Sławomir Kubisa
Ziemia
Chełmońskiego Mazowsze Zachodnie Pomiędzy Bzurą a Utratą
Przewodnik Przewodnik turystyczny turystyczny 88 wycieczek wycieczek rowerowych, rowerowych, 55 spacerów spacerów informator Informatorturystyczny turystyczny
Opracowanie tras i tekst Sławomir Kubisa Zdjęcia niesygnowane – Sławomir Kubisa, Szymon Kubisa Opracowanie graficzne, kartografia Helena Bochyńska-Kubisa Redakcja techniczna, korekta, skład Appen Karpaty ul. Długa 4, 05-806 Komorów Druk i oprawa Grafmar sp. z o.o. ul. Wiejska 43, 36-100 Kolbuszowa Dolna ISBN 978-83-936920-1-9 © Appen 2013
dwa inne przewodniki wydawnictwa Appen dotyczące południowo zachodnich okolic Warszawy to: „Weekend z WKD” (2012) oraz „Podkowa Leśna i okolice na weekend” (2013)
Ziemia Chełmońskiego zaprasza! Mazowsze Zachodnie dzięki walorom przyrodniczym i historii stanowi od dawna atrakcyjny teren do turystyki weekendowej dla mieszkańców Warszawy. Tradycyjnie największa liczba odwiedzających kieruje się do Żelazowej Woli – stanowiącej światową atrakcję turystyczną oraz Niepokalanowa będącego ważnym w Polsce centrum pielgrzymkowym. W ostatnim dziesięcioleciu na mapie turystycznej tego regionu coraz mocniej zaznaczają się nowe kierunki, takie jak Mszczonów z basenami termalnymi i ośrodkami hotelowo-konferencyjnymi oraz odzyskujący dawny blask niecodziennej architektury Żyrardów. Sochaczew przyciąga do swoich muzeów miłośników historii i wojska, a także kolejnictwa – podobnie jak Grodzisk Mazowiecki. Jest wiele innych miejsc godnych polecenia – Teresin, Szymanów, Młochów, Radziejowice, są piękne pałace i parki, stare kościoły, rezerwaty i pomniki przyrody. Jest Bzura, na której organizowane są spływy kajakowe, jest wiele ośrodków jazdy konnej i rekreacji. A przede wszystkim jest ten nieco nostalgiczny mazowiecki krajobraz Chopina i Chełmońskiego. Wszystko to dla mieszkańców Warszawy niemal na wyciągnięcie ręki – bez potrzeby planowania i rezerwowania. Wycieczka rowerowa przez Ziemię Chełmońskiego to wyśmienity sposób na aktywne spędzenie kilku godzin wiosennego, letniego – czy jesiennego weekendu. Nie jest nawet konieczne korzystanie z samochodu, wycieczki rowerowe zaplanowaliśmy tak, aby można je było zaczynać i kończyć na stacjach czy przystankach kolejowych. Proponujemy również spacery – uliczkami Żyrardowa, Grodziska Mazowieckiego i Sochaczewa, szlakiem odnowionych zabytków i muzeów. Zobaczcie jak kolorowe i zadbane są te mazowieckie miasta. Mamy też interesującą propozycję na spędzenie całego weekendu na Ziemi Chełmońskiego – tak blisko, a zarazem daleko od Warszawy. Zwiedzając Zachodnie Mazowsze samochodem warto skorzystać z okazji zrobienia długich spacerów leśnych – na przykład w okolicy Młochowa czy Skuł. Przekonajcie się sami, odkryjcie to, co najbliższe, odkryjcie Ziemię Chełmońskiego i Zachodnie Mazowsze. Do zobaczenia na szlaku! Sławomir Kubisa, Komorów, październik 2013
Spis treści Wstęp Weekend na Mazowszu Zachodnim – Ziemia Chełmońskiego samochodem
1
1
6 10
Wycieczki rowerowe
1. Przez łąki i lasy nad Utratą – Komorów WKD, Walendów, Młochów, Nadarzyn, Las Młochowski, Dębak, Karolin, Otrębusy WKD 2. Ziemia Chełmońskiego – Podkowa Leśna WKD, Książenice, Żabia Wola, Skuły, Grzymek, Kuklówka Zarzeczna, Adamowizna, Grodzisk Mazowiecki WKD 3. Nad Pisią Tuczną i Pisią Gągoliną – Jaktorów PKP, Budy Grzybek, Kuklówka Radziejowicka, Las Radziejowicki, Radziejowice, rezerwat Dąbrowa Radziejowska, Międzyborów PKP 4. Nad Mrowną i Rokitnicą – Milanówek PKP, Żuków, Wola Kraśnicza, Chylice-Kolonia, Jaktorów PKP 5. Majątki i pałace – Grodzisk Mazowiecki PKP, Kraśnicza Wola, Izdebno Kościel ne, Kaski, Szymanów, Strugi, Skotniki, Rokotów, Sochaczew PKP 6. Do Żelazowej Woli – Teresin PKP, Teresin Pałac, Niepokalanów, Żelazowa Wola, Sochaczew, Sochaczew PKP 7. Na zachód od Bzury – Sochaczew PKP, Kozłów Biskupi, Kozłów Szlachecki, Złota, Rybno, Sochaczew PKP 8. W stronę wzniesień Rawy – Mszczonów – Nowy Rynek, Grzegorzewice, Petrykozy, Osuchów, Lutkówka, Stawy św. Anny, Ciemne-Gnojna, Mszczonów – Nowy Rynek
Spacery piesze
1. Grodzisk Mazowiecki 2. Żyrardów 3. Sochaczew 4. Młochowski Grąd 5. Skulski Las
Informator turystyczny
Gastronomia Noclegi Kalendarz imprez cyklicznych Muzea
13 21 31 37 43 51 57 63 69 73 77 81 83
84 86 90 94
Łowicz
2
Rybno
A2
50
Żyrardów
ia Pis
Niepokalanów
6
8
2
Międzyborów
na
oli
Gg
5
Utrata
na
2
Mszczonów
4
Jaktorów
z Tuc
ur a
ha
Bz
Suc
Skierniewice
70
7
3
Sochaczew
Żelazowa Wola
ia Pis
Ski
ern
iew
ka
1
8
2
Milanówek
Grodzisk Mazowiecki
3
Błonie
5
Jeziorka
50
8
4
1
Tarczyn
Utrata
Grójec
Nadarzyn
Podkowa Leśna
Komorów
Pruszków
Ożarów Mazowiecki
Wstęp Krajobraz i przyroda Ziemią Chełmońskiego najczęściej określa się okolice Kuklówki i Radziejowic nad Pisią Tuczną i Pisią Gągoliną, ale pamiętąć trzeba, że przywiązanie malarza do specyficznego pejzażu, w którym istotną rolę odgrywa niebo odsłonięte od horyzontu po horyzont, miało związek z z jego rodzinnymi okolicami Łowicza, gdzie w niewielkim majątku Boczek się wychował. Zatem Ziemia Chełmońskiego to właściwie większość Zachodniego Mazowsza, na którym równiny nad Bzurą i Utratą ku południowi przechodzą w malownicze wyniesienia morenowe okolic Mszczonowa porozcinane niewielkimi dopływami Bzury. Równina Łowicko-Błońska to najbardziej płaski obszar na całym Mazowszu – wiedzą o tym dobrze kierowcy podróżujący dawną trasą poznańską. Pomiędzy Błoniem a Sochaczewem biegnie ona jednym prostym odcinkiem o długości 25 kilometrów, a wysokość drogi nad poziomem morza jest taka sama w Błoniu i Sochaczewie – 90 m n.p.m. Podobnie płaska wydaje się droga nr 8 prowadząca z Warszawy przez Nadarzyn i Mszczonów w kierunku Rawy Mazowieckiej. W rzeczywistości wznosi się od 115 m n.p.m w Nadarzynie do 175 m n.p.m. przed Mszczonowem gdzie zaczyna się Wysoczyzna Rawska. To nie góry – ale różnica krajobrazu pomiędzy zachodnią a wschodnią częścią obszaru jest zauważalna – szczególnie w dolinach rzeczek – Pisi Tucznej i Pisi Gągoliny. Z równiną na zachodzie związane są lodowcowe osady zastoiskowe z iłami warwowymi – tu gleby są ciężkie i żyzne, na nich uprawiano dawniej oprócz zbóż buraki cukrowe, dzisiaj – kukurydzę. Wzgórza na południu zbudowane są z materiału morenowego – miejscami bardziej gliniastego, a miejscami bardziej piaszczystego – to kraina sadów. Pomiędzy wysoczyzną a równiną nagromadziły się rozległe pola piasków wywiewanych i wymywanych ze wschodu na zachód. W tym pasie pomiędzy Żyrardowem a Nadarzynem zachowało się na piaskach najwięcej lasów, głównie sosnowych.
Po ustąpieniu lądolodu cały ten obszar przylegający do doliny Wisły pokryły pierwotne lasy, których ostatnie ślady to Puszcza Kampinoska na północy i Puszcza Bolimowska na południu oraz relikty Puszczy Jaktorowskiej pomiędzy Grodziskiem Mazowieckim a Żyrardowem. W licznych lasach pomiędzy Nadarzynem, Mszczonowem a Grodziskiem Mazowieckim chronione są w formie rezerwatów cenne przyrodniczo fragmenty starych drzewostanów. Cenna jest również przyroda licznych kompleksów stawów rybnych na Utracie, Pisi Tucznej i Pisi Gągolinie, będących ostojami ptaków wodnych – wybrane miejsca chronione są również w formie rezerwatów. Nieco historii Z siecią niewielkich rzeczek płynących z południowego wschodu na północnych zachód – od Wysoczyzny przez Równinę do Bzury, ma związek pierwsze i spektakularne pojawienie się tutejszych okolic na kartach historii powszechnej. W późnym okresie rzymskim powstał tu drugi co do wielkości na terenie współczesnej Europy, po świętokrzyskim, okrąg starożytnego hutnictwa. Warto pamiętać, że na żyznym zachodnim Mazowszu – najpierw pojawił się przemysł, a dopiero po nim rolnictwo. Kiedy ziemie Księstwa Mazowieckiego włączono do Korony w roku 1476, liczącym się na tym obszarze miastem był Sochaczew, w którym krzyżowały się szlaki wschód-zachód i północ-południe. Mszczonów zaludnił się znacznie na początku wieku XIX, jednak jego drewnianą wówczas zabudowę niejednokrotnie niszczyły pożary. Na równinie rosły folwarki szlacheckie dysponujące nie tylko dobrym połączeniem przez Bzurę i Wisłę z Gdańskiem, ale także rozwijającym się szybko ośrodkiem miejskim w Warszawie. W jednym z takich majątków nad Utratą przyszedł na świat w roku 1810 Fryderyk Chopin. Jego muzyka, będąca dziś istotną częścią światowego dziedzictwa kultury, łączona jest często z nostalgicznym nastrojem mazowieckiego krajobrazu będącego elementem dzieciństwa kompozytora. Podobne nastroje utrwalił później na płótnie Józef Chełmoński, urodzony pod Łowiczem i osiadły na ostatnie 25 lat swojego życia w Kuklówce koło Radziejowic.
Na fali koniunktury i nowych technik w XIX wieku powstał tu przodujący w Królestwie Kongresowym przemysł rolny, związany głównie z uprawą i przetwórstwem buraków cukrowych. Wielkie ożywienie gospodarcze w końcu XIX wieku przyniosło uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, której tory przecięły południowo-wschodni skraj równiny. Na linii kolei w szczerym polu powstał modelowo zaplanowany kompleks fabryczno-miejski Żyrardowa, a bliżej Warszawy na skraju pasa lasów zaczęły tworzyć się ośrodki letniskowe i sanatoryjne – Grodzisk Mazowiecki, Milanówek, Brwinów. Rozwój zatrzymała pierwsza wojna światowa, podczas której front rosyjsko-niemiecki przetaczał się na wschód i na zachód, pozostawiając zniszczenia w miastach i majątkach, rujnując wiele kościołów i dworów. Na froncie nad dolną Bzurą i Rawką Niemcy wielokrotnie użyli przeciwko wojskom rosyjskim gazów bojowych. Pędzony wiatrem chlor zabijał w przeciągu jednego kwadransa tysiące pozbawionych jakiekolwiek ochrony żołnierzy. Najbardziej wyrazisty wkład dwudziestolecia międzywojennego dla tej ziemi to Niepokalanów z niezwykłym klasztorem i wydawnictwem franciszkanów oraz kolejka EKD z powstającymi na jej trasie miastami – ogrodami. Uwolnioną energię młodego państwa przerwała druga wojna światowa. W trakcie prowadzonej przez Armię Poznań Bitwy nad Bzurą znacznemu zniszczeniu uległ przechodzący z rąk do rąk Sochaczew. Jedną z niewielu ocalałych w mieście większych budowli jest XIX-wieczny ratusz mieszczący obecnie Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą. Mszczonów, w którym siedzibę miało w pierwszych dniach września dowództwo Armii Łódź, był intensywnie bombardowany, a po zajęciu przez Niemców stał się obiektem brutalnej pacyfikacji z rozstrzeliwaniem jeńców i podpalaniem domów. Kolejne represje spadły na miasto po 11 września, w którym 31 Pułk Strzelców Kaniowskich okrążył w mieście i zlikwidował całkowicie jednostki tyłowe niemieckie XVI Korpusu Pancernego z czołgami, samochodami i piechotą.
Okupacja niemiecka przyniosła kres licznym zarówno w Sochaczewie, jak i w Mszczonowie społecznościom żydowskim. Z obu miasteczek Żydzi wywiezieni zostali do getta w Warszawie, dzieląc tam późniejszy los jego mieszkańców. Bliskość dużych obszarów leśnych w sąsiedztwie Warszawy sprzyjała rozwijaniu oddziałów Armii Krajowej w Obwodach Błonie i Sochaczew. Niestety na skutek niepowodzeń organizacyjnych mobilizowane w sierpniu 1944 r. oddziały nie odegrały planowanej roli w Powstaniu Warszawskim. Po roku 1945 majątki rolne straciły swoich właścicieli, a przejęte przez państwo dwory i pałace zaczęły obracać się w wielu miejscach w ruinę. Z drugiej strony, to dopiero po wojnie udało się franciszkanom z Niepokalanowa wybudować planowany już od dawna kościół na skalę tego coraz chętniej odwiedzanego przez pielgrzymów miejsca. Dzięki państwowemu mecenatowi w Żelazowej Woli powstało ostatecznie prawdziwe muzeum Chopina, a dawny pałac Krasińskich w Radziejowicach na stałe zamienił się w dom muz. Szczęśliwie ten rolniczy głównie rejon ominęły w czasach PRL większe inwestycje przemysłowe a obecnie jego drugą gospodarczą specjalnością stała się dystrybucja towarów. Centra logistyczne wyrosły przy drogach krajowych, na kierunku zachodnim – pomiędzy Błoniem a Sochaczewem i na kierunku południowym, przede wszystkim w Mszczonowie. Po rolnictwie i logistyce trzecią specjalnością regionu staje się turystyka. Zespół Osady Fabrycznej w Żyrardowie został przez Polską Organizację Turystyczną określony jako najlepszy produkt turystyczny roku 2010, zaś w roku 2011 uzyskał główną nagrodę w Polsce oraz tytuł „Najlepszej Europejskiej Destynacji Turystycznej EDEN”. Naturalne walory regionu uzupełniane są szybko rosnącą infrastrukturą turystyczną a jego podstawowym atutem jest bliskość Warszawy i dobra komunikacja.
7
1 1 – Żelazowa Wola, miejsce urodzin Fryderyka Chopina 2 – Młochów, klasystyczny pałac Sobańskich w parku krajobrazowym 3 – Radziejowice, wieża neogotyckiego zameczku 4 – Sochaczew, Muzeum Kolei Wąskotorowej 5 – Szymanów, klasztor sióstr niepokalanek 6 – Radziejowice, dworek modrzewiowy 7 – Strugi, zachód słońca 8 – Grodzisk Mazowiecki - plac Wolności 9 – Niepokalanów, bazylika 10 – Jesień w Żelazowej Woli 11– Bzura pod Sochaczewem 12– Las Książenicki
8
8
4
9
5
2
3
6
7
10
11
12
9
WEEKEND NA MAZOWSZU ZACHODNIM
Ziemia Chełmońskiego – samochodem Dwudniowa wycieczka samochodowa przez Ziemię Chełmońskiego prowadzi pierwszego dnia na południowy zachód od Warszawy, przez Nadarzyn, Młochów, okolice Żabiej Woli do Mszczonowa (nocleg w Mszczonowie lub Radziejowicach – patrz strona 87). Drugiego dnia skierujemy się najpierw na północ – przez Radziejowice, Żyrardów, Guzów dotrzemy do Sochaczewa. Na koniec zawrócimy w stronę Warszawy i odwiedzimy po drodze Żelazową Wolę lub Niepokalanów i Teresin. Samochód nie daje takich możliwości przeżywania krajobrazu jak rower, a w trakcie jednego weekendu nie sposób odwiedzić wszystkich muzeów, zobaczyć zabytków. Wybierzcie zatem z poniższego planu to, co najbardziej interesujące na początek – a potem zaplanujcie wycieczki rowerowe – satysfakcja gwarantowana.
Sobota – przedpołudnie 1. Park w Młochowie, 2. Skuły
Naszą propozycją na sobotnie przedpołudnie jest odwiedzenie zespołu parkowo-pałacowego w Młochowie oraz drewnianego kościółka w Skułach. Zbudowany na początku XIX wieku dla Waleriana Sobolewskiego pałac uważany jest za wyjątkowo piękny przykład architektury klasycystycznej. Otacza go rozległy i pieczołowicie zrewitalizowany w ostatnich latach park ze stawami. To doskonałe miejsce na rodzinny spacer połączony z karmieniem kaczek i wygrzewaniem się w słońcu na ławce nad stawem. Interesującym uzupełnieniem będzie tu wydłużenie spaceru na Las Młochowski do malowniczego stawu nad Utratą w Krakowianach i przejście wokół rezerwatu Młochowski Grąd. (patrz strona 81) Droga z Warszawy do Młochowa prowadzi przez Nadarzyn, w którym zobaczyć też możemy piękny klasycystyczny kościół pw. świętego Klemensa i odnowiony rynek z pomnikiem Józefa Piłsudskiego. Z Młochowa jedziemy przez Rozalin z kolejnym, jednak niedostępnym pałacem i docieramy z powrotem do drogi nr 8, aby za chwilę w Siestrzeni zjechać nią jeszcze raz na południe w kierunku Żelechowa. 10
W Żelechowie zobaczymy interesujący kościół pw. Zwiastowania NMP. Imponująca budowla z wieku XVI-tego po licznych przebudowach zachowała w harmonii elementy różnych stylów z późnym gotykiem włącznie. W renesansowym i barokowym wnętrzu zobaczymy między innymi płytę nagrobkową rycerza Kacpra Mińskiego z końca XVI wieku. Na tutejszym cmentarzu parafialnym znajduje się grób malarza Józefa Chełmońskiego, który w niedalekiej Kuklówce spędził ostatnie 25 lat swojego życia. Jadąc dalej na zachód dotrzemy przez Kaleń do Skuł, gdzie zobaczymy jeden z cenniejszych drewnianych zabytków Mazowsza – kościółek pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z końca XVII wieku, otoczony grupą dwustuletnich lip i modrzewi. Tu pojawia się kolejna możliwość dłuższego spaceru wokół rezerwatu przyrody Skulski Las (patrz strona 83).
Sobota – południe 3. Stawy Grzegorzewieckie
Jadąc ze Skuł w kierunku Mszczonowa można zatrzymać się na lunch w gospodarstwie EkoFarm w Grzegorzewicach. Jest tu restauracja serwująca ryby. Ryby można też złowić samemu na jednym z licznych stawów. Po posiłku warto wybrać się na spacer nad stawy czy to po groblach, czy korzystając ze znaków szlaku pieszego zielonego prowadzącego wokół stawów do rezerwatu leśnego Skulskie Dęby.
Sobota – popołudnie 4. Mszczonów – baseny termalne
W Mszczonowie atrakcją dla całej rodziny są baseny wypełnione wodą geotermalną o temperaturze 34 stopni Celsjusza. Czynny przez okrągły rok ośrodek daje niecodzienną możliwość kąpieli w zimie na zewnątrz budynku w otoczeniu zaśnieżonych krzewów. Sztuczna rzeka, masaże wodne, gejzery powietrzne, sauna zapewniają zabawę i relaks. Obiad i kolacja – w wybranym miejscu noclegowym.
Niedziela – popołudnie
Niedziela – przedpołudnie
7. Sochaczew – Muzea i Zamek, 8. Żelazowa Wola, 9. Niepokalanów
5. Radziejowice – park i pałac
Galeria z obrazami Józefa Chełmońskiego w radziejowickim pałacu czynna jest od godziny 10-tej, ale świetnym rozpoczęciem dnia będzie spacer po tutejszym parku. O historii tego miejsca przeczytaj na stronie 33.
Jadąc z Żyrardowa do Sochaczewa na północ drogą nr 50 warto zatrzymać się na chwilę w Guzowie, gdzie zobaczyć można niezwykły zabytek, jakim jest dawny dwór Ogińskich, przebudowany przez rodzinę Sobańskich w stylu francuskiego pałacu renesansowego.
Na poranną mszę świętą udać się można również spacerem do pięknej klasycystycznej świątyni pod wezwaniem świętego Kazimierza, stojącej na wzgórzu ponad Radziejowicami.
W Sochaczewie mamy do wyboru odwiedzenie dwu muzeów oraz imponujących pozostałości Zamku Książąt Mazowieckich nad Bzurą. To program na najmniej trzy godziny, decyzję ułatwi opis spaceru po mieście – strona 77. Przy sochaczewskim rynku łatwo można znaleźć miejsce na obiad.
Niedziela – południe 6. Żyrardów – spacer wokół loftów
Z Radziejowic wzdłuż doliny Pisi Gągoliny prowadzi do Żyrardowa droga przez Korytów łącząca się z dawną drogą nr 50. Zatrzymajmy się w centrum miasta na placu przy katedrze, skąd możemy udać się na krótki spacer, w trakcie którego zobaczymy najbardziej interesujące miejsca dawnego Żyrardowa. Tu również zjeść możemy lunch. Opis spaceru znajduje się na stronie 73.
Ostatnim punktem tej wycieczki będzie odwiedzenie niedalekiej Żelazowej Woli – miejsca urodzenia Fryderyka Chopina (opis na stronie 54). Na drodze powrotu do Warszawy znajduje się jeszcze Niepokalanów (opis na stronie 53).
8
50
2
Sochaczew
7
9
Ożarów Mazowiecki
Błonie
Brwinów
2
Pruszków
A2
Grodzisk Mazowiecki
6
Nadarzyn
1
Żyrardów 8
5 4
70
3
Skierniewice
2
Tarczyn
Mszczonów 50
11 8
1
3
2
4
16 15
Karolin
Las Młochowski
5
14
Dębak
13
6
12
7
11
8
9
10
9
12
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Wycieczka rowerowa
1. Przez łąki i lasy nad Utratą Komorów WKD, Walendów, Młochów, Nadarzyn, Las Młochowski, Dębak, Karolin, Otrębusy WKD Długość trasy – 35 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 3 godzin Ta wycieczka rowerowa w okolice Lasów Młochowskich prowadzi w dużej części wzdłuż biegu Utraty, blisko jej źródeł. Choć to rejon Ziemi Chełmońskiego położony najbliżej Warszawy, to na szlaku zobaczyć można wiele ciekawych krajobrazowo i dość pustych miejsc, takich jak na przykład leśne Uroczysko Chlebów, Stawy Nadarzyńskie w rejonie Walendowa, będące ostoją ptactwa wodnego, czy intrygujące pozostałości dawnej bazy rakiet przeciwlotniczych Dębak w Lesie Młochowskim.
Zadbane otoczenie dawnej rezydencji ziemiańskiej zachęca do spaceru i odpoczynku nad malowniczym stawem. W drodze powrotnej trasa wiedzie przez Nadarzyn z klasycystycznym kościołem z początku XIX wieku, pw. św. Klemensa.
Głównym celem wycieczki jest Młochów z pięknie odnowionym rozległym parkiem otaczającym imponujący pałac z początku XIX wieku.
Punktem początkowym tej wycieczki jest stacja WKD w Komorowie, zaś punktem końcowym przystanek WKD w Otrębusach.
Z Nadarzyna szlak prowadzi pięknymi duktami i alejami lipowymi przez Las Młochowski, obok rezerwatu i terenu dawnej jednostki wojskowej, do Karolina, siedziby zespołu „Mazowsze”.
Młochów
park przy pałacu
13
Komorów Wycieczka rozpoczyna się na stacji kolejki WKD w Komorowie. Na trasie kolejki to pierwsza miejscowość przylegająca do pasa leśnego na południowy zachód od Warszawy. Z centrum dojazd trwa dokładnie 30 minut. 1. [0,0 km] Budynek stacyjny z charakterystycznym zegarem pomimo wielu modernizacji jest tym samym, który powstał równocześnie z budową linii Elektrycznej Kolei Dojazdowej. Rozpoczęła się ona w roku 1925 – właśnie tu w Komorowie, pośrodku trasy. Wokół stacji jest kilka sklepów i kiosków, gdzie można uzupełnić zawartość plecaków, jest też bankomat.
2
nącym sosnowym lesie, stanowiły pierwszą wiadomość o tym sielskim miejscu dla zabieganych mieszkańców Warszawy. Aleja nosi dziś imię Marii Dąbrowskiej, najbardziej znanej mieszkanki Komorowa. Po minięciu szkoły trasa skręca w prawo w ulicę Henryka Kotońskiego i dalej prowadzi na południe ulicą Wiejską, mijając niewielką uliczkę Kraszewskiego, przy której mieszkała Dąbrowska. W jej dawnym domu mieści się obecnie biblioteka publiczna ozdobiona pomnikową ławeczką, na której przysiadła postać pisarki. 2. [0,7 km]
Pierwszej części trasy tej wycieczki towarzyszą niebieskie znaki szlaku pieszego. Prowadzi ona na wschód starą aleją lipową. To najstarsza ulica Komorowa. Jako Szosa Komorowska łączyła jeszcze w XIX wieku folwark komorowski z majątkiem Helenów, wytyczona dokładnie po linii prostej od jednej do drugiej bramy.
Ulica Wiejska doprowadza do Komorowa Wsi i kieruje się w stronę Zalewu Komorowskiego. W tej okolicy widać jeszcze ślady pierwotnej zabudowy wsi Komorów, sąsiadującej z dawnym majątkiem. Jednak niewielkie drewniane domki otoczone wiosną kępami kwitnących bzów, ze skromnymi zabudowaniami gospodarskimi, wypierane są przez współczesną zabudowę jednorodzinną o przeróżnym guście i stylu.
Przy niej, w końcu XIX wieku, z inicjatywy ówczesnego właściciela Komorowa Józefa Markowicza, stanęły obszerne drewniane domy dla letników ze stolicy. Wyposażone we wszystko, co potrzebne całej rodzinie w letnie miesiące, zanurzone w pach-
3. [2,0 km] Zalew Komorowski to niewielkie spiętrzenie Utraty pomiędzy Komorowem a Pęcicami, nieco powyżej dawnego majątku. To malownicze miejsce. Można przysiąść na chwilę na jednej z ławeczek na grobli i obserwować kaczki i łabędzie.
Komorów stacja WKD
Komorów
Aleja Starych Lip
4
Komorów
pomnik Marii Dąbrowskiej
14
Uroczysko Chlebów Dalszy odcinek trasy wycieczki biegnie zgodnie ze znakami niebieskimi szlaku pieszego PTTK – groblą stawu komorowskiego prosto na wschód i krótkim podejściem do ulicy Leśnej, którą skręca w prawo na południe. Malownicza wiejska uliczka prowadzi nad starorzeczami Utraty w stronę lasu. Rozrzucona zabudowa jednorodzinna coraz mocniej wchodzi na te tereny będące kiedyś wyłączną domeną ptactwa. Znając miejscowe ścieżki można do lasu dostać się na wprost, jednak aby nie błądzić po chaszczach, należy kierować się znakami szlaku, prowadzącymi najpierw polną drogą w lewo do skrzyżowania z kapliczką przydrożną przed wsią Suchy Las i dalej w prawo, prosto do lasu.
Czasami, poprzez szum wiatru w gałęziach drzew przebija się odległy odgłos ruchu na drodze Warszawa – Katowice, biegnącej równolegle około kilometra na południe. Głośniej jednak słychać zazwyczaj chóry ptaków, których ostoją są zadrzewienia na skraju lasu nad Utratą, mniej więcej 300 metrów na północ. Za rzeką ciągną się natomiast szerokie pasy łąk aż do Lasu Komorowskiego. 5. [5,8 km] Na koniec po prawej stronie drogi otwiera się widok na nadrzeczne łąki, rozjeżdżone ostatnio przez motocyklistów i leśny dukt dochodzi do prostopadłej drogi Paszków – Komorów, którą należy skręcić w lewo na południe.
Po przekroczeniu koryta niewielkiego leśnego strumienia wjeżdżamy do pięknego sosnowego lasu i stajemy na skrzyżowaniu piaszczystych leśnych duktów.
Do znaków niebieskich dochodzą tutaj znaki czerwone. Krótki odcinek drogi przez las kończy się przy ośrodku jeździeckim w Paszkowie, za którym powstał potężny zespół hal centrum handlowego Maximus. Po drugiej stronie drogi nr 8 ciągnie się kolejny kompleks leśny – Las Sękociński.
4. [3,8 km] Droga na wprost prowadzi do wsi Wolica, położonej przy drodze krajowej nr 7, ale trasa wycieczki biegnie drogą skręcającą lekko w prawo. Tu można się trochę rozpędzić, leśny dukt biegnie prosto jak strzała przez co najmniej dwa kilometry mijając Uroczysko Chlebów.
Po przekroczeniu alei Krakowskiej konieczne jest poruszanie się ruchliwą drogą nr 721 prowadzącą w kierunku Piaseczna na odcinku niecałego kilometra. (Można tego uniknąć korzystając dalej ze szlaku czerwonego prowadzącego przez Las Sękociński w kierunku Walendowa, jednak w tym przypadku
Komorów
zalew na Utracie
Suchy Las
Uroczysko Chlebów
15
Walendów należy przejść z rowerem około trzystu metrów poboczem alei Krakowskiej w kierunku Warszawy).
je się tutaj ośrodek opiekuńczo-wychowawczy dla dzieci i młodzieży.
6. [7,1 km] Droga nr 721 prowadzi pomiędzy ścianą sosnowo-dębowego lasu a Stawami Walendowskimi, potem odbija w lewo na wschód, zaś prosto na południe prowadzi w stronę Walendowa obok słynnego baru „Karp” wąska dróżka – ulica Nad Utratą. Do wody nie ma od tej strony dostępu – warto więc na najbliższym skrzyżowaniu dróg skręcić w prawo i przejechać trzysta metrów ulicą Brzozową do mostku na Utracie skąd widać daleką perspektywę stawów i na południe, i na północ.
Droga prowadzi dalej na południe wzdłuż Utraty widocznej często po prawej stronie. Na skraju Walendowa kończy się asfalt, droga gruntowa skręca w lewo, a po chwili odbija w prawo ulica Wschodnia. Trzeba trzymać się jak najbliżej rzeki, by ją następnie przekroczyć, skręcając z ulicy Wschodniej w prawo na zachód w ulicę Dworską – również gruntową. Warto na chwilę zatrzymać się na mostku, by spojrzeć na przecinającą zielone łąki niepozorną Utratę.
7. [9,1 km] Wracając do Walendowa kierujemy się dalej na południe mijając po prawej stronie niewielki park otaczający siedzibę Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia. To dawny folwark Walendów ofiarowany w 1896 roku przez hr. Gustawa Przeździeckiego siostrom z gruntami, stawami, młynem i budynkami. Klasztor od 1913 roku dawał schronienie i opiekę dziewczętom i kobietom, które pragnęły przemiany swego życia. Podczas wojny ukrywano tu między innymi osoby pochodzenia żydowskiego. Po upadku Powstania Warszawskiego siostry jeździły do obozu w Pruszkowie niosąc pomoc wypędzonym z Warszawy. Tutejsza kaplica konsekrowana była w roku 1934. Obecnie znajdu-
8. [12,3 km] Ulica Dworska dociera do drogi asfaltowej – ulicy Nadarzyńskiej, którą należy przejechać sto metrów w lewo na południe, by znaleźć kolejną drogę gruntową biegnącą w prawo na zachód w kierunku odległego jeszcze Młochowa. Ulicami Sportową, Zachodnią i Żytnią, okrążając niewielki lasek, trasa prowadzi do Kosowa, gdzie po krótkim odcinku jazdy asfaltem należy skręcić znowu w prawo na zachód drogą gruntową. To ulica Łąkowa przecinająca rozległe połacie pól, a potem niewielki zagajnik z kapliczką. 9. [18,2 km] Przy wyjeździe z lasku otwiera się daleka perspektywa otaczających Młochów pól,
Walendów
stawy na Utracie
2
Walendów
kaplica klasztorna
Młochów
kościół w dawnej oranżerii
16
4
Młochów
staw w parku
Młochów przeciętych długą aleją lipową. Ten pomnik przyrody tworzy szpaler ponad stuletnich 151 lip. Aleja doprowadza do Młochowa, do wschodniej bramy parku, obok kościoła parafialnego. 10. [24,3 km] Zespół pałacowo-parkowy w Młochowie to wyjątkowy, tak blisko Warszawy, przykład świetnie zachowanej siedziby ziemiańskiej. Sam pałac uchodzi za wyjątkowo piękny przykład architektury klasycystycznej. Wybudowany został na podstawie projektu Jakuba Kubickiego, słynnego z takich dzieł, jak pałac Badenich w Bejscach, wzorowany na warszawskim Belwederze, pałac w niedalekich Radziejowicach czy niezrealizowany projekt Świątyni Opatrzności Bożej. Klasycystyczną sylwetkę budowli, umieszczonej w obszernej sztucznej niecce, zdobią od południa i północy wydatne portyki z kolumnami doryckimi. Portyk południowy ma taras widokowy skierowany w stronę ogrodu i parku. Po obu stronach dziedzińca wokół pałacu stoją symetrycznie masywne oficyny oraz budynek dawnej oranżerii, który od roku 1945 pełni rolę kościoła. Pałac zbudowany w latach 1804–1810 dla szambelana królewskiego, Walerego Faustyna Sobolewskiego, przechodził w ręce kolejnych właścicieli
– Kwileckich, Kierzgajło-Zawiszów, Radziwiłłów i Kurnatowskich. Obecnie jest własnością Gminy Nadarzyn. Założony jeszcze przez Kubickiego park przebudowany został w końcu XIX wieku przez Waleriana Kronenberga. Zyskał wówczas nie tylko większą powierzchnię, ale i harmonijne wkomponowanie w okolicę, a w części południowej trzy duże stawy z wyspą i mostkiem. W starym drzewostanie przeważają wiązy, lipy, jesiony i klony, są też dęby, buki i kasztanowce. Park został starannie zrewitalizowany w roku 2009 i obecnie dużą przyjemnością jest spacerowanie odnowionymi alejkami otaczającymi malownicze stawy. W stronę kompleksu leśnego prowadzi z parku na południe kolejna zabytkowa aleja lipowa. Wycieczkę przedłużyć można o pętlę spacerową wokół leśnego rezerwatu „Młochowski Grąd” – opis na stronie 81. Z Młochowa do Nadarzyna trasa prowadzi najpierw prosto na północ aleją Kasztanową, potem kieruje się w prawo na wschód ulicą Osiedlową i znowu na północ ulicą Środkową.
Młochów
pałac Sobolewskich
17
Nadarzyn Przez powstającą na polach pod Nadarzynem zabudowę jednorodzinną szlak dociera do ulicy Szkolnej w Nadarzynie, gdzie zwraca uwagę kapliczka z 1928 r., ufundowana w dziesiątą rocznicę uzyskania niepodległości. Szkolna prowadzi w prawo do skrzyżowania z sygnalizacją świetlną przy alei Katowickiej, skąd ulicą Mszczonowską w prawo należy skierować się do odległego o dwa kilometry centrum Nadarzyna. 11. [26,3 km] Historia Nadarzyna sięga czasów Księstwa Mazowieckiego, kiedy stanowił własność rodu Nadarzyńskich herbu Radwan. Osada położona przy trakcie handlowym z Mazowsza na Śląsk uzyskała prawa miejskie w roku 1453 i w tym czasie powstał tu pierwszy drewniany kościół. Ten obecny powstał w roku 1806 z fundacji hrabiego Ostrowskiego, herbu Rawicz. To kolejne dzieło utalentowanego Jakuba Kubickiego jest perełką stylu klasycystycznego, a harmonii architektury jego sylwetki dorównuje harmonia uroczystego i bardzo stylowego wnętrza.
We wrześniu 1939 pomiędzy Nadarzynem a Brwinowem toczyły się ciężkie walki przebijających się do Warszawy oddziałów Armii Łódź ze zmotoryzowanymi jednostkami wermachtu. Eksponowaną część nadarzyńskiego cmentarza parafialnego zajmują zadbane kwatery z mogiłami żołnierzy poległych w czasie bitwy brwinowskiej. Do cmentarza prowadzi od kościoła ulica Warszawska, z której skręcić należy w lewo w ulicę Sitarskich. Oryginalna drewniana zabudowa nadarzyńskiego rynku spłonęła podczas Pierwszej Wojny Światowej. Obecnie jego ozdobą jest piękny zadbany skwer zajmujący centralną część placu Marszałka Józefa Piłsudskiego. Z lat międzywojennych pochodzi pomnik – popiersie Marszałka. Z placu Marszałka Piłsudskiego wyjeżdżamy ulicą Krótką w prawo, na zachód, przecinając ulicę Mszczonowską i kierujemy się dalej na zachód ulicą Kościuszki – do ulicy Morelowej, którą należy skręcić w prawo na północ.
Nadarzyn
Nadarzyn
Nadarzyn
Las Młochowski
dawny zajazd - rekonstrukcja
mogiły żołnierskie
18
W pobliżu wybudowano także obszerny zajazd. Książę Józef Poniatowski stanął w nim wraz ze swoim sztabem przed bitwą pod niedalekim Raszynem.
kościół
stary drogowskaz
Las Młochowski i Karolin Po chwili dojedziemy do ulicy Żółwińskiej, którą należy skręcić w lewo na zachód. Ulica Żółwińska doprowadzi nas na skraj Lasu Młochowskiego do skrzyżowania leśnych dróg, gdzie drogę do Żółwina przez las wskazuje licząca chyba ponad pół wieku tablica – drogowskaz. 12. [27,2 km] Mając dobre poczucie kierunku w lesie – albo GPS – warto tutaj zanurzyć się w głąb lasu, który chowa dość niezwykłą tajemnicę. Ze skrzyżowania leśnych dróg ze starym drogowskazem należy przejechać duktem na wprost około 600 metrów i skręcić w prostopadły dukt w prawo na północ. Po kolejnych 500 metrach dojedziemy do miejsca, gdzie zaczną pojawiać się w młodym lesie fragmenty betonowych ogrodzeń i budowli, a także zapełźnięte i zarośnięte lasem tajemnicze budowle ziemne – wały, rowy i kopce. 13. [29,2 km] Te ślady, w terenie sprawiające wrażenie chaosu, na zdjęciu lotniczym przedstawiają formę całkiem regularną i dość czytelną. Do połowy lat dziewięćdziesiątych stacjonował tu dywizjon rakietowy 3 Warszawskiej Brygady Rakietowej Obrony Powietrznej – Dębak, wyposażony w rakiety SA-78 Wołchow.
stywany obecnie do kształcenia animatorów kultury z całego świata w nowoczesnym ośrodku warsztatowo-widowiskowym „Matecznik Mazowsze”. Odbywają się tu nie tylko próby i koncerty „Mazowsza”, ale także szkolenia choreografów, instruktorów tańca, warsztaty rękodzieła ludowego, śpiewu i gastronomii regionalnej. Przyjeżdżają też na przedstawienia teatry warszawskie. Warto sprawdzić więc zawczasu na stronie internetowej „Mazowsza”: www.mazowsze.waw.pl – czy akurat w ten weekend nie ma czegoś ciekawego w Karolinie, co mogłoby być uzupełnieniem spaceru. Zwiedzać ad hoc można samo otoczenie – przede wszystkim piękny park otaczający obszerny zabytkowy gmach o pałacowej niemal i bardzo interesującej architekturze. Przed ogrodowymi schodami stoi popiersie twórcy „Mazowsza”, Tadeusza Sygietyńskiego, wciąż dyrygującego – teraz chórem parkowego ptactwa. Z Karolina należy skierować się prosto na północ do odległego o niecały kilometr przystanku WKD Otrębusy. 16 [35,0 km]
W adaptowanych dawnych budynkach dowodzenia i administracyjno-gospodarczych mieści się obecnie Centralny Ośrodek dla Uchodźców. Leśny dukt o żwirowej nawierzchni prowadzi na północ i 1,5 km dalej krzyżuje się z innym duktem, którym biegnie czerwony szlak pieszy. Obok tablicy z mapą Lasu Młochowskiego należy skręcić w prawo na wschód, kierując się zabytkową aleją lipową w stronę leśniczówki Na Dębaku.
Karolin
siedziba „Mazowsza”
14. [32,1 km] Od leśniczówki skierujmy się prosto na północ, gdzie kolejną aleję otwiera niezwykła kapliczka Matki Bożej Królującej we Wszechświecie – z konstrukcją symbolizującą wszechświat, dzieło Boga, w trzech wymiarach. Między dwoma szpalerami starych lip idziemy równolegle do niedalekiej drogi Nadarzyn – Otrębusy w kierunku coraz bliższego lasu, by po przejściu pół kilometra skręcić w prawo. Trzeba teraz dotrzeć aż na pobocze drogi asfaltowej, aby zobaczyć kolejną lipową aleję – ulicę Tarniny prowadzącą prosto do Karolina, gdzie w obszernym parku mieści się siedziba zespołu „Mazowsze”. 15. [34,0 km] Współczesne „Mazowsze” to stuosobowa grupa artystów, ponad 60 lat doświadczenia i dorobek ponad 6,5 tysiąca koncertów, wykorzy19
3
14
6
2
5 15
4
1
7
13
12
8
11
10
20
9
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
5
Wycieczka rowerowa
2. Ziemia Chełmońskiego Podkowa Leśna WKD, Książenice, Żabia Wola, Skuły, Grzymek, Kuklówka Zarzeczna, Adamowizna, Grodzisk Mazowiecki WKD Długość trasy – 42 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni, czas przejazdu około 3,5 godziny Trasa tej nieco dłuższej wycieczki prowadzi do położonej pomiędzy Grodziskiem Mazowieckim a Radziejowicami Kuklówki, gdzie w niewielkim dworku nad Pisią Tuczną żył i tworzył Józef Chełmoński. W jego malarstwie wielką rolę odgrywała przyroda i krajobraz ze specyficznym, pełnym spokoju nastrojem. Podobny nastrój wciąż można tu w różnych miejscach odnaleźć. Jego poszukiwanie rozpoczyna się jednak od kontaktu z całkiem odmiennym artystą, meksykańskim rzeźbiarzem XX-wiecznym Juanem Soriano, którego prace podziwiać można w parkowej galerii dawnego majątku Kazimierówka w Żółwinie.
Ze Skuł kieruje się z powrotem na północ w stronę Grzymka. Tu Pisia Tuczna wcina się w pokryte piaszczystymi wydmami osady polodowcowe tworząc otoczoną sosnowym lasem dolinkę. Po zbudowaniu grobli powstał w niej pięknie położony zalew, znany dobrze wędkarzom. Z Grzymka trasa prowadzi wzdłuż Pisi do Kuklówki Zarzecznej, mijając po drodze lipową aleję prowadzącą do dworku Józefa Chełmońskiego i kierując się przez pola i las na północ w stronę Adamowizny, w której nad kolejnym stawem w lesie zobaczyć można dworek należący kiedyś do dr. Adama Chełmońskiego, brata malarza.
Dalej trasa przecina pełen uroku Książenicki Las i przez Żabią Wolę, z pięknie zachowanym dworkiem, prowadzi malowniczym traktem na południe do Skuł, gdzie podziwiać można cenny drewniany kościółek z XVII wieku.
Punktem początkowym jest stacja WKD w Podkowie Leśnej, zaś punktem końcowym stacja WKD w Grodzisku Mazowieckim.
Brzozówka okolice Skuł
21
Podkowa Leśna, Żółwin [1. 0,0 km] Ze stacji WKD Podkowa Leśna Główna trasa prowadzi prosto na południe aleją Jana Pawła II, obok otoczonego pięknym ogrodem kościoła pw. św. Krzysztofa, patrona kierowców. Za kościołem odchodzi w lewo zabytkowa aleja Lipowa, pomnik przyrody z trzema szpalerami wysokich drzew, zaś po prawej stoi niepozorny drewniany domek – to najstarsza podkowiańska budowla, pozostałość po kolonii letniskowej Stanisławów z końca XIX wieku.
rozległej posiadłości szpaler wysokich sosen. Na najbliższym skrzyżowaniu skierujmy się w prawo, objeżdżając posiadłość ulicą Nadarzyńską. Po dwustu metrach zobaczymy, poprzez bujną ogrodową zieleń, jasny i ukwiecony fronton pięknego pałacyku. To słynny żółwiński dwór z ciekawą i chlubną historią. Zabytek znalazł się w dbających rękach nowych właścicieli, którzy po gruntownej rekonstrukcji i modernizacji otworzyli jego drzwi dla gości o wyjątkowych wymaganiach.
Kilkaset metrów dalej zwraca uwagę po lewej stronie ulicy pięknie utrzymana zabytkowa willa „Zarybie”, należąca niegdyś do dyrektora spółki „Siła i Światło” Janusza Regulskiego, wielce zasłużonego dla powstania i rozwoju miasta ogrodu Podkowa Leśna. Od roku 1959 ma tu siedzibę Wyższa Szkoła Teologiczno-Humanistyczna prowadzona przez Adwentystów Dnia Siódmego. 2. [0,8 km]
Po przeciwnej stronie ulicy, w dawnych zabudowaniach gospodarczych majątku, ma swoją siedzibę ośrodek jeździecki „Wolta”. 3. [1,9 km] Dwór w Żółwinie zbudowano w połowie XIX wieku dla hr. Michaliny z Radziwiłłów Rzyszczyszewskiej. Później wielokrotnie zmieniał właścicieli. W roku 1940 kupił go od Michała Natansona Henryk Witaczek, założyciel Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej w Milanówku. Na terenie majątku powstała plantacja morw, zaś sam dwór stał się schronieniem dla wielu znanych osób z kręgu inteligencji, najpierw kresowej, a po powstaniu również warszawskiej. Gościli tu między innymi Maria Dąbrowska, Ferdynand Ossendowski i Ewa Szelburg-Zarembina.
Wkrótce kończy się Podkowa Leśna i wjeżdżamy do Żółwina z typowym podwarszawskim krajobrazem rolniczo-rezydencjalnym. Dużo otwartej przestrzeni, wiele nieużytków i coraz więcej nowych domów i domków. Ale oto po prawej stronie drogi pojawia się intrygująca, całkiem niewspółczesna, brama i wiodący od niej w głąb
Podkowa Leśna
2
Żółwin dwór
willa „Zarybie”
Kazimierówka
galeria Soriano
4
Kazimierówka galeria Soriano
22
Galeria Soriano - Kazimierówka Jadąc dalej przez Żółwin ulicą Nadarzyńską na północny zachód mijamy szereg pięknych nowych rezydencji i po przejechaniu kilometra docieramy do skrzyżowania z ulicą Kazimierzowską. Skręcamy w nią w lewo, po kolejnych pięciuset metrach po prawej stronie pojawia się sosnowy lasek i na skrzyżowaniu przed nim kapliczka z krzyżem.
5. [5,8 km] Pomiędzy drzewami, w szerokich trawiastych perspektywach pokazują się intrygujące monumentalne rzeźby. Twórcą tego miejsca jest pan Marek Keller, który dawny majątek Kazimierówkę przekształcił w otwartą galerię rzeźb meksykańskiego rzeźbiarza Juana Soriano, z którym był zaprzyjaźniony.
4. [3,5 km] Tu skręcamy jeszcze raz w lewo w ulicę Książenicką. Teraz trasa wiedzie prosto na południe przez coraz bardziej luźną zabudowę wsi Owczarnia. Jej nazwę wiąże się z jezuitami, którzy, prowadząc w XVII wieku na tym terenie gospodarstwo rolno-hodowlane, sprowadzili z Podhala owce do wypasu na polanach powstałych z karczowania zwartego niegdyś kompleksu Lasów Młochowskich.
Juan Soriano, przez amerykańskie galerie nazwany Kruchym Demonem, to najbardziej intrygująca i najbardziej znacząca postać malarstwa i rzeźby meksykańskiej XX wieku.
Jadąc przez Owczarnię, warto nieco zboczyć na chwilę z drogi, aby zobaczyć niezwykłą parkową galerię. Po przejechaniu ulicą Książenicką na południe około jednego kilometra należy skręcić w prawo w ulicę Małą – w czym pomocne będą tablice kierujące do Galerii Soriano. Pokażą one również, gdzie skręcić z ulicy Małej w kierunku niewielkiego sosnowego lasku, za którym pokazuje się parkowe ogrodzenie posiadłości Kazimierówka. Od głównej bramy do otoczonej zielenią niewielkiej rezydencji prowadzi piękna aleja starych lip.
Poza Meksykiem i ostatnio Owczarnią jego sztuka pozostaje jednak zadziwiająco nieznana. Urodził się w mieście Guadalajara i tam, już w wieku 14 lat, zaczął wystawiać swoje prace. Zwrócili na nie uwagę ówcześni wpływowi malarze meksykańscy namawiając chłopca na wyjazd do Mexico City, gdzie rozpoczęła się długoletnia kariera Juana jako malarza i rzeźbiarza. W późniejszym okresie zajmował się on wielkimi formami rzeźby odlewanej z brązu. Część z tych dzieł zdobi przestrzenie miejskie, jak na przykład La Paloma, Gołąb z dziedzińca Muzeum Sztuki Współczesnej w Monterrey, zaś część znalazła swój azyl w Owczarni.
Kazimierówka galeria Soriano
23
Książenice Z Kazimierówki wracamy na trasę wiodącą ulicą Książenicką. Po kolejnym kilometrze kończy się asfalt i w lesie droga się rozdwaja pod kątem 45 stopni. Należy wybrać tę po prawej. To ulica Sadowa. Jest w rzeczywistości zapomnianą leśną drożynę pełną dołów i wybojów, utwardzoną częściowo betonowymi płytami. Po chwili ulica Sadowa wydostaje się na otwartą przestrzeń z łąkami i polami po prawej stronie a betonowymi halami magazynowymi po lewej.
Książenice mają dawny rodowód. Jako królewszczyzna należały między innymi do Anny Jagiellonki, potem gospodarowali tu jezuici. Po rozbiorach majątek przejęty został przez rząd Prus, by ostatecznie wrócić w ręce kolejnych polskich właścicieli, z których warto wspomnieć Eustachego Marylskiego, szkolnego przyjaciela Fryderyka Chopina. Młody Fryderyk odwiedzał Książenice podczas wakacji. Na początku XX wieku majątek posiadał gorzelnię, stawy i piękny park, założony jeszcze przez jezuitów, budynki gospodarcze i wielki parterowy dwór nad stawem. Podczas walk pomiędzy wojskami niemieckimi i rosyjskimi w lipcu 1915 roku większość tego majątku została zniszczona.
Przecinamy na wprost drogę Grodzisk – Siestrzeń, a za drogą koryto niewielkiego cieku zasilającego, widoczne po prawej stronie, stawy książenickie. Przy ogrodzeniu pod wielką lipą stoi malownicza kapliczka.
Jadąc wzdłuż podwójnego szpaleru starych lip dojeżdżamy do skrzyżowania z drogą główną prowadzącą do Siestrzeni i mijając lokalne centrum handlowe kierujemy się tą drogą na południe.
6. [9,8 km] Zaraz za stawem zaczyna się teren dawnego majątku Książenice z widocznymi pozostałościami parku krajobrazowego i niewielką willą wybudowaną w latach trzydziestych XX wieku. Jest to budynek parterowy, a jego klasyczna regularna sylwetka nawiązuje do ówczesnego stylu dworkowego. Wzdłuż alei Lipowej ciągną się zabytkowe zabudowania gospodarcze dawnego majątku, a dalej po lewej również bloki mieszkalne dla pracowników byłego PGR.
7. [10,7 km] Dwieście metrów dalej zobaczymy po prawej na skraju lasu tablicę upamiętniającą rozstrzelanie przez hitlerowców w lutym 1944 roku rodziny z pobliskiego gospodarstwa. Po chwili skręcamy w las ulicą Gospodarczą, która okazuje się leśną piaszczystą dróżką.
Książenice
Las Książenicki
kapliczka
2
Książenice
płyta pamiątkowa
24
4
Las Książenicki, Żabia Wola Mijając Stumilowy Las i przysiółek Marynin dojeżdża się do długiej leśnej przecinki porastającej gęstym sosnowym młodnikiem. To jasne i malownicze miejsce, gdzie warto zrobić krótki postój i wdychać balsamiczne powietrze. Dalej teren nieco się obniża i zaczyna się ciemny las mieszany, a w nim działki z domkami. To osiedle letniskowe Władysławów. Uliczką Sosnową dojeżdża się do poprzecznej uliczki Przy Rzece i tą należy skręcić w prawo, by wydostać się z lasu ulicą Na Skraju. Teraz, kierując się w lewo przecinamy niewielką dolinkę Mrownej i wjeżdżamy do miejscowości Zalesie. Grodziską i Przejazdową, korzystając z przejścia dla pieszych przez drogę krajową nr 8, docieramy do Żabiej Woli okrążając przy ulicy Warszawskiej park z zabytkowym dworkiem. 8. [15,9 km] Murowany dworek o białych tynkowanych ścianach i rozłożystym naczółkowym dachu krytym czerwoną dachówką ma klasyczną sylwetkę, a jego front zdobi portyk z czterema toskańskimi kolumnami zwieńczony drewnianym szczytem. W jego zabytkowych wnętrzach kręcone były niektóre sceny do filmu „Pan Tadeusz”. Dworek zbudowała na początku wieku XIX rodzina Dzierzbickich, ówczesnych właścicieli majątku Żabia Wola. Przez półtora wieku służył kolejnym dzie-
dzicom, a po powojennej parcelacji majątku przeszedł w zarząd Gminnego Związku „Samopomocy Chłopskiej”. Potem stopniowo popadał w ruinę. Dopiero w roku 1988 gruntownie wyremontowany stał się siedzibą Ośrodka Kultury w Żabiej Woli. Dalsza trasa prowadzi drogą asfaltową prosto na południe do miejscowości Kaleń, gdzie skręca w prawo na zachód. Odtąd wygodnej, choć niezbyt ruchliwej, drodze towarzyszą niemal cały czas szpalery starodrzewu. W obramowaniu lipowych pni widać daleką perspektywę zielonych łąk sięgających po Skulski Las po lewej stronie drogi i poprzecinanych zagajnikami pól po prawej. W miejscu, gdzie droga schodzi do najniższego punktu na trasie, przekracza ona dolinkę Pisi płynącej od strony Rezerwatu Skulski Las w kierunku Grzmiącej. Stąd droga wznosi się na grzbiet wzniesienia, z którego na północ odchodzi droga do Grzmiącej, a następnie obniża przekraczając w Skułach dolinkę niewielkiego cieku Karczunek gdzie jeszcze dziesięć lat temu stał stary młyn, po którym obecnie nie ma śladu. Z mostka widać już grupę wysokich starych lip po lewej stronie drogi, pod którymi chowa się stary drewniany kościółek.
Żabia Wola
dwór - Ośrodek Kultury
25
Skuły 9. [22,9 km] Miejscowa parafia pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła erygowana została w XIV wieku. Obecny kościół jest prawdopodobnie trzecią świątynią zbudowaną na tym miejscu. Powstał w roku 1678 z fundacji tutejszego kolatora Seweryna Skulskiego z pomocą Księży Misjonarzy od Świętego Krzyża w Warszawie, do których przez dwa wieki należała parafia. Wewnętrzne ściany i stropy tej drewnianej budowli o konstrukcji zrębowej pokryte zostały XVIII-wieczną polichromią przedstawiającą sceny ze Starego Testamentu. Stojąca obok drewniana dzwonnica pochodzi z początku XIX wieku. Na terenie przykościelnym uwagę zwraca zabytkowy zegar słoneczny, z którego niewiele jest jednak pożytku w cieniu ponad dwustuletnich lip i modrzewi będących pomnikami przyrody. Po Powstaniu Styczniowym folwark Skuły został skonfiskowany przez władze carskie, a majątek dostał się we własność generała Skobelowa, który w roku 1878 sprowadził tu rosyjskich osadników. Założyli oni osadę Skobelówka, przemianowaną po odzyskaniu niepodległości na Bartoszówkę. Ze Skuł należy wyjechać przez rondo obok kościoła na zachód obok szkoły ulicą Północną prowadzącą
Skuły
kościół pw. św. Piotra i Pawła
26
na północ. Po lewej stronie pola wznoszą się lekko w stronę bliskiego lasu, po prawej ciągną się łąki w dolince potoku Karczunek. Wąska asfaltowa dróżka zbliża się na krótkim odcinku do koryta potoku, a potem biegnie dalej prosto przez pola w kierunku Grzmiącej jako ulica Nad Potokiem. Można wybrać ten dojazd, choć na rozwidleniu przed tą prostą można też wybrać piaszczystą drogę gruntową, przecinającą dużą przestrzeń pól, nieużytków i młodych zagajników. Droga asfaltowa prowadzi prosto do mostu nad Pisią Tuczną obok parku pałacowego w Grzmiącej. Wybierając drogę polną trzeba w Słubicy Wsi dojechać do tego miejsca aleją wierzbową ulicy Słowiczej, kierując się na wschód. 10. [25,9 km] Pałac w Grzmiącej powstał w połowie XIX wieku w ścisłym związku z nieco tylko późniejszym parkiem krajobrazowym wykorzystującym naturalne walory wyraziście zarysowanej tu dolinki Pisi Tucznej. Zbudował go Wilhelm Brunwey, a zaprojektował Wojciech Wawrzyniec Bobiński, znany warszawski architekt. Budowla posiada lekką stylizowaną na renesans formę architektoniczną, czerpiącą ze wzorów włoskich. Od frontu ozdobiona jest przedsionkiem
Grzmiąca, Grzymek z dwuspadowym dachem oraz czworoboczną wieżą, zaś od strony ogrodu obszerny taras ograniczają dwa wysunięte pawilony. Aleja dojazdowa w parku wysadzana jest jesionami. Park ze stawami tworzącymi kaskadę wodną zaprojektował przybyły z Belgii Kamil Jamme, który później zaprojektował między innymi ogród w Żelazowej Woli nad Utratą. W zespole pałacowo-parkowym mieści się obecnie szpital i nie jest możliwe jego zwiedzanie. Jadąc dalej na północ drogą asfaltową wzdłuż Pisi Tucznej dotrzemy wkrótce do drogi krajowej nr 8, którą przekroczyć można na skrzyżowaniu z przejściem dla pieszych w Grzymku. W okolicach Grzymka, gdzie Pisia Tuczna tworzy dość głęboką i obszerną dolinę wyciętą w osadach polodowcowych, co najmniej od końca XIX wieku istniał młyn wodny korzystający ze spiętrzenia wód rzeki. Koło młyńskie funkcjonowało do roku 1964, w późniejszym czasie Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej wybudowało tu obszerny zbiornik retencyjny i utworzyło ośrodek rekreacyjny.
Grzmiąca
pałac nad Pisią Tuczną fot. Urząd Gminy Żabia Wola
Grzymek
zalew na Pisi Tucznej
11. [29,9 km] Na północnym brzegu zbiornika razem z laskiem sosnowym wyrosło osiedle domków letniskowych. Jeszcze dwadzieścia lat temu funkcjonowała tu popularna lokalna plaża, obecnie z wody korzystają głównie wędkarze, miejsce jest też świetnym plenerem fotograficznym. Z Grzymka jedziemy drogą asfaltową dalej na północ przecinając w Wężyku niewielki dopływ Pisi i kierujemy się w stronę odległej o około 1,5 km Kuklówki Zarzecznej. W najwyższym punkcie tej drogi zwraca uwagę odchodząca w lewo nad rzekę aleja starych lip. Warto zatrzymać się tu na moment. Aleja prowadzi do prywatnej posiadłości należącej do rodziny Józefa Chełmońskiego. 12. [31,8 km] Za nieodległą bramą ciągną się zabudowania gospodarcze, a przed nimi stoi dwór malarza – tak samo bezpretensjonalnie uroczy jak sto lat temu, za życia Chełmońskiego. Dwór nie jest udostępniony do zwiedzania, ale można tu przynajmniej postarać się spojrzeć oczami Chełmońskiego na okolicę. Tu malarz spędził ostatnie 25 lat swojego życia. Pracując przez wiele lat w Paryżu Chełmoński odniósł wielki sukces i artystyczny i finansowy odczuwając jednocześnie stale rosnącą tęsknotę za
2
Grzymek
zalew na Pisi Tucznej
4
Kuklówka Zarzeczna
aleja do majątku Józefa Chełmońskiego
27
Kuklówka, Osowiec krajobrazami i nastrojami młodości – pozbawioną dramatyzmu i niemal pustą płaszczyzną Mazowsza. Postanowił więc wrócić i w roku 1889 kupił ten dworek. Na poddaszu urządził pracownię i oczywiście malował, pilnie chłonąc otaczającą naturę. Stopniowo angażował się też w pracę w gospodarstwie, stając się w połowie ziemianinem, a w połowie chłopem, wzbudzającym w warszawskich salonach komentarze na temat błota na cholewach. Anegdotyczna jest opowieść o wprowadzeniu koni arabskich do jednego z opróżnionych pokoi dworku – na czas remontu stajni. Pamięć o Chełmońskim żywa jest w tej okolicy i kultywowana na wiele sposobów – malarz jest patronem ulic, szkół, spogląda z pomników – ale aby go poznać należy wybrać się do Muzeum Narodowego w Warszawie lub do znacznie bliższego pałacu w Radziejowicach i stanąć przed jego obrazami, w których znajdziemy to wszystko, co sami możemy zobaczyć wędrując przez pozornie puste Mazowsze. Trzeba tylko patrzeć choć po części tak uważnie jak Chełmoński. Po krótkim odpoczynku w alei lipowej przed dworkiem Chełmońskiego należy drogą asfaltową przejechać dwieście metrów dalej i skręcić ostro w prawo w piaszczystą drogę gruntową
Kuklówka Zarzeczna
dworek Józefa Chełmońskiego
28
prowadzącą przez szerokie pola obok samotnego gospodarstwa. Droga łukiem kieruje się w stronę sosnowego lasu i przecina go wzdłuż trasy pieszego szlaku o znakach czerwonych, docierając po dwóch kilometrach do powstającego osiedla domków. Tu należy skręcić na północ – odwrotnie niż szlak pieszy. Po przejechaniu dalszych 1500 metrów wjeżdżamy na poprzeczną ulicę Podleśną, która wyprowadza z lasu na wschód nad stawy przy pałacu w Osowcu. 13. [35,9 km] Malowniczy staw z niewielką wyspą i drewnianym domkiem na niej stanowi atrakcję dla gości eleganckiego domu weselnego i hotelu. W takiej roli rezydencja otwiera obecnie dla gości bramy zadbanego parku, pełnego zabytkowych drzew i romantycznych rzeźb. Imponująco prezentuje się klasycystyczna sylwetka pałacyku z 1860 roku, zdewastowanego po wojnie i odbudowanego w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Z Osowca jedziemy dalej na północ wygodną asfaltową drogą w kierunku Adamowizny, by przed mostem na Mrownej skręcić w wąską dróżkę biegnącą dalej lewym brzegiem rzeczki wśród tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Dróżka na początku nosi nazwę ulicy Rysiej, a potem zmienia się w Skowronkową.
Adamowizna, Grodzisk Mazowiecki Po drodze pojawiają się znaki niebieskie szlaku pieszego. Trzeba je obserwować, bo skierujemy się za nimi w prawo przez las, gdzie po chwili otworzy się po prawej widok na staw, nad którym swoją willę zbudował doktor Marian Chełmoński, brat malarza.
Adamowizna
kapliczka nad stawem
14. [38,9 km] Adamowizna to malowniczy zakątek, ozdobiony wiekowymi drzewami i piękną starą kapliczką. Szlak wyprowadza obok szkoły na ulicę Osowiecką w Adamowiźnie. Stąd trasa kieruje się na północ ulicą Osowiecką przez Odrano-Wolę i ulicą Montwiłła do Grodziska. Wykorzystać można ścieżkę rowerową biegnącą lewą stroną drogi. Za budynkiem pływalni miejskiej należy skręcić w prawo w ulicę Spokojną, prowadzącą do stacji WKD w Grodzisku Mazowieckim. 15. [42,0 km] Wzdłuż ulicy Spokojnej ciągnie się ogrodzenie cmentarza parafialnego w Grodzisku Mazowieckim. To miejsce również warto odwiedzić, cmentarz pochodzi z początku XIX wieku i można na nim znaleźć wiele pięknych zabytkowych pomników. Są groby poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku, jest kwatera żołnierzy kampanii wrześniowej 1939 oraz pomnik-mauzoleum żołnierzy Obwodu AK „Bażant”. Stacja WKD Grodzisk Mazowiecki znajduje się obok cmentarza.
Wężyk
2
dojrzałe zboże
Osowiec
staw z wyspą
Osowiec
pałacyk klasycystyczny
Adamowizna
4
staw w lesie
29
1
2
3
12
4
11
6
9
10
5
7
8
30
Skuły
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Wycieczka rowerowa
3. Nad Pisią Tuczną i Pisią Gągoliną Jaktorów PKP, Budy-Grzybek, Kuklówka Radziejowicka, Muzeum Kresów, Las Radziejowicki, Radziejowice, rezerwat Dąbrowa Radziejowska, Międzyborów PKP Długość trasy – 28 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni, czas przejazdu około 2,5 godziny Okolice Jaktorowa wyśmienicie nadają się na wycieczki rowerowe. Brak tu i zwartej zabudowy, i rozległych połaci pól. Krajobraz zmienia się często, wąskie dróżki asfaltowe i gruntowe przecinają laski i zagajniki, pomiędzy którymi otwarte przestrzenie porastają trawami i łanami „mimozy”. Nazwy miejscowości przypominają o dawnej puszczy pokrywającej te okolice, w której drzewa padły pod toporami budarzy wypalających węgiel drzewny. Ostatnim drzewem Puszczy Jaktorowskiej jest ponad 600-letni dąb w miejscowości Budy-Grzybek. Być może pod nim właśnie padł w roku 1627 ostatni na świecie tur. W specyficzną historię przenosi wizyta w Muzeum Lwowa i Kresów Wschodnich we wnętrzu zrekonstruowanego dworku kresowego
w Kuklówce Radziejowickiej. Z Kuklówki trasa prowadzi przez Las Radziejowicki do Radziejowic – dawnej siedziby rodu Radziejowskich. Położony w obniżeniu doliny Pisi Gągoliny obszerny zespół pałacowo-parkowy zasługuje na dłuższe zwiedzanie. Jest tu między innymi klasycystyczny pałac z ekspozycją obrazów Chełmońskiego, neogotycki zameczek i modrzewiowy dwór staropolski. Z Radziejowic trasa prowadzi z powrotem na północ do Międzyborowa wzdłuż szlaku pieszego ze znakami czarnymi przez lasy obok rezerwatu Dąbrowa Radziejowska. Punktem początkowym jest przystanek PKP w Jaktorowie, zaś punktem końcowym przystanek PKP w Międzyborowie.
Radziejowice
park wokół pałacu
31
Jaktorów Od położonego nad Pisią Tuczną Jaktorowa na południe rozciągała się kiedyś Puszcza Jaktorowska, uważana za ostatnią ostoję tura. Zajmująca w XV wieku obszar blisko tysiąca kilometrów kwadratowych puszcza stanowiła ulubione miejsce polowań książąt mazowieckich, a następnie królów polskich. Miejscowa ludność zobowiązana była do opieki nad żyjącymi tu turami, między innymi dostarczania im siana. Jak opisuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, jeszcze w roku 1599 ciągnęła się tu „puszcza 2 i pół mili, a szeroka 2 mile; wtedy było turów 24 z młodemi, w roku 1620 było tylko turów 4, a turzyca 1”. „W puszczy jaktorowskiej włościanie okoliczni zajmowali się chowem pszczół dzikich. Puszcza ta między Bolimowem, Wiskitkami a Mszczonowem się ciągnęła.” Obecnie, dzięki dobrej komunikacji z Warszawą poprzez linię PKP i wielu sosnowym i brzozowym laskom okolice Jaktorowa wybierane są chętnie przez budujących domy jednorodzinne. 1. [0,0 km] Z przystanku PKP trasa wycieczki prowadzi najpierw na zachód chodnikiem wzdłuż ulicy Żyrardowskiej, gdzie zobaczyć możemy kościół pw. św. Stanisława, który choć powstał w pierwszej po-
łowie XX wieku, pięknie nawiązuje architekturą do renesansu i baroku. 2. [0,2 km] Projektantem zbudowanej w roku 1934 świątyni był Stefan Szyller, znany między innymi jako twórca projektu bramy Uniwersytetu Warszawskiego, gmachu Politechniki Warszawskiej, gmachu Towarzystwa Sztuk Pięknych „Zachęta” w Warszawie czy wieżyczek i balustrad Mostu Poniatowskiego w Warszawie. Jadąc dalej na zachód i mijając miejscowe centrum handlowe dojeżdżamy do grupy starodrzewu za niepozornym korytem Pisi Tucznej po lewej stronie drogi. 3. [0,6 km] Pomiędzy drzewami zauważymy tu głaz narzutowy z inskrypcją upamiętniającą ostatniego tura Puszczy Jaktorowskiej. Po chwili skręcamy w małą uliczkę Jakuba hrabiego Potockiego – dawnego właściciela folwarku Jaktorów i wsi Kaski. Asfaltowa dróżka kieruje się na południe, gdzie jednorodzinna zabudowa staje się coraz rzadsza i przecina kolejne laski i pola nieużytków. Drodze towarzyszą znaki żółte szlaku pieszego prowadzące do Kuklówki Radziejowickiej.
Jaktorów
na pamiątkę ostatniego tura
Jaktorów
2
dawna kaplica dworska
Kuklówka
Muzeum Lwowa i Kresów Wschodnich
Budy-Grzybek
brzezina przy łąkach
32
Kuklówka, Radziejowice 4. [3,7 km] Na skrzyżowaniu przy krzyżu i rosochatym drzewie należy wybrać drogę w prawo – ze znakami czerwonymi szlaku pieszego, To dalej ulica Jakuba Potockiego – jednak krajobraz zmienia się na zdecydowanie wiejski. Rozrzucone gospodarstwa, których budynki powstały kilkadziesiąt lat temu, wąskie pasy pól i łąk z pasącymi się krowami, porozdzielane jasnymi brzozowymi i sosnowymi laskami – to prawdziwa ziemia Chełmońskiego. Bliżej Kuklówki znowu zmiana – gęstnieje nowsza zabudowa, a ziemia pokrywa się trawami i zaroślami. W Kuklówce, przecinamy ruchliwą drogę nr 579 Grodzisk – Radziejowice i kierujemy się dalej wzdłuż prawego brzegu Pisi na południowy wschód ulicą Szkolną. Rzeka jest teraz blisko po lewej, a za nią przesłonięty drzewami wznosi się na drugim brzegu teren dawnego majątku Józefa Chełmońskiego. Kiedy przy ośrodku konferencyjnym kończy się asfalt, należy jechać dalej drogą gruntową skręcającą od rzeki na południe. Przecinając sosnowy las i pola dotrzemy do ulicy Brzozokalskiej w Adamowie. Przed dalszą jazdą na południe warto odwiedzić dwa miejsca. Pierwsze z nich to aleja starych lip i dębów – pomników przyrody na wschodnim krańcu ulicy Brzozokalskiej w sąsiedztwie stawu na Pisi. 5. [10,5 km]
Adamów
stare drzewa - pomniki przyrody
6. [12,9 km] Drugie to Muzeum Lwowa i Kresów Wschodnich w zrekonstruowanym dworku kresowym. Dotrzeć do niego można z zachodniego krańca ulicy Brzozokalskiej. Droga do Radziejowic przez Las Radziejowicki i Adamów Parcel prowadzi dróżkami leśnymi o nazwach ulic: na południe biegnie Podgórna, która kończy się skręcającą w prawo ulicą Parcela, od niej znowu w lewo na południe biegnie Łęgowa, od niej w prawo skręca Truskawkowa, z niej na południe pomiędzy dwoma domami prowadzi na południe przez podmokłe obniżenie Olchowa. Olchowa doprowadza prawie do Radziejowic, gdzie zachodnim skrajem lasu biegnie na południe ulica Białej Brzozy i na koniec Migdałowa, doprowadzająca niemal do ronda w Radziejowicach. Tu znaki drogowe wskażą kierunek do pałacu. 7. [19,4 km] Radziejowice – wbrew pierwszym skojarzeniom nazwa miejscowości nie pochodzi od rodu właścicieli lecz odwrotnie, to szlachecki ród Junoszów dodał sobie nazwę od rzeki „Radziejówka”, jak w XIV wieku zwano Pisię przepływającą przez nadane im przez Konrada Mazowieckiego posiadłości. Ród zyskał na znaczeniu jeszcze za czasów księstwa mazowieckiego, ale po przeniesieniu dworu królewskiego do Warszawy Radziejowice stały się w kolejnych wiekach jedną z chętniej odwiedzanych siedzib magnackich. Renesansowy, a później barokowy, pałac z obszernym parkiem gościł Zygmunta III Wazę, Władysława IV, Jana III Sobieskiego. Czasy chwały przeplatały się jednak z czasami hańby, jak wtedy, kiedy Katarzyna Radziejowska, córka wojewody płockiego Jędrzeja Radziejowskiego oskarżona została o otrucie książąt mazowieckich: Stanisława i Janusza, albo kiedy Hieronim Radziejowski wspólnie z wojewodą poznańskim Krzysztofem Opalińskim przyczynił się do poddania Polski Karolowi Gustawowi. Radziejowice były plądrowane, niszczone i konfiskowane – ale na koniec, po wielu latach starań kolejnych Radziejowskich, w czasach Jana Sobieskiego wróciły do rodziny i odzyskały dawny blask. Jednak niedługo po tym umiera ostatni z Radziejowskich, a pałac znowu splądrowany przez wojska saskie chyli się ku ruinie. Dobra trafiają w ręce Ossolińskich, a potem Krasińskich. 33
Radziejowice Na początku XIX wieku koło fortuny znowu się odwraca. Krasińscy zlecają rekonstrukcję pałacowych wnętrz architektowi warszawskiemu Jakubowi Kubickiemu, który w 1802 roku odbudowuje też „zameczek” nadając mu najbardziej dramatyczny styl historyczny – gotyk. Jest to zapewne jedno z pierwszych przedstawień neogotyku na ziemiach polskich. Kilkanaście lat później odnowiono również w stylu angielskim park wokół pałacu. W pałacu znowu pojawiają się goście, bywają: Juliusz Kossak, Henryk Sienkiewicz, Lucjan Rydel, Jarosław Iwaszkiewicz i mieszkający w pobliskiej Kuklówce Józef Chełmoński. Zdewastowana w czasie II wojny światowej budowla, wyremontowana ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki, staje się od lat sześćdziesiątych XX wieku domem pracy twórczej artystów. Związki z kulturą trwają do chwili obecnej. W pałacu szczególnie kultywowana jest pamięć i dorobek Józefa Chełmońskiego, a większość sal wystawowych pałacu mieści największą stałą galerię prac malarza. Organizowane są tu cykliczne spotkania artystyczne, plenery malarskie i festiwale – między innymi letni festiwal muzyczny im. Jerzego Waldorffa, wieloletniego rezydenta pałacu.
Na terenie obszernego otwartego do zwiedzania parku znajduje się poza samym pałacem wiele interesujących obiektów: willa szwajcarska, dwór modrzewiowy, kuźnia, a także Nowy Dom Sztuki – ogrodowy przeszklony pawilon koncertowy. Na odwiedzenie tego miejsca warto zatem zarezerwować sobie dużo czasu. Jakub Kubicki zaprojektował także wybudowany w Radziejowicach w roku 1822 z fundacji Krasińskich kościół pw. św. Kazimierza królewicza. Na miejscu wcześniejszej drewnianej kaplicy powstała budowla murowana, jednonawowa, nakryta kopułą dachu zwieńczonego sygnaturką. Klasycystyczna, oszczędna w formie, piękna sylwetka, częściowo przesłonięta starodrzewem, przyciąga wzrok podróżujących drogą krajową nr 8. By tam dotrzeć, należy od bramy pałacowej skierować się przez rondo i z niego na wschód lekko pod górę. 8. [19,9 km] Na pobliskim cmentarzu zobaczyć można neogotycką kaplicę z XIX wieku z grobowcami Ossolińskich i Krasińskich, dawnych właścicieli Radziejowic.
Radziejowice
pałac Krasińskich
34
Radziejowice, Dąbrowa Radziejowska Z Radziejowic trasa kieruje się z powrotem na północ przez Las Radziejowicki w kierunku Międzyborowa, a pomoc w odnajdywaniu drogi w lesie zapewnić mogą znaki pieszego szlaku czarnego – choć nie zawsze są one dobrze widoczne.
Od skrzyżowania przy składnicy drewna należy leśną drogą przejechać na wschód nieco ponad 2 kilometry i na kolejnym skrzyżowaniu obok niewielkiej gajówki skręcić w prawo na północ. Teraz droga obniża się stale mijając duże polany śródleśne i opuszcza na koniec las w przysiółku Podlasie, z którego krętą drogą gruntową należy przejechać kolejne 700 metrów do drogi asfaltowej na skraju wsi Bieganów.
Szlak prowadzi z ronda w Radziejowicach początkowo ulicą Józefa Chełmońskiego, czyli drogą na Kuklówkę i Grodzisk Mazowiecki. Po przejechaniu pół kilometra należy skręcić w drogę lokalną po lewej stronie, która biegnie łukiem w stronę lasu i zanurza się w nim.
11. [27,4 km] Tą drogą skierować się należy w lewo na zachód, przecinając najpierw tory kolejowe i docierając do biegnącej w prawo na północ ulicy Heweliusza, a potem przez Międzyborów ulicami Mikołaja Kopernika, Armii Krajowej i Partyzantów do linii kolejowej i przystanku PKP. Zabytkowy budynek kas biletowych z poczekalnią powstał w roku 1913.
Czarny szlak nieco kluczy w lesie i mając problemy ze znalezieniem jego znaków można jechać jeszcze dalej do skrzyżowania biegnącą w lewo nową drogą leśną, przy której znajduje się obszerna składnica drewna. 9. [22,6 km] 10. [23,8 km] Ta leśna droga prowadzi obok rezerwatu przyrody „Dąbrowa Radziejowska”, który powstał w celu ochrony fragmentów zbiorowiska świetlistej dąbrowy, a także miejsc występowania konwalii majowej. Charakterystyczny, luźny drzewostan pozbawiony w dużej mierze podszytu, a więc rozświetlony do dna lasu, tworzą głównie dęby z domieszką brzozy, topoli i osiki.
Radziejowice
12. [31,4 km] Z przystanku bierze początek ścieżka dydaktyczna przez Wydmy Międzyborowskie, których pokryte niskim sosnami wzniesienia widoczne są po północnej stronie linii kolejowej. Przejażdżka ścieżką może być dobrym pomysłem na spędzenie czasu oczekiwania na pociąg.
2
dawna kuźnia
Radziejowice
ulubiony plener młodych par
Radziejowice
kościół pw. św. Kazimierza, królewicza
4
Międzyborów
budynek stacji kolejowej
35
6
5
7
4
3
2
9
1
8
Chylice 10
11
36
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Wycieczka rowerowa
4. Nad Mrowną i Rokitnicą Milanówek PKP, Żuków, Kraśnicza Wola, Chylice, Jaktorów PKP
Długość trasy – 30 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 2,5 godziny Trasa tej krótkiej wycieczki prowadzi przez tereny rolnicze, gdzie horyzont zamykają nie lasy i zagajniki, lecz szpalery kolejnych alei lipowych i 12 dębowych. Taki krajobraz zaczyna się już na północnych granicach Milanówka, gdzie kiedyś istniał majątek dawnych jego właścicieli. W niedalekim Żukowie zobaczyć można cenny4 drewniany kościółek z XVII wieku z barokowym wnętrzem. Dalej trasa kieruje się obniżeniem doliny niewielkiej Rokitnicy przez Chlebnię do Kraśniczej Woli, gdzie dawne stawy rybne Rozłogi stały się chronioną ostoją ptactwa wodnego
„Stawy Jaktorów i Kraśnicza Wola”. Uroczysko Rozłogi łączy z Jaktorowem szlak pieszy czerwony. Doprowadza on najpierw do Chylic. Tu w majątku rolnym od roku 1913 gospodaruje SGGW. Zachował się w nim niewielki dworek ozdobiony kwiatowym i warzywnym ogródkiem, zabytkowy spichlerz, wozownia oraz park dworski ze stawem. unktem początkowym tej wycieczki jest P przystanek PKP w Milanówku, zaś punktem końcowym przystanek PKP w Jaktorowie.
11
9 10 Żabia Wola
7
8
Rozłogi
okolice Kraśniczej Woli
37
Milanówek, Żuków 1. [0,0 km] Z przystanku PKP w Milanówku należy tunelem pod torami przejść do północnej części miasta, gdzie na ulicy Tadeusza Kościuszki rozpoczyna się trasa wycieczki. 2. [0,2 km] Kierując się na północ, po krótkiej chwili będziemy mijać kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej. Jego sylwetka nawiązuje do stylu romańskiego, a zwieńczenie wieży, najpierw płaskie, zamieniło się podczas powojennej rozbudowy kościoła na strzeliste. W czasie Powstania Warszawskiego parafia milanowska stała się miejscem schronienia dla Kurii Metropolitalnej Warszawskiej, a wraz z nią urny z sercem Chopina, którą biskup Antoni Szlagowski przywiózł we wrześniu 1944 r. z płonącej Warszawy. Jadąc dalej zobaczyć można po lewej i po prawej stronie wiele pięknych, często zabytkowych, willi – poczynając od budynku po lewej, siedziby Urzędu Miejskiego. Po prawej niewielki trójkątny skwer z pomnikiem poświęconym żołnierzom AK, a dalej po lewej pamiątkowa tablica przy niewielkim parku im. Michała Lasockiego, założyciela Miasta-Ogrodu Milanówek i zasłużonego społecznika. 3. [1,7 km]
Milanówek
dawny budynek stacji kolejowej
Dłuższa jazda przedmieściami Milanówka kończy się skrzyżowaniem z ulicą Kwiatową, skąd otwiera się widok na łąki i pola Milanówka Wsi z perspektywą biegnącej w rejonie Żukowa autostrady. 4. [2,3 km] Po prawej stronie widać dawne zabudowania gospodarcze majątku Milanówek, którego właścicielem był Michał Lasocki, założyciel Milanówka, zmarły w 1939 roku. Jego córka została po wojnie wysiedlona z dworu, który szybko obrócił się w ruinę. Teren majątku przejęty został przez Polskie Koleje Państwowe, które wybudowały w parku obszerny i przypominający pałac, Dom Wysłużonego Kolejarza.
Żuków
kościół pw. Przemienienia Pańskiego
38
Tłuste, Chlebnia W kierunku Żukowa prowadzi w lewo ulica Kwiatowa, którą dojeżdża się do szosy biegnącej w prawo, ponad autostradą, do Żukowa, który szczyci się zabytkowym drewnianym kościołem z XVII wieku. Niezbyt wiele takich budowli pozostało do dnia dzisiejszego na Mazowszu. 5. [4,7 km] Ta niepozorna, ginąca wśród wiekowych wysokich lip, świątynia o dość surowej architekturze i barokowym wystroju wnętrza, zbudowana została w roku 1677 z fundacji Mateusza Górzyńskiego. Szczyt prostego krytego blachą dachu zdobi delikatna wieżyczka sygnaturki. Na pobliskim cmentarzu znajdują się groby żołnierzy poległych w roku 1939. Przy kościele znajduje się rozwidlenie dróg. Skierujmy się drogą gruntową prowadzącą na zachód. Drodze biegnącej równolegle do autostrady A2, lecz w pewnym oddaleniu – oraz do zamienionego w rów dawnego koryta rzeczki Rokitnicy, towarzyszy najpierw pojedynczy, a potem podwójny szpaler wysokich drzew. Wkrótce po lewej stronie pokazuje się intrygujący stary park, a zaraz potem w prawo odchodzi w stronę Kłudzienka kolejna topolowa aleja. W miejscowości Tłuste napotykamy drogę asfaltową Grodzisk
Mazowiecki – Błonie. Na skrzyżowaniu zwraca uwagę stara kapliczka przydrożna, dla której tłem stały się wielkie płaszczyzny ekranów akustycznych, których tu nie pożałowano. Pokonując ostrożnie drogą główną krótki odcinek dojeżdżamy do następnego skrzyżowania i jedziemy dalej na zachód lokalną drogą przez Tłuste. 6. [7,8 km] Po kolejnych dwustu metrach, przed kaplicą, skręcamy w lewo na południe, kierując się polną drogą w stronę autostrady. W tym rejonie miał powstać największy w Polsce park rozrywki. Choć rozpoczęte zostały już pewne prace związane z przygotowaniem terenu, to budowa została wstrzymana. Po prawej stronie w polu dostrzec można jedynie symboliczną bramę planowanego parku. Dróżka przekracza autostradę mostkiem i biegnie dalej na południe w kierunku wsi Chlebnia. Po prawej ciągną się daleko pola uprawne, po lewej widać wciąż niepozorny ciek Mrownej, a za nią glinianki cegielni Władysławów. Bliżej Chlebni duże połacie łąk nad Mrowną, to ograniczone groblami dawne stawy rybne, dalej kolejna cegielnia. 7. [10,2 km] Droga polna przecina w Chlebni drogę asfaltową. Przy skrzyżowaniu zwraca uwagę zabytkowa figura Matki Bożej z 1879 roku. Pół kilometra
Żuków
cmentarz parafialny
2
Okolice Żukowa
Okolice Żukowa
4
Okolice Żukowa 39
Chlebnia, Kraśnicza Wola na wschód w centrum miejscowości znajduje się niedostępny do zwiedzania dawny pałacyk rodziny Wieniawskich. Stanowiące już od XVI wieku zwarty majątek ziemski dobra Chlebnia (dawniej Chlewnia) nabył w końcu XIX wieku Julian Wieniawski, który przy pomocy architekta Władysława Marconiego wybudował tu niewielki pałacyk o neobarokowej stylistyce fasady, otoczony parkiem z kasztanowcami, lipami i świerkami. Posiadłość jest obecnie własnością prywatną, niezamieszkałą. Jadąc od figurki Matki Bożej dalej na południe drogą gruntową mija się po lewej stronie kolejne zarośnięte trawami dawne Stawy Chlebińskie, ciągnące się wzdłuż koryta Mrownej. Z miejscowością Chlebnia wiąże się też jedno z większych stanowisk archeologicznych w tym rejonie. W miejscu średniowiecznego grodziska określanego współcześnie jako „Szwedzkie Góry” natrafiono na ślady związane z kulturą łużycką. „Szwedzkie Góry” leżą za Stawami Chlebińskimi i dostępne są pieszą ścieżką z Grodziska. Po pokonaniu drogą gruntową przez pola odcinka ponad 1500 metrów docieramy do drogi asfaltowej
Grodzisk – Teresin w miejscowości Kraśnicza Wola. Tą drogą przejechać trzeba około 500 metrów skręcając w prawo na zachód, mijając po lewej stronie obszar gęstego starodrzewu – dawnego parku dworskiego. 8. [12,1 km] Na początku XIX wieku majątek w Kraśniczej Woli należał do książąt Radziwiłłów. Potem przechodził w różne ręce, zaś jego ostatnimi właścicielami była rodzina Szczygielskich, po których pozostał stary dwór z XVIII wieku, częściowo drewniany, częściowo murowany z narożnymi alkierzykami. Po przejęciu majątku przez państwo po roku 1945 dworek marniał i rozebrany został ostatecznie w latach osiemdziesiątych XX wieku. Jedynym współczesnym śladem dawnego majątku są pozostałości zdziczałego parku. Ze skrzyżowania na zachodnim skraju wsi skierujmy się dalej prosto drogą gruntową przez pola i łąki w kierunku widocznego lasu. Dojeżdżamy do krzyża stojącego na jego skraju, gdzie widać czerwone znaki szlaku pieszego. Przez łąki pod szpalerem drzew przepływa uregulowana rzeczka Basinka, kierując się w las.
Chlebnia
Kraśnicza Wola
figura Matki Bożej
uroczysko Rozłogi
Chyliczki
dawna zabudowa wiejska
40
Rozłogi, Chylice, Jaktorów 9. [13,0 km] Rozłogi to unikalny w okolicach Grodziska Mazowieckiego kompleks leśno-bagienny. Jego centrum stanowią opuszczone i zarastające szuwarami dawne stawy rybne, które coraz śmielej porasta las liściasty. Rosną tu głównie olchy i brzozy, a także jesiony i dęby. Mało dostępny obszar jest ostoją wielu gatunków ptaków i ssaków, takich jak: borsuki, kuny leśne, piżmaki, dziki (ponad 100 sztuk), bobry, lisy. W okresie przelotów gęsi ich koncentracja w tym miejscu może wynosić do 20 000 ptaków.
niewielkiego cieku. Pośród rzadkiej wiejskiej zabudowy dostrzec można jeszcze ślady tradycyjnego budownictwa. W Chylicach skręcić należy w prawo w ulicę Parkową, prowadzącą do dawnego majątku Chylice, w którym od blisko stu lat gospodaruje Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. 10. [16,9 km] Tutejszy dworek drewniany z niewielkim parkiem powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Należał wraz z majątkiem rolnym do rodziny Szyszłowskich.
Stawami opiekuje się obecnie Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” zabiegające o objęcie Uroczyska Rozłogi ochroną jako ostoi przyrody. Towarzystwo utworzyło na północnym skraju lasu ścieżkę przyrodniczą prezentującą jego znaczenie. Trasa zwiedzania zaczyna się w odległości 150 metrów od krzyża na dróżce wiodącej w prawo od niego i ma długość 3 500 metrów. Biegnie przez las między stawami i groblami tworząc zamkniętą pętlę.
W 1913 roku cały majątek w Chylicach, wykupiony z pomocą fundacji hrabiego Sobańskiego, zaczął służyć edukacji przemysłowo-rolniczej, od roku 1916 jako Wyższa Szkoła Rolna. W okresie międzywojennym Chylice stanowiły jedyny warsztat rolny SGGW, który ze zmienną koleją losu służy szkole do dzisiaj. Oprócz samego dworku zobaczyć tu można zabytkowy spichlerz, wozownię oraz park dworski ze stawem.
Dalsza trasa w stronę Jaktorowa prowadzi natomiast na lewo od krzyża. Gruntowa droga przekracza Basinkę i skrajem lasu dociera do malowniczego przysiółka Chyliczki nad łąkami kolejnego
Wycieczka kończy się krótkim dojazdem ulicą Parkową do ulicy Pomorskiej, gdzie skręcamy w lewo na południe docierając do torów kolejowych i przystanku PKP Jaktorów. 11. [17,4 km]
Chylice
dawny dworek Szyszłowskich
41
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
4
7 2
1
3
5
6
7
8
9
42
Wycieczka rowerowa
5. Majątki i pałace Grodzisk Mazowiecki PKP, Kraśnicza Wola, Izdebno Kościelne, Kaski, Szymanów, Strugi, Skotniki, Rokotów, Sochaczew PKP Długość trasy – 40 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 3,5 godziny Na żyznej równinie pomiędzy Żyrardowem, Błoniem a Sochaczewem przez stulecia rosły wielkie majątki rolne, którym towarzyszyły już nie dwory, ale pałace. Ich szczególny rozwój nastąpił w XIX wieku, gdy produkcja żywności stała się nowoczesnym przemysłem. Kiedy z nastaniem PRL przyszedł kres dla ziemiaństwa, majątki te pod zarządem państwowym stopniowo upadły, a parki i pałace w dużej części zmarniały. Jednak podczas tej wycieczki zobaczyć można również miejsca nadal piękne, jak klasztor Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, a i te dawne siedziby ziemiańskie, których nie oszczędził czas, robią nadal wielkie wrażenie wywołując jednocześnie podziw i żal. Trasa wycieczki prowadzi z Grodziska na północ przez Kraśniczą Wolę i Izdebno Kościelne z wyjątkowo pięknym XVIII-wiecznym drew-
nianym kościołem, dalej przez Kaski, gdzie o przetrwanie walczy klasycystyczny dwór polski z przełomu XVIII i XIX wieku. W Szymanowie zachwyca dawny pałac Sanguszków i Łubieńskich od ponad stu lat będący siedzibą Zgromadzenia Sióstr Niepokalanek oraz imponujący kościół z XVII wieku. Pałace i parki w Strugach i Skotnikach to zapomniane pamiątki dawnej świetności ziemiaństwa, czekające na taką odmianę losu, jaka spotkała zgrabny dwór klasycystyczny w Rokotowie niedaleko Sochaczewa, przywrócony do pierwotnej postaci przez nowego właściciela. Punktem początkowym tej wycieczki jest stacja PKP w Grodzisku Mazowieckim, zaś punktem końcowym stacja PKP w Sochaczewie.
Szymanów
klasztor Sióstr Niepokalanek
43
Grodzisk Mazowiecki W XIX wieku Grodzisk stał się jednym z pierwszych beneficjentów największej inwestycji transportowej Królestwa Polskiego – Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, której pierwszy odcinek z Warszawy do Grodziska właśnie otwarto w roku 1845. To spowodowało szybki rozwój miasta, które w drugiej połowie XIX wieku stało się nie tylko terenem budowy letnich rezydencji zamożnych mieszkańców Warszawy, ale oferowało także gościom z miasta popularne wówczas usługi wodolecznicze.
Do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku biegły tędy aż do dworca kolejowego tory kolejki EKD/ WKD. Teraz jest to aleja handlowa, a uwagę przechodniów zwraca Grodziska Galeria Uliczna przedstawiająca ziemię grodziską w malarstwie Józefa Chełmońskiego. Perspektywę ulicy 11 Listopada w rejonie dworca kolejowego otwiera odsłonięty w roku 2006 pomnik Józefa Chełmońskiego, dzieło krakowskiego artysty, profesora Mariana Koniecznego.
1. [0,0 km] Odnowiony niedawno budynek dworca kolejowego w Grodzisku powstał w latach 1922 – 1924 na miejscu wcześniejszego budynku, zniszczonego w trakcie działań wojennych w roku 1915. Wyjątkowo udany projekt Romualda Millera w stylu narodowym, powszechnie stosowanym w owym okresie dla budynków użyteczności publicznej, a nawiązujący do elementów polskiej architektury dworkowej XIX wieku, sprawił, że jest to obecnie jeden z piękniejszych ocalałych przykładów architektury kolejowej II RP.
Deptak kończy się przylegającym do placu Zygmunta Starego – placem Wolności, przed wojną noszącym imię Józefa Piłsudskiego. W roku 1919 został tu postawiony Pomnik Wolności, zwieńczony sylwetką orła zrywającego się do lotu. Pomnik, zniszczony bombą niemiecką we wrześniu 1939, odbudowano w roku 1984. Z placu Zygmunta Starego skręcić należy w prawo kierując się ulicą Bałtycką w stronę przejazdu przez tory kolejowe. Ten odcinek trasy wiodący przez przemysłowe przedmieścia Grodziska jest dość uciążliwy ze względu na ruch samochodowy, ale przez pewien czas można skorzystać z chodnika biegnącego po lewej stronie ulicy.
Z biegnącej przed dworcem ulicy 1 Maja kierujemy się w ulicę 11 Listopada, stanowiącą miejski trakt spacerowy. To nie tylko współczesne ścisłe centrum miasta, ale i najstarsza jego część – oś osady targowej lokalizowanej tu już w średniowieczu.
Grodzisk Mazowiecki dworzec kolejowy
2
Grodzisk Mazowiecki kościół pw. św. Anny
Grodzisk Mazowiecki pomnik wolności
44
Izdebno Kościelne cmentarz przykościelny
Izdebno Kościelne 2. [4,3 km] Trasa prowadzi na północ przez Kraśniczą Wolę (patrz strona 40), następnie przekracza autostradę i dociera do Izdebna Kościelnego, gdzie po prawej stronie wśród starych wysokich drzew dostrzec można blisko drogi sylwetkę zabytkowego kościoła. 3. [8,0 km] Odbudowany starannie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku po pożarze kościół łączy w swojej bryle starszą, bo XVII-wieczną, kaplicę ufundowaną przez Adama Izdbieńskiego, ówczesnego właściciela wsi z wybudowaną w wieku XVIII przez kolejnych właścicieli majątku, Szymanowskich, obszerną drewnianą nawą o zrębowej konstrukcji. Wówczas powstała parafia pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. W wieku XIX dobudowano od północnej strony kościoła murowaną zakrystię. W części drewnianej kościół szalowany jest deskami, a dachy nawy i prezbiterium pokrywają gonty. We wnętrzu kościoła znajduje się wiele cennych zabytków, jak XVIII-wieczne obrazy, ambona czy chrzcielnica. Dużą część ogrodzonego drewnianym parkanem terenu kościoła stanowi ocieniony starodrzewem
cmentarz z nagrobkami dawnych właścicieli wsi oraz proboszczów parafii. Innym świadkiem historii tego miejsca jest pięknie zachowany dawny dwór Szymanowskich wybudowany w roku 1800. Ich zięć, oficer francuski, w roku 1826 założył w majątku niewielką cukrownię, w której wyrabiano nierafinowaną mączkę cukrową. W kolejnych latach dwór przeszedł w ręce Łubieńskich, Kronenberga, aż w roku 1866 dobra kupił profesor Józef Kazimierz Plebański, wybitny historyk, wykładowca w Szkole Głównej (obecnie Uniwersytet Warszawski) i redaktor miesięcznika „Biblioteka Warszawska”. W rodzinie Plebańskich posiadłość przetrwała do roku 1945, potem dwór stopniowo popadał w ruinę i dopiero w latach sześćdziesiątych doczekał się remontu, po którym przekształcony został na dom opieki. W takim charakterze użytkowany jest do dzisiaj i choć nie jest w związku z tym przeznaczony do zwiedzania, to widać, że zarówno dwór, jak i park zadbane są należycie. Parkową bramę od kościoła dzieli 500 metrów. Po drodze mija się jeszcze w centrum wsi Plebański Staw z zabytkową kapliczką. Przy parku droga skręca w prawo na północ i przez kolejne blisko
Izdebno Kościelne
kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
45
Kaski 4 kilometry prowadzi prostym odcinkiem wzdłuż szpaleru niewysokich ale gęstych drzew liściastych. W Bożej Woli dociera do drogi poprzecznej, którą należy skręcić w lewo, kierując się do Regowa, gdzie rzucają się w oczy dobrze zachowane tradycyjne drewniane domki wiejskie. Podobnie zakręca na zachód zielona od łąk dolina Pisi Tucznej, towarzysząca po lewej stronie od Izdebna Kościelnego. Na otwartych równinach po obu stronach drogi ciągną się pola kukurydzy. Jest ona tutaj tak popularna jak w XIX wieku popularna stała się uprawa buraków cukrowych w płodozmianie ze zbożami. Pierwszą cukrownią na Mazowszu był wspominany wcześniej prymitywny zakład w Izdebnie Kościelnym uruchomiony w roku 1829 przez przedsiębiorczego Francuza, ale już w 1842 roku potężna cukrownia w Hermanowie obok Szymanowa, stosująca maszyny parowe i inne nowoczesne technologie, dawała połowę produkcji cukru całego Królestwa Polskiego ustępując kilkanaście lat później jeszcze większemu zakładowi w niedalekim Guzowie. Ogółem w Królestwie Kongresowym zbudowano w połowie wieku XIX aż 55 cukrowni, większość z nich w żyznym pasie Błonie – Łowicz – Kutno. W małych cukrowniach folwarcznych uzyskiwano z buraków zaledwie 5% cukru, czyli mniej niż 50%
Kaski
brama kościelna
jego rzeczywistej zawartości. Nowoczesne zakłady – takie jak ten w Hermanowie, posiadające maszyny parowe i stosujące proces dyfuzji soku, uzyskiwały już do 95% rzeczywistej zawartości cukru. Jego spożywanie szybko się upowszechniało – a produkcja była niezmiernie dochodowa. Z początkiem jesieni cukrowa gorączka rosła, wozy dostarczały pracowicie z pól buraki, robotnicy uwijali się z przeładunkiem, maszyny łomotały, kominy dymiły, a kredyty zamieniały się w żywą gotówkę, z której odnawiano stare i budowano nowe pałace. Gorączkę inwestycyjną przyhamowało państwo wprowadzając w 1849 wysoką akcyzę na cukier. Większość mniejszych cukrowni upadła. Zakład w Hermanowie, zatrudniający w połowie XIX wieku ponad pół tysiąca robotników, spłonął w 1908 i nigdy nie został odbudowany. 4. [17,2 km] Warto zatrzymać się na chwilę w kolejnej miejscowości, w Kaskach. Na niewielkim placyku za charakterystycznym budynkiem plebanii z początku XX wieku i kościołem pw. św. Apostołów Piotra i Pawła ze zdobioną bramą znajduje się niewielki placyk, na którym zobaczymy kamień z inskrypcją upamiętniającą „przedelekcyjny zjazd senatorów”, jaki miał miejsce w Kaskach w roku 1572. Ze stojącej obok tablicy informacyjnej dowiemy się natomiast, że historia Kask sięga XIV wieku, zaś wiek później wieś należała do największych w starostwie sochaczewskim. Najcenniejszym zabytkiem w okolicy jest znajdujący się kilkaset metrów dalej na zachód XVII-wieczny dwór o klasycznej sylwetce dworu polskiego. Niestety, ostatnio spalił się jego dach i budowla, znajdująca się w rękach prywatnych, oczekuje na troskliwą odbudowę. Odkładając więc odwiedzenie dworku na lepsze czasy, obok kapliczki na rozdrożu przy ulicy Pałaco-
Kaski
kukurydza przed zbiorem
46
Kaski
tradycyjna zabudowa wiejska
Szymanów wej jedziemy dalej na zachód w kierunku Szymanowa, coraz bardziej zbliżając się do koryta Pisi – powstałej z połączenia Pisi Tucznej i Pisi Gągoliny na wysokości Kasków. Coraz lepiej widoczne stają się strzeliste wieże kościoła pw. Wniebowzięcia NMP. Droga Teresin – Szymanów, do której w końcu dojeżdżamy, jest dość ruchliwa, ale ma też bezpieczną ścieżkę rowerową, którą jedziemy w lewo przez most na Pisi do bliskiego już Szymanowa. 5. [21,5 km] Kościół w Szymanowie wygląda monumentalnie w porównaniu z innymi, odwiedzanymi wcześniej. Daje świadectwo fundatorom, a pośrednio tutejszej urodzajnej ziemi, na której powstawać mogły większe niż gdzie indziej majątki. Pierwotnie zbudowany w roku 1667, obecny wygląd zawdzięcza zasadniczej rozbudowie przeprowadzonej na przełomie wieku XIX i XX, kiedy uzyskał współczesną neobarokową postać. Wieś Szymanów pojawia się na kartach historii w czasach, gdy z rąk książąt mazowieckich przechodzi na własność pierwszego dziedzica. Lista
kolejnych sukcesji jest długa i skomplikowana, dla samego Szymanowa najważniejszych jest kilka postaci. Pierwszy jest Mikołaj Grudziński herbu Grzymała, który zbudował tu pałac i ufundował kościół, dzięki któremu mogła w 1667 powstać w Szymanowie parafia. W historii wsi zapisała się również księżna Barbara Sanguszko zasłużona nie tylko dla dóbr i rodziny, ale i włościan. Powiększyła znacznie obszar początkowo niewielkiej parafii. Współczesny wygląd i pałacu, i kościoła w Szymanowie, zawdzięczamy księciu Konstantemu Eugeniuszowi Lubomirskiemu. Obie przebudowy przeprowadzone zostały na przełomie XIX i XX wieku przy pomocy architekta Konstantego Wojciechowskiego. Pałac zakupiony został w roku 1907 przez Zgromadzenie Sióstr Niepokalanek. Po wojnie powstało w nim Sanktuarium Matki Bożej Jazłowieckiej, w którym oddawana jest cześć jej cudownej figurze. Pałac czyni zaskakujące wrażenie. Wkomponowany harmonijnie w zieleń ogrodu i parku jest wyjątkowo piękny i bardzo starannie utrzymany. To z całą pewnością jedno z ważniejszych miejsc na szlaku naszych wycieczek – oraz licznych pielgrzymek.
Szymanów
Szymanów
kościół pw. Wniebowzięcia NMP
klasztor
2
Szymanów klasztor
47
Strugi W parku znajduje się unikalna XVIII-wieczna fontanna, jedyny taki zabytek w Polsce.
więciomiesięcznej podróży do Japonii polecił dobudowanie do pałacu tak zwanego „Pawilonu Japońskiego”. Umieszczona została w nim kolekcja dzieł sztuki orientalnej z rycinami i obrazami mistrzów japońskich, wyroby z porcelany i kości słoniowej, srebra, monety, a także meble z drewna cedrowego. Ta unikalna w Polsce kolekcja wraz z bogatą biblioteką przekazana została po I wojnie światowej do Muzeum Narodowego w Warszawie.
Dalsza trasa wycieczki prowadzi na zachód. Ponad kilometr od pałacu w Szymanowie drogi rozwidlają się. Należy wybrać drogę po prawej, prowadzącą prosto pod szpalerami wysokich drzew w kierunku widocznego z daleka parku przesłaniającego zabudowania dawnego folwarku.
Obecnie pałac, użytkowany w czasach PRL przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, jest zaniedbany, podobnie jak rozległy park i czeka na kolejnego potentata finansowego ze śmiałą wizją. W obecnym stanie rzeczy jego eklektyczna architektura budzi równy podziw co konsternację.
6. [23,7 km] To Strugi, miejsce w którym sienkiewiczowski Kmicic ratuje z opresji starostę sochaczewskiego, pana Łuszczewskiego, napadniętego we własnym dworze przez hultajstwo szwedzkie i niemieckie. Ów, wojennego humoru będąc, choć stary, bronił się mocno. Nadjechał właśnie na to pan Kmicic, a że mu już cierpliwość jako wrzód nabrała, gotowy pęknąć z lada powodu, więc pękła właśnie pod Strugami. Pozwolił tedy „prać” Kiemliczom i sam uderzył na szturmujących tak potężnie, że rozbił ich, wysiekł, nikogo nie żywił, jeńców nawet potopić kazał.
Najpierw bowiem wybudowana została w stylu neorenesansowym centralna część pałacu, następnie powstała dobudówka – ogród zimowy, a następnie „Pawilon Japoński”, zaś elewacja frontowa ozdobiona została dość zaskakującymi zapożyczeniami z architektury japońskiej: brama, krużganek, schodki. Wszystkie te elementy przemawiałyby zapewne bardziej harmonijnie po przemyślanej rewitalizacji pałacu, ale i dziś jest to miejsce interesujące.
Łuszczewscy byli istotnie od pokoleń właścicielami Strug, a także kilku innych wsi w okolicy Sochaczewa, zaś Sienkiewicz, przyjaźnił się z jednym z nich, stąd znajomość okolicy. Obecny pałac został jednak wzniesiony dla kolejnych właścicieli Strug – rodziny Kronenbergów. Leopold Kronenberg, warszawski finansista i przemysłowiec pochodzenia żydowskiego, inwestował w połowie XIX wieku w transport kolejowy i przemysł rolny. Wybudował wiele cukrowni, był też inicjatorem powstania Warszawskiego Towarzystwa Fabryk Cukru. Założył Bank Handlowy w Warszawie i Szkołę Handlową, uważaną za dzieło jego życia.
W XIX wieku powstały aleje dojazdowe łączące sąsiednie majątki ziemskie. Do Strug jechaliśmy z Szymanowa zabytkową aleją lipową, ze Strug do Skotników jedziemy aleją kasztanowo-jesionową – dalej na zachód wzdłuż Pisi. 7. [25,6 km] Dawny majątek Skotniki zajmuje duży obszar przylegający bezpośrednio do Pisi, z czego znaczna część obejmuje zabudowania gospodarcze, a część stanowi park otaczający pałac. Pałac widoczny od strony bramy w perspektywie parkowej alei powstał w roku 1862, przypuszczalnie na miejscu wcześniejszego dworu rodziny Łuszczewskich, do których Skotniki należały do roku 1820.
Kolejny właściciel majątku Strugi, inżynier Stanisław Glezmer, również bogaty przemysłowiec i członek Rady Państwa w Petersburgu, zafascynowany kulturą Dalekiego Wschodu, po dzie-
Strugi
aleja lipowa
48
4
Strugi
pałac eklektyczny
Skotniki, Rokotów, Sochaczew Kolejnym właścicielem majątku był Franciszek Czarnomski, generał wojsk polskich i od roku 1826 dowódca Szkoły Podchorążych w Warszawie. Szybką i błyskotliwą karierę w wojsku zrobił w czasie wojen napoleońskich wstępując jako szeregowiec do 4 Pułku Jazdy Księstwa Warszawskiego w roku 1806, zaś 6 lat później w stopniu kapitana uzyskał Virtuti Militari i rok później Legię Honorową.
Stanowi zadbaną własność prywatną i zwiedzanie nie jest możliwe, warto jednak zobaczyć jego otoczenie. Ze Skotników aleja prowadzi dalej na zachód wzdłuż Pisi i po przecięciu drogi nr 50 Żyrardów – Sochaczew biegnie przez wieś Wyczółki, a brzegiem doliny Pisi przez Białynin. Kiedy teren lekko zaczyna się wznosić, zaczynają się sady jabłoniowe. Biegnąca między sadami droga kończy się skrzyżowaniem przy bramie dawnego folwarku – tu skręcamy w prawo. Niewidoczny dwór znajduje się w parku po prawej stronie. Po chwili droga skręca znowu w lewo na zachód, kierując się od dawnej bramy wjazdowej mijanego dworu.
Początkowo był przeciwnikiem powstania listopadowego, ale przyłączył się do walczących, biorąc między innymi udział w bitwie pod Olszynką Grochowską, gdzie dosadnie dyscyplinował wystraszonych młodocianych ułanów. Po upadku powstania, już w stopniu generała brygady, pożegnał się z wojskiem i poświęcił gospodarstwu w Skotnikach.
8. [32,6 km] Klasycystyczna parterowa budowla, której fasadę frontową zdobi portyk o dwóch kolumnach zwieńczonych attyką, wzniesiona została na początku XIX wieku dla Józefa Netrebskiego herbu Lubicz. Posiadłość dość często zmieniała właścicieli. Ostatni z nich Eugeniusz Wiśniewski przebudował w roku 1944 elewację ogrodową dworu i jego wnętrze. Po wojnie w majątku utworzono PGR, w dworze mieściła się szkoła podstawowa. Obecnie w rękach prywatnych dwór został troskliwie zrekonstruowany.
W połowie XIX wieku pojawił się kolejny gospodarz w Skotnikach, Hannibal Rostropowicz herbu Bogoria i on właśnie wybudował istniejący pałac w stylu obszernej willi włoskiej, zaprojektowany przez jego ciotecznego brata, Józefa Borettiego. Za czasów Rostropowicza folwark został rozbudowany, powstało 16 budynków murowanych i 12 drewnianych, a ponad 150 pracowników zajmowało się między innymi hodowlą owiec na dużą skalę. Pod koniec życia Rostropowicz sprzedał Skotniki Zygmuntowi Brudzińskiemu, którego córka została ostatnią dziedziczką majątku przekształconego po roku 1945 w PGR.
Prostym odcinkiem przez gęstniejącą podmiejską zabudowę dojeżdżamy do przejazdu przez tory kolejowe PKP i jadąc dalej ulicą Boryszewską docieramy do ulicy 15 Sierpnia przecinającą Sochaczew z południa na północ. Tu skręcamy w prawo, kierując się w stronę centrum miasta. Po przejechaniu 2 kilometrów po prawej stronie ukaże się osiedle bloków mieszkalnych. Przed nim należy skręcić w ulicę Łuszczewskich, prowadzącą w rejon stacji PKP. W pobliżu, przy ulicy Towarowej, znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowej, które warto odwiedzić w oczekiwaniu na pociąg.
Obracający się przez kolejne dziesięciolecia w ruinę dwór odwiedził w roku 1997 wnuk Hannibala Rostropowicza – światowej sławy rosyjski dyrygent i wiolonczelista – Mścisław Rostropowicz. Całą rodzinę Rostropowiczów przywiozła w to miejsce Elżbieta Penderecka, inicjatorka warszawskiego koncertu Rostropowicza na jego siedemdziesiąte urodziny. Ostatnim z dworów na trasie tej wycieczki jest położony blisko Sochaczewa dwór w Rokotowie.
Skotniki
dwór w parkowej perspektywie
4
Rokotów
dawny dwór Netrebskich
49
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
5
3
2
1
6
7
50
4
Wycieczka rowerowa
6. Do Żelazowej Woli Teresin PKP, Teresin Pałac, Niepokalanów, Żelazowa Wola, Sochaczew, Sochaczew PKP Długość trasy – 30 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 2,5 godziny
Podczas tej krótkiej wycieczki odwiedzić można kilka zupełnie wyjątkowych obiektów. Pierwszym jest neobarokowy pałac w zabytkowym parku w Teresinie. Dawna siedziba książąt Druckich-Lubeckich, obecnie ośrodek szkoleniowy KRUS, robi wrażenie bogactwem formy i doskonałym stanem zachowania, podobnie jak piękny park. Kolejnym miejscem jest słynny Niepokalanów z kościołem pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Jego budowa planowana na rok 1939 rozpoczęła się niedługo po wojnie i kościół uzyskał piękną modernistyczną formę, której strzelistym akcentem jest wieża zegarowa. Celem licznych pielgrzymek jest, oprócz samego kościoła, muzeum poświęcone życiu i pracy o. Maksymiliana Kolbe.
Z Niepokalanowa trasa prowadzi alejami lipowymi prosto na północ w stronę doliny Utraty, a potem przez Szczytno wijącą się wąską dróżką wzdłuż jej lewego brzegu dociera
do Żelazowej Woli, miejsca urodzin Fryderyka Chopina. Piękny park, w którym obecnie drzewa grają mazurki i stylowy dworek polski to od wielu dziesięcioleci jedno z najbardziej popularnych miejsc turystycznych Mazowsza – znanych również w Japonii. Zmieniona – zarazem oszczędna i bardziej prawdziwa jest ekspozycja muzealna w dawnej oficynie, która formę dworku uzyskała dopiero w wieku XX-tym, informująca o związku tego miejsca z kompozytorem i pamięcią o nim. Odwiedzenie Żelazowej Woli to niezwykłe doświadczenie piękna i harmonii w wielu postaciach. Dalsza trasa biegnie lewym brzegiem Utraty, by lokalnymi dróżkami dotrzeć wkrótce do Sochaczewa. Punktem początkowym tej wycieczki jest stacja PKP w Niepokalanowie, zaś punktem końcowym stacja PKP w Sochaczewie.
Żelazowa Wola
park, Muzeum Fryderyka Chopina
51
Teresin 1. [0,0 km] Budynek dworca PKP na stacji Teresin Niepokalanów jest powojenną budowlą wzorowaną na popularny w pierwszej połowie wieku styl dworkowy. Na peronie w kierunku Warszawy zwraca uwagę figura Matki Boskiej, która ocalała podczas wysadzenia budynku starego dworca przez uciekających Niemców w roku 1945.
W kierunku pałacu prowadzi od stacji ulica Lipowa, którą wśród jednorodzinnej zabudowy Teresina dojeżdża się, okrążając kompleks leśny alei XXX-lecia, by skręcić nią w prawo na zachód. Mijając powstałe w roku 1959 zakłady zbożowe „Szymanów” dojeżdżamy do poprzecznej alei Druckiego-Lubeckiego, kierującej się w lewo przez park do pałacu.
Nazwa Teresin pochodzi od majątku ziemskiego, będącego na początku XIX wieku własnością rodziny Radziwiłłów. Córka Jerzego Radziwiłła, właściciela między innymi Nieborowa, miała na imię Teresa. Jednak historia Teresina zaczęła się dopiero z chwilą nabycia folwarku w roku 1841 przez bogatą bankierską rodzinę Epsteinów. Pierwszą, drewnianą jeszcze siedzibę, wybudował w kilka lat później Herman Epstein, jeden z pionierów przemysłu cukrowniczego.
2. [2,1 km] W pałacu mieści się obecnie Ośrodek Szkoleniowo Rehabilitacyjny KRUS. Odtworzone są stylowe wnętrza z salą kominkową o szklanym sklepieniu i holem, w którym zachowały się oryginalne piece kaflowe. Arkadowa galeria łączy rezydencję z ogrodową oficyną, zaś elewację zachodnią pałacu uzupełniają dwie wieże z kopulastymi daszkami.
Jego syn Mieczysław, terminujący u Rotszyldów w Brukseli i studiujący w Paryżu, miał już jednak nową wizję i po powrocie wybudował pałac w modnym wówczas stylu II Cesarstwa, łączącym duch francuskiego renesansu i baroku. Z cukru powstał więc prawdziwy pałac, bo Mieczysławowi, projekt udał się nadzwyczajnie, a że czas był wyjątkowo dla budowli łaskawy, jest ona dzisiaj jednym z najpiękniejszych zabytków Zachodniego Mazowsza.
Krasne Potockie Teresin
dawna kaplica dworska pałac Druckich-Lubeckich
52
W roku 1909 Epsteinowie sprzedali Teresin księciu Władysławowi Druckiemu-Lubeckiemu, wnukowi ministra skarbu Królestwa Kongresowego, lecz to nie jego imię nosi ulica, lecz jego syna Jana. Władysław krótko bowiem cieszył się nowo nabytym majątkiem – w roku 1913 zamordowany został w lesie obok pałacu, w drodze powozem na stację kolejową. Podejrzanym i skazanym w kilku wznawianych i głośnych procesach był jego przyjaciel, baron Jan Bisping, oskarżany o próbę przejęcia całego majątku księcia.
Niepokalanów Następcą w Teresinie został Jan Drucki-Lubecki i on rozpoczął w latach dwudziestych parcelację majątku, dzięki której powstawać zaczęło osiedle Teresin. W roku 1927 ofiarował znaczny teren zakonowi franciszkanów, by wspomóc plany utworzenia w pobliżu Warszawy wydawnictwa maryjnego i przeniesienia z Grodna cieszącego się coraz większą popularnością czasopisma „Rycerz Niepokalanej”. Dzięki tej darowiźnie i talentowi franciszkanów, a przede wszystkim o. Maksymiliana Kolbego, w krótkim czasie powstał Niepokalanów, jedno z ważniejszych miejsc na mapie religii katolickiej w Polsce. Do Niepokalanowa wracamy tą samą drogą do stacji kolejowej, a od niej w prawo do przejazdu, za którym między drzewami wznosi się wieża bazyliki. 3. [4,6 km] Klasztor został założony w roku 1927, osiedle rozwijało się szybko i z dużym rozmachem. Książę przekazał kolejne działki na rozszerzenie działalności i Niepokalanów stał się potężnym ośrodkiem wydawniczym pism religijnych z nakładem „Rycerza Niepokalanej” dochodzącym do miliona egzemplarzy. Bracia zorganizowali własną straż ogniową, przygotowywali się do otwarcia małego lotniska i rozgłośni radiowej. Plany te prze-
Niepokalanów bazylika
rwała wojna, podobnie jak plany budowy dużego kościoła na miejsce pierwszej drewnianej kaplicy, zbudowanej w roku 1927. Do tego projektu franciszkanie powrócili w czasach powojennych, kiedy władze komunistyczne pozbawiły ich możliwości kontynuowania działalności wydawniczej. Energia klasztoru i parafian skupiła się na budowie kościoła, którą ukończono w roku 1954. Dzięki projektowi krakowskiego architekta Zygmunta Gawlika świątynia uzyskała rzadko stosowaną po wojnie modernistyczną formę i wygląda jakby powstała w latach trzydziestych. Uwagę zwraca wysoka na blisko pięćdziesiąt metrów wieża z zegarem o pięciu tarczach i czterema dzwonami wybijającymi pełne godziny. Na froncie nawy nad wejściem głównym umieszczone zostały płaskorzeźby trzech świętych franciszkańskich, zaś sześć skrzydeł głównych drzwi wejściowych prezentuje miedziane płaskorzeźby z wizerunkami Matki Bożej z najważniejszych sanktuariów maryjnych na świecie. W roku 1980 Papież Jan Paweł II nadał kościołowi honorowy tytuł bazyliki mniejszej. Przed rokiem milenijnym odnowione zostało gruntownie wnętrze świątyni odwiedzanej rocznie przez blisko pół
Niepokalanów
wieża zegarowa i dzwonnica bazyliki
Niepokalanów
Muzeum św. Maksymiliana
53
Żelazowa Wola miliona pielgrzymów. Aby dokładnie zapoznać się z interesującą historią klasztoru, warto odwiedzić Muzeum św. Maksymiliana, założyciela Niepokalanowa. Jego pomnik stanął w roku 1994 przed wejściem do bazyliki.
liny rośnie rząd charakterystycznych mazowieckich wierzb. Przez Nowe Gnatowice, Nowe Paski i Skarbikowo dojeżdżamy do Szczytna, gdzie na rozstaju dróg po lewej zobaczymy drewniany krzyż pod dwiema potężnymi lipami.
Opuszczając Niepokalanów kierujemy się ulicą Maksymiliana Kolbego na północ, by przekroczyć po chwili skrzyżowanie z ruchliwą drogą krajową nr 2 i jechać dalej ulicą Kampinoską w stronę doliny Utraty. Uwaga – wylot ulicy Kampinoskiej znajduje się 50 metrów w prawo na wschód od wylotu ulicy Maksymiliana Kolbego.
5. [16,5 km] Po chwili dojedziemy w rejon kolejnego mostu na Utracie i warto do niego podjechać, aby zobaczyć otwierający się tutaj widok na nadrzeczne, malownicze łąki i koryto samej rzeki.
Asfaltowa droga biegnie przez pola kukurydzy wzdłuż szpaleru lip do miejscowości Izbiska nad Utratą, gdzie należy skręcić w lewo na zachód. 4. [7,5 km] Teraz będziemy jechać wąską dróżką asfaltową wijącą się wśród niewielkich wzniesień i obniżeń na lewym brzegu Utraty. To wyśmienita droga rowerowa, są tu zresztą żółte znaki szlaku rowerowego Niepokalanów – Kampinos. Za Starymi Gnatowicami droga zbliża się do mostu na Utracie – ale należy skierować się przed mostem znowu w lewo, by kontynuować dalej jazdę tym samym brzegiem rzeki, gdzie pod skarpą do-
Maszna
aleja lipowa
Jednak do Żelazowej Woli wygodniej jest jechać dalej lewym brzegiem do Nowych Mostków, skąd za rzeką widać już park w Żelazowej Woli. Lokalną drogą przez kolejny most docieramy wprost przed bramę muzeum. 6. [19,9 km] W 2010 roku, po gruntownej rewaloryzacji całego założenia parkowo-dworskiego, otwarta została nowa ekspozycja stała, w której zrezygnowano z wielkiej liczby eksponatów na rzecz bardziej subtelnych narzędzi wykreowania klimatu indywidualnego doświadczania tego miejsca i jego związku z postacią Fryderyka Chopina. Na wizytę w Żelazowej Woli warto przeznaczyć więcej czasu, bo miejsce jest wyjątkowe. Zwiedzanie rozpoczyna się obejrzeniem w sali wejściowej „Preludium” – filmu przedstawiającego fakty dotyczące Żelazowej Woli, zarówno z okresu życia kompozytora, jak i z czasów, kiedy rozpoczęte zostały starania o zachowanie i ochronę posiadłości jako ważnego dziedzictwa kultury narodowej. Dalsze indywidualne zwiedzanie umożliwiają audioprzewodniki oraz bezpłatne aplikacje na smartfony, które prowadzą gości przez park-ogród i wnętrza zabytkowej dawnej oficyny dworskiej. Wszechobecna jest oczywiście muzyka Chopina. Spacerujący alejką od bramy wejściowej do dwor-
Żelazowa Wola park nad Utratą
Żelazowa Wola
sala wejściowa muzeum
54
Żelazowa Wola, Sochaczew ku słyszą ją przez cały czas z nieokreślonego kierunku i mają wrażenie jakby unosiła się ona w koronach starych drzew.
status zabytku kultury narodowej i udało się wykupienie budynku i przylegającego gruntu z przeznaczeniem na planowane muzeum.
Drzewa, kwiaty, architektura i ta stara, i ta najnowsza, rzeka, stawy, mostki, ławeczki latarnie – muzyka i historia – wszystko to tworzy magiczną aurę, której doświadczyć trzeba samemu.
Aby z Żelazowej Woli dojechać do Sochaczewa, znowu wybieramy lokalną drogę prowadzącą lewym brzegiem Utraty, zatem najpierw wrócić trzeba przez most do Nowych Mostków i na pierwszym skrzyżowaniu skręcić w prawo w drogę prowadzącą na południowy zachód do miejscowości Orły – Cesin.
W czasach, kiedy urodził się Fryderyk Chopin wieś Żelazowa Wola należała do Ludwiki, żony hrabiego Skarbka, która nabyła ją w końcu XVIII wieku od wcześniejszych właścicieli, rodziny Łuszczewskich. Choć rodzice Fryderyka niedługo po jego urodzeniu wyprowadzili się do Warszawy, przyjeżdżał on w latach dziecięcych do Żelazowej Woli kilkakrotnie – spędzając tu Boże Narodzenie czy wakacje. W drugiej połowie XIX wieku majątek przechodził w różne ręce, a kolejni właściciele niewiele robili, aby zachować tu pamięć o kompozytorze. Dopiero w roku 1894 odsłonięty został w Żelazowej Woli pierwszy na ziemiach polskich pomnik Chopina, do czego przyczynił się rosyjski kompozytor i pianista Milja Bałakiriew, zaś ostatecznie w latach dwudziestych XX wieku obiekt uzyskał
Wyboistą ulicą Graniczną dojeżdżamy przez podmiejskie laski i osiedla do Sochaczewa. Dalej ulicą Łąkową dojeżdżamy do Trojanowskiej, która przed doliną Bzury skręca w lewo i biegnie w kierunku centrum miasta jako ulica Stanisława Staszica. Po przecięciu ulicy Warszawskiej, mijając park, jedziemy dalej na południe ulicą Romualda Traugutta i skręcamy w lewo w Licealną, a potem w prawo w Towarową, by znaleźć się w rejonie stacji PKP Sochaczew. 7. [28,4 km] Przy okazji można zwiedzić Sochaczew korzystając ze wskazówek spaceru pieszego – opis na stronie nr 77.
Żelazowa Wola
dworek - miejsce urodzin Fryderyka Chopina
55
Złota
5
4
5\EQR
3
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
2
1
Las Brakowski
6
56
Wycieczka rowerowa
7. Na zachód od Bzury Sochaczew PKP, Kozłów Biskupi, Kozłów Szlachecki, Złota, Rybno, Sochaczew PKP
Długość trasy – 35 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 3 godziny
Wycieczka ta pozwala na odkrywanie krajobrazów i zabytków doliny Bzury i okolic Rybna leżących na zachód od niej. Pierwszym z interesujących miejsc na jej trasie jest leżący na południe od Sochaczewa Kozłów Biskupi z gotyckim kościołem z XV wieku górującym nad korytem płynącej poniżej Bzury, której brzegi łączy drewniany most. Z kroniki Długosza pochodzi przekaz o postoju tu w roku 1410 Władysława Jagiełły spieszącego ku ziemiom Zakonu Krzyżackiego przed bitwą pod Grunwaldem. Kierując się wzdłuż prawego brzegu Bzury dalej na południe trasa dociera przez kolejny most do położonego na brzegu lewym Kozłowa Szlacheckiego, gdzie dominującym elementem krajobrazu jest podobnie wiekowy, bo powstały w 1470 roku, gotycki kościół o masywnych ścianach z kamienia polnego i cegły. Na tutejszym cmentarzu parafialnym
znajdują się groby 190 żołnierzy Wojska Polskiego poległych podczas bitwy nad Bzurą. Z wielu majątków ziemiańskich urodzajnych okolic Rybna zachowały się jedynie ich pozostałości w Złotej i w Rybnie. Obszerny dwór w Złotej zbudowany w końcu XIX wieku w duchu klasycyzmu i neorenesansu służył po roku 1945 jako siedziba szkoły podstawowej. Zespół parkowo-pałacowy w Rybnie pochodzi z pierwszej połowy XIX wieku, a od roku 1945 należy do Państwowego Muzeum Archeologicznego. Pałac otaczają pozostałości parku krajobrazowego. Z Rybna trasa biegnie lokalnymi drogami przez otwarty rolniczy krajobraz zachodniego Mazowsza z powrotem w kierunku Sochaczewa. Punktem początkowym i końcowym tej wycieczki jest stacja PKP w Sochaczewie.
Bzura
z mostu w Kozłowie Biskupim
57
Sochaczew, Kozłów Biskupi 1. [0,0 km] Od dworca kolejowego PKP w Sochaczewie wyjeżdżamy ulicami Sienkiewicza, Kopernika, Łuszczewskich do przecinającej miasto z północy na południe ulicy 15 Sierpnia i skręcamy nią w lewo w kierunku południowym. Jadąc pod wiaduktem drogi krajowej nr 2, a potem mostem przez Pisię, docieramy do dzielnicy przemysłowej Boryszew, gdzie należy skręcić w prowadzącą skośnie w prawo ulicę Inżynierską, którą dojedziemy między domkami przedmieścia do kościoła w Kozłowie Biskupim. 2. [4,8 km] Masywna choć niewielka budowla z czerwonej cegły od razu kojarzy się z gotykiem. Powstała w roku 1443 już po przemarszu tędy wojsk Władysława Jagiełły na ziemie Zakonu Krzyżackiego i pola Grunwaldu. Stąd wojska skierowały się w końcu czerwca w kierunku Wisły, by przekroczyć ją po słynnym moście pontonowym pod Czerwińskiem.
Tutejsza parafia powstała znacznie wcześniej, bo z początkiem XIII wieku, kiedy z fundacji księcia Konrada Mazowieckiego zbudowany został pierwszy drewniany kościół. Wieś należała do dóbr biskupów poznańskich w czasach, kiedy odgrywała specjalną rolę. Stąd po wyświęceniu podążał na Litwę biskup Wit, tu w roku 1253 odbyła się konsekracja Piotra biskupa poznańskiego z udziałem arcybiskupa gnieź-
Kozłów Biskupi
kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
58
nieńskiego Pełki. Inny biskup poznański wybudował obecny kościół. Świątynia, wielokrotnie niszczona i pieczołowicie odbudowywana wygląda teraz pięknie, szkoda jedynie, że z kościelnegodziedzińca nie widać Bzury płynącej niemal u stóp pod skarpą. Zwraca natomiast uwagę stłumiony łoskot dochodzący co jakiś czas od strony rzeki. Dźwięk pochodzi od przejeżdżających po drewnianym moście samochodów. Warto wybrać się dwieście metrów wstecz i w dół na most aby zobaczyć rzekę w całej okazałości płynącą szczelnym zielonym korytarzem nadbrzeżnych zarośli i zadrzewień. Na miejscowym cmentarzu znajduje się mogiła zbiorowa 50 rozstrzelanych żołnierzy Bydgoskiego Batalionu Obrony Narodowej po bitwie nad Bzurą w odwecie za wydarzenia nazwane przez Niemców Krwawą Niedzielą. Podczas I wojny światowej, w roku 1915 Niemcy użyli kilkakrotnie na froncie nad dolną Bzurą i Rawką gazów bojowych. Chlor płynący z wiatrem w kierunku rosyjskich okopów powodował śmierć w męczarniach tysięcy żołnierzy – praktycznie bez skutków taktycznych. Na tym samym cmentarzu znajduje się zbiorowy grób „zamordowanych gazem”, jak głosiła
Kozłów Szlachecki Pierwszy drewniany kościół mógł być ufundowany przez rycerza Mikołaja herbu Lis już w 1205 roku, zaś obecna budowla wzniesiona została w roku 1470. W XIX wieku dobudowano wieżę. Salowe wnętrze posiada drewniany strop, a ściany wewnętrzne zdobi fryz. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Klasycystyczną ambonę wieńczy barokowa rzeźba świętego Jana Nepomucena.
inskrypcja na dawnej płycie pamiątkowej żołnierzy armii rosyjskiej, których szczątki ekshumowano z pobliskiego lasu. Z Kozłowa Biskupiego wyjeżdża się dalej na południe wąską drogą asfaltową, a kiedy odbija ona w lewo, zjechać należy prowadzącą prosto przez pola dróżką gruntową. Meandrujące po prawej koryto Bzury to zbliża się do drogi, to od niej oddala. Przecinamy sosnowy lasek i zjeżdżamy w dno doliny u ujścia niewielkiej rzeczki Suchej Nidy. W przysiółku Zakrzew pojawia się asfalt, a droga biegnie przez pewien odcinek tuż nad korytem rzeki.
Z Kozłowa Szlacheckiego jedziemy dalej na północny zachód i przekraczamy drogę krajową nr 2. Droga prowadzi w kierunku miejscowości Braki, przecinając fragment Lasu Brakowskiego. Za lasem mijamy koryto niewielkiego cieku i skręcamy w prawo, kierując się prosto na północ zabytkową aleją starych drzew biegnąca przez nadrzeczne łąki.
Przed lasem jest skrzyżowanie z drogą prowadzącą z Zakrzewa do Kozłowa Szlacheckiego, leżącego po drugiej stronie Bzury. Skręcamy w nią w prawo. Wkrótce zobaczymy sylwetkę kolejnego gotyckiego kościoła.
Kończy się ona drogą poprzeczną, tu skręcamy w lewo na zachód, by po chwili na rozwidleniu dróg skierować się skośnie w prawo. Przez północną część Brakowskiego Lasu dojedziemy do Złotej, dwór zobaczymy wśród starych drzew po prawej stronie drogi.
3. [9,6 km] W historii miejscowej parafii dużo miejsca zajmuje próba rekonstrukcji wczesnośredniowiecznego osadnictwa na tym terenie. Potwierdzają je znaleziska archeologiczne w Kozłowie Biskupim i Kozłowie Szlacheckim. Prawdopodobne jest istnienie przepraw przez Bzurę poniżej ujścia Rawki i grodu rycerskiego, obok którego powstał Kozłów Szlachecki jako wieś służebna.
4. [14,4 km] Jednak wcześniej mamy okazję do odwiedzenia starego cmentarza wojennego z okresu I wojny światowej z kolistym kopcem i kamiennymi
Kozłów Biskupi
pomnik żołnierzy Września 1939
2
Zakrzew nad Bzurą
Zakrzew nad Bzurą
4
Kozłów Szlachecki kościół pw. św. Mikołaja
59
Złota tablicami nagrobkowymi. Pochowana na nim została nieznana liczba żołnierzy niemieckich. Cmentarz znajduje się na samym skraju Lasu Brakowskiego przy gospodarstwie po lewej stronie. Wieś Złota uważana jest za jedną z najstarszych w okolicy. Nazwie nie przypisuje się związku z kruszcem, ale z urodzajną ziemią. Początkowo osada książęca w drugiej połowie XIV wieku przeszła w ręce rycerstwa, później szlachty, a właściciele zmieniali się dość często. W roku 1875 folwark Złota kupił Feliks Bolechowski herbu Rola, który wybudował istniejący do dzisiaj dwór. Bolechowscy byli ostatnimi dziedzicami Złotej, po wojnie w dworze mieściła się szkoła podstawowa. 5. [15,9 km] Parterowa murowana budowla z czterospadowym dachem łączy cechy klasycystyczne i neorenesansowe. W ryzalicie o trójkątnych szczytach znajduje się portyk toskański. Dwór otaczają bujne pozostałości dawnego parku ze stawem. Na skraju parku można zobaczyć figurkę Matki Bożej na masywnej kolumience. Ze Złotej kierujemy się do Rybna jadąc na północ przez Jasieniec i przekraczając za nim dolinę rzeczki Lutomi. Stopniowo miejsce łąk i pastwisk zajmują jabłoniowe sady.
Braki
Las Brakowski
6. [23,9 km] W centrum Rybna przy skrzyżowaniu dróg zobaczymy sylwetkę miejscowego kościoła pw. św. Bartłomieja Apostoła. Jednonawowa świątynia murowana w stylu polskiego klasycyzmu ukończona została w roku 1817 z fundacji Piotra Łęczyckiego. Frontowa fasada podzielona jest pilastrami i ozdobiona rzeźbami św. Bartłomieja i św. Wojciecha, dwuspadowy dach pokryto blachą. We wnętrzu zwraca uwagę barokowa ambona pochodząca z kościoła św. Benona w Warszawie. Okolica Rybna zasiedlana była od dawna. Znaleziska archeologiczne nad Lutomią wskazują na osadnictwo pogańskie sprzed tysiąca lat. W wieku XIII powstała w Rybnie pierwsza parafia. Wieś stała się siedzibą rodu szlacheckiego, który przybrał nazwisko Rybińskich. W 1672 roku Rybno nabyli Zabłoccy herbu Łada, a choć potem majątkiem władała dalsza rodzina, to ostatecznie do Zabłockich wrócił w pierwszej połowie wieku XIX-tego. Z Zabłockimi wiąże się anegdota o interesie z mydłem, którego pomysł polegać miał na spławianiu wyprodukowanego w Rybnie mydła tratwami Bzurą i Wisłą do Gdańska. Aby uniknąć opłat celnych w Prusach, pomysłowy przedsiębiorca zapakował mydło do skrzyń wodoszczelnych holowanych za tratwą w zanurzeniu. Skrzynie okazały się jednak nie do końca wodoszczelne i Zabłocki „popłynął”. Na cmentarzu parafialnym przy studni znajduje się kadź ze stopu żelaza, która miała być podobno wykorzystywana do wytwarzania mydła – ale to jedyny ślad, a i bez niego wszyscy w Polsce wiedzą, co to znaczy „wyjść jak Zabłocki na mydle”. Zabłoccy wybudowali w Rybnie dwór, który z kościołem łączy aleja kasztanowa. Jedziemy nią od kościoła na wschód, aby zobaczyć budowlę, czasem nazywaną pałacem, w której obecnie siedzibę ma Ośrodek Magazynowo-Studyjny Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Dwór powstał w roku 1830 jako obszerna, podpiwniczona budowla klasycystyczna o dwóch kondygnacjach z portykiem toskańskim wspartym na czterech kolumnach w elewacji frontowej. Elewacja ogrodowa ozdobiona jest dwoma wydatnymi ryzalitami.
Złota
dwór Bolechowskich
60
Stylowo urządzone wnętrza sprawiają wrażenie jakby czas się zatrzymał, jednak prawda jest taka, że budynek został zrekonstruowany od fundamentów
Rybno, Sochaczew przez obecnego właściciela w latach sześćdziesiątych po tym, jak po wypędzeniu ostatnich właścicieli po roku 1945 stopniowo popadł w całkowitą ruinę. Jest to tym bardziej znamienne, że przetrwał nienaruszony obie wojny z intensywnymi działaniami frontowymi.
W drogę powrotną do Sochaczewa wracamy kierując się aleją Kasztanową na południowy wschód wzdłuż niewysokiego wzniesienia nad doliną Lutomi przez Ćmiszew i Lubiejew, gdzie po prawej stronie drogi zobaczymy zatarte ślady starego cmentarza wojennego z okresu Pierwszej Wojny Światowej, na którym pochowana została nieznana liczba żołnierzy niemieckich i rosyjskich.
W dobrym stanie znajduje się otaczający park krajobrazowy ze stawem i szpalerami starych drzew.
Wąska asfaltowa droga krzyżuje się z ruchliwą trasą nr 50 na wysokości Kuznocina i ostatecznie w odległości niecałego kilometra od mostu w centrum Sochaczewa łączy się z drogą nr 2. Dalsza jazda możliwa jest poboczem lub chodnikiem. Po przejechaniu mostu mijamy po lewej kościół Świętego Wawrzyńca i Muzeum Ziemi Sochaczewskiej, zaś po prawej Park Podzamcze ze wzgórzem zamkowym w głębi.
Ślady historii Rybna znajdują się na pobliskim cmentarzu, gdzie jednym z najstarszych zachowanych jest grób rodziny Zabłockich i Koczorowskich. Jest tu też kwatera wojenna żołnierzy z armii „Poznań” i „Pomorze” poległych we wrześniu 1939 roku w czasie bitwy nad Bzurą. W trakcie tej największej bitwy polskiego Września – walk toczonych pomiędzy 9 a 18 września przez zgrupowanie polskie pod dowództwem generała Kutrzeby – pomiędzy Kutnem a Bzurą poległo i zmarło od ran 20 000 polskich żołnierzy. Ich groby rozrzucone są na 72 cmentarzach i mogiłach żołnierskich na obszarze sięgającym od Uniejowa, Włocławka i Płocka w stronę Łodzi i Warszawy. 100 000 żołnierzy dostało się do niewoli a 50 000 przedarło przez Puszczę Kampinoską do Warszawy.
Aby dojechać do stacji PKP w Sochaczewie, należy skręcić w prawo w ulicę Romualda Traugutta i jechać na południe, a potem skręcić w lewo w Licealną i znowu w prawo w Towarową dojeżdżając w rejon stacji PKP Sochaczew. Można też, korzystając z okazji, zwiedzić Sochaczew trasą spaceru pieszego – patrz opis na stronie nr 77.
Rybno
sady jabłoniowe
Rybno
kościół pw. św. Bartłomieja Apostoła
2 Rybno
mogiły żołnierzy Września 1939
Rybno
4
dwór Zabłockich
61
9
1
3
2
8
Dwórzno
4
7
6
5
62
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Wycieczka rowerowa
8. W stronę wzniesień Rawy Mszczonów – Nowy Rynek, Grzegorzewice, Petrykozy, Osuchów, Lutkówka, Stawy św. Anny, Ciemne-Gnojna, Mszczonów – Nowy Rynek
Długość trasy – 40 km, głównie drogi lokalne o dobrej nawierzchni i drogi gruntowe, czas przejazdu około 3,5 godziny Ta krajobrazowa wycieczka jako jedyna zaplanowana została bez związku z liniami kolei. Aby zwiedzić na rowerze malownicze tereny północnej części Wysoczyzny Rawskiej, najlepiej wyruszyć z Mszczonowa – i okrążając obszar, na którym źródła mają rzeki Pisia Gągolina oraz Jeziorka – do Mszczonowa powrócić. Trasa prowadzi z mszczonowskiego rynku na wschód w stronę Grzegorzewic, gdzie w sosnowych lasach znajdują się stawy na Pisi, znane wędkarzom i amatorom kąpieli. Następnie skręca nieco na południowy wschód i drogami gruntowymi i lokalnymi wspina się na morenowe wzniesienia w okolicy Dwórzna, przecinając tor kolejowy i kierując na Petrykozy, chlubiące się pięknym dworkiem Wojciecha Siemiona, uszkodzonym niestety w pożarze w roku 2013. Z Petrykozów, jadąc głównie lasami na południe, docieramy do doliny rzeki Jeziorki i kieru-
jemy się wzdłuż niej na zachód, do Osuchowa. Tu będzie okazja zobaczenia starego kościoła i skrytego w pięknym zabytkowym parku pałacu Platerów – a także odwiedzenia rezerwatu leśnego. Zabytkowymi alejami lipowymi wyjedziemy z Osuchowa w kierunku Lutkówki, w której zobaczymy jeden z najcenniejszych drewnianych zabytków Mazowsza – kościół pw. św. Trójcy. Z Lutkówki wrócimy w stronę Dwórzna, jadąc na północny zachód niemal cały czas drogą gruntową przez las, przecinając drogę nr 50. W Dwórznie zamkniemy pętlę trasy, ale warto wybrać się jeszcze nad stawy Gnojna do tamtejszego rezerwatu im. Rodziny Bieleckich, skąd drogą wiejską prowadzącą z Kaczkowa w kierunku Mszczonowa dojedziemy do skrzyżowania z ulicą Tarczyńską i wrócimy na mszczonowski rynek.
Stawy św. Anny okolice Mszczonowa
Falkowa
Sądecki Park Etnograficzny
63
Mszczonów, Grzegorzewice Początek trasy znajduje się na mszczonowskim rynku, obok którego zwraca uwagę XIX-wieczny kościół pw. św. Jana Chrzciciela. 1. [0,0 km] Choć obecny kościół zbudowany został w roku 1864, to historia tutejszej parafii sięga wieku XIII. Jednak wcześniejsze świątynie drewniane i murowane wielokrotnie niszczone były pożarami. Budowla została zaprojektowana we wdzięcznym stylu toskańskim przez ucznia Henryka Marconiego, architekta Franciszka Tournelle’a. W jednonawowym wnętrzu znaleźć można epitafia dawnych dziedziców i proboszczów, a na zachodniej ścianie znajduje się tablica upamiętniająca ofiary rozstrzelane przez żołnierzy Wehrmachtu 11.09.1939 r. W parku otaczającym kościół umieszczona została tablica poświęcona żołnierzom 31 Pułku Strzelców Kaniowskich. Oddział ten, w trakcie odwrotu Armii Łódź w kierunku Warszawy we wrześniu 1939, pod dowództwem ppłk. Wincentego Wnuka stworzył w nocy z 10 na 11 w Puszczy Mariańskiej grupę uderzeniową ze wsparciem artylerii, by przed świtem 11 września całkowicie zaskoczyć oddziały tyłowe niemieckich jednostek pancernych stacjonujące
Mszczonów
pw. św. Jana Chrzciciela
w Mszczonowie. W walce i po niej zniszczonych zostało wiele czołgów, samochodów pancernych i ciężarówek. Choć Strzelcy opuścili w ciągu dnia miasto, ich akcja wywołała spore zamieszanie w sztabach niemieckich jednostek liniowych. Do Mszczonowa ruszyło kilka niemieckich oddziałów, które po ponownym zajęciu miasta dokonały pacyfikacji w odwecie za poniesioną nad ranem klęskę. Z placu przed Urzędem Miasta i Gminy Mszczonów jedziemy na wschód ulicami Warszawską i Tarczyńską. Dojeżdżamy przez dzielnicę mszczonowskich centrów logistycznych do skrzyżowania, gdzie wiaduktem przejeżdżamy nad ruchliwą drogą nr 50 i po chwili wjeżdżamy w las. Nowa droga o doskonałej nawierzchni – choć bez poboczy – biegnie długimi, prostymi odcinkami na wschód. W przysiółku Ręczna przed mostem na Pisi otwiera się po lewej stronie daleka perspektywa wody otoczonej sosnowym lasem stawu. To jeden z wielu stawów grzegorzewickich. 2. [6,8 km] Droga znowu lekko się wznosi i wkrótce dojeżdżamy na piaszczysty skraj lasu, gdzie duża tablica „Ryby” kieruje wąską dróżką w lewo, w kierunku farmy rybnej „Ekofarm”, gospodarującej obecnie na zespole grzegorzewickich stawów. Przed zjazdem do stawów mijamy remontowany obecnie Ośrodek Pracy Twórczej Adwokatury usytuowany w XIX-wiecznym pałacu otoczonym parkiem. Budowla powstała w połowie XIX wieku jako klasycystyczny dwór dla ówczesnej właścicielki majątku Zofii Kuszell, a następnie rozbudowywana była w stylu eklektycznym do obecnego kształtu obszernego pałacyku. Naczelna Rada Adwokacka przejęła budynek w roku 1973 i zmodernizowała wnętrza, dostosowując je do funkcji hotelowych. Obecnie (rok 2013) pałac nie jest użytkowany. 3. [7,9 km] W sąsiedztwie, na sześciu stawach rybnych, zorganizowane jest łowisko komercyjne, gdzie początkujący wędkarze mogą miło spędzać czas na „wyjmowaniu” z wody karpi i amurów. Można też po prostu skosztować ryb w miejscowym barze i spacerować groblami przypatrując się ptakom. Jest tu zielono i spokojnie.
Grzegorzewice
staw widziany z drogi
64
Od stawów w Grzegorzewicach wracamy do skrzyżowania z drogą asfaltową i przecinając tę drogę jedziemy dalej prosto na południe drogą gruntową biegnącą przez piaszczyste nieużytki i młode zagajniki sosnowe. Droga przekracza linię kolejową betonowym wiaduktem. Za nim pokazują się okazałe współczesne rezydencje częściowo wyko-
Petrykozy, Osuchów rzystujące zapewne stare zabudowania folwarczne przysiółka Popiele. Pod wielkimi lipami pierwszej z nich skręcamy w prawo i przecinamy dolinkę niewielkiego cieku. Za nią jest kolejne skrzyżowanie piaszczystych dróg. Skręcamy w lewo i jedziemy dalej prosto, przecinając poprzeczną drogę asfaltową.
Z Petrykozów jedziemy na południe przez Las Petrykowski. Droga prowadząca do niego przez pola zachowała z czasów rozkwitu miejscowego folwarku brukowaną nawierzchnię. Dalej szersza piaszczysta droga przecina świetlistą dąbrowę ze starymi dębami, sosnami, a nawet świerkami.
Tu znowu zaczyna się asfalt i jak za skinięciem czarodziejskiej różdżki kończą się nieużytki, a zaczynają pola uprawne i sady. Przed Pytrykozami droga obniża się w niewielką dolinkę cieku stanowiącego dopływ Pisi Tucznej.
W Budkach Petrykowskich należy ostrożnie przekroczyć drogę nr 50 i skierować się na południowy wschód polną dróżką biegnącą w stronę lasu na wzgórzu. Malownicza dróżka biegnie lasem przez regularne przecinki wznosząc się, a potem opadając na dno szerokiego jaru o mocno pochyłych wschodnich zboczach.
4. [13,2 km] Pochodzący z pierwszej połowy murowany dwór podniesiony z upadku w latach siedemdziesiątych przez Jadwigę i Wojciecha Siemionów, których staraniem powstało w nim prywatne muzeum malarstwa polskiego XIX i XX wieku – uległ niestety częściowemu spaleniu wiosną 2013 roku, w trzy lata po tragicznej śmierci aktora. W XIX wieku dwór miał wielu właścicieli. Zapamiętać warto przede wszystkim pochodzącą z Niemiec rodzinę Sztremerów. Szczególnie Aleksander przyczynił się do rozkwitu nie tylko folwarku, ale i okolicznych wsi, był między innymi propagatorem sadownictwa w tej okolicy.
5. [19,4 km] Na południowym skraju lasu dróżka łączy się z drogą asfaltową, którą dojeżdżamy do doliny rzeki Jeziorki, płynącej z Osuchowa na wschód. Wzdłuż rzeki biegnie inna droga asfaltowa. Kierujemy się nią na zachód. Prowadzi tędy szlak rowerowy rzeki Jeziorki, a czerwone znaki doprowadzą do Osuchowa. Rzeka wycięła we wzgórzach morenowych wyraźną dolinę, różnice terenu przekraczają tu dwadzieścia metrów. Wjeżdżając do Osuchowa mijamy szkołę podstawową. Obok na polanie po lewej stronie znajduje się tablica z mapą ścieżki rowerowej prowadzącej wokół
Osuchów
Osuchów
droga przez las
kościół pw. św. Stanisława
Osuchów
początek pętli rowerowej przez Grądy Osuchowskie
4 65
Lutkówka, Stawy św. Anny rezerwatu Grądy Osuchowskie – mamy więc możliwość uzupełnienia trasy o atrakcyjną 11-kilometrową wycieczkę przyrodniczą. Osuchów wymieniany jest w kronice Jana Długosza jako miejsce pobytu króla Władysława Jagiełły w grudniu roku 1410. Przez wiele lat wieś należała do rodziny Radziejowskich, w połowie XIX wieku kolejny właściciel, Feliks Wołowski, wybudował klasycystyczny pałac, zakupiony następnie wraz z urządzonym parkiem przez rodzinę hrabiów Platerów, w której rękach pozostawał do końca wojny. 6. [27,3 km] Obecnie odrestaurowany gruntownie zespół pałacowo-parkowy należy do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który prowadzi tu ośrodek konferencyjno-szkoleniowy. Obiekt jest niedostępny do zwiedzania. Na terenie parku znajduje się wiele okazów ponad 150-letnich drzew pomnikowych – dębów, platanów, lip modrzewi, jaworów i wiązów. Z końca XIX wieku pochodzi stojący na wyniosłości kościół pw. św. Stanisława, wzniesiony w stylu neogotyckim. Starsza jest drewniana dzwonnica datowana na XVIII wiek. Równocześnie z pałacem powstały prowadzące do majątku aleje lipowe, będące dziś pomnikami
Lutkówka
kościół pw. św. Trójcy
66
przyrody. Taką aleją pojedziemy z Osuchowa w kierunku Lutkówki. Od kościoła kierujemy się na zachód w obniżenie Jeziorki. Mijając pozostałości dawnej gorzelni i bramę parkową wznosimy się w stronę skrzyżowania, na którym aleja lipowa skręca w prawo na północ. Dalej jedziemy zacienionym szpalerem starych drzew, a potem otwartą przestrzenią pomiędzy sadami. Droga początkowo wznosi się i opada, a przed Lutkówką staje się bardziej płaska. Po lewej stronie zobaczymy kompleks leśny, miniemy plebanię i sylwetkę zabytkowego kościoła wśród drzew. Po chwili zobaczymy prowadzącą do niego skośnie w lewo drogę. 7. [31,9 km] Świątynia, sama w sobie piękna, jest w doskonałym stanie i stoi w miejscu wyjątkowym. Drewniany kościół pw. św. Trójcy w Lutkówce to jeden z najstarszych obiektów sakralnych na Mazowszu. Wzniesiony został w roku 1744 z fundacji kasztelana ciechanowskiego, Władysława Grzegorzewskiego. W barokowym wnętrzu znajduje się cenny ołtarz neobarokowy z rzeźbą przedstawiającą Świętą Trójcę z połowy XIX wieku, ostatnio odrestaurowany. Sosnowy las wokół kościoła posadzony został
Stawy Gnojna – rezerwat, Mszczonów na przełomie XIX i XX wieku dzięki staraniom ówczesnego proboszcza, Stanisława Wołowskiego. W roku 1922 wybudowany został budynek plebanii. Parafia Świętej Trójcy od wieków gromadzi wiernych z rozległej okolicy sięgającej od Grzegorzewic po Cychry.
kapliczka św. Anny
Od kościoła w Lutkówce trasa biegnie lasem na północny zachód wzdłuż starej drogi gruntowej łączącej Lutkówkę z Dwórznem i Grzegorzewicami. Do pierwszego rozwidlenia dróg towarzyszą jej żółte znaki szlaku rowerowego do Mszczonowa, jednak na rozwidleniu wybieramy drogę po prawej stronie – bez znaków. Przez pustą i malowniczą okolicę pól i lasów sosnowych jedziemy do drogi nr 50, przekraczamy ją i kontynuujemy jazdę przez kolejne laski dojeżdżając do Dwórzna. Za wsią pojawia się tor linii kolejowej. Dróżka biegnie wzdłuż niego w prawo do bliskiego wiaduktu, którym przedostajemy się na drogę prowadzącą przez las do Stawów Świętej Anny. 8. [37,1 km] Dwa dawne stawy rybne związane z ciekiem Pisi Gągoliny, mającej swoje źródła niedaleko pod Dwórznem, są obecnie własnością gminy Mszczonów. Większy z nich wykorzystywany jest przez wędkarzy, ale też rekreacyjnie – latem przy drewnianej wiacie turystycznej funkcjonuje kąpielisko, głównie dla dzieci. Mniejszy ze stawów stanowi wyłączną domenę ryb i ptaków wodnych. Głównym walorem tej okolicy jest krajobraz. Stawy są duże i otoczone ze wszystkich stron lasami letnie wieczory bywają tu zawsze piękne. Niewielka kapliczka patronki stawów znajduje się przy drodze w połowie wschodniego brzegu dużego zbiornika. Jest to rekonstrukcja starej, być może XVIII-wiecznej, rzeźby związanej z tym miejscem.
rzewic, którą rozpoczynaliśmy wycieczkę. Można wrócić do Mszczonowa, proponujemy jednak na zakończenie wycieczki wizytę w rezerwacie Stawy Gnojna.
Kierując się asfaltem w lewo na zachód w kierunku Mszczonowa, po przejechaniu 1250 metrów zobaczymy dróżkę skręcającą w prawo na północ do wsi Kaczków. Częściowo przez las, a częściowo aleją lipową, dojedziemy do ogrodzenia dawnego folwarku Gnojna. Na tym terenie stał kiedyś dwór. Obecnie pamiątką po nim jest stary park, w którym nowy właściciel wzniósł współczesną stylową siedzibę. Od pierwszej do drugiej wojny światowej majątek należał do rodziny Bieleckich, która zasłużyła się w wyjątkowy sposób dla okolicy i jej mieszkańców. Dzięki ich inicjatywie powstała tu pierwsza mleczarnia, potem stawy. Stawy rybne są zagospodarowane do tej pory – jedynie na północnej ich części, wyłączonej z użytkowania, powstał rezerwat chroniący miejsce rozrodu i regularnego występowania ptaków wodnych oraz charakterystycznych zbiorowisk roślinnych. 9. [39,8 km] Ścieżka prowadząca groblą w kierunku rezerwatu położona jest w odległości około 350 metrów na wschód od skrzyżowania. Jest to teren prywatny. Należy wcześniej porozmawiać z właścicielem gospodarstwa rybnego, a przynajmniej z jego psem, potężnym bernardynem pilnującym wąskiej grobli. Powrót do Mszczonowa drogą przez Gnojną na zachód, do skrzyżowania z wiaduktem nad drogą nr 50 i dalej ulicami Tarczyńską i Warszawską na mszczonowski Nowy Rynek, z którego wyjechaliśmy.
Od stawów jedziemy dalej na północ docierając po chwili do asfaltowej drogi z Mszczonowa do Grzego-
Stawy św. Anny okolice Mszczonowa
Stawy Gnojna - rezerwat okolice Mszczonowa
67
6
7
8
5
4
3
2
1
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Obidza Chełm, Pasmo Łososińskie okolice Jazowska widok z Krasnego Potockiego
68
4
Chomranice
kościół Najświętszej Marii Panny
Grodzisk Mazowiecki
stacja WKD
Spacery piesze
1. Grodzisk Mazowiecki Dworzec - Muzeum WKD, willa Radogoszcz, kościół św. Anny, Plac Wolności, Dworzec kolejowy, Galeria Instrumentów Folkowych, Park Skarbków, Dwór Skarbków Długość trasy – 6,3 km czas przejścia około 1,5 godziny
Tu warto przyjechać przede wszystkim do Muzeum WKD, aby poznać lub sobie przypomnieć historię pierwszej linii kolei elektrycznej na ziemiach polskich i zobaczyć stylowy angielski wagon. Ale w Grodzisku Mazowieckim odkryć można znacznie więcej interesujących miejsc.
Spacer prowadzi traktem miejskim od siedemnastowiecznego kościoła, obok pomnika Józefa Chełmońskiego, do jednego z piękniejszych budynków dworcowych PKP. Kolejnym miejscem jest unikalna galeria instrumentów folkowych i w drodze powrotnej Park Skarbków.
1. [0,0 km] Końcowa stacja kolejki WKD Grodzisk Mazowiecki Radońska znajduje się przy zajezdni taboru i siedzibie dyrekcji tej kolei. W niepozornym budyneczku poza peronami mieści się muzeum WKD – oficjalnie Izba Tradycji EKD/WKD.
Ale tamte angielskie miały jednak prawdziwy czar i szyk. Kto nie pamięta, albo po prostu nie miał okazji jechać takim wagonem, może obejrzeć go właśnie w muzeum WKD, na terenie zajezdni kolejki w Grodzisku Mazowieckim. Błysk mahoniu i mosiądzu, szklane klosze lamp, skórzane paski uchwytów dla pasażerów stojących – prawdziwy angielski szyk.
WKD, a wcześniej EKD, to jeden z podstawowych elementów codziennego życia w Komorowie, Podkowie Leśnej, a także w dużej części Milanówka i Grodziska. Wybudowana w roku 1927 jako pierwsza normalnotorowa zelektryfikowana linia kolejowa w Polsce, wyposażona w nowoczesny tabor z zakładów English Electric i szwedzką automatyczną sygnalizację świetlną, rozwijała się prężnie w latach trzydziestych ubiegłego wieku łącząc podwarszawskie miasta ogrody z samym centrum stolicy – ulicą Nowogrodzką. Dzienne przewozy na linii EKD przed samą wojną osiągnęły wielkość 4000 osób i trudno sobie było wyobrazić życie w tych okolicach bez regularnie i wygodnie kursujących wagoników. Te oryginalne, angielskie, wycofane zostały ostatecznie w roku 1972, zastąpione przez jednostki szybsze i bardziej pojemne.
Grodzisk Mazowiecki Muzeum WKD
Od stacji WKD idziemy ulicą Radońską wzdłuż muru cmentarza parafialnego. Po prawej stronie, pomiędzy dwoma wysokimi blokami mieszkalnymi znajduje się jedna z najstarszych i najcenniejszych budowli Grodziska Mazowieckiego. 2. [0,2 km] To willa Radogoszcz, zbudowana w roku 1889 dla carskiego urzędnika Zacharija Putiato. Nawiązujący do antyku jej styl architektoniczny przypomina ówczesne letnie rezydencje krymskie. Zrewitalizowana niedawno mieści Galerię Etnograficzną z bogatą ekspozycją dotyczącą historii miasta i regionu. Willa Radogoszcz stanowi część
Grodzisk Mazowiecki kościół św. Anny
69
Grodzisk Mazowiecki Ośrodka Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki. Odbywają się tu wystawy artystyczne, spektakle, projekcje filmowe i koncerty. Dalej kierujemy się ulicą Sienkiewicza w stronę centrum miasta, gdzie uwagę zwraca sylwetka zabytkowego kościoła pw. św. Anny, zamykającego jedną z pierzei centralnego placu Grodziska Mazowieckiego – placu Zygmunta Starego. 3. [0,6 km] Historia grodziskiej parafii sięga XIV wieku, kiedy ówczesny właściciel miejscowych dóbr, Tomasz Grodziski, wybudował drewniany kościół, który przetrwał zaledwie jeden wiek. Kolejne drewniane świątynie okazały się podobnie nietrwałe. W roku 1688 nowy właściciel Grodziska (mającego już prawa miejskie), Wojciech Mokronoski, ufundował tę murowaną świątynię, rozbudowywaną sukcesywnie w kolejnych stuleciach, co jest widoczne w eklektycznej sylwetce kościoła. Obok stoi kaplica pw. św. Krzyża, wzniesiona w XVIII wieku, jako votum dziękczynne za wygaśnięcie epidemii cholery. Zamknięty dla ruchu samochodowego deptak pieszy ulicy 11 Listopada to nie tylko współczesne ścisłe centrum miasta, ale i najstarsza jego część – oś
Grodzisk Mazowiecki
Deptak rozpoczyna się, przylegającym do placu Zygmunta Starego – placem Wolności, przed wojną noszącym imię Józefa Piłsudskiego. 4. [0,8 km] W roku 1919 został tu postawiony Pomnik Wolności, zwieńczony sylwetką orła zrywającego się do lotu. Pomnik, zniszczony bombą niemiecką we wrześniu 1939, odbudowano w roku 1984. Natomiast perspektywę ulicy 11 Listopada w rejonie dworca kolejowego zamyka odsłonięty w roku 2006 pomnik Józefa Chełmońskiego, dzieło krakowskiego artysty, profesora Mariana Koniecznego. W XIX wieku Grodzisk stał się jednym z pierwszych beneficjentów największej inwestycji transportowej Królestwa Polskiego – Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, której pierwszy odcinek, z Warszawy do Grodziska właśnie, otwarto w roku 1845. To spowodowało szybki rozwój miasta, które stało
Grodzisk Mazowiecki
dworzec PKP
pomnik Józefa Chełmońskiego
Grodzisk Mazowiecki
plac Zygmunta Starego
70
osady targowej lokalizowanej tu już w średniowieczu. Do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku biegły tędy do dworca kolejowego tory kolejki EKD/ WKD. Teraz jest to aleja handlowa, a uwagę przechodniów zwraca Grodziska Galeria Uliczna przedstawiająca ziemię grodziską w malarstwie Józefa Chełmońskiego.
Grodzisk Mazowiecki się w drugiej połowie XIX wieku nie tylko terenem budowy letnich rezydencji zamożnych mieszkańców Warszawy, ale oferowało także gościom z miasta popularne wówczas usługi wodolecznicze. 5. [1,3 km] Odnowiony niedawno budynek dworca kolejowego w Grodzisku powstał w latach 1922 – 1924 na miejscu wcześniejszego budynku, zniszczonego w trakcie działań wojennych w roku 1915. Wyjątkowo udany projekt Romualda Millera w stylu narodowym, powszechnie stosowanym w owym okresie dla budynków użyteczności publicznej, a nawiązujący do elementów polskiej architektury dworkowej XIX wieku, sprawił, że jest to obecnie jeden z piękniejszych ocalałych przykładów architektury kolejowej II RP. Przy dworcu PKP trasa spaceru kieruje się na kładkę nad torami, a po ich północnej stronie prowadzi ulicami Traugutta, Mariańską, Poniatowskiego i Graniczną. Po piętnastu minutach spaceru docieramy do domu przy ulicy Chlewińskiej 19a, gdzie mieści się Galeria Instrumentów Folkowych. 6. [2,7 km] W niepozornym pomieszczeniu zgromadzona została imponująca kolekcja autentycznych instrumentów ludowych związanych nie tylko z kulturą wiejską, ale także z kapelami miejskimi, a nawet dawnymi orkiestrami wojskowymi. Od skrajnie prostych instrumentów drewnianych do wyrafinowanych produktów rzemiosła artystycznego – skrzypce, basy, harmonie – w większości spuścizna XIX wieku i początku wieku XX. Zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym – 501 680 497 lub 605 854 138. 7. [4,4 km] W drodze powrotnej można zmienić nieco trasę kierując się po wyjściu z budynku dworca kolejowego na lewo w kierunku parku imienia hrabiów Skarbków, gdzie charakterystyczną okrągłą wieżyczką zwraca uwagę dziewiętnastowieczna willa Foksal, wybudowana przez rodzinę Mokrono-
skich tuż po otwarciu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej jako dom zajezdny. Idąc dalej na południe ulicą Bartniaka wzdłuż skraju odnowionego pięknie parku docieramy do ulicy Lutnianej, którą należy skręcić w lewo dochodząc do przelotowej ulicy Generała Okulickiego. 8. [5,4 km] Tu spojrzeć warto na piękną klasyczną sylwetkę Dworu Skarbków, wybudowanego w drugiej połowie XVIII wieku dla rodziny Mokronoskich, a należącego następnie do rodziny Skarbków. Mieszkanką dworu była siostra Stanisława Augusta Poniatowskiego, która po śmierci męża, hetmana Jana Klemensa Branickiego, związała się z Andrzejem Mokronoskim. Obecnie w budynku mieści się Państwowa Szkoła Muzyczna założona w 1947 roku przez Feliksa Dzierżanowskiego. Z tego miejsca skierujmy się w prawo ulicą Parkową i nad odnowionymi Stawami Goliana dotrzemy do przecinającej miasto ulicy Henryka Sienkiewicza. Za nią dalej na południe prowadzi niewielka uliczka Stefana Batorego – z niej należy skręcić w prawo, by wzdłuż torów kolejki dojść po chwili do peronu stacji WKD Grodzisk Mazowiecki – Radońska.
Grodzisk Mazowiecki
muzeum instrumentów folkowych
Grodzisk Mazowiecki
dworek Skarbków
Grodzisk Mazowiecki
park Skarbków
71
1
72
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Stara Przędzalnia
Żyrardów
5
7
4
8
2
3
6
9
Spacery piesze
2. Żyrardów Dworzec PKP – kościół farny, Dom Ludowy, Ratusz, Stara i Nowa Przędzalnia, Resursa, Pałacyk Tyrolski, Kantor, Willa Dittricha, Park Dittricha Długość trasy – 1,8 km, czas przejścia około 0,5 godziny
Zwiedzanie starego Żyrardowa jest czymś zupełnie wyjątkowym – tak jak wyjątkowe było XIX-wieczne przedsięwzięcie wybudowania w szczerym polu nowoczesnego zakładu lniarskiego, jednego z największych w ówczesnej Europie. Dobrze zachowana architektura zaplanowanego z rozmachem osiedla fabrycznego wokół zakładów uzyskuje współcześnie nowe atrakcyjne funkcje budząc coraz większy podziw odwiedzających.
Spacer po zabytkowej części miasta ułatwiają tablice systemu przestrzennej informacji turystycznej, prowadzące od budynku dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej do Parku Dittricha i z powrotem. Dokładną trasę spaceru i jego długość można wyznaczyć samemu w zależności od przeznaczonego na zwiedzanie czasu. Chcemy zaproponować jedynie kilka wybranych, szczególnie interesujących miejsc.
Przed wyruszeniem w trasę spaceru warto poznać w skrócie historię Żyrardowa, która zaczęła się, gdy w 1833 roku do Rudy Guzowskiej przeniesiono z Marymontu pod Warszawą eksperymentalną przędzalnię lnu wykorzystującą technologię Francuza Filipa de Girard.
Pod nowym zarządem Żyrardów rósł coraz szybciej. Pomiędzy rokiem 1863 a rokiem 1882 liczba zatrudnionych zwiększyła się z 780 do 7300. W Jaktorowie powstała filia zakładu, płótna tkali również chałupnicy w okolicznych wsiach. Zaczęto przerabiać bawełnę i wełnę, otwarta została fabryka pończoch.
W akcie założycielskim spółki, w której udział mieli między innymi bracia Łubieńscy odgrywający czołowe role w rozwijającym się szybko życiu gospodarczym Królestwa Kongresowego, zapisane zostało powstanie w tym miejscu osady fabrycznej Żyrardów. Łubieńscy wnieśli duży wkład w powstanie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, która umożliwiała szybki rozwój Żyrardowa. Spółka miała jednak coraz większe problemy z kosztami produkcji i zakłady żyrardowskie sprzedane zostały Niemcom: Hillemu i Dittrichowi.
W tych właśnie latach końca XIX wieku zbudowano z rozmachem Żyrardów, który możemy dzisiaj podziwiać. 1. [0,0 km] Spacer rozpoczynamy od budynku dworca PKP. Niedawno odnowiona budowla stanowi piękny przykład stylu narodowego niezwykle popularnego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Zaprojektował ją Romuald Miller, łódzki architekt, autor projektów dworców w Grodzisku Mazowieckim, Pruszkowie i Radziwiłłowie.
Żyrardów
domy dyrektorów
Żyrardów
Stara Przędzalnia
73
Żyrardów Od dworca idziemy na północ aleją Partyzantów, a następnie ulicą Kościelną wychodząc na tyły kościoła widocznego po lewej stronie. Aby jednak w pełni docenić piękno jego sylwetki, należy spojrzeć na fasadę frontową kościoła z oddalenia – na przykład od strony fontanny obok Domu Ludowego. 2. [1,0 km] Zbudowany w roku 1903 kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia to jedna z największych budowli sakralnych na Mazowszu, przy tym wiernie oddająca ducha gotyku. Nie ma sobie wielu równych jeśli chodzi o bogactwo i złożoność detali dekoracyjnych elewacji oraz architektury strzelistych wież. Uważa się, że wzorem dla budowniczych mógł być wiedeński Kościół Wotywny z połowy XIX wieku. Projektantem żyrardowskiego kościoła był znany architekt Józef Dziekoński, zaś jego głównym fundatorem Karol Dittrich. 3. [1,1 km] Stojąc obok odnowionego Domu Ludowego można zastanawiać się dzisiaj, czy to aby nie architektura współczesna. Budynek powstał jednak niedługo po kościele, bo w roku 1912, również z fundacji rodziny Dittrichów. W budowie wykorzystano nowe materiały i technologie – między innymi żelazobeton. Służył jako sala widowiskowa dla robotników, pracowników fabryki. Obecnie mieści się tu Ośrodek Kultury oraz kino.
Nie budzi natomiast żadnych wątpliwości architektura okazałego narożnego budynku powstałego w roku 1910 na potrzeby sklepu fabrycznego, który od 1916 roku do chwili obecnej pełni rolę miejskiego ratusza. Stojąc na skwerze przy fontannie i zwracając wzrok w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówkek zegara dotrzemy w końcu do piętrzącego się monumentalnie po stronie przeciwnej niż kościół, fabrycznego kompleksu Starej i Nowej Przędzalni. 4. [1,3 km] Stara Przędzalnia wybudowana w roku 1833, a więc na samym początku historii żyrardowskiego lnu, została współcześnie zaadaptowana do funkcji mieszkalnych, handlowych i usługowych. Ozdobą budowli są pieczołowicie zachowane wartościowe detale architektury przemysłowej z pierwszej połowy XIX wieku. Nową Przędzalnię zbudowano w 1913 roku jako jeden z pierwszych budynków przemysłowych o konstrukcji żelbetonowej, przystosowanej do drgań wytwarzanych przez wiele tysięcy pracujących wrzecion tkackich. W celu tłumienia drgań konstrukcja wysokiego dachu obciążona została ziemią oraz wodą technologiczną i przeciwpożarową. Dla mieszkańców Żyrardowa niezwykły był widok roślin uprawianych na dachu. Obecnie w budynku mieszczą się ekskluzywne lofty.
Żyrardów
dworzec kolejowy
Żyrardów Dom Ludowy
74
Żyrardów
kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia
Żyrardów Przejdźmy obok ratusza ulicą Pierwszego Maja do bliskiego skrzyżowania z ulicą Bolesława Limanowskiego. Za skrzyżowaniem wśród krzewów ozdobnych czerwienieje pięknie odnowiony budynek dawnej resursy fabrycznej. 5. [1,5 km] Zbudowana w roku 1870 była dla urzędników i kadry zarządzającej zakładów tym, czym dla robotników stał się później Dom Ludowy – miejscem spotkań i rozrywki. Były tu zaciszne gabinety, czytelnia, a także bogato dekorowana sala balowa. 6. [1,6 km] Stojący po przeciwnej stronie ulicy Pałacyk Tyrolski o białej elewacji zbudowany został przez Karola Dittricha dla pochodzącego z Austrii zięcia. 7. [1,7 km] Idąc ulicą Limanowskiego w stronę parku mijamy potężny budynek z czerwonej cegły wybudowany w roku 1885, w którym mieściły się biura Zarządu Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich – zwany potocznie Kantorem. Za Kantorem skręcamy w prawo w uliczkę Karola Dittricha prowadzącą wzdłuż ogrodzenia parku i wchodzimy do niego przez furtkę naprzeciw Willi Dittricha. Ta reprezentacyjna budowla wybudowana w roku 1890 w duchu neorenesansu francuskiego doskonale harmonizuje z wypielęgnowanym starym parkiem stano-
wiąc razem niewielki ale kunsztowny fragment luksusu pośród praktycznych rzędów jednakowych niemal solidnych budowli osiedla fabrycznego. 8. [1,8 km] Mieści się tu Muzeum Mazowsza Zachodniego, które warto odwiedzić choćby po to, aby zobaczyć Żyrardów tak, jak wyglądał na przełomie wieków XIX i XX. Jednym z elementów stałej ekspozycji muzeum jest obraz – panorama miasta. Akwarela wykonana została na zamówienie właścicieli zakładów z przeznaczeniem na wystawę światową w Paryżu w roku 1900. Panorama przedstawia sugestywnie ówczesny wygląd miasta w rzucie perspektywicznym i daje doskonałe wyobrażenie o niezwykłej skali tego przedsięwzięcia. Warto też przejść park im. Karola Augusta Dittricha kierując się przez oryginalny metalowy mostek z dachem nad parkowym kanałem i dalej przez odrestaurowany jaz na Pisi. Dalszy spacer po Żyrardowie – według własnego uznania lub powrót na dworzec PKP tą samą drogą.
Żyrardów
Park Dittricha
Żyrardów
Nowa Przędzalnia
Żyrardów
Klub Resursa
75
6 5
7
4
3
8
2
1
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Sochaczew
Muzeum Kolei Wąskotorowej
76
Obidza Chełm, Pasmo Łososińskie okolice Jazowska widok z Krasnego Potockiego
4
Chomranice
kościół Najświętszej Marii Panny
Spacery piesze
3. Sochaczew Sochaczew dworzec PKP, Muzeum Kolei Wąskotorowej, cmentarz żydowski, Zamek Książąt Mazowieckich, kościół św. Wawrzyńca, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, Dwór Garbolewskich Długość trasy – 4,3 km, czas przejścia około 1,0 godziny W trakcie Bitwy nad Bzurą pomiędzy 13 a 16 września 1939 roku Sochaczew przechodził kilkakrotnie z rąk do rąk i pozostawał pod silnym ostrzałem artyleryjskim. Jego rezultatem było poważne zniszczenie miasta, w ruinach legła między innymi większa część zabudowy rynku oraz dzielnica żydowska. Warto zdać sobie sprawę, że miasto zostało równie ciężko doświadczone także w trakcie I wojny światowej, kiedy podczas walk o So1. [0,0 km] Niewielki budynek dworca PKP w Sochaczewie, murowany z czerwonej cegły, pochodzi z końca XIX wieku i powstał według projektu typowego dla budowanej wówczas nowej Kolei Warszawsko-Kaliskiej. Plany budowy linii istniały od dawna, jednak władze carskie niechętne były tworzeniu nowoczesnej infrastruktury komunikacyjnej w rejonie granicy z Prusami ze względów strategiczno- wojskowych. Od dworca kierujemy się na północ krótkim odcinkiem ulicy Księcia Janusza dochodząc do ulicy Towarowej, przy której znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowych. 2. [0,2 km] Muzeum zlokalizowane na dawnej stacji Sochaczewskiej Kolei Dojazdowej posiada w swoim unikatowym zbiorze 145 jednostek taboru wąskoto-
Sochaczew
Dworzec kolejowy
chaczew pomiędzy 3 a 5 października 1914 r. Niemcy spalili go i wysadzili znaczną część infrastruktury kolejowej. Także w trakcie dalszych działań frontowych na linii Bzura-Rawka w roku 1915 miasto było niszczone. Tym bardziej więc cenne stały się te pamiątki wielowiekowej historii miasta, które ocalały i są teraz pieczołowicie chronione. Większość z nich poznamy w trakcie tego spaceru.
rowego, w tym wiele parowozów i lokomotyw, wagonów pasażerskich i towarowych, a także jednostek specjalistycznych. W lecie organizowane są wycieczki turystyczne do Puszczy Kampinoskiej pociągiem retro, którego główną atrakcją jest parowóz Px29-1704 „Wilno”, służący na lokalnych trasach pasażerskich jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku. Po odwiedzeniu muzeum kierujemy się ulicą Towarową na północ i na rondzie skręcamy w ulicę Licealną, którą dojdziemy do ulicy Romualda Traugutta biegnącej przez centrum miasta. Przed cmentarzem komunalnym po lewej stronie przy uliczce Sierpniowej znajduje się teren dawnego cmentarza żydowskiego.
Sochaczew
Muzeum Kolei Wąskotorowych
77
Sochaczew 3. [1,0 km] Po okresie wieloletniej dewastacji cmentarza zachowały się na nim nieliczne oryginalne nagrobki, najstarsze z początku XIX wieku. W końcu XX wieku odbudowany został ohel na grobie cadyków z rodziny Bornsternów, powstał też pomnik ku czci ofiar Holocaustu. Bliżej ulicy Warszawskiej zaczynają się po lewej stronie zielone tereny Parku Zamkowego z ruinami Zamku Książąt Mazowieckich na wzgórzu nad Bzurą. 4. [1,7 km] Zamek murowany wybudowany został w połowie XIV wieku za panowania księcia Siemowita III na miejscu wcześniejszego grodu kasztelańskiego przy przeprawie przez Bzurę. W XVII wieku ówczesny starosta sochaczewski odbudował go gruntownie, jednak niedługo potem zamek został zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego. Również niedługo po kolejnej odbudowie w końcu wieku XVIII Prusacy zburzyli budowlę w roku 1794 podczas powstania kościuszkowskiego.
Sochaczew
pozostałości zamku Książąt Mazowieckich fot. Adam Pilorz
Szlachetne pozostałości zabezpieczone zostały ostatnio i przystosowane do zwiedzania jako atrakcja turystyczna. Planowane jest wykonanie na wzgórzu ścieżki edukacyjnej. Przez park kierujemy się w stronę ulicy Warszawskiej na plac imienia Tadeusza Kościuszki, gdzie zwraca uwagę sylwetka kościoła pw. św. Wawrzyńca oraz zabytkowy budynek ratusza, w którym mieści się Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą. 5. [2,2 km] Kościół pw. św. Wawrzyńca wybudowany został w latach sześćdziesiątych XX wieku, a na jego frontonie wmurowana została ściana pamięci, na której wyryto nazwiska mieszkańców Sochaczewa – ofiar II wojny światowej. 6. [2,2 km] Klasycystyczny ratusz sochaczewski z pierwszej połowy XIX wieku, zniszczony podczas I wojny światowej i po niej odbudowany, jest obecnie jednym z niewielu świadków dawnej historii miasta po zniszczeniach dokonanych w trakcie obydwu wojen. Ma tutaj swoją siedzibę Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą z bogatą ekspozycją militariów – również na ogrodowym dziedzińcu na tyłach budynku. Wystawa stała we wnętrzu prezentuje umundurowanie i broń oddziałów
2
Sochaczew
Ratusz – Muzeum
4
Sochaczew
kościół pw. św. Wawrzyńca
78
Sochaczew Wojska Polskiego z 1939 roku z wieloma rzadkimi eksponatami broni strzeleckiej.
Sochaczew
Muzeum Pola Bitwy nad Bzurą
Jest też dokumentacja dotycząca walk o Sochaczew z 13 – 16 września 1939. Są fotografie, meldunki i opisy walk. Część wystawy stałej dotyczy późniejszej działalności w tym rejonie oddziałów AK, są pamiątki dotyczące „cichociemnych”, a także Powstania Warszawskiego. Z placu przed ratuszem skierujmy się na wschód ulicą Warszawską, gdzie przy skrzyżowaniu z ulicą 1 Maja zobaczymy zabytkowe klasycystyczne kramnice miejskie, powstałe w I połowie XIX wieku i zrekonstruowane po zniszczeniu w roku 1914. 7. [2,3 km] To przedostatni ostatni punkt spaceru. Ulicą 1 Maja, a następnie Towarową kierujemy się na południe. Przez Park im. I.W. Garbolewskiego wychodzimy wprost na piękny klasycystyczny dwór wzniesiony na początku XIX wieku dla rodziny Błoszyńskich, ówczesnych właścicieli majątku Czerwonka, przyłączonego w latach późniejszych do miasta. Równie stare są zachowane w dobrym stanie zabudowania gospodarcze folwarku. W przyległym parku znajdują się pomnikowe okazy drzew z 500-letnim dębem. 8. [3,3 km] Od 1862 roku majątek był własnością
rodziny Garbolewskich. Włodzimierz i Aleksandra Garbolewscy byli jego ostatnimi dziedzicami. Podczas ostatniej wojny dwór był siedzibą dygnitarzy niemieckich, między innymi innymi Ericha von dem Bach-Zalewskiego, kiedy kierował on tłumieniem Powstania Warszawskiego. Przez park wracamy do ulicy Marszałka Piłsudskiego i idziemy dalej na południe. Za rondem wchodzimy na Towarową i mijając Muzeum Kolei Wąskotorowych docieramy do ulicy Księcia Janusza prowadzącej do stacji PKP Sochaczew.
Sochaczew
dwór Garbolewskich – Szkoła Muzyczna
79
1 2
3
6 4
Obidza Chełm, Pasmo Łososińskie okolice Jazowska widok z Krasnego Potockiego
80
4
5 Chomranice
kościół Najświętszej Marii Panny
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Spacery piesze
4. Młochowski Grąd
Młochów – Park, aleja lipowa, rezerwat Młochowski Grąd, gajówka Grabów, gajówka Krakowiany, staw Krakowiany, Osada Ojrzanów, rezerwat Młochowski Łęg Długość trasy – 11,4 km, drogi gruntowe, drogi asfaltowe, czas przejścia około 2,5 godziny
Młochowski Grąd to rezerwat przyrody chroniący pozostałości naturalnych zbiorowisk leśnych z zespołem grądu wysokiego i ponad stuletnie go boru mieszanego porastającego północno-zachodnią część rezerwatu. Dwugodzinny 13
spacer pozwala docenić walory krajobrazowe młochowskiego zespołu pałacowo-parkowego, starego boru mieszanego i malowniczego stawu w Krakowianach z przylegającym do niego kolejnym rezerwatem – Młochowski Łęg.
1. [0,0 km] Z parkingu przy bramie parkowej ruszamy alejką w stronę pałacu i okrążając go 14 kierujemy się spacerem w prawo na południe, w kierunku stawów. Za bramą znajduje się tablica informacyjna z opisem i planem zrewitalizowanego parku. W tym przewodniku pałac opisany został na stronie 17.
winy i Zagrody Ojrzanów, gdzie otwiera się panorama łąk i stawów na niewielkim dopływie Utraty.
2. [0,8 km] Spacerując ścieżką wokół stawu skierujmy się na zachód, by boczną furtką opuścić park i powędrować zabytkową aleją lipową (jedną z kilku w tej okolicy) na południe w stronę lasu. Drzewa stanowiące obecnie pomnik przyrody posadzone zostały wzdłuż drogi gruntowej przeszło sto lat temu.
Kierując się stąd drogą na północ (ulica Krakowiańska) mijamy kolejne domy letniskowe i przekraczamy koryto Utraty. Za rzeką droga stopniowo wchodzi w las i pojawia się dróżka prowadząca w prawo na wschód wzdłuż rzeki. Idąc nią będziemy mieli po prawej stronie podmokły obszar rezerwatu Młochowski Łęg.
Aleją i dalej lasem prowadzą znaki zielone szlaku pieszego. Czasami gubią się w gęstwinie, ale należy utrzymywać cały czas ten sam kierunek marszu. Mijając malownicze jasne przecinki z czerwonawymi ścianami sosnowych pni, a potem potężnych dębów, docieramy do gajówki Grabów leżącej na 11północno-zachodnim narożniku obszaru rezerwatu.
6. [8,0 km] Mniejszą pętlę spaceru zamykamy dochodząc powtórnie do gajówki Krakowiany. Od niej idziemy dalej w tym samym kierunku z towarzystwem znaków żółtych szlaku pieszego, a po przejściu 400 metrów skręcamy w drogę leśną prowadzącą w lewo na północ. Mijając szerokie przecinki docieramy do miejsca przecięcia ze szlakiem zielonym, którym wchodziliśmy do lasu. Jego znaki skierują nas w prawo do lipowej alei, którą powrócimy do parku pałacowego w Młochowie, a stąd na parking.
12
3. [2,8 km] Za nią skręcamy w lewo szeroką drogą leśną biegnącą wzdłuż zachodniej granicy rezerwatu – tak prowadzą również znaki szlaku. Przy drodze znajdują się tablice ścieżki dydaktycznej. Droga doprowadza do gajówki Krakowiany. Za za nią leży malowniczy staw powstały na spiętrzeniu Utraty.
7
5. [5,8 km] Na pozostałościach dawnego niewielkiego folwarku powstało gospodarstwo hodowli owiec i kóz, 13 w którym znalazło się też miejsce dla osła.
10
4. [4,3 km] Teraz mamy dodatkową możliwość dalszego godzinnego spaceru wokół rezerwatu Młochowski Łęg, albo bezpośredniego powrotu leśnymi drogami do Młochowa. Dodatkowa pętla rozpoczyna się przy gajówce Krakowiany, prowadzi nad stawem na południe i drogą asfaltową przez jasny sosnowy las do przysiółka No-
Zagroda Ojrzanów
9 wiejski zabytkowy dom
5
81
6 Skuły
1
5 7
Czarnówka Olszowa
2
4
Brzozówka
3
mapa topograficzna © autorzy OpenStreetMap (CC-BY-SA 2.0)
Rezerwat „Skulski Las” 82
Spacery piesze
5. Skulski Las Skuły – kościół, Bartoszówka, gajówka Bartoszówka, rezerwat Skulski Las, Brzozówka, Czarnówka Olszowa, gajówka, aleja dębowa Długość trasy – 8,5 km, drogi asfaltowe i drogi gruntowe, czas przejścia około 1,5 godziny Ten dwugodzinny spacer pieszy prowadzi wokół rezerwatu przyrody Skulski Las. Sceneria ciemnego lasu grądowego urozmaicona jest perspektywą okolicznych pól i łąk, a także pięknej alei dębowej.
dliskowej strefy Pisi Tucznej, zobaczyć można różne typy lasu. Na szczególną uwagę zasługują olbrzymie około 170-letnie sosny i dęby tworzące górną warstwę z domieszką grabów, buków i lip drobnolistych w dolnym piętrze.
Na terenach o zróżnicowanej wysokości i podłożu, otoczonych ciekami wodnymi źró-
Przez zachodnią część rezerwatu biegnie szlak pieszy zielony na odcinku Skuły – Żelechów.
1. [0,0 km] Trasa spaceru tworzy pętlę wokół rezerwatu, a jej punktem początkowym i końcowym jest obszerny parking przy kościele parafialnym w Skułach. Z parkingu wyruszamy obok ronda chodnikiem obok drogi asfaltowej. Przed mostkiem chodnik się kończy i kolejne 150 metrów należy pokonać ostrożnie lewą stroną drogi. Po minięciu mostka dochodzimy do skrzyżowania w Bartoszówce z krzyżem na rozstajach i drogą lokalną kierujemy się dalej prosto, na wschód.
dzi stąd prosto na wschód pomiędzy trawiastymi nieużytkami i młodnikami sosnowymi docierając po kilkuset metrach do szerokiej drogi gruntowej z daleką perspektywą pól i kolejnym lasem nad Pisią Tuczną. Tu skręcamy w lewo, a następnie jeszcze raz w lewo, wracając w kierunku Skulskiego Lasu, ale 270 metrów od ostatniego skrzyżowania wybieramy w prawo dróżkę przez pola.
Po lewej otwiera się przestrzeń łąk a za nią niewielki lasek, po prawej lipy i kolejne domy Bartoszówki. Po kwadransie spaceru tą wiejską dróżką dojdziemy do Skulskiego Lasu, gdzie na skraju widać obszerny teren gajówki Bartoszówka. 2. [1,6 km] Na jednym ze starych dębów przy ogrodzeniu wisi drewniana kapliczka. Za tablicą informacyjną Nadleśnictwa Grójec droga zanurza się w las. Obszar rezerwatu to ta część lasu, która znajduje się na lewo od drogi, po północnej stronie. Po stronie prawej ciągną się przez jakiś czas szkółki leśne. Początkowo kolumnada pni i koron drzew jest gęsta i nawet w słoneczne letnie dni las jest ciemny. Dopiero pół kilometra dalej zaczynają się po prawej stronie przecinki, wpuszczające do lasu więcej światła. 3. [3,1 km] Kiedy las kończy się, należy skręcić w lewo dróżką biegnącą na północ jego skrajem, by po chwili znaleźć się między domami przysiółka Brzozówka. Piaszczysta, niepozorna dróżka prowa-
4. [4,3 km] Droga jest wygodna, po lewej widać sady i Skulski Las w dali, a dookoła wśród pól i nieużytków w pewnej odległości pojedyncze gospodarstwa przysiółka Czarnówka Olszowa. Potem po lewej zaczynają się w obniżeniu przed lasem łąki i drożyna dociera do poprzecznej drogi gruntowej, w którą skręcamy w lewo wchodząc po chwili z powrotem do Lasu Skulskiego. 5. [5,2 km] Ta droga przecina rezerwat, który rozciąga się zarówno po lewej, jak i po prawej stronie. Kilometr dalej zobaczymy kolejną gajówkę, a za nią droga opuszcza las i jako ulica Dębowa prowadzi w kierunku Skuł. 6. [6,4 km] Piękną aleją z zabudową letniskową i rezydencjonalną docieramy do drogi asfaltowej – ulicy Okrężnej i kierujemy się nią w lewo na południe. Przecinając łąki i koryto potoku Karczunek dochodzimy z powrotem do Bartoszówki w rejonie boiska sportowego i sklepu spożywczego mijanego na początku spaceru. 7. [8,1 km] Z tego miejsca – powrót na parking przed kościołem w Skułach – poboczem drogi asfaltowej i chodnikiem obok ronda. 83
Informator turystyczny Gastronomia
Bar „Fox” Teresa Maciejewska Siestrzeń ul. Usługowa 3, 96-321 Żabia Wola
Gmina Nadarzyn
Sala/Dom Weselny „Pod Motylem” Musuły ul. Mazowiecka 18, 96-321 Żabia Wola tel. 608 223 485
Bar Karp Walendów 43a, 05-830 Walendów tel. 22 729 86 68 Bar Kociołek Plac Poniatowskiego 38, Nadarzyn tel. 501 248 920 Cukiernia Plac Poniatowskiego 41 05-830 Nadarzyn Pizzeria Smaczna Paczka pl. Poniatowskiego 36, 05-830 Nadarzyn tel. 512 826 260 McDonald al. Katowicka 62, Wolica przy stacji Shell 05-830 Nadarzyn Restauracja Mercato (CH Maximus) al. Katowicka 62, 05-830 Nadarzyn tel. 22 246 33 49 Gmina Żabia Wola Pub/Pizzeria „Biesiada” Żabia Wola ul Główna 13 C, 96- 321 Żabia Wola tel. 46 857 84 32 Karczma „Bukówka Nowa” Nowa Bukówka ul. Warszawska 6A 96-321 Żabia Wola tel. 46 858 91 61, 601 253 529 Kebab „Aldamar” Kaleń ul. Makowa 14, 96-321 Żabia Wola tel. 887 602 668 www.aldamar.pl
84
Gmina Mszczonów Restauracja hotelowa „Panorama” ul.Tarczyńska 109 a, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 60 60, www.hotelpanorama.pl Karczma „U Wodnika” ul. Józefpolska 30, 96-320 Mszczonów tel. 609 61 60 60 www.uwodnika.pl Restauracja-Karczma-Cafe „Sole” Adamowice, ul. Styropianowa 296-320 Mszczonów tel. 46 857 30 74, 507 025 439 www.karczma-sole.pl Restauracja „Kaskada” ul. Księcia Poniatowskiego 1, 6-320 Mszczonów tel. 46 857 20 46 Pizzeria „Familijna” ul. Północna 6A, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 30 90, 509 022 705 Pizzeria „Margharita” ul. Nowy Rynek 9, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 27 90 Bar „Sajgonka” ul. Ługowa 2, 96-320 Mszczonów tel. 509 746 431 Bar „Saj-Gon” ul. Warszawska 40, 96-320 Mszczonów tel. 787 476 849, 601 176 495
Mini Bar Żabia Wola ul. Wiśniowa 1, tel. 660 372 875
Bar Kebab ul. Nowy Rynek 6, 96-320 Mszczonów tel. 696 226 804
“Grill Bar” Anna Dec ul. Pałacowa 58, Grzegorzewice, 96-321 Żabia Wola tel. 46 857 98 03
Kebab „Piekiełko” ul. Nowy Rynek 3, 96-320 Mszczonów tel. 723 943 565
Kebab „Ali Baba” ul. Warszawska 22, 96-320 Mszczonów tel. 500 071 408 Bar „U Małgosi” ul. Morelowa, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 12 15
tel. 505 107 527 www.carewicz.waw.pl Smażalnia Ryb „U Stasia” ul. Radziejowicka 37, Mościska 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 602 639 957
The White Club ul. Warszawska 6/8,96-320 Mszczonów tel. 46 832 09 29, www.thewhiteclub.pl
Dwór Sarmata ul. Krajobrazowa 21, Kozery Nowe 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 667 946 905, 604 579 605
Gmina Radziejowice
Karczma Góralska ul. Orzeszkowej 4/3, 05-827 Grodzisk Mazowiecki tel. 500 403 572, 22 755 75 61
Restauracja „Kardamon” Artis Loft Hotel ul. Boczna 18, 96-325 Radziejowice Parcel tel. 22 56 97 56, 797 376 110 www.artis-loft.pl Bar Ristorantino Krze Duże 15, 96-325 Radziejowice tel. 662 272 111 Gmina Grodzisk Restauracja „Azjatka” ul. Szkolna 21, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 75 47, 668 633 179 Restauracja Kulinarium Galeria Brwinów, ul. Grodziska 46 05-840 Brwinów tel. 22 734 34 85, 505 092 315 www.kulinarium.net.pl Pensjonat Ostoja Stawy ul. Hiszpańska 6A, Janinów tel. 601 180 181, 22 243 19 40 www.ostojastawy.pl Restauracja „Gniazdo” ul. Królewska 45 05-827 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 734 07 54 www.restauracjagniazdo.pl Restauracja „Silvana” ul. Radońska 46, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 67 57, 505 655 592 Restauracja „Carewicz” ul. Radziejowicka 68, Janinów 05-825 Grodzisk Mazowiecki
Klubokawiarnia „Soft Caffe” ul. Spółdzielcza 9, 05-825 Grodzisk Mazowiecki www.softcaffe.pl Smaki Dzieciństwa Kłudzienko 6, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 505 623 543, 608 629 131 Sushi Takara ul. T. Bairda 56/2 05-827 Grodzisk Mazowiecki Naleśnikarnia „Kociołek” ul. Obrońców Getta 12, 05-825 Grodzisk Mazowiecki Grano Cafe ul. 11 Listopada 48, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 62 63 Restauracja „Piknik” ul. Bartniaka 26, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 505 142 662 Herbaciarnia „ToTu” ul. Elizy Orzeszkowej 5h, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 880 264 642 Restauracja „U Klimka” ul. Sadowa 2d, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 606 853 742 Viet Thai Bar ul. Sienkiewicza 29 A, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 601 777 927 Kawiarnia muzyczna Cafe Queen ul. 11 Listopada 13/15, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 63 76
85
Gmina Jaktorów
Noclegi
Pub „Antidotum” Chylice-Kolonia ul. Warszawska 29, 96-313 Jaktorów tel. 604685062
Gmina Nadarzyn
Smażalnia Nad Wodą Stare Budy ul. Żyrardowska 57, 96-316 Międzyborów tel. 789 119 441 Gmina Teresin Caffe Bar ul. o. Kolbego, 96-515 Teresin tel. 608 223 030 Oberża „Ostoja” ul. Sochaczewska 41, 96-515 Teresin tel. 500 270 890 Pizzeria Pierrot ul. Lipowa, 96-515 Teresin tel. 46 861 44 66 Pizzeria Wiejska ul. Lipowa, 96-515 Teresin tel. 46 861 43 59 Zajazd ,,Renia” Topołowa, 96-515 Teresin tel. 46 861 55 08, 606 949 583 Zajazd u Beatki ul. Sochaczewska 67, 96-515 Teresin tel. 664 040 292 Gmina Sochaczew Restauracja „Złoty Ul” Kąty 53 b, 96-500 Sochaczew tel. 793 732 943, 792 732 943 Restauracja „Kameralna” ul. Traugutta 24 b, 96-500 Sochaczew tel. 885 674 332 „Caffe u Helmuta” ul. Żeromskiego 4, 96-500 Sochaczew tel. 600 185 079 Pizzeria „Akwarium” ul. Żeromskiego, 96-500 Sochaczew tel. 46 862 88 88
86
Hotel George Rusiec, al. Katowicka 123, 05-830 Nadarzyn tel. 22 729 85 12, 22 379 00 04 www.hotelgeorge.pl Hotel Perła ul. Leśna 1, 05-830 Nadarzyn tel. 22 729 86 23, 512 11 99 77 www.perlalesna.pl
64
2
2 sale
Agroturystyka Teresy Osińskiej ul. Osiedlowa 48, Rusiec, 05-831 Młochów tel. 22 729 90 60 20 Agroturystyka „Zagroda” Andrzej Wąsikowski Rusiec ul. Główna 22, 05-830 Nadarzyn tel. 22 729 84 87, 605 205 912 60 Agroturystyka „Wygoda” Bogusława Sapijaszko Rozalin ul. Daniewice 11, 05-831 Młochów tel. 22 729 90 92 8 Agroturystyka „Astra” Rozalin-Daniewice 14/18, 05-831 Młochów tel. 22 729 90 69 100 + 20 Agroturystyka Jerzego „GAJ” Rozalin ul. Daniewice 7, 05-831 Młochów tel. 22 729 94 59, 603 659 838 www.gaj-nocleg.pl 50 Gmina Żabia Wola Hotel „Palatium” Huta Żabiowolska ul. Przy Trasie 6, 96-321 Żabia Wola tel. 46 857 89 18 www.palatium.home.pl
120
Gmina Radziejowice
2
3 sale Hotel - Restauracja „Kot” Siestrzeń ul. Rozalińska 9, 96-321 Żabia Wola tel. 22 729 91 86 www.hotelkot.pl
Artis Loft Hotel ul. Boczna 18, 96-325 Radziejowice Parcel tel. 222 56 97 56, 797 376 110 www.artis-loft.pl
178
4
5 sal
32 Zajazd Kasztelański Siestrzeń ul. Bliska 2/4, 96-321 Żabia Wola tel. 22 797 36 21
16
148
Gmina Mszczonów Hotel Panorama ul. Tarczyńska 109a, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 60 60 www.hotelpanorama.pl
230
4
14 sal
Hotel „U Wodnika” ul. Józefpolska 30, 96-320 Mszczonów tel. 606 856 470, 609 616 060 www.uwodnika.pl
14
2
1sala
Pokoje-Camere-Zimmer ul. Rawska 30, 96-320 Mszczonów tel. 517 785 558 www.noclegimszczonow.com.pl
12 Folwark Badowo ul. Piekarska 31, 96-320 Badów Górny tel. 46 857 17 90 www.folwarkbadowo.com
43
Hotel Afrodyta Instytut SPA & Wellness ul. Letniskowa 4, Tartak Brzózki 96-325 Radziejowice tel. 46 85 774 050, 603 773 010 www.afrodytaspa.pl
4
Hotel Restauracja Stary Dwór Krze Duże 28, 96-325 Radziejowice tel. 46 857 75 75, 609 818 202 www.starydwor.oit.pl
61
1 sala
Kuklówka Conference ul. Szkolna 59, 96-325 Kuklówka/Radziejowice tel. 46 857 77 99, 608 57 77 99 www.oswkuklowka.pl
46
3
5 sal Dom Gościnny ul. Główna 10, 96-325 Radziejowice tel. 46 857 72 71, 608 512 659 www.domgoscinny.pl
12 Gościniec Kuklówka Kuklówka, ul. Grodziska 5, 96-325 Radziejowice tel. 46 857 75 94, 46 857 77 27 www.kuklowka.pl
45
3 sale
2 sale 87
Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach ul.Sienkiewicza 4, 96-325 Radziejowice tel. 46 857 71 75 www.palacradziejowice.pl
80
9
8 sal
Pensjonat Willa Radonie ul. Radońska 8a, Grodzisk Mazowiecki tel. 22 724 22 79, 602 325 046
14 Gmina Jaktorów
Zajazd pod klonami ul. Żyrardowska 15, Słabomierz tel. 46 857 25 80, 691 959 642
Willa „Aida” Stare Budy ul. Żyrardowska 12, 96-316 Międzyborów tel. 665 153 720
22
30 Gmina Grodzisk - Mazowiecki Hotel Gospoda u Czwarnów ul. Królewska 20, 05-827 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 724 04 56 www.uczwarnow.com
40
1 sala
4
4 sale
2 sale
Hotel „Ania” ul. Żydowska 2, Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 52 13 www.hotelik.waw.pl
35
88
2
1 sala
Gongolina 45/47, 96-314 Baranów tel. 781 983 734, 507 184 816 www.gongolina.pl 30
1 sala
Gmina Nowa Sucha Zajazd Dukat Stary Dębsk 4a, 96-513 Nowa Sucha tel. 46 861 09 39 www.zajazd-dukat.pl
30
1 sala
Gmina Rybno
Hotelik „Stary Młyn” ul. Radońska 62, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 755 63 73, 602 77 65 50 www.hotelikstarymlyn.pl
18
Regów 73, 96-314 Baranów tel. 606 627 772, 606 830 585 www.oczyszczalniamiejsce.pl
Gospodarstwo agroturystyczne Zakątek Gongolina
Hotel Restauracja „Gniazdo” ul. Królewska 45, 05-827 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 734 07 54 www.restauracjagniazdo.pl
18
Stodoła Wszystkich Świętych
20
Hotel Cyprus ul. Mazowiecka 121A, Książenice 05-827 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 734 34 53 www.hotel-cyprus.pl
90
Gmina Baranów
1 sala
Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Dziką Gruszą”, Agnieszka Fidrych Józin 3, 96-514 Rybno tel. 660 053 706 www.poddzikagrusza.pl
20
Gmina Sochaczew Hotel „Sonata” Chrzczany 34, 96-500 Sochaczew tel. 46 862 31 92 www.hotel.sonata.oit.pl
50
2 sale
Hotel i restauracja „Chopin” ul. Traugutta 21, 96-500 Sochaczew tel. 46 862 59 99
90
1
Gospodarstwo agroturystyczne Restauracja „Leśne uroczysko” , Kożuszki Parcel 57 tel. 46 861 94 93,
30
2 sale
Dom Rekolekcyjny Klasztor Ojców Franciszkanów ul. o. Kolbego 5, 96-515 Teresin tel. 46 864 21 31
80
22 Pensjonat/Karczma Dom Bawarski ul. Familijna 4, 96–515 Teresin tel. 884 641 558
60
Gmina Teresin Hotel Kuźnia Napoleońska ul. Sochaczewska 5 , 96-515 Teresin, Paprotnia tel. 46 861 52 13, 609 33 99 99 www.kuzniahotel.pl
3
14 sal
1 sala
Gospodarstwo agroturystyczne „Agro Jędruś” Andrzej Matusiak
Pawłowice 10, 96-515 Teresin tel. 46 861 55 30, 505 572 390 10
Chabrowy Dworek Seroki 138, 96-515 Teresin tel. 46 861 54 74, 605 213 155 www.chabrowy.pl
90
65
Zajazd Jubilatka ul. o. Kolbego 38, 96 – 515 Teresin tel. 46 861 38 31
3 sale
300
Pałac w Teresinie al. Druckiego-Lubeckiego 1, 96-515 Teresin tel. 46 861 38 61, 46 861 30 62 www.osrteresin.oit.pl
Gospodarstwo agroturystyczne „Korysiówka”
Nowa Piasecznica 47/1, 96-515 Teresin tel. 609 446 978
4
20
5 sal Leśne Zacisze al. XX-lecia 3, 96-515 Teresin tel. 508 528 917 lub 46 86 137 58 www.zaciszeteresin.pl
120
3 sale
Gospodarstwo agroturystyczne Stajnia „Malowany koń”
Mikołajew 14, 96-516 Szymanów tel. 501 543 116 8
89
fot. Urząd Gminy Nadarzyn
Wydarzenia
Kalendarz imprez cyklicznych
w gminach Nadarzyn, Żabia Wola, Mszczonów, Radziejowice, Grodzisk Mazowiecki, Jaktorów, Baranów, Nowa Sucha, Rybno, Sochaczew, Teresin.
Małe Siemionalia - Przegląd Dziecięcych Amatorskich Zespołów Artystycznych - informacje o terminach imprez znaleźć można na stronie Starostwa Powiatowego w Grodzisku Mazowieckim
Nadarzyn
Żabia Wola
Powitanie Lata – w ostatnich dniach czerwca – park w Młochowie
Wieczór Kolęd – styczeń
Pożegnanie Lata – Wolica ostatni weekend sierpnia Dożynki Gminne – pierwsza niedziela września fot. Urząd Gminy Nadarzyn
Ferie z Kulturą – luty Żabi Zlot Muzeum Żaby w Żabiej Woli – maj Turniej Piłki Nożnej o Puchar Wójta Gminy Żabia Wola – maj Festyn Żabiowolski – czerwiec Dzień Dziecka – czerwiec Lato z Kulturą – lipiec, sierpień Święto Chleba – największy festyn w gminie – wrzesień Święto Szarlotki - wrzesień Listopadowy Złaz Niepodległościowy – listopad
90
fot. Urząd Gminy Mszczonów
Mszczonów
Radziejowice
Jarmark Mszczonowski – czerwiec
Imieniny Józefa (Święto Józefa Chełmońskiego) – marzec
Odpust w Lutkówce – sierpień Dożynki w Osuchowie oraz obchody Bitwy Mszczonowskiej – wrzesień
VI Letni Festiwal im. Jerzego Waldorffa – czerwiec Święto Chleba – sierpień
Grodzisk Mazowiecki Piknik Ekologiczny – maj Międzynarodowy Jarmark Produktów Regionalnych – czerwiec Dzień Dziecka – czerwiec Rajd Rowerowy – czerwiec Święto Miasta – lipiec Pożegnania Lata – sierpień
fot. Urząd Gminy Mszczonów
Turniej Grand Prix Grodziska Mazowieckiego w siatkówce plażowej – lipiec, sierpień Letnia Galeria Sztuk – lipiec, sierpień 91
Dożynki Powiatowe – wrzesień Rowerowa gra uliczna – wrzesień, październik
Jaktorów Dni Międzyborowa odbywają się w ostatni weekend maja Rodzinny Rajd Rowerowy – szlakiem przodków – czerwiec Powitanie Lata – festyn rodzinny organizowany w czerwcu
fot. Urząd Gminy Nowa Sucha
Międzynarodowe Spotkania Muzyczne – ostatnia sobota lipca Rocznica Bitwy pod Jaktorowem – uroczystość patriotyczna odbywająca się w ostatnią niedzielę września
Baranów Dożynki Gminne – sierpień, wrzesień, Zlot Rowerowy – sierpień, wrzesień zawsze w Osinach, Fetting Festiwal – listopad w kościele w Baranowie.
Nowa Sucha Koncert – dni papieskie w kościele w Kozłowie biskupim – kwiecień,
Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek Klasztor oo. Franciszkanów w Niepokalanowie – styczeń Międzynarodowy Halowy Memoriał Łuczniczy im. Karola Hibnera – hala Gminnego Ośrodka i Rekreacji w Teresinie – luty Ogólnopolski Festiwal Teatrów Niesfornych „Galimatias” Teresiński Ośrodek Kultury – kwiecień Międzynarodowy Katolicki Festiwal Filmów i Multimediów – klasztor oo. Franciszkanów w Niepokalanowie – maj Festyn ,,Teresińska Noc Czerwcowa” – stadion Gminnego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Teresinie – czerwiec
Biegi przełajowe im. Marka Kacprzaka – kwiecień,
Max Festiwal – franciszkańskie spotkania młodych – Klasztor oo. Franciszkanów w Niepokalanowie – sierpień
Festyn rodzinny „ Powitanie lata w Nowej Suchej” – ostatnia niedziela czerwca,
Dni Kukurydzy Województw Mazowieckiego i Łódzkiego – Skrzelew – październik
Cross Country w Kurdwanowie – wrzesień
Ogólnopolski Festiwal Piosenki z Duszą – Teresiński Ośrodek Kultury – grudzień
Obchody poświecone Bitwie nad Bzurą połączone z Spływem kajakowym z Kompiny do Kozłowa Szlacheckiego upamiętniający forsowanie rzeki Bzury przez 26 Dywizje Piechoty – wrzesień 92
Teresin
Obiekty sportowe i rekreacyjne Gmina Nadarzyn Stadion sportowy Gminnego Ośrodka Sportu w Nadarzynie, ul. Żółwińska 20, hala widowiskowo – sportowa Gminnego Ośrodka Sportu, ul. Żółwińska 41, hala sportowa oraz kompleks boisk przy szkole podstawowej w Nadarzynie ul. Sitarskich 4, kompleks boisk sportowych „Orlik 2012” w Ruścu przy ul. Górnej, kompleks boisk „ORLIK 2012” ul. Nauczycielska w– Kostowcu
Gmina Żabia Wola Gospodarstwo rolno – rybackie EKOFARM Grzegorzewice, 21,96-321 Żabia Wola tel. 46 857 98 03 www.stawy.hg.pl
Stajnia Rumianka Rumianka ul. Orzechowa 3, 196-321 Żabia Wola tel. 501 441 651 www.rumianka.pl Stajnia Grzmiąca Grzmiąca ul. Polnej Róży 25, 96-321 Żabia Wola tel. 501 495 000 www.stajnia-grzmiaca.pl Stajnia Nad Stawami Grzegorzewice Grzegorzewice ul. Macierzanki 8 96-321 Żabia Wola tel. 880 499 413
Gmina Radziejowice Uczniowski Klub Sportowy KJ Chrapka Adamów Parcel, ul. Ogarów Polskich 21 96-325 Radziejowice tel. 46 857 75 57, 602 711 962 www.kjchrapka.pl Gminne Centrum Kultury „Powozownia” w Radziejowicach ul. Sienkiewicza 6, 96-325 Radziejowice tel. 46 856 35 35 www.powozownia.radziejowice.pl Hala Sportowa w Radziejowicach ul. Kubickiego 3a, 96-325 Radziejowice www.gimnazjum.radziejowice.pl 46 857 74 03 Hala Sportowa w Korytowie A ul. Szkolna 3, tel. 46 857 51 70
Rancho Zaręby Alabama Reining Horse Zaręby ul Krzyżówki 31, 96-321 Żabia Wola tel. 797 191 730 www.ranchozareby.pl Minihodowla kuców - Anna Łyjak Pieńki Słubickie ul. Wiewiórki 19 A 96-321 Żabia Wola tel. 510 259 558 Stajnia Centurion Zaręby, ul. Zięby 7, 96-321 Żabia Wola tel. 601 761 954 www.stajnia-centurion.pl
Gmina Grodzisk Ośrodek Sportu i Rekreacji ul. J. Monwiłła 41, 05-825 Grodzisk Maz. tel. 22 755 69 51, 724 11 88
Gmina Teresin GOSiR Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Teresinie Aleja XX-lecia 32, 96-515 Teresin tel. 46 861 37 80 93
Muzea Izba Pamięci Ziemi Mszczonowskiej ul. Warszawska 23, 96-320 Mszczonów tel. 46 857 19 66 ipzm@izba.mszczonow.pl Godziny zwiedzania wtorek – w godz. 10.00 –15.00 środa - w godz. 11.00 – 17.00 czwartek - w godz. 10.00 – 15.00 piątek – w godz. 11.00 – 17.00 sobota – w godz. 11.00 – 16.00 Wstęp wolny
Izba Pamięci Rodziny Maklakiewiczów ul. Kościuszki, 96-320 Mszczonów Godziny otwarcia wtorek – w godz. 10.00 –16.00 środa - w godz. 10.00 – 18.00 czwartek - w godz. 10.00 – 16.00 piątek – w godz. 10.00 – 16.00 sobota – w godz. 10.00 – 14.00 Grupy zorganizowane proszone są o wcześniejszy kontakt tel. 721 457 560 Wstęp wolny Muzeum w Pałacu Radziejowice ul.Sienkiewicza 4, 96-325 Radziejowice tel. 46 857 71 75
Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie ul. Karola Dittricha 1, 96-300 Żyrardów tel.46 854 81 80 muzeum@muzeumzyrardow.pl Godziny zwiedzania wtorek - piątku 8.00 – 16.00 czwartek 8.00 –17.00 soboty, niedziele w godzinach 11.00 –17.00 poniedziałek nieczynne dla zwiedzających
94
Ceny biletów dzieci do lat 7 wstęp wolny bilet normalny – 5 zł bilet ulgowy – 3 zł przewodnik po muzeum 20 zł przewodnik po mieście 40 zł w sobotę wstęp bezpłatny Muzeum Elektrycznej Kolei Dojazdowej WKD ul. Batorego 23, 05-825 Grodzisk Maz. tel. 22 755 55 64 Godziny zwiedzania środy w godzinach od 9.00 – 13.30 niedziele w godzinach od 11.30 – 14.30 Galeria Instrumentów Folkowych ul. Łączna 1, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 498 92 94, 605 854 138 Zwiedzanie Galerii Instrumentów Folkowych po uzgodnieniu telefonicznym Muzeum PRL-u ul. Chlewińska 19, 05-825 Grodzisk Mazowiecki tel. 22 498 92 94, 605 854 138 Zwiedzanie po uzgodnieniu telefonicznym Dom Urodzenia Fryderyka Chopina i park w Żelazowej Woli Żelazowa Wola 15, 96-503 Sochaczew tel. 46 863 33 00 zelazowawola@nifc.pl Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą plac Kościuszki 2, 96-500 Sochaczew tel. 46 862 33 09 Godziny zwiedzania wtorki, czwartki, soboty i niedziele w godz. 10.00-16.00, w środy i piątki w godz. 10.00 – 15.00 w poniedziałki muzeum nieczynne Ceny biletów 4 zł – ulgowy 6 zł - normalny
Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie ul. Towarowa 7, 96-500 Sochaczew tel. 46 862 59 76 biuro@muzkol.pl Godziny zwiedzania wtorek – niedziela w godz. 10.00 – 15.00 środa – wstęp wolny poniedziałęk i dni poświąteczne – nieczynne tel. 46 862 59 75 Ceny biletów normalny – 12,00 zł ulgowy – 6,00 zł lekcje muzealne – 60,00 zł (dodatkowo każdy uczestnik lekcji płaci 6,00 zł za bilet wstępu) Muzeum Lwowa i Kresów 96-325 Radziejowice Kuklówka Radziejowicka, ul. Biniszewicze 4 Muzeum można zwiedzać po wcześniejszym ustaleniu telefonicznym tel. 602 603 588 aleksandrabiniszewska@muzeumlwowa.pl (Mini) Muzeum Żaby ul. Warszawska 27, 96-321 Żabia Wola tel. 46 857-82-60 muzeum_zaby@op.pl www.muzeum_zaby.republika.pl Godziny zwiedzania poniedziałek – piątek 11.00 – 18.00 sobota 9.00 – 12.00 Wstęp wolny
95
Ziemia Chełmońskiego Mazowsze Zachodnie
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania 431 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” z zakresu funkcjonowania Lokalnej Grupy Działania, nabywania umiejętności i aktywizacji - PROW 2007-2013 Pomysłodawcą przewodnika jest Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Ziemia Chełmońskiego” obejmująca zasięgiem dużą część obszarów w nim opisanych, położonych w gminach: Nadarzyn, Żabia Wola, Radziejowice, Mszczonów, Grodzisk Mazowiecki, Jaktorów, Teresin, Nowa Sucha, Sochaczew, Rybno. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013: Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Ziemia Chełmońskiego” ul. Warszawska 24 96-321 Żabia Wola tel./fax (46) 858 91 51
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.
96