Boom in de kijker zwarte populier

De terugkeer van de zwarte populier in Vlaanderen

© Ian Segal

Iedereen kent wel de Canadese populier, als belangrijke productieboom en de ratelpopulier met zijn muzikale blad. Oorspronkelijk kwam hier echter nog een populierensoort voor. Vooral langs rivieren vormde de zwarte populier samen met schietwilg en kraakwilg uitgestrekte ooibossen. Door de verregaande industrialisering van de Vlaamse waterwegen verdween de zwarte populier haast volledig. Meerdere organisaties in Vlaanderen willen deze evolutie omkeren.

De Europese zwarte populier is ongetwijfeld de meest zeldzame inheemse boomsoort in Vlaanderen: natuurlijke populaties zijn volledig verdwenen, er staan alleen hier en daar nog enkele geïsoleerde bomen die slechts een handvol genetisch verschillende exemplaren vertegenwoordigen en hierdoor echt zwak zijn om zich aan te passen aan een veranderend klimaat. Uit een gebiedsdekkende inventarisatie voor de provincie Antwerpen bleek de aanwezigheid van slechts één autochtoon exemplaar. Het gaat om een zeer zeldzame mannelijke zwarte populier van minstens 250 jaar oud, geworteld in de Dijlevallei te Muizen, nabij Mechelen. Zijn genetisch materiaal is waarschijnlijk het enige bewaarde relict van de natuurlijke populatie die ooit deze vallei bevolkte en deel uitmaakte van de oorspronkelijke vegetatie langs vochtige rivieroevers. Het is dus niet verwonderlijk dat deze unieke boom tot de verbeelding spreekt.

Deze zwarte populier werd vroeger onderhouden als knotboom. Hierdoor droegen ook de landbouwers onbewust bij tot het behoud van deze bomen. De snelle groeicapaciteit maakte deze soort immers uitermate geschikt voor de productie van brand-, ambachts-, bouw-, geriefhout en eventueel loofvoeder. In 2010 bevond de boom zich in een staat van achterstallig beheer, en bleek geleidelijke snoei (onder begeleiding van het Regionaal Landschap Rivierenland vzw), verspreid over meerdere jaren noodzakelijk. In 2018 kreeg de boom zijn laatste onderhoud waarbij hij volledig is teruggebracht tot op zijn originele knot. Als veteraanboom vol holtes en dood hout, heeft hij een zeer hoge ecologische waarde. Hij is tegelijk voedselbron en schuilplaats voor vele micro-organismen, ongewervelden, holenbroeders en zoogdieren. Herstelmaatregelen en aangepast beheer zijn dus van cruciaal belang. Het agentschap Onroerend Erfgoed heeft de zwarte populier intussen als monument beschermd. Een unicum als je weet dat hij het eerste houtig monument van de stad Mechelen en bij uitbreiding van heel Rivierenland is.

Voor de toekomst speelt de Grensmaas een grote rol. Als enige grote rivier in Vlaanderen met een natuurlijke rivierdynamiek, komen oeverbanken en grindbanken voor die spontaan door populieren kunnen worden gekoloniseerd. In 2001 zijn het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, De Vlaamse Waterweg en Limburgs Landschap begonnen met het aanplanten van zwarte populieren langs de Gemeenschappelijke Maas, om op die manier te proberen een genetisch gevarieerde populatie van deze bedreigde boomsoort te creëren om de soort te redden. “Vorig jaar al en ook dit jaar zagen we zaden op tientallen exemplaren zwarte populieren: de soort plant zich dus voort, en de herintroductie is een succes,” aldus An Vanden Broeck, onderzoeker van het INBO.

De eerste resultaten van het genetisch onderzoek van de zaden en zaailingen zijn alvast veelbelovend en geven aan dat de zaden soortzuiver zijn en de zaailingen op de grindbanken afkomstig van de Europese zwarte populier. De Europese zwarte populier is dus succesvol geherintroduceerd langs de Gemeenschappelijke Maas, en het lijkt er sterk op dat de meest bedreigde inheemse boomsoort zich opnieuw zal herstellen in dit gebied.

Ook voor andere Vlaamse rivieren, zoals de Dijle, worden plannen ontwikkeld om rivieren meer ruimte te geven en zo wateroverlast te beperken. Die maatregelen zijn belangrijk, want door de klimaatopwarming stijgt het risico op wateroverlast in Vlaanderen. Ze bieden eveneens nieuwe kansen voor het herstel van de Europese zwarte populier elders in Vlaanderen. Daarnaast is het uiteraard altijd zinvol om hier en daar stekken van de zwarte populier aan te planten als knotboom, houtwal of klein landschapselement. Dit is een vorm van genenbewaring die het landschap en de biodiversiteit verrijkt.

Naar een artikel van An Vanden Broeck (INBO) en Charlotte De Wit (Regionaal Landschap Rivierenland vzw)

© Ian Segal