Morfologi Bandar Kuala Terengganu

MORFOLOGI

Bandar Kuala Terengganu

Jabatan Perancangan Bandar Dan Desa Semenanjung Malaysia Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan

Disember 2009 Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

ISI KANDUNGAN PERKARA

M/S

1.0

PENGENALAN 1.1 Latar Belakang Kuala Terengganu 1.2 Sejarah Pembentukan Nama Kuala Terengganu

1 2 7

2.0

ZAMAN PRAPENJAJAHAN (1100-1900) 2.1 Pendahuluan 2.2 Pembentukan Awal Kuala Terengganu 2.3 Pentadbiran Terengganu Zaman Prapenjajahan 2.3.1 Zaman Pentadbiran Awal 2.3.2 Sejarah Kesultanan Kerajaan Negeri Terengganu 2.4 Kuala Terengganu Sebagai Pusat Perdagangan 2.5 Kedatangan Islam 2.6 Kedatangan Pedagang China-Kewujudan Kampung Cina 2.7 Struktur Awal Pusat Bandar Kuala Terengganu 2.7.1 Aspek Sosio-politik dan Ekonomi 2.7.2 Aspek fizikal 2.7.3 Reka bentuk Pusat Bandar 2.8 Rumusan

9 9 9 13 13

ZAMAN SEBELUM MERDEKA (1901-1956) 3.1 Pendahuluan 3.2 Penaklukan Kuasa Luar 3.2.1 Campur Tangan Pihak British (1909-1957) 3.2.2 Zaman Penaklukan Jepun (1942-1945) 3.3 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu 3.3.1 Dewan Undangan Negeri 3.3.2 Pentadbiran Peringkat Daerah 3.4 Perkembangan Bandar Kuala Terengganu 3.4.1 Aktiviti Perdagangan 3.4.2 Institusi Pentadbiran 3.4.3 Profil Pusat Bandar 3.4.4 Kawasan Kediaman 3.4.5 Sistem Jalan raya 3.5 Perkembangan Sosial dan Ekonomi 3.5.1 Penduduk Kuala Terengganu 3.5.2 Asas Ekonomi 3.6 Rumusan

32 32 33 33 34

ZAMAN SELEPAS MERDEKA (1957-2009) 4.1 Pendahuluan 4.2 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu 4.2.1 Majlis Perbandaran Kuala Terengganu 4.2.2 Majlis Bandaraya Kuala Terengganu 4.2.3 Perancangan Bandar Kuala Terengganu 4.3 Perkembangan dan Aliran Pembangunan Bandar

50 50

3.0

4.0

i

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

15 18 19 21 25 26 29 30 31

35 35 36 36 37 38 41 42 44 46 46 47 49

50 50 55 56 57

4.4

4.5 4.6

4.7 4.8

5.0

4.3.1 Perkembangan Bandar Secara Berpusat 4.3.2 Pertumbuhan Bandar Perkembangan Guna Tanah Kuala Terengganu 4.4.1 Serakan Kawasan Tepu Bina 4.4.2 Pengurangan Kawasan Hijau 4.4.3 Perubahan Guna Tanah Utama Kuala Terengganu Penyediaan Kemudahan dan Infrastruktur 4.5.1 Kemudahan Pengangkutan dan Lalulintas 4.5.2 Sistem Saliran dan Pengairan Pusat Bandar dan Pusat Petempatan 4.6.1 Guna Tanah Pusat Bandar 4.6.2 Sistem Sirkulasi Pusat Bandar 4.6.3 Profil Pusat Bandar 4.6.4 Pusat Petempatan Lain Pentadbiran Tanah Kuala Terengganu 4.7.1 Nilai dan Pemilikan Tanah Struktur Sosial dan Ekonomi Kuala Terengganu 4.8.1 Corak Agihan Penduduk (Taburan Penduduk) 4.8.2 Struktur Umur Penduduk 4.8.3 Asas Ekonomi

KESIMPULAN 5.1 Arah Tuju dan Perkembangan Bandar Kuala Terengganu 5.2 Perancangan Pembangunan Kuala Terengganu 5.3 Penutup

ii

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

60 62 66 66 71 74 97 97 102 104 104 113 117 120 121 125 126 127 130 132 133 133 135 137

SENARAI JADUAL

Jadual 1.0

:

Jadual 1.1 Jadual 2.0

: :

Jadual 3.1

:

Jadual 3.2 Jadual 4.1

: :

Jadual 4.2

:

Jadual 4.3 Jadual 4.4 Jadual 4.5 Jadual 4.6 Jadual 4.7

: : : : :

Jadual 4.8

:

Jadual 4.9

:

Jadual 4.10

:

Jadual 4.11

:

Jadual 4.12 : Jadual 4.13 : Jadual 4.14 Jadual 4.15 Jadual 4.16 Jadual 4.17 Jadual 4.18 Jadual 4.19 Jadual 4.20 Jadual 4.21 Jadual 4.22

: : : : : : : :

Daerah dalam Negeri Terengganu mengikut Keluasan Topografi Kuala Terengganu Turutan Pentadbiran Kesultanan Negeri Terengganu Taburan dan Gaya Senibina Bangunan Rumah Kedai Sebelum Perang di Kuala Terengganu Jumlah Penduduk Terengganu Mengikut Kaum Bilangan Kakitangan Penguasa Tempatan Kuala Terengganu, 1979 Keluasan dan kepadatan penduduk Daerah Kuala Terengganu mengikut mukim, 2007 Rancangan Pemajuan bagi Kuala Terengganu Koridor Pembangunan, 2009 Perubahan Tepu Bina Bandar Keluasan kawasan Tepu Bina Bandar Tahun 2009 Pecahan Guna Tanah Pembangunan Komited Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009 Perubahan Kawasan Hijau Daerah Kuala Terengganu Keluasan kawasan hijau Daerah Kuala Terengganu, 2009 Perubahan Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Pecahan Guna Tanah Semasa Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009 Taburan Kategori Perumahan Di Daerah Kuala Terengganu Tahun 2007 Guna Tanah Pertanian dan Perhutanan di Daerah Kuala Terengganu Tahun 2007 Hierarki Jalan Hierarki Semasa Pusat Petempatan Jadual Purata nilai tanah Migrasi antara daerah dalam negeri mengikut daerah pentadbiran negeri Terengganu, 19861991 dan 1995-2000 Penduduk mengikut mukim Penduduk mengikut mukim Tahun 2008 Struktur Umur Penduduk Bilangan Penduduk Mengikut Etnik Tahun 19802007 bagi Daerah Kuala Terengganu Bilangan Penduduk Mengikut Jantina Tahun 19802007 bagi Daerah Kuala Terengganu

iii

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

3 7 18 41 47 51 55 57 59 66 70 71 71 72 75 76 83 87 98 121 125 127 128 129 130 131 131

SENARAI Rajah 1.0 Rajah 1.1 Rajah 1.2 Rajah 2.0 Rajah 2.1

: : : : :

Rajah 2.2 Rajah 2.3 Rajah 2.4

: : :

Rajah 2.5

: :

Rajah 2.6 Rajah 2.7 Rajah 2.8

: : :

Rajah 2.9

:

Rajah 2.10

:

Rajah 2.11

:

Rajah 2.12

:

Rajah 2.9 Rajah 2.10 Rajah 3.1

:

Rajah 3.2 Rajah 3.3 Rajah 4.1

: : :

Rajah 4.2

:

Rajah 4.3

:

Rajah 4.4

:

Rajah 4.5

:

Rajah 4.6

:

Rajah 4.7

:

:

Rajah 4.8

:

Rajah 4.9

:

RAJAH

Fasa Kronologi Kajian Morfologi Kuala Terengganu Mukim Dalam Daerah Kuala Terengganu Profil Umum Topografi Kuala Terengganu Peta lama yang dilukis oleh Wu Pei Chih Peta menunjukkan nama negeri menurut Wang Ta-Yuan dalam tahun 1943, antaranya Ting-Chia Lu (Terengganu) Siri Masa pentadbian Zaman Pra Penjajahan Terengganu salah sebuah jajahan takluk Srivijaya Tempat bersemayam Sultan Zainal Abidin I sebelum berpindah ke Kuala Terengganu Bunga emas yang diberi sebagai tanda persahabatan disalah ertikan sebagai pemberian ufti kepada kerajaan Siam Peta tempat terjumpanya batu bersurat Laluan Sutera Maritim Laluan Pelayaran Sutera Maritim yang digunakan oleh Pedagang Cina Petempatan Awal Orang Hokkien di Kuala Terengganu Arah Penghijrahan Penduduk Cina Ke Kuala Terengganu Lakaran Kubu Kompleks Istana Sultan Mansur II yang dibina di atas tapak Istana Maziah pada kurun ke-18 Pemandangan kubu Kompleks Istana Maziah daripada Bukit Puteri menunjukkan persekitaran kawasan istana, Masjid Abidin dan kawasan Kampung Interaksi di antara kawasan istana dan komponen/gunatanah lain Pembangunan rumah kedai di Bandar Kuala Terengganu Sebelum Merdeka Perkembangan Bandar Kuala Terengganu Rangkaian jalan raya di Kuala Terengganu Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, 1979 Perubahan Sempadan kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu Corak Perkembangan Bandar Mengikut Jalan Utama Corak Perkembangan bandar Kuala Terengganu secara berpusat Corak Perkembangan Tepubina di Sepanjang Jalanraya Utama dari Tahun 1955-2009 Zon Perancangan Am Majlis Perbandaran Kuala Terengganu 1979 Taburan Kawasan Tepubina Daerah Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Taburan Kawasan Hijau Daerah Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun iv

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

1 4 6 10 11 13 14 16 17 20 21 22 23 24 27

30 31 37 43 45 52 54 58 60 63 65 69 73

Rajah 4.10

:

Rajah 4.11

:

Rajah 4.12

:

Rajah 4.13

:

Rajah 4.14

:

Rajah 4.15

:

Rajah 4.16

:

Rajah 4.17

:

Rajah 4.18

:

Rajah 4.19

:

Rajah 4.20

:

Rajah 4.21

:

Rajah 4.22

:

Rajah 4.23

:

Rajah 4.24

:

Rajah 4.25 Rajah 4.26

: :

Rajah 4.27

:

Rajah 4.28

:

Rajah 4.29

:

Rajah 4.30

:

Rajah 4.31

:

Rajah 4.32

:

Rajah 4.33

:

Rajah 4.34

:

Rajah 4.35

:

Rajah 4.36

:

Rajah 5.1

:

1955 Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1973 Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1980 Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1997 Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009 Perubahan Guna Tanah Kediaman di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003) Pertumbuhan Bilangan Rumah di Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Guna Tanah Kediaman di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955-2009 Perubahan Guna Tanah Pertanian di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003) Guna Tanah Pertanian di Daerah Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Perubahan Guna Tanah Perdagangan di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003) Perubahan Guna Tanah Perniagaan di Daerah Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Perubahan Guna Tanah Industri di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2009) Guna Tanah Perindustrian di Daerah Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009 Jaringan Jalanraya Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009 Perkembangan jaringan jalan di Kuala Terengganu dari tahun 1973 sehingga tahun 2009 Sistem Saliran, Parit dan Tali Air Tahun 2009 Zon Tumpuan dalam Pusat Bandar Kuala Terengganu Pada Tahun 2009 Perkembangan Guna Tanah Pusat Bandar Kuala Terengganu (1955 & 1997) Perkembangan Guna Tanah Pusat Bandar Kuala Terengganu (1980 & 1973) Perkembangan Guna Tanah Pusat Bandar Kuala Terengganu (2003) Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu Tahun 2009 Komponen Utama Pusat Bandar Kuala Terengganu 2009 Sirkulasi Jalan Pusat Bandar Kuala Terengganu Pada Tahun 2009 Perkhidmatan Kemudahan Pengangkutan Awam di daerah Kuala Terengganu Tahun 2009 Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu Pada Tahun 1991 Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu Pada Tahun 1997 Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu Pada Tahun 2009 Arah Tuju Pembangunan Daerah Kuala Terengganu v

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

77 78 79 80 81 82 83 84 85 89 90 92 93 96 99 100 103 106 107 108 109 110 111 115 116 122 123 124 134

SENARAI

Foto 1.0

:

Foto 1.1

:

Foto 2.0

:

Foto 2.1

:

Foto 2.2

:

Foto 2.3

:

Foto 2.4

:

Foto 2.5

:

Foto 3.1

:

Foto 3.2 Foto 3.3

: :

Foto 3.4 Foto 3.5

: :

Foto 3.6

:

Foto 3.7

:

Foto 3.8

:

Foto 3.9

:

Foto 3.1o

:

Foto 3.11

:

Foto 4.1 Foto 4.2 Foto 4.3

: : :

Foto 4.5 Foto 4.6

: :

Foto 4.7

:

FOTO

Kedudukan Kuala Terengganu di Muara Sungai Terengganu Sungai Terengganu Mati yang kini sudah ditenggelami oleh Tasik Kenyir Pemandangan Kampung Tanjung Teluk Kuala Terengganu di tahun 20an Pelabuhan Terengganu terkenal dengan aktiviti perdagangan Penemuan batu bersurat menunjukkan bukti penyebaran agama Islam di Terengganu Kampong Tanjung - Muara sungai Terengganu diawal tahun 20an Istana Hijau yang dibina menggantikan Kompleks Sultan Mansur II Istana Maziah dibina pada tahun 1885 bagi menggantikan Istana Hijau yang telah terbakar D.Y.M.M. Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah bersama pembesar tentera Jepun pada tahun 1942 Kawasan Perdagangan Jalan Paya Bunga Sultan Sulaiman merasmikan mahkamah Terengganu di tahun 30an Pejabat Pos telah dibina sekitar tahun 1920-an Pejabat Jam Besar mula digunakan pada 1925 yang menempatkan pelbagai pejabat kerajaan Pejabat Setiausaha Kerajaan di Cerung Lanjut yang juga merupakan Dewan Undangan Negeri Terengganu Perkampungan atas air (Kampung Cina) dan perkampungan tradisional antara jenis kediaman yang terdapat di Kuala Terengganu Jalan denai menggunakan papan merentasi kawasan paya sekitar awal 1910an dan jalan tanah sebelum merdeka Penduduk tempatan membawa hasil pertanian dan getah untuk dijual di Kuala Terengganu (Ogos, 1963) Penduduk Terengganu menyertai penanaman pokok getah seluas 2,780 ekar di bawah Skim Pembangunan Tanah Persekutuan di Belara, Kuala Terengganu (Mei 1964) Penduduk Terengganu menjalankan aktiviti menenun Bandaraya Kuala Terengganu Pembangunan di Bandar Kuala Terengganu Zon 1 - Pusat bandar Kuala Terengganu sebagai pusat perniagaan, perkhidmatan dan institusi Keadaan Pembangunan di Zon 1 pada masa kini Pembangunan rumah kedai di Pusat Bandar Kuala Terengganu kini (2009) Pembangunan yang pesat menjadi faktor kepada pertambahan kawasan tepu bina vi

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

5 8 12 19 20 26 28 29 35 38 39 39 40 40 42 44 48

48 49 56 59 61 62 64 67

Foto 4.8

:

Foto 4.9

:

Foto 4.10

:

Foto 4.11 Foto 4.12

: :

Foto 4.13

:

Foto 4.14

:

Foto 4.15

:

Foto 4.16

:

Foto 4.17 Foto 4.19

: :

Foto 4.20

:

Foto 4.21

:

Foto 4.22 Foto 4.23 Foto 4.24

: : :

Foto 4.25 Foto 5.1 Foto 5.2 Foto 5.3 Foto 5.4

: : : : :

Pembangunan kawasan perumahan di Kuala Terengganu Pembangunan gunatanah untuk aktiviti pelancongan dan perdagangan yang menyumbang kepada peningkatan kawasan tepubina Gunatanah pertanian mendominasi gunatanah di Kuala Terengganu Gunatanah institusi Kaedah pertanian secara tradisional sebelum tahun 1980an Tanaman kelapa sawit dan getah antara aktiviti pertanian utama di Kuala Terengganu Pembinaan bangunan komersial baru mengantikan bangunan kedai yang telah usang Perusahaan industri kecil sederhana oleh penduduk Kuala Terengganu Kilang benang bulu di Gong Badak, Kuala Terengganu Lapangan Terbang Sultan Mahmud Pembinaan jambatan konkrit menggantikan perkhidmatan feri di Sungai Terengganu Kejadian banjir di Jalan Pasar Payang pada tahun 70an Bangunan Pentadbiran Negeri Terengganu (Wisma Negeri) Bangunan Wisma Darul Iman Bangunan Istana Maziah Senibina bangunan yang bercirikan Awal Kolonial yang masih kekal sehingga kini Kuala Terengganu dulu dan kini Taman Tamadun Islam Bazaar Warisan Penganjuran Piala Monsun di Kuala Terengganu Penginapan berkelas tinggi di Pulau Duyong

vii

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

68

70 74 76 85 86 90 94 95 98 101 102 112 113 117 118 119 135 135 136 137

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

1.0

PENGENALAN

Morfologi bandar merupakan kajian sistematik mengenai bentuk, pelan, struktur dan fungsi fabrik bandar serta asal usul dan cara bagaimana fabrik ini berubah mengikut masa (Clark, 1985; Small & Witherick, 1986; Goodall, 1987).

Konsep dan penggunaan morfologi bandar sebenarnya telah mengalami evolusinya sendiri, dari huraian secara deskriptif (Katiman, 1988) kepada analisis yang menekankan reka bentuk bandar yang dikritik kerana mengabaikan konteks ekonomi, politik dan budaya (Madanipour, 1996).

Kebelakangan ini, kajian morfologi dianggap berguna sekiranya dapat menyumbang kepada pemahaman mengenai kaedah kontemporari alam binaan terhasil, diguna dan dihargai (Healey, 1988). Walau bagaimanapun, kajian morfologi memerlukan data yang komprehensif bagi menterjemah perkembangan bandar yang bukan sahaja menekankan keadaan fizikal tetapi juga harus dilihat dalam konteks ekonomi, politik dan budaya.

Bagi negara di Asia Tenggara, perbandaran masih lagi boleh dianggap sebagai sesuatu yang baru (Katiman, 1988) berbanding Asia Timur atau Eropah. Para pengkaji seperti McGee (1967 dan 1971), dan Breese (1969) telah membahagikan proses perbandaran di Asia Tenggara kepada tahap tertentu, iaitu perbandaran kaum pribumi, perbandaran pada zaman penjajahan, perbandaran selepas perang dan perbandaran selepas 1970an.

Bagi kajian ini, maklumat yang didapati sangat berkait dengan dasar/polisi dan pelan-pelan pembangunan yang telah dihasilkan khususnya setelah Kuala Terengganu menerima pakai Akta Perancangan Bandar dan Desa 1976.

Maklumat mengenai perkembangan bandar sebelum itu secara relatifnya tidak banyak diperolehi justeru analisis banyak menggunakan interpolasi data yang ada. Bagi kajian ini, morfologi bandar dijelaskan melalui 3 fasa bermula dari sebelum abad ke 19 iaitu Zaman Prapenjajahan (1100 hingga 1900), Zaman Pra-Merdeka (1901 sehingga 1970) dan Zaman Selepas Merdeka (1971 sehingga kini) seperti Rajah 1.0.

Rajah 1.0 : Fasa Kronologi Morfologi Kuala Terengganu

Fasa 2

Fasa 3

Zaman Pra- Merdeka

Zaman Selepas Merdeka

Fasa 1 Zaman Prapenjajahan (1100 hingga 1900)

(1901 hingga 1970)

(1971 hingga kini)

PENGENALAN

1

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Bagaimanapun setiap fasa tidak memberi penekanan aspek-aspek perbandaran yang sama, sebagai contoh, perubahan guna tanah lebih fokus dalam tahun selepas merdeka sementara perkembangan pusat bandar turut mengambilkira tahun sebelumnya. Selain batasan maklumat, pembahagian fasa dikenal pasti kerana sumbangan signifikan dari segi perkembangan bandar yang berlaku dalam tempoh masa fasa tersebut.

1.1

Latar Belakang Kuala Terengganu

Terengganu Darul Iman ialah sebuah negeri yang luasnya lebih kurang 12,956 km persegi, terletak di antara negeri Kelantan di sebelah utara dan barat laut dengan negeri Pahang di sebelah selatan dan barat daya. Manakala di sebelah timur pula adalah Laut China Selatan.

Bandar Kuala Terengganu terletak di bahagian timur laut Semenanjung Malaysia. Ianya merupakan pusat pertumbuhan utama yang kedua di Pantai Timur selepas Bandaraya Kota Bharu. Kuala Terengganu terletak 230 km dari Kota Bharu, 220 km dari Kuantan, 450 km dari Kuala Lumpur, 500 km dari Pulau Pinang, 1,350 km dari Bangkok, 900 km dari Phnom Penh, 2,000 km dari Hanoi, 900 km dari Kuching, 1,200 km dari Bandar Seri Begawan dan 1,350 km dari Kota Kinabalu.

Kuala Terengganu mudah di akses menerusi jalan darat dan udara hanya dari Kuala Lumpur dan Pulau Pinang, menerusi jalan darat dari Bangkok dan Kota Bharu (utara), Kuantan (selatan) dan Ipoh (barat).

Pada masa ini (2009) Kuala Terengganu boleh dihubungkan melalui Laluan Persekutuan 3 dari Marang dan Laluan Persekutuan 14 dari Kuala Berang.

Lebuhraya Pantai Timur Fasa 2 yang menghubungkan Kuantan dan Kuala Terengganu yang sedang di dalam peringkat pembinaan dijangka siap pada tahun 2011. Oleh itu aksessibiliti ke Bandar Kuala Terengganu akan menjadi lebih baik.

Tiada rangkaian rel keretapi yang menghubungkan Kuala Terengganu atau mana-mana kawasan Negeri Terengganu dengan kawasan-kawasan lain.

Tiada penerbangan terus dari Kuala Terengganu ke Malaysia Timur pada masa ini dan ke destinasi luar negara kecuali penerbangan antarabangsa ke Mekah pada musim haji. Usaha ke arah mewujudkan penerbangan terus dari Kuala Terengganu ke destinasi-destinasi lain perlu diteruskan disebabkan jarak perjalanan yang agak jauh antara bandaraya ini dengan lapangan terbang antarabangsa lain yang terdekat seperti Pulau Pinang, Kuala Lumpur dan Bangkok.

PENGENALAN

2

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Sejarah menunjukkan Terengganu telah dikenali semenjak beratus-ratus tahun dahulu lagi. Di dalam buku-buku sejarah China seperti ‘Ling-wai-Tai-ta’ karangan Cao-Cu-Fei tahun 1178, menyebut ‘Teng-ya-nu’ dan buku ‘Cu-fanCih’ karangan Cao-Ju-Kua tahun 1226 menyebut ‘Teng-ya-nung’ (Muhammad Salleh (1992 : 9). Kedua-dua nama tersebut merujuk kepada nama Terengganu yang dikatakan jajahan takluk kepada kerajaan Srivijaya (San-fo-Cih). Pada kurun ke-2, Ptolemy seorang ahli kaji bintang dan ilmu alam Greek telah mencatatkan dua buah pelabuhan di Pantai Timur Semenanjung Tanah Melayu. Pelabuhan itu ialah Primula di Kuala Sungai Terengganu dan Kole di Kemaman. Persoalan kewujudan negeri Terengganu dijelaskan lagi oleh tulisan yang terdapat pada Batu Bersurat yang dijumpai di Kuala Berang pada tahun 1902 oleh Syed Hussein Ghulam Al-Bukhari, yang mencatatkan nama ‘Terenkanu’.

Kuala Terengganu merupakan ibu negeri dan pusat pentadbiran bagi Negeri Terengganu. Ianya terletak di antar terdapat 9 daerah di Negeri Terengganu iaitu Kemaman, Kemasik, Paka, Dungun, Marang, Hulu Terengganu, Besut, Setiu dan Kuala Terengganu. Walau bagaimanapun, pada tahun 1985, hanya terdapat tujuh daerah sahaja dalam Negeri Terengganu di mana Kuala Terengganu merupakan salah sebuah daerah dengan keluasan seluas 60,654.3 hektar (Jadual 1.0).

Jadual 1.0 : Daerah Dalam Negeri Terengganu Mengikut Keluasan

Bil.

Daerah

Keluasan (Hektar)

1.

Kuala Terengganu

60,528.1

2.

Kemaman

253,559.9

3.

Hulu Terengganu

387,463.6

4.

Dungun

273,503.1

5.

Besut

123,367.8

6.

Marang

66,654.3

7.

Setiu

130,436.3 Jumlah

1,295,639.3

Sumber : Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala Terengganu (JPBD & KPKT, 1995)

Daerah Kuala Terengganu bersempadan dengan Daerah Setiu di sebelah utara, Hulu Terengganu di sebelah barat, Laut Cina Selatan di sebelah timur dan Marang di sebelah selatan . Terdapat 23 buah mukim dalam Daerah Kuala Terengganu termasuk Pulau Redang dan pulau-pulau yang lain di mana keseluruhan mukim ini terletak di bawah pentadbiran Majlis Perbandaran Kuala Terengganu (Rajah 1.1).

PENGENALAN

3

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 1.1 : Mukim Dalam Daerah Kuala Terengganu

PENGENALAN

4

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Bandar Kuala Terengganu terdiri daripada dataran pantai rendah Sungai Terengganu yang mengalir masuk ke Laut Cina Selatan. Profil topografi menunjukkan ciri-ciri yang jelas di mana timbunan pasir pantai atau permatang pasir pantai. Ia menganjur selari dengan tepian laut. Terdapat juga beberapa buah teluk kecil dan dataran pantai di dalam kawasan tersebut. Profil umum topografi Kuala Terengganu adalah seperti yang ditunjukkan di dalam Rajah 1.2.

Topografi kawasan kajian adalah landai di bahagian timur manakala terdapat kawasan beralun di barat menghala ke utara. Secara keseluruhan, daerah Kuala Terengganu mempunyai 73.51 peratus tanah di bawah 20 meter dari aras laut manakala kawasan ketinggian 20-60 meter berjumlah 9,251.3 hektar dan ini merupakan 15.28 peratus dari keluasan daerah.

Kawasan ketinggian lebih dari 200 - 600 meter hanya 799.95 hektar dan merupakan hanya 1.32 peratus dari keluasan daerah. Kawasan ketinggian lebih dari 600 meter tidak terdapat di daerah ini (Jadual 1.1).

Foto 1.0 : Kedudukan Kuala Terengganu di muara Sungai Terengganu

Sumber : Jabatan Penerangan Malaysia, 2007.

PENGENALAN

5

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Hutan Berbukit

Jalanraya dan petempatan di atas tambak pasir

Jalanraya dan petempatan di atas tambak pedalaman

Kawasan getah/dusun Lekukan pasir pendalaman (padi)

Jalan

Lekukan pasir (paya)

Jalan Sungai (Mengabang Telipot)

Laut

Keratan Rentas A-A : Keratan Rentas Profil Umum Kawasan Utara Kuala Terengganu

Getah

Jalan dan petempatan di atas timbunan mendapan Sungai Terengganu Padi Jalan

Jalan

Padi Laut Kawasan tepu bina Bandar di atas tambak pasir dan timbunan mendapan Sungai Terengganu yang telah mendap

Keratan Rentas B-B Profil Umum Kawasan Bandar

Rajah 1.3 : Profil Umum Topografi Kuala Terengganu Sumber : Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala Terengganu (JPBD & KPKT, 1995)

6

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 1.1 : Topografi Terengganu

Kuala

Kontor

Keluasan (hektar)

Peratus (%)

<20m

44,497.03

73.51

20m–60m

9,251.30

15.28

60m-200m

5,979.82

9.89

200m-300m

729.97

1.20

300m-600m

69.98

0.12

Jumlah

60,528.10

100.00

Sumber : Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala Terengganu (JPBD & KPKT, 1995)

1.2

Sejarah Pembentukan Nama Kuala Terengganu

Dari segi sejarah, terdapat pelbagai cerita yang dikaitkan dengan kewujudan nama Terengganu. Nama Terengganu ini dikatakan berasal daripada beberapa perkataan iaitu ‘taring anu’, ‘terang ganunya’ dan ‘terengan nu’. Perkataan ‘taring anu’ timbul apabila sekumpulan pemburu dari Pahang terjumpa sebatang taring ketika berburu di Sungai Terengganu Mati. Apabila ditanya `taring apakah itu?’ lalu mereka menjawab ‘taring anu’ kerana tidak mengingati namanya. Beberapa hari kemudian, mereka berjaya memperolehi rusa dan kayu gaharu dalam perburuan tersebut.

Apabila ditanya, mereka memberitahu bahawa hasil buruan dan kayu gaharu itu diperolehi di tempat mereka menjumpai ‘taring anu’. Akhirnya ‘taring anu’ telah bertukar menjadi Terengganu manakala Kuala Terengganu pula diberi nama kerana ianya terletak di muara atau di Kuala Sungai Terengganu (Muhammad Salleh (1992 : 46).

Selain itu, nama Terengganu ialah berasal daripada perkataan ‘terang ganunya’. Ia dikaitkan dengan peristiwa beberapa orang pelayar Kelantan yang tiba di kuala yang kini dikenali Kuala Terengganu. Sewaktu mereka sampai, hari sangat redup serta hujan renyai-renyai dan kebetulan terbentuknya pelangi pada masa itu. Mereka mengatakan terang ganu di sini dan apabila pulang ke Kelantan, mereka bercerita bahawa di negeri jiran sungguh ‘terang ganunya’.

Terdapat juga kisah menyatakan nama Terengganu berasal daripada perkataan ‘terengan nu’ yang merujuk kepada nama Sungai Terengan.

Dipercayai sudah ada penduduk di kawasan tersebut. Muara Sungai Terengan berpecah dua di mana sebelah kanan mudik ke Sungai Kerbat dan kiri ke Sungai Terengan. Jika ada di antara mereka yang bertanya hendak ke mana? Mereka akan menjawab ‘terengan ni’ atau ‘terengan nu’. Oleh itu lama-kelamaan terbentuklah perkataan Terengganu.

7

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Terdapat juga kisah menyatakan nama Terengganu berasal daripada perkataan ‘terengan nu’ yang merujuk kepada nama Sungai Terengan.

Dipercayai sudah ada penduduk di kawasan tersebut. Muara Sungai Terengan berpecah dua di mana sebelah kanan mudik ke Sungai Kerbat dan kiri ke Sungai Terengan. Jika ada di antara mereka yang bertanya hendak ke mana? Mereka akan menjawab ‘terengan ni’ atau ‘terengan nu’. Oleh itu lama-kelamaan terbentuklah perkataan Terengganu.

Foto 1.1 : Sungai Terengganu Mati yang kini telah ditenggelami oleh Tasik Kenyir.

8

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

2.0

ZAMAN PRA PENJAJAHAN (1100-1900)

2.1

Pendahuluan

Sebagai permulaan kepada usaha untuk mengetahui perkembangan bandar Kuala Terengganu, adalah penting untuk mengetahui sejarah awal pembentukan serta peranan Kuala Terengganu pada masa silam. Bab ini menekankan kepada perkembangan yang berlaku di Kuala Terengganu pada Zaman Pra-penjajahan (sebelum abad ke 19) iaitu sebelum penjajah Inggeris menguasai Negeri Terengganu. Kedatangan para pedagang terutamanya dari China, Tanah Arab dan Gujerat juga membantu pertumbuhan dan perkembangan bandar melalui aktiviti perdagangan, keagamaan, kebudayaan dan sebagainya.

Pada Zaman Pra-Penjajahan kebanyakan negeri di Semenanjung Malaysia mempunyai sedikit bandar yang bersaiz kecil. Walau bagaimanapun, bandar ini mempunyai bilangan penduduk yang tinggi walaupun penduduk negeri secara relatifnya adalah sedikit. Faktor yang menyumbang kepada keadaan ini adalah aktiviti perdagangan, pola sosial yang memerlukan pedagang bergantung kepada penduduk sekitar bagi tujuan keselamatan dan keperluan untuk penduduk tinggal berdekatan antara satu sama lain bagi mengelak ancaman daripada hidupan liar di hutan belantara (Raja Bahrin, 1998).

Seperti kebanyakan bandar utama di Semenanjung Malaysia, Pusat Bandar Kuala Terengganu lebih menonjol berbanding pusat bandar yang lain. Pada masa yang sama, perkembangan Daerah Kuala Terengganu secara mendatar dan berselerak menyebabkan wujudnya beberapa pusat petempatan yang asalnya memberi perkhidmatan tahap tempatan tetapi sebahagian daripadanya menjadi lebih penting dari semasa ke semasa.

Bahagian ini akan melihat perkembangan Pusat Bandar Kuala Terengganu yang menjadi penggerak utama kepada Daerah Kuala Terengganu.

2.2

Pembentukan Awal Kuala Terengganu

Terletak di sebelah Pantai Timur Semenanjung Malaysia, Bandar Kuala Terengganu suatu ketika dahulu merupakan tempat persinggahan para pedagang dari Asia Tenggara yang mempunyai perhubungan perdagangan dengan negara China. Sejarah menunjukkan Terengganu telah wujud dan dikenali sejak beratus tahun dahulu. Terdapat pelbagai kisah mengenai kemunculan Terengganu diriwayatkan oleh pedagang yang membuat catatan perjalanan mereka.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

9

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Menurut satu catatan yang dimasukkan dalam buku Sejarah Terengganu (Muhamad Salleh, 1992) yang dipetik daripada buku pengembaraan Cina iaitu Tao Chin Leo karangan pengembara Cina bernama Wang Ta-Yuan pada tahun 1349M iaitu; â&#x20AC;&#x153;negeri itu (Ting-cia-lu) ialah sebuah pulau berbentuk tiga segi, tercerai daripada daerah-daerah jirannya oleh sebatang sungai dan sungai itu penting bagi perjalanan di air. Pulau itu (Ting-cia-lu) keadaannya tinggi dan sunyi. Tanah di situ tidaklah begitu subur, tetapi walaupun begitu orang yang sehabis-habis miskin pun cukup juga makanan merekaâ&#x20AC;?

Keadaan ini menunjukkan bahawa Terengganu terletak berhampiran sebatang sungai yang berfungsi sebagai laluan penghubung di antara Terengganu dan kawasan sekitarnya. Keadaan muka bumi Terengganu digambarkan berada di kawasan yang tinggi dan penduduknya menjalankan aktiviti pertanian sebagai sumber makanan mereka.

Terdapat catatan sejarah yang menyatakan bahawa terdapat pedagang Cina pada masa dulu yang memberi nama Terengganu dengan Ting Chia Hsia Lu iaitu Teng Ka Ha Lo dalam bahasa Hokkien (Muhammad Salleh, 1992). Wu Pei Chih telah melukis peta pada tahun 1511 dan 1601 berpandukan kepada kenyataan pelayaran Cheng Ho. Peta tersebut menunjukkan Pulau Tinggol (di hadapan Dungun) dan beberapa buah pulau di Terengganu dan Kelantan (Rajah 2.0).

Rajah 2.0 : Peta lama yang dilukis oleh Wu Pei Chih Sumber : Muhammad Salleh, 1992

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

10

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 2.1 : Peta menunjukkan nama negeri menurut Wang Ta-Yuan dalam tahun 1943, antaranya Ting-Chia Lu (Terengganu)

Sumber : Muhammad Salleh, 1992

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

11

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Selain daripada lakaran ini, tidak banyak bahan berupa peta yang boleh diperolehi bagi menggambarkan Kuala Terengganu di peringkat awal pembentukannya. Walau bagaimanapun terdapat beberapa tulisan oleh beberapa pengembara yang menceritakan mengenai Kuala Terengganu di peringkat awal penubuhannya.

Kapten Alexander Hamilton (1719-1720), seorang pedagang terkenal merupakan salah seorang pelawat Inggeris yang terawal datang ke Kuala Terengganu. Beliau berada di Kuala Terengganu sebelum pemerintahan beraja diasaskan. Barangkali Hamilton singgah di Kuala Terengganu pada akhir tahun 1719, sama ada dalam perjalanan menuju atau dari Siam dan beliau telah merakamkan bahawa: â&#x20AC;&#x153;Trangano stands pleasantly near the sea, on the side of a river that has a shallow bar, and many rocks scattered to and again within the river, but room enough in many places to more small ships very securely,to keep them safe from the dangers of the winds or floods. There may be about one thousand houses in it, not built in regular streets, but scattered in ten or twenty in a place distant a little Way from another's Villa of the same magnitude. The town is above half-peopled with Chinese, who have a good trade for three of four jonks yearly, besides some that trade to Siam, Cambodia, Tunqueen and Sambas.â&#x20AC;?

Foto 2.0 : Pemandangan Kampung Tanjung Teluk Kuala Terengganu pada tahun 20an

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

12

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

2.3

Pentadbiran Terengganu Zaman Pra penjajahan

Pentadbiran sewaktu zaman prapenjajahan terdiri daripada dua bahagian iaitu zaman pentadbiran awal oleh kerajaan-kerajan besar pada masa itu seperti Palembang dan Majapahit serta pentadbiran oleh Kesultanan Terengganu yang mula wujud sekitar tahun 1700-an.

Rajah 2.2 : Siri masa pentadbiran Zaman Pra Penjajahan

S.M

1000

1100

1200

1178 - Srivijaya

2.3.1

1300

1225 - Palembang

1400

1500

1600

1365 - Majapahit

1700

1800

1708 - Bermulanya Sistem Kesultanan Terengganu

Zaman Pentadbiran Awal

Berdasarkan bukti arkeologi seperti kapak batu dan tembikar yang dijumpai di Gunung Biwah, Hulu Terengganu terdapat manusia tinggal di situ sejak 4,000 tahun sebelum masihi (Muhamad Salleh, 1992). Walau bagaimanapun, penduduk pada zaman batu ini adalah penduduk yang berpindah-randah dan tiada sistem pentadbiran khusus oleh kerajaan tertentu.

Sejarah awal pentadbiran di Terengganu adalah tidak jelas. Sebagaimana yang telah dinyatakan sebelum ini, Cao-Cu-Fei telah mengarang sebuah buku bertajuk Ling-wai-Ta-ta pada tahun 1178 yang menyebut Terengganu sebagai jajahan takluk kepada kerajaan Srivijaya (Rajah 2.4). Kerajaan Srivijaya berpusat di daerah yang sekarang dikenali sebagai Palembang di Sumatera. Pengaruhnya amat besar di atas Indonesia, Semenanjung Malaysia dan Filipina.

Terdapat catatan mengenai Terengganu oleh saudagar Cina, Chao Ju Kua pada tahun 1225 yang menyebut Terengganu sebagai jajahan Palembang.

Kota Palembang adalah ibu kota provinsi Sumatera Selatan. Kota Palembang pernah menjadi pusat kerajaan Srivijaya sebelum dihancurkan oleh Kerajaan Chola dari India dan musnah sejak tahun 1025. Pada tahun 1088, Kerajaan Melayu Jambi, menakluk Srivijaya. Situasi jadi berbalik di mana daerah taklukannya adalah Kerajaan Srivijaya. Sejak itu Kerajaan Srivijaya telah musnah, dan sebutan Srivijaya tidak digunakan lagi sebaliknya menggunakan nama Palembang.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

13

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 2.3 : Terengganu salah sebuah jajahan takluk Srivijaya

Sumber : Arkib Negeri Terengganu, 2007

Kemudian, Palembang telah menjadi jajahan kerajaan Majapahit sejak tahun 1293. Oleh itu, tanah jajahannya telah jatuh ke dalam tangan kerajaan Majapahit termasuk Terengganu. Dalam Negarakartagama, tulisan Prapanca dari Jawa pada tahun 1365, menyatakan Terengganu, Paka dan Dungun terletak di bawah taklukan Majapahit. Pada masa itu, Majapahit mencapai zaman kegemilangannya di bawah pemerintahan Hayam Wuruk, yang memerintah dari tahun 1350 hingga 1389.

Menurut catatan yang terdapat pada Batu Bersurat (1303), perkataan Raja Mandalika ada ditulis pada batu tersebut. Dalam bahasa Sanskrit, Raja Mandalika bermaksud raja yang memerintah di mana, ‘Mandalika’ berkait dengan sesuatu pemerintahan. Ia diambil daripada perkataan ‘mandalam’ iaitu sama ada mereka adalah raja tempatan yang merdeka atau ketua-ketua daerah dalam Negeri Terengganu. Seterusnya dalam sejarah Terengganu, terdapat pemerintah bernama Megat Panji Alam dan juga Tun Telanai. Ini disokong oleh pengarang buku His. Tr yang ZAMAN PRA PENJAJAHAN

14

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

menyatakan bahawa raja Terengganu terdiri daripada keturunan Telanai yang berkait dengan sejarah di zaman purbakala.

Terengganu kemudiannya disebut sebagai negeri di bawah pemerintahan kerajaan Johor. Pada ketika itu, dua orang pembesar Johor iaitu Laksamana dan Paduka Megat Seri Rama telah dihantar untuk memerintah Terengganu. Seterusnya Bendahara Hasan pula dihantar mentadbir Terengganu. Berikutnya Terengganu telah ditadbir oleh Tun Zain Indera dan kemudiannya digantikan oleh anak-anak Tun Zain Indera iaitu Tun Yuan, Tun Sulaiman dan Tun Ismail. Tun Sulaiman dilantik sebagai Sultan di Pantai Layang (Balik-Balik), Tun Yuan sebagai Bendahara dan Tun Ismail sebagai Menteri Tersat. Walau bagaimanapun, sejarah kesultanan Kerajaan Terengganu diasaskan oleh Sultan Zainal Abidin 1.

2.3.2

Sejarah Kesultanan Kerajaan Negeri Terengganu

Sejarah Negeri Terengganu mencatatkan kesultanan negeri ini diasaskan oleh Tun Zainal Abidin. Baginda ialah putera kepada Tun Habib Abdul Majid atau dikenali juga dengan panggilan Bendahara Padang Saujana yang berasal dari Johor. Mengikut buku Tuhfat al-Nafis karangan Raja Ali Haji, Tun Zainal Abidin ditabalkan sebagai Sultan Terengganu oleh Daeng Menampuk atau Raja Tua di atas perintah Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah. Sumber yang lain pula menyatakan Tun Zainal Abidin ditabalkan di atas takhta Kerajaan Terengganu oleh Phra Nang Chau Yang, Raja Patani.

Mengikut Hikayat Johor serta Pahang, Tun Zainal Abidin datang ke Patani setelah Paduka Raja Laksamana Wan Abdul Rahman dibunuh di Terengganu sekitar tahun 1688. Ketika berada di Patani, Tun Zainal Abidin dijadikan anak angkat oleh Raja Patani, Phra Nang Chau Yang. Tun Zainal Abidin menjadi Sultan Terengganu pada tahun 1708 dengan gelaran Sultan Zainal Abidin I. Ini adalah berdasarkan kepada duit kupang emas Terengganu yang mencatatkan nama Sultan Zainal Abidin I pada masa tersebut. Sultan Zainal Abidin I bersemayam di Tanjung Baru, Kuala Berang, tidak lama kemudian dipindahkan ke Kota Batang Mahang, Langgar dan ke Pulau Manis.

Kemudian berpindah lagi ke Chabang Tiga, Kuala Terengganu dan akhirnya di kawasan berhampiran Bukit Keledang yang kini dikenali sebagai Kota Lama.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

15

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Laut Cina Selatan

Naga Mengulung

Palo

Pulau Manis

Cabang Tiga

Kampung Langgar Tanjung Baru

Rajah 2.4 : Tempat bersemayam Sultan Zainal Abidin I sebelum berpindah ke Kuala Terengganu Sumber : Nor Fazamimah, 2007

Pentadbiran kesultanan Terengganu dibantu oleh para menteri, mufti, kadi, panglima dan pengawal keamanan yang dikenali sebagai Budak Raja.

Pentadbiran jajahan pula diserahkan kepada Raja Anak Sungai yang mempunyai tugas untuk memungut hasil atau cukai. Dalam pentadbiran berkaitan hukum pula, sultan akan merujuk kepada mufti atau kadi sebelum menjatuhkan hukuman.

Kegemilangan pemerintahan kerajaan Negeri Terengganu boleh dilihat melalui hubungan dua hala dengan kerajaan Siam pada tahun 1781. Ini adalah kerana sultan pada masa itu iaitu Sultan Mansur Shah I memberi hadiah bunga emas dan bunga perak kepada kerajaan Siam dan dibalas ZAMAN PRA PENJAJAHAN

16

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Bukit Keledang

Bukit Puteri

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

dengan pelbagai hadiah oleh Raja Siam. Walau bagaimanapun, kerajaan Siam menuntut Terengganu sebagai negeri di bawah naungannya. Bunga emas dan bunga perak yang dihantar oleh Terengganu setiap tiga tahun sekali dijadikan bukti kuasa Siam ke atas Terengganu. Walhal bunga emas yang dihantar adalah sebagai tanda persahabatan dan balasan hadiah yang diberikan oleh angkatan Siam kepada Sultan Mansur Shah I, kerana membantu angkatan Siam menyerang dan mengalahkan Legor pada tahun 1766.

Rajah 2.5 : Bunga emas yang diberi sebagai tanda persahabatan disalah ertikan sebagai pemberian ufti kepada kerajaan Siam.

Pada tahun 1826, satu perjanjian iaitu Perjanjian Burney telah ditanda tangani antara Siam dan pihak British. Ia mengakui tuntutan Siam ke atas empat negeri Melayu utara iaitu Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu.

Perjanjian ini selanjutnya menjamin pemilikan Pulau Pinang bagi British dan memberikan hak kepada British untuk berdagang di Kelantan dan Terengganu tanpa gangguan Siam. Keempat-empat negeri Melayu tidak diwakili dalam rundingan perjanjian ini.

Oleh kerana itu, Sultan Zainal Abidin III (1881-1918) menjelaskan kepada Gabenor Sir Frederick Weld yang datang melawat Terengganu pada tahun 1886 dan 1887, bahawa bunga emas yang dihantar ke Siam hanya sebagai tanda persahabatan dan bukannya sebagai ufti. Oleh kerana dakwaan Inggeris yang mempunyai hak ke atas Terengganu, kerajaan Siam telah menyerahkan Terengganu kepada Great Britain melalui Perjanjian Bangkok 1909. Namun begitu kerajaan Terengganu di bawah Sultan Zainal Abidin III menolak perjanjian ini. Dengan itu perjanjian di antara Terengganu dengan Great Britain ditandatangani pada tahun 1910. Di antara syarat perjanjian ini, Terengganu menerima wakil British di negerinya.

Sumber : Nor Fazamimah, 2007

Walaupun berlaku campur tangan daripada kuasa asing di Terengganu, namun kedaulatan sistem kesultanan di Terengganu masih diteruskan sehingga kini. Sultan Terengganu ke-15 iaitu Duli Yang Teramat Mulia Yang Di Pertuan Muda Tengku Mahmud telah menduduki takhta kerajaan Terengganu dengan gelaran Sultan Mahmud Al-Muktafi Billah Shah pada 1979. Sultan Mahmud mangkat pada tahun 1999 di Singapura. Dengan itu, takhta kerajaan Terengganu digantikan oleh putera baginda, Yang DiPertuan Muda Tengku Mizan sehingga sekarang. Turutan pentadbiran kesultanan Negeri Terengganu ditunjukkan dalam Jadual 2.0.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

17

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

2.4

Kuala Terengganu Sebagai Pusat Perdagangan

Sepertimana dijelaskan sebelum ini, pada abad ke-18 dan ke-19, Kuala Terengganu telah pun menjadi pusat perdagangan antarabangsa. Kapal pedagang Inggeris, China, Siam, Kemboja dan Sambas telah singgah di Kuala Terengganu membawa barangan dan bertukar barang dagangan di Kuala Terengganu. Aktiviti menangkap ikan merupakan satu pekerjaan penting di Terengganu. Ikan yang dikeringkan akan ditukar dengan debu emas dan lada hitam kepada pedagang asing selain beras, tembakau, kapas dan sebagainya.

SULTAN TERENGGANU (Tahun Pemerintahan) 1) Sultan Zainal Abidin 1 2) Sultan Mansur 3) Sultan Zainal Abidin II 4) Sultan Ahmad I 5) Sultan Abdul Rahman 6) Sultan Daud 7) Sultan Mansur Shah II 8) Sultan Muhammad I 9) Baginda Omar 10) Sultan Ahmad II 11) Sultan Zainal Abidin III 12) Sultan Mohammad II 13) Sultan Sulaiman 14) Sultan Ismail Nasiruddin 15) Sultan Mahmud 16) Sultan Mizan Zainal Abidin

(1708 - 1733) - 25 Tahun (1733 - 1794) - 61 Tahun (1794 - 1808) - 14 Tahun (1808 - 1830) - 22 Tahun (1830) - 6 Bulan (1830 - 1831) - 1 Tahun (1831 - 1837) - 6 Tahun (1837 - 1839) - 2 Tahun (1839 - 1876) - 37 Tahun (1876 - 1881) - 5 Tahun (1881 - 1918) - 37 Tahun (1918 - 1920) - 2 Tahun (1920 - 1942) - 22 Tahun (1945 - 1979) - 34 Tahun (1979 - 1999) - 19 Tahun (1999 â&#x20AC;&#x201C; hingga sekarang)

Jadual 2.0 : Turutan Kesultanan Terengganu

Pentadbiran Negeri

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999

Hugh Clifford pada tahun 1895 melaporkan kemahiran penduduk Terengganu untuk menghasilkan barang utama seperti sutera, kain, senjata seperti pisau, badik, pedang, keris, barangan logam dan ukiran kayu.

Penduduk Melayu di Terengganu pakar dalam membina bot. Masyarakat Terengganu telah menjalankan perdagangan antarabangsa menggunakan perahu besar membawa barangan seperti tembaga, kain dan rotan dari Terengganu menuju negeri Indo-China dan Indonesia.

Bandar Terengganu merupakan sebuah pelabuhan yang makmur di bawah pemerintahan Srivijaya, malah Munshi Abdullah (1838) juga pernah menyebut mengenai pengembaraannya di Kedai Payang (nama lama bagi Kampung Cina) yang merupakan salah satu daripada penempatan terawal di Bandar Kuala Terengganu. Manakala Plotemy, seorang ahli kaji ZAMAN PRA PENJAJAHAN

18

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

bintang dan ilmu alam Greek mencatatkan Primula iaitu Kuala Terengganu sebagai salah sebuah pelabuhan yang menjadi pusat perdagangan yang terkenal.

Foto 2.1 : Pelabuhan Terengganu terkenal dengan aktiviti perdagangan

Sumber: JPBD Negeri Terengganu, 2007.

2.5

Kedatangan Islam

Menurut Muhammad Salleh (1992), penduduk Terengganu telah terlebih dahulu memeluk agama Islam berbanding Melaka selama lebih dari sekurun iaitu dari tahun 702 Hijrah (1303M). Pada ketika itu, pemerintah iaitu Seri Paduka Tuan atau Raja Mandalika yang telah memerintahkan semua raja untuk mengisytiharkan Islam menjadi agama rasmi di Terengganu. Walau bagaimanapun, tidak dapat dipastikan dari mana ajaran Islam dikembangkan dan siapa yang bertanggungjawab menyebarkan agama tersebut.

Namun begitu, penemuan batu bersurat telah membuktikan ajaran Islam telah bertapak di tanah Melayu lebih awal berbanding negeri lain. Batu bersurat ini telah dijumpa oleh seorang ahli perniagaan Arab bernama Saiyed Husin bin Ghulam A-Bukhari pada tahun 1902 di Bukit Tawang, Kuala Berang. Menurut cerita, batu bersurat ini dijumpai oleh seorang imam di kawasan tersebut pada tahun 1887. Walau bagaimanapun, ia telah dijadikan alas untuk membasuh kaki bagi mereka yang hendak memasuki surau tersebut.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

19

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Batu bersurat bertarikh 1303M (702H) membuktikan bahawa pada abad ke-14M, Terengganu berada di bawah pemerintahan Islam dan agama rasminya adalah agama Islam. Ini membuktikan pemakaian dan penguatkuasaan undang-undang Islam bagi negeri Terengganu yang diisytiharkan oleh Raja Mandalika. Penemuan ini juga menunjukkan bahawa masyarakat Terengganu telah bertamadun sehingga dapat menghasilkan satu bentuk tulisan jawi yang terawal di Tanah Melayu (Pejabat Setiusaha Kerajaan Terengganu, 1999).

Rajah 2.6: Peta tempat terjumpanya batu bersurat Sumber : Muhammad Salleh, 1992

Batu bersurat ini mempunyai empat permukaan bertulis di mana isi kandungan tulisan pada batu bersurat tersebut adalah berkaitan dengan undang-undang Islam. Selain itu, terdapat tulisan berkaitan kesalahan hukuman zina yang dijalankan bagi zaman pemerintahan waktu itu menurut hukum Islam dan juga hukum-hukum berkaitan agama Islam yang lain seperti hutang piutang. Walau bagaimanapun, batu bersurat ini tidak dapat ditafsir sepenuhnya kerana bahagian atas batu bersurat tersebut telah hilang.

Foto 2.2 : Penemuan batu bersurat menunjukkan bukti penyebaran agama Islam di Terengganu Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

20

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

2.6

Rajah 2.7: Laluan Sutera Maritim

Kedatangan Pedagang China - Kewujudan Kampung Cina

Semenanjung Tanah Melayu terletak di kawasan pelayaran yang dikenali sebagai Laluan Sutera Maritim di antara Negara Cina dan Timur Tengah (Rajah 2.7). Laluan ini menjadi laluan utama kapal saudagar Cina, Arab, Parsi, dan India. Oleh yang demikian, Terengganu merupakan sebuah negeri yang terkenal di kalangan para pedagang terutamanya pedagang China yang menggunakan Laluan Sutera untuk ke negara di Timur Tengah. Seorang penulis China, Bangu telah menulis buku bertajuk Han Shu yang telah memperkatakan tempat yang spesifik di Terengganu seperti Kua-Du-Kun (Kuala Dungun) (Rajah 2.8). Buku ini ditulis semasa zaman pemerintahan Han iaitu seawal tahun 206SM lagi.

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields & Southern Ocean”, 1974

Pada tahun 1413M - 1415M, satu pelayaran rombongan raksasa yang dipimpin oleh Laksamana Cheng Ho telah melalui Terengganu (Ding-Jia-Lu).

Mengikut catatan buku ‘Ying Ya Sheng Lan’ yang ditulis oleh Ma Huan dan „Xing Cha Sheng Lan‟ oleh Fei Xin dinyatakan bahawa rombongan utusan dari China untuk kali ke 4 ini disertai oleh seramai 27,800 orang dengan menaiki 200 buah kapal. Misi pelayaran Laksamana Cheng Ho adalah untuk mengukuhkan perhubungan persahabatan antara Negara Cina dengan negara-negara di Asia Tenggara, Lautan India, Benua Arab/Parsi dan Afrika Timur serta memajukan perdagangan antarabangsa.

Sekitar tahun 1500M, anak kapal Laksamana Cheng Ho yang berasal dari kawasan selatan Negeri Hokkien, Cina telah berhijrah ke muara Sungai Terengganu, Sungai Telemong dan Sungai Nerus untuk menerokai bidang ZAMAN PRA PENJAJAHAN

21

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

pertanian. Petempatan awal Orang Hokkien bermula dengan membuka kawasan tanaman dan berkampung di Bukit Datu (Da-Tu), Losong (LokSong), Cepoh (Kawasan Tanaman Tebu), Pulau Babi/Pulau Bahagia, Kg. Cina Hak, Kuala Telemong, Kg. Palem, Bt. Tadok, Tirok dan Sungai Nerus (Rajah 2.9).

Rajah 2.8: Laluan Pelayaran Sutera Maritim yang digunakan oleh Pedagang Cina

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

22

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 2.9: Petempatan Awal Orang Hokkien di Kuala Terengganu

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields & Southern Ocean”, 1974

Selepas kegiatan pelayaran Laksamana Cheng Ho atau nama gelarannya Sanpokong, Orang Tionghua telah berhijrah ke Asia Tenggara. Mereka telah mewujudkan aktiviti ekonomi seperti perusahaan perindustrian dan pertanian. Masyarakat Cina di Negeri Terengganu melakukan aktiviti penanaman lada dan tebu secara komersil terutamanya di Kg. Cepoh (dekat Pulau Bahagia). Hasil tanaman lada dieksport manakala tebu diproses menjadi gula. Masyarakat Cina juga mengusahakan kilang bata di Tepoh dan memberi maklumat berkenaan pembinaan kapal dan rumah dengan menggunakan rasuk. Dari aspek aktiviti perdagangan pula, masyarakat Cina telah memperkenalkan aktiviti mengeksport hasil tempatan dan cara menggunakan wang syiling.

Mengikut catatan Sejarah Cina Malaysia yang ditulis oleh Choo Zi Cun pada tahun 1683M, Panglima Cheng Seng Gong yang mempertahankan kuasa Dinasti Ming telah ditewaskan oleh askar Kerajaan Dinasti Qing. Pada ketika itu Dinasti Qing dikuasai oleh Maharaja Sheng Tzou-Kang See telah mentadbir selama 61 tahun semenjak 1644M sehingga 1664M. Pengikut Cheng ketika itu seramai 3,000 orang telah meninggalkan Pulau Taiwan dan lari ke Laut Cina Selatan menggunakan 9 buah kapal perang.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

23

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 2..10 : Arah Penghijrahan Penduduk Cina Ke Kuala Terengganu

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields & Southern Ocean”, 1974

Catatan Sejarah Cina Malaysia juga menyebut bahawa tiga buah kapal perang ini telah sampai ke Melaka. Berdasarkan catatan berkenaan, terdapat kemungkinan kapal Cina sampai ke Kuala Terengganu. Sumber ini boleh dilihat dengan adanya pembinaan perahu besar di Terengganu yang serupa dengan kapal perang/kargo Dinasti Ming. Pada ketika itu, kegiatan pembinaan perahu telah bermula di Pulau Duyung dan Bukit Datu. Pada tahun 1684M, Kerajaan Qing telah membatalkan sekatan untuk menghadkan rakyat ke luar negara. Oleh itu bilangan orang Cina yang bertempat di Semenanjung Tanah Melayu semakin bertambah. Kehadiran pendatang Cina ke Terengganu telah membentuk petempatan di kawasan bandar di mana terdapat satu jalan yang dikenali sebagai Kampung Cina (Chinatown). Ia merupakan perkampungan pedagang Cina yang berdagang antara China dan Semenanjung Tanah Melayu yang bermula semenjak awal abad ke 15. Ini terbukti dari wujudnya keturunan keluarga Cina yang tinggal di Kampung Cina tersebut dan bangunannya yang telah berusia ratusan tahun.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

24

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Trangano appears to be very healthy and pleasant, large and very populous, abounding in good Provisions of all Sorts, and a fine River with Sixteen Foot Water over the Barr, and within Water enough for ships of any Burthen. The Chinese have a large Settlement and carry on a considerable Trade here.

These the King said he would put under any Restrictions We pleased or sent them all away if desired.

- Kapten Joseph Jackson, 1764

The town is badly built with rough wooden huts, some with tiled roofs, others with roof and house covered with coconut leaves, they are raised on piles 8 or 9 feet high, there are bamboo ladders to climb up. The King's palace is the same thing, there isjust one small brick house which serves as a powder store in the same enclosure, the whole enclosed by a kind of palisade of heavy planks 20 feet high which have almost all fallen over because of lack of attention. There are three bazaars, one for the Malays, another for the Siamese and the largest for the Chinese: their street is a pleasant one, their houses better built than the others and in the front they have their shops where you can find Chinese and European goods.

- Kapten Labe, 1769

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Menurut Kapten Alexander Hamilton, terdapat kira-kira 1,000 buah rumah di Kuala Terengganu pada masa itu dan separuh daripada penduduknya adalah Orang Cina. Mereka berniaga tiga atau empat kapal (jong) komodoti setahun dengan Siam, Cambodia, Tunqueen dan Sambas. Orang Cina menanam buah limau, lemon, mempelam, rambutan, laici, durian, jagung dan tebu. Pengekspotan lada sulah juga merupakan aktiviti perniagaan orang Cina pada masa itu. Keadaan ini menjadikan Kuala Terengganu sebagai salah sebuah pelabuhan dan pusat perdagangan yang maju pada ketika itu.

2.7

Struktur Awal Pusat Bandar Kuala Terengganu

Bandar Kuala Terengganu merupakan salah sebuah petempatan di Semenanjung Malaysia yang tidak mengalami pengaruh luar berbanding bandar-bandar seperti Ipoh dan Melaka dari segi pembentukan dan penyusunan elemen bandar. Keadaan ini telah menyumbang kepada ciri-ciri bandar Melayu amnya dan pusat bandar secara khususnya. Mengikut Ezrin Arbi (1986), imej fizikal bandar dalam kurun sebelum datangnya penjajah adalah serupa perkampungan biasa tetapi mempunyai beberapa bangunan besar seperti istana raja, masjid dan beberapa rumah pembesar negeri. Sundra Rajoo(1999) turut menyatakan bahawa bandar Melayu awal lazimnya berkisar di kawasan istana dan masjid yang berperanan menjadi pusat aktiviti keagamaan dan budaya.

Penduduk Melayu tempatan lazimnya tinggal dekat dengan istana sementara pedagang asing mendiami kawasan perdagangan berhampiran pantai, lazimnya hampir dengan muara sungai. Secara tradisinya tidak ada sempadan fizikal bagi kampung Melayu namun jarak dari mana azan dapat didengar dianggap sebagai penentu jarak antara kampung. Ini selaras dengan evolusi pusat bandar Kuala Terengganu yang dahulunya merupakan sebuah perkampungan kecil yang terletak di pesisiran pantai Sungai Terengganu. Ia juga selaras dengan gambaran yang ditulis pada tahun 1764 oleh Kapten Joseph Jackson dan Kapten Labe pada tahun 1769.

Dalam menjelaskan perkembangan awal pusat bandar Kuala Terengganu, evolusi sosio-politik dan fizikal merupakan faktor penyumbang pembentukan bandar selain faktor reka bentuk (Nor Fazamimah, 2007) sebagai aspek yang mempengaruhi ciri awal pusat bandar.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

25

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 2.3: Kampong Tanjung - Muara sungai Terengganu awal tahun 20an

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

2.7.1

Aspek Sosio-politik dan Ekonomi

Pusat bandar Terengganu merupakan tempat bersemayam raja Terengganu yang pertama iaitu Sultan Zainal Abidin I setelah berpindah dari beberapa tempat sekitar Kuala Terengganu dan akhirnya menetap di Istana Kota Lama, Bukit Keledang pada 1726 sehingga baginda mangkat pada tahun 1733. Pada waktu pemerintahan Sultan Terengganu yang ketiga iaitu Sultan Zainal Abidin II telah wujud beberapa kampung di sekitar Kuala Terengganu antaranya ialah Kampung Masjid di mana telah dibina sebuah masjid di kampung itu iaitu Masjid Kayu. Mengikut Buyong Adil (1982) pembukaan bandar dan pusat pentadbiran di kawasan Bukit Puteri pada zaman pemerintahan Sultan Mansur II (1831-1837).

Pusat pentadbiran Sultan Mansur II telah dibina di lokasi kubu kompleks Istana Maziah, bersebelahan Bukit Puteri yang ada sekarang (Rajah 2.11). Sewaktu pemerintahan Sultan Omar (1839-1876), Kuala Terengganu dibangunkan sebagai pusat pemerintahan dan perdagangan. Banyak bangunan baru dibina manakala bangunan-bangunan lama diubahsuai/diganti. Istana Hijau telah dibina bagi menggantikan kubu Kompleks Istana Sultan Mansur II di atas tapak berdekatan dengan Bukit Puteri di samping beberapa jalan asas, istana dan kubu untuk tujuan pentadbiran dan pertahanan.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

26

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 2.11 : Lakaran Kubu Kompleks Istana Sultan Mansur II yang dibina di atas tapak Istana Maziah pada kurun ke-18

The King's palace is the town fortress. It is the only house with any appearance. It is longer than it is wide, surrounded by its out buildings and an enclosure made of wooden planks 11/2 to 2 inches thick and about 15 feet high. This palace is situated on the southern bank of the river a short distance from the other houses. Entrance to it is forbidden when the King is away. There is all around and 4 or 5 feet from this enclosure a fairly thick hedge that constitutes the total fortifications of this citadel.

When you enter the river you find on the right bank a wooden square building with 3 embrasures on each side for small cannons, a little further up you find a similar fort: those are all the defences of this town. The King has a few guns in the courtyard of his palace but none is mounted.

-

Gambaran Leftenan lâ&#x20AC;&#x2122;Horme.

istana Pottier

Sumber : Nor Fazamimah, 2007

Peranan istana diperluaskan bukan sahaja sebagai tempat bersemayam dan beristirehat malahan menjadi pusat pemerintahan dan pentadbiran. Masjid Kayu yang dibina sewaktu zaman pemerintahan Sultan Zainal Abidin II juga telah diubahsuai dengan menggantikan binaan kayu kepada konkrit dan masjid ini dikenali dengan nama Masjid Abidin. Justeru, istana bukan sahaja menggambarkan kepercayaan sultan dan mencerminkan cara hidup, di masa yang sama menggunakan bahan semula jadi sesuai dengan persekitaran mereka (Syed Iskandar 1998). Pemerintahan sultan juga telah oleh membina bangunan-bangunan Pejabat Kadi, sekolah dan polis di sekitar De istana menunjukkan bahawa pembentukan struktur bandar yang tertumpu ke kompleks istana.

Apabila istana dibina di Bukit Puteri, kegiatan perdagangan turut bertumpu di sekitar kawasan ini iaitu di Kedai Hilir pada waktu pagi dan Kedai Payang dan Kampung Cina pada waktu petang dan malam (Buyong Adil 1982).

Kuala Terengganu terus terkenal sebagai kawasan pelabuhan utama yang menjadi tempat persinggahan para pedagang dari serata dunia terutamanya daripada Cina, Arab dan Eropah. Kedudukan Kuala Terengganu yang strategik di muara sungai dan keadaannya yang luas memberikan kemudahan untuk kapal berlayar dan berlabuh. Petempatan awal semakin bertambah di sekitar kawasan pusat bandar Kuala Terengganu dengan wujudnya kampung Melayu berhampiran muara sungai.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

27

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 2.4: Istana Hijau yang dibina menggantikan Kompleks Sultan Mansur II

The town consists of a large group of huts, composed of wood and thatch, heaped together without any order or regularity. The part inhabited by the few Chinese who were not driven away by the tyranny of the former Sultan, can boast of some appearance of regularity, the houses and shops forming a small street, but the Malay habitations are all detached from each other. The dwellings of the Sultan, and of two or three of the principal pangerans or nobles, are built of more substantial materials that the rest, indeed the former may be called a fort, for it is surrounded with a paggar, or bamboo fence, and is defended by several long brass lelahs [cannon].

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

Pelabuhan/Jeti Syahbandar terletak berhadapan istana. Terdapat pondok mata-mata ataupun kastam yang ditubuhkan bagi mengawal urusan di pelabuhan tersebut. Pada masa itu, segala urusan pelabuhan dan perdagangan yang melibatkan perjalanan masuk dan keluar kapal-kapal yang berdagang adalah terletak di bawah kuasa pentadbiran sultan. Oleh itu, lokasi pusat pemerintahan iaitu istana adalah perlu berdekatan dengan pelabuhan untuk kemudahan sultan memantau segala urusan pelabuhan sambil dibantu oleh Syahbandar iaitu pegawai pelabuhan yang dilantik. Ini digambarkan oleh G.W.Earl (1833) seorang yang mempunyai banyak - G.W.Earl (1833) kebolehan dan membuat beberapa pelayaran perdagangan ke Pantai Timur Semenanjung.

Pada tahun 1881, berlaku kebakaran besar di Kuala Terengganu yang memusnahkan sebahagian besar kawasan bandar. Kejadian ini dipanggil Api Pecah Gadang. Pembangunan semula kawasan bandar Kuala Terengganu dibuat sewaktu zaman Pemerintahan Sultan Zainal Abidin III (1881-1918) di mana penstrukturan semula kawasan bandar dijalankan bermula sekitar tahun 1882. Istana Maziah dibina pada tahun 1885 di atas tapak Istana Hijau bagi menggantikan istana tersebut yang terbakar sewaktu kejadian itu. Kawasan perdagangan seperti Kedai Payang dan rumah kedai dibina semula di bandar Kuala Terengganu. Kawasan petempatan sekitar bandar seperti Kampung Tiong, Kampung Banggol, Kampung Tanjung dan Kampung Majid juga dibentuk di sekitar kawasan bandar Kuala Terengganu.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

28

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 2.5 : Istana Maziah dibina pada tahun 1885 untuk menggantikan Istana Hijau yang telah terbakar.

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

Aspek ekonomi turut memberi pengaruh kepada struktur awal pusat bandar.

Secara tradisinya, sebilangan besar penduduk tempatan menjadi nelayan dan kegiatan berkaitan dimonopoli oleh kaum Melayu sehingga 1925. Hasil berkaitan ikan turut diniagakan kepada pedagang asing dan sebilangan penduduk tempatan yang turut menjadi pedagang. Di samping itu, musim angin monsun yang yang tidak membenarkan nelayan ke laut menjadikan penduduk tempatan mahir dalam pertukangan, ukiran dan tenunan. Malah petempatan seperti Sungai Duyong, Cabang Tiga dan Losong dikenali dengan kemahiran sehingga kini.

2.7.2

Aspek fizikal

Faktor fizikal merupakan aspek penting dalam pembentukan Kuala Terengganu khususnya pusat bandar. Selain lokasi, terdapat tiga elemen fizikal semulajadi di Kuala Terengganu yang menyumbang kepada perkembangan pusat bandarnya iaitu Bukit Puteri, muara Sungai Terengganu dan Laut Cina Selatan. Bukit Puteri yang terletak berdekatan kawasan istana bukan sahaja menjadi mercu tanda Bandar Kuala Terengganu malah memainkan peranan penting sebagai penunjuk arah kepada para nelayan, kelasi kapal serta para pedagang untuk memasuki pelabuhan Kuala Terengganu.

Pada tahun 1899, menara kawalan rumah api telah dibina di atas puncak Bukit Puteri yang memandu para pedagang untuk berlabuh di pelabuhan Terengganu terutamanya pada waktu malam. Selain itu, Bukit Puteri juga berperanan sebagai benteng pertahanan bagi istana sewaktu berlaku peperangan di antara Sultan Mansur II dengan Sultan Omar menyebabkan Sultan Mansur membina kompleks Istana Sultan Mansur (kini Istana Maziah) di ZAMAN PRA PENJAJAHAN

29

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

belakang Bukit Puteri. Bukit Puteri juga menjadi kubu pertahanan di samping membantu para pemerintah mengesan musuh dengan lebih mudah untuk melakukan persediaan dan melancarkan serangan dengan lebih cepat. Di atas puncak Bukit Puteri terdapat beberapa peralatan pertahanan seperti meriam, loceng besar dan sebagainya (Rajah 2.12).

Rajah 2.12 : Pemandangan kubu Kompleks Istana Maziah daripada Bukit Puteri menunjukkan persekitaran kawasan istana Masjid Abidin dan kawasan kampung.

Sumber : Jabatan Muzium dan Antikuiti, (2007)

Kedudukan Kuala Terengganu di muara Sungai Terengganu yang bercantum dengan Laut Cina Selatan turut mempermudahkan pergerakan barangan terutamanya barangan dari petempatan Hulu Terengganu seperti Kuala Berang yang menjadi pusat pemerintahan Sultan Zainal Abidin I. Menjelang kurun ke 19, Kuala Terengganu menjadi pusat persinggahan kapal asing dalam laluan ke Indo-Cina dan Siam kerana muaranya yang dalam dan lebar.

Kuala Terengganu mengalami kesan angin monsun barat selatan dari Disember hingga Februari setiap tahun. Justeru bangunan istana, pasar dan pelabuhan pada awal pembentukannya tidak dibina menghadap ke arah laut tetapi lebih ke barat Sungai Terengganu. Kedudukan Seberang Takir di sebelah timur Muara Sungai Terengganu berperanan juga melindungi kawasan ini daripada angin monsun dan secara tidak langsung melindungi kapal pada musim tersebut.

2.7.3

Reka bentuk Pusat Bandar

Faktor sosio-politik serta ekonomi di samping aspek fizikal telah menyumbang kepada reka bentuk awal pusat bandar Kuala Terengganu.

Menurut Nor Fazamimah (2007), pembangunan yang disusun di pusat bandar Kuala Terengganu pada masa itu ialah petempatan berpusat di mana istana berperanan sebagai komponen utama yang menjadi pusat pentadbiran dan pemerintahan pada masa itu. Komponen lain seperti ZAMAN PRA PENJAJAHAN

30

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

masjid (Masjid Abidin), pasar (Kedai Payang), jeti dan pelabuhan serta kawasan-kawasan kampung merupakan elemen sokongan yang membentuk bandar Kuala Terengganu. Terdapat interaksi di antara istana dan komponen pembangunan ini di mana ia dibina secara berdekatan dalam lingkungan jarak berjalan kaki (walking distance) (Rajah 2.15).

Perletakan dan susun atur komponen pusat bandar ini masih lagi dikekalkan sehingga ke hari ini.

Rajah 2.15 : Interaksi di antara kawasan istana dan komponen/ gunatanah lain

Kawasan kampung Berdekatan pelabuhan (Jeti Syahbandar)

Berdekatan pasar (Kedai Payang)

Istana sebagai pust pentadbiran dan keselamatan (berhampiran Bukit Puteri)

Kawasan kampung

Kawasan kampung

Kawasan padang rakyat

Berhampiran masjid (Masjid Abidin)

Kawasan kampung

Sumber : Nor Fazamimah (2007),

2.8

Rumusan

Perkembangan Bandar Kuala Terengganu pada Zaman pra-penjajahan banyak dipengaruhi oleh institusi kesultanan di mana kawasan istana menjadi tumpuan kepada pembangunan kawasan sekitarnya. Aktiviti perdagangan juga menyumbang kepada faktor pembentukan Kuala Terengganu pada abad ke 18 dan 19 melalui penyebaran agama Islam serta pembentukan kawasan petempatan oleh pedagang Cina yang berdagang di Kuala Terengganu.

ZAMAN PRA PENJAJAHAN

31

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.0

ZAMAN SEBELUM MERDEKA (1901-1956)

3.1

Pendahuluan

Bahagian ini menekankan perkembangan bandar Kuala Terengganu pada zaman sebelum merdeka bermula dari tahun 1901 di mana pada masa tersebut telah wujud struktur bandar dan pentadbiran bandar yang jelas.

Perbincangan juga akan merangkumi era penjajahan kuasa luar ke atas Terengganu. Hampir separuh abad Negeri Terengganu menerima campur tangan kuasa luar sebelum Tanah Melayu mencapai kemerdekaan pada tahun 1957. Bagi Kuala Terengganu, kedatangan Jepun dan Inggeris tidak banyak meninggalkan kesan yang ketara sepertimana bandar lain di bahagian barat Semenanjung Malaysia.

Ini sepertimana juga digambarkan oleh Skinner (1884) yang mengatakan bahawa permulaan kurun ke 19, khususnya selepas pembukaan Pulau Pinang (1786) dan Singapura (1819) diikuti pertumbuhan perusahaan perlombongan bijih timah menyaksikan perkembangan luar biasa negerinegeri Melayu di pantai barat. Dalam tempoh dua puluh (20) tahun, bermula tahun 1860 tahap urbanisasi telah berlaku di kawasan perlombongan di pantai barat.

Walau bagaimanapun, pola perkembangan negeri di pantai timur tidak berkembang sepertimana negeri di pantai barat yang dinyatakan oleh Skinner melalui tulisannya mengenai Terengganu pada tahun 1884. ...nearly the whole country is one continuous jungle, with less development, either of its minerals or its commerce, than perhaps any other of the Malay States. The inhabitants consist almost entirely of Malays and some wild tribes, with a very few Chinese, who carry on the little that is now done in the way of trade or mining. The total population of the State was computed at 37,500 in 1856. Of this number, the town of [Kuala] Tringganu, ... was then estimated to contains 15,000 to 20,000 inhabitants.

Walau bagaimanapun keadaan bertambah baik selepas merdeka.

Kemudahan infrastruktur seperti jalan raya telah mula dibina untuk tujuan memudahkan aktiviti perdagangan dan perhubungan pada masa itu.

Seperti kebanyakan bandar di Asia Tenggara yang lain, proses perbandaran yang berlaku selepas merdeka pada umumnya tidak terancang dan tumpuan penduduk adalah ke arah bandar besar dan meninggalkan kawasan desa yang mundur (Katiman 1988). Pada tahun-tahun selepas merdeka, menyaksikan perkembangan bandar saiz sederhana serta ZAMAN SEBELUM MERDEKA

32

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

pertumbuhan bandar kecil dengan kadar yang agak perlahan. Ekonomi negara berasaskan pertanian dan perkhidmatan sebenarnya tidak banyak menyediakan peluang pekerjaan kepada penduduk. Hanya selepas tahun 1970an program perindustrian mula diperluaskan.

Perkembangan dan pemajuan guna tanah, di Pusat Bandar Kuala Terengganu lebih pesat berbanding kawasan lain.

3.2

Penaklukan Kuasa Luar

Sebelum merdeka, Kuala Terengganu telah dijajah oleh beberapa kuasa luar antaranya pihak Inggeris, Siam dan Jepun. Kedatangan para penjajah di Kuala Terengganu sememangnya memberi kesan kepada pentadbiran dan pengurusan perancangan di daerah ini berdasarkan kepentingan pihak penjajah yang ingin mengukuhkan kuasa mereka di Kuala Terengganu mahupun Tanah Melayu.

3.2.1

Campur Tangan Pihak British (1909-1957)

Pada tahun 1826, telah berlaku satu perjanjian iaitu Perjanjian Burney yang ditandatangani di antara kerajaan Siam dan pihak British.

Perjanjian Burney mengakui tuntutan Siam ke atas empat negeri Melayu utara iaitu Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu (Negeri-negeri Melayu tak Bersekutu). Perjanjian ini selanjutnya menjamin pemilikan Pulau Pinang bagi British dan memberikan hak kepada British untuk berdagang di Kelantan dan Terengganu tanpa ganguan Siam. Walau bagaimanapun, keempat-empat negeri Melayu ini tidak diwakili dalam rundingan perjanjian yang dijalankan tersebut.

Seterusnya, pada 1909, satu lagi perjanjian di antara dua kuasa tersebut iaitu Perjanjian Bangkok atau juga dikenali sebagai Perjanjian AngloSiam 1909 yang menggantikan perjanjian yang telah dibuat pada tahun 1826. Pada dasarnya negeri Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu iaitu Negeri Melayu Tidak Bersekutu telah jatuh di bawah penguasaan British selepas termeterainya Perjanjian Bangkok ini yang dibuat pada pada 9 Julai 1909. Melalui perjanjian ini, Kerajaan Siam telah bersetuju menyerahkan haknya ke atas Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu kepada pihak British.

Maka, selepas termeterainya Perjanjian Bangkok 1909, pihak British telah mula campur tangan dalam urusan pentadbiran Negeri Terengganu.

Pada tahun 1910, W.L. Conlay telah dilantik sebagai ejen British di Terengganu. Ekoran daripada itu, Sultan Zainal Abidin lll telah membuat Undang-Undang Tubuh Negeri Terengganu (Ithaqanul Muluk Bi Takdillis Suluk) yang bertujuan melindungi Terengganu dari tekanan Inggeris pada tahun 1911.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

33

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri telah dilantik pada tahun 1917. Pada tahun 1919, buat pertama kalinya Penasihat British telah dilantik di negeri ini.

Jawatan ini disandang oleh J.L. Humprey. Ekoran daripada itu, bermulalah titik perubahan dalam sistem pentadbiran negeri ini. Sultan Terengganu perlu meminta nasihat penasihat British kecuali dalam urusan pentadbiran Agama Islam. Penasihat British juga telah mengubah sistem pentadbiran daerah di Terengganu daripada daerah kepada jajahan diketuai oleh Pesuruhjaya Jajahan iaitu Jajahan Timur (Kemaman, Kemasik, Kerteh, Paka dan Dungun), Jajahan Tengah (Kuala Terengganu, Marang dan Hulu Terengganu) dan Jajahan Barat (Besut dan Setiu). Di bawah pentadbiran British, pelbagai peraturan baru diperkenal dan dikuatkuasakan di antaranya mengenai pentadbiran tanah, pengawalan binatang ternakan serta pemburuan, pentadbiran perkahwinan dan kematian.

Kuasa British di Terengganu berlanjutan sehingga tahun 1945. Walau bagaimanapun, sejak 1930-an telah mula wujud kesedaran di kalangan penduduk Terengganu untuk menyertai gerakan kesedaran perjuangan kemerdekaan. Pada Mei 1937, Kesatuan Melayu Muda (KMM) ditubuhkan pada Ogos 1938, di bawah pimpinan Ibrahim Haji Yaacob. Walau bagaimanapun KMM dibubarkan pada tahun 1942 apabila Jepun menguasai Tanah Melayu.

Pemerintahan Jepun di Terengganu adalah sehingga tahun 1945 sahaja.

Selepas itu, Terengganu ditadbir semula oleh pihak British yang berusaha untuk memansuhkan sebahagian besar kuasa Raja-raja Melayu melalui penubuhan Malayan Union. Cadangan penubuhan Malayan Union tidak berjaya kerana telah dipatahkan oleh pejuang-pejuang Melayu. Seterusnya kuasa British mula dikurangkan apabila suara rakyat didengar melalui pilihanraya 1955. British keluar daripada Tanah Melayu apabila Tanah Melayu mencapai kemerdekaan pada 31 Ogos 1957.

3.2.2

Zaman Penaklukan Jepun (1942-1945)

Pada tahun 1942-1945, Terengganu dijajah oleh Jepun. Dalam jangka masa ini Terengganu ditadbirkan oleh Tentera Jepun pada tahun 1942 hingga 1943 dan menerima pentadbiran Tentera Thai pada tahun 1943 hingga 1945. Sultan Terengganu pada masa itu, Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah dikekalkan di atas takhta kerajaan Terengganu. Pada 18 Mac 1942, Manabu Kuji tiba di Kuala Terengganu untuk memegang jawatan Syuciji (Gabenor).

Dengan mengekalkan bidang kuasa Sultan dalam hal yang berkaitan dengan agama, pentadbiran tentera Jepun membentuk pentadbiran Terengganu berasaskan kepada empat pejabat iaitu Pejabat Cuji Keimu-bu (Pejabat khas untuk Tuan Syuciji Terengganu), Pejabat Somu-bu (Pejabat Am), Pejabat Zaimu-bu (Pejabat Khazanah) dan Pejabat Sangyo-bu (pejabat perniagaan) serta Pejabat Kotsu-bu (Pejabat Pengangkutan).

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

34

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.1 : D.Y.M.M. Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah bersama pembesar tentera Jepun pada tahun 1942

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

Kemudiannya pada tahun 1943, pentadbiran tentera Jepun memindahkan pentadbiran Terengganu kepada kerajaan Thai melalui Perjanjian Thai-Nippon. Penyerahan ini dilihat sebagai memenuhi janji dan sebagai tanda terima kasih kerajaan Jepun terhadap kerjasama kerajaan Thailand semasa melancarkan serangan terhadap Tanah Melayu pada tahun 1941. Oleh itu, pada 15 Oktober 1943, Gabenor dan pegawai-pegawai Thai tiba di Terengganu untuk mengambil alih teraju pentadbiran. Walau bagaimanapun, pentadbiran Thai di Terengganu berakhir setelah Jepun menyerah kalah kepada pihak Berikat (British) pada 15 Ogos 1945.

3.3

Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu

Setelah Tanah Melayu mencapai kemerdekaan, pemerintahan demokrasi berjalan sepenuhnya di Terengganu. Menteri Besar dilantik oleh Sultan setelah menerima sokongan majoriti dalam Dewan Undangan Negeri. Pentadbiran di Terengganu terdiri daripada dua peringkat iaitu Dewan Undangan Negeri di peringkat Negeri dan pejabat daerah dan tanah di peringkat daerah.

3.3.1

Dewan Undangan Negeri

Berlaku perjanjian antara kerajaan Terengganu dan kerajaan British pada 21 Januari 1948 yang membawa kepada penubuhan Majlis Mesyuarat Kerajaan dan Majlis Mesyuarat Negeri. Mesyuarat pertama ZAMAN SEBELUM MERDEKA

35

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

telah diadakan pada 3 Februari 1948 di Istana Maziah. Kemudian, pilihanraya negeri telah diadakan pada 29 Oktober 1954 dan Majlis Mesyuarat Negeri sekali lagi ditubuhkan. Parti perikatan iaitu UMNO dan MCA telah memenangi pilihanraya ini.

Setelah mencapai kemerdekaan, sistem demokrasi secara menyeluruh bermula. Amalan demokrasi benar-benar berlaku apabila pilihanraya umum negeri bagi Dewan Undangan Negeri yang sepenuhnya diadakan di Terengganu pada 20 Jun 1959. Parti Islam Se-Malaya telah memenangi pilihanraya pada 1959 tetapi diambil alih semula oleh Parti Perikatan pada 1964 sehingga 1974. Kemudian pilihanraya 1974 menunjukkan Parti Barisan Nasional memenangi pilihanraya dan memegang tampuk pemerintahan hingga kini.

3.3.2

Pentadbiran Peringkat Daerah

Campur tangan Inggeris di Negeri Terengganu menyebabkan sistem pentadbiran perancangan bandar Kuala Terengganu dijalankan seperti mana bandar-bandar utama yang lain. Kuala Terengganu mula diisytiharkan sebagai kawasan kerajaan tempatan pada tahun 1928 dengan terwartanya The Municipal and Health Enactment 1928. Sehingga 1931, kawasan tersebut diperbesarkan kesan dari kepesatan pertumbuhan penduduk.

Pada tahun 1950, bandar Kuala Terengganu mula ditadbir oleh Lembaga Majlis Bandaran yang dikenali sebagai Lembaga Majlis Bandaran Kuala Terengganu di bawah peruntukan seksyen 51(1), The Local Authority Election Ordinance 1950. Seperti Majlis Bandaran utama yang lain pada masa tersebut, perancangan bandar dilaksanakan mengikut Enakmen Lembaga Bandaran 1930. Walau bagaimanapun pelan pengezonan Lembaga Majlis Bandaran Kuala Terengganu tidak terdapat diperolehi untuk melihat sejauh mana langkah-langkah perancangan dijalankan sebelum rancangan struktur pertama disediakan. Ini tidak bererti bahawa aspek-aspek perancangan tidak diambil kira tetapi pendekatan perancangan lebih bersifat adhoc (Kamaruddin 1993: 111).

3.4

Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

Pembentukan awal bandar Kuala Terengganu menunjukkan aktiviti perbandaran khususnya perdagangan tertumpu di kawasan sekitar Bukit Puteri. Walau bagaimanapun, pertambahan penduduk dan peningkatan peranan Kuala Terengganu sebagai pusat perdagangan dan pentadbiran telah menyebabkan kawasan perdagangan semakin berkembang.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

36

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.4.1

Aktiviti Perdagangan

Aktiviti perdagangan pusat bandar Kuala Terengganu mula Jalan Bandar merupakan salah satu jalan utama di berkembang dari satu 'core' kedai tradisional yang menghadap ke mana lebih 50 peratus jalan utama bandar yang dikenali dengan nama Jalan Bandar . Rumah penggunaan bangunan kedai dibina secara double frontage di sepanjang jalan tersebut. yang terdapat di sepanjang jalan ini digunakan untuk Perkembangan satu aliran 'core' ini berlaku dalam bentuk susun atur tujuan aktiviti perdagangan jalan dan kedai yang selari ke arah satu corak pembangunan - Mohd. Zaki, 1978 berbentuk 'grid-iron'. Pembinaan rumah kedai ini dibuat mengikut ciri semulajadi Kuala Terengganu di mana ia dibina secara melengkung selari dengan muara sungai. Rumah kedai ini yang lebih dikenali sebagai kawasan Kampung Cina menggambarkan perubahan dari segi teknik Rajah 3.1 : Pembangunan pembinaan, reka bentuk, keperluan Undang-undang Kecil Bangunan rumah kedai di Bandar Kuala Terengganu Sebelum Merdeka dan halangan daripada pemilik tanah yang ramai.

A

A Kampung Cina

Kampung Banggol

B

B

Kampung Tiong

C D C

D

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

37

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.2 : Perdagangan Bunga

Kawasan JalanPaya

Rumah kedai tradisional juga berkembang di sepanjang jalan utama seperti Jalan Paya Bunga, Jalan Banggol, Jalan Masjid, dan Jalan Tok Lam. Pusat perdagangan bandar Kuala Terengganu telah berkembang melalui pembangunan berbentuk 'ribbon' di sepanjang jalan-jalan utama tersebut.

Ini adalah disebabkan halangan untuk berkembang terus ke arah sungai di bahagian utara dan pembangunan perumahan yang padat di bahagian selatan.

Sumber : Jabatan Penerangan, Malaysia (2007).

3.4.2

Institusi Pentadbiran

Bandar Kuala Terengganu berfungsi sebagai bandar pentadbiran negeri.

Corak gunatanah Kuala Terengganu pada tahun 1955 menunjukkan telah banyak bangunan institusi dan kemudahan dibina dengan keluasan 3.02 hektar.

Pada tahun 1912, Pejabat Setiausaha Kerajaan telah disytiharkan bersama beberapa pejabat lain yang turut dirasmikan pada tarikh tersebut iaitu Pejabat Perbendaharaan, Pejabat Pesuruhjaya Keadilan, Pejabat Agama dan Pelajaran, Pejabat Kerja Raya, Ukur Tanah Kampung dan Pesuruhjaya Bandaran. Pejabat-pejabat ini dibina berhampiran kawasan Istana Maziah di mana Istana Maziah sendiri pernah menjadi tempat Mesyuarat Majlis Negeri dan kawasan persekitarannya telah dijadikan Pusat Pentadbiran Negeri Terengganu yang pertama. Bagi menyelaraskan Pentadbiran Negeri, sehingga 1925 beberapa pejabat lain telah dibentuk di sekitar kawasan ini iaitu Pejabat Menteri Besar, Pejabat Maha Tinggi, Pejabat Audit, Pejabat Kastam, Pejabat Syahbandar dan Pejabat Mahkamah.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

38

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.3: Sultan Sulaiman merasmikan mahkamah Terengganu pada tahun 30an

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

Bangunan pejabat kerajaan yang telah lama ditubuhkan kebanyakannya sudah uzur dan perlu diperbaiki Oleh itu, pada tahun 1925, Kerajaan Negeri telah membina kompleks bangunan kerajaan yang lebih dikenali dengan nama Pejabat Jam Besar. Terdapat pelbagai pejabat kerajaan disatukan di bawah satu kompleks ini antaranya ialah Pejabat Menteri Besar, Pejabat Setiausaha Kerajaan, Pejabat British Adviser, Pejabat Khazanah, Pejabat Pelajaran serta Pejabat Hal Ehwal Agama dan Keadilan.

Foto 3.4: Pekerja Pejabat Pos (Pos Telegraph Office) dan Portal Service di Kuala Terengganu pada tahun 1920-an Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

39

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.5 : Pejabat Jam Besar mula digunakan pada 1925 yang menempatkan pelbagai pejabat kerajaan.

Sumber: Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu (1999).

Kemudian, Pejabat Setiausaha Kerajaan telah berpindah ke Bukit Apil Jalan Cerung Lanjut pada tahun 1962. Ini kerana Pejabat Jam Besar sudah tidak mampu untuk menampung keperluan pejabat-pejabat negeri. Bangunan Pejabat Setiausaha Kerajaan di Jalan Cerung Lanjut ini telah dirasmikan oleh Al-Marhum D.Y.M.M Tuanku Al-Sultan Ismail Nasiruddin Shah pada 26 Mac 1962. Antara pejabat-pejabat yang ditempatkan di bangunan ini ialah Pejabat Setiausaha Kerajaan, Pejabat Menteri Besar, Pejabat Kemajuan Negeri dan Pejabat Penasihat Undang-undang Negeri.

Foto 3.6 : Pejabat Setiausaha Kerajaan di Cerung Lanjut yang juga merupakan Dewan Undangan Negeri Terengganu.

Sumber: Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu (1999).

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

40

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.4.3

Profil Pusat Bandar

Terdapat sejumlah 264 buah bangunan pada zaman sebelum perang di bandar Kuala Terengganu (Kajian Inventori Bangunan Warisan Malaysia, 1995) atau 63 peratus daripada jumlah keseluruhan bangunan yang terdapat di seluruh negeri Terengganu. Sebahagian besar daripada jumlah ini merupakan bangunan rumah kedai iaitu sebanyak 220 buah manakala selebihnya adalah bangunan sesebuah atau institusi sebelum perang yang banyak terdapat di bandar ini.

Taburan rumah kedai pada zaman sebelum perang di Bandar Kuala Terengganu tertumpu di sepanjang Jalan Bandar. Sepanjang jalan ini terdapat 159 buah bangunan rumah kedai yang dibina sekitar tahun 1900. Lain-lain taburan perletakan bangunan rumah kedai terletak di beberapa jalan seperti Jadual 3.1. Sebahagian besar rekabentuk senibina bangunan rumah kedai yang terletak di Jalan Bandar mempunyai bentuk yang rendah pada bahagian atasnya dan mempunyai dua tingkap.

Nama Jalan Jalan Bandar Jalan Sultan Zainal Abidin Jalan Petani Jalan Nesan Empat Jalan Kota Jumlah

Gaya Seni bina Awal Rumah Kedai

Eclectic

Jumlah

147 26 18 11

12 6 23 -

159 32 23 18 11

202

41

243

Jadual 3.1 : Taburan dan gaya senibina bangunan rumah kedai sebelum perang di Kuala Terengganu

Sumber: Kajian Inventori Warisan Senibina Malaysia, 1992/93

Selain itu, pada zaman sebelum perang, sejumlah 30 buah bangunan sesebuah terletak di kawasan bandar Kuala Terengganu. Bangunan ini kebanyakannya terdiri daripada istana lama dan rumah kediaman.

Bangunan istana lama yang mempunyai seni bina yang unik dan menarik terdapat di dalam Kompleks Istana Maziah. Manakala rumah kediaman sesebuah yang dibina pada zaman sebelum perang dan memiliki ciri senibina menarik kebanyakkan terletak di sepanjang Jalan Sultan Zainal Abidin, Kampung Ladang Sekolah dan Jalan Nesan Empat.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

41

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.4.4

Kawasan Kediaman

Kawasan kediaman di dalam pusat bandar Kuala Terengganu pula terdiri daripada rumah kampung, rumah atas air selain bangunan bertingkat.

Kebanyakan rumah kampung telah dibina sejak beratus tahun dahulu iaitu kampung-kampung yang wujud di muara sungai sebagai penginapan penduduk yang menjalankan kegiatan perdagangan dan menangkap ikan. Antara kampung-kampung yang masih wujud sehingga kini adalah Kampung Cina, Kampung Tiong, Kampung Ladang dan Kampung Tanjung.

Pola kawasan perdagangan berbentuk linear mengikut jalan menyebabkan kawasan dalaman tidak dibangunkan. Kawasan perumahan dalaman ini meliputi campuran pembangunan kampung/setinggan. Kawasan ini termasuklah Kg. Tiong, Kg. Paya Keladi dan Kg. Paya Bunga. Perumahan pada keseluruhannya adalah kira-kira 33% daripada jumlah kawasan perdagangan sementara 16% merupakan kawasan institusi.

Foto 3.7 : Perkampungan atas air (Kampung Cina) dan perkampungan tradisional antara jenis kediaman yang terdapat di Kuala Terengganu

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

42

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 3.2 Terengganu

:

Perkembangan

Bandar

Kuala

Pembukaan bandar Kuala Terengganu bermula dengan perkampungan Melayu di muara sungai dan tepi pantai secara berjajar kerana pengangkutan air merupakan pengangkutan utama selain untuk mendapatkan bekalan makanan. Perkembangan awal Bandar Kuala Terengganu berlaku secara organik menyebabkan pertubuhan fizikal yang tidak teratur.

Sekitar tahun 1719 hingga 1850, pembukaan jalan yang selari dengan muara sungai tidak mengubah corak perkembangan bandar dari bentuk asalnya.

Jalan besar menjadi tulang belakang kepada perkembangan bandar secara sejajar dan padat sepanjang jalan.

Bermula pada 1851 hingga 1900, pembangunan mula tertumpu di sepanjang jalan utama menyebabkan corak perkembangan bandar terbentuk secara berselerak dan longgar.

Bandar telah berkembang ke arah selatan dan barat secara berjajar sekitar tahun 1900 hingga 1950. Pembangunan bertambah padat di kawasan utara bandar. Kawasan barat daya tidak dapat dibangunkan kerana terdapat halangan bentuk muka bumi.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

43

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.4.5

Foto 3.8 : Jalan denai menggunakan papan merentasi kawasan paya sekitar awal 1910an dan jalan tanah sebelum merdeka.

Sistem Jalan raya

Pembinaan sistem jalan raya utama merupakan antara faktor penting yang mempengaruhi morfologi sesebuah bandar. Penjajaran jalan-jalan ini bukan sahaja menentukan lokasi pertumbuhan sesuatu bandar malahan ia juga mempengaruhi kejayaan pertumbuhan bandar tersebut. Mengikut sejarah, Terengganu telah mula mempunyai sistem jalan raya awalnya di Kuala Terengganu sejak dari 1911. Pada permulaannya Terengganu juga sama dengan negeri-negeri lain di Semenanjung Malaya yang hanya mempunyai pergerakan darat di dalam negeri menggunakan denai-denai dan jalan rentas menghubungi pusat-pusat kegiatan ekonomi dengan sungai. Pada waktu tersebut tidak ada jalan raya yang menghubungkan antara Terengganu dengan negeri lain kecuali jalan air sahaja sehingga tahun 1928.

Pembinaan jalan raya di dalam Negeri Terengganu bagi peringkat permulaannya dilakukan di dalam bandar Kuala Terengganu sahaja. Pada tahun 1912 terdapat kira-kira 4 1/2 batu panjang (7242 m) dan tahun 1913 meningkat kepada 9 batu panjang (14,484 m) serta terdapat satu jambatan yang dibina di Cabang Tiga. Tujuan utama pembinaan jalan raya tersebut ialah untuk menyenangkan urusan pentadbiran dan perhubungan Negeri Terengganu memandangkan Kuala Terengganu merupakan ibu negeri bagi seluruh jajahan.

Sehingga tahun 1914 kepesatan pembinaan jalan raya di dalam Negeri Terengganu adalah begitu terhad dan segala urusan mengenai kerja-kerja pembinaan sebelum tahun 1920 dilakukan oleh Perbendaharaan Negeri Terengganu. Kawasan pedalaman sekitar Kuala Terengganu hanya boleh dihubungi melalui jalan-jalan tanah tidak bertar dan jambatan yang dibina daripada kayu balak oleh orang kampung. Pada tahun 1918 pula pihak Kerjaraya Terengganu telah mengemukakan cadangan untuk membina jalan tanah yang bermula dari Titian Bongkok ke Kedai Gelugur dan juga ZAMAN SEBELUM MERDEKA

44

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

satu cabang lain yang menghubungkan antara Cabang Tiga ke Sungai Besar Losong sepanjang 1980 kaki.

Pembinaan jalan tanah yang lebih baik di Kuala Terengganu mula diusahakan selepas tahun 1918 serta bertambah aktif pada tahun 1920an. Pada tahun 1925, pihak Kerjaraya Terengganu telah menyambung semula kerja-kerja pembinaan jalan antara ChenderingMarang, Bukit Payong-Kuala Berang dan Chukai-Kuala Kemaman.

Pembinaan jalan Chendering-Marang dan Chendering-Bukit Payong telah berjaya disiapkan pada tahun 1926 manakala kerja-kerja pembinaan jalan dari Bukit Payong ke Kuala Berang masih lagi dalam pembinaan.

Pada tahun 1926 pembinaan jalan raya menghubungkan Kelantan dan Terengganu telah dimulakan dan merupakan jalan raya pertama di Terengganu yang menghubungkannya dengan negeri lain.

Pembinaannya telah berjaya disiapkan pada tahun 1931 dengan jaraknya lebih kurang 80 batu. Dengan adanya jalan raya ini, Terengganu tidak lagi terasing dan telah dapat dihubungkan dengan jalan keretapi Negeri Melayu Bersekutu di Kuala Krai.

Pembinaan jalan baru di Kuala Terengganu terus berkembang sejajar dengan pertumbuhan penduduk dan gunatanah bandar. Pembukaan jalan utama seterusnya menggalakkan lagi pembinaan jaringan jalan tempatan untuk melicinkan lagi pergerakan bersifat tempatan yang diperlukan oleh guna tanah komersil dan perumahan. Rajah 3.3 di bawah menggambarkan perkembangan sistem jalan raya di Kuala Terengganu dan sekitarnya sebelum merdeka iaitu pada tahun 1935 dan tahun 1955.

Rajah 3.3 : Rangkaian jalan raya di Kuala Terengganu

Tahun 1935

Tahun 1955 ZAMAN SEBELUM MERDEKA

45

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

3.5

Perkembangan Sosial dan Ekonomi

3.5.1

Penduduk Kuala Terengganu

Banci penduduk yang pertama di Negeri Terengganu telah dijalankan pada 10hb. Mac 1911. Jumlah penduduk Terengganu pada masa itu adalah seramai 154,073 orang yang terdiri daripada 149,379 kaum Melayu manakala selebihnya kaum lain termasuk 10 orang Inggeris. Jumlah penduduk Kuala Terengganu, pada zaman pra merdeka turut dipengaruhi oleh penghijrahan kaum Cina yang menjalankan aktiviti perdagangan.

Kadar pertumbuhan penduduk ialah sebanyak 2.2 peratus di antara tahun 1921 hingga 1931. Kadar tersebut telah menurun kepada 1.6 peratus dalam tempoh masa 1931 hingga 1947 (Jadual 3.2).

Penurunan kadar pertumbuhan ini disebabkan oleh faktor kemerosotan ekonomi pada tahun 1930an yang memaksa pendatang India dan China dihantar pulang ke negara masing-masing dan kesulitan semasa pemerintahan Jepun. Selepas peperangan tamat, kerajaan telah menguatkuasakan undang-undang imigresen yang lebih ketat bagi mengawal penghijrahan masuk pendatang luar. Negeri Terengganu mempunyai kadar penduduk Melayu yang tinggi berbanding kaum lain, iaitu secara puratanya sebanyak 93 peratus bagi tempoh 1947 hingga 1960.

Kadar tambahan penduduk bagi Kuala Terengganu antara tahun 1947-1957 adalah sangat kecil iaitu sekitar 1.0 peratus (JPBD, 1977) meningkat ke julat 2.5 ke 5.0 peratus bagi tahun 1957-1970. Peningkatan jumlah penduduk di Terengganu mengikut kumpulan etnik di Terengganu bagi tahun 1911, 1921, 1931, 1947, 1951 dan 1960 ditunjukkan dalam Jadual 3.2. Berdasarkan jumlah ini, Kuala Terengganu dikira sebagai bandar bersaiz sederhana.

Pelbagai usaha telah dijalankan untuk membangunkan bandar saiz sederhana dan kecil. Berikutan itu, menjelang tahun 1970, bilangan penduduk di Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu meningkat 50 peratus daripada jumlah penduduk 1957 (Katiman, 1988) iaitu 134,355, sementara bagi tahun 1980, jumlah penduduk adalah 186,608 iaitu pertambahan penduduk seramai 52,253 bagi tempoh 10 tahun iaitu dengan kadar pertumbuhan purata sebanyak 3.34 peratus setahun. Penduduk Majlis Perbandaran Kuala Terengganu merangkumi 77.3 peratus daripada jumlah penduduk Daerah Kuala Terengganu dan 34.4 peratus daripada jumlah penduduk negeri.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

46

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 3.2 : Jumlah penduduk Terengganu mengikut kaum Tahun 1911 1921 1931 1947 1951 1960

Melayu 149,553 (97.0%) 145,532 (94.6%) 164,565 (91.5%) 203,848 (90.2%) 216,215 (91.5%) 283,181 (92.3%)

Cina 4,169 (2.7%) 7,246 (4.7%) 13,254(7.4%) 19,210(8.5%) 15,832(6.7%) 19,459(6.3%)

India 61 (0.0%) 211 (0.1%) 1,371(0.8%) 2,034(0.9%) 2,363(1.0%) 3,480(1.1%)

Lain-lain 370 (0.2%) 787 (0.5%) 600 (0.3%) 904 (0.4%) 1,890(0.8%) 822 (0.3%)

Jumlah 154,153 153,776 179,790 225,996 236,300 306,942

Sumber: Muhammad Salleh, Sejarah Darul Iman(1992), Sejarah Terengganu (1983)

3.5.2

Asas Ekonomi

Tulisan awal mengenai aktiviti ekonomi penduduk Kuala Terengganu bergantung sepenuhnya kepada aktiviti tradisi seperti pertanian, perikanan dan pertukangan. Bagaimanapun, kegiatan sosio-ekonomi Kuala Terengganu telah mengalami pelbagai perubahan dalam tahun sebelum dan selepas merdeka. Kedatangan penjajah ke Tanah Melayu telah banyak mempengaruhi kegiatan sosio-ekonomi masyarakat Malaysia secara amnya. Antara kegiatan sosio-ekonomi yang wujud sebelum merdeka adalah seperti kegiatan pertanian, perlombongan dan industri ringan secara kecil-kecilan (Jamaluddin Md Jahi, 2001).

Kedatangan kolonial British ke Semenanjung Tanah Melayu telah membawa perubahan besar kepada alam sekitar kesatu tahap yang belum pernah dialami oleh kawasan ini sebelumnya. Kolonialisme British yang membawa bersamanya modal dan sistem ekonomi kapitalisme mula meneroka alam sekitar di Tanah Melayu. Penerokaan tersebut bertujuan untuk memperluas penanaman pertanian industri terutama getah. Dari satu segi alam sekitar semula jadi telah berubah dan mewujudkan satu ekosistem baru.

Selepas merdeka, kegiatan sosio-ekonomi yang sedia ada terus berkembang manakala sektor pertanian serta perlombongan yang telah mempunyai tapak yang kukuh dimajukan dengan lebih pesat lagi, diikuti dengan pembangunan sektor perkhidmatan, infrastruktur dan beberapa industri baru. Pada awal dekad 1950-an pembangunan luar bandar dimulakan dan ianya dipertingkatkan lagi selepas merdeka (Jamaluddin,1996). Di bawah Rancangan Malaya Pertama dan Rancangan Malaya Kedua 1956-1965 terdapat beberapa dasar telah dibuat demi untuk pembangunan dan memajukan sosio-ekonomi masyarakat luar bandar (Jomo, 1988). Dasar Ekonomi Baru memberi implikasi penting kepada pembangunan khususnya wilayah Pantai Timur yang dari segi sejarahnya agak mundur.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

47

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.9 : Penduduk Terengganu membawa hasil pertanian (getah) untuk dijual di Kuala Terengganu (1963).

Foto 3.9 : Penduduk Terengganu menyertai Skim Pembangunan Tanah Persekutuan di Belara, Kuala Terengganu seluas 2,780 ekar (1964).

Sumber: Jabatan Penerangan Malaysia, 2007

Selain itu, kegiatan menangkap ikan merupakan salah satu punca pencarian yang penting bagi penduduk tempatan di Kuala Terengganu.

Hasil tangkapan akan dijual secara terus mahupun diproses untuk dijadikan ikan kering, keropok, budu dan belacan. Aktiviti ini biasanya dijalankan oleh kaum wanita manakala kaum lelaki menangkap ikan ke laut.

Ketika musim tengkujuh, para nelayan tidak dapat turun ke laut. Oleh itu, pelbagai aktiviti lain dilakukan oleh penduduk untuk menampung keperluan hidup antaranya membaiki rumah, membaiki jala atau jaring serta bot yang rosak. Aktiviti membina dan membaiki bot di Kuala Terengganu banyak dijalankan di sekitar kawasan Pulau Duyong, Cabang Tiga dan Losong.

Bagi mereka yang mempunyai kemahiran, aktiviti kraftangan seperti menganyam tikar, membuat tembikar mahupun barang gangsa merupakan salah satu punca pencarian pada waktu itu. Aktiviti membuat barangan gangsa merupakan salah satu kegiatan yang telah lama dijalankan oleh penduduk kampung iaitu semenjak zaman pemerintahan Sultan Omar (1837-1874). Barangan gangsa yang dihasilkan termasuklah mangkuk besi, ketul, talam serta barang-barang perhiasan daripada gangsa dan perak. the finest types of finished clothes all belong to class known generically as kain songket in which gold and silver thread.

- A.H Hill, 1949

Aktiviti menenun songket merupakan kegiatan ekonomi penduduk tempatan yang boleh dibanggakan sejak abad ke 19. Tenunan kain ini kebiasaannya merupakan aktiviti kaum wanita. Antara kain bermutu tinggi yang dihasilkan adalah kain benang emas, kain limau dan kain perang rosak. Songket Terengganu juga merupakan kain yang berkualiti tinggi sebagaimana diperakui oleh A.H. Hill (1949).

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

48

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 3.10 : Penduduk Terengganu menjalankan aktiviti menenun.

Sumber : www.surau.ladang.net (2007

3.5

Rumusan

Pentadbiran Kuala Terengganu sebelum merdeka banyak dipengaruhi oleh corak pemerintahan British. Walau bagaimanapun, dari segi perancangan, tidak banyak perubahan yang dilakukan oleh British ke atas bandar Kuala Terengganu kerana bandar ini masih mengekalkan corak susun atur bandar sebagaimana yang dibentuk sewaktu bermulanya zaman pemerintahan kesultanan Terengganu. Dari segi petempatan penduduk pula, perletakan kawasan kediaman adalah berbeza mengikut kaum di mana kaum Melayu tinggal berhampiran muara sungai dan menjalankan kegiatan bercucuk tanam serta menangkap ikan manakala kaum Cina tinggal di bandar menjalankan kegiatan perdagangan. Secara tidak langsung ia mempengaruhi kegiatan ekonomi penduduk pada masa itu. Namun, selepas merdeka, melalui pembentukkan Dasar Ekonomi Baru, kegiatan ekonomi penduduk telah disusun semula bagi meningkatkan pendapatan penduduk Melayu agar tidak lagi terbelenggu dengan kemiskinan dan menjalankan kegiatan ekonomi sara diri sahaja.

ZAMAN SEBELUM MERDEKA

49

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.0

SELEPAS MERDEKA (1971-2009)

4.1

Pendahuluan

Seperti kebanyakan bandar di Semenanjung Malaysia yang lain, proses perbandaran pada tahun selepas merdeka (1957) pada umumnya adalah lembap. Hanya selepas tahun 1970an program perindustrian mula diperluaskan dan secara tidak langsung mempercepatkan kadar pertumbuhan bandar. Bagi Negeri Terengganu amnya dan bandar Kuala Terengganu khususnya, penemuan minyak di perairan Negeri Terengganu menjelang tahun 1980 telah merancakkan lagi pembangunan. Bahagian ini akan memberi tumpuan kepada perkembangan pembangunan yang berlaku sehingga tahun2009, khususnya kepada perubahan pembangunan guna tanah iaitu dari segi tepu bina dan kawasan hijau hasil dari pelaksanaan Dasar Pembangunan Nasional dan Wawasan 2020.

4.2

Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu

4.2.1

Majlis Perbandaran Kuala Terengganu (1979-2007)

Sehingga 1979, bandar Kuala Terengganu telah ditadbir oleh pihak berkuasa tempatan yang dikenali sebagai Lembaga Majlis Bandaran Kuala Terengganu bagi menyusun proses pembangunan yang pesat dari segi kegiatan ekonomi, perdagangan dan institusi. Pada waktu itu, keluasan kawasan pihak berkuasa tempatan ini hanyalah 5.4 batu persegi (1,398.6 hektar) dan mempunyai penduduk seramai 53,346 orang.

Pada tahun 1979, Lembaga Majlis Bandaran Kuala Terengganu telah dinaiktaraf kepada Majlis Perbandaran Kuala Terengganu hasil daripada pembangunan pesat yang berkembang ke luar kawasan Majlis Bandaran sedia ada. Oleh itu pemakaian Akta Kerajaan Tempatan 1976 mula dikuatkuasakan dan kawasan pentadbirannya meliputi kawasan seluas 2,970 hektar dan penduduk seramai 137,034 orang.

Penukaran status Lembaga Bandaran Kuala Terengganu kepada Majlis Perbandaran pada tahun 1979 adalah merupakan pelaksanaan dasar bagi penyusunan semula penguasa-penguasa tempatan yang dibuat bersama oleh Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeri menerusi Majlis Negara bagi Kerajaan Tempatan.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 50

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Majlis Perbandaran Kuala Terengganu telah diwujudkan pada 18hb Januari 1979 dengan keluasan 18,712 hektar persegi yang meliputi 21 mukim. Pembentukan kawasan Majlis Perbandaran adalah merupakan hasil daripada percantuman lima Majlis Tempatan iaitu Jumaah Bandaran, Majlis Mesyuarat Tempatan Kuala Terengganu Utara, Barat, Tengah dan Selatan (Rajah 4.1).

Rasional pencantuman lima majlis tempatan ini adalah bagi memudahkan proses pengurusan Kuala Terengganu dari segi kewangan serta mengatasi masalah kekurangan kakitangan. Jika dilihat dari segi kewangan, Jumaah Bandaran Kuala Terengganu tidak mempunyai taraf kewangan sendiri (financially non-autonomous) di mana hasil pendapatan telah dicantumkan kepada Perbendaharaan Negeri dan Kerajaan Negeri telah menyediakan peruntukan kewangan untuk menentukan perbelanjaannya. Kedudukan kewangan bagi Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan dalam Negeri pula adalah lebih lemah berbanding dengan kedudukan yang dialami oleh Jumaah Bandaran Kuala Terengganu. Masalah kewangan ini telah menyebabkan Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan bukan sahaja tidak mampu memberikan perkhidmatan kepada penduduk malahan juga tidak mampu untuk membiayai perbelanjaan mengurus dan menjalankan pembangunan.

Dari segi penyediaan kakitangan pula, Jumaah Bandaran tidak mempunyai kakitangan teknikal dan profesional yang penting seperti jurutera, perancang bandar, peguam dan sebagainya menyebabkan Jumaah Bandaran terpaksa bergantung kepada Jabatan Kerja Raya Negeri, Jabatan Parit dan Saliran, Pejabat Kesihatan dan lain-lain jabatan kerajaan menyebabkan tugas-tugas yang perlu disiapkan tidak dapat diselesaikan sebagaimana sepatutnya. Bagi Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan pula, masalah kekurangan kakitangan merupakan isu yang besar di mana tenaga kerja yang ada tidak mampu untuk melaksanakan tugas bagi kawasan pentadbiran yang luas. Masalah kewangan ini telah menyebabkan Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan tidak dapat menambah bilangan kakitangan yang diperlukan (Jadual 4.1).

Penguasa Tempatan Jemaah Bandaran Majlis Mesyuarat Tempatan

Keluasan (hek) 1,486.2

Bil. Penduduk 77,000

10,440.2

60,000

Bil. Kakitangan 23 ahli, 9 ex-officer, 283 buruh kasar 29 shli msjlis, 21 kakirangan

Jadual 4.1 : Bilangan kakitangan Penguasa Tempatan Kuala Terengganu, 1979

Sumber: Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, 1979

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 51

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.1 : Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, 1979

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 52

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Berdasarkan kepada masalah yang dihadapi ini, Pihak Berkuasa Negeri Terengganu telah mengambil langkah positif dengan menerima pakai Akta 171 iaitu Akta Kerajaan Tempatan 1976 dengan menubuhkan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu yang merangkumi Jumaah Bandaran dan empat kawasan Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan tersebut. Ini dapat dilihat melalui objektif penubuhan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu iaitu: (i) untuk menepati dasar Kerajaan berhubung dengan Kerajaan Tempatan yang memerlukan bahawa setiap ibu Negeri di Semenanjung Malaysia diletakkan di bawah pentadbiran Majlis Perbandaran yang cekap bagi mengadakan: (a) perancangan bandar yang teratur; (b) perkhidmatan kesihatan yang lebih baik; (c) mengadakan kemudahan awam seperti pusat rekreasi, sukan, sivik dan sebagainya; (d) kawalan lalulintas yang teratur; (e) pembangunan infrastruktur (prasarana) asas seperti jalan, longkang, lampu jalan, pasar dan sebagainya; (f) kawalan rapi terhadap aktiviti perniagaan seperti penjajaan dan perniagaan kecil khasnya dari segi kesihatan dan sebagainya; (ii) untuk menangani masalah kepadatan penduduk dan kesukaran yang berkaitan dengannya. Kawasan kediaman perlu disusun atur dan dilengkapi kemudahan-kemudahan agar kepadatan penduduk yang tinggi tidak menimbulkan suasana kucar-kacir dan memudaratkan kesihatan awam; (iii) peluasan kawasan dengan tujuan membawa perkhidmatan Kerajaan Tempatan kepada kawasan-kawasan yang memerlukan perkhidmatan itu; (iv) untuk mengukuhkan kedudukan kewangan termasuk dengan aktiviti perniagaan; (v) mengatasi masalah kekurangan kakitangan terutamanya kakitangan profesional dan teknikal.

Pembentukan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu memberi tekanan pembangunan sosio-ekonomi di Bandar Kuala Terengganu. Akta 171 membolehkan sesebuah penguasa tempatan menjalankan kerja yang mempunyai ciri perniagaan sama ada secara bersendirian atau usahasama dengan firma atau orang perseorangan. Akta 171 membolehkan penguasa tempatan meminjam wang serta menjadikan pihak berkuasa tempatan sebagai pihak berkuasa perancang tempatan (local planning authority) yang bertanggungjawab merancang dan memajukan kawasan di bawah bidang kuasanya.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 53

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.2 : Perubahan sempadan Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu

Seterusnya, berlaku perubahan kawasan dalam Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, di mana pada 1 Januari 1985, Mukim Bukit Payong dan Alor Limbat telah dikeluarkan daripada Majlis Perbandaran dan dimasukkan di bawah pentadbiran Majlis Daerah Marang. Berdasarkan kepada perubahan ini, kawasan baru Majlis Perbandaran Kuala Terengganu telah berubah kepada 16,806 hektar. Pada 16 Disember 1996 pula, kawasan pentadbiran Majlis Perbandaran Kuala Terengganu telah diwarta perluasan meliputi seluruh daerah Kuala Terengganu sebagai kawasan kawalan dan operasi dengan keluasan 60,528 hektar termasuklah sebuah pulau peranginan terkenal iaitu Pulau Redang dan bilangan mukim bertambah menjadi 23 mukim (Rajah 4.2)

60,528.60 hek (605.25 km persegi)

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 54

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.2.2

Majlis Bandaraya Kuala Terengganu

Pada 1 Januari 2008, Kuala Terengganu telah diberi pengiktirafan sebagai Majlis Bandaraya Kuala Terengganu, Bandaraya Warisan Pesisir Air. Pengiktirafan ini menjadikan Kuala Terengganu sebagai Majlis Bandaraya ke-12 di Malaysia. Berdasarkan RTD Kuala Terengganu (20082020), keluasan semasa Daerah Kuala Terengganu adalah 60,528.60 hektar dengan bilangan penduduk mencecah seramai 351,800 orang.

Mukim yang terdapat di bawah pentadbiran majlis bandaraya pada tahun 2009 adalah 23 mukim seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 4.2.

Majlis Bandaraya pada masa kini masih melibatkan percantuman lima Majlis Tempatan iaitu Jumaah Bandaran, Majlis Mesyuarat Tempatan Kuala Terengganu Utara, Barat, Tengah dan Selatan. Rujuk Jadual 4.2 Bil

Nama Mukim

1.

2.

3.

Atas Tol Bandar Kuala Terengganu Batu Burok

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Keluasan

Kepadatan Penduduk/Hektar

Hektar 206.70 239.86 616.61

% 0.34 0.40 1.02

Batu Rakit Belara Bukit Besar Chabang Tiga Chendering Gelugor Kedai

11,140.57 22,144.85 878.79 455.44 879.35 449.87

18.41 36.59 1.45 0.75 1.45 0.74

3 1 23 39 14 13

10.

11.

12.

13.

14.

Gelugur Raja Kepung Kuala Ibai Kuala Nerus Kubang Parit

223.11 364.40 541.03 10,365.26 357.98

0.37 0.60 0.89 17.12 0.59

8 14 19 6 20

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Losong Manir Paluh Pengadang Buloh Pulau Redang Pulau-Pulau

275.20 2,815.03 407.38 1,846.65 2,921.28 606.85

0.45 4.65 0.67 3.05 4.83 1.00

38 9 24 7 0 5

21.

22.

23.

Rengas Serada Tok Jamal JUMLAH

197.27 2,282.13 313.00 60,528.60

0.33 3.77 0.52 100

15 3 14 -

12 62 24

Jadual 4.2 : Keluasan dan kepadatan penduduk Daerah Kuala Terengganu mengikut mukim, 2007

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu, 2008-2020

Keseluruhan Daerah meliputi kawasan seluas 60,528.60 hektar dengan mukim Belara mencatatkan keluasan mukim paling tinggi iaitu 22,144.85 hektar diikuti Batu Rakit (11,140.57 hektar) dan seterusnya Kuala Nerus dengan kawasan seluas 10,365.26 hektar. Bandar Kuala Terengganu pula berkeluasan 239.86 hektar dengan catatan kepadatan penduduk paling tinggi berbanding mukim lain.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 55

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 4.1 : Bandaraya Kuala Terengganu, 2009

Kepadatan penduduk tertinggi bagi kawasan yang terletak di bawah pentadbiran Majlis Bandaraya Kuala Terengganu juga dicatatkan oleh Bandar Kuala Terengganu sendiri dengan 62 orang penduduk per hektar.

Ini seterusnya diikuti oleh kawasan berdekatan bandar seperti Chabang Tiga dan Losong dengan 39 penduduk dan 38 penduduk per hektar. Hal ini berkemungkinan disebabkan oleh peluang pekerjaan di samping pembangunan guna tanah yang semakin berkembang di kawasan bandar yang seterusnya menjadikan kawasan terbabit sebagai zon tumpuan penduduk bagi kawasan berhampiran.

4.2.3

Perancangan Bandar Kuala Terengganu

Sehingga tahun 2006, Kerajaan Negeri Terengganu telah menerima pakai kesemua peruntukan dan pindaan-pindaan Akta Perancangan Bandar dan Desa (Akta 172) iaitu pindaan 1993, 1995 dan 2001 kecuali subseksyen 5(2), seksyen 6A, subseksyen 22(2A), 22(2b) dan subseksyen 58(1A) dan 58(1B) (JPBD Persekutuan, 2007).

Walau bagaimanapun, pada tahun 2007 Akta 172 sekali lagi telah dipinda dan dikenali dengan Akta A1313. Akta ini dipinda dengan memasukkan peruntukan berhubung dengan pengurusan sisa pepejal terkawal dan pembersihan awam. Tujuan meminda Subseksyen 22(2) Akta 172 ialah untuk membolehkan pihak berkuasa perancang tempatan mengambil kira peruntukan Akta Pengurusan Sisa Pepejal Dan Pembersihan Awam 2007 [Akta 672] semasa menguruskan sesuatu permohonan untuk mendapatkan kebenaran merancang. Akta 672 ini telah diwartakan pada 30 Ogos 2007.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 56

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Penggunaan Akta tersebut membolehkan Majlis Bandaraya Kuala Terengganu melaksanakan perancangan dan kawalan pembangunan mengikut apa yang telah diperuntukkan oleh undang-undang tersebut.

Bagi memandu perancangan di kawasan Majlis, sehingga 2009 terdapat beberapa rancangan pemajuan yang telah dihasilkan seperti Jadual 4.3.

Bil 1.

Rancangan Pemajuan RS Kuala Terengganu

2.

PBPT - Kuala Terengganu

3.

RS (P) MP Kuala Terengganu RT Kuala Terengganu

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

RT Batu Burok Chendering RT Seberang Takir – Gong Badak - Manir RT Hiliran – Padang Midin RT Kuala Pinggiran Bandar Chukai - Banggol RT Daerah Kuala Terengganu RKK Tepuh – Batu Enam 2015

Status Warta (No. 1060 Jil. 43 No. 23) 8/11/1990 Warta (No. 820 Jil. 50 No. 15) – 17/7/1997RMK6 Warta (No. 893) - 21/12/2000 RMK7 Siap (publisiti) - selaras dan serap dlm RTD Kuala Terangganu Warta (No. 437, MPKT/RT/3) 21/7/2005 Warta (No. 457, MPKT/RT/4) 21/7/2005 Warta (No. 438, MPKT/RT/7) 21/7/2005 Warta (No. 436, MPKT/RT/2) 21/7/2005 Dalam Penyediaan (DRT Awal)

Program RMK7

Jadual 4.3 : Rancangan Pemajuan Daerah Kuala Terengganu

RMK7 RMK7 RMK7 RMK7 RMK7 RMK7 RMK7 RMK9

Sumber: Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Sem. Malaysia, 2009

4.3

Perkembangan dan Aliran Pembangunan Bandar

Proses perbandaran yang berlaku di Semenanjung Malaysia hingga tahun 1980 adalah di antara yang terpesat di Asia Tenggara. Sehingga tahun 1980, pola perbandaran di Semenanjung Malaysia masih tidak seimbang di mana perbandaran yang tinggi kebanyakannya terletak di sebelah pantai barat Semenanjung Malaysia. Walaubagaimanapun, perkembangan Bandar Kuala Terengganu, Kuantan dan Kota Bharu lebih dipengaruhi oleh fungsi bandar tersebut sebagai ibu negeri.

Sejak tahun 1979, pusat bandar Kuala Terengganu merupakan pusat pertumbuhan daerah yang juga berperanan sebagai pusat pentadbiran negeri dan disokong dengan pelbagai komponen guna tanah utama seperti perniagaan dan industri. Ia merupakan asas serta perangsang kepada pertumbuhan pusat bandar lain yang kebanyakannya adalah kawasan petempatan. Sistem rangkaian jalan raya memainkan peranan terpenting dalam menentukan corak serta aliran pembangunan tersebut. Setiap pusat ini dihubungkan di antara satu sama lain dengan wilayahnya melalui sistem rangkaian jalan raya sedia ada, sebagaimana ditunjukkan dalam Rajah 4.3.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 57

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.3 : Corak perkembangan Bandar Mengikut Jalan Utama

Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020 mencatatkan bahawa tumpuan pembangunan di Daerah Kuala Terengganu akan terus berlaku di dalam koridor pantai khasnya di pusat bandar Kuala Terengganu, Mukim Kuala Nerus, Batu Rakit, Bukit Besar, Chabang Tiga dan Pengadang Buloh. Terdapat 6 koridor pembangunan sedia ada di Kuala Terengganu seperti ditunjukkan dalam jadual di bawah (Jadual 4.4). Tumpuan pembangunan seterusnya akan berkembang membentuk konurbasi arah selatan sehingga ke Bandar Marang, arah barat sehingga ke Bukit Payung dan arah utara hingga ke Merang. Semua koridor pembangunan ini dilengkapi dengan kemudahan pengangkutan dan jalanraya yang baik; sebagai pemangkin perkembangan dan pembangunan bandar.

1100-1993

1993-2009

1100-1993

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 58

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Bil

Koridor pembangunan sedia ada

Fungsi & tumpuan

1

Koridor Kuala Ibai-Chendering

Pelancongan

2

Koridor Mengabang Panjang-Batu Rakit

Industri Sederhana & Berat

3

Koridor Gong Badak-Wakaf Tengah

Institusi Pendidikan

4

Koridor Gong Badak-Bukit Bayas

Pembangunan bercampur

5

Koridor Batu Enam-Kuala Terengganu

Petempatan

6

Koridor Chabang Tiga-Padangmidin

Petempatan

Jadual 4.4 : Koridor pembangunan, 2009

Sumber: Rancangan Struktur Kuala Terengganu

Foto 4.2 : Pembangunan di Bandar Kuala Terengganu

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 59

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.3.1

Perkembangan Bandar Secara Berpusat

Selain penyediaan perkhidmatan pengangkutan, pembangunan bandar dalam kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu khususnya dalam kawasan Majlis Bandaran lama sangat bergantung kepada kebolehsampaian jalan. Menurut kajian oleh Kamaruddin Ngah pada tahun 1993, keadaan ini telah menghasilkan perkembangan bandar secara ribbon yang seterusnya menyebabkan kesukaran dan kos yang tinggi untuk tujuan perkhidmatan. Secara amnya pembangunan berkembang secara concentric melalui zon-zon yang berterusan di mana terdapat empat zon yang boleh dikenalpasti bagi menunjukkan aliran pembangunan bandar Kuala Terengganu pada tahun-tahun selepas merdeka (Rajah 4.4).

Rajah 4.4 : Corak perkembangan Bandar Kuala Terengganu secara berpusat

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 60

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Zon 1 merupakan kawasan asal pusat bandar Kuala Terengganu yang pada mulanya merupakan pelabuhan bagi kemudahan kapal perdagangan keluar masuk ke Kuala Terengganu pada tahun 30-an. Di peringkat permulaan, zon ini merupakan pusat utama perniagaan runcit, perkhidmatan serta institusi-institusi. Ia seterusnya berkembang menjadi pusat perniagaan yang utama bagi Kuala Terengganu. Satu contoh yang ketara ialah perkembangan Kampung Cina di mana pembangunan di kawasan ini berkembang sehingga ke Zon 2, terutamanya bagi kediaman. Zon yang merangkumi kawasan seperti Gong Kapas, Bukit Kecil dan Pulau Kambing ini lebih selesa berbanding dengan Zon 1 dari segi kepadatan penduduk dan kesibukan lalu lintas.

Penduduk di sini terdiri daripada pekerja di pusat bandar (Zon 1) yang terlibat dalam aktiviti perdagangan dan perindustrian serta kerja bermajikan. Keadaan petempatan ini menjadi sesak dan seterusnya menyebabkan penduduk berpindah ke Zon 3.

Foto 4.3 : Zon 1 - Pusat : Bandar Kuala Terengganu sebagai pusat perniagaan, perkhidmatan & institusi

Sumber: Jabatan Penerangan Malaysia, 2007

Kawasan Zon 3 yang terdiri daripada kawasan Pasir Panjang, Batu Burok dan Cabang Tiga lebih luas berbanding Zon 1 dan 2. Dengan adanya sistem pengangkutan, kawasan petempatan dalam zon ini terus berkembang ke kawasan yang lebih jauh dari kawasan pusat bandar.

Zon 4 termasuk Wakaf Mempelam, Durian Burong dan Kuala Ibai, penduduk berulang-alik ke tempat kerja di lain-lain zon terutamanya Zon 1. Pada akhir tahun 7Oan dan awal 80an, kegiatan perniagaan, perindustrian dan petempatan telah wujud di pusat tempatan kecil seperti Kg. Ibai dan Gong Badak dan tidak lagi terhad di pusat bandar.

Corak pembangunan kebanyakannya mengikut rangkaian jalan raya seperti pembangunan di sepanjang jalan ke Kota Bharu dan Kuantan.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 61

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 4.5: Keadaan pembangunan di Zon 1 pada masa kini (2009)

4.3.2

Pertumbuhan Bandar

Corak pembangunan bandar Kuala Terengganu terdiri dari 2 kategori iaitu pertumbuhan secara semulajadi dan pembangunan yang dirancang. Pertumbuhan secara semulajadi banyak tertumpu di kawasan seperti di sepanjang Jalan Kuala Terengganu - Kuala Berang, Jalan Kuala Terengganu - Chendering, Kuala Terengganu - Bukit Kecil dan Gong Kapas dan Jalan Kota Bharu. Pola kediaman pinggiran ini tumbuh secara sendiri dan dijangka akan terus berkembang.

Pembangunan yang dirancang pula jelas kelihatan di pusat bandar Kuala Terengganu. Pembangunan jenis ini dirancang dalam penyediaan rancangan pemajuan oleh pihak kerajaan. Bangunan moden bagi tujuan perniagaan, institusi kerajaan dan badan berkanun terus tumbuh seperti di Cabang Tiga dan di Jalan Kuala Terengganu - Kota Bharu.

Jika dilihat dari segi corak fizikal dan perkembangan guna tanah, bandar Kuala Terengganu berkembang di sebelah barat Sungai Terengganu hingga ke kawasan perkampungan seperti di Losong, Ladang dan Batu Burok. Kadar pembangunan pada tahun 60an dan 70an turut tersebar ke kawasan baru seperti Gong Kapas dan di sepanjang jalan utama di selatan dan barat bandar Kuala Terengganu yang berbentuk ‘ribbon’. Satu „dispersed radial’ terbentuk dari proses pembangunan ini. Terdapat juga pembangunan bercorak „linear‟ di mana bandar terbentuk berkelompok mengikut rangkaian jalan raya daripada arah pusat bandar. (Rajah 4.5)

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 62

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.5 : Corak perkembangan tepu bina di sepanjang jalan utama di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 63

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pembangunan turut melibatkan perubahan guna tanah seperti contoh kawasan tanah perkuburan dibangunkan dengan bangunan perniagaan dan institusi kerajaan seperti mana yang wujud di Jalan Paya Bunga dan Jalan Banggol.

Foto 4.6: Pembangunan rumah kedai di Pusat Bandar Kuala Terengganu kini (2009)

Jalan Banggol

Jalan Sultan Ismail

Tanah pertanian turut menjadi tapak kawasan pembangunan terutamanya perumahan. Di Kuala Terengganu, Kerajaan Negeri telah mengambil sebilangan besar tanah padi untuk dibangunkan semula seperti di Jalan Bukit Kecil. Pemaju-pemaju swasta turut terlibat di dalam mengusahakan tanah-tanah pertanian menjadi kawasan perumahan dan perniagaan, sebagaimana terdapat di sepanjang jalan Kuala Terengganu - Kuala Berang (Laluan Persekutuan 14) dan Kuala Terengganu - Kota Bharu (Laluan Persekutuan 3). Sehingga kini pembangunan bandar Kuala Terengganu terus tersebar ke Utara dan Selatan Kuala Terengganu. Pembangunan yang lebih terancang banyak tertumpu di kawasan utara Majlis Bandaraya yang pada asalnya merupakan kawasan luar bandar tanpa sebarang pembangunan utama. Selari dengan pembangunan ini, perancangan guna tanah menjadi lebih berkesan dan banyak projek. perumahan dibangunkan, yang sudah tentunya memberikan kesan kepada keperluan pengangkutan awam dan kemudahan awam yang lain.

Dalam kawasan Majlis Bandaraya Kuala Terengganu, zon perancangan telah ditetapkan sebagai asas dalam merancang guna tanah. Zon perancangan ini telah dikategorikan kepada tiga kawasan iaitu: a) Pusat bandar; b) Kawasan Majlis Perbandaran Lama; dan c) Lain-lain kawasan yang dibahagikan kepada zon perancangan utara dan zon perancangan selatan Draf Rancangan Struktur Kuala Terengganu (1985) (Rajah 4.6).

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 64

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.6 : Zon Perancangan Am Majlis Perbandaran Daerah Kuala Terengganu, 1979

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 65

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.4

Perkembangan Guna Tanah Kuala Terengganu

Perancangan guna tanah memainkan peranan yang penting dalam sesuatu kawasan bagi memacu pertumbuhan bandar yang sistematik, komprehensif dan berkualiti selaras dengan matlamat dan objektif pihak berkuasa dan penduduk setempat. Perkembangan guna tanah Kuala Terengganu dilihat dalam satu bentuk siri masa bagi mengenal pasti pertumbuhan bandar yang berlaku iaitu dari segi pertambahan kawasan tepu bina dan pengurangan kawasan hijau. Perkembangan guna tanah dibuat berdasarkan data guna tanah yang diperolehi bagi tahun 1955, 1973, 1980, 1997 2003 dan 2009, dengan merujuk kepada laporan rancangan pemajuan yang disediakan untuk kawasan Kuala Terengganu.

4.4.1

Serakan Kawasan Tepu Bina

Perkembangan bandar sering dikaitkan dengan peningkatan permintaan terhadap ruang bandar. Perkembangan pertumbuhan bandar ini menyebabkan wujudnya kawasan tepu bina iaitu kawasan yang dibangunkan seperti perumahan, perindustrian, perdagangan dan sebagainya. Analisis perubahan litupan bandar di Kuala Terengganu menunjukkan peningkatan kawasan tepu bina bandar bermula dari tahun 1973 dengan purata perubahan tahunan 2.74 peratus meningkat daripada tahun 1955 (Jadual 4.5). Secara umumnya, peningkatan dalam peratusan tepu bina bandar direkodkan semenjak tahun 1955 hingga 2003.

Jadual 4.5 : Perubahan tepu bina bandar

Tahun

Jumlah Keluasan

1955

65,873.22

Tepu Bina Luas Peratus (Hektar) (%) 4,277.93 6.49

1973

65,873.22

6,387.58

9.70

2.74

1980

65,873.22

10,067.21

15.29

8.23

1997

65,873.22

29,656.74

45.02

11.45

2003

65,873.22

32,673.90

49.60

1.70

Purata Perubahan Tahunan (%) -

Sumber: Kajiian Morfologi Bandar Kuala Terengganu, 2009

Bagi tempoh antara tahun 1973 hingga 1980, kawasan tepu bina meliputi 15.29 peratus daripada keseluruhan kawasan Daerah Kuala Terengganu. Dalam tempoh ini purata perubahan tahunan telah meningkat hampir 4 kali ganda pada kadar 8.23 peratus. Pertumbuhan kawasan tepu bina terus berlaku dengan pesat dalam jangkamasa antara tahun 1980 hingga tahun 1997.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 66

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pada tahun 1977, kawasan tepu bina telah meliputi 45.02 peratus daripada keluasan keseluruhan daerah dan purata perubahan tahunan mencapai kadar 11.45 peratus yang merupakan kadar perubahan tertinggi yang dialami daerah Kuala Terengganu. Antara tahun 1997 hingga 2003, kawasan tepu bina telah hampir meliputi 50 peratus daripada keseluruhan daerah dengan purata perubahan tahunan 1.7 peratus.

Foto 4.7 : Pembangunan yang pesat menjadi faktor kepada pertambahan kawasan tepu bina

Kadar pembangunan fizikal mula meningkat dengan lebih pesat selepas 1970an dan menjelang 1980an, kawasan tepu bina telah meningkat kepada sekitar 15 peratus dari keseluruhan daerah Kuala Terengganu.

Sekitar 1980an kawasan tepu bina adalah tertumpu di kawasan pusat bandar yang kebanyakannya terdiri daripada institusi kerajaan dan perdagangan.14 peratus kawasan hijau di Kuala Terengganu terdiri daripada tanah pertanian, tanah kosong dan kawasan rekreasi.

Di kawasan zon perancangan utara yang antaranya termasuk Kg. Jeram, Manir dan Buloh Gading, tanah pertanian merupakan 46.6 peratus daripada keseluruhan zon tersebut. Terdapat sekitar 14 peratus kawasan kosong meliputi Batu Rakit, Telaga Batin dan Gong Badak. Kawasan tepu bina masih kecil iaitu sekitar 13 peratus yang mana melibatkan guna tanah perindustrian dan institusi yang kebanyakannya tertumpu di kawasan Gong Badak. Zon Perancangan Selatan pula mempunyai kawasan pertanian sebanyak 65 peratus terutamanya meliputi kawasan Pengadang Buloh.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 67

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Serakan kawasan tepu bina bandar Kuala Terengganu ke timur dan utara adalah terbatas disebabkan oleh Laut China Selatan dan Sungai Terengganu. Oleh yang demikian, perkembangan tepu bina menghala ke selatan mengarah ke Kuantan meliputi mukim Batu Buruk, Kuala Ibai dan Chendering. Ia juga berkembang menghala ke barat mengikuti arah jalan ke Kota Bahru dan Kuala Berang meliputi mukim Bukit Besar, mukim Cabang Tiga, Losong, Kubang Parit, Paloh, Rengas, Tok Jamal dan Kepong. Menjelang tahun 1980 hingga 1997, pembangunan kawasan-kawasan perumahan dan industri menyebabkan perkembangan kawasan tepu bina telah meliputi kawasan-kawasan Jalan Hiliran, Ladang, Jalan Cherong Lanjut, Jalan Kamarudin, Padang Midin, Tasek, Jalan Kuala Brang dan Jalan ke Kuantan.

Foto 4.8 : Pembangunan kawasan perumahan di Kuala Terengganu

Perumahan Taman Sri Kolam

Perumahan komited KP Perdana 1 Di Kubang Parit

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 68

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.7 : Taburan kawasan tepu bina di Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 69

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Seterusnya pembangunan perumahan dan industri menyumbangkan kepada peningkatan kawasan tepu bina ke kawasan Gong Badak, Kuala Ibai, Jalan Panji Alam-Pasir Panjang, Jalan Batu Burukâ&#x20AC;&#x201C;Chendering, dan Bukit Besar. Antara mukim yang mengalami pembangunan pesat termasuklah mukim Batu Buruk, Kuala Ibai, Chendering, Bkt Besar, Chabang Tiga, Losong, Kubang Parit, Kepong, Paloh, Gong Badak Tok Jamal, Batu Rakit dan Seberang Takir Foto 4.9 : Pembangunan gunatanah unuk aktiviti pelancongan dan perdagangan yang menyumbang kepada peningkatan kawasan tepu bina.

Peningkatan ketara kawasan tepubina sehingga tahun 2000 jelas disebabkan oleh peningkatan sumber selain faktor pertumbuhan ekonomi negara yang kukuh terutama pada awal tahun 1990an yang mampu menampung kegiatan ekonomi dan pelaksanaan pembangunan fizikal yang telah dirangka. Menjelang tahun 2009, terdapat perubahan kawasan tepu bina yang ketara di mana litupan bandar di Kuala Terengganu merangkumi 31.44 peratus daripada keseluruhan kawasan Kuala Terengganu (Jadual 4.6).

Jadual 4.6 : keluasan kawasan tepu bina bandar, 2009 Tepu Bina 2009 Gunatanah Kediaman Perniagaan dan Perkhidmatan Industri Institusi & Kemudahan Masyarakat Tanah Kosong Pengangkutan Infrastruktur dan Utiliti Jumlah

Luas (Hektar)

Peratus (%)

5,290.63

8.74

Purata Perubahan Tahunan (%) -13.8

364.78

0.6

32.3

322.17

0.53

2.40

1609.43

2.66

-2.08

8,673.75 2,258.15 516.87 19,035.78

14.33 3.73 0.85 31.44

-

Sumber : Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 70

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Litupan terbesar adalah tanah kosong iaitu 8,673.75 hektar dan seterusnya guna tanah kediaman dengan 5,290.63 hektar iaitu merupakan 8.74 peratus daripada keseluruhan kawasan tepu bina.

Sebahagian besar guna tanah kediaman merupakan aktiviti perumahan tidak terancang yang terdiri daripada kampung-kampung tradisi. Walau bagaimanapun, guna tanah perniagaan dan industri yang menjadi pemangkin dan penyumbang kepada sumber ekonomi daerah, masing-masing meliputi 0.53 peratus dan 0.6 peratus daripada keseluruhan daerah.

Berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu, pembangunan komited bagi keseluruhan Daerah Kuala Terengganu dianggarkan seluas 1,544.40 hektar dengan agihan pecahan tertinggi adalah jenis kediaman seluas 561.56 hektar (36.36%) diikuti dengan jenis perniagaan dan perkhidmatan seluas 410.54 hektar (Jadual 4.7).

Pembangunan komited ini dijangka mampu meningkatkan tahap ekonomi daerah dan pendapatan penduduk daerah pada masa akan datang.

Guna tanah Kediaman Perniagaan dan Perkhidmatan Tanah Lapang dan Rekreasi Institusi dan kemudahan Masyarakat Perindustrian Pengangkutan dan Lalulintas Infrastuktur dan Utiliti Jumlah

Luas (hektar) 561.56 410.54 38.74 101.7 38.61 386.89 6.37 1,544.40

Peratus (%) 36.36 26.58 2.51 6.59 2.50 25.05 0.41 100

Jadual 4.7 : Pecahan Guna Tanah Pembangunan Komited Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009

Sumber : Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

4.4.2

Pengurangan Kawasan Hijau

Kawasan hijau merupakan kawasan yang sebahagian besarnya diliputi dengan tumbuh-tumbuhan semula jadi atau tanaman yang terdiri daripada kawasan lapang, kawasan rekreasi, koridor infrastruktur dan utiliti, zon penampan, rizab hutan dan kawasan pertanian.

Pengurangan kawasan hijau berlaku berkadar songsang dengan kawasan tepubina di mana pertambahan kawasan tepu bina menyebabkan pengurangan jumlah kawasan hijau.

Tahun

Jumlah Keluasan

Kawasan Hijau Luas (Hektar)

Peratus (%)

Purata Perubahan Tahunan (%)

1955

65,873.22

61,595.29

93.51

-

1973

65,873.22

59,485.64

90.30

-0.19

1980

65,873.22

55,806.00

84.72

-0.88

1997

65,873.22

36,216.48

54.98

-2.06

2003

65,873.22

33,199.32

50.40

-1.39

Jadual 4.8 : Perubahan keluasan kawasan hijau Daerah Kuala Terengganu

Sumber: Kajian Morfologi Bandar Kuala Terengganu,2009 ZAMAN SELEPAS MERDEKA 71

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Antara tahun 1955 hingga tahun 1973 pengurangan kawasan hijau adalah tidak ketara dengan kadar purata perubahan tahunan hanya 0.19 peratus. Namun ia semakin meningkat dengan kadar purata perubahan tahunan menjadi 0.88 peratus antara tahun 1973 hingga 1980. Pengurangan paling ketara ialah antara tahun 1980 hingga 1997 di mana kadar purata tahunan adalah 2.06 peratus berikutan peningkatan kawasan tepu bina terutamanya di kawasan bandar yang kian membangun. Walaupun pengurangan kawasan hijau terus berlaku antara tahun 1997 hingga 2003, namun kadar purata tahunan menurun kepada 1.39 peratus. Ini adalah kerana, proses pembangunan semakin perlahan berikutan bandar kian padat dengan limpahan tepu bina. Hal ini seterusnya memberi kesan terhadap kadar pengurangan kawasan hijau.

Menjelang tahun 2009, kawasan hijau di Daerah Kuala Terengganu dicatatkan berkeluasan 41,492.84 hektar iaitu 68.55 peratus daripada keseluruhan kawasan daerah. Pertanian mendominasi kawasan hijau dengan 25,743.23 hektar atau 42.53 peratus daripada keseluruhan kawasan hijau di daerah terbabit. Ini diikuti oleh kawasan hutan yang meliputi 22.06 peratus kawasan hijau. Aktiviti penternakan dan akuakultur pula hanya mencatatkan 0.41 peratus daripada keluasan kawasan hijau.

Jadual 4.9 : Keluasan kawasan hijau Daerah Kuala Terengganu 2009

Guna Tanah

Luas (Hektar)

Peratus (%)

25,743.23

42.53

249.28

0.41

1,442.28

2.38

Pantai

63.77

0.11

Tanah Lapang dan Rekreasi

641.61

1.06

Hutan

13,352.67

22.06

Jumlah Keseluruhan

41,492.84

68.55

KAWASAN HIJAU Pertanian Penternakan dan Akuakultur Badan Air

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Secara umumnya, kawasan hijau masih lagi mampu untuk menampung kemampanan alam sekitar di Kuala Terengganu. Perubahan yang berlaku di kawasan pinggir terutama di bahagian barat adalah lebih kepada â&#x20AC;&#x17E;hijau kepada hijauâ&#x20AC;&#x; sebagai contohnya dari guna tanah hutan kepada pertanian. Perubahan nyata kehilangan kawasan hijau banyak berlaku berhampiran dengan jalan-jalan utama terutama di kawasan utara dan selatan Kuala Terengganu iaitu dengan kewujudan kawasan pembangunan terancang terutamanya perumahan (Rajah 4.8).

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 72

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.8 : Taburan kawasan hijau di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 73

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.4.3

Perubahan Guna Tanah Utama Kuala Terengganu

Daerah Kuala Terengganu merupakan daerah utama di Terengganu yang berkembang sebagai pusat pentadbiran dan perdagangan negeri. Pada tahun 1995, hampir 70.0 peratus keluasan daerah telah didiami dan diusahakan (MPKT, 1997). Perkembangan Kuala Terengganu dapat dilihat dengan berlakunya perubahan guna tanah yang menunjukkan perkembangan -aktiviti ekonomi yang berlaku di daerah ini (Jadual 4.10 dan Rajah 4.9 â&#x20AC;&#x201C; Rajah 4.13). Walau bagaimanapun, keluasan guna tanah Daerah Kuala Terengganu pada tahun 1955-2003 dan tahun 2009 adalah berbeza; di mana jumlah keluasan sebanyak 65,873.22 hektar dicatatkan pada tahun 1955-2003 dan 60,528.60 hektar pada tahun 2009. Faktor perubahan guna tanah ini berikutan kemasukan kawasan Bukit Payung ke dalam Daerah Marang selepas tahun 2003. Keluasan pada tahun 1955-2003 menggunakan sumber/pangkalan data yang diperoleh bagi Kajian Morfologi Bandar Kuala Terengganu, 2009 manakala keluasan pada tahun 2009 adalah berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 20082020 dan Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala Terengganu (JPBD & KPKT, 1995).

Seawal tahun 1950an, guna tanah pertanian merupakan guna tanah yang utama di daerah ini yang terdiri daripada dusun, padi, getah dan kelapa sawit. Ini diikuti oleh guna tanah hutan dan petempatan serta selebihnya terdiri daripada komponen guna tanah yang lain. Tanah berpaya, hutan simpan, hutan belukar (termasuk padang ragut) dan getah terdapat di bahagian barat daerah Kuala Terengganu. Ini adalah kerana keadaan topografinya yang beralun. Di bahagian timur daerah ini terdapat guna tanah petempatan, padi dan dusun. Ini adalah disebabkan ketiga-tiga guna tanah tersebut ada kaitan antara satu sama lain dan keadaan topografi yang rata dan mendatar. Perubahan guna tanah utama termasuk kediaman, pertanian, perdagangan dan industri akan dibincangkan dengan lebih lanjut di bahagian seterusnya.

Foto 4.10: Gunatanah pertanian mendominasi keseluruhan gunatanah di Daerah Kuala Terengganu

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 74

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 4.10: Perubahan Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu 1955 Guna Tanah

1973

1980

1997

2003

2009

Luas (Hektar)

%

Luas (Hektar)

%

Luas (Hektar)

%

Luas (Hektar)

%

Luas (Hektar)

%

Luas (Hektar)

%

Tepu Bina Kediaman

4,268.38

6.48

6,367.46

9.67

9,284.38

14.09

27,422.76

41.63

30,428.71

46.19

5,290.63

8.74

Perdagangan

9.55

0.01

20.12

0.03

116.94

0.18

113.93

0.17

124.21

0.19

364.78

0.60

Perindustrian

0.00

0.00

0.00

0.00

135.20

0.21

274.91

0.42

281.66

0.43

322.17

0.53

Kemudahan Awam

0.00

0.00

0.00

0.00

530.69

0.81

1,845.14

2.80

1,839.32

2.79

1,609.43

2.66

Tanah kosong

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

8,673.75

14.33

Pengangkutan

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

2,258.15

3.73

Infrastruktur & Utiliti

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

516.87

0.85

4,277.93

6.49

6,387.58

9.70

10,067.21

15.29

29,656.74

45.02

32,673.90

49.6

19,035.78

31.44

Pertanian & Penternakan

29,666.85

45.04

30,374.98

46.11

46,404.90

70.45

33,273.05

50.51

30,655.22

46.54

25,992.51

42.94

Hutan

31,928.44

48.47

29,110.52

44.19

9,381.32

14.24

2,207.85

3.35

2,024.57

3.07

13,352.67

22.06

0.00

0.00

0.14

0.00

19.78

0.04

735.58

1.12

519.53

0.79

641.61

1.06

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

1,506.05

2.49

Jumlah

61,595.29

93.51

59,485.64

90.3

55,806.00

84.73

36,216.48

54.98

33,199.32

50.4

41,492.84

68.55

Jumlah

65,873.22

100.00

65,873.22

100.00

65,873.21

100.00

65,873.22

100.00

65,873.22

100.00

60,528.60

100.00

Jumlah Kawasan Hijau

Kawasan Lapang & Rekreasi Badan Air & Pantai

Sumber : Kajian Morfologi Bandar Kuala Terengganu, 2009 Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu, 2008-2020

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 75

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 4.11 : Pecahan Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu, 2009 Guna Tanah

Luas (Hektar)

Peratus (%)

5,290.63

8.74

Perniagaan dan Perkhidmatan

368.78

0.60

Perindustrian

322.17

0.53

1,609.43

2.66

641.61

1.06

Tanah Kosong

8,973.75

14.33

Pengangkutan

2,258.15

3.73

516.87

0.85

Pertanian

25,743.23

42.53

Badan Air

1,442.28

2.38

Hutan

13,352.67

22.06

Jumlah Keseluruhan

60,528.60

100

Perumahan

Institusi & Kemudahan Masyarakat Tanah Lapang dan Rekreasi

Infrastruktur dan Utiliti

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020 Berdasarkan kepada Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020, pecahan guna tanah pada tahun 2009 secara umumnya masih didominasi oleh guna tanah pertanian iaitu seluas 25,743.23 hektar yang merangkumi 42.53 peratus daripada keluasan Daerah Kuala Terengganu diikuti oleh kawasan perhutanan dengan 13,352.67 hektar dan badan air (1,442.28 hektar). Guna tanah perniagaan dan perkhidmatan serta perindustrian yang menjadi penyumbang utama kepada sektor ekonomi daerah pula merangkumi 3.19 peratus daripada pecahan guna tanah Daerah Kuala Terengganu. Walau bagaimanapun, peratus ini dijangka akan terus meningkat seiring dengan pembangunan Daerah Kuala Terengganu (Rujuk Jadual 4.11 dan Rajah 4.13).

Foto 4.11: Institusi

Gunatanah

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 76

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.9 : Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1955

.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 77

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.10 : Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1973

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 78

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.11: Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1980

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 79

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.12: Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1997

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 80

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.13: Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 81

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

a)

Perubahan Guna Tanah Kediaman

Penyediaan perumahan yang mencukupi dan mampu memenuhi keperluan masyarakat adalah penting untuk menjamin kualiti hidup yang lebih baik. Kepentingan guna tanah ini boleh dilihat dari segi perubahan guna tanah kediaman atau perumahan itu sendiri.

Pada tahun 1955 kawasan kediaman meliputi 4,268.38 hektar iaitu merangkumi 6.48 peratus daripada keluasan Kuala Terengganu (Rajah 4.14). Keluasan ini kemudiannya meningkat kepada 6,367.46 hektar menjelang tahun 1973 iaitu 9.67 peratus daripada jumlah luas daerah Kuala Terengganu. Keluasan guna tanah kediaman meningkat sebanyak 45.81 peratus pada tahun 1980. Keluasan kediaman ini meningkat lagi kepada 30,600 hektar pada tahun 1997 iaitu hampir dua kali ganda daripada keluasan tahun 1980. Peningkatan ini menjadikan keluasan guna tanah kediaman merangkumi lebih 19 peratus daripada keluasan Kuala Terengganu.

Rajah 4.14 : Perubahan guna tanah kediaman Daerah kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997, 2009)

Perubahan Guna Tanah Kediaman 50

Peratus (%)

40 30 20 10 0 Kediaman

1955

1973

1980

1997

2003

6.48

9.67

14.09

41.63

46.19

Tahun

Peratus

Kawasan kediaman tertumpu di Losong, Bukit Besar dan Batu Buruk di samping industri, perdagangan dan institusi. Kawasan kediaman juga tertumpu di kawasan Paluh, Kubang Parit, Rengas, Tok Jamal, Gelugur Raja, Gelugur Kedai dan Atas Tol. Di Kuala Nerus dan Batu Rakit, kawasan tepu bina tertumpu di kawasan tepi pantai selain kawasan kediaman, industri dan institusi serta kemudahan awam. Menjelang 2003, intensiti tepu bina semakin pesat dengan pola taburan yang serupa.

Kawasan di Cabang Tiga, Kuala Nerus, Tok Jamal dan Bukit Besar terus menempatkan kawasan kediaman selain pusat-pusat petempatan kecil yang terus membangun dengan lebih pesat (Rajah 4.16).

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 82

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Kesan sampingan daripada industri petroleum dan disokong oleh keadaan ekonomi yang kukuh pada tahun 1990an meningkatkan permintaan terhadap perumahan yang lebih terancang dan tersusun. Di samping itu pihak berkuasa juga telah membangunkan pelbagai kemudahan awam sampingan bagi memenuhi keperluan rakyat bersesuaian dengan pertambahan penduduk dan kawasan perumahan.

Pada tahun 2007, guna tanah kediaman di Kuala Terengganu merangkumi keluasan 5,290.63 hektar iaitu 8.74 peratus daripada keseluruhan kawasan. Guna tanah ini dibahagikan kepada 2 jenis iaitu perumahan jenis terancang yang mendominasi dengan 60 peratus dan perumahan tidak terancang dengan 40 peratus.

GUNA TANAH KEDIAMAN 5,290.63 hektar (8.74%) Jenis Perumahan Unit 1.

Perumahan Terancang 67,114 2.

Perumahan Tidak Terancang 44,742 Jumlah Keseluruhan 111,856

Peratus (%) 60 % 40% 100.00

Jadual 4.12 : Taburan kategori perumahan di Daerah Kuala Terengganu, 2007

Sumber : Pejabat Tanah Dan Daerah Kuala Terengganu (Profil Jawatankuasa Keselamatan Dan Kemajuan Kampung)

Sejak dari tahun 1980 hingga 2007, bilangan kediaman mencatatkan peningkatan. Rajah 4.14 menunjukkan dengan jelas peningkatan yang berlaku dari tahun 1980 hingga 1991 yang melibatkan peningkatan sebanyak 4,661 unit rumah. Berdasarkan kepada stok jumlah perumahan Daerah Kuala Terengganu pada tahun 2000 dan tahun 2007, jumlah perumahan Daerah Kuala Terengganu telah mengalami pertambahan hampir dua kali ganda. Pada tahun 2000, jumlah perumahan di Kuala Terengganu ialah sebanyak 66,395 unit dan pada tahun 2007 jumlah perumahan adalah sebanyak 111,856 unit iaitu dengan pertambahan sebanyak 45,461 unit (Rajah 4.15). Penambahan unit rumah adalah memberangsangkan iaitu sebanyak 40.64 peratus dalam tempoh 7 tahun.

120,000

111,856

100,000 80,000 60,000

Rajah 4.15 : Pertumbuhan Bilangan rumah di Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

66,395 50,059

54,729

40,000 20,000 0 1980

1991

2000

2007

Tahun ZAMAN SELEPAS MERDEKA 83

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Rajah 4.16: Gunatanah Kediaman Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

PETUNJUK

84

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

b)

Perubahan Guna Tanah Pertanian

Terengganu merupakan sebuah negeri berasaskan pertanian. Semenjak sebelum merdeka hingga tahun 1970-an, separuh daripada guna tenaga terlibat dalam sektor pertanian. Sebahagian besar penduduk di daerah ini masih bergantung kepada sektor pertanian dan perikanan.

Foto 4.12 : Kaedah pertanian secara tradisional sebelum tahun 1980an

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999.

Rajah 4.16 menunjukkan peningkatan kawasan pertanian yang berlaku awal tahun 1970 hingga 1980 bersesuaian dengan penumpuan dasar kerajaan terhadap pembukaan tanah-tanah baru bagi pembangunan sektor pertanian semasa era tersebut. Pembukaan tanah pertanian juga telah menyebabkan wujudnya industri hiliran berasaskan pertanian terutamanya dalam era pasca 1980an di mana kemajuan yang penting telah dicapai dalam usaha memajukan pertanian di Kuala Terengganu.

80

Rajah 4.17 : Perubahan guna tanah pertanian Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997, 2003, 2009)

70.45

70 60

%

50

45.04

46.11

1955

1973

50.51

46.54

42.94

40 30 20 10 0 1980

1997

2003

2009

Tahun

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 85

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 4.13: Tanaman kelapa sawit dan getah antara aktiviti pertanian utama di Kuala Terengganu

Perubahan radikal berlaku pada akhir tahun 1970an dan awal 1980an apabila Kerajaan Negeri dan Persekutuan menambah peruntukan dalam bidang pertanian. Dalam tempoh 1970 hingga 1980, sejumlah $293 juta dibelanjakan untuk kemajuan kawasan pertanian di Negeri Terengganu di mana $210 juta telah dibelanjakan untuk pembinaan parit dan tali air, tanaman semula serta ternakan dan perikanan dengan tujuan untuk meningkatkan daya pengeluaran pertanian.

Dengan perubahan dasar terhadap pembangunan industri terutama petroleum di Terengganu, kemerosotan kawasan pertanian jelas berlaku antara tahun 1980an sehingga akhir tahun 1990an.

Kemerosotan guna tanah pertanian ini adalah ekoran perkembangan pesat sektor pembangunan lain seperti guna tanah kediaman dan perindustrian. Dalam jangka waktu tersebut keluasan guna tanah pertanian telah merosot 70.45 peratus kepada 50.51 peratus. Guna tanah pertanian telah berkurangan sebanyak 13,131.85 hektar dalam tempoh 17 tahun.

Pada tahun 2003, hanya 46.19 peratus guna tanah digunakan untuk aktiviti pertanian. Ini adalah kerana terdapat tanah pertanian telah ditebus guna untuk kediaman. Satu penelitian pada guna tanah 1992 menunjukkan, penumpuan tanaman padi terletak 10 km jejari dari pusat bandar Kuala Terengganu.

Perkembangan ini juga memperlihatkan tanah ini secara perlahan telah ditebusguna untuk dijadikan tanah kediaman dan petempatan. Perbandingan dengan guna tanah 1980 hingga 1997 juga menunjukkan kawasan padi merupakan tanaman utama yang terjejas kesan daripada arus pembangunan di mana sebahagian besarnya diganti dengan petempatan, perindustrian atau institusi.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 86

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Walaupun gunatanah pertanian semakin berkurangan, namun pendapatan yang diperolehi melalui sektor ini semakin bertambah dengan adanya kemudahan infrastruktur yang disediakan untuk membantu para petani menjalankan kerja-kerja pertanian. Selain itu dasar bagi meningkatkan sektor pertanian negeri seperti Dasar Pertanian Negeri.

Dasar Pertanian Negeri pada tahun 1984 telah digubal semula dan pada 1992 hingga 2010, Kerajaan Negeri menumpukan program berasaskan kepada dasar baru yang memberi penekanan membentuk masyarakat usahawan dan peniaga di kalangan petani, penternak dan nelayan yang lebih berdaya maju dan berdaya saing.

Dasar ini menumpukan kepada peningkatan pengeluaran pertanian dan makanan berasaskan pertanian bagi memenuhi keperluan dalam negeri.

Penglibatan sektor swasta terus digalak dan dipertingkatkan. Pada tahun 1997, sektor pertanian merangkumi kawasan seluas 29,005.56 hektar dan menyumbang 10 peratus daripada jumlah pekerjaan di daerah Kuala Terengganu. Kegiatan aktiviti pertanian menyumbang 50 peratus daripada jumlah guna tenaga, diikuti oleh aktiviti perikanan menyumbang 36 peratus dan penternakan serta perhutanan menyumbang 14 peratus.

Guna tanah pertanian adalah dominan di Mukim Batu Rakit (35 peratus), Kuala Nerus (20 peratus) dan Batu Burok (11 peratus).

Menjelang tahun 2007, guna tanah pertanian sekali lagi mencatatkan kemerosotan dari 46.54 peratus pada tahun 2003 kepada 42.94 peratus.

Luas kawasan pertanian berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020 adalah sebanyak 25,992.50 hektar. Aktiviti tanaman merupakan aktiviti pertanian utama dengan 86.18% manakala selebihnya merupakan aktiviti penternakan, perikanan dan tanah terbiar.

(Jadual 4.13).

Perkara Pertanian i. Tanaman Industri a. Kelapa Sawit b. Getah c. Kelapa d. Padi e. Buah-buahan f. Sayur-sayuran g. Tanaman Campur ii. Penternakan Haiwan iii. Perikanan a. Zon Industri Akuakultur b. Lain-lain iv. Tanah Terbiar Sumber: .

Keluasan (hektar) 25,992.50 22,399.59 5,929.63 8,465.02 240.591 1,451.71 2,737.58 58.48 3,516.59 244.47 4.81 4.81 3,343.64

Peratus (%) 42.94 86.18

Jadual 4.13 : Guna tanah pertanian dan perhutanan di Daerah Kuala Terengganu tahun 2007

0.94 0.02

12.86

Pejabat Pertanian Daerah Kuala Terengganu 2007 Pejabat Perkhidmatan Haiwan Daerah Kuala Terengganu 2007 Pejabat Perikanan Daerah Kuala Terengganu 2007 Pejabat Hutan Daerah Kuala Terengganu 2007 ZAMAN SELEPAS MERDEKA 87

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Berdasarkan maklumat yang diperolehi daripada RTD Kuala Terengganu 2008-2020, sektor pertanian menunjukkan pertumbuhan yang kurang memberansangkan tetapi dengan adanya dasar-dasar kerajaan untuk membangunkan sektor pertanian ke suatu misi iaitu â&#x20AC;&#x153;pertanian adalah sebuah perniagaanâ&#x20AC;?, sektor ini dijangka akan memberikan pertumbuhan yang positif di masa akan datang. Dan seterusnya mampu untuk memberi sumbangan sebagai pembekal bahan mentah kepada industri berasaskan sumber dan peningkatan sekuriti sumber makanan seperti yang diimpikan.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 88

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Rajah 4.18: Gunatanah Pertanian Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

89

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

c)

Perubahan guna tanah perdagangan

Bandar Kuala Terengganu merupakan pusat perdagangan yang paling penting di dalam kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu. Bandar ini terletak di kawasan kecil yang bertanah datar di bahagian Selatan Sungai Terengganu. Kebanyakan aktiviti perdagangan tertumpu di pusat bandar tersebut seperti di sepanjang Jalan Paya Bunga dan Jalan Banggol. Pembangunan semakin pesat di sepanjang jalan Paya Bunga dengan terbinanya bangunan kedai bertingkat. Pembangunan di lainlain kawasan dalam bandar adalah berskala kecil di mana rumah kedai teres dua tingkat telah dibina bagi menggantikan rumah lama.

Penjelasan mengenai guna tanah pusat bandar dan pusat petempatan kecil yang lain akan dijelaskan kemudian.

Foto 4.14 : Pembinaan bangunan komersial baru mengantikan bangunan kedai yang telah usang

Rajah 4.19 : Perubahan gunatanah perdagangan di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997, 2003)

0.7 0.6 0.6

%

0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.01

0.03

1955

1973

0.18

0.17

0.19

1980

1997

2003

0 Tahun

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 90

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

2009

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Perubahan ketara dalam tempoh 1970an dan 1980an disebabkan faktor wujudnya sektor perniagaan yang menyokong aktiviti pembukaan tanah pertanian. Pada pertengahan tahun 1980an, negara telah mengalami kemerosotan ekonomi menyebabkan aktiviti ekonomi berkurangan sementara kegiatan industri asas petroleum juga hampir tamat.

Keadaan ini berubah dalam era 1990an di mana pada tahun 1990, dianggarkan terdapat sejumlah 1,226 pertubuhan perdagangan di Daerah Kuala Terengganu yang sebahagian besarnya terletak di pusatpusat pertumbuhan utama. Sebanyak 62.2 peratus pertubuhan perdagangan ini terletak di Bandar Kuala Terengganu. Daripada jumlah tersebut, 50.2 peratus menjalankan aktiviti perkhidmatan, 44.6 peratus perniagaan borong dan 5.2 peratus meliputi jumlah pertubuhan perniagaan yang lain. Walau bagaimanapun, sektor perdagangan masa kini semakin berkembang seiring dengan peningkatan ekonomi penduduk di Negeri Terengganu amnya dan Kuala Terengganu khasnya.

Menjelang tahun 2003, guna tanah perdagangan mencatatkan peningkatan sebanyak 0.01 peratus. Guna tanah ini semakin berkembang pada tahun 2009 di mana guna tanah ini meliputi 0.6 peratus keluasan Daerah Kuala Terengganu iaitu seluas 364.78 hektar (Rajah 4.19).

Laporan Stok Harta Perniagaan yang disediakan oleh Jabatan Penilaian dan Perkhidmatan Harta pula melaporkan bahawa terdapat sejumlah 1,243 unit rumah kedai, 7 unit kompleks perniagaan dan 36 unit pejabat binaan khas di seluruh Daerah Kuala Terengganu pada tahun 2000 (RSN Terengganu). Berdasarkan RTD Kuala Terengganu 2008-2020 pula, sejumlah 9,258 premis perniagaan dilaporkan di Kuala Terengganu.

Daripada jumlah ini, 1,618 unit digunakan untuk tujuan kediaman, 7 unit premis telah ditutup, 1,098 premis adalah kosong dan 165 unit adalah sedang dalam pembinaan. Oleh itu, secara ringkasnya, terdapat kira-kira 6,370 pertubuhan perniagaan yang sedang beroperasi di seluruh kawasan kajian ini. Peningkatan ini adalah yang paling ketara jika dibandingkan dengan tahun-tahun sebelum ini. Hal ini berkemungkinan kerana daerah ini semakin membangun dengan matlamat untuk menjadikan Kuala Terengganu sebagai â&#x20AC;&#x153;Halal Hubâ&#x20AC;? dan â&#x20AC;&#x153;Regional Corporation Centreâ&#x20AC;?.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 91

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Rajah 4.20: Gunatanah Perdagangan Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

TAHUN 1955

TAHUN 1973

TAHUN 1980

LAUT CHINA SELATAN

LAUT CHINA SELATAN LAUT CHINA SELATAN

TAHUN 1997

TAHUN 2003

Petunjuk : LAUT CHINA SELATAN

LAUT CHINA SELATAN

Perdagangan Laut Sempadan

92

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

d)

Perubahan Guna Tanah Industri

Industri barangan berasaskan logam, kimia dan gas asli merupakan sektor perindustrian terpenting di negeri Terengganu dalam tempoh 1987 â&#x20AC;&#x201C; 1996. Walau bagaimanapun, industri berkenaan tertumpu di kawasan-kawasan seperti Kertih dan Kemaman. Aktiviti perindustrian di daerah Kuala Terengganu, lebih tertumpu kepada bidang pembuatan. Berlaku peningkatan terhadap guna tanah industri di mana pada tahun 1980 kawasan perindustrian di Kuala Terengganu seluas 128.54 hektar telah meningkat sehingga 264.11 hektar pada 1997. Ini adalah disebabkan oleh penyediaan infrastruktur serta kemudahan di samping polisi kerajaan yang menyokong ke arah peningkatan ekonomi menerusi aktiviti perindustrian.

Sejak tahun 1970-an, kerajaan di samping mempelbagaikan ekonomi telah menitikberatkan pertumbuhan industri yang lebih pesat untuk menampung keperluan pekerjaan dan Dasar Ekonomi Baru (DEB).

Dalam hal ini, tumpuan telah diberikan kepada industri yang berasaskan eksport dan mengunakan ramai tenaga buruh. Sekitar tahun 1980-an, pertumbuhan pembangunan perusahaan yang lembap di Terengganu adalah disebabkan oleh faktor geografi dimana pusat pembangunan di pantai barat menyediakan segala kemudahan yang diperlukan oleh sektor pembuatan.

0.6

0.53

0.5 0.42

0.43

1997

2003

Rajah 4.21 : Perubahan gunatanah Industri di Kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997, 2003)

%

0.4 0.3 0.21 0.2 0.1 0

0

1955

1973

0 1980

2009

Tahun

Kajian Dasar Perindustrian Malaysia (KDPM) dan Pelan Induk Perindustrian (PIP) telah dilancarkan pada 1983 untuk mengenal pasti kelemahan ciri-ciri struktur perindustrian dan cara-cara untuk mengatasinya. Sektor pembuatan di Kuala Terengganu dan

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 93

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Sektor pembuatan di Kuala Terengganu dan negeri Terengganu amnya dibahagikan kepada dua sektor kecil iaitu pembuatan am dan pemprosesan utama. Perusahaan pembuatan am ialah perusahaan yang mengeluarkan barangan pengguna dan perantaraan untuk kegunaan tempatan. Perusahaan ini biasanya berskala kecil atau jenis perusahaan rumah yang terletak di luar kawasan perusahaan. Sektor kedua yang paling penting ialah sektor pemerosesan utama iaitu termasuklah kilang papan, kilang-kilang minyak kelapa sawit dan memproses hasil pertanian.

Di Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, industri pembuatan am biasanya berskala kecil kebanyakannya terletak di kawasan petempatan penduduk. Kajian Rancangan Struktur Kuala Terengganu (1988) menganggarkan lebih daripada 600 pertubuhan pembuatan jenis tersebut beroperasi di luar estet perindustrian, tetapi masih di dalam Majlis Perbandaran Kuala Terengganu.

Foto 4.15 : Perusahaan industri kecil sederhana oleh penduduk Kuala Terengganu

Terdapat dua kawasan estet perindustrian yang telah dimajukan oleh Perbadanan Memajukan lktisad Negeri Terengganu iaitu di Chendering (59 hektar) dan Gong Badak (117 hektar). Kawasan perindustrian di kawasan Chendering terdiri daripada bengkel kenderaan (mengecat dan membaiki kenderaan) dan batik. Terdapat beberapa kawasan ZAMAN SELEPAS MERDEKA 94

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

perindustrian seluas 1.2 hektar yang belum diberi hakmilik atau dijual kepada orang awam. Kawasan ini juga mempunyai kawasan yang kosong (tidak apa-apa kemajuan di atasnya) walaupun di atas kertas ianya telah dimiliki. Daripada kedua-dua kawasan perindustrian ini usaha-usaha perlu dibuat di dalam mengambil tindakan terhadap pengusaha yang tidak beroperasi lagi serta memasarkan kawasan ini sebagai industri yang berteknologi tinggi dan bersih dari segi alam sekitar. Kawasan ini perlu dilanskapkan sebagai taman perindustrian yang cantik, selesa, selamat dan kondusif.

Pada tahun 2009, guna tanah industri meningkat meliputi kawasan seluas 322.17 hektar iaitu 0.53 peratus daripada keseluruhan Daerah Kuala Terengganu. Dua kawasan yang mempunyai pertumbuhan industri yang tertinggi adalah kawasan perindustrian Gong Badak dan Chendering di bahagian selatan. Premis-premis industri adalah bertaburan dengan kebanyakannya terletak di sepanjang laluan utama. Industri perkilangan seperti kilang-kilang papan dan batu bata banyak terdapat di kawasan yang lebih jauh dari pusat bandar terutamanya di kawasan di Belara. Aktiviti kuari juga dijalankan di kawasan ini (RTDKT 2008-2020).

Guna tanah perindustrian dijangka akan terus berkembang dari semasa ke semasa bagi mencapai misi menjadikan Kuala Terengganu sebagai pusat industri di samping menggapai matlamat sebagai â&#x20AC;&#x17E;Regional Corporation Centreâ&#x20AC;&#x;.

Foto 4.16: Kilang benang bulu di Gong Badak, Kuala Terengganu

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 95

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Rajah 4.22: Gunatanah Perindustrian Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009 Morfologi Bandar Kuala Terengganu

PETUNJUK Industri Laut Sempadan Sungai

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 96

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.5

Penyediaan Kemudahan dan Infrastruktur

Selepas merdeka, penyediaan kemudahan dan infrastruktur di Daerah Kuala Terengganu semakin dipertingkatkan. Kemudahan dan infrastruktur disediakan bagi meningkatkan aksesibiliti penduduk dan memudahkan penghantaran hasil pertanian ke pusat bandar.

4.5.1

Kemudahan Pengangkutan dan Lalulintas

Perkembangan bandar Kuala Terengganu selepas merdeka terus dipengaruhi oleh rangkaian jalan raya persekutuan utama iaitu Jalan Persekutuan 3 yang menghala ke selatan (Jalan Batu Buruk) dan ke utara (Jalan Kota Bahru) serta Jalan Persekutuan 14 yang menghubungkan Kuala Terengganu dengan wilayah KETENGAH, melalui Jabor-Cheneh-Bandar Al-Muktafi Billah Shah-Bukit Besi. Di samping itu, pembukaan Jalan Persekutuan 65 menghubungkan pusat bandar dengan Lapangan Terbang Sultan Mahmud juga menggalakkan lagi perkembangan bandar Kuala Terengganu ke arah utara.

Selain jalan persekutuan tersebut, jalan negeri yang menghubungkan jalan persekutuan ini juga pesat dibangunkan selepas merdeka. Rajah 4.22 menunjukkan jaringan jalan negeri di bandar Kuala Terengganu.

Selain itu, terdapat beberapa lebuh raya baru yang sedang dalam pembinaan seperti Lebuhraya Pantai Timur (LPT) Fasa II menghubungkan Kuala Lumpur-Kuantan-Kuala Terengganu serta Lebuhraya Timur-Barat II menghubungkan Simpang Pulai – Lojing - Gua Musang - Kuala Berang Kuala Terengganu.

Ini akan menyumbang kepada perubahan guna tanah daripada pertanian dan kediaman kampung kepada perbandaran yang menyaksikan pertumbuhan jalan tempatan yang ketara. Rajah 4.23 menunjukkan perkembangan jaringan jalan di Kuala Terengganu daripada tahun 1973 sehingga tahun 1993. Perbezaan yang ketara adalah pada jaringan jalan tempatannya. Perkembangan jaringan jalan tempatan ini menunjukkan arah pembangunan spatial bandar Kuala Terengganu dalam tempoh dua puluh tahun tersebut.

Daerah Kuala Terengganu pada masa kini dihubungi oleh daerahdaerah bersebelahan seperti Marang, Hulu Terengganu dan Setiu melalui rangkaian laluan-laluan persekutuan seperti Laluan Persekutuan 3 (Jerteh – raya Kuala Terengganu – Marang – Dungun – Kemaman), Laluan Persekutuan 14 (Kuala Berang – Kuala Terengganu), Laluan Persekutuan 3685 (Kg Raja – Merang – Kuala Terengganu). Bandar Kuala Terengganu juga dilengkapi dengan sistem jaringan jalanraya yang baik merangkumi Laluan Persekutuan 3 (FR 3), Laluan Persekutuan 14 (FR 14), Laluan Persekutuan 3685, dan Jalan Negeri T4 (Jambatan Sultan

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 97

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Mahmud) serta Jalan Negeri T9. Hierarki jalan sedia ada di Daerah Kuala Terengganu boleh dikategorikan kepada empat (4) peringkat seperti dalam Jadual 4.14.

Jadual 4.14 : Hierarki Jalan

Hierarki Jalan Jalan Pengagih Utama

Jalan Pengagih Sekunder

   

Jalan Pengagih Tempatan

Jalan Tempatan

Foto 4.17: Lapangan Terbang Sultan Mahmud

 



Fungsi Jalan Menghubungkan trafik terus ke/dari lebuh raya Menghubungkan trafik antara petempatan utama-bandar Mengagihkan trafik dari/ke kawasan penempatan utama ke jalan pengagih utama Mengagihkan trafik di antara jalan pengagih utama dengan jalan pengagih tempatan.

Mengagihkan trafik di dalam kawasan setempat Menghubungkan trafik di antara jalan pengagih sekunder dengan jalan tempatan.

Menyediakan laluan terus kepada kawasan kediaman, perniagaan, industri, institusi dan lain-lain.

        

Nama Jalan Laluan 3 Laluan 14 Laluan 3685 T11 T4 T100 T101 T142 T147



Jalan Sultan Omar Jalan Jalan Sultan Ismail Jalan Pasir Panjang

  

Jalan Tok Lam Jalan Bandar Jalan Kemajuan

 

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Kuala Terengganu mempunyai sebuah lapangan terbang domestik iaitu Lapangan Terbang Sultan Mahmud (LTSM) yang dahulunya dikenali sebagai Lapangan Terbang Telaga Batin yang menghubungkan Kuala Terengganu dengan bandar utama di Semenanjung Malaysia, Sabah dan Sarawak serta bagi perhubungan antarabangsa. Pada abad ke 1980an dan 1990an, LTSM menyediakan perkhidmatan penerbangan domestik sahaja. Kini LTSM mampu mengendalikan penerbangan domestik bagi penumpang dan mel. Pada masa ini (2009), sebanyak tujuh penerbangan berjadual dikendalikan di lapangan terbang itu setiap hari. Ekoran daripada kedatangan pelancong yang meningkat serta kepadatan di kawasan lapangan terbang tersebut, Kerajaan Persekutuan telah pun meluluskan peruntukan sebanyak RM33 juta bagi projek pembesaran LTSM, Kuala Terengganu dalam Rancangan Malaysia Ketujuh (RM7).

Perkhidmatan pengangkutan awam di Negeri Terengganu meliputi pelbagai mod iaitu bas berhenti-henti, bas ekspres, bas pekerja, bas sekolah, teksi, beca dan perkhidmatan barangan. Kemudahan terminal pengangkutan awam masih belum dapat memperkukuhkan perkhidmatan dan tahap integrasi di antara mod pengangkutan awam adalah rendah. Sistem pengangkutan awam sedia ada terutama di bandar Kuala Terengganu pula adalah kurang memberi penekanan kepada sektor pelancongan.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 98

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.23: Jaringan Jalan raya Daerah kuala Terengganu, 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 99

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Rajah 4.24: Perkembangan Jaringan Jalan raya Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1935 hingga 2009 Morfologi Bandar Kuala Terengganu

ZAMAN SELEPAS MERDEKA

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pembinaan jambatan konkrit merentasi sungai utama sebagai pengganti kepada perkhimatan feri pada tahun 1960an merupakan faktor penting dalam penentuan arah perkembangan bandar Kuala Terengganu.

Pembinaan jambatan konkrit merentasi Sungai Terengganu dan Sungai Nerus memesatkan lagi perkembangan guna tanah bandar ke arah utara sementara pembinaan jambatan merentasi Sungai Ibai dan Sungai Marang mengarahkan pembangunan ke selatan sepanjang Jalan Persekutuan 3. Pembukaan Jambatan Sultan Mahmud merentasi Sungai Terengganu dan Pulau Duyung pada tahun 1990 telah merancakkan lagi pembangunan di sebelah utara sungai tersebut.

Foto 4.18 : Pembinaan jambatan konkrit menggantikan perkhidmatan feri di Sungai Terengganu

Jambatan Sultan Mahmud

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 101

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.5.2

Sistem Saliran dan Pengairan

Kawasan bandar Kuala Terengganu pada keseluruhannya adalah tanah rendah dengan paras tanah berbukit dibawah 8.0 meter dan kebanyakannya di bawah 2.0 meter. Daerah Kuala Terengganu dibahagikan kepada empat (4) kawasan tadahan lembangan utama, iaitu Lembangan Sungai Terengganu, Lembangan Sungai Nerus, Lembangan Sungai Ibai dan lembangan sungai kecil lain yang mengalir terus ke Laut China Selatan. Lembangan ini membentuk sistem saliran semulajadi dan merupakan komponen utama sistem saliran keseluruhan Daerah Kuala Terengganu.

Dataran pantai adalah luas di bahagian utara Kuala Terengganu di mana ianya mengandungi barisan beting pasir yang diselangi oleh tanah berpaya yang rendah. Tanah berpaya pasang surut dengan tumbuhan nipah dan pokok bakau boleh didapati di sepanjang Sg. Ibai dan tebing utara muara Sungai Terengganu.

Sistem saliran Kuala Terengganu secara umumnya adalah melalui parit, tali air dan alur yang mengalir ke sungai (Rajah 4.24). Kebiasaannya air hujan bertakung di kawasan sawah padi dan tanah paya yang luas. Keadaan ini mampu mengurangkan kadar air larian hujan yang tinggi semasa musim tengkujuh dan mengurangkan risiko banjir di kawasan rendah berdekatan dengan sungai.

Pada tahun 1970an, kejadian banjir besar telah melanda negeri di Pantai Timur dan menenggelamkan kawasan bandar Kuala Terengganu.

Seterusnya, pada tahun 1980an, perkembangan pembangunan bandar ke kawasan pertanian telah menambahkan kadar air larian mengakibatkan banjir meningkatkan kekerapan bencana banjir di kawasan bandar.

Foto 4.19 : Kejadian banjir di Jalan Pasar Payang pada tahun 70an

Sumber : Jabatan Penerangan Malaysia, 2007 ZAMAN SELEPAS MERDEKA 102

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.25: Sitem saliran, parit dan tali air di Daerah Kuala Terengganu

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 103

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pada awalnya, sistem saliran sedia ada di dalam kawasan perbandaran telah direka bentuk untuk menampung keperluan pembangunan yang rendah. Oleh yang demikian, sistem saliran ini tidak mampu menampung pembangunan yang lebih pesat di kawasan perdagangan sedia ada.

Antara kawasan bandar yang dikenalpasti berisiko mengalami masalah banjir adalah di Jalan Kampung Cina dan Jalan Banggol, sepanjang Jalan Syed Hussein dan Jalan Air Jernih, serta di kaki Bukit Kecil.

Kawasan utara Sungai Ibai mengalami banjir akibat limpahan air dari permatang banjir yang dibina di sepanjang Sungai Terengganu.

Pembinaan permatang banjir di kawasan pertanian adalah untuk mengawal paras banjir besar yang biasa berlaku sekali dalam tempoh 10 tahun. Pada awalnya, tiada sebarang pembinaan permatang banjir di sepanjang tebing Sungai Terengganu terutama di kawasan hilir Losong Ferry, dan kawasan rendah di barat genting Bukit Kecil â&#x20AC;&#x201C; Bukit Besar dari banjir sungai yang teruk.

4.6

Pusat Bandar dan Pusat Petempatan

Kini, setelah hampir beberapa dekad berlalu Kuala Terengganu semakin berkembang menjadi sebuah pusat bandar yang pesat membangun.

Bandar Kuala Terengganu merupakan pusat pertumbuhan bagi daerah Kuala Terengganu yang menjana kepada pertumbuhan bandar lain yang kebanyakannya adalah kawasan penempatan. Bandar Kuala Terengganu telah ditetapkan sebagai pusat Wilayah, Pusat Negeri dan Pusat Daerah yang seterusnya akan menjadi fokus kepada pembangunan di seluruh daerah. Bandar ini juga memainkan peranan penting sebagai pusat utama bagi kegiatan ekonomi, perdagangan, kebudayaan dan pentadbiran negeri.

4.6.1

Guna Tanah Pusat Bandar

Kuala Terengganu merupakan pusat wilayah bagi Wilayah Timur. Pusat tumpuan di Bandar Kuala Terengganu adalah kawasan perniagaan, pusat rekreasi dan terminal pengangkutan awam. Di antaranya adalah Pasar Payang, Dataran Shahbandar, Pasaraya Mydin dan Giant, Zon Warisan Bukit Puteri, Bazaar Warisan, Kompleks Stesen Bas Kuala Terengganu, Stesen Teksi Bandar dan Kompleks Perniagaan Kg Tiong. Rajah 4.25 menunjukkan zon tumpuan semasa (2009) di pusat Bandar Kuala Terengganu. Perkembangan guna tanah Bandar Kuala Terengganu dari 1955 hingga 2009 adalah seperti Rajah 4.26 dan Rajah 4.27.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 104

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Kuala Terengganu masih menggunakan konsep reka bentuk perancangan petempatan berpusat sebagaimana yang dinyatakan pada bab yang terdahulu. Perletakan komponen bandar ini masih dapat dilihat pada masa kini di mana istana terletak di pusat bandar dan dikelilingi oleh masjid, pasar dan sebagainya (Rajah 4.28). Walau bagaimanapun, istana tidak lagi berperanan sebagai pusat pentadbiran sebaliknya telah berpindah ke Wisma Darul Iman dan Wisma Negeri. a)

Perdagangan

Sekitar 1980an pusat perdagangan ini merangkumi kawasan seluas 88.0 ha. (Draf Rancangan Struktur MPKT, 1985). Secara keseluruhannya, sektor perdagangan merupakan guna tanah utama di Bandar Kuala Terengganu dengan tumpuan utama di Bandar Kuala Terengganu dengan tumpuan utama di sepanjang Jalan Sultan Ismail, Jalan Bandar, Jalan Masjid dan Jalan Banggol, iaitu hampir 23 peratus dari keseluruhan kawasan pusat perdagangan. Menjelang tahun 2000, kawasan perdagangan pusat berkembang kepada hampir 100 hektar. (Laporan Pemeriksaan RSKT, 1997). Sektor perdagangan masih merupakan guna tanah utama dengan tumpuan utama di sepanjang Jalan Sultan Ismail, Jalan Bandar, Jalan Masjid dan Jalan Banggol.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 105

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.26: Zon Tumpuan di Pusat Bandar Kuala Terengganu Tahun 2009

Zon tumpuan Jalan raya Sempadan lot Laut

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 106

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.27: Perkembangan Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu

Tahun 1955 Guna tanah perdagangan hanya tertumpu di pinggir sungai yang terletak di sepanjang Jalan Bandar iaitu kawasan Kampung Cina.

...

Tahun 1973 Aktiviti perdagangan mula berkembang keluar dari central area pusat bandar Kuala Terengganu. Guna tanah institusi dan kemudahan awam semakin berkembang.

PETUNJUK Perniagaan dan perkhidmatan Perumahan Institusi Tanah kosong Kawasan lapang

ZAMAN SELEPAS MERDEKA

Sambungâ&#x20AC;Ś

107

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.28: Perkembangan Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu

Tahun 1980 Berlaku pertambahan aktiviti perdagangan dan kegunaan institusi di pusat bandar.

Guna tanah pertanian telah bertukar menjadi kediaman, institusi dan perdagangan.

Tahun 1997 Gunatanah kediaman masih dikekalkan di kawasan pusat bandar dengan pengekalan Kampung Tiong, Kg Ladang dan Kg. Cina.

Aktiviti perdagangan berkembang pesat di sekitarnya.

PETUNJUK Perniagaan dan perkhidmatan Perumahan Institusi Tanah kosong Kawasan lapang

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 108

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Sambungâ&#x20AC;Ś

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.29: Perkembangan Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu

PETUNJUK

Tahun 2003 Guna tanah perdagangan dan institusi serta kemudahan awam semakin bertambah di kawasan pusat bandar. Ini seiring dengan fungsi pusat bandar Kuala Terengganu sebagai bandar perdagangan dan pentadbiran yang utama. Berlaku serakan aktiviti perdagangan ke kawasan pinggir bandar akibat pembangunan pusat bandar yang semakin padat.

Perniagaan dan perkhidmatan Perumahan Institusi Tanah kosong Kawasan lapang

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 109

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.30: Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 110

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.31: Komponen utama Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

A

B

Restoran Terapung Seri Puteri

Bukit Puteri

C

Dataran Maziah

D

Istana Maziah

A C B

D

F

E

F

E

Pasar Payang

Masjid Abidin / Masjid Putih

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 111

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pola pembangunan juga kekal berjajar dengan jalan utama, sementara kawasan kediaman jenis kampung tertumpu di kawasan inner core pusat bandar. Jalan Sultan Ismail adalah tumpuan bagi aktiviti perbankan atau lebih dikenali sebagai `banking streetâ&#x20AC;&#x2122;, manakala Jalan Masjid menjadi tumpuan bagi aktiviti keagamaan dan terminal bas dan teksi. Jalan Kampung Cina masih mengekalkan ciri rumah kedai lama dan tidak disentuh oleh sebarang pembangunan fizikal. b) Institusi dan Kemudahan Awam

Foto 4.21 : Bangunan Pentadbiran Negeri Terengganu (Wisma Negeri)

Guna tanah institusi dan kemudahan awam di Bandar Kuala Terengganu meningkat kepada 25 peratus pada tahun 1980 berikutan kewujudan kawasan pentadbiran yang baru iaitu Wisma Negeri yang telah dirasmikan pada 29 Jun 1977. Pada mulanya wisma ini dinamakan sebagai Wisma Darul Iman namun telah ditukar nama kepada Wisma Negeri pada 3 Mac 1985. Penukaran nama bangunan ini berikutan pembinaan bangunan baru yang turut diberi nama Wisma Darul ImanI. Wisma Negeri terletak di Jalan Pejabat berfungsi sebagai Pusat Pentadbiran Negeri Terengganu. Antara jabatan/agensi yang terdapat di Wisma Negeri adalah Pejabat Menteri Besar, Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri, Pejabat Unit Perancang Ekonomi Negeri serta Pejabat Perancang Bandar dan Desa.

Bangunan Wisma Negeri dalam pembinaan sekitar tahun 1970-an

Bangunan Wisma Negeri sekitar tahun 1990-an

Selepas beroperasi selama 9 tahun, Wisma negeri berdepan dengan masalah ruang pejabat yang tidak mencukupi berikutan pertambahan kakitangan dan keperluan jentera pentadbiran. Selain itu, terdapat juga jabatan/agensi negeri yang ditempatkan di luar Wisma Negeri kerana masalah tersebut.

Menyedari ini, Kerajaan Negeri telah mengambil pendekatan dengan membina bangunan Wisma Darul Iman di tapak Pejabat Jam Besar yang ZAMAN SELEPAS MERDEKA 112

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

akan menempatkan semua Pejabat pentadbiran Negeri. Manakala Pejabat Haiwan di tempat di bangunan Wisma Darul Iman dan Wisma Negeri. Wisma Darul Iman telah dirasmikan pada 28 Ogos 1986 dan merupakan perpindahan pejabat pentadbiran negeri yang keempat bagi bertujuan untuk memberi keselesaan bekerja dan mencapai prestasi baik di dalam pentadbiran negeri.

Bahagian podium yang menempatkan Dewan Undangan Negeri.

Bumbungn berbentuk Rumah Bujang Berserambi yang merupakan rumah tradisional Negeri Terengganu

Foto 4.22 : Bangunan Wisma Darul Iman Sumber : Kerajaan Negeri Terengganu,1986

4.6.2 Sistem Sirkulasi Pusat Bandar Pada awal tahun 1990an sehingga 2000, Pusat Bandar Kuala Terengganu telah mengalami pembangunan pesat, menyebabkan peningkatan jumlah pengguna jalan raya. Menjelang tahun 1990, pembinaan lingkaran Jalan Sultan Zainal Abidin dan Jalan Masjid telah melengkapkan rangkaian jalan utama pada masa tersebut. Rangkaian tersebut juga merangkumi jalan loop kawasan kediaman di kawasan Bukit Besar yang dibentuk oleh Jalan Pasir Panjang dan Jalan Gong Tok Nasek. Rangkaian jalan telah disesuaikan mengikut halangan fizikal iaitu Bukit Besar, Bukit Kecil selain aktiviti perbandaran di Chabang Tiga.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 113

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pengurusan pengangkutan dan lalulintas merupakan masalah perbandaran yang masih kritikal akibat sistem sirkulasi serta penyediaan kemudahan pengangkutan awam yang kurang efisien dan peningkatan penggunaan kenderaan persendirian di pusat bandar Kuala Terengganu.

Menjelang tahun 2000, sirkulasi lalu lintas pusat Bandar Kuala Terengganu terdiri daripada jalan dua hala dan sehala. Jalan dua hala meliputi Jalan Sultan Ismail, Jalan Tok Lam dan Jalan Pulau Kambing. Manakala sebahagian besar jalan lain telah dijadikan jalan sehala seperti Jalan Kampung Cina, Jalan Masjid dan Jalan Banggol. Lalu lintas di pusat bandar juga dilengkapi dengan lampu isyarat terutama di persimpangan jalan yang bertujuan untuk melicinkan lagi pergerakan kenderaan.

Bagaimanapun, polisi perancangan masa kini, jelas menunjukkan jangkaan terhadap permintaan sistem sirkulasi yang lebih baik kerana tekanan pembangunan yang lebih pesat yang akan dialami oleh bandar Kuala Terengganu (Rajah 4.29).

Rangkaian jalan utama di pusat bandar adalah seperti Jalan Sultan Ismail, Jalan Bandar, Jalan Sultan Zainal Abidin, Jalan Tok Lam, Jalan Pejabat, Jalan Sultan Sulaiman, Jalan Air Jernih dan Jalan Masjid (Rajah 4.30). Bagi rangkaian jalan di pusat bandar („Town Central Area‟), ia merangkumi Jalan Kamaruddin (F3), Jalan Sultan Mohamed (F3), Jalan Sultan Omar, Jalan Mahamud, Jalan Batu Burok (F3), Jalan Hiliran, Jalan Balik Bukit, Jalan Kemajuan, Jalan Batas Baru dan Jalan Jambatan Sultan Mahmud (T4). Ia menampung aliran „localised and through traffic movements‟. Kelebaran lorong bagi jalan utama di dalam kawasan pusat bandar secara amnya adalah di antara 3.0 meter hingga 3.75 meter.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 114

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.32: Sirkulasi jalan Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 115

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.33: Perkhidmatan kemudahan pengangkutan awam di Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 116

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.6.3

Profil Pusat Bandar

Bandar Kuala Terengganu secara amnya mempunyai nilai sejarah, budaya dan sosial yang tinggi serta struktur dan rupa bandar yang unik dan berlainan berbanding bandar lain amnya di bahagian barat Semenanjung Malaysia. Di kawasan pusat terdapat percampuran elemen bandar lama dan baru mengwujudkan profil tidak sekata dan pada masa yang sama menimbulkan tekanan dan cabaran dari aspek perancangan dan pembangunan pusat bandar.

Antara ciri-ciri istimewanya ialah pintu daripada kayu yang berukir. Gaya seni bina Eclectic atau Peralihan Rumah Kedai banyak terdapat di sepanjang Jalan Petani. Bangunan-bangunan ini kelihatan lebih menarik dengan keistimewaan sifat luaran yang lebih jelas seperti ukiran pada tingkap dan dinding, muka bangunan dan parapet di bawah atap bangunan.

Senibina bangunan istana sebelum perang yang terdapat dalam Kompleks Istana Maziah ialah Awal Kolonial, Sino Malay Palladian dan Bumbung Panjang. Rumah kediaman yang terdapat di Kampung Ladang Sekolah dan Jalan Nesan Empat pula kebanyakannya mempunyai seni bina Bumbung Perak Potong Belanda. Manakala bangunan sesebuah sebelum perang di Jalan Sultan Zainal Abidin mempunyai beberapa gaya seni bina seperti Bumbung Perak Potong Belanda, Rumah Perabong Lima dan Gaya Awal Kolonial. Bangunan sesebuah ini kebanyakannya mempunyai seni bina yang lebih menarik berbanding dengan bangunan rumah kedai kerana seni ketukangannya lebih terserlah terutama penggunaan ukiran pada bumbung, pintu, tiang dan dinding bangunan.

Foto 4.23 : Bangunan Istana Maziah

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 117

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Kawasan bandar Kuala Terengganu masih mempunyai kawasan lama yang belum disentuh oleh sebarang pembangunan fizikal seperti Jalan Kampung Cina. Jalan Kampung Cina merupakan deretan rumah kedai lama yang mempunyai ciri-ciri senibina lama dan menarik. Umumnya kawasan Bandar Kuala Terengganu masih terdapat banyak kawasan kampung lama yang berselerak dan berpotensi untuk dibangunkan semula.

Foto 4.24 : Senibina Bangunan yang bercirikan Awal Kolonial yang masih kekal sehingga kini

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 118

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Foto 4.25 : Kuala Terengganu dulu dan kini Pintu Gerbang Kg Cina

1930an

2009

Pasar Payang

1960an

2009

Jalan Bandar

1920an

2009

Dok Kapal

1960an

2009 ZAMAN SELEPAS MERDEKA 119

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.6.4

Pusat Petempatan Lain

Sekitar 1980an terdapat 40 pusat petempatan kecil yang dikenalpasti iaitu 6 di kawasan Majlis Bandaran Lama, 19 di zon utara dan 15 di zon selatan yang secara amnya terletak di jalan utama dan jalan rentas (Laporan Pemeriksaan Rancangan Struktur Kuala Terengganu, 1985).

Pusat petempatan ini memberi perkhidmatan kepada penduduk di seluruh daerah termasuk 365 buah kampung tradisional yang tertumpu di Mukim Kuala Nerus, Mukim Bandar Kuala Terengganu diikuti Mukim Belara. Terdapat enam pusat petempatan dilengkapi sekolah, Pejabat Pos dan masjid sementara yang lain terdapat kedai. Sehingga 19980an, kecenderungan pembangunan rumah kedai berlaku secara piecemeal.

Laporan Pemeriksaan Rancangan Struktur Kuala Terengganu 1998 menyenaraikan 21 buah pusat petempatan utama mengikut hierarki.

Kebanyakan pusat petempatan sedia ada tertumpu di koridor pantai Daerah Kuala Terengganu berbanding koridor tengah (kawasan pertanian) dan koridor pendalaman (kawasan hutan dan bukit).

Umumnya koridor pantai dilengkapi dengan segala kemudahan terutama infrastruktur pengangkutan dan faktor ini membantu menjana pembangunan pusat petempatan tersebut sama ada secara semulajadi atau dirancang. Berlaku pertumbuhan pusat petempatan di Kuala Terengganu seperti ditunjukkan dalam Rajah 4.31 dan Rajah 4.32.

Kedudukan pusat petempatan sedia ada adalah berjajar di sepanjang jalan utama dan terletak berdekatan di antara satu sama lain. Sektor perdagangan merupakan aktiviti utama pusat petempatan sedia ada di samping, aktiviti pentadbiran, kediaman dan industri. Walau bagaimanapun, menjelang tahun 2000, Bandar Kuala Terengganu, Batu Enam, Cabang Tiga dan Wakaf Tengah mempunyai aktiviti bandar yang lebih teratur dan berpusat. Manakala pusat petempatan lain lebih berselerak, mendatar dan terhad kepada perniagaan runcit dan keperluan persendirian. Pola pemilikan tanah, keupayaan peniaga di samping kedudukan pusat-pusat petempatan yang hampir antara satu sama lain, contohnya rangkaian pusat Gong Badak- Wakaf Tengah Batu Rakit dan Batu Buruk - Kuala Ibai - Cendering menyukarkan penstrukturan hierarki pusat petempatan selain menukar imej pusat petempatan kecil yang menggambarkan kepesatan pembangunan.

Pada tahun 2009, hierarki pusat petempatan dibahagikan mepada 4 iaitu pusat wilayah, pusat Kecil daerah, pusat tempatan dan pusat pertumbuhan desa seperti yang dinyatakan di Jadual 4.15 dan Rajah 4.33.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 120

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 4.15 : Hierarki Semasa Pusat Petempatan Hierarki Pusat Petempatan Pusat Wilayah / Negeri / Daerah (Regional / State / District Centre) Bandar Kuala Terengganu dan kawasan konurbasi meliputi Chabang Tiga, Padang Hiliran dan Batu Burok Pusat Kecil Daerah (Sub District Centre)  Wakaf Tengah  Batu Enam Pusat Tempatan (Local Centre)

 

Chendering Gong Badak

 Batu Rakit  Pengadang Baru  Manir  Kedai Buloh  Seberang Takir  Kuala Ibai Pusat Pertumbuhan Desa (Rural Growth Centre)     

Tepuh Mengabang Panjang Padang Maras Wakaf Mesira Kg. Gemuruh

   

Pulau Bahagia Kesom Kg. Undang Pulau Redang

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2009

4.7

Pentadbiran Tanah Kuala Terengganu

Pada zaman pra-penjajahan, pemilikan tanah di kawasan Kuala Terengganu, diibuat melalui 3 kaedah iaitu melalui kurniaan raja-raja kepada penduduk, kaedah konsesi iaitu pajakan tanah selama 99 tahun lazimnya ke atas satu kawasan yang luas bagi tujuan menjalankan kegiatan ekonomi seperti pertanian, perlombongan, pembalakan dan lain-lain, dan pemberian tanah wakaf oleh raja untuk tujuan kediaman (Zahari Salleh, 1982).

Pentadbiran tanah secara sistematik dibuat apabila pihak Inggeris campur tangan dalam hal ehwal pentadbiran negeri Terengganu. Melalui sistem ini, segala permohonan berkaitan tanah sama ada dari segi pengukuran, pemilikan atau apa-apa urusan lain akan direkodkan. Pada tahun 1965 Kerajaan Persekutuan dengan persetujuan Kerajaan Negeri telah menggubal Kanun Tanah Negara bagi menyelaraskan pentadbiran negara di Tanah Melayu. Berikutan itu, Terengganu pula mengeluarkan Terengganu Land Rules pada tahun 1966 untuk tujuan pentadbiran tanah di negeri ini agar bersesuaian dengan Kanun Tanah Negara yang telah digubal. Kanun Tanah Negara dan Terengganu Land Rules ini telah digunakan sehingga kini dalam mengendalikan pentadbiran tanah di Terengganu.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 121

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.34: Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu, 1991

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 122

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.35: Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu, 1997

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 123

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 4.36: Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu, 2009

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 124

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.7.1

Nilai dan Pemilikan Tanah

Profil nilai tanah di Kuala Terengganu secara keseluruhannya dipengaruhi oleh beberapa faktor, termasuk status hak milik (hak milik kekal atau pegangan Melayu, kedudukannya sama ada berhadapan jalan, kategori tanah dan kegunaan masa kini. Sekitar awal 1980an, nilai tertinggi dicatatkan sebanyak RM3,228,000 sehektar (RM30 sekaki persegi) terletak di zon perancangan Pusat Perdagangan Pekan. Sekitar pertengahan 1990an nilai tanah telah meningkat antara 30 peratus hingga melebihi 100 peratus. Secara umumnya, nilai tanah menjadi lebih tinggi, semakin hampir lokasinya dengan pusat bandar dan pola ini berterusan sehingga kini.

Jadual 4.16 : Jadual Purata nilai tanah

Jenis tanah

1980an

1996 (ka per)

Tanah Dusun

0.14

0.97

Tanah getah

0.14

0.25-0.46

Tanah kampung

0.8

1.72

-

2.20

Tanah kediaman

0.3-3.0

2.00-3.69

Tanah pembangunan

9.0-6.5

15.76

Tanah Industri

Dari segi pemilikan tanah, secara khususnya terdapat lima kategori, iaitu pegangan Melayu, kekal, tanah wakaf dan baitulmal, tanah Majlis Perbandaran Kuala Terengganu dan tanah kerajaan. Bagaimanapun, kategori tanah lazimnya dibahagikan kepada dua iaitu tanah milik individu dan tanah milik kerajaan. Secara amnya hakmilik tanah masih dimonopoli oleh individu yang majoritinya merupakan pemilikan Pegangan Melayu. Sekitar tahun 1990an terdapat lebih kurang 90 peratus dari jumlah keluasan tanah Daerah Kuala Terengganu dalam kategori milik individu. Pembangunan Tanah Pegangan Melayu menghadapi kesukaran dimajukan kerana majoritinya bersaiz kecil iaitu di bawah 4.05 hektar yang menyukarkan usaha penyatuan.

Sekitar tahun 1980an, kawasan tepubina tertumpu di kawasan bandar di sepanjang jalan utama serta hampir keseluruhan kawasan Majlis Perbandaran Lama. Bagaimanapun, sejumlah 60 peratus kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu dikategorikan sebagai kawasan yang belum dibangunkan seperti di keseluruhan kawasan Majlis Perbandaran Lama dan zon perancangan Bukit Payong mempunyai 11 peratus dari jumlah ini. Tanah yang berpotensi untuk dibangunkan, kebanyakannya tertumpu di zon Perancangan Utara dan Selatan termasuk Gong Badak, Pengadang Buloh, Pulau Duyong, Binjai Rendah dan Wakaf Tapai.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 125

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Tekanan pembangunan di Bandar Kuala Terengganu meningkat dengan lebih pesat dalam dekad seterusnya. Menjelang tahun 2000, permohonan untuk pembangunan tanah termasuk tukar syarat, pecah sempadan dan pembangunan tanah kerajaan meningkat dengan lebih pesat. Secara umumnya, majoriti kelulusan tukar syarat ini berlaku di Mukim-mukim Kuala Nerus (18 peratus), Batu Rakit (12 peratus) dan Bukit Besar (11 peratus).

Bagi pecah sempadan, majoriti permohonan turut tertumpu di Mukim Kuala Nerus (32 peratus), diikuti Mukim Batu Rakit dan Bandar Kuala Terengganu. Permohonan membangunkan tanah kerajaan juga tertumpu ke Mukim Kuala Nerus (20 peratus), dan Mukim Cabang Tiga (14 peratus) dan Bukit Besar (13 peratus). Berdasarkan pola tekanan pembangunan, pembangunan dalam dekad 2000 adalah tertumpu di sekitar Mukim Kuala Nerus, Pengadang Buluh, Bukit Besar, Cabang Tiga, Bandar Kuala Terengganu dan Batu Rakit. Ini selaras dengan pola guna tanah yang dijelaskan di atas.

Menjelang tahun 2009, berdasarkan data RTD Kuala Terengganu 20082020 yang juga mengambil kira maklumat daripada Laporan Pasaran Hartanah, 2001, lot kecil berhadapan jalan, yang sesuai untuk tapak kedai di pinggir kawasan Bandar Kuala Terengganu dijual antara RM147 dan RM160 sekaki persegi. Di luar pinggir Bandar Kuala Terengganu, lot kecil berhadapan jalan yang sesuai untuk plot kediaman dijual pada harga antara RM30 hingga RM50 kaki persegi. Lot kecil berhadapan jalan, yang sesuai untuk tapak kedai di pinggir kawasan Bandar Kuala Terengganu dijual antara RM147 dan RM160 sekaki persegi. Di luar pinggir Bandar Kuala Terengganu, lot kecil berhadapan jalan yang sesuai untuk plot kediaman dijual pada harga antara RM30 hingga RM50 kaki persegi. Aktiviti pasaran semasa menunjukkan kenaikan permintaan terhadap tanah pembangunan dalam kategori harga RM50,000 ke bawah yang mampu dibeli, saiz tanah yang kecil dan kepelbagaian untuk pembangunan plot kediaman.

4.8

Struktur Sosial dan Ekonomi Kuala Terengganu

Pertumbuhan penduduk menyumbang kepada kesediaan guna tenaga sebagai penggerak ekonomi sesebuah daerah dan seterusnya memberi kesan kepada pertumbuhan bandar. Pertumbuhan penduduk di Malaysia telah melalui satu evolusi atau perubahan yang boleh dibahagikan kepada dua fasa. Fasa pertama menunjukkan penghijrahan beramairamai kaum Cina semasa zaman awal dan pemerintahan British iaitu sebelum perang Dunia Kedua. Fasa kedua pula adalah pertambahan penduduk yang disebabkan oleh kelahiran semulajadi setelah tamatnya perang Dunia Kedua hingga kini.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 126

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Secara umumnya, jumlah penduduk bagi Daerah Kuala Terengganu telah meningkat daripada 273,689 pada tahun 1991 kepada 304,181 pada tahun 2000 (Banci 2000) dengan kadar purata pertumbuhan sebanyak 2.72 peratus setahun. Jumlah penduduk ini adalah kurang dari jumlah yang disasarkan oleh Rancangan Struktur Majlis Perbandaran Kuala Terengganu iaitu seramai 365,000 menjelang tahun 2000. Perluasan kawasan Majlis yang meliputi keseluruhan Daerah Kuala Terengganu hanya mencapai 97 peratus daripada jumlah sasaran. Daerah Kuala Terengganu juga mengalami migrasi keluar yang melebihi migrasi masuk berbanding dengan daerah lain di Terengganu.

Jadual 4.17 : Migrasi antara daerah dalam negeri mengikut daerah pentadbiran negeri Terengganu, 1986-1991 dan 1995-2000 Migrasi masuk

Migrasi keluar

Migrasi bersih

19861991

19952000

19861991

19952000

19861991

19952000

Besut

2.5

1.1

4.2

1.9

-1.7

-0.8

Dungun

7.2

3.7

4.7

2.5

2.5

1.2

Hulu Terengganu

5.4

2.5

6.4

3.6

-1.0

-1.1

Kemaman

6.9

3.4

3.6

2.4

3.3

1.0

Kuala Terengganu

2.9

1.7

4.0

3.1

-1.1

-1.4

Marang

6.9

6.2

4.5

2.7

2.4

3.5

Setiu

4.2

3.1

6.5

3.3

-2.3

-0.2

Daerah pentadbiran

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000.

4.8.1

Corak Agihan Penduduk (Taburan Penduduk)

Bagi tempoh 1980-1991, penduduk lebih tertumpu di 6 mukim utama iaitu Kuala Nerus (15.6 peratus), Bandar Kuala Terengganu (10.7 peratus) Cabang Tiga (9.4 peratus), Manir (7.9 peratus), Batu Burok (6.9 peratus) dan Bukit Besar (7.6 peratus), dan sementara Mukim Pulau Redang mempunyai jumlah penduduk paling rendah (0.3 peratus). Manakala, untuk tempoh 1991-1997, penduduk turut tertumpu ke enam mukim utama iaitu Kuala Nerus (18.5 peratus), Batu Rakit (11.7 peratus), Manir (8.4 peratus), Bukit Besar (8.3 peratus), Bandar Kuala Terengganu (6.8 peratus) dan Batu Burok (6.4 peratus) sementara Mukim Pulau Redang mempunyai jumlah penduduk paling rendah (0.3 peratus). Bagi masa tersebut, Batu Rakit mengalami pertambahan bilangan penduduk yang tinggi sementara Cabang Tiga mengalami pengurangan penduduk.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 127

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 4.18 : Penduduk mengikut mukim

1

Atas Tol

1,177

4,032

2,247

2,669

2613

Luas Kawas an (ha) 91.75

2 3

Batu Burok Batu Rakit

640 13,236

15,386 10,802

16,923 31,942

20,757 38,130

14741 30917

325.86 1535.69

19.48 8.62

47.22 9.03

51.43 20.8

63.70 24.83

45.24 20.13

4 5

Belara Bukit Besar

9,385 4,980

9,604 14,748

13,910 22,007

16,216 26,846

15877 20437

1602.69 370.28

5.86 13.45

5.99 39.82

8.68 59.43

10.12 72.50

9.90 55.19

6

Chabang Tiga Chendering

1,305

18,304

12,410

14,895

14985

153.58

8.50

80.80

96.99

97.57

3,652

5,135

10,329

11,450

12214

126.93

28.77

119.1 8 40.46

81.37

90.21

97.57

2,261

3,024

4,988

5,847

5717

185.39

12.20

16.31

26.91

31.54

30.84

764

2,450

1,320

1,509

1854

47.38

16.12

51.71

27.86

31.85

39.13

10

Gelugur Kedai Gelugur Raja Kepung

2,068

3,142

5,067

6,029

6263

203.28

10.17

15.46

24.92

29.66

30.81

11

Kuala Ibai

1,854

5,808

8,014

9,599

9593

173.28

10.70

33.52

46.25

55.40

55.36

12

Kuala Nerus

22,067

30,245

50,348

60,312

63971

2400.8

9.19

12.60

20.97

25.12

26.65

13

2,774

3,357

6,703

8,009

6999

150.09

18.48

22.37

44.66

53.36

46.63

14

Kubang Parit Losong

7,514

6,088

10,264

12,150

9754

215.38

34.89

28.27

47.66

56.41

45.29

15

Manir

12,027

15,262

23,075

27,208

27241

774.57

15.53

19.70

29.79

35.13

35.17

16 17

Paluh Pengadang Buluh Pulau-pulau

4,934 5,343

4,208 4,729

8,698 10,244

10,305 12,021

8898 13010

234.59 521.74

21.03 22.78

35.17 9.06

37.08 19.63

43.93 23.04

37.93 24.94

3,351

3,993

3,770

4,376

3897

62.81

53.35

63.57

60.03

69.67

62.04

No

7 8 9

18 19

Mukim

Bil Penduduk (Orang) 1970

1980

1991

1997

2000

Kepadatan 1970

1980

1991

1997

2000

12.8

43.95

24.49

29.09

28.48

690

582

867

1,050

1453

86.46

7.98

6.73

10.03

12.14

16.81

20

Pulau Redang Rengas

1,541

4,497

2,639

3,110

2926

114.48

13.46

39.28

23.05

27.17

25.56

21

Serada

3,475

4,342

5,281

6,113

5840

438.87

7.92

9.89

12.03

13.93

13.31

22

Tok Jamal

1,575

2,676

4,016

4,982

4754

107.07

14.71

24.99

37.51

46.53

44.40

23

Bandar Kuala Terengganu

53,320

20,647

18,636

22,074

14350

140.75

378.8 2

146.6 9

132.4 0

156.8 3

101.9 4

Jumlah

181,048

193,061

273,698

325,657

298304

-

-

-

-

-

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 128

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Pada tempoh masa yang sama, mukim Batu Burok, Kuala Nerus, Manir dan Bandar Kuala Terengganu juga mengalami peningkatan dari segi kepadatan penduduk. Ini adalah selaras dengan perkembangan intensiti guna tanah di mukim-mukim tersebut dan kawasan sekitarnya, contohnya di kawasan Gong Badak dan Cendering yang menjadi tumpuan kawasan industri dan institusi pendidikan yang tertumpu di kawasan Gong Badak. Kawasan sekitar Bandar Kuala Terengganu terus menjadi tumpuan kerana aktiviti perdagangan selain dari institusi pentadbiran dan perkhidmatan. Ia memberi peluang pekerjaan kepada penduduk Bandar itu sendiri selain mereka yang berhijrah dari luar daerah. Tumpuan penduduk di kawasan ini juga menyebabkan permintaan terhadap perumahan dan kemudahan bertambah dan seterusnya memberi kesan posistif bagi pertumbuhan kawasan sekitar pusat bandar.

Jadual 4.19 : Penduduk Mengikut Mukim, 2008 Jumlah Bil Nama Mukim Penduduk 1.

Atas Tol 3,200 2.

Bandar Kuala Terengganu 14,900 3.

Batu Burok 15,900 4.

Batu Rakit 35,100 5.

Belara 19,400 6.

Bukit Besar 22,800 7.

Chabang Tiga 18,800 8.

Chendering 15,100 9.

Gelugor Kedai 7,000 10. Gelugur Raja 2,500 11. Kepung 7,900 12. Kuala Ibai 12,000 13. Kuala Nerus 82,000 14. Kubang Parit 8,200 15. Losong 11,000 16. Manir 33,800 17. Paluh 10,400 18. Pengadang Buloh 16,700 19. Pulau Redang 2,100 20. Pulau-pulau 4,500 21. Rengas 3,500 22. Serada 7,000 23. Tok Jamal 5,900 JUMLAH 359,700

Peratus 0.89 4.14 4.42 9.76 5.36 6.34 5.23 4.20 1.95 0.70 2.20 3.34 22.80 2.28 3.06 9.40 2.89 4.64 0.58 1.25 0.97 1.95 1.64 100

Kepadatan Penduduk/hektar 12 62 24 3 1 23 39 14 13 8 14 19 6 20 38 9 24 7 0 5 15 3 14

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Analisis mengikut mukim dalam Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020 mendapati bahawa Mukim Bandar Kuala Terengganu adalah yang paling padat penduduknya sejak tahun 1980.

Namun begitu, kepadatannya telah menurun dari 9,145 orang se km persegi pada tahun 1980 kepada 7,488 pada tahun 1991, 5,672 di tahun

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 129

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

2000 dan meningkat sedikit kepada 6,719 se km persegi di tahun 2007. Ini adalah disebabkan oleh kehilangan penduduk yang berkemungkinan besar disumbangkan oleh faktor penghijrahan keluar. Manakala Mukim Belara merupakan mukim yang mempunyai kepadatan paling rendah iaitu seorang penduduk/hektar. Sementara itu, Kepadatan penduduk di mukim Kuala Nerus, Chendering, Tok Jamal, Kepung, Gelugor Kedai, Pengadang Buluh, Manir dan Batu Rakit sedang berkembang dengan agak pesat berbanding mukim lain.

4.8.2

Struktur Umur Penduduk

Struktur umur penduduk dalam tahun 1980 menunjukkan bilangan penduduk golongan muda yang ramai iaitu 45.15 peratus bagi kumpulan umur 0-14 tahun dan secara tidak langsung menunjukkan nisbah pergantungan yang tinggi iaitu 95.21 peratus. Bagi tempoh 19911997, kadar peratusan penduduk bagi kumpulan umur aktif (15-64) telah meningkat daripada 54.7 peratus pada tahun 1991 kepada 57.3 peratus pada tahun 1997. Kadar peratus kumpulan umur 0-14 tahun pula menurun dari 41.2 peratus pada tahun 1991 kepada 40.0 peratus pada 1997, begitu juga kumpulan umur 65 tahun ke atas berkurang dari 4.1 peratus ke 2.7 peratus.

Jadual 4.20 : Struktur umur penduduk Penduduk

1991

(%)

1997

(%)

2000

(%)

2006

(%)

2009

(%)

0-14 tahun

112,626

41.2

130,235

40.0

139,506

39.0

147,972

40.9

124,900

35.5

15-64 tahun

149,299

54.7

186,625

57.3

206,658

57.8

203,010

56.1

65 tahun ke atas

11,194

4.1

8,797

2.7

11,192

3.1

10819

3.0

Jumlah

273,119

100

325,657

100

357,356

100

361,801

100

213,100 13,800 351,800

60.6 3.9 100

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000 Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Menjelang tahun 2009, bilangan penduduk berumur 0 hingga 14 tahun semakin berkurangan dari 147,972 pada tahun 2006 kepada 124,900 orang. Peratus bilangan penduduk yang terdiri daripada golongan muda adalah 35.5 peratus Walau bagaimanapun, pertambahan bilangan penduduk berlaku dari kumpulan umur aktif dan golongan warga tua (65 tahun ke atas).

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 130

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Jadual 4.21: Bilangan Penduduk Mengikut Etnik Tahun 1980-2007 bagi Daerah Kuala Terengganu

Etnik

Bil. Penduduk 1980

1991

2000

2007

Melayu

192,195

254,984

289,978

335,900

Cina

12,085

11,728

11,520

12,400

India

1,229

864

656

700

Lain-lain

239

466

365

2,800

Jumlah

205,748

268,042

302,519

351,800

Sumber : Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Jadual 4.21 menunjukkan komposisi penduduk mengikut kaum di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1980 hingga 2007. Kaum Melayu merupakan golongan majoriti iaitu seramai 335,900 (95.5%) pada tahun 2007 diikuti kaum Cina 12,400 (3.5%) , lain-lain kaum seramai 2,800 (0.8%),dan India 700 orang (0.2%).

Jadual 4.22: Bilangan Penduduk Mengikut Jantina Tahun 1980-2007 bagi Daerah Kuala Terengganu

Jantina

Bil. Penduduk 1980

1991

2000

2007

Lelaki

100,954

136,758

148,835

177,000

Perempuan

104,794

137,731

149,469

174,800

Jumlah

205,748

268,042

302,519

351,800

Sumber : Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Berdasarkan Jadual 4.22, nisbah jantina penduduk Daerah Kuala Terengganu agak stabil dari tahun 1980 di mana jumlah golongan perempuan lebih jika dibandingkan dengan 49.02 peratus lelaki dan 50.98 peratus perempuan. Pada tahun 1991, jumlah penduduk lelaki adalah 49.82 peratus dan perempuan 50.18 peratus. Pada tahun 2000, nisbahnya adalah 49.89 peratus lelaki dan 50.11 peratus perempuan.

Pada tahun 2000, kaum lelaki lebih ramai di mukim Chendering, Chabang Tiga, Kubang Parit, Gelugur Raja, Tok Jamal, Kepung, Gelugur Kedai, Atas Tol, Pengadang Buluh,Manir, Belara, Batu Rakit, Pulau Redang dan PulauPulau manakala lain-lain mukim dimonopoli oleh penduduk kaum perempuan.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA

ZAMAN SELEPAS MERDEKA

131

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

4.8.3

Asas Ekonomi

Perubahan ekonomi Negeri Terengganu secara amnya dan Kuala Terengganu secara khususnya agak ketara setelah penemuan minyak di perairan Negeri Terengganu pada tahun 1978. Sejak itu, kebergantungan kepada sektor pertanian telah berkurang. Di daerah Kuala Terengganu, bagi tempoh masa antara 1970 dan 1982, jumlah pertumbuhan pekerjaan telah meningkat sebanyak 5.62 peratus setahun iaitu dari 21,750 pada tahun 1970 kepada 41,921 pada tahun 1982 iaitu tambahan bersih sebanyak 20,171.

Pertumbuhan sektor perkhidmatan adalah pada kadar tertinggi iaitu 8.93 peratus setahun diikuti sektor perdagangan pada kadar 7.31 peratus dalam jangka masa yang sama. Purata pendapatan bulanan tertinggi ialah $462 melibatkan sektor perkhidmatan yang mempunyai kira-kira 17,300 pekerja. Purata pendapatan paling rendah ialah $215 melibatkan sektor pembinaan yang secara amnya juga lebih rendah berbanding pekerja pembinaan di bandar-bandar lain di Semenanjung. Walaupun kebanyakan daripada jumlah guna tenaga dalam perusahaan pembuatan adalah daripada kaum Bumiputra, tetapi majoriti daripada mereka tergolong dalam kategori kurang mahir dan tidak mahir. Agihan pendapatan bagi kaum bukan Bumiputra juga secara keseluruhannya adalah 73 peratus lebih tinggi dari Bumiputra.

Bagi tempoh 1991-1997, jumlah pekerjaan di daerah Kuala Terengganu telah meningkat daripada 66,560 pada tahun 1991 kepada 89,249 pada tahun 1997 pada kadar 5.01 peratus setahun. Sektor pembuatan terus menunjukkan pertumbuhan tertinggi pada kadar 12.6 peratus setahun diikuti sektor perdagangan pada kadar 6.97 peratus setahun dan sektor kewangan pada kadar 5.22 peratus setahun.

Penyumbang utama pekerjaan di kawasan kajian adalah sektor perkhidmatan (29 peratus), perdagangan (19 peratus) dan pembuatan (17 peratus).

Purata pendapatan bulanan isirumah telah meningkat daripada RM 573 pada tahun 1993 kepada RM 925 pada tahun 1997 dengan purata pertumbuhan pada kadar 12 peratus setahun. Hampir 8 peratus daripada jumlah isirumah mempunyai pendapatan bulanan kurang daripada RM 425 dan keadaan ini tertumpu di Mukim Pulau-pulau, Paloh, Serada, Rengas dan Kubang Parit. Ini selaras dengan matlamat Rancangan Struktur Majlis Perbandaran Kuala Terengganu 1990 untuk mengurangkan tahap kemiskinan pada paras bawah 10 peratus.

ZAMAN SELEPAS MERDEKA 132

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

5.0

KESIMPULAN

Kajian morfologi merupakan kajian berkaitan perkembangan dan pertumbuhan sesuatu bandar mengikut urutan masa yang tertentu. Kajian ini telah membahagikan perkembangan Kuala Terengganu kepada tiga fasa kronologi iaitu bemula daripada tahun 1100 hingga 2009. Kajian perkembangan bandar Kuala Terengganu dari segi fizikal, sosial mahupun ekonomi adalah untuk mengenal pasti sumbangan perancangan dalam memandu pembangunan bandar tersebut. Selain itu, perancangan semasa yang dijalankan di Terengganu turut diambilkira sebagai penentu corak pembangunan pada masa depan.

5.1

Arah Tuju dan Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

Berasaskan kepada kajian strategik yang terkini, dasar dan wawasan kerajaan serta kadar perkembangan Bandaraya Kuala Terengganu sehingga tahun 2009, maka dapatlah dirumuskan bahawa pembangunan Bandaraya Kuala Terengganu pada masa hadapan akan menumpukan kepada pembangunan pelancongan, pendidikan, perdagangan dan perkhidmatan. Tumpuan keseluruhan akan diberikan kepada langkahlangkah untuk menjadikan Kuala Terengganu sebagai Bandaraya Warisan Persisir Air di Malaysia.

Bagi memastikan perancangan yang dilaksanakan memenuhi keperluan pembangunan yang berterusan, lima (5) teras pembangunan utama dan satu (1) teras sokongan telah dirangka dan disokong oleh sektor-sektor secara terperinci. Berikut adalah enam (6) teras pembangunan yang telah dibentuk di dalam Rancangan Struktur Negeri Terengganu dan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu: Teras 1 Teras 2 Teras 3 Teras 4 Teras 5 Teras 6

: Pembangunan Perbandaran yang Menyeluruh : Penggunaan Tanah Secara Optima dan Mampan : Pembangunan Ekonomi yang lebih Berdaya Saing : Persekitaran Hidup yang Berkualiti : Penyediaan Prasarana yang Mampan dan Menyeluruh : Urus Tadbir Bandar yang Efisien

Terdapat isu-isu strategik yang telah dikenalpasti di peringkat negeri dan daerah Kuala Terengganu yang akan diselesaikan melalui pelaksanaan pembangunan bagi teras yang dinyatakan di atas. Langkah bagi mencapai aspirasi dan hala tuju pembangunan tersebut ditunjukan di dalam Rajah 6.1.

KESIMPULAN 133

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Rajah 6.1 : Arah Tuju Pembangunan Daerah Kuala Terengganu Objektif Memperkukuhkan kawasan Majlis Kuala Terengganu sebagai Hub Pelancongan Wilayah Timur serta berperanan sebagai pusat pendidikan, perniagaan dan perkhidmatan Menjadikan industri pertanian, perikanan dan kraftangan sebagai penyokong kepada pertumbuhan ekonomi

Teras Pembangunan

Hala Tuju Pembangunan Merealisasikan potensi pelancongan dan industri kraftangan

Pembangunan Ekonomi Yang Lebih Berdaya Saing

Memperkasakan pertanian, perikanan dan industri asas tani Mempergiatkan sektor perindustrian dan perkhidmatan Memesatkan aktiviti Pendidikan dan perdagangan

Menjadikan Bandaraya Kuala Terengganu sebagai tempat tinggal dan tempat bekerja yang lestari dan beridentiti

Membangunkan pusat pertumbuhan dalam usaha meningkatkan sosio-ekonomi setempat

Mempertingkatkan fungsi Bandaraya Kuala Terengganu sebagai Konurbasi Pertumbuhan Negeri serta Bandaraya Warisan Pesisir Air

Memastikan Kawasan Sensitif Alam Sekitar (KSAS) dipelihara dan diurus dengan baik

Merancang guna tanah secara optima dan seimbang Menyediakan perumahan yang mencukupi & mampu milik

Penggunaan Tanah Secara Optima dan Mampan

Mempertingkatkan penyediaan kemudahan masyarakat Memperkukuhkan penyediaan kawasan lapang dan rekreasi

Mempertingkatkan fungsi dan peranan pusat petempatan

Pembangunan Perbandaran Yang Menyeluruh

Memperkukuhkan imej dan identiti Bandaraya Kuala Terengganu

Persekitaran Hidup Yang Lebih Berkualiti

Menggalakkan penjagaan KSAS Mewujudkan persekitaran berkualiti

Menyediakan sistem pangangkutan yang bersepadu, efisien & mesra pengguna

Meningkatkan tahap kemudahsampaian melalui sistem perhubungan dan penyediaan pengangkutan awam.

Mempertingkatkan sistem pangangkutan bandar

Penyediaan Prasarana Yang Mampan dan Menyeluruh

Mempertingkatkan penyediaan infrastruktur bandar

Menyediakan infrastruktur dan utiliti yang efisien

Mempertingkatkan kualiti perkhidmatan bandar KESIMPULAN 134

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

5.2

Perancangan Pembangunan Kuala Terengganu

Limpahan pembangunan daripada Lembah Kelang dan Kuantan terutamanya dalam sektor pembuatan dijangka akan menjadi stabil dalam tempoh jangkamasa 20 hingga 30 tahun akan datang. Apabila keadaan ini berlaku, koridor pembangunan daripada Kuantan-DungunKemaman dijangka akan merebak sehingga ke Kuala Terengganu.

Penggabungan koridor ini amat sesuai dengan status Bandar Kuala Terengganu sebagai Pusat Wilayah kerana semua kemudahan infrastruktur sokongan seperti kemudahan lebuhraya dan jalan utama, pengangkutan keretapi dan sebagainya yang akan dirancang perlu dihubungkan dengan bandar ini.

Pada tahun 2007, Wilayah Pembangunan Pantai Timur telah diwujudkan di mana pembangunan di negeri Pantai Timur akan menjadi semakin rancak seiring dengan matlamat penubuhan wilayah tersebut. Negeri Terengganu amnya dan bandar Kuala Terengganu khasnya akan turut sama menikmati limpahan pembangunan daripada perancangan wilayah tersebut.

Foto 5.1 : Tamadun Islam

Taman

Foto 5.2 : Bazaar Warisan

KESIMPULAN 135

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

Kerajaan Negeri Terengganu telah membentuk Dasar dan Strategi Kerajaan di mana dalam kenyataan strategi tersebut, semua sektor pembangunan yang melibatkan sosial, ekonomi, pasaran dan pengurusan awam akan diambil kira. Ia bertujuan untuk mewujudkan pemampanan dari segi pengurusan pembentukan program dan projek Kerajaan Negeri dalam mencapai tiga matlamat utama perancangan yang telah digariskan sebagai petunjuk ekonomi iaitu makro ekonomi, guna tenaga dan sosio-ekonomi. Bagi pembangunan sosio-ekonomi, Kerajaan Negeri telah menerapkan langkah-langkah bagi mempelbagaikan asas ekonomi negeri dan melaksanakan konsep pengkhususan industri mengikut kawasan.

Bagi daerah Kuala Terengganu, selain berfungsi sebagai pusat pentadbiran dan perdagangan, ia juga berpotensi besar sebagai kawasan pelancongan yang mempunyai sumberjaya yang menarik untuk diketengahkan. Pelbagai usaha telah dibuat untuk memantapkan lagi fungsi Kuala Terengganu sebagai ibu negeri yang berperanan dalam meningkatkan nama Negeri Terengganu. Antara perancangan baru yang telah dibuat ini termasuklah mewujudkan sebuah perkampungan Hadhari iaitu Taman Tamadun Islam, pusat komersil yang baru iaitu Bazar Warisan yang terletak di pusat bandar selain aktiviti tahunan yang sangat berprestij iaitu Piala Monsun yang diadakan di Kuala Terengganu.

Foto 5.3 : Penganjuran Piala Monsun di Kuala Terengganu

KESIMPULAN

KESIMPULAN 136

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

Morfologi Bandar Kuala Terengganu

5.3

Penutup

Kuala Terengganu bakal berkembang dengan lebih pesat melalui pelbagai perancangan yang bakal dijalankan di daerah ini. Walau bagaimanapun, sejarah perkembangan bermulanya pembentukan Kuala Terengganu seharusnya diketahui agar nilai-nilai warisan yang dimiliki tidak terhakis begitu sahaja. Kajian morfologi bandar merupakan satu kajian yang perlu dititikberatkan dan diambilkira agar perancangan pada masa depan masih mengekalkan keunikan sejarah yang ada.

Foto 5.4 : Penginapan berkelas tinggi di Pulau Duyong

KESIMPULAN KESIMPULAN 137

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.