Przewodmik Madeira e Porto Santo by Visit Madeira

PRZEWODNIK MADEIRA I PORTO SANTO

SPIS TREŚCI Archipelag Madera > Kim jesteśmy? > Gdzie jesteśmy? > Klimat > Krótko o historii > Zakwaterowanie > Miejscowa kuchnia > Maderskie wino

Zajęcia na świeżym powietrzu > Ścieżki i „Levadas” > makaronezyjskie lasy wawrzynolistne > Ogrody i parki > Plaże i obiekty wodne > Rezerwaty przyrody > Turystyka aktywna

Tradycje i zwyczaje

> Święta i uroczystości > Folklor > Hafty maderskie > Wiklina > Festiwale i wydarzenia

Wyspa Madera Funchal - stolica

> Nie przegap > Zajęcia na świeżym powietrzu > Muzea i zabytki > Centra Informacji Turystycznej

Wybrzeże Północne - Porto Moniz, São Vicente, Santana

Wybrzeże Południowowschodnie - Câmara de Lobos, Ribeira Brava, Ponta do Sol i Calheta > Nie przegap > Zajęcia na świeżym powietrzu > Muzea i zabytki > Centra Informacji Turystycznej

Wyspa Porto Santo

> Nie przegap > Zajęcia na świeżym powietrzu > Muzea i zabytki > Centrum Informacji Turystycznej

> Nie przegap > Zajęcia na świeżym powietrzu > Muzea i zabytki > Centra Informacji Turystycznej

Wybrzeże Południowe - Santa Cruz i Machico

Użyteczne informacje

> Nie przegap > Zajęcia na świeżym powietrzu > Muzea i zabytki > Centrum Informacji Turystycznej

POZNAJ MADERĘ! Madera, oficjalnie Region Autonomiczny Madery, należący do Portugalii, obejmujący cztery grupy wysp: Maderę, Porto Santo, Desertas oraz Selvagens. Zamieszkałe są tylko dwie największe wyspy (Madera i Porto Santo), a transport zapewniają głównie lotniska Madeira oraz Porto Santo. Archipelag zamieszkuje ok. 265 000 osób, z czego 120 000 to mieszkańcy stolicy Funchal, a populacja Porto Santo liczy ok. 5500 mieszkańców. Madera została uhonorowana tytułem „Best Island Tourist Destination in Europe” („najprzyjaźniejsza wyspa dla turystów w Europie”) trzykrotnie: w latach 2013, 2014,2017 oraz 2016, a w roku 2015 oraz 2016 uznano ją za „Best Island Tourist Destination in the World” („najprzyjaźniejszą wyspę dla turystów na świecie”).

KIM JESTEŚMY? Madera jest znana z niesamowitych widoków, gęstych lasów, pokrytych bujną zielenią gór wulkanicznych, barwnych ogrodów kwiatowych, wyjątkowego smaku mango i nurkowania w błękicie Atlantyku. Goście przybywają na Maderę od XVII wieku w poszukiwaniu bezchmurnego nieba i słonecznego ciepła, ale całoroczny łagodny klimat to tylko jedna z zalet przyciągających turystów na te wyspy. Chcąc poznać Maderę, trzeba stanąć na szczycie Pico do Areeiro „z głową w chmurach” i podziwiać nieopisane piękno krajobrazów tej wyspy, a także przejść przez levadas, czyli sztucznie utworzone w skałach kanały melioracyjne, które przecinają przepiękny las Laurissilva, uznany za część Światowego Dziedzictwa UNESCO. Nie można powiedzieć o sobie, że poznało się Maderę, bez spaceru po olśniewającej zatoce Funchal z jej malowniczymi wioskami, które wyrastają jakby prosto z morza ku górom,. Ten widok przebija wszystko, co znamy z filmów. Poczuć Maderę to zobaczyć powitalny uśmiech i doświadczyć spokoju oraz słynnej lokalnej gościnności. Natomiast smak Madery

to jej przepyszne wino, ciasto miodowe, pałasz czarny, czaszołki (zwane potocznie lipmpetami), świeżo upieczone pieczywo „bolo do caco”, słodkie miejscowe banany oraz inne pyszności lokalnej kuchni. Na wyspach tego archipelagu każdy znajdzie coś dla siebie, bez względu na preferencje czy wiek, na przykład nurkowanie, wspinaczkę albo jeżdżenie na rowerze po jakże licznych ścieżkach, czy levadas - po prostu kontemplowanie zmieniających się barw przy zachodzie słońca. Przytoczmy słowa Maksa, słynnego kompozytora z Madery: „Porto Santo, z Tobą się nie równa nic”. Wyspę tę, położoną 50 km od Madery, dzieli tylko 15 minut lotu samolotem z Funchal i 2 godz. 15 min. podróży promem. Jej stykające się z głębokoturkusowym morzem, rozciągające się na 9 km piaszczyste plaże o złotym blasku, mają lecznicze właściwości oraz są wakacyjną idyllą.

GDZIE JESTEŚMY? Archipelag Madery mieści się na Oceanie Atlantyckim, ok, 450 km od Wysp Kanaryjskich, 500 km od wybrzeża Afryki (Maroka) i ok. 1000 km (lub 90 minut) lotem z Europy Kontynentalnej (Lizbony). Powierzchnia całkowita wyspy Madera liczy 742 km², a jej wymiary to 57 km długości i 22 km szerokości. Z kolei powierzchnia całkowita Porto Santo liczy 42,48 km², a jej wymiary to 12 km długości i 6 km szerokości. Wyspy te skomunikowane są transportem powietrznym i morskim.

KLIMAT

Położenie geograficzne oraz górzysty charakter terenu Archipelagu Madery zapewniają niezwykle łagodny klimat o temperaturach w zakresie 25°C latem i 17°C zimą, przy umiarkowanych temperaturach średnich i takiejż wilgotności powietrza.

Wpływ ciepłego prądu zatokowego sprawia, że temperatura wody wynosi ok. 22°C latem, a 18°C zimą.

HISTORIA W SKRÓCIE Choć wyspy te, znane obecnie jako Archipelag Madery, były znane przed 1420 rokiem, to jednak dopiero wtedy zostały oficjalnie odkryte i zaanektowane przez żeglarzy portugalskich w służbie księcia Henryka „Żeglarza”. Gdy sztorm sprawił, że statek zboczył z kursu, załoga znalazła się na niewielkiej wyspie, którą nazwali Porto Seguro - czy Porto Santo („Święty Port”), gdyż ląd ten ocalił ich przed śmiercią. Trzej odkrywcy: Tristão Vaz Teixeira, Bartolomeu Perestrelo oraz João Gonçalves Zarco także trafili na Maderę. To prawdopodobnie João Gonçalves Zarco nadał wyspie nazwę, która, oznacza „drewno” i wiąże się z obfitością tego materiału. Z kolei nazwa Funchal odnosi się do niezwykle obficie rosnącego w tym miejscu kopru włoskiego, czyli „funcho”, który odkrywcy znaleźli tam po przybyciu. Ze względu na ich potencjał i strategiczne 6

położenie, zasiedlanie wysp rozpoczęło się już od 1425 roku. Rozpoczęto uprawy rolne, w tym zbóż i trzciny cukrowej, dzięki czemu Funchal stało się ważnym portem handlowym w drugiej połowie XV i XVI wieku oraz obowiązkowym punktem postoju na europejskich szlakach handlowych. W XVII i XVIII wieku z kolei wprowadzono odmiany lokalnej winorośli, co w znaczny sposób wpłynęło na miejscową gospodarkę. Od końca XVIII wieku i przez cały wiek XIX oraz XX na Maderze kwitnie turystyka, a wyspy zyskują sławę ze względu na naturalne właściwości terapeutyczne klimatu, fascynujące europejską arystokrację na tyle, że zaczynają tam budować swoje rezydencje. Współcześnie Madera przyciąga podróżników poszukujących wyjątkowego piękna wyspiarskich krajobrazów, od wybrzeży po góry.

ZAKWATEROWANIE Archipelag oferuje szeroką ofertę zakwaterowania, od luksusowych i przyjaznych, charakterystycznych tylko dla Madery hoteli odpowiadających wszelkim potrzebom i preferencjom, po liczne mniejsze noclegownie i apartamenty turystyczne. Ofertę noclegową uzupełniają wiejskie domy, nadmorskie ustronia czy wyjątkowe, przytulne, stare rezydencje zwane tu „quintas”, otoczone pięknymi ogrodami. Alternatywą dla tradycyjnych miejsc są hostele młodzieżowe i pola namiotowe. Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej: www.visitmadeira.pt Quintas, czyli rezydencje Naturalne otoczenie, dziedzictwo kulturowe oraz wartość architektoniczna tych rezydencji sprawia, że są one szczególnie atrakcyjne dla poszukujących przytulnego miejsca o atmosferze rodem z poprzedniej epoki. Quintas należały niegdyś do szlacheckich rodzin mieszkających tu w XVII i XIX wieku i położone są w różnych częściach wyspy. Agroturystyka Agroturystyka to znakomita propozycja dla osób ceniących bliski kontakt z naturą i miejscowymi tradycjami, a gospodarstwa agroturystyczne znaleźć można na terenach wiejskich całego archipelagu. 8

Pola namiotowe W regionie znajdują się dwa pola namiotowe. Kemping Porto Moniz mieści się przy ujściu Ribeira da Janela, ok. 20 minut spacerem i 4 minuty samochodem od wsi Porto Moniz. Powierzchnia dostępna dla gości to ok 1500 m. Dla gości przygotowano również recepcję, umywalki służące do prania, prysznice i toalety, kuchnię oraz plac zabaw. Sítio da Ponte — 9270-106 Ribeira da Janela T.: (+351) 291 853 856 E-mail: parquecampismo@portomoniz.pt www.portomoniz.pt

Kemping na Porto Santo mieści się w Vila Baleira, w pobliżu plaży Fontinha, jest zalesiony i ogrodzony, może pomieścić 800 osób, a na jego terenie znajdują się prysznice i toalety, sala telewizyjna i bar; goście mogą korzystać z Internetu i prądu. Rua Gularte Medeiros — 9400-164 Porto Santo T.: (+351) 291 982 209 E-mail: info@cm-portosanto.pt Schroniska młodzieżowe Schroniska (hostele) tego regionu przeznaczone są głównie dla grup młodzieży, rodzin, stowarzyszeń oraz ogółu, bez limitu wiekowego. Na archipelagu jest ich pięć: w Funchal, Calheta, Santana, Porto Moniz oraz Porto Santo. T.: (+351) 291 741 540 E-mail: pousadas.drjd@madeira-edu.pt

i 9

KUCHNIA MIEJSCOWA Oferta kulinarna Madery jest niezrównanie bogata, od typowej kuchni regionalnej po międzynarodową. Bliskość morza sprawa, że można skosztować wspaniałych dań z ryb i owoców morza, w tym pałasza czarnego, filety rybne, steki z tuńczyka, makrele, skorupiaki, ślimaki, ośmiornice i inne. Do innych typowych miejscowych dań należą: szaszłyki z wołowiny pieczone na drewnie laurowym, pieczona kukurydza i słynne kanapki z marynowaną wieprzowiną (sandes de carne de vinha-d’alhos). Kolejnym daniem, z którego słynie region, jest bolo do caco, które, wbrew temu, co sugeruje jego portugalska nazwa, nie jest ciastkiem, ale okrągłym, płaskim chlebem, wypiekanym z mąki pszennej. Tradycyjnie pieczony jest na rozgrzanym kamieniu (czyli „Caco”), a najlepiej smakuje na ciepło, z masłem czosnkowym. Obok bolo do caco, popularny jest także domowy chleb wykonany ze słodkich ziemniaków. Dla wielbicieli owoców archipelag Madera jest po prostu rajem. Banany, awokado, słodkie jabłka, wiśnie, wiśnie surinamskie, papaje i owoce męczennicy dają tu duże plony, a ich smak - czy to w postaci surowej, czy już jako pudding, pianki i lody - doskonale uzupełnia każdy posiłek. Miłośnicy słodyczy też znajdą tu bogatą ofertę dla siebie. 10

Najbardziej typowe słodkości to ciasto miodowe i miodowe bułeczki, przygotowywane z przyprawami, orzechami i z miodem z trzciny cukrowej. Tradycja każe wypiekać je na 8 grudnia, czyli w święto Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, spożywać w Boże Narodzenie, ale pozostawać mają dobre przez cały rok. Miód z trzciny cukrowej przetwarzany jest na Maderze w manufakturach dostępnych do zwiedzania. Powszechnie dostępne są również queijadas, czyli tartaletki ze słodzonym świeżym serem, a także słodycze z kopru włoskiego i eukaliptusa. Duży wybór napojów obejmuje m. in. sok z owoców męczennicy oraz tradycyjne „poncha” z trzcinowej brandy, miodu i cytryny. Oczywiście jest także słynne maderskie wino, podawane jako aperitif lub dla ułatwienia trawienia.

MADERSKIE WINO Wino z Madery, o pięćsetletniej tradycji, jest cenione i poszukiwane przez miłośników tego trunku z całego świata. Żyzne ziemie wyspy oraz jej szczególny klimat, a także proces produkcji i sposób uprawniania winorośli to kluczowe czynniki jego sukcesu. To właśnie tym winem generał Jerzy Waszyngton celebrował ważne historyczne wydarzenia, jak choćby uzyskanie przez Stany Zjednoczone niepodległości w dn. 4 lipca 1776 roku. Wychwalał je także Szekspir w „Hamlecie” i wielu innych sławnych ludzi, w tym sir Winston Churchill. W czasach wiktoriańskich kobiety używały tego wina jako perfum. Na Maderze uprawia się ponad trzydzieści odmian winorośli, a najsławniejsze z nich to Sercial, Boal, Verdelho i Malvasia. Sercial to wino o jasnej barwie i wspaniałym aromacie, wytrawne, doskonale nadające się na aperitif. Delikatne, aromatyczne i złociste Verdelho to wino półwytrawne, najodpowiedniejsze do posiłków, a półsłodkie wino z odmiany Boal, o ciemnozłotej barwie, pasuje do pieczeni i deserów. Niewiele osób jest

w stanie oprzeć się Malvasii do popijania między posiłkami lub do deserów - jest to słodkie wino o niezwykle bogatym smaku i intensywnym aromacie oraz czerwonej barwie. Dla wielbicieli wina organizowany jest także festiwal win maderskich, który odbywa się na przełomie sierpnia i września. W wiejski krajobraz wpisują się małe, kamienne tarasy - poios, typowe dla tradycji tego regionu miejsca ręcznej uprawy produktów, a ciągnące się od morza po góry, w dolinach i innych ciężko dostępnych miejscach.

i 11

ZAJĘCIA NA ŚWIEŻYM POWIETRZU Wyspy Madera i Porto Santo mają idealne warunki geograficzne i klimatyczne do tego, by aktywnie spędzać czas na świeżym powietrzu. Te najbardziej popularne i tradycyjne to spacery ścieżkami oraz levadas. Słynne, terapeutyczne właściwości klimatu maderskiego, szczególnie dla osób z dolegliwościami układu oddechowego, przyciągają gości od końca XVIII wieku. Nurkowanie w spokojnych, czystych oceanicznych wodach, korzystanie z naturalnych ekstraktów roślinnych i wodorostów, a także zanurzanie się w zapach kwiatów i świeżego powietrza, stanowią receptę na odzyskanie energii. Zachęcamy do bliskiego kontaktu z naturą!

ŚCIEŻKI I LEVADAS Wspaniały krajobraz archipelagu przecina wiele ścieżek i levadas czyli wyjątkowy, godny podziwu system nawadniający, którego budowa rozpoczęła się w XVI wieku, a na który składają się ręcznie wykonane, doprowadzające wodę kanały wyrzeźbione w skale. Trasy spacerowe i levadas tworzą na Maderze sieć o długości 3000 km, stanowiąc żywy dowód na wyjątkowe starania naszych przodków o to, by prowadzić wodę z położonych na północy źródeł w doliny. Levadas można zwiedzać pieszo, kontemplując wyjątkowo urokliwą przyrodę, a trasy dzielą się na górskie, leśne, nadmorskie lub mieszane. Zalecane do spacerów ścieżki w Autonomicznym Regionie Madery klasyfikowane są jako Trasy Krótkie (czyli PR - Pequenas Rotas - ) i na dwóch wyspach jest ich trzydzieści: dwadzieścia osiem na Maderze oraz dwie na Porto Santo. Poprowadzone są po całej wyspie, ale najliczniej występują na północy i południowozachodnim wybrzeżu. Wszystkie są oznaczone kategoriami, aby przed wyruszeniem w drogę wiadomo było, czego się spodziewać. Utrzymaniem, sprawdzaniem oraz znakowaniem ścieżek zajmują się regionalne podmioty publiczne,

głównie IFCN, czyli Instytut Ochrony Lasów i Przyrody. Ponieważ na ścieżkach od czasu do czasu prowadzone są prace konserwacyjne służące zapewnieniu bezpieczeństwa spacerowiczom, zaleca się przed wyruszeniem na szlak sprawdzenie ich statusu na stronie internetowej www.visitmadeira.pt. (Informacje dotyczące bezpieczeństwa znaleźć można w niniejszym przewodniku, w części zawierającej praktyczne informacje.) Co prawda większość tras dostępna jest dla wszystkich, mają one jednak różny stopień trudności, dlatego warto skontaktować się z informacją turystyczną oraz przeczytać odpowiednie publikacje na temat tego , jaki sprzęt warto ze sobą zabrać. Organizacje turystyczne i przewodnicy prowadzą programy, w których uczestnictwo jest godne polecenia, gdyż wyprawy bez opieki lokalnego przewodnika nie są rozsądnym wyborem. Rada Turystyczna Madery nie bierze odpowiedzialności za stan i konserwację ścieżek oraz levadas. Odpowiedzialność: Użytkownicy ani organizatorzy wycieczek nie są zwolnieni z jakiejkolwiek odpowiedzialności za wszelkie straty materialne bądź ludzkie, które mogą być wynikiem korzystania ze szlaków.

i 13

LAS LAURISSILVA Wiele osób przybywa na Maderę wyłącznie po to, by zobaczyć Laurel, czyli Las Wawrzynowy (Laurissilva), miejsce wyjątkowe dla całej Portugalii, wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1999 roku. Las ten, którego początki sięgają 50 milionów lat w przeszłość do ery kenozoicznej, uważany jest za jeden z 7 Naturalnych Cudów Portugalii. Podczas ostatniej epoki lodowcowej przetrwał on jedynie w obszarze geograficznym Makaronezji (Wysp Szczęśliwych), czyli na atlantyckich wyspach Madery, Azorach, Wyspach Kanaryjskich oraz Wyspach Zielonego Przylądka, przy czym największa jego część zachowała się właśnie na Maderze (ok. 22 tys. hektarów), zatem naprawdę warto go zobaczyć. Madera słynie także z bogactwa flory, w tym rzadkich odmian orchidei (np. Dactylorhiza foliosa czy Goodyera macrophylla). Wśród drzew, które spotkać można w Lesie Wawrzynowym, są takie gatunki, jak Ocotea foetens oraz wiele różnych wawrzynowców (Laurus novocanariensis, Persea indica czy Apollonias barbujana). Natomiast do gatunków endemicznych fauny należą: gołąb maderski (Columba trocaz), petrel maderski (Pterodroma madeira), petrel ubogi (Pterodroma deserta) oraz zniczek maderski (Regulus madeirensis), najmniejszy przedstawiciel ptactwa na wyspach, bardzo poszukiwany przez ornitologów-hobbystów. 14

REZERWATY PRZYRODY Dziedzictwo naturalne Madery cechuje się wyjątkowym bogactwem i różnorodnością. Maderę ustanowiono w 1992 roku Parkiem Natury (sklasyfikowanym jako rezerwat biogenetyczny), aby chronić wyjątkową, rzadką faunę i florę regionu, na którą składają się liczne chronione obszary morskie i lądowe, sprawiające, że wyspa jest miejscem unikatowym w skali światowej. Rezerwat Przyrody Garajau to jedno z najpopularniejszych na świecie miejsc wśród płetwonurków, gdyż można zobaczyć tam wielkie, ale nie zagrażające człowiekowi gatunki ryb, takie jak np. granik wielki (Epinephalus guaza). Rezerwat Przyrody Wysp Selvagens to jeden z najstarszych rezerwatów w Portugalii i uważany jest za sanktuarium ornitologiczne, ze względu na wyjątkowe warunki, jakie wyspy te stwarzają dla gniazdujących tam ptaków morskich, a Rezerwat Przyrody Wysp Desertas to ostatnie na Atlantyku schronienie dla mniszki śródziemnomorskiej (Monachus monachus), którą można obserwować podczas wycieczek organizowanych z Funchal.

PLAŻE I OBIEKTY WODNE Plaże na wyspach tego archipelagu są różne, ale dominują żwirowe, choć znaleźć można także naturalne plaże piaszczyste, na przykład Prainha w Caniçal, plaża w Seixal, Alagoa w Porto da Cruz czy kilka miejsc na Praia Formosa w Funchal. Na Maderze są także dwie plaże z przywiezionym żółtym piaskiem; jedną jest plaża we wsi Calheta, a druga znajduje sie w mieście Machico. Na gości czeka również wiele kompleksów kąpielowych, z basenami i bezpośrednim dostępem do morza. często z wydzielonymi strefami do opalania się, toaletami, przebieralniami oraz prysznicami, szafkami, barami, parasolami, leżakami oraz z opieką ratowników i miejscami udzielania pierwszej pomocy.

W Porto Santo znajdują się rozległe, piaszczyste plaże ze złocistym piaskiem, kuszące do tego, by opalać się i korzystać z uroków morza. Piasek na tej wyspie zawiera wiele składników mineralnych i jest poszukiwany ze względu na swoje właściwości leczenia reumatyzmu, Jest tu także centrum talasoterapii, w którym można korzystać zarówno z zabiegów profilaktycznych, jak i leczniczych. 16

OGRODY I PARKI Jedną z głównych atrakcji turystycznych na Maderze są kwiaty - zarówno endemiczne, jak i egzotyczne (pochodzące z innych krajów), doskonale zaadaptowane do tutejszego klimatu i gleb. Można podziwiać je w licznych parkach czy starannie pielęgnowanych ogrodach, przydających wyspie niezapomnianych barw i zapachów. Kwiaty oczywiście można również kupować na targowiskach, przyulicznych straganach oraz w kwiaciarniach. Klimat Madery sprawia, że przez cały rok kwitną tu storczyki, strelicje, anturium, magnolie, azalie, srebrniki i inne gatunki. Jednym z najbardziej znanych gatunków endemicznych jest tzw. żmijowiec zwyczajny (Echium candicans), potocznie zwany „księciem Madery”, oraz złocisty Musschia aurea. Warto wspomnieć, że co roku wiosną organizowane jest na Maderze Święto Kwiatów.

i 17

TURYSTYKA AKTYWNA Każdy rodzaj aktywnego wypoczynku - czy to turystyka piesza, czy obserwowanie ptaków, trekking, wspinaczka, kajakarstwo, lotniarstwo, paralotniarstwo, branie udziału w wyprawach safari, kolarstwo terenowe, geocaching, jazda konna czy wreszcie gra w golfa - pozwalają cieszyć oczy niesamowitymi krajobrazami Madery. Tradycja gry w golfa sięga tu roku 1937, kiedy to angielskie rodziny Milesów, Leacocków i Blandych założyły pierwsze dziewięciodołkowe pole golfowe. Obecnie na wyspie znajdują się trzy pola liczące łącznie siedemdziesiąt dwa dołki, z czego dwa pola mieszczą się na wyspie Madera (osiemnaście dołków w Funchal i dwadzieścia siedem w Santo da Serra), a jedno na Porto Santo (dwadzieścia siedem dołków, w tym dziewięć na polu do minigolfa). Owe trzy pola

golfowe są prawdziwym rajem dla wielbicieli tego sportu i zapewniają doskonałe warunki do gry, pozwalając jednocześnie cieszyć się pięknem otoczenia. Na miłośników pływania czeka nurkowanie w towarzystwie delfinów, a także możliwość rozpięcia żagli na falach Oceanu Atlantyckiego podczas uprawiania surfingu, windsurfingu, jet skiingu czy jeżdżenia na nartach wodnych. Z kolei na zajmujących się wędkarstwem sportowym czekają tu idealne warunki do tego, by złowić miecznika albo marlina błękitnego. Więcej informacji na temat różnych form aktywnego wypoczynku znaleźć można na liście firm turystycznych, zamieszczonej na stronach internetowych www.visitmadeira.pt i www.madeiraallyear.pt, zachęcających do jak najpełniejszego korzystania z oferty.

i 19

REGIONALNE ZWYCZAJE I TRADYCJE Madera to wyspa o bogatych tradycjach, a jej kultura - przekazywana z dumą z pokolenia na pokolenie - przejawia się w zwyczajach, obyczajach oraz produktach. Będąc na Maderze warto poznać zwyczaje i tradycje tego regionu, na przykład arraiais, czyli uroczystości religijne, lokalny taniec: bailinho, podziwiać hafty i wikliny, a także zapoznać się z miejscowymi instrumentami i kostiumami.

ARRAIAIS Letnie miesiące na Maderze to czas Arraiais, czyli uroczystości religijnych i pielgrzymek. Zwykle obchodzone są one w weekendy w lokalnych parafiach, a najczęściej organizacją zajmuje się festeiro, czyli sponsor. Oprawę muzyczną tych świąt stanowią występy lokalnych zespołów filharmonicznych oraz pokazy tańców regionalnych bailinho. Podczas uroczystości przykościelne ulice udekorowane są kwiatami i flagami, a stojące na nich niewielkie, drewniane stragany zdobią gałęzie lauru. Każdy znajdzie tu coś dla siebie: od zwykłych naszyjników wykonanych ze słodyczy, po jadalne lalki wykonane z ciasta pieczonego w specjalnych foremkach, z nasionkami w miejscu oczu i kolorowymi wstążkami naśladującymi włosy i ubranka. Trzeba koniecznie skosztować regionalnych przysmaków, takich jak szaszłyki z wołowiny - świeżo pieczone bolo de caco z masłem czosnkowym, spróbować lokalnego wina i tradycyjnego napoju serwowanego na arraiais: swoistej mieszanki wina z sokiem pomarańczowym, Szaszłyki z kawałków wołowiny piecze się tu nadziane na patyczki z drewna laurowego, bezpośrednio nad otwartym ogniem. Obchody trwają

przez całą noc. W czerwcu na całej Maderze odbywają się uroczystości honorujące trzech słynnych świętych. W tym miesiącu Casa do Povo da Boaventura organizuje doroczny, wiejski festiwal zupy, promujący typowe smaki i zapachy regionu, na przykład słynny „rosół pielgrzyma” (caldo da romaria), zupę z pszenicy (sopa de trigo) i wiele innych (corte, boganga, açorda). Sierpień z kolei jest miesiącem Nossa Senhora do Monte w Funchal, Nossa Senhora da Graça w Porto Santo oraz arraial São Vicente na północnym wybrzeżu Madery. W pierwszą niedzielę września w Ponta Delgada obchodzone jest arraial „Bom Jesus”, które w przeszłości przyciągało tysiące pielgrzymów, idących pieszo szlakami łączącymi część północną i południową wyspy. Jest to nadal jedno z największych świąt odbywających się na Maderze. W trzeci weekend września natomiast celebrowane są w Caniçal uroczystości ku czci Matki Bożej Miłosierdzia. Uczestnicy prowadzeni są najpierw procesją łodziami, a następnie pieszo, do usytuowanego na szczycie wzgórza świętego obrazu, który przenoszą stamtąd do kaplicy w Caniçal, gdzie obraz pozostaje do następnego dnia, po czym wraca na

i 21

swoje miejsce. W październiku w Machico odbywa się święto Senhor dos Milagres, upamiętniające powódź, która miała tam miejsce 9 października 1803 roku i zniszczyła kaplicę, w której znajdował się obraz Chrystusa Cudotwórcy, a który został zabrany przez morze. Jak głoszą legendy, trzy dni później obraz w cudowny sposób znalazł się z powrotem w kaplicy. 11 listopada w São Martinho na Funchal odbywa się święto, podczas którego degustuje się tegoroczne, młode wino, dorsza oraz ostatnie kasztany w sezonie. W okresie bożonarodzeniowym (od 16 do 24 grudnia), po zmroku, na Maderze celebrowane są tradycyjne msze. Podczas tych dziewięciu dni, w czasie mszy katolickich obwieszczane jest narodzenie Jezusa, co odbywa się w oprawie muzycznej miejscowych chórów i ku ogólnej radości zgromadzonych, którzy dzielą się jedzeniem i piciem zarówno ze współwiernymi, jak i z gośćmi. 24 grudnia celebrowana jest natomiast Pasterka „Msza o Północy”, zwana tu także „Mszą Koguta”, gdyż legenda głosi, że pierwszym zwierzęciem, które zobaczyło narodziny Jezusa, był właśnie kogut.

FOLKLOR Tradycje ludowe będące nierozłączną częścią dziedzictwa Madery,podtrzymywane są przez liczne działające tu zespoły folklorystyczne. Najbardziej charakterystycznym wyrazem folkloru jest taniec bailinho, wraz z towarzyszącymi mu śpiewami, muzyką, przywoływaniem tematów miłości, tradycji duszpasterskich oraz ważnych chwil z historii wysp. Kroki tego tańca symbolizują deptanie winogron, a pochylone głowy tancerzy - uległość i szacunek do Pana, odwołując się do epoki niewolnictwa. Inne typowe tańce to między innymi camacheiras, chamarrita, charamba i mourisca. Mieszkańcy Madery to wielbiciele muzyki, a tamtejsze instrumenty muzyczne zasługują na uwagę ze względu na swoją różnorodność i autentyczność, ze szczególnym uwzględnieniem instrumentów smyczkowych, takich jak machete, rajão, rebeca czy braguinha (przodek ukulele, zawieziony przez

emigrantów z Madery na Hawaje), a także akordeon, trójkąt oraz popularny, wytwarzany na miejscu brinquinho. Charakterystyczny gatunek muzyki wykonywany przez mieszkańców podczas imprez i świąt, usłyszeć można w ramach „despiques”, czylikonkursów, prowadzonych podczas arraiais. W tradycyjnym stroju maderskim wyraźnie widoczne są zarówno wpływy regionalne, narodowe, jak i zagraniczne, a osoby noszące je często zobaczyć można na targowisku Mercado dos Lavradores (Targ Rolników) w Funchal i wśród sprzedawców kwiatów. Dominującym kolorem stroju kobiecego jest czerwień, a składa się na niego jednolicie zabarwiona lub pasiasta spódnica, kamizelka, gorset i błękitny czepek. Na strój męski, który jest głównie biały, składają się natomiast spodnie bragas sięgające kolan, plisowana koszula i niebieski kapelusz. Buty noszone zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety, wykonane są z barwionej skóry, wywiniętej na górze na zewnątrz i opadające ku kostkom. Buty damskie zwykle ozdobione są czerwonymi wstążkami.

i 23

HAFTY MADERSKIE Historia haftu maderskiego wiąże się z początkiem osadnictwa na wyspie. Uważa się, że szlachcianki zaczęły zdobić nim swoje domy i stroje, a także różne przedmioty związane z uroczystościami religijnymi. W drugiej połowie XIX wieku haft maderski zyskał sobie międzynarodową sławę dzięki angielskim kupcom z Funchal eksportującym hafty do Anglii. Szybko zaczęły powstawać sklepy, szkoły i zakłady poświęcone temu rzemiosłu. Na tkaninach - głównie lnie, naturalnym jedwabiu i bawełnie - rysowano wzór, który potem wypełniano ręcznie haftami. Materiał wracał do fabryki, gdzie sprawdzano wykonanie, przycinano nitki, prano go i prasowano. Wywodząca się z Niemiec sztuka tkania gobelinów trafiła na Maderę w 1936 roku dzięki rodzinie KIekeben, której celem było wprowadzenie

nowej produkcji do należącej do nich fabryki haftu. Miejscowi hafciarze szybko stali się mistrzami, tworząc na płótnie wspaniałe dzieła z wełny i bawełny. Aby lokalne hafty i gobeliny mogły otrzymać pieczęć IVBAM (Instytutu Wina, Haftu i Rękodzieła Madery), muszą zostać starannie sprawdzone, czy spełniają wymogi jakości oraz autentyczności. Warto przed zakupem sprawdzić, czy dany produkt jest opatrzony wspomnianą pieczęcią. Wśród tych dzieł sztuki na światowym poziomie znaleźć można zarówno chusteczki, jak i tradycyjne, piękne obrusy, których proces powstawania oparty jest na wieloletniej tradycji.

WIKLINA Tradycja wikliniarstwa kultywowana na Maderze wywodzi się z parafii Camacha, a początki tego rzemiosła sięgają 1850 roku. Rośliny potrzebne do wyrobu (wierzby wiciowe - Salix viminalis) rosną na terenach obfitujących w wodę. Ścięte gałęzie zostają obrane z kory, suszone i poddane procesowi, w wyniku którego nabierają charakterystycznego brązowego zabarwienia. Gotowanie ich sprawia z kolei, że mają większą elastyczność, toteż łatwiej je wyginać. Wyroby wikliniarskie to głównie kosze oraz meble wszystkich kształtów i rozmiarów, w tym słynne „toboggany” z Monte, ale najbardziej poszukiwane są kosze piknikowe i krzesła. W centrum Funchal znajduje się wiele różnych sklepów oferujących regionalne rękodzieło, a jednym z najlepszych miejsc, by się w nie zaopatrzyć, jest targowisko miejskie w tym mieście, popularnie zwane Mercado dos Lavradores (Targ Rolników).

i 25

FESTIWALE I WYDARZENIA Na Maderze przez cały rok odbywają się różne imprezy, podczas których miejscowa ludność potrafi swoim entuzjazmem zarazić gości i zapewnić im niezapomniane wrażenia. Ponieważ festiwale i wydarzenia każdego roku mają miejsce w różnych terminach, warto zajrzeć do publikowanego z wyprzedzeniem kalendarza na stronie turystycznej Madery, by odpowiednio móc zaplanować wakacje. Więcej informacji na temat dat i imprez znaleźć można na stronie www.visitmadeira.pt. Wśród turystów największą popularnością cieszą się następujące wydarzenia:

OBCHODY BOŻEGO NARODZENIA I PRZYWITANIE NOWEGO ROKU Uroczystości te łączą chrześcijańskie tradycje z radosnym świętowaniem nadejścia nowego roku. Wszystko zaczyna się od dekorowania ulic i głównych dróg Funchal tysiącami światełek, w niesamowitej scenerii, na którą składa się naturalny amfiteatr orografii miasta, a w której przez cały grudzień aż do święta Trzech Króli 6 stycznia odbywają się liczne, niezapomniane imprezy. W okresie świątecznym Avenida Arriaga ożywia się różnymi formami ulicznych rozrywek, w tym występami muzycznymi czy degustacją regionalnych produktów, oferowanych zarówno przez miejscowych, jak i gości. Domy, hotele, restauracje, bary i ulice Funchal przepełnia świąteczna atmosfera. Noc Zakupów ma miejsce 23 grudnia, gdyż Maderczycy dokonują wtedy ostatnich zakupów przed Bożym Narodzeniem, w zgiełku najlepiej oddającym ducha „Świąt”, jak krótko określają oni Boże Narodzenie. Lokalna ludność oblega halę Targu Rolników oraz otwarte przez całą noc stragany na pobliskich, zamkniętych dla ruchu samochodowego ulicach. Na straganach tych kupić można takie produkty regionalne, jak kwiaty, owoce, warzywa, słodycze, tradycyjne kanapki

z marynowanej wieprzowiny oraz napój poncha. O zmierzchu miejscowi wykonują tradycyjne kolędy przy muzyce różnych zespołów i grup folklorystycznych, nie milknących aż do świtu. 28 grudnia odbywa się w Funchal wyścig świętego Sylwestra, przyciągający sportowców z kraju i zagranicy, którzy tworzą w stolicy Madery atmosferę ekscytacji. Kulminacją wszystkich obchodów jest organizowany 31 grudnia pokaz sztucznych ogni, który w 2006 roku wpisano do Księgi Rekordów Guinnessa jako największy na świecie. Wspaniałe fajerwerki, wystrzeliwane z różnych miejsc w mieście oraz statków na morzu, rozświetlają niebo przez około osiem minut. W nocy z 5 na 6 stycznia w ogrodzie miejskim oraz w kilku gminach z różnych części wyspy odbywa się przedstawienie muzyczne „Cantar os Reis” („Śpiew Królów”), odtwarzające popularną tradycję śpiewania od drzwi do drzwi. Jest to jednocześnie zakończenie noworocznych celebracji.

i 27

KARNAWAŁ Karnawał to kolejna wielka atrakcja turystyczna Madery. Trwa przez tydzień w lutym lub marcu, wypełniając ulice Funchal kolorami, ruchem, radością i fantazją. W pierwszy piątek karnawału centrum miasta rozbrzmiewa muzyką, występami scenicznymi i paradami, ale najbardziej oczekiwane są wspaniałe, ”przedstawienia alegoryczne”, podczas których wiele zespołów wykonuje swoje tańce przy energicznej muzyce, chwaląc się kolorowymi kostiumami i kreatywnością. Tradycyjna parada „Trapalhão” ma miejsce w Funchal w karnawałowy wtorek i biorą w niej udział tysiące imprezowiczów z całej wyspy, paradując w atmosferze żartów i dobrej zabawy przed zebranym po południu tłumem.

FESTIWAL KWIATÓW W kwietniu i maju odbywa się jedna z najurokliwszych imprez Madery: doroczny Festiwal Kwiatów. Jest to uroczystość świętująca nadejście wiosny i rozkwitające wówczas kwiaty, co obchodzone jest organizacją różnorodnych koncertów muzycznych, występów grup folklorystycznych oraz układaniem na Avenida Arriaga licznych dywanów kwiatowych. Tradycja ich tworzenia wywodzi się z procesji w dniu Najświętszego Sakramentu. Na promenadzie Praça do Povo w Funchal podziwiać można pokazy z kwiatami w roli głównej. Festiwal Kwiatów organizowany jest od lat pięćdziesiątych XX wieku i służy pokazaniu najpiękniejszych kwiatów Madery, a przygotowują go najbardziej utalentowani i oddani floryści. Kwiaty na wystawach oceniane są w różnych kategoriach przez lożę jurorów. Podczas festiwalu odbywają się także liczne warsztaty i pokazy miejscowego rzemiosła. W urokliwym, tradycyjnym miejscu, jakim jest hala Targu Rolników, kupić można wiele różnych

gatunków kwiatów. Od ponad trzydziestu lat, tego dnia około 10 rano, odbywa się parada dzieci, podczas której setki uczniów z Funchal biorą udział w przemarszu z Avenida Arriaga do centrum, a każde z nich niesie kwiaty i tworzy symboliczny mural zwany „Ścianą nadziei”, będący wezwaniem do pokoju na świecie. Na zakończenie zwykle wypuszcza się do lotu gołębie, a na scenie występują dzieci. W niedzielne popołudnie ulicami centrum Funchal przechodzi Wielka Parada Kwiatów, będąca wspaniałym spektaklem naturalnego piękna, muzyki i radości. Liczne platformy i setki uczestników w każdym wieku, tańczących na Avenida Sá Carneiro i Avenida do Mar w ozdobionych kwiatami kostiumach tworzą wydarzenie, które na długo pozostaje w pamięci. Festiwal zamyka pokaz samochodów, w którym biorą udział setki klasycznych modeli aut i motocykli, odtwarzając parady organizowane w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w Funchal, i są wyjątkową okazją do podziwiania jednych z najciekawszych pojazdów Uczestnicy pokazu i muzykujące podczas niego zespoły noszą stroje inspirowane kwiatami Madery.

i 29

FESTIWAL ATLANTYCKI

Ta impreza artystyczna, w ramach której w każdy sobotni wieczór czerwca odbywa się pokaz fajerwerków, a przez cały tydzień można podziwiać wystawę sztuki, ma miejsce co roku w zatoce w Funchal. Firmy pirotechniczne z czterech kontynentów konkurują między sobą o to, która zapewni widowni najbardziej niesamowity spektakl stanowiący połączenie światła i muzyki i która otrzyma od niej nagrodę. „Tydzień sztuki” jest z kolei okazją dla około czterech tysięcy studentów z miejscowych szkół do wykazania się swoimi zdolnościami, poprzez zdobienie promenady Avenida Arriaga swoimi dziełami.

FESTIWAL WINA MADERA

Święto to odbywa się na przełomie sierpnia i września, odtwarzając tradycje przodków Maderczyków, związane z początkiem okresu żniw na wyspie. Większość imprez odbywa się w centralnym punkcie Avenida Arriaga w Funchal i można podczas nich obejrzeć urządzenia do prasowania winogron, beczki, beczułki, kosze do zbierania owoców, pokazy deptania wina bosymi stopami, tradycyjne metody transportowania, czyli „borrachos”, a także zakosztować lokalnej żywności, wina oraz zobaczyć wystawy miejscowego rzemiosła. Oprawę muzyczną tworzą grające tradycyjną muzykę zespoły folklorystyczne, a także Orkiestra Madery. W Estreito de Câmara de Lobos odbywa się festiwal „Vindimas”, podczas którego zbierane są winogrona w malowniczym Quinta do Estreito. Następnie pokazywane jest alegoryczne przedstawienie o tematyce etnograficznej, w którym uczestniczą zespoły ludowe Madery, a po jego zakończeniu w historycznej winnicy następuje deptanie winogron w beczkach. Goście zaproszeni są na degustację wina w piwnicach, w których tradycyjnie są przechowywane wina, natomiast cała impreza pozwala zyskać wyobrażenie o tym, jak wygląda wiejskie życie Madery: poznać regionalną kuchnię, kultywowane tradycje i miejscowe rozrywki.

i 31

FESTIWAL KOLUMBA PORTO SANTO Położone na wyspie Porto Santo miasto Vila Baleira jeden z wrześniowych tygodni dedykuje słynnemu nawigatorowi Krzysztofowi Kolumbowi, który przybył na wyspę i mieszkał na niej przez kilka lat. Impreza służy nie tylko upamiętnieniu tego żeglarza, lecz także całego okresu wielkich odkryć geograficznych. Muzyka, wystawy, uliczne rozrywki oraz rekonstrukcje historyczne z czasów Średniowiecza znajdują swoją kulminację w historycznej paradzie odtwarzającej przybycie Kolumba i jego towarzyszy do głównego nabrzeża miasta.

FESTIWAL PRZYRODY W październiku Maderczycy zapraszają turystów, by wraz z nimi wspólnie celebrowali skarby maderskiej natury, i naturalny urok wyspy, stanowiący inspirację do radosnej przygody. Każdy, bez względu na wiek, znajdzie dla siebie wiele możliwych aktywności na lądzie, w powietrzu i na morzu: od uprawiania sportu, przez różne rozrywki i odkrywanie lokalnej kultury. W Praça do Povo powstają instalacje i przedstawienia służące pokazaniu aktywności związanych z naturą; odbywa się również arraial z lokalnym rzemiosłem oraz kuchnią, demonstracjami tradycyjnych gier oraz występami grup folklorystycznych.

i 33

WYSPA MADERA Wyspa Madera podzielona jest na kilka gmin, w tym Funchal (jest to stolica archipelagu i mieści się na południowym wybrzeżu), Porto Moniz, São Vicente i Santana na wybrzeżu północnym, Santa Cruz i Machico w części południowowschodniej oraz Câmara de Lobos, Ribeira Brava, Ponta do Sol i Calheta w części południowo-zachodniej.

FUNCHAL STOLICA

Gmina Funchal składa się z 10 parafii: Monte, Imaculado Coração de Maria, Santa Luzia, Santo António, São Roque, São Gonçalo, São Martinho, Sé, São Pedro oraz Santa Maria Maior. Funchal leży na południowym wybrzeżu wyspy Madera, a samo miasto jest urokliwie położone w zatoce o naturalnym kształcie amfiteatru wyznaczonego przez góry, doliny, potoki, stuletnie drzewa, ogrody kwiatowe i domy z terakotowymi dachami. Zarówno w dzień, jak i w nocy, to piękne, ciche i czyste miasto jest na tyle duże, by gościć turystów z całego świata, jednak ma ciepłą atmosferę niewielkiego miasteczka, którego mieszkańcy nadal pozdrawiają się na ulicach. Jego wyjątkowość podkreśla klimat, dziedzictwo kulturowe wyspy, możliwość oddawania się różnym zajęciom na świeżym powietrzu oraz lokalna kuchnia, przez co gwarantuje niezapomniane wakacje. Dzięki tym cechom rozrosło się od 1508, by stać się najważniejszym ośrodkiem na archipelagu, o bogatej historii i dziesiątkom wartych odwiedzenia atrakcji przyrodniczych. Poznać Funchal to zakochać się w Funchal...

NIE PRZEGAP! 1. Spacer głównymi ulicami Podziwiaj i uwiecznij na zdjęciach aleje spacerowe i place w centrum Funchal, wyłożone typowym dla Portugalii brukiem, otoczone historycznymi budowlami, fontannami, restauracjami, sklepami, ogrodami i domami z kwietnymi ogródkami. Do najstarszych ulic miasta należą Rua de Santa Maria, Rua dos Ferreiros, Rua da Carreira, Rua Dr. António José de Almeida oraz Rua do Esmeraldo. Z kolei jednym z najbardziej tętniących życiem miejsc jest promenada Avenida Arriaga, którą dojść można do katedry, ogrodów miejskich, teatru miejskiego, parku Santa Catarina oraz kawiarni z tarasami i muzyką na żywo. Rua Fernão de Ornelas nie jest co prawda deptakiem, ale także zalicza się do głównych ulic i znaleźć przy niej można różne sklepy i kawiarnie z tarasami przy ciągłym zgiełku panującym na targowisku Mercado dos Lavradores (Rynku Rolników) czy innych miejscach tradycyjnego handlu. Warto zachłystnąć się pełnym luzu stylem życia miasta i wznieść maderskim winem toast za swoje wakacje! 36

2. Podziwianie pomników i muzeów w historycznych centrach Sé, São Pedro oraz Santa Maria Maior Odwiedź kościół Colégio, prywatne kaplice klasztoru Santa Clara, wspaniałe sale pałacu São Lourenço i wejdź na wieżę ratusza, zobacz, jak wyglądały maderskie rezydencje („quintas”) za sprawą muzeum Quinta das Cruzes, obejrzyj bogatą kolekcję sztuki datowanej od XVI wieku w Muzeum Sztuki Sakralnej oraz poznaj historię kultury Madery w Muzeum Cukieru, Muzeum Elektryczności, Centrum Historii Madery czy Centrum Sztuki Filmowej. 3. Miasto od strony morza Avenida do Mar pozwala dotrzeć do starego molo Praça do Mar oraz mariny - wrót do Funchal, czyli portu Pontinha. Widok na miasto z molo, morza, żaglówek i statków jest wprost zachwycający, a ofertę uzupełniają wycieczki wzdłuż wybrzeża i obserwowanie delfinów i wielorybów. Można wypocząć w ogrodach Praça do Povo i zwiedzić pobliskie ruiny fortu São Filipe lub São Tiago, będących świadectwem historii Madery. Na Praça do Mar znajduje się pomnik i muzeum poświęcone jednemu z najsłynniejszych współczesnych Maderczyków, Cristiano Ronaldo. 4. Zatrać poczucie czasu na Starym Mieście Labirynt wąskich, brukowanych uliczek pozwala zwiedzającym podziwiać fasady starych, odrestaurowanych domów, restauracji, klubów z muzyką fado oraz tętnią-

cych życiem barów. Obrazy malowane na drzwiach przez lokalnych artystów w ramach projektu „Sztuki Otwartych Drzwi”, zamieniły Rua Santa Maria (oraz pobliskie ulice) w prawdziwą galerię sztuki. W pobliżu kaplicy Corpo Santo znajduje się wspaniały, wzniesiony w XVI wieku z inicjatywy mieszkańców, kościół Socorro. Można usiąść przy nim na esplanadzie i chłonąć atmosferę tego miejsca, obserwując, jak zmienia się w ciągu dnia. Jest to także popularny punkt wieczornych spotkań. 5. Mercado dos Lavradores Ta zdecydowanie warta zobaczenia hala targowa jest świetnym przykładem architektury okresu Estado Novo, oscylującego pomiędzy art deco lat trzydziestych XX wieku i modernizmem. W ruchliwej atmosferze targowiska podziwiać można kafle azulejo oraz wielorakość barw i zapachów kwiatów, owoców, warzyw i przypraw. Na praça do peixe (targu rybnym) oferuje się typowe dla Madery gatunki ryb, takie jak pałasz czarny, tuńczyki i inne. 6. Szlaki spacerowe na Monte Położona na wysokości 550 metrów parafia Monte jest jednym z najpopularniejszych miejsc turystycznych w okolicach Funchal. Atrakcję stanowi kolejka linowa łącząca miasto z parafią oraz ogród botaniczny. W drogę powrotną warto natomiast wybrać się tradycyjnym wiklinowym tobogganem, prowad-

i 37

zonym przez fachowe ręce carreiros. Monte kusi gości wspaniałymi ogrodami i kościołem Nossa Senhora do Monte (Matki Boskiej z Monte), w którym znajduje się grób Karola I, ostatniego cesarza Austrii, który tu rezydował, a także panoramicznym widokiem na morze z ogrodu tropikalnego Monte Palace i znajdującymi się w nim okazami roślin z całego świata. 7. Spacer promenadą Lido Ten wspaniały deptak łączy Lido z plażą Formosa i przebiega aż do miasta Câmara de Lobos. Nie tylko oferuje niezapomniany widok na morze, lecz umożliwia także odpoczynek w licznych, zacisznych ogrodach. Dodatkową atrakcją promenady Lido jest bliskość plaż, zwłaszcza Clube Naval, kompleksu kąpielowego Ponta Gorda, Poças do Governador, a także wspomnianej wcześniej Formosy. 8. Odpoczynek w miejskich parkach i ogrodach Niesamowite w swych kształtach i kolorach kwiaty przydadzą elementu magii każdej chwili. Zachęcamy do zachwycania się wspaniałym ogrodom w ciszy, którą przerywają jedynie dźwięki płynącej wody i śpiew ptaków. Ogród botaniczny, ogród miejski, ogrody Palheiro, Quinta da Boa Vista czy Santa Catarina to miejsca, które koniecznie trzeba odwiedzić!

9. Punkty widokowe Z wysokości 355 metrów Pico dos Barcelos rozciąga się niezapomniany widok na Funchal, wyspy Desertas, Câmara de Lobos oraz Cabo Girão. Punkt widokowy Pináculo znajduje się na wschodnim krańcu miasta na wysokości 283 metrów nad poziomem morza i to właśnie z niego podziwiać można jedne z najpiękniejszych krajobrazów z zatoką. Natomiast ozdobiony kaflami azulejo Cruzes - jeden z najstarszych punktów Funchal, mieszczący się obok muzeum Quinta das Cruzes, umożliwia podziwianie centrum Funchal. 10. Miasto niekończących się imprez Funchal to miasto, które ma zabawę wpisaną w swoją naturę. Nocne życie tętni nie tylko na Starym Mieście, ale także przy Avenida de Sá Carneiro oraz Lido. Kasyno Madery to nie tylko sale do gier, lecz również bary, dyskoteka, restauracje i muzyczne show. Przez cały rok ulice miasta ożywiają się podczas różnych festiwali i wydarzeń, takich jak karnawał i Festiwal Kwiatów, przez cały okres poprzedzający święta Bożego Narodzenia i w trakcie celebrowania nadejścia Nowego Roku - są to naprawdę niezwykłe imprezy, podczas których odbywają się „największe pokazy sztucznych ogni” odnotowane w Księdze Rekordów Guinessa.

i 39

PLAŻE I OBIEKTY WODNE ZACHODNIA CZĘŚĆ FUNCHAL Naval Club Naval Club to kompleks obejmujący plażę, kąpielisko morskie i baseny słonowodne. Duży obszar do opalania się sąsiaduje z morzem, do którego najczęściej schodzi się po schodkach. Na gości czekają tam: bar, restauracja, przebieralnie, prysznice i toalety, punkt udzielania pierwszej pomocy, plac zabaw dla dzieci, klub płetwonurków i boisko do siatkówki plażowej. Klub postawił sobie za zadanie promowanie sportów żeglarskich oraz zachęcanie swoich członków do udziału w życiu kulturalnym, do integracji i rekreacji. Wśród licznych obiektów rekreacyjno-sportowych znajdują się: Quinta Calaça - kompleks kąpielowy, centrum nurkowe i obszar wypoczynkowy dla członków klubu; São Lázaro - dla miłośników sportów wodnych i karate; Kompleks sportowy Nazaré - klub pływacki i fitness (ćwiczenia w wodzie); Sala gimnastyczna i judo - Av. Calouste Gulbenkian (kulturystyka i judo); Zarządzanie mariną Funchal we współpracy z centrum Mar. Wstęp płatny. 40

Rua da Quinta Calaça, 32 — 9000-108 Funchal T.: (+351) 291 762 253 www.clubenavaldofunchal.com

Kompleks kąpielowy Lido Ten zaprojektowany przez José Rafael Botelho kompleks obejmuje dwa baseny słonowodne: jeden dla dorosłych i jeden ze zjeżdżalniami dla dzieci, a w kilku miejscach umieszczono schody prowadzące prosto do morza. Kąpielisko ma znakomite zaplecze i świetną lokalizację. Wstęp płatny. Czynne: codziennie od 08:30 do 20:00. Rua do Gorgulho T.: (+351) 291 105 163 www.frentemarfunchal.com Kompleks kąpielowy Ponta Gorda Obiekt ten znajduje się przy promenadzie Lido i obejmuje dwa baseny dla dorosłych, jeden dla dzieci, dostęp do morza, plac zabaw, przebieralnie, prysznice i toalety, miejsce udzielania pierwszej pomocy, leżaki do opalania się, parasole, restauracje i bary. Nad bezpieczeństwem gości czuwa zespół ratowników. Wstęp płatny. Czynne: codziennie od 08:30 do 20:00. Passeio Público Marítimo – Ponta Gorda T.: (+351) 291 105 763 Kompleks kąpielowy Formosa Do plaży tej dojść można promenadami Lido i Câmara de Lobos, a do jej obszaru należą cztery plaże piaszczyste i kamienne: Nova, Formosa, Namorados oraz Areeiro. Goście mają do dyspozycji parking,

i 41

przebieralnie, toalety, punkt udzielania pierwszej pomocy, restauracje i bary. W sezonie kąpielowym bezpieczeństwo zapewnia zespół ratowników. Praia Formosa T.: (+351) 291 105 760 www.frentemarfunchal.com WSCHODNIA CZĘŚĆ FUNCHAL Kompleks kąpielowy Barreirinha Wpobliżu São Tiago położony jest kompleks kąpielowy Barreirinha z bezpośrednim zejściem do morza i dobrymi warunkami do pływania. Jest tam także duży teren do opalania się, toalety, prysznice, szafki, bar, parasole, leżaki, zespół ratowników i miejsce udzielania pierwszej pomocy. Wstęp płatny. Czynne: codziennie od 09:00 do 19:00. Largo do Socorro T.: (+351) 291 105 760 www.frentemarfunchal.com

i 43

OGRODY I PARKI CENTRUM FUNCHAL Ogród Miejski Ogród Miejski, jeden z najpopularniejszych ogrodów, znajduje się w samym centrum miasta i znany jest także pod nazwą Ogrodu Dony Amelii ku czci królowej Portugalii, Amelii, żony Karola I, który odwiedził Maderę w roku 1901. Przez stulecia należał do klasztoru św. Franciszka, co upamiętnia herb franciszkanów na jednym z trawników. W ogrodzie można podziwiać wspaniałe okazy flory maderskiej, takie jak draceny smocze, oraz rośliny pochodzące z całego świata. Warto wspomnieć o znajdujących się tutaj rzeźbach i popiersiach, stawie z łabędziami i kaczkami, kawiarni z tarasem oraz auli, w której odbywają się różne wydarzenia kulturalne. Avenida Arriaga T.: (+351) 291 231 501 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt

Park Santa Catarina Położony między Avenida do Infante i Avenida de Sá Carneiro, jest największym parkiem w mieście. To z niego rozciągają się piękne widoki na Funchal, od zatoki po Ponta do Garajau. Duży trawnik otoczony jest kwietnikami obsadzonymi najróżniejszymi gatunkami drzew, krzewów i ziół ze wszystkich zakątków świata. Godna zobaczenia jest kaplica Świętej Katarzyny i sztuczna laguna z wyspą stworzoną na gniazdowanie występujących tu ptaków. Wstęp wolny Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie od 7 do 21 Godziny otwarcia w zimie od 8 do 19 Avenida do Infante – Funchal T.: (+351) 291 231 502 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt WSCHODNIA CZĘŚĆ FUNCHAL Ogród Botaniczny Rui Vieira Zebrano tu ponad 2000 egzotycznych roślin z wszystkich kontynentów, kwitnących tak samo, jak w swoim naturalnym środowisku. Miejsce to jest jednocześnie placówką naukową i kulturalną, działającą na rzecz ochrony roślin zagrożonych wyginięciem. Na terenie ogrodu mieści się Muzeum Historii Naturalnej z herbarium będącym zbiorem roślin endemicznych. Wstęp płatny.

Otwarte codziennie. w godz. 9-18 (z wyjątkiem 25 grudnia) Caminho do Meio, Bom Sucesso 9064-512, Funchal T.: (+351) 291 211 200 mail: jardimbotanico.sra@gov-madeira.pt www.sra.pt/jarbot UWAGA: Jednym ze sposobów dotarcia do tego ogrodu jest kolejka linowa, która łączy Ogród Botaniczny z Babosas w Monte. Przejazd trasą liczącą ok. 1600 m trwa 9 minut, na wysokości od 10 do ponad 100 m nad ziemią, co pozwala podziwiać wspaniałe panoramy zatoki Funchal i doliny Ribeira de João Gomes, miejsca o wyjątkowym, naturalnym uroku. Przyjemnym akcentem po wizycie w ogrodach botanicznych może stać się romantyczna wycieczka do urokliwej wsi Monte, z której barów i restauracji znajdujących się przy stacji Jardim Botânico oraz Largo das Babosas rozciągają się zachwycające widoki. Kolejka linowa do ogrodu botanicznego Teleférico do Jardim Botânico MTV - Transportes Alternativos da Madeira, S.A. Płatne wejście. Otwarte codziennie, z wyjątkiem 25 grudnia Czas letni: od 9:30 do 17:30 Czas zimowy: od 9 do 17 Caminho das Voltas, 15

T.: (+351) 291 210 290 www.telefericojardimbotanico.com www.botanicalgardencablecar.com Ogrody Palheiro Na tych rozległych obszarach zielonych zobaczyć można wiele rzadkich i cennych roślin z różnych części świata. Ogrody założył pierwszy hrabia Carvalhal, który rozpoczął wspaniałą kolekcję kamelii, oprócz których można tu podziwiać także ponad dwustuletnie drzewa. Z ogrodów rozciągają się także niesamowite widoki na Funchal. Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 9 do 17:30. 1 stycznia i 25 grudnia nieczynne. Caminho da Quinta do Palheiro 9060-255 Funchal T.: (+351) 291 793 044 E-mail: manuel.teixeira@palheiroestate.com www.palheirogardens.com Ogrody Quinta da Boa Vista Jednym z głównych dążeń Quinta da Boa Vista jest wykorzystanie klimatu Madery do tego, aby odtworzyć miejsca pobytu zagrożonych gatunków. Na specjalnie wydzielonych obszarach rosną tutaj bromeliady z Ameryki Południowej, australijskie martinetes oraz afrykańskie aloesy, jednak główną atrakcja są bez wątpienia obsypane nagrodami orchidee, które są tu prezentowane od ponad 45

dwudziestu lat. Wstęp płatny. Otwarte od poniedziałku do soboty w godz. 9 - 17.30. W niedziele i święta nieczynne. Rua Lombo da Boa Vista — 9060-173 Funchal T.: (+351) 291 220 468 E-mail: patrickgarton@hotmail.com Monte Z centrum Funchal można dotrzeć do Monte kolejką linową w ciągu ok. 15 minut, sycąc oczy wspaniałymi widokami nie tylko na miasto, ale także na otaczające je pasma górskie. Stacja w Funchal znajduje się w Campo Almirante Reis, a w Monte - w Largo das Babosas. Będąc w Monte, warto odwiedzić wspaniały ogród tropikalny. Drog ę powrotną można odbyć albo kolejką linową, albo wiklinowym tobogganem do Livramento. Ten jedyny w swoim rodzaju, prowadzony przez dwóch carreiros pojazd ma historię wywodzącą się z 1850 roku, a przejażdżka nim to niezapomniana frajda z odrobiną adrenaliny. Wiklinowe toboggany - Carreiros do Monte Wstęp płatny. Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 18 oraz w niedziele w godz. 9 - 13. 1 stycznia, w Wielki Piątek, 15 i 16 sierpnia oraz 25 grudnia - nieczynne. Sítio da Igreja — 9050 Funchal T.: (+351) 291 783 919 www.carreirosdomonte.com

Kolejka linowa Monte Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 9 do 17:45. 2, 3 i 4 lutego oraz 25 grudnia - nieczynne. Caminho das Babosas, 8 — 9050-541 Funchal T.: (+351) 291 780 280 E-mail: info@madeiracablecar.com www.telefericodofunchal.com Ogród tropikalny Monte Palace Ogród ten należy do kompleksu pałacowego Quinta Monte Palace, będącego własnością Fundacji Joego Berardo. Jego atrakcją są nie tylko rośliny z całego świata, lecz także niesamowita kolekcja cykad (Encephalartos), uważanych za prawdziwe, żywe skamieliny: spośród siedemdziesięciu dwóch znanych gatunków, znaleźć tu można aż sześćdziesiąt! W ogrodzie stworzono również strefę poświęconą typowym gatunkom Madery - większość z nich występuje naturalnie w Lesie Wawrzynowym. Muzeum Monte Palace posiada wspaniałą kolekcję minerałów zwaną „Tajemnicami Matki Natury” oraz zbiór współczesnych rzeźb z Zimbabwe z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Zbiór nazwano „Afrykańską Pasją”, a wśród eksponatów znaleźć można prace znanych artystów z Tengenenge, np. Henry’ego Munyaradzi i Bernarda Matemery. Okazy minerałów, pochodzące głównie z Brazylii, Portugalii, Peru i Ameryki Północnej podzielono według ich wartości estetycznej, przy czym najbardziej wyeksponowane są diamenty.

Zwiedzając muzeum, warto zwrócić uwagę na rozmieszczone wzdłuż ścieżek spacerowych historyczne panele azulejo. Centralna laguna, wcześniej należąca do XIX-wiecznego hotelu Monte Palace, pozwala gościom zachwycać się wdziękiem łabędzi oraz odpocząć przy szumie wodospadu. Wstęp płatny. Otwarte codziennie z wyjątkiem 25 grudnia, w godz. 9.30 - 18. Caminho do Monte, 174 — 9050-288 Funchal T.: (+351) 291 780 800 E-mail: info@montepalace.com www.montepalace.com Ogród Miejski Monte W parku tym rośnie wiele rodzimych i egzotycznych gatunków roślin, a cień zapewniają wielowiekowe drzewa. Przy wejściu mieści się Largo da Fonte z estradą i Fontanną Dziewicy, z niszą zawierającą wizerunek Matki Boskiej Monte. W środkowej części parku natomiast, przy jeziorku, zobaczyć można mapę Madery wykutą w kamieniu. Wstęp wolny Largo da Fonte T.: (+351) 291 231 502 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.com www.cm-funchal.pt

i 47

ZACHODNIA CZĘŚĆ FUNCHAL Ogród Panoramiczny Ogród ten, położony między promenadą Lido a Estradą Monumental, podzielono na cztery części tematyczne: rodzima flora przybrzeżna, rodzima flora średniej wysokości geograficznej, kaktusy oraz rośliny tropików. Nazwę swoją zawdzięcza wspaniałym widokom, które się z niego roztaczają. Wstęp wolny. Otwarte codziennie od 07:00 do 22:00. Estrada Monumental – Passeio Público Marítimo T.: (+351) 291 231 502 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Ogród Quinta Magnólia Rozległe obszary zielone tego ogrodu, mieszczącego się na terenie quinta, pozwalają nacieszyć się widokiem różnorodnych roślin egzotycznych. Wstęp wolny Otwarte codziennie od 08h30 do 18h00, z wyjątkiem 1 stycznia i 25 grudnia. Rua Dr. Pita, 10 — 9000-089 Funchal T.: (+351) 291 764 598 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Promenada Lido - Ogólnodostępna Ścieżka Nadmorska Spacer tą nadmorską promenadą, łączącą Gorgulho (Lido) i plażę Formosa, pozwala podziwiać liczne gatunki roślin, w tym drzewa tipuana (Tipuana tipu), 48

tilo (Ocotea foetens), wawrzynowce(Apollonias barbujana), draceny smocze (Dracaena draco), żmijowce (Echium nervosum), złocienie krzewiaste (Argyranthemum Sp.) i wiele innych, jak na przykład pięknie ubarwione bugenwille. Ogród Ajuda Szczególną atrakcją tego ogrodu z tropikalną florą jest szesnaście różnych gatunków palm, a prócz wspaniałych okazów roślin znajduje się tu również plac zabaw dla dzieci, aleja do gry w pétanque, boisko do koszykówki, dwa stoły do ping ponga i trzy stoliki do gier planszowych. Wstęp wolny Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie od 07 do 22 Godziny otwarcia w zimie od 7 do 20 Rua do Vale da Ajuda T.: (+351) 291 231 502 E-mail: parquesjardins@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt

i 49

TURYSTYKA AKTYWNA Park Ekologiczny Funchal zaprasza miłośników ruchu na świeżym powietrzu do uprawiania kajakarstwa, paralotniarstwa, lotniarstwa czy kolarstwa górskiego. Na jego powierzchni wynoszącej ok. 1000 hektarów są dość znaczne różnice wysokości, co w połączeniu z przecinającymi park potokami daje znakomite warunki dla naturalnie występujących tu roślin czy sadzonych drzew, a także dla gniazdujących w parku maderskich ptaków. Poço da Neve, czyli „składzik na śnieg”, to kolejna atrakcja tego parku. Mieści się on w najwyżej położonej jego części, ma cylindryczny kształt i jak nazwa sugeruje, w przeszłości służył do przechowywania lodu. Wstęp wolny Otwarte codziennie od 8.30 do 19. Estrada Regional 103, 259 Ribeira da Cales — 9050 Funchal T.: (+351) 291 784 700 E-mail: pecof@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Miłośników morskich sportów i rekreacji zaprasza funchalska marina, z ofertą obejmującą m.in. wycieczki statkami na obserwowanie delfinów i wielorybów, pływanie kajakami, żaglówkami czy windsurfing. 50

Marina położona jest w samym centrum miasta, przy głównym porcie Madery i oferuje miejsce na 210 jachtów oraz stanowiska do cumowania dla łodzi, w tym tych obsługujących ruch turystyczny. Tutejsza marina ma doskonałe zaplecze: możliwość podłączenia się do sieci wodnej i elektrycznej, stacje benzynowe, obiekty sanitarne, sklepy morskie, bary i restauracje. Wstęp wolny Marina do Funchal — 9000-055 Funchal T.: (+351) 291 232 717 www.marinadofunchal.com Chcąc pograć w golfa, warto wybrać się na pole golfowe Palheiro, które położone jest na wysokości 500 m nad zatoką Funchal, obok egzotycznych ogrodów Quinta do Palheiro. Zostało ono otwarte w roku 1993, wykonane według projektu Cabla Robinsona, który miał na celu wykorzystać wzgórza, szczyty i głębokie doliny tego regionu, tak aby zapewnić zawodowym graczom wiele emocji w duchu ostrej rywalizacji. Pole ma 18 dołków, 72 par i 6015 m długości; znajduje się tu sklep golfowy, putting green oraz driving range. Rua do Balancal, 29 — 9060-414 Funchal T. (+351) 291 790 120 www.palheirogolf.com Maraton w Funchal to wydarzenie gromadzące sportowców z wielu krajów na niemal całkowicie zamkniętym torze, z którego rozciąga się niesamowity widok. Ta ważna międzynarodowa

impreza sportowa organizowana jest przez Stowarzyszenie Sportowców Maderskich i w rzeczywistości składa się z trzech wyścigów: maratonu (42 195 m), półmaratonu (21 097,5 m) oraz minimaratonu (5900 m). Aby uzyskać więcej informacji, zobacz: www.funchalmarathon.com/pt/

MUZEA I ZABYTKI OŚRODEK HISTORYCZNY SÉ Muzeum Sztuki Sakralnej W muzeum tym znajduje się imponujący zbiór dzieł religijnego malarstwa flamandzkiego z XVI i XVIII wieku, rzeźby o tematyce sakralnej z okresu od XVI do XVII wieku, a także utrzymane w tym samym charakterze srebra z XVII i XVIII wieku. Wstęp płatny. Czynne od wtorku do soboty, od 10 do 12.30 i od 14.30 do 18, a w niedziele od 10 do 13. W poniedziałki i święta nieczynne. Rua do Bispo, 21 9000-073 Funchal T.: (+351) 291 228 900 E-mail: info@museuartesacrafunchal.org www.museuartesacrafunchal.org Muzeum Wina Madery W tym mieszczącym się na miejscu zniszczonego w XIX wieku starego klasztoru św. Franciszka muzeum znajdują się najstarsze piwnice winne na Maderze. Można zwiedzać stare magazyny, pospacerować brukowaną uliczką oraz odkryć ślady starej kaplicy, a w samych pomieszczeniach zobaczyć listy 52

znanych osobistości, dokumenty angielskich firm, które założyły firmę „Madeira Wine Co.”, książki, utensylia i siedemnastowieczną winnicę, a następnie udać się do baru na degustację i zakupy win. Na wystawie pokazana jest historia maderskiego wina, od procesu zaczynającego się w winnicach, po uzyskiwanie różnych odmian wina: sercial, malvasia, verdelho czy boal. W pomieszczeniu do degustacji znajdują się panele ilustrujące różne etapy produkcji maderskiego wina, a ich autorem jest niemiecki artysta Max Romer, który mieszkał na wyspie w latach 1922 - 1960. Wstęp płatny. Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 10 - 18.30 oraz w soboty w godz. 10 - 13. W niedziele i święta nieczynne. Adegas de São Francisco — Avenida Arriaga, 28 9000-064 Funchal T.: (+351) 291 740 100 E-mail: pubrel@madeirawinecompany.com www.blandyswinelodge.com Muzeum Henrique i Francisco Franco Zgromadzono tu imponującą kolekcję obrazów, druków, rysunków i rzeźb z końca XIX i początku XX wieku, autorstwa sławnych Maderczyków, braci Henrique i Francisco Franco. Wstęp płatny. Czynne od poniedziałku do piątku, w godz. 10 - 18. W soboty, niedziele i święta nieczynne. Rua João de Deus, 13 — 9050-027 Funchal T.: (+351) 291 211 090

E-mail: museu.franco@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Muzeum IVBAM - Muzeum Haf tu Muzeum poświęcone jest historii i kulturze haftu maderskiego, a zobaczyć w nim można cenne hafty, tkaniny dekoracyjne i intarsje, powstałe w ciągu ponad 150 lat. Wstęp płatny. Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 12.30 i 14 - 17.30. W soboty, niedziele i święta nieczynne. Rua Visconde do Anadia, 44 9050-020 Funchal T.: (+351) 291 211 600 E-mail: ivbam.sra@gov-madeira.pt www.ivbam.gov-madeira.pt Muzeum Cukrownictwa Wykopaliska archeologiczne prowadzone tu w 1989 roku ujawniły duży i bogaty zbiór przedmiotów z życia codziennego z okresu XVI i XVII wieku. Obecnie część z tych eksponatów prezentowana jest w dwóch pomieszczeniach muzeum, natomiast w innych zobaczyć można głowy z cukru, kostki cukru o najróżniejszych kształtach, rzeźby i obrazy flamandzkich artystów, rzadki zestaw manuelińskich kubków do odmierzania, a także przedmioty i srebra 53

opatrzone herbem miasta. W muzeum odbywają się zajęcia edukacyjne, posiada ono także swój sklep w doskonałej lokalizacji, jaką jest Ośrodek historyczny Sé (w Praça de Colombo) Wstęp płatny. Czynne: od poniedziałku do piątku, w godz. 9.30 - 17.30. W soboty, niedziele i święta nieczynne. Praça do Colombo, 5 — 9000-630 Funchal T.: (351) 291 236 910 E-mail: museu.acucar@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Pałac i fort São Lourenço Tenzabytek o historycznym i politycznym znaczeniu dla kraju, w wyniku wielu zmian przekształcony w „narodowy pałac”, utrzymany jest w militarnym manuelińskim i manierystycznym stylu. Obecnie pełni funkcję rezydencji przedstawiciela Republiki i siedziby Strefy Wojskowej Madery. Można tu zwiedzić muzeum wojskowe, a także sale pałacowe, np. Salę Portretową z obrazami kapitana Doneesa, Salę Balową ze złoconym, stiukowym sufitem, Salę Czerwoną umeblowaną w stylu francuskim, a także Salę Zieloną z typowymi, maderskimi panelami, pomalowanymi przez Maxa Romera. Wstęp wolny Czynne: poniedziałki o 13, wtorki i środy o 10, czwartki od 10 do 13 oraz piątki o 15. W soboty, niedziele i święta nieczynne. 54

Avenida Zarco — 9001- 902 Funchal T.: (+351) 291 202 530 www.cm-funchal.pt Katedra - Sé Jest to najważniejsza świątynia archipelagu, uznana w roku 1910 za zabytek narodowy. Ołtarz świątyni głównej, o niezaprzeczalnej wartości estetycznej, jest jedynym retabulum z okresu manuelińskiego, który w całości przetrwał w swoim pierwotnym miejscu, natomiast nad nim zobaczyć można jeden z najpiękniej zdobionych sufitów w całej Portugalii. Ołtarz został wykonany na zlecenie króla Manuela I w latach 1510-1515. Zawieszony nad nim gotycki baldachim ma postać bogato malowanych paneli z pozłacanymi, drewnianymi rzeźbieniami, płaskorzeźbami i malowidłami. Mauretański sufit katedry jest przepiękny: wykonany z drewna cedrowego (Juniperus cedrus) w stylu mudejar, łączy elementy chrześcijańskie i islamskie, zyskując sobie podziw ekspertów sztuki. Utrzymany w stylu flamandzkim chór w kaplicy także godzien jest podziwiania, podobnie jak wyjątkowy krzyż procesyjny przekazany przez króla Manuela I i uważany za jedno z portugalskich arcydzieł manuelińskiej sztuki zdobienia srebra. Wstęp wolny Czynne od poniedziałku do piątku, od 9 do 12 i od 16 do 17.30, w soboty od 17 do 19, w niedziele od 8 do 10, od 11 do 12 oraz od 17 do 19. Rua do Aljube — 9000-067 Funchal

T.: (+351) 291 228 155 E-mail: secatedralfunchal@sapo.pt www.sefunchal.com/ Portas da Cidade czyli Brama Miejska - Largo dos Varadouros Stara brama miejska, datowana na rok 1689 i zniszczona w roku 1911, niegdyś stanowiła element murów obronnych Funchal. Odbudowano ją w 2004 roku w ramach restaurowania dziedzictwa historycznego, jednak z oryginalnej bramy pozostała tylko korona, herb królewski oraz kamień frontowy. Teatr miejski im. Baltazara Diasa Teatr ten, znajdujący się przy Avenida Arriaga, to zbudowany w 1888 roku, ponad stuletni zabytek o wielkiej wartości architektonicznej. Jego patronem jest niewidomy dramatopisarz z wyspy Madera, Baltazar Dias, który żył w drugiej połowie XVII wieku, a jego sztuki wystawiano w Europie, Afryce i Brazylii. Za dekorację budynku odpowiadają dwaj sławni ówcześnie malarze, Eugénio do Nascimento Cotrim oraz Włoch Luigi Manini. Sufity ozdobione są elementami malowideł z okresu romantyzmu, a audytorium o kształcie podkowy otoczone jest balkonami z rzeźbionymi, złoconymi greckimi maskami. Wstęp płatny. Avenida Arriaga — 9000-060 Funchal T.: (+351) 291 215 130 E-mail: teatro.municipal@cm-funchal.pt http://teatro.com-funchal.pt

OŚRODEK HISTORYCZNY SÃO PEDRO Muzeum - dom Frederica de Freitas W domu tym, utrzymanym w świeckim stylu romantycznym mieszkał maderski prawnik, notariusz i kolekcjoner sztuki dr Frederico de Freitas. Obecnie podziwiać tu można liczne przedmioty o artystycznej wartości. Należy do nich bogata i cenna kolekcja kafli azulejo, obrazów, rzeźb o charakterze religijnym, a także mebli w stylu neoklasycystycznym i Art Nouveau. W ogrodzie zwiedzić można casinha de prazer czyli „domek przyjemności” utrzymany w stylu kolonialnym, jakie często spotyka się na terenie rezydencji burżuazyjnych Madery z XVIII wieku. Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do soboty, od 10 do 17.30. W niedziele, poniedziałki i święta nieczynne. Calçada de Santa Clara, 7 9000-036 Funchal T.: (+351) 291 202 570 lub (+351) 291 202 576 E-mail: cmffreitas.drc.sretc@gov-madeira.pt http://cultura.madeira-edu.pt/museus/ Muzeum Quinta das Cruzes Quinta to była rezydencja Drugiego Kapitana Donee z Funchal (João Gonçalves da Câmara, syna João Gonçalves Zarco). Obecnie mieści się w niej muzeum sztuki z eksponatami pochodzącymi z czasów od XV do XIX wieku, w tym portugalskie i zagraniczne meble, porcelana z Europy i Kompanii Wschodnioindyjskiej, ceramika portugalska, wyroby z kości słoniowej z Indii Portugalskich, rzeźby flamandzkie i portugalskie, szopki

i 55

bożonarodzeniowe, obrazy i grafiki. Na zewnątrz natomiast znajduje się ogród Quinta das Cruzes ze wspaniałą rzeźbą przedstawiającą okno w stylu manuelińskim oraz oczywiście dużą różnorodnością roślin i rzadkim orkiestrofonem - mechanicznym instrumentem muzycznym z 1900 roku, wykonanym przez Limonaire Fréres we Francji, o pięknie zdobionej drewnianej konstrukcji. Zasada jego działania opiera się na odczytywaniu perforowanych kart przez mechanizm korbowy do grania muzyki. Tego typu instrumenty cieszyły się sporą popularnością w Europie od końca XIX wieku i powszechnie używano ich jako substytutu dla żywej orkiestry na balach czy przyjęciach, których goście mieli ochotę na polki, walce czy inną muzykę taneczną. Obecnie rzadko można na nie natrafić, dlatego warto skorzystać z tej wyjątkowej okazji! Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do piątku w godz. 10 - 12.30 i 14 17.30. W poniedziałki i wszystkie święta nieczynne. Calçada do Pico, 1 — 9000-206 Funchal T.: (+351) 291 740 670 E-mail: mac.drac@gov-madeira.pt www.museuquintadascruzes.com Muzeum Miejskie w Funchal (Muzeum Historii Naturalnej) Budynek, w którym obecnie mieści się to muzeum poprzednio nazywany był pałacem S.Pedro i stanowił rezydencję hrabiów Carvalhal. Teraz mieści cenną 56

kolekcję okazów fauny, flory i geologii archipelagu oraz jest placówką naukowo-badawczą Makaronezji. Znajduje się tu biblioteka naukowa, akwarium miejskie oraz ogród roślin aromatycznych i leczniczych. Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do niedzieli, od 10 do 18. W poniedziałki i niektóre święta (1 stycznia, wtorek karnawałowy, Wielkanocna Niedziela, 25 kwietnia, 1 maja, 21 sierpnia oraz 25 i 26 grudnia) nieczynne. Rua da Mouraria, 31 — 9004-546 Funchal T.: (+351) 291 229 761 E-mail: mmf@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Świat Wspomnień João Carlos Abreu W muzeum tym znajduje się kolekcja najróżniejszych dzieł sztuki, mebli, zdjęć, drewnianych figurek koni oraz pamiątek z podróży przekazanych przez João Carlos Abreu, byłego regionalnego sekretarza ds. turystyki i kultury Madery. Wszystkie zgromadzone tu przedmioty są ściśle związane z jego życiem i pochodzą z czterech stron świata. Do należącej do muzeum, a położonej w ogrodzie herbaciarni wstęp jest wolny natomiast do samego muzeum płatny. Czynne od poniedziałku do piątku, w godz. 10 - 17. W weekendy i święta nieczynne. Calçada do Pico, 2 — 9000-206 Funchal T.: (+351) 291 225 122 E-mail: cccsc.drac@gov-madeira.pt http://cultura.madeira-edu.pt/museus/

i 57

Kościół św. Jana Ewangelisty (Igreja do Colégio) Jest to jeden z najpiękniejszych siedemnastowiecznych zabytków, o konstrukcji zaznaczającej przejście z międzynarodowego manieryzmu do portugalskiego baroku. Prace wykonane przez Jezuitów są najcenniejszymi przykładami pozłacanych drewnianych rzeźb ówczesnych czasów. Zobaczyć tu można też kafle azulejo oraz obrazy z XVII i XVIII wieku. Wstęp wolny Czynne od poniedziałku do piątku, od 10 do 18, w soboty od 15 do 18, a w niedziele od 9 do 13 oraz od 18.30 do 20.30. Largo do Município — 9000-080 Funchal T.: (+351) 291 233 534 www.cm-funchal.pt Ratusz Funchal Budynek ratusza Funchal mieści się w dawnym pałacu Conde Carvalhal i jest doskonałym przykładem architektury końca XVIII wieku. W patio podziwiać można kafle Batisttini wyprodukowane w Fábrica de Maria de Portugal w 1940 roku, a także fontannę ozdobioną marmurowym posągiem Ledy z łabędziem autorstwa Germano José Sallesa. Zabytkowy ratusz otwarty jest do zwiedzania w każdy dzień powszedni od godz. 11:00; zwiedzanie prowadzone jest w różnych językach i trwa 60 minut. Płatne wycieczki z przewodnikiem. Czynne: od poniedziałku do piątku, w godz. 9 - 17.30. Praça do Município — 9004-512 Funchal T.: (+351) 291 211 000 58

E-mail: cmf@cm-funchal.pt www.cm-funchal.pt Kaplica São Pedro Kaplica pochodzi z XVI wieku i jest godna uwagi ze względu na manierystyczny portal, chór, rzeźbione, drewniane ołtarze oraz piękne kafle azulejo we wnętrzu i na szczycie dzwonnicy. Zobaczyć tu można także liczne obrazy, srebra i meble z okresu od XVII do XX wieku. Wstęp wolny Czynne codziennie od 9 do 12 i od 15 do 17. 9000-219 Funchal T.: (+351) 291 222 523 www.cm-funchal.pt Kościół i klasztor Santa Clara Budowę tego klasztoru zlecił pod koniec XVI wieku drugi kapitan Donee Madery, João Gonçalves da Câmara, z przeznaczeniem dla córek miejscowej szlachty. Dla zwiedzających dostępna jest kaplica São Gonçalo de Amarante (przypuszczalnie wzniesiona w XVI wieku), atrium, krużganki, stare, prywatne kaplice ozdobione kaflami azulejo z XVII wieku, a także wnętrza kościoła Santa Clara. Obecnie klasztor należy do zgromadzenia sióstr Franciszkanek i jest w nim prowadzona szkoła dla dzieci. Wstęp płatny. Czynne od poniedziałku do soboty, od 10 do 12 i od 15 do 17. W niedziele i święta nieczynne. Calçada de Santa Clara, 15 — 9000-036 Funchal T.: (+351) 291 742 602 www.cm-funchal.pt

Angielski kościół Utrzymany w neoklasycznym stylu budynek, inspirowany architekturą renesansu florenckiego, wzniesiony został w roku 1820 na zlecenie angielskiego konsula Henry’ego Veitcha. Na jego terenie, do którego zaliczają się także piękne ogrody, pochowano wiele znaczących osobistości, w tym Williama Reida, założyciela i właściciela słynnego hotelu Reid’s Palace. Wstęp wolny. Czynne od poniedziałku do soboty, od 8.45 do 16.30, w niedziele od 8.45 do 11. Rua do Quebra Costas, 18 — 9000-034 Funchal T.: (+351) 291 220 674 www.cm-funchal.pt Twierdza Pico Twierdza São João Baptista, zwana także Twierdzą Pico, w przeszłości stanowiła bazę obronną Funchal, a obecnie można tu wypić kawę na tarasie lub zabrać dzieci na plac zabaw, ciesząc oczy jedną z najpiękniejszych panoram miasta Funchal. Wstęp wolny. Otwarte codziennie. Latem otwarte od 7 do 21, zimą od 8 do 19. Rua dos Frias T.: (+351) 291 231 502 www.cm-funchal.pt HISTORYCZNE CENTRUM SANTA MARIA

Mercado dos Lavradores (Rynek Rolników) Targ Rolników to tętniąca życiem hala targowa otwarta w roku 1940 roku i stanowiąca doskonały przykład Estado Novo. Budynek zaprojektował Edmundo Tavares (1892-1983). Fasadę, główne wejście oraz wnętrze targu rybnego zdobią duże płytki ceramiczne Batisttini, wyprodukowane w Maria de Portugal w 1940 roku i przedstawiające motywy regionalne - autorem malunków jest João Rodrigues. Na targowisku kupić można wszelkiego rodzaju produkty regionalne, a zakupy robi się w otoczeniu ludzi pochodzących z różnych stron świata oraz wśród fascynujących aromatów, barw i dźwięków Wstęp wolny Rua Brigadeiro Oudinot — 9060-158 Funchal T.: (+351) 291 214 080 E-mail: unidade.mercados@cm-funchal.pt http://mercados.cm-funchal.pt Muzeum Elektryczności „Casa da Luz” Muzeum mieści się w dawnej elektrowni cieplnej Funchal, zamkniętej w 1989 roku. Można tu zobaczyć rzadkie, liczące sobie ponad 50 lat maszyny i zapoznać się z historią rozwoju oświetlenia publicznego na wyspie, podziwiać trójwymiarowy model Madery pokazujący stopniowe rozprzestrzenianie się tutaj sieci energetycznej, poznać różne techniki pozyskiwania energii odnawialnej, a także skorzystać ze strefy interaktywnej. Wstęp płatny.

i 59

Czynne: od wtorku do soboty w godz. 10 - 12.30 i 14 - 18. W niedziele, poniedziałki i święta nieczynne. Rua da Casa da Luz, 2 — 9050-029 Funchal Tel.: (+351) 291 211 480 E-mail: mcl@eem.pt http://www.museucasadaluz.com/ Muzeum Historii Madery Muzeum Historii Madery znajduje się na Starym Mieście w Funchal, blisko stacji kolejki linowej. Podczas półtoragodzinnej wizyty zapoznać się można z liczącą 14 milionów lat historią Madery, formacją geologiczną archipelagu oraz historią kultury Madery, ukazaną zarówno przez przedmioty, jak i za pośrednictwem interaktywnego sprzętu audiowizualnego. Na odwiedzających czeka doskonała zabawa i ciekawe przeżycia, które przypadną do gustu zarówno dorosłym, jak i dzieciom! Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 9 do 19:00. Rua D. Carlos I, 27-29 — 9060-051 Funchal T.: (+351) 291 639 081 E-mail: info@storycentre.com www.madeirastorycentre.com Muzeum Zabawek Mieszczące się w magazynie obok Targu Rolników muzeum prezentuje kolekcję starych zabawek, których właścicielem był José Manuel Borges 60

Pereira. Zwiedzający mogą podziwiać ok. 20 000 zabawek z kraju i zagranicy, pochodzących z okresu od końca XIX wieku do współczesności. Do najciekawszych należą lalki, marionetki, miniatury, samochodziki i gry. Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 10 do 19. Rua Latino Coelho, 39 — 2.º Piso T.: (+351) 291 640 640 E-mail: museu@armazemdomercado.com www.armazemdomercado.com Kościół Socorro Kościół Socorro, zwany także kościołem São Tiago, znajduje się w starej części miasta, w Largo do Socorro. Wzniesiono go zgodnie z obietnicą daną Bogu przez mieszkańców Funchal w roku 1523, podczas wybuchu zarazy i jest jednym z najwspanialszych na Maderze przykładów stylu barokowego, na co wyraźnie wskazuje jego fasada. Wstęp wolny Czynne codziennie od 9.30 do 12 i od 15 do 18. Largo do Socorro — 9050-030 Funchal T.: (+351) 291 220 550 www.cm-funchal.pt Fort São Tiago Fort São Tiago - obiekt architektury wojskowej wzniesiony został w XVII wieku celem obrony portu Funchal.

Położony jest przy wybrzeżu, w historycznej części zwanej Stare Miasto. Obecnie znajduje się tu przyjemna restauracja, a z dachu roztacza się przepiękny widok na morze oraz centrum miasta. Wstęp wolny Czynne od poniedziałku do soboty, w godz. 10 - 17. W niedziele i święta nieczynne. Rua do Portão de São Tiago — 9060-250 Funchal T.: (+351) 291 213 340 www.cm-funchal.pt

i 61

INNE ATRAKCJE Muzeum CR7 Muzeum poświęcone jest życiu urodzonego na Maderze piłkarza Cristiano Ronaldo i mieści się w nim bogata kolekcja trofeów zarówno indywidualnych, jak i zespołowych, zdobytych podczas gry w klubach: Andorinha (Madera), Nacional (Madera), Sporting Clube de Portugal (Lizbona), Manchester United (Wielka Brytania:) oraz Real Madrid (Hiszpania). Zbiór uzupełniają zdjęcia przedstawiające historię jego kariery, nagrania wideo oraz woskowa figura tego słynnego sportowca. Wielką atrakcją dla zwiedzających są cztery otrzymane przez Ronaldo Złote Piłki (w roku 2008, 2013, 2014 oraz 2016) oraz cztery Złote Buty (za sezon 2007/08, 2010/11, 2013/14 i 2014/15). Wstęp płatny. Czynne od poniedziałku do soboty, w godz. 10 18. W niedziele nieczynne. Avenida Sá Carneiro — Praça do Mar, 27 9004-518 Funchal T.: (+351) 291 639 880 E-mail: museucr7@gmail.com www.museucr7.com Podróż filmowa Po Maderze Film, na który zaprasza centrum handlowe Marina, jest podróżą przez 600 lat historii wyspy 62

Madera. Ta audiowizualna i scenograficzna prezentacja trwa 30 minut, podczas których fakty historyczne i scenerie wyłaniają się z ekranu w pomieszczeniu wyposażonym w audioprzewodnik w pięciu językach (portugalskim, angielskim, niemieckim, francuskim i niderlandzkim). Goście otrzymują także bezpłatnie aplikację na smartfon „Przewodnik po historii Madery”, zawierający informacje przydatne do odkrywania wielu interesujących miejsc w centrum Funchal. Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 10 do 18. Rua Conselheiro José Silvestre 9000-060 Funchal T.: (+351) 291 222 748 E-mail: madeirafilmexperience@gmail.com www.madeirafilmexperience.com Centrum projektowania Nini Andrade Silvy W budynku mieszczącym się w forcie Nossa Senhora da Conceição w Pontinha mieszkał kiedyś Gonçalves Zarco, portugalski nawigator i kolonizator archipelagu Madery. Obecnie jest to obiekt muzealny pod patronatem cieszącej się międzynarodową sławą projektantki wnętrz Nini Andrade Silvy. W jego wnętrzach znajduje się nowoczesna, elegancka restauracja, sklep oraz kawiarnia z widokiem na morze. Budowa tego fortu rozpoczęła się w pierwszym kwartale

XVII wieku na szczycie wysepki, która stanowi część portu w Funchal. Budowla jest jednym z przykładów na bogatą historię miasta oraz stanowi o jego uroku - nie tylko ze względu na architekturę, lecz również położenie w Zatoce Funchal. Wstęp wolny Otwarte codziennie od 10 do 23. Forte de Nossa Senhora da Conceição 9000-726 Funchal T.: (+351) 291 648 780 E-mail: geral@ninidesigncentre.com www.ninidesigncentre.com Fort São José Fort ten, wzniesiony w połowie XVIII wieku, stanowi element pierwszych umocnień militarnych Madery i znajduje się na skalistej formacji zwanej wysepką São José, jednej z dwóch w porcie Funchal. Pełnił kilka funkcji, w tym kwatery głównej i więzienia podczas okupacji angielskiej w latach 1801 - 1807. Z jego szczytu podziwiać można niesamowite widoki na zatokę. www.fortesaojose.org

i 63

CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ Centrum Informacji Turystycznej Avenida Arriaga Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 20 oraz w soboty, niedziele i święta w godz. 9 - 15.30. Avenida Arriaga, 16 9004-519 Funchal T.: (+351) 291 211 902 Centrum Informacji Turystycznej Pontinha Czynne od 8.30 do 11, tylko podczas dokowania statków wycieczkowych. Gare Marítima da Madeira Área de desembarque, Piso 1 9004-518 Funchal

i 65

WYBRZEŻE PÓŁNOCNE Porto Moniz São Vicente Santana Na Wybrzeże Północne Madery składają się trzy gminy: Porto Moniz, São Vicente oraz Santana. Gmina Porto Moniz ma cztery parafie: Porto Moniz, Achadas da Cruz, Ribeira da Janela i Seixal. Gmina São Vicente ma trzy parafie: São Vicente, Boaventura i Ponta Delgada,natomiast gmina Santana ma sześć parafii: São Roque do Faial, Faial, Santana, Ilha, São Jorge oraz Arco de São Jorge.

i 67

NIE PRZEGAP! GMINA PORTO MONIZ 1. Naturalne baseny Porto Moniz i Seixal Słonowodne baseny utworzone naturalnie przez wyrastające z morza skały wulkaniczne, są częścią zapierającego dech w piersiach widoku, a pływanie w ich krystalicznie czystych wodach to niezapomniane przeżycie. 2. Podróż kolejką linową w Achadas da Cruz Do punktu widokowego Achadas da Cruz dojechać można z plaży kolejką linową, która służy nie tylko turystom, ale także do transportu roślin uprawnych i dojazdu do terenów rolniczych. Ze szczytu podziwiać można widok na morze i tradycyjne pola uprawne Quebrada Nova. 3. Chão da Ribeira - oaza naturalnego piękna Na terenie tym znajdują się obszary rolnicze i budowle, a także spora część Lasu Wawrzynowego. Na gości czeka tu park piknikowy ze stacjonarnymi 68

grillami, stolikami i ławkami. Jedną z najstarszych miejscowych tradycji jest organizowany w styczniu Festiwal Panelo, którego uczestnicy mogą spróbować typowego gulaszu przygotowywanego z lokalnych mięs i warzyw. 4. Kaldera Fanal, ok. 1120 m.n.p.m. Po zimowych deszczach kaldera staje się piękną laguną, do której prowadzi kilka szlaków z Fanal, idąc którymi można podziwiać rosnące tu stuletnie drzewa tilo. Można skorzystać także z licznych miejsc piknikowych. 5. Niesamowite widoki Ribeira da Janela Znajduje się tutaj tunel, który niegdyś był własnością Companhia Açoriana zajmującej się w tej okolicy połowem wielorybów; tymczasowo włączono go do fabryki w latach 1940-1945 i ostatecznie prowadzi do Caniçal. Wydrążono go w kierunku wysp Ribeira da Janela, a widok na morze zapiera dech w piersiach. 6. Olśniewający wodospad „Welon panny młodej” Véu da Noiva to punkt widokowy położony na starej drodze z Seixal do São Vicente. Roztacza się z niego wspaniała panorama stoków północnego wybrzeża Madery. Zdobi go słynny wodospad „Welon panny młodej” (Véu da Noiva), który

ze względu na swoją wysokość i ilość spadającej wody przypomina właśnie welon. GMINA SÃO VICENTE 7. Kaplica w São Vicente Legenda głosi, że św. Wincent pojawił się w skale przy ujściu Ribeira de São Vicente, co skłoniło miejscową ludność do wzniesienia w tym miejscu kaplicy pod koniec XVII wieku. Budowla, zwana także kaplicą Senhora de Fátima, ma 14-metrową wieżę zegarową, z której roztacza się widok na dolinę São Vicente. 8. Spacer Szlakiem Wapiennym Trasa prowadzi do dwóch wyrobisk skały wapiennej, pieca wapienniczego oraz zbioru liczących sobie 5 milionów lat skamieniałości morskich zwierząt (koralowców, jeżowców, przegrzebek, małży itp.), co wskazuje na to, iż niegdyś miejsce to zalane było morzem. Droga biegnie na wysokości 450 metrów, w Sítio dos Lameiros.

9. Jaskinie i Centrum Wulkaniczne Warto wybrać się na spacer podziemnymi kanałami wulkanicznymi i poznać formację geologiczną wyspy. Zwiedzanie jaskiń uzupełnia wizyta w Centrum Wulkanicznym, którego ce-

lem jest propagowanie wiedzy o tym, jak w wyniku wybuchów wulkanów powstał archipelag Madera. W specjalnym pawilonie zobaczyć można prezentację audiowizualną ewolucji geologicznej jaskiń, etapy erupcji wulkanów oraz symulację narodzin wyspy. 10. Poznawanie Ponta Delgada Punktem obowiązkowym na trasie zwiedzania jest przepiękny kościół parafialny, którego wnętrze zdobią kafelki i malowidła. 11. Spacer ulicami centrum São Vicente i zwiedzanie kościoła parafialnego Kościół ten, datowany na rok 1692, ma wspaniały manierystyczny portal, a w jego wnętrzu znajdują się zachwycające malowidła przedstawiające św. Wincentego błogosławiącego wieś oraz pozłacane, rzeźbione w drewnie retabulum. W ostatni weekend sierpnia w São Vicente odbywa się jedna z największych uroczystości Madery, Arraial de São Vicente. GMINA SANTANA 12. Wejście na Pico Ruivo jednym z najbardziej spektakularnych szlaków na wyspie Podróż rozpoczyna się w Pico do Areeiro, trzecim co do wysokości szczycie na Maderze - 1818 70

m.n.p.m., z fantastycznym widokiem na centralny masyw górski wyspy. Na Pico do Areeiro można wjechać samochodem, by rozpocząć trasę szlakiem, który bez stopnia przesady określić można jednym z najbardziej spektakularnych w regionie. Prowadzi on do najwyższego szczytu archipelagu, Pico Ruivo, o wys. 1862 m.n.p.m. (PR1 - Vereda do Areeiro: Pico do Areeiro - Pico Ruivo). Jest on miejscem gniazdowania endemicznego gatunku: petrela maderskiego (Pterodroma madeira), uważanego za najbardziej zagrożonego wyginięciem ptaka morskiego Europy. 13. Obserwowanie zachodu słońca ze szczytu Pico Ruivo Szlak Pico Ruivo (PR 1.2 Vereda do Pico Ruivo (Achada do Teixeira - Pico Ruivo) pozwala dotrzeć na najwyższy szczyt Madery - Pico Ruivo (1862 m.n.p.m.), a obok schroniska Pico Ruivo prowadzą trzy kolejne szlaki do różnych miejsc: szlak Pico Areeiro (PR1), szlak Encumeada (PR1.3) i szlak Ilha (PR1.1). Z Achada do Teixeira zobaczyć można ciekawą, bazaltową formację skalną Homem em Pé (Stojący człowiek). Wejście na szczyt często odbywa się w chmurach, nad którymi czeka niezapomniany widok na zachodzące słońce. 14. Panoramy z punktu widokowego Balcões Do tego punktu widokowego prowadzi szlak

i 71

Balcões (PR11 – Vereda dos Balcões - Ribeiro Frio - Balcões), a przy dobrej widoczności turyści mają szansę podziwiać wspaniałą scenerię zielonych dolin Lasu Wawrzynowego. Zobaczyć też można stąd elektrownię wodną Fajă da Nogueira, Pico do Areeiro, Pico Ruivo, a także Penha D’Águia (symboliczną formację geologiczną Porto da Cruz). Jest to jednocześnie popularne miejsce obserwowania życia miejscowych ptaków, takich jak zięba maderska (Fringilla coelebs maderensis) czy pliszka górska (Motacilla cinerea schmitzi). 15. Jezioro Caldeirão Verde (Zielony Kocioł) Jezioro tworzy spektakularna, stumetrowej wysokości kaskada wody spływającej z Ribeiro do Caldeirão Verde. Prowadzi doń Levada do Caldeirão Verde (PR9 – Levada do Caldeirão Verde Queimadas - Caldeirão Verde), która wijąc się przez wnętrze wyspy pozwala zapoznać się z jej sekretami i przejść przez wykute w skałach tunele. Na początku trasy można zobaczyć niewielką osadę Achada do Marques, której przydzielonostatus krajobrazu chronionego, o charakterystycznych, tradycyjnych polach uprawnych oraz starych, kamiennych magazynach na słomę. 72

16. Odpoczynek w parku leśnym Queimadas W parku znajduje się schronisko Queimadas, które zachowało swój oryginalny, typowy dla Santany dach kryty strzechą. Podczas pobytu w parku można podziwiać egzotyczne drzewa, takie jak smukłe kryptomerie japońskie (Cryptomeria japonica), buki zwyczajne (Fagus sylvatica) oraz rodzime gatunki drzew Madery, na przykład jałowce kolczaste. Dla gości przygotowano malowniczo położone miejsce piknikowe, z którego podziwiać można piękno natury. Z parku wychodzi kilka szlaków, w tym „Um Caminho para Todos” („Droga dla wszystkich”) prowadzący do Pico das Pedras i dostępny dla każdego, bez względu na wiek. 17. Rezerwat Przyrody Rocha do Navio Z punktu widokowego Rocha do Navio prowadzi kolejka linowa do rezerwatu przyrody, w którym można uprawiać płetwonurkowanie i inne bezsilnikowe sporty wodne.

18. Widoki z Fortu Faial Umocnienia Faial, wzniesione w XVIII wieku celem ochrony wyspy przed najeźdźcami, uważane są za zabytek o lokalnej wartości. Roztaczają się z niego romatyczne widoki na Ponta de São Lourenço i Penha d ‘Águia, a czasem na Porto Santo. Faial przyciąga gości obiektem kąpielowo-sportowym z naturalnym basenem i strefami rekreacyjnymi. 19. Tradycyjne domy Santany Znajdujące się tu typowe domy Santany zostały zaadaptowane do współczesnego użytkowania, a w znajdujących się tam sklepikach kupić można najróżnorodniejsze produkty rzemieślnicze. 20. Rozległe krajobrazy Levada do Rei Kto pragnie zobaczyć spektakularne widoki na rolnicze tereny São Jorge i Santana, powinien wybrać tę levadę (PR18- Levada do Rei: Quebradas - Ribeiro Bonito). Prowadzi ona ku Ribeiro Bonito, sanktuarium przyrody w Lesie Wawrzynowym. Na końcu trasy warto odwiedzić młyn Achadinha, który liczy sobie ok. 300 lat i napędzany jest przez wody Levada do Rei. 73

SZLAKI I „LEVADAS” - LAS WAWRZYNOWY GMINA PORTO MONIZ W gminie poprowadzono cztery polecane szlaki piesze: PR7 - Levada do Moinho (Ribeira da Cruz - Lamaceiros) Odległość: 10,3 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. 30 min. Początek i koniec: Ribeira da Cruz (E.R. 101) Porto Moniz / Junqueira (Tornadouro) Ponta do Pargo. Wysokość maksymalna i minimalna: 900 m / 496 m. Najpierw należy wejść z drogi ścieżką na levadę, która prowadzi przy kilku młynach wodnych i ruinach starego młynu zbożowego w Achadas da Cruz, a także pięknych wodospadach Ribeira do Tristão, otoczonych Lasem Wawrzynowym. PR13 - Szlak Fanal (Paúl da Serra - Fanal) Odległość: 10,8 km / 5,6 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 4 godz. Początek i koniec: E.R. 209 Assobiadores - Paúl da Serra / E.R. 209 Fanal Forest Post. 74

Wysokość maksymalna i minimalna: 1420 m / 1130 m. Szlak przechodzi przez rozległą połać Lasu Wawrzynowego. Miejsce znane jako Sítio do Fio pozwala zobaczyć pomysłowe instalacje kablowe służące do transportu drewna opałowego, konarów i wrzosów zbieranych w Fanal dla rolników zamieszkałych w Chão da Ribeira and Seixal. Warto zobaczyć wspaniałą kalderę, sklasyfikowaną jako rezerwat przyrody Madery, a także poświęcić chwilę na relaks w otoczeniu stuletnich drzew tilo (Ocotea foetens). PR14 – Levada dos Cedros (Fanal - False Curral) Odległość: 5,8 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. Początek i koniec: E.R 209 Fanal, Paúl da Serra / E.R 209 Curral Falso, Ribeira da Janela. Wysokość maksymalna i minimalna: 1130 m / 840 m. Levada dos Cedros pozwala nacieszyć się niesamowitymi widokami na dolinę Ribeira da Janela oraz Paúl da Serra. Ta powstała w XVII wieku levada jest jedną z najstarszych na wyspie, została wydrążona we wzgórzach i jest tylko częściowo wykładana brukiem. Idąc nią zobaczyć można rodzime gatunki drzew o wysokości 30 do 40 metrów, w tym wawrzyny kanaryjskie (Laurus novocanariensis), tilo (Ocotea foetens) i smaczliwki indyjskie (Persea indica).

PR15 – Vereda da Ribeira da Janela (Curral Falso - Ribeira da Janela) Odległość: 2,7 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 30 min. Początek i koniec: E.R. 209 (Curral Falso) / Ribeira da Janela. Wysokość maksymalna i minimalna: 820 m / 400 m. Szlak ten prowadzi śladem starej ścieżki, z której korzystali mieszkańcy między Calhetą i Ponta do Sol między innymi do transportowania beczek z winem na sprzedaż lub wymianę na inne towary. Okolica stanowi dobre miejsce do obserwowania gołębia maderskiego (Columba trocaz), endemicznego gatunku Madery. GMINA SÃO VICENTE W gminie poprowadzono trzy zalecane szlaki piesze: PR16 - Levada da Fajã do Rodrigues (Fajã da Amã - Ribeira do Inferno) Odległość: 3,9 km (+ 3,9 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. 30 min. Początek i koniec: Ginjas / Ginjas. Wysokość maksymalna i minimalna: 580 m / 580 m. Ta levada prowadzi przez długie tunele i zapew-

i 75

nia wspaniałe widoki na dolinę São Vicente. Szlak ma dwie nazwy: Levada Fajã do Rodrigues oraz Levada Fajã da Ama. Idąc nim, można zobaczyć typowe kwiaty Madery, na przykład pelargonie (Geranium palmatum), złocienie (Argyranthemum pinnatifidum), maderskie orchidee (Dactylorhiza foliosa) czy należący do jaskrowatych Ranunculus cortusifolius. Przy szlaku znajdują się wodospady gwarantujące bogactwo fauny i flory. PR21 - Caminho do Norte (Encumeada - Ribeira Grande) Odległość: 3,2 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 30 min. Początek i koniec: Boca da Encumeada / Ribeira Grande. Wysokość maksymalna i minimalna: 1000 m / 320 m. Szlak prowadzi przez tunele i umożliwia podziwianie fantastycznych widoków na najwyższe szczyty wyspy. Pokrywa się z dawną drogą łączącą południową i północną część wyspy, wykorzystywaną przez handlarzy i do tradycyjnych pielgrzymek. PR22 – Vereda do Chão dos Louros Chão dos Louros Odległość: 1,9 km. Skala trudności: Łatwa Czas przejścia: 45m. Początek i koniec: Chão dos Louros / Chão dos Louros.

Wysokość maksymalna i minimalna: 890 m / 830 m. Szlakiem tym przecina się obszar otaczający park leśny Chão dos Louros i można dotrzeć do Ribeira Grande z połączenia z PR 21 - Caminho do Norte, przy pięknych widokach na całą dolinę São Vicente roztaczających się z naturalnych punktów widokowych. GMINA SANTANA W gminie poprowadzono sześć zalecanych szlaków pieszych: PR1 - Vereda do Areeiro (Pico do Areeiro - Pico Ruivo) Odległość: 7 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. 30 min. Początek i koniec: Pico do Areeiro viewpoint / Pico Ruivo. Wysokość maksymalna i minimalna: 1862 m / 1542 m. Szlak ten przechodzi przez część centralnego masywu górskiego prowadząc przez tunele, strome stoki i niesamowite krajobrazy dwóch najwyższych szczytów wyspy Madera. Idąc nim, można zobaczyć punkt widokowy Ninho da Manta, gdzie gniazdują myszołowy zwyczajne (Buteo buteo) oraz endemiczny petrel maderski (Pterodroma madeira), uważany za najbardziej zagrożonego wyginięciem ptaka morskiego Europy. Najtrudniejszy etap szlaku to końcówka podejścia do schroniska Pico Ruivo. Wzdłuż niego zobaczyć można

i 77

jaskinie wydrążone w tufach wulkanicznych, które niegdyś służyły jako miejsce schronienia dla pasterzy i bydła, a także endemiczne gatunki ptaków i roślin. Po dojściu do schroniska Pico Ruivo szlak prowadzi dalej do Achada do Teixeira, zachęcając do dalszej drogi. Tam znajduje się słynna balsamiczna formacja skalna, popularnie nazywana „Homem em Pé” (Stojący Człowiek). PR1.1 - Vereda da Ilha (Pico Ruivo - Ilha) Odległość: 8,2 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. Początek i koniec: Pico Ruivo shelter / Parish of Ilha. Wysokość maksymalna i minimalna: 1764 m / 485 m. Szlak zaczyna się od krótkiego podejścia na najwyższy szczyt Madery, Pico Ruivo, po czym następuje długie i niemal ciągłe zejście do parafii Ilha. W Vale da Lapa przechodzi się przez tunel Doliny Lapa przecinający Levada do Caldeirão Verde, który ma tutaj swój początek i prowadzi do parku leśnego Queimadas. PR1.2 - Vereda do Pico Ruivo (Achada do Teixeira Pico Ruivo) Odległość: 2,8 km (+ 2,8 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 30 min. Początek i koniec: Achada do Teixeira / Achada do Teixeira. 78

Wysokość maksymalna i minimalna: 1862 m / 1535 m. Jest to szlak prowadzący na najwyższy szczyt Madery, Pico Ruivo. Po drodze znajduje się kilka miejsc schronienia ze względu na to, że podczas wspinaczki istnieje możliwość wystąpienia nagłych zmian pogody, a obszar często zanurzony jest w chmurach lub nieznacznie ponad nie wystaje. Po prawej stronie widać pasmo górskie Santana, z majaczącym w oddali parkiem leśnym Queimadas. W głębi znajduje się dolina Ribeira Grande, rozpoczynająca się przy Caldeirão Verde (Zielonym Kotle) i Caldeirão do Inferno (Kotle Piekielnym), a przy dobrej widoczności zobaczyć można skalistą formację Penha D ‘Águia, Serra das Funduras i Ponta de St Lourenço. PR9 – Levada do Caldeirão Verde (Queimadas Caldeirão Verde) Odległość: 6,5 km (+ 6,5 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 5 godz. 30 min. Początek i koniec: park leśny Queimadas / park leśny Queimadas Wysokość maksymalna i minimalna: 980 m / 890 m. Levada słynie z wertykalnych, niesamowitych widoków do wnętrza wyspy. Poprowadzono ją w XVIII wieku przez strome klify i górskie stoki celem transportu wody do nawadniania obszarów rolnych Faial. Przechodzi się nią przez cztery tunele wydrążone w skale. Jezioro Caldeirão Verde tworzy spekta-

kularna, stumetrowej wysokości kaskada wody spływającej z Ribeiro do Caldeirão Verde. Można tu odpocząć przed dalszym spacerem do parku leśnego Queimadas. PR11 – Vereda dos Balcões (Ribeiro Frio - Balcões) Odległość: 1,5 km (+ 1,5 km drogi powrotnej). Skala trudności: Łatwa Czas przejścia: 1 godz. 30 min. Początek i koniec: E.R. 103 (Ribeiro Frio) / E.R. 103 (Ribeiro Frio). Wysokość maksymalna i minimalna: 630 m / 630 m. Ten krótki szlak stanowi kontynuację levady da Serra do Faial do punktu widokowego Balcões, skąd podziwiać można dolinę Ribeira da Metade, elektrownię wodną Fajã da Nogueira oraz parafię Faial. Przy dobrej widoczności widać Pico do Areeiro i Pico Ruivo. PR18 – Levada do Rei (Quebradas - Ribeiro Bonito) Odległość: 5,1 km (+ 5,1 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. do 3 godz. 30 min. Początek i koniec: São Jorge ETAR / São Jorge ETAR.

Wysokość maksymalna i minimalna: 710 m / 530 m. Idąc tą levadą podziwia się wspaniałe widoki na tereny rolne São Jorge i Santany. Druga połowa szlaku przecina zbocza wnętrza wyspy i prowadzi przez las do Ribeiro Bonito, uważanego za sanktuarium przyrody. Teren pokryty jest typową roślinnością Lasu Wawrzynowego.

i 79

OGRODY I PARKI GMINA PORTO MONIZ Ogród Porto Moniz i morskie wybrzeże Jest to piękny teren na spacery i podziwianie nadmorskich krajobrazów. Znajduje się tu plac zabaw dla dzieci, ogrody, kilka restauracji i sklepów. Frente de Mar do Porto Moniz 9270-095 Porto Moniz www.portomoniz.pt/ Park Lamaceiros Park umożliwia bliski kontakt z naturą, ze szczególnym uwzględnieniem Lasu Wawrzynowego Madery. Posiada doskonałe zaplecze piknikowe, trzy stacjonarne grille z pokrywami, stoły i ławki, punkt czerpania wody, toalety (w tym dla osób niepełnosprawnych) i kilka terenów zielonych. Ze znajdującego się tutaj punktu widokowego widać parafię Ribeira da Janela i część północnego wybrzeża 80

wyspy. Wstęp wolny. www.portomoniz.pt GMINA SÃO VICENTE Ogród rdzennej roślinności Madery W roku 1989 Klub Ekologiczny Barbusano założył ten ogród przy pomocy Worldwide Fund for Nature i obecnie podziwiać tu można ponad 60 gatunków roślinności typowej dla Madery. Wstęp wolny www.cm-saovicente.pt GMINA SANTANA Ogród Biosfery Ogród ten powstał celem upamiętnienia przyznania miastu Santana statusu „Rezerwatu Biosfery UNESCO” i znajduje się w nim słynny Pomnik Biosfery autorstwa miejscowego rzeźbiarza Luísa Paixão. Ukazano na nim Ziemię w doskonałej symbiozie pomiędzy naturą, życiem i krajobrazem, co symbolizuje postać żeńska. Park Tematyczny Madery W parku tym, jedynym tego rodzaju w Portugalii, znajdują się pawilony poświęcone historii, nauce i tradycjom wyspy. Można tu zobaczyć replikę pociągu Monte, tradycyjne wozy ciągnione przez woły, hamaki podobne do jednoosobowych lektyk, typowy dom z Santany, tereny zielone z endemiczną florą Madery, ścieżki spacerowe, jezioro z łódkami oraz wspaniały plac zabaw. Wstęp płatny.

i 81

Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 19. Godziny otwarcia w zimie: 10 - 18. 24 i 31 grudnia zamknięte od godz. 15. 25 grudnia nieczynne. Estrada Regional 101, Fonte da Pedra, 9230-098 Santana T.: (+351) 291 570 410 E-mail: info@parquetematicodamadeira.pt www.parquetematicodamadeira.pt Ogród różany Quinta do Arco Ogrody Quinta do Arco szczycą się jedną z największych kolekcji krzewów różanych w Portugalii, w tym rzadkich, a nawet zagrożonych wyginięciem odmian. Można tu podziwiać ponad tysiąc różnych odmian róż, tak starożytnych, jak i współczesnych, pnących i nie pnących. World Federation of Rose Societies przyznała ogrodowi nagrodę doskonałości. Wstęp płatny. Czynne codziennie od kwietnia do grudnia, od 10 do 18. Sítio da Lagoa - Arco de São Jorge, 9230-018 Santana T.: (+351) 291 570 250 E-mail: info@quintadoarco.com www.quintadoarco.com Park leśny Ribeiro Frio Park ten, położony w odległości zaledwie 17 km od Funchal, charakteryzuje się pięknymi ogrodami harmonijnie położonymi w Lesie Wawrzynowym. Mieści się w nim Centrum Akwakultury, w którym hodowane są pstrągi tęczowe (Oncorhynchus mykiss walbaum) celem 82

reintrodukcji do cieków wodnych wyspy. Wstęp wolny São Roque do Faial 9230-209 Santana www.sra.pt/drf Park leśny Queimadas Ten położony 5 km od Santany park to znakomite miejsce na pikniki i spacery, a na gości czeka tutaj Casa das Queimadas, czyli duży budynek kryty strzechą. Wstęp wolny Sítio das Queimadas 9230 Santana www.sra.pt/drf Park leśny Pico das Pedras Otoczony przez Las Wawrzynowy, jest przyjemnym miejscem na pikniki lub spacery wśród przyrody, gdyż spotkać tu można wiele gatunków endemicznych fauny i flory. Park jest przystosowany dla osób niepełnosprawnych (w tym niewidomych) i umożliwia im bezpośredni kontakt z naturą. Wstęp wolny Sítio do Pico das Pedras 9230 Santana T.: (+351) 291 572 152

i 83

PLAŻE I BASENY Intensywny błękit morza kontrastujący z głęboką zielenią gór sprawia, że plaże północnego wybrzeża Madery są niezapomnianym widokiem. Często występują tam silne prądy i wysokie fale, co przyczynia się do ich popularności wśród surferów. Zaleca się zachować ostrożność. GMINA PORTO MONIZ Naturalne baseny Porto Moniz Pływanie w tych słonowodnych basenach, utworzonych naturalnie przez morze i wulkaniczne skały, jest niezapomnianym przeżyciem. Jest tu osobny basen dla dzieci, wejście dla osób niepełnosprawnych, przebieralnie, łazienki, szafki, miejsce udzielania pierwszej pomocy, leżaki do opalania, parasole, a latem także bar przekąskowy. Wstęp płatny. Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 9 - 19 Godziny otwarcia w zimie: 10 - 17.30 Sítio do Lugar T.: (+351) 291 850 190 http://www.portomoniz.pt/ 84

Naturalne baseny Seixal Otoczone wspaniałym krajobrazem baseny pochodzenia wulkanicznego mieszczą się w pobliżu plaży Laje. Na gości czeka bar, toalety i prysznice, nie ma tu jednak ratowników. Wstęp wolny Plaża Porto do Seixal Tę niedawno utworzoną w pobliżu portu Seixal plażę z czarnym piaskiem otacza niesamowity krajobraz północnego wybrzeża wyspy. Nie ma na niej ratowników, są natomiast zewnętrzne prysznice. Wstęp wolny Plaża Laje Ukryta pomiędzy skałami plaża z czarnym piaskiem wyróżnia się nie tylko krystalicznie czystą wodą, lecz także wyjątkowym spokojem. W lecie są tu toalety i bar, ale nie ma nadzoru ratownika. Nazywana jest często „plażą Jamajka”, ponieważ rosną tu palmy posadzone wzdłuż wybrzeża. Wstęp wolny Kompleks kąpielowy Klubu Morskiego Seixal Wśród fantastycznego otoczenia znajduje się naturalny basen, teren do opalania z leżakami, bar, prysznice i toalety, można tu także wypożyczyć kajaki. Wstęp wolny Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: od 10 do północy. Zamknięte w okresie zimowym. Seixal T.: (+351) 963 843 830 http://clubenavaldoseixal.org/

GMINA SÃO VICENTE Kompleks kąpielowy Ponta Delgada W położonym w pobliżu kościoła parafialnego Ponta Delgada kompleksie są dwa baseny z wodą morską, jeden dla dorosłych i jeden dla dzieci. Znajduje się tu także teren do opalania się, bar z tarasem, przebieralnie i miejsce udzielania pierwszej pomocy. Wstęp płatny. Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 19. Zamknięte w okresie zimowym. Zona Balnear da Ponta Delgada T.: (+351) 291 863 091 www.cm-saovicente.pt

Kompleks kąpielowy São Vicente Kompleks ten, położony w miejscowości Fajã da Areia, w połowie drogi między parafiami São Vicente i Ponta Delgada, dysponuje strefą do opalania z bezpośrednim dostępem do morza, restauracją, barem, siłownią, parkingiem i promenadą długości 620 metrów, łączącą Varadouro z Zatoką Juncos. Klub Morski posiada zaplecze do uprawiania sportów wodnych, takich jak kajakarstwo, wędkarstwo sportowe, surfowanie i bodyboarding. Miejsce to jest bardzo cenione przez surferów. Wstęp wolny Porto do Varadouro Fajã da Areia T.: (+351) 291 842 074 www.cm-saovicente.pt

Estrada da Ponte do Faial T.: (+351) 291 570 200 www.cm-santana.com Kompleks kąpielowy Calhau de São Jorge Ten mieszczący się u ujścia strumienia São Jorge obiekt posiada małą, słodkowodną lagunę i plażę, a także trzy baseny, z których roztacza się piękny widok na krajobraz północnego wybrzeża. Są tu także miejsca do opalania się, przebieralnie i restauracja. Wstęp płatny. Sítio do Barranco – São Jorge 9230-167 Santana T.: (+351) 291 576 008 www.cm-santana.com

GMINA SANTANA Kompleks kąpielowy Foz da Ribeira do Faial Naturalny basen, basen z wodą morską dla dzieci oraz plac zabaw to niektóre z atrakcji czekających w tym obiekcie położonym przy ujściu Faial. Zaplecze obejmuje część gastronomiczną, prysznice, punkt udzielania pierwszej pomocy oraz miejsce do opalania się, są tu także obiekty sportowe do piłki nożnej, piłki ręcznej, siatkówki plażowej oraz pawilon do różnych dyscyplin. Na górze położonej przy ujściu strumienia podziwiać można unikatowe formacje wulkaniczne, które powstały z wypływającej lawy. Wstęp wolny

i 87

REZERWATY PRZYRODY Rezerwat Przyrody Rocha do Navio Rezerwat ten powstał w roku 1997 na wniosek miejscowej ludności Santany i obejmuje on obecnie pas przybrzeżny wraz z wysepką Ilhéu da Viúva, na której rosną rzadkie gatunki roślin. Krajobraz uzupełniają całkowicie lub częściowo zanurzone jaskinie. Rezerwat jest potencjalnym siedliskiem mniszki śródziemnomorskiej, występuje tu także endemiczna flora Makaronezji. Do rezerwatu prowadzi wytyczona ścieżka, a do punktu widokowego Rocha do Navio dotrzeć można kolejką linową. Roztaczające się z niego widoki na morze, małe działki rolne i wysepkę Viúva są niezapomniane! Nazwa Rocha do Navio nawiązuje do wraku, który rozbił się tutaj w XIX wieku.

TURYSTYKA AKTYWNA Do najpopularniejszych form spędzania czasu na świeżym powietrzu na północnym wybrzeżu należą przejażdżki jeepami i wycieczki rowerowe. Kajakarstwo polecane jest szczególnie na Ribeiro Frio oraz Chão da Ribeira, Seixal i jest to ekscytujące, fizyczne wyzwanie, polegające na aktywnym poznawaniu tutejszych strumieni wodnych. Można je łączyć ze wspinaczką, skokami, zjazdami na linie czy pływaniem. Co roku na wyspie odbywa się RIC Madeira International Canyoning Meeting, które stało się jedną z najważniejszych imprez kajakarskich. Pico do Areeiro zaprasza na wspinaczki tych, którzy lubią poczuć przypływ adrenaliny, wiele atrakcji zapewnia także nurkowanie w głębinach oceanu, a nawet Maderskim Akwarium w Porto Moniz. Madeira Island Ultra Trail Klub Górski Funchal jest promotorem corocznej imprezy: ultramaratonu Madeira Island Ultra Trail (MIUT), czyli biegu górskiego, którego licząca 115 km trasa przebiega przez najwyższe pasma wzniesień na wyspie. Co roku najlepsi sportowcy z różnych krajów ruszają z położonej na Zachodzie wsi Porto Moniz, by dotrzeć do znajdującej się po

drugiej stronie wyspy do Machio (lub odwrotnie), po drodze przemierzając masyw środkowy: Encumeada - Pico Ruivo - Pico do Areeiro. Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej: http://madeiraultratrail.com/pt/ Ultra Skymarathon® Madeira USM jest częścią hiszpańsko-andorsko-portugalskiej imprezy Skyrunner® National Series i w roku 2017 po raz drugi stanowi jedyny portugalski etap Skyrunner® World Series. W 2017 roku odbyła się także inauguracja Santana Vertical Kilometer®, wydarzenia będącego częścią Vertical Kilometer World Circuit. Skyrunning to techniczny bieg wysokogórski, który przyciąga uczestników nie tylko ze względu na swoją trudność, ale także z powodu niesamowity krajobraz. Pod tym względem północne wybrzeże Madery nie ma sobie równych! Organizacja tej międzynarodowej imprezy wiąże się z promocją naturalnego dziedzictwa regionu, ukazując potencjał turystyczny tras pieszych oraz kulturę wyspy. Zawody odbywają się na czterech dystansach: Ultra Skymarathon® Madeira (USM 55 km 4000 m D +), Santana Vertical Kilometer® (SVK 4.8 km 1003 D +), Santana Sky Race (SSR 20 km 1350 m D +) oraz Mini SkyRace (MSR 13 km 400 m D +). Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej: http://www.madeiraskyrunning.com

i 89

MUZEA I ZABYTKI GMINA PORTO MONIZ Ośrodek Nauk Przyrodniczych Przeznaczone zarówno dla dorosłych, jak i dzieci centrum ma na celu organizowanie naukowych wystaw krajowych i zagranicznych, przy współpracy z Pawilonem Wiedzy - Ciência Viva z Lizbony. Na powierzchni wystawienniczej znajdują się miejsca do gier interaktywnych, a audytorium może pomieścić ok. 150 osób. Wstęp płatny. Otwarte codziennie od 10 do 18. 25 grudnia nieczynne. Rotunda do Ilhéu Mole — 9270-095 Porto Moniz T.: (+351) 291 854 274 E-mail: geral@portomoniz.cienciaviva.pt www.portomoniz.cienciaviva.pt Maderskie Akwarium Akwarium to mieści się na terenie Fortu São João Batista, wybudowanego w 1730 roku. Zwiedzający mogą z bliska zobaczyć gatunki będące przedstawicielami morskiego życia archipelagu, a 90

nawet zanurkować w jednym ze zbiorników i pływać pomiędzy takimi zwierzętami, jak manty czy mureny. Wstęp płatny. Otwarte codziennie z wyjątkiem 25 grudnia, w godz. 10 - 18. Rua Forte de São João Batista 9270-096 Porto Moniz T.: (+351) 291 850 340 GMINA SÃO VICENTE Muzeum Szlaku Wapienniczego Na muzeum to składają się dwa wyrobiska skały wapiennej, piec wapienniczy, zbiór liczących ponad 5 milionów lat skamieniałości, magazyn na słomę oraz tradycyjne maderskie pola uprawne oraz trzy wystawy tematyczne: Wartości Naturalne, Historia Wsi oraz Obróbka Wapieni. Podczas wizyty w muzeum odbyć można 30-minutowy spacer trasą wytyczoną wiele lat temu przez ówczesnych pracowników oraz obejrzeć film wyjaśniający proces wydobywania i obróbki skały wapiennej. Wizyty po wcześniejszym umówieniu. Czynne od wtorku do soboty, w godz. 10 - 17. W poniedziałki, niedziele i święta nieczynne. Sítio da Achada do Furtado do Barrinho, Lameiros

9240-211 São Vicente T.: (+351) 291 842 018 E-mail: rotadacal@gmail.com https://sites.google.com/site/rotadacal/ Jaskinie i Centrum Wulkaniczne Zwiedzanie jaskiń uzupełnia wizyta w Centrum Wulkanicznym. W specjalnym pawilonie zobaczyć można prezentację audiowizualną o ewolucji geologicznej jaskiń, etapy erupcji wulkanów oraz symulację narodzin wyspy. Wstęp płatny. Czynne codziennie z wyjątkiem 25 grudnia, w godz. 10 - 19. Sítio do Pé do Passo 9240-039 São Vicente T.: (+351) 291 842 www.grutasecentrodovulcanismo.com

i 91

Dom dr. Horacio Bento de Gouveia Dom będący miejscem narodzin dr. Horacio Bento de Gouveia, a następnie jego rezydencją, wybudowano na przełomie XVII i XVIII wieku w maderskim stylu świeckim. W 1986 roku założono w nim muzeum, w którym znajdują się przedmioty związane z życiem zawodowym tego lokalnego pisarza, dziennikarza i nauczyciela. Wstęp wolny Sitio dos Terços – Ponta Delgada 9420-120 São Vicente T.: (+351) 291 862 332 GMINA SANTANA Muzeum Winiarstwa Arco de São Jorge Muzeum mieści się na terenie eksperymentalnej winnicy i ma na celu promowanie wina wytwarzanego na Maderze. Znaleźć z nim można różne przedmioty i urządzenia do tego służące oraz prezentację odmian winogron Madery. Wstęp płatny. Czynne od wtorku do soboty, w godz. 14 - 18. W innych godzinach czynne po wcześniejszej rezerwacji. Sítio da Lagoa 9230-018 Santana T.: (+351) 291 578 106

CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ Centrum Informacji Turystycznej Santany Czynne w poniedziałki w godz. 14 16.30, od wtorku do piątku w godz. 9.30 - 16 i w soboty od 9 do 13. Sítio do Serrado 9230 Santana T.: (+351) 291 575 162 Centrum Informacji Turystycznej Porto Moniz Czynne: Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 10 - 16 oraz w soboty w godz. 10 - 12.30. Vila do Porto Moniz 9270 Porto Moniz T.: (+351) 291 853 075

i 93

WYBRZEŻE POŁUDNIO-WSCHODNIE SANTA CRUZ i MACHICO Gmina Santa Cruz składa się z pięciu parafii: Camacha, Caniço, Gaula, Santa Cruz zachodnia część Santo António da Serra. Gmina Machico składa się z pięciu parafii: wschodniej części Santo António da Serra, Água de Pena, Machico, Porto da Cruz i Caniçal.

NIE PRZEGAP! GMINA SANTA CRUZ 1. Widoki z Cristo Rei Garajau, położone między Funchal i Caniço, zawdzięcza swoją nazwę rybitwom (garajaus), które mają tu swoje gniazda. Tutaj też znajduje się przylądek Ponta do Garajau z pomnikiem Cristo Rei (Chrystusa Króla ) i wspaniałymi widokami na morze oraz Funchal. 2. Plaża Garajau Znajdująca się blisko symbolicznego pomnika Cristo Rei (Chrystusa Króla) w Ponta do Garajau kolejka linowa pozwala dotrzeć do pięknej plaży Garajau, na której znajduje się niewielka kawiarnia i centrum nurkowe, umożliwiające poznawanie Rezerwatu Morskiego Garajau. Rezerwat Przyrody Garajau utworzono w 1986 roku ze względu na jego wyjątkowe walory dla płetwonurków, którzy przybywają tu z całego świata, by podziwiać bogactwo naturalne i czystość wód, pływając wśród mant i innych niegroźnych ryb. Jest to jedyny wyłącznie morski rezerwat w kraju. 96

3. Zwiedzanie Caniço de Baixo Parafia ta zawdzięcza swoją nazwę długim, cienkim trzcinom, które rosły tu w dużej ilości w chwili odkrycia tego miejsca. Do miejscowych atrakcji należy osiemnastowieczny kościół parafialny z dużą dzwonnicą, który stanowi ważny ośrodek turystyki, a także kompleks kąpielowy Lido Galomar, położony między skałami wulkanicznymi i będący także klubem nurkowym. 4. Plaża Reis Magos Odwiedzając plażę Reis Magos, szczycącą się akredytacją Blue Flag, można liczyć na czyste, przejrzyste wody, a bezpieczeństwo zapewniają ratownicy i punkt udzielania pierwszej pomocy. 5. Camacha i słynna kawiarnia Relógio Camacha słynie na cały świat ze swojego folkloru („Bailinho da Madeira”), a miłośników piłki nożnej na pewno zainteresuje fakt, że to właśnie tutaj, w Largo da Achada, w 1875 roku narodził się portugalski futbol. Innym ciekawym miejscem w Camacha jest Café Relógio, znana z wieży, w której znajduje dzwon i zegar pochodzący z Liverpoolu. To w Camachy mieści się także fabryka rękodzieła oraz targowisko wikliniarzy, na którym można zobaczyć prezentację tego rzemiosła.

6. Ulice Santa Cruz Będąc w Santa Cruz warto zobaczyć modernistyczny rynek, drugi najważniejszy kościół na Maderze, a także pospacerować nadmorską promenadą. Oprócz skalistej plaży Palmeiras i znajdujących się przy niej dwóch basenów, na gości czeka nowy, położony przy potoku Boaventura, kompleks kąpielowy z basenami, obszarem do opalania się, przebieralniami i restauracją. Przy basenie mieści się niewielkie, bezpieczne zejście do morza dla tych, którzy wolą pływać w otwartych wodach, a w pobliżu ujścia potoku znajduje się basen pontonowy. Na najmłodszych czeka natomiast pobliski aquapark. GMINA MACHICO 7. Odwiedziny w Santo da Serra Bujna roślinność oraz urokliwe wille i gospodarstwa przyczyniają się do romantycznego, naturalnego charakteru Santo da Serra, gdzie na gości czekają również nastrojowe restauracje, hotele oraz domki letniskowe. Warto zobaczyć ogrody quinty, a także targowisko, na którym co niedzielę lokalni sprzedawcy oferują swoje produkty. Santo da Serra proponuje także przejażdżki konne, a tutejszy klub golfowy jest w posiadaniu jednego z najbardziej spektakularnych pół golfowych w Europie ze względu na niesamowite widoki na góry i morze.

i 97

8. Zwiedzanie miasta Machico Odkrywcy Madery, Gonçalves Zarco i Tristão Vaz Teixeira, przycumowali właśnie w rejonie Machico, a według legendy sto lat wcześniej Robert Machim i Ana d’Arfet znaleźli tu schronienie. Nazwa Machico wywodzi się zatem od nazwiska Machim. Zatoka Machico zachęca do spacerów malowniczym wybrzeżem. Idąc promenadą, dochodzi się dwóch plaż: São Roque i Banda d’Além z przywiezionym specjalnie złocistym piaskiem. Przy deptaku znaleźć można wiele restauracji i barów. 9. Targ Żywności w Machico Co roku latem w centrum miasta odbywa się Targ Żywności, organizowany we współpracy z miejscowymi restauracjami i barami, przyciągając wielu gości nie tylko wspaniałym jedzeniem, lecz także występami artystycznymi. 10. Punkt widokowy Pico do Facho Na wschód od zatoki Machico znajduje się punkt widokowy Pico de Facho, z którego podziwiać można przepiękne panoramy, od szczytów położonych w centralnej części wyspy po Ponta de São Lourenço. 98

11. Pobyt w Porto da Cruz Porto da Cruz, przez długi czas związany z eksploracją wyspy, otacza teren o wiejskorolniczym charakterze. Niewątpliwą atrakcją jest imponujący, charakterystyczny klif Penha d’Águia o wysokości 590 metrów i kształcie ściętej piramidy, na który wchodzi się z Cruz, by podziwiać niesamowity krajobraz okolicy. 12. Zwiedzanie Companhia de Engenhos do Norte (Północnej Kompanii Cukrowej) Ten wybudowany na początku XX wieku zakład przetwarzania cukru jest jednym z głównych tego typu na wyspie i służy wyłącznie do produkowania rumu z trzciny cukrowej, zgodnie z tradycyjnymi zasadami i tylko z wykorzystaniem maszyn parowych. Turyści mogą zwiedzać go od marca do maja. Prowadzone są tutaj degustacje różnych rodzajów rumu, w tym poncha, czyli tradycyjnego maderskiego napoju z rumu z trzciny cukrowej. 13. Plaża Alagoa Plaża Porto da Cruz z czarnym piaskiem ma miejsca do opalania się, dobry dostęp do morza, przebieralnie, plac zabaw dla dzieci, bary i restauracje, a w lecie są tutaj ratownicy. Miejsce to jest także bardzo popularne wśród surferów.

14. PR10 Levada do Furado (Ribeiro Frio - Portela) Szlak ten prowadzi przy levadzie Serra do Faial do budynku, w którym woda ze strumienia rozdzielana jest na kanały, a następnie schodzi do Lamaceiros, by zakończyć się w punkcie widokowym Portela w gminie Machico. Dominujące elementy krajobrazu to dolina Ribeiro Frio, spektakularny masyw skalny Penha d’Águia, zatoka Faial oraz Ponta dos Clérigos. 15. Panorama z punktu widokowego Portela Z Portela podziwiać można jedne z najpiękniejszych widoków Madery: góry przechodzące w doliny i schodzące do morza. Widać stąd znakomicie Porto da Cruz i Penha d’Águia, które co prawda położone są na północnym wybrzeżu wyspy, ale należą do gminy Machico. 16. Panorama z punktu widokowego Baía de Abra Ten punkt widokowy, znajdujący się na Ponta de St Lourenço, najbardziej wysuniętym na wschód półwyspie Madery, nazwany został na cześć statku João Gonçalves Zarco. Z tego miejsca roztacza się wspaniały widok na Ponta de St Lourenço i jego linię brzegową, znaczoną erozją spowodowaną działaniem wiatru i morza.

i 99

17. Rezerwat Przyrody Ponta de São Lourenço (PR8 – Vereda da Ponta de São Lourenço) Dla Ponta de São Lourenço charakterystyczne są formacje skalne w kolorach czerwonym i czarnym, a także małe wysepki. Idąc szlakiem, podziwia się zapierające dech w piersi widoki na północne i południowe wybrzeże wyspy, a także na wyspy Desertas i Porto Santo. Obok znajdującego się na końcu szlaku mola Sardinha mieści się Casa do Sardinha, w którym - po uprzedniej rezerwacji - goście mogą obejrzeć stałą ekspozycję dotyczącą rezerwatu. 18. Punkt widokowy Ponta do Rosto Miejsce to znajduje się w północnej części półwyspu São Lourenço i warto o nim wspomnieć ze względu na występujące tu gatunki roślin i zwierząt. Przy dobrej widoczności można zobaczyć zarówno północne, jak i południowe wybrzeże Madery, a także wyspę Porto Santo. 19. Maderskie Muzeum Wielorybnictwa Muzeum poświęcone jest historii wielorybnictwa na Maderze i wszystkiego, co się z nim wiąże. Znajduje się we wsi Caniçal. 20. Odpoczynek na plaży Prainha Jest to naturalna plaża o najczystszym piasku na całej Maderze, a otaczający ją krajobraz mocno kontrastuje z typową zielenią wyspy, którą zastępują tu odcienie żółci, brązu i pomarańczu. Na plaży znajduje się restauracja, przebieralnie, parasole i leżaki do opalania się, a przy plaży jest parking.

100

i 101

SZLAKI PIESZE I LEVADAS

gwałtowne zmiany atmosferyczne w ciągu dnia. Idąc tym szlakiem można zobaczyć Santo da Serrę, profile najwyższych szczytów wyspy (Pico Ruivo i Pico do Areeiro), a także wyspy Desertas. Trasa kończy się w centrum Maroços, wśród tradycyjnych pól tarasowych, charakterystycznych dla rolnictwa Madery.

GMINA MACHICO

PR8 - Vereda da Ponta de São Lourenço (Baia d’Abra - Cais do Sardinha) Odległość: 4 km (+ 4 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 2 godz. 30 min. Początek i koniec: E.R. 109 (Baía d’ Abra - Caniçal) / E.R. 109 (Baía d’ Abra - Caniçal). Wysokość maksymalna i minimalna: 110 m / 5 m. Ta wijąca się ścieżka umożliwia podziwianie krajobrazu wschodniej części wyspy, przechodzi bowiem przez Ponta de S. Lourenço, gdzie piętrzą się bazaltowe, wulkaniczne formacje czy osaday wapienne. Ze ścieżki widoczne są także dwie wysepki: Cevada i Ponta de S. Lourenço. Niskopienna roślinność występująca przy szlaku oraz brak drzew wyróżnia ten teren od reszty wyspy, tworząc unikalne środowisko przyrodnicze. Spośród rozpoznanych tutaj 138 gatunków roślin, 31 występuje tylko na Maderze (endemity), a jeśli chodzi o gatunki zwierząt, największe w okolicy kolonie mewy romańskiej (Larus cachinnans atlantis) znajdują się na wyspie Desembarcadouro, podobnie jak innych chronionych ptaków morskich: burzyka żółtodziobego

W gminie poprowadzono trzy polecane szlaki piesze: PR5 – Vereda das Funduras (Portela - Maroços) Odległość: 8,7 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. Początek i koniec: Punkt widokowy Portela / Maroços. Wysokość maksymalna i minimalna: 605 m / 175 m. Szlak przechodzi przez pasmo górskie Machico, a rozpoczyna się w punkcie widokowym Portela, z którego podziwiać można północne wybrzeże Madery. Następnie przechodzi przez pasmo górskie Funduras, prowadzi do Lasu Wawrzynowego i Casa das Funduras, budynku poświęconego działalności leśniczej. Można następnie skierować się do punktu widokowego Larano, by zobaczyć zatokę Machico, szlak natomiast prowadzi dalej, przez najpiękniejszą część Lasu Wawrzynowego leżącą na południowym zboczu wyspy. Jedną z najważniejszych funkcji tego lasu jest zatrzymywanie wody pochodzącej z mgieł, które często tu występują ze względu na 102

(Calonectris diomedea), nawałnika maderskiego (Oceanodroma castro), tajfunnika cienkodziobego (Bulweria bulwerii) czy rybitwy zwyczajnej (Sterna hirundo). Licznie występują tu także maderskie jaszczurki Lacerta dugesii oraz endemiczne gatunki mięczaków naziemnych (aż 24 gatunki), czyli po prostu ślimaki. Przy odrobinie szczęścia można zobaczyć pływające w morzu mniszki środziemnomorskie (Monachus monachus). Na końcu szlaku znajduje się dom Sardinha (którego nazwa wywodzi się od nazwiska jego byłych właścicieli), obecnie wykorzystywany przez leśników, a także molo Sardinha, często służące pływakom.

PR10 – Levada do Furado (Ribeiro Frio - Portela) Odległość: 11 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 5 godz. Początek i koniec: E.R. 303 (Ribeiro Frio) / E.R. 102 (Portela). Wysokość maksymalna i minimalna: 870 m / 520 m. Szlak ten prowadzi przy levadzie Serra do Faial do budynku, w którym woda ze strumienia rozdzielana jest na kanały, a następnie schodzi do Lamaceiros, by zakończyć się w punkcie widokowym Portela w gminie Machico. Krajobraz przy szlaku to głównie dolina Ribeiro Frio, w tym obszary rolne Faial, São Roque do Faial oraz Porto da Cruz, a także niesamowite formacje skalne Penha d’Águia i Ponta dos Clérigos. Ta levada jest jedną z najstarszych w państwie: została pozyskana w roku 1822 na podstawie kontraktu pomiędzy pierwszym hrabią Carvalhal a zarządem Skarbca Królewskiego, w celu nawadniania pól uprawnych Porto da Cruz. Szlak kończy się przy lokalnej drodze ER102 w Lamaceiros, gdzie zaczyna się zejście do Porteli.

i 103

OGRODY I PARKI GMINA SANTA CRUZ Ogród botaniczny Quinta Splendida W ogrodzie botanicznym Quinta Splendida, mieszczącym się w Caniço, występuje ponad 1000 gatunków roślin (w tym kwiatów), z których wiele jest endemicznymi dla Madery. Status botanicznego został ogrodowi przyznany przez samorząd regionalny w uznaniu dla różnorodności naturalnego piękna, jakie jest tu prezentowane. Wstęp wolny Estrada Ponta da Oliveira, 11 9125-001 Caniço T.: (+351) 291 930 400 E-mail: info@quintasplendida.com www.quintasplendida.com Largo Conselheiro Aires de Ornelas Plac Largo Conselheiro Aires de Ornelas, bardziej znany jako Largo da Achada, znajduje się tuż przed Vila da Camacha, otoczony jest wysokimi drzewami, a w pobliżu znajdują się także ogrody i plac zabaw. Ogród miejski Santa Cruz Położony obok kościoła parafialnego, w centrum Santa Cruz, ogród miejski to znakomite miejsce do tego, by zrelaksować się i cieszyć okolicznościami przyrody. 104

Przez ogród, wśród roślinności, prowadzi alejka z ławeczkami, która pozwala na spokojną kontemplację lokalnych krajobrazów. W ogrodzie znajduje się rzeźba Luísa Paixão poświęcona siostrze Marii Wilson, którą nazywano tu „mateczką”. Ogród w Quinta do Dr. Américo Durão Ten stanowiący część Albatroz Yacht Beach Club ogród, położony jest obok międzynarodowego lotniska Madery w Santa Cruz, którego rozbudowa spowodowała zniszczenie farmy, do której należał. Występują tu endemiczne gatunki roślin, takie jak draceny smocze (Dracaena draco) czy sosny alepskie (Pinus halepensis). Wstęp wolny Sítio da Terça 9100-187 Santa Cruz T.: (+351) 291 520 290 GMINA MACHICO Ogród miejski Machico Położony blisko ratusza Machico, w pobliżu wybrzeża, ogród miejski posiada kolekcję zarówno rodzimych gatunków roślin, jak i tych pochodzących z różnych zakątków świata. Jest tu także plac zabaw dla dzieci.

i 105

PLAŻE I OBIEKTY WODNE GMINA SANTA CRUZ Plaża Garajau Plaża Garajau znajduje się u podnóża klifu Ponta do Garajau, jest częścią rezerwatu Garajau i przyciąga znakomitymi warunkami do nurkowania. Można do niej dotrzeć odpłatnie kolejką linową. Spokojna, krystalicznie czysta woda, idealna do snorklingu, a także zaplecze, na które składają się prysznice, miejsce udzielania pierwszej pomocy i restauracja, przyczyniają się do atrakcyjności tego miejsca. Wstęp wolny Estrada do Cristo Rei T.: (+351) 291 520 100 Kompleks kąpielowy Lido Galomar Utworzony na wulkanicznej skale obiekt powstał z inicjatywy niemieckiego biznesmena. Mieści się tutaj klub nurkowy oferujący specjalistyczne szkolenia. Wstęp płatny. Rua Dom Francisco Santana 9125-031 Caniço T.: (+351) 291 930 930 106

Plaża Reis Magos Ta niewielka żwirowa plaża ma świetny dostęp do morza, woda jest tu przejrzysta, a jej jakość potwierdzona została przez akredytację Blue Flag. Bezpieczeństwo zapewniają ratownicy i punkt udzielania pierwszej pomocy. Wstęp wolny Reis Magos, Caniço T.: (+351) 291 520 100 Plaża Palmeiras Plaża Palmeiras znajduje się w gminie Santa Cruz i dzieli się na dwie strefy: plażę żwirową oraz basenową (z basenem dla dorosłych i drugim dla dzieci). Są tu przebieralnie, prysznice, toalety, punkt udzielania pierwszej pomocy oraz zespół ratowników. Można także skorzystać z restauracji. Wstęp wolny T.: (+351) 291 520 100 Aquapark Dla tych, którzy poszukują rozrywki dla całej rodziny, najlepszym rozwiązaniem będzie spędzenie połowy dnia w aquaparku. Na powierzchni przewidzianej dla ponad 1000 osób znajduje się kilka basenów, trzy ślizgawki wodne, cztery szybkie tory, bystry potok, czarna dziura, leniwa rzeczka, basen i specjalna część dla dzieci. Wstęp płatny. Czynne codziennie w godz. 10 - 18 od czerwca do listopada. W sierpniu czynne do godz. 19. Ribeira da Boaventura 9100-138 Santa Cruz

T.: (+351) 291 634 408 www.aquaparque.com GMINA MACHICO Plaża Banda d’Além Mieszcząca się w zatoce Machico plaża Banda d’Além, z przywiezionym tu specjalnie złocistym piaskiem, ma doskonałe zaplecze dla gości, a w sezonie kąpielowym zapewnia pełną opiekę ratowniczą. To wspaniałe miejsce do kąpieli posiada również przebieralnie, toalety, prysznice i parking, co czyni je idealnym miejscem na spędzenie udanego dnia na plaży. Wstęp wolny T.: (+351) 291 969 990 www.cm-machico.pt Kompleks kąpielowy Caniçal Prócz dwóch basenów słonowodnych - jeden dla dorosłych i jeden dla dzieci - jest tu też bezpośrednie zejście do morza. Kompleks mieści się we wsi Caniçal i oferuje przebieralnie, leżaki do opalania się, parasole, bar przekąsek oraz taras, z którego roztacza się widok na Atlantyk. Wstęp płatny.

Czynne: codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 19. Zamknięte w okresie zimowym. Rua da Pedra d’ Eira T.: (+351) 291 969 990 www.cm-machico.pt Kompleks kąpielowy Porto da Cruz W tym mieszczącym się przy nadmorskiej promenadzie w Porto da Cruz obiekcie znajdują się dwa baseny - jeden dla dorosłych i jeden dla dzieci -, a także bogate zaplecze dla gości, w tym prysznice, toalety, przebieralnie, bar, leżaki do opalania, parasole i parking przy drodze. Wstęp płatny. Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 19. Zamknięte w okresie zimowym. T.: (+351) 291 562 272 www.porto-da-cruz.com Plaża Alagoas Czarne piaski tej plaży zapraszają zarówno do opalania, jak i kąpieli w morzu. Są tu przebieralnie, plac zabaw dla dzieci, bary i restauracje, a w lecie - ratownicy. Plaża cieszy się też dużą popularnością wśród surferów.

i 107

Plaża Prainha Położona na samym końcu półwyspu São Lourenço, naturalna piaszczysta plaża o wulkanicznym pochodzeniu, jest dość nietypowa ze względu na wydmy Piedade - wapienne skamieliny o znaczeniu geomorfologicznym oraz kolorystykę: typową dla wyspy zieleń zastępują tu bowiem różne odcienie żółtego, brązowego i pomarańczowego. Na plaży znajduje się restauracja, przebieralnie, parasole i leżaki do opalania, a w pobliżu jest parking. Wstęp wolny Estrada Regional 109 T.: (+351) 291 969 990 www.cm-machico.pt

108

REZERWATY PRZYRODY Częściowy rezerwat przyrody Garajau Ten utworzony w 1986 roku rezerwat jest jedynym wyłącznie morskim rezerwatem w kraju i występują tu liczne gatunki przybrzeżne, w tym duże, ale nie zagrażające człowiekowi ryby, na przykład graniki wielkie (Epinephalus guaza). Rezerwat jest uważany za jedno z najlepszych na świecie miejsc do amatorskiego nurkowania, a przy tym ma duże znaczenie naukowe, rekreacyjne i turystyczne. Rezerwat przyrody Ponta de São Lourenço Został utworzony w roku 1982 ze względu na występującą tu osobliwą faunę i florę, co jest wynikiem panującego tu wyjątkowego klimatu i gleb. Znajduje się tu stacja kontrolna, będąca także miejscem edukacji ekologicznej.

i 109

TURYSTYKA AKTYWNA GMINA SANTA CRUZ Camacha zaprasza miłośników kajakarstwa, a w Caniço można uprawiać różne sporty wodne, w tym kajakarstwo, stand up paddling, windsurfing i nurkowanie. Klub Morski Santa Cruz Instytucja powołana została do promowania wszelkich form aktywności i sportów, w tym wodnych, a w szczególności żeglarstwa, wędkarstwa sportowego, fotografii podwodnej, a także judo i wielu innych. GMINA MACHICO Gmina zaprasza do różnych form rekreacji na świeżym powietrzu, w tym jazdy konnej, golfa i wypraw jeepami po okolicy Santo da Serra; można także biegać lub jeździć na rowerze szlakami poprowadzonymi w Portela, surfować w Porto da Cruz, obserwować wieloryby i delfiny w Machico, a idealne warunki do górskich wędrówek i biegania oferuje półwysep São Lourenço.

110

Klub Golfowy Santo da Serra Pole golfowe zaprojektowane przez Roberta Trenta Jonesa i otwarte w 1991 roku, uważane jest za jedno z najbardziej spektakularnych w Europie, także ze względu na zapierające dech w piersi widoki na góry i morze. Ma ono także wygodną lokalizację w pobliżu Funchal, mniej niż 15 minut drogi z międzynarodowego lotniska Madery. Jest to pole 27-dołkowe par 72, o długości 6039 m, z licznymi fairways i greens. Santo António da Serra T.: (+351) 291 550 100 www.santodaserragolf.com Park Sportów Água de Pena - Machico Obiekt ten, ciekawie usytuowany pod pasem startowym lotniska, obejmuje kilka wielofunkcyjnych boisk, na których można grać w hokeja, futsal, piłkę ręczną, siatkówkę i koszykówkę, w piłkę nożną, tenisa i squasha. Czynne codziennie od 10 do 22:00 (zaleca się zrobienie rezerwacji). Parque Desportivo Água Pena Sítio da Queimada T.: (+351) 291 966 222 http://mmachico.wix.com/pdap

Marina Quinta do Lorde Goszcząc w tej marinie można wybrać się na wycieczkę statkiem na obserwowanie ptaków morskich, delfinów, wielorybów i innych gatunków zwierząt lub skorzystać z oferty centrum nurkowego. Istnieje także możliwość wypożyczenia luksusowego jachtu z załogą lub kajaków. Quinta do Lorde Yacht Club, utworzony przez grupę miejscowych miłośników żeglarstwa, organizuje tu imprezy poświęcone sportom wodnym, ze szczególnym uwzględnieniem Match Racing. Marina da Quinta do Lorde T.: (+351) 291 969 607 www.quintadolorde.pt

i 111

MUZEA I ZABYTKI GMINA SANTA CRUZ Dom Kultury Santa Cruz - Quinta do Revoredo W mieszczących się w Quinta do Revoredo kilku salach wystawowych, studiu sztuk wizualnych, laboratorium, bibliotece oraz uroczym amfiteatrze prowadzona jest różnorodna działalność kulturalna. Sam budynek zwrócony jest ku oceanowi i otacza go piękny ogród. Wstęp wolny Rua Bela de São José 9100-151 Santa Cruz T.: (+351) 291 520 124 GMINA MACHICO Muzeum Solar do Ribeirinho Muzeum posiada interaktywną wystawę ukazującą opowieści i postaci, które przez 500 lat historii Machico tworzyły to miasto. Zwiedzający mogą tu zobaczyć wiele wartościowych eksponatów, w tym krzyż, który kiedyś należał do Machima, obrazy 112

Pierwszego Kapitana Donee z Machico (Tristão Vaza Teixeirę), XVII-wieczny łuk procesyjny o dużej wartości artystycznej, rzadką, XVI-wieczna pieczęć z uchwytem z kości słoniowej i srebrnym stemplu, obiekty archeologiczne z ceramiki, kamienia i metalu, a także wygrawerowany czterowiersz XVIII-wiecznego poety Francisco Álvares de Nóbrega (Camões Pequeno). Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do piątku w godz. 10 - 12.30 i 14 - 17.30; w soboty w godz. 10 - 13. W poniedziałki, niedziele i święta nieczynne. Rua do Ribeirinho, 15 — 9200-102 Machico T.: (+351) 291 964 118 E-mail: solardoribeirinho@cm-machico.pt Fort Nossa Senhora do Amparo Wzniesiony w 1706 fort pełnił funkcję obronną przed atakami piratów i innych najemników, a znajdująca się na nim tablica z herbem upamiętnia te czasy. Twierdzę otaczają tereny krajobrazowe i brukowane ulice. Muzeum Wielorybnictwa Mieszczące się w Caniçal muzeum w sposób wszechstronny opowiada historię wielorybnictwa na Maderze i jest jednym z najnowocześniejszych tego typu obiektów na świecie. Można zobaczyć w nim filmy w 3D oraz naturalnej wielkości modele wielorybów i delfinów. Prowadzone są tu

także badania naukowe dotyczące waleni i ogólnie życia morskiego Madery. Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do niedzieli, od 10.30 do 18. W poniedziałki i święta nieczynne. Rua Garcia Moniz, 1 9200-031 Caniçal T.: (+351) 291 961 858 E-mail: geral@museudabaleia.org www.museudabaleia.org

CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ Lotnicze Centrum Informacji Turystycznej Otwarte codziennie od 9 do 21:30. Santa Catarina de Baixo 9100 Santa Cruz T.: (+351) 291 524 933 113

WYBRZEŻE POŁUDNIOWOWSCHODNIE Câmara de Lobos Ribeira Brava Ponta do Sol Calheta Na Wybrzeże Południowowschodnie Madery składają się cztery gminy: Câmara de Lobos, Ribeira Brava, Ponta do Sol oraz Calheta. Gmina Câmara de Lobos położona jest na zachód od Funchal i tworzy ją pięć parafii: Câmara de Lobos, Estreito de Câmara de Lobos, Jardim da Serra, Quinta Grande oraz Curral das Freiras. Gmina Ribeira Brava składa się z czterech parafii: Ribeira Brava, Campanário, Serra de Água i Tabua. Do gimy Ponta do Sol z kolei należą trzy parafie: Ponta do Sol, Magdalena do Mar i Canhas, a do gminy Calheta, największej na Maderze, aż osiem parafii: Ponta do Pargo, Fajã da Ovelha, Prazeres, Estreito da Calheta, Calheta, Paúl do Mar, Jardim do Mar oraz Arco da Calheta. 114

i 115

NIE PRZEGAP! GMINA CÂMARA DE LOBOS 1. Panoramy z punktu widokowego Cabo Girão Cabo Girão to najwyższy klif Europy (580 m) - nic więc dziwnego, że stworzono tam niezwykły punkt widokowy na zawieszonej, szklanej platformie (zwanej „spacerem po niebie”). Można z niej podziwiać zarówno Rancho i Cabo Girão fajãs - małe obszary uprawne tuż pod klifem - jak i obszary należące do gmin Câmara de Lobos i Funchal, ale przede wszystkim bezkresny ocean. 2. Punkt widokowy Pico da Torre Z tego punktu widokowego roztacza się panorama 360 stopni na Câmara de Lobos, Cabo Girão oraz Funchal. 3. Spacer przez centrum Câmara de Lobos Widok na zatokę, z zacumowanym łodziami rybackimi (xavelhas) w Lago do Poço tak zachwycił sir Winstona Churchilla, że namalował on ów krajobraz podczas swo116

jej wizyty na Maderze w 1950 roku. W licznych barach i restauracjach można skosztować typowych miejscowych napojów, na przykład poncha, a także zjeść świeżo złowioną rybę. Pobliska promenada prowadzi na plażę Formosa w Funchal. 4. Curral das Freiras Ta położona głęboko w dolinie parafia niegdyś posłużyła jako schronienie zakonnicom ze zgromadzenia św. Klary (Santa Clara), gdy uciekały przed atakiem francuskich piratów. Tej historii parafia zawdzięcza swoją nazwę: „Schronienie Zakonnic”. Jest to jedno z nielicznych niewidocznych z morza miejsc na wyspie i prowadzi doń tylko jedna droga dojazdowa od strony Funchal. Punkty widokowe Boca dos Namorados i Boca da Corrida pozwalają zobaczyć Curral das Freiras oraz kilka szczytów wulkanicznych. Do samej wioski dotrzeć można ścieżką z Boca dos Namorados, by skosztować słynnego likieru z kwaśnych wiśni. Wspaniały widok na Curral das Freiras zapewnia także punkt widokowy Eira do Serrado. 5. Fajã dos Padres Do fajã (czyli obszarów żyznej ziemi nad morzem) dotrzeć można łodzią lub kolejką linową z Cabo Girão. Punkt widokowy Fajã dos Padres, położony ok. 250 m.n.p.m., jest jednocześnie końcowym miejscem wyciągu prowadzącego do fajã, gdzie rosną słynne winorośle odmiany malvasia (małmazja), a także wiele

gatunków owoców, w tym mango czy wiśnie surinam. Pobliska plaża żwirowa zachęca do kąpieli krystalicznie czystą wodą, a lokalna restauracja może pochwalić się znakomitymi daniami ze świeżo złowionych ryb. 6. Degustacja lokalnej kuchni w Estreito de Câmara de Lobos. Gdy mowa o maderskim winie, należy koniecznie wspomnieć o uprawach winorośli w parafii Estreito de Câmara de Lobos, której winnice upiększają krajobraz, zmieniający swój charakter z sezonu na sezon. Typowym daniem regionalnym jest szaszłyk wołowy, którego przepis powstał właśnie tutaj w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia. GMINA RIBEIRA BRAVA 7. Zwiedzanie kościoła RIbeira Brava Kościół ten, zwany także São Bento, wybudowano w XV wieku i znajdują się w nim wspaniałe panele o silnym wpływie flamandzkim. W pobliżu kościoła mieści się Fort São Bento (obecnie pełniący funkcję biura turystycznego) i latarnia morska, z której podziwiać można widok na wieś, Ponta do Sol oraz góry Campanário. Stare molo zachęca natomiast do podziwiania krajobrazu górskiego od strony morza.

8. Niezwykła sceneria Encumeady Encumeada to jeden z najbardziej charakterystycznych punktów na wyspie - wysoko położony, w miejscu, gdzie Ribeira Brava na wschodnim wybrzeżu łączy się z São Vicente na wybrzeżu północnym. Dotrzeć tu można drogą z Serra d’Água. W miarę zwiększania się wysokości wyłaniają się wspaniałe krajobrazy południa i północy wyspy, na tle głębokiego błękitu nieba i przetaczających się przez góry chmur. Z punktu widokowego Espigão podziwiać można dolinę Ribeira Brava, Serra de Água i Encumeadę. GMINA PONTA DO SOL 9. Podziwianie zachodu słońca Ponta do Sol zawdzięcza swoją nazwę („słoneczny punkt”) skalistej wychodni, która schodząc do morza odbija promienie słoneczne, a tutejsze zachody słońca są niezapomnianym przeżyciem. Jest to także najgorętsza gmina Madery, o największej liczbie słonecznych godzin. Inne atrakcje turystyczne to kościół, alejki dla pieszych, nabrzeże i stary most Caminho Real, który łączył wieś z Madalena do Mar.

117

10. Paúl da Serra - jedyny płaskowyż Madery Położony na wysokości 1500 m Paúl da Serra jest miejscem występowania licznych gatunków roślin i terenem chętnie odwiedzanym przez ptaki wędrowne, a to ze względu na swoje rozmiary , lokalizację i inne unikalne cechy. Dziki krajobraz tego płaskowyżu znaczą turbiny wiatrowe. Jadąc drogą łączącą Canhas z Paúl da Serra, ujrzeć można levadę do Poiso i zegar wodny, składający się z różowej wieży z zegarem oraz dzwonu na jej szczycie i który zbudowano pod koniec XIX wieku. 11. Teren rekreacyjny Bica da Cana Bica da Cana mieści się w pobliżu Paúl da Serra w parafii Canhas i zachęca licznymi, spokojnymi miejscami na pikniki oraz punktem widokowym. Jest to także miejsce, z którego można rozpocząć górskie wędrówki. 12. Madalena do Mar W parafii znajduje się kościół Santa Maria Madalena, wybudowany w miejscu dawnej pustelni na zlecenie jednego z pierwszych mieszkańców wyspy Henrique Alemão („Henryka Niemieckiego”), który według legendy był nikim innym jak polskim królem Władysławem III Warneńczykiem. Atrakcją czekającą na turystów w rejonie Moledos są hektary endemicznej flory oraz interesująca panorama z punktu widokowego Trigo de Negreiros, przy drodze regionalnej 222.

GMINA CALHETA 13. Rabaçal Jest to rejon o niezwykle atrakcyjnych krajobrazach, z takimi elementami, jak spektakularny wodospad przy levadzie Risco (PR6.1 - Risco Levada - Rabaçal Risco), skąd można wybrać się na urokliwe Lagoa das 25 Fontes - „jezioro 25 źródeł” (PR6 - Levada das 25 Fontes - Rabaçal - 25 Fontes). 14. Spacer Caminho Real z Prazeres do Paúl do Mar Ten pieszy szlak łączył niegdyś Paúl do Mar z położonymi wyżej obszarami wyspy. Rozpoczyna się w położonym na wysokości 535 metrów punkcie widokowym Assomadouro dos Prazeres, wychodzącym na Jardim do Mar i Paúl do Mar. W Paúl do Mar podziwiać można spektakularne klify, pływać w morzu czy spacerować urokliwymi uliczkami miasteczka, w którym zachowały się malownicze pozostałości z przeszłości, w tym komin fabryki konserw, ruiny zakładu przetwórstwa trzciny cukrowej i mały port rybacki z łódkami. 15. Casa das Mudas Jest to projekt stworzony w pełnej harmonii z krajobrazem i stanowi propozycję dla miłośników kultury, gdyż organizowane są tu różnorodne wystawy, przedstawienia teatralne i muzyczne, konferencje oraz wiele innych tego typu wydarzeń.

i 119

16. Skosztowanie tradycyjnych ciastek miodowych i poncha w cukrowni Calhety Stowarzyszenie lokalnych Cukrowników ma swoją siedzibę w miejscowości Calhety, i można tam obejrzeć maszyny, które produkowały brandy i miód z cukru z trzciny cukrowej - składnika niezbędnego do pieczenia słynnych maderskich ciastek miodowych. 17. Spacer alejkami i ścieżkami Jardim do Mar, „rajem surferów” Piękno tego miejsca, które czasami pełne jest dzikich kwiatów, dało mu nazwę: „ogród morza”. Przy morzu widoczne są ruiny starego zakładu, z kaflami, które pokrywały niegdyś zbiorniki. Kominy i domy otaczające kościół Matki Bożej Różańcowej oraz wąskie alejki tworzą uroczą atmosferę tego miejsca. Jardim do Mar cieszy się dużą popularnością wśród surferów, którzy twierdzą, że nie ma lepszych fal w Europie, dlatego często odbywają się tu międzynarodowe zawody surfingowe.

18. Podróż na południowy zachód wyspy, zwiedzanie Ponta do Pargo Linia brzegowa Ponta do Pargo zawsze stanowiła realne niebezpieczeństwo dla nawigatorów, dlatego na szczycie klifu w Ponta da Vigia wzniesiono latarnię morską. Zwiedzający mogą z otaczającego ją terenu podziwiać wspaniałe widoki na Atlantyk, najpiękniejsze o zachodzie słońca. 19. Caminho dos Pés Descalços (ścieżka bosych stóp) Ta ścieżka długości 800 metrów prowadzi z Jardim Hotel do Atlântico in Prazeres i pozwala odkryć maderską naturę z nieco innej strony, przez spacerowanie wśród liści laurowych, drobnych kamyczków, piasku, eukaliptusów, szyszek sosnowych, błota itp. 20. Spacer wzdłuż mariny Calheta Marina w Calhecie jest znakomitym miejscem do uprawiania sportów wodnych i może w niej zacumować trzysta łodzi. Przy sztucznej, piaszczystej plaży znaleźć można liczne bary i restauracje, a także punkty usług turystycznych.

i 121

SZLAKI PIESZE LEVADY - LAS WAWRZYNOWY GMINA CÂMARA DE LOBOS W gminie tej znajduje się jedna polecana trasa: PR2 – Vereda do Urzal (Curral das Freiras - Boaventura) Odległość: 10,6 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 4 godz. 30 min. Początek i koniec: Fajã dos Cardos, Curral das Freiras / Lombo do Urzal, Boaventura. Wysokość maksymalna i minimalna: 1450 m / 519 m. Szlak przechodzi przez urokliwe miejsca ze zróżnicowanym krajobrazem, od szczytów otaczających Curral das Freiras po rozległą dolinę Curral das Freiras. Do Pico Ruivo można także dojść szlakiem, który rozpoczyna się w Boca das Torrinhas, a następnie dalej PR1.3, czyli Vereda da Encumeada.

122

GMINA RIBEIRA BRAVA W gminie poprowadzono trzy zalecane szlaki piesze: PR1.3 – Vereda da Encumeada (Pico Ruivo - Encumeada) Odległość: 11,2 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 6 godz. Początek i koniec: Schronisko Pico Ruivo / Encumeada. Wysokość maksymalna i minimalna: 1761 m / 1000 m. Szlak ma długość 11,2 km i rozpoczyna się w schronisku Pico Ruivo, a na jego przejście należy zarezerwować ok. 6 godzin. Prowadzi przez masyw centralny wyspy i Las Wawrzynowy, roztaczając przed turystami wspaniałe krajobrazy. Po drodze zobaczyć można kilka wydrążonych w skałach grot, w tym Furna da Lapa da Cadela, która kiedyś służyła za schronienie zbieraczom wrzosu, (Erica platycodon podgatunek Maderincola oraz Erica arborea) potrzebnego do wytwarzania ogrodzeń, drewna opałowego i węgla drzewnego. W miarę zbliżania się do Encumeada można odnieść wrażenie, że jest się w samym środku wyspy, co sprawiają niesamowite widoki na majestatyczne doliny Curral das Freiras, Serra D’Agua i São Vicente. PR12 - Caminho Real da Encumeada (Boca da Corrida Encumeada). Odległość: 12,5 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 6 godz. 30 min.

Początek i koniec: Punkt widokowy Boca da Corrida / E.R. 228 (Encumeada). Wysokość maksymalna i minimalna: 1340 m / 940 m. Trasa ta niegdyś stanowiła część starej, brukowanej „Caminho Real”, czyli jednej z głównych dróg dla mieszkańców wyspy, a poruszali się nią mężczyźni na koniach i ich żony przewożone w hamakach. W podaniach wspominany jest sklep spożywczy, który istniał kiedyś przy trasie, przypuszczalnie służąc za punkt handlowy podróżnym. Idąc szlakiem można zobaczyć parafię Curral das Freiras i kilka strumieni przecinających pokryte bujną roślinnością wzgórza, a także wiele gatunków ptaków zamieszkujących Las Wawrzynowy. Wokół Pico Grande leżą wioski Serra D’Água i Encumeada, a także kanały doprowadzające wodę do elektrowni wodnej Serra D’Ángua.

123

PR17 – Caminho do Pináculo e Folhadal (Lombo do Mouro - Caramujo - Folhadal - Encumeada) Odległość: 14 km. Skala trudności: trudna. Czas przejścia: 6 godz. 30 min. Początek i koniec: Lombo do Mouro / Encumeada. Wysokość maksymalna i minimalna: 1620 m / 1000 m. Szlak zaczyna się od wznoszenia się do Paúl da Serra (Lombo do Mouro), po czym przecina levadę Serra i Norte, pozwalając piechurom nacieszyć się niesamowitym widokiem na São Vicente i Las Wawrzynowy. Zaleca się zabrać latarki i dobre obuwie, gdyż po drodze przechodzi się przez kilka tuneli, których podłoże może być śliskie. Trasa umożliwia podziwianie różnych obiektów, w tym dróżki caminho real, levad i kanałów doprowadzających wodę z północnej części wyspy na południe. Sama caminho real to brukowana droga, która kiedyś służyła do przemieszczania się z północnej części do południowej. Szlak prowadzi dalej levadą, choć można opuścić go w kilku punktach, wybierając jedną z brukowanych tras. Po wejściu na szczyt można podziwiać niesamowity krajobraz doliny Ribeira Brava i najwyższy szczyt wyspy.

124

GMINA CALHETA W gminie poprowadzono cztery zalecane szlaki piesze: PR6 - Levada das 25 Fontes (Rabaçal - 25 Fontes) PR6.1 - Levada do Risco (Rabaçal - Risco) Odległość: 4,6 km (+ 4,6 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 3 godz. Początek i koniec: E.R.110 (Rabaçal, Paúl da Serra) / E.R.110 (Rabaçal, Paúl da Serra). Wysokość maksymalna i minimalna: 1290 m / 900 m. Jeden z najpopularniejszych szlaków wyspy rozpoczyna się od zejścia do Rabaçal, a następnie prowadzi w górę do wodospadu, którego wody spływają majestatycznie po skałach. Można następnie przejść do utworzonego przez wody spływające z Paúl da Serra „Jeziora 25 źródeł” Lagoa das 25 Fontes. Jak sama nazwa wskazuje, odkryć tu można ponad 25 źródeł. PR19 - Caminho Real do Paúl do Mar (Prazeres - Paul do Mar) Odległość: 1,8 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 20 min. Początek i koniec: Assomadouro dos Prazeres / Paúl do Mar. Wysokość maksymalna i minimalna: 535 m / 35 m. Jest to szlak, z którego roztaczają się piękne widoki na Jardim do Mar i Paúl do Mar, ale stanowi on także

doskonały przykład trudnych tras schodzących do poziomu morza, zwykle wymagających zabrania ze sobą sporej ilości sprzętu. Wybrukowany kamieniami, które mają wartość historyczną, gdyż stanowią świadectwo odizolowania wczesnych osadników oraz ich żmudnych, a często pomysłowych starań, by ową izolację pokonać. Wodospady i występująca tylko w tym miejscu endemiczna flora sprawiają, że warto zadać sobie trud i wybrać się w drogę tym szlakiem. PR20 - Vereda do Jardim do Mar (Prazeres - Jardim do Mar) Odległość: 1,9 km. Skala trudności: Łatwy Czas przejścia: 1 godz. Początek i koniec: Prazeres / Jardim do Mar. Wysokość maksymalna i minimalna: 35 m / 530 m. Szlak łączy Prazeres z Jardim do Mar i niegdyś służył mieszkańcom Prazeres jako jedna z nielicznych dróg prowadzących do wybrzeża. Idąc nim, można podziwiać niesamowite widoki na Jardim do Mar i Paúl do Mar fajăs, czyli tradycyjne regiony rolnicze. Ze względu na łagodny klimat i obfitość wody, stworzono tu liczne pola tarasowe o kamiennych ścianach, które obserwuje się podczas wędrówki. Przed dotarciem do wsi Jardim do Mar warto odwiedzić niedawno odrestaurowany młyn wodny, w którym kiedyś mielono ziarna zbóż uprawianych na terenie parafii i na okolicznych polach.

i 125

OGRODY I PARKI GMINA CÂMARA DE LOBOS

GMINA CALHETA

Ogrody Ilhéu de Câmara de Lobos

Ogród miejski Calheta

Z tego miejsca podziwiać można miasteczko Câmara de Lobos, przylądek Cabo Girão i majestat Oceanu Atlantyckiego. Same ogrody Ilhéu de Câmara de Lobos położone są na szczycie nadmorskiego klifu, potocznie zwanego Ilhéu, w centrum Câmara de Lobos. Ilhéu de Câmara de Lobos w przeszłości był najbardziej zaludnionym, głównie przez rybaków, terenem Madery jednak po przebudowach miasteczko stało się atrakcją turystyczną, także za sprawą pięknych widoków na Cabo Girão i centrum.

GMINA PONTA DO SOL Ogród miejski Ponta do Sol

Ten położony w sercu Ponta do Sol ogród zaprasza swoimi trawnikami, barem i placem zabaw dla dzieci.

126

Ogród znajduje się w centrum wsi, przy Avenida D. Manuel, obok Paços do Concelho, a dominującą roślinnością są w nim draceny smocze, palisandry, palmy oraz wawrzynowce.

Park leśny Fonte do Bispo

Dzięki doskonałemu zapleczu piknikowemu miejsce to znakomicie nadaje się na różne spotkania towarzyskie albo odpoczynek po spacerze okolicznymi ścieżkami. Ten niezwykle atrakcyjny ze względu na piękno natury park mieści się w Paúl da Serra, a otacza go las pełen różnorodnych, egzotycznych gatunków roślin.

Farma edukacyjna Prazeres

Farmę tę otworzono w październiku 2000 roku w celu propagowania wiedzy i piękna wiejskiego środowiska miejscowej parafii. Została ona podzielona na cztery części: pole poświęcone wprowadzaniu nowych upraw, ogród zielny, farma ze zwierzętami i herbaciarnia. Aby spełnić swoją rolę edukacyjną, w gospodarstwie odbywa się szereg działań związanych z naturą i

ochroną środowiska, w tym Festiwal Błogosławienia Zwierząt (Dzień Santo Antão w styczniu), Aukcja Kogutów (czerwiec), Młócenie Pszenicy i Festiwal Cydru (wrzesień). Placówka otrzymała wiele nagród krajowych za swoje produkty tradycyjne, w tym dżem z papai i pomarańczy, suszone banany maderskie, ocet jabłkowy oraz owoce męczennicy.

Sítio da Igreja — 9370-603 Prazeres T.: (+351) 291 822 204 www.prazeresdaquinta.com

PLAŻE I OBIEKTY WODNE GMINA CÂMARA DE LOBOS Kompleks kąpielowy Salinas Kompleks Salinas, położony tuż przy zatoce Câmara de Lobos, obejmuje dwa baseny: jeden dla dorosłych i jeden dla dzieci. Są tam także szafki, leżaki, parasole i przybasenowy bar. Wstęp płatny. Caminho da Trincheira T.: (+351) 291 942 713 www.jf-camaradelobos.pt Plaża Fajã dos Padres Do tej całkowicie żwirowej plaży, znajdującej się u podnóża Cabo Girão, dostać się można wyłącznie łodzią lub windą z Quinta Grande. Plaża nie jest strzeżona, ale bardzo piękna, z łatwym dostępem do morza z nabrzeża na końcu zatoki oraz utrzymującą się przez cały rok przyjemną temperaturą wody. Czystość wód i obecność w strefie przybrzeżnej różnorodnych gatunków zwierząt czynią to miejsce wyjątkowo atrakcyjnym dla płetwonurków i wędkarzy. Tuż przy zatoce stworzono rozległy teren do opalania

i 127

się, a latem są tu leżaki i parasole. Przy wejściu do restauracji mieszczą się prysznice i przebieralnie, na życzenie można zarezerwować miejsce do cumowania. Dostęp od morza jest darmowy. GMINA RIBEIRA BRAVA Kompleks kąpielowy Ribeira Brava Obiekt ten posiada zarówno plażę z czarnym piaskiem, jak i żwirową, obie chronione falochronem przed działaniem fal. Są tu także baseny, przebieralnie, zaplecze sanitarne oraz bar przekąskowy i restauracja. Wstęp wolny Rua Eng.º Pereira Ribeiro T.: (+351) 291 952 548 www.cm-ribeirabrava.pt Plaża Calhau da Lapa Do tej kamienistej plaży, znajdującej się w Campanário i słynącej z krystalicznie czystych wód, dostać się można albo stromą ścieżką wymagającą pewnej ostrożności, albo od strony morza. Przy samej plaży mieszczą się zabudowania z zapleczem dla gości, jest tu także niewielkie molo, z którego można zejść po schodkach do wody, a także jaskinie wydrążone w skałach. Wstęp wolny www.cm-ribeirabrava.ptpiscinas

128

GMINA PONTA DO SOL Kąpielisko Ponta do Sol Plaża Ponta do Sol, położona w małej zatoczce pomiędzy klifami, we wsi o tej samej nazwie, ma 160 metrów długości i doskonałą jakość wody. Zaplecze obejmuje przebieralnie i toalety, w tym także takie przystosowane dla osób niepełnosprawnych, bar przekąskowy, bibliotekę letnią i miejsce do gier. Przy plaży mieści się parking. Wstęp wolny Rua Dr. João Augusto Teixeira T.: (+351) 291 972 106 Plaża Anjos Niewątpliwą atrakcją tej dość długiej, kamienistej oraz czarnopiaszczystej plaży jest rozpościerający się z niej widok. Niestrzeżona plaża oferuje dostęp do baru. Wstęp wolny Plaża Madalena do Mar Ta kamienista plaża słynie z czystej wody, urokliwego krajobrazu oraz zaplecza obejmującego bar, stefę do opalania się oraz boisko do siatkówki. W lecie jest strzeżona przez ratowników. Wstęp wolny

GMINA CALHETA Plaża Calheta Otwarcie plaży przy wsi Calheta nastąpiło w 2004 i jest to pierwsza w tym regionie plaża z przywiezionym z Maroko żółtym piaskiem. Leży blisko tutejszej mariny, ma długość 100 m, z terenem przeznaczony do opalania o powierzchni ok. 7300 m2 i chroniącymi ją dwoma falochronami. Istnieje możliwość wypożyczenia leżaków i parasoli. Wstęp wolny Avenida D. Manuel I T.: (+351) 291 820 200 www.cm-calheta-madeira.com Plaża Jardim do Mar Kamieniste plaże Portinho, Enseada i Ponta Jardim cieszą się dużą popularnością, zwłaszcza wśród surferów. W Praia do Portinho znajduje się bar. Wstęp wolny Plaża Ribeira das Galinhas Ta kamienista plaża znajduje się w miejscowości Paúl do Mar i ma niewielką strefę do opalania, a także molo, z którego można zejść schodkami do morza. W pobliżu mieszczą się bary i restauracje z tarasami, z których warto zobaczyć niesamowity zachód słońca. Wstęp wolny 129

TURYSTYKA AKTYWNA GMINA CÂMARA DE LOBOS Do oferty turystycznej tej gminy należą: wędkarstwo sportowe, wycieczki łodziami na obserwacje delfinów i wielorybów oraz wycieczki jeepami. GMINA RIBEIRA BRAVA Będąc w Ribeira Brava warto wybrać się na wycieczkę jeepem w okolice Encumeada i podziwiać piękne krajobrazy. Centrum sportowe Ribeira Brava Położone na północ od zjazdu z autostrady, w sercu doliny Ribeira Brava centrum dysponuje obiektami do gry w piłkę nożną, futsal, tenisa i inne sporty rakietowe, a także boiskiem do różnych dyscyplin sportowych, drogę rowerową i siłownię. Prócz tego są tam place zabaw, tereny zielone, bar przekąskowy i podziemny parking. Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 23 oraz w soboty i niedziele w godz. 9 - 22. Sítio da Fajã da Ribeira T.: (+351) 291 950 120 www.sociedadesdesenvolvimento.com/centro-desportivo-da-madeira.html 130

GMINA PONTA DO SOL Prócz nurkowania w Madalena do Mar, można tu uprawiać wędkarstwo sportowe oraz wybrać się na wycieczkę jeepami w Ponta do Sol. Nurkowanie Na głębokości 21-30 m i w odległości 180 m od wybrzeża znajduje się dostępny do zwiedzania dla płetwonurków wrak pogłębiarki Bowbelle, która zatonęła w 1996 roku, a obecnie zaczyna tworzyć się na niej sztuczna rafa. GMINA CALHETA Kolarstwo górskie, paralotniarstwo, surfing, wycieczki z jeepami, wędkarstwo sportowe i obserwowanie wielorybów - oto atrakcje turystyczne Calhety. Kolarstwo górskie Pomiędzy Fonte do Bispo i Prazeres oraz w Paúl da Serra (Bica da Cana - Estanquinhos) powstały specjalne górskie trasy rowerowe, zlokalizowane w obrębie chronionego obszaru leśnego Rede Natura 2000. Prawdziwą przyjemnością jest jazda na rowerze górskim wzdłuż levad i po przecinających Las Wawrzynowy drogach gruntowych z przeszkodami. Osoby zainteresowane muszą wcześniej uzyskać zezwolenie.

Wycieczki off-roadowe jeepami Samochodowe wycieczki terenowe to nowy, obfitujący w przygody sposób poznawania piękna Madery, od klifów po góry. Emocje, jakie rodzą się podczas jazdy po naturalnych przeszkodach, w kierunku odizolowanych, odległych części wyspy, to niezapomniane przeżycie. Surfing Na żądnych przeżyć miłośników dużej dawki adrenaliny czekają wybrzeża Jardim do Mar i Paúl do Mar tutejsze fale gwarantują surferom udany dzień. W niektórych ośrodkach surfingowych prowadzone są także lekcje dla początkujących. Marina Calhety Tutejsza marina ma ciekawą ofertę turystyczną, obejmującą wędkarstwo sportowe, obserwowanie delfinów i wielorybów oraz uprawianie takich sportów wodnych, jak jet skiing i kajakarstwo. Porto de Recreio da Calheta T.: (+351) 291 824 003 www.portoderecreiodacalheta.com Naval Club Calhety Klub założony został w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku jako instytucja, której celem jest prowadzenie działań takich jak organizacja regat i triatlonów, kajakarstwo, tworzenie szkółek żeglarskich i wiele innych. Siedziba klubu mieści się w obrębie mariny.

i 131

MUZEA I ZABYTKI

132

GMINA CÂMARA DE LOBOS

GMINA RIBEIRA BRAVA

Muzeum Prasy W muzeum zgromadzono wiele interesujących artefaktów o wartości historycznej, typograficznej, litograficznej i kinematograficznej, stanowiących dziedzictwo prasy i mediów Madery. Mieści się ono w budynku biblioteki miejskiej w Câmara de Lobos i zarządzane jest wspólnie z Narodowym Muzeum Prasy. Jego celem jest odzyskiwanie, opisywanie i prezentowanie historii przemysłu drukarskiego oraz prasy Autonomicznego Regionu Madery, a także organizacja imprez kulturalnych. W muzeum zobaczyć można około czterdziestu maszyn, a na szczególną uwagę zasługują wystawy oryginalnego sprzętu i maszyn z XIX i XX wieku. Wstęp wolny Czynne: Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 10 - 17 oraz w soboty w godz. 10 - 14. W niedziele i święta nieczynne. Avenida da Autonomia, 3 9300-133 Câmara de Lobos T.: (+351) 291 910 135

Muzeum Etnograficzne Madery Muzeum Etnograficzne Madery mieści się w starym, barokowym budynku i udostępnia do zwiedzania kolekcję etnograficzną oraz różne przedmioty związane z kulturą i społecznością Madery. Różnorodne eksponaty dotyczące maderskiej kultury pokazywane są na tymczasowej ekspozycji. Wstęp płatny. Czynne: od wtorku do piątku w godz. 9.30 - 17, soboty w godz. 10 - 12.30 i 13.30 - 17.30. W niedziele, poniedziałki i święta nieczynne. Rua de São Francisco, 24 — 9350-211 Ribeira Brava T.: (+351) 291 952 598 E-mail: museuetnografico@gmail.com http://cultura.madeira-edu.pt/museus/ Solar dos Herédias Mieszczący się w centrum wsi, obok kościoła parafialnego Solar dos Herédias był domem Francisco Correia Heredia, założyciela gminy i wicehrabiego Ribeira Brava. Pochodzący z przełomu XVIII i XIX wieku budynek otocza wspaniały ogród z różnorodnymi gatunkami

roślin. Od lat osiemdziesiątych XX wieku jest siedzibą gminy Ribeira Brava. GMINA PONTA DO SOL Centrum Kultury im. Johna dos Passosa Centrum mieści się w Ponta do Sol i zostało założone ku czci pisarza pochodzenia maderskiego, Johna dos Passosa. Powierzchnię tej instytucji podzielono na kilka działów: stałą ekspozycję dotyczącą tego słynnego pisarza, dwie przestrzenie muzealne, bibliotekę z jego dziełami oraz audytorium, w którym odbywają się imprezy kulturalne: muzyczne, taneczne i teatralne. Organizowane są tu także wystawy tymczasowe, seminaria i konferencje, ze szczególnym naciskiem na coroczne sympozjum poświęcone twórczości Johna dos Passosa. Wstęp wolny Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 12.30 i 14 - 17. W soboty, niedziele i święta nieczynne. Rua do Príncipe D. Luís, 3 9360-218 Ponta do Sol T.: (+351) 291 974 034 GMINA CALHETA Mudas. Muzeum Sztuki Współczesnej Zaprojektowane przez architekta Paulo Davida, Muzeum Sztuki Współczesnej w Mudas

jest nowoczesnym budynkiem, który zdobył międzynarodowe nagrody za projekt i doskonałą integrację z krajobrazem. Służy jako centrum wystawiennicze i konferencyjne, a także miejsce występów muzycznych i teatralnych. Muzeum Sztuki Współczesnej Mudas znajduje się na wzgórzu z widokiem na Calhetę, w zachodniej części Madery, tylko 30 minut drogi od Funchal. Zostało ono przeniesione (wraz z 400 eksponatami sztuki współczesnej, datowanych od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku do dzisiaj) z fortu S. Tiago w Funchal. Wstęp płatny. Czynne od wtorku do niedzieli, w godz. 10 - 17. W poniedziałki i święta nieczynne. Vale de Amores 9370-139 Calheta T.: (+351) 291 820 900 E-mail: mudas@gov-madeira.pt Zakład przetwórstwa trzciny cukrowej i muzeum Stowarzyszenie przy zakładzie przetwórstwa trzciny cukrowej powstało na początku XX wieku. Maszyny napędzane wyłącznie parą i wodą używane są do produkcji wysokiej jakości miodu i brandy z trzciny cukrowej, przy czym zakład działa sezonowo, dwa miesiące w roku, rozpoczynając pracę w okolicach Wielkanocy. Wyposażenie, w tym maszyny używane do produkcji brandy i miodu, można jednak oglądać

i 133

przez cały rok. Jest tu także pomieszczenie, w którym prowadzone są degustacje, oraz bar w piwnicy. Wstęp płatny. Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 8 - 19 oraz w niedziele i święta w godz. 9 - 19. W soboty nieczynne. Avenida D. Manuel I, 29 — 9370-135 Calheta T.: (+351) 291 822 264 E-mail: engenhosdacalheta@sapo.pt www.engenhosdacalheta.com Muzeum w latarni morskiej Ponta do Pargo Latarnia morska Ponta do Pargo, której konstrukcja sięga wstecz do roku 1922, strzeże 300-metrowego klifu w Ponta da Vigia, czyli najbardziej wysuniętego na zachód punktu Madery. W 1999 roku została uznana za zabytek dziedzictwa lokalnego o wartości kulturowej, a od roku 2001 znajduje się tu muzeum z eksponatami związanymi z latarniami morskimi na Maderze. Wstęp wolny Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9.30 - 12.30 i 14 - 16.30. W soboty, niedziele i święta nieczynne. Ponta da Vigia — 9385 Ponta do Pargo T.: (+351) 291 882 125

134

CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ Centrum Informacji Turystycznej Ribeira Brava Czynne: Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 10 - 16 oraz w soboty w godz. 10 - 12.30. Forte de São Bento 9350 Ribeira Brava T.: (+351) 291 951 675

i 135

WYSPA PORTO SANTO Spokojna, złota wyspa Porto Santo, otoczona turkusowymi wodami, posiada tylko jedną parafię administracyjną: Vila Baleira, obejmującą także wysepki Baixo, Cima, Ferro oraz Fonte de Areia.

136

VILA BALEIRA Miasto Vila Baleira leży na południowym wybrzeżu wyspy, tworząc wraz ze swoją plażą urzekający krajobraz dla wszystkich odwiedzających. Jego różnorodny charakter tworzą: malownicze centrum, dziewięć kilometrów plaży, nadmorskie ścieżki spacerowe, kilka łagodnych wzgórz oraz nieskończony błękit morza. To niewielkie miasteczko stanowi doskonałe miejsce do ucieczki od stresów dnia codziennego, dzięki terapeutycznym właściwościom piasku zawierającego jod, wapń i magnez, który pomaga uzupełnić niedobory substancji mineralnych wywołane stresem i zmęczeniem w organizmie ludzkim. Charakterystyczne dla Porto Santo są tradycyjne, drewniane wiatraki, niektóre nadal będące w użyciu. Płaski teren i występowanie wiatrów o wszystkich kierunkach sprawiły, że zaczęto budować tu wiatraki do mielenia zbóż potrzebnych do wypieku chleba. Vila Baleira jest miastem przyjaznym, bezpiecznym, czystym i spokojnym, a gdy wieczorem zapalają się w oknach światła, zaczyna się tu życie nocne: zarówno miejscowa ludność, jak i turyści wychodzą na drinka lub słynne lody lambecas. W niedzielę wszyscy udają się do kościoła - znakomita większość mieszkańców to katolicy. Hotele, restauracje i bary spotyka się nie tylko przy plaży, lecz również w centrum. We wrześniu w Vila Baleira przez tydzień odbywają się uroczystości ku czci nawigatora Krzysztofa Kolumba, który mieszkał przez kilka lat w Porto Santo, zanim poślubił Filipę Moniz, córkę Pierwszego Kapitana Donee wyspy. Festiwal Kolumba to radosna impreza, odtwarzająca czasy portugalskich odkryć geograficznych.

137

NIE WOLNO TEGO PRZEGAPIĆ! 1. Odpoczynek na plaży Plaża Porto Santo wyróżnia się rozległym 9-kilometrowym pasem złotych piasków o terapeutycznych właściwościach oraz lazurową, zapraszającą do kąpieli wodą. Warto skorzystać z okazji, by odpocząć w tej idyllicznej scenerii, podkreślonej trudnym do opisania pięknem turkusowego morza. 2. Podziwianie panoram z Miradouro da Terra Chã Z tego punktu widokowego można zobaczyć miasto i kilka charakterystycznych dla Porto Santo miejsc, takich jak wysepki Ilhéu de Cima i Pico Branco. Prowadzi z niego ścieżka na szczyt Pico Branco, gdzie występują gatunki porostuRoccella. 3. Wiatraki Miradouro da Portela Znajdujący się przy wysadzanej palmami alei punkt widokowy w pobliżu trzech wiatraków, pozwala zobaczyć całe południowe wybrzeże wyspy: plaże i 138

wysepkę Ilhéu da Cal na zachodzie, a na wschodzie: stożkowaty Pico de Baixo, wysepkę Ilhéu de Cima oraz wybrzeże i marinę. 4. Wejście na szczyt Pico Castelo Z tego szczytu o wulkanicznym pochodzeniu, znajdującego się na wysokości 437 m.n.p.m., rozciągają się niesamowite widoki na Porto Santo. W XVI wieku wzniesiono tu niewielką twierdzę mającą chronić przed częstymi atakami francuskich i algierskich piratów. 5. Unikatowa forma Pico de Ana Ferreira Nieregularne, pryzmatyczne kolumny zostały utworzone przez powoli stygnącą lawę, która powstała w głębi tego wulkanu. Miejscowi nazywają tę formację „fortepianem”. Na szczycie znajduje się punkt widokowy Pedreira, z którego podziwiać można wysepki Ilhéu de Fora, Ilhéu do Pico do Facho oraz Ilhéu do Pico Castelo. 6. Wejście na Pico do Facho - najwyższy szczyt wyspy Pico do Facho jest najwyższym punktem na wyspie, położonym na wysokości 516 m.n.p.m. W dawnych czasach zapalano na nim pochodnie, by ostrzec miejscową ludność o zbliżających się statkach wrogów. Można także wybrać trasę przez dolinę

Serra de Fora lub dolinę Serra de Dentro, znajdującą się na wschodnim zboczu Pico do Facho. 7. Fonte da Areia W przeszłości było to miejsce czerpania najczystszej wody na wyspie, stosowanej nawet do celów medycznych, co sprawiło, że miejscowa ludność uważała je za święte. Woda nie spływa już z Fonte da Areia tak jak w dawnych czasach, ale erozja spowodowana przez wiatr wyryła szlak w piaskowcach, co stanowi wielką atrakcję turystyczną. Można tu zaobserwować rozległe gazowane piaskowce biogeniczne, sklasyfikowane jako eolianity. Eolianity, których piaszczyste cząstki składają się głównie z fragmentów muszli mięczaków i glonów koralowych, powstały w wyniku obecności w tym miejscu morza, czemu zawdzięczamy obecny tu piasek. 8. Calheta Jednym z najlepszych sposobów na poznanie Porto Santo jest spacer wzdłuż plaży z Ponta da Calheta do mariny, podczas którego poddać się można magicznemu, wyciszającemu działaniu fal i kontemplowaniu idyllicznego krajobrazu okolicy.

i 139

9. Zatoka Zimbralinho W tym wyjątkowo urokliwym, położonym na północnym zachodzie zakątku wyspy, na turystów czekają kamienista plaża przy zatoce, fontanna i niesamowity turkus morza, a także podwodne formacje wulkaniczne znane jako „magmowe poduszki”. 10. Spacer w Morenos Piękny teren zielony, znaczony wysokimi klifami, jest znakomitym miejscem na piknik z widokiem na wyspekę Ilhéu do Ferro. 11. Podziwianie wysepki Ilhéu de Baixo ou da Cal Wysepka ta oddzieliła się od reszty wyspy na skutek działania erozji, przez co stanowi obecnie jej najdalej wysunięty kraniec. Odkrywkowe wydobycia wapieni przyczyniły się do rozwoju tej branży na wyspie. Tutejsze wapienie składają się z osadów morskich i skamieniałych raf koralowych, uformowanych w czasach, gdy wyspa była jeszcze pod wodą. 12. Casas de Salão Casa de Salão to stara budowla z Porto Santo, która cechuje się tym, że w lecie chroni od upału, a zimą zapewnia ciepło. W przeszłości służyła jako zaplecze dla działalności rolniczej. 140

13. Festa de São João Najbardziej oczekiwaną imprezą w roku są uroczystości obchodzone w dniach 23 i 24 czerwca, a poświęcone patronowi wyspy, świętemu Janowi. Podczas święta odbywają się procesje i inne typowe uroczystości Porto Santo oraz miejscowej ludności. 14. Festiwal Kolumba Ten odbywający się we wrześniu i trwający przez tydzień festiwal wypełnia muzyka, wystawy, uliczne spektakle oraz średniowieczne dekoracje. Odbywa się także parada będąca inscenizacją przypłynięcia Kolumba i jego towarzyszy do tutejszego nabrzeża. Krzysztof Kolumb pierwszy raz dotarł na Maderę w roku 1478, kiedy to Funchal było ważnym ośrodkiem handlu cukrem. Podróżnik na dłużej związał się z tym regionem, gdy poślubił donę Filipę Moniz, córkę pierwszego Kapitana Donee z Porto Santo i mieszkał na wyspie w latach 1480 - 1482. 15. Dom - muzeum Krzysztofa Kolumba Najsłynniejszą postacią związaną z Porto Santo jest Krzysztof Kolumb, a o obecności odkrywcy Ameryki świadczy jego dom, w którym wiernie odtworzono warunki, w jakich mieszkał. Muzeum składa się z dwóch budynków, z czego starszy datuje się na czasy pobytu słynnego nawigatora na wyspie. W ramach ekspozycji zobaczyć można portrety Kolumba,

które powstawały od XVI do XX wieku oraz mapy, na których zaznaczono pokonywane przez niego trasy. 16. Korzyści talasoterapii Będąc w Porto Santo, warto skorzystać z usług tutejszego ośrodka talasoterapii (z greckiego: terapia wodą morską). Plaża Porto Santo wyróżnia się swoimi piaskami, które zawierają pozostałości korali, muszli i jeżowców morskich. Ze względu na swoje właściwości terapeutyczne, skuteczne w leczeniu reumatyzmu i chorób kości, tutejszy piasek został włączony do zabiegów wykonywanych w Centrum Geomedycyny w Porto Santo. W talasoterapii stosuje się również wodę morską z Porto Santo, gdyż charakteryzuje się ona dużą zawartość strontu, chromu i jodu. Także wody źródlane wyspy obfitują w składniki korzystne dla ludzkiego organizmu, na przykład w wodorowęglan sodu. Wizyta w ośrodku talasoterapii jest więc nie tylko relaksem, ale także wyrazem dbania o swoje zdrowie. 17. Sprawdzenie swoich sił w grze w golfa w Porto Santo Z tutejszego pola golfowego roztacza się wspaniały widok na urocze krajobrazy skąpane w morskich falach. Pole to stanowi także spore wyzwanie dla graczy i jest dostępne przez cały rok.

i 141

18. Degustacja wina z Porto Santo podczas winobrania Pod koniec sierpnia odbywają się uroczystości zbioru owoców winorośli, podczas których można skosztować różne ich odmiany. Warto wybrać się na degustację wyjątkowych, uprawianych na wyspie odmian, a także zwiedzić publiczną winiarnię, poznać smak miejscowego wina i bawić się podczas tutejszych imprez muzycznych. 19. Porto dos Frades Porto dos Frades mieści się w północnej części wyspy Porto Santo, a jego główną atrakcją jest plaża z krystalicznie czystą wodą i urzekającym krajobrazem, będącym wynikiem działania morza i wiatru. . Znajduje się tu też stary zakład przemysłu wapienniczego, piece wapiennicze i solniska. 20. Kaplica Nossa Senhora da Graça Kaplica została zbudowana w XIX wieku i jest obecnie miejscem jednej z największych uroczystości na całej wyspie Porto Santo, odbywającej się w dniach 14-16 sierpnia. W ramach tego święta celebrowana jest msza, po której wyrusza procesja ku czci Matki Boskiej Łaskawej, a na gości czekają stoiska targowe sprzedające miejscowe specjały. Kaplica jest ściśle związana z historią wyspy, gdyż wielu mieszkańców szukało tu schronienia podczas ataku piratów. 142

SZLAKI TURYSTYCZNE PS PR1 – Vereda do Pico Branco e Terra Chã Odległość: 2,7 km (+ 2,7 km drogi powrotnej). Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 30 min. (w każdą stronę). Początek i koniec: E.R 111 / Terra Chã. Wysokość maksymalna i minimalna: 450 m / 184 m. Szlak prowadzi do miejsca znanego z bogactwa roślinności. Ze względu na brak wody na trasie, turystom zaleca się zabranie ze sobą napojów. Po drodze na szczyt Pico Branco zobaczyć można wyjątkową formację geologiczną zwaną Rocha Quebrada. Po wspinaczce na Cabeço do Caranguejo szlak wchodzi w krajobraz znaczony głównie cyprysami (Cupressus macrocarpa), co utrzymuje się aż do rozwidlenia w kierunku Terra-Chã w prawo i Pico Branco w lewo. Pico Branco - „Biały Szczyt” nazwę swoją zawdzięcza obecności skalistej, białej kolumny oraz białych porostów gatunku Roccella sp., które były stąd pozyskiwane i stosowane do produkcji farb i innych materiałów. Jest to także punkt obserwacji dwóch gatunki ptaków morskich: burzyka dużego (Calonectris diomedea borealis) i rybitwy zwyczajnej (Sterna hirundo). W Terra Chã znajduje się niedawno odrestaurowany, kamienny dom, służący prezentacji

i 143

endemicznych gatunków roślin. Poniżej Terra Chã znajduje się Furna dos Homiziados, czyli dawne miejsce schronienia, wedle legendy służące jako miejsce ucieczki przed prawem i algierskimi piratami. Niezliczone naturalne widoki, jakie idąc tym szlakiem można podziwiać, umożliwiają zobaczenie znacznej części wyspy Porto Santo. Powrót tą samą drogą. PS PR 2 - Vereda do Pico do Castelo Odległość: 3,2 km / 4,6 km. Skala trudności: średnia Czas przejścia: 1 godz. 30 min. / 2 godz. 15 min. Początek i koniec: Sítio do Moledo / punkt widokowy Canhão. Wysokość maksymalna i minimalna: 435 m / 225 m. Szlak ma dwie możliwe drogi: jedną od strony północnej, a drugą od południowej strony Pico do Facho, która jest przy tym najdłuższą na wyspie Porto Santo, a idąc nią można podziwiać przepiękne widoki oraz wejść w kontakt z miejscową fauną i florą. Ścieżka ta daje także możliwość obserwowania dawnego obszaru rolniczego i efektów żmudnej pracy wznoszenia sparowanych ścian, a także wysiłków zmierzających do ponownego zalesiania wyspy. Na szczycie Pico Castelo znajduje się pomnik Antoniego Schiappa de Azevedo, wielkiego reformatora z Porto Santo. Jeśli chodzi natomiast o natywne gatunki roślin, które można spotkać idąc szlakiem, to będą to draceny smocze (Dracaena draco), drzewa oliwne (Olea sp), 144

dęby ostrolistne (Quercus ilex ssp. rotundifolia), mirt azorski (Myrica faya), wrzosiec (Erica scoparia) oraz kwitnące żmijowce (Echium nervosum). Idąc tym szlakiem, można napotkać kuropatwy czerwone (Alectoris rufa), myszołowy (Buteo buteo) i inne ptaki drapieżne, wróble (Passer domesticus) i wspaniałe dudki (Upupa epops). Na szczycie Pico Castelo znajduje się punkt widokowy Miradouro do Canhão, z którego można podziwiać miasto Vila Baleira oraz niemal całą wyspę w jej rozciągłości. Nazwa Pico Castelo pochodzi z XV wieku i nawiązuje do twierdzy, która stanowiła dla miejscowej ludności schronienie przed piratami.

i 145

OGRODY I PARKI Quinta das Palmeiras To niewielkie zoo i ogród botaniczny, mieszczące się w zachodniej części wyspy, które pozwalają zobaczyć dużą liczbę przeróżnych gatunków roślin i ptaków, a także odpocząć na łonie natury. Wstęp płatny. Otwarte codziennie. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 17. Godziny otwarcia w zimie: 10 - 13 i 15 - 17. Estrada das Pedras Vermelhas Sítio dos Linhares Telefone. (+351) 291 983 625 E-mail: quintadaspalmeirasportosanto@gmail.com www.facebook.com/ quintadaspalmeirasportosanto Ogród Avenida Infante D. Henrique Na tym sporym obszarze zieleni znaleźć można, wśród różnych gatunków roślin i kwiatów, wiele okazów draceny smoczej, palm i bugenwilli, a dodatkowo zobaczyć popiersie słynnego nawigatora Krzysztofa Kolumba oraz skorzystać z dwóch placów zabaw.

146

REZERWAT PRZYRODY Na sieć chronionych obszarów morskich w Porto Santo składa się sześć otaczających je wysepek, w tym Ilhéu das Cenouras, Ilhéu da Cal, Ilhéu do Farol, Ilhéu de Fora, Ilhéu da Fonte da Areia i Ilhéu do Ferro, a także morskie okolice Ilhéu da Cal i Ilhéu de Cima oraz wrak statku „Madeirense”. Roślinność przybrzeżna wysepki stanowi ważną część makaronezyjskiej flory przybrzeżnej, a wraz z licznie tu występującymi gatunkami zwierząt sprawia, że rezerwat jest niezwykle atrakcyjnym miejscem dla płetwonurków.

i 147

PLAŻE I OBIEKTY WODNE Naturalne baseny Salemas Plaża Salemas znajduje się w pobliżu Porto das Salemas, w małej i pięknej zatoce utworzonej przez niewielkie, naturalne baseny. Plaża Calheta Plaża ta, znajdująca się w południowo-zachodniej części Porto Santo, jest miejscem, w którym kończy się długa plaża Porto Santo i wybrzeże staje się bardziej kamieniste. Z tego miejsca roztaczają się wspaniałe widoki na wysepkę Ilhéu da Cal, a terapeutyczne właściwości tutejszego piasku oraz ciepłe wody są niewątpliwą atrakcją zachęcającą do pływania. Ze względu na swoje położenie, plaża ma raczej prywatny charakter. Dostępne są tu natryski i toaleta. Plaża Cabeço da Ponta Ta położona ok. 4 km od centrum Vila Baleira plaża jest odwiedzana głównie przez turystów zachęcanych terapeutycznymi właściwościami jej piasku. Dzięki temu, że w pobliżu niej znajduje się kilka dużych hoteli, można tu znaleźć doskonałe zakwaterowanie i 148

bogatą ofertę rekreacyjną. Przy plaży mieści się parking. Zaplecze czekające na gości obejmuje punkt pomocy dla surferów, z łodzią i zespołem ratowników. Plaża Fontinha Plaża Fontinha zaczyna się w Cais Velho i kończy przy hotelu Torre Praia, gdzie graniczy z plażą Pedras Pretas. Odwiedzają ją głównie miejscowi oraz turyści, których urzeka słońce oraz piękno tego miejsca, a także piaski słynące z dowiedzionych naukowo właściwości terapeutycznych, głównie dla osób cierpiących na reumatyzm i problemy ortopedyczne. Plaża może się poszczycić akredytacją Blue Flag, a na jej gości czeka zaplecze obejmujące parking, prysznice, szafki, restaurację, parasole, leżaki i punkt udzielania pierwszej pomocy. Plaża Pedras Pretas Ta czarnokamienista plaża ma zdecydowanie rodzinny charakter i jest głównie odwiedzana przez tutejszych mieszkańców. Znajduje się w lokalizacji o tej samej nazwie i słynie z czystości oraz przyjemnej temperatury swoich wód. Mieści się tutaj stacja ratownicza dla surferów, punkt udzielania pierwszej pomocy, bar i prysznice.

Plaża Ribeiro Cochinho Ribeiro Cochinho to spokojna plaża znajdująca się w pobliżu hotelu Vila Baleira. Plaża Ribeiro Salgado Jest to plaża przy hotelu Pestana Porto Santo, słynąca z terapeutycznych właściwości swoich piasków, szczególnie cenionych przez osoby cierpiące na problemy reumatyczne i ortopedyczne. Ma długość około 100 metrów, a prowadzi do niej wykładany drewnem chodnik, który łączy ją z hotelowymi ogrodami. Nad wydmami mieszczą się toalety, bar i taras z niesamowitym widokiem na Atlantyk. Plaża Cotrim Plaża mieści się w Porto dos Frades, w północnej części wyspy Porto Santo, a jej główną atrakcją jest krystalicznie czysta woda i wyjątkowej urody krajobraz, będącym wynikiem działania morza i wiatru. Znajduje się tu też stary zakład przemysłu wapienniczego, piece wapiennicze i solniska. Brak pryszniców.

149

TURYSTYKA AKTYWNA Porto Santo ma wiele do zaoferowania osobom szukającym aktywnego wypoczynku, od golfa i sportów wodnych przez nurkowanie po wędkarstwo sportowe oraz wycieczki piesze - tu każdy znajdzie coś dla siebie. Pola golfowe Porto Santo Pola zostały zaprojektowane przez byłego mistrza świata, Severiano Ballesterosa, a otwarto je w roku 2004. Jedno z pól ma 18 dołków, 72 par, a drugie - 9 dołków i 3 par typu „Pitch and Putt” i można je pokonać w ciągu godziny. O atrakcyjności tych pól decyduje także ich położenie na dużym terenie z wspaniałymi widokami na północne i południowe brzegi wyspy. Sítio das Marinhas T.: (+351) 291 983 778 www.portosantogolfe.com Marina w Porto Santo Marina i stocznia w Porto Santo, mieszcząca się ok. 40 mil od wyspy Madery, położone są na wybrzeżu, w odległości 3 km od centrum miasta. Przystań może gościć do 140 jednostek, 150

a wszystkie miejsca do cumowania wyposażone są w źródło wody i prądu. Są tu także toalety, prysznice, pralnia, warsztat, recepcja i punkt naprawiania łodzi. Marina do Porto Santo — Vila Baleira Estrada Jorge Moura Caldeira de Freitas T.: (+351) 291 980 180 www.apram.pt Wędkarstwo sportowe Porto Santo zyskało sobie międzynarodową renomę jako pierwszej klasy miejsce połowu ryb głębinowych, a jeśli wziąć pod uwagę obfitość i jakość miejscowej populacji tuńczyka, wyspy te stają się doskonałym miejscem do połowu mieczników ważących nawet ponad 500 kg. Nurkowanie Porto Santo od dawna cenione jest przez płetwonurków, których przyciągają tutaj ciepłe, krystalicznie czyste wody, szczególnie te przy południowym wybrzeżu wyspy. To tutaj znajduje się wrak statku „Madeirense”, który przez dziesięciolecia pływał między Porto Santo i Maderą, a od 2000 roku stanowi atrakcję dla płetwonurków. W lipcu 2016 roku portugalski okręt wojenny „Generał Pereira d’Eça” został zatopiony, by stworzyć sztuczną rafę, dwie mile morskie dalej, na głębokości 30 metrów.

Porto Santo Naval Club Ten założony w 1982 roku klub służy promowaniu takich sportów wodnych, jak żeglarstwo czy kajakarstwo i jest organizatorem regat i innych imprez. Pod jego opieką można także uprawiać żeglarstwo, pływanie czy standup paddleboarding. Stand Up Paddle Stand Up Paddle (w skrócie nazywany SUP) to doskonałe połączenie sportu wodnego z możliwością podziwiania krajobrazu, a przy dobrym wietrze, można je połączyć z windsurfingiem i kite surfingiem. Tenis Wyspa Porto Santo ma znakomite warunki do uprawiania tenisa: znajdujący się w Campo de Baixo klub tenisowy, sąsiadujący z polem golfowym, wyposażony jest we wszystko, co potrzebne do rozgrywania turniejów na wysokim szczeblu. Obiekt składa się z głównego stadionu z miejscami dla 1000 widzów, pięciu pomniejszych kortów i dwóch do uprawiania tenisa stołowego. Czynne codziennie od 10 do 13 i od 15 do 20. Porto Santo Ténis — Campo de Baixo T.: (+351) 291 983 274 E-mail: mjose@sociedadesdesenvolvimento.com

i 151

Inne formy aktywnego wypoczynku Na wyspie Porto Santo organizowane są wycieczki terenowe jeepami, panują tu także doskonałe warunki do lotniarstwa i paralotniarstwa: można startować ze szczytów i lądować na plaży. Złociste piaski i półprzejrzyste, błękitne wody zapraszają do uprawiania sportów lotniczych. Ponieważ Porto Santo ma głównie płaski teren, popularnym sposobem na odkrywanie uroków tej wyspy jest kolarstwo. Można wypożyczyć rower i zwiedzić wszystkie jej magiczne zakątki!

152

i 153

MUZEA I ZABYTKI Kościół Nossa Senhora da Piedade Jednym z głównych zabytków tej okolicy jest kościół parafialny Nossa Senhora da Piedade znajdujacy się w Largo do Pelourinho. Był on wielokrotnie napadany przez piratów, ale w jego wnętrzu zachował się piękny ołtarz i płótna artystów Martima Conrado i Maxa Romera, zachwycające wszystkich zwiedzających. Pod koniec sierpnia odbywają się tu uroczystości ku czci Matki Boskiej Miłosiernej, z tradycyjną muzyką, występami zespołów i degustacją lokalnej kuchni. Kaplica Nossa Senhora da Graça Powstała przed 1533 rokiem pustelnia jest jedną z najstarszych świątyń na Porto Santo. Została zniszczona w 1812 i odbudowana w roku 1951. Jej historia ściśle wiąże się z historią wyspy, gdyż dawała schronienie licznym jej mieszkańcom przed atakami piratów. Kaplica Espírito Santo Znajdująca się w Campo de Baixo kaplica Espírito Santo, datowana na XVII wiek, została przebudowana w pierwszym kwartale XIX wieku. Utrzymana w stylu 154

manierystycznym, ma prostą fasadę i dzwonnicę, a w jej wnętrzu znajduje się XVI-wieczny flamandzki obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Kaplica São Pedro XVII-wieczna kaplica św. Piotra, także znajdująca się w Campo de Baixo, utrzymana jest w stylu manierystycznym i barokowym, a na szczególną uwagę zasługuje barokowy, drewniany pozłacany ołtarz, podobnie jak drewniane sklepienie zdobione malowidłami. Fort São José Stary fort São José wznosi się w górnej części miasta i mieści się w nim osiem małych, żelaznych armat, które niegdyś broniły wyspy. Na początku XVII wieku fort poddano poważnej przebudowie. Pałac Miejski Ten mieszczący się w centrum miasta budynek kiedyś służył jako więzienie. Jego oryginalna konstrukcja pochodzi z XVI wieku, ale potem przeprowadzono w niej duże zmiany. Pomnik Odkrywców Pomnik ten, potocznie zwany Pau de Sabão, czyli „kostka mydła”, ma kształt prostopadłościanu, z płaskorzeźbami na swoich czterech bocznych ścianach upamiętniającymi odkrycia z czasów księcia

Henryka. Autorem pomnika, odsłoniętego w 1960 roku w Alameda do Infante, jest António Aragão, a tuż za obiektem zaczyna się promenada Porto Santo. Dom - muzeum Krzysztofa Kolumba Muzeum składa się z dwóch budynków, z czego starszy datuje się na początek XVI wieku i ma zachowane dwa gotyckie okna. Podzielono go na dwa piętra: na parterze mieści się sklep i pomieszczenie z wystawą tymczasową, a na pierwszym piętrze są trzy sale z ekspozycją tematyczna. Pierwsza z nich poświęcona jest czasom ekspansji morskiej Portugalii, prezentując strategiczną lokalizację Porto Santo, druga pokazuje znaczenie Królestwa Hiszpańskiego w światowej ekspansji, w tym poprzez finansowanie podróży Krzysztofa Kolumba w 1492 roku, trzecia natomiast dotyczy imperium kolonialnego Holandii, włącznie z eksponatami pochodzącymi z galeonu należącego do Holenderskiej Kampanii Wschodnioindyjskiej, „Slot ter Hooge”, który zatonął na północ od Porto Santo w 1724 roku. Wstęp płatny. Czynne od wtorku do niedzieli. W poniedziałki i święta nieczynne. Godziny otwarcia w zimie: 10 - 12.30 i 14 - 17.30. W niedzielę czynne od 10 do 13. Godziny otwarcia w lecie: 10 - 12.30 i 14 - 19. W niedzielę czynne od 10 do 13.

i 155

Travessa da Sacristia, 2 9400-176 Porto Santo T.: (+351) 291 983 405 E-mail: casacolombo.drac@gov-madeira.pt www.museucolombo-portosanto.com Muzeum Jorge Bruma do Canto Muzeum zostało otwarte w centrum Vila Baleira 2 lipca 2016 roku, po dotacji obejmującej ruchomości (66 obiektów) i kolekcji dokumentalnej (268 dokumentów i 2651 elementów dokumentalnych) dotyczących życia i twórczości portugalskiego reżysera i aktora, Jorge Bruma do Canto, którego przodkowie pochodzili z Archipelagów Madery i Azorów. Wśród zbiorów znaleźć można portret dr. Luiza Henriquesa, pierwszego dyrektora XIX-wiecznej szkoły medyczno-chirurgicznej Madery, portret Jorge Bruma do Canto „w roli Mouzinho w filmie Chaimite” (autorstwa C. Bielmaera, z roku 1953), Ordery Honoru przyznane Jorge Brumowi do Canto, z czego jeden ma insygnia Wielkiego Krzyża Orderu Księcia Henryka (przyznany pośmiertnie 9 czerwca 1994 roku), a drugi ma rangę Oficera Orderu Świętego Jakuba od Miecza ( z 10 marca 1967 roku), a także płaskorzeźbę przedstawiającą Jorge Bruma do Canto (autorstwa rzeźbiarza Júlio de Sousy), liczne materiały filmowe, fotografie i nagrody. Rua Dr. Nuno Silvestre Teixeira 9400-162 Porto Santo

156

INNE ATRAKCJE Centrum Rzemiosła Usytuowane tuż przy nabrzeżu miasta, pomiędzy ogrodem Infante D. Henrique i placem Praça do Barqueiro centrum zajmuje się handlem artykułami rękodzielniczymi twórców z archipelagu, w tym kapeluszami palmowymi, koszami z trzciny cukrowej, glinianymi figurkami i drobnymi przedmiotami wykonanymi z muszli. Av. Dr. Manuel Gregório Pestana Júnior T.: (+351) 291 985 244 Centrum Kultury Porto Santo Położone w samym sercu miasta Vila Baleira centrum oferuje nowoczesną infrastrukturę do organizacji spotkań, koncertów i pokazów filmowych. Jest tu audytorium na 300 osób, przestrzeń wystawiennicza, pomieszczenia do prezentacji, spotkań i warsztatów, a także bary, sale wielofunkcyjne, sklepy i parking. Czynne: od poniedziałku do piątku w godz. 9 - 12.30 i 14 - 17.30. Rua Dr. Nuno Silvestre Teixeira 9400-162 Funchal T.: (+351) 291 980 600 E-mail: geral@sociedadesdesenvolvimento.com

CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ Centrum Informacji Turystycznej Porto Santo Czynne: poniedziałku do piątku w godz. 9 - 17.30 oraz w soboty w godz. 10 - 12.30. Centro de Artesanato Av. Dr. Manuel Gregório Pestana Júnior 9400-171 Porto Santo T.: (+351) 291 985 244

i 157

UŻYTECZNE INFORMACJE

Przed zaplanowaniem podróży warto sprawdzić, jak dostać się na archipelag, jakie dokumenty prawne są potrzebne, jakie są formalności celne oraz zalecane środki ostrożności dotyczące zdrowia. Połączenia lotnicze Na archipelagu znajdują się dwa lotniska: Porto Santo na wyspie Porto Santo oraz Międzynarodowe Lotnisko Madery na wyspie Madera, każde oferuje regularne połączenia międzynarodowe z wieloma miejscami. Lot z Lizbony do Funchal trwa ok. 1 godz. 25 minut i odbywa się codziennie, natomiast również codzienne loty pomiędzy wyspami trwają ok. 15 minut. Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej: http://www.visitmadeira.pt/pt-pt/como-chegar/ viajar-para-a-madeira Połączenia morskie Często odwiedzane przez statki wycieczkowe porty w Funchal i Porto Santo są skomunikowane ze sobą, a codzienne rejsy promem trwają ok. 2 godz. 30 min. i służą do transportu ludzi, towarów

158

oraz pojazdów. Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej: http://www. visitportosanto.pt/en-gb/getting-around/ getting-around/porto-santo/transports/ maritime-connections Międzynarodowy Morski Terminal Pasażerski w porcie Funchal Ten nowoczesny terminal obsługujący turystów zapewnia połączenia drogą morską pomiędzy Maderą a Wyspami Kanaryjskimi, Afryką Północną i krajami basenu Morza Śródziemnego. Mieści się w odległości 15 minut drogi pieszo od centrum miasta i jest także ważnym miejscem do podróży transoceanicznych. Codzienne rejsy promem pomiędzy wyspami trwają ok. 2 godz. 30 min. i służą do transportu ludzi, towarów oraz pojazdów. Port w Porto Moniz Położony na północnym wybrzeżu port w Porto Moniz ma 120-metrową przystań i miejsce do lądowania dla helikopterów. Port w Seixal W porcie tym mogą cumować łodzie rybackie i inne mniejsze jednostki.

Port handlowy w Caniçal Port ten, położony na południowo-wschodnim wybrzeżu, jest głównym portem przeładunkowym. Prócz doku kontenerowego jest tu także 400-metrowe molo. Port w Machico Ten niewielki port położony w zatoce w mieście Machico może przyjmować małe i średnie łodzie. Port w Porto Santo Port ten spełnia wszystkie warunki do tego, by mogły przybijać do niego zarówno małe łodzie, jak i duże statki. To właśnie z niego prom „Lobo Marinho” wykonuje codzienne rejsy do wyspy Madery, a turyści z całego świata przybywający na Porto Santo właśnie tutaj schodzą na ląd. Marina Porto Santo jest miejscem cumowania statków turystycznych. Drogi Podróżowanie na wyspach zostało w ostatnich latach znacznie ułatwione poprzez rozwój nowoczesnej infrastruktury drogowej. Wyspa Madera ma dobry transport publiczny, z regularnymi połączeniami z Funchal do praktycznie każdego miejsca na wyspie.

TRASY AUTOBUSOWE Funchal Horários do Funchal e Interurbanos T.: (+351) 291 705 555 www.horariosdofunchal.pt Madera wschodnia SAM – Sociedade de Automóveis da Madeira T.: (+351) 291 201 150 www.sam.pt Autobus z lotniska Port lotniczy Madery ma regularne połączenia autobusowe z Funchal, z kilkoma przystankami przy głównych hotelach. http://www.sam.pt/informacoes-aerobus.html Empresa de Automóveis do Caniço T.: (+351) 291 222 558 www.eacl.pt Madera zachodnia Rodoeste T.: (+351) 291 220 148 www.rodoeste.pt

Taksówki Postoje taksówek znajdują się przy lotniskach na Maderze i Porto Santo, głównych hotelach oraz na różnych ulicach i placach miast Funchal i Vila Baleira, a także w pozostałych gminach Madery.

159

W dni robocze w godz. 21 - 6 oraz w soboty, niedziele i święta obowiązuje dopłata 20%. Stowarzyszenie Taksówkarzy Autonomicznego Regionu Madery. Associação dos Industriais de Táxi da RAM T.: (+351) 291 765 760 / 779 www.aitram.pt Wynajem samochodu Dla chcących wynająć samochód usługi swoje oferuje wiele agencji, które mają swoje biura na lotniskach na Maderze i Porto Santo, w miastach Funchal i Vila Baleira, a także w innych większych miastach. http://www.visitmadeira.pt/en-gb/getting-around/ detail/madeira/transports/car-rental Dokumenty prawne Goście z Unii Europejskiej, z krajów objętych Porozumieniem z Schengen, mogą swobodnie podróżować na Maderę, natomiast obywatele pozostałych krajów, zgodnie z prawem Portugalii, muszą mieć ważny paszport i w niektórych przypadkach oficjalną wizę. Formalności celne Nie ma ograniczeń dotyczących artykułów przywożonych, o ile ich ilość nie wyda się urzędnikom celnym zbyt duża. W takiej sytuacji poproszą o udowodnienie, że przedmioty te są na użytek osobisty.

160

Szczepienia i środki ostrożności dotyczące zdrowia Przed podróżą na archipelag żadne szczepienia nie są wymagane. Opieka w nagłych wypadkach w szpitalach publicznych jest bezpłatna dla obywateli Unii Europejskiej, a prywatna służba zdrowia jest dostępna dla gości z innych krajów. Na Maderze jest sześćdziesiąt siedem ośrodków opieki medycznej oraz jeden na Porto Santo, w Funchal natomiast mieszczą się dwa szpitale publiczne. Apteki Apteki otwarte są od poniedziałku do piątku, w godz. 9 - 13 i 15 - 19, a w soboty w godz. 9 - 13, są jednak także apteki całodobowe. Centra handlowe Centra handlowe znajdują się w różnych częściach miasta Funchal, z czego trzy największe to La Vie (Rua Dr. Brito da Câmara, no. 9); Fórum Madeira (Estrada Monumental, no. 390) oraz Madeira Shopping (Caminho de Santa Quitéria, no. 45). Są w nich najróżniejsze sklepy i sklepiki, supermarkety i parkingi, a w niektórych także kina pokazujące filmy w oryginalnych wersjach językowych.

Komunikacja W regionie dostępne są nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne. Numer kierunkowy na archipelag to 00351. Wi-Fi Wi-Fi Madeira zapewnia bezprzewodowy dostęp do Internetu w miejscach publicznych wielu regionów, a listę hot spotów znaleźć można na stronie internetowej Wi-Fi Madeira. http://www.wifi-madeira.com Telefony Przy głównych ulicach większych miejscowości znajdują się budki telefoniczne, niektóre wyłącznie na karty, które kupić można w kawiarniach, trafikach i pocztach. Aby zadzwonić za granicę należy wybrać 00, a następnie kierunkowy do danego kraju. Strefa czasowa Podobnie jak Portugalia kontynentalna, obowiązuje tu czas GMT z uwzględnieniem czasu letniego. Zegary przesuwane są o jedną godzinę do przodu w ostatnią niedzielę marca, a jedną godzinę do tyłu w ostatnią niedzielę października, zgodnie ze standardami Unii Europejskiej.

Banki i godziny handlowe Banki czynne są od poniedziałku do piątku, w godz. 8.30 - 15, punkty wymiany walut otwarte są codziennie w godz. 9 - 13 i 14 - 19 z wyjątkiem sobót, kiedy to czynne są w godz. 9 - 19. Policja Jeśli potrzebna jest pomoc policji, należy zadzwonić na numer 112. Posterunek policji jest także biurem rzeczy znalezionych. Rua da Infância, 28 | Tel. (+351) 291 208 200. Bezpieczeństwo Wyspy archipelagu stanowią bezpieczne miejsce wypoczynku, a przestrzegając podstawowych zasad ostrożności i zdrowy rozsądek, nie powinno się mieć żadnych kłopotów. Większość hoteli posiada sejfy lub inne miejsca, w których można przechowywać przedmioty wartościowe. Straż pożarna W przypadku pożaru należy zadzwonić do straży miejskiej w Funchal (T.: +351 291 200 930) lub ochotniczej straży pożarnej (T.: +351 291 229 115 ).

Woda i elektryczność Na archipelagu napięcie prądu wynosi 220 V. Wyspa Madera obfituje w pitną wodę doskonałej jakości, a woda na Port Santo jest odsalana.

161

SZLAKACH PIESZYCH Zasady bezpieczeństwa na levadach i szlakach pieszych Większość tych szlaków przechodzi przez tereny górskie, ważne jest zatem odpowiednie przygotowanie się przed wyruszeniem w drogę, aby uniknąć wszelkich zagrożeń. Oto garść zaleceń, których należy cały czas przestrzegać: • nie schodzić ze szlaku • nie hałasować ani nie zachowywać się w żaden inny sposób, który zakłóca spokój środowiska • nie zrywać ani nie niszczyć roślin • nie przeszkadzać zwierzętom • nie pozostawiać za sobą śmieci • nie palić ognisk • nie rzucać niedopałków papierosów na ziemię. Należy je zebrać i wrzucić do kosza na śmieci • nie niszczyć ani nie wprowadzać zmian w oznakowaniu • nigdy nie należy wędrować samotnie, zawsze w towarzystwie innych osób • sprawdzić, czy posiada się aktualne informacje na temat stanu szlaku przed wyruszeniem, zawsze też 162

należy mieć ze sobą latarkę • zawsze należy poinformować kogoś, którym szlakiem planuje się podróżować i o spodziewanej godzinie przybycia na miejsce • zawsze należy wyruszyć na tyle wcześnie, by mieć zapas czasu na ukończenie wędrówki przed zmrokiem • zawsze trzeba zabrać ze sobą jedzenie i wodę • W górach należy mieć odpowiednią odzież i obuwie • zaleca się używanie kremu z filtrem przeciwsłonecznym • jeśli to możliwe, należy mieć przy sobie telefon komórkowy • nie wędrować przy silnym deszczu i wietrze Jeżeli takie warunki zapanują na szlaku, należy natychmiast rozpocząć powrót tą samą drogą, którą się przyszło • Nie podejmować ryzyka

PRZYDATNE NUMERY TELEFONÓW Nagle wypadki: 112

Ochrona ludności: (+351) 291 700 112

i 163

Direção Regional do Turismo Av. Arriaga, 18, 9004-519 Funchal - Madeira T: +351 291 211 900 F: +351 291 232 151 www.visitmadeira.pt info.srtc@madeira.gov.pt