Doorbomen

© Robin Reynders

In 2010 stuitten medewerkers van het agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen op enkele vondsten die hun harten sneller deden slaan. Eén daarvan was de aanwezigheid van prehistorische raatakkers (Celtic fields) in de Kempen, waaronder uitgebreide complexen in Postel, de Kempense Heuvelrug en de Hoge Mouw in Herentals en Kasterlee. Ook in de omgeving van Noorderwijk, Merksplas en Vosselaar/ Turnhout (Het Looi) vinden we historische raatakkers terug. Voor de boseigenaars bracht dit onvermoede erfgoed evenwel de nodige vragen met zich mee. Een overzicht van een bijzondere ontdekking en de gevolgen voor het bosbeheer.

Verborgen erfgoed uit de ijzertijd

Even terugspoelen naar 2010. Op dat moment gebruikten ze een nieuwe techniek om vanuit de lucht, met gedetailleerde hoogtemetingen via lasers, naar archeologische vondsten te speuren. Vroeger was dit vooral in bossen moeilijk, omdat het bladerdek luchtfotografie bemoeilijkt. Omdat er in bossen weinig ingrepen gebeuren, zijn hier ook zelden archeologische toevalsvondsten. Dat maakt meteen dat de archeologische relicten in beboste gebieden nog relatief ongeschonden zijn, zeker in vergelijking met bebouwde gebieden en landbouwpercelen. De zogenaamde laseraltimetrische opnames laten echter toe om door het bladerdek heen te kijken en de topografie van de bossen minutieus in kaart te brengen. Op de beelden van de Antwerpse Kempen en het Kempens Plateau zie je duidelijk de structuren van prehistorische akkers.

Celtic fields in de Kempen: bossen als schatkamer voor erfgoed

Dank aan Erwin Meylemans (Agentschap Onroerend Erfgoed) en Joyce Paesen (IOED Lage Kempen) voor het leveren van de informatie voor dit artikel.

Deze heten in het Engels celtic fields, maar dateren in feite van 800 vóór Christus (de vroege ijzertijd), een paar honderd jaar voor de komst van de Kelten in onze regio. De Nederlandse benaming raatakkers dekt dan ook beter de lading, want het gaat om vierkante percelen van ongeveer 40 op 40 meter, omgeven door een lage, brede wal. Ter plaatse zie je ze bijna niet door de ondergroei in de bossen, maar op het Digitaal Hoogtemodel, dat werd gemaakt met behulp van de laseropnames, zijn ze zeer goed te zien.

De raatakkers van de Kempen zijn talrijk, uitgestrekt en goed bewaard. Dat maakt hen zelfs op Europees niveau waardevol.

Het digitaal hoogtemodel kijkt door het bladerdek en legt prehistorische akkers in Postel bloot

Onrust bij eigenaars

Welke concrete gevolgen heeft een beschermde status voor beheer en exploitatie? Die vraag stellen de eigenaars zich ook. Akkercomplexen en ander archeologisch erfgoed zijn kwetsbaar. Bosbeheer heeft altijd een bepaalde impact op de bosbodem. Zo kunnen sporen uit het verleden ongewild worden weggevaagd. Soms kan actief beheer dan weer net wenselijk zijn, want schade kan bijvoorbeeld ook ontstaan door het omwaaien van bomen (windval), waarbij wortelkluit wordt losgetrokken. Als Bosgroep erkennen we het belang van deze en andere archeologische vondsten en doen we alle mogelijke inspanningen om waardevolle sites te bewaren. We beschikken over een actuele GIS-laag waarop alle celtic fields zijn aangeduid. Wanneer we een bos beheren waarin raatakkers voorkomen, werken we samen met het agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen om beschadiging te vermijden. Waar nodig maken we, in samenspraak met de eigenaars, afspraken om bijvoorbeeld exploitatiepistes te verleggen. Bovendien zullen we de komende jaren de bossen van alle leden in deze regio beoordelen op de aanwezigheid van erfgoed en passende beheervoorstellen opmaken.

Bosbeheer en archeologie: tips

Het goede nieuws is dat zelfs kleine aanpassingen in de manier van beheren al een groot verschil kunnen betekenen voor de vrijwaring van historische raatakkers.

1 Beperk de impact van zware machines op de bosbodem

Zware machines kunnen grote schade aan de raatakkers veroorzaken door spoorvorming, bodemverdichting en erosie. Dit dient zoveel mogelijk vermeden te worden. Dat is sowieso beter voor je bosbodem.

Toch machines nodig? Dan kun je de impact verkleinen door: in droge periodes te beheren om spoorvorming te beperken met rijplaten te werken te kiezen voor machines met lange armen om het aantal rijbewegingen te beperken gebruik te maken van een optimaal patroon van routes: – optimaal gebruik van actuele wegen – vooruit en achteruit langs dezelfde route, of vooruit langs een nieuwe route en terug langs een reeds gebruikte route – steeds op dezelfde plek over een

wal van het raatakkersysteem rijden om schade te minimaliseren (op de plek zelf zal de schade groter zijn, maar de rest wordt gevrijwaard) – haaks over een wal rijden in de plaats van schuin om de schade te minimaliseren.

2 Beperk windval

Na een kaalkap of dunning blijkt vaak dat de gespaarde bomen of boomgroepjes, die groot werden in de beschutting van het (te weinig gedunde) bos, niet bestand zijn tegen hevige wind.

3 Maatregelen bij rooien

Vermijd het uittrekken van bomen, zoals dat nu als gifvrije bestrijdingsmethode van Amerikaanse vogelkers populair is. Ook het uitfrezen van stronken is nefast voor het behoud van de wallen en ander archeologisch erfgoed. Affrezen tot op de grond kan wel, als dit noodzakelijk is voor het vervolgbeheer (maaien).

© Robin Reynders

Erfgoed ontsluiten

Bossen blijven verbazen. Ze dragen bij tot het behoud van onze biodiversiteit, het temperen van de klimaatverandering, het filteren van fijn stof uit de lucht. Bossen bieden ontspanning en duurzame grondstoffen. En ze hebben honderden jaren lang belangrijk erfgoed bewaard. Het hoogtemodel bracht nog andere archeologische vondsten in de Vlaamse bossen aan het licht, die dateren van de prehistorie tot de Tweede Wereldoorlog. De bovengrondse sporen zijn daarbij slechts het topje van de ijsberg: men vermoedt dat er in de bossen nog heel wat archeologische schatten rusten. Nu de nieuwste technologieën ons helpen om deze verhalen te ontsluieren, brengt dat uitdagingen met zich mee, maar ook heel wat kansen. Zo zou je ervoor kunnen opteren om de verhalen uit het verleden tot leven te brengen met panelen, begeleide wandelingen of apps. Wie hier graag meer mee wil doen, kan uiteraard steeds contact opnemen met de Antwerpse Bosgroepen, die je indien nodig in contact brengt met organisaties die hiermee bezig zijn.

Meer info

Voor meer info mag je steeds contact opnemen met Erwin Meylemans (erwin. meylemans@vlaanderen.be) of Joyce Paesen (joyce.paesen@rllk.be).

Landbouw in de prehistorie

Raatakkers of celtic fields waren in gebruik vanaf de late bronstijd en plaatselijk mogelijk nog tot in het Romeinse tijdperk. Ze komen voor in België, Nederland, Duitsland, Denemarken, Groot-Brittannië, Ierland, Zweden, Polen en de Baltische staten. Ze verdeelden een groot veld in kleinere, vierkante percelen. Hierop teelden boeren graansoorten. Bij het onderzoek van de site van het Kolisbos in Neerpelt werden verkoolde graankorrels van gerst en tarwe aangetroffen, die dateerden van 800 à 400 voor Christus. De wallen van de raatakkers ontstonden wellicht door de manier waarop de boeren akkerden, waarbij ze bijvoorbeeld zoden en wortels naar de zijkanten van de velden verplaatsten. Er zijn ook aanwijzingen dat er vruchtbare plaggen uit de valleien werden gestoken en op de akkers gebracht. In de buurt van raatakkers bevinden zich vaak grafheuvels.

© Geert de Sutter

Doetip

Meer weten? Dan kun je bijvoorbeeld naar het Archeologisch Park De Rieten in Wijshagen, waar de geschiedenis van de grafheuvels en raatakkers tot leven komt. Voor kinderen is er een speciale zoektocht, met een boekje dat je kunt kopen bij de toeristische dienst. Het park kun je gratis bezoeken. www.oudsbergen.be/archeologisch-park-de-rieten/