луменот и тн. Иако гастроскопијата претставува „златен стандард“ во дијагностицирањето на варикозната езофагеална болест, не треба да се занемари улогата на Доплер ехотомографијата со својата егзактност, повторливост при мерењето и нејзината неинвазивност како метода. Зато КДЕ представува метода на избор во дијаностицирањето на езофагеалните варикси и предикторна метода за нивно крварење. ЛИТЕРАТУРА 1. Annet L, Materne R, et al.:Hepatic flow parameters measured with MR imaging and Doppler US: correlations with degree of cirrhosis and portal hypertension.

Radiology. 2003 Nov;229(2):409-14. Epub 2003 Sep 11.

[Type text] 2. Asim K. Maher M.:Diagnostic ultrasound in developing countries. Mladost Zagreb1986, 393-398, 321-350; 3. Barakat M. Non-pulsatile hepatic and portal vein waveforms in patients with liver cirrhosis: concordant and discordant relationships.Br J Radiol. 2004 Jul;77(919):547-50.

4. Chen XR, Li GM, et al.:Portal hemodynamics in patients with different syndromes of cirrhosis. Zhong Xi Yi Jie He Xue Bao. 2004 May;2(3):178-81.

Chinese.

5. Choi YJ, Baik SK, Park DH, et al. Comparison of Doppler ultrasonography and the hepatic venous pressure gradient in assessing portal hypertension in liver cirrhosis.

1. J Gastroenterol Hepatol. 2003 Apr;18(4):424-9.

6. Cosar S, Oktar SO, et al.: Doppler and gray-scale ultrasound evaluation of morphological and hemodynamic changes in liver vascualture in alcoholic patients.

2. Eur J Radiol. 2005 Jun;54(3):393-9.

7. De Gaetano AM, Rinaldi P, Barbaro B, et al.: Intrahepatic portosystemic venous shunts: Color Doppler sonography. Abdom Imaging. 2007 Jul-Aug;32(4):463-9.

8. Grigorov N. Nikolova S. Klinicna Dopler ehografia. Lider pres - Sofia 1408/1997 9. Hirata M, Kurose K, et al.:Clinical characteristics of portal hemodynamics in alcoholic liver cirrhosis. Alcohol Clin Exp Res. 2004 Aug;28 (8 Suppl.

Proceedings):148S-152S. 10. Içer S, Kara S. Spectral analysing of portal vein Doppler signals in the cirrhosis patients. Comput Biol Med. 2007 Sep;37(9):1303-7. Epub 2007 Jan 22.

11. Jee MG, Baik SK, Park DH, et al. Interequipment variability of Doppler ultrasonographic indices in patients with liver cirrhosis. Korean J Hepatol. 2006 Dec;12(4):539-45.

12. Kasztelan-Szczerbińska B, Jargiełło T, et al. Diagnostic value of portal blood velocity measurements in the assessment of the severity of liver cirrhosis. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska [Med]. 2003;58(1):286-90.

13. Kayacetin E, Efe D, Doğan C. Portal and splenic hemodynamics in cirrhotic patients: relationship between esophageal variceal bleeding and the severity of hepatic failure.

3. J Gastroenterol. 2004 Jul;39(7):661-7.

14. Li FH, Hao J, Xia JG. Hemodynamic analysis of esophageal varices in patients with liver cirrhosis using color Doppler ultrasound. World J Gastroenterol. 2005 Aug 7;11(29):4560-5.

15. Lin LW, Duan XJ, Wang XY, et al.: Color Doppler velocity profile and contrastenhanced ultrasonography in assessment of liver cirrhosis. Hepatobiliary Pancreat Dis Int. 2008 Feb;7(1):34-9.

16. Matsutani S, Furuse J, et al.: Hemodynamics of the left gastric vein in portal hypertension. Gastroenterology. 1993 Aug;105(2):513-8.

17. Ozdogan O, Atalay H, Cimsit C, et al.: Role of echo Doppler ultrasonography in the evaluation of postprandial hyperemia in cirrhotic patients. World J Gastroenterol. 2008 Jan 14;14(2):260-4.

[Type text] 18. Perisić MD, Culafić DjM, Kerkez M. Specificity of splenic blood flow in liver cirrhosis. Rom J Intern Med. 2005;43(1-2):141-51.

19. Roid J. Ultrasound anatomy of the left gastric vein. Clinical radiology, 1993, vol. 47, no6, pp. 396-398 20. Silverstein T. Atlas of gastrointestinal endoscopy. WI17 1987;4.6-4.12 21. Siringo S, Piscaglia F, et al.: Influence of esophageal varices and spontaneous portal-systemic shunts on postprandial splanchnic hemodynamics. Am J Gastroenterol. 2001 Feb;96(2):550-6.

22. Sudhamshu KC, Matsutani S, et al.: Doppler study of hepatic vein in cirrhotic patients: correlation with liver dysfunction and hepatic hemodynamics. World J Gastroenterol. 2006 Sep 28;12(36):5853-8.

23. Tamosiunas Е.А., Danute Speiciene, et al.: Application of color doppler ultrasound for diagnosis of liver cirrhosis gastroesophageal varices. Clinic of Gastroenterology, Lithuania.

24. Tarzamni MK, Somi MH, et al.: Portal hemodynamics as predictors of high risk esophageal varices in cirrhotic patients. World J Gastroenterol. 2008 Mar 28;14(12):1898-902.

25. Упатства за практикување медицина заснована на докази. www.ebmguidelines.com 26. Zipprich A, Steudel N, et al.: Functional significance of hepatic arterial flow reserve in patients with cirrhosis. Hepatology. 2003 Feb;37(2):385-92.

27. Zivkovic R. Gastroeneteroloska klinicka ultrasonografija. Med.Kniga BeogradZagreb 1987, 80-122, SUMMARY VALUE OF DOPPLER ULTRASOUND IN PREDICTING ESOPHAGEAL VARIX BLEEDING Petar Avramovski1, Simeon Siljanovski1, Zaklina Servini1 1 Clinical Hospital „D-r T.PAnovski“, Bitola Bleeding from esophageal varices is the most lifethreatening complication of cirrhosis. The purpose of the study was to elucidate the hemodynamic features of left gastric veins (LGV) and portal vein (PV) during portal hypertension. We want to determine value of Color Doppler Ultrasoung detecting esophageal varices (EV) in different grades of those on upper gastrointestinal endoscopy. We used CDUS to measure diameter, flow velocity and flow volume of LGV and PV at 60 patients with diagnosed varices by endoscopy in different stage, because esophageal varices reflect hemodynamics of the LGV and to evaluate whether these Doppler US parameters might predict variceal bleeding in patient with portal hypertension. The flow velocity in the LGV of F0 healthy controls was V=8,27±2,2 cm/s (n = 21), diameter of LGV was d=2,36±0,2mm and mean flow volume was Vflow =21,7mL/min. The mean portal flow volume was PFmean=1600mL/min. The flow velocity in the LGV of F1 stage group was V=8,9±2,7 cm/s (n = 13), diameter of LGV was d=3,4±0,3mm and mean flow volume was Vflow =48,45mL/min. The mean portal flow volume was PFmean=1430mL/min. The

[Type text] flow velocity in the LGV of F2 stage group was V=11,0±2,3 cm/s (n = 15), diameter of LGV was d=4,1±0,4mm and mean flow volume was Vflow =87,09mL/min. The mean portal flow volume was PFmean=1275mL/min, and in F3 stage group the parameters were V=14,1±3,1cm/s (n=18), d=5,4±0,4mm and Vflow =193,6mL/min. PFVmean=975 mL/min. Variceal bleeding was more frequent in F3A stage patients with a hepatofugal flow velocity >15 cm/s. In that stadium we measured: V=16,3±1,1cm/s (n=20), d=6,2±0,3mm and Vflow =295,1mL/min and PFVmean=952mL/min. No correlation was observed between the portal blood flow velocity and EV. There was a relationship between the percentage changes in LGV flow velocity, diameter of LGV and the size of varices (P<0,01). Doppler ultrasonography has great value in the identification of patients with portal hypertension at risk of variceal bleeding. Hemodynamics of the LGV appears to be superior to those of the PV in predicting bleeding. The ultrasonographic examination is a simple, inexpensive, accurate, and noninvasive technique and it is useful tool for predicting esophageal varix bleeding.

Key words: esophageal varices (EV), left gastric vein (LGV), Doppler, varix bleeding, hemodynamics.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER GASTROENTEROHEPATOLOGJI ДИФЕРЕНЦИЈАЛНО ДИЈАГНОСТИЧКА ВРЕДНОСТ НА ДОПЛЕР ЕХОТОМОГРАФИЈАТА ПРИ ФОКАЛНИТЕ ПАРЕНХИМНИ ЛЕЗИИ НА ЦРНИОТ ДРОБ Петар Аврамовски1, Симеон Силјановски1 1

ЈЗУ Клиничка болница „Д-р Т. Пановски“, Битола

Петар Аврамовски, лекар интернист, примариус ул.Иван Милутиновиќ бр. 37/4-26 7000 Битола

[Type text] Тел: 070 207 187 gsm: +389 70 207 187 fax: +389 47 253 435 e-mail: avramovski@gmail.com РЕЗИМЕ. Масовната употреба на „Б-мод“ ултрасонографија доведе до нејзина водечка улога во откривањето на голем број мали фокални лезии во секојдневната практика. Како и да е, диференцијалната дијагноза на бенигните и малигните лезии на црниот дроб може да биде сеуште тешка, дури и при комплетни клинички и биохемиски резултати и дополнителни имејџинг техники. Колор Доплер ехотомографијата може да даде драгоцени информации за моделот на проток кај различни фокални паренхимни лезии на црниот дроб. Откако ќе се добијат морфоструктурелни карактеристики на лезијата со „Б-мод“ ехотомографија, се користи колор Доплер за да се утврди крвната перфузија и дистрибуцијата на протокот во внатрешноста на туморот и во крвните садови околу него, а потоа со пулсен Доплер се одредува видот и степенот на лезијата на фокалните промени. Целта на нашата студија беше да се развие стандарден протокол на работа за употреба на колор Доплер ехотомографијата во испитувањето на фокални паренхимни лезии на црниот дроб, откако ќе се одреди нејзиното значење во диференцијалната дијагностика на бенигни од малигни лезии, преку индексот на отпорност (RI) и индексот на перфузија (DPI). Ние испитавме 120 пациенти (84 машки и 36 женски) со солидни фокални лезии на црниот дроб во период од 3 години, со старост од 35-72 години. Беа откриени следните лезии: малигни: примарни малигни тумори (14), холангиокарциноми (6) и иницијални метастатски промени (40). бенигни: хемангиоми (14), ангиомиолипоми (6), аденоми (16), липоми (8), циротични јазли (6), абсцеси (4) и фокална нодуларна хиперплазија (6). Секоја од промените беше дополнително докажана со некоја од релевантните имејџинг техники: ЕМР, КТМ и ултразвучно водена биопсија. Ние користевме колор Доплер ехотомографија со спектрална анализа за да го измериме индексот на отпорност (RI) кај артерискиот проток на фокалните промени и индексот на перфузија (DPI). Го измеривме RI и DPI кај 60 здрави волонтери. Мерејќи ги проточните параметри најдовме дека средниот портален проточен волумен изнесува PvFV=1559,03  85,73mL/min, додека средниот хепатален артериски проточен волумен изнесува HaFV=296,65  29,66mL/min. Од нив го пресметавме RI V max  V min според формулата HaRI  , изнесува RI=0,607  0,02. Вредноста за V max PvFV  HaFV DPI  DPI е добиена според формулата и изнесува HaFV DPI=0,1595  0,01158. Сигнали од крвниот проток во внатрешноста на туморот и неговата периферија се добиени кај 90% од малигните фокални паренхимни лезии на црниот дроб, а само кај 46,66% од бенигните лезии се добиа валидни сигнали (P<0.01). Просечната вредност на RI кај примарните малигни тумори на црниот дроб изнесува RI=0,746  0,037 а кај метастатските промени RI=0,723  0,01 (нема статистички значајна разлика помеѓу нив), но постои статистички значајна разлика со индексот на отпорност кај бенигните фокални промени, RI=0,547  0, 74. Значи постои статистички значајна разлика помеѓу малигните и бенигните фокални паренхимни лезии. Нема статистички значајна разлика помеѓу нив кога се

[Type text] споредува индексот на перфузија DPI, освен помеѓу DPI кај метастатски промени со вредност од DPI=0,35  0,08 кога се споредува со референтната вредност која изнесува DPI=0,1595  0,01158. На крај, можеме да заклучиме дека, типот на струјниот сигнал (артерио-венски или претежно венски) е од значајна помош при диференцирањето на бенигни од малигни тумори. Присуството на претежно венски проточен волумен во внатрешноста на туморот е јако сугерирачки знак за постоење на бениген тумор. Кога во внатрешноста на туморот и/или неговата периферија ќе преовладува артериски крвен проток, а индексот на отпорност е помал од RI<0,6 појавата сугерира пак на бенигнитет. Истовремената појава на двојна перфузија во внатрешноста и околината на туморот и вредност на RI>0,6 тогаш сугерира на малигнитет. Колор Доплер ехотомографијата може да биде многу корисна во диференцијалната дијагноза на бенигни и малигни фокални паренхимни лезии на црниот дроб, користејќи ја како моќна алатка вредноста на индексот на отпорност RI и спектарот на протокот. Клучни зборови: фокални паренхимни лезии, индекс на отпорност (RI), индекс на перфузија (DPI), Доплер, диференцијална дијагноза Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): ВОВЕД Со откривањето на класичната „Б-мод“ ехотомографија и сé поголемата нејзина примена, порасна бројот и зачестеноста на откривањето на малите фокални паренхимни лезии на црниот дроб. Оваа метода стана лидер при нивната детекција, без разлика дали се работи за бенигна или малигна етиологија на фокалните промени (9). И покрај специфичните ехотомографски карактеристики по однос на ехогеноста, формата, дензитогеноста, феноменот на „задно засилување“ и карактеристичните имејџинг модели својствени за одредени фокални промени, диференцијалната дијагноза помеѓу нив во смисол на бенигна или малигна етиологогија и покрај дополнителните лабораториски иследувања, е сеуште тешка. Рефлективноста, како параметар за распознавање на фокалните дефекти на црниот дроб е одредена од количеството на фиброзно ткиво и бројот на крвните садови во туморозната промена, како и од секундарните промени односно степенот на нехомогеност на ткивото (5). Најтешки за откривање се фокалните промени од изоехоген тип. Непостоењето на доволен акустички градиент ги изедначува со околното хепатално ткиво и ги прави практички невидливи (6). Се откриваат дури тогаш кога некоја од промените ќе го експресионира својот „mass effect“ врз околните хепатални структури во вид на аномалија на контурите, поместување или компресија на интрахепаталните или билијарните патишта. Ехогеноста е дотолку поизразена колку што е поголем бројот на тортуозни крвни садови и колку што е поголем бројот на крвно – ткивни врски, т.е. бројот на васкуларни садови од малигната фокална лезија кои комуницираат со околното ткиво на црниот дроб (3).

[Type text] За да обезбедат достаточно количество на храна за раст, туморските клетки имаат потреба од дополнителни крвни садови кои ќе обезбедат дополнително количество на крв во туморозната формација. Специфичниот начин на крвоснабдување на црниот дроб, неговата организација на микроваскуларната мрежа и двојниот ситем на перфузија, значајно придонесуваат за развој на малигните фокални лезии на црниот дроб (8). Крвоснабдувањето на малите фокални лезии (до 1cm во пречник) се врши преку крвотокот на v.portae. Со зголемувањето на нивната димензија, кога ќе станат видливи за класичната „Б-мод“ ехотомографија, крвоснабдувањето го преземаат хепаталните артерии (12). Доколку се појават фокални паренхимни лезии кои се од бениген карактер, нема да има значајни разлики и промени во васкуларната хемодинамика на црниот дроб, освен ако промената нарасне до димензии кои ќе манифестираат компресивен синдром и ќе ја нарушат и холединамиката и хемодинамиката (10). Кај фокалните паренхимни лезии со малигни карактеристики, заради постоење на неоваскуларен крвоток кој го шантира крвотокот на гранките на хепаталната артерија, доаѓа до намалување на вкупниот васкуларен отпор на хепаталната артерија и консеквентно зголемување на протокот низ неа (5, 16). Протокот низ порталната вена се редуцира, заради експресија на компресијата од фокалните лезии и е дотолку поизразена колку што е поголем нивниот вкупен туморски волумен. Во прилог на редукција на порталниот крвоток се и хуморалните медијатори кои ги излачува туморот со цел да направи вазоконструкција на порталното садовно корито и изврши редистрибуција и зголемување на крвотокот низ хепаталната артерија со цел да ја подобри исхраната на малигните фокални лезии. Потенцирајќи го уште еднаш карактеристичниот начин на крвоснабдување на црниот дроб (30% се снабдува од хепаталните артерии, додека остатокот од 70% го обезбедува порталниот крвоток) се очекува дека ќе се појават разлики во перфузијата во случај кога во црниот дроб се појават фокални паренхимни лезии со неоваскуларен крвоток (13, 15). Ова е појдовна точка која ја дава разликата помеѓу бенигните и малигните фокални лезии, од која, заради разликите на непостоење или постоење на неоваскуларен крвоток, ќе се појават и разлики во крвотокот на целниот орган - во случајов, црниот дроб, како и во самата неоваскуларна промена. Кога би постоел начин да се измерат разликите во крвотокот на црниот дроб кај бенигни и малигни фокални паренхимни лезии, во споредба со крвотокот кај неинфилтриран црн дроб, а тие разлики се квантифицираат во вид на бројки и индекси, би можело покасно, ако се утврди нивна валидност и релевантност, да се искористат во подобрување на дистинкцијата помеѓу малигните и бенигните паренхимни лезии на црниот дроб. Потврдниот одговор го дава колор Допплер ехотомографијата со спектрална анализа на крвотокот, наметнувајќи пред себе свои цели: 1. Да се испита вредноста на колор Доплер мерењата низ хепаталната артерија и порталната вена и да се пресмета индексот на перфузија (DPI-Doppler Perfusion |Index) и индексот на васкуларен отпор (RI-Resitance Index) кај здрави волонтери, испитаници со бенигни и испитаници со малигни фокални лезии на паренхимот на црниот дроб.

[Type text] 3. Да се направи споредба на вредностите за RI на хепаталната артерија и DPI на црниот дроб помеѓу вредностите добиени кај бенигните и вредностите добиени кај малигните фокални лезии на црниот дроб.

2. Суспектните наоди за малигни фокални лезии да се докажат најмалку со една од релевентните методи за потврдување на ваков вид на лезии: трансабдоминална ултрасонографија, тенкоиглена биопсија, компјутеризирана томографија, електромагнетна резонанса, ПЕТ и интраоперативна ултрасонографија. МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ Испитувањето го изведував во Ехотомографскиот кабинет на интерно одделение во Клиничка болница - Битола. Доплер сонографско испитување беше направено кај 120 пациенти во тек на 36 месечно испитување. Кај испитаниците беа пронајдени фокални паренхимни лезии со различна патологија: -со малигна етиологија (вкупно 60 случаи): примарни малигни тумори (14), холангиокарциноми (6), иницијални метастатски промени (40).

-со бенигна етиологија (вкупно 60 случаи): хемангиоми (14), ангиомиолипоми (6), аденоми (16), липоми (8), циротични нодули (6), абсцеси(4) и фокална нодуларна хиперплазија (6). Примарните малигни лезии беа докажани со компјутеризирана томографија (8), електромагнетна резонанса (4) и со тенкоинглена биопсија (2). Иницијалните метастатски лезии беа докажани со тенкоиглена биопсија интраоперативно (12) и постоперативно (8), со компјутеризирана томографија (16) и со електромагнетна резонанса (4). Холангиокарциномите беа докажани со КТМ. Бенигните фокални паренхиматозни лезии беа докажувани со КТМ или ЕМР. За одредување на референтните вредности на HaRI (Hepatic artery Resistance index) и DPI (Doppler Perfusion Index) беше испитана група од 60 здрави испитанци кои доаѓаа за ултрасонографски преглед на абдоменот, а кај кои не беа пронајдени никакви морфоструктурелни промени на црниот дроб. Ние испитавме 120 пациенти (84 машки и 36 женски) со солидни фокални лезии на црниот дроб во период од 3 години, со старост од 35-72 години. За мерење на васкуларните параметри кај испитуваната група, во субгрупата со малигни фокални паренхимни лезиии и субгрупата со бенигни фокални паренхиматозни лезии, користев колор Доплер ехотомографија со спектрална анализа на сигналот, со Доплер ултрасонографот Toshiba SSA 340-A, со абдоминална мултифрекфента сонда со променлива PRF (Peak Repetition Frequency). Индексот на отпорност Resistance Index (RI) или Pourcelot-овиот индекс го добивав со софтверска поддршка на апаратот или во случаи на нејасно прикажување на спектарот на крвотокот го пресметував според формулата (12): V max  V min HaRI  (1).

V max Vmax = HaFVmax = максимална брзина на крвотокот низ хепаталната артерија.

Vmin = HaFVmin = минимална брзина на крвотокот низ хепаталната артерија.

[Type text] Хепаталалниот индекс на перфузија DPI е зададен и се пресметува според равенството: PvFV  HaFV (2).

DPI  HaFV PvFV (Portal vein Flow Volume) - Портален венски проточен волумен.

HaFV (Hepatic artery Flow Volume) - Хепатален артериски проточен волумен. Студијата ја започнав со „Б-мод“ ехотомографско испитување на конролната група. На пациентите без фокални паренхимни лезии на црниот дроб засебно им беа мерени и пресметувани вредностите на HaRI и DPI, за да се одредат нивните референтни вредности, преку мерење на порталниот проточен волумен PvFV и хепаталниот артериски проточен волумен HaFV. Пациентите кај кои со класична ехотомографија беа откриени некои од погоре набројаните фокални паренхиматозни лезии, се подвргнуваа на мерење на васкуларните параметри. Поставената диференцијална дијагноза или суспектанта дијагноза за типот на малигната или бенигната лезија беше докажана со споменатите имејџинг техники. Резултатите беа групирани во група со бенигни или малигни фокални паренхимни лезии. Податоците од васкуларните параметри добиени од контролната и испитуваната група беа статистички обработени со статистичкиот програм Statistica for Windows 6.1, со помош на следние статистички методологии: 1. Референтните вредности за васкуларните параметри на артерискиот проточен волумен (HaFV) и порталниот венски проточен волумен (PvFV) кај контролната и испитуваната група (просечните вредности, минималните и максималните, како и нивните одстапувања) ги одредив со мерки на централна тенденција и мерки на варијабилност.

2. Сигнификантноста во добиените разлики за HaRI и PvFV помеѓу контролната и испитуваната група, во зависност од дистрибуцијата на податоците, ја пресметав со тестовите на независни примероци T-test for independent samples и Breakdown one-way Anova.

3. Значајноста во разликите на васкуларните параметри HaRI и PvFV помеѓу подгрупите кои произлегуваа заради разликата во моделот на крвотокот кај бенигните фокални лезии и неоваскуларниот крвоток кај малигните фокални лезиија ја пресметав со Т-test for dependent samples (за симeтрична дситрибуција) и Wilcoxon matched pairs test (за асиметрично дистрибуирани податоци или мали примероци). РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА Просечната вредност на хепаталниот артериски проточен волумен (HaFV) кај контролната група изнесува 296,65mL/min, а просечниот варијабилитет на вредност на хепаталниот артериски проточен волумен (HaFV) изнесува 29,66 mL/min. Компаративни студии на познати автори за HaFV даваат податок од 287  32mL/min и 294  24mL/min. Просечната вредност на порталниот венски проточен волумен (PvFV) кај контролната група изнесува 1559,03mL/min, додека просечниот варијабилитет изнесува 85,73mL/min.

[Type text] Просечната вредност на индексот на перфузија (DPI ) изнесува 0,1595 со просечен варијабилитет од 0,01158. Бројни истражувања од повеќе автори: E. Leen (3), Erik K (4), Wang W (14), на полето на васкуларната хемодинамика во своите студии, ги добиле следните резултати за вредноста на PvFV и DPI: PvFV = 1565  63mL/min (3) и PvFV = 1580  42mL/min (4).

DPI = 0,162  0,012 (4); DPI= 0,157  0,014 (14) ; DPI = 0,165  0,008 (3) . Резултатите од нашата студија во целост соодветствуваат со резултатите од еминентни автори во нивните студии. Висината на индексот на отпорност на хепаталната артерија HaRI кај контролната група во нашата студија изнесуваше 0,607  0,02. Кај пациентите со суспектни, а потоа докажани малигни фокални паренхимни лезии, индексот на резистентност изнесуваше: -за примарните малигни тумори: RI=0,746  0,037; -за метастатските фокални лезии: RI=0,723  0,01; Во споредба со индексот на отпорност кај бенигните фокални лезии од типот на хемангиоми, резултатите за HaRI се значајно пониски: RI=0,547  0, 74; Висината на индексот на перфузија DPI е зголемена при дифузни паренхиматозни метастатски лезии, а помалку зголемена или нормална при фокални паренхиматозни лезии со помал дијаметар (1, 2). Компаративни резултати од HaRI и DPI се дадени во следната табела:

Табела 1. Табеларен приказ на висината на васкуларните параметри RI и DPI кај различни видови на фокални паренхиматозни лезии на црниот дроб во споредба со референтните вредности на RI и DPI. Компаративен приказ на вредностите на RI кај различни видови на бенигни и малигни фокални паренхимни лезии ќе биде прикажан на следниот дијаграм.

[Type text]

Дијаграм 1. Компаративен приказ на референтната вредност на индексот на отпорност RI0 со индексите на отпорност кај различен вид на бенигни и малигни фокални паренхимни лезии на црниот дроб. Референтната вредност за споредување е претставена со рамнината која е во висина со RI0=0,607. Малигните фокални паренхимни лезии, според вредноста на RI ја надминуваат во висина оваа рамнина, додека бенигните паренхимни лезии се наоѓаат под оваа рамнина според вредноста на RI. Компаративен приказ на вредностите на DPI кај различни видови на бенигни и малигни фокални паренхимни лезии ќе биде прикажан на следниот дијаграм.

Дијаграм 2. Компаративен приказ на референтната вредност на индексот на перфузија DPI0 со индексите на перфузија кај различен вид на бенигни и малигни фокални паренхимни лезии на црниот дроб.

[Type text] Референтната вредност за споредување е претставена со рамнината која е во висина со DPI0=0,1595. Малигните фокални паренхимни лезии и бенигните паренхимни лезии според вредноста на DPI ја надминуваат во висина оваа рамнина. Освен разликите во висината на васкуларните параметри, воочени се и разлики во спектарот добиен од крвотокот на фокалните паренхиматозни лезии, во ниво во внатрешноста на фокалната лезија кај малигните промени и во внатрешноста или околината на бенигните промени: -хипердинамичен, хаотичен крвоток со голема варијација на амплитудите на сигналот кај малигните паренхимни лезии (spotty сигнали) (9, 11).

-платовиден спектар со ниски и немерливи брзини кај бенигните лезии (quiscent сигнали). Видлив и мерлив струен сигнал во внатрешноста на фокалната промена или во нејзина непосредна близина е детектиран кај скоро 90% (54 од 60 испитаници) од малигните фокални лезии, додека тој процент кај бенигните фокални промени изнесува само 46,66% (28 од 60 испитаници). Кај малигните фокални паренхимни лезии преовладува миксен сигнал со потекло од артериски и венски струјни протоци, додека кај бенигните паренхимни лезии преовладува венскиот струен сигнал (5, 7). На следната слика ќе биде прикажан Доплер сонограм со спектрална анализа на сигналот во мод на мерење на средната струјна брзина на порталниот проток при метастатски промени на црниот дроб. Се забележува платовиден дел на спектарот на порталниот струен сигнал. Постапката е за добивање на портален венски проточен волумен (PvFV) кој заедно со измерениот хепатален проточен волумен (HaFV) ќе го дадат индексот на перфузија DPI според формулата (2). Сонограмот е направен при агол на инсонација од 50º и повторувана фрекфенција на земање на примерок (Peak Repetition Frekfency) од 4KHz.

Слика 1. Доплер ангиодинограм на порталниот проток при метастатска паренхиматозна лезија на црниот дроб.

[Type text] Имајќи ја во предвид референтната вредност за HaRI=0,607  0,02 можеме да ги согледаме разликите на индексот на отпорност при малигните фокални паренхиматозни лезии на црниот дроб и разликите со HaRI кај бенигните фокални парениматозни лезии: HaRI добиен при мерењата кај малигните фокални промени на црниот дроб е секогаш поголем од референтниот HaRI. HaRI добиен при мерењата кај бенигните фокални промени на црниот дроб е секогаш помал од референтниот HaRI (Табела 1). Споредувајќи ја референтната вредност на DPI=0,1595  0,01158 како и максимално усвоената вредност на DPI за нормална (DPI<0,3) гледаме дека сите вредности на DPI се поголеми од референтната, а најголема разлика е при DPI кај метастатската болест, чиј индекс на перфузија го надминува и екстремот на дозволеност на висината на DPI=0,35  0,08. Значи употребата на DPI во диференцијално дијагностички цели е применлива само при верифицирање на метастатски промени и е дотолку поголема нејзината точност колку што е поголем бројот на метастазите, поточно, колку што е поголем вкупниот туморски волумен. За разлика од селективноста и специфичноста на RI која ја е голема и ја има кон сите фокални паренхиматозни лезии на црниот дроб, селективноста на DPI кон сите нив е мала, освен за метастатските промени како облик на фокално, а уште поизразено како дифузно паренхиматозно заболување. ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ 1. Постои значајна разлика помеѓу индексот на отпорност RI кај субгрупата со малигни фокални паренхимни лезии и групата со бенигни фокални паренхимни лезиии (p<0,01). Кај субгрупата со малигни фокални паренхимни лезии индексот на отпорност RI секогаш има поголема вредност од референтниот индекс RI0 и RI индексот добиен при мерењата кај субгрупата со бенигни паренхимни лезии.

2. Во тек на ултрасонографското испитување на фокалните паренхимни лезии, диференцијално дијагностичка практична вредност има само индексот на васкуларна резистенција HaRI на хепаталната артерија. Индексот на перфузија DPI нема практична диференцијално дијагностичко значење, заради статистички малата значајност во разликата.

3. Разликата во спектарот добиен од крвотокот на малигни фокални паренхимни лезии (хипердинамичен артерио-венски крвоток) значајно се разликува од интра или пери фокалниот крвоток кај бенигните фокални лезии, каде преовладува редуциран крвоток со монофазен венски спектар. Од претходно изнесените ставови се донесува дефинитивниот заклучок за примената на Колор Доплер ехотомографија со спектрална анализа на струјниот сигнал: Вредноста на индексот на васкуларна резистенција на хепаталната артерија HaRI и изгледот на струјниот сигнал на спектарот во ангиодинограмот е релевантен фактор при одлуката дали некоја фокална паренхимна лезија е од бениген или малиген карактер, со што на Доплер ехотомографијата како метода добива важна диференцијално дијагностичка вредност.

[Type text] Предлагам колор Доплер ангиодинографијата да се користи во диференцијалната дијагноза на фокалните паренхимни лезии, заради нејзината точност (големата селективност и специфичност), повторливост на мерењата и неинвазивност, рамо до рамо и во чекор понапред од другите имејџинг техники. Да биде главна дијагностичка алатка и при одлуката за цитостатска или терапија со моноклонални антитела. ЛИТЕРАТУРА 1. Ann R Coll. A prospective study of six methods for detection of hepatic colorectal metastases. Radiology. 1995 Apr. 195 2. Anthony, P.P. Tumours of the liver. Recent advances in Histopathology, 1998 213-233 3. E. Leen, J. Goldberg, W. Angerson. Potential role of doppler perfusion index in selection of patients with colorectal cancer for adjuvant chemotherapy. Radiology 1998; 209:837– 851..

4. Erik K. Paulson. Evaluation of the Liver for Metastatic Disease. Durham, North Carolina. Semin Liver Dis 21 5. Fowler RC, Harris KM, Swift SE. Hepatic Doppler perfusion index: measurement in 9 healthy volunteers. Radiology 1998; 209:867–871.

6. Furuse J, et all. Evaluation of blood flow signal in small hepatic nodules by color Doppler ultrasonography. Jpn J Clin Oncol 1996; 26: 335-340 7. Gaiani S, et al. Assessment of vascular patterns of small liver mass lesions: value and limitation of the different Doppler ultrasound modalities. Am J Gastroenterol.

2000 Dec;95(12):3537-46.

8. Gonzalez-Anon M, Cervera-Deval J, Garcia-Vila JH. Characterization of solid liver lesions with color and pulsed Doppler imaging. Abdom Imaging 1999; 24: 137-143 9. Григоров Н, Николова С. Клинична Доплер Ехографиа "Лидер Прес" Софиа, 1997 10. Ralls PW, Johnson MB, Lee KP. Color Doppler sonography in hepatocellular carcinoma. Am J Physiol Imaging 1991; 6: 57-61 11. Zivkovic R. Gastroenteroloska klinicka ultrasonografia. Med.Kniga BeogradZagreb 14-165 12. Kamalov IR, Sandrikov VA. The significance of color velocity and spectral Doppler ultrasound in the differentiation of liver tumors. Eur J Ultrasound 1998; 7: 101-108 13. Tanaka S, Kitamura T. Color Doppler flow imaging of liver tumors. Am J Roentgenol 1990; 154: 509-514 14. Wang WP, Xu ZZ, Shen SC. Combined color Doppler and pulsed Doppler in the diagnosis of small hepatocellular carcinomas. Zhonghua Waike Zazhi 1994; 32: 474-476 15. Uggowitzer M, et all. Power Doppler imaging and evaluation of the resistive index in focal nodular hyperplasia of the liver. Abdom Imaging 1997; 22: 268273

[Type text] 16. Xu ZZ, Wang WP. Application of ultrasonic Doppler in the diagnosis of the hepatic solid space-occupying lesions. Zhonghua Wuli Yixue Zazhi 1991; 13: 6569

SUMMARY COLOR DOPPLER VALUE IN DIFERENTIAL DIAGNOSIS OF LIVER FOCAL PARENCHYMATOUS LESION Petar Avramovski1, Simeon Siljanovski1 Clinical Hospital „D-r T.Panovski“, Bitola

1

Extensive use of B-mode ultrasonography has led to the detection of a large number of small hepatic focal lesions in general practice. However, differential diagnosis of benign and malignant liver lesions may be difficult, even with clinical, biochemical data, and imaging techniques. Color Doppler flow imaging can provide information on different blood flow model in liver parenchymatous focal lession. After the morphological characteristics of the lesions were assessed by B mode, Color Doppler ultrasound was used to determine the distribution, intra-and/or peritumoral vessels, and pulsed Doppler was used to point the interested lesions. The aim of our study was to develop standard protocol of color Doppler ultrasound for liver focal parenchymatous lesion and to assess resistance index (RI) and Doppler perfusion index (DPI) in differential diagnosis of liver lesions. From 2002 to 2005, 120 patients with hepatic focal solid lesions were studied (84 males, 36 females) their age ranged from 35-72 years. The lesions included: malignant: primary malignant tumor (14), cholangiocarcinoma (6) and initial metastasis (40); benignant: hemangioma (14), angiomyolipoma (6), hepatic adenoma (16), hepatic lipoma (8), cirrhotic nodules (6), absces (4) and focal nodual hyperplasia (6). All of them were proved with another imaging methods: EMR, KTM and Ultrasound guided biopsy. We used color Doppler ultrasonography with spectral signal analysis to measure resistance index in artery flow in focal lesion and liver Doppler perfusion index (DPI). We measure the RI and DPI at 60 healthy volunteers. Estimating flow parameters we find that mean PvFV=1559,03  85,73mL/min, mean HaFV=296,65  29,66mL/min, I calculate that RI=0,607  0,02 by equation V max  V min HaRI  and DPI=0,1595  0,01158 with next equation: V max PvFV  HaFV DPI  . Intratumoral and peritumoral arterial flow signals were obtained HaFV in 90% of the malignant tumors, and in 46,66% of benign lesions (P<0.01). The average value of RI in primary malignant liver tumors was RI=0,746  0,037 and RI=0,723  0,01 in metastatic tumors (the difference between them was not statistically significant) but it was significantly higher than that in benign ones RI=0,547  0, 74. There were significant differences between malignant and benign tumors. There were no significant differences in DPI value between them and reference value of DPI, except the value of DPI during metastases DPI=0,35  0,08 compared with reference value of DPI=0,1595  0,01158. In

[Type text] conclusion, the type of flow signals (arterial and/or venous) are helpful in differentiating benign from malignant lesions. The presence of intratumoral venous flow is strongly suggestive of benign tumors. When intra-and/or peritumoral arterial blood flow is found, RI<0.6 would strongly suggest a benign tumor. Simultaneous occurrence of both intraand peritumoral arterial flow and RI>0.6 would strongly suggest malignancies. Color Doppler ultrasonography would be more helpful in differential diagnosis of benign and malignant liver tumors, with aid of the value of resistance index RI and spectral analysis like powerful tool.

Key words: focal parenchymatous lesion, resistance index (RI), perfusion index (DPI), Doppler, differential diagnosis. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER PEDIATRI HIPOHROMNA ANEMIJA KAJ INSTITUCIONALNO DEPRIVIRANI DECA Domnika Raj~anovska1 1

JZU Zdravstven dom, Bitola, Dom za doen~iwa i mali deca, Bitola, Klinika za detski bolesti, Medicinski fakultet, Skopje

Domnika Raj~anovska, lekar pediatar Kliment Ohridski 25/9, Bitola Tel. 070 453-073 e-mail: dr.rajcanovska@yahoo.com

REZIME: Celta na trudot be{e da se utvrdi kakva e incidencata na anemijata kaj decata zgri`eni vo institucija vo odnos na nivnite vrsnici koi `iveat so svoite biolo{ki semejstva.

[Type text] Vo retrospektivno-prospektivna, case-control studija bea opfateni vkupno 131 doen~e, na vozrast od 0-12 meseci, koi vo Domot za doen~iwa vo Bitola prestojuvale vo tekot na 2005 godina. Decata bea podeleni spored vozrasta na tri podgrupi. Prvata ja so~inuvaa 53 doen~iwa na vozrast do 3 meseci, vtorata 39 doen~iwa od 3-6 mese~na vozrast, a tretata 39 doen~iwa na vozrast od 6-12 meseci. Vozrasta na decata se sovpa|a so vremetraeweto na nivniot prestoj vo Domot. Kontrolnata grupa ja so~inuvaa ist broj doen~iwa koi `iveat vo svoite biolo{ki semejstva, odbrani po slu~aen izbor pri doa|aweto na redovni sistematski pregledi vo Sovetovali{teto za deca vo Zdravstveniot dom vo Bitola. Podelena e na tri podgrupi spored vozrasta i polot na decata, sli~no kako ispituvanata grupa. Kriteriumi za vklu~uvawe na ispitanicite od dvete grupi vo studijata bea: vozrast, pol, apgar>7, rodilna te`ina>2500gr, rodilna dol`ina>48cm, i gestaciska starost>37g.n. Analizirani parametri bea: Hg, Er i MCV. Rezultatite poka`aa zna~ajna razlika me|u ispituvanata i kontrolnata grupa, kaj doen~iwata na vozrast od 6-12meseci, vo odnos na vrednostite na hematolo{kite parametri. Zaklu~okot be{e statisti~ki potvrden so t-test za nezavisni primeroci i nivo na p<0,01. Potrebno e da se naso~at site napori kon prevencija na smestuvaweto na decata vo institucii, rana adopcija i podr{ka na drugite alternativni vidovi na zgri`uvawe.

Klu~ni zborovi: institucija, biolo{ko semejstvo, hipohromna anemija.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3):

VOVED Smestuvaweto na decata vo institucii i nivnoto adoptirawe se menuvalo vo tekot na istorijata spored razli~nite kulturi, tradicii i zakoni (1). Internacionalnata adopcija zapo~na vo periodot po Vtorata svetska vojna, koga golem broj deca-sira~iwa, bea adoptirani od amerikanskite i evropskite familii (2). Vo poslednite deset godini brojot na deca adoptirani vo skoro site razvieni zemji na Evropa, Amerika i Kanada zna~itelno se zgolemi (3). Taka, me|unarodnata adopcija pretstavuva 10% od vkupnata adopcija vo SAD godi{no (2). Sli~na e sostojbata i vo zemjite vo Evropa, kade brojot na adoptirani deca zna~itelno e zgolemen i ima tendencija na ponatamo{no zgolemuvawe (4). Pri adopcijata, najgolemite medicinski problemi nastanuvaat zaradi razli~nite socijalni i govorni sredini, odnosno kompletno razli~niot zdravstven sistem za medicinska za{tita vo zemjite od koi poteknuvaat decata (5). Preadoptivnata gri`a za decata, adekvatnata ishrana, pravilniot rast i razvoj ima izvonredna va`nost pri nivnata procenka. Vo deprivirani uslovi eden od zdravstvenite problemi koj e ~est i na koj mo`e da se deluva, e pojavata na hipohromna anemija. Taa pretstavuva klini~ki sindrom koj se karakterizira so namaluvawe na masata na eritrociti vo krvta, koncentracijata na hemoglobinot i vrednostite na hematokritot.

Hipohromnata, hiposideremiska anemija e naj~esta anemija kaj nas i vo svetot (6, 7, 8, 9). Nastanuva zaradi poremetuvawe na metabolizmot na `elezoto, odnosno nedostig na `elezo, {to rezultira so namalena sinteza na hemoglobin i poremetuvawe na negovata funkcija. Mo`e da se javi vo sekoj period od `ivotot, osobeno kaj doen~iwata i malite deca. Brojni faktori vo detstvoto kako: rodilnata te`ina, brziot rast, insuficientnata

[Type text] ishrana, `ivotnite uslovi i psiholo{kite faktori se vklu~eni vo nejziniot razvoj (10).

Vrskata me|u hipohromnata anemija i razvojnite efekti kaj decata e evaluirana, i se istaknuva deka tie efekti se slu~uvaat osobeno koga anemijata e te{ka i dolgotrajna (11).

Vo doene~kiot period anemijata e asocirana so namaluvawe na fizi~kiot, a osobeno mentalniot razvoj (12, 13).

Vo na{ata dr`ava edinstvena institucija koja zgri`uva deca od najmala vozrast e Domot za doen~iwa i mali deca vo Bitola.

CEL NA STUDIJATA Celite na ovaa studija bea: 1. Da se utvrdi pojavata na hipohromna anemija kaj decata koi `iveat vo deprivirani uslovi, odnosno vo institucija, vo odnos na nivnite vrsnici koi `iveat vo svoite biolo{ki semejstva; 2. Da se utvrdi vrskata na nejzinoto pojavuvawe so dol`inata na depriviranosta.

ISPITANICI I METODI Istra`uvaweto be{e izvr{eno vo Domot vo Bitola. Vo retrospektivnoprospektivna, case-control studija bea opfateni vkupno 131 doen~e, na vozrast od 0-12 meseci, koi vo Domot prestojuvale vo tekot na 2005 godina. Decata bea podeleni spored vozrasta na tri podgrupi. Prvata ja so~inuvaa 53 doen~iwa na vozrast do 3 meseci, vtorata 39 doen~iwa do 6 mese~na vozrast, a tretata 39 doen~iwa na vozrast od 6-12 meseci.

Vozrasta na decata se sovpa|a so vremetraeweto na nivniot prestoj vo Domot. Kontrolnata grupa ja so~inuvaa ist broj doen~iwa koi `iveat vo svoite biolo{ki semejstva, odbrani po slu~aen izbor pri doa|aweto na redovni sistematski pregledi vo Sovetovali{teto za deca vo Zdravstveniot dom vo Bitola. Decata bea podeleni vo tri podgrupi spored vozrasta i polot sli~no kako vo ispituvanata grupa. Kriteriumi za vklu~uvawe vo studijata bea: vozrast, pol, apgar>7, rodilna te`ina>2500gr, rodilna dol`ina>48cm, i gestaciska starost>37g.n.

Kaj site deca be{e napravena labaratoriska analiza, odnosno analiza na krvta za eventualno prisustvo na anemija. Pritoa, bea analizirani slednite parametri: Hb, Er i MCV. Ne se zemeni vo predvid hematolo{kiot status na majkite, bliznaci, prematurni, bolni i doen~iwa so poznat rizik na ra|awe.

Rezultatite statisti~ki bea obraboteni pri {to bea koristeni slednive testovi: 1. merki na centralna tendencija : prose~na vrednost (mean), standardna devijacija (SD); 2. Studentov t - test za dva nezavisni primeroci.

REZULTATI Pri hematolo{kata analiza, odnosno analizata na krvnite elementi Hb, Er i MCV kaj istituvanata i kontrolnata grupa dobieni bea slednite rezultati. Rezultatite od istra`uvaweto se prika`ani tabelarno.

Tabela 1.

[Type text]

Srednite vrednosti na krvnite parametri kaj doen~iwata od ispituvanata i kontrolnata grupa na vozrast od 3 meseci krvni parametri

ispituvana

kontrolna

p

M ± SD

M ± SD

Hb

110,92 ± 5,43

114,47 ± 7,78

0,007

Er

4,23 ± 0,30

4,22 ± 0,28

0,83

MCV

79,23 ± 3,20

80,17 ± 2,79

0,12

Tabela 2.

Sredni vrednosti na krvnite parametri kaj doen~iwata od ispituvanata i kontrolnata grupa na vozrast od 3-6 meseci krvni parametri

p

ispituvana

kontrolna

M ± SD

M ± SD

Hb

110,43 ± 7,92

113,38 ± 5,92

0,067

Er

4,32 ± 0,38

4,33 ± 0,27

0,98

MCV

78,69 ± 3,09

78,89 ± 3,41

0,79

Tabela 3.

Sredni vrednosti na krvnite parametri kaj doen~iwata od ispituvanata i kontrolnata grupa na vozrast od 6-12 meseci krvni parametri

ispituvana

kontrolna

M ± SD

M ± SD

Hb

110,90 ± 7,21

117,31 ± 6,56

0,001

Er

4,34 ± 0,41

4,56 ± 0,31

0,008

MCV

75,67 ± 2,71

78,53 ± 2,94

0,003

p

[Type text]

DISKUSIJA Trudot ima{e za cel da utvrdi kakva e prisutnosta na hipohromna anemija kaj decata rasteni vo deprivirani uslovi, odnosno vo institucija vo odnos na decata, na ista vozrast rasteni vo svoite biolo{ki semejstva.

Pri analizirawe na dobienite rezultati, treba da se naglasi deka ishranata kaj institucionalno zgri`enite deca be{e so adaptirano mleko po formula do edna godina i dohrana po site standardi za vakov vid ustanovi. Za taa cel vo ustanovata bea vr{eni postojani kontroli na ishranata i bea sugerirani soodvetni izmeni od strana na Republi~kiot zavod za unapreduvawe na domakinstvoto. Decata od kontrolnata grupa bea na slobodno doewe do 6 mese~na vozrast, a potoa bea hraneti so kravjo mleko i soodvetna dohrana.

Od dobienite rezultati kaj decata na vozrast od tri meseci se zaklu~uva deka tie kaj dvete grupi ne poka`uvaat statisti~ka zna~ajnost, osven za vrednostite na hemoglobinot, kako rezultat na povisokite vrednosti na Hb kaj decata od kontrolnata grupa (t=-2,72 i p<0,01). Pri analiziraweto na vrednostite na krvnite parametri kaj vozrasnata grupa na {est meseci se utvrdi statisti~ka nesignifikantnost. Me|utoa, pri procenkata na vrednostite na Hb, Er i MCV kaj decata na vozrast od 6-12 meseci se utvrdi deka postoi statisti~ka zna~ajnost kako rezultat na poniskite vrednosti na ovie parametri kaj ispitanicite od ispituvanata grupa (p<0,01).

Vo literaturata se naglasuva deka, duri i koga vnesot na hranlivite materii kaj depriviranite deca e adekvaten, tie sekoga{ ne go dostignuvaat optimalniot rast.

Najverojatno, pri toa psiholo{kiot moment ima svoja va`nost (2). Za da se postigne optimalen rast deteto treba da e zdravo, dovolno uhraneto i da ima pozitivna stimulacija od psihosocijalnata sredina (14). Me|utoa, decata vo tekot na institucionalizacijata imaat kompromitiran imunolo{ki sistem koj ja zgolemuva vulnerabilnosta i sklonosta kon povtoruva~ki infekcii, {to ima vlijane vrz adekvatnata absorpcija na hranata, a so toa i na `elezoto (2). Taka vo studija od 2002 godina bile isleduvani 135 deca adoptirani vo [panija od razli~ni zemji. Od niv, vo momentot na adopcijata 18,9% bea zdravi, 37,8% imaa edna bolest a 43,3% dve ili pove}e, {to ja nalo`uva potrebata od posebna medicinska gri`a za ovie deca (15).

Deficitot na `elezoto ima negativni posledici vrz kognitivnite i nekognitivnte funkcii i doveduva do promeni vo odnesuvaweto na decata. Naj~uvstvitelna za vakov deficit e najmalata detska vozrast, a posledicite mo`at da bidat ireverzibilni. Pravilnata ishrana, prevencijata na sideropenijata, osobeno vo prvite dve godini od `ivotot se bitni za obezbeduvawe pravilen rast i razvoj na mozo~nite funkcii (16). Zaradi toa na ovoj problem kaj decata vo instituciite treba da mu se posveti pogolemo vnimanie i akcentot da se postavi kon prevencija na anemijata.

ZAKLUЧОК Od dobienite rezultati mo`e da se izvle~at slednive nekolku zaklu~oci i preporaki: 1. postoi vlo{uvawe na hemogramot kaj institucionalno depriviranite deca vo odnos na decata rasteni vo svoite semejstva;

[Type text] 2. hemogramot zna~ajno se vlo{uva so vozrasta i toa mo`e da vlijae so polo{iot mentalen razvitok na ispitanicite od ispituvanata vo sporedba so kontrolnata grupa; 3. se prepora~uva pokraj adekvatnata ishrana akcentot da se stavi kon psihosocijalnata stimulacija na depriviranite deca; 4. da se sproveduva prevencija na anemijata kaj decata zgri`eni vo instituciite i 5. da se podr`i ranata adopcija, a koga taa ne e mo`na, drugite alternativni oblici na zgri`uvawe na decata bez roditelska gri`a.

REFERENCI 1. Burgeois M. Adoption and its psychiatric aspects. Ann Med Psychol. 1975; 2(1): 3-103 2. Johnson DE. Long-term medical issues in institutional adoptees. Pediatr Ann. 2000; 29(4): 234-241 3. Hernandez-Muela S, Mulas F, Tellez de Mmeneses M, Rosello B. Adopted children: risk factors and neuropsychological problems. Rev Neurol. 2003; 36Suppl 1: S108-17 4. De Monleon JV. Foreign adopted children growth follow-up. Ann Endocrinol.

2001; 62(5): 458-60 5. Pomerleau A, Malcuit G et al. Health ststus, cognitive and motor development of young children adopted from China, East Asia, and Russia across the first 6 months after adoption. International Journal of Behavioral Development. 2005; 29(5): 445-457 6. Hadler MC, Juliano Y, Sigulem DM. Anemia in infancy: etiology and prevalence.

J Pediatr. 2002; 78(4): 321-6 7. Griffin IJ, Abrams SA. Iron and breastfeeding. Pediatr Clin Nort Am. 2001; 48(2): 401-13 8. Yurdakok K, Temiz F, Yalcin SS, Gumruk F. Efficacy of Daily and Weekly Iron Suplementation on Iron Status in Exclusively Breast-Fed Imfants. J Pediatr Hematol Oncol. 2004; 26(5): 284-8 9. Villalpando S, Shamah-Levy T, Ramirez-Silva CI, Mejia-Rodrigues JA. Prevalence of anemia in children 1 to 12 years of age. Results a nationwide probabilistic survey in Mexico. Salud Publica Mex. 2003; 45(4): 490-8 10. Jakovljevic G, Votava-Raic A, Tjesic-Drinkovic D et al. Sideropenic anemia in infants and toddlers. Lijec Vjesn. 2001; 123(1-2): 31-6 11. Kazal LA Jr. Prevention of iron deficiency in infants and toddlers. Am Fam Physician. 2002; 66(7): 1217-24 12. Friel JK, Aziz K, Andrews WL, Harding SV, Courage ML, Adams B. A doublemasked randomized control trial of iron supplementation in early infancy in healthy term breast-fed infants. J Pediatr. 2003; 143(5): 582-6 13. Lozoff B, Wolf AW, Jimenez E. Iron deficiency anemia and infant development: effects of extended oral iron therapy. J Pediatr. 1996; 129(3): 382-9 14. Westphal O. Normal growth and growth disorders in children. Acta Odontol Scand. 1995; 53(3): 174-8

[Type text] 15. Sonego M, Garcia Perez J, Pereira Candal J. Health problems of foreign adopted children in Spain. Med Clin (Barc). 2002; 119 (13): 489-91 16. Pop-Jordanova N. Sideropeni~na anemija - novi soznanija i preporaki. Mak. Med. Pregled. 1993; 47: 108-111 SUMMARY HYPOCHROMATIC ANEMIA AT THE INSTITUTIONAL DEPRIVED CHILDREN Domnika Rajcanovska1 1

Infant and Small Children's Home, Bitola, Clinic for Children's Diseases, Medical Faculty, Skopje The aim of the study was to identify the incidental anemia at the children who stay in the Institution in regard to their coevals who lives with their biological families.

In retro-perspective prospective, case - control study 131 infants at the age of 0-12 months are involved, who stayed in the Infant Home in Bitola during the year 2005. The children are divided according their age in three subgroups. 53 infants at the age of 3 months are part of the first subgroup, 39 infants at the age of 3-6 months are in the second subgroup and 39 infants at the age of 6-12 belong to the third subgroup. The age of the infants coincide with the duration of their stay at the Home. The control group is consisted of the same number of infants who live with their biological families, selected by random attending their regular checks ups in the Children counseling Service at the Health Center in Bitola. The children are divided in three subgroups according their age and sex, similar as in the control group. The criteria for being part of the group were: age, sex, apgar >7, birth weight >2500gr. birth length >48 cm. and gestational age >37 g.n.

The analyzed parameters were Hb, Er and MCV. The result showed significant difference between the researched and controlled group, at the infants at the age of 6-12 months, in relation to the values of hematological parameters. The conclusion was statistically confirmed with t-test for independent parameters and level of p<0.01. All efforts are necessary to be turn towards the prevention of children accommodation in Institutions, early adoption and support of the other alternative kinds of care.

Key words: Institution, biological family, hypo chromatic anemia

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

PUNIM PROFESIONAL/PROFESIONAL PAPER NEUROPSIKIATRI

[Type text] DEMENCA NË REPARTIN E NEUROPSIKIATRISË NË TETOVË GJATË VITIT 2006 Sulejman Ahmeti1, Musli Ferati2, Jahi Amiti1, Lirie Musai2, Faton Ahmeti1, Nazim Musli1 Spitali Klinik, Reparti i Neuropsikiatrisë, Tetovë 1 Njësia e Neurologjisё 2 Njësia e Psikiatrisё

Sulejman Ahmeti, mjek neurolog magjistër primarius Reparti i Neuropsikiatrisë, Spitali Klinik, Tetovë Tel. 044/ 330 810; lok. 304 Tel.privat: 044/ 341 769; Mob. 070/ 875 417 E-mail: sahmeti@yahoo.com & sulejman.ahmeti@unite.edu.mk

REZYME: Hyrje: Demenca është një sindrom ku ndodh dëmtimi i përgjithshëm i intelektit dhe personalitetit, shfaqet me dëmtim të kujtesës, ndryshime të sjelljes, çrregullim të humorit, deluzione, halucinacione etj. Demenca është një sindrom në rritje me rritjen e moshës mesatare të popullsisë në vendet e industrializuara. Qëllimi i punimit: Ishte që të analizohen në mënyrë retrospektive historitë e pacientëve të trajtuar me demencë sipas moshës, gjinisë, vendbanimit dhe etiniteteve në Repartin e Neuropsikiatrisë, gjatë vitit 2006. Materiali dhe metodat: Në analizë retrospektive janë përfshirë pacientët sipas kartelave (historive). Diagnostikimi është bërë me CT të trurit dhe diagnozë klinike. Klasifikimi dhe kodimi i demencës është bërë sipas Klasifikimit Ndërkombëtar ICD-X, 1992 dhe DSM-IV, botimi i IV-të. Rezultatet: Janë analizuar 27 pacientë me demencë, nga të cilët 16 ishin meshkuj dhe 11 femra; 1 e moshës ≤65 vjeç dhe 26 të moshës >65; 14 jetojnë në qytet dhe 13 në fshat; Shqiptarë 18, Maqedonë 9.

Diskutimi: Kjo analizë është e para e këtij lloji. Në fletëlëshimet e pacientëve janë regjistruar disa diagnoza që paraqesin sinonime për demencën. Përfundimi dhe rekomandimi: Nga seria një vjeçare e kartelave të pacientëve të analizuar nuk mund që të jepet një vlerësim epidemiologjik. Rekomandohet hapja e një Regjistri - Qendre Gerontologjike në kuadër të Repartit të Neuropsikiatrisë.

Fjalë kyç: demenca, Reparti i Neuropsikiatrisë.

[Type text]

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Demenca (D) është një sindrom, dëmtim i përgjithshëm i intelektit dhe personalitetit, por pa dëmtim të vetëdijes. Në dallim nga prapambetja mendore ku dëmtimi është i pranishëm që nga lindja, demenca është çrregullim i fituar. D zakonisht shfaqet me dëmtim të kujtesës. Ndër tiparet tjera vlenë të përmenden ndryshimet e sjelljes, çrregullimet e humorit, deluzionet dhe halucinacionet. Ndonëse në përgjithësi demenca zhvillohet gradualisht, në fillim ajo mund të bjerë në sy pas një përkeqësimi akut, të shkaktuar nga ndryshime në rrethana shoqërore ose nga sëmundje në vazhdim.

Gjithashtu, mund të vihen re sjellje agresive ose çfrenim seksual (2).

Sot njihen mbi 50 sëmundje të cilat mund të shkaktojnë demencën, nga të cilat më e shpeshta është Sëmundja e Alzheimer-it (SA), e cila merr pjesë me 2/3 e të gjitha demencave.

D ka shumë shkaqe, më të rëndësishmet janë: 1) SA që është sëmundje primare neurodegjenerative me etiologji akoma të pandriçuar, 2) Demenca vaskulare (DV), e cila nga të gjitha demencat rradhitet e dyta sipas incidencës dhe prevalencës (sinonime për demencën vaskulare: demenca multiinfarkte, demencë pas insultit cerebrovaskular (ICV), demencë arteriosklerotike, disfunksione kognitive vaskulare), 3) D parkinsonike, 4) D e trupëzave Levi, 5) D në sëmundjen e Hantington-it (Huntington), 6) D në sëmundjen degjenerative hepatolentikulare-Wilson, 7) D në paralizën supranukleare progresive që takohet më rrallë, 8) D nga ndikimi toksik i barnave si: barbiturate, antidepresiv triciklik, neuroleptik, antiparkinsonikëve, dopaminergjikëve, propranololit, narkotikëve etj., 9) D nga deficiti i vitaminës B12 dhe acidit folik, 10) D nga abuzimi me alkool dhe mungesa e vitaminës B1, 11) D nga përdorimi i drogës kokainë, LSD etj. 12) D nga sëmundje infektive (inflamatore): meningjite, encefalite, neuroluesi kronik; demenca nga virusi HIV (SIDA, AIDS), 13) D nga neoplazmat e trurit, 14) D nga enecefalopatitë iskemike hipoksike, 15) D nga çrregullimet metabolike si: hipoglikemia, hiperuremia, hipotiroidizmi, hepatiti kronik, acidoza metabolike, të cilat mund të japin konfuzitet dhe pengesa në memorje dhe 16) D nga traumat e trurit, kontuzionet e trurit, mikrotraumat e trurit tek bokserët, dhe sëmundje tjera (1).

Prevalenca e SA është në rritje, sidomos në vendet me standard të lartë ku kemi edhe rritje të popullatës së vjetër. Në shumë vende evro-perëndimore SA takohet më shpesh në persona mbi 60 vjeç dhe në çdo 5 vjet ky numër dyfishohet. Sipas të dhënave nga studimet epidemiologjike evropiane 6-7% e njerëzve mbi 65 vjeç janë të sëmurë nga demenca (rreth 4,9 milion njerëz) me incidencë vjetore rreth 1 milion dhe nënkuptohet se më tepër se gjysma e tyre i takon demencës Alzheimer (DA). Harxhimet në Evropë për këta të sëmurë janë rreth 55 miliard euro.

Në raport me demencat tjera, DV sipas incidencës dhe prevalencës radhitet e dyta pas DA. Nga ICV më shpesh infarkti truror, në 10% të rasteve jep DV. Në Maqedoni incidenca vjetore e ICV është 0,3% nga popullata (300 pacientë të rinjë në 100.000 banorë). Incidenca e mundshme vjetore e DV është 30 të sëmurë të rinjë në 100.000 banorë ose në total 600 pacientë. Në prevalencën vjetore të ICV, DV merr pjesë në 20%, respektivisht 40% si formë e përzier së bashku me DA. Prevalenca e mundshme e ICV në

[Type text] Maqedoni është 0,8% nga popullata (800 të sëmurë në 100.000 banorë). Pra, prevalenca e mundshme e DV në vendin tonë do të ishte 160 pacientë në 100.000 banorë ose në total në krejt shtetin 3.200 pacientë. Prevalenca e DV është 1,5% nga popullata e përgjithshme e vendeve perëndimore. Në Europë prevalenca e demencave është: SA >50%, DV ~20%, ~20% forma të përziera (SA dhe DV) dhe <10% nga etiologji të ndryshme (1). Incidenca vjetore e ICV ne Tetovë me rrethinë (rreth 200.000 banorë) në vitin 2006 ishte 248 raste.

Të hospitalizuar në Repartin e Neuropsikiatrisë ishin 135 në 100.000 banorë ose 270 raste të reja. Pra, incidenca e mundshme vjetore e DV është 30 pacientë në 100.000 banorë.

Pra, prevalenca e mundshme e DV në Tetovë me rrethinë do të ishte 320 pacientë. Nga viti 2000 incidenca e ICV në repart shënon ritje (2000 – 193 pacientë; 2006 – 248 pacientë) (3,4).

QËLLIMI I PUNIMIT Ishte që të analizohen në mënyrë retrospektive historitë e pacientëve të trajtuar me demencë sipas moshës, gjinisë, vendbanimit dhe etiniteteve në Repartin e Neuropsikiatrisë, gjatë vitit 2006.

MATERIALI DHE METODAT Në këtë analizë retrospektive ishin përfshirë pacientët me demencë sipas kartelave (historive), të trajtuar në Repartin e Neuropsikiatrisë, Spitali Klinik, Tetovë, gjatë vitit 2006. Në materialin e analizuar si demencë janë regjistruar: Dementio multiinfarctum, Dementio senilis, Dementio presenilis, Arteriosclerosis cerebri.

Diagnostikimi është bërë me CT të trurit dhe me ekzaminim klinik. Klasifikimi dhe kodimi i demencës është bërë sipas Klasifikimit Ndërkombëtar ICD-X, 1992, Doracakut diagnostik dhe statistik të sënundjeve mentale, botimi i IV (DSM – IV).

Pacientët ishin ndarë sipas gjinisë, moshës, vendbanimit dhe etniteteve.

REZULTATET Gjatë vitit 2006 janë regjistruar 27 pacientë me demencë.

Me demencë 16 ishin meshkuj dhe 11 femra, 1 e moshës ≤65 vjet dhe 26 të moshës >65 vjet; 14 jetojnë në qytet dhe 13 në fshat; Shqiptarë 18 dhe Maqedonë 9.

Tabela: 1.

Shpërndarja e pacientëve me demencë sipas gjinisë, moshës, vendbanimit dhe etniteteve PACIENTË ME DEMENCË Sipas gjinisë Sipas moshës Sipas vendbanimit

Meshkuj 16 ≤ 65 vjet 1 Qytet

Femra 11 > 65 vjet 26 Fshat

[Type text]

Sipas etniteteve

14 Shqiptarë 18

13 Maqedonë 9

DISKUTIMI Kjo analizë e kartelave të pacientëve të trajtuar me demencë në Repartin e Neuropsikiatrisë është regjistrimi i parë i këtij lloji. Në fletëlëshimet e pacientëve janë regjistruar disa diagnoza nga mjekët neurologë, psikiatër dhe neuropsikiatër të cilat paraqesin sinonime për demencën siç janë: dementio multiinfarctum, dementio senilis, dementio presenilis, arteriosclerosis cerebri.

Në prevalencën vjetore të ICV, DV merr pjesë në 20%, respektivisht 40% si formë e përzier së bashku me DA. Prevalenca e mundshme e DV në vendin tonë do të ishte 160 pacientë në 100.000 banorë ose në total në krejt shtetin 3.200 pacientë.

Prevalenca e DV është 1,5% nga popullata e përgjithshme e vendeve perëndimore. Në Europë prevalenca e demencave është: SA >50%, DV ~20%, ~20% forma të përziera (SA dhe DV) dhe <10% nga etiologji të ndryshme (1).

PËRFUNDIMI DHE REKOMANDIMI Nga seria njëvjeçare e pacientëve (kartelave) të analizuar që ishin trajtuar si demencë bashkë me sinonimet për demencën, që ishin lëshuar nga mjekët: neurolog, psikiatër, neuropsikiatër; nuk mund që të jepet një vlerësim i saktë epidemiologjik.

Rekomandohet hapja e një Regjistri - Qendre Gerontologjike në kuadër të Repartit të Neuropsikiatrisë ku do të regjistrohen pacientët me demencë, do të diagnostikohen dhe vlerësohet (monitorohet) statusi i tyre psiko-fizik.

LITERATURA 1. Pemov P, Cerebrovaskularni bolesti, Kultura, Skopje, 2004:454, 462-465 2. Gelder M, Gath D, Mayou R, (përktheu dhe redaktoi: Suli A,) Psikiatria, Tekst përmbledhës i Oksfordit, Tiranë, 1994 3. Ahmeti S, Ferati M, dhe bpn, Nekoi epidemioloski aspekti na akuten mozočen udar, IV Kongres na Nevrolozite na Makedonija, Ohrid, 2008 4. Ahmeti S, Karemani N, dhe bp, Ataku transitor iskemik – ATI, Medicus, Vol. VII, Nr. 2, Tetor, 2007: 191-193 SUMMARY DEMENTIA IN NEUROPSYCHIATRIC DEPARTMENT OF TETOVA DURING 2006 YEAR Sulejman Ahmeti1, Musli Ferati2, Jahi Amiti1, Lirie Musai2, Faton Ahmeti1, Nazim Musli1

[Type text] Clinic Hospital, Neuropsychiatric Department, Tetova 1 Neurologic Unit 2 Psychiatric Unit Introduction: Dementia is a syndrome where occurs general injury of the intellect and personality, it presents with memory injury, behavior alteration, humor disorder, delusions, hallucinations etc. Dementia is a syndrome in growth altogether with the growth of average age of population in industrialized countries. Aim: Was the retrospective analyze of the documents of the treated patients during 2006 year by gender, age, dwelling-place and ethnicities. Material and methods: In this retrospective analyze were included patients by documents (histories). Diagnostication was made by brain CT and clinically diagnose. The classification and coding were made by International Classification ICD-X, 1992 and DSM-IV, IVth edition. Results: Were analyzed 27 patients, from them 16 males and 11 females; 1 of age ≤65 years and 26 of age >65 years; 14 of them live in town and 13 in rural places; Albanians 18, Macedonians 9. Discussion: This is the first analyze of this type. At this analyzed range of patients were registered some diagnoses that are synonyms for dementia. Conclusion and Recommendation: From the one year range of analyzed documents, can’t be given an epidemiologic evaluation. It is recommended to open a Register, Gerontologic Center, within Neuropsychiatric Department.

Key words: dementia, Neuropsychiatric Department.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

PUNIM PROFESIONAL/PROFESIONAL PAPER PSIKIATRI ПСИХИЈАТРИСКИ ТРЕТМАН И РИЗИК ОД ВИОЛЕНТНОСТ КАЈ МЕНТАЛНИТЕ РАСТРОЈСТВА Valentina Talevska1 Psihijatriska Bolnica, Demir Hisar

1

[Type text] Valentina Talevska, лекар психијатар, магистар Ul. Prilepska broj 55 A /17, Bitola Tel. ++38970 207 350 & ++38976 425 470 & ++38947 226 201 e-mail:talevskav@yahoo.com.mk РЕЗИМЕ: Istra`uvaweto gi ozna~uva i korelira karakteristikite koi se vo relacija so violentnoto odnesuvawe kaj individuite so mentalni rastrojstva i benificiite od tretmanot.

Nekolku studii pi{uvaa za korelacijata na violentnoto odnesuvawe i mentalnite rastrojstva. Cel: Da se objasni povrzanosta pome|u benificiite {to se dobivaat od tretmanot i violentnoto odnesuvawe pome|u pacientite so mentalni rastrojstva tretirani vo Dnevna bolnica za psihozi koja e vo ramkite na Psihijatriskata bolnica vo Demir Hisar. Metod: Vo ispituvanata grupa nie analiziravme 98 individui tretirani vo Dnevna bolnica za psihozi koja e vo ramkite na Psihijatriskata bolnica vo Demir Hisar. Rezultati: Ovie analizi uka`aa na toa deka violentnoto odnesuvawe be{e vo inverzna relacija so pridr`uvaweto kon tretmanot, sva}aweto na potrebata od tretman i sva}aweto za efektite od tretmanot. Ovie tri varijabli bea asocirani so redukcija na neprimernoto odnesuvawe, violentnoto odnesuvawe i drugi agresivni akti. Zaklu~oci: Ovie rezultati sugeriraat deka kombinacijata od ovie tri varijabli mo`e da pomogne vo redukcija na rizikot od violentnost kaj psihijatriskite bolni tretirani vo Dnevna bolnica za psihozi koja e vo ramkite na Psihijatriskata bolnica vo Demir Hisar.

Klu~ni zborovi: Forenzi~ka psihijatrija, Dnevna bolnica, rizik od violentnost, mentalni rastrojstva.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): ВОВЕД Porastot na rizikot od violentno odnesuvawe e dosta va`en faktor za psihijatriski tretman na psihijatrsiki individui so mentalni rastrojstva (10, 11), kako {to se Schizophrenia, Bipolarni rastrojstva i Depresija (1, 7, 8).Violentnoto odnesuvawe kaj pacientite koi bile zgri`eni vo dnevni bolnici be{e komparirano so violentnoto odnesuvawe vo sredinata kaj ispitanici koi ne bile zgri`eni vo dnevni centri(2, 7, 16, 5,).

Nepromenlivite karakteristiki kako {to se promenite pri ra|awe, istorijata na violentnost, minati abuzusi vo detstvoto i psihopathia se dosta va`ni koga stanuva zbor za violenten rizik. Ovie faktori ne se promenlivi i se pomalku pogodni da go reduciraat violetniot rizik (1,15,13). ”Dinami~nite“ faktori mo`ea da gi naglasat metodite na prevencija na violentnosta vo zaednicata(15, 17, 7, 2). Iako “stati~kite” faktori se statisti~ki verodostojni, dinami~kite faktori se onie koi se promenuvaat i poradi toa se prikladni za menaxment na violentniot rizik. Istra`uvaweto uka`uva deka psihijatriskiot tretman go reducira violentniot rizik (20,22). I drugi faktori uka`uvaat deka pacientite so tretman dobivaat benificii vo redukcija na rizikot za pojava na violentniost. Zatoa klini~arite razmisluvaat pravilno: koga ovaa informacija }e go zgolemi rizikot za violentnost(3,4), vo toj moment centrite za mentalno zdravje so nivniot tretman }e go namalat rizikot za violentnost. Celta na na{ata studija be{e da se objasni povrzanosta

[Type text] pome|u benificiite {to se dobivaat od tretmanot i pacientite so mentalni rastrojstva.

violentnoto odnesuvawe pome|u

ЦЕЛ НА ТРУДОТ Celta na na{ata studija be{e da se objasni povrzanosta pome|u benificiite {to se dobivaat od tretmanot i violentnoto odnesuvawe pome|u pacientite so mentalni rastrojstva. МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ Vo ispituvanata grupa analizirani se 98 ispitanici so metalno rastrojstvo tretirani vo Dnevna bolnica vo ramkite na Psihijatriskata bolnica vo Demir Hisar. Ispitanicite bea tretirani so posebni programi (socioterapiski, farmakoterapiski, psihoterapiski).

Inkluzivni kriteriumi be{e vozrast od 18 do 65 godini a bea tretirani vo Dnevnata bolnica vo poslednite 6 meseci. Dijagnozite bea klasificirani spored ICD-10 klasifikacijata na (F00-09-organski mentalni rastrojstva,F10-du{evni rastrojstva i rastrojstva vo odnosite predizvikani so upotreba na alkohol, F11-19 -du{evni rastrojstva i rastrojstva vo odnosite predizvikani so upotreba na psihoaktivni supstancii, F20-29-{izofrenija, {izotipni i naludni~avi rastrojstva, F30-39-rastrojstva na raspolo`enieto, F40-59neurotski so stres povrzani rastrojstva i somatoformni rastrojstva, F60-69-rastrojstva na li~nosta i odnesuvaweto kaj vozrasni, F70-79-Mentalna retardacija, G40-epilepsija).

Od demografskite karakteristiki bea analizirani: vozrasta, polot, edukacijata, bra~nata sostojba i broj na hospitalizacii.

Srednata vozrast na ispitanicite rangirana e od 41.3 do 46.7 godini.Vo 74.4% od ispitanicite imaa pomalku od visoka {kolska podgotovka, a pome|u 59.1% od ispitanicite bea vo bra~na sostojba. Proporciite na ma{kata populacija bea 90.81%. [to se odnesuva do dijagnozite 31.5% od ispitanicite imaa dijagnoza na schizophrenia ili drugo psihijatrisko rastrojstvo, pome|u 14.4% imaa dijagnoza na bipolarno rastrojstvo, 14.1% imaa dijagnoza na major depresia, 12.9% imaa dijagnoza zavisnost od psihoaktivni supstancii i alkohol. So rastrojstva na li~nosta bea od 11% od ispitanicite, a 16.1 bea so ostanatite dijagnozi. Pome|u 46.94% od ispitanicite imaa pove}e od 4 hospitalizacii. Site ispitanici bea na psihijatriski tretman, a pome|u 43.4% i 54.4% od ispitanicite imaa pozitivni benificii od tretmanot za mentalno zdravje.

Spored krivi~noto delo bea podeleni na:  Izvr{iteli na seriozna violentnost kako {to e ubistvo, obid za ubistvo, te{ka telesna povreda i seksualana zloupotreba,  Drugi agresivni akti kako ednostavna agresivniost bez telesna povreda,  Fizi~ka agresivnost {to ozna~uva violentnost i drugi agresivni akti. РЕЗУЛТАТИ Tabela 1.

Prevalencija na violentno i agresivno odnesuvawe vo poslednite 6 meseci.

[Type text]

n

Seriozna violentnost n (%)

Drugi agresivni akti n (%)

Violentnost so agresivni akti n (%)

98

4 (4.08)

15 (15.30)

19 (19.39)

vozrast (<44 god)

48

3(6.25)

8(16.67)

7(14.58)

vozrast (44god.i nad)

50

2(4.00)

8(16.00)

9(18.00)

Pomalku od sredno

73

4 (5.47)

7(9.58)

17(23.28)

Sredno i pove}e

25

1 (4.00)

5(20.0)

6(24.00)

Ne se vo brak

58

2 (3.45)

9 (15.51)

8 (13.79)

Se vo brak ili `iveat zaedno

40

4 (10.00)

7(17.05)

Ma{ki

89

6(6.74)

10(11.23)

14(15.73)

@enski

9

1(11.11)

2(22.22)

9 (22.22)

Da

93

3(3.22)

9(9.67)

12(12.90)

Ne

5

1(20.00)

1(20.00)

2(40.00)

Psihoti~ni

38

1(2.63)

4(10.52)

6(15.78)

Ne psihoti~ni

60

4(6.66)

10(16.66)

15(25.00)

77

3(3.89)

10(12.98)

14(18.18)

Vkupno Demografski karakteristiki Vozrast

Edukacija

Bra~en status 10 (25.00)

Pol

Klini~ki karakteristiki Tretman

Diagnoza

Abuzus od psihoaktivni supatsanci Abstinent

[Type text]

Abuzus/zavisnost

21

3(14.28.)

4 (19.04)

7(33.33)

<16 god.

3

0 (0.00)

1(33.33)

2(66.66)

16 god.

95

2(2.10)

15(15.78)

17(17.89)

Ne

78

4 (5.13)

9(11.53)

15(19.23)

Da

20

1(5.00)

4(20.00)

7 (35.00)

(<4)

46

2(4.34)

6(13.04)

8(17.39)

( 4)

52

3 (5.77)

9(17.30)

10(19.23)

Ne

52

3(5.76)

10(19.23)

14(26.92)

Da

46

0(0.00)

6(13.04)

7(15.21)

47

3(6.38)

9(19.15)

14(29.78)

51

1(1.96)

5(9.80)

6 (11.76)

Recidiv

Rastrojstvo na li~nosta

Broj na hospitalizacii

Efekti od pridr`uvawe na tretmanot Efektivno pridr`uvawe

Potreba od pridr`uvawe Ne Da Ovaa tabela poka`uva prevalencijata na razli~ni nivoa na violentnost so karakteristikite na primerokot. Brojot na ispitanici od ispituvanata grupa e 98.

Od vkupno 98 ispitanci najpove}e bile 19 (19.39%) ispitanici koi izvr{ile violetnost so drugi agresivni akti. Na vozrast (<44 god) od vkupno 98 ispitanici napove}e bile 8 (16.67%) ispitanici koi izvr{ile drugi agresivni akti. Na vozrast od (44god.i nad) najpove}e bile 9 (18.00%) koi izvr{ile violentnost so agresivni akti. [to se odnesuva do edukacijata so pomalku od sredno obrazovanie najpove}e bile 17 (23.28%) ispitanici koi izvr{ile violentnost so agresivni akti, a so sredno i pove}e 6(24.00%) ispitanici izvr{ile violentnost so agresivni akti. Drugi agresivni akti izvr{ile 9 (15.51%) ispitanici koi ne se vo brak, od onie koi se vo brak ili `iveat zaedno 10 (25.00%)

[Type text] ispitanici izvr{ile violentnost so agresivni akti. Violentnost so agresivni akti najpove}e izvr{ile 14 (15.73%) ispitanici od ma{ki pol, a od `enski pol bile najpove}e 9 (22.22%) ispitanici. Pod tretman najpove}e bile 12 (12.90%) ispitanici koi izvr{ile violentnost so agresivni akti, a bez treman bile 2 (40.00%) ispitanici koi izvr{ile violentnost so agresivni akti. Psihoti~ni najpove}e bile 6 (15.78%) ispitanici, ne psihoti~ni bile 15(25.00%) ispitanici, abstinent najpove}e bile 14 (18.18%) ispitanici, a so abuzus/zavisnost najpove}e bile 7 (33.33%) ispitanici, najpove}e recidiv imale <16 god., i toa 2(66.66%) i najpove}e recidiv imale 16 god. i toa17 (17.89%) ispitanici, a site tie najpove}e izvr{ile violentnost i dr. agresivni akti. Bez rastrojstvo na li~nosta bile 15 (19.23%) ispitanici, a so rastrojstvo na li~nosta bile 7 (35.00%) ispitanici koi najpove}e izvr{ile violentnost i dr. agresivni akti. So broj na hospitalizacii (<4) najpove}e bile 8 (17.39%) ispitanici, a so broj na hospitalizacii ( 4) najpove}e bile 10 (19.23%) ispitanici koi izvr{ile violentnost i dr. agresivni akti. [to se odnesuva do efektite od pridr`uvawe na tretmanot efektivno ne se pridr`uvale najpove}e 14 (26.92) ispitanici, a se pridr`uvale 7 (15.21%) ispitanici koi izvr{ile violentnost i dr. agresivni akti. Potreba od pridr`uvawenemale najpove}e 14 (29.78%) ispitanici, a imale 6 (11.76%) ispitanici koi izvr{ile violentnost i dr. agresivni akti. ДИСКУСИЈА Ima nekolku na~ini da se interpretira povrzanosta pome|u pridr`uvaweto na tretmanot i violentnoto odnesuvawe pome|u lu|eto so mentalni rastrojstva. Prvo: kaj ispitanicite koi ne se pridr`uvaat na tretmanot koj im e potreben ima pomala verojatnost da zemaat lekovi. Ovie individui lekovite gi zamenuvaat so zloupotreba na alkohol ili drugi vidovi drogi so cel da se oslobodat od nivnite simptomi. Dokolku ne gi posetuvaat Dnevnite bolnici rizikot za violentost e dosta golem. Ovaa interpretacija se slo`uva so teoriite na bihevioralnite promeni, kako {to e veruvawe vo zdrav model 9)teorija na sopstvena determinacija (12) i transteoretski model koi uka`uvaat na postoewe na benificci od tretmanot. Intervenciite na onie na koi ime e potreben tretman, kako i motivirawe so pomo{ na intervjuirawe (6, 14, 23) mo`e potencijalno da go reducira violentniot rizik pome|u individuite so mentalni rastrojstva.

Violentnoto odnesuvawe mo`e da go povede pacientot da se ~uvstvuva pomalku siguren za benificiite na tretmanot. Ako liceto bilo violentno, a potoa uapseno ili hospitalizirano, mo`e da dojde do zaklu~ok po~esto da gi koristi dnevnite bolnici vo odnos na licata koi ne bile violentni.

Ova odi vo prilog za otvarawe na dnevni bolnici i centri za mentalno zdravje vo Makedonija so cel prevencija od violenten recidiv.

Povrzanosta pome|u pridr`uvaweto na tretmanot i violentnosta se dve povrzani celini vo sega{nosta. Primer, ako pacientot so mentalno rastrojstvo koj e violenten se uapsi, potoa mo`e da ima pote{kotii so povrzuvaweto so dnevnite bolnici. Ovoj pacient mo`e da stane skepti~en za benificiite na tretmanot, da prodol`i so abuzus na alkohol i drogi i mo`no e povtorno da se pojavat psihoti~nite simptomi. Sekoj od tie simptomi mo`e da go zgolemi rizikot od violentno odnesuvawe. Otkritijata vo ovaa studija mo`e da uka`e na toa deka sogleduvawata na pacientite za svojot tretman i violentnosta se vo recipro~nost.

[Type text] Ovaa studija e prv stepen vo eksploracija na povrzanosta pome|u benificiite od tretmanot i violentnosta vo zaednicata kaj individuite so mentalni rastrojstva. Studijata uka`uva na potreba od povrzanost na individuite so mentalni rastrojstva i dnevnite bolnici vo Makedonija.

Ako na pacientot mu e potreben tretman, a tretmanot ne e realiziran ili e realiziran no ne adekvatno, toga{ postoi mo`nost za asocijacija so violentnost. Studiite na (Steadman et al, 1998; Swanson et al, 1999) pronajdoa povisoka stapka na violentnost vo psihijatriskata populacija otkolku vo na{ata studija.

Ova studija otkri deka potrebata od tretman ja reducira pojavata na violentnost pome|u pacientite so mentalni rastrojstva. Idnite istra`uvawa bi uka`ale na povtoruvawe na ovie otkritija vo longitudinalen period. Dinami~kite varijabli kako {to se prifa}awe na benificiite od tretmanot se potrebni vo nau~nata literatura (vo klini~kata praksa) zatoa {to informaciite za ovie varijabli mo`at da se fokusiraat na potencijalnite strategii za rizik menaxment. I najposle rezultatite od ovaa studija potiknaa golem broj na pacienti so mentalni rastrojstva da potvrdat deka tretmanot e povrzan so benificii vo spre~uvawe na porastot za violentno odnesuvawe. Ovaa studija isto taka sugerira deka klini~kie razmisluvawa za pridr`uvawe na potrebata za tretman kaj pacientite mo`e da pomogne vo spre~uvawe na rizikot za porast na violentnosta vo psihijatriskata praktika. РЕФЕРЕНЦИ 1. Douglas KS, & Webster CD. (1999) The HCR–20 violence risk assessment scheme: concurrent validity in a sample of incarcerated offenders. Criminal Justice and Behavior, 26, 3 –19.

2. Douglas KS, Cox DN, Webster CD. (1999) Violence risk assessment: science and practice. Legal and Criminological Psychology, 4, 149 –184.

3. Elbogen EB, Huss M, Tomkins AJ, et al (2005) Clinical decision-making about psychopathy and violence risk assessment in public sector mental health settings.

Psychological Services, 2, 133 –141.

4. Elbogen EB, Mustillo S, Van Dorn R. et al (2006) The impact of perceived need for treatment on risk of arrest and violence in severe mental illness. Criminal Justice and Behavior, in press.

5. Harris GT, Rice ME, Camilleri JA. (2004) Applying a forensic actuarial assessment (the Violence Risk Appraisal Guide) to nonforensic patients. Journal of Interpersonal Violence, 19, 1063 –1074.

6. LogXact (2002) Software for Exact Logistic Regression. Cambridge, MA: Cytel Software Corporation.

7. Monahan J, Steadman HJ, Robbins PC. et al (2000) Developing a clinically useful actuarial tool for assessing violence risk. British Journal of Psychiatry, 176, 312 – 319 8. Monahan J, Redlich AD, Swanson J. et al (2005). Use of leverage to improve adherence to psychiatric treatment in the community. Psychiatric Services, 56, 37 –44.

9. Norman P, Abraham C, Conner M. (eds) (2000) Understanding and Changing Health Behaviour: From Health Beliefs to Self-regulation. Amsterdam: Harwood.

[Type text] 10. Perkins DO. (2002) Predictors of noncompliance in patients with schizophrenia.

Journal of Clinical Psychiatry, 63, 1121 –1128.

11. Rao J, Scott A. (1992) Asimplemethodfor for the analysis of clustered binary data. Biometrics, 48, 577 –585.

12. Ryan RM, Deci EL. (2000) Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55, 68 –78.

13. Skeem JL, Mulvey EP. (2001) Psychopathy and community violence among civil psychiatric patients: results from the MacArthur Violence Risk Assessment Study.

Journal of Consulting and Clinical Psychology, 69, 358 –374.

14. StatXact (2003) Statistical Software for Exact Nonparametric Inference.

Cambridge, MA: Cytel Software Corporation.

15. Steadman HJ, Mulvey EP, Monahan J. et al (1998) Violence by people discharged from acute psychiatric inpatient facilities and by others in the same neighborhoods. Archives of General Psychiatry, 55, 393 –401.

16. Steadman HJ, Silver E, Monahan J. et al (2000) A classification tree approach to the development of actuarial violence risk assessment tools. Law and Human Behavior, 24, 83 –100.

17. Strand S, Belfrage H, Fransson G. et al (1999) Clinical and risk management factors in risk prediction of mentally disordered offenders – more important than historical data? A retrospective study of 40 mentally disordered offenders assessed with the HCR–20 violence risk assessment scheme. Legal and Criminological Psychology, 4, 67 –76.

18. Swanson JW, Holzer CE, Ganju VK. et al (1990) Violence and psychiatric disorder in the community: evidence from the Epidemiological Catchment Area surveys. Hospital and Community Psychiatry, 41, 761 –770.

19. Swanson JW, Swartz MS, Elbogen EB. (2004a) Effectiveness of atypical antipsychotic medications in reducing violent behavior among persons with schizophrenia in community-based treatment. Schizophrenia Bulletin, 30, 3 –20.

20. Swanson JW, Swartz MS, Elbogen EB. et al (2004b) Reducing violence risk in persons with schizophrenia: olanzapine vs. risperidone. Journal of Clinical Psychiatry, 65, 1666 –1673.

21. Swanson JW, Swartz MS, Van Dorn RA. et al (2006) A national study of violent behavior in persons with schizophrenia. Archives of General Psychiatry, 63, 490 – 499.

22. Swartz MS, Swanson JW, Hiday VA. et al (1998b) Taking the wrong drugs: the role of substance abuse and medication noncompliance in violence among severely mentally ill individuals. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 33, S75 –S80.

23. Teague GB, Ganju V, Hornik JA. et al (1997) The MHSIP Mental Health Report Card: consumer-oriented approach to monitoring the quality of mental health plans. Evaluation Review, 21, 330 –341.

SUMMARY

[Type text] PSYCHIATRIC TREATMENT AND VIOLENCE RISK IN MENTAL DISORDERS 1 1

Valentina Talevska

Psychiatric hospital in Demir Hisar

This research was to denote and correlate characteristis related to violent behavior in individuals with mental disorders. A few studies have written about the correlation between violence and the mental illness. Aims. To denote the connection between the violent behavior in individuals treated in Daily hospital in the frame of Psychiatric hospital in Demir Hisar, and theirs mental illness. Method In examiner group we have analyzed 98 individuals treated in a Daily hospital in the frame of Psychiatric hospital in Demir Hisar. Results These analyses denote that the violent behavior was inversely related to treatment adherence, perceived treatment need and perceived treatment effectiveness. These three variable associated with reduced odds of violent and other aggressive acts. Conclusions Those results suggest that combination of these three variables can help reduce violence risk assessment in psychiatric illness in individuals treated in a Daily hospital in the frame of Psychiatric hospital in Demir Hisar.

Key words: forensic psychiatry, Daily hspital, violence risk . mental disorders.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

PUNIM PROFESIONAL/PROFESIONAL PAPER GJINEKOLOGJI TRANSVAGINAL RETROPUBIC VS TRANSVAGINAL TRANSOBTURATOR APPROACH FOR SLING PLACEMENT IN PATIENTS WITH STRESS URINARY INCONTINENCE Vasil Iliev1, Klementina Kuzeska1, Sase Stojchevski1, Irena Andonova1 1

Department of Obstetrics and Gynecology, Medical Faculty, Skopje, R. Macedonia.

[Type text]

Vasil Iliev, MD, gynecologist Medical Faculty, Skopje Departament of Obsstetrics and Gynecology Vodnjanska 17, 1000 Skopje, R. Macedonia Phone: 02/3147435 e-mail: viliev@on.net.mk RESUME. We present comparative short-term experience with the transvaginal retropubic (TVT) and the transobturator (TVT-O) approaches for the treatment of stress urinary incontinence (SUI). We studied 252 women with SUI, treated with a tension-free tape placement. The TVT approach was applied in 61 women, while 191 women were treated by the TVT-O approach. The mean operation time was 22 and 14 min in the TVT and TVT-O group, respectively (p < 0.001). In the TVT group, continence rates were 87% after 1 year, while in the TVT-O group, the continence rate was 93%. Postoperative pain was reported in 8.1% and 10% of the TVT and TVT-O patients, respectively (p = 0.02).

Complications such as bladder perforation, retropubic haematoma, and urinary retention took place only in the TVT group. Urinary tract infections were recorded in 20% and 4% of the TVT and TVT-O patients, respectively (p = 0.04), while vaginal erosion took place in 1.6 and 0,5% and de novo urgency in 8% and 2%. Both approaches show high rates of cure at the first postoperative year, while complications are less with the TVT-O procedure.

Key words: Stress urinary incontinence - Transvaginal - Transobturator - Sling Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): INTRODUCTION From the first report in the “Integral Theory” (1) and the description of a pubovaginal (PV) technique for the placement of midurethral tension-free tape of polypropylene (TVT) from Ulmsten and Petros in 1995 (2) until today, the TVT has become one of the more popular interventions worldwide for the treatment of stress urinary incontinence (SUI). However, the TVT procedure has been related with various and potentially serious complications such as urine retention, bladder perforation, vaginal erosion, retropubic hematoma, or abscess and injuries at vessels, nerves, and intestine (3-

[Type text] 8)

. Moreover, de novo urgency and voiding difficulties can complicate the placement of the tape (9).

In 2001, the transobturator (TVT-O) access “outside–inside” was developed by Delorme (10), aiming at the reduction of complications that resulted from the PV access.

The course of the tape via the obturator and puboretalis muscles restores the natural suspension of urethra. Delorme showed that the TVT-O procedure is accompanied with high success rates and few perioperative complications. A few comparative studies have shown that the TVT-O approach results in less complications (11 – 14). In 2003, de Leval (15) presents the “inside–outside” TVT-O technique, aiming at minimizing vaginal and urethral injury. In his technique, the passer of the tape is placed with direction from the paraurethral space to the obturator membrane. Herein, we present our comparative shortterm experience with the TVT and the TVT-O procedures for the treatment of SUI. AIM The techniques experience approaches explained.

aim of this paper is to evaluate and compare two microinvasive surgery for treatment of urinary stress incontinence. Comparative short-term with the transvaginal retropubic (TVT) and the transobturator (TVT-O) for the treatment of stress urinary incontinence (SUI) is presented and

MATERIALS AND METHODS After Institutional Review Board approval, from June 2004 to June 2007, we treated 252 women (mean age 58 ± 1 years) with genuine SUI. We placed the PV midurethral sling TVT (Gynecare®, TVT, Ethicon, USA) at 61 patients. We also performed the “inside–outside” TVT-O (Gynecare®, TVT Obturator System, Ethicon, USA) procedure at 191 patients. Patients with signs of vaginal prolapse or overactive bladder were excluded from the study. TVT-O procedure is thought to be less invasive in terms of injuring pelvic structures, we initially assessed it in cases with previous surgery as an alternative to the standard TVT procedure.

The grade of SUI was assessed by using symptoms score . The clinical examination with cough Marshall stress test and urodynamic tests took place in all cases.

The sling that was used in both approaches was a monofilament polypropylene mesh with pore size >75 μ. All interventions were performed in the modified lithotomy position under dorsal anaesthesia. The TVT procedure was performed as described by Ulmsten and Petros (2) and TVT-O procedure placement as described by de Leval (15). Patients were discharged when the residual urine volume was <100 ml and were re-evaluated 4 weeks after the intervention as well as 3, 6, and 12 months postoperatively (thereafter annually). All patients in both groups had 1 year minimum follow-up as this generally the minimum follow-up of pelvic floor reconstructive and anti-incontinence techniques.

Statistical analysis was based on the Student’s t test and on the chi-square test. A p value below 0.05 was considered to denote statistical significance. The patients’ characteristics are detailed in Table 1.

[Type text]

Table 1 Patient’s characteristics TVT (n = 61) TVT-O (n = 191) p value Mean age ± SD

56 ± 3

58 ± 7

0.001

Mean parity ± SD

2.2 ± 1.3

2.4 ± 1.1

NS

Postmenopausal patients (%) 36 (60)

141 (74)

NS

Prior operation for SUI (%) 5 (3.1)

31 (16)

<0.001

Prior hysterectomy (%)

6 (9.8)

27 (14)

NS

SUI Grade Ι (%)

1 (1.6)

6 (3)

NS

SUI Grade ΙΙ (%)

47 (77.1)

150 (78,6)

NS

SUI Grade ΙΙΙ (%)

13 (21.3)

35(18,3)

NS

PVR ± SD

11 ± 32

13 ± 38

NS

Bladder capacity ± SD

412 ± 103

421 ± 112

NS

SD Standard deviation, NS statistically nonsignificant, PVR postvoid residual.

RESULTS The overall study results are presented in Table 2, while in Table 3, we present the study outcome.

Table 2 Study results TVT (n = 61)

TVT-O (n = 191)

p value

Median operation time ± SD

22 ± 11.7

14 ± 4.3

<0.0001

Postoperative pain (%)

5 (8)

20 (10)

0.02

1.9 ± 0.6

1

NS

Mean hospitalization ± SD

1.9 ± 0.6

1

NS

Bladder perforation (%)

1 (1.6)

0

0.02

Retropubic hematoma (%)

2 (3.3)

0

NS

Urinary retention (%)

3 (4.9)

0

0.45

Dysuria (%)

4 (6.5)

0

0.02

Vaginal erosion (%)

1 (1.6)

1 (0,5)

NS

Intravesical tape (%)

0

0

NS

Median

duration

catheterization ± SD

of

bladder

[Type text] TVT (n = 61)

TVT-O (n = 191)

p value

Urinary tract infection (%)

12 (20)

8 (4)

0.04

De novo urgency (%)

5 (8)

4 (2)

NS

Table 3 Study outcome TVT (n = 61) TVT-O (n =191) p value Continence (%)

53 (87)

178 (93)

NS

Improvement of SUI (%) 6 (10)

11 (6)

NS

Treatment failure (%)

2 (1)

NS

2(3)

In the TVT group, bladder perforation was managed with repositioning of the passer and placement of the Foley catheter for 2 days. In two patients, a retropubic hematoma developed, and it was managed with blood transfusion. In addition, in the TVT group, urinary retention developed in three cases. This complication was managed with tape cross-section in one patient, 8 weeks postoperatively. Continence status was not altered after the reoperation. Moreover, in the TVT group, dysuria was recorded in 6.5% of the patients and was managed with urethra dilations.

Postoperative pain that would lead to prescription of painkillers was reported by 10% of the TVT-O patients vs 8.1% of the TVT patients. Urinary tract infections were also more frequent in the TVT group (p = 0.04). In one of these TVT patients, because of the persistence of symptoms despite antibiotics administration, a cystoscopy was performed in the 12th postoperative week, which revealed vesical diverticula. The treatment was urologic without further episodes of urinary tract infections and without relapse of incontinence. In one patients of the TVT group and in one patient of the TVTO group, vaginal erosion occurred. In these cases, section of the paraurethral part of the tape and vaginal closure was the treatment of choice. Lastly, de novo urgency was recorded in 8% of TVT patients and in 2% of TVT-O patients, and antimouscarinics were administrated.

DISCUSSION This retrospective study includes 252 patients and compares results between TVT and TVT-O (“inside–outside” technique) procedures. Short-term cure rates are similar in two groups. These results are conforming to other published in the international literature (12-14) . Vaginal or urethral injury did not occur in no one of our patients. DavidMontefiorea et al. (12), in a prospective randomized study, report a vaginal trauma rate of 10.9%. Krauth et al. (18) reported a vaginal perforation rate of 0.33%, Deval et al. (19) reported a rate of 0.6%, and Costa et al. (20) a rate of 0.54%. The “inside–outside” approach, which starts with a paraurethral placement of the guides, avoids the vaginal perforation and the urethral damage. Bonnet et al. (21) suggested that, during this

[Type text] approach, the guides are staying away from the dorsal clitoris nerve and from the obturator nerve and vessels.

Bladder perforation is almost impossible to occur in the “inside–outside” TVT-O procedure. There is some doubt if there is a reason for cystoscopy to be performed, and we do not suggest it (22,23). Single reports of bladder perforation during the TVT-O approach are correlated to the “outside–inside” technique (18,24). Bladder perforation during the TVT procedure is not always recognized with cystoscopy and it might result in chronic pelvic pain and recurrent urinary tract infections (25,26). We believe that bladder perforation is usually missed intraoperatively because the bladder is not completely full and because the surgeons often are not using the 70° lens for cystoscopy.

In the TVT group, contrary to the TVT-O group, we recorded complications such as suprapubic haematoma, urinary retention, and dysuria. Our result data are in agreement with other studies (10,15). Avoidance of the Retzius space offers a bloodless surgical field in the TVT-O approach. It has been demonstrated that the risk of bleeding increases when there is a previous history of incontinence surgery (19). In such case, the TVT-O approach seems to be more reasonable to perform. Urinary tract infections were significantly more in the TVT group, probably due to intraoperative cyctoscopy.

We observed that the TVT-O procedure caused more postoperative pain, in comparison with the TVT operation. We believe that difference in postoperative pain was due to the statistical difference in the history of previous surgery. This finding is in contrast with relevant literature and further studies are warranted. David-Montefiorea et al. (12) reported less postoperative pain in the TVT-O “outside–inside” approach compared to the TVT procedure. Bourrat et al.reported postoperative pain in 30% of patients undergoing the TVT procedure. Tsivian et al. reported that pain is the most frequent disturbance after the TVT operation. Differences in neural and vascular anatomy of the surgical field are considered to lead in a lower risk of nerve injury and haematoma compression in the TVT-O procedure, in comparison with the TVT approach.

We acknowledge our study limitations such as the different number of patients in each group, the difference in the learning curve of both operations, and the fact that the study was retrospective. Clearly, further follow-up is required, and more comparative studies are warranted to evaluate the safety and efficacy of these novel procedures for the treatment of SUI. REFERENCES 1. Petros P, Ulmsten U (1993) An integral theory and its method for the diagnosis and the management of female urinary incontinence. Scand J Urol Nephrol 153:1–93 2. Ulmsten U, Petros P (1995) Intravaginal slingplasty (IVS): an ambulatory procedure for treatment of female urinary incontinence. Scand J Urol Nephrol 29:75–82 3. Rezapour M, Ulmsten U (2001) Tension-free vaginal tape (TVT) in women with recurrent stress urinary incontinence—a long-term follow up. Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct 12(Suppl 2):9–11.

[Type text] 4. Kuuva N, Nilsson CG (2002) A nationwide analysis of complications associated with the tension-free vaginal tape (TVT) procedure. Acta Obstet Gynecol Scand 81:72–77 5. Kobashi KC, Govier FE (2003) Management of vaginal erosion of polypropylene mesh slings. J Urol 169:2242–2243 6. Fourie T, Cohen PL (2003) Delayed bowel erosion by tension-free vaginal tape (TVT). Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct 14:362–364 7. Leboeuf L, Mendez LE, Gousse AE (2004) Small bowel obstruction associated with tension-free vaginal tape. Urology 63:1182–1184 8. Sergent F, Sebban A, Verspyck E, Sentilhes L, Lemoine JP, Marpeau L (2003) Per- and postoperative complications of TVT (tension-free vaginal tape). Prog Urol 13:648–655 9. Darai E, Jeffry L, Deval B, Birsan A, Kadoch O, Soriano D (2002) Results of tension-free vaginal tape in patients with or without vaginal hysterectomy. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 103:163–167 10. Delorme E (2001) Transobturator urethral suspension: mini-invasive procedure in the treatment of stress urinary incontinence in women. Prog Urol 11:1306–1313.

11. de Tayrac R, Deffieux X, Droupy S, Chauveaud-Lambling A, CalvaneseBenamour L, Fernandez H (2004) A prospective randomized trial comparing tension-free vaginal tape and transobturator suburethral tape for surgical treatment of stress urinary incontinence. Am J Obstet Gynecol 190:602–608.

12. David-Montefiorea E, Frobertb J-L, Grisard-Anafc M, Lienhartd J, Bonnete K, Ponceleta C, Daraïa E (2006) Peri-operative complications and pain after the suburethral sling procedure for urinary stress incontinence: a French prospective randomised multicentre study comparing the retropubic and transobturator routes.

Eur Urol 49:133–138.

13. Moreyab A, Medendorpab A, Nollerab M, Moraab R, Shanderab K, Foleyab J, Riveraa L, Reynaa J, Terrya P (2006) Transobturator versus transabdominal mid urethral slings: a multi-institutional comparison of obstructive voiding complications. J Urol 175:1014–1017.

14. Fischer A, Fink T, Zachmann S, Eickenbusch U (2005) Comparison of retropubic and outside-in transobturator sling systems for the cure of female genuine stress urinary incontinence. Eur Urol 48:799–804.

15. de Leval J (2003) Novel surgical technique for the treatment of female stress urinary incontinence: transobturator vaginal tape inside-out. Eur Urol 44:724– 730.

16. Ingelman-Sundberg A, Ulmsten U (1983) Surgical treatment of female urinary stress incontinence. Contrib Gynecol Obstet 10:51–69.

17. Wagner T, Patrick D, Bavendam T, Martin M, Buesching D (1996) Quality of life of persons with urinary incontinence: development of a new measure. Urology 47:67–71.

18. Krauth JS, Rasoamiaramanana H, Barletta H, Barrier PY, Grisard-Anaf M, Lienhart J, Mermet J, Vautherin R, Frobert JL (2005) Sub-urethral tape treatment of female urinary incontinence—morbidity assessment of the trans-obturator route and a new tape (I-STOP): a multi-centre experiment involving 604 cases. Eur Urol 47:102–106.

[Type text] 19. Deval B, Levardon M, Samain E, Rafii A, Cortesse A, Amarenco G, Ciofu C, Haab F (2003) A French multicenter clinical trial of SPARC for stress urinary incontinence. Eur Urol 44:258–259.

20. Costa P, Grise P, Droupy S, Monneins F, Assenmacher C, Ballanger P, Hermieu JF, Delmas V, Boccon-Gibod L, Ortuno C (2004) Surgical treatment of female stress urinary incontinence with a trans-obturator-tape (T.O.T.) uratape: short term results of a prospective multicentric study. Eur Urol 46:102–107.

21. Bonnet P, Waltregny D, Reul O, de Leval J (2005) Transobturator vaginal tape inside out for the surgical treatment of female stress urinary incontinence: anatomical considerations. J Urol 173:1223–1228.

22. Esinler I, Zeyneloglu HB (2004) Routine cystoscopy is not needed in TOT outside-in. Eur Urol 46:675–676.

23. Mellier G, Benayed B, Bretones S, Pasquier JC (2004) Suburethral tape via the obturator route: is the TOT a simplification of the TVT. Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct 15:227–232.

24. Minaglia S, Ozel B, Klutke C, Ballard C, Klutke J (2004) Bladder injury during transobturator sling. Urology 64:376–377.

25. Tamussino KF, Hanzal E, Kolle D, Ralph G, Riss PA (2001) Austrian urogynecology working group. . Tension-free vaginal tape operation: results of the Austrian registry. Obstet Gynecol 98:732–736.

26. Buchsbaum GM, Moll C, Duecy EE (2004) True occult bladder perforation during placement of tension-free vaginal tape. Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct 15:432–433. РЕЗИМЕ ТРАНСВАГИНАЛНО РЕТРОПУБИЧНО УПОРЕДБЕНО СО ТРАНСВАГИНАЛЕН ТРАНСОБТУРАТОРЕН ПРИСТАП ЗА ПОСТАВУВАЊЕ НА СЛИНГ КАЈ ПАЦИЕНТИ СО СТРЕС УРИНАРНА ИНКОНТИНЕНЦИЈА Vasil Iliev1, Klementina Kuzeska1, Saшe Stojчevski1, Irena Andonova1 1

Гинеколошка-акушерска клиника, Медицински факултет, Скопје, Р. Македонија.

Sporedbena analiza na na{ite rezultati od na{ata serija vo lekuvawje na stres urinarnata inkontinencija (SIU) so transvaginalen retropubi~en pristap (TVT) i transobturatoren (TVT-O). Analiziravme 252 `eni so SIU, tretirani so tension - free tape.

Koristevme TVT pristap kaj 61 `ena, dodeka 191 `ena be{e tretirana so TVT-O. Sredno vreme na traewe na operacija be{e 22 min. kaj TVT i 14 min. kaj TVT -O (p<0,001).

Kaj TVT grupata procentot na pacientki so kontinencija po edna godina be{e 87%, dodeka kaj TVT-O grupata 93%. Na postoperativnata bolka se po`alija 8,1% kaj TVT i 10% kaj TVT-O pacienti (p= 0.02). Komplikacii kako perforacija na mo~en meur, retropubi~en hematom i urinarna retencija se javija samo kaj TVT grupata. Infekcija na

[Type text] urinarniot trakt be{e dijagnosticirana kaj 20% vo TVT i 4 % vo TVT-O grupata ( p=0.04), erozija na vaginata 1,6% i 0,5% i de novo urgentna mikcija kaj 8% i 2%, soodvetno. I dvata pristapa na tretirawe na SIU poka`aa visok stepen na izlekuvawe vo analizata napravena po prvata postoperativna godina, dodeka pomalku komplikacii ima{e so TVT-O procedurata.

Klu~ni zborovi: сtres urinarna inkontinencija, transvaginalen-, transobturatoren, sling.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

PUNIM PROFESIONAL/PROFESIONAL PAPER FARMAKOTERAPI

AZITROMICINA (SUMAMED®) NË MJEKIMI INFEKSIONEVE TË TRAKTIT RESPIRATOR TE FËMIJËT Nasir Behxheti1 1

Kompania Farmaceutiuke, Pliva, Zagreb-Shkup

Nasir Behxheti, mjek, magjistër, asistent USHT, Fakulteti Infermierisë, Tetovë Tel 071 536 614 & 044 340 354

REZYME. Mjekimi dhe preventiva e sëmundjeve te fëmijët nuk paraqet vetëm problem mjekësor por edhe emocional dhe ekonomik. Fëmija i sëmurë e okupon familjen dhe shpeshherë është shkaku kryesor i abstenimit të prindërve nga puna. Infeksionet respiratore, pavarësisht se ku lokalizohen shkaktarët, në rrugët e sipërme apo të poshtme të traktit respirator, janë sëmundjet më të shpeshta në moshën fëmijërore. Makrolidi,

[Type text] Azitromicina (Sumamed®) është antibiotik i vijës së parë në mjekimin e infeksioneve respiratore në moshat fëmijërore. Për të sqaruar efektin e Azitromicinës (Sumamed®) në mjekimin e infeksioneve të traktit respirator, në studim multicentrik, kemi mjekuar 100 fëmijë, të moshave 1-13 vjeç, në disa Qendra Medicinale të Maqedonisë Perëndimore, në periudhën e viteve 2006-2007. Rezultuan të shëruar 96% te infeksionet e rrugëve të sipërme dhe 94% te infeksionet e rrugëve të poshtme të frymëmarrjes. Përfundim.

Sumamed® është bar më i përshtatshëm pasi që mund të jepet në formë orale, tretmani zgjat shkurt (3 ditë), dozimi vetëm 1 herë në ditë, koncentrim të lartë në vatër të infeksionit, vepron shpejt si dhe ka efekt terapeutik edhe 7 ditë pas mbarimit të terapisë.

Fjalë bosht: Azitromicina (Sumamed®), infeksionet e traktit respirator Medicus 2008, Vol. IX (1): HYRJE Për shkak se trakti respirator është i hapur dhe komunikon direkt me ambientin e jashtëm edhe mundësia e paraqitjes së infeksioneve është shumë më e madhe. Infeksionet e traktit respirator, veçanërisht të rrugëve të sipërme të frymëmarrjes, shkaktojnë një morbiditet shumë të madh te fëmijët që shkojnë në çerdhe, foshnjore dhe shkolla (1).

Infeksionet respiratore përhapen direkt nga ajri, me kollitje, teshtitje etj. Edhe fëmija i shëndoshë, i cili nuk shkon në institucionet fëmijërore, 3-4 herë brenda vitit, në 3-4 vitet e para të jetës preket nga infeksionet respiratore. Këto infeksione manifestohen me sekrecion nga hunda, kollë të thatë dhe ethe (2, 3).

Te 45% të rasteve infeksionet respiratore janë me etiologji virusale. Mjekimi i këtyre infeksioneve është simptomatik pa antimikrobial (4).

Te infeksionet e rrugëve të poshtme të frymëmarrjes identifikimi i shkaktarit nuk është i mundshëm me metoda rutinike, kurse te rrugët e sipërme shkaktar lehtë mund të izolohet; shpesh here edhe përdorimi i hershëm i terapisë antimikrobiale e pamundëson izolimin e shkaktarit. Prandaj, njohja e epidemiologjisë, e etiologjisë dhe e shenjave dhe e simptomave klinike te infeksionet e traktit respirator ka rëndësi të madhe për vërtetimin e diagnozës dhe zgjedhjen e antibiotikut (5).

Infeksionet në rrugët e sipërme të frymëmarrjes e atakojnë: veshin e mesëm, indet e kanalit të veshit, faringun dhe tonsilët. Fëmijët me hipertrofi të unazës limfatike dhe me vegjetacion të rritur adenoid janë të rrezikuar më shumë për zhvillim të infeksioneve respiratore. Te këta fëmijë shpesh shfaqet inflamacion recidivues i veshit të mesëm; shpesh herë purulent që mund të shkaktoj dobësim të dëgjimit.(6).

Vegjetacioni adenoid gjithashtu mund të shkaktoj recidiva të infeksioneve të sinuseve, kurse inflamacioni i faringut dhe tonsilëve mund të shkaktoj shumë komplikime, siç janë: nefriti dhe karditi. Nëse nuk trajtohen në mënyrë adekuate infeksionet e traktit respirator, mund të shfaqen komplikime, si absces peritonsilare dhe retrofaringeal, flegmonë orbitale ose etmoidit akut.

Problem i parë me të cilin takohen mjekët pediatër është se si të dallohet infeksioni bakterial nga ai virusal. Disa kritere të diagnostikimit si: sedimentacioni i

[Type text] rritur, leukocitoza ,temperatura e lartë mund të na drejtojnë në diagnoze të infeksionit bakterial dhe të fillohet me terapi antimikrobiale .

Shkaktarët bakterial më të shpeshtë të traktit respirator janë mikroorganizma gram-pozitiv dhe gram-negativ, si :Streptococcus pneumonaiae, Heamophilus influenzae Branhamella catharalis , Streptococcus pyogenes, Staphilococcus aureus, Streptococcus β – haemolyticus, Klebsiella, Mycoplasma pneumoniae.

QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi i këtij hulumtimi ka qenë që të vërtetohet efikasiteti i Azitromicinës (Sumamed®) në mjekimin e infeksioneve të traktit respirator te fëmijët.

MATERIALI DHE METODA E PUNËS Për vërtetimin e efikasitetit të Azitromicinës (Sumamed®) janë hulumtuar 100 fëmijë, të moshave 1 – 13 vjeç, në periudhën e viteve 2006-2007, në disa Qendra Medicinale të Maqedonisë Perëndimore. Të gjithë fëmijët kanë qenë me infeksione respiratore. Diagnoza është bazuar në të dhëna anamnestike, pasqyrën klinike, sedimentacionin, leukocitozën, temperaturën, kuadrin urinar, strishoja nga rrugët e sipërme të frymëmarrjes, rëntgenografia etj. Analizat e lartpërmendura janë bërë para dhe pas përdorimit të Azitromicinës (Sumamed®).

Trajtimi ka filluar me Sumamed® shurup 100 mg/5 ml, Sumamed® forte shurup 200 mg/5 ml si dhe Sumamed® tbl 6x125 mg, varësisht nga pesha trupore e fëmijëve dhe atë 30 mg/kg si dozë e përgjithshme ose 10 mg/kg në ditë gjatë 3 ditëve.

REZULTATET Rezultatet e hulumtimit te 100 pacientët e trajtuar me Azitrimicinë (Sumamed®) me dozë të përgjithshme 30 mg/kg ose 10 mg/kg kanë qenë: të shëruar 96% me infeksione të rrugëve të sipërme të frymëmarrjes dhe 94% me infeksione të rrugëve të poshtme të frymëmarrjes.

Tabela 1.

Frekuenca e infeksioneve të traktit respirator Diagnoza Bronchopneumonia Bronchitis acuta Sinusitis acuta Otitis media Tonsillopharingitis acuta

Numri 15 35 17 14 19

% 15 35 17 14 19

[Type text]

Tabela 2 Struktura e të sëmurëve sipas gjinisë Gjinia Numri Përqindja

F 30 30%

M 70 70%

Gjithsej 100 100%

Tabela 3, Struktura e të sëmurëve sipas grup moshës Mosha Numri Përqindja

1-3vjet 25 25%

3-8vjet 40 40%

8-13vjet 35 35%

Pasqyra klinike me evoluimin e sajë pas dhënies së Azitromicinës tregoi trend pozitiv në tërheqjen e simtpomatologjisë te 96% me infeksion të rrugëve të sipërme dhe 94 % me infeksion të rrugëve të poshtme të frymëmarrjes.

DISKUTIMI Gjatë zgjedhjes së barit optimal antimikrobial në trajtimin e infeksioneve të traktit respirator te fëmijët duhet të kemi parasysh spektrin e antibiotikut, tolerancën, formën si dhe mënyrën e përdorimit të tij. Me rëndësi që është doza e antibiotikut të merret 1 herë në ditë, veçanërisht në mjekimin e fëmijëve të vegjël pasi që një dozë e tillë është më e përshtatshme. Disa prind para kohe ua ndërpresin dhënien e antibiotikut fëmijëve të tyre për arsye të përmirësmit të gjendjes klinike, por kjo mund të sjellë gjer te recidivat e infeksionit; kjo nuk ndodh me Sumamed® sepse jepet shumë më shkurt se antibiotikët tjerë.

Spektri i gjerë i veprimit, farmakokinetika specifike, terapia e shkurtë, dhënia një herë në ditë e bëjnë që Sumamed® të jetë bar i qëlluar në mjekimin e infeksioneve respiratore te fëmijët.

Sumamed® dallohet nga antibiotikët tjerë edhe për nga efekti shumë më i forte bakteriostatik dhe baktericid. Është stabil në ambientin acidik, prandaj është i mundshëm resorbimi i plotë pas përdorimit oral. (Sumamed®) në vatrën e infeksionit bartet me polimorfonuklearë dhe mononuklearë, ka aftësi për penetrim intracelular, pra ka afinitet të madh për shërim të sëmundjeve të ndryshme të traktit respirator. Sumamed® në doze terapeutike arrijnë koncentrime shumë të larta në indet e inflamuara dhe bën veprim të gjatë baktericid kundër një numri të madh mikroorganizmash patogjen. Sumamed® merret 3 ditë resht, një herë në ditë, kurse koncentrimi baktericid i tij në vatër të infeksionit qëndron 7 ditë (7).

[Type text] PËRFUNDIMI Infeksionet e traktit respirator shpeshherë janë me etiologji bakteriale, prandaj edhe duhet të mjekohen me antibiotikë. Suksesi i trajtimit varet nga zgjedhja e antibiotikut të përshtatshëm (8).

Nga rezultatet e këtij hulumtimi mund të konkludojmë se te mjekimi i infeksioneve të traktit respirator te fëmijët Sumamed® është bar më i përshtatshëm pasi që mund të jepet në formë orale, tretmani zgjat shkurt (3 ditë), dozimi vetëm 1 herë në ditë, koncentrim të lartë në vatër të infeksionit, vepron shpejt si dhe ka efekt terapeutik edhe 7 ditë pas mbarimit të terapisë.

LITERATURA 1. Marold GM. Azitromicin u lečenju upale pluća.

2. Verona E. Infekcija dišnih puteva dijece i uloga azitromicina (Sumameda) u njihovom lečenju. Medicus,1992;vol.1, br. 2.

3. Martinović J. i sur. Naša iskustva u liječenju respirstornih infekcija dečjem formom. Sumameda 1998.

4. Barsič B, Schonwald S, Kliner I. i sur. Pharmaca 1994.

5. Bače A, Kuzmanović N, Znić T.- ICMAS III Lisbon, Portugal 1996 6. Schonwald S, Gunjača M, Kolaćny BL. et al. Antimicraob Chemoter 1995.

7. Pliva, Zagreb, 1994 Medicus vol.3 Br.2/38. Hopkins SJ. Am.J.Med - 1991 SUMMARY AZYTHROMYCIN (SUMAMED®) IN TREATMENT OF RESPIRATORY TRACT INFECTIONS IN CHILDREN Nasir Behxheti1 1

Pharmaceutical Company, Pliva, Zagreb-Skopje

The treatment and prevention of diseases in children does not represent just a medical problem but also an emotional and economical problem. The ill chilled concerns the family and many times is the main reason of parent’s absence from work. The respiratory infections regardless of their localization, in the upper or lower airways, are the most common diseases in childhood. The macrolid Azythromycin, is a first line antibiotic in the treatment of respiratory infections in childhood. To explain the effect of Azythromycin (Sumamed®) in the treatment of respiratory tract infections, in a multicentric study, we have treated 100 children of age 1-13, in several medical centers in Macedonia, in the period of 2006-2007. The result is 96 % healed upper respiratory tract infections and 94% healed lower respiratory tract infections. Conclusion: Sumamed® is more convenient medicament because it can be taken orally, the treatment lasts very short

[Type text] (3 days), dosing is 1 per day, high concentration in the focus of infection, acts quickly and has therapeutic effect 7 days after the treatment.

Key words: Azythromycin (Sumamed®), respiratory tract infection ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

PUNIM PROFESIONAL/PROFESIONAL PAPER FARMAKOTERAPI

PËRDORIMI TRE DITOR I AZITROMICINËS (SUMAMED®)NË MJEKIMIN E SINUSITIT AKUT TE TË RRITURIT Nasir Behxheti 1

Kompania Farmaceutike, Pliva, Zagreb-Shkup

Nasir Behxheti, mjek, magjistër, asistent USHT, Fakulteti Infermierisë, Tetovë Tel 071 536 614 & 044 340 354 REZYME: Në studim multicentrik është hulumtuar efekti i Azitromicinës (Sumamed®) në mjekimin e sinusitit akut te 60 pacientë, të moshave 25-40 vjeç, që janë mjekuar në Qendrat Medicinale të Maqedonisë Perëndimore, në organizim të Kompanisë Farmaceutike “Pliva” nga Zagrebi. Pas trajtimit me Azitromicinë janë shëruar 95% e rasteve me sinusit akut.

Fjalë bosht: sinusiti akut, azitromicina (Sumamed®) Medicus 2008, Vol. IX (1):

[Type text]

HYRJE Sinusiti akut te të rriturit paraqet gjithmonë një patologji mjaft aktuale dhe me frekuencë shumë të madhe në otorinolaringologji (1, 2, 3).

Sinusiti akut te të rriturit në të shumtën e rasteve shfaqet si pasojë e përhapjes së inflamacionit nga rinifaringiti. Faktorët etiologjik kryesisht janë viruset dhe bakteret (4).

Inflamacioni nga hunda dhe fyti, për shkak të lidhjeve anatomike dhe histologjike, përhapet në sinuset paranazale dhe mund të manifestohet me inflamacion të një sinusi ose të më shumë sinuseve (polisinusitis) ose të gjithë sinuseve (pansinusitis)(5).

Eksudati në fillim është seroz, më vonë bëhet purulentë dhe më në fund shndërrohet në empiemë.

Sinusitin bakterial më shpesh e shkaktojnë: mikroorganizmat gram-pozitive dhe gram-negative, si: Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Hmophylus influenzae, Streptococcus pyogenes, Moraxela catarrhalis.

Sinusitet supurative duhet të diagnostikohen dhe të mjekohen shpejtë, energjik dhe me efikasitet.

QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi i punimit ka qenë që të vërtetohet efikasiteti i përdorimit tre ditor të Azitromicinës (Sumamed®) në mjekimin e sinusitit akut te të rriturit.

MATERIALI DHE METODA E PUNËS Hulumtimi është bërë në 60 pacient të rritur, në periudhën e viteve 2006-2007, në disa Qendra Medicinale në Maqedoninë Perëndimore.

Diagnoza klinike e sinusitit akut bakterial është vënë në bazë të dhënave anamnestike, pasqyrës klinike (temperature mbi 38oC, kokëdhimbjes, ndjeshmërisë në palpacion dhe perkusion të regjionit të sinuseve, humbjes së oreksit, plogështisë), rinoskopisë dhe orofaringoskopisë (obstruksion nazal, mukozë edematoze, hiperemike, sekret purulentë në hundë dhe nazofaring) dhe rëntgenografisë (4).

Trajtimi ka filluar me nga një tabletë Azitromicinë (Sumamed®) 500 mg, vetëm 3 ditë si dhe me aplikimin intranazal të pikave vazokonstriktore.

Tabela 1.

Frekuenca e të sëmurëve sipas moshës Mosha Numri Përqindja

25-30 vj.

9 15%

31-35 vj.

18 30%

Struktura e të sëmurëve sipas gjinisë

35-40 vj.

33 55%

[Type text]

Gjinia Numri Përqindja

Femra 20 33.3%

Meshkuj 40 66.7%

Gjithsej 60 100%

REZULTATET Te 60 pacientët e trajtuar me Azitromicinë (Sumamed®), vetëm 3 ditë resht me nga 500 mg, janë shëruar 95% e rasteve tona (1,2,3).

Pas 72 orëve të marrjes së Sumamed® është përmirësuar pasqyra klinike (rënie e temperaturës, dekongjestion i mukozës nazale, pushim i kokëdhimbjes, mos ndjeshmëri palpatore dhe perkutore, kurse në ditën e 11 zhdukje të gjitha simptomave të lartpërmendur të 95% të pacientëve. Pra, prej gjithsej 60 pacientë të hulumtuar 57 janë shëruar plotësisht, kurse vetëm te 3 pacientë Sumamed® nuk ka pasur efekt. Efekti terapeutik i Sumamed® është verifikuar edhe me rinoskopi, orofaringoskopi dhe rëntgenografi.

DISKUTIMI Azitromicina (Sumamed®) bënë pjesë në grupin e antibiotikëve makrolide-azalide me spektër të gjerë veprimi. Vepron në bakteret gram-negative dhe gram-pozitive. Nga antibiotikët tjerë dallohet për nga efekti shumë më i fortë bakteriostatik dhe baktericid, si dhe për nga farmakokinetika. Është stabël në ambient acidik, prandaj është i mundshëm resorbimi i plotë pas përdorimit oral.

Bartja e Azitromicinës në vatrën e inflamacionit bëhet me polimorfonuklearë dhe mononuklearë. Ka aftësi të madhe për penetrim intracelular dhe shërimin e sëmundjeve të ndryshme respiratore ku shkaktar janë mikroorganizmat intracelulare, veti që nuk e kanë antibiotikët tjerë.

Karakteristika kryesore e Azitromicinës është përqendrimi shumë i lartë në indet e inflamuara, që rezulton me veprim të gjatë baktericid kundër një numri të madh të mikroorganizmave patogjen. Azitromicina merret tri ditë rresht nga 500 mg në ditë, kurse koncentrimi i tij në vatrën e inflamacionit qëndron edhe 7 ditë pas mbarimit të terapisë, pra i sëmuri është mbuluar 10 ditë me bar (6).

PËRFUNDIMI Rezultatet e këtij hulumtimi sugjerojnë se Azitromicina (Sumamedi®) është antibiotikë makrolid mjaftë efikas, me veti të veçanta farmakokinetike, me koncentrime të larta në vatër të infeksionit, veçanërisht në mukozën e inflamuar të sinuseve, me

[Type text] spektër të gjerë antimikrobial, veprim të shpejtë baktericid, me efekte anësore shumë pak të theksuara, me përdorim të thjeshtë, pra bar i vijës së parë në mjekimin e sinusitit akut.

LITERATURA 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Casiano R. Am.J.Med.1991 Felstead SS.et al.: J.int.med.Res.1991 Muller O.: Antimikrob.chemoter 1993 Spahiu I. Pneumoftiziologjia. Prishtinë 1986 Savic D. Otorinolaringologija.Naucna Knjiga. Beograd 1989 Pliva, Zagreb 1994. Medicus Vol.3 Br.2/3

SUMMARY THRE DAYS USAGE AZYTHROMYCIN (SUMAMED®) IN TREATMENT OF ACUTE SINUSITIS IN ADULTS Nasir Behxheti1 1

Pharmaceutical Company, Pliva, Zagreb-Skopje

In a multicentric study was investigated the effect of Azythromycin (Sumamed®) in the treatment of acute sinusitis in 60 patients, of age 25-40, who were treated in several medical centers of Western Macedonia, organized by the pharmaceutical company “Pliva” Zagreb. After the treatment with Azythromycin (Sumamed®) there were healed 95% of cases with acute sinusitis.

Key words: acute sinusitis, Azythromycin (Sumamed)

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER NEUROLOGJI PROPORCIONET E NËNTIPEVE TË AKSIDENTIT VASKULAR CEREBRAL TË NDODHUR PËR HERË TË PARË MIDIS TË SHTRIRËVE TË MOSHËS ≥20 VJEÇARE NË REPARTIN E NEUROLOGJISË DHE PSIKIATRISË NË TETOVË (2005-2007) Bajram Kamberi1, Farije Kamberi2

[Type text]

1

2

Reparti i Neuropsikiatrisë, Spitali Klinik, Tetovë Kabineti i Terapisë Fizikale, Spitali Klinik, Tetovë

Bajram Kamberi, mjek neurolog, magjistër, primarius Reparti i Neuropsikiatrisë, Spitali Klinik, Tetovë Tel. +389004337296 & +389075729991 e-mail: bajram_kamberi@yahoo.com REZYME: Studime prospektive kanë raportuar se proporcioni i nëntipit të aksidentit vaskular cerebral (nAVC) ndryshon midis gjinive. Ne krahasojmë moshën, gjinin, dhe shpërndarjen e nAVC sipas viteve. Çdo banorë i njëpasnjëshëm i moshës ≥ 20 vjeç, i cili për shkak të nAVC të ndodhur për herë të parë ishte shtrirë në Repartin e Neurologjisë dhe Psikiatrisë në Tetovë në periudhën kohore 2005-2007 ishte koduar prospektivisht në regjistrim kompjuterik. Proporcionet ishin llogarit për grupet e përkufizuara përmes metodës direkte të llogaritjes së proporcionit nga shpërndarja e përgjithshme e rasteve me nAVC. Ishin regjistruar gjithsej 704 nAVC të ndodhura për herë të parë: 189 në 2005, 231 në 2006 dhe 284 në 2007. Proporcioni i çdo nAVC (hemorragji subarahnoidale, hemorragji parenkimale, AVC iskemik) ishte i ndryshëm në periudhën e studimit dhe AVC iskemik përfaqëson proporcionin më të madh të të gjitha aksidenteve vaskulare cerebrale midis meshkujve dhe femrave në Pollog të Poshtëm.

Fjalë kyç: proporcioni, nëntipi, aksidenti vaskular cerebral Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Nga rezultatet e më shumë studimeve epidemiologjike dihet se aksidenti vaskular cerebral është sëmundje multifaktoriale (1,2,3,4,5,6,7,8), prek çdo moshë, foshnjet dhe fëmijët shumë rrallë, më shpesh të moshuarit e të dy gjinive (diç më shumë burrat se gratë), përfshirë këtu të gjitha racat dhe grupet etnike (1,2,4,6).

Në botë për shkak të rritjes së kufirit moshor edhe prevalenca e paraqitjes së kësaj sëmundjeje rritet (1,2,4,7,9), kurse në Republikën e Maqedonisë (RM) ka vlerësime të përafërta (10,11,12), sepse nuk egzistojnë të dhëna valide (10,11,12,13).

Efektet nga terapia janë modeste, kurse për zvoglimin e numrit të të sëmurëve nga kjo sëmundje më tepër rëndësi ka parandalimi primar dhe sekondar (1,2,3,4,10,11).

[Type text] Në kohë të fundit, ca studime prospektive në lidhje me nëntipet e aksidentit vaskular cerebral kanë njoftuar që proporcionet e nëntipeve të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë ndërmjet gjinive ndryshojnë (14,15,16,17).

Krahasimet e bëra nga studime të bazuara në të dhëna nga spitalet dhe nga popullata kanë shkaktuar një ngritje të nevojës së të kuptuarit të ndryshimeve gjinore dhe moshore në shkallët e hospitalizimit për të përcaktuar ndërhyrjet në shëndetin publik për të menjanuar këto ndryshime (18,19,20,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32).

Në studimet e mëparshme (33,34,35,36,37,38,39,40) incidenca spitalore e sëmundjes dhe shkalla e morbiditetit të përgjithshëm për të sëmurët nga aksidenti vaskular cerebral sipas viteve, gjinisë, moshës, përkatësisë kombëtare dhe vendbanimit është i dokumentuar.

Ky studim nuk bazohet në të dhëna nga popullata, por krahason llogaritjet e fituara nga numri dhe proporcioni i grupeve të përkufizuara si nëntipe të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë nga pacientë të shtrirë në Repartin e Neurologjisë dhe Psikiatrisë në Spitalin Klinik në Tetovë, të vetmin spital në Pollog të Poshtëm ku ofrohet trajtimi akut i kësaj sëmundjeje për të gjitha grupmoshat.

MATERIALI DHE METODA Popullatë e hospitalizuar ishin banorët e moshës ≥ 20 vjeç të Pollogut të Poshtëm, zonë e banuar nga 189066 persona (146057 Shqiptarë, 34812 Maqedonas dhe 8197 të tjerë) sipas regjistrimit të përgjithshëm në vitin kalendarik 2002 (41).

Sipas të dhënave statistikore demografike në RM ka vazhdimsi të rritjes së numrit të popullsisë në të gjitha grup moshat, ndërsa numri i të moshuarve si dukuri e mplakjes demografike e ka kaluar kufirin kritik prej 12% (41,42). Krahasuar me trevat tjera, struktura moshore e popullsisë së Pollogut të Poshtëm e bart vulën e popullsisë së re (41,42,43) dhe kjo shpjegohet si rezultat i disparitetit demografik të kësaj zone (42). Çdo banorë i njëpasnjëshëm i moshës ≥ 20 vjeçare i cili për shkak të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë ishte shtrirë në Repartin e Neurologjisë dhe Psikiatrisë në Spitalin e Përgjithshëm në Tetovë (RNPT) në periudhën kohore 2005-2007 ishte koduar prospektivisht në regjistrim kompjuterik.

Të dhënat spitalore të regjistruara për çdo pacient të shtrirë ishin parë nga neurologu i studimit.

Nëntipet e aksidentit vaskular cerebral ishin klasifikuar sipas të dhënave nga tomografia e kompjuterizuar e kokës (16) dhe sipas Klasifikimit Ndërkombëtar të Sëmundjeve, Revizioni i Dhjetë (KNS-10) (44,45,46) ishin përcaktuar si hemorragji subarahnoidale (kodi I60), hemorragji parenkimale (kodi I61) dhe aksident vaskular cerebral iskemik (kodi I63).

Shkallët e hospitalizimit ishin llogarit për grupet e përkufizuara sipas nëntipeve të aksidentit vaskular cerebral, gjinis dhe grupmoshava (20-29, 30-39, 40-49, 50-59, 6069, 70-79 dhe ≥ 80 vjeçar) përmes metodës direkte të llogaritjes së proporcionit nga shpërndarja e përgjithshme e rasteve me aksident vaskular cerebral.

Shkallët e hospitalizimit nuk ishin llogarit për jo rezidentët dhe për rastet e rindodhjes së sëmundjes.

REZULTATET

[Type text]

Ishin regjistruar gjithsejt 704 aksidente vaskulare cerebrale të ndodhura për herë të parë: 189 në 2005, 231 në 2006 dhe 284 në 2007. Meshkujt dhe femrat e moshës prej 70 deri 79 vjeç e përbëjnë proporcionin më të lartë në periudhën e studimit. (Tabela nr.1.).

Numri dhe proporcioni i nëntipeve të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë midis të shtrirëve në RNPT, 2005-2007 është dhënë në Tabelën nr.2.

Sipas viteve, numri i aksidenteve vaskulare cerebrale të ndodhura për herë të parë tregon për tendencë të rritjes, pa ndonjë ndryshim të konsiderueshëm midis gjinive.

Proporcioni i çdo nëntipi të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë tregon ndryshueshmëri.

[Type text] Aksidenti vaskular cerebral iskemik e përbën proporcionin më të lartë në të gjitha vitet e studimit në të dy gjinitë (27% në 2005, 33% në 2006 dhe 40% në 2007).

Nga hemorragjia parenkimale proporcioni i të shtrirëve sipas gjinisë, nuk tregon dallim të madh (te femrat 15% në 2005, 13% në 2006, 14% në 2007, respektivisht te meshkujt 12% në 2005, 16% në 2006, dhe 14% në 2007).

Proporcioni i të shtrirëve nga hemorragjia subarahnoidale sipas viteve zvoglohet dhe ky ndryshim më shumë evidentohet te femrat (6% në 2005, 3% në 2006, dhe 1% në 2007).

DISKUTIMI Në periudhën e studimit gjetëm vazhdimsi të rritjes së numrit të të shtrirëve në spital për shkak të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë te meshkujt dhe te femrat, që vërteton sugjerimet e autorëve të ndryshëm të vendit (10,11,12,13) dhe të botës (1,2,3,4,46) se me zgjatjen e jetës mesatare edhe prevalenca e sëmundjeve vaskulare cerebrale rritet, sidomos në vendet e tranzicionit të shpejtë demografik, ekonomik dhe social (5,8).

Proporcionet e nëntipeve të aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë ishin të krahasueshëm me rezultatet e 3 studimeve (18,19,20) të bazuara në të dhëna spitalore në SHBA (Tabela nr.3), kurse po këto proporcione ishin më të lartë në studime të ngjajshme në Kore (23) dhe Japoni (14,15,17).

[Type text]

Nga pasqyra e studimeve të bazuara në popullatë (17,24,25,26,27,28,47,49) duket se proporcioni i aksidentit vaskular cerebral iskemik është dukshëm më i ulët se proporcioni i gjetur në studimin tonë.

Proporcionet e hemorragjisë subarahnoidale në studimin tonë ishin të përngjajshëm me 10 studime (17,18,19,24,25,26,27,28,48,49) dhe më të ulëta se rezultatet e 6 studimeve (14,15,20,23,47).

Proporcionet e gjetura të hemorragjisë parenkimale në disa studime (14,15,17,23,24,28,48,49) krahasuar me rezultatet e studimit tonë dukshëm janë më të lartë, dhe e kundërta ndodh me proporcionet e gjetura në ca studime të tjera (18,19).

[Type text] KONKLUZIONI Proporcioni i çdo nëntipi i aksidentit vaskular cerebral të ndodhur për herë të parë (hemorragji subarahnoidale, hemorragji parenkimale dhe i aksidentit vaskular cerebral iskemik) ishte i ndryshëm në periudhën e studimit dhe aksidenti vaskular cerebral iskemik si nëntip përfaqëson proporcionin më të madh të të gjitha aksidenteve vaskulare cerebrale midis meshkujve dhe femrave në Pollog të Poshtëm, të cilët gjatë periudhës së studimit ishin hospitalizuar në Repartin e Neurologjisë dhe Psikiatrisë në Spitalin e Përgjithshëm në Tetovë.

Ndryshueshmëria e proporcioneve shtron nevojën nga studime të reja nga zona të ndryshme të vendit tonë dhe krahasimet e frekuencave relative do të pasqyrojnë në përgjithësi veçantitë, e sidomos kur të krahasohen me të dhënat nga studime të bazuara në popullatë.

LITERATURA 1. Bogousslavsky J, Kaste M, Olsen ST, Hacke W, Orgogozo JM, for the EUSI Executive Committee. Risk Factors and Stroke Prevention. Cerebrovascular Diseases 2000;10 (suppl 3): 12-21.

2. Adams R, Victor M. Principles of Neurology (Fourth Edition). McGraw-Hill, Inc.New York 1977: 617-688.

3. Kruja J. European Stroke Initiative-Rekomandimet 2003. Shërbimi i Neurologjisë-QSU “Nënë Tereza” Tiranë: 1-17.

4. Wolf PA, Cobb JL, D`Agostino RB. Epidemiology of stroke. In Barnett HJM, Moher JP, Stein BM, Yatsu FM, eds. Stroke: Pathophysiology, Diagnosis, and Management. 2nd ed.New York, NY: Churchill Livingstone Inc; 1992:3-27.

5. Bonita R. Epdidemiological studies and the prevention of stroke. Cerebrovasc Dis. 1994; 4(suppl 1):2-10.

6. Zuber M, Mas JL. Epidémiologie des accidents vasculaires cérébraux.

Rev.Neurol. Paris, 1992; 148 (4):243-255.

7. Hrabrak-Žerjavić V. i sur. Epidemiologija moždanog udara. Medicus 2001; 10: 712.

8. Bonita R. Assessing and Adressing the Global Burden of Stroke. Journal of the Neurological Sciences 2001; supplement to volume 187:S2.

9. Æanteva-Naumovska M. Sovremeni soznanija za kardiovaskularnite zaboluvawa.

Makedonski medicinski pregled 2007; 68:9-10.

10. Stoj~ev S. Faktori na rizik za pojava na cerebrovaskularnite bolesti-primarna i sekundarna prevencija. Makedonski medicinski pregled 2007; 68:19.

11. Pemov P. Aktuelnosti za mozo~nite udari (MU) vo Republika Makedonija (RM).

Zbornik na trudovi. II kongres na nevrolozite na Makedonija 2000. Ohrid, 2000: 15-17.

12. Popovski A, Anita A. Mozo~en udar. Skopje: NIP Studenski zbor, 1999:11-53.

13. Zafirova-Ivanovska B. Odredeni epidemiolo{ki karakteristiki na cerebrovaskularnite insulti kaj hospitalizirani bolni vo oddelot za intenzivna negaKlinika za nervni i du{evni bolesti 1993-1995. Magisterski trud, Skopje, 1997.

[Type text] 14. Kitamura A, Nakagawa Y, Sato M, Iso H, Sato Sh, Imano H, Kiyama M, Okada T, Okada H, Iida M, Shimamoto T. Proportion of stroke subtypes among men and women ≥40 years of age in an Urban Japanese City in 1992, 1997, and 2002.

Stroke. 2006;37:1374-1378.

15. Suzuki K, Kutsuzawa T, Takita K, Ito M, Sakamoto T, Hirayama A, Ito T, Ishida T. Ooishi H, Kawakami K, Hirota K, Ogasawara T, Yoshida J, Tamura T, Hattori S, Iwabuchi S, Karaouji Y, Waga T, Oosato Y, Yazaki K, Saito T, Oouchi T, Kojima S. Clinico-epidemiologic study of stroke in Akita, Japan. Stroke.

1987:18:402-406.

16. Sankai T, Miyagaki T, Iso H, Shimamoto T, Iida M, Tanigaki M, Naito Y, Sato S, Kiyama M, Kitamura A, Konishi M, Terao A, Doi M, Komachi Y. A populationbased study of the proportion by type of stroke determined by computed tomography scan (in Japanese with English abstract). Nippon Koshu Eisei Zasshi.

1991;38:901–909.

17. Kubo M, Kiyohara Y, Kato I, Tanizaki Y, Arima H, Tanaka K, Nakamura H, Okubo K, Iida M. Trends in the incidence, mortality, and survival rate of cardiovascular disease in a Japanese community: the Hisayama study. Stroke.

2003;34:2349 –2354.

18. Mohr JP, Caplan LR, Melski JW, Goldstein RJ, Duncan GW, Kistler JP, Pessin MS, Bleich HL. The Harvard Cooperative Stroke Registry: a prospective registry.

Neurology. 1978;28:754 –762.

19. Gross CR, Kase CS, Mohr JP, Cunningham SC, Baker WE. Stroke in south Alabama: incidence and diagnostic features–a population based study. Stroke.

1984;15:249 –255.

20. Foulkes MA, Wolf PA, Price TR, Mohr JP, Hier DB. The Stroke Data Bank: design, methods, and baseline characteristics. Stroke. 1988;19:547–554.

21. Iso H, Rexrode K, Hennekens CH, Manson JE. Application of computer tomography-oriented criteria for stroke subtype classification in a prospective study. Ann Epidemiol. 2000;10:81– 87.

22. Anderson CS, Jamrozik KD, Burvill PW, Chakera TM, Johnson GA, StewartWynne EG. Determining the incidence of different subtypes of stroke: results from the Perth Community Stroke Study, 1989–1990. MedJ Aust. 1993;158:85– 89.

23. Korean Neurological Association. Epidemiology of cerebrovascular disease in Korea-a collaborative study, 1989–1990. J Korean Med Sci.1993;8:281–289.

24. Lauria G, Gentile M, Fassetta G, Casetta I, Agnoli F, Andreotta G, Barp C, Caneve G, Cavallaro A, Cielo R, Mongillo D, Mosca M, Olivieri P. Incidence and prognosis of stroke in the Belluno province, Italy. First-year results of a community-based study. Stroke. 1995;26:1787–1793.

25. Carolei A, Marini C, Di Napoli M, Di Gianfilippo G, Santalucia P, Baldassarre M, De Matteis G, di Orio F. High stroke incidence in the prospective communitybased L’Aquila registry (1994 –1998). First year’s results. Stroke. 1997;28:2500 – 2506.

26. Kolominsky-Rabas PL, Sarti C, Heuschmann PU, Graf C, Siemonsen S, Neundoerfer B, Katalinic A, Lang E, Gassmann KG, von Stockert TR. A prospective community-based study of stroke in Germany–the Erlangen Stroke

[Type text] Project (ESPro): incidence and case fatality at 1, 3, and 12 months. Stroke.

1998;29:2501–2506.

27. Vemmos KN, Bots ML, Tsibouris PK, Zis VP, Grobbee DE, Stranjalis GS, Stamatelopoulos S. Stroke incidence and case fatality in southern Greece: the Arcadia stroke registry. Stroke. 1999;30:363–370.

28. Lavados PM, Sacks C, Prina L, Escobar A, Tossi C, Araya F, Feuerhake W, Galvez M, Salinas R, Alvarez G. Incidence, 30-day case-fatality rate, and prognosis of stroke in Iquique, Chile: a 2-year community-based prospective study (PISCIS project). Lancet. 2005;365:2206 –2215.

29. The Ministry of Health, Labour and Welfare. A Report of The Fifth National Survey of Cardiovascular Diseases (in Japanese). Tokyo, Japan: Chuohoki Syuppan; 2003:45–190.

30. National Center for Health Statistics. Health, United States, 2004 With Chartbook on Trends in the Health of Americans. Hyattsville, Md:National Center for Health Statistics; 2004:213–244.

31. Tanizaki Y, Kiyohara Y, Kato I, Iwamoto H, Nakayama K, Shinohara N, Arima H, Tanaka K, Ibayashi S, Fujishima M. Incidence and risk factors for subtypes of cerebral infarction in a general population: the Hisayama study. Stroke.

2000;31:2616 –2622.

32. Kimura K, Kazui S, Minematsu K, Yamaguchi T. Japan Multicenter Stroke Investigator’s Collaboration. Analysis of 16 922 patients with acute ischemic stroke and transient ischemic attack in Japan. A hospital-based prospective registration study. Cerebrovasc Dis. 2004;18: 47–56.

33. Kamberi B. Ecuria e aksidenteve vaskulare cerebrale në Pollogun e Poshtëm (1990-2000). Punim i magjistraturës. Universiteti i Prishtinës. 2003, fq. 45-50.

34. Kamberi B. Statisti~ka analiza na akuten mozo~en udar vo nevropsihijatriskoto oddelenie vo Tetovo. Makedonski medicinski pregled 2003; 56 (supl 54): 199.

35. Kamberi B. Lo{ite socijalno-ekonomski uslovi kako mo`en faktor na rizik za pojava na mozo~en udar. Makedonski medicinski pregled 2003; 56 (supl 54): 49.

36. Kamberi B. Bolni~ki morbiditet i letalitet od akutni mozo~ni udari vo Medicinski Centar Tetovo vo periodot od 1990-2000 godina. Makedonski medicinski pregled 2004; 58(supl 60): 74.

37. Kamberi B. Prevalentni faktori na rizik kaj bolni so mozo~ni udari. Makedonski medicinski pregled 2004; 58(supl 60): 75.

38. Kamberi B. Primenata na ednostavnite pra{awa i analognata vizuelna skala vo procenka na samostojnosta kaj licata so pre`ivean ishemi~en mozo~en udar vo Tetovo. Zbornik na trudovi. I Makedonski Kongres na Medicina na Trudot so me|unarodno u~estvo 2004. Struga, 2004: 159.

39. Kamberi B. Stroke recovery profile and the stroke impact assessment. Book of Abstracts. I Macedonian Congress of Occupational Health with International Participation 2004. Struga, 2004: 159.

40. Kamberi B, Ugrinovska M, Tripunoska M. Shkallët e hospitalizimit nga sëmundjet vaskulare cerebrale në Tetovë, 1999-2005: përpjekje për shpjegim të tendencave të reja të ngritjes. Përmbledhje punimesh të Simpoziumit Mjekësor Ulqin-Shkodër. Ulqin, 2006: 25-35.

[Type text] 41. Popis na naselenieto, doma}instvata i satanovite vo Republika Makedonija, 2002kniga XIII. 42. Ristovski S. Starosta i stareeweto vo Republika Makedonija. Zbornik na trudovi.

Skopje, 2000.

43. Nikolovska N, Davkova S. Makedonskata tranzicija vo defekt. Skopje: Magor, 2001:5-25.

44. Fauzi Skenderi. Popullsia e Pollogut të Poshtëm (studim demografik), Tetovë, 2000.

45. SZO. Bolesti na cirkulatoren sistem. Në: Me|unarodna statisti~ka klasifikacija na bolestite i na srodnite zdravstveni problemi (desetta revizija, kniga 1).Tetovo: Napredok, 1990: 496-501.

46. World Health Organization. The International Classification of Diseases, 10th Revision (ICD-10). Geneva, Switzerland: World Health Organization; 1989:2531. WHO typescript document MNH/MEP/87.1.

47. Sejfija O. Me rastin e promovimit të librit: Aplikimi i klasifikimit ndërkombëtar të sëmundjeve në stomatologji. Praxis Medica 2004; 46 (1): 151-152.

48. Kamberi B. Ballafaqimi me paaftësinë te pacientët që kanë kaluar atakun e parë të aksidentit vaskular cerebral iskemik. Takimit Profesional të Mjekëve, Gostivar 2004: 249-255.

49. Pajunen P, Paakkonen R, Hamalainen H, Keskimaki I, Laatikainen T, Niemi M, Rintanen H, Salomaa V. Trends in fatal and nonfatal strokes among persons aged 35 to 85 years during 1991–2002 in Finland. Stroke. 2005;36:244 –248.

50. Thrift AG, Dewey HM, Macdonell RA, McNeil JJ, Donnan GA. Incidence of the major stroke subtypes: initial findings from the North East Melbourne stroke incidence study (NEMESIS). Stroke. 2001;32:1732–1738.

51. Jiang B, Wang WZ, Chen H, Hong Z, Yang QD, Wu SP, Du XL, Bao QJ. Incidence and trends of stroke and its subtypes in China: results from three large cities. Stroke. 2006;37:63– 68.

SUMMARY PROPORTIONS OF STROKE SUBTYPES AMONG HOSPITALIZED PATIENTS WITH FIRST EVER STROKE IN DEPARTEMENT OF NEUROLOGY AND PSIHIATRY IN TETOVO ( 2005-2007) Bajram Kamberi1, Farije Kamberi2

¹Departament of Neurology, Clinical Hospital, Tetovo ²Departament of Fizikal Therapy, Clinical Hospital, Tetovo A few prospective studies have reported that proportions of stroke subtypes to vary between the sexes. We compared the age, sex, and stroke subtypes distribution by years. Each consecutive resident ≥ 20 year of age who were admitted with a first-ever stroke to Department of Neurology and Psychiatry in Tetovo in 2005-2007 period is was coded prospectively into a

[Type text] computerized registry. Proportions were calculated for define groups by direct method to the distribution of the total stroke cases. A total of 704 first-ever strokes subtypes were registered: 189 in 2005, 231 in 2006, and 284 in 2007. Proportion of each stroke subtypes (subarachnoid hemorrhage, intracerebral hemorrhage and ischemic stroke) was different among the study period and ischemic stroke represented a large proportion of all strokes among both men and women in Lower Pollog.

Key words: proportion, stroke subtype

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER NEFROLOGJI-INFEKTOLOGJI-HEMATOLOGJI PREVALENCA E GJURMUESVE TE HEPATITEVE B, C, DHE D TEK PACIENTET ME INSUFICIENCE RENALE KRONIKE TE HEMODIALIZUAR DHE JO TE HEMODIALIZUAR Tatjana Nurka1, Robert Cina2, Margarita Gjata3 1

Fakulteti i Infiermierisë, Tiranë 2 AEFS “Vojo Kushi”, Tiranë 3 Fakulteti i Mjekësisë, Tiranë

Tatjana Nurka, mjek hematologe Rr Elbasanit Pall 12 katesh Ap 65 Tirana Tel. 00355 2377317 & 00355692073252 e-mail : t.nurka@lycos.com REZYME. Objektivat: Te percaktoje seroprevalencen e anti-HCV, HbsAg, dhe anti HDV ne paciente me IRK dhe influencen e transfusionit midis pacienteve te hemodializuar. Materiali dhe metoda. Ne testuam 64 paciente (36 prej tyre ishin trajtuar

[Type text] me hemodialize) te cilet ishin trajtuar me transfusione gjaku. Percaktimi i markeve u krye me tekniken ELISA. Pacientet pozitiv per hepatitin B u testuan per antitrupin Delta.

Rezultatet. Anti HCV u konfirmua ne 20 paciente (31.3%) ndersa HbsAg u konfirmuan ne 17 (26.6%). Prevalenca e anti-Delta u gjet ne 3/17 (17.6%). Koinfeksioni u gjet ne 4 paciente te cilet rezultuan te infektuar me HBV, HCV, and HDV (6.25%) dhe 8 paciente paraqiten infeksion me HBV, dhe HCV (12.5%). Prevalenca e infeksionit te HBV dhe HCV nuk lidhet me moshen dhe seksin e pacienteve, por varet nga sasia e njesive te transfusionuara. Koinfeksioni u gjet ne paciente qe kishin kohe me te gjate ne njesine e dializes. Korrelacioni midis infeksionve te hepatiteve dhe zgjatjes se trajtimit ne njesine e dializes, mund te lidhet me transmetimin nasokomial. Përfundim. Prevalenca gjurmuesve te anti-HCV HbsAg, dhe anti HDV rritet me rritjen e moshes dhe eshte e lidhur me kohezgjatjen e trajtimit te tyre. Grupet me risk per semundje te transmetueshen nepermejt trasnfuzionit duhet te ndiqen vazhdimisht per gjurmuesit e agjenteve infektive Fjalë kyç: HCV, HbsAg, HDV, Insuficiense Renale Kronike, dialize. Prevalence Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE Studime te shumta, deshmojne se, tek te semuret me insuficence renale kronike (IRK), shpeshtesia e gjurmuesve te infeksioneve te transmetueshme nepermjet transfuzionit te gjakut, midis te cileve dhe ato te hepatiteve B, C dhe D, eshte mjaft e larte. Keta te semure, pavaresisht nese i nenshtrohen dializes apo jo, kane nevoje te trajtohen me transfusione gjaku, per shkak te anemise kronike qe ata paraqesin. Pacientet me IRK qe hemodializohen (IRKh), padyshim jane me te rrezikuar per keto lloj infeksionesh, edhe per faktin se jane te detyruar t’i nenshtrohen nje sere procedurave te cilat shoqerohen me rrjedhje gjaku. Rreziku i perhapjes se ketyre infeksioneve eshte edhe me i madh ne pacientet te cilet jetojne ne vende ku hepatiti eshte endemik (1). Aq me teper rritet ky rrezik ne keto vende, edhe per shkak te parregullsive qe vihen re ne kontrollin sistematik te ketyre pacienteve, per gjurmuesit e semundjeve te transmetueshme nepermjet transfusionit apo perdorimin e vaksines ndaj hepatitit B. Ne vendet e zhvilluara prevalenca e infeksionit nga virusi i hepatiti B (VHB) dhe hepatitit C (VHC) ne kete grup te semuresh, gjate viteve te fundit, ka nje renie te dukshme, por gjithsesi keto infeksione vazhdojne te jene kercenues per jeten e pacienteve qe i nenshtrohen dializes apo transplantit renal (2).

Rreziku i infeksionit nga VHB pacientet me IRKh eshte konstatuar qysh me fillimet e trajtimit te ketyre pacienteve ne njesite e dializes ne vitin 1960 (3). Qe nga ajo kohe jane bere nje sere studimesh, ne fillim per te gjetur incidencen dhe prevalencen e hepatiti B, dhe me vone te hepatitit C ne kete grup pacientesh. Jo vetem keta paciente, por edhe personeli mjeksor qe sherben ne keto njesi, konsiderohet i ekspozuar ndaj viruseve te hepatitit sikurse deshmohet nga autore te ndryshem (4), te cilet gjejne nje prevalence relativisht te larte te gjurmuesve te hepatiteve tek keta punonjes.

Ne fillim te viteve 1980, nga te dhenat e vendeve te Europes Perendimore, jane regjistruar 1800 raste te reja, te infektimit me HBsAg ne vit, per pacientet me IRKh dhe

[Type text] 500 raste infektimi te personelit qe sherben ne keto qendra. Pas viteve 1982-83, pati nje renie te menjehershme te infeksionit te hepatitit B, si pasoje e futjes se kontrollit te programeve te vaksinimit.

Persa i perket anti-VHC, te dhenat statistikore te EDTA tregojne se 17.7% e pacienteve te hemodializuar ne vendet e Europes Perendimore kishin gjurmues te VHC (4).

Perveﾃｧ gravitetit te semundjes baze, keta te semure jane vazhdimisht te kercenuar nga nderlikimet qe vijne si pasoje e infeksioneve virale qe merren gjate mjekimit te tyre.

Qﾃ記LIMI Ne kete studim, kemi patur per qellim te shqyrtojme prevalencen e gjurmuesve te HbsAg, (VHB), anti VHC (VHC) dhe anti-Delta (VHD) tek te semuret me Insuficience renale dhe ndikimin e transfusionit te gjakut ne pacientet kronike te hemodializuar dhe jo te hemodializuar.

MATERIALI DHE METODA U morren ne studim 64 paciente me insuficience renale kronike ( IRK), te cilet ishin trajtuar me transfusione gjaku. Duke patur parasysh se, subjektet qe i nenshtrohen dializes, (IRKh) jane te ekspozuar ndaj me shume faktoreve rreziku, ne i kemi trajtuar si nje nengrup me vete ne studimin tone. Keshtu nder 64 subjekte me IRK te studjuara prej nesh, 36 subjekte jane te hemodializuar, pjesa tjeter ka marre vetem transfuzione duke plotesuar kriteret e pranimit ne studim prej tre ose me teper transfuzione.

Kampionet e gjakut te pacienteve te testuar u mblodhen ne Banken e Gjakut prane QSUT. Ato u mbajten te ngrire ne temperature -20ﾂｰC prane QKTGJ deri sa u kryen te gjitha testet serologjike.

Te gjithe subjektet ju nenshtruan kerkimit te HbsAg dhe anti-HCV me metoden ELISA gjeneracioni III (ABBOTT). Te gjithe subjektet qe rezultuan HbsAg pozitive ju nenshtruan kerkimit te IgM anti-HDV, me metoden ELISA gjeneracioni III ( Diasorin).

Te gjitha testimet u kryen ne QKTGJ. Analiza statistikore: U llogarit prevalenca e seropozitivitetit sipas grupeve. U krahasuan rezultatet midis tyre.

Perpunimi statistikor u realizua me ane te testit HI - katror. U perpunuan tabelat e parametrave, shkalla e lirise dhe sinjifikanca statistikore.

U konsideruan sinjfikante vlerat p<0.05.

REZULTATET Nga 64 subjektet te testuar 17 raste (26.6%) rezultuan HbsAg pozitive dhe 20 raste (31.3%) me anti VHC pozitive, dy (prevalenca 4.7%) subjekte jane te koinfektuar me VHC dhe VHB, kater (prevalenca 6.3%) subjekte dhe dy subjekte ( prevalenca 3.1%), jane te koinfektuar me VHB, VHC dhe VHD. Gjurmuesit e gjetur ne subjektet me IRKh ne varesi te kohezgjatjes se mjekimit, rezultojne si me poshte: me dialize VHC 17 subjekte positive; kohezgjatja e mjekimit me dialize 7.47+/-4.42.

HBsAg 9 subjekte positive; kohezgjatja e mjekimit me dialyze 5.11+/-2.93.

[Type text] Pa marker 13 subjekte kohezgjatja e mjekimit me dialize 3.33+/-2.91.

Ne 64 subjektet me IRK te ndara ne grup mosha, vihet re prevalenca e HBsAg eshte me e larte ne grup-moshat 20-40 vjec, ndersa prevalenca e VHC eshte me e larte ne grup-moshen >50 vjeรง.

Grupi i pacienteve perbehej nga 42 meshkuj dhe 22 femra, nuk vihen re ndryshime sinjifikative midis prevalences se gjurmuesve te hepatiteve B, C dhe D te ndara sipas gjinise.

PREVALENCA E GJURMUESVE TE HEPATITEVE TEK SUBJEKTET ME IRK

47% 53%

Paciente te infektuar Paciente te painfektuar

Graf.2.PREVALENCAT E HEPATITEVE TEK 64 SUBJEKTE ME IRK 31.30% 26.60%

35% 30% Prevalenca 25% 20% 15%

4.70%

10% 5% 0%

anti-HDV (3)

HBsAg (17)

anti-HCV (20)

[Type text]

Graf.3.

Krahasimi i prevalencës së HBsAg dhe anti-VHC tek pacientët me IRK me dhe pa HD 53%

60% 50% PREVALENCA

40%

29%

25%

30% 11% 20% 10% 0%

HBV ne HD (9)

HBV pa HD (8)

HCV ne HD (17)

HCV pa HD (3)

Graf.4. PREVALENCA E HBsAg TEK SUBJEKTET ME IRK SIPAS GRUPMOSHAVE 40 35 PERQIND 30 25 20 15 10 5 0

36.4

38.5

27.3

26.6

20

0

10-20 vjeç nr. 4

20-30 vjeç nr.11

30-40 vjeç nr.13

40-50 vjeç nr.25

> 50 vjeç nr.11

TOTAL nr.64

[Type text]

Graf.5. PREVALENCA E anti-HCV NE SUBJEKTET ME IRK SIPAS GRUPMOSHAVE

PERQIND

44 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

36.4 31.3

23.1 18.2

0 10-20 20-30 vjeç nr. vjeç 4 nr.11

30-40 vjeç nr.13

40-50 vjeç nr.25

> 50 vjeç nr.11

TOTAL nr.64

Graf. 6. CO-PREVALENCA E HBV,HCV TEK SUBJEKTET ME IRK

6.30% 48.40% 45.30% Graf.7.

PAPrevalenca GJURMUES NJE GJURMUES e gjurmuesëve te HVHBV+HCV tek subjektet me IRK

35.00% PRWVALENCA

30.00%

26.60%

31.30%

25.00% 20.00% 15.00%

4.70%

10.00%

6.30% 3.10%

5.00% 0.00%

HBsAg nr.17

HCV nr.20

HDV nr.3

HBsAg+HCV nr.4

HBsAg+HCV+HDV nr.2

[Type text]

Graf.8.

Prevalenca e gjurmuesëve te HV në lidhje me kohëzgjatjen mesatare të qëndrimit ne HD

60%

53%

PREVALENCA

50% 40%

25%

30% 0

20% 10% 0%

anti-HCV 7.5 vjet

HBsAg 5.1 vjet

pa gjurmues 3.3 vjet

DISKUTIMI Subjektet me IRK te studjuar prej nesh, kane rezultuar te infektuar nga VHC apo VHB ne 53% te rasteve, çka perfaqeson nje prevalence mjafte te larte e gjurmuesve te ketyre hepatiteve.

Subjektet me IRK paraqiten, si nje prej grupeve me te prekura nga viruset e hepatiteve B, C, dhe D, duke perforcuar konkluzionet e shume studimeve mbi rendesine e masave parandaluese gjate trajtimit te tyre. Ne studimin tone prevalenca e gjurmuesve te hepatiteve, per subjektet e hemodializuar, rezultoi e ngjashme me te dhenat e shume autoreve te tjere.

Ne Graf. 3, kemi paraqitur prevalencen e gjurmuesve te hepatiteve B, C, D, ne subjektet me IRK te dializuar dhe te pa dializuar. Duket qarte se diferenca ne gjetjet e gjurmuesve te HBsAg eshte jo sinjifikative (p>0.005). Nje fenomen i ndryshem verehet te prevalenca e gjurmuesve te anti-VHC, e cila eshte shume me e larte tek grupi i IRKh, ku ndryshimi eshte statistikisht sinjifikant (p<0.005). Mendojme se ky ndryshim eshte i lidhur me faktin se kontrolli i gjakut per HBsAg ka filluar shume me heret se sa kontrolli per anti-VHC. Autoret e huaj, sjellin si argument edhe vaksinimin per VHB, procedure e cila ne kohen kur ne kemi kryer testimet ka qene fare e rralle. Sidoqofte diferenca e gjetur

[Type text] prej nesh, ne prevalencen e anti-VHC midis subjekteve me IRK te dializuar me ato te pa dializuar, sugjeron nje ndikim te rendesishem te faktoreve te tjere, te lidhura me hemodializimin mbi prevalencen e anti-VHC. Ne nje punim te Adhamit (5) ne vitin 1993, prevalenca e VHC ne nje grup pacientesh me IRK eshte gjetur 70%, kurse ne nje grup tjeter i cili ishte i perbere nga paciente me IRK te pa trajtuar me transfusione gjaku, nuk pati asnje rast me anti VHC pozitive (5). Ndersa ne nje tjeter studim te meparshem te kryer nga ana jone, kemi gjetur se prevalenca e gjurmuesve te hepatiteve tek te semuret e politransfuzuar eshte e lidhur ngushte me numrin e transfuzioneve (6).

Perqindjet e pozitivitetit te gjurmueve te hepatiteve B,C ne pacientet me IRKh ndryshojne sipas autoreve te ndryshem ne varesi te sasise se tranfusioneve te perdorura dhe kontrollit te gjakut per gjurmuesit e e ketyre infeksioneve (7).

Perdorimi i eritropoetines rekombinante, per te korigjuar anemine renale, ne paciente te IRKh, rezultoi me nje ulje sinjifikative te nevojes per transfusione gjaku.

Megjithe renien e dukshme te infeksionit te VHB ne te semuret e IRK, ende vihen re raste te infeksionit te VHB ne vendet e zhvilluara (8), nderkohe qe te dhenat nga vendet me pak te zhvilluara tregojne se incidenca dhe prevalenca e infeksionit te VHB ne subjektet e IRKh eshte e larte dhe eshte e lidhur me kohezgjatjen ne njesine e dializes (2, 9).

Ne studime te autoreve te huaj (9), perqindja e ulet e infeksioneve nga viruset e hepatiteve B,C, ne te semure me dialize peritoneale ose ne shtepi krahasuar me ata ne spital ka qene nje nder faktet qe ka mbeshtetur idene e rolit qe luan kontaminimi nasokomial, gjate seancave te ndjekura ne njesine e dializes. Infeksioni mund te shperndahet nga transfusioni, makina e dializes, ose nga kontaktet midis pacienteve.

Perpara viteve 1990, faktore te rendesishem te hepatiteve B dhe C kane qene edhe materialet mjekesore qe perdoreshin pas ri-desinfektimit, shiringat, aget, kateteret dhe materialet e dializes.

Disa rruge alternative te infektimit ne keta te semure, mund te jene edhe perdorimi i substancave nga e njejti flakon per shume paciente ( heparine, sol fisiologjik, etj). Sterilizimi jo korrekt i makinave te dializes, mund te jete nje tjeter rruge per perhapjen e infeksionit.Viruset VHB dhe VHC mund te kalojne edhe nepermjet poreve te membranave te dializes dhe te kontaminojne solucionet e dializes. VHB mund te kaloje nepermjet poreve me diameter >40nm dhe VHC, mund te kaloje poret me diameter >35nm. Ne fakt, teorikisht, poret kane nje diameter shume me te vogel (1.3-7nm), por nje pjese e vogel e tyre mund te tejkaloje kete mesatare, si rrjedhoje e รงarjeve te vogla te membranes qe vijne si rezultat i presionit te larte hidrostatik, duke lejuar kalimin e viruseve (9).

Nje rruge e perhapjes se hepatitve B dhe C, mund te jete edhe menyra e sterilizimit ne njesite e dializes (10). Po keshtu, duhet konsideruar si nje rruge teper e rrezikshme, edhe transmetimi nasokomial, nga stafi qe sherben ne ne keto njesi. Studjues te ndryshem, kane konfirmuar kete fakt, duke ofruar te dhena per incidencen dhe prevalencen e hepatiteve nga VHB dhe VHC ne stafin qe sherben ne njesite e dializes (11). Ky ka qene nje problem mjaft i shprehur ne e kaluaren. Keshtu ne nje studim te vitit 1974 ne SHBA, ka gjetur incidencen e infeksionit te VHB ne shkallen 6.2% midis subjekteve qe i jane nenshtruar dializes dhe 5.2% midis stafit qe punon ne te (12).

[Type text] Gjate studimit tone, ne kohen kur ne kemi testuar grupin e subjekteve me IRK, kontrolluam per pranine e gjurmuesve te VHB dhe VHC, 15 punonjes te qendes se dializes, dhe per fat te mire asnje nuk rezultoi pozitiv per keta gjurmues.

Aktualisht, ne shume vende te botes, ne qendrat e dializes behet ndarja e pacienteve me gjurmues pozitive per hepatitet B, C, ne dhoma te veรงanta. Ne fakt deri ne vitin 1994, 82% e qendrave europiane nuk i izolonin pacientet anti-VHC pozitive per shume aresye (duheshin shume dhoma per te kombinuar ndarjen e pacienteve me HBsAg pozitiv ose anti-VHC pozitive, rrezikimi i pacienteve me nje lloj gjenotipi nga pacientet me nje genotip te ndryshem per VHC, periudha e dritare etj. (13). Ne kohen e sotme ka rekomandime mjaft te sakta dhe te prera per masat e pergjithshme parandaluese ne njesite e dializes. Zbatimi me perpikmeri i rekomandimeve te Atlanta CDCP ( Centre of Diseases Control and Prevention) ndikon fuqimisht ne parandalimin dhe perhapjen e infeksionit te VHC ne te semuret me IRKh (9). Nje element i tjeter qe duket se luan nje rol te rendesishem ne infektimin e te semureve me IRKh, eshte edhe fakti se keta te semure kane nje sistem imunitar te kompromentuar per shkak te uremise kronike (3).

Eshte vene re gjithashtu se prevalenca e gjurmuesve te HBsAg dhe VHC eshte ne raport me moshen e te semureve dhe kohezgjatjen e dializes. Ne grafiket qe ne kemi paraqitur, jane dhene rezultatet e studimit tone lidhur me kete aspekt. (Graf. nr 4,5).

Duket qarte se prevalenca e HbsAg, ne grupmoshat 20-40 vjeรง, eshte ndjeshem me e larte se, ne moshat e tjera (p<0.005). Ne te njejten kohe, prevalenca e HbsAg, eshte me e larte edhe ne krahasim me prevalencen e anti-VHC ne te njejtat grupmosha (Graf.5).

E kunderta verehet, ne grupmoshat e tjera, ku bie ne sy qe ne moshat mbi 40 vjeรง, ndersa prevalenca e HBsAg ulet, prevalenca e anti-VHC rritet, madje nje ndryshim ky, qe eshte sinjifikativ nga pikpamja statistikore (p<0.005). Ulja e prevalences se HbsAg, mund te vije per faktin e mirenjohur se, gjurmuesit e HbsAg, me kalimin e kohes negativizohen.

Ndoshta kontrolli i gjakut te ketyre subjekteve me VHB-DNA, do te tregonte, nje prevalence me te larte te VHB, ne grupmoshat e studjuara. Po keshtu, ne nuk kemi kontrolluar keta subjekte per gjurmues te tjere te VHB. Nga ana tjeter, ne literature, eshte pershkruar ndikimi i superinfeksionit, me hepatit C (VHC) ose Delta (VHD) ne pastrimin spontan te HBsAg. Ky fenomen eshte studjuar nga Sheen, i cili ka kontrolluar 992 subjekte (14). Duke perdorur analizen multivariate te rregresionit sipas Cox, ai ka treguar se, vetem superinfeksioni me VHC dhe mosha ne hyrje, ishin faktore influencues sinjifikative. Per me teper, eshte verejtur nje nderlidhje sinjifikative midis VHC dhe moshes. Pacientet me moshe >35 vjec me VHC, kane nje shkalle me te larte pastrimi te HBsAg. Rezultatet sugjerojne se VHC eshte virusi me i rendesishem hepatotropik, qe ndikon ne pastrimin e HbsAg, ne rastet e hepatiti kronik B (14). Tek subjektet me IRK, ne evidentuam koinfeksionin VHB dhe VHC tek 6.3% e subjekteve te studjuara, qe kryesisht i perkisnin moshave me te medha.

Grafiku Nr.7 paraqet me qarte shperndarjen e gjurmuesve te hepatiteve dhe koinfeksioneve mes tyre tek pacientet e studjuarar prej nesh.

Megjithe prevalencat relativisht te ulta, te gjetjeve te anti-VHD, apo koinfeksioneve, ne mendojme se evidentimi i ketyre rasteve, eshte shume i rendesishem kryesisht ne drejtim te percaktimit te prognozes, por รงka eshte me e rendesishme edhe menyres se mjekimit. Jane pikerisht keta paciente qe ne studimet klinike paraqesin me teper hepatite fulminante, kronicizim apo edhe karcinoma hepatocelulare (15).

[Type text] Eshte e aresyeshme qe rritja e prevalences se gjurmuesve, te kete lidhje me kohezgjatjen e mjekimit. Ne studimin tone, ne nuk mundem te sigurojme te dhena mbi kohezgjatjen e semundjes per te gjithe subjektet me IRK. Ne mundem te studjojme vetem kohezgjatjen e trajtimit, ne njesite e hemodializes. Nga keto te dhena, na rezulton se, kohezgjatja e trajtimit me hemodialize, ishte e lidhur ngushte me prevalencen e gjurmuesve te hepatiteve (Graf. 8).

Pacientet me IRK ne fazen e avancuar te semundjes renale, per shkak te demtimit te sistemit imunosupresor, mund te kene ose jo antitrupa anti-VHC. Ne situata te tilla, percaktimi i VHC-RNA, eshte e vetmja metode per te konfirmuar diagnozen.

Diskordanca midis pranise se virusit dhe antitrupave, mund te shpjegohet nga pamundesia per te krijuar antitrupa per shkak te demtimit te sitemit imunitar, si dhe nga karakteri jo i qendrueshem i viremise.

Shume studime epidemiologjike per hepatitin C ne subjekte te IRK, jane bazuar vetem ne kontrollin per anti-VHC (10, 16, 17, 18). Me vone, viremia e VHC (VHCRNA) eshte kontrolluar me perdorimin e PCR (12, 19).

PËRFUNDIMI     

Gjurmuesit e VHB, VHC dhe VHD, jane mjaft te perhapur ne pacientet e politransfuzuar, dhe prevalenca e tyre eshte me e larte ne subjektet qe ndjekin njesine dializes; Prevalenca gjurmuesve te VHB, VHC dhe VHD rritet me rritjen e moshes dhe eshte e lidhur me kohezgjatjen e trajtimit te tyre; Prania e koinfeksionit, eshte me e shpeshte ne te semuret e politransfuzuar dhe e lidhur me rritjen e moshes; Nje faktor i rendesishem, ne reduktimin e transmetimit te infeksioneve virale, eshte perdorimi i eritropoetines; Grupet me risk per semundje te transmetueshen nepermejt trasnfuzionit duhet te ndiqen vazhdimisht per gjurmuesit e agjenteve infektive;

LITERATURA 1. Martin P, Friedman LS: Chronic viral hepatitis and the management of chronic renal failure review.. Kidney Int 1995; 47:1231-1241 2. Di Lallo D, Micelli M, Petrosillo N, et al. Rrezik factors of hepatitis C virus infection in patients on hemodialysis: a multivariate analysis based on a dialysis register in Central Italy. Eur J Epidemiol 1999;15:11–14. Intervirology 1997;40:277–8.

3. Fabrizi.F, Lunghi.G,Martin.P Hepatitis B virus infection in hemodialysis: Recent discoveriesJ Nephrol; 2002; 15: 463-468 4. Kohler H. The prevalence of hepatitis C in different countries of the ERA/EDTA area.

Nephrol Dial Transplant 1995; 10: 468-472.

5. Adhami J.E, R.Angoni, E Franco et al: Anti -VHC dhe gjurmuesit e viruseve A;B;D dhe HIV ne disa kontigjente te vogla te semuresh te shtruar ne QSUT gjate vitit 1993.Revista Mjeksore,1996:1:37-45 6. Cullufi.P,Nurka.T,Shehu B, e bp :Shpeshtesia e gjurmuesve te VHB dhe VHC ne te semuret e politransfuzionuar.Revista Mjekesore 1999 Nr2

[Type text] 7. Sheu J-C, Lee S-H, Wang J-T, Shih L-N, Wang T-H, Chen D-S. Prevalence of antiVHC and VHC viremia in hemodialysis patients in Taiwan. J Med Virol 1992; 37: 108–112.

8. Hutin YJ, Goldstein ST, Varma JK, O’Dair JB, Mast EE, Shapiro CN, Alter MJ. An outbreak of hospital-acquired hepatitis B virus infection among patients receiving hemodialysis. Infect Control Hosp Epidemiol 1999; 20: 731-5.

9. Vladutiu D, Cosa A, Neamtu A, State D, Braila M, Gherman M, Patiu IM, Dulau-Florea I. Infections with hepatitis B and C viruses in patients on maintenance dialysis in Romania and in former communist countries: yellow spots on a blank map ? J Viral Hepat 2000; 7: 313-9.

10. Simon N, Courouce AM, Lemarrec N, et al. A twelve year natural history 11. of hepatitis C infection in hemodialysed patients. Kidney Int 1994;46:504–11 12. Abacioglu YH, Bacaksiz F, Bahar IH, Simmonds P. Molecular evidence for nosocomial transmission of hepatitis C virus in a haemodialysis unit. Eur J Clin Microbiol Infect Dis 2000;19: 182– 13. Centers for Disease Control and Prevention. Recommendations for preventing transmission of infections among chronic hemodialysis patients. MMWR 2001; 50: 143 14. Jaduol M, Cornu C, van Ypersele de Strihou C. Universal precautions 15. prevent hepatitis C virus transmission: a 54 month follow-up of the Belgian 16. Multicenter Study. Kidney Int 1998; 53: 1022-1025.

17. Sheen IS, Liaw YF, Lin DY, Chu CM. Role of hepatitis C and Delta viruses in the termination of chronic hepatitis B surface antigen carrier state: a multivariable analysis in a longitudinal follow-up study. J Infect Dis 1994;170:358-361.)

18. Liaw YF, Chien RN, Sheen IS, Lin DY, Lin HH, Chu CM.Hepatitis C virus infection in patients with chronic liver diseases in an endemic area for hepatitis B virus infection. Gastroenterol Jpn. 1991 Jul;26 Suppl 3:167-9.

19. Hardy NM, Sandroni S, Danielson S, et al. Antibody to hepatitis C virus increases with time on hemodialysis. Clin Nephrol 1992;38:44–8.

20. Wreghitt TG. Blood-borne virus infections in dialysis units – a review. Rev Med Virol 1999; 9: 101–109.

21. Van der Poel CL et al. Hepatitis C virus: epidemiology, transmission and prevention.

Curr Stud Hematol Blood Transfus 1998: 208-236.

22. Izopet J, Pasquier C, Sandres K, Puel J, Rostaing L. Molecular evidence for nosocomial transmission of hepatitis C virus in a French hemodialysis unit. J Med Virol 1999; 58: 139–144.

SUMMARY THE PREVALENCE OF HEPATITIS B, C AND D MARKERS AMONG THE HEMODIALISED AND NON-HEMODIALISED PATIENTS WITH CHRONIC RENAL FAILURE Tatjana Nurka1, Robert Cina2, Margarita Gjata3 1

2

Infermiery Faculty, Tirana AEFS “Vojo Kushi”, Tirana

[Type text] 3

Medical Faculty, Tirana

Objective. To determine the seroprevalence of anti-HCV, HbsAg and anti-HDV infection in patients with Chronic Renal Failure and the influence of blood transfusion among hemodialysis patients. We tested 64 patients (36 of them were treated with haemodialysis) who were transfused with blood. The detection of the marker was made by the ELISA technique. Patients with hepatits B virus, were tested for anti-delta antibody. Antiâ&#x20AC;&#x201C;HCV was confirmed to be present in 20 patients (31.3%) while HbsAg was confirmed to be present in 17 (26.6%) of patients The prevalence of Delta infection was 3/17 (17.6%).Coinfectionwas found in four of the patients who resulted infected with HBV, HCV and HDV (6.25%) and eight patients presented coinfection with HBV, and HCV (12.5%). The prevalence of the HBV and HCV infection did not correlate with age and the sex of the patients and depended on the quantitity of transfused blood.

Coinfection was found in the patients that had the longest mean duration of haemodialysis therapy. The correlation between the duration of the haemodialysis and the prevalence of the HBV and HCV infection sugjested nosocomial transmission. It exist a high incidence of HCV and HBV infection in our dialysis units playing a pathogenic role in the liver disease in haemodialysis patients. This high prevalence is related to multiple blood transfusions. Every effort must be made for the successful control of the infection.

Key words: HCV, HbsAg, HDV, insuficiense renale kronike, dialize, prevalence

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER UROLOGJI TEN YEAR EXPERIENCE WITH RADICAL PROSTATECTOMY FOR TREATMENT OF LOCALIZED PROSTATE CANCER Skender Saidi1, Daniel Petrovski1, Josif Janculev1, Sotir Stavridis1, Saso Banev2, Vladimir Georgiev1 1

Department of Urology 2 Institute of Pathology Medical Faculty, University of Skopje, Skopje, Macedonia

[Type text]

Skender Saidi, MD, Urolog Department of Urology, Skopje, Medical Faculty, University of Skopje, Skopje, Republic of Macedonia Phone: + 389 70 251279 Fax: + 389 2 3110 368 E-mail: skendersaidi@yahoo.com.

RESUME: Background: Radical retro pubic prostatectomy is the method of choice and the golden standard for treatment of organ confined disease of prostate cancer. The purpose of this report is to present our experience and results in management of prostate cancer with radical retro pubic prostatectomy. Material and methods: Between December 1997 and December 2007, at the Department of Urology in Skopje, 98 patients underwent radical retro pubic prostatectomy for treatment of clinically localized prostate cancer. 20 cases were excluded because of the insufficient data. The mean age of the cohort was 66,51 + 6.35 (range 51 to 84). Parameters that were included into analysis were: PSA, USG measurement, digital rectal examination (preoperatively), operative time and transfused units of blood (intraoperatively), pathologic results from prostatectomized specimens (postoperatively). Mean follow up time in month was 21.47+ 11.47 (range 6 to 60). Results: Mean preoperative PSA level was 25.7+23,2 (range 0.9 to 100 ng/ml). The pathological findings postoperatively showed the following pTNM stage: T2a in 5 (6.4%), T2b in 9 (11.5%), T2c in 23 (29.5%), T3a in 3 (3,8%), T3b in 31 (39.7%), and T4 in 7 (9%) patients. The metastatic lymph node finded in 12 (15.4%) of cases. There were 5 (6.4%) cases with Gleason sum 5, 12 (15.4%) with 6, 47 (60,3%) with 7, 7 (9.0%) with 8, 6 (7.7%) with 9 and 1 (1.3%) with sum 10. Intraoperative, early postoperative and late complications were seen in 7 (8,9%), 17 (21,7%), respectively 12 (15,3%) of cases. Conclusion: Radical retropubic prostatectomy is the safe and metod of choise for treatment of localized prostate cancer.

Key words: prostate cancer, radical retropubic prostatectomy, pathologic results.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): INTRODUCTION In men with localized prostate cancer and a life expectancy of 10 years or more, the goal of a radical prostatectomy was eradication of the disease (1).

[Type text] Rdical prostatectomy is the removal of the entire prostate gland between the urethra and bladder, with the resection of both seminal vesicles.

The first radical prostatovesiculectomy was performed at the beginning of the 20th century by Young who used perineal approach (2). At 1949 Memmelaar and Millin published first retropubic radical prostatectomy (3). In 1982 Walch and Donker described the anatomy of the dorsal venous complex and the neurovascular bundles which resulted in a significant reduction of the blood loos and improved potency and continency rates during radical prostatectomy (4). Few centres have considerable experience with laparoscopic radical prostatectomy (5).

AIM OF THIS STUDY The purpose of this report is to present our experience and results in management of prostate cancer with radical retro pubic prostatectomy MATERIAL AND METHODS Between December 1997 and December 2007, at the Department of Urology in Skopje, 98 patients underwent radical retropubic prostatectomy for treatment of clinically localised prostate cancer. 20 cases were excluded because of the insufficient data and messed up follow-up. The mean age of the treated patiens was 66,51 + 6.35 (range 51 to 84). The patients clinical and specific measurements data were presented in Table 1.

Table 1.

Clinical and data related to the prostate measurements Parameter Patients (n) Age (Years) US prostate volumen (cmÂł) Pathologic prostate weight (gr) PSA (ng/ml)

Mean + SD 78 66,51 + 6,35 55,88 + 26,05 48,86 + 20,66 25.7+23,2

Range 51-84 19-151 20,0 - 140,0 0,9 â&#x20AC;&#x201C; 100.0

Preoperative clinical examinations included: confirmative result for prostate cancer of ultrasound-guided transrectal biopsy, digital rectal examination (DRE), serum PSA level, ultrasonography measurements of prostate, Ct. Patients with positive bone scans or any distant metastasis were excluded from the study.

Radical retropubic prostataectomy was performed according to the standard procedure of removing the prostate gland with both seminale vesicle and regional lymph node dissection. Staging was based on TNM classification of Malignant Tumours. 6th edn. (6). Mean follow up time in month was 21.47+ 11.47 (range 6 to 60). Follow-up was done each three months in the first year, each six months in the second year and once a year after two years. Observation included PSA determination and DRE. Statystical analysis were performed with a descriptive and frequency analysis of software package (SPSS).

[Type text] RESULTS The distribution of patients in various groups according to the age was presented in chart 1. According to this chart we show that 24 (30,8%) of the patients are between 66 to 70 years. In last 5 years we have no patients with age more than 76 years.

Chart 1 .

Distribution of patients in group according to the age 30 24

Frequency

25 18

20

15

13

15 10 5

5 2

1

0 51-55

56-60

61-65

66-70

71-75

76-80

>81

Age groups

The distribution of patients in groups according to the PSA levels was presented in chart 2. In last 5 years we have only 5 patients with PSA higher than 20 ng/ml.

Chart 2.

Frequency

Distribution of patients in groups according to the PSA level 40 35 30 25 20 15 10 5 0

35 24 17

2 <3,9

4-9,9

10-19,9

>20,0

PSA groups

The mean operative time in minutes was 181,14+74,74 (135-450), blood transfusion in units intra and postoperatively 2,41 + 1,63 (0-9 units), hospital stay in 12.24 +6,4 (4-36). In last 5 years operative time, blood loss and hospital stay show decrease trend. The surgical mortality was zero as well.

The results of pathologic findings of the prostatectomized tissues was presented in table 2.

Table 2.

Pathologic and data related to the cancer tissue of prostatectomized specimen

[Type text]

Gleason sum 5

6

7

8

Gleason grade 9

10

2

3

4

Primary tumor 5

T2a

T2b

T2c

T3a

T3b

T4

N

5

12

47

7

6

1

4

55

18

1

5

9

22

3

31

8

%

6,4

15,4

60,3

9,0

7,7

1,3

5,1

70,5

23,1

1,3

6,4

11,5

28.2

3,8

39,7

10,3

Table 3.

Pathologic and data related to the prostatectomized and lymphadenectomized specimen.

Vesicula

Metastatic

seminalis

lymph

involvement

nodes

Organ confine

No

Yes

No

Yes

No

Yes

N

39

39

66

12

42

36

%

50.0

50.0

84,6

15.4

53,8

46,2

One of the most important parameters for assessing the effects of the operation and presuming the progression of the disease are the presence of the positive surgical margins. Positive surgical margins were seen in 4 (5.1%) casses, all of them in apex.

COMPLICATIONS They were divided into three groups.

Intraoperative complications were seen in 7 (8,9%) patients. In 3 (3,8%) cases we had minor rectal lesion and in other 4 (5,1%) bleeding of dorsal vein complex. The complications were successfully solved during the operation without compromising the patient life or postoperative outcome.

Early postoperative complication were seen in 17 (21,7%) patients. Urine leakage was seen in 4 (5,1%) patiens and it resolved spontaneously within 7-10 days. Prolonged lymph drainage occure in only 1 patient. Deep venous trombosis ocure in 2 cases. During the hospital stay we had 2 (2,5%) cases of pulmonary embolia. One died due this complication. Urinary incontinence day and night persisted in 9 (11,5%) patients. One patient had complete urinary retention after catheter removing. After 7 days permanent catheterization he had satisfied urination. Two patients had wound infection, one had perineal, scrotal and pelvic haematoma.

Late postoperative complications (after 6 month) occurred in 12 (15,3%) patients. Stenosis of the vesicourethral anastomosis was seen in 3 (3,8%) patients and incontinente (during the night only) in 6 (7,6%) patients. The incontinente patients were advised to wear pads during the night. After 24 month survey of 46 patients only 2 (4,6%) patient required 3 pads per day. The PSA levels measured the first month postoperatively decreased to levels under 0.2 ng/ml in 58 patients In 13 patients was under 0,2 and 2 ng/ml and in 7 was between 2,1 and 3,9 ng/ml. The erectile disfunction

[Type text] was not evaluated because the nerve spearing procedure according to the guidelines of European association of Urology was performed only in a few cases who were preopearatively potent and with tumor stage to T2b.

DISCUSSION The main purpose of radical prostatectomy is to cure, prevent tumor recurrence, metastasis and effectively prolong survival time in cases with localized prostate cancer.

In order to achieve this purpose it is important to decide whether an surgical is to be performed based on prepoperative clinical stage, serous PSA and malignant potential of the cancer tissue presented as Gleason sum and score. With the progress of surgical technique and decreasing anaesthetic risks, surgical complications have ben reduced. In our experiency mortality is 0%. Similarly, results reported from Catalona W.J. and Walch P.C.(7,8). From 78 reported cases who underwent radical prostatectomy only 36 cases were in organ confine stage. In our earlier cases, surgical criteria were laxer, but in recent 5 years PSA levels was restricted to below the 20 ng/ml and Gleason sum to 7 also and age are not strictly restricted to older than 75 years. Hence in first five years of our experiency with radical prostatectomy, we have predominantly organ nonconfine disease while five last years we move towards organ confine disease. Postopearatively we donâ&#x20AC;&#x2122;t have the case with urinary fistula., while Hautman R.E. report postoperative fistulas (1,24%) (9). Lepor H. report that in series of 1000 cases with radical prostatectomy had 0.5% rectal injury and 5 (0,5%) reoperations, 2 for disrupted anastomosis and 3 for bleeding (10). In our series we had 3 (3,8%) of rectal injury and neither of reoperation for bleeding or disrupting of anastomosis. In addition Lepor H. et al. also reports that he had 12 (1,2%) deep venous thrombosis and 2 (0,2%) of pulmonary embolism, with none intraoperative or intrahospital deaths, while in our series it is 2,5% respectively 1.28% with one death (1,28%). We have slightly higher rate of incontinente after 24 month surwey in comparison with the similar studies. Murphy G.P. in multiinstitutional study with 2122 patients with radical prostatectomy report 3,6% complete incontinente (11). In another study Potosky A.L. report 9,6% of incontinente after 24 month survey of patients with radical prostatectomy (12).

CONCLUSION Better selection of cases with organ confine disease and experienced hands of Urological surgeon align radical prostatectomy as the procedure of choice in treatment of localized prostate cancer.

REFERENCES 1. Huland H. Treatment of localized disease: treatment of clinically localized prostate cancer (T1/T2). In: Proceedings of the First International Consultation on Prostate Cancer. Murphy G, Denis L, Chatelain C, Griffiths K, Khoury S, Cockett A.T. (eds). Scientific Communication International Ltd., Jersey, Channel Islands, 1997, pp. 227-57.

[Type text] 2. Young H, Radical perineal prostatectomy. Johns Hopkins Hosp Bull 1905; 16: 315-21.

3. Memmelaar J, Millin T. Total prostatovesiculectomy, retropubic approach. J Urol 1949; 62: 340-8.

4. Walch PC, Donker PJ. Impotence following radical prostatectomy: insight into etiology and prevention. J Urol 1982; 128:492-7.

5. Abbou C.C, Salomon L, Hoznek A. et al. Laparoscopic radical prostatectomy: preliminary results. Urology 2000; 55: 630-4.

6. Sobin LH, TNM classification of Malignant Tumours. 6th ed. Sobin LH, Wittekind CH. (ad.). 2002; Wiley-Liss: New York pp. 184-7.

7. Catalona WJ, Carvalhal GF, Mager DH et al. Potency, continence, and complications rates in 1870 consecutive radical prostatectomies. J Urol 1999; 162: 433-8.

8. Walch PC, Parti AW, Epstein JI et al. Cancer control and quality of life following anatomical retropubic prostatectomy: Results at 10 years. J. Urol 1994; 152: 1831-9.

9. Hautman RE, Sauter TE, Wenderoth UK Radical retropubic prostatectomy: morbidity and urinary continence in 418 consecutive cases. Urology 1994; 43: 47-51.

10. Lepor H, Nieder AM, Ferrandino MN et al. Intraoperative and postoperative comlications of radical retropubic prostatectomy in a consecutive series of 1,000 cases. J Urol. 2001; 166(5): 1729-33.

11. Murphy GP, Mettlin C, Menck H. et al. National patterns of prostate cancer tretatment by radical prostatectomy: results of a survey by the American College of Surgeons Commission on Cancer. J Urol. 1994; 152: 1817-9.

12. Potosky AL, Legler J, Albertsen PC et al. Health outcomes after prostatectomy or dadiotherapy for prostate cancer: results from the Prostate Cancer Outcomes Study. J. Natl Cancer Inst. 2001 93: 401-2.

REZYME DHJETË VJET EKSPERIENCË NË TRAJTIMIN E KANCERIT TË LOKALIZUAR TË PROSTATËS ME PROSTATEKTOMINË RADIKALE Skender Saidi1, Daniel Petrovski1, Josif Janculev1, Sotir Stavridis1, Sasho Banev 2, Vlladimir Georgiev1 1

Klinika e Urologjisë Instituti i Patologjisë Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Shkupit, Shkup, R. e Maqedonisë 2

[Type text] Hyrje: Prostatektomia radikale retropubike është metodë e zgjedhur dhe standardi i artë për trajtimin e kancerit të prostatës në stadin e lokalizuar në organ të sëmundjes.

Qëllimi i punimit: Qëllimi i punimit është të prezantoj rezultatet dhe eksperiencën tonë në trajtimin e kancerit të prostatës me prostatektomi radikale retropubike. Materiali dhe metodat: Prej Dhjetorit 1997 deri me Dhjetor të 2007, në Klinikën e Urologjisë në Shkup, për trajtimin e kancerit të lokalizuar të prostatës me prostatektomi radikale retropubike janë operuar 98 pacientë. 20 raste janë përjashtuar prej studimit për shkak të mungesës së të dhënave. Mosha mesatare ishte 66,51 + 6.35 (me kufi prej 51 deri 84 vjeç). Parametrat e përfshirë në analizë ishin: Antigjeni specific i prostatës (PSA), matjet me ultrasonografi (USG), ekzaminimi digjito-rektal (paraoperativ), kohëzgjatja e operacionit, njësitë e transfuzionit të gjakut (gjatë operacionit) dhe rezultatet histopatologjike nga preparatet e prostatektomisë ( pas operative). Mesatarja e përcjelljes së pacientëve e shprehur në muaj është 21.47+ 11.47 (me kufi prej 6 deri 60). Rezultatet: Koncentrimi mesatar i PSA-së në ng/ml ishte 25.7+23,2 (me kufi prej 0.9 deri në 100).

Rezultatet postoperative nga ekzaminimet histopatologjike janë siç vijon: T2a në 5 (6.4%), T2b në 9 (11.5%), T2c në 23 (29.5%), T3a në 3 (3,8%), T3b në 31 (39.7%) dhe T4 in 7 (9%) pacientë. Gjëndra limfatike metastatike janë zbuluar në 12 (15.4%) të rasteve. Gjithashtu 5 (6.4%) të rasteve kanë qenë me Gleason score 5, 12 (15.4%) me 6, 47 (60,3%) me 7,7 (9.0%) me 8,6 (7.7%) me 9 dhe 1 (1.3%) me 10. Komplikimet intraoperative, të hershme dhe të vonshme postoperative janë vërejtur në 7 (8,9%), 17 (21,7%), respektivisht në 12 (15,3%) të rasteve. Konkluzionet: Prostatektomia radikale retropubike është metodë e sigurt dhe e zgjedhur për trajtimin e kancerit të lokalizuar të prostatës.

Fjalë kyç: karcinoma e prostatës, prostatektomia radikale, rezultatet patologjike. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER RADIOLOGJI АНАЛИЗА НА МОЖНОСТИТЕ НА МУЛТИ - СЛАЈСНАТА КОМПЈУТЕРИЗИРАНА ТОМОГРАФИЈА И ТОЧНОСТА ВО ДЕТЕКЦИЈАТА НА МАЛИГНИТЕ ТУМОРИ НА МОЧНИОТ МЕУР Елизабета Стојовска–Јовановска1, Климе Ѓорески1 1

Ј.З.У.Институт за радиологија,Скопје

[Type text]

Елизабета Стојовска–Јовановска, лекар уро- радиолог Ул.Н.Тесла 18/2-32, 1000 Скопје Тел. 070/ 278-535 e-mail: betisj@yahoo.com РЕЗИМЕ. Вовед: Карциномот на мочниот меур е најчестата малигна уротелијална неоплазма. Ризик факторите во модерната цивилизација, водат кон зголемување на ициденцата на јавување и поместување на возрасната граница во појавување на болеста. Цел: Да се евалуира вредноста на мулти-слајсната копјутеризирана томографија (КТ) во детекцијата на карциномот на мочниот меур и спореди со можноста на останатите конвенционални радиолошки методи. Материјал и методи: Во студијата беа анализирани 57 пациенти (41 маж и 16 жени) на возраст од 42-85 години (средна возраст 64,5 години). Основен клинички симптом на сите испитаници е безболна микро или макрохематурија. Кај сите пациенти се применети: интравенска урографија (ИВУ), трансабдоминален ултразвук (УЗ) на абдоменот и малата карлица и компјтеризирана томографија (КТ). Наодите се споредени со наодот добиен од направена конвенционална цистоскопија, при што од биоптичкиот материјал е дефиниран карцином на мочниот меур. Резултати: Со примена на тенкослојни аксијални пресеци се дијагностицирани вкупно 70 туморски лезии кај 55 пациенти, со ИВУ се дијагностицирани тумори кај 37 пациенти и тоа вкупно 43, додека со ултразвук се дијагностицирани 66 туморски лезии кај 52 пациенти. Цистоскопски се верифицирани вкупно 76 туморски лезии кај испитаната група од 57 пациенти. Статистички одредената точност на употребените дијагностички методи во откривањето на туморите на мочниот меур (cancer detection rate) во однос на цистоскопијата е за КТ- 96,5%, за ИВУ 64,5% а за УЗ преглед 91,2%. Направена е и анализа на дијгностицираните патолошки промени, во смисол на секундарни депозити, при што КТ дава најголем број на откриени промени. Заклучок: Тенкослојната компјутеризирана томографија е најоптималниот радиолошки метод кој треба да се користи во детекцијата на карциномот на мочниот меур и дијагностицирањето на секундарните депозити. Клучни зборови::компјутеризирана ултразвук Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3):

томографија,

интравенска

урографија,

[Type text]

ВОВЕД Карциномот на мочниот меур претставува значаен светски проблем како болест која зема се пошироки размери, како во бројот на новозаболени, така и во поместувањето на возрасната граница за појава на болеста. Болеста е три пати почеста кај машката, во однос на женската популација, во индустријализираните, во однос на земјите во развој, и многу почеста во урбаните во однос на руралните подрачја (1). Претставува 7% од сите малигни болести кај мажите, со што е на четврто место по честота после карциномот на бели дробови, простата и колоректалниот канцер. Кај жените е на седмо место по честота или 2% од вкупниот број на малигни болести (2). Карциномот на мочниот меур е болест на повозрасната популација. Инциденцата на јавување се зголемува со возраста, односно 80% од вкупниот број регистрирани пациенти се на возраст меѓу 50 и 80 години (3). За намалување на стапката на смртност потребна е брза и навремена дијагноза, одредување на стадиумот и операбилноста на карциномот. За да се постигне саканиот успех во дијагностиката и лекувањето на оваа болест, неопходно е да се применат повеќе дијагностички методи кои меѓу себе се надополнуваат и овозможуваат рана дијагноза и прецизен стејџинг на болеста. Конвенционалната цистоскопија е прв, основен и водечки дијагностички метод во идентификацијата и дијагнозата на овој вид тумори. Но, таа е инвазивна метода, лимитирана во одговорот на прашањата врзани со екстравезикалните промени кои би оделе со примарната малигна дијагноза. Радиолошките имиџинг методи имаат несомнено големо значење во одредувањето на стејџингот на карциномот на мочниот меур. Интравенската урографија е метод кој се користи во детекцијата на туморите, но сензитивноста е не поголема од 55-60%. Трансабдоминалниот ултразвук е неинвазивен метод, со висока сензитивност, при што има значајно место во одредувањето на севкупниот стејџинг. Сепак, компариран со трансуретралната сонографија е нешто по инфериорен. Денес употребуваниот мултислајсен КТ со модифицираниот протокол за работа, во смисол на тенкослојни аксијални пресеци и скенирање во најоптималното време по давањето на интравенскиот контраст, е убедливо најоптималниот радиолошки метод кој треба да се користи за брза дијагноза и евалуација на малигниот процес во мочниот меур, експанзивноста кон екстравезикалниот простор, состојбата на паренхимните органи, како и одредувањето на присуство на далечни метастази од болеста. ЦЕЛ НА СТУДИЈАТА Да се утврди вредноста на мултислајсниот КТ во детекцијата на малигните тумори на мочниот меур, како и да се изврши споредба на оваа метода со

[Type text] можностите на останатите, конвенционални, радиолошки методи во евалуацијата и предоперативниот стејџинг на карциномот на мочниот меур. МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ Во студијата беа анализирани 57 пациенти (41 маж и 16 жени) на возраст од 42-85 години (средна возраст 64,5 години). Основен клинички симптом на сите испитаници е безболна микро или макрохематурија. Кај сите испитувани пациенти претходно е направена цистоскопија и инициjално е дијагностицирана туморска лезија на мочниот меур, за која од биоптичкиот матерјал патохистолошки е дефиниран карцином на мочниот меур. На сите пациенти вклучени во студијата се применети следниве рдиолшки методи: - интравенска урографија (ИВУ) со употреба на 60-90мл интравенски, во болус даден, нејонски контраст Omnipaque 300 mg I /ml, со стандардна процедура - трансабдоминален ултразвук (УЗ) на абдоменот и малата карлица со ултразвучна конвексна сонда од 3,75 MHz и - компјтеризирана томографија (КТ) на абдоменот и малата карлица со употреба на МDCT. Направена е нативна серија и серија после давање на интравенски контраст Omnipaque 300 mg I /ml, а користени се пресеци со дебелина од 7мм на целиот абдомен и малата карлица, без overlap, и во втор акт, а со цел да се зголеми можноста за евалуација на продорот на карциномот во зидот на мочниот меур и перивезикалната околина, пресеци на малата карлица со дебелина од 3мм, со можност за мултипланерна реконструкција (MPR). На сите пациенти им е направена и касна серија по 30 мин. од давањето на контрастот, само на малата карлица, заради акцентиран приказ на туморските лезии со дијаметар под 1,5цм . Времето поминато меѓу цистоскопијата и евалуацијата со радиолошките методи, беше меѓу 15 и 20 дена по цистоскопскиот преглед. Сите добиени наоди од радиолошките методи се споредени со наодот добиен од направената конвенционална цистоскопија. РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА Во истражувањето беа вклучени 57 пациенти со дијагностициран карцином на мочниот меур, од кои 41 (72%) се мажи, додека останатите 16 (28%) се пациенти од женски пол. Графикон1. Дистрибуција на испитаници според пол

28% 72%

Мажи

Ж ени

[Type text]

Во однос на возраста, најмладиот испитаник е на возраст од 42 години, а најстариот има 85 години, а просечната возраст на пациентите со карцином на мочниот меур кои беа вклучени во истражувањето изнесува 64,5±5,9 години. Графикон 2. Дистрибуција на испитаници според возраст % 35 30 25 31.5

20

26.3

29.8

15 10 5 0

8.9 3.5 40-50

51-60

61-70

71-80

>80 години

При прегледот на малата карлица со компјутеризирана томографија се правеше скенирање на аксијални пресеци со дебелина од 7 и 5мм., а со цел да се зголеми точноста во евалуацијата на дијагностицираните туморски промени. Мерена е големината на туморските промени во текот на двете направени серии.При тоа, како што може да се види на графиконот 3а во кои се презентирани добиените резултати, серијата со 7мм и серијата со 3мм аксијален пресек подеднакво успешно ги дијагностицираат туморските лезии поголеми од 10мм (измерен најголем надолжен дијаметар). Но, од делот во кој е извршена дистрибуција на тумори со големина од 5 до 10мм може да се констатира дека со употреба на 7 милиметарскиот аксијален пресек се откриени 8 (12,9%), наспроти 13 (20%) откриени тумори со ваква големина видени со аксијалните пресеци од 3мм. Тумори со големина под 5мм воопшто не се дијагностицирани на аксијалните пресеци со дебелина од 7мм, а оние од 3мм евидентирале постоење на 3 туморски лезии. Вкупно, евидентно е дека со 7мм аксијални пресеци се дијагностицирани 62, а со тенкослојните 3 мм скенови 70 туморски лезии. Графикон 3а. Број на дијагностицирани тумори на мочниот меур, според големина, со примена на аксијални пресеци од 7мм и 3мм

[Type text]

28

Големина на тумори(mm)

30

28

25

18

20

>5-10

14

15

>10-15

8

10 5

≤5

18

2

8

8

>15-30 >30

0

0 3mm

7mm

Евидентната разлика во бројот на дијагностицирани тумори, според големината, при користењето на аксијални пресеци со различна дебелина, 7мм и 5мм, е потврдена статистички, а резултатите се прикажани во табелата 1. Разликата е статистички несигнификантна (p>0.05) за тумори со големина од 10 до 30 и повеќе мм, но е статистички сигнификантна за тумори со најголем дијаметар од 510мм (p<0.05) и е високо статистички сигнификантна (p<0.01) за тумори помали од 5мм Табела 1.

7 mm / 3 mm p - level N.Sig./Sig. ≤5 p = 0.000001 Sig. > 5 - 10 p = 0.04 Sig. > 10 - 15 p> 0.05 N.Sig. > 15 - 30 p> 0.05 N.Sig. > 30 p> 0.05 N.Sig. Значи, со употребата на аксијалните пресеци со дебелина од 3мм во протоколот за компјутеризирана томографија постои значајно поголема можност за откривање на помалите тумори во однос на можноста која за тоа ја имаат аксијалните пресеци со дебелина од 7мм, Jinzaki и сор. (4). Анализиран е и вкупниот број дијагностицирани тумори со КТ методата, при тоа правејќи поделба во однос на големината на туморите, приказ графикон 4. Графикон 4. Дистрибуција на тумори дијагностицирни со КТ, во однос на големината

[Type text] %

48.6

50 45

40

40 35 30 25 20 15

11.4

10 5 0

≤1.5cm

>1.5-3cm

>3cm

Се гледа дека во нашата група испитаници, беа дијагностицирани најголем број на тумори со најголем дијаметар ≤1,5 цм -34 ( 48,6%) од вкупниот број, нешто помалку се застапени туморите со големина од 1,5-3цм – 28 (40%), а само 8 (11,4%) беа дијагностицирани тумори поголеми од 3цм. За вредност на χ2 од 15,9 и ниво на веројатност од p<0.01 постои статистички висока сигнификантна разлика во фрекфенцијата на различните големини на дијагностицирани тумори, што се должи на значајно поголемиот број на мали тумори кои се дијагностицирани со КТ. Во однос на бројот, солитарноста и мултилокуларноста на дијагностицираните тумори во мочниот меур, кај испитаната група, направени се пооделни анализи, а потоа е направена и компаративна анализа на добиените збирни дијагностички податоци со сите три радиолошки дијагностички методи и цистоскопскиот наод, како златен стандард.Приказ на графикон 5. Графикон 5. Дистрибуција на тумори на мочен меур дијагностицирани цистоскопија, КТ, ИВУ, УЗ % 90 80

со

83.8 76.4

73.7

75

70 60 50 40 30

26.3

23.6

25

16.2

20 10 0

цистоскопија

CT Солитарни

IVU

UZ

Мултипни

Од вкупно 57 испитаници кај кои со цистоскопија се дијагностицирани тумори на мочен меур, кај 42 (73.7%) тие се солитарни, а кај останатите 15 (26.3%) цистоскопијата дијагностицирала мултипни тумори во мочниот меур.

[Type text] Со методот компјутеризирана томографија се дијагностицирани тумори на мочен меур кај 55 испитаници, од кои 42 (76.4%) имаат солитарни тумори а кај 13 (23.6%) се дијагностицирани мултипни. Интравенската урографија открила тумори на мочен меур само кај 37 пациенти од испитуваната група на испитаници, а и тука доминираат оние со солитарни тумори- 31 (83.8%). Со ултразвучниот преглед кај 52 испитаници се дијагностицирани тумори на мочниот меур, при што 39 (75%) испитаници имаат солитарни тумори, а кај 13 (25%) се откриени мултипни. Со χ2 тестот за два примерока ги тестиравме разликите во бројот на дијагностицирани солитарни и мултипни тумори на мочен меур одделно, со сите користени радиолошки дијагностички методи. Разликите се статистички не сигнификантни во односот на методите - цистоскопија/КТ, цистоскопија/УЗ, КТ/ИВУ и ИВУ/УЗ за ниво на значајност од p>0.05. Притоа најголема несигнификантност постои во односот цистоскопија/КТ, што укажува на одличните перформанси кои ги има КТ во смисол на откривањето на туморите на мочниот меур, а споредено со цистоскопските наоди. Тестираните разлики се статистички сигнификантни во односот цистоскопија/ИВУ и КТ/ИВУ за ниво на значајност од p<0.05, односно можеме да заклучиме дека цистоскопијата и компјутеризираната томографија имаат значајно поголеми можности за дијагностицирање на солитарните и мултипни тумори на мочниот меур во однос на интравенската урографија. Табела 5. Cancer detection rate Дијагностички методи КТ/цистоскопија ИВУ/цистоскопија УЗ/цистоскопија ИВУ/КТ УЗ/КТ ИВУ/УЗ

Cancer detection rate 96.5% 64.9% 91.2% 67.3% 94.5% 71.1%

Во табела 5. се прикажани стапките на откривање тумори (cancer detection rate), односно точноста на употребените дијагностички методи во откривањето на туморите на мочниот меур по број на испитаници. Се забележува дека КТ има највисока точност за дијагностицирање во однос на цистоскопијата (cancer detection rate=96.5%) (5), додека ИВУ има најниска стапка на точност и во однос на цистоскопскиот наод (cancer detection rate=64.9%) и во однос на КТ (cancer detection rate=67.3%). Во студијата на Hall и MacVicar (6) сензитивноста на ИВУ како метод е само 54% , компарирано со УЗ метод чија сензитивност според нив е 98%. Направена е и анализа на стапките на откривање тумори (cancer detection rate) односно точноста на употребените методи за дијагностицирање на тумори на мочниот меур, но водејќи при тоа сметка дали се работи за солитарни или мултипни тумори, прикажано во табела 5а.

[Type text]

Табела 5а Cancer detection rate Дијагностички методи КТ/цистоскопија ИВУ/цистоскопија УЗ/цистоскопија ИВУ/КТ УЗ/КТ ИВУ/УЗ

Cancer detection rate 92.1% 56.6% 86.8% 61.4% 4.3% 65.1%

Точноста за дијагностицирање на тумори (во однос на бројот) со КТ во однос на цистоскопијата е висока - 92,1%, но сепак пониска од точноста на КТ во глобалното дијагностицирање на туморите на мочниот меур, од причина што во нашата серија испитаници, со КТ беа дијагностицирани помалку мултипни (билокуларни и трилокуларни) тумори во однос на цистоскопијата. Од односот на радиолошките методи меѓу себе, УЗ има најголемо поддудрување на наодите со оние добиени од КТ (7). Направена е и компарација во однос на можноста за дијагностицирање на севкупните патолошки промени со секоја од применуваните радиолошки методи, приказ во табела 6. Табела 6. Дистрибуција на испитаници во однос на патолошки промени дијагностицирани со КТ,ИВУ иУЗ Патолошки промени

КТ Број на испитаниц и Tu на мочен меур 57 Tu на горен уринарен 2 тракт Hydronephrosis et hydroureter Унилатерално 3 Билатерално 2 MS во hepar 1 MS во gl.suprarenalis 2 Зголемени Lgl 3 ретроперитонеално Tu во uterus (block) 1 Tu во prostate (block) 1 MS во skelet 2 MS pulmo 1

ИВУ Број на испитаниц и 37 2

УЗ Број на испитаници

3 2 / / /

3 2 1 1 1

/ / / /

/ / / /

52 2

Се воочува дека интравенската урографија е радиолошки метод кој освен дијагностицирање на туморите на мочниот меур ни овозможува дијагностицирање

[Type text] и на промени во горниот уринарен тракт, во смисол на туморски акцидентални промени - во нашата серија на испитаници откриени се 2 пациенти, како и постоење на хидронефроза и хидроуретер заради зафаќање на некој од орефициумите од туморската лезија во мочниот меур - во нашето истражување дијагностицирана е унилатерална хидронефроза и хидроуретер кај 3 пациенти и билатерални промени од овој тип кај 2 пациенти. УЗ преглед ги потврдил промените видени со ИВУ, но со примената на оваа метода се дијагноцирани и метастази (MS) во црниот дроб кај 1 пациент, MS на надбубрежна жлезда кај 1 пациент и кај еден испитаник зголемени ретроперитонеални лимфогландули. Компјутеризираната томографија како дијагностичка метода открила и патолошки промени кои не биле видени со ИВУ и УЗ, односно кај 1 жена откриен е блок тумор во утерусот, кај еден испитаник блок тумор во простата, MS промени на скелет кај 2 пациенти, MS во бели дробови кај 1 пациент, 3 пациенти со зголемени ретроперитонеални лимфогландули (2 повеќе во однос на УЗ) и 2 пациенти со MS во надбубрежните жлезди (1 повеќе во однос на дијагностицираниот 1 испитаник со УЗ). Разликите кои се евидентни во однос на откриените патолошки промени помеѓу анализираните дијагностички методи, КТ, ИВУ и УЗ може да се заклучи дека компјутеризираната томографија е радиолошки метод кој дава најмногу податоци за одредување на севкупниот предоперативен стејџинг кај овие пациенти. ЗАКЛУЧОК Иако, конвенционалната цистоскопија е прв, основен и водечки дијагностички метод во идентификацијата и дијагнозата на малигните тумори на мочниот меур, сепак радиолошките имиџинг методи имаат несомнено големо значење во одредувањето на стејџингот на карциномот на мочниот меур. Денес употребуваниот мултислајсен КТ со модифицираниот протокол за работа, во смисол на тенкослојни аксијални пресеци, е убедливо најоптималниот радиолошки метод кој треба да се користи за брза дијагноза и евалуација на експанзивноста на малигниот процес во мочниот меур, состојбата на паренхимните органи, како и одредувањето на присуство на далечни метастази од болеста. ЛИТЕРАТУРА 1. Greenlee RT, Hill-Harmon MB, Murray T, Thun M. Cancer Statistics.CA Cancer J Clin 2001;51:15-36 2. Mac Vicar AD.Bladder cancer staging.BJU Int 2000;111-122 3. Borden LS Jr, Clark PE, Hall MC: Bladder Cancer.Curr Opin Oncol 2003 May;15(3):227-33 4. Masahiro Jinzaki, Akihiro Tanimoto, Hiroshi Shinmoto, Yutaka Horiguchi, Kozo Sato et al: Detection of bladder tumors with dynamic contrast-enhanced MDCT. AJR 2007;188:913-918

[Type text] 5. Masahiro Jinzaki, Akihiro Tanimoto, Hiroshi Shinmoto, Yutaka Horiguchi,Kozo Sato et al: Detection of bladder tumors with dynamic contrast-enhanced MDCT. AJR 2007;188:913-918 6. T.B. Hall, MRCP, FRCR and A.D.MacVicar, MRCP, FRCR: Imaging of bladder cancer. Imaging, Volume13 (2001),1-10 7. Vikas Kundra, paul M.Silverman: Imaging in diagnosis, stagingand folow-up of cancer of the urinary bladder. AJR 2003;180:1045-1054

SUMMARY ANALYSIS OF MULTI - DETECTOR CT POSSIBILITIES AND ACCURACY IN THE DETECTION OF MALIGNANT BLLADER TUMORS Elizabeta Stojovskaâ&#x20AC;&#x201C;Jovanovska1, Klime Goreski1 šInstitute of Radiology,Skopje Introduction: Bladder carcinoma is the most frequent malignant uroepithelial neoplasm. Risk factors in modern civilization lead to increased incidence in the appearance, and in lowering the the age group. Objective: To evaluate the value of Mutlislice Computed Thomography in the detection of bladder carcinoma and to compare the capacity of the other conventional X-ray methods. Material and methods: The study analyses 57 patients (48 male and 16 female) ages between 42 and 85 (average 64.5).

Main clinical symptom of the patients is a painless micro- or macro hematuria.

Intravenous urography, transabdominal ultrasound of the abdomen and the small pelvis, and computed tomography were applied to all patients. The results were compared to those of conventional cystoscopy. Biopsy of the samples found bladder carcinoma. Results: Multislice CT diagnosed 70 tumors with 55 patients. IVU 37 with 43, while ultrasound diagnosed 66 tumors with 52 patients. Cystoscopy confirmed a total of 76 tumors with the target group. Cancer detection rate of the methods was: 96.5 percent with CT, 64.5 with IVU, and 91.2 with US. Analyses of diagnosed pathological changes showed that CT found largest number of secondary deposits. Conclusion: Mutislice Computed Tomography is the radiological modality of choice, which should be used in the detection of bladder carcinoma and secondary deposits.

Key words: Computed Tomography; Intravenous Urography; Ultrasound ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER RADIOLOGJI

[Type text]

RADIOLOGICAL PROCEDURES IN DIAGNOSIS AND PREOPERATIVE STAGING OF TESTICULAR MALIGNANT TUMORS

Elizabeta Stojovska-Jovanovska¹, Vjolca Aliji¹, Antonio Gligorievski¹, Skender Saidi², Saso Banev³ ¹Institut of Radiology, Skopje ²Clinic of Urology, Skopje ³Institut of Patology, Skopje

Elizabeta Stojovska-Jovanovska, radiologist N. Tesla 18/2-32 mob.tel. +389 70 278 535 e-mail: betisj@yahoo.com RESUME: Inroduction: Diagnosis of testicular tumors is established with a carefully performed physical examination and scrotal ultrasound (US). Tumor markers are useful for determining the presence and residual disease, but performing cross-sectional imaging studyas as computed tomography (CT) is useful in determining the location of metastases. Aim: To illustrate the value of radiological procedures in diagnosis and preoperative staging of testicular malignant tumors. Material and Methods: The clinical presentation, ultrasonography (US), chest x-ray and computed tomography (CT) features of 52 male patients with malignant testicular tumours were reviewed. Results: Chest Xray was done in all patients. Nine patients (15%) had pulmonary metastases CT performed in all patients showed 3 patients (5,1%) had liver metastases, 2 patients (3,45%) had metastatic deposits in bones and 36 patients (62%) were with retroperitoneal lymphonode involvement, with chest CT were confirmed chest metastases in 9 patients.

18 patients (31%) were with no radiologic evidence of tumor extension through the capsule – tumor was limited to the testis. Conclusion: The radiologist with all imaging methods (US, chest X-ray, CT) has an important role and can be the first physician to suggest the diagnosis.

[Type text] Key words: testicular tumour, testicular malignancy; ultrasonography (US); chest X-ray, computed tomography (CT) Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): INTRODUCTION Testicle neoplasm, although relatively rare, represents the most common solid malignancy in males aged 18-35 years and currently represents 1% of all cancers in men and accounts for 11% to 14% of all deaths due to cancer in the 25 to 34 year age group.

Primary cancers can be derived from any cell type found in the testicles and account for 5000 new cases and 1000deaths per year in the Uniteted States (1). More than 95% of testicular cancers are germ cell tumors (GCT). Most of the remaining 5% derive from Leyding cells or Sertoli cells.

The GCT line is fairly evenly split between seminomas (45%) and nonseminomas (50%). Of the nonseminomas, mixed GCTs are most common (40%). Teratomas and teratocarcinomas are considered malignant in adults and constitute 30% of nonseminomatous lesions. The embryonal cell tumor is the classic pure-cell, nonseminomatous tumor and is relatively uncommon (20%). Choriocarcinoma represents the most lethal but least common (1%) nonseminomatous type. Testicular cancer is the most common solid malignancy in males aged 18-35 years and currently represents 1% of all cancers in men(2).

Testicular cancer primarily affects white males. Blacks rarely develop this cancer: 9 cases per million population, compared with 50 cases per million population in other racial groups.

Risk factors for testicular cancer include: having had an undescended testicle,abnormal development of the testicles, family history of testicular cancer or having Klinefelter syndrome.

The nature of any palpated lump in the scrotum is evaluated by scrotal ultrasound (US), which can determine exact location, size, and some characteristics of the lump, such as cystic vs solid, uniform vs heterogeneous, sharply circumscribed or poorly defined. The extent of the disease is evaluated by CT scans, which are used to locate metastases. Blood tests are also used to identify and measure tumor markers that are specific to testicular cancer. AFP alfa1feto protein, Beta-HCG and LDH are the typical markers used to identify testicular cancer.

The cardinal diagnostic finding in the patient with testis cancer is a mass in the substance of the testis. Unilateral enlargement of the testis with or without pain in the adolescent or young adult male should raise concern for testis cancer.

Effective diagnostic tehniques and multimodal treatment of these tunors has led to a diminution in patient mortality from greater than 50% before 1970 to less than 10% in 1990 (3). It is important to realize that with timely diagnosis, testicular cancer is highly treatable and usually curable.

Suspicious tumors are treated initially by surgical removal of the testicle through a small groin incision. An orchiectomy which removes the testis, is most often performed for a tumor. Orchiectomy, rather than transcrotal biopsy, is preferred to reduce the risk of spill and thus the risk of metastasis, in the event that the tumor is malignant.

[Type text]

PURPOSE To assess the value of radiologic procedures in preoperative staging of malignant testicular tumors.

MATERIAL AND METHODS Retrospective study which analyses 58 cases- male patients, age between 18-52 (mean 35 yewars), for the period of three years (January 2004- 2007), with malignant testicular tumors.

All patients had palpated lump in the scrotum, which was evaluated by scrotal ultrasound (US) to determine exact location, size, and some characteristics of the lump, such as cystic vs solid, uniform vs heterogeneous, sharply circumscribed or poorly defined.

All patients were surgicall treated and histologicaly confirmed as: 29 seminomas, 12 teratocarcinomas, 14 embrional cell carcinomas, 1 choriocarcinoma and 2 mixture tumors-seminoma and teratocarcinoma.

Because, the most important thing, preoperatively, is to determinate the extent of the disease, all patient were examined by chest x-ray and computed tomography (CT) of the chest, abdomen and pelvis.

RESULTS AND DISCUSION Many imaging studies have been used in assessing patients with testicular tumors.

In years past, intravenous urography was commonly used for staging purposes; however, with the development of newer techniques the use of this imaging study is of historical interest for this purpose (4).

Ultrasonography is the standard imaging technique used to identify testicular carcinoma and should always be the initial imaging modality, in assessing patients with scrotal masses. More than 95% of testicular parenchymal abnormalities are identifiable on routine sonograms, but several other lesions commonly mimic testicular cancer.

Ultrasonography is more specific in the presence of a palpable mass. Nonpalpable intratesticular lesions larger than 1 cm are unlikely to be malignant (5).

It has a high sensitivity, but it must be combined with physical examination, blood tests, to achieve the best specificity (6).

In our study all 58 patients had palpabile lump in the scrotum, and US was performed in all them.Resultes were-solid tumors with different dimensions in the scrotum, predominantly homogeneus hipoechoic. This finding of intratesticular mass was an indication for surgical exploration (Fig.1).

[Type text]

Fig.1 US: Tesicular malignancies appear as hypoechoic mass Metastasis to the chest is fairly common and often seen on screening chest radiographs. Many studies have addressed the value of chest x-ray in assessing pulmonary metastases. These studies indicate that chest x-ray alone is satisfactory in the initial staging in patients with testicular malignancies (7).

Chest X-ray (in standard PA and LL view) was done in all patients.Nine patients (15%) had pulmonary metastases (Fig 2).

Fig.2 Plain X-ray: MS Pulmonum However, computed tomography (CT) scanning is more sensitive and specific imaging technique for staging the disease. CT scan imaging was performed as part of the initial staging process, to evaluate parenhimal, bone, mediastinal and retroperitoneal metastases, as the most common site of disease recurrence (6). CT is the most common study used for assessing the retroperitoneum for the presence of metastatic testicular malignancy. It is noninvasive and reproducible and provides excellent imaging of the periaortic and pericaval regions. Various studies have established the accuracy of CT in detecting metastatic retroperitoneal lymph nodes, which ranges from 73% to 97%.

Sensitivity ranges from 65% to 96% and specificity from 81% to 100%. Difficulties with CT are that many young men have little retroperitoneal fat, which tends to be an impediment to the study, and that CT cannot detect the presence of metastatic disease in

[Type text] lymph nodes of normal size. Additionally, inflammatory lymph nodes cannot be differentiated from those that are enlarged secondary to malignant disease (8).

Fig.3 CT scan: MS osseum

Fig.4 and Fig.5 CT scan: Enlarged retroperitoneal lymhonodes

In our study 3 patients (5,1%) had liver metastases, 2 patients (3,45%) had metastatic deposits in bones (Fig 3) and 36 patients (62%) were with retroperitoneal lymphonode involvement (Fig 4, Fig 5), with chest CT were confirmed chest metastases in 9 patients. 18 patients (31%) were with no radiologic evidence of tumor extension through the capsule â&#x20AC;&#x201C; tumor was limited to the testis.

[Type text] MRI is not used as the initial modality to evaluate testicular masses (9). Increased signal intensity in the testicle is seen on T2-weighted images of testicular malignancies, but it is not specific for the disease.Evidence indicates that it is comparable to CT. MRI does offer an advantage, allowing for the differentiation of blood vessels from lymph nodes, and it may also have the potential of distinguishing residual tumor from fibrosis.

In our study we didn’t perform it.

CONCLUSION   



Radiologic procedures are essential in diagnosis end evaluation of testicular tumors and extension of the malignant disease.

Ultrasonography is the standard imaging technique used to identify testicular carcinoma.

Chest X-Ray should be the initial radiographic procedure performed after US finding of testicular tumor with malignant characteristics.It provides the minimal assessment of the lung parenchyma and mediastinal structures.

CT scan has been recommended as being the most effective means to identify retroperitoneal lymfnode involvement and disseminated disease above the diaphragm or visceral disease. CT scanning is the best tool to detect recurrence.

REFERENCES 1. Austoker J. Screening for ovarian, prostatic, and testicular cancers. Br Med J. Jul 30 1994;309(6950):315-20.

2. Steinfeld AD. Testicular germ cell tumors: review of contemporary evaluation and management. Radiology. Jun 1990;175(3):603-6.

3. Dieckmann KP, Skakkebaek NE. Carcinoma in situ of the testis: review of biological and clinical features. Int J Cancer. Dec 10 1999;83(6):815-22 4. M. Muttarak,W.C.G.Peh and B.Chaiwun: Malignant germ cell tumours of undescended testes: imaging features with pathological correlation .Clinical Radiology.Feb 2004;59(2):198-204 5. Carmignani L, Morabito A, Gadda F, et al. Prognostic parameters in adult impalpable ultrasonographic lesions of the testicle. J Urol. Sep 2005;174(3):10358.

6. Cho JH, Chang JC, Park BH, et al. Sonographic and MR imaging findings of testicular epidermoid cysts [comment Dogra V. In. AJR Am J Roentgenol. 2002 Oct;179(4):1075; author reply 1075-6]. AJR Am J Roentgenol. Mar 2002; 178(3):743-8.

7. Resnick MI, Amis ES Jr, Bigongiari LR, et al. Staging of testicular malignancy.

American College of Radiology. ACR appropriateness criteria. Radiology.

Jun 2000;215 (suppl):741-6.

8. Richie JP. Detection and treatment of testicular cancer. CA Cancer J Clin 1993; 43:151-175.

[Type text] 9. Georges C. Dooms, MD and Hedvig Hricak, MD:Radiologic Imaging Modalities, Including Magnetic Resonance, for Evaluating Lymph Nodes.West J Med. January 2000; 144(1): 49–57. РЕЗИМЕ РАДИОЛОШКИ ПРОЦЕДУРИ ЗА ДИЈАГНОЗА И ОДРЕДУВАЊЕ НА ПРЕДОПЕРАТИВЕН СТЕИЏИНГ НА МАЛИГНИ ТУМОРИ НА ТЕСТИС Елизабета Стојовска- Јовановска¹, Антонио Глигориевски¹, Вјолца Алији¹, Скендер Саиди², Сашо Банев³ ¹Ј.З.У.Институт за радиологија,Скопје ²Клиникаа за урологија,Скопје ³Институт за патологија, Скопје Увод: Дијагнозата на туморите на тестисот се утврдува со внимателно спроведување на одредени физикални испитувања и скротален ултразвук (УЗ).Туморските маркери се корисни во одредување на присуството на малигната болест како и при рецидив на истата, но употребата на имиџинг методите како што е компјутерската томографија (КТ) се корисни при детерминирањето на присуство на метастази. Цел: Да се прикаже вредноста на радиолошките процедури во дијагнозата и предоперативниот стејџинг на тестикуларните малигни тумори. Матерјал и методи: Кај 52 машки пациенти со туморска лезија во скротумот е направен УЗ, ртг. на бели дробови и КТ на бели дробови, абдомен и мала карлица. Резултати: Кај сите пациенти направениот УЗ укажуваше на малигни туморски лезии на тестисот. Кај 9 пациенти се откриени белодробни метастази, видени на конвенционалните ртг. графии на белите дробови, а потоа потврдени и со КТ. Метастази на црниот дроб кај 3 пациенти, 2 пациенти со скелетни метастази а кај 36 пациенти се најдени зголемени ретроперитонеални лимфоноди. 18 пациенти, беа евидентирани без радиолошки промени, односно без евидентен продор на туморската маса вон капсулата, односно надвор од тестисот.Заклучок: Радиологот, со употреба на радиолошките имиџинг методи (УЗ, ртг.на бели дробови и КТ ) има огромна улога и може прв да сугерира за малигноста на туморската промена во тестисот, како и да ја одреди експанзивноста на процесот во целост. Клучни зборови: Тестикуларни тумори, Ултразвук (УЗ), Ртг. На бели дробови, Компјутеризирана томографија (КТ)

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

MEDICUS

[Type text]

PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER ORTOPEDI МИНИМАЛНО ИНВАЗИВНА ОСТЕОСИНТЕЗА, МЕТОДА НА ИЗБОР ПРИ ТРЕТМАН НА СУБТРОХАТЕРНИ ФРАКТУРА Констатин Митев1, Слободан Вучков1, Нeбојша Настов1, Горан Алексовски1, Михаило Ивановски1 1

Градска Хируршка Клиника “Св. Наум Охридски”- Скопје

Констатин Митев, лекар општ хирург, асистент Ул. Никола парапунов Бр. 27/1-45, Скопје Tel. 076 421 553 e-mail: konstantinmitev@yahoo.com РЕЗИМЕ: Во последниот половина век, третманот на субтрохантерните фрактури на фемурот е подобрена, унапредена благодарение на подоброто познавање на биологијата и биомеханиката на фрактурите. Субтрохантерните фрактури на фемурот мора да се третираат со специјално дизајнирани имплантати кои ке се спротистават на мускулатурата во еден пролонгиран период на зараснување. Вообичаено овие фрактури имаат сигнификантно поголем процент на малјунион и нонјунион во сооднос со останатите фрактури на фемурот. На субтрохантерните фрактури на фемурот отпаѓаат 10-30 % од фрактурите на колкот, а засегнати се сите возрасни групи. Кај постари пациенти помали падови (пад од лизгање....) доведуваат до директна траума на колкот, што е најчест механизам на повреда. Оваа возрасна група исто така е подлижена на патолошки фрактури предизвикани од метастази. Кај млади пациенти скоро секогаш се работи за високо-енергетска траума, сеедно дали е предизвикана од директен удар (motot venichle accident MVA) или вертикално оптеретување при пад од висина. Универзално прифатена класификација за субтрохантерните фрактури на фемурот сеуште не постои.

Association for Study of Internal Fixation (AO-ASIF). Бипланарна ренгентрафија е базично и есенцијално испитување кај субтрохантерните фрактури. Трудот е ретроспективна студија во период од 2,5 години (2002-2005 год ). Во период од 3 години 15 пациенти со просечна старост од 49 години (19-87 год) се третирани со минимално инвaзивна остеосинтеза како метода на избор при овој тип на фрактури.

[Type text] Резултатите од предходно наведеното иследување се охрабрувачки, со само еден случај на суперфицијална инфекција како резултат на предходно оштетена кожа од директен удар, експлозија. Клучни зборови. Субтрохантерни фрактури,минимално инвазивна остеосинтеза Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): ВОВЕД Историјат Во последниот половина век, третманот на субтрохантерните фрактури на фемурот е подобрена, унапредена благодарение на подоброто познавање на биологијата и биомеханиката на фрактурите. Во минатото нехируршкиот третман на овие фрактури е поврзуван не само со скратување и малротација туку и со зголемен морбидитет и морталитет како резултат на продолжената имобилизација (2, 6). Почетоците во хируршкиот третман, првите техники демонстрираат висок процент на компликации, сепак резултатите од анатомската реконструкција како и раната мобилизација се видливи, што пак допринесе за постојано истражување и унапредување на имплантантите. Како и да е субтрохантерните фрактури на фемурот се сеуште технички предизвик дури и за искусен траума хирург (10). Проблем Проблемот при третман на овие фрактури е фактот дека тие се анатомски различни од останатите проксимални пертрохантерни фрактури како и фрактурите на дијафизата на фемурот. Субтрохантерните фрактури на фемурот мора да се третираат со специјално дизајнирани имплантати кои ќе се спротистават на мускулатурата во еден пролонгиран период на зараснување. Вообичаено овие фрактури имаат сигнификантно поголем процент на малјунион и нонјунион во сооднос со останатите фрактури на фемурот. Сепак со подобрување на знаењето за овие фрактури како и соодветен третман, подобрување на крајниот резултат може да се постигне (12, 15).

[Type text] Слика 6 Фрeквенција На субтрохантерните фрактури на фемурот отпаѓаат 10-30 % од фрактурите на колкот,а засегнати се сите возрасни групи. Етиологија Кај постари пациенти помали падови (пад од лизгање....) доведуваат до директна траума на колкот, што е најчест механизам на повреда. Оваа возрасна група исто така е подлижена на патолошки фрактури предизвикани од метастази. Кај млади пациенти скоро секогаш се работи за високо-енергетска траума, сеедно дали е предизвикана од директен удар (motot venichle accident MVA) - или вертикално оптеретување при пад од висина. Во 10% од случаите на субтрохантерните фрактури на фемурот предизвикани се од високо-енергетска траума и се последица на огностерлни повреди (4, 16) Патофизиологија Како субтрохантерхиот регион на фемурот се опишува, делот на фемурот помеѓу малиот трохантер и линија на фемурот 5см. дистално, составен пред се од кортикална коска (слика 1). Зараснувањето во овој регион е пред се преку кортексот на коската поради што истата споро се консолидира (13). Во прилог на тоа е и фактот дека овој регион е изложен на постојано оперетување во текот на извршување на секојдневните активности. Вертикалните сили на оптеретување преку колкот создаваат голем притисок со сигнификантен латерален тензионен стрес и медијално компреивно оптоварување. Во прилог на силите на увртување, мускулите на колкот исто така предизвикуваат торзиони ефекти кои доведуваат до сигнификантни ротациони оптеретувања. Во текот на денот при извршување на нормални секојдневни активности преку субтрохантерната регија се пренесува оптеретување и до шест пати од тежината на телото (1).

Слика 1 Класификација

[Type text] Универзално прифатена класификација за субтрохантерните фрактури на фемурот сеуште не постои. Association for Study of Internal Fixation (AO-ASIF) (слика 4) е асоцијација која има направено комплициран трипартен класификационен систем со 10 подтипа кој е најчесто применуван во истражувањата. Во 1978 Seinsheimer презентираше важна класификација со 8 подгрупи, класификација која идентифицираше фрактури со губење на медијалната кортикална стабилност (Сентер 1990). Класификационит систем по Russel-Taylor е доста корисен поради фактот дека помага во одредувањето на точниот тертман (слика 5). Тип 1. Фрaктурната линија не ја засега фоса пириформис. Тип А фрактурната линија е под малиот трохантер Тип Б фрактурната линија поминува низ малиот трохантер Тип 2. Фрактурната линија зафаќа фоса пириформис Тип А фрактури со стабилен медијален кортекс. Тип Б фрактури со нестабилен медијален кортекс. Фрактурите од тип 1 може да бидат третирани со интрамедуларен клин од прва или втора генерација ,додека фрактурите од Тип 2 изискуваат отворена репозиција и интерна фиксација (ОРИФ) со плочка.(4, 15).

[Type text]

Слика 4 и 5. Клиничка Слика При физикалниот преглед во моментот на повреда речиси секогаш е пратен скратување на повредениот екстремитет. Воочливо свиткување е често присустно, со тенденција да се палпира во проксималниот дел. Ногата може да е поставена во внатрешна или надворешна ротација. Пациентот не е во можност ниту да ја флектира ниту абдуцира ногата во колкот. Крварење во повредениот регион може да доведе до системски шок и компартмент синдром. Кај фрактурите предизвикани од високо енергетска траума преглед на целото тело е неопходен и облигаторен, при што повредите на главата, тораксот и абдоменот (Weddellova trijada) мора да бидат препознати и откриени. Ипсилатерални повреди на карлицата, рбетот и долгите коски се исто така чести и мора да бидат земени во предвид при понатамошниот третман (6). Во нашата студија има 4 од 15 пациенти со асоцирани повреди: два случаи . со фрактура на ребра пратени со хематоторакс, еден случај со фрактура на краниумот и еден случај со фрактура на тибија решен со интермедуларна фиксација. Рентгенграфија Бипланарна ренгентрафија е базично и есенцијално испитување кај субтрохантерните фрактури (слика 2). Антеро постериорна (АП) проeкција по должина на целиот фемур, како и латерална проекција на истиот дел. Антеропостериорна (АП) (слика 1) проекција на карлицата со 2 колка е неопходна, како и слики од коленото со подколеница во два правци поради честите асоцирани повреди. Компјутеризирана томографија (КТ) не е неопходна и најчесто не многу корисна при планирање на оперативниот третман кај овие фрактури. Опциите при третман на субтрохантерните фрактури се две: конзервативен со тракција 90,90 и оперативен со најчесто 2 солуции пласирање плочка или интерамедуларен клин. Ние употребуваме минимално инвазивиа (bridge-plating) остеосинтеза со плочка за третман на субтрохантерните фрактури, особно кај фрактурте со коминуција на фрагментите.

[Type text]

сл.2

МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ, ОПЕРАТИВНА ТЕХНИКА Трудот е ретроспективна студија во период од 3 години (2002-2005 год.). Предоперативно планирање (слика 6) е есенцијален дел во решавањето на овие фрактури. Да се избере точната димензија на плочка да се одреди точниот хирушки пристап како и позицијата на феморалната глава и врат. Пациентот е во лежечка позиција на екстензионен радиолуминисцентен стол. Користевме стандарден латерален пристап со две изолирани инцизии проксимално и дистално двете со по 4 цм должина. Стандардни техники за ДЦС и ДХС се користат. Плочката се пласира под илиотибилниот трактус и m. vastus lateralis (слика7). Плочката се фиксира за дисталниот крај на фемурот и се обезбедува со фиксатор клешта под ртг мониторинг (слика 5). Штрафовите за фиксација на плочката се пласираат преку инцизиите.

Слика 7.

[Type text]

Слика 8 РЕЗУЛТАТИ Во период од 2,5 години 15 пациенти со просечна старост од 49 години (1987 год) се третирани со минимално инвзивна остеосинтеза како метода на избор при овој тип на фрактури. Фрактури предизвикани во сообраќајни несреќи или при пад од голема висина во 11 случаи (73 %). Зaраснувањето на фрактурите во 14 (93 %) од случаите е со целосно оптеретувaње по временски интервал од 3 месеци (1 4,5 месеци) (слика 11). Несоодветно зараснување имаме кај еден пациент или 7% од сите третирани пациенти но без никакава потреба од дополнителни хируршки интервенции.

Слика 10 и 11 ДИСКУСИЈА Резултатите од предходно наведеното иследување се охрабрувачки (слика 8,9), со само еден случај на суперфицијална инфекција како резултат на предходно оштетена кожа од директен удар, експлозија. Особено важно е тоа што резултатите се постигнати и покрај девитализацијата на фрагментите како круцијален фактор, предизвикан од високо енергетската траума кај поголем дел од пациентите. При

[Type text] индирктната редукција оштетувањето и манипулацијата со мекото ткиво е сведено на минимум (12). Со употреба на минимално инвазивната техника ротационата поставеност на фрктурата, која е дефинирана како, максимум ротациона дискрепанца од 10 % споредено со другата страна е постигнато. Добрите разултати добиени со употребата на оваа нова техника се должат пред се на брзото зараснување на фрактурата поради сочуваната васкуларизација и добрата резистентност на плочката, имплантатнот кон заморот поради фактот дека стресот е распореден по целата должина.

Слика 8 и 9

РЕФЕРЕНЦИ 1. Bergmann G, Graichen F, Rohlmann A: Hip joint loading during walking and running, measured in two patients. J Biomech 1993 Aug; 26(8): 969-90[Medline].

2. Boyd AD Jr, Wilber JH: Patterns and complications of femur fractures below the hip in patients over 65 years of age. J Orthop Trauma 1992; 6(2): 16774[Medline].

3. Brien WW, Wiss DA, Becker V Jr, Lehman T: Subtrochanteric femur fractures: a comparison of the Zickel nail, 95 degrees blade plate, and interlocking nail. J Orthop Trauma 1991; 5(4): 458-64[Medline].

4. Browner BD, Jupiter JB, Levine AM, Trafton PG: Skeletal Trauma: Fractures, Dislocations, Ligamentous Injuries. 2nd ed. Philadelphia, Pa: WB Saunders Co; 1998.

[Type text] 5. Chapman MW, Campbell WC: Chapman's Orthopaedic Surgery. 3rd ed.

Philadelphia, Pa: Lippincott Williams & Wilkins; 2001.

6. Craig NJ, Sivaji C, Maffulli N: Subtrochanteric fractures. A review of treatment options. Bull Hosp Jt Dis 2001; 60(1): 35-46[Medline].

7. DeLee JC, Clanton TO, Rockwood CA Jr: Closed treatment of subtrochanteric fractures of the femur in a modified cast-brace. J Bone Joint Surg Am 1981 Jun; 63(5): 773-9[Medline].

8. Egol KA: Opinion: Open reduction and internal fixation in conjunction with total hip arthroplasty. J Orthop Trauma 2005 Jan; 19(1): 60-1[Medline].

9. Kinast C, Bolhofner BR, Mast JW, Ganz R: Subtrochanteric fractures of the femur. Results of treatment with the 95 degrees condylar blade-plate. Clin Orthop 1989 Jan; (238): 122-30[Medline].

10. Kraemer WJ, Hearn TC, Powell JN, Mahomed N: Fixation of segmental subtrochanteric fractures. A biomechanical study. Clin Orthop 1996 Nov; (332): 71-9[Medline].

11. Larsson S, Friberg S, Hansson LI: Trochanteric fractures. Mobility, complications, and mortality in 607 cases treated with the sliding-screw technique. Clin Orthop 1990 Nov; (260): 232-41[Medline].

12. Lundy DW, Acevedo JI, Ganey TM, et al: Mechanical comparison of plates used in the treatment of unstable subtrochanteric femur fractures. J Orthop Trauma 1999 Nov; 13(8): 534-8[Medline].

13. Perren SM: Evolution of the internal fixation of long bone fractures. The scientific basis of biological internal fixation: choosing a new balance between stability and biology. J Bone Joint Surg Br 2002 Nov; 84(8): 1093-110[Medline].

14. Roberts CS, Nawab A, Wang M, et al: Second generation intramedullary nailing of subtrochanteric femur fractures: a biomechanical study of fracture site motion.

J Orthop Trauma 2002 Apr; 16(4): 231-8[Medline].

15. Rockwood CA, Green DP, Bucholz RW, Heckman JD: Rockwood, Green, and Wilkins' Handbook of Fractures. 5th ed. Philadelphia, Pa: Lippincott Williams & Wilkins; 2001.

16. Sanders R, Regazzoni P: Treatment of subtrochanteric femur fractures using the dynamic condylar screw. J Orthop Trauma 1989; 3(3): 206-13[Medline].

17. Schlemminger R, Kniess T, Schleef J, Stankovic P: [Results of angled plated osteosynthesis in per- and subtrochanteric fractures in the elderly]. Aktuelle Traumatol 1992 Aug; 22(4): 149-56[Medline].

18. Senter B, Kendig R, Savoie FH: Operative stabilization of subtrochanteric fractures of the femur. J Orthop Trauma 1990; 4(4): 399-405[Medline].

19. Tencer AF, Johnson KD, Johnston DW, Gill K: A biomechanical comparison of various methods of stabilization of subtrochanteric fractures of the femur. J Orthop Res 1984; 2(3): 297-305[Medline].

20. Vaidya SV, Dholakia DB, Chatterjee A: The use of a dynamic condylar screw and biological reduction techniques for subtrochanteric femur fracture. Injury 2003 Feb; 34(2): 123-8[Medline].

21. Waddell JP: Subtrochanteric fractures of the femur: a review of 130 patients. J Trauma 1979 Aug; 19(8): 582-92[Medline].

[Type text]

SUMMARY MINIMALLY INVASIVE PLATE FIXATION IN SUBTROCHANTERIC FEMORAL FRACTURES Konstantin Mitev1, Slobodan Vuckov1, Nebojsa Nastov1, Goran Aleksovski1, Mihailo Ivanovski1 1 Sity Surgical Clinic “St.Naum Ohridski “, Skopje Subtrochanteric fractures frequently occur as high energy trauma usually in younger patients and may lead to severe comminution of the medial cortex. The medial cortex of the proximal femur is exposed to high compressive forces which make fracture stabilization a difficult problem. Bone healing may be seriously compromised due to extensive comminution and fragment devitalization. This requires reduction techniques which do not cause additional damage to the vitality of the bone. With indirect reduction techniques and the use of a bridge plating the results have been significantly improved in these fracture types in our department. In this report the essential aspects of indirect reduction for subtrochanteric fractures using a DHS and angled blade plate and the treatment results from our department from earlier years and from the last 3 years will be presented. In the latter period fifteen patients with a mean age of 49 years (19-87 years) were treated with this method. Fractures resulted from traffic incidents or falls from a great height in 11 cases (73%). Union was achieved in 14 cases (93%) with full weight bearing after a mean of 3 months (1-4½ months). Malunion was seen in one cases (7%) without the need for further surgery. The results have been very encouraging and indirect reduction with a this tecnique in subtrochanteric fractures continues to be used in a large number of these fractures. With long, intact proximal fragments interlocking intramedullary devices are used instead.

Key words: subtrochanteric fracture, indirect reduction, bridge plating

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER TRANSFUZIOLOGJI THE SURVEY OF BLOOD DONATIONS IN THE NATIONAL INSTITUTE FOR TRANSFUSION MEDICINE IN SKOPJE FROM 1997 TILL 2007 Rada M. Grubovic1, Milos R. Grubovic1, Risto Dukovski1, Milenka Blagoevska1, Stojanka Kostovska1, Goran Andonov1, Sedula Useini1

[Type text]

1

National Institute for Transfusion Medicine, Skopje, Macedonia Medical Faculty, Skopje University “Sts Cyril and Methodius”

Rada M. Grubovic, MD, magister, asistent Vodnjanska 17,1000 Skopje, Makedonija tel.+38970305907 e-mail:radica_stil@yahoo.com & rgrubovic@yahoo.com RESUME: Background: Contemporary health care in one country can not be imagined without sufficient and safe blood supply. The aim of this study is to present blood collection in the National Institute for Transfusion Medicine-Skopje (NITM-Skopje) in the last ten years, both the total number and blood units taken with the mobile teams.

Material and Methods: This is a retrospective study performed by NITM-Skopje (19972007). Data was taken from NITM’s registers. Distribution by months and years of the blood donations was evaluated, as well as, the seasonal index and progression tendency.

Results: There were 184106 blood units collected for the mentioned period by NITMSkopje. The peak was in 1999 – 19686 units and the lowest number was in 2006 year– 17433 units. Average number of totally collected blood units per month is 1534.2 (19972007). Seasonal index is highest in March (143.7%), April (133.1%) and December (134.5%). There were 158813 units collected with the mobile teams of the NITM-Skopje for the mentioned period. The peak was in 1999–17534 and the lowest number was in 2006year–15152units. Average number of blood units collected with the mobile teams of NITM for period of 1997-2007 is 1323.4. Seasonal index is highest in March (131.8%), April (143.1%) and December (142.5%). Blood donations in NITM-Skopje make 15% vs. blood collected by mobile teams (85%). Progression tendency of blood donations shows tendency of growing, although in 2006 there was an evident fall in blood donation.

Conclusion: We should identify the reasons for the fall in blood donations in 2006 and find new ways and methods to attract the new blood donors and keep the regular ones.

Key words: blood donation, blood donors, blood supply, blood collection Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): 1. INTRODUCTION

[Type text] Blood donation is one of the most important issues in Republic of Macedonia (RM). Contemporary, quality and rational health care of the population can not be imagined without sufficient blood supply (1). Republic of Macedonia, as a social country, guaranties the right of health care for all citizens. To fulfill this right the Republic should provide optimal quantities of safe blood and blood components in every time and for every patient that needs blood transfusion. For realization of all this, the Government of RM establishes the importance and principles of blood donation and provide administrative, organizational and financial support (2,3).

The need for blood and blood components depends on: pathology of the population, development level of the healthy care, prevalence of conditions that need regular transfusions (such as accidents, traumas, transplantations, cardio-surgery, cancers, haematological diseases and etc.), equipment of surgical centers and use of sophisticated techniques, as well as, awareness and knowledge of the clinicians for reasonable use of blood.

The blood collection in 2006 in Republic of Macedonia was ~ 54.000 blood units (2,67% of the population donates blood) and the real need for blood and blood products is 60.000 to 100.000 blood units (3-5% of population to donate blood).

Partners in realization of the Program for blood donation in RM are the Government of RM (Ministry of Health), Transfusion Service, Macedonian Red Cross and Red Crescent and other non-governmental organizations (4).

Providing adequate national blood supply is the first long-term aim of the Government of each country, and the safety of this supply is the second (5,6); these aims are responsibility of Blood Transfusion Service (7,8) which is coordinator between donors (health population) and recipients (sick and injured).

Key elements in the strategy for providing the safe and adequate blood supply are motivation, remuneration, selection and retention of voluntary blood donors (9, 10). The first step towards safe blood is promotion of blood donation which is voluntary, unpaid and anonymous, from low-risk and regular blood donors. Regular blood donor is a person that donates blood two or three times in one year and continues with blood donation at least once in a year (11).

In this chain of self-supplying of the country with blood and its products the most important are the blood donors and the recipients (12).

This period of transition in our country affect the blood supply.

National Institute for Transfusion Medicine – Skopje (NITM) collects around 20.000 blood units per year, and the rest is collected in the transfusion centers all over Macedonia that are not under NITM’s supervision.

2. AIM OF THE STUDY The aim of the study is to present blood collection in the National Institute for Transfusion Medicine - Skopje in the last ten years, both the total number of blood units taken and blood units taken with the mobile teams. This is realized though:   

Distribution of blood donations from 1997 till 2007 by months and years, Assessment of seasonal index, Following the trend of blood donation.

[Type text]

3. MATERIAL AND METHOD This is a retrospective study performed in NITM-Skopje, and describes the period from 01 January 1997 till 31 December 2006.

The data is collect from the NITM’s registers. Evaluation of total blood units collection was done, as well as, the blood collection in the NIMT and blood collection outside NITM-with the mobile teams in Skopje and in the country.

Statistical analysis is done by: 1.

2.

3.

Attributive marks were assessed with percentage of structure; Seasonal index of the total blood unit collection was evaluated; Progression tendency of the total blood unit collection was done.

Results are shown with tables and figures.

4. RESULTS There were 184106 blood units collected by NITM – Skopje from January 1997 till December 2006.

Table 1. shows distribution of total collection of blood units by NITM – Skopje by months and years, seasonal index (%) and average number (Χ) of collected units monthly.

Figure 1. shows seasonal index (%) of blood units donated from 1997 till 2007.

Table 1.

Distribution of total blood units’ collection by NITM-Skopje by months and years / seasonal index (%) y/m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Tota l

1997 1083 1198 1935 1854 1029 1336 1382 1014 1110 1943 1539 2057 1748 0

1998 837 1081 2044 1725 1381 1320 1008 1349 1344 1537 1691 2468 1778 5

1999 670 1418 2325 1657 1140 1783 1305 1510 1592 1638 1988 2660 1968 6

2000 546 1429 2141 1956 1382 1403 1338 1185 1312 1316 2104 2029 1814 1

2001 775 1335 2159 1824 1127 1550 1330 1143 1497 1964 1703 1389 1779 6

2002 938 1368 1973 2655 1033 1249 1297 1477 1407 1647 1894 1880 1881 8

2003 952 1355 2026 2125 1221 1192 1278 1443 1207 2106 1500 2339 1873 9

2004 803 1355 2483 2488 899 1531 926 1387 1436 1739 1913 1966 1892 6

2005 893 1427 2536 2272 812 1540 1167 1633 1331 1545 2174 1972 1930 2

2006 833 1320 2428 1862 1141 1086 1370 1396 1321 1188 1615 1873 1743 3

Total 8330 13286 22050 20418 11159 13990 12401 13537 13557 16623 18122 20633 18410 6

% 54.3 86.6 143.7 133.1 72.7 91.2 80.8 88.2 88.3 108.3 118.1 134.5 Χ=1534.

2

[Type text]

Seasonal index: Total collection of blood units % 160 140 120 100 80 60 40 20 0 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Figure 1. Seasonal index: Total collection of blood units Table 2. shows distribution of blood units collected by mobile teams of NITM – Skopje from 1997 till 2007 by months and years, seasonal index (%) and average number (Χ) of collected units monthly.

There were 158.813 blood units collected for the mentioned period with the mobile teams.

Table 2.

Distribution of blood units collected by mobile teams of NITM – Skopje (1997- 2007) / seasonal index (%) y/m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Tota l

1997 951 945 1735 1651 935 1151 1237 917 906 1753 1114 1885 1518 0

1998 649 849 1810 1680 1278 1193 855 1064 1184 1377 1530 2360 1582 9

1999 443 1202 2119 1515 1017 1613 1150 1290 1393 1521 1703 2568 1753 4

2000 424 1142 1999 1726 1236 1220 1263 948 982 1037 1886 1765 1562 8

2001 583 1019 1915 1745 943 1141 1124 975 1277 1752 1494 1274 1524 2

2002 563 1040 1779 2378 920 966 1089 1135 1110 1408 1469 1627 1548 4

2003 734 1085 1698 1900 955 894 1003 1235 933 1849 1340 2007 1563 3

2004 507 1055 2120 2394 693 1306 736 1160 1121 1558 1726 1792 1616 8

2005 723 1186 2270 2140 659 1256 907 1413 1146 1397 2041 1825 1696 3

2006 672 1076 2223 1809 979 885 1103 1257 1036 960 1396 1756 1515 2

Total 6249 10599 17445 18938 9615 11625 10467 11394 11088 14612 15699 18859 15881 3

% 47.2 79.8 131.8 143.1 72.6 87.8 79.0 86.0 83.8 110.4 118.6 142.5 Χ=1323.

4

Figure 2. shows the distribution of blood units collected by mobile teams of NITM – Skopje by months.

[Type text]

VII, 10467, 7%

VIII, 11394, 7% IX, 11088, 7%

VI, 11625, 7% X, 14612, 9%

V, 9615, 6%

XI, 15699, 10%

IV, 18938, 13%

XII, 18859, 12%

III, 17445, 11% II, 10599, 7%

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

I, 6249, 4%

Figure 2. Distribution of blood units collected by mobile teams of NITM â&#x20AC;&#x201C; Skopje in total monthly As shown at the Figure 2., the highest peak of blood units collected with mobile teams is in April (18938), that is 13% of the distribution by months; follows December (18859), that is 12% of monthly distribution, than March with 11% or 17445 blood donations, and January with 4% or 6249 blood donations is the month with the lowest number of blood donations.

Figure 3. presents ratio between blood donations in NITM â&#x20AC;&#x201C; Skopje and the mobile teams; it is shown that mobile units collects 85% of the blood.

[Type text]

15%

85% mobile teams

NITM

Figure 3. Ratio between blood donations in NITM â&#x20AC;&#x201C; Skopje and the mobile teams Figure 4. shows progression tendency of total blood units collected from 1997 till 2007.

Trend: Total blood units collection / 1997 - 2007 20000

19600

blood units taken

19200

18800

18400

18000

17600

17200 1996 Figure 4

1998

2000

2002

2004

2006

2008

years

Figure 4. Progression tendency of total blood units collected (1997-2007)

[Type text]

5. DISCUSSION Total number of blood units collected by NITM – Skopje from January 1997 till December 2006 is: 184106.

The most of the blood donations for the mentioned period by years were in 1999 when 19686 blood units were collected, and the lowest number of blood donations was in 2006 - 17433 blood units.

The highest peak of the blood donations by months was in March total: 22050 (average 2205 blood units) and in December, total: 20633 (average 2063.3 blood units).

Separately, the most of the blood donations were in December 1999 - 2660 and in April 2002 - 2655.

Average number (Χ) of monthly collected units for the period 1997-2007 is 1534.2. Seasonal index (%) shows highest levels in March (143.7%), April (133.1%) and December (134.5%), and the lowest in January 54.3% and May 72.7%.

Total number of blood units collected with the mobile teams of NITM –Skopje for period 1997 - 2007 is: 158813.

The most of the blood donations with the mobile teams were in 1999 when 17534 blood units were collected, and the lowest number of blood donations was in 2006 15152 blood units.

Separately, the most of the blood donations were in December 1999 - 2568 and in April 2004 - 2394.

Average number (Χ) of monthly collected units with the mobile teams for the period 1997-2007 is 1323.4. Seasonal index (%) shows highest levels in March (131.8%), April (143.1%) and December (142.5%), and the lowest in January 47.2% and May72.6%.

Blood donations in NITM – Skopje makes 15% of the total blood units’ collection, versus 85% of the blood, collected by mobile units.

Progression tendency of the blood donations for the period 1997-2007 shows tendency of growing.

6. CONCLUSION The most of the blood donations for the analyzed period were in 1999, and although statistically is shown that progression tendency have an intention of growing, the number of collected units in 2006 is the lowest. The blood donation peak is highest in period of March-April, probably because of more frequent blood donation actions in the high schools and faculties, and in December, probably because of intention and efforts of personnel involved in blood donation to fulfill the plan for the ending year. The peak is lowest in January, probably because of the holidays (absence from work, schools, faculties).

Continuing supply of safe blood is necessary in treatment of sick and injured, but rational and justified use of blood from the clinicians is one more imperative that should be accomplished. Only this way, we can provide each patient to get proper transfusion treatment.

[Type text] We should identify the reasons for the fall in blood donations in 2006 and find new ways and methods to attract the new blood donors and retain the regular ones.

7. REFERENCES 1. Grubovic M., Sotirovska Lj., Ivanovski D., Jovanovska L., Mojsov I.: Organizacija davalaca krvi u SR Makedoniji. Simpozijum zdravstvenih radnika Jugoslavije, sluzbe za anesteziju i reanimaciju, intenzivnu terapiju, transfuziju i imunohematologiju i ostalih granicnih specijalnosti. Zbornik radova, Struga, 1981, str.225.

2. McCullough, J. National blood programs in developed countries.

Transfusion, 1996, 36(11/12): 1019-1032.

3. Blagoevska M. Nacionalna strategija za obezbeduvawe so krv i produkti sovremen koncept, I Kongres na Transfuziolozi na Makedonija, Mak med pregled, 2000, 54 (Supl.46), str. 54-56 4. Blagoevska M. Aktuelnosti vo transfuziologijata, Makedonska riznica, Kumanovo, 1997.

5. Wallace, E.L. Monitoring the nation’s blood supply. Transfusion, 2003, 43:299-301.

6. Jones R.L.”The blood supply chain, from donor to patient: a call for greater understanding leading to more effective strategies for managing the blood supply”, Transfusion, 2003, 43(2):132.

7. Sandborg E. (2000) Getting people to give blood. Vox sanguinis. 78 (Suppl.2), 297-301.

8. Opskrba sigurnom krvi u zemljama u razvitku-principi i organiziranje, Evropska Komisija, Januar 1997, Brisel.

9. WHO/GPA/INF. (1991) Global blood safety initiative. Consensus statement of how to achieve a safe and adequate blood supply by recruitment and retention of voluntary, non-remunerated blood donors.

World Health Organization, Geneva 10. Davalastvo krvi i mladi, Crveni krst Beograda i Zavod za transfuziju krvi Srbije, 1995.

11. “Strategy for Safe Blood Transfusion”- Motivation, recruitment and retention of blood donors, New Delhi, India, WHO/SEARO, 2003 12. Sibinga, C.T.S. Organisation and structure of a national blood supply system. Mak med pregled, 2004, 58 (Supl.63), str.50-51.

REZIME PREGLED NA KRVODARUVAWATA VO REPUBLI^KIOT ZAVOD ZA TRANSFUZIOLOGIJA - SKOPJE VO PERIOD OD 1997 DO 2007 GODINA

Рада Грубовиќ1, Милош Грубовиќ1, Ристо дуковски1, Миленка Благоевска1, Стојанка Костовска1, Горан Андонов1, Седула Усеини1

[Type text]

1

Institut za transfuziona medicina - Skopje Medicinski fakultet - Skopje Univerzitet”Sv.Kiril i Metodij”

Voved: Sovremenata zdravstvena za{tita vo edno op{testvo ne mo`e da se zamisli bez dovolen priliv na sigurna krv. Celta na ovaa studija e da se napravi pregled na krvodaruvawata vo Republi~kiot zavod za transfuziologija - Skopje (RZT) vo periodot na poslednite 10 godini; kako na vkupniot broj zemeni edinici, taka i na brojot na edinici krv zemeni so mobilnite ekipi. Materijal i metodi: Ova e retrospektivna studija izvedena od strana na RZT-Skopje (1997-2007). Podatocite se zemeni od registrite na RZT-Skopje.

Pritoa bea evaluirani krvodaruvawata i nivnata distribucija po meseci i godini, sezonskiot indeks i razvojnata tendencija.

Rezultati: Vo navedeniot period zemeni se 184106 krvni edinici vo RZT-Skopje. Pikot be{e najgolem vo 1999 godini - 19686 edinici, a najmal broj zemeni edinici ima{e vo 2006 - 17433 edinici. Prose~en broj na vkupno zemeni edinici po meseci e 1534.2 (19972007). Sezonski indeks e najgolem vo mart (143.7%), april (133.1%) i dekemvri (134.5%). So mobilnite ekipi na RZT-Skopje zemeni se 158813 edinici krv vo navedeniot period. Pikot be{e najgolem vo 1999 godina - 17534 krvni edinici, a najmal broj zemeni edinici ima{e vo 2006 godina - 15152. Prose~niot broj na vkupno zemeni edinici krv po meseci so mobilni ekipi na RZT-Skopje e 1323.4. Sezonskiot indeks e najgolem vo mart (131.8%), april (143.1%) i dekemvri (142.5%). Brojot na krvodaruvawata vo RZT-Skopje iznesuva 15% vo odnos na krvta zemena so mobilni ekipi (85%). Razvojnata tendencija na krvodaruvawata poka`uva tendencije na poka~uvawe, iako vo 2006 e zabele`an evidenten pad. Zaklu~ok: Treba da gi identifikuvame pri~inite za padot vo 2006 godina i da iznajdeme novi na~ini i metodi za da privle~eme novi krvodariteli i da gi zadr`ime ve}e postoe~kite.

Klu~ni zborovi: krvodaruvawe, krvodariteli, krven priliv, pribirawe na krv ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI ALTERNATIVE КАРАКТЕРИСТИКИ НА ПРИМЕНА НА АЛТЕРНАТИВНАТА ТЕРАПИЈА КАЈ ГРУПА ПАЦИЕНТИ ОД ЖЕНСКИ ПОЛ Rozeta Mileva1, Merita Ismajli-Marku2, Beti Zafirovska-Ivanovska3 Iskra Bitovska4, Angelina Bogdanovska5, Maja Slaninka-Micevska6 1

Alkaloid AD, Skopje

[Type text] 2

Klinika za nevrologija, Skopje Institut za epidemiologija i statistika so medicinska informatika, Skopje 4 Klinika za endokrinologija, dijabetes i bolesti na metabolizmot, Skopje 5 Institut za patofiziologija i nuklearna medicina, Skopje 6 Institut za pretkliniчka i kliniчka farmakologija i toksikologija, Skopje

3

Rozeta Mileva, lekar Уl. Ivan Kozarov 24/2/14 Skopje Tel: 070 36 77 16 e-mail: rozeta.mileva@gmail.com, РЕЗИМЕ: Karakteristiki na primenata na alternativnata terapija kaj grupa pacienti od жenski pol. Cel na ovaa studija e da se utvrdi zastapenosta na koristeweto na alternativnite terapiski metodi kaj grupa pacienti od `enski pol, da se opi{at sociodemografskite karakteristiki na korisnicite i da se utvrdi koi tipovi na terapija naj~esto se primenuvaat. Ovaa studija e dizajnirana kako deskriptivna studija na presek.

Vo istra`uvaweto bea anketirani 70 pacienti od `enski pol, na vozrast nad 18 godini za primenata na alternativnata terapija pri nivnata poseta na lekar, vo pove}e ambulanti vo Skopje. Za taa cel be{e prethodno podgotven anketen pra{alnik. Od anketiranite ispitanici, utvrdivme prevalenca na primena na alternativni metodi od 61.5%. Pritoa, ne utvrdivme zna~ajna asocijacija me|u stepenot na obrazovanie ili bra~niot status i navikata za primena na alternativna terapija. Naj~esto primenuvani tipovi na alternativna terapija bea kineziterapijata, po {to sledea primenata na herbalnata terapija.

Klu~ni zborovi: alternativna terapija, primena, `eni Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): VOVED Pove}e studii vo svetot (Evropa, Avstralija i Soedinetite Dr`avi) poka`uvaat deka primenata na alternativni terapiski metodi e {iroko rasprostaneta (1, 2, 3).

Postojanoto zgolemuvawe na primenata na komplementarni i alternativni terapiski proceduri go reflektiraat trendot na za~esteno samolekuvawe od strana na naselenieto (1, 4, 5, 6).

Institutot za Zdravje vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi, alternativnite terapii gi klasificira vo slednite kategorii: duhovno-telesni intevencii (kako relaksacija, meditacija, hipnoza i drugo), bioelektromagnetni terapii, alternativni sistemi vo medicinskata praksa

[Type text] (akupunktura, homeopatija), manuelni metodi za lekuvawe (hiropatija, fizikalna terapija i masa`a, refleksologija i drugo), farmakolo{ki i biolo{ki terapii (intravenski ozon, , rskavica od ajkula), herbalni preparati (koi vo odredeni dr`avi se regulirani kako lekovi) i posebni tipovi ishrana (7).

Pritoa, pove}e studii ja odreduvaat prevalencata na primena na ovoj tip terapii generalno vo populacijata, me|u odredeni polovi grupi ispitanici, kako i megu odredena grupa pacienti koi boleduvaat od odredeno naru{uvawe.

Odredeni studii ja prou~uvaat primenata na alternativnata medicina me|u `enskata populacija (8, 9, 10).

Pritoa se dobivaat podatoci za prevalencata na primena na ovaa terapija megu `enite, tipovite na naj~esto primenuvana terapija, pri~inite za primena i sopstvena procena na pacientite za nivnata uspe{nost.

Podatocite od vakov tip vo na{i uslovi se oskudni.

MATERIAL I METODI Vo istra`uvaweto bea anketirani 70 vraboteni pacienti od `enski pol, na vozrast nad 18 godini za primenata na alternativnata terapija pri nivnata poseta na lekar, vo pove}e ambulanti vo Skopje. Za taa cel be{e prethodno podgotven anketen pra{alnik.

Vo soglasnost so preporakite na Harris P i Rees R (2) za definirawe na alternativni metodi, pri sobirawe na podatocite, na pacientite im objasnuvavme deka stanuva zbor za sekoja terapija, tehnika na samolekuvawe ili preparat koi gi primenuvaat, a koi voobi~aeno ne gi prepi{uva lekar ili drugo zdravstveno lice, odnosno site tipovi na lekuvawe koi ne spaѓaat vo ramki na konvencionalnata medicina.

Kriteriumi za vklu~uvawe vo ispituvaweto bea `enski pol na ispitanikot, vozrast od i nad 18 godini, soglasnost da se u~estvuva vo istoto, i sposobnost za samostojno odgovarawe na pra{awata, dodeka kriteriumi za nevklu~uvawe bea odbivawe za u~estvo vo anketiraweto, vozrast pod 18 godini i ma{ki pol na pacientot.

Pra{alnikot sodr`e{e pra{awa za sociodemografskite belezi na ispitanikot, samoocenka na zdravstvenata sostojba, primena na alternativna terapija vo sega{nosta ili nekoga{ vo minatoto. Korisnicite na alternativni metodi bea pra{uvani za tipot na alternativna terapija koja ja koristele, priчinite za koristewe, stepenot na zadovolstvo od ovoj pristap i protok na informacii meѓu lekarot i pacientot vo vrska so koristeweto na alternativni metodi.

Podatocite bea obraboteni so soodvetni statisti~ki metodi.

RЕЗУЛТАТИ Vo na{eto istra`uvawe bea vklu~eni 70 vraboteni `eni na vozrast me|u 18 i 57 godini, pri toa srednata vozrast na ispitani~kite iznesuvaшe 37 godini. Od pacientkite vklu~eni vo istra`uvaweto, najgolem broj - 48 (68,5) imaa zavr{eno sredno obrazovanie, a ostanatite 22 (31,5) imaa univerzitetski stepen na obrazovanie. Nemavme ispitani~ki so osnoven stepen na obrazovanie. Pritoa, najgolem del bea ma`eni - 38 (54%), nema`eni bea 25 (36%), dve (2,85%) bea razvedeni, a pet vdovici (7.25%).

[Type text] Istra`uvawe poka`a deka 61,5% od `enite (43 ispitani~ki) primenuvaat ili nekoga{ primenuvale nekoj vid na alternativna terapija, dodeka ostanatite 27 pacientki 38,5%, nikoga{ ne primenuvale vakov tip terapija za lekuvawe na svoite zdravstveni problemi.

Pritoa, ne najdovme statisti~ki zna~ajno vlijanie na stepenot na obrazovanie ili bra~niot status vrz navikata da se primenuva alternativna terapija pri lekuvawe na zdravstvenite problemi kaj `enite vo naj~eto ispituvawe (tabela 1).

Tabela 1.

Vlijanie na bra~niot status i stepenot na obrazovanie na koristeweto alternativna terapija Korisnici na alternativna terapija BRA^EN STATUS ma`ena nema`ena razvedena vdovica Vkupno OBRAZOVANIE osnovno sredno visoko

Nekorisnici na alternativna terapija

Vkupno

Vrednost na p x2=1,295 и p= 0,73

23 15 2 3

32.8% 21.42% 2.85 % 4.28 %

15 10 0 2

21.42 % 14.28 % 0 2.85 %

38 54 % 25 36% 2 2.85 % 5 7.25 %

43

62 %

27

38 %

70

0 28 15

0 40 % 22 %

0 20 7

0 28 % 10 %

p> 0.05

100%

0 48 68,5 % 22 31.5 %

x2= 0.309 p=0,57 i p> 0.05

Vkupno

43

62 %

27

38 %

70 100 %

Naj~esto primenuvani tipovi na alternativna terapija bea manuelni metodi za lekuvawe (hiropatija, fizikalna terapija i masa`a), po {to sledea primenata na herbalnata terapija. Aroma-terapijata be{e primenuvana od strana na 3 ispitani~ki, a edna ispitani~ka dade podatok za primena na homeopatija. Naj~est povod za primena na kineziterapija bea lokomotornite naru{uvawa i diskopatijata.

Od ispitani~kite vo istra`uvaweto, nej~to pomalku od polovina - 29 (41,5%) izjavija deka go informirale svojot lekar za primenata na alternativnata terapija, a ostanatite 41 (58,5%) izjavija deka ne go informirale (tabela 2).

Tabela 2.

Odgovor na pra{aweto Dali mu ka`ale na lekarot deka primenuvate АТ* Dali му кажавте на lekarot дека primenuvate АТ* da

Broj

Procent (%)

29

41.5

[Type text] ne vkupno

41 70

58.5 100

*АТ-Алтернативна терапија DISKUSIJA Primenata na alternativnite terapiski metodi vo op{tata populacija vo SAD poka`uva prevalenca od 58% vo Ju`en Teksas (11), 28,2% vo studijata na Drivdahl CE et Miser WF. (12), 35% vo onaa na Eisenberg DM et al. (13), dodeka po podatocite od nacionalnoto Omnibus istra`uvawe vo Velika Britanija prevalencata e 10% (14). Pritoa, pove}e studii uka`uvaat deka taa e po~esta kaj `enskata populacija. Spored rezultatite od studijata na Drivdahl CE et Miser WF. (12) - 34,8% od `enite nekoga{ primenile alternativna terapija, a spored studijata na Murray J et Shepard S. ((15) 46% od `enite vo London nekoga{ primenile alternativna terapija. I vo naj~eto ispituvawe, poveќe od polovina od intervjuiranite `eni (61,5%) primenile barem eden alternativen metod na lekuvawe. Iako pove}eto studii nao|aat statisti~ki zna~ajno po~esta primena na alternativna terapija me|u pacientite so visok stepen na obrazovanie (12, 13), nie vo na{ata studija ne utvrdivme povrzanost meѓu stepenot na obrazovanie i primenata na alternativni terapii (tabela 1). Podatocite od na{eto ispituvawa koi poka`aa deka manuelni metodi za lekuvawe i herbalnata terapija se naj~esto primenuvani alternativni tipovi terapija se vo soglasnost so podatocite od drugi studii (7, 9, 5, 16). Od ispitani~kite vo istra`uvaweto, ne~eсto pomalku od polovina -29 (41,5%) izjavija deka go informirale svojot lekar za primenata na alternativnata terapija, so шto dobivme sliчni rezultati so studiite na Eisenberg DM et al. (13) i Drivdahl CE et Miser WF (12), koi uka`uvaat deka tretina od pacientite go informiraat svojot doktor za alternativnata terapija {to ja koristat.

ZАКЛУЧОК Naшeto istraжuvawe dade nekoi prvi~ni podatoci za primenata na alternativnite metodi meѓu `enskata populacija kaj nas. Toa pokaæa deka 61,5% od `enite vklu~eni vo nego nekogaш primenile nekoj alternativen metod na lekuvawe, pri шto bra~niot status i stepenot na obrazovanie ne bea asocirani so odlukata za primena na ovaa terapija.

Najчesto primenuvani metodi meѓu naшite ispitani~ki bea manuelnite metodi za lekuvawe i herbalnata terapija.

RЕФЕРЕНЦИ 1. Thomas K, Coleman P. Use of complementary or alternative medicine in a general population in Great Britain. Results from the National Omnibus survey.

Journal of Public Health, Volume 26, Number 2, June 2004 , pp. 152-157(6) 2. Harris P, Rees R. The prevalence of complementary and alternative medicine use among the general population: a systematic review of the literature.

Complement Ther Med. 2000;8:88–96.

[Type text] 3. Featherstone C, TGP, Godden D, Gault C et al. Prevalence Study of Concurrent Use of Complementary and Alternative Medicine in Patients Attending Primary Care Services in Scotland. Am J Public Health. 2003 July; 93(7): 1080–1082.

4. Ernst E, White A. The BBC survey of complementary medicine use in the UK. Complement Ther Med. 2000;8:32–36.

5. Emslie M, Campbell M, Walker K. Complementary therapies in a local healthcare setting, I: is there a real public demand? Complement Ther Med. 1996;4:39–42.

6. Emslie MJ, Campbell MK, Walker KA. Changes in public awareness of, attitudes to, and use of complementary therapy in North East Scotland: surveys in 1993 and 1999. Complement Ther Med. 2002;10:148–153.

7. Gordon JS. Alternative medicine and the family physician. Am Fam Physician 1996;54:2205-12.

8. Chao MT, Wade C, Kronenberg F et al. Women`s Reasons for Complementary and Alternative Medicine Use: Racial/Ethnic Differences. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. October 1, 2006, 12(8): 719-720.

9. Cushman LF, Factor-Litvak P, Kronenberg F et al. Use of Complementary and Alternative Medicine among African-American and Hispanic Women in New York City. J am Med Womens Assoc. 54 (4): 193-195,1999.

10. Factor-Litvak P, Cushman LF, Kronenberg F, Wade C, Kalmuss D. Use of complementary and alternative medicine among women in New York City: a pilot study. J Altern Complement Med. 2001 Dec;7(6):659-66 11. Burge SK, Albright TL, and The Residency Research Network Of South Texas (RRNeST) Investigators. Use of Complementary and Alternative Medicine Among Family Practice Patients in South Texas. Am J Public Health. 2002 October; 92(10): 1614–1616.

12. Drivdahl CE, Miser WF. The Use of Alternative Health Care By a Family Practice Population. J Am Board Fam Pract 11(3):193-199, 1998 13. Eisenberg DM, Kessler RC, Foster C, Norlock FE, Calkins DR, Delbanco TL. Unconventional medicine in the United States. Prevalence, costs, and patterns of use. N Engl J Med 1993;328:246-52.

14. Thomas K, Coleman P. Use of complementary or alternative medicine in a general population in Great Britain. Results from the National Omnibus survey.J Public Health (Oxf). 2004 Jun;26(2):152-7 15. Murray J, Shepherd S. Alternative or additional medicine? An exploratory study in general practice. Soc Sci Med 1993;37:983-8.

16. Verhoef MJ, Sutherland LR, Brkich L. Use of alternative medicine by patients attending a gastroenterology clinic. Can Med Assoc J. 1990;142:121-5.

17. Cushman LF, Factor-Litvak P, Kronenberg F et al."Use of Complementary and Alternative Medicine among African-American and Hispanic Women in New York City." JAMWA 54 (4): 193-195,1999.

SUMMARY

[Type text] CHAARACTERISTICS OF ALTERNATIVE THERAPY USE IN A GROUP OF FEMALE PATIENTS Rozeta Mileva1, Merita Ismaili-Marku2, Beti Zafirovska-Ivanovska3, Iskra Bitovska4, Angelina Bogdanovska5, Maja Slaninka-Micevska5 1

Alkaloid AD, Skopje Clinic of neurology, Skopje Institute of epidemiology and statistics with medical informatics, Skopje 4 Clinic of endocrinology, diabetes and metabolic disorders, Skopje 5 Institute of patophysiology and nuclear medicine, Skopje Institute of preclinical and clinical pharmacology and toxicology, Skopje 2

3

6

Objective of the study was to determine the prevalence of alternative therapy use in a group of women patients, to describe the sociodemografic features of users and to find out which therapies are most commonly used in our conditions. The study was designed as descriptive, cross-sectional study. Methods: 70 women patients aged over 18 were interviewed for use of alternative medicine at their visits to their practitioner at several ambulatory station in Skopje. A special questionnaire was prepared for collecting data from the interviews. Results: From all interviewed individuals, 61.5% claimed using some form of alternative therapy. There was not statistically significant association neither between education nor marital status and use of alternative therapy. Most frequently used alternative therapies were kinesiotherapy followed by herbal therapy.

Key words: alternative therapy, use, women

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

MEDICUS PREZANTIM RASTI / CASE REPORT OFTALMOLOGJI

GLAUKOMA NORMOTENSIVE SI FORMË E VEÇANTË E GLAUKOMËS PRIMARE ME KËNDË TË HAPUR, PREZANTIM RASTESH Fatmir Xhaferi1

[Type text]

1

Spitali Klinik, Tetovë Reparti i Sëmundjeve të Syrit

Fatmir Xhaferi, mjek oftalmolog Tel. 044-330-810-Lok:383;363 Mob. 071-247-807 e-mail: f_xhaferi@yahoo.com

REZYME: Qëllimi i punimit është që të prezantojë një formë të veçantë të glaukomës primare me kënd të hapur që në literaturë njihet si glaukomë normotensive; me njohuritë bashkëkohore për glaukomën në përgjithësi dhe glaukomën normotensive në veçanti si një neuropati optike kronike; me terapinë bashkëkohore neuroprotektive si dhe me shpeshtësinë e glaukomës në Repartin e Sëmundjeve të Syrit në Tetovë.

Fjalë kyç: glaukoma normotenzive, neuropati optike, neuroprotekcion Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3):

HYRJE Termi glaukomë normotensive (normal tension glaucoma,low tension glaucoma) përdoret për të definuar gjendje ku presioni intraokular (PIO) është në kufirin e presionit mesatar statistikor në popullatë, por megjithatë janë evidente ndryshime karakteristike glaukomatoze si psh. dëmtime të diskut optik, ulje e mprehtësisë së pamjes dhe ndryshime në perimetri. Glaukoma normotensive për nga karakteristikat klinike nuk dallon nga glaukoma me kënd të hapur primary open angle glaukoma (POAG) dhe paraqet një neuropati optike kronike me etiopatogjenezë komplekse. Për këtë fakt terapia bashkëkohore medikamentoze bazohet në gjeneratën e re të barnave që kanë efekt neuroprotektiv. Glaukoma normotensive është e rallë dhe prevalenca sillet rreth 0,10,2%. Sipas statistikave botërore 20-30% e glaukomave primare me kënd të hapur i takojnë glaukomës normotensive. Në Repartin për Sëmundje të SDyrit pranë Spitalit Klinik në Tetovë nga 442 raste të evidentuara me glaukomë primare me kënd të hapur në

[Type text] periudhën dhjetor 2006 - dhjetor 2007 vetëm për 3 raste mund të thuhet se i takojnë këtij lloji të glaukomit.

Definimi i glaukomit normotenziv Termi glaukomë normotensive përdoret për të definuar një neuropati optike kronike progresive që paraqitet tek mosha adulte dhe që ka karakteristikat e një glaukome primare me kënd të hapur. Presion intraokular tek kjo formë e glaukomës është në kufi statistikor normal për popullatën që nuk kalon vlerën prej 21 mmHg, por megjithatë paraqiten ndryshime të papillës së nervit optik, ulje të mprehtësisë se pamjes dhe ndryshime në perimetri. Ky fakt na shtyn të mendojmë se presioni i ritur intraokular nuk është faktor i vetëm në paraqitjen e glaukomës dhe ndryshimeve glaukomatoze.

Definimi i presionit normal intraokular dhe target presionit intraokular Sipas Europian Glaucoma Society (EGS) presion intraokular normal është: ”Definim statistikor i presionit intraokular në popullatë dhe që nuk është aplikabil tek subjektet individuale”.

Kohëve të fundit në glaumatologjinë bashkohore përdoret edhe termi Target presioni intraocular që EGS e definon si “Vlerë e presionit intraokular mesatar nga e cila pritet t’i prevenojë dëmtimet e mëtejme glaukomatoze”. Këto dy definicione janë shumë të rëndësishme për diagnostikimin dhe trajtimin si të glaukomëst primare me kënd të hapur ashtu edhe të glaukomës normotensive.

Nga e gjithë kjo mund të përfundojmë se tek të sëmurit me glaukomë normotensiv presioni intraokular statistikor normal është i lartë për kushtet individuale të hemodinamikës dhe metabolizmit që mbretrojnë në syrin e të sëmurve që vuajnë nga kjo sëmundje. Një gjendje e tillë sjell deri te toleranca e zvogluar e aksoneve të qelizave nervore të nervit optik.

Incidenca e paraqitjes Incidenca e këtij lloji të glaukomës është e ndryshme varësisht nga autorët të cilëve u referohemi. Kjo varet edhe nga metodat e diagnostikimit, paisjes dhe mundësive të diagnostikimit etj. Sipas autorve amerikan (Baltimor eye study) 15-20% e të gjithë glaukomave primare me kënd të hapur i takojnë këtij lloji të glaukomës. Sipas autorëve europjan (ECG) 16% e numrit të përgjithshëm të glaukomave primare janë glaukoma normotensive. Prevalenca e paraqitjes është 0,1-0,2%. Përkundër faktit se glaukoma primare me kënd të hapur paraqitet më shpesh te raca e zezë, glaukoma normotensive është më e shpeshtë tek japonezët. Mosha e paraqitjes është 50 -65 vjeç. Paraqitja është bilaterale por asimetrike.

Faktorët e rizikut dhe lidhshmëria e glaukomit normotensiv me gjendje të tjera eksraokulare Në anamnezën këta pacient japin të dhëna për trauma të syrit (kontuzione me apo pa hifemë), shok hemoragjik me humbje të sasive të konsiderueshme të gjakut, migrenë,

[Type text] vazospazme periferike (Sy Raynod), hipotension arterial, arteriosklerozë, apnea permanente gjatë natës, sëmundje autoimmune etj.

Disa fjalë për etiopatogjenezën Pa dyshim që faktorët vaskular me humbjen e autoregulacionit dhe iskemia pasuese luajnë rol vendimtar në etiopatogjenezën e glaukomëst normotenzive. Të gjithë faktorët që bëjnë zvoglimin e perfuzionit në nivel të papilës së nervit optic (hipotenzioni, hipertenzioni, vazospazmet, arterioskleroza) sjellin deri te zvoglimi i presionit diastolik (të perfuzionit) në nivel të rrjetit arterial. Iskemia çon drejt çrregullimit në nivel celular dhe ndryshim të raportit Na, K, Ca me zmadhim të koncentrimit të Ca intracelular.

Influksi i joneve Ca sjell deri te dëmtimi i qelizave ganglionare dhe vdekja e tyre. Sipas studimeve të fundit është vërtetuar koncentrim më i madh i glutamatit në retinë dhe korpus vitreum për shkak të mungesës së një transmiteri enzimatik specifik. Glutamati ndikon si substance neurotoksike. Gjithashtu, supozohet se kjo substancë vepron si trigger faktor për inicimin e procesit të apoptozës që kohëve të fundit përmendet si një nga faktorët e rëndësishëm në dëmtimin e mbaresave nervore të nervit optik.

Neuroprotekcioni, terapija neuroprotektive dhe principet e mjekimit të glaukomit normotensiv Duke pasur parasysh multifaktoritetin dhe multikauzalitetin në etiopatogjenezën e glaukomës primare dhe glaukomës normotensive rezultat përfundimtar i së cilës është dëmtim dhe humbje të qelizave ganglionare të retinës, koncepti i neuroprotekcionit imponohet si koncept esencial në trajtimin e glaukomës.

Neuroprotekcionin mund ta definojmë si mekanizëm i redukmit, zvoglimit apo ndalimit të humbjes së qelizave ganglionare.

Principet e mjekimit të glaukomës normotensive gjeneralisht nuk ndryshojnë nga mjekimi i glaukomës primare me kënd të hapur  Redukimi i PIO më së paku 30% nga presioni normal intraokular, ose tek rastet e përparuara vlera e PIO nuk duhet të kaloj 18 mmHg.  Përcaktimi i target presionit intraokular. Gjatë përcaktimit duhet të udhëhiqemi nga shkalla e dëmtimit glaukomatoz duke u bazuar në: - vlersimin e mprehtësisë së pamjes; - ndryshimet në perimetri dhe - vlersimin e racionit C/D(Cup/Disc Ratio).

-

Stade të ndryshme të dëmtimit të papillës së nervit optik

[Type text]

Progresioni i ndryshimeve perimetrike

Zgjërimi i kupës së nervit optik me humbje të fijeve nervore të papillës Nga kjo që u tha mund të përfundojmë se përcaktimi i target presionit intraokular varet nga shkalla e dëmtimit glaukomatoz. Vlerat e tij duhet të jenë më të ulta, sa më i madh që është dëmtimi glaukomatoz. Pra, target presioni duhet të jetë fleksibil dhe i përshtatur për rastet individuale.

Sot në tregun farmaceutik zhvillohen grupe të barnave antiglaukomatoze që kanë veprim neuroprotektiv. Do të përmendim disa nga këto: Bllokatorët beta 1 adrenergjki siç është Betaxolloli ndikojnë në uljen e PIO me anë të uljes së produkconit të humor aqueus. Preparatet e këtij grupi me që janë selektiv japin efekte minore anësore dhe paraqesin linjën e parë në trajtimin e glaukomës.

Krahasuar me Timololin i cili në masë më të madhe ul PIO Betaxololi ka veprim të dukshëm neuroprotektiv për shkak të aftësisë së tij të modifikoj (të përmirësoj) qarkullimin në segmentin e pasëm të syrit.

Derivatet e prostaglandineve dhe prostamidet. Është vërtetuar me studime të shumta animale dhe humane se këto preparate e ulin PIO duke ndikuar në përmirësimin e rrjedhjes uveosklerale. Në çmënyrë arihet kjo nuk dihet me saktësi, por supozohet se veprimi i tyre është në nivelin e trupit ciliar dhe të rrjetit trabekular (facilitim i rrjedhjes) kjo na len të kuptojmë se derivatet e prostaglandineve nuk e ulin produkcionin e humor aqueus. Një ndër preparatet më të konsumuara të këtij grupi janë Xalatan,Travoprost etj Inhibitorët e karboanhidrazës paraqesin linjën e dytë në trajtimin e glaukomës.

Ndikimi i tyre konsiston në bllokimin e enzimit karboanhidrazë në nivel të trupit ciliar duke redukuar produkcionin e humor aqueus. Në treg gjinden preparatet si Dorsolamid, Brinsolamid etj.

Blokatorët e kanaleve të kalciumit. Veprimi i tyre bazohet në ndikimin e tyre në influksin e joneve të kalciumit në drejtim intracelular dhe bllokimin e kanaleve të kalciumit. Në të ardhmen përdorimi i këtyre preparateve pritet të fuqizohet duke u bazuar në veprimin e tyre neuroprotektiv. Duke tentuar gjetjen e një preparati ideal neuroprotektiv sot punohet shumë në këtë fushë duke analizuar shumë substanca siç janë antagonistët e receptorëve të N-methyl aspartat (NMDA), Antagonistët e glutamatit,

[Type text] Neurotrofinet, Antagonistët e monoaminooksidazës etj. që në të ardhmen mund të përdoren si substanca ideale neuroprotektive.

Rastet e glaukomës në Repartin për Sëmundje të Syrit pranë Spitalit Klinik në Tetovë në periudhën dhjetor 2006-dhjetor 2007 Në Repartin e Sëmundjeve të Syrit pranë Spitalit Klinik në Tetovë, në periudhën dhjetor 2006 - dhjetor 2007, janë regjistruar gjithsej 493 raste të glaukomës. Nga këto raste 442 janë me glaukomë primar me kënd të hapur, 12 me glaukomë primare me kënd të mbyllur, 13 glaukomë sekondare, 7 glaukomë neovaskulare, 9 glaukomë kongjenitale dhe 10 hipertension okular (Tabela 1).

Tabela 1.

Frekuenca e glaukomës në Repapartin e Sëmundjeve tëSsyrit në Spitali Klinik në Tetovë në periudhën 12. 2006 - 12. 2007 Glaukomi

primar

me

kënd

hapur/Glaukomi normotensiv

të 442/3

Glaukomi primar me kënd të mbyllur

12

Glaukomi sekundar

13

Glaukomi neovaskular

7

Glaukomi kongjenital

9

Hipertensioni okular

10

GJITHSEJ

493

Nga të gjithë rastet e glaukomës primare me kënd të hapur, vetëm 3 kanë treguar karakteristika të glaukomës normotensive. Sipas gjinisë nga të gjithë glaukomat me kënd të hapur, 231 kanë qenë femra, ndërsa 211 meshkulj. Nga 12 rastet e glukomës primare me kënd të mbyllur, 5 kanë qenë femra dhe 7 meshkuj. Nga 13 rastet e glaukomës sekondare, 5 kanë qenë femra dhe 8 meshkuj. Nga 9 raste me glaukomë kongjenitale 4 kanë qenë femra dhe 5 meshkuj. Nga 7 raste me glaukom neovaskular 3 kanë qenë femra dhe 4 meshkuj dhe nga 10 rastet e hipertensionit okular 4 kanë qenë femra dhe 6 meshkuj.

Të grupuara sipas moshës dhe gjinisë nga numri i përgjithshëm i glaukomave rezultatet janë: grupmosha 30-40 vjet 32 femra dhe 24 meshkuj, grupmosha 50-60 vjet 84 femra dhe 74 meshkuj dhe të grupmoshës mbi 60 vjet 110 femra dhe 118 meshkuj.

Ekzaminimi i pacientëve me glaukomë në Repartin tonë bëhet me metoda standarde: mprehtësia e pamjes (visusi) me anë të tabelës së Snellen-it, gonioskopia me prizëm të Goldmanit, perimetria me perimetër të kompjuterizuar të tipit Octopus, matja e

[Type text] PIO me tonometri impresive me anë të tonometrit të Schiotz ndërsa ekzaminimi i papillës së nervit optik me oftalmoskopi indirekte (Tabela 2).

Tabela 2.

Frekuenca e glaukomës sipas gjinisë dhe formës klinike në Repartin e Sëmundjeve të Syriti në Spitali Klinik në Tetovë në periudhën 12.2006 - 12.2007 Gjinia

F

M

231

211

Glaukomi primar me kënd të mbyllur

5

7

Glaukomi sekondar

5

8

Glaukomi neovaskular

3

4

Glaukomi kongjenital

4

5

Hipertensioni okular

4

6

Glaukomi primar me kënd të hapur

Nga 3 rastet e vërtetuara të glaukomës normotensive 2 janë meshkuj dhe 1 femër, të moshave 50-60 vjeç. Tek një rast ndryshimet janë vërejtur në syrin e majtë, ndërsa tek dy rastet tjera ndryshimet vërehen në të dy sytë me përhapje gadi të barabartë. Me ekzaminimin gonioskopik te të gjithë është konstatuar kënd i hapur iridokorneal, PIO gjatë matjes nuk i kalonte vlerat 20 mmHg, C/D racioni tek dy pacient është 0,6 te të dy sytë, ndërsa tek një pacient 0,7 në njërin sy (syrin e majtë), perimetria tek të tre rastet tregon ndryshime fillestare glaukomatoze.

Tabela 3.

Raste të glaukomës sipas grupmoshave dhe gjinisë në Repartin e Sëmundjeve të Syrit Në Spitali Klinik në Tetovë, në periudhën 12.2006-12.2007

Mosha 30-40 vjet

Mosha 50-60 vjet

F.

M.

F.

32

24

84

M. 74

Mosha mbi 60 vjet F. 110

M. 118

[Type text] Vizusi te njëri nga pacijentët ishte në të dy sytë 0,7 dhe nuk korrigjohet, ndërsa dy pacientët tjerë kanë hipermetropi që korrigjohet deri në masën 0,8 në të dy sytë. Te të tre pacienët është vërejtur hipotension arterial ndërsa në dy pacientët tjerë janë vërejtur ndyshime arteriosklerotike të enëve të retinale gjatë ekzaminimit të fundusit. Pacientëve u është ordinar Sol. Betoptic S dhe Sol. Azopt 2X1; kontrollat e PIO bëhen çdo muaj, ndërsa perimetritë kontrolluese çdo 6 muaj.

PËRFUNDIM Glaukoma normotenzive edhe pse e rrallë me një prevalencë prej 0,1-0,2 % në popullatën e përgjithshme, ndërsa me përfaqsim afër 15% nga të gjithë glaukomet primare me kënd të hapur, nuk është për tu neglizhuar. Diagnostikimi dhe trajtimi i rasteve të tilla varet shumë nga paisja e institucioneve, eksperienca e kuadrit mjekësor dhe qasja. Sa më i hershëm të jetë diagnostikimi suksesi është më i madh. Problem i veçantë është se si të bindet pacienti që në dukje nuk ka asnjë problem okular, se është i sëmurë dhe i rrezikuar dhe se duhet të pranoj terapi afatgjate duke pas parasysh faktin se edhe na si oftalmologë në shumicën e rasteve jemi në dilemë: a kemi të bëjmë me një rast të tillë, në ç’mënyrë t’i interpretojmë rezultatet e ekzaminimit dhe kur të fillojmë me terapinë adekuate?

LITERATURA 1. Џајковска Е, Димитровска В.:Глауком, современи ставови диjагностицирање и терапија на глаукомот , Скопје 2005 2. http://www.nei.nih.gov/(National eye institute,) 3. http://www.aao.org/ (American academy of ophtalmology) 4. http://bjo.bmj.com/ (British journal of ophtalmology) 5. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/PubMedhttp://www.eugs.org/ 6. http://www.eugs.org/(Europian glaukoma society) 7. Netland P.: Glaucoma medical therapy. American Academy of Ophtalmology, 8. Second edition 2007.

во

SUMMARY NORMAL PRESSURE GLAUCOMA LIKE PARTICULAR FORM OF OPEN ANGLE GLAUCOMA, CASES PRESENTATION IN OUR DEPARTMENT Fatmir Xhaferi1 Clinical Hospital of Tetovo Ophthalmology Department

1

The ame of topic is to present a particular form of primary open angle glaucoma that in literature is known like normal tension glaucoma.Contemporary knows of glaucoma generally and normal tension glaucoma in particular like a chronic optic

[Type text] neuropaty. Recognition with contemporary neuroprotektiv therapy and also statistic data of ophthalmology department in Tetovo for frequently appearance of this kind of glaucoma.

Key word: normal pressure glaucoma, optic neuropaty,neuroprotection.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PREZANTIM RASTI / CASE REPORT ORTOPEDI ЕКВИНОВАРУСОТ КАКО ВАЖЕН ОРТОПЕДСКИ ПРОБЛЕМ ВО ДОСЕГАШНАТА ПРАКТИКА НА НАШЕТО ОДДЕЛЕНИЕ СО ПРИКАЗ НА СЛУЧАЈ Мирослав Кочовски1, Спасе Кировски1, Клиничка болница, Тетово 1 Ортопедско одделение, Тетово

Мирослав Кочовски, лекар ортопед Клиничка болница, Тетово Ортопедско одделение, Тетово Тел.044 330 810 Email: drmiroslav@mt.net.mk

РЕЗИМЕ ПЕВК е една од најчестите вродени деформации на стопалото со повеќе компоненти и мултифакторијална етиологија. Засегнатоста на машкиот пол е многу поголема од женскиот. Тоа е деформитет кој има склоност да се влошува и рецидивира поради што е неопходно правовремено и долготрајно лекување. Една од првите задачи на докторот е да направи проценка во смисол дали деформитетот се должи само на интраутерина малпозиција на стопалото, или е резултат на структурни промени на стопалото, од што ќе зависи и начинот на лекување а со тоа и неговиот исход. Ортопедското одделение во Тетово уште од своето основање

[Type text] сериозно се зафати со справување со овој проблем така да во трудот се зафатени некои статистички показатели кои ја отсликуваат нашата работа од сферата на застапеноста и лекувањето на ПЕВК. За период од дваесет години низ нашата амбуланта и одделение поминати се 127 деца со ваков деформитет од кои 70% се машки деца а 30% се женски деца. Кај најголем број од нив или поточно кај 98 деца засегнати се двете стопала а кај 29 деца еднострано, Лекувањето на деформитетот е многу макотрпно и долготрајно а тоа значи комплетен ангажман kако на докторот така и на целото семејство. Конзервативни и оперативни процедури се методи на избор и нивно правовремено и квалитетно практицирање во голема мерка ќе придонесат за успехот на лекувањето. Шематски се прикажани и двете методи на избор на третман како и оперативните процедури, а нивниот број доволно зборува за нашето искуство во справување со овој деформитет. Клучни зборови: pes equinus, pes varus, pes equinovarus, Garseau Medicus 2008, Vol. X (2): ВОВЕД ПЕВК е вроден деформитет на стопалото чие што име не ги изразува комплетно промените на стопалото кои се често многу посложени. Екскаватусот и внатрешната ротација на потколеницата се нестандарни компоненти. Тежината на заболувањето се мери со склоноста да и покрај долготрајното лекување тоа има тенденција за рецидивирање. При констатирање на деформитетот уште со самото раѓање, треба да се утврди дали тоа е резултат на : 1. Интраутерина малпозиција на стопалото која се утврдува на тој начин што стопалото лесно може да се доведе во состојба на калканеовалгус при мануелна манипулација.

2. Структурни промени на стопалото при што тоа не може со обична манипулација да се доведе во нормална позиција. Структурниот облик на еквиноварусот може да биде флексибилен и ригиден. Првиот се одликува со нормална пета без мускулни атрофии на потколеницата и допушта мануелни корекции до неутрален положај на стопалото. Ригидниот облик е претставен со изразито мала пета и атрофија на потколената мускулатура. Инциденцата на заболувањето е еден случај на 1000 новородени деца и почест е кај машките деца. Етиопатогенеза на ПЕВК: бројните хипотези покажуваат дека нема единствена теорија која во потполност ќе го објасни деформитетот. Досегашните сознанија зборуваат за мултифакториелност од генетски и егзогени интраутерини фактори. Патоанатомски карактеристики на ПЕВК: Три анатомски структури се засегнати од патоанатомски аспект.

1. Коски. Калканеусот е елевиран постериорно, аддуциран, и инвертиран. Аглите што ги гради со тибиата и талусот се значително намалени и се причина за

[Type text] еквинусот. Талусот е променет во правец на медијална девијација како резултат на еквинусот и инверзијата на стопалото. Навикуларната коска е сместена медијално и плантарно за да ја прати медијалната девијација на талусот.

2. Зглобови. Талокалканеонавикуларниот зглоб е местото каде што спрема некои автори се наоѓа причината на деформитетот. Талокруралниот зглоб е анатомски променет. Калканеокубоидниот зглоб со сублуксација на кубоидната коска е пречка за корекција на аддуктусот.

3. Мускули. M. gasrtocnemius е хипотрофично променети медијализиран на долниот припој при што се претвора во активен инвертор на стопалото. M. tibialis ant. е секундарно скратен. M. tibialis post. станува силен инвертор на стопалото. M. extensor hallucis longus е медијализиран и ја потенцира инверзијата и аддукцијата.

4. Лигаменти и капсули. Лигаментарните и капсуларните структури од медијалната и плантарната страна на стопалото се комплетно ретрахирани. Патоанатомската еволуција на еквиноварусот започнува со дислокација на талусот према напред и долу што доведува до анатомски деформитети на навикуларната, калканеусот и кубоидната коска. Мекоткивниот дисбаланс е примарно место од каде што почнува еволуцијата на деформитетот. Лекување. Целта на лекувањето на ПЕВК е реставрација на стопалото и потколеницата кое што во различни временски периоди има свои особености поради што разликуваме: период на абсолутна редуктибилност во првите две недели од животот, период на релативна иредуктибилност до четвртата година од животот и период на абсолутна иредуктибилност после четвртата година од животот. Конзервативно лекување. Конзервативните постапки се претставени преку пасивни вежби на истегање и гипсени редресмани за задржување на постигната корекција. Оперативно лекување. Индикациите за оваа метода се базираат на патогенетските и биомеханичките карактеристики на деформитетот од една страна и возраста на пациентот од друга страна. Кај динамските деформитети потребно е да се обезбеди редистрибуција на мускулните сили и подобрување на мускулниот инбаланс додека кај статичките неопходни се корекции на скелетот на стопалото. Оперативното лекување во раната детска возраст ги опфаќа меките структури на стопалото во смисла на елонгација на ахиловата тетива, капсулотомии и мускулни транспозиции (Garseau). Оперативното лекување во понапредната детска возраст ги опфаќа коскените операции во смисла на клинеста ресекција на калканеокубоидниот зглоб (Evans), остеотомиа на калканеус (Dvaer) како и серија други операции. ЦЕЛ НА ТРУДОТ Целта на овој труд е да се претстави работата и резултатите на ортопедското одделение во Тетово во справување со еден од најтешките проблеми во ортопедската пракса. За посликовито презентирање искористен е еден исклучително бизарен случај преку кого е претставена нашата работа која што резултираше со одличен резултат на обострано задоволство.

[Type text] МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ Студијата опфаќа дваесет годишен период во справување со овој тежок деформитет. Лекувани се 127 деца. Од нив 89 или 70% се машки деца, и 38 или 30% се женски деца. Деформитетот беше кај 98 деца или 78% обостран, додека кај 29 деца или 22% едностран (Табела 1 и 2). Табела 1.

Табела 2.

Машки деца 89 70% Женски деца 38 30% Вкупно: 127 100%

Еднострано 29 22% Обострано 98 78% Вкупно: 127 100%

Ортопедското одделение се зафати како со конзервативно така и со оперативно лекување на ПЕВК. Со конзервативно лекување почнувавме веднаш после раѓањето со пасивни вежби и гипсени редресмани. Кога ова не даваше добри резултати лекувањето продолжуваше со оперативни процедури. Најчесто се користевме со оперативните методи од типот на ахилотенопластики, капсулотомии, транспозиции, а како врв на нашата работа операциите по Garseau. Скелетни оперативни процедури до сега кај нас не се применувани ( Табела 3 и 4). Табела 3. Конзервативно лекувани Оперативно лекувани Вкупно:

Табела 4

61

48%

66 52% 127 100%

Ахилотенопластика 17 со капсулотомија Ахилотенопластика 49 со транспозиции Скелетни 0

РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА Од погоре наведеното може да се види дека ПЕВК е доминантен деформитет повеќе кај машките деца во однос на женските. Инциденцата на аномалијата е релативно мала. Бројот на конзервативно во однос на оперативно лекувани деца е приближно ист. Ова наведува на заклучок дека сеуште е многу голема потребата од оперативно лекување каде што доминира методата на Garseau. Долгогодишниот третман на ова заболување кај нас, како и бројот на лекувани како конзервативно така и оперативно, не обврзува да и понатаму ги усовршуваме новите методи во справувањето со овој проблем. Во оваа насока е и отсаството на рецидиви после завршување со оперативно лекување. Анализата на тешките случаи кај кои беше неопходно примена на коскени операции поради ненавремено лекување, со оваа студија не се опфатени. Успешноста на конзервативното или оперативно лекување финишираше со повремени контролни прегледи со препорака за носење на соодветни ортопедски чевли и повремено физијатриски процедури за одржување на потколената мускулатура во квалитетна кондиција.

[Type text] ЗАКЛУЧОК Од досега изложеното може да се стекне впечаток дека овој вроден деформитет е многу комплексен проблем кој бара комплетна посветеност како на лекарите така и на родителите а неговото потполно елиминирање бара многу време и правилна одлука за начинот на лекување. Денеска во светот, а и од неодамна кај нас се повеќе и се дава предност на методата на Понсети која во голема мерка, со нејзино правилно применување, придонесува да оперативните процедури заминат во историја. ПРЕЗЕНТАЦИЈА НА СЛУЧАЈ Се работи за новородено женско дете кај кое веднаш после породувањето е започнато лекувањето. Кај овој изразито тежок случај е започнато со конзервативно лекување со пасивни вежби на истегање на мускулатурата и постепени гипсени редресмани. Ваквиот третман даваше многу малку видливи резултати после што е одлучено да се оди со оперативно лекување на двете стопала по методот на Garseau. Ова е направено на возраст од околу една година. Постоперативните резултати се исклучително добри и прикажани на последните две слики (Слика 1, 2, 3 и 4).

Слика 1

Слика 2

Слика 3

Слика 4

[Type text]

ЛИТЕРАТУРА 1. Bado JI, Nozen RA, PEVC, 1997; 34: 27-31 2. Raymon T M. et al. Pedioynic Orthopedics, fifth edition, Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2001 3. Andreo Ropish, Inhannes Meiz, E. Linchart, I Pechiats Orthogs A, 2002, 127-135 SUMMARY THE EQUINOVARUS - AN INMPORTANT ORTHOPEDIC PROBLEM IN THE PRACTICE OF ОUR WARD – CASE PRESENTATION Miroslav Kočovski1, Spaso Kiroski1 Public Health Institution, Tetovo 1 Orthopedic Ward, Tetovo PEVK is one of the most common inborn deformities of the foot which has several components and multifactorial etiology. It is much more common in males than females. It is a deformity that has a tendency to deteriorate and relapse, thus requires a timely and long-term treatment. One of the first tasks of the doctor is to make an evaluation in terms of whether the deformity had occurred due to intrauteral malposition of the foot, or as a result of structural alterations of the foot. This will determine the further choice of treatment and its outcome in the long run. The Orthopedic Ward in Tetovo, from the time of its establishment, seriously embarked on dealing with this problem. Therefore, this article gives some statistical indicators that reflect our efforts and achievements in the treatment of PEVK. Over the period of 10 years, our infirmary has accepted 127 children with this deformity, of which 70% have been male and 30% female. In most cases, i.e. in 98 of the children, both feet were affected, while 29 of them had only one foot affected. The treatment of this deformity is very arduous and time consuming, which requires full dedication and engagement both by the doctor and the entire family of the patient. Conservative and operative procedures are methods of choice and their timely and appropriate application will greatly contribute to the successful outcome of the treatment. Both the methods of treatment, as well as the operative procedures, are schematically presented below, while the number of cases speaks of for themselves when it comes to our successful experience with the treating of this deformity.

Key words: Pes equinus, pes varus, pes equinovarus, Garseau ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

[Type text] MEDICUS PREZANTIM RASTI / CASE REPORT FIZIATRI REHABILITIMI AMBULANTOR I ELEKTRICISTIT ME INSUFICIENCË PULMONARE OBSTRUKTIVE – PREZANTIM RASTI Ardiana Murtezani1, Shaip Krasniqi3, Iliriana Dallku1, Shqipe Devaja2.

QKUK, Prishtinë 1 Klinika e Fiziatrisë, Prishtinë 2 Instituti i Patofiziologjisë, Prishtinë 3 Instituti i Farmakologjisë3, Prishtinë

Ardiana Murtezani, mjek ftiziatër, magjistër asistent Rr. 144 Nr 5. 1200, Tetovë Tel. +389 (0)44 331-887 & +381 38 517 961 e-mail: ardianaa@yahoo. com REZYME: Hyrja dhe qëllimi: Ky rast i studimit përshkruan se një program i ushtrimeve fizikale shkakton ndryshime në forcën muskulare, funksionin motorik dhe gjendjen psikologjike. Qëllimi i këtij rasti të studimit është të përshkruaj rezultatet e programit rehabilitues ambulantor te pacientët me isuficiencë pulmonare. Përshkrimi i rastit: Rasti i studimit të punimit tonë është elektricisti me SKPO, me lodhje të shpejt dhe me vështirësi në ecje. Rezultati: Përmirësimet janë vërejtur në qëndrueshmërinë dhe forcën e muskujve respirator. Pacienti filloi të ecën në relacione më të gjata. Diskutimi: Hulumtimi tregon se gjatë rehabilitimit pulmonar pacienti do të fitojë fuqi, fleksibilitet dhe qëndrueshmëri të mjaftueshme që t’i kryejë aktivitetet e përditshme jetësore dhe kërkesat për punë dhe rekreacion.

Fjalë bosht: SKPO, rehabilitimi, ushtrimet.

Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE

[Type text] Sëmundjet kronike pulmonare obstruktive (SKPO) është term i gjerë, i cili përdoret te një numër i gjendjeve kronike te të cilat ka obstruksion të rrymimit të ajrit në rrugët e frymëmarrjes të traktit të poshtëm respirator me ç’rast ndryshohet ventilimi dhe ndrrimi i gazërave (9).

Komponentet e programeve të rehabilitimit pulmonar në vete përmbajnë ushtrime, instruksione për kujdes respirator, edukim dhe mbrojtje psikosociale (1). Rehabilitimi pulmonar është një vazhdimësi multidimensionale drejtuar personave me sëmundje pulmonare dhe familjeve të tyre, nga një ekipë interdisiplinare e specialistëve, me qëllim që të arrijnë dhe të mbajnë nivelin maksimal individual të pavarësisë dhe funksionimit në shoqëri.

Ndikimi karakteristik i SKOP në sistemin pulmonar është paaftësia e largimit të ajrit nga mushkëritë në mënyrë efektive, e cila në kthim e zvogëlon mundësinë e sistemit respirator të transportojë oksigjenin në mushkëri. Si pasojë, kufizimet funksionale dhe paaftësitë eventuale përputhen me procesin e invaliditetit. Dëmtimet sic janë: kapaciteti vital i zvogëluar dhe vëllimi ekspirator i sforcuar janë të shoqëruara me tolerancën e zvogëluar për ushtrime, episode të shpeshta të dispnesë, zvogëlohet distanca dhe shpejtësia e të ecurit dhe eventualisht pamundësi për kryerjen e aktiviteteve të përditshme në shtëpi, në vendin e punës ose që të mbetet pjesëmarrës aktiv në shoqëri.

Qëllimet kryesore të rehabilitimit pulmonar përfshijnë: përmirësimin e statusit shëndetësor, përmirësime të simptomeve respiratore, përmirësime në tolerancën e aktivitetit ditor, përmirësime në statusin nutricional dhe përmirësime në vetbesim (3).

Komponentë e madhe e rehabilitimit janë edhe ushtrimet për zmadhimin e fuqisë, fleksibilitetit dhe qëndrueshmërisë kardiopulmonare duke përfshirë këtu trajnimin e muskujve respirator (1).

RASTI JONË Pacienti FS, 58 vjecar, elekticist në KEK-së (separacioni i thëngjillit), me përvojë pune 34 vjet. Ka histori të sëmundjes kronike obstruktive pulmonare dhe hipoventilim kronik. Nga Reparti i Pneumoftiziologjisë i është referuar programi i rehabilitimit pulmonar që të përmirësohet toleranca dhe forca muskulare në ushtrime.

Ka koll produktiv, kronik dhe shpesh ka frymëmarrje të shkurtër. Ka fishkëllimë në gjoks, lodhet kur ecën tatpjetë. I pengon ndryshimi i kohës. Pin duhan.

Testi i kollit të lagësht është pozitiv.

Eshtë trajtuar me oksigjen suplemental dhe bronkodilatatorë.

Rëntëgeni i kafazit të krahërorit: Deformitet spinal, hiperinflacion i mushkërive me diafragma të rrafsha dhe diametër AP të zmadhuar.

Rëntgen i mushkërive:- Pneumoconiosis LPI Gazërat në gjakun arterial: Pa o2 56mmHg, Pa co2 50mmHg, PH 7,28 (hypoxemia) Elektrokardiograma: ritmi sinusal (normal, hipertrofi e ventrikulit të majtë).

Ekokardiograma: Hipertrofi e ventrikulit të majtë LVEF 62%, RVEF 59%.

Testet funksionale pulmonare: kapaciteti vital 4,25L, FEV1 52% (vëllimi ekspirator i sforcuar në sekondën e parë), kapaciteti inspirator 1,12L, kapaciteti vital i mushkërive 8,12L, kapaciteti vital maksimal 31%, indexi i Tiffnau 54%(vlera referente

[Type text] është 77%). Vëllim kurba ekspiratore është patologjike me vlera të zvogëluara me mbi volume të ulta (MEF25,5 dhe 25/75%).

Përfundimi: I ekzaminuari ka sëmundjen profesionale të mushkërive me dëmtimin e funksionit të ventilimit të tipit obstruktiv. Hiperinflacion. Nuk është i aftë për punë me pluhur.

Dg. Pneumoconiosis LP1.Bronchitis chronica obstructive.Bronchiaectasiae bas bill. Insuffitientio ventilatoria obstructive.

Ekzaminimi i pacientit para caktimit të terapisë fizikale FP, momentalisht është duke punuar në orarin e plotë si elekticist, në separacionin e thëngjillit, KEK. Pacienti ankohet në dispne, e cila i bën të pamundur ngjitjen shkallëve dhe gjatë ecjes 50 m duhet të ndalet për të pushuar që të lirohet dispnea. Gjatë testit të ecjes 6 minutëshe pacienti ka ecur 260m dhe 2 herë është ndalur që të pushojë . Gjatë frymëmarrjes i përdor m.inspirator ndihmës. FP ngjitet dhe zbret nga 6 shkallë për 3 minuta me një periodë pushimi.

Qëllimi i rehabilitimit 1. Pë rmirësimi i funksionit të muskujve respirator 2. Përmirësimi i qëndrueshmërisë së pacientit gjatë ecjes dhe ngjitjes së shkallëve 3. Përmirësimi i distancës në të ecur dhe numrit të shkallëve të kaluara në një kohë të caktuar Programi i rehabilitimit Ushtrime për muskujt respirator: Pacienti fillon ushtrimet në kohëzgjatje 5 minuta, tri herë në ditë, njëherë në sallën e kinezioterapisë dhe dy herë në shtëpi, duke e rritur kohëzgjatjen e ushtrimeve aq sa e toleron derisa të mbrin në 15 minuta, në një seansë .

Forcimi i ekstremiteteve të poshtme arrihet nëpërmjet programit aerobik, me ushtrime në treadmill (shiritin lëvizës), ecje në shetitore, bicikletë stacionare dhe ngjitje shkallëve. Fillimisht pacienti ushtronte në kohëzgjatje 3 minuta ushtrime, 2 minuta pushim dhe kështu vazhdoi duke e rritur kohën e ushtrimeve dhe zvogëluar kohën e pushimit, derisa arriti 6 minuta ushtrime dhe 1 minut pushim.

FP pas 8 javësh të rehabilitimit ambulantor e përmirëson qëndrueshmërinë dhe forcën muskulare të muskujve respirator. Kohëzgjatjen e ushtrimeve e rrit nga 8 minuta për seansë në 25-30 minuta. Pacienti e përmirësoi distancën në të ecur brenda 6 minutave nga 260m në 320m.

[Type text]

Figura 1. Pacienti duke e realizuar një pjesë të programit aerobik, ecja në shetitore.

DISKUTIMI Shumë pacientë me sëmundje të ashpër kronike obstruktive pulmonale kanë diafragmë të rrafshuar nga hiperinflacioni i mushkërive (5, 11).

Pacienti jonë ecën me pozitë të mbështetur përpara, e cila mund t’i ofrojë asistencë posturale nga dispnea duke e përmirësuar funksionin e diafragmës së rrafshuar (fig.1).

Para se të fillojë rehabilitimi, pacienti duhet të vlerësohet për aktivitetin ose për nevojat për oksigjen dhe rekomandimet për kujdesin preventiv. Kujdesi preventiv mund të përfshijë ndërprerjen e pirjes së duhanit, shmangia nga irituesit e ambientit, hidratimi adekuat, ushqimi i përshtatshëm dhe kontrolla e peshës (8).

Pacienti FP pin duhan një kohë të gjatë (38 vjet) dhe nuk ka shfaqur interesim të bashkëpunojë në programin për ndërprerjen e pirjes së duhanit. Gjatë kohës 8 javore, derisa ishte në rehabilitim fizikal është trajtuar me oksigjen suplementar.

Pacientëve me sëmundje të rëndë pulmonale duhet t’u jipen testime të nivelit të ulët me ndërprerje të shpeshta në mes të fazave ushtrimore. Si alternativë, mund të shfrytëzohet testi funksional i ecjes për 6, 3 ose vetëm 2 minuta (9).

Pacienti jonë në fillim të ekzaminimit fizikal, është vlerësuar me testin e ecjes 6 minutëshe ku ka ecur 260m, me periudha të shpeshta të pushimit dhe pas 8 javë rehabilitimi e ka rritur distancën në të ecur për 60m, me më pak periudha të pushimit.

Aktiviteti fizikal mund të përshkruhet në kushtet e intenzitetit, kohëzgjatja (minutat e ushtrimit të vazhdueshëm ose të ndërprerë) dhe frekuenca ose numri i përsëritjeve të aktivitetit i cili kryhet (7).

[Type text] Pacienti jonë fillimisht ushtronte nga 8 minuta, tri herë në ditë dhe gradualisht me përmirësimin e qëndrueshmërisë dhe forcës së muskujve respirator edhe kohëzgjatja e seancës rehabilituese u rrit në 25-30 minuta.

Qëllimi përfundimtar i rehabilitimit pulmonar është që pacienti të jetë i aftë t’i kryej aktivitetet e nevojshme të jetës së përditshme, me sa më tepër pavarësi që është e mundur, pa paraqitje të lodhjes ose ”mbetjes pa frymë” (1).

Pacienti FS ka përparim të konsiderueshëm me sinjifikancë klinike. Ai subjektivisht flet se ndihet më lehtë gjatë kryerjes së aktiviteteve të përditshme ditore.

PËRFUNDIMI Ky rast studimi përshkruan integrimin e terapisë fizikale në trajtimin e pacientëve me sëmundje të rëndë pulmonale. Përfundimisht ky pacient përfitoi në tolerancën ndaj ushtrimeve, arriti përmirësime funksionale dhe e ngriti kualitetin e jetës.

Falënderimet Ne, autorët dëshirojmë ta falënderojmë Dr Hilmi Hasollin, fiziatër në Insitutin e Mjekësisë së Punës në Obiliq, për ndihmën që ka dhënë në realizimin e këtij punimi. Po ashtu i jemi mirënjohës pacientit që morri pjesë në këtë studim.

LITERATURA 1. Sadowsky S, Hillegass A E, Essentials of Cardiopulmonary Physical Therapy, W.B Saunders Company, first edition, Philadelphia, Pensylvania, 1994 .

2. O’Sullivan B S, Schmitz J T, Physical Rehabilitation, Assessment and Treatment, F.A.Davis Company, fourth edition, Philadelphia, 2001.

3. De Lisa A J, Rehabilitation Medicine, Principles and Practice, J.B.Lippincot Company Philadelphia, 1988.

4. Hertling D, Kessler R, “ Management of Common Muskuloskeletal Disorders” Physical therapy, principles and methods, Lippincott Williams & Wilkins, third edition, Philadelphia, 1996 5. Jevtic M, Fizikalna Medicina i Rehabilitacija, Medicinski Fakultet, Univerzitet u Kragujevcu, Kragujevac, 1999.

6. Pesic HL, Fizicka Aktivnost i Rehabilitacija Srcanih Bolesnika, prvo izdanje, Prosveta, Nis, 1992.

7. Mador MJ, Deniz O, Aggarwal A, Shaffer M, Kufel TJ and Spengler CM. Effect of Respiratory Muscle Endurance Training in Patient With COPD Undergoing Pulmonary Rehabilitation. American College of Chest Physicians, Chest 2005: 128; 1216-1224 8. Dursunoglu N, Baser S, Moray A, Delen O, Polat B, Ekinci A. Utility of Total Face-mask in a COPD patient: A Case Presentation. Turkish Respiratory Journal 2007; 8(2): 66-68 9. Zainuldin MR, Knoke D, Mackey MG, Luxton N, Alison JA. Prescribing cycle training intensity from the six-minute walk test for patient with COPD. Discipline of Physiotherapy, The University of Sydney, Australia and Department of Physiotherapy, Royal Prince Alfred Hospital, Sydney, Australia. BMC Pulmonary Medicine 2007, 7:9

[Type text] 10. Puhan MA, Schunemann HJ, Frey M, Scharplatz M and Bachmann LM. How should COPD patients exercise during respiratory rehabilitation. Comparison of exercise modalities and intensities to treat skeletal muscle dysfunction. Thorax 2005;60;367-375 11. Currie GP, Douglas JG. ABC of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Nonpharmacological management BMJ volume 332, june 2006.

12. Hill NS. Pulmonary Rehabilitation. Division of Pulmonary, Critical Care and Sleep Medicine, Tufts-New England Medical Centre, Boston, Massachusetts.

Proc Am Thorac Soc Vol 3 pp 66-74, 2006.

13. Troosters Th, Casaburi R, Gosselink R and Decramer M. Pulmonary Rehabilitation in COPD. Respiratory Rehabilitation and Respiratory Division, University Hospital, Belgium. Am J Respir Crit Care Med Vol 172, pp 19-38, 2005.

14. Pierson DJ. Translating New Understanding Into Better Care for the Patient With Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Conference Summary: Improving Care for COPD Patients. Respiratory Care, January 2004 Vol(1): 99-109.

15. Sin DD, McAlister FA, Paul Man SF, Anthonisen NR. Contemporary Management of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. JAMA, November 5, 2003-Vol 290, NO.17 SUMMARY OUTPATIENT REHABILITATION OF AN ELECTRICIAN WITH OBSTRUCTIVE PULMONARY INSUFICIENCE â&#x20AC;&#x201C; CASE REPORT Ardiana Murtezani1, Shaip Krasniqi3, Iliriana Dallku1, Shqipe Devaja2.

University Clinical Center of Kosova, Prishtina 1 Physiatric Clinic, Prishtina 2 Institute of Pathophysiology, Prishtina 3 Pharmacology Institute, Prishtina

Introduction and Goals: This case study deals with implementation of physical exercise programs which can get to muscular strength modifications, motor function and psychological improvement. The goal of this case report presentation is to describe the results of the ambulatory rehabilitation program. Case Description: The subject of this case study is one male patient with COPD; he was getting tired fast and suffered from walking difficulties. Results: improvements are observed in respiratory muscle force and endurance. Patient started to walk on longer distances. Discussion: this study reveals the fact that during pulmonary rehabilitation patients will regain sufficient force, flexibility and endurance to fulfill all the daily base activities and working and recreation demands.

Key words: COPD, rehabilitation, exercise

[Type text]

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

MEDICUS VËSHTRIM / REVIEW VIAGRA 1

Remzi Izairi1 USHT, Fakulteti i Shkencave Mjekësore, Tetovë

Remzi Izairi, mjek internist reumatolog 1237 Çegran, Maqedoni Tel. +389 (0)42 321 600 & 070 379 007 e-mail: reuma@mail.com.mk Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): Kanë kaluar plot l5 vjet nga dita kur gjigantët e prodhimit të barnave “Pfizer”, pas studimeve dhe eksperimenteve të shumta, nxorën në tregun faramaceutik një lloj ilaçi që ndihmonte meshkujt që kishin probleme me ereksionin. Me kalimin e viteve dhe realizimin e studimeve të mëtejshme, u vërtetua se viagra jo vetëm që ndihmonte meshkujt të cilët kishin probleme serioze me ereksionin, por ndihmonte edhe në luftimin e shumë sëmundjeve tjera.

Ndër to mund të përmendim problemet me zemrën, ku përdorimi i viagrës ul presionin e gjakut dhe ndihmon në mirëfunksionimin e zemrës. Po ashtu, ul edhe nivelin e sheqerit në gjak, duke ndihmuar ata që kanë probleme me diabetin. Gjithashtu, përdorimi i viagrës jep rezultate pozitive edhe në memorien dhe luftimin e sklerozës.

Efektet e viagrës janë konstatuar edhe në përparësitë që u ka dhënë grave shtatzëna, të cilat janë në pamundësi për të pasur një peshë normale të fëmijëve të tyre. Por, jo vetëm në fushën shëndetësore dhe fizike viagra ka dhënë efektet e saj edhe në sferën shoqërore.

[Type text] Jo pak martesa kanë shpëtuar nga divorci vetëm në saje të rezultateve që janë arritur me përdorimin e viagrës nga meshkujt me probleme.

Problemet te një mashkull Shumëkujt mund t’i ketë ndodhur që në shtrat të ketë një mashkull, që nuk e merr i pari iniciativën për të bërë seks. Dhe, në rastet kur ajo e merr e para iniciativën, ai ofendohet, pasi me këtë veprim nuk mund të ndihet më mashkull. Për psikologët ky është një problem vërtet kompleks, i cili në të vërtet duhet parë me shumë kujdes, pasi mund të bëhet fjalë për një sëmundje, impotenca. Mund të ndodh edhe që ai të ketë probleme që lidhen me ereksionin, shpjegojnë psikologët. Për shumë meshkuj, problemi i ereksionit është vërtet i dukshëm, gjë e cila i bën ata të ndihen vërtet në hall. Në këtë mënyrë ata përpiqen të devijojnë një marrëdhënie, duke mos shprehur dëshirën për asgjë.

Shkaqet e impotencës Shkaqet e impotencës te meshkujt grupohen në psikologjike dhe organike.

Shkaktarët psikologjikë kur shfaqen te moshat e reja, kemi të bëjmë me ato momente kur mashkulli është i paaftë për të pasur ereksion dhe për të realizuar penetrimin. Kur mosrealizimi i aktit seksual përsëritet, fillon të shfaqet frika dhe kjo gjendje mund të shkoj me vite. Ndërsa shkaqet organike janë ato kur janë prishur hallkat e një mekanizmi fiziologjik përgjegjës për aktin seksual. Kjo gjendje haset më shpesh te mosha të mëdha të shoqëruara me sëmundje si diabeti, hipertensioni, yndyrnat e larta, si dhe sëmundje të tjera, duke përfshirë edhe veprimin frenues të disa grupeve të medikamenteve.

Viagra, shpëtimtari i jetës seksuale Jeta seksuale shfaq problemet e saj me moshën. Impotenca fillon të shfaqet me kalimin e viteve dhe ky është një fakt i pakëndshëm për të gjithë njerëzit. Seksualiteti është pjesa e rëndësishme jo vetëm e jetës, por edhe e vetë personalitetit njerëzor.

Njerëzit që e kanë humbur këtë aftësi ndihen të pavlershëm. Kjo i bën të vuajnë më tepër se gjithçka. Kjo patologji, ky dëmtim, mund të kurohet, sikurse shumë sëmundje të tjera.

Grupi i atyre që nuk pranojnë të përdorin stimulues për të mbajtur gjallë jetën seksuale është i madh, ndonëse nuk ka shifra. Duke parë efektet e viagrës dhe rezultatet e saj, ajo vazhdon të ketë përdorues në të gjithë botën. Të kesh probleme në jetën seksuale, nuk do të thotë se je fajtor, prandaj përdorimi i stimuluesve, viagrës, është ndihmësi më i mirë, duke mos përjashtuar vizitën te andrologu apo edhe te psikologu, në rastet kur impotenca apo problemet e tjera lidhur me ereksionin janë psikologjike. Vetëm në sajë të efekteve të saj, viagra shënoi ditëlindjen e 15 të përdorimit.

Mirëkuptimi në jetën në çift Meshkujt friksohen se gjatë lidhjeve nuk do të realizojnë intimitet dhe mirëkuptim për jetë të kënaqshme seksuale. Nëse edhe partneri juaj e ndien këtë frikë, është e sigurt se ju nuk flisni hapur për seks. Ju mund të bisedoni për ndjenjat, synimet profesionale, për planet që keni me fëmijët tuaj etj., por vetëm për seks jo. Ky është probllem i shpeshtë midis partnerëve, ngaqë meshkujt mendojnë se seksualiteti është çështje instiktive, shumë e natyrshme për të cilën nuk ka nevojë të flitet. Por, pas heshtjes së tij mund të fshihet frika, se dëshirat e tij seksuale ju duken të pahijshme. Gjatë aktit seksual ju shikon në sy? Ndjek çdo ndryshim në frymëmarrjen tuaj? Shpesh ju pyet: “të pëlqen”?

[Type text] Këto shenja nuk duhet lënë pas dore: Nëse vazhdimisht është i kujdesshëm, e harron veten dhe mund të ndodh që ta humb ereksionin.

Frika nga kontaktet e para Frika kryesore e mashkullit është se nuk do të jetë shumë i aftë dhe nga kjo pastaj vjen e gjitha frika. Është e shpeshtë në fillim të lidhjes ose të kontaktit për një natë. Te çiftet më me përvojë, kjo frikë humb ngaqë kënaqësia e partneres është dëshmi e aftësisë të tij. Në qëftë se ai është edhe më tutje i pasigurt, edhe pas lidhjes suaj më të gjatë, pyesni veten, mos është problemi te ju? Noshta e vlerësoni ashpër ose mendoni se nuk është mjaft i mirë për ju. Për shkak të ngarkesës së vazhdueshme, nuk mund të arrijë atë që do. Në qoftë se doni të keni mirëkuptim, haroroni konfliktet, agresivitetin. Nëse marrëdhëniet nuk kanë qenë të mira, mos e fajësoni as atë e as veten, duke menduar se nuk keni qenë të mirë ose të bukur. Analizoni jetën tuaj seksuale. Kini kujdes kur ai dëshiron të bëj dashuri, natën ose ditën, në dhomën e fjetjes apo në ndonjë ambient tjetër.

Dhe, provoni në momentin kur ai është më i disponuar.

Transforemimi në shtrat Nëse gjatë marrëdhënies sekusuale veprimet e tij janë shumë të eksituara, me një ritëm të ndryshëm nga ai i ëmbli dhe sensuali, ndoshta nuk është shenjë e një dëshire të papërmbajtur, por e kundërta. Por, nëse është shumë i shpejtë dhe i ashpër edhe në përkëdhelje, atëherë bëhet fjalë për mungesë eksperience dhe pak ndrojtje. Drejto duart e tij me të tuat dhe fillo të bësh dashuri në një pozicion që të lejon të drejtosh ritmin, ndoshta duke qëndruar sipër tij. Disa meshkuj transformohen në krevat, humbasin çdo vetëpërmbajtje dhe shenbjë respekti, bëhen të egër në veprime dhe në fjalë. Nëse partneri yt sillet kështu, është seksualisht i papjekur dhe ka mbetur në idenë e agresivitetit të seksit, i nënkuptuar si nënshtrim i femrës. Nëse kur jeni në shtrat nuk ekzistojnë parapërgatitjet dhe gjithçka fillon menjëherë e drejt në temë, atëherë ai është një egoist.

Tashmë të gjithë e dinë që femrat i adhurojnë puthjet dhe përkëdheljet.

LITERATURA SHQIPmedia, Viti I Nr 40, 29 Maj, 2008: 19 MEDICUS VËSHTRIM / REVIEW GJINEKOLOGJI KONTRACEPCIONI Hasmije Izairi – Aliu1 1

Spitali Gjinekologjik – Akusherik, Çair, Shkup

[Type text]

Hasmije Izairi – Aliu, mjek gjinekolog - akusher Tel.+389(0)22 627-657 & +389(0)70 829 666 e-mail:preventiva21@yahoo.com Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): Kontraceptivët janë barna ose aparate që praktikohen për pengim të graviditetit.

Sot në botë përdoren katër grupe të mjeteve kontraceptive:  preparatet e kombinuara hormonale  progestagjenët  spermicidët dhe  aparatet kontraceptive Preparatet e kombinuara hormonale Preparatet e kombinuara hormonale kontraceptive përdoren më shpesh. Përbëhen prej etinilestradiolot të kombinuar me: noretisteron, dezogestrel, norelgestromin, levonorgestrel, norgestimat, drospirenon, norgestrel, prasteron etj.

Ethinilestradiol + levonorgestrel, estrogjen dhe gestagjen; e pengon ovulacionin nëpërmjet boshtit hipotalam-hipofizë, e rrit viskozitetin e sekretit cervikal dhe inicon ndryshime në endometrium.

Preparate të gatshme: Microgynova 30, drazhe etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel 0,15 mg (Schering).

Stediril, drazhe etinilestradiol 0,05 mg+ levonorgestrel 0,5 mg (Wyeth).

Stediril-D, drazhe etinilestradiol 0,05 mg+ levonorgestrel 0,25 mg (Wyeth).

Stediril-M, drazhe etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel 0,15 mg (Wyeth).

Tri Stediril, 6 drazhe kafe etinilestradiol 0,03 mg + levonorgestrel 0,05 mg, 5 drazhe të bardha etinilestradiol 0,04 mg + levonorgestrel 0,075 mg, 10 drazhe të verdha etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel 0,125 mg.

Ethiliestradiol + Gestoden, përbëhet prej dozave të vogla të estrogjenëve dhe gestagjenëve; e pengon maturimin e ovulumit, e rrit viskozitetin e sekretit cervikal dhe inicon ndryshime në endometrium.

Preparate të gatshme: Logest, drazhe etilestradiol 0,02 mg + gestoden 0,075 mg (Schering).

[Type text] Mirelle, drazhe etilestradiol 0,015 mg + gestoden 0,06 mg (Schering).

Ethiliestradiol + Deso-gestrel, estrogjen dhe gestagjen; e inhibon ovulacionin, e rrit viskozitetin e sekretit cervikal, shkakton ndryshime në endometrium dhe e zvoglon mundësinë e implantimit.

Preparat i gatshëm: Mercilon, tableta etinilestradiol 0,02 mg + dezogestrel 0,15 mg (Organon).

Ethinilestradiol + Nor-gestamat, estrogjen dhe gestagjen, e ndërpret ciklin menstrual, e pengon kontracepcionin dhe e prevenon graviditetin.

Preparat i gatshëm.

Cilest, tableta etinilestradiol 0,35mg + norgestimat 0,25 mg (Cilag).

Kontraceptivët progestagjen Medroxyprogesteron, derivat i progesteronit, e inhibon sekrecionin e gonadotropinëve hipofizarë dhe e ndërpret maturimin folikular dhe ovulacionin.

Preparat i gatshëm Depo-Provera, ampula 150 mg/ml, 1.000 mg/6,7 ml, 500 mg/3,3 ml medroksiprogesteron (PharmaciaUpionh, Alkaloid).

Levonorgestrel, gestagjen, e pengon dhe e prolongon ovulacionin dhe e vështirëson nidacionin.

Preparate të gatshme: Levonelle, tableta 0,75 mg levonorgestrel (Schering),.

Nor-Levo, tableta 0,75 mg levonorgestrel (Krka).

Mirena, sistem për lirim intrauterin të levonorgestrel 52 mg (Schering).

Noretisteron, gestagjen, e prevenon graviditetin.

Preparate të gatshëm: Primolut-Nor, tableta 5 mg noretisteron (Schering).

Noretisterat, ampula 200 mg/ml noretisteron (Schering).

Dydrogesterone, gestagjen, e prevenon graviditetin.

Preparat i gatshëm: Dabroston, tableta l0 mg didrogesteron (Belupo).

Desogestrel, hormon gestagjen, e prevenon graviditetin Preparat i gatshëm: Cerazette, tableta o,75 mg dezogestrel (Organon).

Kontraceptivët spermicidë Kontraceptivët spermicidë përbëhen prej 2 komponentave: spermicidëve dhe vehikulumit; këto materie bashk me kontraceptivët mekanik e inhibojnë aktivitetin e spermës.

[Type text] Nonoxinol, derivat i hidroksi polioksilenit, e inhibon aktivitetin e spermës dhe e prevenon graviditetin.

Preparate të gatshëm: Duragel, gel 2% nonoksinol (SSL),.

Ortho Creme, krem 2% nonoksinol me propilen glikol (Jansen-Cilag),.

Delfen, shkumë 12.5% nonoksinol me propilen glikol, cetil alkool dhe hidroksibenzoat (Jansen-Cilag).

Aparatet kontraceptive Ekzistojnë mjete kontraceptive mekanike të ndryshme që futen në vaginë me qëllim që ta pengojnë kontaktin e spermës me ovulumin. Asnjë prej këtyre aparateve nuk është ideal, aq efikas dhe indiferent ndaj gruas. Disa aparate shkaktojnë iritacion të organeve gjenitale dhe paraqesin predispozicion për inflamacion. Për këto arsye, këto aparatet kontraceptive u këshillohen vetëm grave në moshë.

Aparate intrauterine Tel ose unazë bakri Zakonisht janë të gjatë 5-9 cm. Futen në mitër ku mund të qëndrojnë 3-5 vjet; e prevenojnë graviditetin.

Efektet e padëshiruara: perforimi i cerviksit ose mitrës, infeksioni, dismenorrhoea, gjakderdhjet.

Preparate të gatshme: Nova-T 380 (Schering) Multiload Cu 375 (Organon) Gyne Fix (Ep) Pesarë kontraceptiv (gumë jotransparente) Prodhohen në dimenzione të ndryshme dhe kanë për qëllim ta pengojnë kontaktin e spermës me ovulumin. Pesarët kontraceptiv futen në vaginë para koitusit.

Diafragma kontraceptive Diafragmat janë të përbëra prej gumës jotransparente ose transparente me unazë të metait. Prodhohen në dimenzione të ndryshme dhe kanë për qëllim prevenimin e graviditetit. Futen në vaginë para koitusit.

LITERATURA 1. Farmakoterapiski priračnik za lekari, farmacevti i stomatolozi. Ministerstvo za zdravstvo na Republika Makedonija, Biro za lekovi 2006; 361-397.

2. Alan JM, Sadja G, Ralf CB. Në Marcus AK. Interna medicina, savremena diagnostika i lečenje, Beograd 1991: 625-693. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS

[Type text] VËSHTRIM / REVIEW ENDOKRINOLOGJI HIPERTENSIONI ENDOKRIN Ergita Nelaj1, Margarita Gjata1 1 Departamenti i Mjekësise Interne, QSU “Nënë Tereza”, Tiranë

Ergita Nelaj, mjeke endokrinologe Rr. e Dibrës Nr 370, Tiranë, Albania Tel : 03554349512 E-mail : drergi@yahoo.com REZYME: Hipertensioni eshte nje problem madhor, qe takohet ne rreth 20% te popullates ne USA. Shumica e subjekteve hipertensive jane te diagnostikuar me hipertension primar ose esencial. HTA esencial eshte nje sindrom i trashegueshem qe reflekton nje sere anomalish fispatologjike, te cilat çojne ne menyre te pavarur ose se bashku ne rritje te presionit arterial. Megjithese shkaqet sekondare ekzistojne ne nje perqindje te vogel te subjekteve hipertensive, perseri ata perfaqesojne nje numer te madh pacientesh. Shkaqet sekondare te hipertensionit, ne vija te pergjithshme, i ndajme ne shkaqe renale (parenkimale ose renovaskulare) dhe endokrine. Ne disa patologji, shume raste mund te diagnostikohen prej nje klinicisti te vemendshem, per shkak te shenjave dhe simptomave te cilat jane shpesh te qarta (p.sh. feokromocitoma dhe sindroma Cushing). Veç kesaj, hipertensioni refraktar ndaj mjekimit me antihipertensive mund te nxise mjekun te kerkoje per shkaqe sekondare. Mosha dhe seksi i pacienteve hipertensive mund te ndihmoje ne diagnozen e çrregullimeve me etiologji sekondare. P.sh. hiperplazia fibromuskulare dhe sindromi Cushing takohen me shpesh ne femrat e reja, nderkohe qe hipotiroidizmi primar gjendet me shpesh ne femrat me moshe te madhe. Perfundimisht, berja e diagnozes se nje çrregullimi sekondar eshte domosdoshmeri sepse mund te çoje ne permiresim sinjifikant ose ne disa raste deri ne trajtim te plote perfundimtar te hipertensionit.

Fjalë kyç: hipertensioni sekondar, feokromocitoma, sindromi Cushing Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): HYRJE

[Type text] Hipertensioni arterial ( HTA) është një problem në rritje, me rëndësi për shëndetin publik dhe atë mjeksor. Prevalenca e hipertensionit rritet me rritjen e moshës, derisa me shume se gjysma e popullsise ne moshen 60 - 69 vjeç dhe rreth ¾ e saj të moshes 70 vjeç e lartë vuajne nga HTA. Hipertensioni është diagnostikuar në rreth 20% të amerikanëve (1).

Diagnostikimi i HTA bëhet duke u mbështetur në matjen e presionit arterial, nivelin e ngritjes së tij dhe kohëzgjatjen (2). “The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure” e përkufizon HTA si rritje e presionit arterial mbi 139/89 mmHg për adultët, e bazuar në mesataren e dy ose më shumë vlerave, në pozicion ulur në dy ose më shumë matje.

Një kategori e re e përkufizuar prehipertension është shtuar në protokollet e reja të hipertensionit. Individët me TA sistolik 120 - 139 mm Hg ose TA diastolik 80 - 89 mm Hg do të konsiderohen si prehipertensive dhe kërkojnë modifikim të mënyrës së jetesës për të parandaluar sëmundjet kardiovaskulare. Prevalenca e HTA rritet me moshën dhe shumë subjekte me HTA diagnostikohen me HTA primar (esencial) . Hipertensioni është një faktor madhor risku per insulte, sëmundje ishemike të zemrës, dhe insuficiencë kardiake.

Pavarësisht patogjenezës së hipertensionit, kontrolli i tij shpesh është i vështirë dhe larg optimales. HTA idiopatik (primar ose esencial) numëron rreth 85 % të rasteve të diagnostikuara me HTA. ndërsa pjesa tjetër, rreth 15 % paraqesin kushte të identifikueshme në të cilat rritet TA (HTA sekondar ) siç janë sëmundjet renale primare, përdorimi i kontraceptivëve oral, sindromi i apnesë së gjumit, sëmundjet kardiovaskulare kongenitale apo të fituara (p.sh. koarktacioni i aortës) dhe sekretimi hormonal i shtuar.

Hipertensioni endokrin është një term i cili i referohet një gjendje çrregullimi hormonal dhe që klinikisht rezulton me hipertension sinjifikant. Shkaku më i shpeshtë i hipertensionit endokrin është prodhimi i shtuar i mineralokortikoidëve (p.sh. hiperaldosteronizmi primar ), katekolaminave (feokromocitoma), hormoneve të tiroides, dhe glukokortikoidëve (sindromi Cushing ). Një pyetje e rëndësishme është se kur duhet kërkuar për shkaqe sekondare. Megjithatë, një klinicist i kujdesshëm duhet të kërkojë për shenjat klinike kryesore dhe simptomat e sindromës Cushing, hiper- ose hipotiroidizmit, akromegalisë ose feokromocitomës. Hipertensioni në pacientet e rinj dhe hipertensioni refraktar (i kontrolluar keq me më shumë se 3 barna antihipertensive) duhet të tërheqë vëmendjen e klinicistit për të kërkuar një shkak sekondar. Rëndësia e hipertensionit endokrin qëndron në faktin se në shumë raste shkaku është i qartë dhe zbulohet veprimi i hormonit, shpesh i superprodhuar nga një tumor siç është aldosteronoma në një pacient me hipertension nga aldosteronizmi primar. Më e rëndësishme, pasi është vënë diagnoza, është trajtimi i drejtuar specifik me antihipertensivë, dhe në disa raste, ndërhyrja kirurgjikale si zgjidhje përfundimtare, për të shmangur nevojen për trajtim të perhershëm për hipertensionin.

Diagnoza klinike e hipertensionit endokrin Hapi i parë, kur vlerësojmë një pacient të dyshuar për hipertension endokrin, është të përjashtojmë shkaqet e tjera te hipertensionit, veçanërisht problemet renale. Një anamneze mjekësore e detajuar dhe një rishikim i të gjitha sistemeve duhet bërë me shumë kujdes. Gjithashtu, duhet vlerësuar fillimi i hipertensionit dhe përgjigja ndaj preparateve antihipertensive të marra më përpara. Po kështu, duhet bërë dhe një vlerësim

[Type text] i organeve target (p.sh. retinopati, nefropati, klaudikacio, sëmundje kardiake, sëmundje të arterieve abdominale apo karotide) dhe i riskut kardiovaskular.

Sikurse në shkaqet e tjera të hipertensionit, pacienti duhet pyetur rreth mënyrës së të ushqyerit, (marrja e kripës), luhatjeve në peshë, përdorimit të preparateve të ndryshme apo kontraceptivëve orale. Një histori familjare e detajuar mund të japë të dhëna për forma të ndryshme të hipertensionit endokrin brenda familjes. Rishikimi i sistemeve përfshin pyetsorin specifik për secilin prej tyre. Shumë pacientë me feokromocitomë janë simptomatik. Simptomat përfshijnë dhimbje koke, palpitacione, gjendje anksioze dhe djersë profuze, të ngjashme me simptomat e hipertiroidizmit. Mungesa e këtyre simptomave nuk e perjashton diagnozën e feokromocitomës. Pacientët me sindromin Cushing shpesh ankojnë shtim në peshë, përgjumje, gjendje depresive, lodhje e dobësi.

Mund të vërehen akne dhe hirsutizëm në femrat. Hiperaldosteronizmi primar manifestohet me hipertension që varion nga i lehtë në të rëndë. Hipokalemia është shpesh prezent por nuk është kusht. Poliuria, miopatia dhe aritmia kardiake mund të ndodhë në kushtet e hipokalemisë së thellë. Një ekzaminim fizik i kujdesshëm dhe i plotë duhet bërë për të evidentuar dëmtimet e organeve target dhe vecoritë e hipertensionit sekondar.

Më poshtë paraqitet një paraqitje skematike e steroidogjenezes (Fig.1) prej korteksit surrenal ku prodhohen në tre shtresa të ndryshme të tij, tre tipa kryesore të hormoneve: mineralokortikoidet (aldosteroni) në shtresën e jashtme glomerulare, glukokortikoidët (kortizoli) në shtresën e mesme fashikulare dhe androgjenët (testosteroni) në shtresën e brendshme retikulare. Studimi i kësaj diagrame do të ndihmojë në njohjen e çrregullimeve hormonale, që mund të ndodhë në hallka të ndryshme të saj, me pasojat përkatëse për secilin hormon.

Fig 1.

Aldosteronizmi primar Në një studim (Framingham Offspring) të bërë me 1688 pacientë johipertensive, rritja e përqëndrimit të aldosteronit plazmatik brenda kufijve fiziologjikë predispozonte për rritje të TA (3). Studimet e mëparshme flasin për një prevalencë të aldosteronizmit primar (AP) rreth 1-2 %. Të dhënat e fundit sugjerojnë një prevalencë rreth 4-10 % në

[Type text] popullatën hipertensive (4-6). Në pacientët me HTA të moderuar pa hipokalemi, prevalenca e AP është rreth 3% (7). Shumë pacientë me AP (mbi 60%) mund të mos kenë hipokalemi (8-11). Hipertensioni me reninë te ulur s’është gjithmonë i lehtë për t’u diferencuar me AP (12). AP mund të jetë familjare ose sporadike. Shumë raste me AP sporadike shkaktohen nga adenoma surenaliene aldosteron-prodhuese. Megjithatë, hiperplazia bilaterale e zonës glomerulare është më e shpeshtë në hiperaldosteronizmin primar sporadik sesa mendohej dhe përbën një diagnozë diferenciale të rëndësishme, qëkurse trajtimi mjekësor me antagonistë të aldosteronit është më mirë se adrenalektomia (13). Shumë rrallë, AP mund të shkaktohet nga një karcinomë e surrenales ose nga hiperplazia unilaterale e korteksit surrenalien (e ashtuquajtura hiperplazia surrenaliene primare).

Aldosteronizmi familjar llogaritet në rreth 2% të të gjithë pacientëve me hiperaldosteronizem primar dhe klasifikohet si tip 1 dhe 2. (17, 18). Në hiperaldosteronizmin primar tip 1, një defekt gjenetik autosomal dominant i trashëguar, në CYP11B1/CYPB2 (që kodon për 11beta-hydroxylase/aldosterone synthase) shkakton një prezantim ektopik të aktivitetit të aldosteron sintazës në zonën fashikulare kortizonprodhuese, duke bërë që prodhimi i mineralokortikoidëve të kontrollohet nga kortikotropina (19,20). Genet hibride janë identifikuar në kromozomin 8. Në kushte normale, sekretimi i aldosteronit stimulohet kryesisht nga hiperkalemia dhe angiotenzina II. Një rritje në serum e kaliumit me 0.1 mmol/L e rrit aldosteronin me 35%. Në hiperaldosteronizmin familjar tip 1 ose aldosteronizmi i rregullueshëm prej glukokortikoidëve, steroidet hibride urinare si: 18-oxocortisol dhe 18-hydroxycortisol janë rreth 30 herë më të lartë se në aldosteronomën sporadike. Aneurizmat intrakraniale dhe insulti hemorragjik janë veçoritë klinike më të shpeshta të shoqëruara me hiperaldosteronizmin familjar tip 1 (21). Diagnoza bëhet duke përdorur testin Liddle (dexamethasone 0.5 mg cdo 6h për 48h duhet të reduktojë aldosteronin plazmatik në nivele afërsisht të pallogaritshme, nën 4 ng/dl) (22,23) ose nëpërmjet testit gjenetik (Southern Blot ose PCR). Në ndryshim, hiperaldosteronizmi familjar tip 2 nuk është I rregullueshem nga glukokortikoidet. Gjenet përgjegjës mendohet të kenë lidhje me kromozomin 7p22, por nuk janë identifikuar ende (24).

Hiperaldosteronizmi primar vlerësohet duke matur aldosteronin plazmatik (AP) dhe aktivitetin e renines plazmatike (ARP). Ka metoda të ndryshme për matjen e aldosteronit (25-27). Një raport AP/ARP > 30 me AP > 20 ng/dl ka një sensitivitet rreth 90% dhe specificitet 91% për aldosteronizëm primar (28). Për shkak se hipertensioni me reninë të ulur është i vështirë të diferencohet nga AP, një ngritje e aldosteronit plazmatik me të paktën 15 ng/dl mund të ndihmojë. (12). Për të diferencuar klinikisht hiperplazinë nga adenoma unilaterale, imazheria me CT ose RMN janë të domosdoshme . Adenoma surrenaliene aldosteron-prodhuese duhet intervenuar. Pothuaj të gjithë pacientet me hipertension endokrin të tillë kanë përmirësim të tij dhe mbi 60% janë “shëruar”nga hipertensioni (janë normotensive pa mjekim me antihipertensivë) (2931). Hiperplazia bilaterale e surrenales trajtohet me spironolakton, dhe/ose amiloridë (32-34). Në rastin e hiperaldosteronizmit familjar tip 1, dexametazoni është gjithashtu efektiv.

[Type text] Feokromocitoma Keto janë tumore neuroendokrine të indit kromafin që përmbajnë granula neurosekretore dhe që shkarkojnë në qarkullim katekolamina. (36). Feokromocitoma tipike ndodh në 85% të rasteve nga indi kromafin i medules së surenales dhe në 15% të rasteve nga indi kromafin ekstrasurenalien. Feokromocitoma ekstrasurenaliene në abdomen më shpesh ndodh nga grumbullimi i indit kromafin përreth origjinës së arteries mezenterika inferior (organet e Zuckerkandl) ose bifurkacionit të aortës. Shumë prej feokromocitomave janë tumore sporadike dhe rreth 20%-30% e feokromocitomave janë familiare (37). Feokromocitomat sporadike janë shpesh unicentrike dhe unilaterale ndërsa feokromocitomat familjare janë shpesh multicentrike dhe bilaterale . Pacientet me Neoplazinë Endokrine Multiple ( MEN) tip 1 ose tip 2, sindromin von Hippel-Lindau, neurofibromatozën tip 1, dhe ata me mutacione ne gjenet SDHB/C/D mund të zhvillojnë feokromocitoma hereditare (38-40). Profili biokimik i feokromocitomës shoqërohet me ndryshimet e sindromave hereditare të lartpërmendura (41). Pacientet me MEN 2 dhe sindromin VHL mund të kenë feokromocitoma të heshtura klinikisht. Pacientët normotensivë mund të kenë gjithashtu feokromocitoma sporadike (42).

Feokromocitoma ndodh në rreth 0.05% deri 0.1% të pacientëve me hipertension të zgjatur. Megjithatë, kjo mund të jetë e vërtetë për rreth 50% të personave me feokromocitomë të fshehur, kur mendohet se gati gjysma e pacientëve me feokromocitomë kanë hipertension paroksistik ose janë normotensivë. Gjithashtu, duhet marrë në konsideratë se prevalenca e hipertensionit të zgjatur në popullatën adulte në vendet perëndimore është midis 15 e 20% . Kështu, në këto vende prevalenca e feokromocitomës mendohet të jetë nga 1:6500 në 1:2500 me një incidencë vjetore në SHBA nga 500 në 1100 raste në vit. Pavarësisht incidencës së ulët, feokromocitoma duhet intervenuar që nga momenti që identifikohet, përndryshe mostrajtimi është fatal për shkak të hipertensionit malinj që induktojnë katekolaminat, insuficiencës kardiake, infarktit të miokardit, insultit cerebral, aritmive ventrikulare. Hipertensioni është paroksizmal në rreth 50% të pacientëve me feokromocitomë. Diagnoza vendoset duke matur metanefrinat dhe normetanefrinat plazmatike, të lira ose të fraksionuara, dhe urinare. Matja e metanefrinave të lira plazmatike nga HPLC konsiderohet si testi më i mirë për diagnozën e feokromocitomës (39,44). Kur ky test nuk mund të realizohet, matja e metanefrinave të lira plazmatike me RIA ose matja e kromograninës A plazmatike mund të ndihmojnë për diagnozën e feokromocitomës (45-48). Kombinimi i rezultateve të kromograninës A plazmatike dhe katekolaminave urinare mund të tregojnë një sensitivitet afërsisht 100% për diagnozën e feokromocitomës (47). Në raste të rralla, feokromocitoma mund të sekretojë sasi të mëdha dopamine (49). Rreth 35% e feokromocitomave ekstra-surrenaliene jane malinje (të metastazueshme) kundrejt rreth 10% të atyre të rritura në surrenale. Risku për malinjancë rritet kur tumori i kalon përmasat 5 cm (40). Si pasojë, për tumore të tillë, surrenalektomia e hapur është procedura e indikuar për heqjen e tumorit, përkundrejt laparoskopisë ose heqjes retroperitoneoskopike minimalisht invazive të tumorit (Koch, observime të papublikuara në një pacient me feokromocitomë bilaterale në kuadrin e MEN 2). CT ose RMN mund të lokalizojë tumorin në afërsisht 90 % të rasteve. Për feokromocitomat malinje, mund të ketë vlerë shintigrafia me 123MIBG ose 131MIBG. Rreth 50% e pacientëve me feokromocitomë malinje i përgjigjen terapisë me 131MIBG duke bërë remision të

[Type text] pjesshëm. Kimioterapia administrohet zakonisht duke u mbështetur në të ashtuquajturin protokoll të Averbuch të 1988.

Hiperplazia surenaliene kongenitale: deficienca e 11 beta-hidroksilazës 11 beta-hidroksilaza është përgjegjëse për konvertimin e deoksikortikosteronit (DOC) në kortikosteron dhe 11-deoksikortizolit në kortizol. Në përafërsisht 2/3 e individëve të prekur nga mungesa e kësaj enzime, shfaqet hipertension me reninë të ulur (50-51). Trashëgohet në mënyrë autozomale recesive. Geni përgjegjës është CYP11B1 dhe është lokalizuar në kromozomin 8 dhe i mutuar. Qëkurse kortikotropina është e rritur në mënyrë kronike dhe prekursorët si 17-OH progesteroni dhe androstenedioni akumulohen, prodhimi i androgenëve është i rritur dhe mund të cojë në virilizëm prenatal.

Hiperplazia surenaliene kongenitale: deficienca e 17 alfa-hidroksilazës Mungesa e kësaj enzime është e rrallë dhe çon në ulje të prodhimit të kortizolit dhe steroidëve seksualë. Rritja kronike e ACTH shkakton një rritje të prodhimit të DOC dhe kortikosteronit që pasohet me hipertension dhe hipokalemi sikurse pseudohermafrodizmi në meshkuj, dhe infantilizmi seksual në femra (52,53). Gjeni përgjegjës për citokromin P450C17 është lokalizuar në kromozomin 10q24.

Hiperprodhimi i mineralokortikoidëve Hipertensioni me reninë të ulur (aldosteroni shumë i ulur, hipokalemi) mund të shfaqet në forma të ndryshme, një prej të cilave është superprodhimi i dukshëm i mineralokortikoideve, një çrregullim recesiv autozomal shkaktuar nga deficienca e enzimës 11beta-hidroksisteroid dehidrogjenazës tip 2 (11beta-HSD2) (54-57). Në 1977, New et al. (58) ishte i pari që e përshkroi këtë sindrom dhe në 1995 Wilson et al. (59) i pari raportoi mutacionet në gjenet e 11beta-HSD2 të lokalizuar në kromozomin 16q22 që shkaktojnë superprodhim të mineralokortikoideve. Enzima 11beta-HSD2 paraqitet bashkë me receptoret e mineralokortikoideve në qelizat tubulare renale dhe çon në konversionin e kortizolit në kortizon (60). Kortizoni nuk lidhet në receptoret e mineralokortikoideve. Kortizoli dhe aldosteroni lidhen me të njëjtin afinitet me receptorët e mineralokortikoideve por përqëndrimet normale qarkulluese të kortizolit janë 100 deri 1000 herë më të mëdha se ato të aldosteronit (61). Në se 11beta-HSD2 është defektive, më shumë kortizol do të jetë i disponueshëm për t’u lidhur me receptorët e mineralokortikoideve (62). Ulja e aktivitetit të 11beta-HSD2 mund të jetë e trashëguar ose e fituar. Deficienca e fituar e kësaj enzime mund të rezultojë nga frenimi i acidit glicirhetinik i cili mund të ndeshet gjatë përdorimit të likoricës, duhanit, dhe karbenoloksonit. Në fëmijëri, mbiprodhimi i mineralokortikoideve shpesh shkakton vonesë të rritjes, hipokalemi, diabet insipid renal, dhe nefrokalcinozë. Ulja e aktivitetit të 11beta-HSD2 luan rol në patogjenezën e preeklampsisë (63). Diagnoza e hiperprodhimit të mineralokortikoidëve vendoset me matjen e steroideve të pakonjuguar, të lirë në urinë (raporti: kortizol i lirë / kortizon i lirë), dhe/ose metabolitët steroidë (tetrahidrokortizol+ allotetrahidrokortizol/tetrahidrokortizon) (64). Individët e prekur kanë nivele të ulura të reninës dhe aldosteronit, nivele normale të kortizolit plazmatik, dhe hipokalemi.

[Type text] Trajtimi i superprodhimit të mineralokortikoidëve konsiston në dhënien e spironolaktonit, triamterenit, ose amiloridit. Transplanti renal është një opsion për pacientët me insuficiencë renale të avancuar.

Aktivizimi themelor i receptorëve të mineralokortikoidëve (Sindromi Geller)

Receptorët e mineralokortikoidëve mund të jenë të mutuar gjë që mund të çojë në fillimin e hipertensionit përpara moshës 20 vjec (65). Në eksperimentet in vitro është treguar se progesteroni dhe spironolaktoni, zakonisht antagonist të receptorëve të mineralokortikoidëve, bëhen agonistë në sindromin Geller, që sugjeron për mutacionet “gain of function” në gjenet e mineralokortikoidëve në kromozomin 4q31. Trashëgohet sipas mënyres autozomale dominante.

Sindromi Liddle Në 1963, Liddle (66) përshkroi pacientët me hipertension të rëndë, hipokalemi, dhe alkalozë metabolike, të cilët kishin nivele të ulta të aldosteronit plazmatik si dhe të aktivitetit të reninës plazmatike. Një përmirësim në hipertensionin e tyre ndodhi pas rregjimit ushqimor pa kripë dhe terapisë me triamteren. Spironolaktoni është inefektiv në këtë sindrom autosomal-dominant. Të ashtuquajturat mutacione “gain of function” në gjene që kodojnë për subunitetë beta- ose gamma- të kanaleve sodike të epitelit renal, të lokalizuara në kromozomin 16p13, çojnë në aktivizim themelor të ripërthithjes së natriumit renal dhe rritjen volumore pasuese.

Pseudohipoaldosteronizmi tip 2 Pseudohipoaldosteronizmi tip 2 ose sindromi Gordon (67) është një çrregullim i rrallë Mendelian, i transmetueshëm në mënyrë autozomale dominante, dhe që mund të shkaktojë hipertension me reninë të ulur (68). Ka një prevalence të panjohur, sikurse shumë pacientë mbeten të padiagnostikuar. Familje të publikuara me këto rrethana (hipertension, hiperkalemi, acidozë metabolike, funksion renal normal, nivel të ulur/normal të aldosteronit) janë kryesisht nga Australia (Gordon et al.) ose Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Lifton et al.). Hipertensioni në këta pacientë mund të zhvillohet si pasojë e reabsorbimit renal të rritur të kripës, dhe hiperkalemia vjen si rezultat i ekskretimit të reduktuar renal të K pavarësisht filtrimit glomerular normal dhe sekretimit normal të aldosteronit (69). Ulja e sekretimit renal të kaliumit bën që kjo situatë të jetë e ngjashme me gjëndjet me deficiencë të aldosteronit, pra kemi “pseudohipoaldosteronizëm”.

Këto veçori janë të varura nga kloridet. Infuzioni i kloridit të natriumit në vend të bikarbonatit të natriumit korrekton anomalitë sikurse bën administrimi i diuretikëve tiazidike i cili frenon reabsorbimin e kripës në nefronin distal. Gordon dhe bashkëpunëtorët e tij gjetën se të gjitha veçoritë mund të reversojnë nga një dietë strikte pa kripë (67). Sindromi Gordon është një çrregullim autozomal dominant me gjene në kromozomet 1, 12, dhe 17 (70,71). Mutacionet janë identifikuar në WNK kinazën, WNK1 dhe WNK4 në kromozomet 12 dhe 17, respektivisht (70). Anomalitë siç janë mutacionet e aktivizuar në kanalet e natriumit amiloride-sensitive të tubujve renale distalë janë përgjegjëse për fenotipin klinik (72,73). Dieta strikte pa kripë, antihipertensivët duke patur prioritet përdorimi i diuretikëve tiazidike mund të

[Type text] kontrollojnë hipertensionin në këtë sindrom. Interesant është fakti që, varianti i zakonshëm në WNK1 kontribon në luhatjet e TA në popullatën e përgjithshme (74).

Rezistenca insulinike Sindromi metabolik karakterizohet nga hipertensioni, obeziteti abdominal, dislipidemia, dhe rezistenca insulinike. Të paktën në 24% të adultëve në SHBA ndeshen kriteret për diagnozën e sindromit metabolik, dhe kjo shifër mund të jetë më e lartë për

individët mbi 50 vjeç (75,76). Insulinorezistenca shoqërohet në mënyrë sinjifikante me hipertension në hispanikët (77). Pacientët me hipertension esencial shpesh janë insulinorezistentë (78). Çuditërisht, të gjithë pacientët me insulinorezistencë janë obezë.

Shtimi i tepruar në peshë, megjithatë, është përgjegjës për më shumë se 70% të riskut për hipertension esencial dhe rrit riskun për sëmundje renale të avancuar (79). Në indet insulin-sensitive, insulina mund të stimulojë direkt pompën e kalciumit që çon në humbje të kalciumit nga qeliza (80). Në një adipocit, përqëndrimet e larta të kalciumit citozolok mund të shpien në rezistencë insulinike. Në një qelizë rezistente ndaj insulinës, humbja e kalciumit nga qeliza do të jetë e ulët. Me rritjen pasuese në kalciumin intraqelizor, qelizat e muskulaturës së lëmuar vaskulare përgjigjen më me energji ndaj vazokonstriksionit duke çuar në rritje të TA. Mekanizma të tjerë që mund të shpjegojnë shoqërimin e insulinorezistences dhe hipertensionit janë retensioni i rritur i natriumit dhe aktiviteti i rritur i sistemit nervor adrenergjik (81). Në obezitet, prodhimi i rritur i shumë adipokineve ( peptide bioaktive të sekretuara prej indit adipoz ) ndikon në shumë funksione përfshirë sensitivitetin insulinik,presionin arterial, metabolizmin e lipideve ,etj.

(82).

Hiperparatiroidizmi Nivelet e hormonit paratiroid (PTH) në pacientët hipertensive zakonisht janë normale dhe të përputhshme me përqëndrimet e kalciumit në serum. Kur injektohet, PTH është një vazodilatator (83). Marrja me shumicë e kalciumit mund të çojë në ulje të TA (84,85). Megjithatë, hiperkalcemia shoqërohet me rritje të incidencës së hipertensionit (1). Në pacientët me hiperparatiroidizëm primar, hipertensioni është parë në rreth 40% të

[Type text] rasteve. Mekanizmat e këtij shoqërimi janë të paqartë. Hipertensioni është i kontrolluar mirë pas paratiroidektomisë (86). Rigiditeti arterial i matur në arterien radiale duket të jetë i rritur në pacientet me hiperparatiroidizëm primar (87). Në sindromin MEN, hipertensioni në pacientët me hiperparatiroidizëm mund të lidhet me një feokromocitomë apo aldosteronizmin primar.

Sindromi Cushing Hiperkortizolemia shoqërohet me hipertension në rreth 80% të rasteve (88,89).

Në pacientët me Morbus Cushing, rënia e TA në mbrëmje është në mënyrë sinjifikante më e ulët se në pacientët me HTA esencial (90). Pas trajtimit përfundimtar të sindromit Cushing, në rreth 30% të pacientëve hipertensioni persiston (91). Në pacientët me Morbus Cushing, nivelet e reninës dhe DOC janë përgjithësisht normal, ndërsa në sindromin e ACTH ektopik, hipokalemia është e zakonshme dhe varet nga rritja e aktivitetit të mineralokortikoideve me ulje të nivelit të reninës dhe rritje të DOC. Janë një sërë mekanizmash që ndikojnë në rritjen e TA në sindromin Cushing: rritja e prodhimit hepatik të angiotenzinogenit dhe fluksi kardiak nga glukokortikoidët, prodhimi i reduktuar i prostaglandinave në rrugën e frenimit të fosfolipazes A, rezistenca insulinike e rritur, dhe oversaturimi i aktivitetit të 11beta-HSD me rritje të efektit të mineralokortikoidëve (92-95).

Rezistenca e glukokortikoidëve Ky çrregullim autozomal recesiv ose dominant është i rrallë dhe shkaktohet nga mutacionet inaktive të gjeneve të receptorëve të glukokortikoidëve (96,97). Kortizoli dhe ACTH janë të rritur por nuk ka shenja klinike për sindrom Cushing. Rritja permanente e ACTH mund të çojë në stimulimin e produkteve surenaliene me aktivitetin mineralokortikoid, dhe rritje të kortizolit që mund të çojë në stimulim të receptorëve mineralokortikoid, me rezultat hipertensionin. Në gratë , hirsutizmi dhe oligomenorhea mund të ndodhin nga stimulimi i androgenëve.

Hipertiroidizmi Hipertiroidizmi rrit TA sistolik duke rritur frekuencen kardiake, duke ulur rezistencën vaskulare sistemike, dhe duke rritur hedhjen kardiake (98,99). Në tireotoksikozë, pacientët zakonisht janë takikardikë dhe kanë hedhje kardiake të rritur, me rritje të volumit goditës dhe rritje të TA sistolik (100,101). Hipertiroidizmi subklinik kontribuon në hipertrofinë e ventrikulit të majtë dhe në këtë mënyrë në hipertension (102), megjithatë ende nuk është gjetur të shoqërohet me hipertension (103).

Hipotiroidizmi Pacientët me hipotiroidizëm kanë funksion endotelial të dëmtuar, rezistenca vaskulare sistemike të rritura, rritje të volumit ekstraqelizor, dhe rritje të TA diastolik (104). Në 32% të pacientëve hipotiroidikë me hipertension, hormonoterapia zëvendësuese me tiroksinë çon në rënie të TA diastolik në 90 mm Hg ose më pak (105).

Ekziston një relacion pozitiv midis TSH dhe TA me vlera brenda normës të TSH, statistikisht sinjifikante për hipertensionin diastolik (106). Hipotiroidizmi subklinik nuk duket të ketë shoqërim me hipertensionin (107).

[Type text] Akromegalia Prevalenca e hipertensionit në pacientët me hiperprodhim të hormonit të rritjes (GH) është rreth 46% dhe më i shpeshtë se në popullatën e përgjithshme (108-110). GH ka veprim antinatriuretik dhe mund të çojë në mbajtjen e natriumit dhe rritje të volumit (111). Hedhja sistolike e rritur dhe frekuenca e lartë si manifestime të sindromit hiperkinetik mund të shpien në insuficiencë kardiake kongjenstive (112). Vlerat e TA janë të larta në pacientët me akromegali shoqëruar me tolerancë të dëmtuar të glukozës ose diabet mellitus krahasuar me ata me tolerancë normale të glukozës (110). Sistemi RAAS duket të jetë i implikuar në patogjenezën e hipertensionit në pacientët me GH të rritur (113).

REFERENCAT 1. Fields LE, Burt VL, Cutler JA, Hughes J, Roccella EJ, Sorlie P. 2004 The burden of adult hypertension in the United States 1999 to 2000: a rising tide.

Hypertension 44(4):398-404 2. Hemmelgarn BR, McAllister FA, Myers MG, et al. 2005 The 2005 Canadian Hypertension Education Program recommendations for the management of hypertension: part 1-blood pressure measurement, diagnosis, and assessment of risk. Can J Cardiol 21:645-656 3. Vasan RS, Evans JC, Larson MG, et al. 2004 Serum aldosterone and the incidence of hypertension in nonhypertensive persons. N Engl J Med 351:33-41 4. Gordon RD, Stowasser M, Tunny TJ, et al. 1994 High incidence of primary hyperaldosteronism in 199 patients referred with hypertension. Clin Exp Pharmacol Physiol 21:315-318 5. Fardella CE, Mosso L, Gomez-Sanchez CE, et al. 2000 Primary hyperaldosteronism in essential hypertensives: prevalence, biochemical profile, and molecular biology. J Clin Endocrinol Metab 85:1863-1867 6. Mulatero P, Milan A, Fallo F, et al. 2006 Comparison of confirmatory tests for the diagnosis of primary aldosteronism. J Clin Endocrinol Metab 91(7):2618-23 7. Williams JS, Williams GH, Raji A, et al. 2006 Prevalence of primary hyperaldosteronism in mild to moderate hypertension without hypokalemia. J Hum Hypertens 20:129-136 8. Stowasser M, Gordon RD. 2000 Primary aldosteronism: learning from the study of familial varieties. J Hypertension 18:1165-1176 9. Streeten DH, Tomycz N, Anderson GH. 1979 Reliability of screening methods for the diagnosis of primary aldosteronism. Am J Med 67:403-413 10. Seiler L, Rump LC, Schulte-Monting J, et al. 2004 Diagnosis of primary aldosteronism: value of different screening parameters and influence of antihypertensive medication. Eur J Endocrinol 150:329-337 11. Mattson C, Young WF Jr. 2006 Primary aldosteronism: diagnostic and treatment strategies. Nat Clin Pract Nephrol 2:198-208 12. Giacchetti G, Ronconi V, Lucarelli G, et al. 2006 Analysis of screening and confirmatory tests in the diagnosis of primary aldosteronism: need for a standardized protocol. J Hypertens 24:737-745

[Type text] 13. Ulick S, Blumenfeld JD, Atlas SA, et al. 1992 The unique steroidogenesis of the aldosteronoma in the differential diagnosis of primary aldosteronism. J Clin Endocrinol Metab 76:873-878 14. Thompson GB, Young WF Jr. 2006 Selective use of adrenal venous sampling in the lateralization of aldosterone-producing adenomas. World J Surg 886-887 15. Young WF, Stanson AW, Thompson GB, et al. 2004 Role of adrenal venous sampling in primary aldosteronism. Surgery 136:1227-1235 16. Toniato A, Bernante P, Rossi GP, Pelizzo MR. 2006 The role of adrenal venous sampling in the surgical management of primary aldosteronism. World J Surg 30:624-627 17. Gordon RD, Stowasser M. 1998 Familial forms broaden the horizons for primary aldosteronism. Trends Endocrinol Metab 9:220-223 18. Stowasser M, Gordon RD. 2006 Monogenic mineralocorticoid hypertension. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab 20:401-420 19. Sutherland DJ, Ruse JL, Laidlaw JC. 1966 Hypertension, increased aldosterone secretion and low plasma renin activity relieved by dexamethasone. Can Med Assoc J 95:1109-1119 20. Lifton RP, Dluhy RG, Powers M, Rich GM, Cook S, Ulick S, Lalouel JM. 1992 A chimeric 11 beta-hydroxylase/aldosterone synthase gene causes glucocorticoidremediable aldosteronism and human hypertension. Nature 355:262-265 21. Litchfield WR, Anderson BF, Weiss RJ, et al. 1998 Intracranial aneurysms and hemorrhagic stroke in glucocorticoid-remediable aldosteronism. Hypertension 31:445-450 22. Litchfield WR, New MI, Coolidge C, et al. 1997 Evaluation of the dexamethasone suppression test for the diagnosis of glucocorticoid-remediable aldosteronism. J Clin Endocrinol Metab 82:3570-3573 23. Grim CE, Weinberger MH. 1980 Familial, dexamethasone-suppressible, normokalemic hyperaldosteronism. Pediatrics 65:597-604 24. Lafferty AR, Torpy DJ, Stowasser M, Taymans SE, Lin JP, Huggard P, Gordon RD, Stratakis CA. 2000 A novel genetic locus for low renin hypertension: familial hyperaldosteronism type II maps to chromosome 7p22. J Med Genet 37:831-835 25. Stowasser M, Gordon RD. 2006 Aldosterone assays: an urgent need for improvement. Clin Chem 52:1640-1642 26. Schirpenbach C, Seiler L, Maser-Gluth C, et al. 2006 Automated chemiluminescence-immunoassay for aldosterone during dynamic testing: comparison to radioimmunoassay with and without extraction steps. Clin Chem 52:1749-1755 27. Kratzsch J, Hahnel D, Koch CA. Salt suppression test in individuals from age 20 to 65 (German dissertation, Hahnel D) 28. Weinberger MH, Fineberg NS. 1993 The diagnosis of primary aldosteronism and separation of two major subtypes. Arch Int Med 153:2125-2129 29. Young WF. 2002 Primary aldosteronism. Ann NY Acad Sci 970:61-76 30. Meyer A, Brabant G, Behrend M. 2005 Long-term follow-up after adrenalectomy for primary aldosteronism. World J Surg 29:155-159 31. Rossi GP. 2006 Surgically correctable hypertension caused by primary aldosteronism. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab 20:385-400

[Type text] 32. Magni P, Motta M. 2005 Aldosterone receptor antagonists: biology and novel therapeutic applications. Curr Hypertens Rep 7:206-211 33. Gordon RD, Laragh JH, Funder JW. 2005 Low renin hypertensive states: perspectives, unsolved problems, future research. Trends Endocrinol Metab 16:108-113 34. Karagiannis A, Tziomalos K, Kakafika A, et al. 2006 Eplerenone relieves spironolactone-induced painful gynecomastia in a patient with primary aldosteronism. Nephrol Dial Transplant Oct 35. Catena C, Lapenna R, Baroselli S, et al. 2006 Insulin sensitivity in patients with primary aldosteronism: a follow-up study. J Clin Endocrinol Metab 91:3457-3463 36. Koch CA, Vortmeyer AO, Zhuang Z, Brouwers FM, Pacak K. 2002 New insights into the genetics of familial chromaffin cell tumors. Ann NY Acad Sci 970:11-28 37. Neumann HPH, et al. 2002 Germline mutations in nonsyndromic pheochromocytoma. N Engl J Med 346:1486-1488 38. Koch CA, Pacak K, Chrousos GP. 2002 The molecular pathogenesis of hereditary and sporadic adrenocortical and adrenomedullary tumors. J Clin Endocrinol Metab 87(12):5367-84 39. Lenders JW, Eisenhofer G, Mannelli M, Pacak K. 2005 Phaeochromocytoma.

Lancet 366:665-675 40. Reisch N, Peczkowska M, Januszewicz A, Neumann HPH. 2006 Pheochromocytoma: presentation, diagnosis, and treatment. J Hypertens 24:23312339 41. Eisenhofer G, Walther MM, Huynh TT, et al. 2001 Pheochromoytomas in von Hippel-Lindau syndrome and multiple endocrine neoplasia type 2 display distinct biochemical and clinical phenotypes. J Clin Endocrinol Metab 86:1999-2008 42. Agarwal A, Gupta S, Mishra AK, et al. 2005 Normotensive pheochromocytoma: institutional experience. World J Surg 29:1185-1188 43. Bravo EL, Tagle R. 2003 Pheochromocytoma: state-of-the-art and future prospects. Endocr Rev 24:539-553 44. Lenders JW, Pacak K, Walther MM, et al. 2002 Biochemical diagnosis of pheochromocytoma: which test is best ? JAMA 287:1427-1434 45. Unger N, Pitt C, Schmidt IL, et al. 2006 Diagnostic value of various biochemical parameters for the diagnosis of pheochromocytoma in patients with adrenal mass.

Eur J Endocrinol 154:409-417 46. Miehle K, Kratzsch J, Lenders JW, Kluge R, Paschke R, Koch CA. 2005 Adrenal incidentaloma diagnosed as pheochromocytoma by plasma chromogranin A and plasma metanephrines. J Endocrinol Invest 28:1040-1042 47. Grossrubatscher E, Dalino P, Vignati F, et al. 2006 The role of chromogranin A in the management of patients with pheochromocytoma. Clin Endocrinol 65:287293 48. Giovanella L, Squin N, Ghelfo A, Ceriani L. 2006 Chromogranin A immunoradiometric assay in diagnosis of pheochromocytoma: comparison with plasma metanephrines and 123I-MIBG scan. Q J Nucl Med Mol Imaging 50:344347

[Type text] 49. Koch CA, Rodbard JS, Brouwers FM, Eisenhofer G, Pacak K. 2003 Hypotension in a woman with a metastatic dopamine-secreting carotid body tumor. Endocr Pract 9:310-314 50. Zachmann M, Tassinari D, Prader A. 1983 Clinical and biochemical variabilitiy of congenital adrenal hyperplasia due to 11beta-hydroxylase deficiency. J Endocrinol Metab 56:222-229 51. New MI, Geller DS, Fallo F, Wilson RC. 2005 Monogenic low rennin hypertension. Trends Endocrinol Metab 16:92-97 52. Wong SL, Shu SG, Tsai CR. 2006 Seventeen alpha-hydroxylase deficiency. J Formos Med Assoc 105:177-181 53. Costa-Santos M, Kater CE, Auchus RJ, et al. 2004 Two prevalent CYP17 mutations and genotype-phenotype correlations in 24 Brazilian patients with 17hydroxylase deficiency. J Clin Endocrinol Metab 89:49-60 54. Lavery GG, Ronconi V, Draper N, et al. 2003 Late-onset apparent mineralocorticoid excess caused by novel compound heterozygous mutations in the HSD11B2 gene. Hypertension 42:123-129 55. Carvajal CA, Gonzales AA, Romero DG, Gonzales A, et al. 2003 Two homozygous mutations in the 11 beta-hydroxysteroid dehydrogenase type 2 gene in a case of apparent mineralocorticoid excess. J Clin Endocrinol Metab 88:25012507 56. Palermo M, Quinkler M, Stewart PM. 2004 Apparent mineralocorticoid excess syndrome: an overview. Arq Bras Endocrinol Metab 48:687-696 57. Lin-Su K, Zhou P, Arora N, et al. 2004 In vitro expression studies of a novel mutation delta299 in a patient affected with apparent mineralocorticoid excess. J Clin Endocrinol Metab 89:2024-2027 58. New MI, Levine LS, Biglieri EG, Paeira J, Ulick S. 1977 Evidence for an unidentified ACTH-induced steroid hormone causing hypertension. J Clin Endocrinol Metab 44:924-933 59. Wilson RC, Krozowski ZS, Li K, et al. 1995 A mutation in the HSD11B2 gene in a family with apparent mineralocorticoid excess. J Clin Endocrinol Metab 80:2263-2266 60. Stewart PM, Corrie JE, Shackleton CH, Edwards CR. 1988 Syndrome of apparent mineralocorticoid excess. A defect in the cortisol-cortisone shuttle. J Clin Invest 82:340-349 61. Arriza JL, Weinberger C, Cerelli G, Glaser TM, et al. 1987 Cloning of the human mineralocorticoid receptor complementary DNA: structural and functional kinship with the glucocorticoid receptor. Science 237:268-275 62. Funder JW, Pearce PT, Smith R, Smith AI. 1988 Mineralocorticoid action: target tissue specificity is enzyme, not receptor mediated. Science 242:583-585 63. Heilmann P, Buchheim E, Wacker J, Ziegler R. 2001 Alteration of the activity of the 11beta-hydroxysteroid dehydrogenase in pregnancy: relevance for the development of pregnancy-induced hypertension ? J Clin Endocrinol Metab 276:5222-5226 64. Quinkler M, Oelkers W, Diederich S. 2000 In vivo measurement of renal 11betahydroxysteroid dehydrogenase type 2 activity. J Clin Endocrinol Metab 85:49214922

[Type text] 65. Geller DS, Farhi A, Pinkerton N, et al. 2000 Activating mineralocorticoid receptor mutation in hypertension exacerbated by pregnancy. Science 289:119123 66. Liddle GW, Bledsoe T, Coppage WS Jr. 1963 A familial renal disorder simulating primary aldosteronism but with negligible aldosterone secretion. Trans Assoc Am Physicians 76:199-213 67. Gordon RD, Geddes RA, Pawsey CG, O’Halloran MW. 1970 Hypertension and severe hyperkalemia associated with suppression of renin and aldosterone and completely reversed by dietary sodium restriction. Australas Ann Med 19:287294 68. Geller DS. 2005 Mineralocorticoid resistance. Clin Endocrinol 62:513-520 69. Klemm SA, Gordon RD, Tunny TJ, Thompson RE 1991 The syndrome of hypertension and hyperkalemia with normal GFR (Gordon’s syndrome): is there increased proximal sodium reabsorption ? Clin Invest Med 14:551-558 70. Wilson FH, Disse-Nicodeme S, Choate KA, et al. 2001 Human hypertension caused by mutations in WNK kinases. Science 293:11-14 71. Mansfield TA, Simon DB, Farfel Z, et al. 1997 Multilocus linkage of familial hyperkalemia and hypertension, pseudohypoaldosteronism type II, to chromosomes 1q31-42 and 17p-q21. Nat Genet 16:202-205 72. Kahle KT, Wilson FH, Leng Q, et al. 2003 WNK4 regulates the balance between renal NaCl reabsorption and K secretion. Nat Genet 35:372-376 73. Xie J, Craig L, Cobb MH, Huang CL. 2006 Role of with-no-lysine (K) kinases in the pathogenesis of Gordon’s syndrome. Pediatr Nephrol 21(9):1231-6 74. Tobin MD, Raleigh SM, Newhouse S, et al. 2005 Association of WNK1 gene polymorphisms and haplotypes with ambulatory blood pressure in the general population. Circulation 112:3423-3429 75. Wofford MR, King DS, Harrel TK. 2006 Drug-induced metabolic syndrome. J Clin Hypertens 8:114-119 76. Haffner SM, Ruilope L, Dahlof B, et al. 2006 Metabolic syndrome, new onset diabetes, and new end points in cardiovascular trials. J Cardiovasc Pharmacol 47:469-475 77. Saad MF, Rewers M, Selby J, et al. Insulin resistance and hypertension: the insulin resistance atherosclerosis study. Hypertension 43:1324-1331 78. Ferrannini E, Buzzigoli G, Bonadonna R, et al. 1987 Insulin resistance in essential hypertension. N Engl J Med 317:350-357 79. Wofford MR, Hall JE. 2004 Pathophysiology and treatment of obesity hypertension. Curr Pharm Des 10:3621-3637 80. Levy J, Gavin JR III, Hammermann MR, et al. 1986 Ca- and Mg-ATPase activity in kidney basolateral membrane in non insulin dependent diabetic rats: effect of insulin. Diabetes 35:899-905 81. Dluhy RG, Lawrence JE, Williams GH. Endocrine Hypertension. In: Williams Textbook of Endocrinology, 10th edition, Saunders, 2002, pages 552-585 82. Ronti T, Lupattelli G, Mannarino E. 2006 The endocrine function of adipose tissue:an update. Clin Endocrinol 64:355-365 83. Bukoski RD, Ishibashi K, Bian K. 1995 Vascular actions of the calcium regulating hormones. Semin Nephrol 15:536-549

[Type text] 84. Bucher HC, Cook RJ, Guyatt GH, et al. 1996 Effects of dietary calcium supplementation in blood pressure: a metaanalysis of randomized controlled trials.

JAMA 275:1016-1022 85. Allender PS, Cutler JA, Follmann D, et al. 1996 Dietary calcium and blood pressure: a metaanalysis of randomized clinical trials. Ann Intern Med 124:825831 86. Silverberg SJ. 2002 Non-classical target organs in primary hyperparathyroidism. J Bone Miner Res Supp;2:N117-25 87. Rubin MR, Maurer MS, McMahon DJ, et al. 2005 Arterial stiffness in mild primary hyperparathyroidism. J Clin Endocrinol Metab 90:3326-3330 88. Savage M, Lienhardt A, Lebrethon M, et al. 2001 Cushing’s disease in childhood : presentation, investigation, treatment and long-term outcome. Horm Res 55:24-30 89. Magiakou M, Mastorakos G, Oldfield EH, et al. 1994 Cushing’s syndrome in children and adolescents. Presentation, diagnosis, and therapy. N Engl J Med 331:629-636 90. Zacharieva S, Orbetzova M, Stoynev A, et al. 2004 Circadian blood pressure profile in patients with Cushing’s syndrome before and after treatment. J Endocrinol Invest 27:924-930 91. Baid S, Nieman LK. 2004 Glucocorticoid excess and hypertension. Curr Hypertens Rep 6:493-499 92. Torpy DJ, Mullen N, Ilias I, Nieman LK. 2002 Association of hypertension and hypokalemia with Cushing’s syndrome caused by ectopic ACTH secretion.

Ann NY Acad Sci 970:134-144 93. Mantero F, Boscaro M. 1992 Glucocorticoid-dependent hypertension. J Steroid Biochem Mol Biol 43:409-413 94. Pirpiris M, Yeung S, Dewar E, et al. 1993 Hydrocortisone-induced hypertension in men. The role of cardiac output. Am J Hypertension 6:287-294 95. Newell-Price J, Bertagna X, Grossman AB, Nieman LK. 2006 Cushing’s syndrome. Lancet 367:1605-1617 96. Kino T, Vottero A, Charmandari E, Chrousos GP. 2002 Familial/sporadic glucocorticoid resistance syndrome and hypertension. Ann NY Acad Sci 970:101111 97. Chrousos GP, Vingerhoeds A, Brandon D, et al. 1982 Primary cortisol resistance.

J Clin Invest 69:1261-1269 98. Danzi S, Klein I. 2003 Thyroid hormone and blood pressure regulation. Curr Hypertens Rep 5:513-520 99. Prisant LM, Gujral JS, Mulloy AL. 2006 Hyperthyroidism: a secondary cause of isolated systolic hypertension. J Clin Hypertens 8:596-599 100.

Klein I. 1990 Thyroid hormone and the cardiovascular system. Am J Med 88:631-637 101.

Woeber KA. 1992 Thyrotoxicosis and the heart. N Engl J Med 327:94-98 102.

Tamer I, Sargin M, Sargin H, et al. 2005 The evaluation of left ventricular hypertrophy in hypertensive patients with subclinical hyperthyroidism. Endocr J 52:421-425

[Type text] 103.

Volzke H, Alte D, Dorr M, et al. 2006 The association between subclinical hyperthyroidism and blood pressure in a population-based study. J Hypertens 24:1947-1953 104.

Biondi B, Klein I. 2004 Hypothyroidism as a risk factor for cardiovascular disease. Endocrine 24:1-13 105.

Streeten DHP, Anderson GH Jr, Howland T, et al. 1988 Effects of thyroid function on blood pressure: recognition of hypothyroid hypertension.

Hypertension 11:78-83 106.

Iqbal A, Figenschau Y, Jorde R. 2006 Blood pressure in relation to serum thyrotropin : the Tromso study. J Hum Hypertens 107.

Walsh JP, Bremner AP, Bulsara MK, et al. 2006 Subclinical thyroid dysfunction and blood pressure: a community-based study. Clin Endocrinol 65:486-491 108.

Vitale G, Pivonello R, Auriemma RS, et al. 2005 Hypertension in acromegaly and in the normal population: prevalence and determinants. Clin Endocrinol 63:470-476 109.

Bondanelli M, Amrosio MR, Degliuberti EC. 2001 Pathogenesis and prevalence of hypertension in acromegaly. Pituitary 4:239-249 110.

Colao A, Ferone D, Marzullo P, et al. 2004 Systemic complications of acromegaly: epidemiology, pathogenesis, and management. Endocr Rev 25:102152 111.

Falkheden T, Sjögren B. 1964 Extracellular fluid volume and renal function in pituitary insufficiency and acromegaly. Acta Endocrinol 46:80-88 112.

Lombardi G, Galdiero M, Auriemma RS, et al. 2006 Acromegaly and the cardiovascular system. Neuroendocrinology 83:211-217 113.

Mulatero P, Veglio F, Maffei P, et al. 2006 CYP11B2-344T/C gene polymorphism and blood pressure in patients with acromegaly. J Clin Endocrinol Metab Sept SUMMARY ENDOCRINE HYPERTENSION 1

Ergita Nelaj1, Margarita Gjata1 Department of Internal Medicine, UHC "Mother Teresa" Tirane, Albania

Hypertension is a common disorder, occurring in approximately 20% of the United States population. The great majority of hypertensive subjects have the diagnosis of essential or primary hypertension. Essential hypertension is a heritable syndrome reflecting a variety of pathophysiologic abnormalities that can lead, independently or together, to an elevated arterial blood pressure. Although secondary causes exist in a smaller percentage (10%) of hypertensive subjects, they still represent a large number of patients. Broadly speaking, the secondary causes of hypertension can be divided into renal causes and endocrine causes. In some disorders, many cases can be diagnosed by an astute clinician because the signs and symptoms are often distinct (e. g. pheochromocytoma and Cushing’s syndrome). In addition, hypertension refractory to

[Type text] antihypertensive treatment may prompt the physician to screen for secondary causes. The age and sex of the hypertensive patients may also be helpful in the diagnoses of disorders with the secondary etiologies. For example, fibromuscular hyperplasia and Cushing’s syndrome are more commonly seen in younger females, whereas primary hypothyroidism most commonly occurs in older female patients. Finally, making a diagnosis of a secondary disorders is gratifying because it may lead to significant amelioration or in some instances cure of the elevated blood pressure.

Key words: secondar hypertension, pheochromocytoma, Cushing’s syndrome ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS PSIKOLOGJI

NË MES TMERRIT

Remzi Izairi, internist reumatolog Kryeredaktorë i Revistës “Medicus” Tel. +389 (0)42 321 600 & 070 379 007 e-mail: reuma@mail.com.mk Medicus 2008, Vol. X (2), (suppl. 3): Fobia, frika mistike, pas së cilës fshihet një proces i tërë psikologjik.

Veç të shumë njohurës frikë nga lartësia apo nga merimangat, varrezat apo gjilpërat, ky “fenomen” shkon edhe përtej, madje shumë më largë të së çuditshmes...

Fjalori fobive Ablutophobia – Frikë nga larja dhe pastrimi

[Type text] Acerophobia – Frikë nga thartësia Achluophobia – Frikë nga terri Acousticophobia – Frikë nga zhurma Acrophobia – Frikë nga lartësitë Aeroacrophobia – Frikë nga vendet e larta Aeronausiphobia – frikë nga e vjella Aerophobia – Frikë nga gëlltitja Agateophobia – Frikë nga çmenduria Agliophobia – Frikë nga dhimbja Agoraphobia – Frikë nga vendet e hapura Agraphobia – Frikë nga abuzimet seksuale Agrizoophobia – Frikë nga kafshët e egra Agyrophobia – Frikë për të kaluar rrugën Aichmophobia – Frikë nga gjilpërat Ailurophobia – Frikë nga macet Albuminurophobia – Frikë nga sëmundja e veshkëve Alektorophobia – Frikë nga pulat Altiumphobia – Frikë nga hudhra Allodoxaphobia – Frikë nga opinionet Amathophobia – frikë nga pluhuri Amaxophobia – Frikë nga vozitja Ambulophobia – Frikë nga ecja Amnesiphobia – Frikë nga amnezia Amyophobia – Frikë nga e gërvishtura Anablephobia – Frikë nga të shikuarit lartë Ancraophobia apo Anemophobia – Frikë nga era Androphobia – Frikë nga burrat Anglophobia – Frikë nga Anglia, kultura angleze Angrophobia – Frikë nga inati Anthrophobia – Frikë nga lulet Antropophobia – Frikë nga njerëzit apo shoqëria Apeirophobia – Frikë nga pambarimi Aphenphosmphobia – Frikë nga të prekurit Apotemnophobia – Frikë nga personat me pjesë trupore të amputuara Arithmophobia – Frikë nga numrat Aurophobia – Frikë nga ari Barophobia – Frikë nga graviteti Bathmophobia – Frikë nga shkallët Bibliophobia – Frikë nga librat Blennophobia – Frikë nga e qeshura Cacophobia – Frikë nga shëmtia Caligynephobia – Frikë nga femrat e bukura Carnophobia – Frikë nga mishi Cathisophobia – Frikë nga të ulurit Catoptrophobia – Frikë nga pasqyrat Chaetophobia – Frikë nga flokët

[Type text] Cherophobia – Frikë nga gëzimi Chioniphobia – Frikë nga bora Chirophobia – Frikë nga duartë Chorophobia – Frikë nga vallëzimi Chrometophobia apo Chrematophobia – Frikë nga paratë Chromophobia apo Chromatophobia – Frikë nga ngjyrat Chronomentrophobia – Frikë nga ora Crystalophobia – Frikë nga xhamat apo kristalet Cyberphobia – Frikë nga teknologjia Cymophobia – Frikë nga valët Decidophobia – Frikë nga të sjellurit vendime Deipnophobia – Frikë nga darkat dhe bisedat e mbrëmjes Dendrophobia - Frikë nga pemët Dikephobia – Frikë nga drejtësia Diplophobia – Frikë nga të pamurit dyfish Dutchphobia – Frikë nga gjermanët Ecophobia – Frikë nga shtëpia Eleutherophobia – Frikë nga liria Epistemophobia – Frikë nga dituria Equinophobia – Frikë nga kuajtë Erotophobia – Frikë nga seksi Euphobia – Frikë nga lajmet e mira Eurotophobia – Frikë nga gjenitalet femërore Gephydrophobia – Frikë të kalosh në anën tjetër të urës Hagiophobia – Frikë nga e shenjta Hylophobia – Frikë nga malet Ichthyophobia – Frikë nga peshqit Ideophobia – Frikë nga idetë Japanophobia – Frikë nga japonezët Koinoniphobia – Frika nga dhomat Kopophobia – Frika nga lodhja Kosmikophobia – Frikë nga fenomenet kosmike Leukophobia – Frikë nga ngjyra e bardhë Levophobia – Frika nga gjithçka që ndodhet në anën e majtë Limnophobia – Frikë nga liqenet Logophobia – Frikë nga fjalët Macrophobia – Frikë nga pritjet e gjata Medorthophobia – Frikë nga penisi në ereksion Megalophobia – Frikë nga sendet e gjëra Melophobia – Frikë ose urrejtja ndaj muzikës Meningitophobia – Frikë nga sëmundjet e trurit Menophobia – Frikë nga menstruacionet Meteorophobia – Frikë nga meteorët Methyphobia – Frikë nga alkooli Metrophobia – Frikë nga poezia Nostophobia – Frikë nga kthimi në shtëpi

[Type text] Nevercaphobia – Frikë nga hapat e vetes Ochophobia – Frikë nga automjetet Octophobia – Frikë nga numri 8 Olfactophobia – Frikë nga nuhatja Ommetaphobia apo ommatophobia – Frikë nga sytë Oneirophobia – Frikë nga ëndrrat Orthophobia – Frikë nga pronësia Ouranophobia – Frikë nga parajsa Papaphobia – Frikë nga papa Paraphobia – Frikë nga perverzioni seksual Paraskavedekatriaphobia – Frikë nga dita 13-ti, e premte Parthenophobia – Frika nga vajzat e virgjëra Patroiophobia – Frikë nga trashëgimia Pediculophobia – Frikë nga kukullat Pedophobia – Frikë nga fëmijët Phengophobia – Frikë nga rrezet e diellit Philemaphobia apo Philematophobia – Frikë nga puthja Philophobia – Frikë e të qenit i dashuruar Philosophobia – Frikë nga filozofia Phobophobia – Frikë nga fobia Phonophobia – Frikë nga zëri i yt apo i të tjerëve Phronemophobia – Frikë nga të menduarit Politicophobia – Frikë nga politikanët Prosophobia – Frikë nga përparimi Scriptophobia – Frikë nga të shkruarit në publikë Selenophobia – Frikë nga hëna Siderophobia – Frikë nga yjet Somniphobia – Frikë nga gjumi Staurophobia – Frikë nga kryqi Symmetrophobia – Frikë nga simetria Syngenesophobia – Frikë nga farefisi Taphephobia apo Taphophobia – Frikë të digjesh i gjallë apo frikë nga varrezat Theophobia – Frikë nga zoti dhe religjionet Vestiphobia – Frikë nga veshja Xenoglossophobia – Frikë nga gjuhët e huaja Panophobia apo Pantophobia – Frikë nga gjithçka LITERATURA 1. Qiriazati K, Minga Gj, Andoni R.: Fjalor Latinisht-Shqip i Mjekësisë, “8 Nëntori”, Tiranë, 1975 2. SHQIPmedia. Viti I. Nr 56, 18 Qershor 2008, fq. 17.

[Type text]

MEDICUS HISTORI / HISTORY A E DINI SE? Acetilkolinën e zbuloi Johann von Baeyer në vitin 1866, kurse e sintetizuan Henry Dale dhe Harold Dudley në vitin 1929.

ACTH-në e zbuloi Philip Edward Smith në vitin 1930, kurse e izoluan Čo Hao Li dhe Herbert Evans në vitin 1942.

Adrenalinën e zbuluan Thomas Bell Aldrich dhe Jokiči Takamine në vitin 1901, kurse e sintetizoj Friedrich Stolz në vitin 1904.

Antihistaminikët i zbuloi Bernadr Helpren në vitin 1942.

Antipirinën e zbuloi Ludwig Knorr në vitin 1883.

Aspirinën e zbuloi Karl Friedrich Gerhard në vitin 1843, kurse e përsosën Felix Hoffman dhe Heinrich Dreser në vitin 1899.

Atropinën e izoluan Philipp Lorenz Greiger dhe Wilhelm Hesse në vitin 1833.

Barbituratet në përdorim i futi Emil Fischer në vitin 1902.

Bizmutin në terapi e futën R. Sazerac dhe Constatin Levaditi në vitin 1921.

Cortisonin e izoluan Edvard C. Kendall, Philip S. Hench dhe Tadeusz Reichstein në vitin 1936.

Dicumarolin si antikoagulant e futi në përdorim Karl Paul Link në vitin 1941.

Digitalisin në terapi e futi William Withering në vitin 1785; terapinë moderne me digitalis e themeloi Ludvig Traube në vitin 1883; glikozidet e digitalisit i izoloi Max Cloetta në vitin 1920, Adolf Windaus në vitin 1928 dhe Arthur Stol në vitin 1930.

Ergotaminën e izoluan Karl Spiro dhe Arthur Stoll në vitin 1920.

Estrogjenët i sintetizoj Edward Charles Dodds në vitin 1938.

Heparinën e futën në përdorim Jay Mac Lean në vitin 1917 dhe William Howell në vitin 1918.

Histaminën e sintetizoj Adolf Windaus në vitin 1907, kurse efektet i zbuluan Otto Loewi në vitin 1921 dhe Henry Dale në vitin 1936.

Insulinën e zbuluan Frederick Grant Banting dhe Charles Herbert Best në vitin 1921.

Jodin e zbuloi Bernard Courtois në vitin 1811, kurse Jod-terapinë e futën në përdorim Jean François Coindet dhe Jean Baptiste Dumas në vitin 1820.

Kininën e izoluan Joseph Pelletier dhe Bienaimé Caventou në vitin 1820.

Oksigjenin e zbuluan Karl Wilhelm Scheele dhe Joseph Priestley në vitin 1771.

Klorhidratin e zbuloi Justus von Liebig në vitin 1832, kurse në praktikë e futi Oskar Liebreich në vitin 1869.

Kloroformin e zbuloi Justus von Liebig dhe Eugenè Souberain në vitin 1831.

Kodeinën e izoloi Pierre Jean Robiquet në vitin 1832, kurse e sintetizoj A. Knoll në vitin 1886.

Kofeinën e zbuluan F.F Runge, J.Pelletier, B Caventou dhe P.J. Robiquet në vitin 1920.

(Vazhdon në numrin e ardhshëm) Përgatiti: Prof. dr Remzi Izairi

[Type text]

MEDICUS RELAKSIM / RELAX “Si të gjitha qeniet njerëzore, ashtu edhe mjekët kanë të drejta, por kanë edhe përgjegjësi”

Hipokrati, 460-377, para e.s.

Deontologjia mjekësore.

E pa mohueshme është merita e Hipokratit, e cila edhe në ditët tona ka mbetur e pa ndryshuar, në përcaktimin dhe kodifikimin e parimeve etike, të cilat janë udhërrëfyes në punën e mjekut.

Hipokrati në hollësi e ka përshkruajtur mënyrën e komunikimit të mjekut me pacientin, bile edhe mënyrën e bisedës dhe stilin e veshjes së mjekut. Në veprat e tij “Ligji”, “Mjeku” dhe “Mirësjellja” në original ai shkruan: “….Mjeku duhet të dij të heshtë në kohën e duhur dhe të ketë jetë të rregulltë, sepse kjo kontribuon në ngritjen e fames së tij…."

Provoni dijën Tuaj!

Sindroma Brugada, çfar sëmundje është?

“…..Duhet të jetë i sinqertë dhe si i tillë duhet t’u tregohet të gjithë njerëzive. ….” “….Ngutësinë dhe shpejtësinë nuk e adhurojnë njerëzit, bile edhe atëherë kur ajo është e dobishme…” ”..Atje ku ka dashuri ndaj njeriut, atje ka edhe dashuri ndaj zanatit mjekësor…..” “…..Kritikat duhet t’u drejtohen të sëmurëve në mënyrë të sinqertë, por edhe ngushëllimet duhet t’u jepen me vëmendje dhe kujdes….” ”…Asnjëherë pacientit nuk duhet t’i kumtohen pakënaqësitë që e presin….” ”…..Shumë të sëmurë që e dine se sëmundja e tyre është e rrezikshme shërohen nëse mbështeten në aftësitë e mjekut. ….” “….Shërimin e sjell koha, por here here edhe gjesti i mirë….” ”….Mjekët në konzilium nuk guxojnë të fjalosen dhe të duken qesharak…”. ”…Vërtetimi më i mirë i fuqisë së medicinës është se ajo i shpëton edhe ata që nuk besojnë në atë….”

Përgatiti: Prof. dr Remzi Izairi

[Type text]

MEDICUS PREZANTIM LIBRI / BOOK PRESENTATION

Ali Dalipi, oftalmolog Bajram Shabani 60, Kumanovë Email: alidalipi@yahoo.com Syri, njohuri themelore: refrakcioni dhe strabizmi; monografi; botim i parë në gjuhën shqipe; libri ka 182 faqe, 6 tabela, 143 fotografi, 129 skica dhe vizatime origjinale; botoi Shtëpa Botuese “GRAFOTEKS”, Kumanovë.

Doli nga shtypi dhe auditoriumit të shkencave mjekësore dhe të sëmurëve nga sëmundjet e syrit u prezantohet libri “Syri, njohuri themelore: refrakcioni dhe strabizmi”, e autorit Prim. Dr Ali Dalipi. Është vepër shumë praktike dhe e kompletuar me njohuri bashkëkohore për strabizmin dhe refrakcionin. Kjo monografi është e mirëseardhur, sepse do ta plotësojë një zbrastirë nga oftalmologjia dhe do të jetë ndihmesë e madhe për mjekët e përgjithshëm, specialistët e sëmundjeve të syrit dhe specialistët e disiplinave tjera kufitare si dhe e të gjithë atyre që takohen me të sëmurët që vuajnë nga vëngëria - strabizmi.

Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi

MEDICUS

[Type text]

PREZANTIM LIBRI / BOOK PRESENTATION MJEKIMI ME FAKTORË NATYROR NË REGJIONIN E ULQINIT

Prim. dr Gani Karamanaga. Ulqin, Mali Zi Më 12 korrik 2008 në Ulqin u organizua përurimi i librit të prim. dr Gani Karamanaga me titullin “Mjekimi me faktorë natyror në regjionin e Ulqinit”. Në ambientin e bibliotekës të Qendrës së kulturës në Ulqin në përurim morrën pjesë: recensentët e librit prof. dr. Simë Dobreci nga Ulqini i cili ndër të tjera theksoi: Në punimin e vet, prim. dr Gani Karamanaga merret me 7 faktorë natyrorë në rrethin e Ulqinit, të cilët mund të përmirësojnë shëndetin, ose edhe të shërojnë shumë sëmundje kronike. Këta janë: uji i detit me ngrohtësinë e përshtatshme në kohën e verës, uji mineral sulfurik me temperaturë 140C, kripa e detit me tretje të ndryshme, rëra e nxehtë me një radioaktivitet të lehtë, peloidi (balta mjekuese) me ndikim termik dhe kimik, peloidi i butë (kripa e lëngshme) nga kriporja e Ulqinit, si dhe klima e butë bregdetare mediterane.

Pra, janë këta të gjithë faktorët që mundësojnë zhvillimin e një turizmi shëndetësor.

Në fjalën e vet recensenti i librit për gjuhën malazeze prof. dr Branislav Gjuriq nga Sremska Kamenica – Instituti për Sëmundje të Mushkërive theksoi: Prim. dr Gani Karamanaga, si pulmolog dhe drejtor shumëvjeçar i Shtëpisë së Shëndetit, ka konstatuar se disa nga pacientët nuk përmirësohen nga shëndeti dhe shërohen aq shpejt. Andaj e ka bërë një projekt të detajuar për ndërtimin e një qendre shëndetësore-rekreative me destinim publik, që do të hapej mu në breg të detit, në Ranë, si dhe një ndërtesë më të vogël për rastet e rënda të të sëmurëve.

Duke përcjellë literaturë botërore, ka arritur në përfundim se nuk ka përparim nëse nuk aplikohet multidisciplina në mjekësi, sepse faktorët natyrorë nuk janë të dobishëm vetëm në rastet e të sëmurëve në mushkëri, por edhe tek reumatikët, disa nga sëmundjet gjinekologjike, te personat labilë psikikë, të gjendjet posttraumatike, tek sëmundjet kronike neurologjike, te më shumë sëmundje të lëkurëve etj.

Që ta arrijë këtë qëllim, autori i këtij libri me shumë të drejtë dëshiron dhe kërkon që të hapë një ent të tipit publik dhe spital, sepse në atë rast i tërë niveli i mjekimit – shërimit do të ngrihej në një nivel më të lartë.

[Type text] Në entet e tilla shëndetësore do të punonte një kuadër i aftë profesional i përbërë nga më shumë specialistë, të cilët do të plotësoheshin në mes vete.

Duke e lexuar më shumë herë këtë libër, shihet qartë se sa mund i është kushtuar studimit dhe përpilimit, përpunimit profesional – shkencor, që ky botim të jetë i një niveli sa më të lartë, që të interesojë edhe ekspertët e tjerë të regjioneve të tjera.

Libri sigurisht do t’u shërbejë edhe kolegëve të ardhshëm si literaturë shkencore dhe bazë për të plotësuar njohuri të reja shkencore nga kjo fushë e mjekësisë, meqë është e ditur se zbulimet shkencore të disa sëmundjeve nuk do të pushojnë kurrë.

Prof.dr. Elez Selimi nga Klinika Universitare e Pneumologjisë nga Tirana theksoi: Nuk mund te rri pa permendur kombinimin e shkelqyer midis te mirave te natyres me njerezit e mrekullueshem te Ulqinit, te cilet me sjelljen dhe shikimin e tyre rrezatojne miqesi, miresi, kulture dhe dashuri.

Se fundi, duke uruar dr Gani Karamanagen per librin e tij te shkruar me shume dashuri, kompetence shkencore i uroj atij suksese te tjera ne shkence dhe ne jete.

Libri u sherben te gjithe njerezve per te njohur Ulqinin dhe vlerat e tij ne mjekimin e semundjeve te ndryshme. Njekohesisht ai eshte nje keshillues dhe udhezues ne ndihme te mjekeve te specialiteteve te ndryshme per punen e tyre te perditshme me te semuret.

Prof. dr Hektor Çoçoli nga Klinika Universitare e Pneumologjis në Tiranë thotë: Trajtimi shkencor i vlerës se resurseve natyrore në mjekimin alternativ të patologjive të ndryshme është një domosdoshmëri e kohës, sepse këto resurse japin ndihmë të konsiderueshme në trajtimin e sëmundjeve të ndryshme.

Interesante janë dhe propozimet e autorit të librit për ndërtimin në Ulqin të Qëndrës Rekreative për Mjekimin me faktorë natyrorë në pjesën bregdetare ku gjëndet pylli i pishave, i Qëndrës Rekreative gjysëm i hapur në Plazhin e Madh për terapi me rërë (psamo terapi) dhe me Diell (helio terapi). si dhe talasoterapia.

Libri i dr Karamanagës, i këtij studjuesi serioz dhe të apasionuar, të bazuar shkencërisht dhe i ballafaquar me literaturën bashkëkohore krahas përvojës vetjake, do të japi një ndihmesë të çmuar që do ta ndjejnë më shumë të sëmurët si dhe mjekët rekomandues për falënderimet dhe mirënjohjen që do të kenë nga të sëmurët . Kjo kërkon një mbështetje nga të gjithë.

Kurse për librin dr Miroslav Mariq specialist për fiziatri nga Instituti i Igalos shprehet: Faktorët balnearo-klimatpologjik të regjionit Ulqinit, qoftë që kemi të bëjmë për aplikimin: pelodit të Zogajve, të një kualiteti të lartë, të ujit mineral sulfurik, të ujit të detit, të rërës së detit, të aerosolit të çetinave apo të detit, varësisht nga mënyra, forma, lloji dhe të trajtimit terapeutik, në metodologjinë të veprimit të kontrolluar, ka perspektivën e vet. Një ofertë komplekse e faktorëve balnearo-klimatologjikë në Ulqin, na jep të drejtën që në atë aspekt ta shohim perspektivën e qytetit për të mirën e qytetarëve dhe të të gjithë vizitorëve që, përmes programeve të studiuara, do të gjejnë kënaqësitë dhe dobitë për veten e tyre.

Një kontribut të madh për të gjitha këto të theksuara më lart e jep studimi “Shërimi me faktorët natyrorë në regjionin e Ulqinit, të pri, dr Gani Karamanagës.

Ky libër poashtu u përurua edhe në Durrës më 29 gusht 2008 në Pallatin e kulturës „Aleksandër Moisiu“ në bashkëpunim mes botuesit Bashkimi i krijuesve shqiptarë nga Mali i Zi dhe Shërbimit shëndetësor parësor publik të Qarkut të Durrësit dr

[Type text] Lida Boshku ku për librin folën edhe: prof.dr Elez Selimi, prof. dr Hektor Çoçoli, prof. dr. Gjergj Minga. Në emër të botuesit opinionit iu drejtua Hajro Ulqinaku.

Përgatiti: Gazmend Çitaku

[Type text] MEDICUS TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS

MJEKËT SHQIPTAR NË SALZBURG

“Schloss Arenberg”, Salzburg, Austri Schloss Arenberg është qendër kulturore shkencore e vendosur në Salzburg të Austrisë. Është e njohur si një nga qendrat më aktive për suksesin e këmbimit të dijeve, eksperiencave dhe përparimit të karierave të kuadrove të reja vizioniste në lëminë e artit dhe shkencës. Në përkrahje të Fondacionit Amerikano Austriak dhe Klubit Mjekësor për Shoqëri të Hapur, më 14 - 21 qershor 2008 u organizua Seminar Ndërkombëtar i Obstetrikë Gjinekologjisë nën kujdesin akademik të Spitalit Universitar të Vienës dhe Weill Medicall Colague UN të Cornellit të SHBA. Duke patur në konsideratë kërkesat e shumta që kane mjekët e Europës dhe vendeve në zhvillim për shërbimet e trajnime në departamentet më të përparuara botërore, sidomos të partnerëve të sipërpërmendur akademik, si një përgjigje e tyre u organizua konkurimi garues elektronik për pjesëmarrje në këtë aktivitet. Organizatorët shqyrtuan kërkesat të rreth 200 mjekëve anglisht folës me kualitete të larta akademike nga 90 shtete të botës. Të përzgjedhur për pjesëmarrje së bashku me kolegët e tyre nga 38 shtete ishin dhe 3 mjeke nga viset shqiptare.

Globalizimi bën që dijet mjekësore te mos njohin kufijë, sepse përparimi i shërbimeve shëndetëtesore nuk mund t’i takojë një kombi ose lokalizimi gjeografik, por ai i takon gjithë njerëzimit.

Edhe pse një pjesë e mirë e mjekëve shqiptarë punojnë në kushte të vështirësive të ndryshme profesionale dhe intelektuale gjithmonë kanë se çfar të thonë.

Ne emër të Shërbimit të Obstertrikë Gjinekologjise së Maternitetit “Koço Gliozeni” nga Tirana u paraqit Dr Florian Llabani me prezantim te rastit “Fetusi Akardius”, rrast shumë i rrallë. Kjo paraqiteje u shoqërua me shpalosjen e të dhënave diagnostike si dhe me dikutimin për dilemat etike të problematikës.

[Type text] Pranë hartës gjeografike të shtetit më të ri në botë, Kosovës, u paraqit Dr Albert Lila, Kryetar i Shoqatës së Obsteter Gjinekologëve të Kosovës. Në paraqitjen e tij u përshkruan vështirësitë që ka kaluar në 10 vjeçarin e fundit shëndetësia Kosovare. Krahas të cilave kuadri i vullnetshëm përsëri ka aritur të ve në përdorim teknikat më të avancuara diagnostike edhe pse në mungesë të kushteve me punimin “Rroli i ultrazërit dhe histeroskopisë në diagostikimin e anomalive të mitrës”. Prezantimi u pranua me shumë kureshtje dhe interesim për përkrahje ekspertëve nga Kosova në drejtim të përparimit të diagnostikës në obstetrikë gjinekologji.

Në historikun e këtij seminari nga Maqedonia deri tani ka patur 41 pjesëmarrës nga profile të ndryshme obstetrike. Gjinekologjia e Maqedonisë për herë të parë u përfaqesua nga mjek shqiptar, Dr Denisa Sulejmani, subspecialiste e ultrazërit në mjekësinë klinike nga shërbimi privat shëndetësorë. Paraqiti modusin e zgjidhjes të suksesshme të rastit “Shtatzënia në moshe 36 vjeçare pas 5 dështimeve dhe infertilitetetit sekondar” Të gjithë pjesëmarrësit e seminarit u pritën me një përkushtim shumë miqësorë nga organizatorët dhe pedagogët e fakultetit duke dhënë stimulin maksimal për përkrahjen dhe avancimin e karierave të tyre të mëtejme. Në nderim të tyre nga master klasa e Filharmonisë së Vjenës u organizua një koncert me muzikë klasike si dhe darkë solemne përcjellëse. Pas pëfundimit të trajnimi njëjavor dhe kalimit të suksseshëm të provës së dijes edhe mjekët shqiptar u shperblyen për suksesin e tyre me Laurën e Salzburg Weill Cornellit, antarësimit falas në biblotekën elektronike mjekësore si dhe të derjtën e aplikimit për internshipit në spiatalet e patnerëve akademik të seminarit të Salzburgut.

Ne qytetin e Mozartit lanë mesazhin shqiptar për përpjekjen e jëtesimit të dëshirës për shërbim cilesorë shëndetësorë ne kuadër të aritjeve botërore.

Redakësia falënderom dërguesit e këtij lajmi të gëzueshëm.

Përgatiti: Prof. dr Remzi Izairi MEDICUS LETËR REDAKSISË / LETTER TO THE EDITORY I nderuar Prof. Remzi!

Sapo mora në dorë kampionin e Medicusit. Ishte i mrekullueshëm. Përgëzime për punën Tuaj të devotshme. Ju falënderoj dhe një herë nga zemra për mundësine që më afruat për të bashkpunuar dhe njohur me revistën e shoqatës Tuaj. Shpresoj që dhe në të ardhmen të kemi sërish bashkpunime ende më të frytshme.

Me konsideratë të lartë.

Dr Donjeta Bali 24. Qershor, 2008, Tiranë, Shqipëri ------------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan Prof. Remzi Izairi,

[Type text]

Da Ve izvestam deka vo tekot na včerasniot den go dobiv posledniot broj na Medicus na domašna adresa - kako sto vetivte. Brojot e bogat so odlični trudovi. Osobeno prijatno me iznenadi što izleze duri i porano od predvidenoto vreme.

Blagodaram za se i će mi bide čest da sorabotuvame i vo idnina so Vašiot cenet “Medicus” Pozdrav, D-r Brankica Mladenović, Skopje, Makedonija ------------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan Profesore, Pozitivno sum iznenaden i vooduševen od sorabotkata i ekspeditivnosta na Vašite angazmani. Se ušte ne možam da poveruvam deka tolku brzo se završija rabotite, za koi vo Makedosnki medicinski pregled morame da čekam so kolegite i pod 2-3 godini.

Bidejći spisanieto Makedonski Medicinski pregled ne e redovno so izleguvanjeto i imam vpečatok deka malku priviligirano istapuva so objavuvanjeto na trudovi. Kako i da e, možebi malku neskoromno od moja strana, bi Ve molel, ako trudot gi ispolni uslovite i pozitivno go otceni recenzionata komisija, da bide objaven vo Vašiot cenet “Medicus”.

Vistinsko zadovolstvo e da se sorabotuva so Vas i so Medikus. Vie ste prav stimulus za medicinskite rabotnici koi sakaat da napreduvaat bavejći se so naučna rabota.

So nieden gest i niedna postapka ne zastanuvate na patot na uspehot kako nekoi drugi naučni spisania. Sega znam kade da dostavam moj trud, a će se potrudam i moi kolegi koi imaat obstrukcija za objavuvanje na trudovi, da doznaat kakva sorabotka imame so Vas. So želba za natamošna sorabotka i moja beskrajna blagodarnost Vi posakuvam dobro zdravje i samo uspesi. Iskreno Ve pozdravuvam.

2008/5/27 Primarius dr Petar Avramovski Specialist Internist ul.Ivan Milutinovik br. 37/4-26 7000 Bitola, Makedonija tel. +389 47 222 264 gsm: +389 70 207 187 fax: +389 47 253 435 <avramovski@gmail.com>: -----------------------------------------------------------------------------------------------

Počituvan Prof. Remzi Izairi, Sakam da ve izvestam deka go primiv primerokot od Medicus kade e objaven mojot trud.

Voedno Vi se zablagodaruvam za odličnata sorabotka koja e za pozdrav.

So počit Dr Violeta Vasilevska, Skopje, Makedonija

[Type text] ----------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan profesore, go dobiv Medicus.

Vi blagodaram za se, se nadevam deka i ponatamu će sorabotuvame.

So počit Dr Rajčanovska, Bitola, Makedonija -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan profesore, Počituvan profesore mnogu Vi blagodaram, navistina ubava vest što izleze “Medicus”. Se nadevam deka našata sorabotka će prodolži i ponatamu.

Sakam da Ve izvestam deka se najdov so dr.Merita i go dobiv mojot broj na Medicus, i ušte ednaš vi se zablagodaruvam na ekspeditivnosta i sorabotkata.

Golem pozdrav.

M-r sci. dr .Garbiela Topuzovska, Skopje, Makedonija -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Te nderuar Koleg Duke e pa zbrazetiren e madhe te terminologjise shqipe mjekesore e sidomos ate te shendetesise publike, ne menyre vullnetare e marre nje iniciative te tille sa e rende aq edhe jo e falenderueshme te shumeten e herave, por per hire jo vetem te te gjithe kolegeve por me shume per hire te gjeneratave qe po vijne, te iniciojme nje grup pune prej te gjitha tokave shqiptare dhe kudo qe jetojne dhe veprojne profesionistet shqiptare nga lemia e shendetesise publike qe te bejme grumbullimin dhe perpilimin e nje fjalori te terminologjise shqipe te shendetesise publike.

Andaj ju lutem mos hezitoni qe te dergoni propozimet e juaja per punen tone te metejme dhe se shpejti do te ju ftoj ne nje takim pune (ku te deshironi (Prishtine, Tirane, Parga, Presheve, Vuthaj, Tetove, ...)

Prof. dr Assoc. Naser Ramadani, MD., PhD., MPHE., CMIS., CIEH. Director, National Institute of Public Health Mother Theresa Street NN. University Hospital Center 10.000 Prishtina, Republic of Kosova tel dhe fax +381 38 550 585 Faqja web: www.niph-kosova.orgc e-mail:naser.ramadani@niph-kosova.org&naser_ramadani@hotmail.com naseri0000@yahoo.co.uk -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan Profesore D-r Remzi Izairi,

[Type text] Ja dobiv Vašata poraka za prifaćanje na mojot trud vo Vašeto ceneto spisanie Medicus.

Premnogu Vi sum blagodarna za toa, kako i za Vašeto redovno, navremeno informiranje i za Vašata ljubeznost. Čestitam za Vašata stručnost i sposobnost da izdavate vakvo uspešno, stručno i ceneto spisanie vo našata republika.

Mnogu pozdrav do Vas i mnogu uspeh na vas i Vašeto spisanie vo idnina.

So počit, Dr Valentina Talevska, Demir Hisar, Makedonija ----------------------------------------------------------------------------------------------------------Profesor Remziu, Sot mora dërgesën Tuaj. Ju falënderoj shumë për vendin që më dhatë në botimin Tuaj.

Për dergesën Tuaj, Ju jam borxhlie dhe shumë mirënjohëse.

Uroj të kemi aktivitete të tjera kaq te sukseshme mbarëshqiptare ku Ju keni meritë të jashtëzakonshme.

Faleminderit!

Të fala me shumë respekt.

Dr.Ruki Kondaj, 11 25 Warden AVE M1R 2P8 Toronto, Ontario,Canada Tel. 001 416 2891541 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------Počituvan Prof. Remzi, Izvinete što dosega ne Vi se javiv. Koristev star odmor taka da ne go proveruvav mojot email. Go primiv primerokot od Medicus, mnogu sum zadovolna. Se nadevam deka će mi izlezete vo presret so pečatenje na durg trud vo idnina.

Iskrena blagodarnost, Prim. dr. Mr. Sci. Branka Trajčevska-Boškovska, Klinika za hirurški bolesti Sv.N.Ohridski (Gradska Bolnica), Skopje, Makedonija -----------------------------------------------------------------------------------------------------------I nderuari dr. prof. Remzi Izairi, Ju falënderoj shumë që më lejuat të marrë pjesë në këtë numër të Medikusit. Dua t’Ju falënderoj që gjetët kohë të më shkurani dhe të më informoni për botimin e ketij libri.

Zana u ka çu prindërve të mij një kopje, po kisha dëshirë ta kem edhe une një kopje.

Ju lutem më tregoni nëse ka mundësi të ma dergoni edhe një kopje.

Shpresoj se çdo gjë është mirë nga ana Juaj.

Shpresoj për komunikim dhe bashkëpunim të mëtejshëm.

Sinqerisht Besnik Bajrami, SHBA

[Type text]

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------Prof. Remziu, Ju përshëndes nga larg, por gjithë këtë kohë kam qenë i zënë me punë të ndryshme me mësimdhënien, udheheqje doktoranture, etj.

Shpresoj që të mos Ju kemi bezdisur me artikujt që kemi dërguar. Me shumë vëmendje lexova punimet në Revistën që Ju më kishit dërguar. Edhe njëherë Ju falënderoj.

Besoj se edhe punimi i kësaj radhe që dërgova nëpërmjet Koleges, do të jetë interesant për Revistën.

Ndërkohë po punoj edhe për disa artikuj të tjerë që shpresoj të jenë interesant.

Duke Ju falënderuar edhe një herë, Ju uroj punë të mbarë dhe pushime të gëzuara.

Prof. Ass. dr. Agim Shehi, Tiranë, Shqipëri -------------------------------------------------------------------------------------------------

I nderuar Prof. Izairi, Me porosi të Dr. Din Abazaj, President i Urdhrit të Mjekëve të Shqipërisë, lajmërimi i parë për Simpoziumin për Hipertensionin i është dërguar me shkresë zyrtare Prof. Dr. Alfred Priftanjit, Dekan i Fakultetit te Mjekësisë dhe Kryetar i Shoqatës Shqiptare të Mjekësisë Interne me porosinë që të njohi gjithë mjekët e interesuar për pjesëmarrje në këtë aktivitet shkencor.

Duke Ju falëndruar për bashkëpunimin dhe me të falat më të mira nga Dr. Abazaj, Dr. Shaqir Krasta Sekretar i Përgjithshëm Urdhri i Mjekëve të Shqipërisë Tiranë, Shqipëri -------------------------------------------------------------------------------------------------------------I nderuar Zoteri profesor!

Jam një mjek Otorinolaringolog nga Shqipëria. Aktualisht banoj në qytetin e Pogradecit dhe punoj pranë Shërbimit O.R.L. të ''Qendrës Spitalore Universitare, Nënë Tereza, Tiranë". Kam pare 2-3 numura te revists Tuaj “Medicus” dhe sinqerisht më ka bërë përshtypje si një reviste serioze, me informacione dhe tema të rëndësishme. Revistat që kam parë kanë qenë të viteve të kaluara dhe nuk e di nëse vazhdon ende botimi i kësaj reviste apo jo. Jam i interesuar nëqoftëse është e mundur të dërgoj për botim pranë kësaj reviste ndonjë punim nga specialiteti otorinolaringologjisë.

Me respekt, Dr Xhevair Hoxhallari, Pogradec, Shqipëri -------------------------------------------------------------------------------------------------------------I nderuari z.Kryetar, Në konsultim me disa nga kolegët, desha të Ju prezantoj një ide të cilën ia propozoj Shoqatës në emër të Degës Shkup. Bëhet fjalë për themelimin e shpërblimit "Mjeku i vitit" (ose ndonje emër tjetër, nëse propozoni). Shpërblimi do të ishte vjetor dhe do të

[Type text] ndaheshte më 7 prill, në një ceremoni festive (si edhe është mbajtur deri më tani).

Shpërblimi do të kishte plakete dhe një shumë simbolike të hollash (psh. 100 euro).

Shpërblimi do të ndaheshte në një kategori (ose më tepër, nëse propozoni). Për mënyrën e ndarjes së këtij shpërblimit do të formoheshte regullore e posaçme, me kritere të parapara për fituesin e shpërblimit. Fituesin e shpërblimit do ta caktonte komisioni, nergut i formuar për këtë punë. Propozimet për kandidatët për shpërblimin do të ishin kolegët, shoqatat e pacienteve por edhe vetë pacientët.

Besoj se propozimi do të Ju pëlqen dhe do ta përmirësoni me propozimet e Juaja në afat të konsiderueshëm.

Përshëndetje të përzemërta, Dr Kadri Haxhihamza, Sekretar i SHMSHM-Dega Shkup -----------------------------------------------------------------------------------------------------------I nderuar prof. Remzi Uroj të jeni mirë. Une në komunikim me kolegët e mi që punojnë dhe jetojne ne USD arita të vendos kontakt me dr Sulejmanin. Ishte me të vërtetë kënaqësi komunikmi, por në veçanti mbase i lexuat publikimet e ti ne PUB MED Dr Sulejmani ishte dakort që ta bëj të disponueshme adresen e tij elektronike për ju dhe Shoqatene Mjekeve Shqiptar në Maqedoni scelaj@gmail.com Do të doja t’ju dergoj dhe një shkrim për përfaqësimin e gjinekologjisë shqiptare në një aktivitet nderkombetar ku 3 gjinekologe nga viset shiptare u laureuam nga UN i Corrnellit te USD në Austri por më duhen fotot dhe aprovimi. Cili është disponimi i redaksisë për ta publikuar dhe kur më së voni mund ta dërgoj.

Ju dëshiroj pushime të këndëshme Respekte Dr Denisa PS paraqituni nese nuk arini të vendosni link me Dr Sulejmanin ---------------------------------------------------------------------------------------------Pershendetje Prof Remzi!

Une jam një mjeke familje në Tiranë dhe e kam lexuar revistën tuaj.

Më është dukur një reviste shumë e mirë ku mund të gjesh mjaft artikuj interesante.

Une këtë vit kam mbrojtur Masterin në Departamentin e Shëndetit Publik dhe duke patur një temë mbi sëmundshmerinë kronike në qytetin e Tiranës, e cila është aktuale dhe besoj me interes edhe për rajonin e Maqedonisë, shpresoj që do të jetë një artikull interesant për botim.

Me respekt Artenca Collaku -----------------------------------------------------------------------------------------------

I nderuar prof.Remzi!

Uroj të jeni mirë me shëndet Ju dhe familja Juaj. Shpresoj që punët t'ju kenë shkuar mirë dhe të keni pushuar ndopak këto ditë të nxehta vere.

[Type text] Po Ju shkruaj pasi sapo kam mbaruar një punim për një tjetër rast të ri të suspektuar tek ne, me deficit të faktorit te XIII të koagulimit, që sot për sot konsiderohet rasti i vetëm në ballkan, konfirmuar dhe deklaruar nga një spital grek në Athinë.

Do të kisha dëshirë që këtë eksperiencë ta shpërndaja nëpërmjet revistes Tuaj prestigjioze.

Edhe diçka tjetër, po shfrytezoj rastin që në cilësinë e sekretares së përgjithshme të Shoqatës Shqiptare të Pediatrisë SHPSH, t'Ju njoftoja dhe Juve dhe nëpërmjet revistës Tuaj dhe kolegët tanë pediatër në Maqedoni se në datat 14-15 Nëntor 2008 organizojmë Konferencën e 11 vjetore të SHPSH me pjesëmarrje ndërkombëtare. Ju ftojmë te merrni pjesë me punimet tuaja.

Afati i fundit i pranimit të abstrakteve është 30 /09/2008.

Duke Ju uruar shëndet dhe punë të mbarë në këtë sezon të ri, shpresoj në një bashkëpunim të frytshëm në të ardhmen.

Me respekt dhe konsideratë të lartë, Donjeta Bali, 26 Gusht, 2008, Tiranë, Shqipëri ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pocituvan Prof.dr sci. Remzi Izairi, Vi se obrakam so molba i zelba mojot naucen trud: “ANALYSIS OF MULTI DETECTOR CT POSSIBILITIES AND ACCURACY IN THE DETECTION OF MALIGNANT BLLADER TUMORS”, da bide del od noviot broj na spisanieto "MEDICUS" čij editorijalen pretsedatel ste Vie. Imajki vo predvid, deka prethodnite broevi mi bea dostapni i korisni vo mojata praksa kako uro-radiolog vo Institutot za radiologija, Skopje, ke bidam srekna i gorda ako i moj trud bide del od naredniot broj na spisanieto.

Odnapred Vi blagodaram za ukazanoto vnimanie i mesto vo noviot "MEDIKUS".

Pozdrav, Dr Elizabeta Stojovska-Jovanovska Institut za radiologija, Skopje, Makedonija e-mail:betisj@yahoo.com -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Prof.Remzi, Respekte për punën e palodhshme dhe kontributin që jeni duke e dhënë në revistën Tuaj dhe të kolegëve tjerë, them Tuajen sepse une e di që kalon nëpër duartë dhe mendjen Tuaj të ndritur të një dijetari të mjekësisë dhe të shkrimeve qe i bëni. Para dy ditësh e morra një numër të kaluar nga dr. Shazi. Sa për dy numrat që më takojnë nëse nuk kam mundësi të vi në Kumanovë disi do të gjendemi por nuk e di oren e saktë dhe vendin se ku mbahet simpoziumi i HTA/se.,p.sh.salla,hoteli etj.

Ju lumtë dhe flm.

Dr.Ismaili, Gjilan, Kosovë 10 Shtator 2008 /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

[Type text]

MEDICUS IN MEMORIAM

Dr Jusuf Karemani 1955-2008 Dr Jusuf Karemani, stomatolog, u lind në fshatin Lisec të Tetovës në vitin 1955.

Shkollimin fillor dhe gjimnazin i kreu në Tetovë. Fakultetin e Stomatologjisë e kreu në Beograd. Punoi në ambulancën në Reçicë të Madhe dhe në Qendrën Medicinale në Tetovë. Ishte anëtar aktiv i Shoqatës së Mjekëve, Stomatologëve dhe Farmacistëve Shqiptarë të Maqedonisë.

Dr Jusuf Karemani ishte mjek, profesionit dhe aktivist i dalluar. Gjatë kohë do të mbetet në kujtim të kolegëve, shokëve dhe pacientëve.

Gazeta “Koha”, 8 Maj, 2008; fq. 23 Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS IN MEMORIAM

Dr Imer Imeri 1942-2008

[Type text] U lind në vitin 1942 në Çegran të Gostivarit. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse të mesmen në Shkup. Shërbeu si mësues në Sërmnovë dhe Çegran. Gjatë kësaj kohe ra në kontakt me atdhetarë dhe filloj aktivitetin e tij për të drejtat e shqiptarëve. Në vitin 1963 regjistroi Akademinë Pedagogjike dhe u kualifikua arsimtar i biologjisë dhe kimisë. Punoi si arsimtar në Gostivar. Ishte një nga organizatorët e ngritjes së flamurit kombëtar në Gostivar në vitin 1968, për çka bie në burg. Pas lirimit nga burgu, punoi si arsimtar në një shkollë në Gjermani. Për ta sigurua ekzistencën në vendlindje punoi si punëtor krahu një kohë të gjatë. Në vitin 1975 në Prishtinë regjistrohet në Fakultetin e Mjekësisë, të cilin e mbaroi në vitin 1981. Punoi si mjek në Suharekë, Viti dhe Prishtinë.

Specializimin nga Mjekësia e Përgjithshme e kreu në Prishtinë. Në vitin 1989 në Prishtinë dëbohet nga puna. Kthehet në vendlindje ku punoi si mjek. Në vitin 1993 e ushtron detyrën e zëvendësministrit të Shëndetësisë në R. Maqedonisë. Në vitin 2000 zgjidhet kryetar i Partisë për Prosperitet Demokratik. Është njëri prej nënshkruesve të marrveshjes së Ohrit.

Dr Imer Imeri, në punën profesionale si mjek dhe specialist, u dallua për zellshmërinë, korrektësi dhe profesionalizëm ndaj pacientëve. Do të mbetët në kujtesë si mjek i përkyer, patriot dhe shok besnik e dinjitoz.

Përgatiti: Prof. dr Remzi Izairi ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MEDICUS ______________________________________________________________________ MARKETINGU MARKETING OFFER NË REVISTË MUND TË REKLAMOHEN / THE JOURNAL CAN ADVERTISE -

produkte farmaceutike

- pharmaceutical products

-

pajisje mjekësore

- medical equipment

-

veprimtari shëndetësore

- medical care

(Ordinanca, klinika, laboratore) MËNYRA E REKLAMIMIT në formë të posterit në format A4

(Ambulance, clinic, laboratory) THE WAY OF ADVERTISING - as a poster form A4 colored

në kolor -

në formë të prezentimit tekstual të ndonjë produkti tuaj (1-2 faqe)

HAPËSIRA PËR REKLAMË DHE ÇMIMI kopertina, faqe e fundit e jashtme kolor (12.000,00 den.)

-

në brendësi të revistës kolor

- or as a written presentation of any of your product (1-2 pages) SPACE FOR ADVERTISE AND PRICE - the front side of the last page Colored (12.000, 00 den.)

- the inner of journal colored

[Type text] (9000,00 den) -

(9000, 00 den)

tekstualisht 1-2 faqe bardh-zi (6000.00 den)

- other pages 1-2 pages black and white (6000.00den.)

KONTAKTI / CONTACT www.medalb.com e- mail: shmsfshm@hotmail.com Përgjigje në pyetjen e parashtruar: Brugada sindroma është sëmundje hereditare, e cila shkakton vdekje kardiake të papritur te njerëzit përndryshe të shëndoshë, për shkak të çrregullimit të ritmit. Këtë sindrom e karakterizon blloku i degës së djathtë, ST elevacioni në V1-V3 dhe vdekja e përnjëhershme kardiake.

NJOFTIM Vëllimi XI Nr. 1 i Revistës “MEDICUS” do të del nga shtypi në Qershor 2009.

Afati i dorëzimit të punimeve është deri më datë 15 Prill, 2009. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// UDHËZIME PËR AUTORË / GUIDELINES FOR AUTHORS Medicus është revistë e mjekëve. Boton punime profesionale dhe shkencore të mjekësisë, prezantim rastesh, artikuj revyal, vështrime, risi nga mjekësia, recensione librash, raporte nga tubime shkencore dhe letra dërguar redaksisë. Pranohen vetëm punime origjinale dhe të pabotuara më parë diku tjetër. Punimet dhe shtesat tjera dërgohen në adresën e Kryeredaktorit: Prof. dr Remzi Izairi 1237 Çegran, Gostivar e-mail: shmshm@live.com Teksti i punimit dhe shtesave tjera Punimet botohen në gjuhën shqipe ose në gjuhën angleze. Autori, punimin e lekturuar bashkë me tabelat dhe fotografitë, si dhe një fotografi personale të formatit 3x4, është i obliguar ta dërgojë me postë elektronike në e-mail të Shoqatës ose në CD-ROM. Një autor mund të jetë bartës vetëm i një punimi, ndërsa bashkautor në më shumë tri punime. Punimi të shtypet në kompjuter, programi “Word for Windovs” (Times New Roman, madhësia e shkronjave 12, me 1 lines, me margjinë përreth 4cm, jo më tepër se 30 rreshta dhe 60 shenja në rend). Punimet origjinale shkencore, profesionale dhe revyale me të gjitha shtesat mund të kenë deri në 12 faqe të letrës së formatit A4; përshkrimi dhe prezantimi i rasteve 6 faqe, kurse raporti nga tubimet shkencore-

[Type text] profesionale, recensione librash, risi nga mjekësia dhe letër redaksisë 1 deri 2 faqe.

Punimi duhet të jetë i saktë, i qartë dhe pa përsëritje.

Përgatitja e punimit Fleta e parë përmban titullin sa më të saktë dhe informativ të punimit, emrin dhe mbiemrin e plotë të çdo autori, emrin e institucionit ku është kryer punimi dhe rezymenë në gjuhën shqipe. Rezymeja duhet të jetë e shkurtër, jo më shumë se 150 fjalë ose 15 rreshta. Rezymeja përmban vështrimin e përgjithshëm të temës, qëllimin e punimit, materialin dhe metodat e punës, rezultatet dhe përfundimet kryesore, pa citate nga literatura. Rezymeja duhet të jetë faktografike, jo përshkruese dhe të shkruhet në vetën e tretë njëjës. Shkurtesat, përveç këtyre standardeve të matjes, të mos përdoren. Nën rezyme shënohen 2-5 fjalë ose fraza të shkurtra kyç ose bosht, që janë thelbësore për identifikimin dhe klasifikimin e përmbajtjes së punimit.

Fleta e dytë përmban titullin e punimit, emrin e institucionit ku është kryer punimi dhe rezymenë e punimit me fjalët kyç në gjuhën angleze.

Fleta e tretë fillon me tekstin e punimit i cili përmban: hyrjen, materialin dhe metodat, rezultatet, diskutimin dhe përfundimin.

Hyrja shkruhet në kohën e tashme. Duhet të jetë e shkurtër dhe të prezantojë në mënyrë të qartë e të saktë thelbin e problemit të studimit dhe qëllimin e punimit.

Referencat që merren me këtë problem të përmenden në mënyrë telegrafike. Të dhënat nga literatura (autorët, citatet), kudo që përmenden në tekst të punimit, duhet të shënohen në kllapa ( ), me shifra arabe dhe duhet t’u përgjigjen atyre në regjistrin e literaturës.

Materiali dhe metodat e punës shkruhen në kohën e kaluar. Duhet të përmbajnë të dhënat se çka dhe si, ku dhe kur është bërë punimi. Metoda e punës duhet të përshkruhet qartë, kurse metodat e njohura nuk përshkruhen por përmenden nga cila literaturë. Barënat shkruhen me emrin e tyre gjenerik.

Rezultatet e punimit shkruhen në kohën e kaluar. Duhet të paraqiten në mënyrë të saktë dhe të qartë, të shënohen me njësi të SI ose në kllapa edhe me njësi matëse tradicionale. Rëndësi të veçantë ka përpunimi statistikor i rezultateve.

Diskutimi shkruhet në kohën e tashme dhe është interpretim i rezultateve të fituara dhe krahasimi i tyre me njohuritë e deritanishme e me të dhënat nga literatura.

Përfundimi del nga qëllimi i punimit dhe diskutimi. Duhet të jetë i thuktë. Në përfundim autori jep mendimet, sugjerimet dhe propozimet e veta.

Mirënjohje e shkurtër kushtuar atyre që e kanë ndihmuar autorin mund të shkruhet në fund të tekstit.

Tabelat, fotografitë dhe skicat Çdo tabelë, fotografi dhe skicë duhet të shtypet në tekst në vendin e paraparë. Tabela, përveç numrit, duhet të përmbajë titullin dhe pjesën tekstuale në gjuhën shqipe. Titulli i shkurtër dhe i kuptueshëm shënohet në krye të tabelës, kurse shënimet shpjeguese nën tabelë. Shkurtesat e përdorura duhet të shpjegohen nën tabelë,

[Type text] sipas renditjes alfabetike. Të mos përdoren titujt vertikal. Shtyllat të shënohen me shifra romake ose me shkronja të mëdha siç sqarohen në legjendë.

Përshkrimi i fotografisë ose legjenda duhet të bëhet nën fotografi dhe të ketë numrin rendor. Preferohet që vendet e rëndësishme të fotografisë të shënohen me shigjeta. Të sëmurëve gjatë fotografimit u mbyllen sytë me një shirit të zi për të mos u identifikuar. Marrja dhe riprodhimi i tabelave, fotografive dhe e skicave nga autorë të tjerë,duhet të bëhet me lejen e botuesit dhe të autorit.

Të gjitha shkrimet në ilustrim duhet të jenë në gjuhën shqipe.

Regjistri i literaturës. Autorët (referencat), të cilat përmenden me shifra arabe në kllapa ( ) në tekstin e punimit, në regjistër të literaturës radhiten sikurse janë përmendur në tekst. Shënohet numri rendor arab, pastaj të gjithë autorët e referencës, përveç kur janë më shumë se 6 autorë, kur do të shkruhen 3 autorët e parë me shkurtesën bp. Pika nuk përdoret pas inicialeve të emrave të autorëve. Shkurtesat për revista shënohen sipas regjistrit në Index medicus.

Shembuj për regjistrim të literaturës nga: Revista Izairi R, Izairi-Aliu H, Izairi A. Përvojat tona në diagnozën dhe mjekimin e angjinësfaringitit streptokoksik. Medicus 2004; vol. 1 (1):5-9.

Libri dhe Monografia Rexhepi J. Ekzaminimi klinik i sëmundjeve të brendshme. Prishtinë, 1982:22-6..

Kapitulli i librit Petani H. Hipertensioni esencial. Në: Adhami JE. Traktati i sëmundjeve të brendshme.

Tiranë: ”Mihal Duri”, 1974: 207-230.

Përmbledhje e punimeve Izairi-Aliu H, Aliu B, Izairi H, Izairi R.Graviditeti dhe artriti reumatoid. Përmbledhje e punimeve. Takim Profesional Mjekësor 2003. Tetovë, 2003:173-8.

Disertacioni dhe Magjistratura Rexhepi S. Veçoritë e artritit reumatoid në pleqëri. Tezë e disertacionit. Universiteti i Prishtinës. 1997,34.

Fleta e fundit. Për çdo autor, në fletë të veçantë, shkruhet shkalla e titullit akademik, fusha e specializimit, institucioni, adresa e punës dhe e banimit, si dhe numrat e telefonit dhe e-mail.

Udhëzimet për autorin janë adaptuar sipas rekomandimeve të Uniform Requirements for Manuscripts Submitted To Biomedical Jurnals. N Engl J Med l991;32A:424-8 NJOFTIM. Të gjitha punimet shqyrtohen nga botuesi. Punimet që nuk i plotësojnë kriteret e udhëzimeve, si dhe ato që i refuzon redaksia, i kthehen autorit. Punimet i nënshtrohen recensionit dhe redaktuarës gjuhësore. Redaksia e Revistës e cakton renditjen e botimit të punimit, rezervon të drejtën, si për pakësimin e vëllimit dhe numrit të ilustrimeve, ashtu edhe për përshtatjen e tekstit të punimit në bashkëpunim me autorin.

Punimet nuk paguhen. Autorit i jepen 2 ekzemplarë të revistës “Medicus”.

[Type text]

Verba volant, scripta manent” - “Fjalët fluturojnë, shkrimi mbetet” DREJTUAR MJEKËVE DHE SHOQATAVE! Nëse keni hasur në ndonjë risi mjekësore në literaturën botërore ose në sajtet e internetit që është interesante për lexuesit, ju lutemi që ta prezantoni në revistën “Medicus”. Tekstin e shkruar në kompjuter, në Times New Roman, në formatin “Word for Windovs”, deri në 50 rreshta, bashkë me një fotografi Tuajën të formatit 3x4cm, mund ta dërgoni në e-mail adresën e Shoqatës: shmsfshm@hotmail.com.

Po ashtu, mund të dërgoni informacione për ndonjë aktivitet të shoqatës Tuaj. Ju lutemi na informoni për: ditën, muajin dhe vitin e mbajtjes, vendin dhe objektin, emrin oficial të takimit dhe temat, organizatorin dhe kontakt adresën.

e-mail: shmshm@live.com Web faqja: www.medalb.com

LEXUES TË NDERUAR Nëse jeni të interesuar që t’i keni numrat vijues të Revistës “Medicus”, atëherë drejtohuni në adresën e Kryetarit të Degës Tuaj dhe kërkoni numrin e revistës Tuaj.

Revista shpërndahet falas, kurse distribuimin e bën Kryesia e Degës Tuaj.

Nëse keni vërejtje në punën Tonë, Ju lutemi të gjitha vërejtjet dhe sygjerimet t’i drejtoni në adresën e Redaksisë.

Ju falënderit për bashkëpunimin dhe që jeni lexues të Revistës sonë.

Me respekt Redaksia e Revistës “Medicus”.