مێژووی‌هاوچه‌رخ ئه‌وروپا‌له‌‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسییه‌وه‌‌تا‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی
د.عبدالعزیز‌سلیمان‌نه‌وار د.عبدالمجید‌نه‌عنه‌عی
وه‌رگێڕانی‌له‌‌عه‌ره‌بییه‌وه
خالید‌هه‌رکی
وةزارةتي‌ر+ؤشنبیري بةر+ي;وةبةرايةتي‌طشتیي‌رؤذنامةنووسي‌و‌ضاث‌و‌بلوكردنةوة
ناوي‌كتیب:میذووى‌هاوضةرخ‌ئةوروثا‌لة‌شؤر-شي‌فةرةنسییةوة‌تا‌جةنطى‌دووةمى‌جیهانى زنجیرةى‌كتیب497: وةرطیرانى:خالید‌هةركى نةخشةسازي:ئةذین‌عةبدولل نةخشةسازى‌بةرط :بةرزین‌قاسم ضاث:ضاثي‌یةكةم تیراذ500:دانة نرخ 4000 :دینار لة‌بةر-یوةبةرایةتى‌طشتى‌كتیبخانة‌طشتییةكان/ذمارةى‌سثاردنى)(679سالى)(2009ى‌ثیدراوة ضاث:ضاثخانةى‌وةزارةتى‌رؤشنبیرى‌ــ‌هةولیر مافي‌ضاثكردني‌ثاري;زراوة‌بؤ‌وةزارةتي‌رؤشنبیري‌و‌خاوةني‌كتی;بةكة * ئةم‌كتی;بةو‌كتی;بةكاني‌وةزارةتي‌رؤشنبیري‌لةسةر‌ئةم‌سايتة‌بخوي;نةوة * www.Kurdchap.Com
پێشه‌کیی‌وه‌رگێڕ خوێنه‌ری‌ئازیز‌ئه‌م‌په‌رتوکه‌ی‌له‌به‌ر‌ده‌ستت‌دایه‌‌له‌‌دانانی‌به‌ڕێزان‌د.عبدالعزیز سلیمان‌و‌د.عبدالمجید‌نعنعی‌یه‌‌باس‌له‌‌مێژووی‌هاوچه‌رخی‌ئه‌وروپا‌ده‌کات‌له‌‌ماوه شۆڕشی‌فه‌ره‌نسیه‌وه‌‌تا‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی،به‌ڕای‌من‌بایه‌خی‌ئه‌م‌کتێبه‌‌بۆ خوێنه‌ر‌له‌وه‌دایه‌‌که‌‌شاره‌زایی‌و‌ئاشنایه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌فرت‌و‌فێڵه‌‌دیپلۆماتی‌ویاساکانی ئه‌وسای‌داراستان‌و‌پیاده‌کراوی‌ئێستا‌په‌یدا‌ده‌کات،له‌‌ماهیه‌ت‌و‌بێ‌بنه‌مایی‌زاراوه بریه‌قداره‌کانی‌ئێستای‌ووڵته‌‌زل‌هێزه‌کان‌ده‌گات،له‌‌بنه‌وانی‌مه‌به‌ستی‌بڕیاره‌کانیان ده‌گات‌کاتێک‌بڕیارێک‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌واندا‌بێت‌چۆن‌ڕشد‌ده‌بن‌له‌‌سه‌ری،بهڵم ئه‌گه‌ر‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌گه‌لنی‌بن‌ده‌ست‌دابێ‌ئه‌وا‌خۆیان‌ده‌ده‌ن‌له‌‌داوی‌گێلی‌ته‌نانه‌ت به‌ر‌پێشیان‌نابینن‌ئه‌وکاته‌ی‌میلله‌ته‌‌بێ‌کیانه‌کان‌ده‌که‌ونه‌‌به‌ر‌قاچیان‌گوێشیان‌له هاواریان‌نابێ. به‌م‌پێوه‌ره‌‌هه‌موو‌بڕیاره‌کانیان‌دوو‌سه‌ره‌ن‌یا‌خه‌نیت‌ده‌که‌ن‌یا‌گه‌نیت‌ده‌که‌ن،مافی چاره‌ی‌خۆنوسین‌بۆ‌ئێمه‌‌مافی‌چاره‌ڕه‌شی‌بوه،هێله‌‌سوره‌کانی‌ئه‌م‌سه‌رده‌مه‌‌که پاراستنی‌یه‌ک‌پارچه‌یی‌خاکی‌وڵته‌‌به‌‌فه‌رمی‌ناسراوه‌کانه‌‌و‌ده‌ستکاری‌نه‌کردنی‌ناوه سه‌پێنراوه‌کان‌و‌ناسنامه‌‌شوومه‌کانی‌ئه‌وانه،ئه‌م‌پیرۆز‌مه‌ندیه‌‌گه‌ر‌مه‌به‌ستیان‌بێ‌زۆر به‌ئاسانی‌له‌ژێر‌ناوی‌ده‌ستکرد‌ده‌ستکاری‌ده‌که‌ن‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌که‌سێک‌ورته‌ی‌لێوه‌‌بێت،
هه‌ندێک‌جار‌کوده‌تا‌سه‌ربازیه‌کان‌ده‌بنه‌‌کوده‌تای‌سه‌ربازیی‌ناڕه‌وا‌هه‌ندێک‌جاریش ده‌بنه‌‌ئیراده‌ی‌گه‌ل،ئه‌مانه‌‌دوو‌دیمه‌نی‌دوو‌سه‌ره‌ن. پادشاو‌ئیمپڕاتۆره‌کان‌که‌‌به‌‌پارێزه‌ری‌خاک‌و‌گه‌ل‌و‌وڵت‌خۆیان‌دةناساند‌ده‌بینین‌له نێو‌خۆیاندا‌له‌ترسی‌گه‌له‌‌کانیان‌هاوپه‌یمانی‌ده‌به‌ستن،هه‌ندێک‌جار‌گه‌یشتۆته‌‌ئه‌و ئاسته‌ی‌پیلنیان‌دژی‌میله‌ته‌کانیان‌داناوه‌و‌هێرشی‌به‌ربڵوی‌هاوبه‌شیان‌له‌‌پێناوی مانه‌وه‌ی‌ڕژێمه‌کانیان‌کردۆته‌‌سه‌ر‌میله‌تێک.به‌ڵم‌ئه‌م‌شێوه‌‌هاوکاری‌و‌په‌یوه‌ندیه‌‌له نێو‌میله‌ته‌‌بن‌ده‌سته‌کان‌بۆته‌‌خیانه‌تی‌گه‌وره‌و‌به‌هۆیه‌وه‌‌سه‌رکرده‌کانیان‌گه‌یشتونه‌ته په‌تی‌سێداره. وه‌کو‌هه‌موو‌مێژوو‌نوس‌و‌زانایان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌کۆکن‌که‌‌مێژوو‌دوباره‌‌ده‌بێته‌وه، شاره‌زابوون‌له‌‌ڕابردو‌کارئاسانیه‌‌بۆ‌ئێستا‌و‌دورکه‌وتنه‌وه‌یه‌‌له‌‌هه‌ڵه،کارئاسانی ئێستاش‌ئاماده‌‌باشیه‌‌بۆ‌داهاتوو‌و‌نزیک‌بونه‌وه‌یه‌‌له‌‌سه‌رکه‌وتن،که‌وایه‌‌ڕابردوو‌کلیلی داهاتوه،له‌م‌ڕوانگه‌یه‌وه‌‌هه‌لوه‌سته‌و‌ورد‌بونه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌مێژووی‌ناوچه‌یه‌کی‌ئه‌م جیهانه‌‌ئاشنا‌بوونه‌‌به‌‌مێژووی‌ناوچه‌کانی‌دیکه‌‌چونکه‌‌هه‌موو‌ناوچه‌کان‌به‌‌تۆڕێکی پته‌وو‌به‌‌یه‌که‌وه‌‌به‌ستراونه‌ته‌وه‌‌کارو‌کاردانه‌وه‌یان‌به‌‌یه‌که‌وه‌یه‌و‌چالکی‌و ڕه‌نگدانه‌وه‌شیان‌هه‌روا،ئێمه‌ش‌ئه‌مڕۆ‌له‌‌هه‌موو‌ناوچه‌کانی‌دونیا‌زیاتر‌پێویستیمان‌به تێگه‌یشتن‌له‌‌گۆڕانی‌کۆن‌و‌نوێدا‌هه‌یه،بۆیه‌‌ماندوو‌بون‌و‌شه‌و‌نخونی‌ئه‌و900 کاتژمێره‌ی‌به‌‌وه‌رگێڕانی‌ئه‌م‌په‌رتوکه‌م‌بردۆته‌سه‌ر‌له‌‌شوێنی‌خۆیداده‌بینم،هیوا ده‌خوازم‌تۆش‌خوێنه‌ری‌به‌رێز‌سود‌له‌م‌خزمه‌تۆکه‌م‌وه‌ربگریت.دیاره‌‌هیچ‌کارێکیش‌بێ که‌م‌و‌کوڕی‌نابێت‌بۆیه‌‌داوا‌له‌‌خوێنه‌ری‌به‌ڕێز‌ده‌که‌م‌له‌‌هه‌ر‌که‌م‌و‌کوڕیه‌کی زمانه‌وانی‌و‌وه‌رگێڕان‌بم‌بورێ‌زۆریش‌دڵخۆش‌ده‌بم‌گه‌ر‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌درێسی ئیمه‌یله‌که‌م‌یا‌مالپه‌ره‌که‌مه‌وه‌‌ئاگادارم‌بکاو‌به‌‌زانیاریه‌کانی‌ده‌وڵه‌مه‌ندم‌بکات،بۆ‌من مایه‌ی‌دڵ‌خۆشی‌یه‌و‌به‌و‌په‌ڕی‌دل‌فراوانیش‌پێشوازی‌له‌‌هه‌ر‌ڕه‌خنه‌یه‌کی‌بنیادنه‌ر ده‌که‌م. خالید‌هه‌رکی..... 9یتهموزی 2008 ئارنهێم/هۆڵه‌ندا www.serben.com khalidherki@chello.nl
پێشکه‌شه‌‌به‌‌دايکم‌وهه‌موو‌ئه‌و‌دايکانه‌ی‌وه‌ک‌ئه‌ون.
سوپاس.. بؤ‌طشت‌ئةو‌بةر-یزانةي‌كة‌یارمةتیان‌دام.لة‌بة‌ضاث‌طةیاندني‌ئةم‌ثةرتوكة و کارمه‌ندانی‌چاپخانه‌ى‌وه‌زاره‌تى‌رۆشنبیرى‌كه‌ئه‌رکی‌ديزاين‌وپێداچونه‌وه‌و‌چاپیان کێشاوه.
پێشه‌کیی‌دانه‌ران
مێژووی‌نوێ‌و‌هاوچه‌رخی‌ئه‌وروپا،ته‌وه‌رێکه‌‌له‌‌ته‌وه‌ره‌سه‌ره‌کییه‌کانی‌توێژینه‌وه‌ی‌مێژووی‌جیهانی ئه‌مرۆمان،به‌ر‌له‌‌ئێستا‌یه‌کێک‌له‌‌دانه‌رانی‌ئه‌م‌په‌رتوکه‌‌به‌‌هاوکاری‌دکتۆر‌عبدالحمید‌البطریق)میژوی ئه‌وروپای‌نوێ(ی‌نوسیوه‌ته‌وه‌‌که‌‌ماوه‌ی‌نێوان‌چه‌رخی‌ڕێنیسانسی‌ئه‌وروپا‌له‌‌سه‌ره‌تای‌سه‌ده‌ی‌پانزه هه‌مه‌وه‌تا‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌له1815ی‌له‌‌خۆ‌گرتبو،بۆ‌ته‌واو‌کردنی‌ئه‌و‌هه‌وڵو‌ته‌قه‌ڵیانه،ئه‌م‌توێژینه‌وه مێژووییه‌مان‌ئاماده‌‌کردوه‌‌که‌‌مێژووی‌ئه‌وروپای‌هاوچه‌رخه‌‌له‌‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌یه‌وه‌‌تا‌هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی. ئێمه‌‌له‌م‌په‌رتوکه‌ماندا‌جه‌ختمان‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌‌کردۆته‌وه‌‌که‌‌کاریگه‌ریان‌هه‌بوه‌‌له‌سه‌ر‌مێژووی هاوچه‌رخی‌ئه‌وروپا‌و‌پێشکه‌وتنه‌کانی،به‌‌ده‌ستپێکی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌و‌شه‌ڕه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌و قه‌یرانه‌کانی‌ئه‌وروپا‌که‌‌له‌و‌ماوه‌یه‌‌له‌‌نێوان‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌تا‌شۆڕشه‌کانی1848تووشی‌بوه،ئه‌و‌ماوه‌یه به‌وه‌ده‌ناسرا‌که‌‌نه‌ته‌وه‌کان‌بۆ‌کێشه‌ی‌‌نه‌ته‌وایه‌تیان‌به‌دوای‌ڕێگه‌‌چاره‌یه‌ک‌دا‌ده‌گه‌ڕان‌بۆگه‌یشتن‌به‌‌ئاواته نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌کانیان،ئه‌وه‌بو‌له‌و‌سه‌رده‌م‌له‌‌کاتێکا‌هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌‌شۆڕشگێره‌‌ڕزگاریخوازه‌کانی ئه‌وروپی‌شکستیان‌خوارد‌بوو،ته‌نها‌یۆنان‌و‌به‌لژیک‌سه‌رکه‌وتنی‌نه‌تاوه‌یه‌تیان‌به‌ده‌ست‌هێنا‌بوو،بهڵم ئه‌مه‌‌بوو‌به‌‌ده‌سپێک‌بۆ‌سه‌رده‌مێکی‌نوێ،که‌‌تێیدا‌جارێکی‌تر‌فرانسا‌دوای‌ڕووخانی‌خانه‌واده‌ی‌ئۆرلیان بوبه‌‌ناپۆلیۆنی‌به‌م‌شێوه‌یه‌ش‌بزوتنه‌وه‌‌ڕزگاریخوازه‌‌نه‌ته‌وه‌ییه‌کان‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌یه‌کیه‌تی‌و‌سه‌ربه‌خۆیی زیاتر‌رێگایان‌بۆ‌ڕۆشن‌بوو، لێره‌دا)بیدمۆنت(بۆ‌خۆده‌رخستن‌له‌‌‌مه‌یدانی‌سیاسه‌ته‌‌باڵکانی‌ئه‌وروپا‌جه‌نگی)قڕم(ی‌به‌‌هه‌ل‌زانی‌بۆ ئه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانیه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌ناپۆلیۆنی‌سێهه‌م‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌و‌له‌‌و‌ڕێگایه‌شه‌وه‌‌به‌شی‌هه‌ره‌گه‌وره‌ی یه‌کێتیه‌که‌ی‌وه‌ده‌ست‌بێنێ. هه‌رچی‌بڕوسیایه‌‌له‌‌په‌نجاکان‌و‌شه‌سته‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌توانیی‌به‌‌هێز‌دژی‌نه‌مسا‌و‌دانیمارک‌و فرانسا‌ڕێگه‌‌ببڕێ‌و‌وه‌رچه‌رخانێکی‌بنه‌ڕه‌تی‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپا‌دا‌بێنێ: _1به‌ده‌‌که‌وتنی‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌زه‌به‌لح‌له‌‌ته‌ک‌فرانسا. _2به‌ده‌رکه‌وتنی‌ئیتالیای‌یه‌کگرتوو،که‌‌هه‌وڵی‌ده‌دا‌ببێته‌‌وڵتێکی‌زل‌هێز. _3نهمسا_ئه‌گه‌ر‌به‌‌تیۆریش‌بێت_بوو‌به‌‌وڵتێکی‌هاوشان‌به‌‌وڵته‌‌پاشکۆپێشینه‌‌که‌ی)ههنگاریا مه‌جه‌ر(،پێی‌‌ووترا‌وڵتی‌دووقۆلی )نه‌مسا‌و‌هه‌نگاریا(له1867ه‌وه‌‌ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا‌ده‌ستی‌به نازناوه‌که‌یه‌وه‌‌گرت‌بوو. ئه‌م‌بارو‌دۆخانه‌‌بونه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌سیمای‌هاوسه‌نگی‌نێوده‌وڵه‌تی‌ڕون‌نه‌بێت،دوای‌ئه‌و‌قه‌یران‌و ته‌نگه‌شه‌یه‌ی‌به‌هۆی‌ناکۆکیه‌کانی‌بڕوسیاو‌فرانسا،دونیا‌تێی‌که‌وت‌بوو،ده‌بوایه‌‌دۆخێکی‌نوێ‌له هاوسه‌نگه‌کان‌بێته‌‌کایه‌وه .فرانسا‌دژی‌ئه‌ڵمانیای‌زه‌به‌لح‌به‌دوای‌هاوپه‌یمانێکی‌نوێ‌دا‌ده‌گه‌ڕا،ئه‌ڵمانیاش ڕێگه‌ی‌له‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌ده‌گرت.بسمارک‌هه‌وڵی‌ڕازی‌کردنی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ڕوسیاو‌نه‌مسای‌ده‌دا‌بۆ
ئه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌نه‌به‌ستن،به‌ڵم‌هه‌وڵه‌کان‌بێ‌سوود‌بوون‌له‌ئه‌نجام‌کاره‌کان‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌نه‌مسادا‌ته‌واو‌بوون،بۆیه‌‌ئاسایی‌بوو‌فرانسا‌هاو‌په‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌ڕوسیا‌ببه‌ستێ. ئه‌م‌ئال‌وگۆڕانه‌ش‌دیسان‌‌وایان‌کرد‌که‌‌پارسه‌نگه‌کان‌به‌لی‌ووڵته هێزداره‌کاندا‌بشکێنه‌وه‌‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌و نه‌مسا‌بوون،بوه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روو‌به‌روو‌بونه‌وه‌‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیاو‌بریتانیا‌روبدات،بوه‌‌ئه‌گه‌ری‌ئه‌وه‌ی بریتانیا‌بکه‌وێته‌به‌ره‌ی‌فرانساو‌ڕوسیا،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌‌هات‌که‌‌بریتانیا‌له‌‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌سۆزی‌ئه‌ڵمانیا بێ‌ئومێد‌ده‌بێ،دوای‌به‌ستنی‌ویفاقی‌فه‌ڕه‌نسی-به‌ریتانی‌که‌‌له1904ئه‌نجام‌درا)،ویفاق(ی‌به‌ریتانی- روسیی‌له1907به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یشت‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ووڵتانی‌ویفاق‌باڵ‌ده‌ست‌بوون. دوای‌ئه‌م‌گۆڕانکاریانه‌‌نیشانه‌کانی‌به‌رپا‌بوونی‌جه‌نگ‌له‌‌ئه‌وروپا‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن،به‌ڵم‌به‌رله‌‌به‌رپا بوونی‌جه‌نگ‌ئه‌وروپا‌تووشی‌زنجیره‌یه‌ک‌قه‌یرانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بوو‌که‌‌به‌ره‌و‌لێواری‌جه‌نگی‌ده‌برد، زۆربه‌یان‌له‌‌ناوچه‌کانی‌به‌لکان‌ده‌بن،هه‌رواش‌ده‌رچوو‌چه‌خماخه‌ی‌یه‌که‌می‌ئه‌و‌جه‌نگه‌‌له‌‌به‌لکانه‌وه‌‌بوو. بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌بارو‌دۆخانه‌‌رون‌و‌ئاشکرابن‌که‌‌بونه‌‌مایه‌ی‌هه‌ڵگیرسانی‌شه‌ڕ‌و‌گۆڕانه‌‌سیاسی‌و سه‌ربازیه‌کان،توشی‌ئه‌و‌هێزانه‌‌بوین‌که‌‌به‌ر‌له‌‌رودانی‌جه‌نگی‌جیهانی‌کاریگه‌ریان‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپاوه هه‌بو،جگه‌‌له‌‌ئه‌مه‌ریکا‌که‌‌له‌‌په‌رتوکێکی‌تایبه‌تی‌و‌به‌‌وردی‌تیشک‌خراوه‌ته‌‌سه‌ری،ئه‌م‌په‌رتوکه‌‌له‌‌ژێر ناونیشانی)مێژووی‌وڵته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌نوێ(که‌‌له‌‌ناوه‌ڕۆکیدا‌ڕۆلی‌ته‌واوی‌ئه‌مه‌ریکامان له‌م‌شه‌ڕانه‌‌خستۆته‌‌روو. ئه‌مه‌و‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌و‌ئه‌نجامه‌کانی‌گۆڕانی‌بنه‌ڕه‌تیان‌به‌سه‌ر‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپادا‌هێنا‌بۆیه‌‌ناچار بوین‌توێژینه‌وه‌‌یه‌ک‌ئه‌نجام‌بده‌ین‌بۆ‌ئه‌و‌کۆنگره‌یه‌و‌ئه‌و‌که‌سایه‌تیانه‌ی‌‌که‌‌به‌سه‌رکه‌ش‌و‌هه‌واکه‌دا‌زاڵ بون‌و‌بۆچونه‌کانی‌خۆیان‌به‌سه‌ردا‌سه‌پاند‌بوو‌چ‌وڵته‌‌شکست‌خواردوه‌کان‌چ‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌‌شان به‌شانی‌هاوپه‌یمانان‌به‌شداریی‌جه‌نگیان‌کردبوو،بۆیه‌‌ده‌بوو‌باس‌له‌و‌ئه‌نجامه‌‌ئابوری‌وکۆمه‌ڵیه‌تیانه بکرێت‌که‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌جه‌نگه‌وه‌‌هاتونه‌ته‌‌ئاراوه. ئه‌وگۆڕانه‌‌مه‌زنه‌ی‌که‌‌دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ئه‌وروپا‌توشی‌هات،تیوری‌ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاری بووو‌به‌‌هه‌موو‌شێوه‌کانیه‌وه. _ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاریی‌سۆڤیه‌تی. _ده‌وڵه‌تی‌ئیتالیای‌فاشیست. _ده‌وڵه‌تی‌ئه‌ڵمانیای‌نازی. ئێمه‌‌به‌‌وردی‌له‌سه‌ر‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌رژێمی‌ئه‌و‌وڵتانه‌‌دواوین‌که‌‌ئه‌وروپا‌یان‌ڕوبه‌ڕوی‌ئه‌و‌ناکۆکی‌و قه‌یرانانه‌‌کردۆته‌وه‌‌که‌‌گرنگترینیان-: _قه‌یرانی‌ئیتالیا_حه‌به‌شه. _جه‌نگی‌ناو‌خۆیی‌ئیسپانیا.
ڕاسته‌‌ئه‌م‌گۆڕاناکاریانه‌‌ئه‌وروپایان‌به‌ره‌و‌جه‌نگێکی‌فراوان‌نه‌برد‌به‌ڵم‌فراوانخوازی‌ئه‌ڵمانیای‌نازی له‌سه‌رده‌ستی‌هیتله‌ر‌یه‌کلکه‌ره‌وه‌ی‌سه‌ره‌تای‌جه‌نگ‌بوو،له‌‌ڕاستیدا‌هیتله‌ر‌ده‌یه‌ویست‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا به‌‌ئه‌نجام‌بگه‌یه‌نێ‌و‌ئه‌و‌خاک‌وخه‌ڵکه‌‌بگه‌ڕێنێته‌وه‌‌باوه‌شی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌به‌‌زۆر‌خرابونه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی فه‌ره‌نسی‌و‌دانیمارکی‌و‌پۆلۆنیی‌و‌چیکه‌کان،به‌ڵم‌یه‌کگرتنی‌ئه‌ڵمانیا‌واتا‌جارێکی‌تر‌سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی ئه‌ڵمانیای‌زل‌هێز‌له‌ته‌ک‌فرانسا‌وبه‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فراوانخوازیی‌بریتانیا‌بکات، بۆیه‌‌هه‌وڵه‌کانی‌هیتله‌ر‌بۆ‌یه‌کگرتنی‌ئه‌ڵمانیا‌سه‌ریان‌نه‌گرت،به‌ڵکو‌بون‌به‌هۆی‌هه‌ڵگیرسانی‌جه‌نگی دووه‌می‌جیهانیی.که‌‌تێیدا‌هه‌رسێ‌دیکتاتۆریه‌تی)ئه‌ڵمانی،ئیتالی،ژاپۆنی(بون‌به‌‌هاوپه‌یمان. دیراسه‌کردنی‌ئه‌وروپا‌له‌ماوه‌ی‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی‌ودوای‌جه‌نگ‌پێویستیی‌به‌‌چاره‌سه‌ریه‌کی تایبه‌ت‌هه‌یه،ئێمه‌‌له‌م‌دیراسه‌یه‌دا‌به‌وه‌‌کۆتاییمان‌هێنا‌که‌‌دیراسه‌‌له‌سه‌ر‌مێژووی‌ئه‌وروپای‌هاوچه‌رخ ئاماده‌‌بکه‌ین‌له‌‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسیه‌وه‌‌تا‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی. سه‌رکه‌وتن‌هه‌ر‌له‌لیه‌ن‌خواوه‌‌دێت... دانه‌ران به‌یروت‌جه‌نیوه‌ری 1973
پێڕست پێشه‌کیی‌وه‌رگێر4-3.................................................................... پێشکهش5............................................................................. سوپاس‌و‌پێ‌زانین7................................................................. پێشه‌کی‌دانه‌ر12-9 .................................................................... پێرست18-13.............................................................................
به‌شی‌يه‌که‌م81-19.................................................................... شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی _فرانسا‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش _ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی _ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان
_کۆنگره‌ی‌نیشتمانی _حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن
به‌شی‌دووه‌م153-83............................................................ ناپۆلیۆن‌بۆناپارت‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ڕه‌نسی _ناپۆلیۆن‌بۆناپارت _کۆنسۆلخانه _چاکسازیه‌ناوه‌خۆییه‌‌کانی‌بۆناپارت _ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ڕه‌نسی _جه‌نگی‌ئیسپانی _ڕوخانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ڕه‌نسی
به‌شی‌سێیه‌م247-155................................................. ئه‌وروپا‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌نناوه‌‌تا‌شۆڕشه‌کانی.1848 _کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا _ڕژێمی‌مه‌ترنیخ‌و‌سیاسه‌تی‌کۆنگره‌کان _شۆڕش‌له‌‌فرانسا‌له1830وشۆڕشه‌کانی‌ئه‌وروپی _شۆڕشی‌به‌لژیکا _شۆڕشی‌پۆله‌ندا _شۆڕشه‌کان‌له‌‌ئیتالیا _روداوه‌کانی‌سویسرا‌وئینگلته‌را _شه‌ڕه‌‌ناوه‌خۆییه‌کان‌له‌‌ئیسپانیاو‌پۆرتوگال _شۆڕشی‌فه‌ڕه‌نسیی1848و‌شۆڕشه‌کانی‌ئه‌وروپا _شۆڕشی‌نه‌مسا‌و‌هه‌نگاریا _شۆڕشه‌کانی‌ئیتالیا _شۆڕشه‌کان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا
به‌شی‌چواره‌م263-249...................................................... پڕسی‌رۆژهه‌لتی‌وجه‌نگی‌قه‌ڕم _په‌یوه‌ندیه‌کانی‌روسی_عوسمانی _پڕسی‌شوێنه‌‌پیرۆزه‌کان _ئه‌رکی‌منتشیکۆف _داگیرکردنی‌هه‌ردوو‌که‌رتی‌دانوب _هه‌ڵوێستی‌ئه‌وروپا‌له‌‌کێشه‌که
_ئۆپه‌راسیۆنه‌‌جه‌نگیه‌کان _به‌شداربونی‌سه‌ردینیا‌له‌‌جه‌نگ _ناوبژیوانێتی‌نه‌مسا _کۆتایی‌جه‌نگ‌و‌په‌یماننامه‌ی‌پاریس1856 _ئه‌نجامه‌کانی‌جه‌نگی‌قه‌ڕم به‌شی‌پێنجه‌م288-265............................................................... یه‌کێتیی‌ئیتالی _کافور _کۆبونه‌وه‌ی‌بلۆمبیر _شه‌ڕی‌نێوان‌نه‌مسا‌وئیتالیا _یه‌کێتیی‌ئیتالیای‌باکور _یه‌کخستنی‌شانشینه‌‌سقلیه‌کان‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌ردینیا _لکاندنی‌زه‌ویه‌کانی‌پاپایی _ڕزگار‌کردنی‌بندقیه _رۆما‌پایته‌ختی‌ئیتالیا
به‌شی‌شه‌شه‌م314-289.............................................................. یه‌کێتی‌ئه‌ڵمانیا _بسمارک _دۆزی‌شلزویچ‌وهۆڵشتاین _دانوستانه‌کان _شه‌ڕی‌نه‌مسا‌و‌بڕوسیا _ئاسه‌وار‌له‌‌فرانسا _سیاسه‌تی‌بسمارک‌له‌‌مه‌ڕ‌فرانسا _په‌یوه‌ندیه‌کانی‌فرانسا‌وئه‌ڵمانیا‌تا1870 _هه‌ڵوێستی‌نێو‌ده‌وڵه‌تی‌له1870 _هۆکاره‌کانی‌جه‌نگ _جهنگ _ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانی _په‌یماننامه‌ی‌فرانکفۆرت _کۆماری‌سێیه‌مى‌فه‌ڕه‌نسی
به‌شی‌حه‌وته‌م329-315.............................................................
کێشه‌ی‌رۆژهه‌ڵت‌و‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین1878 _سروشتی‌کێشه‌که _شه‌ڕی‌روسی_عوسمانی‌و‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ئستیڤانۆ _کۆنگره‌ی‌به‌رلین1878
به‌شی‌هه‌شته‌م345-331............................................................ پێشبڕکێی‌ئیمپڕیالیزم‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م _بوژانه‌وه‌ی‌فراوانخوازی‌ئیمپڕیالیزم:هۆکارو‌دۆخه‌کانی _کۆنگره‌ی‌به‌رلین1885 _1884
به‌شی‌نۆيه‌م389-347............................................................ هاوپه‌یمانی‌و‌دژه‌‌هاوپه‌یمانی‌ورێککه‌وتنه‌کان)ویفاقه‌کان( 1907 _1873 _هاوپه‌یمانیی‌سێ‌قۆڵی)1882 _ 1879 _هاوپه‌یمانیی‌دوقۆڵی)1893 _ویفاقی‌به‌ریتانیی‌ژاپۆنی)1902 _ویفاقی‌به‌ریتانیی‌فه‌ڕه‌نسی)1904 _ویفاقی‌به‌ریتانیی‌روسی)1907
به‌شی‌ده‌يه‌م412-391............................................................ ئه‌و‌قه‌یرانه‌‌‌نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی‌رێ‌خۆشکه‌ر‌بون‌بۆ‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی _قه‌یرانی‌بۆسنیا‌‌و‌هرسک)1908 _قه‌یرانی‌ئه‌گادیر _شه‌ڕ‌کانی‌به‌لکان _کوشتنی‌شازاده‌ی‌نه‌مسا _وڵته‌‌به‌شداربوه‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی به‌شی‌يانزه‌هه‌م469-413............................................................. زل‌هێزه‌‌کاریگه‌ره‌کانی‌سه‌ر‌ئه‌وروپای‌به‌رله‌‌جه‌نگ‌و‌له‌‌کاتی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانیدا _بریتانیا _فرانسا _ڕوسیا _ئهڵمانیا _شانشینیدوقۆڵی)نهمسا_ههنگاریا _ئیتالیا
_به‌لکان‌و‌وڵته‌کانی _ژاپۆن _وڵ‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا _ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی
به‌شی‌دوانزه‌هه‌م491-417........................................................ گۆڕانه‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی _قۆناغی‌یه‌که‌م‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی _خۆ‌وه‌ده‌سته‌وه‌‌دانی‌ده‌وڵه‌تانی‌ناوه‌ڕاست
به‌شی‌سیانزه‌هه‌م535-493......................................................... ئه‌نجامه‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی. _کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی _کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان _ئه‌نجامه‌‌ئابوری‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌کان _گه‌شه‌کردنی‌تیوری‌ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاری به‌شی‌چوارده‌م556-537........................................................... شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌و‌ده‌رکه‌وتنی‌کۆماره‌کانی‌سۆڤیه‌تی‌سۆشیالیستی.. _شۆڕش _کێشه‌ناوه‌خۆییه‌کان _سیسته‌م‌یحوکمرانی به‌شی‌پانزه‌هه‌م584-557................................................... ....... بزوتنه‌وه‌ی‌فاشیزم _ڕۆلی‌مۆسۆلینی _ڕژێمه‌که‌ی _فراوان‌بونه‌‌ده‌ره‌کیه‌کانی به‌شی‌شازده‌هه‌م609-585.......................................................... ئه‌ڵمانیا‌له‌‌حکومه‌تی‌فیماره‌وه‌‌تا‌نازیه‌کان _حکومه‌تی‌فیمار _بارودۆخی‌گه‌یشتنی‌هیتله‌ر‌به‌‌ده‌سه‌ڵت‌و‌چه‌سپانی به‌شی‌حه‌ڤده‌هه‌م622-611............................................................ فرانسا‌و‌بریتانیا‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌جه‌نگی‌جیهانی‌دا _فرانسا _بریتانیا
به‌شی‌هه‌ژده‌هه‌م662-623............................................................ _قه‌یرانه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی _هێرشه‌‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌ژاپۆنی‌بۆ‌سه‌ر‌چین... _ئیمپڕیالیزمی‌ئیتالی‌له‌‌حه‌به‌شه)ئه‌سیوبیا(.. _شه‌ڕی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانیاو‌دکتاتۆریه‌تی‌فرانکۆ _هیتله‌ر‌و‌دوباره‌‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا _ئه‌نشیلۆس _لکاندنی‌چیک‌وسلۆڤاکیا _قه‌یرانی‌ئه‌‌ڵمانیا_پۆڵۆنیا
به‌شی‌يه‌که‌م
شۆڕشی‌فه‌ڕه‌نسی
فرانسا‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش شۆڕشی‌فه‌ڕه‌نسى‌ته‌نها‌بۆ‌فرانسا‌روداوێکی‌گرنگ‌نه‌بوو،به‌ڵکو‌له‌‌بواری‌شارستانیه‌تی‌له‌هه‌ردوو سه‌ده‌کانی‌دواییدا‌له‌‌روداوه‌‌هه‌ره‌‌دیاره‌کانی‌ئه‌وروپاو‌دونیا‌بوو. چونکه‌‌هه‌ربه‌ڕاستی‌خاڵی‌وه‌رچه‌رخانی‌بنه‌ڕه‌تی‌بوو‌‌له‌‌سیسته‌می‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌سیاسی‌له‌‌ئه‌وروپا، سنوری‌بۆ‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیی‌کۆن‌دانا‌که‌‌له‌‌سه‌ر‌چه‌وساندنه‌وه‌‌بنیاد‌نرابوو‌له‌‌ده‌سه‌ڵتدا‌پشتی‌به‌‌مافی خودایی‌به‌ست‌بوو‌و‌ده‌رگای‌سیسته‌می‌ئازادی‌و‌کۆماریی‌له‌ڕوی‌جه‌ماوه‌ردا‌خسته‌‌سه‌ر‌پشت‌که‌‌له‌سه‌ر بنه‌مای‌ئازادی‌گه‌لن‌ویه‌کسانی‌له‌‌نێوان‌تاکه‌کانی‌دا‌سه‌رچاوه‌ی‌گرتبوو،که‌‌ده‌سه‌ڵت‌له‌‌هاوڵتیه‌وه‌‌بێ‌و له‌‌ژێر‌چاودێری‌ئه‌ویشه‌وه‌‌بێ. ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌و‌هه‌موو‌ئه‌وروپا‌به‌ده‌ستیه‌وه‌‌ده‌یان‌ناڵند،بریتی‌بوو‌له‌‌باڵده‌ستی‌خانه‌واده‌ی‌پادشایه‌تی‌و حوکمی‌ره‌هایان،چینی‌ده‌ست‌ڕۆیشتوو‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌خێرو‌بێرێکی‌وڵته‌‌كه‌دا‌‌گرت‌بوو،له لیه‌کی‌تریشه‌وه‌‌کلێساکان‌به‌‌ناوی‌ئاینه‌وه‌‌خاوه‌نی‌هه‌موو‌ئیمتیازاتێک‌بون،له‌‌هه‌موو‌خێرو‌بێره‌کان سه‌رپشک‌بون،له‌‌باج‌و‌هه‌موو‌ئه‌رکه‌‌‌کانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌وڵت‌بوردرا‌بون،سه‌باره‌ت‌به‌‌تواناو چاره‌نوسی‌خۆی‌گه‌ل‌خاوه‌نی‌هیچ‌جۆره‌‌ده‌سه‌ڵت‌و‌ڕاو‌بۆچونێک‌نه‌بوو،ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌ته‌نیا‌له خه‌یاڵی‌ئازادیخوازان‌بوونیان‌هه‌بوو،گه‌ل‌هیچ‌ده‌سه‌ڵتێکی‌به‌سه‌ر‌سامان‌وچاره‌نوسی‌خۆیه‌وه‌‌نه‌بوو‌بۆیه شۆڕشی‌فرانسا‌بۆ‌چاره‌سه‌ری‌ئه‌و‌ده‌ردانه‌‌له‌دایک‌بوو‌و‌هه‌وڵی‌دا‌چاره‌سه‌ریه‌ک‌بدۆزێته‌وه‌‌که‌‌بۆ‌فرانسا و‌بۆ‌ووڵتانی‌دیکه‌‌گونجاو‌بێ. روداوه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ئه‌وه‌یان‌سه‌لماند‌که‌‌چۆن‌شۆڕش‌بۆ‌گه‌لنی‌ماف‌خوراوی‌ئه‌وروپا‌بۆته خوێندنگاو‌پێشه‌نگ‌له‌‌بواری‌ئازادیخوازیدا،،بۆ‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌گه‌نده‌ڵی‌و‌چاکسازی‌‌له‌‌مه‌یدانی سیاسه‌ت‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌دا‌کاری‌کردبوه‌‌سه‌ر‌هه‌موو‌توێژێک. فاکته‌ره‌‌بنه‌ڕه‌تیه‌کانی‌هه‌ڵگیرسانی‌ئه‌و‌شۆڕشه‌‌ئه‌وه‌نده‌‌زۆرو‌تێک‌ههڵکێشراون‌که‌‌له‌‌ژماردن‌نایه‌ن زۆربه‌ی‌هۆکاره‌کان‌ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‌بۆ‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌وته‌نانه‌ت‌هه‌ندێکیان‌بۆ‌سه‌رده‌می‌لویسی‌چوارده‌‌هه‌م، ئه‌و‌کاته‌ی‌فرانسا‌له‌وپه‌ڕی‌بوژانه‌وه‌و‌گه‌شه‌دا‌بوو.
لێره‌‌ده‌توانین‌هۆکاره‌کان‌بگه‌ڕێنینه‌وه‌‌بۆ:
سیسته‌می‌پادشايه‌تی
لویسی‌چوارده‌هه‌م
له‌سه‌روبه‌ندی‌شۆڕش‌دا‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌ڕژێمی‌پادشایه‌تی‌له‌‌فرانسا‌پشتی‌به‌‌و‌به‌ندو‌بڕگانه ده‌به‌ست‌که‌‌لویسی‌چوارده‌هه‌م‌و‌وه‌زیره‌که‌ی)ریشیلیۆ(دایان‌ڕشتبوو،وواته‌‌به‌‌هێزو‌تواناو‌ره‌هاوه‌و‌به بێ‌سانسۆرو‌هێلی‌سور‌داڕیژرابوون،تا‌ئه‌و‌کاته‌ش‌پادشا‌وا‌ره‌فتاری‌ده‌کرد‌که‌‌فه‌رمانه‌کانی‌یه‌زدان جێ‌به‌جێ‌ده‌کات،به‌م‌پێوه‌ره‌‌پابه‌ندی‌ئه‌وه‌‌نیه‌‌کاره‌کانی‌نمایشی‌هیچ‌که‌سێک‌بکات،ته‌نها‌خوا‌نه‌بێ. له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌ماو‌بیرکردنه‌وه‌یه‌‌خۆی‌به‌‌سه‌رچاوه‌ی‌هه‌موو‌یاسایه‌ک‌ده‌زانی‌رازیش‌نه‌بوو‌که‌س‌له‌‌دانان و‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌یاسایانه‌‌به‌شداریی‌له‌گه‌ڵدا‌بکات،ئه‌و‌خۆی‌به‌‌یه‌که‌م‌ودوا‌سه‌رچاوه‌‌ده‌زانی‌و ده‌بوایه‌‌هه‌میشه‌‌فه‌رمانه‌کانی‌جێبه‌جێ‌بکرێن،چه‌وساندنه‌وه‌‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌مافه‌‌دان‌پێدانراوه‌کانی‌له نه‌ریتی‌سیاسه‌تی‌فرانسادا‌له‌و‌نه‌ریتانه‌ش‌ئازادیه‌‌سیاسی‌و‌ئاینی‌وئازادیه‌کانی‌تاک‌بونیان‌نه‌بوو‌و‌دانیان پێدا‌نه‌نرابوو،خۆ‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌کۆنیش‌دا‌سنورێک‌بۆ‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌پادشا‌بوبێ،ئه‌وا‌له‌‌سه‌رده‌می‌ڕیشیلیۆ بوو‌که‌‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌روكه‌ش‌و‌بێ‌کاریگه‌ر‌بوونی‌هه‌بوو.. هه‌ر‌له‌‌سه‌رده‌می‌کۆنه‌وه‌‌دادگای‌باڵ)په‌رله‌مان(ده‌سه‌ڵتی‌چاودێری‌یاساکانی‌پادشا‌ی‌هه‌بوو،هه‌روه‌ها ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌وه‌شی‌هه‌بوو‌گفتوگۆ‌له‌سه‌ر‌یاساکان‌بکات‌وله‌‌کارنامه‌فه‌رمیه‌‌کاندا‌تۆماریان‌بکات،به هه‌رشێوه‌یه‌ک‌ئه‌م‌یاسایانه‌‌کاریان‌پێ‌نه‌ده‌کرا‌تا‌له‌‌په‌رله‌مان‌‌تۆمار‌نه‌کرابان،مه‌به‌ست‌له‌‌دامه‌زراندنی‌ئه‌م دادگایانه‌ش‌رێگرتن‌بوو‌له‌‌ده‌رکردنی‌یاسای‌توند‌وچه‌وسێنه‌ر‌به‌رامبه‌ریان.به‌ڵم‌ریشیلیۆ‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌م دادگایانه‌شی‌سنوردار‌و‌ئفلیج‌کرد‌بوو،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌توانای‌ئه‌وه‌یان‌نه‌بێ‌بڕیارێک‌یا‌یاسایه‌ک‌که‌‌پادشا ده‌ری‌بکات‌ئه‌مان‌ره‌تی‌بکه‌نه‌وه.له‌و‌کاته‌وه‌‌دادگاکانیش‌بایه‌خ‌و‌گرنگیان‌له‌ده‌ست‌دا‌ئه‌وانیش‌رازی نه‌بون‌چیتر‌یاساکان‌لی‌خۆیان‌تۆمار‌که‌ن.به‌ڵم‌ئه‌و‌گفتوگۆیانه‌ی‌به‌ر‌له‌‌ده‌رکردنی‌یاساکان‌ده‌کران کارێکی‌باش‌بوو‌چونکه‌‌گه‌نده‌ڵی‌و‌سه‌رپێچیه‌کانی‌ده‌وڵه‌تیان‌په‌رده‌‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵده‌‌ماڵی.دیاره‌‌که‌‌ئه‌م‌گفتو گۆیانه‌ش‌ئه‌نجامی‌چاکیان‌هه‌بوو‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌سه‌رده‌می‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌که‌‌ئه‌ندامی‌دادگاکان‌زۆربه‌یان
له‌‌برجوازی‌و‌رۆشه‌نبیره‌کان‌بوون،گفتو‌گۆو‌مشتومڕه‌کانی‌به‌ر‌له‌ده‌رکردنی‌یاساکان‌ده‌بونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی لیه‌نه‌‌خه‌راپ‌وکاردانه‌وه‌کانی‌سه‌ر‌چینی‌سێیه‌م‌ئاشکرابکه‌ن‌و‌بۆ‌هاووڵتیان‌رابگه‌یه‌نن. ئیداره‌یه‌کی‌حکومه‌ت‌هه‌بوو‌که‌‌به‌‌ڕێژه‌یه‌کی‌به‌رچاو‌دواکه‌وتوو‌و‌کۆنه‌‌په‌رست‌بون‌ده‌توانین‌بڵێین درێژه‌‌پێده‌ری‌چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست‌بوون‌یاریده‌‌ده‌ری‌پادشا‌بوون‌له‌‌سه‌رپه‌رشتی‌کردنی‌کاروباری‌فرانسا ئه‌مه‌‌مان‌درێژه‌‌پێده‌ری‌چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست‌بوون‌به‌‌ئیمتیازاته‌کانه‌وه‌‌که‌‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌ئه‌م‌جۆره ئیمتیازانه‌‌هیچ‌پاساوێکیان‌بوونی. وڵت‌به‌سه‌ر‌چه‌ند‌یه‌که‌یه‌کی‌به‌ڕێوه‌بردن‌دا‌دابه‌ش‌ببوو‌له‌شێوه‌ی‌ده‌ره‌به‌گی‌کۆن‌ده‌چوو،دهسهڵتی سه‌رکرده‌کانیان‌بۆته‌ختی‌پادشایه‌تی‌گواستبوه‌وه،به‌‌هێشتنه‌وه‌ی‌سنوری‌جوگرافی‌تا‌سه‌رده‌می‌شۆڕش، زۆر‌جار‌ئه‌م‌دابه‌ش‌بوونه‌‌ره‌چاوی‌دۆخی‌ئابوری‌وجوگرافی‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تیی‌دانیشتوانی‌نه‌ده‌کرد،ههر یه‌ک‌له‌م‌هه‌رێمانه‌‌ئه‌نجومه‌نێکی‌یاسادانان‌وئیمتیازاتی‌تایبه‌تی‌خۆی‌هه‌بوو‌که‌‌گه‌ڵێ‌جارله‌‌روی )ئیمتیازات(ه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌تر‌جیا‌بوون،هه‌روه‌ها‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌و‌هه‌رێمانه‌‌یاساو‌سیسته‌می سه‌ربه‌خۆی‌خۆیان‌بۆ‌باج‌وگومرگ‌وبودجه‌‌هه‌بوو‌که‌ئه‌مه‌‌گه‌ڵێک‌جار‌رێگر‌بوون‌له‌به‌ر‌ده‌م‌گه‌شه کردنی‌بازرگانی‌و‌پێشوه‌چونی‌له‌‌نێوان‌هه‌رێمه‌کاندا‌له‌‌لیه‌ک‌و‌له‌‌نێوان‌ئه‌وان‌وده‌ره‌وه‌ی‌هه‌رێمه‌کان‌له لیه‌کی‌تر،ئه‌مه‌‌ده‌بوه‌‌رێگر‌بۆ‌یه‌کگرتنی‌ئابوری‌یه‌کی‌پته‌وو‌که‌‌هه‌موو‌هه‌رێمه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌خۆ بگرێ. ئه‌وه‌ی‌کاره‌کانی‌زیاتر‌له‌‌باریه‌ک‌بردبوو‌بریتی‌بوو‌له‌وه‌ی‌هه‌ر‌هه‌رێمێک‌ته‌نها‌یه‌ک فه‌رمانبه‌ر)نوێنه‌ری‌پادشا(سه‌رپه‌رشتیی‌یه‌که‌ی‌ئابوری‌و‌بازرگانیی‌ده‌کرد،ئه‌مه‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌ریشیلیۆ بوو‌ئه‌م‌بریکاره‌‌ی‌پادشا‌ده‌سه‌ڵتێکی‌فراوانی‌پێ‌درابوو‌زۆربه‌ی‌جاره‌کان‌ئه‌م‌ده‌سه‌ڵته‌ی‌ته‌نها‌بۆ کۆکردنه‌وه‌ی‌باجه‌کان‌بۆ‌پادشاو‌حکومه‌تی‌مه‌رکه‌زی‌به‌کار‌ده‌هێنا،ئه‌م‌ره‌فتارانه‌ی‌بریکار‌ببونه‌‌مایه‌ی ئه‌وه‌ی‌‌نوێنه‌ری‌پادشا‌لی‌خه‌ڵک‌دزێو‌و‌نه‌خواستراو‌بێ‌به‌تایبه‌‌له‌لیه‌ن‌جوتیارانه‌وه. 15ساڵ‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌بۆربۆن‌لویس‌ی‌شازده‌هه‌‌م‌ده‌سه‌ڵتی‌گرته‌‌ده‌ست،هه‌رچۆنێکی‌بێت‌ئه‌و‌به‌م ئاسته‌‌خه‌راپ‌نه‌بوو‌که‌‌به‌‌ته‌نها‌باجی‌گه‌نده‌ڵی‌و‌نادادپه‌روه‌ریه‌کانی‌پادشاکانی‌پێش‌خۆی‌بدات. لویسی‌شازده‌هه‌م‌پیاوێکی‌چاکه‌‌خوازو‌ئاین‌په‌روه‌رو‌ره‌وشت‌به‌رز‌بوو‌به‌ڵم‌ئاستی‌وشیاریی‌به‌رز نه‌بوو‌چونکه‌‌راڕا‌و‌هه‌ندێکیش‌لواز‌و‌بێ‌توانا‌بوو،که‌سێک‌بوو‌له‌‌ئاست‌ئه‌وه‌دا‌نه‌بوو‌له‌‌کاتی ته‌نگانه‌و‌قات‌و‌قڕی‌رابه‌رایه‌تی‌ته‌نگژه‌کانی‌فرانسا‌بکات،سه‌رباری‌ئه‌مه‌ش‌شاژنی‌فرانسا‌ئه‌وکات )ماری‌ئه‌نتوانێت(ی‌کچی)ماریا‌تریزا(ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا‌بوو،که‌سێکی‌توند‌و‌به‌‌ئومێد‌بوو،به‌هێزترین که‌سایه‌تی‌بوو‌که‌‌به‌‌ئاره‌زوی‌خۆی‌و‌به‌‌دوای‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیدا‌ده‌چوو‌بۆیه‌‌زۆر‌باجی‌هه‌ڵه‌و ره‌فتاره‌کانی‌خۆی‌دا‌به‌تایبه‌تیش‌چوونکه‌‌به‌‌ره‌چه‌ڵه‌ک‌نه‌مسایى‌بوو‌بۆیه‌لى‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌‌‌خۆشه‌ویست نهبوو.
به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌لیه‌نگرانی‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌له‌‌دوایین‌ساڵه‌کانی‌ده‌سه‌ڵتیدا‌پشتیان‌تێی‌کردبوو‌به‌دوای به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌تایبه‌تیه‌کانی‌خۆیاندا‌ده‌گه‌ڕان،زیانی‌زۆر‌به‌‌خانه‌واده‌ی‌خاوه‌ن‌ته‌خت‌و‌ته‌لری‌پادشایه‌تی که‌وت،ته‌نانه‌ت‌چینی‌خانه‌دانیش‌له‌‌ساڵه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌هه‌مان‌دلسۆزیان‌بۆ‌ته‌ختی‌پادشا‌یه‌تی نه‌مابوو،ئه‌مه‌‌جگه‌‌له‌وه‌ی‌هه‌ندێک‌له‌‌رۆله‌کانیان‌له‌‌رێگه‌ی‌خوێندن‌و‌زانسته‌وه‌‌هه‌ستیان‌به‌‌ئاستی گه‌نده‌ڵی‌له‌‌فرانسا‌کردبوو‌وئه‌و‌بڕوایه‌یان‌ل‌دروست‌ببون‌که‌‌وڵت‌پێویستی‌به‌‌گڕینی‌ریشه‌یی‌هه‌یه،له هه‌ر‌لیه‌که‌وه‌‌بێت.
ریشیلیۆ
سیسته‌می‌چینايه‌تی ئه‌وه‌ی‌تا‌ئه‌وکات‌فرانسای‌ناشیرن‌کرد‌بوو،ئه‌وه‌‌بو‌که‌‌تا‌ئه‌وسا‌ده‌ستی‌به‌‌سیسته‌می‌چینایه‌تی‌یه‌وه گرت‌بوو‌له‌م‌سیسته‌مه‌‌ته‌نیا‌چه‌ند‌که‌سێک‌سودمه‌ند‌بون‌و‌به‌ری‌ره‌نجی‌خه‌ڵکیان‌ده‌خوارد.،فه‌ڕه‌نسیه‌کان به‌و‌پێوه‌ره‌‌به‌سه‌ر‌سێ‌چین‌دا‌دابه‌ش‌ببوون‌که‌‌هه‌ر‌چینه‌و‌جیاوازیه‌کی‌زۆریان‌له‌‌نێوان‌به‌دی‌ده‌کرا، ده‌ربازبون‌لێیان‌ئاسان‌نه‌بوو.
آ/شکۆداره‌کان)الشراف(:ئه‌مانه‌‌له‌‌چینه‌‌باڵکانی‌کۆمه‌ڵگای‌فه‌ڕه‌نسی‌بوون‌و‌له‌‌ده‌و‌رو‌به‌ری‌پادشا ده‌بوون‌به‌هه‌موو‌شێوه‌یه‌ک‌به‌رگریان‌له‌‌پادشا‌و‌رژێمه‌که‌ی‌ده‌کرد‌به‌هۆیه‌وه‌‌ژیانێکی‌ئه‌وپه‌ڕی‌خۆشیان ده‌برده‌‌سه‌رو‌هه‌میشه‌‌سودمه‌ندی‌پله‌‌یه‌ک‌بوون،به‌شێک‌له‌و‌ئیمتیازانه‌‌ده‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تی.شکۆداره‌کان‌له‌‌لدێ‌خاوه‌نی‌زه‌وی‌و‌زارێکی‌زۆربون،جوتیارو‌کۆیله‌کان‌به‌‌سه‌پانی بۆیان‌ده‌بردن‌به‌ڕێوه،ئه‌م‌زه‌ویانه‌‌به‌ر‌له‌‌شۆڕشی‌فه‌ڕه‌نسی‌به‌‌پێنج‌یه‌کی‌زه‌ویه‌کانی‌فرانسا‌خه‌ملێندرا بوون،دیسان‌ته‌نها‌شکۆداره‌کان‌بۆیان‌هه‌بوو‌پله‌و‌پایه‌‌به‌رزه‌کانی‌سوپا‌و‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌دادوه‌ری‌و دیبلۆماسی‌وه‌رگرن،بۆیان‌هه‌بو‌باج‌به‌سه‌ر‌ئه‌و‌جوتیارانه‌‌دا‌بسه‌پێنن‌که‌‌وه‌کو‌سه‌پان‌لی‌ئه‌وان‌کاریان دهکرد،ده‌یان‌توانی‌زۆریان‌لێ‌بکه‌ن‌تا‌باراشه‌کانیان‌لی‌شکۆداره‌کان‌له‌‌ئاش‌بکه‌ن‌و‌زه‌یت‌له کارگه‌کانیان‌وه‌به‌رهه‌م‌بێنن،دیسان‌بۆیان‌هه‌بوو‌له‌‌کێلگه‌کانی‌جوتیاران‌به‌‌هه‌وه‌ستی‌خۆیان‌راو‌بکه‌ن‌و زۆرجار‌له‌‌یه‌کلکردنه‌وه‌ی‌کێشه‌ی‌نێوان‌جوتیاران‌خۆیان‌رۆڵی‌دادوه‌ریان‌ده‌بینی،سه‌رباری‌ئه‌مه شکۆداره‌کان‌له‌‌گه‌ڵێک‌له‌و‌باجانه‌‌بوردرابون‌که‌‌ده‌بوایه‌‌بیده‌ن‌به‌‌ده‌وڵه‌ت،ئه‌م‌چاوپۆشینه‌ی‌شکۆداره‌کان له‌‌باب‌و‌باپیرانیانه‌وه‌‌له‌چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست‌بۆیان‌مابوه‌وه.به‌ڵم‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌له‌گه‌ڵ‌گۆڕانی دۆخه‌کان‌و‌باری‌ئابوریی‌وڵت‌و‌سه‌ره‌تای‌دروستبوونی‌پیشه‌سازی‌وبڵو‌بونه‌وه‌ی‌بیری‌ئازادیی‌نوێ ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌بوه‌‌بارێکی‌قورس‌به‌سه‌ر‌فه‌ڕه‌نسی‌یه‌کانه‌وه. ب/پیاوانی‌ئاینی: ئه‌مانیش‌له‌ته‌ک‌شکۆداره‌کان‌چینێکی‌نایابیان‌پێک‌هێنابوو،خاوه‌نی‌پانتاییه‌کی‌سودمه‌ند‌بوون‌له روێکه‌وه‌‌پشتگیریه‌کی‌باشیان‌لێ‌ده‌کرا،له‌ڕوه‌که‌ی‌دیكه‌شه‌وه‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست‌هه‌ندێک )ئیمتیاز(یان‌بۆ‌مابوه‌وه. کلێساو‌قه‌شه‌کان‌که‌‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌فرانسا‌بڵو‌ببونه‌وه‌‌خاوه‌نی‌زه‌وی‌و‌زارێکی‌زۆربوون‌نزیکه‌ی‌به پێنج‌یه‌کی‌زه‌ویه‌کانی‌فرانسا‌ده‌‌خه‌ملێندرا‌و‌به‌‌هه‌زاران‌جوتیار‌له‌‌بارودۆخێکی‌زۆر‌ناله‌باردا‌کاریان‌تێدا دهکرد،ئه‌مه‌و‌کلێساکان‌داهاتێکی‌باشیان‌هه‌بوو‌که‌‌ساڵنه‌‌کۆده‌کرایه‌وه‌‌پێی‌ده‌وترا‌ده‌یه‌ک‌ئه‌م‌ده‌یه‌که‌‌وه‌کو باج‌ساڵنه‌‌له‌‌سه‌رجه‌م‌فه‌ڕه‌نسیه‌کان‌وه‌رده‌گیرا‌له‌‌کۆتاییه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌کۆی‌ئه‌م‌باجه‌‌گه‌یشته دووسه‌د‌ملیۆن‌فڕه‌نک‌زێر.له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌داهاته‌شیان‌که‌لێساکان‌له‌‌زۆربه‌ی‌باجه‌کان‌بوردرابون،ئهوهی جێی‌ناره‌حه‌تی‌فه‌ڕه‌نسیه‌کان‌بوو،ئه‌م‌داهاته‌‌بۆ‌کاری‌مه‌به‌ست‌خه‌رج‌نه‌ده‌کرا،له‌‌کاتێکا‌ده‌بوایه‌‌له‌‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌کۆمه‌ڵگای‌کریستی‌خه‌رج‌بکرابایه. ج/چینی‌سێیه‌م: ئه‌وه‌ی‌مابوه‌وه‌‌له‌‌هاووڵتیان،له‌‌یه‌ک‌چین‌دا‌رێک‌خرابون،به‌‌چینی‌گشتی‌یا‌چینی‌سێیه‌م‌ناو‌ده‌بردران، ئه‌مانه‌‌به‌رگه‌ی‌هه‌موو‌نه‌هامه‌تیه‌کانی‌وڵتیان‌له‌‌باجی‌قورس‌و‌خزمه‌تی‌سه‌ربازی‌وخزمه‌تی‌که‌لێساو خزمه‌تی‌شکۆداره‌کانیش‌ده‌گرت،به‌کورتیه‌که‌ی‌ئه‌م‌چینه‌‌ده‌بوایه‌‌هه‌موو‌فه‌رمان‌و‌پێداویستیه‌کانی‌وڵت
جێبه‌جێ‌بکات‌له‌به‌رانبه‌ریشیه‌وه‌‌باجی‌زۆر‌بداو‌مافی‌ته‌واویشی‌نه‌بوو‌له‌‌ئازادیی‌راده‌ربڕین‌و‌یه‌کسانی له‌‌به‌رانبه‌ر‌به‌‌یاساو‌مافی‌ده‌ستنیشان‌کردنی‌سیسته‌می‌ئابوری‌وسیاسیی‌گونجاو‌له‌گه‌ڵ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی. به‌شێکی‌که‌م‌له‌م‌چینه‌‌به‌جیا‌بونه‌‌خاوه‌ن‌سامانێکی‌باش‌به‌هۆیه‌وه‌‌پایه‌ی‌تایبه‌ت‌و‌رۆلی‌سه‌ره‌کیان‌له به‌ڕێوه‌بردنی‌کاروباری‌دارایی‌وڵت‌بینی‌پێیان‌ده‌گوترا‌بۆرجوازی،ئه‌م‌به‌شه‌‌که‌مه‌‌مێژووی‌دروست بونیان‌بۆ‌کۆتایی‌چه‌رخی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌کاتێک‌که‌مینه‌یه‌ک‌له‌‌کۆیله‌کان‌وورده‌‌وورده ئازادبون‌و‌بون‌به‌‌خاوه‌نی‌زه‌ویی‌خۆیان‌یا‌بون‌به‌‌خاوه‌نی‌کاری‌بازرگانی‌وپیشه‌سازی‌ئه‌مه‌ش‌رێ خۆشکه‌ر‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌چینه‌‌بواری‌پیشه‌سازی‌وبازرگانی‌کۆنترۆڵ‌بکه‌ن‌تا‌گه‌یشته‌‌ئه‌وه‌ی خانه‌دانه‌کان‌ده‌ستبه‌رداری‌ئه‌م‌پیشانه‌‌بن.کاریگه‌ریه‌کی‌تری‌به‌رزبونه‌وه‌ی‌ئه‌م‌چینه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌که دۆزینه‌وه‌ی‌کێشوه‌ری‌ئه‌مه‌ریکاو‌هاتنی‌سه‌رمایه‌یه‌کی‌زۆر‌بۆ‌ئه‌وروپا‌دیسان‌به‌رین‌بونی‌مه‌دای بازرگانی‌بوه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رمایه‌یه‌کی‌باش‌بکه‌وێته‌‌ده‌ست‌ئه‌م‌چینه‌‌له‌ئه‌نجامدا‌نه‌وه‌کانیان‌توانیان به‌شێکی‌زۆر‌له‌‌زانستی‌وه‌ده‌ست‌بهێنن‌چه‌ندین‌زانا‌له‌‌بواری‌پزیشکی‌و‌هونه‌ری‌و‌ئه‌ندازیاری‌و فه‌لسه‌فه‌‌و‌یاساناسیان‌لێ‌هه‌ڵکه‌وێ.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌وای‌لێهات‌ئه‌و‌نه‌وه‌‌رۆشه‌نبیر‌وچالکه‌‌جێگه‌‌به نه‌وه‌ی‌خانه‌دانه‌کان‌لێژ‌بکا‌له‌‌ناوه‌نده‌‌گه‌وره‌کانی‌ده‌وڵه‌تدا‌به‌‌تایبه‌تی‌ئه‌وانه‌ی‌که‌‌پێویستیان‌به‌‌زانست وبسپۆری‌هه‌بوو‌و‌له‌‌کاتێکا‌ئه‌م‌به‌هره‌یه‌‌له‌‌خانه‌دانه‌کاندا‌به‌دی‌نه‌ده‌کرا،ئه‌مه‌‌به‌تایبه‌ت‌له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م‌نوسه‌رو‌زاناکانیان‌توانیان‌ماف‌و‌ئه‌رکه‌کانی‌هاوڵتیان‌ده‌ست‌نیشان‌بکه‌ن‌و‌بۆیان‌شی بکه‌نه‌وه‌‌که‌‌تا‌چه‌ند‌له‌‌تاریکی‌ده‌ژین‌ومافه‌کانیان‌چۆن‌پێشێل‌ده‌کرێت. ئه‌وه‌یئه‌رکی‌رۆشنبیرانی‌ئاسان‌کرد‌بوو،به‌رنامه‌ی‌خوێندنی‌ئه‌ده‌بیی‌ره‌ها‌بوو‌به‌‌تایبه‌ت‌ئه‌ده‌بی‌یۆنانی‌ی کۆن‌وه‌کو‌سه‌رچاه‌ویه‌کی‌له‌بن‌نه‌هاتوو‌بوو‌له‌‌سه‌رمایه‌ی‌ئه‌ده‌بی‌وفه‌لسه‌فی‌دا. ئه‌ده‌بی‌یۆنانیش‌به‌‌ئه‌ده‌بێکی‌ئازادو‌کراوه‌‌ده‌ناسرا‌و‌یۆنانیه‌‌کۆنه‌کان‌یه‌کگرتوو‌پابه‌ندی‌ده‌سه‌ڵتێکی ناوه‌ندیی‌به‌هێز‌نه‌بون،ئه‌مه‌ش‌گیانی‌شۆڕشگێڕیی‌خسته‌‌جه‌سته‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌م‌روانگه‌یه‌وه به‌رنامه‌کانی‌خوێندن‌له‌‌ناوه‌ڕۆکدا‌هانی‌خه‌ڵکی‌ده‌دا‌بۆ‌شۆڕش‌ودژایه‌تی‌کردنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌چینی ده‌وڵه‌مه‌ندو‌ده‌ره‌به‌گ‌که‌‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌پۆست‌و‌پله‌و‌پایه‌‌‌سه‌ربازی‌و‌سیاسیه‌کانی‌وڵت‌دا گرتبو،بۆرجوازه‌کان‌هه‌ستیان‌به‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌له‌‌بارودۆخێکی‌نامۆدان‌چونکه‌‌خاوه‌نی‌زانست‌و شاره‌زایی‌ودارایی‌بون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌شدا‌ده‌سه‌ڵت‌وجه‌ماوه‌ر‌له‌ده‌ست‌شکۆداره)اشراف(کان‌دابوو‌که لیه‌نگری‌بنه‌ما‌کانی‌کۆنه‌په‌رستی‌ودواکه‌وتویی‌بون،بۆیه‌‌لنی‌که‌م‌ده‌بو‌سه‌ره‌تای‌شۆڕش‌دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌شکۆدارو)اشراف(وپیاوانی‌ئاینی‌بێت‌له‌‌جیات‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌دژی‌رژێمی‌پادشا‌بێت‌ئه‌ویش به‌هۆی‌ئه‌و‌رۆله‌‌بنه‌ڕه‌تیه‌ی‌که‌‌چینی‌رۆشه‌نبیری‌بۆرجوازه‌کان‌ده‌یان‌گێڕا‌له‌‌به‌رپا‌کردنی‌شۆڕش وئاراسته‌کردنی‌روداوه‌کانیدا.
له‌‌هه‌موی‌نا‌هه‌موار‌ترله‌‌بارو‌دۆخی‌فرانسا‌ئه‌وه‌بو‌که‌‌هه‌مویان‌پێیان‌وابوو‌ئه‌وئیمتیازاتانه‌‌له‌‌لێبوردنی باج‌کاری‌دزێون‌و‌هه‌مویان‌مه‌به‌ستی‌‌له‌ناو‌به‌ردنیان‌هه‌یه،ته‌نانه‌ت‌وه‌زیره‌کان‌وزۆربه‌ی‌دام‌و ده‌زگاکانی‌ده‌وڵه‌ت‌ئه‌و‌راستیه‌یان‌ده‌زانی،هه‌ندێک‌له‌‌وه‌زیره‌کان‌هه‌وڵی‌چاککردنی‌ئه‌م‌دۆخه‌‌ناله‌باره‌یان دا‌به‌‌بڕینی‌ده‌سکه‌وته‌‌ناشه‌رعیه‌کان‌ته‌نانه‌ت‌پادشاش‌ده‌ستی‌خسته‌‌ناو‌کاری‌چاکسازی‌به‌ڵم‌هه‌مویان‌بێ سوود‌بون،کار‌وای‌لێهات‌له‌‌بێ‌تواناییان‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌چاره‌سه‌ریدا‌ده‌سته‌وه‌ستان‌مانه‌وه،له‌‌چاوه‌ڕوانی چاک‌بونی‌خۆڕسکدا‌بوون.دواتر‌پادشا‌نه‌ک‌ته‌نها‌به‌رانبه‌ر‌به‌چاکسازی‌ده‌سته‌وه‌ستان‌وه‌ستا‌به‌ڵکو‌له به‌رانبه‌ر‌به‌‌چاره‌سه‌رکردنی‌کێشه‌‌‌داراییه‌‌دریژخایه‌نه‌کانیش‌دا‌بێ‌ده‌سه‌ڵت‌مایه‌وه‌‌که‌‌هه‌موو‌فرانسا به‌ده‌ستیه‌وه‌‌ده‌ی‌ناڵند.
قه‌يرانی‌دارايی‌و‌ئابوری فرانسا‌به‌ده‌ست‌بۆشاییه‌کی‌له‌‌مێژینه‌ی‌گه‌نجینه‌کانیه‌وه‌‌ده‌ی‌ناڵند،ئه‌مه‌ی‌هه‌ر‌له‌کۆنه‌وه‌و‌له‌‌سه‌رده‌می لویسی‌چوارده‌هه‌مه‌وه‌‌به‌هۆی‌شه‌ڕه‌کان‌بۆی‌مابۆوه.له‌و‌سه‌رده‌مه‌وه‌‌که‌سێک‌ده‌ست‌پێشخه‌ری‌ئه‌وه‌ی نه‌کردبو‌چاره‌سه‌ریه‌کی‌ریشه‌یی‌بۆ‌بدۆزێته‌وه.ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌به‌ته‌واوه‌تی‌ئه‌وکاته‌‌سه‌ری‌هه‌ڵدا‌کاتێک ئه‌مه‌ریکا‌دژی‌‌ئیمپڕیالیزمی‌داگیرکاری‌به‌ریتانی‌ده‌ستی‌به‌‌شه‌ڕی‌سه‌ربه‌خۆیی‌کرد،ئه‌وه‌ش‌‌تێچویه‌کی زۆری‌خسته‌‌سه‌ر‌فرانسا‌له‌‌یارمه‌تی‌دانی‌ئه‌مه‌ریکیه‌کان‌دژی‌ئیمپڕیالیزمی‌به‌ریتانی. ئه‌وه‌ی‌له‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌سه‌رسوڕ‌هێنه‌ره،ئه‌وه‌بو‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌له‌‌بنه‌ڕه‌تدا‌به‌هۆی‌بێ‌داهاتی‌فرانساوه‌‌نه‌بوو، به‌ڵکو‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌ئه‌وکات‌فرانسا‌خاوه‌نی‌کشتوکاڵێکی‌گه‌شه‌کردو‌و‌پیشه‌سازیه‌کی‌پێشکه‌وتو وبازرگانیه‌کی‌ده‌ره‌کیی‌چالک‌بوو،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌راستی‌بێ‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌بێ‌به‌رنامه‌یی‌له بودجه‌و‌داهات‌و‌خه‌رجکردندا‌بوو‌هۆکارێکی‌تری‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌ئه‌و‌که‌سانه‌ی‌توانای‌دانی باجیان‌هه‌بو،ئاماده‌‌نه‌بون‌باجه‌کان‌بده‌ن،ئه‌م‌باجانه‌یان‌نه‌ده‌دان‌چونکه‌‌پێشتر‌خاوه‌نی‌ئیمتیازات‌بوون، که‌وابێ‌کێشه‌که‌‌له‌‌بودجه‌‌دابوو‌نه‌ک‌له‌‌داهات، بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌راستیی‌بارو‌دۆخی‌دارایی‌فرانسا‌بگه‌ین‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌سه‌‌‌سه‌یرێکی‌حساباتی‌گه‌نجینه‌ی‌فرانسا بکه‌ین‌له‌‌ساڵی1788که‌‌ساڵی‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌بوو. خه‌رجی‌وڵت‌له‌و‌ساڵدا629ملیۆن‌لیره‌‌بوو‌له‌‌کاتێکدا‌داهاتی‌ووڵت‌له503ملیۆنی‌ره‌ت‌نه‌ده‌کرد‌واته به‌‌که‌مهێنانی136ملیۆن‌لیره‌‌که‌‌ده‌کاته‌‌رێژه‌ی%20بودجه‌ی‌گشتیی‌ووڵت.ناڕێکی‌ئه‌و‌بودجه‌یه‌‌له شێوازی‌دابه‌شکردنی‌خه‌رجیه‌کاندا‌بوو: _پتر‌له‌‌نیوه‌ی‌بودجه‌که‌‌که‌‌ده‌کاته318ملیۆن‌لیره‌ی‌زێڕده‌چوه‌‌گیرفانی‌به‌خێوکه‌ران‌که‌‌بۆ‌دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌کۆنه‌کان‌بوو.
_له%26ی‌بودجه‌که‌ش‌که‌‌ده‌کاته165ملیۆن‌لیره‌‌زێڕ‌بۆ‌سوپاو‌ده‌ریاوانه‌کان‌بوو،له‌م‌پاره‌یه12 ملیۆن‌بۆ‌ئه‌فسه‌ره‌کان‌بوو‌که‌‌هه‌مویان‌کوڕانی‌شکۆدارو‌بۆرجوازه‌کان‌بون46،ملیۆنیش‌بۆ‌موچه‌ی شکۆداره‌کان‌خۆیان‌بوو، _له%6ی‌بودجه‌که‌ش‌بۆ‌خه‌رجی‌کۆشکی‌پادشایه‌تی‌و‌ده‌ست‌وپه‌یوه‌نده‌کانی‌بوو. _که‌متر‌له%2ی‌بودجه‌که‌‌بۆ‌خه‌رجی‌به‌رنامه‌کانی‌خوێندن‌و‌زانکۆ‌و‌خزمه‌تگوزاریه‌‌گشتیه‌‌کانی‌تر ده‌مایه‌وه. له‌‌سه‌رده‌می‌لویسی‌چوارده‌هه‌م،زۆرهه‌وڵدرا‌بۆ‌چاکسازی‌بارو‌دۆخی‌دارایی‌ووڵت،گرنگترینی‌ئه‌و هه‌وڵنه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌وه‌زیران‌تیرگۆ‌و‌نیکه‌ر‌پێی‌هه‌‌ڵسان‌به‌ڵم‌ئه‌و‌هه‌وڵنه‌‌به‌رامبه‌ر‌به ناچارکردنی‌چینی‌خانه‌دان)نبلء(و‌ئه‌کلیرۆس‌شکستیان‌هێنا‌بۆ‌ده‌ستبه‌ردار‌بون‌له‌‌به‌شێک‌له ئیمتیازاته‌کانیان‌و‌دانه‌وه‌ی‌ئه‌و‌باجه‌‌که‌ڵه‌که‌‌بوه‌ی‌سه‌ریان،له‌‌راستیدا‌بارودۆخی‌بودجه‌ی‌فرانسا‌به‌و شێوه‌یه‌‌خه‌راپ‌نه‌بوو‌که‌‌ژماره‌کان‌ده‌یان‌خسته‌‌ڕوو،چونکه‌‌وڵتی‌فرانسا‌زۆر‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌بوو‌ئه‌گه‌ر باجه‌کان‌به‌شێوه‌یه‌کی‌دادپه‌روه‌رانه‌‌دابه‌شکرابان‌ئه‌وا‌زۆر‌به‌ئاسانی‌بودجه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌خه‌رجیه‌کانی رێک‌ده‌خران. دوایین‌هه‌وڵی‌چاکسازی‌له)(1787-1783له‌لیه‌ن‌وه‌زیر)کالۆن(درا.کالۆن‌له‌‌به‌رنامه‌‌چاکسازیه‌که‌یدا هه‌وڵی‌دابو‌هه‌مو‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌دانی‌باج‌وئه‌رک‌وفه‌رمانه‌کان‌یه‌کسان‌بکا،بێ‌گوێدانه‌‌پله‌ی کۆمه‌ڵیه‌تی،هه‌روه‌ها‌له‌‌به‌رنامه‌که‌یدا‌هاتبو‌هه‌موو‌سنوره‌کانی‌نێوان‌هه‌رێمه‌کان‌له‌‌روی‌گومرگ‌و‌هه‌ر به‌ربه‌ستێکی‌تر‌تێک‌بشکێنرێ،بۆ‌چالککردنی‌بازرگانی‌ناوه‌خۆیی‌وئاسانکاری‌بۆ‌گواستنه‌وه‌ی‌کالو شتومه‌کی‌له‌‌ناوخۆی‌فرانسادا،بۆ‌رازی‌کردنی‌پیاوانی‌ئاینی‌و‌ئه‌کلیرۆس‌بۆ‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌به‌رنامه ریفۆرمیه‌که‌ی‌به‌و‌پێیه‌ی‌که‌‌کارێکی‌پێویسته‌‌بۆ‌پاراستنی‌رژێم‌ووڵت،داوای‌دانیشتنی‌ئه‌نجومه‌نی پیرانی)پیاو‌ماقولن(کرد‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌رانی‌چینی‌ئه‌کلیرۆس‌و‌شکۆداره‌کان‌بوو،به ده‌گمه‌ن‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌کۆ‌ده‌بۆوه‌‌له‌‌ساڵی1787کۆببونه‌وه‌‌تیایدا‌باس‌له‌‌دۆخی‌خه‌راپی‌فرانسا‌کراو به‌رپرسیارێتیی‌روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی‌به‌رنامه‌ی‌چاکسازیی‌خسته‌‌ئه‌ستۆی‌ئه‌وان،سه‌ره‌ڕای‌شکست‌هێنانی‌ئه‌و هه‌وڵنه‌‌که‌چی‌ئه‌نجامه‌کانی‌به‌رچاو‌بون،به‌و‌پێیه‌ی‌‌که‌‌ناوه‌ڕۆکی‌ئه‌و‌راپۆرته‌ی‌له‌به‌رده‌م‌ئه‌نجومه‌نی ناوبراو‌خوێندرایه‌وه‌‌‌به‌سه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کاندا‌بڵوکرایه‌وه‌‌و‌بۆ‌یه‌که‌م‌جار‌له‌سه‌‌ر‌زاری‌وه‌زیرێکی‌به‌رپڕس درکیان‌به‌‌ئاستی‌خه‌راپی‌بارودۆخی‌دارایی‌فرانساو‌هۆکاره‌کانی‌کرد. له‌و‌راپۆرته‌ی‌که‌‌خرابوه‌‌به‌رده‌م‌ئه‌نجومه‌ن‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌کورت‌کرابۆوه: )فرانسا‌له‌‌چه‌ند‌هه‌رێم‌و‌که‌رتێکی‌پارچه‌کراوو‌ئیداره‌ی‌جۆراو‌جۆر‌پێک‌هاتوه،هه‌رێمه‌کان‌هیچ‌له‌سه‌ر یه‌کتری‌نازانن،که‌سیان‌باری‌ئه‌وی‌تریان‌هه‌لناگرێ‌به‌ڵکو‌هه‌ریه‌که‌‌باری‌خۆی‌ده‌خاته‌‌سه‌ر‌پشتی‌ئه‌وی تریان،ده‌وڵه‌مه‌ند‌ترین‌چینیان‌که‌مترین‌باج‌ده‌ده‌ن،ده‌سکه‌وته‌کان‌به‌‌نایه‌کسانی‌دابه‌ش‌ده‌کرێن‌و‌ناتوانن
ده‌سه‌ڵتێکی‌چه‌سپاوو‌هه‌میشه‌یی‌و‌ئیداره‌یه‌کی‌هاوبه‌ش‌پێک‌بهێنن،لتان‌سه‌یر‌نه‌بێ‌ئه‌گه‌ر‌بڵێم‌له‌‌که‌م‌و کوڕی‌و‌گه‌نده‌لی‌دا‌نقوم‌بوه،بۆیه‌‌ناکرێ‌ئێستا‌حوکمێکی‌باشی‌له‌سه‌ر‌بدرێت(.له‌ته‌ک‌دۆخی‌خه‌راپی دارایی‌وڵت‌که‌می‌له‌‌داهاتی‌چینی‌کرێکار‌و‌خاوه‌ن‌که‌م‌ده‌رامه‌ته‌کاندا‌هه‌بوو‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌بۆ‌هیچ هه‌وڵێکی‌چاکسازی‌بۆ‌گه‌نجینه‌ی‌ووڵت‌ناکرێ‌پشتی‌پێ‌ببه‌سترێ،له‌‌میانه‌ی‌نیو‌سه‌ده‌ی‌به‌رله‌‌شۆڕش نرخه‌کان‌به‌‌ڕێژه‌ی‌له%65به‌رز‌بونه‌وه‌‌که‌چی‌رۆژانه‌ی‌کرێکاره‌کان‌به‌‌رێژه‌ی‌له%22زیادی‌کرد بوو. قه‌یرانی‌ئابوریی‌ساڵی1788که‌‌به‌‌پله‌‌یه‌ک‌چینی‌بۆرجوازیی‌گرتبوه‌وه‌‌بارودۆخی‌گشتی‌ودارایی خه‌راپتر‌کرد،هه‌روه‌ها‌وه‌رزی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌به‌تایبه‌ت‌به‌رهه‌می‌گه‌نم‌که‌‌ئه‌و‌ساڵ‌نه‌هات‌بو‌تا‌نزمترین رێژه‌‌دابه‌زی،ئه‌وکاته‌ی‌ساڵی1789به‌هاری‌به‌سه‌رداهات‌نرخی‌نان‌به‌رز‌بۆوه‌‌جوتیار‌و‌کرێکاره‌کانی شارنشین‌زۆر‌به‌ئه‌سته‌م‌نانیان‌ده‌ست‌ده‌که‌وت،په‌یماننامه‌ی‌ئابوری‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌زیاتر‌قه‌یرانه‌که‌ی توندتر‌کرده‌وه‌‌چونکه‌‌رێگه‌ی‌به‌‌بازرگانان‌دابو‌گه‌نم‌هه‌نارده‌ی‌بریتانیا‌بکه‌ن‌بۆ‌وه‌ده‌ستهێنانی‌قازانج، سه‌ره‌ڕای‌پێویستیی‌زۆری‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌‌گه‌نم.ئه‌وه‌بو‌رای‌گشتی‌داوای‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌‌یان‌ده‌کرد‌که‌‌رێگه‌‌به‌‌هه‌ندێک‌که‌س‌ده‌دا‌گه‌نم‌و‌دانه‌وێڵه‌‌بۆ‌سودی‌تایبه‌تی‌خۆیان‌بنێرنه ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا. برسێتی‌بڵوبۆوه‌و‌بێ‌ئومێدی‌شارو‌لدێکانی‌گرته‌وه‌‌جوتیاره‌کان‌که‌وتنه‌‌سواڵ‌کردن‌و‌به‌مه‌ش‌که‌ش وهه‌وای‌شۆڕش‌فرانسا‌ی‌گرته‌وه.
ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی قه‌یرانی‌ئابوری‌له‌‌فرانسا‌له‌‌هاوینی1788به‌‌ڕێژه‌یه‌کی‌مه‌زن‌توند‌ببو،برسێتی‌وقات‌و‌ڕی‌له‌هه‌‌ندێک گوندو‌گه‌ڕه‌که‌‌هه‌ژارو‌کرێکارنشینه‌کانی‌شاره‌‌مه‌زنه‌کان‌بڵوببوه‌وه)،نیکر(که‌‌له‌‌ساڵی1788جارێکی تر‌داوای‌لێ‌کرابوو‌وه‌زاره‌تی‌دارایی‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ‌به‌‌شاره‌زاو‌ته‌گبیرکار‌ناسرا‌بوو‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌ئه‌م قه‌یرانه‌‌ده‌سه‌وه‌ستان‌وه‌ستا،به‌تایبه‌ت‌له‌وکاته‌دا‌که‌‌گه‌نجینه‌ی‌وڵت‌خاڵی)سوخته(بوو،ههرواشبوو
چونکه)کالون(وه‌زیری‌پێشوی‌دارایی‌له1787له‌‌راپۆرتێکیدا‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌رایگه‌یاند‌بوو‌که فرانسا‌به‌‌گوژمه‌ی‌چوار‌ملیار‌لیره‌ی‌زێڕ‌به‌‌قه‌رزه‌‌کۆنه‌کانیشه‌وه‌‌که‌‌به‌هۆی‌شه‌ڕه‌کانی‌رزگاری ئه‌مریکیه‌وه‌‌خراونه‌ته‌‌سه‌ری،قه‌رزاره.
نیکه‌ر
به‌رانبه‌ر‌به‌‌و‌مه‌ترسیه‌‌ئابوری‌وداراییانه)نیکه‌ر(ی‌وه‌زیر‌پێشنیارێکی‌خسته‌‌به‌رده‌م‌لویسی‌شازده‌هه‌م که‌‌له‌رێگه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌چینه‌کانه‌وه‌‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌بخاته‌‌به‌رده‌م‌نه‌ته‌وه‌ی‌فرانسا،که‌‌نوێنه‌رایه‌تیی‌هه‌مو گه‌لی‌فرانسای‌تیایه،ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه175ساڵ‌ده‌بو‌داوای‌دانیشتنی‌لێ‌نه‌کرابوو. سه‌ره‌ڕای‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌پێشنیاره،به‌ڵم‌پادشا‌ئه‌م‌پێشنیاره‌ی‌په‌سند‌کرد.دیاره‌‌که شانشین‌پێویستی‌به‌‌پاره‌‌هه‌یه‌‌ئه‌مه‌ش‌به‌‌ره‌زامه‌ندی‌هه‌موو‌نوێنه‌رانی‌گه‌ل‌نه‌بێ‌ناکرێ. له‌سه‌ر‌راسپارده‌ی‌پادشا)،نیکه‌ر(سیسته‌مێکی‌نوێی‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌دانا‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایه هه‌ڵبژاردنێکی‌گشتی‌له‌‌سه‌رتاپای‌مه‌ملیکه‌ته‌که‌‌کرا،ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌بوه‌‌جێی‌ره‌زامه‌ندی‌چینی‌جه‌ماوه‌ر، به‌و‌هیوایه‌ی‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌وه‌‌نان‌په‌یدا‌بکه‌ن،هه‌روه‌ها‌بۆرجوازه‌کانیش‌به‌م‌پێشنیارو‌سیسته‌مه رازی‌بون‌ئه‌وانیش‌به‌و‌هیوایه‌‌له‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌وه‌‌به‌شێکی‌تری‌ئازادیه‌کان‌وه‌ده‌ست‌بێنن‌له‌‌ئاکام بتوانن‌ئه‌و‌پۆستانه‌‌بگرنه‌‌ده‌ست‌که‌‌له‌‌رێگه‌یه‌وه‌‌به‌شداریه‌کی‌کاریگه‌رتر‌له‌‌ده‌سه‌ڵتو‌حوکمڕان‌بکه‌ن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌موو‌چین‌و‌توێژه‌کان‌هه‌ر‌یه‌که‌‌بۆ‌مه‌رامی‌تایبه‌تی‌خۆی‌به‌م‌بڕیارانه‌‌رازی‌بون‌که هه‌نگاوی‌یه‌که‌می‌رێگه‌ی‌شۆڕش‌بون. ئه‌نجومه‌نه‌که‌‌له1200ئه‌ندام‌پێک‌هات‌نیوه‌یان‌له‌‌چینی‌گشتگیر‌نیوه‌که‌ی‌تر‌له‌‌چینی‌شکۆدارو ئه‌کلیرۆسه‌کان‌به‌یه‌کسانی‌پێک‌هات‌بوون،نه‌ریته‌که‌‌وابوو‌هه‌ر‌چینه‌و‌به‌جیا‌کۆبونه‌وه‌ی‌خۆی‌بکاو‌ده‌نگ
له‌سه‌ر‌بڕیاره‌کان‌بدات‌ئه‌وسا‌له‌سه‌ر‌ئاستی‌چین‌ده‌نگ‌به‌‌پڕۆژه‌کان‌بده‌ن.ده‌نگده‌ران‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری فره‌‌نسا‌سکاڵیان‌به‌رز‌کرده‌وه)ئه‌مه‌‌نه‌ریت‌و‌رێنماییه‌کی‌ده‌ستوری‌کۆنی‌فرانسا‌بوو(داخوازی وداواکاریه‌کانیان‌به‌م‌خالنه‌‌دیار‌کردبون: _1پاراستنی‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان،رێ‌له‌‌ده‌ست‌درێژی‌بگیرێ‌وته‌نها‌به‌‌پێی‌یاسا‌مامه‌ڵه‌ی‌له‌گه‌ڵدا‌بکرێ. )_2ئیمتیازاته(کۆنه‌کان‌هه‌ڵبوه‌شێنرێنه‌وه‌و‌هه‌مولیه‌ک‌به‌رانبه‌ر‌به‌‌یاسا‌یه‌کسان‌بن. _3هیچ‌باجێک‌به‌‌بێ‌ڕه‌زامه‌ندی‌گه‌ل‌نه‌‌سه‌پێندرێت‌که‌‌نوێنه‌ریان‌ئه‌نجومه‌نی‌چینه‌کانه. _4ئه‌رکی‌باج‌دان‌بۆ‌هه‌موو‌که‌سێک‌وه‌کو‌یه‌ک‌بێت‌به‌‌بێ‌گوێدانه‌‌جیاوازیی‌چینایه‌تیان. ئه‌وه‌ی‌له‌م‌داواکاریانه‌‌به‌دی‌ده‌کرا‌هیچ‌داخوازیه‌کی‌دژ‌به‌‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌یا‌هه‌وڵدان‌بۆ‌گۆڕانکاری ریشه‌یی‌له‌‌سیسته‌می‌سیاسی‌وئابوری‌له‌فرانسا‌له‌‌خۆ‌نه‌گرتبو،دیارترینی‌ئه‌و‌داواکاریانه‌‌دووپات کردنه‌وه‌ی‌دلسۆزی‌هاوڵتیان‌بوو‌بۆ‌پادشایه‌تی‌و‌خۆشه‌ویستیان‌بۆ‌پادشا‌که‌‌هانده‌ر‌بێت‌بۆگۆرینی‌فرانسا بۆ‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیی‌په‌رله‌مانیی‌ده‌ستوری. له‌‌یه‌که‌م‌کۆبونه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌چینه‌کان،که‌‌له5ی‌ئایار‌به‌سترا‌وه‌زیری‌دارایی)نیکه‌ر(تیایدا گوتارێکی‌خوینده‌وه‌‌کورته‌یه‌کی‌راو‌پێشنیاره‌کانی‌بۆ‌چاکسازی‌کاروباری‌گه‌نجینه‌ی‌خسته‌‌ڕوو،دورو نزیک‌ئاماژه‌ی‌به‌‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌حکومه‌ت‌سه‌باره‌ت‌به‌‌داخوازیه‌کانی‌هاوڵتیانی‌نه‌دابو. هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌رون‌و‌دیار‌بوو‌که‌‌حکومه‌ت‌هیچ‌به‌رنامه‌یه‌کی‌بۆچاکسازی‌له‌به‌رده‌ست‌دا‌نیه‌‌و‌هیچ وه‌ڵمێکیشی‌بۆ‌داخوازیه‌کان‌پێ‌نیه‌‌که‌‌له‌‌رێگه‌ی‌نوێنه‌رانی‌گه‌لی‌فرانساوه‌‌پێی‌گه‌یشت‌بون،دیسان حکومه‌ت‌بۆ‌هه‌ندێک‌مه‌سه‌له‌ی‌په‌یوه‌ست‌به‌‌په‌یره‌وی‌ناوه‌خۆی‌ئه‌نجومه‌ن‌هه‌ڵوێستی‌ئاشکراش‌نه‌بوو. له‌‌هه‌مان‌دانیشتن‌دا‌نوێنه‌رانی‌چینی‌سێیه‌م‌پێیان‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌داخوازیه‌‌داگرت‌که‌‌ده‌بێ‌ده‌نگدان‌له‌سه‌ر بنه‌مای‌تاکه‌‌که‌س‌بێ‌نه‌ک‌بنه‌مای‌چینایه‌تی.مه‌به‌ستیان‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگه‌کان‌بوو‌له ئه‌نجومه‌ن‌له‌‌کاتی‌ده‌نگدان‌له‌سه‌ر‌یاساکان‌به‌مه‌ش‌جله‌وی‌رێچونه‌که‌‌ده‌که‌وێته‌‌ده‌ست‌خۆیان. له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌ژماره‌ی‌ئه‌ندامانی‌چینی‌سێیه‌م‌یه‌کسان‌بون‌له‌گه‌ڵ‌ژماره‌ی‌ئه‌ندامانی‌چینی‌شکۆدار‌و ئه‌کلیروسه‌کان،چونکه‌‌ژماره‌یه‌ک‌له‌‌ئه‌ندامانی‌ئه‌کلیرۆس‌وشکۆداره‌کان‌مه‌یلی‌چینی‌سێیه‌میان‌هه‌بوو، هه‌ر‌ده‌نگدانێک‌به‌‌ناو‌زۆرینه‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌چینی‌سێیه‌م‌دا‌ده‌بێ. به‌ڵم‌حکومه‌ت‌بۆ‌ئه‌م‌پێشنیاره‌یان‌هیچ‌وه‌ڵمێکی‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌هیچ‌ئه‌لته‌رناتیفیشی‌نه‌بوو‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ پادشا‌ئه‌م‌پێشنیاره‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه،به‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سکاری‌سیسته‌می‌ده‌نگدان‌ناکرێ‌کار‌به‌‌یاسا کۆنه‌کان‌ده‌کرێن‌که‌‌دوو‌سه‌ده‌یه‌‌کاری‌پێوه‌‌ده‌که‌ن.به‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی،پادشا‌کارێکی‌گه‌وجانه‌ی‌کرد، نوێنه‌رانی‌چینی‌سێیه‌می‌له‌‌ته‌ختی‌پادشا)عه‌رش(دور‌خسته‌وه‌‌هه‌ر‌چه‌نده‌‌خۆیان‌ئاره‌زوی‌ئه‌مه‌یان نه‌ده‌کرد،ئه‌مه‌ش‌بوه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌شێوازێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌بگرنه‌‌به‌ر.
ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی گفتوگۆی‌ئه‌م‌بابه‌ته‌‌زۆری‌کێشا،پادشا‌و‌نوێنه‌رانی‌شکودارو‌جوامێره‌کان‌سوربون‌له‌سه‌رشێوازی ده‌نگدانی‌نه‌ریتی،ئه‌مه‌‌وای‌له‌چینی‌سێیه‌م‌کرد‌به‌دوای‌شێوازێک‌دا‌بگه‌ڕێ‌جله‌وی‌کاره‌کان‌له‌ده‌ست حکومه‌ت‌ده‌ربێنێ‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌چاکسازیه‌کی‌سه‌رتاسه‌ری‌له‌‌ده‌ستور،به‌‌قبول‌کردنی‌پێشنیاره‌کانی سییاس‌که‌‌قه‌شه‌یه‌کی‌روناکبیرو‌له‌‌لیه‌نگرانی‌بڕواکانی‌ئازاد‌بوو،له‌‌لیه‌ن‌چینی‌سێیه‌م‌و‌ئه‌کلیرۆسه‌وه ئه‌وانه‌ی‌پشتگیری‌چینی‌سێیه‌میان‌ده‌کرد،گۆڕانی‌بنه‌ره‌تی‌رویدا‌سییاس‌له17ی‌حوزه‌یرانی 1789داوای دانیشتنێکی‌ئه‌مانی‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‌کرد‌تا‌نوێنه‌رایه‌تی‌هه‌موو‌گه‌لی‌فرانسا‌بکات،بهناوی ئهنجومهنی نیشتمانی،
سییاس
له‌‌کۆبونه‌وه‌ی‌دووه‌میش‌که‌‌له20ی‌حوزه‌یرانی‌هه‌مان‌ساڵ‌له‌‌یاریگه‌ی‌تێنس‌له‌‌نزیک‌کۆشکی‌ڤێرسای به‌سترا،ئه‌مان‌سوێندیان‌بۆ‌یه‌کتر‌خوارد‌که‌‌کۆبونه‌وه‌کانیان‌به‌رده‌وام‌بن‌تا‌ده‌ستورێکی‌نوێ‌بۆ‌فرانسا داده‌نێن‌تیایدا‌ماف‌و‌ئازادیی‌هه‌مو‌که‌سێکی‌فه‌ره‌نسی‌پارێزراو‌بێ.به‌م‌پێوه‌ره‌‌ئامانجی‌دانیشتنه‌کانی ئه‌نجومه‌نی‌چینه‌کان‌له‌‌سه‌پاندنی‌باجه‌وه‌‌گۆڕا‌بۆ‌دانانی‌ده‌ستورێکی‌نوێ‌و‌ئه‌نجومه‌نه‌‌که‌ش‌بو‌به ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌که‌‌داخوازیی‌هاوڵتیان‌جێبه‌جێ‌بکات. چونکه‌‌پادشا‌له‌م‌هه‌نگاوه‌یان‌رازی‌نه‌بوو‌بۆیه‌‌له23ی‌هه‌مان‌مانگ‌داوای‌کۆبونه‌وه‌یه‌کی‌لێ‌کردن، مه‌به‌ستی‌پادشا‌راگه‌یاندنی‌راکانی‌بو‌که‌‌بریتی‌بوون‌له: _1مانه‌وه‌ی‌جیاوازیه‌کانی‌نێوان‌چینه‌کان. _2بڕیاری‌دامه‌زراندنی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانیی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌که‌‌له‌‌شوێن‌ئه‌نجومه‌نی‌چینه‌کان دامه‌زرابوو. دانیشتنه‌کان‌به‌م‌دوو‌بڕیاره‌‌کۆتاییان‌پێهات‌به‌و‌مه‌به‌سته‌ی‌رۆژی‌دواتر‌هه‌ر‌چینه‌و‌به‌جیا‌دانیشتنه‌کانی خۆیان‌ئه‌نجام‌بده‌ن‌بۆ‌تاوتوێ‌کردنی‌چۆنیه‌تی‌چاکسازی‌کردنی‌دۆخی‌دارایی‌وڵت،دواتر‌پادشا‌له
هۆڵه‌که‌‌وه‌ده‌ر‌که‌وت،له‌دوای‌ئه‌ویش‌ئه‌کلیرۆس‌وشکۆداره‌کان‌چونه‌‌ده‌ره‌وه،چینی‌سێیه‌م‌وئه‌وانه‌ی‌له چینی‌ئه‌کلیرۆس‌مه‌یلی‌چینێ‌سێیه‌میان‌هه‌بوو‌له‌‌ناو‌هۆڵه‌که‌‌مانه‌وه،تا‌فه‌رمانبه‌رێک‌له‌‌کۆشکی‌پادشا داوای‌لێ‌کردن‌که‌‌هۆڵه‌که‌‌جێ‌بهێلن. له‌م‌کاته‌‌کلپه‌ی‌بزاوی‌شۆڕش‌سه‌ری‌هه‌ڵدا،یه‌کێک‌له‌‌سه‌رکرده‌‌هه‌ره‌‌دیاره‌کانی)میرابو(بوو‌که‌‌به ووته‌‌به‌ناوبانگه‌که‌یه‌وه‌‌ناسرابوو‌که‌‌ده‌ی‌ووت):ئێمه‌‌به‌‌ئیراده‌ی‌گه‌ل‌لێره‌ین‌له‌سه‌ر‌نوکی‌شمشێر‌نه‌بێ ناچینه‌‌ده‌ره‌وه(
میربو
میرابو‌له‌‌سه‌رده‌می‌یه‌که‌م‌نوێنه‌رایه‌تیی‌ناسنامه‌ی‌شۆڕشی‌ده‌کرد،ئه‌و‌ده‌یویست‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌پادشا چاکسازی‌ئه‌نجام‌بدا،مه‌به‌ستی‌بوو‌جۆرێک‌له‌‌به‌شداری‌و‌هه‌ماهه‌نگی‌له‌‌نێوان‌گه‌ل‌وپادشا‌له‌‌ده‌سه‌ڵت و‌پاراستنی‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌هه‌بێ‌له‌گه‌ڵ‌زاڵ‌بون‌به‌سه‌ر‌زۆرداری‌تاکه‌که‌سی‌دا،بێ گومان‌میرابۆ‌که‌سێکی‌پادشاخوازی‌ده‌ستوری‌بقو،هه‌ربه‌م‌شێوه‌یه‌ش‌مایه‌وه‌‌تا‌دوا‌ساته‌کانی‌ژیانی.یهکهم سه‌رکه‌وتنی‌گه‌ل‌ئه‌وه‌‌بوو‌کاتێک‌پادشا‌فه‌رمانی‌به‌‌ئه‌ندامانی‌ئه‌کلیرۆس‌وشکۆداره‌کان‌دا‌بچنه‌‌ناو ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی. به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌هه‌ڵچونی‌ناڕه‌زاییه‌کانی‌رانه‌گرت،کاتێک‌جمو‌جۆڵ‌که‌وته‌‌شاره‌کان،پادشا‌درکی‌به مه‌ترسیه‌کان‌کرد،له‌‌پاریسه‌وه‌‌به‌‌هه‌موو‌لیه‌که‌وه‌‌جوله‌‌په‌ره‌ی‌سه‌ند،ئیتر‌پادشا‌ناچار‌بوو‌داوای کۆکردنه‌وه‌ی‌هێز‌بکات،له12ی‌ته‌موز‌هه‌ر‌بۆ‌دڵنیابون‌هێزی‌برده‌‌کۆشکی‌ڤێرسای‌و)نیه‌کر(ی وه‌زیری‌له‌سه‌ر‌کار‌لداو‌یه‌کێکی‌نزیک‌بنه‌‌ماڵه‌‌ی‌پادشایه‌تی‌له‌‌شوێن‌دانا،ده‌بێ‌ئه‌م‌لدانه‌ی‌له‌‌به‌ر هۆکاری‌هزره‌‌چاکسازیه‌‌کانی‌بێ.
روخانی‌باستیل
ئه‌م‌ئاماده‌‌باشی‌و‌لدانی‌وه‌زیرو‌دانانی‌یه‌کێکی‌نزیک‌له‌‌بنه‌ماله‌ی‌له‌شوێن‌ئه‌وو‌بڵوبونه‌وه‌ی پڕۆپاگه‌نده‌ی‌ئه‌وه‌ی‌گوایه‌‌پادشا‌به‌نیازه‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌‌ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌دڵه‌‌ڕاوکێیان خسته‌‌ناو‌گه‌لی‌فرانساو‌مقۆمقۆ‌ده‌ستی‌پێ‌کرد. ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌خۆپیشاندان‌پایته‌ختی‌فرانسای‌گرته‌وه،له‌م‌روه‌وه‌‌گوتارخوێنه‌‌رادیکاله‌کان‌رۆلی سه‌ره‌کیان‌ده‌بینی‌وه‌کو)ماراود‌یمولین(،دواتر‌خۆپیشانده‌ران‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌ته‌لری‌شاره‌وانی)کومۆن( له‌‌پاریس‌داگرت‌و‌کردیانه‌‌سه‌نته‌ری‌به‌رگریی‌ده‌سه‌ڵت‌هه‌ر‌له‌وێش‌سه‌رپه‌رشتی‌کردنی‌پاسه‌وانیان‌به مرکیز‌دی‌لفیت‌ی‌پاڵه‌وانی‌شه‌ڕه‌کانی‌رزگاریی‌ئه‌مه‌ریکا‌سپارد،دیاره‌‌مه‌به‌ستیش‌له‌م‌رێکخستنه‌ی به‌رگری‌ته‌نها‌خۆپاراستن‌بوو‌له‌و‌سوپایه‌ی‌که‌‌پادشا‌له‌‌ڤێرسای‌کۆی‌کردبوه‌وه. بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌چه‌ک‌وتفاق‌خۆپیشانده‌ران‌هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌کۆگاکانی‌ئه‌نفالید‌وهه‌رچی‌چه‌ک‌و تفاق‌هه‌یه‌‌تاڵنیان‌کرد‌وهێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌به‌ندیخانه‌ی‌باستیل‌که‌‌به‌‌دیدی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌‌سونبولی‌سته‌م و‌زۆرداری‌ده‌‌ناسرا،هه‌ر‌له‌م‌هه‌‌ڵمه‌ته،به‌ندیخانه‌که‌یان‌شکاند‌وهه‌رچی‌زیندانیی‌تیابو‌ئازادیان‌کردن، به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌ماوه‌یه‌ک‌بوو‌ئه‌م‌شوێنه‌ی‌وه‌کو‌به‌ندیخانه‌‌به‌کار‌نه‌ده‌هێنا‌بۆیه‌‌ژماره‌ی‌ئازاد کراوه‌کان‌زۆر‌نه‌بون. له14ی‌ته‌موز‌که‌‌زیندانه‌که‌یان‌شکاند‌ئه‌و‌رۆژه‌‌به‌‌رۆژی‌ئازادی‌ناسرا‌هه‌موو‌ساڵێ‌له‌و‌رۆژه‌‌یادی ده‌که‌نه‌وه،ئه‌وه‌ی‌له‌م‌رۆژه‌‌ره‌نگی‌دایه‌وه‌‌بڵو‌بونه‌وه‌ی‌توندو‌تیژی‌و‌زۆرداری‌بوو‌که‌‌ئه‌مه‌‌مه‌به‌ست وئامانجی‌شۆڕشه‌که‌‌نه‌بوو،ئه‌وه‌ی‌سودی‌له‌م‌په‌شێوی‌و‌توندو‌تیژیه‌‌وه‌رگرت‌چینی‌بورجوازی‌بوو، ئه‌وان‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌زۆرینه‌ی‌ره‌ها‌بون.ترس‌و‌دڵه‌‌راوکێ‌له‌ناو‌جه‌ماوه‌ری‌فه‌ره‌نسی‌بڵو بوه‌وه،دیاره‌‌ئه‌مه‌ش‌باجی‌شۆڕشه،که‌‌خه‌ڵک‌حه‌زی‌لێ‌نه‌ده‌کرد. روخانی‌باستیل‌له‌‌زۆر‌روه‌وه‌‌ره‌نگی‌دایه‌وه‌‌یه‌کێک‌له‌م‌ره‌نگدانه‌وانه‌‌پاریس‌که‌وته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی شۆڕشگڕه‌کان‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌شاره‌وانیش‌که‌وته‌‌ده‌ست‌ئه‌ندامه‌‌ره‌سه‌نه‌کانی‌ئه‌م‌شاره‌‌که‌‌له‌‌رێگه‌ی‌پاسه‌وانه خۆجێیه‌کانه‌وه‌‌ده‌یان‌پاراست‌و‌به‌ڕێوه‌یان‌ده‌برد،ئه‌م‌پاسه‌وانانه‌‌وه‌کو‌بناغه‌ی‌سوپای‌شۆڕش‌وابون.له ده‌ره‌وه‌ی‌پاریسیش‌خه‌ڵک‌ئه‌م‌روداوانه‌یان‌وه‌کو‌ده‌سپێکی‌قۆناغی‌رزگاری‌ده‌بینی،له‌‌هه‌رێمه‌کان هه‌ژارو‌جوتیاره‌کان‌هێرشیان‌برده‌‌سه‌رکلێساو‌کۆشک‌وته‌لری‌شکۆداره‌کان‌وهه‌ندێکیشیان‌گڕ‌تێبه‌ردان. هه‌موو‌رق‌و‌کینه‌یان‌دژ‌ئه‌و‌‌که‌سانه‌‌‌بون‌که‌‌کاربه‌ده‌ستی‌باج‌وخاوه‌ن‌ئیمتیازه‌‌کۆنه‌کان‌بون‌هێرشیان برده‌‌سه‌ر‌فه‌رمانگه‌ی‌باجه‌کان‌و‌هه‌موو‌کارنامه‌و‌کۆنوسه‌کانیان‌سوتاندن،هه‌رچی‌داکومێنتێک‌هه‌بون‌که رێگه‌ی‌به‌‌پیاوه‌‌ئاینی‌و‌شکۆداره‌کان‌ده‌دا‌ببنه‌‌خاوه‌ن‌ئیمتیازات‌هه‌موویان‌سوتاندو‌ئاگڕیان‌له‌‌هه‌رچی داکۆمێنت‌هه‌یه‌‌به‌ردا،فه‌رمانبه‌رانی‌ده‌وڵه‌ت‌وه‌کو‌ته‌ماشا‌که‌ر‌به‌دیار‌ئه‌م‌راپه‌رینه‌‌جه‌ماوه‌ریه وه‌ستابون،له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بادا‌ئه‌وه‌ی‌به‌سه‌ری‌پاسه‌وانانی‌به‌ندیخانه‌ی‌باسیلیان‌هێنا‌به‌سه‌ر‌ئه‌وانیش
بێت،له‌‌به‌رامبه‌ر‌بێ‌ده‌سه‌ڵتی‌ده‌وڵه‌ت‌خه‌ڵک‌لسایی‌دانیشتوانی‌پاریسیان‌ده‌‌کرده‌وه‌‌له‌‌دامه‌زراندنی سوپای‌شۆڕش‌وگرتنه‌‌ئه‌ستۆی‌به‌ڕێوه‌بردنی‌کاروباری‌شاره‌وانی‌له‌‌رێگه‌ی‌خه‌ڵکی‌ره‌سه‌نی‌ئه‌و‌شاره‌وه. به‌رامبه‌ر‌به‌م‌ئالۆزیه‌‌پادشا‌هه‌ستی‌به‌‌مه‌ترسی‌کرد‌له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌جله‌وه‌که‌‌له‌ده‌ست‌ئه‌م‌نه‌ماوه‌و که‌وتۆته‌‌ده‌ست‌جه‌ماوه‌ر‌بۆیه‌‌ناچاربوو‌ده‌ست‌به‌رداری‌هه‌ندێک‌ده‌سه‌ڵت‌بێ،ژماره‌یه‌ک‌له‌‌وه‌زیره‌کانی له‌سه‌ر‌کار‌لبرد،وه‌زاره‌تی‌دارایی‌به‌‌نیکه‌ر‌سپارده‌وه،ئال‌سێ‌ره‌نگیه‌که‌ی‌شۆڕشی‌قه‌بول‌کرد.
بڕياره‌کانی4ی‌ئاب ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌‌میانڕه‌و‌و‌خۆ‌وه‌ده‌ست‌دانه‌ی‌پادشا‌کافی‌نه‌بوو‌بۆ‌دامرکاندنه‌وه‌ی‌گڕی‌جه‌ماوه‌ر،بهڵکو چاوه‌ڕوانی‌زیاتریان‌له‌‌پادشا‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌جوتیارو‌هه‌ژاره‌‌ڕاپه‌ڕیوه‌که‌‌ئارام‌کاته‌وه. ئێواره‌ی‌سێشه‌مه4ی‌ئاب‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌کۆبونه‌وه‌یه‌کی‌سازدا‌به‌‌مه‌به‌ستی‌دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه چاره‌یه‌ک‌بۆ‌راگرتنی‌شه‌پۆلی‌ناڕه‌زایی‌جه‌ماوه‌ری‌راپه‌ڕیو.له‌‌ده‌سپێکی‌دانیشتنه‌که)فیکۆنت‌دی‌نوای( که‌‌یه‌کێکه‌‌له‌‌سه‌رکرده‌ی‌شکۆداره‌کان،پێشنیاری‌کرد‌مافی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌جوامێره‌کان‌پوچه‌ڵ‌بکرێنه‌وه. له‌‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌کی‌تونددا‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌زنجیره‌‌بڕیارێکی‌ده‌رکرد‌به‌‌ئامانجی‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی )ئیمتیازاته‌کان(گرنگترین‌یان: _1پوچه‌ڵ‌کردنی‌مافی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تیی‌شکۆداره‌کان،به‌‌مافه‌‌دادوه‌ریه‌‌کانیشه‌وه. _2پوچه‌ڵ‌کردنی‌هه‌مو‌کاری‌سوخره‌و‌باجی‌سه‌پێندراو‌به‌سه‌ر‌ئاش‌ونانه‌واکان. _3پوچه‌ڵ‌کردنی‌هه‌مو)ئیمتیازات(ه‌کانی‌به‌خشراو‌به‌‌کۆمه‌ڵه‌‌هه‌رێمی‌و‌که‌رتی‌یه‌کان. _4پوچه‌ڵ‌کردنی‌باجی‌ده‌یه‌ک‌که‌‌به‌‌که‌لیساکان‌ده‌درا. _5راگه‌یاندنی‌یه‌کسانی‌له‌‌نێوان‌هه‌مو‌هاوڵتی‌یه‌ک،بۆ‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌کار‌و‌فه‌رمانبه‌رێتیه‌‌گشتیه‌کان. _6چاکسازی‌له‌‌دام‌و‌ده‌زگای‌دادوه‌ری،به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌هه‌موو‌که‌س‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌مافه‌کان‌دا‌یه‌کسان بن. ئه‌م‌بڕیارانه‌‌سه‌دایه‌کی‌باشی‌هه‌بوو‌کاردانه‌وه‌یان‌باش‌بون‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌نێو‌توێژی‌جوتیارو‌گوند نشینه‌کاندا،چونکه‌‌به‌م‌بڕیارانه‌‌هه‌موو‌جیاوازیه‌کانی‌نێوان‌جوتیارو‌ده‌ره‌به‌گ‌وه‌ل‌ده‌نرێن،لهبهرامبهر یاساش‌هه‌مویان‌یه‌کسان‌ده‌بن،ئه‌مه‌‌نیشانه‌یه‌کی‌نه‌مانی‌دیارده‌ی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تیه. له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌بڕیاره‌کان‌به‌‌دڵێکی‌خۆشه‌وه‌‌پێشوازیان‌لێوه‌‌کرا‌به‌ڵم‌له‌‌ماوه‌یه‌کی‌کورت‌ره‌نگدانه‌وه‌ی خه‌راپیان‌لێ‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن،ئه‌میش‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌نیوه‌ی‌داهاتی‌ووڵت‌له‌‌وه‌رگرتنی‌باجه‌کانه‌وه‌‌بوو باجه‌کانیش‌نه‌مان. هه‌ر‌چه‌نده‌‌میرابو‌پێشبینی‌ئه‌مه‌ی‌ده‌کرد‌وپێشتریش‌ئاماژه‌ی‌پێ‌دابو‌ئه‌مه‌‌به‌‌پشتبه‌ستن‌به‌‌فه‌رمانه‌کانی نیکه‌ری‌وه‌زیری‌دارایی‌بون،داوای‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌کردبو‌رێژه‌ی‌له%25له‌‌داهاتی‌ئه‌و
که‌سانه‌‌وه‌ربگیرێت‌که‌‌داهاتیان‌له400لیره‌‌ره‌ت‌ده‌کات.هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌مه‌‌قه‌ره‌بوی‌ئه‌و‌زیانانه‌‌ناکاته‌وه که‌‌ده‌وڵه‌ت‌له‌‌ئه‌نجامی‌پوچه‌ڵکردنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌هه‌مو‌بڕیارانه‌‌لێ‌ده‌که‌وێت،به‌هه‌ر‌حاڵ‌ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌جاره‌‌له مێژووی‌فرانسا‌بڕیاری‌له‌م‌چه‌شنه‌‌ده‌درێت‌که‌‌به‌ر‌له‌‌هه‌ژارو‌جوتیاره‌کان،ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن،ده‌بێ‌ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌به‌رهه‌می‌شۆڕش‌بێت؟
جاڕدانی‌مافی‌مرۆڤ‌وهاووڵتی له26ئاب‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌په‌یمانی‌مافی‌مرۆڤی‌راگه‌یاند‌که‌تیایدا‌به‌ته‌واوه‌تی‌ئه‌و‌مافانه‌یان‌ده‌ست نیشان‌کردبون‌که‌‌هاوولتی‌له‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌هه‌یه: _1مرۆڤ‌به‌ئازادی‌له‌‌دایک‌ده‌بێ‌وبه‌‌ئازادیش‌ده‌مێنێته‌وه‌و‌له‌‌مافه‌کان‌دا‌یه‌کسانن. _2مه‌به‌ست‌له‌‌حکومه‌ته‌کان‌ئه‌وه‌یه،ده‌سته‌به‌ر‌کردنی‌مافه‌‌سروشتیه‌کانی‌مرۆڤ‌وپاراستنی‌بگرێته ئه‌ستۆ:ئازادی‌مولک‌دارێتی،پاراستنی‌گیان‌و‌ماڵ،مافی‌نه‌‌هێشتنی‌سته‌م‌و‌زۆرداری. _3که‌س‌نه‌‌زیندانی‌ده‌کرێ،نه‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌کرێ،ته‌نها‌له‌و‌حاڵه‌تانه‌‌نه‌بێ‌که‌‌یاسا‌دیاریان‌ده‌کات. له‌م‌راگه‌یاندنه‌‌زۆر‌له‌گیانی‌ته‌بایی‌و‌بڕواکانی‌جان‌جاک‌رۆسۆی‌پێوه‌‌دیاره،هه‌ر‌وه‌ها‌ره‌نگدانه‌وه‌و کاریگه‌ری‌راگه‌یاندنی‌رزگاری‌ئه‌مه‌ریکاشی‌پێوه‌‌دیار‌بوو،ئه‌مه‌‌نیشانه‌ی‌ئه‌وه‌یه،هه‌موو‌تاکێکی فه‌ره‌نسی‌تینوی‌ئازادی‌و‌سه‌ربه‌ستی‌یه. ئه‌م‌راگه‌یاندنه‌‌وه‌کو‌پێشه‌کی‌یه‌ک‌بۆ‌ده‌ستوری1791بڵو‌کرایه‌وه.
روداوه‌کانی‌ئؤکتۆبه‌ر بڕیاره‌کانی4و 26ی‌ئاب‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئیمزای‌پادشادا‌بون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بکه‌ونه‌‌مه‌یدانی‌پڕاکتیکه‌وه، چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌‌نه‌ده‌کرا‌وا‌به‌ئاسانی‌ئه‌م‌بڕیارانه‌‌ئیمزایان‌له‌سه‌ر‌بکرێت،چونکه‌‌به‌‌پیاده‌کردن‌و‌جێ به‌جێ‌کردنی‌بڕیاره‌کان‌ده‌سه‌ڵتێکی‌زۆر‌له‌‌پادشا‌ده‌سێنرایه‌وه،ده‌سه‌ڵته‌کان‌هه‌مویان‌ده‌که‌وتنه‌‌ده‌ست جه‌ماوه‌ر،ئه‌وه‌بو‌هه‌ر‌وه‌کو‌مه‌زه‌نده‌‌ده‌کرا‌واشی‌لێ‌هات،پادشا‌بڕیاره‌کانی‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌و‌ئیمزای له‌سه‌ر‌نه‌کردن.ئیتر‌دۆخه‌کان‌پشێویان‌تێکه‌وت‌و‌ئالۆزیش‌که‌وته‌‌پاریس. له‌‌هه‌مان‌کات‌داوای‌تیپی‌فلندرز‌کرا‌بۆ‌پاراستنی‌ڤێرسای،پڕۆپاگه‌نده‌‌له‌‌پاریس‌بڵو‌بوه‌‌وه،گوایه‌‌له ڤێرسای‌کاتی‌ئاهه‌نگ‌گێڕان‌سوکایه‌تی‌به‌‌ئاڵی‌شۆڕش‌کراوه،نه‌مانی‌نان‌له‌‌بازاڕه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م روداوانه‌‌به‌‌هه‌ڵکه‌وت‌که‌وتنه‌‌یه‌ک‌کات‌و‌سات،خه‌ڵك‌له‌‌پادشای‌خواست‌که‌‌بچێته‌‌پایته‌خت. له5ی‌ئۆکتۆبه‌ر‌خۆپیشاندانێکی‌مه‌زن‌رێکخرا‌ژنه‌کان‌له‌‌ریزی‌پێشه‌وه‌‌بون‌به‌ره‌و‌ڤێرسای‌رێکه‌وتن داوایان‌ده‌کرد‌پادشا‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌پاریس،به‌‌مه‌زنده‌ی‌ئه‌وان‌به‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌پادشا‌بۆ‌پاریس‌خه‌ڵک‌دڵنیا‌ده‌بێ به‌‌ناچاری‌گه‌نم‌و‌دانه‌وێڵه‌‌کان‌ده‌که‌ونه‌‌بازاڕ.
میان‌ره‌وه‌کان‌کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌لێشاوه‌یان‌ده‌زانی‌بۆیه‌‌مه‌ترسیان‌لێ‌نیشت‌ئه‌وه‌‌بو‌پاسه‌وانانی‌نیشتمانی به‌دوایان‌که‌وتن،لفاییت‌که‌‌له‌‌ڤێرسای‌فه‌رمانده‌ی‌پاسه‌وانه‌کان‌بوو‌به‌‌ناوی‌شاره‌وانی‌داوای‌له‌‌پادشا‌کرد بگه‌ڕێته‌وه‌‌پاریس. له6ی‌ئۆکتۆبه‌ر‌پادشا‌خۆی‌و‌خێزانه‌که‌ی‌به‌‌یاوه‌ری‌پاسه‌وانه‌کانی‌نیشتمانی‌گه‌یشتنه‌وه‌‌پاریس،پادشا هێمای‌شۆڕشی‌له‌سه‌ر‌سنگ‌هه‌لواسی‌بوو،هه‌ر‌هه‌مان‌کات‌ئیمزاشی‌له‌‌سه‌ر‌بڕیاره‌کانی4و26ی‌ئاب کرد. به‌م‌شێوه‌یه‌‌پادشا‌خۆی‌وخانه‌واده‌ی‌له‌‌کۆشکی)تویلری(نیشته‌جێ‌بون‌به‌‌پاراستنی‌پاسه‌وانانی‌نیشتمانی، ده‌توانین‌بڵێین‌له‌‌ژیر‌ده‌سه‌ڵتی‌شۆڕش‌دابون‌ئه‌گه‌ر‌نه‌لێین‌دیلی‌به‌ر‌ده‌ستی‌ئه‌وان‌بوو. به‌‌گواستنه‌وه‌ی‌پادشا‌بۆ‌پاریس،ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانیش‌ده‌ستی‌به‌‌گواستنه‌وه‌‌بۆ‌پاریس‌کرد‌بۆ‌ئه‌نجام دانی‌ئه‌رک‌و‌کاره‌کانی‌که‌‌داڕشتنه‌وه‌ی‌ده‌ستور‌بوو،به‌‌هاتنی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌بۆ‌پاریس‌دیاره ئه‌میش‌ده‌که‌وێته‌‌ژێر‌دلۆڤانی‌شۆڕش‌به‌‌تایبه‌ت‌توند‌ره‌وه‌کان،داڕشتنه‌وه‌ی‌ده‌ستور‌له‌م‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌‌به کاریگه‌ری‌ئه‌وان‌داده‌ڕێژرێته‌وه‌‌که‌‌پڕ‌ده‌بێ‌له‌‌سیمای‌توندو‌تیژی‌و‌توندڕه‌وی.
کۆچ‌به‌ره‌کان له‌‌هاوینی1789له‌گه‌ڵ‌سوتاندنی‌کۆشک‌و‌کێلگه‌کانی‌زۆر‌له‌‌شکۆداره‌کان‌و‌له‌گه‌ڵ‌ده‌رکردنی‌یاسای پوچه‌ڵ‌کردنه‌وه‌ی)ئیمتیازات(ه‌‌کۆنه‌کان،گه‌ڵێک‌له‌‌جوامێر‌و‌ئه‌کلیرۆسه‌کان‌درکیان‌به‌و‌مه‌ترسیه‌‌کرد‌که ئیتر‌رێککه‌وتن‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌مه‌حاڵه،داهاتوی‌ره‌شی‌خۆیان‌له‌‌فرانسا‌به‌دی‌ده‌کرد،ئهمه وایکرد‌یا‌پۆل‌پۆل‌یا‌به‌تاک‌له‌‌ووڵت‌وه‌ده‌ر‌که‌ون،هه‌ندێکیان‌کۆچیان‌ده‌کرد‌تا‌به‌دوای‌کڕینی‌چه‌ک‌دا بگه‌ڕێن‌و‌راده‌ستی‌بێگانه‌کانی‌که‌ن‌تا‌دژی‌‌شۆڕشگڕه‌کان‌به‌کار‌بهێنن،هه‌ندێکیشیان‌ته‌نها‌بۆ‌مه‌به‌ستی ده‌رباز‌کردنی‌گیانی‌خۆیان‌و‌خانه‌واده‌یان‌کۆچیان‌ده‌کرد،هه‌ندێکی‌تریشیان‌له‌‌نائارامی‌ووڵت‌ترسیان هه‌بوو‌وه‌ده‌ر‌ده‌که‌وتن‌به‌و‌نیازه‌ی‌ماوه‌یه‌کی‌تر‌وڵت‌ئارام‌ده‌بێته‌وه‌و‌ئه‌وان‌بگه‌ڕێنه‌وه. ڕێژه‌یه‌کی‌که‌م‌هه‌ستیان‌به‌‌گرنگی‌روداوه‌کان‌ده‌کرد،له‌وه‌‌بێ‌خه‌به‌ر‌بون‌که‌‌ره‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌ئیتر‌بۆ دواوه‌‌ناگه‌ڕێته‌وه،به‌‌هه‌ر‌حاڵ‌کۆچبه‌ره‌کان‌زۆربه‌یان‌رویان‌له‌‌وڵتی‌به‌لژیک‌کردو‌لێی‌گیرسابونه‌وه، بۆ‌پیلن‌گێڕان‌دژی‌شۆره‌شگێڕه‌کان‌له‌‌سنوری‌فرانسا‌دور‌نه‌ده‌که‌وتنه‌وه،شاری‌کۆبلینزیان‌کردبوه بنکه‌ی‌چالکیه‌کانیان،ئه‌م‌ئاژاوه‌‌گێڕانه‌‌گه‌ڵێک‌ده‌رده‌سه‌ریان‌بۆ‌فرانساو‌سیسته‌مه‌‌نوێکه‌ی‌دروست کردبو،له‌‌سه‌روی‌هه‌مویانه‌وه‌‌کونت‌دارتوان‌براکه‌ی‌پادشا‌که‌‌ببوه‌‌مایه‌ی‌سه‌رئێشه‌و‌پیلن‌گێڕان‌و ده‌ست‌کیسی‌بۆ‌بێگانه‌‌و‌یارمه‌تی‌دانی‌تێکده‌ران‌بۆ‌شێواندنی‌دۆخه‌که،ئه‌رکی‌ئه‌م‌بوو.
شۆڕش‌و‌که‌لیسا
دوای‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌له‌‌پادشا‌ده‌سه‌ندرێنه‌وه،ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ده‌بێته‌‌تاکه‌‌ده‌زگای ده‌سه‌ڵت‌به‌ده‌ست‌بۆ‌کاروباری‌ووڵت،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌گه‌لی‌فرانسا‌بڕواو‌متمانه‌ی‌خۆیان‌به نوێنه‌ره‌کانیان‌به‌خشی،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌له‌‌ئه‌رکه‌‌هه‌ره‌‌گرنگه‌کانی‌ئه‌نجومه‌ن،چاره‌سه‌ری‌قه‌یرانی‌دارایی وڵت‌بو‌که‌‌هۆکاری‌راسته‌وخۆی‌هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕش‌بوو،به‌تایبه‌ت‌ئه‌وکات‌خه‌زینه‌ی‌وڵت‌خاڵی بوو‌ده‌بوایه‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌هه‌نگاوێک‌بنێ‌بۆ‌چاره‌سه‌ری‌ئه‌م‌قه‌یرانه،ئه‌وه‌‌بو‌ئه‌ندامی‌ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‌ره‌به‌ن‌تالیران‌پیشنیارێکی‌به‌‌ئه‌نجومه‌ن‌دا‌تیایدا‌داوای‌ده‌ست‌به‌سه‌رداگرتنی‌سامانی )مومته‌له‌کات(که‌لیسا‌کرد،که‌‌به2تا3ملیار‌لیره‌‌مه‌زنده‌‌ده‌کرا،بێ‌لێکۆلینه‌وه‌و‌به‌دوادا‌چون‌راسته‌وخۆ ئه‌م‌پێشنیاره‌‌دژواره‌‌له2ی‌نۆڤه‌مبه‌ری 1789په‌سند‌کرا.هه‌ر‌زوو‌حکومه‌ت‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌هه‌موو مولکه‌کانی‌که‌لیسادا‌گرت‌وده‌ستی‌به‌‌ده‌رکردنی‌به‌لگه‌نامه‌‌کرد‌بۆ‌خه‌زینه،که‌ده‌ست‌به‌رداری‌مولکه‌کانی که‌لیسا‌بن،به‌و‌نیازه‌ی‌دواتر‌به‌‌زیاده‌وه‌قه‌ره‌بویان‌بکاته‌وه.به‌ڵم‌ئه‌م‌به‌لگه‌نامه‌‌مولکیانه‌‌چاره‌سه‌ری کێشه‌کانیان‌نه‌کرد‌و‌لی‌خه‌ڵکیش‌نه‌بونه‌‌جێی‌بڕواو‌متمانه‌‌بۆیه‌‌کیشه‌کان‌خه‌ستتر‌بوون،به‌‌هۆیه‌وه نیکه‌ر‌له1790ده‌ستی‌له‌‌پۆستی‌وه‌زاره‌ت‌کێشایه‌وه‌و‌بۆ‌سویسرا‌کۆچی‌کرد.که‌م‌وکوڕیش‌له‌‌خه‌زنه‌ی ده‌وڵه‌ت‌بۆ‌هه‌مو‌حکومه‌ته‌کانی‌‌شۆڕش‌وه‌ک‌خۆی‌مایه‌وه. به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌که‌لیساکان‌له‌‌مومته‌له‌کات‌بێبه‌ش‌بوون‌له‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌ت‌بو‌بودجه‌یه‌ک‌بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی کاروباری‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌دابین‌بکات‌به‌‌تایبه‌تی‌موچه‌و‌بژێویان،به‌م‌ئه‌گه‌ره‌وه‌‌له‌‌ته‌موزی1790 ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ده‌ستورێکی‌سڤیلیی‌بۆ‌ئه‌کلیرۆس‌ده‌رکرد،ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌‌گه‌ل‌به‌خشی‌که ئه‌وان‌ده‌توانن‌ئه‌سقوفه‌کان‌دابمه‌زرێنن،له‌‌کاتێکا‌پێشتر‌‌ئه‌مه‌‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا‌بوو،دواتر‌ئه‌سقفه‌کان موچه‌یان‌له‌‌خه‌زینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌وه‌رده‌گرت‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌وان‌بون‌به‌‌فه‌رمانبه‌ر‌له‌‌خزمه‌ت‌گه‌لدا،له راستیش‌دا‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌بڕیارێکی‌خه‌ته‌رناک‌بوو‌چونکه‌‌له‌م‌حاڵه‌ته‌‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌بونه‌‌کرێگرته‌و‌له به‌رامبه‌ر‌کرێ‌و‌رۆژانه‌یان‌کاره‌کانیان‌ئه‌نجام‌ده‌دا،له‌‌کاتێک‌ئه‌مه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌نه‌ریتی‌که‌لیسایه،کاتی خۆشی‌وه‌کو‌ئه‌نجام‌ده‌ری‌په‌یامێکی‌ئاسمانی‌سه‌یری‌کاره‌کانی‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌‌ده‌کرا‌نه‌ک‌وه‌کو‌کرێگرته، ئه‌سته‌م‌بوو‌که‌لیسا‌‌ئه‌م‌بڕیاره‌ی‌قه‌بول‌کا.له‌‌به‌رامبه‌ر‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی داوای‌له‌‌قه‌شه‌کان‌کرد‌سوێند‌بخۆن،دلسۆزی‌‌گه‌ل‌و‌پادشاو‌ده‌ستوری‌سڤیلی‌نوێ‌وئه‌کلیرۆس‌بن، زۆریان‌ئه‌م‌داوایه‌یان‌ره‌ت‌کرده‌وه‌و‌له‌‌فرانسا‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن. ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌ئه‌نجومه‌ن‌بوه‌‌هۆی‌ره‌نجاندنی‌پاپاو‌له‌ده‌ست‌دانی‌پشتگیری‌ئه‌و،ئه‌مه‌‌زیانێکی‌زۆری به‌‌شۆڕش‌گه‌یاند‌به‌‌تایبه‌ت‌کاتێک‌پاپا‌فه‌رمانی‌قه‌بول‌کردنی‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌نوێ‌یه‌ی‌به‌‌حه‌رام‌ده‌رکرد. لویسی‌شازده‌هه‌م‌یه‌که‌م‌که‌س‌بو‌که‌‌به‌م‌بڕیاره‌ی‌پاپا‌زۆر‌په‌شیمان‌بوو،چونکه‌‌ئه‌م‌خۆی‌ئیمزای‌له‌سه‌ر
کرد‌بو‌و‌له‌‌ناخیشا‌گه‌ڵێک‌ئاین‌په‌روه‌ر‌بوو‌هه‌ر‌بۆیه‌‌به‌دوای‌که‌لێنێک‌دا‌ده‌گه‌را‌لێی‌ده‌رچێ‌و‌له بڕیاره‌که‌ی‌په‌شیمان‌ببێته‌وه.
لويسی‌شازده‌هه‌م‌و‌شاژن:ماری‌ئه‌نتوانێت
راکردنی‌پادشا سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌پادشا‌زۆربه‌ی‌بڕیاره‌کانی‌شۆڕشی‌ئیمزا‌ده‌کرد‌و‌قه‌بولی‌بوو‌له‌‌زۆربه‌ی‌بۆنه‌کانیش پابه‌ندی‌خۆیان‌بۆ‌داخوازیه‌کانیان‌نیشان‌ده‌دا،به‌ڵم‌پادشا‌و‌خانه‌واده‌که‌ی‌هه‌رده‌م‌به‌‌چاوێکی‌قینه‌وه‌‌سه‌یر ده‌کران،ئه‌وان‌له‌‌په‌یوه‌ندی‌به‌رده‌وام‌دا‌بون‌له‌گه‌ڵ‌پادشاکانی‌ئه‌وروپا‌بۆ‌دۆزینه‌وه‌ی‌رێگا‌چاره‌و‌به‌‌فریا هاتنیان،له‌گه‌ڵ‌کۆچبه‌رانیش‌له‌‌په‌یوه‌ندیدا‌بون‌بۆ‌پیلن‌گێڕان‌دژی‌شۆڕشگێڕه‌کان،تا‌ئه‌وکاتیش‌بێ‌ئومێد نه‌بون‌له‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌ببوژێنه‌وه‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشایه‌تیان‌بۆ‌دۆخی‌جاران‌بگه‌ڕێته‌وه‌و‌به‌سه‌ر شۆڕشگێڕه‌کاندا‌زاڵ‌بن. به‌ڵم‌فشاری‌کۆچبه‌ران‌له‌‌لیه‌ک‌و‌ده‌ستگرتنی‌توندڕه‌وه‌کان‌به‌سه‌ر‌بڕیارو‌کاره‌کانی‌شۆڕش‌له‌‌لیه‌کی تر‌ئارامیان‌له‌‌پادشا‌بڕی‌بوو،له‌‌دوایین‌جاریش‌ده‌ستوری‌ئه‌کلیرۆس‌که‌‌پاپای‌لێ‌زویر‌کرد‌هاته‌‌پاڵ فشاره‌کان‌ئه‌مانه‌‌هه‌موویان‌بونه‌‌خاڵی‌ناکۆک‌له‌گه‌ڵ‌ناخی‌پادشا‌له‌‌کاتێکدا‌ئه‌م‌پیاوێکی‌بڕواداری‌کریستی بوو. ئه‌وه‌ی‌راستی‌بێ‌ته‌نها‌پادشا‌به‌ته‌نیا‌له‌م‌کارانه‌‌په‌ست‌و‌ناڕه‌حه‌ت‌نه‌بوو،پیاوه‌کانی‌ده‌ورو‌به‌ریشی‌توشی تاروکه‌یی‌ببون‌له‌وانه‌‌میرابۆ‌که‌‌پیشتر‌باسمان‌لێیه‌وه‌‌کرد‌پیاوێک‌بوو‌بڕوای‌به‌‌پادشایه‌تی‌ده‌ستوری هه‌بوو‌به‌‌فه‌راهام‌کردنی‌ئازادیه‌‌سیاسیه‌کانی‌هاوڵتیانه‌وه. میرابۆ‌بۆ‌به‌ره‌نگار‌بونه‌وه‌ی‌توندڕه‌وان‌هه‌وڵی‌دا‌هاوکاری‌له‌گه‌ڵ‌میانڕه‌وان‌بکا‌بۆ‌دامه‌زراندنی حکومه‌تێكێ‌مه‌رکه‌زیی‌به‌هێز‌که‌‌بتوانێ‌به‌رپه‌رچی‌ئاژاوه‌‌گێڕان‌بداته‌وه‌‌و‌له‌‌ناویان‌به‌رێ‌بۆ‌ئه‌م مه‌به‌سته‌‌فشاری‌خستبوه‌‌سه‌ر‌ئه‌نجومه‌نی‌نیستمانی.
بۆهه‌مان‌مه‌به‌ست‌داوایه‌کی‌ئاراسته‌ی‌پادشا‌کرد‌که‌‌هاوکاریی‌بکات‌تا‌بتوانێ‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌ئه‌نجومه‌ن وسه‌روه‌ری‌رژێمی‌فرانسا‌بگه‌ڕێنرێته‌وه.به‌ڵم‌به‌‌مردنی‌له‌ناکاوی‌میرابۆ‌له‌‌نیسانی1791پادشایه‌تی ده‌ستوری‌پشتگیری‌یه‌کی‌به‌هێزی‌له‌ده‌ست‌دا،ده‌کرێ‌بڵێین‌ئه‌گه‌ر‌وا‌نه‌بوایه‌‌درێژه‌‌به‌‌داخوازیه‌که‌ی ده‌درا. هه‌ر‌چه‌ند‌کاره‌کان‌به‌دوا‌ده‌که‌وتن‌په‌یوه‌ندی‌له‌گه‌ڵ‌کۆچبه‌ران‌توندتر‌ده‌بون‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌گه‌ڵ‌شازاده، ئه‌ویش‌له‌‌رێگه‌ی‌وه‌زیری‌سوێدی)فرسن(که‌‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌گه‌رم‌دا‌بوو‌بۆ‌وه‌ده‌رنانیان‌له‌‌فرانسا،به دیدی‌ئه‌مان‌له‌‌ده‌ره‌وی‌فرانساوه‌‌باشتر‌کار‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌فرانسا‌ده‌کرێت.وه‌زیری‌سوێدی‌کاری بۆئه‌وه‌‌کرد‌پادشا‌و‌خانه‌واده‌ی‌له‌‌فرانسا‌وه‌ده‌ر‌نێت. پادشاو‌خانه‌واده‌ی‌به‌‌داشقه‌یه‌کی‌داخراو‌به‌نهێنی‌له‌‌پایته‌خته‌وه‌به‌ره‌و‌سنوری‌باکوری‌رۆژهه‌لتی‌وڵت رایان‌کرد‌له21ی‌حوزه‌یران‌گه‌یشتنه‌‌فارین‌که‌‌شارێکی‌بچووکه‌‌له‌‌نزیک‌سنور.به‌ڵم‌کاره‌که‌یان‌لێ ئاشکرا‌ده‌بێ‌و‌به‌‌زۆر‌رۆژی‌دواتر‌له‌ژێر‌پاسه‌وانێتیه‌کی‌توند‌ده‌یان‌گه‌ڕێننه‌وه‌‌پاریس. ئه‌وه‌ی‌راستی‌بێ‌راکردنی‌پادشا‌هه‌موو‌پڕده‌کانی‌نێوان‌خۆی‌و‌میانڕه‌وه‌کان‌روخاندن‌که‌‌پشتگیریان‌له مانه‌وه‌ی‌کورسی‌و‌ته‌لری‌پادشا‌ده‌کرد‌به‌‌حکومه‌تێکی‌باڵ‌ده‌سه‌ڵته‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌به‌رده‌وام‌بونی‌شۆڕش. جگه‌‌له‌مه‌ش‌کاردانه‌وه‌ی‌راکردنی‌پادشا‌له‌سه‌ر‌لیه‌نگر‌وبانگخوازانی‌پادشایه‌تی‌ده‌ستوری‌هه‌بوو، سه‌ره‌ڕای‌توندڕه‌وه‌‌کۆماریه‌کان‌که‌‌بانگه‌وازیان‌بۆ‌بیری‌ئازادی‌ده‌کرد‌ده‌رفه‌تیان‌بۆ‌ره‌خسا‌فراوانتر‌کار له‌سه‌ر‌بیرۆکه‌‌کانیان‌بکه‌ن،چونکه‌‌به‌م‌ڕاکردنه‌ی‌پادشا‌ماکی‌خیانه‌ت‌به‌‌خۆی‌و‌خانه‌واده‌که‌یه‌وه‌‌لکا، به‌وه‌ی‌هاوکاری‌کۆچبه‌رانی‌ده‌کردو‌ده‌ستی‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌‌بێگانه‌کان‌تێکه‌ل‌کردبو‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی شۆڕشگێڕه‌کان،ئه‌وه‌ی‌کاره‌کانی‌زیاتر‌ئالۆز‌کرد‌ئه‌و‌راگه‌یاندنه‌ی‌پادشا‌بوو‌که‌‌به‌ر‌له‌‌راکردنی رایگه‌یاند‌بوو‌ده‌لێ: )ئه‌و‌بڕیارانه‌ی‌له‌‌دانیشتنی23ی‌حوزه‌یران‌داومه‌‌پوچه‌ڵیان‌ده‌که‌مه‌وه‌‌چونکه‌‌له‌ژێر‌فشار‌ئیمزام‌کردون( ئه‌مه‌‌به‌‌راشکاوانه‌‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌پادشا‌هه‌موو‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌شۆرش‌ره‌ت‌ده‌کاته‌وه. هه‌ر‌له‌وکاته‌ی‌پادشا‌گه‌ڕایه‌وه‌‌پاریس‌چاره‌نوسی‌پادشاو‌خانه‌واده‌و‌کورسیه‌که‌ی‌جێی‌مشتومڕانێ‌بوو به‌تایبه‌ت‌له‌‌نێوه‌ندی‌توندڕه‌و‌وخاوه‌ن‌ده‌نگه‌کان‌دا،به‌‌ئاشکرا‌بانگه‌شه‌ی‌رژێمی‌کۆماریان‌ده‌کرد .بهڵم که‌سه‌‌میانڕه‌وه‌کان‌له‌‌لدانی‌پادشا‌ده‌ترسان‌له‌وه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌نه‌مانی‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا‌ئاژاوه‌‌و‌په‌شێوی‌له وڵت‌بڵو‌بێته‌وه،بۆیه‌‌پشتگیریان‌له‌‌کارا‌کردنی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌کرد‌تا‌کار‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بکه‌ن‌پادشا بگه‌رێننه‌وه‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌و‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌سنوردارکه‌ن.ئه‌وه‌بو‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌بڕیارێکی له‌م‌شێوه‌‌ده‌رکرد‌که‌‌به‌‌ناوه‌ڕۆک‌وسیما‌کۆماری‌بوو،بۆ‌گه‌لی‌فرانساشی‌ئاشکرا‌کرد‌که‌‌پادشا‌به‌‌زۆر له‌‌کۆشک‌وه‌ده‌ر‌نراوه‌و‌روه‌و‌سنور‌دورخراوه‌ته‌وه،بۆیه‌‌پادشا‌له‌م‌راکردنه‌ی‌به‌رپرسیار‌نیه.
به‌ڵم‌کۆماری‌خوازو‌توندڕه‌وه‌کان‌ئه‌م‌بڕیاره‌ی‌ئه‌نجومه‌نیان‌ره‌ت‌کرده‌وه‌و‌له17ی‌ته‌موز خۆپیشاندانێکی‌مه‌زنیان‌رێکخست‌مه‌به‌ستیان‌تۆقاندنی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌بوو‌به‌مه‌ش‌جله‌و‌یان‌له ده‌ست‌میانڕه‌وان‌ده‌رکرد،پاسه‌وانی‌نیشتمانی‌خۆیان‌تێ‌هه‌لقورتاند،به‌رگریان‌له‌‌مانه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‌وبه‌رده‌وامی‌شه‌رعیه‌تی‌ده‌سه‌ڵتی‌وڵت‌کرد،بۆ‌ئه‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌ش‌ئه‌نجومه‌ن‌چه‌ند‌هه‌نگاوێکی خۆپاراستنی‌نا،بۆ‌رازی‌کردنی‌جه‌ماوه‌ری‌توڕه‌ش‌بڕیارێکی‌ده‌رکرد‌که‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌پادشا بوه‌ستێنرێت‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌ده‌ستورێکی‌نوێ‌بۆ‌وڵت‌داده‌نرێت،به‌‌هێشتنه‌وه‌ی‌مافی‌پادشایه‌تی..
راگه‌ياندنی‌بلنیتز تا‌هاوینی1791هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌کۆچبه‌ران‌بۆ‌راکێشانی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بۆ‌ناو‌شه‌ڕ‌دژی‌فرانسا‌له پێناو‌رزگار‌کردنی‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌هه‌ره‌سیان‌هێنا،هه‌روه‌ها‌هه‌وڵه‌کانی‌پادشا‌له‌لیه‌ن‌ئیمپڕاتۆریه‌تی نه‌مساو‌گفته‌کانی‌که‌‌به‌‌ئینگلیزی‌دابون‌به‌‌پێدانی‌هه‌ندێک‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌هیچیان‌سه‌رنه‌که‌وتن، نه‌مسا‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌که‌ی‌به‌‌کێشه‌‌ناوه‌خۆییه‌‌کانیانه‌وه‌‌گیریان‌خواردبوو‌و‌ئینگلیزیش‌خه‌ریکی‌مشوری بازرگانیه‌کانی‌ده‌ره‌وه‌یان‌بون‌کاتی‌ئه‌وه‌یان‌نه‌بوو‌خۆیان‌خه‌ریکی‌کێشه‌کانی‌فرانسا‌بکه‌ن. به‌ڵم‌بڕیاره‌که‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌که‌‌به‌هۆی‌راکردنیه‌وه‌‌پادشایان‌له‌ده‌سه‌ڵت‌دور‌خستبۆوه‌‌سه‌رنجی پادشاکانی‌ئه‌وروپایان‌بۆ‌خۆ‌راکێشا‌و‌پێی‌ناڕه‌حه‌ت‌بوون،ئهوهبووله21ئابی1791له‌‌پلینتز کۆبونه‌وه‌یه‌ک‌بۆ‌دوان‌و‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌ی‌له‌‌فرانسا‌رویان‌داوه‌‌له‌‌نێوان‌ئیمپڕاتۆری نه‌مساو‌پادشای‌بڕوسیا‌رێک‌خرا،له‌م‌کۆبونه‌وه‌یه‌‌راگه‌یاندنێکی‌هاوبه‌ش‌راگه‌یه‌ندرا‌تیایدا‌وهاتبو: پشتگیری‌کردن‌له‌‌پاراستنی‌سه‌لمه‌تی‌و‌مانه‌وه‌ی‌ته‌ختی‌پادشای‌فرانسا‌ئه‌رکی‌هه‌مو‌پادشاکانی ئه‌وروپایه،ئاماده‌یی‌خۆشیان‌خسته‌‌رو‌ئه‌گه‌ر‌پادشاکانی‌ئه‌وروپا‌به‌‌پیر‌بانگه‌وازه‌‌که‌یانه‌وه‌‌بێن‌ئه‌وا ئاماده‌ن‌یارمه‌تی‌پادشای‌فرانسا‌بده‌ن،ئه‌مه‌‌وای‌لێ‌به‌دی‌ده‌کرێ‌که‌‌ئه‌وان‌ئاماده‌ن‌هاوکاری‌پادشای فرانسا‌بکه‌ن‌ئه‌گه‌ر‌هه‌مو‌پادشاکانی‌ئه‌وروپا‌رازی‌بن،ئه‌مه‌ش‌مه‌حاڵه‌‌بکرێت!راگه‌یاندنه‌که‌‌به‌‌زمانێکی دبلۆماسی‌و‌زیره‌کانه‌‌داڕشترابوو،نه‌ک‌وه‌کو‌داڕشتنی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌و‌جه‌ماوه‌ری‌فه‌ره‌نسی،لهگهڵ ئه‌وه‌ش‌به‌یاننامه‌که‌‌به‌‌هه‌ڵه‌‌لێکدرایه‌وه،لێكدانه‌وه‌که‌‌ده‌ڵێ‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌له‌وپه‌ڕی‌ئاماده‌‌باشی‌دان‌بۆ ده‌ست‌تێوه‌ردانی‌کاروباری‌فرانسا،له‌‌روێک‌لوازی‌پادشای‌فرانسای‌ده‌گه‌یاند‌له‌‌روێکیشه‌وه شۆڕشگڕه‌کان‌وا‌لێی‌تێگه‌یشتن‌که‌‌پادشا‌ده‌ستی‌له‌گه‌ڵ‌بێگانه‌کان‌تێکه‌ل‌کردوه،ئه‌مه‌ش‌هه‌ڵوێستی‌پادشا لواز‌ده‌کاو‌وره‌ی‌جه‌ماوه‌رو‌شۆڕشگڕه‌کانیش‌به‌رز‌ده‌کاته‌وه.
يانه‌کان سه‌رده‌می‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌چه‌ند‌یانه‌یه‌کی‌سیاسیی‌به‌خۆوه‌‌بینی‌که‌‌سیاسه‌ت‌مه‌دارو‌بیرمه‌نده‌کان‌و سه‌رکرده‌‌شۆڕشگڕه‌کان‌هامشۆ‌یان‌ده‌کردن‌ومشتومڕی‌سیاسی‌و‌ئالو‌گۆڕی‌راو‌بۆچونه‌کانیان‌لێ‌ئه‌نجام
دهدا.ئه‌م‌یانانه‌‌رۆلێکی‌پڕ‌بایه‌خ‌وگرنگیان‌ده‌گێرا،هه‌مو‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌شۆڕش‌ده‌هاتنه‌‌سه‌ر‌حوکم له‌‌ناودارانی‌ئه‌م‌یانانه‌‌بون‌دواتر‌به‌‌په‌ره‌سه‌ندن‌وگه‌شه‌کردنیان‌ئه‌م‌یانانه‌‌بونه‌‌نیمچه‌‌حزب،له‌‌وڵت زۆربه‌ی‌گۆڕانه‌کان‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ری‌ئه‌م‌یانانه‌‌رودران،له‌‌مێژووی‌فرانسای‌نوێ‌به‌ناوبانگ‌ترین یانه‌کان‌سێ‌یانه‌‌بوون: _1یانه‌ی‌کۆردڵیێر:باره‌گاکه‌ی‌له‌‌کۆنه‌‌دێرێکی‌باوکه‌‌فه‌ره‌نسیسکانه‌کاندا‌بوو.پێشه‌نگانی‌ئه‌م‌یانه‌یه نوێنه‌رانی‌چینی‌کرێکارو‌هه‌ژاران‌بوون.به‌‌ڕونتر‌بڵێین‌پێشه‌نگانی‌ئه‌م‌یانه‌‌به‌دوای‌چاره‌سه‌ریه‌کی ریشه‌یی‌بۆ‌فرانسا‌ده‌گه‌ڕان،ئه‌وان‌سیسته‌مێکی‌دیموکراتیان‌مه‌به‌ست‌بوو‌هه‌ندێک‌جار‌له‌‌روی کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئابوریه‌وه‌‌سیمای‌توندڕه‌وی‌له‌‌سه‌رکرده‌کان‌به‌دی‌ده‌کرا،به‌تایبه‌ت‌ئه‌وه‌ی‌په‌یوه‌ندیان‌به خاوه‌ندارێتی‌و‌رۆژانه‌و‌دادپه‌روه‌ریی‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌وه‌‌هه‌بو)،مارا(له‌‌سه‌رکرده‌‌هه‌ره‌‌ناسراوه‌کانیان‌بو )مارا(پزیشک‌بوو‌دواتر‌بوو‌به‌‌رۆژنامه‌‌نوس،رۆژنامه‌ی)لمی‌دو‌پاوله(ی‌ده‌رده‌کرد‌به‌هۆی‌بوێری و‌نه‌ترسی‌سه‌رنوسه‌ره‌که‌یه‌وه‌و‌له‌‌رۆژنامه‌‌هه‌ره‌‌به‌ربڵوه‌کان‌بوو،ئه‌م‌پیاوه‌‌هه‌رده‌م‌له‌‌سه‌ر‌دۆزی هه‌ژار‌و‌نه‌دارانی‌ده‌نوسی‌ئه‌م‌کاری‌بۆ‌په‌یداکردنی‌نان‌بۆ‌هه‌ژاران‌ده‌کرد‌و‌بۆ‌ئه‌و‌رۆژه‌ی‌سامانی ده‌وڵه‌مه‌ندان‌به‌سه‌ر‌هه‌ژاراندا‌دابه‌‌ش‌بکرێت‌کاری‌ده‌کرد. دیمۆلین،یه‌کێکی‌تر‌بوو‌له‌‌سه‌رکرده‌کانی‌ئه‌م‌یانه‌یه،ئه‌میش‌رۆژنامه‌‌نوس‌بوو‌به‌‌بیره‌‌توندڕه‌وه‌کانیه‌وه ناسرابوو،له‌‌ناو‌شۆڕشگێڕه‌کان‌یه‌که‌م‌که‌س‌بو‌بانگه‌شه‌ی‌بۆ‌کۆماری‌ده‌کرد،دانتروۆن‌وروبسبیر به‌رده‌وام‌سه‌ردانیان‌ده‌کرد. _2یانه‌ی‌یاقوبیه‌کان‌له‌‌راستیدا‌ئه‌م‌یانه‌یه‌‌له‌‌هه‌ندێک‌ئه‌ندامانی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ئه‌وانه‌ی‌به‌رده‌وام سه‌ردانی‌که‌لیسا‌ی‌یاقوبیان‌ده‌کردن‌که‌‌له‌‌ته‌نیشت‌ئه‌نجومه‌نه‌وه‌‌بو‌پێک‌هاتبوو،به‌م‌هۆیه‌وه‌‌ئه‌م‌ناوه‌ی‌له خۆ‌گرت‌ده‌نا‌ناوه‌‌ڕه‌سه‌نه‌که‌یان)کۆمه‌ڵه‌ی‌دۆستانی‌ده‌ستور(بوو‌ئامانجی‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ش‌چه‌سپاندنی ده‌سکه‌وته‌کانی‌شۆڕش‌بوو،پشتگیری‌کردن‌له‌‌رژێمی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوری،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌سیمای میانڕه‌ویی‌پێوه‌‌دیار‌بوو،سه‌رچاوه‌‌و‌پاشخانی‌ئه‌و‌یانانه‌‌بوون‌که‌‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌وڵت‌بڵو‌ببونه‌وه،به هه‌وڵ‌و‌ته‌قه‌ڵی‌رۆژنامه‌‌به‌ربڵوه‌که‌یان‌بوو‌که‌‌له‌‌داهاتو‌بوو‌به‌‌دیار‌ترین‌سه‌نته‌ری‌سه‌رکردایه‌تیی فرانسا‌له‌سه‌رده‌می‌شۆڕش. له‌‌دیار‌ترین‌سه‌رکرده‌کانیشی)مارکیز‌دیلفییت(بوو‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رپه‌رشتی‌له‌‌دامه‌زراندنی‌پاسه‌وانانی سڤیلی‌کرد،هه‌روه‌ها‌میرابۆ‌ی‌گوتار‌خوێنیش‌هامشۆی‌ده‌کرد‌و‌رۆلی‌‌سه‌رکردایه‌تیی‌تیا‌گێڕا‌وێڕای هه‌ریه‌ک‌له‌‌دانتۆن‌و‌ڕۆبسپێر. سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌یانه‌یه‌‌نوێنه‌رایه‌تی‌باڵی‌میانڕه‌و‌یی‌ده‌کرد‌به‌ڵم‌به‌هۆی‌تێ‌که‌وتنی‌که‌سانی‌توندڕه‌وو روداوه‌کانی‌فرانساوه‌‌به‌ره‌و‌توندڕه‌وی‌هه‌نگاوی‌ده‌نا،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌سه‌رکرده‌کانی‌له‌‌پیاوه‌‌برجوازه‌کان
بون،به‌ڵم‌دواتر‌ئه‌م‌یانه‌یه‌‌بوو‌به‌‌به‌رگریکاری‌مافی‌نه‌داران‌و‌چینی‌هه‌ژاران،چونکه‌‌که‌وتبوه‌‌ژێر کاریگه‌ری‌توندڕه‌وان. _3یانه‌ی‌جیرۆندیه‌کان:له‌‌روی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئابورییه‌وه‌‌ئه‌م‌یانه‌یه‌‌‌نوێنه‌رایه‌تی‌باڵی‌راستی‌شۆڕشی دهکرد،له‌‌روی‌سیاسیشه‌وه‌‌له‌‌سه‌ره‌تای‌شۆڕشه‌وه‌‌پێشره‌کانی‌نوێنه‌رایه‌تی‌توندڕه‌وانیان‌ده‌کرد‌و‌مه‌یلی کۆماریخوازیان‌هه‌بوو،ئامانجه‌کانیشیان‌به‌‌گه‌رخستنه‌وه‌ی‌پیشه‌سازی‌و‌بازرگانی‌و‌ئازادیی‌ئابوری‌و پاراستنی‌خاوه‌ندارێتی‌مولکداران‌بوو،له‌گه‌ڵ‌هه‌نگاو‌نانی‌شۆڕش‌به‌ره‌و‌توندڕه‌وی‌ئه‌مان‌په‌یتا‌په‌یتا‌لێی دور‌که‌وتنه‌وه‌‌تا‌به‌رر‌له‌‌سێداره‌‌دانی‌پادشا‌به‌رگرییان‌لێی‌ده‌کرد،دواتر‌له‌‌پێناو‌پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌که‌‌که‌وتبونه‌‌مه‌ترسی‌یه‌وه‌‌مه‌به‌ستیان‌بوو‌سازش‌له‌گه‌ڵ‌ئوروستوکراته‌کان،له سه‌رکرده‌‌دیاره‌کانی‌ئه‌م‌یانه‌یه:خاتوو‌رۆلن‌و‌بریسۆ. به‌‌هه‌ر‌حاڵ‌ئه‌م‌یانانه‌‌بون‌به‌‌ت‌بنکه‌یه‌ک‌بۆ‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتنی‌که‌سانی‌خاوه‌ن‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌هاوبه‌ش‌و بیرو‌بۆچۆنی‌له‌یه‌ک‌نزیک،ئه‌وه‌‌نه‌بون‌که‌‌ببنه‌‌پارتی‌رێکخراو‌وه‌ک‌ئه‌وانه‌ی‌ئه‌مرۆ‌ده‌یان‌بینین،زۆر له‌‌سه‌رکرده‌کانی‌شۆڕش‌هامشۆی‌زۆربه‌ی‌یانه‌کانیان‌ده‌کرد‌بێ‌جیاوازی‌له‌م‌یانه‌وه‌‌بۆ‌یانه‌یه‌کی‌تر‌بێ مه‌رج‌وسانسۆر‌ده‌چون،له‌وانه‌‌روبسپیر‌ودانتۆن‌که‌‌هامشۆی‌زیاتر‌له‌‌یه‌ک‌یانه‌یان‌ده‌کرد.
ده‌ستوری‌ساڵی1791 له‌‌کۆتاییه‌کانی‌هاوینی1791ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌کۆتایی‌به‌و‌‌کارانه‌ی‌خۆی‌هێنابو‌که‌‌له‌‌ساڵه‌کانی یه‌که‌می‌شۆڕش‌به‌سه‌ر‌خۆیدا‌سه‌پاند‌بو،بریتی‌بون‌له‌‌بڕیاردانی‌ده‌ستورێکی‌دیموکراتی‌بۆ‌گه‌لی‌فرانسا، تیایدا‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌و‌دابه‌شکردنێکی‌دادپه‌روه‌رانه‌ی‌تیا‌ئاماژه‌‌پێ‌کردبێ.هه‌ر‌واش‌بوو‌له3ی ئه‌یلول‌ی1791ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌که‌وته‌‌مه‌یدانی‌جێبه‌جێ‌کردن‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌ئیمزای‌له‌سه‌ر کردو‌سوێندی‌له‌سه‌ر‌خوارد‌که‌‌پابه‌ندو‌دلسۆزی‌بێ. تا‌راده‌یه‌ک‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌وه‌کو‌هیواو‌ئاواته‌کانی‌گه‌لی‌فرانسا‌له‌‌دایک‌بوو‌که‌‌ساڵنێک‌بوو‌به‌‌ئاواتیه‌وه بون‌بۆ‌به‌دی‌هێنانی‌ئازادی‌و‌دیموکراسی‌و‌یه‌کسانی.ئه‌مه‌و‌زۆر‌له‌‌بڕواکانی‌نوسه‌ره‌‌پێشکه‌توو خوازه‌کان،نمونه‌ی‌رۆسۆ‌و‌مۆنتسکیۆ‌و‌ڤولتێر،له‌‌بڕگه‌کانی‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌بون.به‌ڵم‌به‌‌هه‌وڵی به‌رهه‌ڵستیی‌نوێنه‌رانی‌میانڕه‌و‌له‌‌سه‌رکرده‌کانی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌توانرا‌به‌‌روی‌ره‌وتی‌توندڕه‌واندا بوه‌ستن،تا‌ده‌ست‌به‌‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیه‌وه‌‌بگرن‌به‌‌هێشتنه‌وه‌ی‌ده‌ستورێکی‌دیموکراس‌تیایدا‌ده‌سه‌ڵته کانی‌پادشا‌سنوردار‌کرابن،وێڕای‌پاراستنی‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌و‌مافی‌خاوه‌ندارێتیی‌که‌سێتی‌به‌و‌په‌ڕی فراوانیه‌وه،لێره‌شدا‌هه‌وڵ‌ده‌ده‌ین‌که‌‌هه‌ندێک‌له‌‌بڕگه‌‌کانی‌ده‌ستور‌بخه‌ینه‌‌روو: _1چاوکی‌سه‌روه‌ری‌ووڵت‌گه‌له،که‌‌له‌‌رێگای‌ده‌زگاو‌ئۆرگانه‌‌هه‌لبژێردراوه‌‌کان‌وپادشاوه‌‌کاره‌کانیان ئه‌نجام‌ده‌ده‌ن.
به‌م‌پێوه‌ره‌‌ده‌ستبه‌رداری‌شێوازه‌‌کۆنه‌که‌‌بون‌که‌‌ده‌یگوت:پادشا‌به‌ته‌نیا‌چاوکی‌سه‌روه‌ری‌ده‌وڵه‌ته‌‌و‌هه‌ر خۆشی‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنه‌کان‌به‌رپڕسه،گه‌لیش‌بۆی‌نیه‌‌لیپڕسینه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌پادشا‌بکات‌چونکه‌‌ئه‌م بڕیاره‌کانی‌خودا‌جێبه‌جێ‌ده‌کات،له‌‌سه‌رده‌می‌کۆنه‌وه‌‌کار‌به‌م‌ده‌قه‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌ده‌کرا له‌‌ده‌ستوری‌نوێ‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌پادشا‌سنوردار‌بوون،وه‌زیره‌کان‌له‌‌جێبه‌جێکردنی‌یاسادا‌به‌‌هاوشان له‌گه‌ڵ‌پادشا‌مافیان‌هه‌بوو،له‌‌به‌ر‌ده‌می‌ئه‌نجومه‌ن‌نونه‌رایه‌تی‌ناکه‌ن‌و‌له‌‌دیباجه‌کانیش‌به‌شدار‌نابن، ده‌سه‌ڵتی‌فه‌رماندارێتی‌سوپای‌ده‌ریاو‌ئاسمان‌و‌زه‌مین‌و‌به‌ڕێوه‌بردن‌کاروباری‌ده‌ره‌وه‌یان‌پێ‌سپێردرا له‌گه‌ڵ‌مافی‌ڤیتۆ‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌یاساو‌بڕیارانه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ده‌ریان‌ده‌کات،له‌مه‌و‌دوا‌پادشا‌له‌‌سه‌ر ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌له‌‌فرانسا‌بۆ‌خزمه‌تی‌فرانسا‌وگه‌له‌که‌ی‌ده‌بێ،نه‌ک‌وه‌کو‌پێشتر‌بۆ‌سه‌روه‌ریان‌بێ،له هه‌ندێک‌بڕگه‌دا‌ئه‌وه‌ش‌کرایه‌‌ده‌سه‌ڵتی‌گه‌ل‌که‌‌بۆی‌هه‌یه‌‌له‌‌هه‌ندێک‌حاڵه‌تدا‌پادشا‌دور‌بخرێته‌وه‌‌یا ده‌سه‌ڵته‌کانی‌لی‌بسه‌ندرێته‌وه.
ده‌سه‌ڵتی‌ياسا‌دانان ئه‌م‌ده‌سه‌ڵته‌‌به‌‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌درا‌که‌‌هه‌ر‌دوو‌ساڵ‌جارێک‌له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌هه‌ڵده‌‌بژێردرێت،به مه‌رجێ‌ئه‌ندامی‌ئه‌نجومه‌ن‌بۆی‌نه‌بێ‌جاری‌دووه‌م‌بۆ‌ئه‌نجومه‌ن‌خۆی‌بپاڵێوێ‌تا‌سه‌ده‌یه‌کی‌به‌سه‌ر‌تێپه‌ر نه‌بێ،به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌ن‌نوێنه‌ری‌گه‌له‌و‌ئه‌م‌چاوکی‌سه‌روه‌ری‌و‌ده‌سه‌ڵته،ته‌نها‌ئه‌م‌بۆی‌هه‌یه کاتی‌نوێ‌کردنه‌وه‌ی‌کابینه‌کان‌دیاری‌بکات،له‌‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشادا‌نیه‌‌ئه‌نجومه‌ن‌هه‌لوه‌شێنێته‌وه. له‌‌ده‌ستوری‌نوێدا‌دیاری‌کرا‌که‌‌ئه‌ندام‌به‌‌دوو‌پله‌‌دیاری‌ده‌کرێت،چه‌ند‌مه‌رجێکیش‌بۆ‌ئه‌ندامان‌دیاری کران،که‌‌ده‌بێ‌ده‌نگ‌ده‌ر‌رۆژانه‌ی‌سێ‌رۆژ‌به‌‌خه‌زینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌بدات،به‌‌پێی‌ئه‌م‌بنه‌مایه‌‌له‌‌کۆی24 ملیۆن‌که‌س‌ته‌نها4300000که‌س‌چوار‌ملیۆن‌و‌سێسه‌د‌هه‌زار‌که‌س‌بۆی‌هه‌یه‌‌ده‌نگ‌بده‌ن،لهگهڵ ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌شێوازه‌‌هه‌ڵبژاردنه‌‌یه‌کسانیی‌بۆ‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌ده‌سته‌به‌ر‌ناکات‌و‌زۆر‌که‌س‌لێی‌بێبه‌ش‌ده‌بن ته‌نها‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌هه‌ژارن،که‌چی‌شۆڕش‌بانگه‌شه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌کرد‌که‌‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنانه‌‌گشتین‌و‌بۆ‌هه‌مو که‌سێکه،به‌ڵم‌هه‌رچۆنێکی‌بێ‌هه‌نگاوێکی‌مه‌زن‌بوو‌به‌ره‌و‌دیموکراسیه‌ت. ده‌سه‌ڵتی‌فراوان‌به‌‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌دران‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌مه‌یدانی‌دانانی‌یاسادا،دیسان‌مافی‌دیاری کردن‌و‌بوردنی‌باج‌خرایه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه. _بڕوابون‌به‌‌جیا‌کردنه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵته‌کان،له‌‌ده‌ستوری‌نوێ‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌بڕیاری‌له‌سه‌ر‌درابوو، ئه‌رکه‌کانی‌فه‌رمانڕه‌وایی‌به‌‌ده‌زگای‌سه‌ربه‌خۆ‌سپاردران‌تا‌هه‌ر‌یه‌که‌‌به‌‌جیا‌کاره‌کان‌ئه‌نجام‌بدا،کاری یاسادانان،جێبه‌جێ‌کردن،دادوهری،له‌یه‌ک‌جیا‌کرانه‌وه. هه‌موو‌ئه‌و‌بڕگانه‌ی‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌مافی‌مرۆڤ‌که‌‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ده‌رکرابون،ده‌ستور‌په‌سندی کردو‌بۆی‌کرانه‌‌پێشه‌کی.
له‌‌ته‌وا‌بونی‌هه‌موارکردنی‌ده‌ستوری‌نوێ‌هه‌رچی‌سه‌روه‌ری‌و‌شانازی‌ومێرخاسی‌هه‌بون‌له‌‌‌ده‌ستوره‌که بڕیاری‌له‌سه‌ر‌درا،دواتر‌بونه‌‌مایه‌ی‌سه‌ریه‌شه‌‌بۆ‌فرانسا.ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌مافی‌خۆ‌پاڵوتن‌بۆ ئه‌ندامێتی‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانانی‌له‌‌ئه‌ندامه‌کانی‌خۆی‌سه‌نده‌وه،به‌و‌مه‌رجه‌ی‌‌ده‌‌ساڵ‌به‌سه‌ر‌ئه‌ندام‌بونی له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌تێپه‌ڕکا‌ئه‌وسا‌بۆی‌هه‌یه‌‌خۆی‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌بپاڵێو‌ێ.به‌م‌شێوه‌یه ئه‌نجومه‌نی‌یاسادانان‌له‌‌که‌سه‌‌خاوه‌ن‌ئه‌زموون‌و‌زانا‌کۆنه‌کانی‌فرانسا‌بێ‌به‌ش‌بوو‌هه‌موو‌ئه‌وانه‌ی‌له‌م ئه‌نجومه‌نه‌‌بوون‌به‌‌ئه‌ندام‌که‌سانی‌گه‌نج‌وکه‌م‌ئه‌زموون‌بون‌شاره‌زایی‌که‌میان‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردنی‌ووڵت ههبوو،زۆربه‌یان‌که‌سانی‌هه‌رزه‌کار‌وتوندڕوه‌و‌بون.
ئه‌نجومه‌نی‌ياسا‌دانان له‌‌سه‌ره‌تای‌مانگی‌ئۆکتۆبه‌ری1791به‌پێی‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌ده‌ستوری،1791ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان یه‌که‌م‌کۆبونه‌وه‌ی‌خۆی‌به‌ست.به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌نه‌‌نوێکه‌‌ئه‌ندامانی‌به‌تواناو‌خاوه‌ن‌ئه‌زمونیان‌تێدا هه‌لنه‌که‌وتبو،چه‌ند‌گه‌نجێک‌له‌‌برجوازه‌کانی‌ناوچه‌ی‌جیرۆندی‌باشوری‌رۆژئاوای‌فرانسا‌‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر ئه‌نجومه‌نه‌که‌دا‌گرتبوو،ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌‌گه‌نجه‌‌خوێن‌گه‌رم‌بون‌بانگه‌شه‌ی‌کۆمارییان‌ده‌کردو‌له‌‌هه‌ولی هه‌ناردنی‌ڕێبازی‌شۆڕشه‌که‌یان‌بوون‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵت،بۆئه‌وه‌ی‌ببێته‌‌دیاری‌و‌سه‌رکه‌وتن‌بۆ‌چینی چه‌وساوه. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌ئه‌نجومه‌ن‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌سێ‌ئه‌رکی‌گرنگ‌خۆی‌به‌رپرسیار‌ده‌بینی: _1هه‌مو‌بڕگه‌کانی‌ده‌ستوری‌نوێ‌بکه‌وێته‌‌بواری‌جێبه‌جێ‌کردن‌و‌ریز‌له‌‌بڕگه‌کانی‌بگیرێ‌و‌له‌‌پێناو به‌‌کارا‌کردنیشی‌شه‌و‌نخونی‌بکه‌ن،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌ده‌بێته‌‌خاوه‌نی‌ده‌سه‌ڵتێکی‌دیار،نهک وه‌کو‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌که‌‌تا‌ئێستا‌خاوه‌نی‌ده‌ستورێک‌نیه‌‌که‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌دیار‌بن. _2به‌‌پێی‌یاسای‌ده‌رکراو‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌کار‌بۆ‌پاراستنی‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌شۆڕشی‌فرانسا بکرێت. _3پاراستنی‌فرانسا‌له‌‌مه‌ترسیه‌‌ده‌ره‌کیه‌کان‌وچاودێری‌کردنی‌ئه‌و‌هه‌وره‌‌ره‌شه‌ی‌خه‌ریکه‌‌له‌‌سه‌ر ئاسمانی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌فرانساو‌دراوسێکانی‌کۆ‌ده‌بێته‌وه.
هه‌ڵوێستی‌ئه‌وروپا‌له‌‌شۆڕشی‌فرانسا لهساڵی1790وه‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌نێوه‌ندی‌حکومی‌و‌گه‌له‌ری‌و‌سیاسی‌دا‌دیارده‌ی‌هه‌ست کردن‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌بڵو‌بونه‌وه‌ی‌بڕواکانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌ووڵته‌‌دراوسێکان‌په‌ره‌ی‌سه‌ند،له هه‌مان‌ساڵ‌دا‌شاری‌ئه‌ڤینۆن‌ی‌سه‌ر‌به‌‌پاپا‌بۆ‌‌داخوازی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌چونه‌‌پاڵ‌فرانسا‌و‌یاخی بونی‌خۆیان‌راگه‌یاند،دواتر‌هه‌ڵگرانی‌ئاڵی‌ئازادی‌و‌مژده‌‌ده‌رانی‌داخوازیی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆ‌نوسین ئه‌وانه‌ی‌له‌‌دۆڵی‌راینی‌به‌لژیک‌بڵو‌ببونه‌وه‌‌پێشوازیان‌لێ‌کردن،ئه‌م‌کارانه‌‌ئاگاداریه‌ک‌بون،بۆ ناساندنی‌هێزی‌پارێزه‌ران‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌نه‌مساو‌بڕوسیا،بۆ‌ڕه‌واندنه‌وه‌ی‌گومان‌له‌سه‌ر‌بانگه‌شه‌ی کۆچبه‌ران‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئاسۆی‌راسته‌قینه‌ی‌شۆڕشی‌فرانسا،له‌ئه‌نجام‌ئامۆژگاری‌و‌هه‌وڵه‌کانی‌کۆچبه‌ران له‌‌ئه‌وروپا‌زیاتر‌گوێیان‌لێ‌راده‌گیرا. ئه‌وه‌ی‌راستی‌بێ‌رابردوی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌فرانساو‌نه‌مسا‌هه‌ر‌له‌‌رۆژه‌کانی‌سه‌ره‌تای‌شۆڕشه‌وه‌‌پڕ‌بون له‌‌ناکۆکی‌و‌کێشه.جگه‌‌له‌مه‌ش‌شۆڕش‌وڕێبازه‌که‌ی‌بوونه‌‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌له فه‌ره‌نساو‌ئه‌وروپا‌به‌گشتی.چونکه‌‌بانگه‌وازی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسینی‌گه‌لن‌لیه‌نێکی‌تری‌مه‌ترسیه‌کانی چرتر‌کردبوه‌وه‌‌چوونکه‌‌ووڵتی‌نه‌مسا‌له‌‌گه‌ڵێک‌نه‌ته‌وه‌‌پێک‌هاتوه،پیاده‌‌کردنی‌ئه‌م‌ڕێبازه‌ش‌چاره نوسی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌ده‌خاته‌‌مه‌ترسیه‌وه،دواتر‌سوکایه‌تیه‌کی‌زۆریش‌به‌‌پادشای‌فرانساو‌شاژن‌ده‌کرا‌که شاژن‌‌به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌سه‌ر‌بنه‌ماڵه‌ی‌پادشاکانی‌نه‌مسا،کیشه‌یه‌کی‌تری‌‌میره‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له ئه‌لزاس‌هه‌بوو،به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی‌وستگال‌له1648له‌و‌ناوچه‌یه‌‌مافی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تیان‌هه‌بوو.دواتر بڕیاره‌کانی4ی‌ئاب‌هاتن‌که‌‌مافی‌خاوه‌ندارێتیان‌به‌بێ‌به‌رامبه‌ر‌وقه‌ره‌بو‌له‌‌میره‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌سه‌نده‌وه. گله‌یی‌و‌ناڕه‌زاییه‌کان‌ڕوبه‌ڕوی‌سه‌ر‌نه‌مسا‌کرانه‌وه‌‌چونکه‌‌میره‌کان‌په‌ناهه‌نده‌ی‌ئه‌و‌بون‌ده‌بوایه‌‌ئه‌م به‌رگریان‌لێ‌بکات.دواتر‌کۆچبه‌ره‌کان‌له‌‌سه‌ر‌خاکی‌میر‌نشینی‌ترێڤس‌ی‌نه‌مسایی‌کۆبونه‌وه‌‌که دوژمنایه‌تیه‌‌کی‌توندیان‌له‌گه‌ڵ‌شۆڕشی‌فرانسا‌هه‌بوو،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌م‌هه‌موو‌کێشمه‌‌کێشه‌‌ئیمپڕاتۆری نه‌مسا‌لیو‌بولد‌ترسی‌له‌‌ئه‌نجامی‌شه‌ڕ‌کردن‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌هه‌بوو‌ئه‌م‌ده‌یزانی‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌گه‌ڵێک‌قورس‌و درێژخایه‌ن‌ده‌بێ،به‌‌مه‌به‌ستی‌دور‌که‌وتنه‌وه‌‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌زۆر‌له‌به‌ر‌خوشکه‌که‌ی خۆی 1پاڕایه‌وه‌و‌داوای هاوکاریی‌لێ‌کرد‌تا‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌هاوکاریی‌بکات،دیسان‌خۆی‌له‌به‌رده‌م‌داخوازیه‌کانی‌کۆچبه‌ران راگرت،ئه‌وان‌داوای‌هاوکاریان‌له‌‌نه‌مسا‌ده‌کرد‌بۆ‌هێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌فرانسا.ئه‌مه‌و‌داوای‌له‌و پادشایانه‌ی‌ئه‌وروپا‌کرد‌ئه‌وانه‌ی‌ترسیان‌له‌‌ڕێبازی‌شۆڕش‌و‌ناردنه‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌شۆڕش‌هه‌بو‌تا‌به‌‌هه‌ر شێوازێک‌بێت‌رێگه‌‌له‌م‌شالوه‌ی‌فرانسا‌بگرن،له‌وانه‌‌پادشاکانی‌روسیا‌وئیسپانیا.
.شاژنی فرانسابو ..و
1
به‌ڵم‌مردنی‌ئیمپڕاتۆر‌لیوبولد‌وهاتنی‌فه‌ره‌نسیس‌ی‌کوڕه‌که‌ی‌بۆ‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی هه‌م‌توندڕه‌و‌وهه‌م‌بایه‌خی‌به‌پڕۆسه‌ی‌‌ئاشته‌وایی‌نێوان‌فرانساو‌نه‌مسا‌نه‌ده‌دا،ئه‌م‌ئیمپڕاتۆره‌‌نوێیه‌‌وڵتی به‌ره‌و‌شه‌ڕ‌برد‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا. له‌‌فرانساش‌که‌شو‌هه‌وای‌شه‌ڕخوازی‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌سه‌رسوڕهێنه‌ر‌له‌‌په‌ره‌‌سه‌ندن‌دابوو،پادشاخوازه‌کان و‌شکۆداره‌کان‌هانی‌ئه‌و‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌یان‌ده‌دا،به‌‌بۆچونی‌ئه‌وان‌هه‌ڵگیرسانی‌جه‌نگ،فرانسا‌به‌ره‌و شکست‌ده‌با،که‌‌ته‌نها‌به‌‌لواز‌بونی‌فرانسا‌ده‌توانن‌پادشایه‌تی‌بپارێزن‌و‌ئه‌وانیش‌له‌سه‌ر‌سودمه‌ندێتی‌و )ئیمتیازاته(کانیان‌به‌رده‌وام‌بن،گوروپی‌جیرۆندیه‌کانیش‌که‌‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌باڵ‌ده‌ست‌بون ئه‌وانیش‌بۆشه‌ڕ‌تینو‌و‌هاوڕا‌بوون،چونکه‌‌به‌بۆ‌چونی‌ئه‌وانیش‌سه‌رکه‌وتنیان‌مسۆگه‌ره،سه‌ر‌باری‌بێ هێزی‌فرانساو‌هه‌ژاری‌و‌نه‌بونیی.ئه‌وان‌رۆمانتیکی‌و‌ئه‌ندیشه‌یی‌بیریان‌ده‌کرده‌وه،بیرکردنه‌وه‌یان له‌واقیع‌دور‌بوو،له‌و‌بڕوایه‌دابون‌ئه‌گه‌ر‌شه‌ڕ‌هه‌لگیرسا‌خه‌ڵکی‌ئه‌وروپا‌هۆکاره‌کانی‌جه‌نگ‌ده‌خه‌نه‌‌پاڵ پادشاکان،بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌رژێمی‌پادشاکانیش‌له‌‌شۆڕش‌ده‌‌ئالێنه‌وه‌‌له‌‌ئه‌نجام‌بڕواکانی‌یه‌کسانی‌و‌ئازادی‌و دادپه‌روه‌ری‌سه‌رده‌که‌وێ. یه‌که‌م‌نیشانه‌و‌هه‌نگاوه‌کانی‌جه‌نگ‌ئه‌و‌گه‌فه‌‌بوو‌که‌‌فرانسا‌به‌تریف‌ی‌‌میری‌نه‌مسای‌دا،فه‌رمانیان‌پێی‌دا ئه‌و‌کۆچبه‌ره‌‌فه‌رنسیانه‌ی‌سه‌ر‌خاکی‌نه‌مسا‌وه‌ده‌رنێت‌و‌چه‌که‌کانیشیان‌راده‌ستی‌فرانسا‌بکاته‌وه.لێره‌‌هه‌ندێک له‌‌سه‌رکرده‌‌وشیاره‌کانی‌شۆڕش‌هه‌ستیان‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌جه‌نگ‌ده‌کرد‌چونکه‌‌ئه‌وان‌لوازی‌و‌بێ‌توانایی فرانسایان‌ده‌زانی‌که‌‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌له‌‌قازانجی‌ئه‌وان‌دا‌نیه،یه‌کێک‌له‌وانه‌‌رۆبسپێر‌بڕوای‌وابوو‌ئه‌گه‌ر‌فرانسا له‌م‌شه‌ڕه‌‌دۆرا‌ده‌سکه‌وته‌‌ناشه‌رعیه‌کانی‌پادشا‌وچینی‌شکۆداره‌کان‌ده‌گه‌ڕێنه‌وه،به‌ڵم‌ژماره‌ی‌ئه‌م‌جۆره سه‌رکردانه‌‌که‌م‌بوون،نه‌یان‌ده‌توانی‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌جه‌نگ‌راگرن.کاتێک‌فره‌نسیس‌ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا‌ئاگاداری و‌په‌نده‌کانی‌باوکی‌به‌‌هه‌ند‌وه‌رنه‌گرت،به‌ره‌نگاریه‌کانی‌فرانسای‌قه‌بول‌کردو‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌په‌یماننامه‌‌یه‌کیان له7یشوباتی 1792مۆر‌کرد،له‌‌نیسانی‌هه‌مان‌ساڵیش‌دا‌نه‌مسا‌گه‌فێکی‌بۆ‌فرانسا‌نارد‌تیایدا‌داوای‌کرد: _مافی‌میره‌‌ئه‌ڵمانیه‌‌ده‌ره‌به‌گه‌کانی‌خاکی‌ئه‌لزاس‌بۆیان‌بگێڕێته‌وه. _که‌رتی‌ئه‌ڤینیۆن‌یش‌بۆ‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پاپا‌بگێڕێته‌وه. _چیتر‌کار‌بۆ‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌بیرۆکه‌ی‌شۆڕش‌له‌‌ئه‌وروپا‌نه‌کات. له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌جیرۆندیه‌کان‌ئه‌وکات‌زۆرینه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌بون‌به‌م‌مه‌رجانه‌‌رازی‌نه‌بون‌به‌‌تایبه‌ت سه‌رکرده‌ی‌به‌توانا‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌‌یان‌جه‌نه‌رال‌دیمورێ،ئه‌م‌به‌‌‌که‌سێکی‌به‌‌تواناو‌سه‌رکێش‌ناسرا‌بوو. ئیتر له 20نیسانی 1792بڕیاری جهنگیان دژی نهمسا راگهیاند ،ئهو نهمسایهی ئێستا دوژمنی‌سه‌رسه‌ختی‌فرانسایه‌‌و‌سوێند‌خۆری‌خانه‌واده‌ی‌پادشاکه‌یه‌تی،له‌‌راگه‌یاندنه‌که‌ی‌فرانسا‌دا هاتبوو،به‌‌پاساوی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌ئازادی‌و‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌فرانسا‌ئه‌م‌بڕیاره‌مان‌داوه.
جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌و‌بڕوسیا
هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تای‌جه‌نگه‌وه‌‌بێ‌توانایی‌سوپای‌پادشایه‌تی‌فرانسا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌سوپای‌دوو‌له‌‌به‌هێزترین ووڵتانی‌ئه‌وروپا‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌بوون.فرانسا‌ئه‌و‌سوپایه‌ی‌که‌‌ناردبوی‌بۆ‌داگیر‌کردنی به‌لژیک‌هه‌ر‌زوو‌به‌‌تێکشکاوی‌گه‌ڕایه‌وه،به‌مه‌ش‌فرانسا‌له‌سه‌نگه‌ری‌هێرش‌بردنه‌وه‌‌که‌وته‌‌سه‌نگه‌ری به‌رگری‌کردن‌له‌‌هیرشه‌کانی‌له‌شکری‌هاوپه‌یمانان‌دژی‌فرانسا. له‌‌مه‌زنترین‌نیشانه‌کانی‌دۆڕاندنی‌فرانسا،خه‌ڵک‌له‌‌پاریس‌که‌وتبونه‌‌گه‌ڕان‌به‌دوای‌ئه‌و‌لیه‌نه‌ی‌که‌‌به‌ر پڕسیارێتی‌جه‌نگی‌ده‌که‌وێته‌‌ئه‌ستۆ‌و‌باجه‌که‌ی‌ده‌دات،دیاره‌‌که‌س‌به‌‌ره‌زامه‌ندی‌خۆی‌ناچێته‌‌بن‌باری سه‌رنه‌که‌وتن‌و‌دۆڕان،بۆیه‌‌سه‌رنجه‌کان‌روه‌و‌پادشا‌ده‌چوون،پڕسیار‌ئه‌وه‌‌بوو،ئایا‌چۆن‌کۆشک‌و‌پادشا وا‌به‌‌ئاسانی‌بڕیاری‌هه‌ڵگیرساندنی‌شه‌ڕی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێک‌دا‌که‌‌له‌‌روی‌ره‌چه‌له‌که‌وه‌‌له‌‌پادشاکه‌یه‌وه نزیکه‌و‌تا‌دوینێش‌هه‌م‌دۆست‌و‌هه‌م‌هاوپه‌یمانی‌بوو؟دیسان‌چۆن‌ده‌کرێ‌پادشایه‌ک)لویسی‌شازده‌هه‌م( که‌‌ئێستا‌له‌‌کۆشکی‌پاریسه‌‌خوازیاره‌‌دوژمنه‌کانی‌شۆڕش‌سه‌رکه‌ون؟ هه‌واڵی‌سه‌رنه‌که‌وتنه‌کان‌بۆ‌پادشا‌پاساوێکی‌باش‌بو‌تا‌وه‌زاره‌تی‌جیرۆندیه‌کان‌هه‌ل‌بوه‌شێنێته‌وه‌و‌له شوێن‌ئه‌مان‌حکومه‌تێکی‌یه‌کیه‌تی‌نیشتمانی‌دابمه‌زرێنێ،تاله‌م‌حکومه‌ته‌‌هه‌موو‌یانه‌کان‌به‌شدار‌بن. ئه‌مه‌و‌پادشا‌پتر‌له‌‌جارێک‌یاخی‌بوونی‌خۆی‌له‌‌دژی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ڕاگه‌یاند‌و‌له‌‌ژێر به‌ژێریشه‌وه‌‌په‌یوه‌ندیی‌ده‌کرد‌به‌‌سوپای‌نه‌مسا‌وبڕوسیه‌کان‌و‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌سه‌ر‌سنوره‌کان‌مه‌لسیان‌دابوو. پیاوه‌‌میانڕه‌وه‌کان‌چاره‌نوسی‌پادشاو‌رژێمه‌که‌یان‌خسته‌‌ناو‌باس‌و‌لێکۆلینه‌وه‌‌به‌تایبه‌ت‌که‌‌جیرۆندیه‌کان هیشتا‌خه‌ونیان‌به‌‌کۆماری‌یه‌وه‌‌ده‌بینی. له20ی‌مانگی‌حوزه‌یرانی1792به‌‌بۆنه‌ی‌رۆژی)سوێندخواردنی‌یاریگای‌ته‌نس(خۆپیشاندانێکی مه‌زنیان‌سازدا‌خۆپیشانده‌ران‌گه‌مارۆی‌کۆشکی‌تۆیله‌ری‌یان‌دا‌که‌‌شێن‌جێنیشی‌پادشا‌بوو،پادشا‌به‌‌هۆی نواندنی‌نه‌رم‌و‌نیانی‌له‌‌هه‌ندێک‌داخوازیه‌کانیان‌توانیی‌بمینێته‌وه،به‌ڵم‌شێوازی‌خۆپیشاندانه‌که‌‌گۆڕدرا ئه‌و‌کاته‌ی‌له25ی‌ته‌موز‌فه‌رمانده‌ی‌بڕوسی‌گه‌فێکی‌دایه‌‌خۆپیشانده‌ران‌ئه‌گه‌ر‌پادشا‌هیچ‌زیانی‌لێ بکه‌وێ‌ئه‌وا‌پاریسیان‌به‌سه‌ر‌دا‌ده‌روخێنێ. له‌م‌سه‌رو‌به‌نده‌ی‌ڕوداوه‌کان‌که‌سێک‌فه‌رماندارێتی‌فرانسای‌گرته‌ده‌ست‌ئه‌ویش)دانتۆن(بوو‌ئه‌م فه‌رمانده‌یه‌‌فرانسای‌به‌ره‌و‌توندو‌تیژی‌هه‌لچون‌برد،هه‌ر‌ئه‌و‌بوو‌له10ی‌مانگی‌ئاب‌رێبه‌رایه‌تی خۆپیشاندانه‌‌کانی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ‌و‌روه‌و‌کۆشکی‌پادشا‌هه‌نگاوی‌نا‌پاسه‌وانه‌‌سویسریه‌که‌ی‌کوشت‌و‌پادشای به‌دیل‌گرت،داوا‌شی‌لێ‌کرد‌که‌‌سیسته‌می‌کۆماری‌رابگه‌یه‌نێ‌و‌کوشتارێکی‌زۆریشی‌ئه‌نجامدا. ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌به‌باشی‌زانی‌ته‌نها‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌له‌‌پادشا‌بسێندرێنه‌وه،بۆ‌چاره‌نوسی‌پادشا ئه‌نجومه‌نێکی‌نیشتمانی‌هه‌لبژێردرێت‌بڕیاره‌که‌ش‌بدرێته‌‌ده‌ست‌ئه‌م.به‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌کردنی‌پادشا توندڕه‌وه‌کان‌له‌‌سه‌روی‌هه‌مویانه‌وه)دانتۆن(رۆلیان‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباره‌‌ئیداری‌وکاروباری به‌رگری‌و‌ووڵت‌بینی،چه‌ند‌لیژنه‌یه‌کی‌به‌رگری‌به‌‌هاوکاری‌شاره‌وانیی‌پاریس‌پێک‌هێنران.
دانتۆن
کاتێک‌هه‌واڵی‌له‌ده‌ست‌دانی‌شاری‌فردان‌گه‌یشته‌‌پاریس‌خه‌ڵکه‌که‌‌شله‌ژا،له19ی‌ئاب‌هێزه‌کانی نه‌مسای‌و‌بڕوسیا‌سنوری‌فرانسایان‌به‌زاندبو‌چه‌ند‌پێگه‌یه‌کیان‌داگیر‌کرد،ئاژاوه‌‌له‌‌پاریس‌په‌ره‌ی‌سه‌ند ده‌سته‌ی‌چه‌کداران‌هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌زیندانه‌کان‌که‌‌چه‌ند‌پیاوی‌شکۆداری‌تیا‌گیرابو‌له‌و‌کاته‌ی‌که‌‌پادشا ده‌ست‌به‌سه‌ر‌کرابو‌خۆپیشانده‌ران‌نزیکه‌ی1500که‌سێکیان‌له‌‌لیه‌نگرانی‌پادشاو‌رژێمه‌که‌ی‌کوشت، ده‌توانین‌بڵێین‌دانتۆن‌له‌م‌کوشتاره‌‌به‌رپرسیاره‌‌چونکه‌‌هه‌رنه‌بێ‌بێده‌نگیه‌که‌ی‌نیشانه‌ی‌ره‌زامه‌ندیی‌بوو، ئه‌م‌ره‌فتاره‌ی‌بۆ‌چاوترساندن‌وتۆقاندنی‌ناحه‌زانی‌شۆڕش‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌لنی‌که‌م‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان ببه‌نه‌وه. پاساوه‌کانی‌دانتۆن‌بۆ‌تۆقاندن،کۆنترۆڵ‌کردنی‌بارو‌دۆخ‌و‌سه‌پاندنی‌یاسا‌بوو‌له‌کاتێکدا‌وڵت‌به‌رانبه‌ر به‌‌دوو‌سوپای‌به‌هێزترین‌ووڵتی‌ئه‌وروپا‌ده‌جه‌نگێ.دیاره‌‌بوهۆی‌قه‌یرانه‌کانی‌ئابوری‌وکه‌م‌بونی خۆراک‌له‌‌بازاره‌کان‌که‌‌کارتدانه‌وه‌ی‌خه‌راپی‌به‌سه‌ر‌به‌ڕێکردنی‌جه‌نگ‌هه‌بوو‌به‌‌هۆیه‌وه‌‌مه‌ترسی‌له دژه‌‌شۆڕش‌هه‌بوو،بۆیه‌‌ئاماده‌‌بو‌به‌و‌به‌‌ئاگر‌وئاسن‌وه‌ڵمی‌هه‌ر‌بزاڤێک‌بداته‌وه،ته‌نها‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌که‌س بیر‌له‌‌راپه‌رین‌و‌به‌گژداچونه‌وه‌‌نه‌کات.
ڤالمی
له‌‌بڕگه‌ی‌پێشتر‌وتمان‌له19ی‌ئاب‌هێزه‌کانی‌بڕوسیا‌ونه‌مسا‌سنوری‌فرانسایان‌به‌زاند‌بوو،له گردۆڵکه‌کانی‌ڤالمی‌له‌گه‌ڵ)دیمۆری(ی‌وه‌زیری‌پێشوی‌حکومه‌تی‌جیرۆندیه‌کان‌به‌گژ‌یه‌کدا‌هاتن‌له ئه‌نجام‌سوپای‌هاوپه‌یمانان‌پاشه‌کشه‌یان‌کرد،هۆکاری‌کشانه‌وه‌که‌‌ئه‌وه‌بو‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌روسه‌کان کیشه‌ی‌پۆلۆنیایان‌نابۆوه‌‌دیاره‌‌پۆلۆنیاش‌بۆ‌بڕوسیاو‌نه‌مسا‌بایه‌خی‌تایبه‌تیی‌هه‌یه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کێشه‌که‌‌روسیا به‌ته‌نیایی‌ده‌ستی‌تێوه‌رنه‌دات،خۆیان‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌فرانسا‌کشانده‌وه،ئه‌مه‌‌وێڕای‌ئه‌وه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له شه‌ڕه‌‌بچوکه‌کان‌گرنگیان‌به‌‌سه‌رکه‌وتن‌و‌به‌زاندنی‌هێزی‌هێرش‌به‌ر‌دابو‌له‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌یان‌ووره‌ی خه‌ڵکیان‌پێ‌به‌رز‌کرده‌وه،واش‌نیشاندرا‌که‌‌توانای‌پاراستنی‌سنوره‌کانیان‌هه‌یه،له‌‌راستیشدا‌شه‌ڕه‌کانی ڤالمی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌فرانسای‌به‌رز‌کرده‌وه‌‌هه‌ستێکی‌وای‌پێ‌به‌خشین‌که‌‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌مه‌ترسیه ده‌ره‌کیه‌کاندا‌یه‌ک‌جه‌سته‌‌و‌یه‌ک‌گیان‌به‌رگری‌بکه‌ن،دیسان‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌باشی‌له‌‌سه‌ر‌ناوه‌وه‌ی‌فرانسا ههبوو،ئه‌م‌شه‌ڕه‌ی‌ڤالمی‌پاڵپشتیه‌کی‌باش‌بوو‌بۆ‌دایتۆن‌چونکه‌‌خۆ‌نیشاندانێک‌بو‌به‌‌هه‌بونی‌توانای پاراستنی‌باری‌ئارامی‌وڵت‌که‌‌ببێته‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌ڕه‌هایان‌هه‌بێ‌له‌‌دیاری‌کردنی‌چاره‌نوسی پادشا. له‌م‌کاته‌دا‌بوو‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌و‌له‌‌شوێن‌ئه‌م)کۆنگره‌ی‌نیشتمانی(هه‌لبژێردرا‌که چاره‌نوسی‌رژێمی‌پادشایه‌تیی‌له‌‌ئه‌ستۆ‌گرت.
کۆنگره‌ی‌نیشتمانی ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌له‌‌ژێر‌رێنماو‌مه‌رجی‌تازه‌‌هاتنه‌‌هه‌ڵبژاردن،گرنگترین‌یان،جه‌خت کردن‌له‌سه‌ر‌دیموکراسی‌به‌‌زیاد‌کردنی‌ژماره‌ی‌ده‌نگده‌ران‌له‌‌رێگه‌ی‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌ته‌مه‌نی‌ده‌نگده‌ر‌و پوچه‌ڵ‌کردنه‌وه‌ی‌هه‌ندێک‌له‌‌مه‌رجه‌کانی‌هه‌ڵبژاردن،بۆیه‌‌ئه‌نجومه‌نێکی‌توندڕه‌وو‌توندو‌تیژ‌له‌‌روی شێوازی‌کار‌کردن‌هاته‌‌هه‌ڵبژاردن.له‌‌راستیشدا‌چه‌ندین‌ناکۆکیی‌له‌خۆگرتبو،هه‌ر‌له‌‌کۆبونه‌وه‌ی‌یه‌که‌می له21ی‌ئه‌یلول1792ده‌رکه‌وت‌که‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌نادامانی‌لیه‌نگری‌کۆماری‌بون،بۆیه‌‌له‌و‌دانیشتنه‌‌یاندا به‌بێ‌گرفت‌ئه‌و‌بڕیارانه‌یان‌دان‌که‌‌مه‌به‌ستیان‌بون،ئه‌وانیش‌‌به‌سه‌‌ر‌سێ‌ره‌وت‌دابه‌ش‌ببون: _1جیرۆندیه‌کان،ئه‌وانه‌‌له‌‌سه‌رکورسیه‌‌کانی‌لی‌راسته‌وه‌‌دانیشتبون‌داوای‌کۆماری‌یان‌ده‌کرد‌به‌ڵم‌به مه‌رج‌و‌داکۆکیه‌کی‌توندی‌دژ‌به‌‌یاقوبیه‌کان‌که‌‌نه‌گه‌رێنه‌وه‌‌سه‌ر‌سه‌کۆی‌ده‌سه‌ڵت‌چونکه‌‌ئه‌وان )یاقوبیه‌کان(له‌‌هه‌ڵوێسته‌‌کانی‌کاتی‌خۆیان‌په‌شیمان‌ببونه‌وه‌‌له‌‌روی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئابوریشه‌وه‌‌روه‌و‌توند ره‌وی‌رۆیشتبون.
_2یاقوبیه‌کان،ئه‌مانه‌‌ژماره‌یان‌که‌متر‌بوو‌به‌ڵم‌بۆکارو‌باری‌سیاسه‌ت‌و‌حوکم‌ران‌شاره‌زا‌ترو‌به‌‌توانا تر‌بوون،پشتیان‌به‌‌هه‌ژارو‌جه‌ماوه‌ری‌کرێکاره‌وه‌‌ئه‌ستور‌بوو،ئه‌وان‌له‌‌کورسیه‌کانی‌چه‌پ‌و‌کورسیه به‌رزه‌کان‌دانیشتبون‌به‌م‌هۆیه‌وه‌‌خه‌ڵک‌ناوینابوون)شاخاویه‌کان(. _3له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌گروپ‌دا‌کۆمه‌ڵێکی‌تر‌دانیشتبون‌که‌‌هه‌ڵوێستیان‌رون‌نه‌بوو،خه‌ڵک‌ناوی‌نابوون لێپلینه)ئاسانه‌کان(. له‌گه‌ڵ‌ده‌سپێکی‌سه‌رده‌می‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی،فرانسا‌چه‌ند‌سه‌رکه‌وتنێکی‌سه‌ربازیی‌وه‌ده‌ست‌هێنا،له وانه‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ڤالمێ‌کاتێک‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌پاشه‌کشه‌یان‌به‌‌دوژمنان‌کردبوو‌به‌وه‌‌نه‌وه‌ستابون‌له‌‌ماوه‌ی نێوان20ی‌ئه‌یلول‌تا7ی‌نۆڤه‌مبه‌ر‌له‌‌چه‌ند‌هێرشێکدا‌توانیان‌چه‌ند‌پانتاییه‌ک‌له‌‌خاکی‌به‌لژیک‌داگیر‌که‌ن له‌گه‌ڵ‌چه‌ند‌هه‌رێمێک‌له‌‌لێواری‌روباری‌راین.هه‌روه‌ها‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌نیس‌وساڤوای‌داگرت. ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌‌وره‌ی‌جه‌ماوه‌ری‌به‌رز‌کرده‌وه‌و‌زیاتر‌بڕوایان‌به‌‌شۆڕش‌و‌تواناکه‌یه‌وه‌‌هێنا‌له‌وه‌‌دڵنیا بوون‌که‌‌شۆڕش‌له‌‌توانایدا‌هه‌یه‌‌کاره‌کان‌به‌ڕێوه‌‌به‌رێت،ئه‌مه‌‌وایکرد‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌له19ی نۆڤه‌مبه‌ر‌بڕیارێکی‌خه‌ته‌رناک‌ده‌ربکات‌که‌‌کاریگه‌ری‌به‌سه‌ر‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ووڵتانی‌دراوسێوه‌‌هه‌بێ، تیایدا:ئاماده‌یی‌خۆی‌ده‌ربڕی‌له‌‌داننان‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌هه‌ر‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌که‌‌داوای‌بکات.به‌م‌شێوه‌یه فرانسا‌بوو‌به‌‌ووڵتێکی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌و‌نێره‌ری‌بڕواکانی‌شۆڕش‌له‌‌خه‌سله‌ته‌کانی‌ئه‌م‌کرداره‌ش‌‌خۆتێ هه‌لقورتاندن‌له‌‌کاروباری‌ووڵتان‌بوو.ئه‌مه‌‌وای‌گه‌یاند‌که‌‌فرانسا‌به‌‌نیازه‌‌دژایه‌تیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌پادشا ورژێمه‌که‌ی‌وهه‌موو‌چه‌مکه‌‌کۆنه‌کان‌بۆ‌ده‌رو‌دراوسێکانی‌بگوازێته‌وه،ئه‌مه‌‌زه‌نگێکی‌خه‌ته‌ر‌بوو‌به ئه‌وروپا‌درا‌که‌‌ئاراسته‌‌نوێکانی‌فرانسای‌به‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌ئاشنا‌کرد،له‌گه‌ڵ‌سوربوونیان‌له‌‌ده‌ستگرتن‌به خاکه‌‌داگیرکراوه‌کانی‌به‌لژیک‌و‌چه‌ند‌هه‌رێمێک‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌روباری‌راین،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌چێژی سه‌رکه‌وتن‌له‌م‌داگیر‌کاریه‌‌به‌‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌ببه‌خشن‌و‌له‌‌بێزاری‌وترسه‌کانی‌هه‌ڵچونی‌میلله‌ت‌له ئه‌نجامی‌خاڵی‌بونی‌خه‌زنه‌ی‌ووڵت‌دور‌کاته‌وه،ئه‌م‌پڕۆپاگه‌نده‌‌و‌هه‌ڵوێستانه‌ی‌راده‌گه‌یاند،به‌م‌شێوه‌یه فرانسا‌ته‌نها‌به‌‌ووڵتی‌رێکلم‌و‌پڕۆپاگه‌نده‌‌نه‌ناسرا‌به‌ڵکو‌بوو‌به‌‌وڵتێکی‌داگیرکه‌ر.
له‌‌سێداره‌دانی‌پادشا ئه‌م‌زاراوه‌‌نوێ‌و‌پڕ‌به‌هایانه‌‌له‌‌روی‌سیاسیه‌وه‌‌مه‌ترسی‌له‌‌دڵی‌میانڕه‌وان‌دا‌خوڵقاند،ئه‌وانه‌ی‌وه‌کو کۆنه‌‌پارێز‌بیریان‌ده‌کرده‌وه،ناچاربون‌گروپ‌گروپ‌پێک‌بهێنن‌و‌له‌‌روی‌توندڕه‌وی‌دا‌بوه‌ستن‌چونکه هه‌ستیان‌به‌‌مه‌ترسیه‌ناوه‌ۆخۆیی‌وده‌ره‌کیه‌کان‌ده‌کرد‌که‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌کاره‌‌ده‌که‌ونه‌وه.ئه‌م‌کاره مه‌ترسیه‌کانی‌یاقوبیه‌کانیشی‌وروژاند،هه‌ڵوێسته‌کان‌له‌سه‌ر‌چاره‌نوسی‌کۆمار‌وه‌ستان،بۆ‌تۆقاندنی‌دۆست
و‌لیه‌نگرانی‌پادشا‌به‌‌زه‌روریان‌ده‌زانی‌پادشا‌له‌‌سێداره‌‌بدرێت‌تا‌ئه‌رکانه‌کانی‌حوکم‌بچه‌سپێن‌و لیه‌نگرانیش‌پێ‌بتۆقێنن. یاقوبیه‌کان‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌یان‌دا‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌ناچار‌بکه‌ن‌بڕیارێکی‌له‌م‌شێوه‌یه‌‌بدا‌به‌ڵم‌جیرۆندیه‌کان به‌رپه‌رچی‌هه‌وڵه‌کانیان‌دانه‌وه،وه‌کو‌کاردانه‌وه‌یه‌ک‌بۆ‌له‌مپه‌ر‌خستنه‌‌به‌ر‌توند‌ره‌ویان‌بۆ‌پاشگه‌ز‌بونیان له‌هه‌ڵوێستی‌‌کۆماری‌کۆنیان،داوایان‌کرد‌پادشا‌بدرێته‌‌دادگا،پادشا‌له‌م‌دادگاییه‌‌به‌رگریه‌کی‌زۆری‌له خۆی‌کرد‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌مابو‌دادوه‌ره‌کان‌بگه‌یه‌نێته‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌بێ‌گوناهه،ئه‌گه‌ر‌ڕۆبسپێر‌خۆی‌تێ‌هه‌ڵ نه‌قورتاندبایه،ئه‌و‌هه‌ڕه‌شه‌یه‌ی‌له‌‌ئاماده‌بوان‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کاره‌کان‌به‌‌ئاراسته‌ی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بن. له7ی‌کانونی‌یه‌که‌م‌ی1793بڕیاری‌له‌‌سێداره‌دانی‌پادشا‌ده‌رکراو‌له21ی‌هه‌مان‌مانگ‌جێبه‌جێ‌کرا. ململنێ‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلته‌را ره‌وشه‌نبیرو‌شاعیرو‌بیرمه‌ندانی‌به‌ریتانیا‌سه‌ره‌ڕای‌ده‌ربڕینی‌سۆز‌و‌هه‌ستی‌خۆیان‌به‌رامبه‌ر‌به شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی،به‌ڵم‌تا‌ساڵی1791بریتانیا‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌به‌‌فه‌رمی‌خۆی‌له‌‌روداو‌و‌گۆڕانه‌کانی فرانسا‌هه‌لنه‌‌قورتێنێ‌و‌دور‌بخاته‌وه‌‌بێلیه‌نانه‌‌چاودێری‌روداوه‌کانی‌ده‌کرد،به‌ڵم‌توندڕه‌وی‌شۆڕش گێره‌کان‌وایان‌له‌‌بریتانیا‌کرد‌له‌‌قۆزاخی‌بێده‌نگی‌وبێلیه‌نی‌بێته‌ده‌ر‌و‌هاوکاری‌له‌گه‌ڵ‌لیه‌نه‌‌کانی‌دژ‌به شۆڕش‌بکات. داگیر‌کردنی‌خاکی‌به‌لژیک‌له‌لیه‌ن‌فرانساوه‌و‌هه‌ڕه‌شه‌‌کانی‌فرانسا‌بۆ‌هۆڵه‌ندا‌به‌‌راده‌یه‌ک‌کاریان کردبوه‌‌سه‌ر‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌بریتانیا‌چونکه‌‌ئه‌م‌دوو‌وڵته‌‌بۆبازرگانی‌بریتانیا‌شوێن‌بایه‌خ‌بون،به دیدی‌بریتانیا‌داگیر‌کردنی‌ئه‌م‌دوو‌وڵته‌‌له‌‌لیه‌ن‌ووڵتێکی‌مه‌زنی‌وه‌ک‌فرانسا‌ته‌نگه‌‌به‌‌بازرگانیه‌که‌ی هه‌لده‌چنێ‌چونکه‌‌ئه‌مان‌له‌‌سه‌رده‌ریاوه‌‌هاو‌سنور‌وهاو‌کاری‌بازرگانین‌بۆیه‌‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ئه‌م به‌رژه‌وه‌ندیانه‌ی‌ئاماده‌‌بوو‌به‌شداری‌له‌‌شه‌ڕه‌کان‌بکات.دواتر‌راگه‌یاندنه‌که‌ی‌فرانسا‌که‌‌تیایدا‌ئاماده‌یی خۆی‌ده‌ربڕی‌بوو‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌خه‌باتی‌گه‌لن‌له‌‌رزگاری‌که‌‌له‌لیه‌ن‌بریتانیا‌‌ره‌ت‌کرایه‌وه،ئهم راگه‌یاندنه‌‌هاندانێکی‌راسته‌وخۆی‌موسته‌عمه‌ری‌‌ئیرله‌ندا‌و‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌تره‌‌تا‌به‌گژ‌پادشای بریتانیادا‌بچێنه‌وه‌و‌لێی‌یاخی‌بێ. له‌‌سێداره‌دانی‌پادشای‌فرانسا،بێزاریه‌کی‌زۆری‌له‌‌نێو‌کۆمه‌لگای‌به‌ریتانی‌له‌سه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌دروست کردبوو،چونکه‌‌به‌ریتانیه‌کان‌نیازی‌ئه‌وه‌یان‌نه‌بوو‌‌له‌‌حاڵه‌تی‌لدانی‌پادشاکه‌یان‌له‌سه‌ر‌کورسیی‌حوکم، چاره‌نوسی‌به‌م‌شێوه‌‌ئه‌نجامه‌‌بگه‌یه‌نن،له‌‌کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌کاره،حکومه‌تی‌بریتانیا‌داوای‌له‌‌بالوێزی فرانسا‌کرد‌خاکی‌بریتانیا‌جێ‌بێلێ‌و‌په‌یوه‌ندیه‌‌دپلۆماسیه‌کانیشی‌له‌گه‌ڵ‌پچراندن.
يه‌که‌م‌هاوپه‌يمانیی‌نێوده‌وڵه‌تی
له1یشوباتی1793کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌دژی‌بریتانیا‌راگه‌یاند،ئیتر‌بریتانیاش‌هه‌ڵسا‌به به‌ستنی‌کۆمه‌لێک‌په‌یماننامه‌و‌سۆزداری‌له‌گه‌ڵ‌ووڵته‌‌نه‌یاره‌کانی‌فرانسا،یا‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌له‌سێداره‌دانی پادشا‌په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵی‌فرانسا‌پچراندبو.به‌م‌شێوه‌یه‌‌هاوپه‌یمانیه‌ک‌دژی‌فرانسا‌له‌‌ووڵتانی‌نه‌مسا،بڕوسیا،هۆڵه‌ندا، سه‌ردینیا،پورتوگال،ئیسپانیا،روسیا،ئینگلته‌را،پێکهات.به‌رنامه‌و‌پیلنه‌کانی‌بریتانیا‌ئه‌وه‌‌بوو‌ئه‌م‌وڵتانه به‌‌سوپا‌به‌شداری‌له‌‌جه‌نگ‌نه‌که‌ن‌ته‌نها‌له‌‌زه‌مینه‌وه‌‌هاوکاریه‌‌کان‌پێشکه‌ش‌بکه‌ن‌و‌کاری‌ڕوبه‌ڕوو‌بونه‌وه‌ش له‌‌ده‌ریاوه‌‌بۆ‌که‌شتیگه‌لیه‌کان‌جێبێلن‌و‌گه‌مارۆدانی‌که‌ناره‌کانی‌فرانسا‌بۆ‌دابڕاندنی‌ئابوریه‌که‌شی،کاری بریتانیا‌بن. به‌رامبه‌ر‌به‌و‌هێزه‌‌زه‌به‌لحه‌ی‌هێزی‌هاوپه‌یمانان‌ده‌بوایه‌‌شکست‌به‌‌فرانسا‌بێنن.له‌‌مانگی‌مارت‌نه‌مسا شکستی‌به‌‌هێزه‌کانی‌دیمۆرێ‌هێناو‌ناچاری‌کرد‌به‌لژیک‌جێ‌بێلێ،دیمۆریه‌‌بۆ‌په‌رده‌‌پۆش‌کردنی شکسته‌که‌ی‌له‌‌فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌چه‌ند‌له‌‌لیه‌نگرانی‌پادشا‌هه‌وڵی‌دا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتدا‌بگرێ‌و‌کۆماریه‌کان و‌حوکم‌رانه‌کان‌وه‌لنێ‌به‌ڵم‌له‌م‌هه‌وڵه‌شی‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌‌بوو،ئه‌ویش‌به‌هۆی‌رازی‌نه‌بونی‌سه‌ربازه‌کانی. ناچار‌رای‌کرد‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌‌بۆ‌هاوکاری‌کردن‌له‌گه‌ڵ‌دوژمانی‌شۆڕش.ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌دیمۆریه‌‌جیرۆندیه‌کانی له‌به‌رامبه‌ر‌یاقوبیه‌کان‌شه‌رمه‌زارو‌لواز‌کردن‌چونکه‌‌ئه‌م‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌سه‌رکرده‌‌جیرۆندیه‌کان. له‌‌دۆڵی‌راینیش‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌سه‌رده‌ستی‌بڕوسیه‌کان‌شکستیان‌خوارد‌و‌له‌‌هه‌مو‌ئه‌و‌شوێنانه‌ی‌که‌‌پارساڵ داگیریان‌کردبو‌وه‌ده‌ر‌نران،دیسان‌که‌شتی‌گه‌لی‌به‌ریتانی‌گه‌مارۆی‌شاری‌تۆلۆنی‌دا‌وداگیری‌کرد،له سه‌رده‌می‌شۆڕش‌کاتێک‌به‌هاری1793به‌سه‌ر‌فرانسا‌داهات‌زۆربه‌ی‌خاکی‌فرانسا‌له‌‌ژێر‌هه‌ڕه‌شه‌‌و مه‌ترسیی‌داگیر‌که‌رانی‌بیگانه‌‌دابون.
کۆمیته‌ی‌رزگارکردنی‌گشتی به‌رامبه‌ر‌به‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌ووڵتانی‌بێگانه‌‌و‌به‌هۆی‌هه‌ڵوێسته‌که‌ی‌دیمۆرێ‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌به‌‌پێویستی زانی‌ده‌سه‌ڵت‌به‌‌ئۆرگانێکی‌بچوک‌بدات‌که‌‌له‌‌توانای‌دابێ‌له‌لیه‌ک‌بارو‌دۆخه‌که‌‌رابگرێ‌و‌له مه‌ترسیه‌کانی‌بپارێزێ‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌به‌رهه‌لست‌کاره‌‌یاقوبیه‌کان،له‌لیه‌کی‌تریش‌به‌رپه‌رچی‌هێرشه‌کانی ده‌ره‌کی‌بداته‌وه،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌کۆمیته‌یه‌ک‌به‌ده‌سه‌ڵتێکی‌دکتاتۆرانه‌‌رێکخرا‌له9که‌س‌پێک‌هاتبو. له‌‌کاتێکدا‌ئه‌مان‌له‌‌توندڕه‌وه‌‌یاقوبیه‌کان‌ده‌بن،ده‌ستیان‌به‌‌تۆقاندن‌و‌راوه‌دونانی‌خه‌ڵک‌کردبو‌به‌‌تایبه‌ت جیرۆندیه‌کان. ئه‌م‌کۆمیته‌یه‌‌‌نیازی‌ئه‌وه‌‌بوو‌ووڵت‌بۆ‌ده‌سه‌ڵتی‌میانڕه‌وان‌بگێڕنه‌وه‌و‌خۆیان‌به‌‌چاکسازیه ناوه‌خۆییه‌کانه‌وه‌‌خه‌ریک‌که‌ن،چونکه‌‌نوێنه‌ری‌بورجوازه‌کان‌بوون،به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆیان‌له‌‌تێک هه‌ڵچون‌و‌نائارامی‌دا‌نه‌ده‌بینی.
دواتر‌کۆمیته‌یه‌کی‌تر‌دامه‌زرا‌به‌ناوی)کۆمیته‌ی‌ده‌سته‌به‌ری‌گشتی(به‌‌پشتگیری‌دادگای‌شۆڕش‌ئه‌رکی پاراستنی‌ئارامی‌و‌ئاسایش‌و‌چاودێری‌کردنی‌گومان‌لێکراوان‌و‌کاروباری‌پۆلیسی‌دادگایی‌کردنی گومان‌لێکراوان‌و‌ناردنیان‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌سزای‌سه‌پێنراو‌به‌سه‌ریاندا،له‌‌ئه‌ستۆگرت. کۆمیته‌ی‌ده‌سته‌به‌ری‌گشتی‌هه‌ر‌زوو‌ده‌ستی‌به‌‌کاره‌کانی‌خۆی‌کرد،له‌‌پێناو‌رزگار‌کردنی‌ووڵت‌له ئاژاوه‌‌گێڕان‌رۆژانه‌‌چه‌ندین‌گومان‌لێکراویان‌به‌‌سزا‌ده‌گه‌یاند.ئه‌م‌کۆمیته‌یه‌‌له‌‌روی‌ناوه‌خۆوه ڕوبه‌ڕووی‌چه‌ند‌گرفتێک‌بۆوه،له‌وانه‌‌قه‌یرانی‌دارایی،دابه‌زینی‌نرخی‌دراوی‌فه‌ره‌نسی،ڕوبه‌ڕوو بونه‌وه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌کلیرۆس‌و‌کاسۆلیکه‌کان‌بوو‌که‌‌دژایه‌تی‌شۆڕشیان‌ده‌کرد،ره‌نج‌وماندو‌بونی‌خه‌ڵکی به‌ریتانی‌وڤاند‌یان‌به‌‌هه‌ل‌زانی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌خه‌ڵکی‌پێ‌هان‌بده‌ن‌بۆ‌هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕش‌له‌و‌شوێنانه.ئهم کاره‌‌لبه‌لیانه‌‌ئه‌رکی‌کۆمیته‌که‌ی‌قورس‌تر‌کرد)ریس(یان‌ناچار‌کرد‌هێز‌بۆ‌سه‌رکوت‌کردنی‌خه‌ڵکه راپه‌ڕیوه‌که‌‌بنێرێت.به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رکرده‌‌جیرۆندیه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ڕاپه‌ڕیوه‌کان‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌توند دابوون،سه‌رۆکی‌کۆمیته‌ی‌رزگارکردنی‌گشتی)دانتون(له2ی‌حوزه‌یران‌چه‌ند‌نوێنه‌رێکی‌جیرۆندیان‌له ئه‌ندامانی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ده‌ستگیر‌کرد‌و‌هه‌ندێکیشیان‌لێ‌له‌سێداره‌‌دان‌و‌هه‌ندێکیشیان‌رایان‌کرده ناوچه‌که‌ی‌خۆیان،خه‌ڵکیان‌بۆ‌شۆڕش‌هانده‌دا‌دژی‌یاقوبیه‌کان،به‌م‌شێوه‌یه‌‌بزوتنه‌وه‌کانی‌راپه‌رین گه‌شه‌یان‌سه‌ند‌به‌‌راده‌یه‌ک‌هه‌موو‌ناوچه‌کانی‌خواروو‌رۆژئاوای‌فرانسای‌گرته‌وه،که‌‌لیه‌نگری جیرۆندیه‌کان‌بون.هه‌ندێک‌له‌‌راپه‌ڕیوه‌کانی‌ناوچه‌ی‌تۆلۆن‌له‌‌هاوکاری‌کردنی‌هێزه‌کانی‌به‌ریتانی‌زیاده رۆییان‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بیان‌هێننه‌‌ناوچه‌کانیان،به‌ڵم‌هه‌وڵه‌کانی‌هێزی‌ئاسایش‌کاریگه‌ریی‌ئه‌وتۆیان نه‌بوو‌تا‌هیزه‌کانی‌کۆماری‌توانیان‌گه‌مارۆی‌سه‌ر‌شاری‌تۆلۆن‌بشکێنن‌و‌شاره‌که‌‌بێننه‌وه‌‌باوه‌ش‌فرانسا، ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌‌گورزێکی‌کوشنده‌و‌کاریگه‌ر‌بوو‌بۆ‌یاخی‌بوه‌کان‌و‌به‌‌تایبه‌تیش‌بۆ‌جیرۆندیه‌کان. کۆماریه‌کان‌توانیان‌به‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌یان‌باقی‌ناوچه‌کانی‌تری‌فرانسا‌بخه‌نه‌وه‌‌ژێر‌کۆنترۆڵی‌خۆیان،ئهم ناوچه‌یه‌ش‌ڕوبه‌ڕووی‌شالویکی‌توندو‌تیژی‌وتۆقاندن‌هات‌له‌‌لیه‌ن‌گروپی‌پارێزراوانی‌ئازادی‌و یه‌کپارچه‌یی‌فرانسا. به‌ڵم‌کاروباری‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌و‌به‌رگری‌کردن‌دژی‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانی‌یه‌که‌م‌به‌‌پیاوی یه‌که‌می‌کۆمیته‌ی‌رزگاریی‌گشتی‌دانتۆن‌سپێردرا،یاریده‌ده‌ره‌که‌شی)ل.کارنۆت(ی‌کۆنه‌‌ئه‌فسه‌ر‌له‌‌چه‌کی ئه‌ندازیاری‌و‌پسپۆر‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردنی‌کاروباری‌له‌شکر‌بوو،ناو‌براو‌دامه‌زرێنه‌ری‌له‌شکرێکی‌گه‌له‌ریی کۆماریه‌‌له‌‌وێنه‌ی‌میلیشیای‌ئه‌م‌سه‌رده‌مه.هه‌ر‌زوو‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌کاره‌که‌یه‌وه‌‌کردو‌یه‌که‌م‌بڕیار‌که‌‌ده‌ری کرد‌بانگه‌شه‌ی‌گشتی‌بوو،له‌م‌بانگه‌شه‌یه‌‌هه‌رچی‌فه‌ره‌نسیه‌ک‌که‌‌بتوانێ‌چه‌ک‌هه‌لگرێ‌ده‌بوایه‌‌ئاماده بێت،هه‌موو‌تواناکانی‌مرۆیی‌وئابوریی‌وڵت‌بۆ‌خزمه‌ت‌جه‌نگ‌ته‌رخان‌کران.به‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌کارنۆت بلیمه‌تیه‌کی‌مه‌زنی‌نواند‌که‌‌له‌‌ماوه‌یه‌کی‌کورت‌دا‌فرانسا‌بوو‌به‌‌خاه‌ونی‌سوپایه‌کی‌نزیک‌له‌‌یه‌ک‌ملیۆن سه‌رباز‌که‌‌هه‌مویان‌به‌‌بنه‌ماکانی‌شۆڕش‌و‌خۆشه‌ویستیان‌بۆ‌فرانساو‌کۆماره‌که‌ی‌په‌روه‌رده‌‌کرابون.ههر
له‌‌پایزی1793وه‌‌هه‌ڵوێست‌له‌‌به‌ره‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌فرانسا‌گۆڕان،له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می1794هه‌رچی سوپای‌نه‌مسا‌وبڕوسیای‌سه‌رخاکی‌فرانسا‌هه‌بوو‌هه‌مویان‌وه‌در‌نران.به‌ر‌له‌‌ته‌واو‌بونی‌ساڵه‌که‌‌فرانسا توانیی‌دوباره‌‌به‌لژیکا‌وهه‌رێمه‌کانی‌لی‌چه‌پی‌روباری‌راین‌وبه‌شێک‌له‌‌خاکی‌هۆڵه‌ندا‌داگیر‌بکات،بهم شێوه‌یه‌‌یه‌که‌م‌چه‌رخی‌هاوپه‌یمانی‌کۆتایی‌هات،له‌‌نوێوه‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌بڕوسیا‌و‌ئیسپانیا‌وهۆڵه‌ندا‌له1795 په‌یماننامه‌ی‌ئاشتیان‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌به‌ست.
چه‌رخی‌تۆقاندن سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌کۆمیته‌ی‌رزگارکردنی‌گشتی‌ده‌سکه‌وتی‌زۆری‌بۆ‌فرانسا‌به‌ده‌ست‌هێنابو،بهڵم ئه‌وه‌ی‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌‌گه‌شه‌ی‌کرد‌تۆقاندن‌بوو،گه‌یشتبوه‌‌ئاستێک‌قه‌بول‌کردنی‌ئاسته‌م‌بوو.هه‌ر‌له‌‌هاوینی 1793ئه‌وکاته‌ی‌رۆبسپێر‌به‌‌ئه‌ندامێتی‌کۆمیته‌که‌‌هه‌لبژێردرا‌بوو،به‌هۆیه‌وه‌‌پیاوه‌کانی‌له‌‌حوکم‌ران ده‌سته‌ڕۆ‌بون،تا‌هاوینی1794ته‌نها‌ئه‌وانه‌ی‌گیران‌و‌ره‌وانه‌ی‌زیندان‌کران‌له‌‌پاریس‌ژماره‌یان‌گه‌یشته 8000که‌س،ئه‌مه‌‌جگه‌‌له‌‌زیندانه‌‌لبه‌لکانی‌تری‌ووڵت‌که‌‌به‌وانه‌وه‌‌ژماره‌یان‌زۆر‌له‌مه‌‌زیاتر‌ده‌کرد، تا‌ده‌هات‌زیندانه‌کان‌جێگه‌یان‌به‌ر‌ته‌نگ‌ده‌بوو،دادگاکان‌به‌‌دادگاییه‌کی‌سه‌رپێی‌خاڵیان‌ده‌کردن،دادگایی کردنه‌که‌یان‌هیچ‌مه‌رج‌وسیمایه‌کی‌دادگای‌پێوه‌‌دیار‌نه‌بوو،ته‌نها‌ئه‌وانه‌ی‌له‌م‌ماوه‌یه‌‌له‌‌پاریس‌ره‌وانه‌ی سه‌ربڕین‌کران‌گه‌یشتنه3000سێ‌هه‌زار‌که‌س‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌پاریسیش‌به‌‌ده‌یان‌هه‌زار‌مه‌زه‌نده ده‌کران. رۆبسپێرپێی‌وابوو‌که‌‌ته‌نها‌به‌‌لێدانی‌دوژمنه‌کانی‌ده‌توانێ‌حکومه‌تی‌كۆماری‌بپارێزێ.ئه‌و‌ته‌نها ئه‌وکه‌سانه‌ی‌به‌‌دوژمنی‌حکومه‌تی‌کۆماری‌نه‌ده‌زانی‌که‌‌به‌‌ئاشکرا‌دوژمندارێتی‌کۆماریان‌ده‌کرد،بهڵکو ئه‌وانه‌ی‌به‌‌دلسۆزیش‌کاریان‌بۆ‌نه‌کردبا‌یا‌با‌یه‌خیان‌پێی‌نه‌دابا‌ئه‌وانیشی‌به‌‌دوژمن‌ده‌زانی.بۆیه‌‌سێداره ته‌نها‌تایبه‌ت‌نه‌بوو‌به‌‌جوامێران)نبلء(گه‌ڵێ‌جار‌میوانه‌کانی‌سێداره‌‌له‌وانه‌‌بون‌که‌‌سه‌رده‌مێک لیه‌نگری‌شۆڕش‌بون،تۆقاندن‌و‌کوشتن‌و‌بڕین‌گه‌یشته‌‌ئاستێک‌لیه‌نگرانی‌شۆڕشی‌ده‌یان‌پڕسی:بۆ به‌م‌رێژه‌یه‌‌خه‌ڵک‌بکوژرێت؟به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌کاته‌ی‌مه‌ترسیه‌کانی‌ناوه‌کی‌و‌ده‌ره‌کی‌له‌سه‌ر‌فرانسا نه‌مابون،دانتۆن‌خۆشی‌گه‌ڵێک‌جار‌له‌‌پاساوی‌ئه‌م‌کوشتن‌و‌توندو‌تیژیه‌ی‌ده‌پڕسی،وای‌لێ‌هاتبو‌ئه‌ویش ئه‌و‌خۆشه‌ویستیه‌ی‌بۆ‌شۆڕش‌نه‌مابو‌که‌‌رۆژانێک‌هه‌ی‌بوو.رۆبسپێر‌له‌‌مشت‌و‌مڕو‌گفتو‌گۆکان‌دا زۆر‌توند‌بوو،به‌‌راده‌یه‌ک‌هیچ‌کاتێک‌رای‌به‌رامبه‌ری‌قه‌بول‌نه‌بو،ره‌خنه‌‌گرتن‌له‌‌شۆڕش‌رێگه‌ی‌پێ نه‌ده‌درا،ئه‌وه‌ی‌دژی‌راو‌بۆچونه‌کانی‌بوایه‌‌سزای‌مردن‌بوو..هیچی‌تر‌نا.ئه‌م‌به‌‌و‌پانتاییه‌‌جه‌ماوه‌ریه‌وه که‌‌له‌‌رێگه‌ی‌گوتاری‌‌پاراو‌و‌دلسۆزیه‌‌بێ‌گه‌ردیه‌که‌یدا‌هه‌یبو،پێیه‌وه‌‌خورت‌بو‌و‌له‌‌خۆی‌بایی‌ببو.
لهساڵی1794دووکه‌س‌له‌‌مێرخازانی‌شۆڕش)دانتۆن(وبراده‌ره‌‌که‌ی)دیمۆلین(سه‌ریان‌کرده‌‌قوربانیی باجی‌کتابێک،ئه‌و‌کتابه‌ی‌له‌‌ژێر‌ناوی)کوردڵیه‌‌ی‌پیره‌مێرد(یان‌نوسی‌بوو،تیایدا‌داوای‌میان‌ره‌وی‌و دلۆڤانیان‌کردبوو،ئه‌م‌په‌رتوکه‌یان‌بوه‌‌مایه‌ی‌گه‌یاندنیان‌بۆ‌به‌رده‌م‌په‌تی‌سێداره، دواتر‌رۆبسپێر‌له‌‌ماوه‌ی‌ته‌نها6حه‌فته‌دا‌چه‌ندین‌هه‌زار‌هاووڵتیی‌ره‌وانه‌ی‌سێداره‌‌کرد‌له‌و‌که‌سانه‌ی که‌‌زاتی‌ئه‌وه‌یان‌کردبو‌رکابه‌رێتیی‌بکه‌ن،له10ی‌حوزه‌یران1794یاسایه‌کی‌ده‌رکرد‌وه‌کو‌شمشێر‌بوو به‌سه‌ر‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانیه‌وه،ئه‌م‌یاسایه‌‌له‌‌مافی‌پاراستنی‌په‌رله‌مانیی‌بێ‌به‌ش‌کردن،له‌و‌رۆژه به‌دواوه‌‌ئاسایی‌بوو‌هه‌ر‌ئه‌ندامێکی‌کۆنگره‌ی‌نیستمانی‌به‌بێ‌پڕسی‌کۆنگره‌‌بدرێته‌‌دادگاو‌به‌سزای‌ره‌وای خۆی‌بگات،به‌پێی‌ئه‌م‌یاسایه‌ش‌دادگای‌شۆڕش‌بۆی‌نه‌بوو‌‌حوکمی‌زیندانی‌بۆ‌که‌س‌ده‌ر‌بکات،بۆیان هه‌بوو‌ته‌نها‌حوکم‌دان‌به‌‌ئازاد‌کردن‌یا‌سێداره‌دان‌ده‌ربکه‌ن.ئه‌مه‌ش‌پێشێل‌کردنی‌بچوکترین‌بنه‌ماکانی یاسای‌سزادانی‌فه‌ره‌نسیه،ئه‌م‌ره‌فتارانه‌‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌بێزار‌کرد‌له‌‌سه‌روی‌هه‌مویانه‌وه‌‌باڕاس، ئه‌میش‌بیری‌له‌وه‌‌کرده‌وه‌‌که‌‌کارێک‌بکات‌له‌م‌مۆته‌که‌یه‌‌رزگاریان‌بێ،خه‌ڵک‌له‌‌دیمه‌نی‌داشقه‌کان‌بێزار ببو‌که‌‌رۆژانه‌‌خه‌ڵکی‌بێ‌گوناهیان‌له‌‌زیندانه‌وه‌‌به‌ره‌و‌سێداره‌‌ده‌بردن. )باڕاس(ولیه‌نگرانی‌به‌‌نهێنی‌هێزه‌کانیان‌رێکخستن،له‌‌دانیشتنی27یتهموزی1794واته‌‌دوای ساڵێکی‌ته‌واو‌له‌‌به‌شداری‌له‌‌کۆمیته‌ی‌رزگاریی‌گشتی،رۆبسپێر‌و‌هه‌ڤالنیان‌ده‌ستگیر‌کرد‌وله‌‌خانوی شاره‌وانی‌زیندانیی‌کردن.به‌یانیه‌که‌ی‌رۆژی‌دواتر‌خۆ‌پیشان‌دانێکی‌مه‌زن‌له)له‌‌بیلتیێر(ه‌وه‌‌که گه‌ره‌کێکی‌مه‌زنی‌پاریسه‌‌جێی‌نیشتنی‌ده‌وڵه‌مه‌ندو‌چه‌پڕه‌وه‌کانه.هاتن‌خانوی‌شاره‌وانیان‌گه‌مارۆدا‌و رۆبسپێریان‌به‌ره‌و‌په‌تی‌سێداره‌‌برد‌تا‌له‌و‌ئاوه‌‌بنۆشێ‌که‌‌به‌‌زۆر‌که‌سی‌نۆشی‌بوو.
رۆبسپێر
حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن به‌‌روخانی‌رۆبسپێر‌سه‌رده‌می‌مۆته‌که‌‌و‌ترس‌و‌تۆقاندن‌کۆتایی‌هات،هه‌ر‌له‌‌خۆیه‌وه‌‌خه‌ڵک‌حه‌زی کوشتن‌وبڕین‌یان‌نه‌ما،رێگه‌ی‌له‌سێداره‌دان‌له‌‌و‌هاووڵتیانه‌ی‌رۆژانه‌‌ده‌بردران‌بۆ‌له‌سێداره‌دان‌به چۆلی‌مایه‌وه،زۆربه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌پشتگیریان‌له‌هه‌ڵوێستی‌ئه‌و‌میانڕه‌وانه‌‌کرد‌که‌‌دوای‌سه‌رده‌می‌خوێن و‌تۆقاندن‌ده‌سه‌ڵتیان‌گرته‌ده‌ست،پاش‌ئه‌وه‌ی‌کۆمیته‌ی‌رزگارکردنی‌گشتی‌شاره‌وانیی)کۆمۆن(پاریسیان هه‌لوه‌شانده‌وه‌و‌یانه‌ی‌یاقوبیه‌کانیشیان‌داخست،لێبوردنێکی‌گشتیان‌بۆ‌سه‌رکرده‌‌جیرۆندیه‌کان‌ده‌رکرد‌و رێگه‌یان‌پێدان‌کاری‌سیاسی‌بکه‌ن. ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌‌ناگه‌یه‌نێ‌که‌‌فرانسا‌ووڵتێکی‌شۆڕشگێڕ‌وکۆماری‌نه‌ما،به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌له1795به‌ولوه فرانسا‌له‌‌هه‌مو‌سه‌رده‌مێک‌کۆماری‌تر‌بو‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌وه‌ی‌گۆڕا‌ئه‌وه‌بو‌سه‌رده‌می‌تۆقاندن‌و توندڕه‌ویه‌که‌ی‌جارانی‌فرانسا‌نه‌ما،به‌تایبه‌ت‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌مه‌ترسیه‌کی‌ده‌ره‌کی‌له‌سه‌ر‌فرانسا‌نه‌مان، دواتر‌لیه‌نگرانی‌رۆبسپێر‌تا‌ئه‌و‌کات‌خاوه‌ن‌هێز‌و‌چه‌ک‌به‌ده‌ست‌بون،له‌‌ئاماده‌‌باشی‌دابون‌بۆ‌به‌رگری کردن‌له‌‌هه‌ر‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌‌یه‌کی‌روه‌و‌پادشا‌یا‌ڕاستڕه‌وه‌کان. که‌ش‌و‌هه‌واکان‌گۆڕان‌وا‌له‌سه‌رکۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌پێویست‌کرا‌ده‌سه‌ڵتێکی‌نوێ‌به‌‌ووڵت‌ببه‌خشێ، سه‌روه‌ریی‌شۆڕشگێڕی‌بۆ‌ووڵت‌مسۆگه‌ر‌بکات. له‌‌کۆتاییه‌کانی‌ساڵی1795کۆنگره‌‌ئه‌رکی‌خۆی‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاند‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌ده‌رکردنی ده‌ستورێکی‌نوێی‌و‌که‌مێک‌ئالۆز‌که‌‌به)ده‌ستوری‌کۆماریی‌گشتیی‌سێیه‌م‌یا‌ده‌ستوری‌ساڵی(1795 ناسرا.
ده‌ستوری‌ساڵی1795 به‌‌پێی ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌سێ‌ئۆرگان‌له‌‌فرانسا‌حوکمڕان‌ده‌که‌ن: _1حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن:له5ئه‌ندام‌پێک‌دێت،به‌‌نۆره‌‌هه‌ر‌سێ‌مانگ‌یه‌کێکیان‌سه‌رۆکایه‌تی‌حکومه‌ت دهکات،هه‌ر‌ساڵێکیش‌یه‌کێکیان‌ئه‌ندامێتی‌له‌ده‌ست‌ده‌دات،ئه‌م‌ده‌سته‌یه‌‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌جێبه‌جێ‌کردن‌و حوکم‌رانیان‌ده‌بێ،دوو‌به‌ڕێوه‌به‌ریش‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌یاسادانان‌هه‌ڵ‌ده‌بژێردرێن. _2ئه‌نجومه‌نی‌پێنج‌سه‌دکه‌سی:ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌له500ئه‌ندام‌پێک‌دێت،له‌وانه‌ی‌ته‌مه‌نیان‌له30ساڵ‌ره‌ت کردوه،هه‌ر‌ساڵه‌ی‌سێیه‌کی‌ئه‌نجومه‌نه‌که‌‌ئه‌ندامێتی‌له‌ده‌ست‌ده‌دات،ده‌سه‌ڵتی‌یاسا‌دانان‌به‌م‌ئه‌نجومه‌نه ده‌سپێردرێت.
_3ئه‌نجومه‌نی‌پیران:له250ئه‌ندام‌پێک‌دێت‌نابێ‌ته‌مه‌نیان‌له40ساڵ‌که‌متر‌بێت‌ئه‌رکی‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه چاودێری‌کردنی‌کاره‌کانی‌ئه‌نجومه‌نی‌پینج‌سه‌د‌که‌سییه. تا‌راده‌یه‌ک‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌وه‌کو‌به‌ر‌په‌رچدانه‌وه‌ی‌ڕاستڕه‌وه‌‌میانڕه‌وه‌کانه،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌مافی ده‌نگدانی‌به‌و‌که‌سانه‌‌داوه‌‌که‌‌ده‌توانن‌بنوسن‌و‌بخوێننه‌وه‌‌به‌ڵم‌بۆ‌ده‌نگده‌رانی‌پله‌ی‌دوو)به‌‌حساب‌ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر‌دوو‌پله‌‌دابه‌ش‌ببون(ئه‌وانه‌ی‌تاراده‌یه‌ک‌خاوه‌نی‌زه‌وی‌و‌زارن‌که‌‌ژماره‌یان‌ده‌گه‌یشته20000بیست هه‌زار‌که‌س‌ئه‌م‌ژماره‌یه‌ش‌گه‌ڵێک‌له‌و‌ژماره‌یه‌‌ی‌ساڵی1791که‌متر‌بوو‌که‌‌ده‌ستور‌رێگه‌ی‌پێ‌دابون ده‌نگ‌بده‌ن،ئه‌مه‌ش‌ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بورجوازیی‌مام‌ناوه‌ندیه‌‌که‌‌له‌‌پێناو‌به‌رگری‌کردن‌له به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆیان‌په‌نایان‌بۆ‌کاری‌تێکدان‌و‌توندو‌تیژی‌ده‌برد. له‌‌روێکی‌تریشه‌وه‌‌ده‌ستوری‌نوێ‌توانیی‌ئه‌و‌ده‌سکه‌وتانه‌‌بپارێزێ‌که‌‌شۆڕش‌به‌ده‌ستی‌هێنابون،وهکو سیسته‌می‌کۆماری‌و‌راگه‌یاندنی‌مافی‌مرۆڤ‌و‌نه‌هێشتن)ئیمتیازاته‌کانی(چینی‌شکۆدار‌و‌ئه‌کلیرۆس
رووداوه‌کانی‌ئۆکتۆبه‌ری‌ساڵی1795 زۆربه‌ی‌هه‌ره‌‌زۆری‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌راسته‌وخۆ‌یا‌ناڕاسته‌و‌خۆ‌به‌رپرسیار‌بون‌له‌‌له سێداره‌‌دانی‌پادشا‌وهه‌مو‌روداوه‌‌توند‌وتیژیه‌کانی‌سه‌رده‌می‌تۆقاندن، بۆیه‌‌ترسیان‌لێ‌نیشتبو‌که‌‌له‌‌سایه‌ی‌سیسته‌می‌دیموکراتی‌وده‌ستوری‌نوێ‌چاره‌نوسیان‌بکه‌وێته مه‌ترسیه‌وه،له‌‌بڕگه‌یه‌ک‌دا‌دیار‌کرا‌که‌‌سێیه‌کی‌په‌رله‌مانی‌نوێ‌له‌‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانی‌بن.ئهم بڕیاره‌‌بێزاریی‌له‌‌ناو‌ریزه‌کانی‌میانڕه‌وان‌و‌پادشاخوازان‌نایه‌وه،چونکه‌‌که‌مێک‌خۆیان‌کۆ‌کردبۆوه‌‌به مه‌به‌ستی‌ئه‌وه‌ی‌بتوانن‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌دا‌بگرن. بۆ‌ده‌ربڕینی‌ناڕه‌زایی‌له‌‌حه‌فته‌ی‌یه‌که‌می‌ئۆکتۆبه‌ری1795خۆ‌پیشاندانێکی‌مه‌زنیان‌له‌‌‌هه‌ژار‌و کۆنه‌پارێز‌و‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کانی‌پاریس‌ریک‌خست،هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌باره‌گای‌حکومه‌ت‌و‌به‌ڕێو ه به‌رایه‌تیه‌‌نوێکه‌ی. باڕاس‌له‌‌که‌سه‌‌هه‌ره‌‌ناسراوه‌‌کانی‌حکومه‌ت‌بوو‌که‌‌نوێنه‌رایه‌تی‌هه‌موو‌لیه‌نێکی‌ده‌کرد،له‌‌هه‌موو که‌سیش‌زیاتر‌ئاماده‌یی‌تیا‌بوو‌کاری‌سیاسیانه‌‌بکاو‌به‌رگریش‌له‌‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌شۆڕش‌بکات.ئه‌م‌پیاوه ئه‌رکی‌له‌‌ناوبردنی‌هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌‌ڕاستڕه‌وه‌‌کانی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ،بۆ‌سه‌رکه‌وتن‌له‌‌کاره‌که‌ی‌دۆستێکی خۆی‌ده‌ست‌نیشان‌کرد‌که‌‌له‌‌ئه‌فسه‌ره‌کانی‌هێزی‌تۆپ‌هاوێژی‌ئه‌و‌کاته‌‌بوو،که‌‌شاری‌تۆلۆن‌گه‌مارۆ درابو‌ئه‌رکی‌پاراستنی‌ده‌زگاکانی‌حکومه‌تی‌پێ‌سپاردرابوو،ئه‌م‌ئه‌فسه‌ره‌‌گه‌نجه‌ئه‌وکات‌هه‌ر‌به‌‌چه‌ند گوله‌‌هاوه‌نێک‌توانیی‌بڵوه‌‌به‌‌خۆپیشانده‌ران‌بکات،ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌‌بۆ‌ئه‌فسه‌ره‌‌گه‌نجه‌که‌‌‌هه‌لێکی‌باش‌بو‌که به‌‌پشتگیری)باڕاس(ه‌وه‌‌زوو‌پله‌‌به‌‌پله‌‌به‌ره‌و‌ژور‌بڕوات،ئه‌م‌ئه‌فسه‌ره‌‌گه‌نجه‌ش)ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت( بوو‌دواتر‌هه‌ر‌زوو‌به‌‌هۆی‌باڕاس‌ه‌وه‌‌پۆستی‌فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌کانی‌ناوه‌خۆی‌پێ‌سپێردرا.دوای‌ساڵێک فه‌رماندارێتی‌هێزه‌کانی‌فرانسای‌له‌ئیتالیا‌کرد‌تا‌به‌شداری‌له‌‌جه‌نگی‌دژبه‌‌نه‌مسا‌بکات.هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌م کاره‌‌بۆ‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌به‌‌خه‌راپ‌ره‌نگی‌دایه‌وه‌‌چونکه‌‌به‌م‌هه‌ڵوێستانه‌ی‌حکومه‌ت‌که‌وته‌‌ژێر دلۆڤانی‌وکاریگه‌ری‌عه‌سکه‌رتاره‌کانه‌وه.
قه‌يرانی‌ساڵی1797 حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌له‌‌ناو‌جه‌ماوه‌ری‌فه‌ره‌نسی‌ره‌گو‌ریشه‌ی‌دانه‌کوتا‌بوو،دۆست‌ولیه‌نگری‌گه‌ڵێک له‌‌دوژمنانی‌که‌متر‌بوون.له‌‌لی‌راسته‌وه‌‌لیه‌نگرانی‌پادشایه‌تی‌به‌‌ئاشکرا‌له‌‌پاریس‌و‌ده‌ره‌وه‌‌کارو چالکیان‌ده‌نواندن‌و‌له‌‌په‌یوه‌ندیی‌به‌رده‌وام‌دا‌بون‌له‌‌گه‌ل‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌ی‌برای‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌که له‌‌شاری‌ڤیرجینیای‌ئیتالی‌ده‌ژیا‌له‌‌هه‌وڵی‌به‌رده‌وام‌دابوو‌بۆ‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بۆ‌فرانسا‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌و‌به‌و هاوکاری‌وکۆمه‌گانه‌ی‌که‌‌بریتانیا‌ده‌یدایێ،ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌پشتگیریه‌‌سیاسیه‌کانی‌نه‌مسا. سه‌باره‌ت‌له‌‌لی‌چه‌پیشیه‌وه،پاشماوه‌ی‌بزوتنه‌وه‌‌توندڕه‌وه‌کان‌بوون‌که‌‌به‌‌نهێنی‌له‌‌جوله‌و‌چالکیی به‌رده‌وام‌دا‌بون.ئه‌مان‌کاریان‌بۆ‌گۆڕانێکی‌ریشه‌یی‌کۆمه‌لگای‌فه‌ره‌نسی‌ده‌کرد‌له‌‌روی‌رێکخستنی ئابوریه‌وه.رکه‌به‌رایه‌تیه‌که‌ی‌ڕاستڕه‌و‌و‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌کاری‌حکومه‌تیان‌په‌ک‌خستبو‌له‌‌به‌رامبه‌ریاندا حکومه‌ت‌ده‌سته‌وه‌ستان‌وه‌ستابو. له‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌‌ئازاده‌ی‌له‌وڵت‌کرا‌له‌‌مانگی‌ئاداری1797بۆ‌نوێ‌کردنه‌وه‌ی‌سێ‌یه‌کی‌ئه‌ندامانی هه‌ردوو‌ئه‌نجومه‌نه‌که،تیایدا‌زۆرینه‌ی‌پادشایه‌تی‌ده‌ستوری‌یه‌کان‌و‌لیه‌نگرانی،زۆرینه‌ی‌رێژه‌ی کورسیه‌‌کانیان‌وه‌ده‌ست‌هێنا.به‌مه‌ش‌پارسه‌نگی‌کێشه‌کانی‌ناو‌ئه‌نجومه‌نی‌پێنج‌سه‌دی‌و‌دووسه‌دو په‌نجایی‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌پارته‌‌پادشاخوازه‌کان‌ته‌واو‌بوو‌ئه‌مه‌ش‌کارێکه‌‌که‌‌کۆماریخوازه‌کان‌پێی‌رازی نابن،دواتر‌لیه‌نی‌دووه‌م‌له‌و‌هاوکێشه‌دا‌هه‌یه‌‌که‌‌ناکرێ‌بۆ‌کاره‌‌چاره‌نوسسازه‌کان‌فه‌رامۆش‌بکرێت، ئه‌ویش‌ناپلیۆن‌بۆناپڕته،که‌‌فه‌رماندی‌شه‌ڕه‌کانی‌له‌‌ئیتالیا‌ده‌کرد‌دژی‌نه‌مسا. ناپۆلیۆن‌هه‌رده‌م‌شۆڕشگێر‌بوو‌له‌‌لیه‌نگرانی‌کۆماریخوازه‌کان‌بوو‌هه‌رگیز‌ئه‌وه‌ی‌قه‌بول‌نه‌بو پادشاخوازه‌کان‌بگه‌ڕێنه‌وه‌‌سه‌ر‌کورسیی‌حوکم‌چونکه‌‌ئه‌مان‌له‌‌لیه‌نگرانی‌به‌ستنی‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی بوون‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلته‌رای‌دوژمنی‌فرانساو‌دۆستی‌نه‌مسا. ناپلیۆن‌بۆ‌یارمه‌تی‌دانی‌باڕاس‌ی‌هاوڕێ‌و‌هاوپه‌یمانه‌که‌ی‌ده‌ستپێشخه‌ریه‌کی‌کرد،هیزێکی‌به سه‌رپه‌رشتی‌یه‌کێک‌له‌‌براده‌ره‌‌ئه‌فسه‌ره‌کانی‌به‌‌ناوی)ئۆجیرو(به‌‌تیپێکی‌سه‌ربازه‌وه‌‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی باڕاس‌ی‌نارد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌پاسه‌وانی‌له‌‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بکات،هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌م‌کاره‌ی‌له‌گه‌ڵ بڕگه‌کانی‌ده‌ستور‌ناکۆک‌بوو،له4یسهپتهمبهری 1797سه‌ربازه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌ئه‌و‌ئه‌ندامانه‌یان‌ده‌ستگیر کردن‌که‌‌گومانی‌دلسۆزیان‌بۆ‌کۆمارو‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌لێ‌ده‌کرا،هه‌روه‌ها‌چه‌ند‌لیژنه‌یه‌کی سه‌ربازی‌فه‌رمانی‌له‌‌سێداره‌دان‌و‌دورخستنه‌وه‌یان‌بۆ‌هه‌ندێک‌له‌‌گیراوه‌کان‌ده‌رکرد،ئه‌مه‌و‌ئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردنیان‌له94شار‌هه‌لوه‌شانده‌وه. دوای‌ئه‌م‌روداوانه‌‌باڕاس‌وکۆنه‌‌هه‌ڤاله‌‌کۆماریخوازه‌کانی‌بێ‌باکانه‌‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌دا‌کێشا، به‌ڵم‌ئه‌م‌جاره‌یان‌به‌‌پشتگیری‌و‌پاڵپشتی‌ناپۆلیۆن‌نه‌ک‌جه‌ماوه‌ر‌که‌‌مه‌یلی‌ڕێبازی‌کۆنه‌پارێزیان‌هه‌بوو هه‌وڵی‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌حوکمیان‌بۆ‌ئه‌و‌بیرۆکه‌یه‌‌ده‌دا،ئه‌م‌بۆچونانه‌یان‌به‌‌رونی‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی1797 به‌دی‌ده‌کرا.پاساوی‌باڕاس‌بۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵوێستانه‌ی،پشتگیری‌کردن‌بوو‌له‌‌شۆڕش‌ورێگه‌‌گرتن‌له گه‌ڕانه‌وه‌ی‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌بۆ‌سه‌ر‌کورسیی‌حوکم‌له‌‌فرانسا.حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌وێڕای‌لوازی‌و
له‌ده‌ست‌دانی‌پشتیوانیی‌جه‌ماوه‌ر‌درێژه‌ی‌به‌‌حوکم‌رانی‌دا‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌ناپۆلیۆن‌ئاماده‌‌و‌به‌‌توانا‌بوو خۆی‌حوکم‌بگرێته‌‌ده‌ست‌له.1799
حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌ئه‌وروپا حکومه‌تی به‌ڕێوه‌بردن‌له‌‌روی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌ده‌سکه‌وت‌و‌سه‌رکه‌وتنی‌زۆری‌له‌‌به‌ره‌کانی‌جه‌نگ‌له ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌ده‌ست‌هێنا،له‌م‌روه‌وه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌سه‌ربازیی‌دره‌وشاوه‌ی‌هه‌بوو‌که‌‌بوه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی بڕوسیا‌ناچار‌بێ‌له‌‌نیسانی1795به‌‌ته‌نیایی‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌مۆر‌بکا‌دواتر‌ئیسپانیاش‌له ته‌موزی‌هه‌مان‌ساڵ‌چاوی‌لێ‌کرد،له‌م‌رێککه‌وتنه‌ی‌ئه‌مان‌ئیسپانیا‌ده‌ستی‌له‌‌دورگه‌ی‌سانتۆ‌دۆمینگۆ‌له ئه‌مه‌ریکای‌ناوه‌ند‌هه‌لگرت‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا،هه‌روه‌ها‌هۆڵه‌نداش‌له‌‌ئه‌یاری1795پهیماننامهی ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌مۆر‌کرد‌تیایدا‌په‌یمانی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌که‌شتی‌گه‌لیه‌که‌ی‌له‌‌خزمه‌ت‌فرانسا‌ته‌رخان‌بکات دژی‌ئینگلته‌را،ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌سه‌ربازی‌سوپای‌فرانسا‌سه‌رکرده‌‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌توشی‌له خۆ‌بایی‌بون‌کرد،وای‌لێ‌کردن‌دوباره‌‌بیر‌له‌‌بنه‌ما‌فراوان‌خوازیه‌کانیان‌بکه‌نه‌وه‌‌به‌‌بیانوی‌بڵو کردنه‌وه‌ی‌بیرو‌باوه‌ره‌کانی‌شۆڕش‌له‌‌ئه‌وروپا،تا‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌لوز‌ببێ‌و‌له‌‌توانای‌دانه‌بێ‌جارێکی تر‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌مه‌یدانی‌حوکم‌ڕانی‌له‌‌ئه‌وروپا،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌فرانسا‌هه‌وڵی‌دا‌کار‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بکا‌تا‌ببێته خاوه‌نی‌سنورێکی‌سروشتی،بۆ‌جێ‌به‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌ئه‌جندایه‌‌ده‌بێ‌به‌لژیک‌وچه‌ند‌هه‌رێمێکی‌ئه‌ڵمانی وه‌کو‌سافوای‌وئه‌فینون‌له‌‌روی‌چه‌پی‌روباری‌راین‌بکه‌ونه‌‌ناو‌سنوری‌فرانساوه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌روباری راین‌ده‌بێته‌‌سنوری‌هاوبه‌شی‌نێوان‌فرانسا‌وئه‌ڵمانیا،چیای‌ئه‌لبیش‌ده‌بێته‌‌سنوره‌ی‌هاوبه‌شی‌فرانسا وئیتالیا،به‌ڵم‌ئه‌م‌راگه‌یاندنه‌ی‌فرانسا‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵوێستی‌ووڵتانی‌ئه‌وروپا‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌خه‌ته‌رناکی‌لێ به‌دی‌ده‌کرا،چونکه‌‌ئاسایی‌نه‌بوو‌ئه‌م‌ئه‌جندایه‌‌وا‌به‌‌ئاسانی‌قه‌بول‌بکرێت‌له‌‌کاتێکا‌ده‌بێته‌‌هۆی‌گۆڕینی سنوری‌نێوان‌وڵته‌کان‌که‌‌به‌مه‌ش‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌تێک‌ده‌چێ.بۆ‌وه‌رگرتنی‌ره‌زامه‌ندی‌وڵتانی ئه‌وروپا‌ده‌بوایه‌‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌به‌رده‌وامی‌به‌‌جه‌نگه‌کانی‌دژ‌به‌‌ئینگلته‌راو‌نه‌مسا‌بدات‌که‌‌ئه‌مه‌ش په‌یمانێکی‌ناپۆلیۆن‌بوو‌کاری‌بۆ‌به‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ده‌کرد،ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌شی‌له‌‌ئیتالیا‌دژی له‌شکره‌کانی‌نه‌مسا‌بونه‌‌سه‌ره‌تای‌کۆتاییه‌کانی‌سه‌رده‌می‌شۆڕش‌و‌سه‌ره‌تای‌سه‌رده‌مێکی‌نوێ‌له‌‌فرانسا‌و ئه‌وروپا‌که‌‌ناپلیۆن‌تیایدا‌رۆلی‌یه‌که‌م‌و‌گرنگترینیان‌ده‌گێرێ.
به‌شی‌دووه‌م ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت وئیمپڕاتۆریه‌تی‌فرانسا
ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت‌له‌‌ساڵی1769له‌‌شاری‌ئه‌جاکسیۆ‌ی‌پایته‌ختی‌دورگه‌ی‌کۆرسیکا‌له‌‌دایک‌بوه‌‌واته دوای‌یه‌ک‌ساڵ‌له‌‌ده‌ست‌هه‌لگرتنی‌کۆماری‌جنوی‌له‌م‌دورگه‌یه‌‌بۆبه‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا.
ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت
خانه‌واده‌ی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌ره‌چه‌له‌ک‌خه‌لكى‌ئیتالیا‌بون‌ژیانی‌مندالێتیی‌له‌گه‌ڵ‌منداڵنی‌مێرخاسه‌کانی‌دورگه به‌سه‌ر‌بردوه،بۆناپارتی‌باوکی‌کاری‌پارێزه‌ریی‌له‌‌دورگه‌که‌‌ده‌کرد‌ئه‌م‌ناردیه‌‌قوتابخانه‌ی‌بریان‌ی سه‌ربازی،دواتر‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌قوتابخانه‌ی‌سان‌سیری‌سه‌ربازیی‌به‌‌ناوبانگه‌وه‌‌کرد.له‌م‌دوو‌قوتابخانه‌یه به‌‌روونی‌پێیه‌وه‌‌دیاربوو‌که‌‌نه‌ک‌ته‌نها‌له‌‌روی‌زانستی‌سه‌ربازییه‌وه‌‌خاوه‌ن‌به‌هره‌و‌له‌‌پێشه‌وه‌ی هه‌ڤالنیه‌وه‌یه،به‌ڵکو‌له‌‌رشته‌ی‌ئه‌ده‌ب‌و‌مێژوو‌جوگرافیاش‌بلیمه‌ت‌و‌زیره‌ک‌بوو.له‌‌ماوه‌ی‌خوێندنی‌دا ئاشناییه‌کی‌ته‌واوی‌له‌گه‌ڵ‌نوسینه‌کانی‌نوسه‌ره‌‌به‌ناوبانگه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌می‌کردبوو‌ئه‌و نوسه‌رانه‌ی‌هه‌لگری‌بڕواکانی‌ئازادی‌بون،له‌‌وانه‌‌په‌رتوکه‌کانی‌فۆلتێرو‌مونتسکیۆ‌وکۆمه‌ڵه‌ی ئه‌نسکلۆبیدیا‌و‌رۆسۆ‌که‌‌ئه‌مه‌یان‌نوسینه‌کانی‌له‌‌هه‌مویان‌کاریگه‌ر‌تر‌بوون‌بۆ‌سه‌ر‌بیرکردنه‌وه‌کانی ئه‌فسه‌ره‌‌گه‌نجه‌کان. له1785کۆتایی‌به‌‌خوێندنی‌هێنا‌و‌له‌‌چه‌کی‌هاوه‌نی‌سه‌ربه‌‌سوپای‌فه‌ره‌نسیی‌پادشایه‌تی‌دامه‌زرا،له سه‌رده‌می‌شۆڕش‌دا‌هامشۆی‌یانه‌ی‌یاقوبیه‌کانی‌ده‌کرد‌و‌له‌‌وێش‌ئاشنایی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ندێک‌له‌‌پێشه‌نگ وبیرمه‌ندانی‌کرد،به‌ڵم‌راسته‌وخۆ‌به‌شداریی‌له‌‌روداوه‌کانی‌شۆڕش‌نه‌کرد‌چونکه‌‌وه‌کو‌پابه‌ند‌بون‌به پڕنسیپه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌دژی‌ئاژاوه‌و‌یاخی‌بون‌بوو،دسپلین‌و‌یاسای‌خۆش‌ده‌ویست،زۆرجار‌ره‌خنه‌ی‌له هه‌ڵس‌وکه‌وتی‌پیاوانی‌شۆڕش‌ده‌گرت‌به‌‌تایبه‌تی‌هێرشه‌کانیان‌بۆ‌سه‌ر‌کۆشکی‌تۆیله‌ری‌له‌‌پاریس‌له ،1798له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌وه‌کو‌دلسۆزێک‌بۆ‌بنه‌ماکانی‌شۆڕش‌مایه‌وه‌‌و‌بڕوای‌به‌‌ئازادی‌و‌بۆچونی فه‌یله‌سوفه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌هه‌بوو،زیره‌کی‌وبلیمه‌تیه‌که‌ی‌کاتێک‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌فسه‌ره یاقوبیه‌کان‌وه‌کو‌سه‌ربازێکی‌شه‌ڕکه‌ر‌له‌‌سه‌رده‌می‌حوکمی)کۆمیته‌ی‌رزگاری‌گشتی(به‌شداریی‌له وه‌ده‌ر‌نانی‌ئینگلیزه‌کان‌کرد‌له‌‌شاری‌تولون،لهساڵی1795زیاتر‌توانا‌وبلیمه‌تیی‌به‌دی‌کرا‌ئه‌و‌کاته‌و توانیی‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌پشت‌ئه‌ستوربکات‌وله‌‌چنگ‌خۆپیشانده‌ره‌‌پادشاخوازو‌کۆنه‌‌په‌رست‌و‌کۆنه پارێزه‌کان‌رزگار‌بکات‌که‌‌مه‌به‌ستیان‌له‌ناوبردنی‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بوو،دیسان‌له‌‌ساڵی1797 توانیی‌بۆ‌جاری‌دووه‌م‌حکومه‌ت‌له‌‌مه‌ترسیی‌هێرشی‌پادشاخوازه‌‌ده‌ستوریه‌کان‌رزگار‌بکات،ئیتر‌له‌و رۆژه‌وه‌ناپۆلیۆن‌بوو‌به‌‌پاڵپشت‌و‌پاسه‌وانی‌راسته‌قینه‌ی‌حکومه‌ت‌و‌ده‌ستوری‌ساڵی.1795
هه‌ڵمه‌تی‌ئیتالی
هه‌روه‌کو‌پێشتر‌باسمان‌کرد،ده‌بوایه‌‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌درێژه‌‌به‌‌شه‌ڕه‌کانی‌دژی‌ئینگلیزو‌نه‌مسا بدات،دیاره‌که‌‌‌بریتانیا‌له‌‌پشته‌وه‌ی‌شه‌پۆله‌کانی‌ده‌ریاوه‌‌حه‌شاردرابو،که‌شتیگه‌لی فرانساش‌ئه‌وکات‌له توانای‌دانه‌بو‌بگاته‌‌که‌ناره‌کانی‌ئینگلیز،بۆیه‌‌هه‌وڵه‌کانی‌فرانسا‌بۆ‌شکست‌هێنان‌به‌‌نه‌مساییه‌کان‌چڕتر بون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئینگلیزه‌کان‌به‌‌ته‌نیایی‌له‌‌بازنه‌ی‌جه‌نگ‌بهێلنه‌وه‌‌و‌ئه‌وساش‌بتوانن‌به‌‌سه‌ریدا‌زاڵ‌بن، هه‌رێمه‌‌کانی‌ئیتالیا‌له‌‌سه‌ربه‌خۆو‌نیمچه‌‌سه‌ربه‌خۆو‌لیه‌نگره‌کان‌ئه‌وه‌نده‌‌زۆر‌بون‌و‌هه‌موشیان‌به هێزه‌کانی‌نه‌مسای‌خاوه‌ن‌سوپایه‌کی‌زه‌به‌لح‌و‌پڕچه‌ک‌به‌یه‌که‌وه‌‌گرێ‌درابون،بۆیه‌‌لی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌وا زه‌رور‌بینرا‌که‌‌مل‌ملنێکه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساییه‌کان‌له‌‌خاکی‌ئیتالیا‌بێ. له1795سه‌رکردایه‌تیی‌سه‌ربازیی‌فرانسا‌بڕیاری‌دابه‌‌سێ‌له‌‌شکر‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌نه‌مسا: -یه‌که‌میان‌به‌‌فه‌رماندارێتی)گۆردان(بۆ‌هێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌له‌شکری‌نه‌مسا‌له‌‌ئه‌ڵمانیا. دووه‌میان‌به‌‌فه‌رماندارێتی)مۆرۆ(بۆ‌هێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌دوژمنه‌کانیان‌له‌‌ڤیه‌ننا.لهشکریسێیهمکهبچوکتروکهمبایهخترینیانبووبۆلێدانینهمساویهکانبوولهئیتالیائهمیشبهفهرماندارێتیناپۆلیۆنبۆناپڕتبوو. بۆناپڕت‌له‌شکره‌که‌ی‌له‌ڕووی‌ژماره‌‌که‌مترین‌و‌له‌ڕووی‌چه‌ک‌و‌تفاقه‌وه‌‌هه‌ژارترینیان‌بوو‌به‌ڵم له‌ڕووی‌ووشیاری‌و‌بڕوابون‌به‌‌بنه‌ماکانی‌شۆڕشه‌وه‌‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌ترینیان‌بوو،ئه‌و‌له‌شکره‌ی‌که‌‌بڕوایان‌به بڵوکردنه‌وه‌ی‌شۆڕش‌له‌‌وڵته‌‌زۆرداره‌‌دراوسێکان‌هه‌بو،ئه‌م‌بڕوایه‌‌بۆناپڕت‌خۆی‌له‌‌به‌یاننامه‌یه‌کدا رایگه‌یاند‌که‌‌روه‌و‌ئیتالیه‌کانی‌ئاراسته‌‌کردبوو‌تیایدا‌هاتبو):ئه‌ی‌گه‌لی‌ئیتالیا،سوپای‌فرانسا‌هات‌بۆ ئه‌وه‌ی‌زۆرداره‌کانتان‌تێک‌بشکێنێ،نه‌ته‌وه‌ی‌فه‌ره‌نسی‌دۆستی‌هه‌موو‌گه‌ڵێکه‌‌به‌‌باوه‌ره‌وه‌‌پێشوازیمان‌لێ بکه‌ن،مولک‌و‌ماڵتان‌پارێزراوه،نه‌ریت‌وئاینتان‌پیرۆزمه‌نده،ئێمه‌‌جه‌نگێکی‌به‌‌ئابڕو‌ده‌که‌ین،شه‌ڕمان ته‌نها‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وانه‌یه‌‌که‌‌ده‌تان‌چه‌وسێننه‌وه(. له‌‌نیسانی1796له‌‌رێگه‌‌ئاویه‌کانی‌ئه‌لبه‌وه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌سنوری‌ئیتالیایان‌به‌زاندو‌په‌ڕینه‌وه.نه‌خشه‌ی فه‌ره‌نسیه‌کان‌لێدانی‌نه‌مسایی‌و‌هاوپه‌یمانانی‌بوو،له‌‌یه‌که‌م‌گه‌یشتنیان‌به‌‌میرنشینی‌سه‌ردینیا‌ده‌ستیان‌لێ وه‌شاندن‌و‌شکستیان‌پێ‌هێنان‌ناچاریان‌کردن‌له1796هاوپه‌یمانیه‌کیان‌له‌گه‌ڵ‌مۆر‌که‌ن‌تیایدا‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا‌ده‌ست‌له)نیس‌و‌سافوای(هه‌ڵگرن.دواتر‌راوه‌دوی‌نه‌مساییه‌کانیان‌نان‌تا‌که‌رتی لمباردیا‌و‌شاری‌میلنۆی‌به‌ناوبانگ‌و‌هه‌روه‌ها‌مانتوای‌لێ‌داگیر‌کردن‌و‌له‌ده‌ست‌نه‌مساییه‌کانی‌ده‌رهێنا، فرانسا‌له‌‌هه‌ڵمه‌ته‌کانی‌به‌رده‌وام‌بوو‌به‌ره‌و‌پێش‌هێرشی‌ده‌برد،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌مابوو‌ڤیه‌نناش‌داگیر‌بکات ئیتر‌نه‌مساش‌ناچاربوو‌داوای‌مۆر‌کردنی‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌بکات. دواتر‌ده‌وڵه‌تی‌پاپاش‌خۆی‌دایه‌‌ده‌ست‌هه‌رچه‌نده‌‌به‌هۆی‌هه‌ڵوێسته‌‌شۆڕشگێڕه‌کانی‌وه‌کو‌دوژمنێک سه‌یری‌ده‌کردن‌به‌تایبه‌ت‌هه‌ڵوێستیان‌له‌‌که‌لیساو‌ده‌ستوره‌‌سڤیلیه‌که‌ی‌ئه‌کلیرۆس،له‌‌به‌رده‌وامیی‌شه‌ڕه‌کان دا‌له‌شکری‌بۆناپڕت‌توانیان‌خاکی‌کۆماری‌بندوقیه‌ش‌داگیر‌که‌ن،ده‌بێ‌ئاماژه‌‌به‌وه‌ش‌بده‌ین‌که‌‌ئه‌و
له‌شکره‌ی‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ڤیه‌ننای‌ناردبوون‌هیچ‌سه‌رکه‌وتنێکیان‌به‌ده‌ست‌نه‌هێنابوو، ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌ناپلیۆن‌ببێته‌‌گه‌وره‌ی‌مه‌یدانی‌روداو‌و‌به‌ره‌کانی‌جه‌نگ‌له‌‌نه‌مسا‌به‌‌وواتایه‌کی‌تر بووه‌‌سه‌رکه‌وتوی‌یه‌که‌م،دواتر‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌له‌‌راده‌‌به‌ده‌ر‌لوازو‌بێ‌توانا‌بوو،به‌هۆی‌ئه‌م سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌ناپلیۆن‌و‌شکسته‌کانی‌دوو‌له‌شکره‌که‌ی‌ترو‌به‌هۆی‌روداوه‌که‌ی‌ئۆکتۆبه‌ری1795ه‌وه حکومه‌ت‌خۆی‌به‌‌قه‌رزاری‌ناپلیۆن‌ده‌بینی،ئه‌م‌هۆکارانه‌‌وایان‌له‌ناپلیۆن‌کرد‌له‌خۆ‌بایی‌بێ‌و‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌بڕیاره‌کانی‌ده‌وڵه‌ت‌هه‌ڵس‌و‌که‌وت‌بکات،بۆیه‌‌ده‌بینین‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌حکومه‌ت یه‌ک‌لیه‌نه‌‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1797له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌رێککه‌وتنێکیان‌مۆرکرد،به‌ناوی‌رێککه‌وتنی‌ئاشته‌وایی )کامبۆ‌فۆرمیۆ(تیایدا‌هاتبوو: _1میرنشینی‌سه‌ردینیا‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌ده‌مێنێته‌وه. له‌‌ئیتالیای‌باکور‌له‌خاکی‌لمباردیا‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌پاپا‌وڵتێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌به‌ناوی)کۆماری‌سیساڵ پینه(داده‌مه‌زرێت،به‌ڵم‌ئه‌م‌ووڵته‌وه‌کو‌پڕاکتیک‌‌راسته‌وخۆ‌سه‌ر‌به‌‌ناپۆلیۆنه‌وه‌‌ده‌بێ،خۆی)ناپلیۆن( فه‌رمانڕه‌واو‌کاربه‌ده‌ستانی‌بۆ‌داده‌مه‌زرێنێ‌و‌ئه‌رکی‌دانانی‌ده‌ستوریش‌له‌‌ئه‌ستۆی‌خۆیدا‌ده‌بێ،لهشێوهی ده‌ستوری‌فه‌ره‌نسیی‌بۆ‌داده‌رێژێ،به‌‌هه‌رحاڵ‌مه‌به‌ستی‌بوو‌ئه‌م‌وڵته‌‌وه‌کو‌قه‌ڵیه‌کی‌پێشه‌وه‌ی‌به‌ره‌کانی بێ،بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌خاکی‌فرانسا‌و‌بنکه‌یه‌کی‌فراوانخوازیی‌داهاتوی‌بێت. _2قه‌ره‌بووی‌نه‌مساش‌به‌‌کۆماری‌بوندوقیه‌‌ی‌که‌ناره‌کانی‌باکوری‌ده‌ریای‌ئه‌دریاتیک‌بکاته‌وه. _3فرانسا‌هه‌ندێک‌له‌‌دورگه‌کانی‌ده‌ریای‌ئه‌یوانی‌ده‌بات. _4به‌‌یه‌کجاری‌نه‌مسا‌دان‌به‌‌یه‌ک‌خستنی‌به‌لژیک‌و‌ولیه‌ته‌کانی‌راین‌بۆ‌سه‌ر‌فرانسا‌دابنێت. ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌بۆ‌فرانسا‌له‌‌زۆر‌روه‌وه‌‌مه‌زنترین‌سه‌رکه‌وتن‌بوو‌چونکه‌‌کۆنه‌‌په‌رستترین‌وڵتی ئه‌وروپا‌دانیان‌به‌داگیرکاریه‌کانی‌فه‌رنساو‌سنوره‌‌سروشتیه‌‌ئارامه‌که‌ی‌نا،وێڕای‌داننانیان‌به‌و‌کۆمارانه‌ی که‌‌به‌‌شێوازی‌خۆی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌دروستی‌کردبوون.له‌‌راستیشدا‌هه‌موو‌هه‌نگاوه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌چاو بڕینه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌هاتبوون‌بۆ‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا.ئه‌مه‌‌وره‌ی‌ناپلیۆنی‌به‌رز‌کرده‌وه‌و پانتایی‌جه‌ماوه‌ری‌و‌ناوبانگیشی‌له‌‌ناو‌خه‌ڵک‌په‌ره‌ی‌سه‌ند‌کرد. بۆ‌ئیتالیه‌کان‌ئه‌م‌هێرشه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ئاستی‌وشیاریی‌نه‌ته‌وایه‌تیان‌پێ‌به‌رز‌بۆوه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌که‌شو هه‌وایه‌کی‌ئازادیان‌له‌‌ئیتالیا‌خوڵقاند،ئه‌مه‌‌لی‌ئیتالیه‌کان‌بووه‌‌مایه‌ی‌بووژانه‌وه‌ی‌گیانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و سه‌رهه‌ڵدانی‌ره‌وتی‌دوباره‌‌یه‌ک‌گرتنه‌وه‌ی‌وڵت،دیسان‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌سۆزی‌نه‌مساییه‌کان‌تێک بشکێ‌و‌روه‌و‌هه‌نگاوی‌یه‌که‌می‌بنیادنانی‌وڵتێکی‌نوێ‌هه‌نگاو‌بنێن،دواتر‌ئه‌و‌کۆماره‌ی‌سیساڵ‌پینه‌‌که خۆی‌دای‌مه‌زراند‌بوو‌شه‌وو‌رۆژ‌کاری‌بۆ‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌بنه‌ماکانی‌ئازادی‌و‌یه‌کسانی‌ده‌کرد،ئه‌وانه‌ی شۆڕشی‌فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌خۆی‌دا‌هێنابوون‌دواتر‌بوونه‌‌هۆکاری‌گه‌شه‌‌کردنی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و ئهرکهکانی.
هه‌ڵمه‌تی‌میسر دوای‌کشانه‌وه‌ی‌نه‌مسا‌له‌‌جه‌نگ،بریتانیا‌به‌ته‌نیایی‌له‌‌ناو‌شه‌ڕه‌کان‌به‌‌رامبه‌ر‌به‌‌فرانسای‌شۆڕش مایه‌وه،خه‌ڵکه‌‌میانڕه‌وه‌که‌ش‌له‌‌هه‌ردوو‌ل‌هه‌وڵی‌دۆزینه‌وه‌ی‌چاره‌سه‌ریه‌کی‌ئاشتیانه‌یان‌بۆ‌کێشه‌کان‌ده دا. ئینگلیزه‌کان‌شاندێکیان‌بۆ‌وتووێژ‌نارده‌‌شاری‌له‌یل‌ی‌فه‌ره‌نسی،سه‌رۆکی‌شاندی‌فه‌ره‌نسیش)تالیری(ی وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بوو،ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌جاربوو‌‌ئه‌کلیرۆسێک‌له‌‌سه‌رده‌می هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕشه‌وه‌‌بچێته‌‌ریزی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌و‌ببێته‌‌ئه‌ندامی‌په‌رله‌مان‌و‌دواتریش‌وه‌زیری ده‌ره‌وه‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن.ئه‌گه‌ر‌به‌هۆی‌روداوه‌کانی1797نه‌‌بووایه‌‌که‌‌له‌‌پاریس رویان‌دان‌و‌تیایدا‌میانڕه‌وه‌کان‌ده‌سه‌ڵتیان‌له‌ده‌ستدا،ئه‌وا‌هه‌ردوو‌لیه‌نی)فه‌ره‌نسی‌وئینگلیزی( گه‌یشتبوونه‌‌رێک‌که‌وتنێک‌به‌ڵم‌کاتێک‌میانڕه‌وه‌کان‌ده‌سه‌ڵت‌له‌ده‌ست‌ده‌ده‌ن‌و‌گه‌ڵێک‌له‌‌سه‌رکرده کانیان‌پۆست‌و‌پایه‌کانیان‌نامێنێ‌له‌وانه‌‌کارنۆ‌که‌‌چاکه‌ی‌زۆری‌به‌سه‌ر‌فرانساوه‌‌هه‌بوو‌له‌‌ئازاد‌کردنی فرانسا‌له‌‌چنگ‌داگیرکه‌ره‌‌بێگانه‌کان،له‌‌سه‌رده‌می‌کۆمیته‌ی‌رزگاریی‌گشتی‌دا،هه‌روه‌ها‌خۆشی‌خاوه‌نی دامه‌زراندنی‌سوپای‌شۆڕشی‌نوێ‌بوو،دیسان‌برتلمی‌خاوه‌نی‌داهێنانی‌مۆرکردنی‌دانو‌ستانه‌کانی بڕوسیاو‌په‌یمانامه‌ی‌ئاشته‌وایه‌که‌ی‌بوو،دوای‌دورکردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌سه‌رکردانه‌و‌چه‌ند‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌تر باڕاس‌له‌گه‌ڵ‌چه‌ند‌له‌‌هه‌ڤالنی‌به‌‌لوازی‌له‌‌حوکم‌مانه‌وه،به‌مه‌ش‌فرانسا‌بۆ‌هه‌ڵوێسته‌‌تونده‌کانی گه‌ڕایه‌وه‌و‌پێی‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌داگرت‌که‌‌ده‌بێ‌چۆک‌به‌‌بریتانیا‌بدا‌ئه‌مه‌‌وای‌کرد‌بگه‌ڕێنه‌وه‌‌بۆ‌هه‌ڵوێسته تونده‌کانیان،له‌‌ئه‌نجام‌دانوستانه‌کان‌هه‌ره‌سیان‌هێنا‌و‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌به‌ره‌و‌ئالۆزی‌رۆیشتن،ئه‌وه‌بوو‌ئیتر هه‌ر‌یه‌که‌‌له‌‌لی‌خۆیه‌وه‌‌هه‌وڵی‌خۆ‌ئاماده‌کردنی‌دابوو‌بۆ‌دوباره‌‌به‌رپا‌کردنی‌شه‌ڕ. فرانسا‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌له‌شکرێکی‌تایبه‌تیی‌پێک‌هێنا‌ناوی‌نا‌له‌شکری‌ئینگلته‌را‌بنکه‌کانیان‌له‌‌که‌ناره‌کانی فرانسای‌باکور‌داکوتا.که‌شتیه‌کیشی‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌گواستنه‌وه‌ی‌له‌شکره‌که‌‌دروست‌کرد‌که‌‌له‌‌که‌ناری ئینگلیزه‌وه‌‌بیان‌گه‌یه‌نێته‌‌شوێن‌مه‌به‌ست،ئه‌م‌له‌شکره‌‌به‌‌ناپۆلیۆن‌سپێردرا‌تا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ردورگه‌کانی ئینگلیزی،ناپۆلیۆن‌تازه‌‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌له‌‌ئیتالیا‌گه‌رابۆوه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌کامبۆ‌فۆرمیۆی ئیمزا‌کردبوو.ناپۆلیۆن‌وگه‌ڵێک‌له‌‌بسپۆره‌‌سه‌ربازیه‌کان‌رایه‌کی‌تریان‌هه‌بوو،ئه‌وان‌له‌و‌بڕوایه‌‌دابوون که‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ناتوانن‌شکست‌به‌‌ئینگلیز‌بێنن،ئه‌و‌ئینگلیزه‌ی‌خاوه‌نی‌سوپایه‌کی‌زه‌به‌لح‌و‌چه‌ک‌و تفاقێکی‌له‌بن‌نه‌هاتوه،به‌‌رای‌ئه‌وان‌ده‌بووایه‌‌له‌‌هێله‌کانی‌بازرگانی‌وهاتو‌چۆیان‌بده‌ن،به‌لێدانی‌ئه‌م هێلنه‌‌ده‌توانن‌بازرگانی‌وسه‌رچاوه‌‌سامانیه‌کانیان‌په‌ک‌بخه‌ن،دیسان‌ئه‌میش‌لی‌ئه‌وان‌ئاسان‌ترو کاریگه‌رتر‌بوو،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ناپۆلیۆن‌بۆ‌چه‌ند‌مه‌رامێک‌میسری‌ده‌ست‌نیشان‌کرد:
_میسر‌ده‌که‌وێته‌‌سه‌ر‌رێگای‌سه‌ره‌کیی‌هاتوو‌چۆی‌هند،له‌‌وێشه‌وه‌‌ده‌توانن‌هاوکاری‌بزوتنه‌وه‌‌یاخی بووه‌کانی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئینگلیز‌بکه‌ن،هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌راپۆرتانه‌ی‌له‌‌میسره‌وه‌‌ده‌هاتن‌ئاماژه‌یان‌به‌وه ده‌دا‌که‌‌رژێمی‌پادشاکانی‌میسر‌له‌وپه‌ڕی‌گه‌نده‌لی‌وسته‌مکاری‌دان،میلله‌ت‌ده‌چه‌وسێننه‌وه،ئه‌مه‌ش هاریکاریه‌کی‌باشه‌‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌هاوکاری‌کردنی‌هاوڵتیان‌و‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌حوکم‌دا،به ده‌ستگرتن‌به‌سه‌رمیسردا‌سه‌رکه‌وتنێکی‌مه‌زن‌بۆ‌فرانسا‌تۆمار‌ده‌کرێت.ده‌کرێ‌ئه‌وه‌ش‌بڵێین‌ئالۆزی‌و گه‌نده‌ڵیی‌حوکم‌له‌‌پاریس‌وای‌ده‌ویست‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌ووڵت‌دور‌که‌وێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کاتێک‌ده‌گه‌ڕێته‌وه وڵت‌به‌‌سه‌رکه‌وتوویی،بنکه‌ی‌جه‌ماوه‌ریی‌فراوانتر‌ده‌بێ‌و‌ئه‌وساش‌ده‌توانێ‌به‌‌کوده‌تایه‌ک‌رژێمی حوکم‌سه‌رنگون‌بکا،تالیری‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌‌زیره‌کی‌و‌بلیمه‌تی‌خۆیه‌وه‌‌له‌وه‌‌گه‌یشت‌که مه‌رامی‌ناپلیۆن‌چیه‌و‌به‌چی‌ده‌گات‌بۆیه‌‌چاره‌نوسی‌خۆی‌به‌‌چاره‌نوسی‌ناپلیۆن‌به‌سته‌وه‌و‌هانی‌حکومه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی‌دا‌پشتگیری‌له‌‌بۆچونه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌بکه‌ن‌و‌هه‌رچی‌ئیمکاناته‌‌بخه‌نه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌بۆئه‌وه‌ی‌له ئه‌جنداکه‌یدا‌سه‌ر‌که‌وێ. له19یئایاری1798به‌‌نهێنی‌ناپۆلیۆن‌به‌نده‌ری‌تولونی‌فه‌ره‌نسیی‌جێهێشت‌و‌به‌ره‌و‌دورگه‌ی‌مالتا به‌ڕێ‌که‌وت‌و‌داگیری‌کرد،هه‌ر‌زووش‌گه‌یشته‌‌میسرو‌له‌شکره‌که‌ی‌له‌‌به‌نده‌ری)ئه‌بی‌قیر(ی رۆژهه‌لتی‌ئه‌سکه‌نده‌ریه‌‌دابه‌زاند‌و‌ئه‌وێشی‌داگیر‌کرد‌ئه‌مه‌ش‌له1ی‌ته‌موز‌بوو،چه‌ند‌که‌مپێکی‌بچوکی سه‌ربازیی‌له‌وێ‌جێ‌هێشت‌و‌به‌ره‌و‌پایته‌خت‌رێ‌که‌وت،له‌‌بنکه‌ی‌ئه‌هرامه‌کان‌به‌سه‌ر‌له‌شکری مه‌مالیکه‌کان‌دا‌سه‌رکه‌وت‌و‌دواتر‌له‌‌قاهیره‌‌گیرسایه‌وه. هه‌ر‌له‌ورۆژه‌ی‌که‌شتیگه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌به‌نده‌ره‌کانیه‌وه‌‌به‌ڕێ‌ده‌که‌وێ‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌به‌دوایدا‌سور ده‌خوا،له1ی‌ئاب‌ئینگلیزه‌کان‌هێرشیان‌کرده‌‌سه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌‌ئه‌بی‌قیرو‌به‌سه‌ریان‌دا‌زاڵ‌بوون، په‌یوه‌ندی‌له‌‌نێوان‌که‌شتیگه‌لی‌فرانساو‌وڵته‌که‌ی‌پچرا،بۆیه‌‌ناپۆلیۆن‌ناچار‌بوو‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌و‌زاناو بسپۆرانه‌ی‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌خۆیدا‌هێنابوونی‌کارو‌باری‌میسر‌رێک‌بخه‌ن‌له‌‌سه‌ر‌شێوازی‌ئه‌وروپی‌و فه‌ره‌نسی‌کاره‌کانیان‌فێرکه‌ن‌و‌بۆیان‌بسازێنن. له‌‌کاتێکدا‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌‌ناوه‌وه‌‌خه‌ریکی‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباره‌‌ناوه‌خۆییه‌‌کانیان‌بوون‌ناپۆلیۆن هه‌واڵی‌پێ‌گه‌یشت‌که‌‌ئینگلیزه‌کان‌له‌‌ئاسیتانه‌‌تورکه‌کانیان‌رازی‌کردوه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌شداری‌له‌‌جه‌نگ بکه‌ن‌و‌له‌‌دوو‌رێگاوه‌‌هه‌ڵمه‌ت‌بۆ‌میسر‌بێنن‌یه‌کیان‌له‌‌وشکایی‌و‌ئه‌وی‌تریان‌ده‌ریایی،به‌‌یارمه‌تی که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌راسته‌وه‌‌هێرش‌بکه‌نه‌‌سه‌ر‌له‌شکری‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌نده‌ره‌کان. ناپۆلیۆن‌وای‌به‌باش‌زانی‌له‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌‌ده‌ست‌پێشخه‌ریه‌که‌‌هی‌خۆی‌بێ،هه‌ر‌زوو‌بڕیاری‌داگیر‌کردنی سوریاو‌فه‌له‌ستینی‌دا‌چونکه‌‌ئه‌مانه‌‌تاکه‌‌رێگه‌ن‌که‌‌له‌‌زه‌ویه‌وه‌‌بتوانن‌هێرشی‌بۆ‌بێنن،له1799هێرشی کرده‌‌چه‌ند‌شارێکی‌فه‌له‌ستینی،هه‌ندێک‌سه‌رکه‌وتنی‌لێ‌به‌ده‌ست‌هێنا‌به‌ڵم‌له‌‌په‌رژینه‌کانی‌شاری‌عه‌کای فه‌له‌ستین‌گیرسایه‌وه.بۆماوه‌ی‌چه‌ند‌مانگێک‌ئه‌م‌شاره‌‌گه‌مارۆ‌درا‌به‌ڵم‌هیچ‌سودی‌نه‌بوو‌چونکه‌‌له
ناوه‌وه‌‌احمد‌پاشا‌سه‌رکردایه‌تی‌هێزه‌کانی‌ده‌کرد‌باش‌خۆی‌وهێزه‌کانی‌قایم‌کردبوون‌دیسان‌که‌شتیگه‌لی به‌ریتانی‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌سیدنی‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاسته‌وه‌‌هاوکاریی‌به‌رده‌وامی‌ده‌کردن. هه‌رکه‌‌گه‌مارۆکه‌‌درێژه‌ی‌کێشا‌نه‌خۆشی‌تاعون‌له‌‌ناو‌سه‌ربازه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بڵو‌بۆوه،به‌‌ناچاری هێزه‌کانی‌فرانسا‌بۆ‌میسر‌کشانه‌وه،له‌‌ژیانی‌دا‌ئه‌مه‌یه‌که‌م‌شکستی‌ناپۆلیۆن‌بوو،له‌مانگی‌ته‌موز‌کاتێک هێزی‌ده‌ریایی‌تورکه‌کان‌گه‌یشتنه‌‌به‌نده‌ری‌ئه‌بی‌قیر،له‌گه‌ڵ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه،دوای‌به‌رپا بوونی‌شه‌ڕێکی‌توند‌گورزێکی‌باشیان‌له‌‌له‌شکری‌تورک‌وه‌شاندو‌ته‌فرو‌تونایان‌کردن‌و‌له‌‌ناویان‌بردن، ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌ش‌بۆ‌ناپۆلیۆن‌قه‌ره‌بووی‌شکسته‌که‌ی‌عه‌کای‌کرده‌وه‌و‌ناوبانگیشی‌راست‌کرده‌وه. له‌وکاته‌دا‌بارو‌دۆخه‌کان‌له‌‌فرانسا‌به‌ره‌و‌خه‌راپی‌ده‌رۆیشتن‌به‌هۆی‌ناکۆکی‌و‌نه‌گونجانی‌سه‌رکرده‌کان له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌و‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌گه‌نده‌ڵی‌وپیلنگێری‌له‌سه‌ر‌یه‌کتر.ئه‌مه‌‌له‌سه‌رئاستی‌ناوه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌سه‌ر ئاستی‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا،بریتانیا‌توانی‌بووی‌هاوپه‌یمانیه‌کی‌به‌رفراوان‌دژی‌فرانسا‌پێک‌بێنێ‌و سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌فه‌له‌ستینیش‌بۆ‌قازانجی‌خۆیان‌بقۆزنه‌وه. له‌‌یه‌ک‌هه‌ڵمه‌تی‌بچوکدا‌هاوپه‌یمانان‌له1799توانیان‌هه‌موو‌ئه‌و‌خاکه‌‌داگیرکراوانه‌ی‌که‌‌ناپلیۆن‌له ئیتالیا‌داگیری‌کردبوون‌لێی‌بسه‌ننه‌وه.ئه‌م‌هاوپه‌یمانیه‌‌ناونرا‌به‌‌هاوپه‌یمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌دووه‌م‌که هه‌ریه‌ک‌له‌‌روسیای‌دڵ‌پڕ‌له‌‌قین‌له‌‌ناپلیۆن‌به‌هۆی‌داگیر‌کردنی‌دورگه‌ی‌مالتاوه،چونکه‌‌ئه‌وکات‌له‌‌ژێر زێره‌وانی‌روسیای‌قه‌یسه‌ری‌دابوو،تورکیاش‌که‌‌ناپلیۆن‌یه‌کێک‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌‌کانی)میسر(داگیر کردبوو،تێیدا‌ئه‌ندام‌بوون‌وێڕای‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌نامسا‌و‌ئینگلته‌را‌لێی‌ئه‌ندام‌بوون،ئه‌وانه‌‌له‌‌شکسته‌کانی ناپۆلیۆن‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌‌بوون‌که‌‌بتوانن‌ئه‌و‌خاکانه‌ی‌له‌‌ئیتالیا‌له‌ده‌ستیان‌داون‌‌بیان‌گه‌رێننه‌وه. هه‌ر‌که‌‌ناپلیۆن‌به‌م‌هه‌واڵنه‌ی‌زانی‌هه‌ر‌زوو‌که‌وته‌‌خۆ‌تابگه‌ڕێته‌وه‌‌ووڵت،ئه‌وه‌بوو‌له‌‌ئابی1799 سه‌ربازه‌کانی‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌جه‌نه‌رال‌کلیبیر‌سپارد‌تا‌خۆیان‌کار‌بۆ‌ده‌رچونێکی‌سه‌ربڵندانه‌‌بکه‌ن‌له میسر،له‌‌ئۆکتۆبه‌ری‌هه‌مان‌ساڵ‌گه‌یشته‌وه‌‌پاریس. ئه‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌سه‌ربازیه‌‌له‌ڕووی‌فه‌رهه‌نگی‌وشارستانیه‌وه‌‌سودێکی‌زۆری‌هه‌بوو،سه‌ربازه‌کان‌له‌‌میسر کاریان‌بۆ‌جولنه‌وه‌ی‌رۆشنبیری‌کرد،زاناکانیان‌چه‌ندین‌په‌رتوکیان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌ووڵته‌‌به‌‌چاپ‌گه‌یاندن، دیسان‌یه‌که‌م‌کۆری‌زانستی‌یان‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست‌دامه‌زراند،له‌‌ئه‌وروپاشه‌وه‌‌ئامێری چاپی‌پێشکه‌وتویان‌بۆ‌بردن،دیسان‌چاکه‌و‌جوامێری‌بۆ‌ئه‌وانه‌‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌که‌‌ده‌ست‌پێشخه‌ربوون‌له به‌ستنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌شارستانێتی‌له‌‌نێوان‌ئه‌وروپاو‌رۆژهه‌لتدا.
کۆنسولگه‌ری
له9یئۆکتۆبهری1799ناپۆلیۆن‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌فرانسا‌دابه‌زی‌وله16ی‌هه‌مان‌مانگیش‌گه‌یشته‌‌ناو پاریس،له‌‌پێشوازیه‌‌به‌سۆزه‌که‌ی‌جه‌ماوه‌ردا‌که‌‌له‌‌رێگاوه‌‌تا‌پاریس‌بۆی‌وه‌ستابوون،بۆی‌ده‌رکه‌وت‌که خه‌ڵک‌وه‌کو‌قاره‌مان‌و‌پیاوی‌چاوه‌ڕوان‌کراو‌سه‌یری‌ده‌که‌ن،شکسته‌کانی‌میسریش‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌نه‌بۆته مال،ئه‌و‌لێی‌به‌رپرسیار‌نیه‌‌به‌ڵکو‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌نیشته‌جێ‌له‌‌پایته‌خت‌لێی‌به‌رپرسیارن.ئه‌وکاته حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌له‌‌ته‌نگه‌تاودا‌دبوو،له‌‌لی‌چه‌پیه‌وه‌‌له‌‌ژێر‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌یاقوبیه‌کانی‌چالک‌و‌به‌هێز له‌‌ناو‌ریزه‌کانی‌هه‌ژارو‌کرێکار‌وشوانه‌کان‌له‌‌پاریس‌دا‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌لێ‌ده‌کرا،له‌‌راستێشیه‌وه‌‌فشارو هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌پادشاخوازه‌کان‌که‌‌هه‌رکاته‌ی‌هه‌لیان‌بۆ‌بره‌خسایا‌به‌‌ئاشکرا‌کاریان‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌کر‌خانه‌واده‌ی پادشایه‌تی‌بۆربۆن‌بگه‌رێننه‌وه‌‌سه‌ر‌کورسیی‌حوکم،سه‌رباری‌ناله‌‌باری‌دۆخی‌ئابووریی‌ووڵت‌و‌‌بێ کاری‌و‌به‌رزبوونه‌وه‌ی‌نرخی‌کالو‌شتومه‌ک‌و‌بڵوبوونه‌وه‌ی‌دزی‌و‌نه‌بوونی‌ئاسایش،هه‌موویان‌بۆ حکومه‌ت‌له‌مپه‌ر‌‌و‌هۆکاری‌لوازی‌بوون. ئه‌وه‌ی‌راستی‌بێ‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ماوه‌ی5ساڵی‌له‌‌ته‌مه‌نی‌به‌ڕێ‌کردبوو ئه‌وساش‌نه‌یتوانی‌بوو‌باری‌ئاسایش‌و‌ئارامی،چ‌له‌‌ناوه‌وه‌‌چ‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌بۆ‌یان‌فه‌راهه‌م‌بکات، بۆیه‌‌خه‌ڵک‌له‌و‌بڕوایه‌دا‌بوو‌که‌‌ده‌بێ‌ده‌ستێکی‌به‌هێز‌حوکم‌بگرێته‌‌ده‌ست‌که‌‌له‌‌توانایدابێ‌ئه‌م‌پێویستیانه بۆ‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌دابین‌بکات.ئه‌وکاته‌ی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌دواساڵی‌به‌ڕێ‌ده‌کرد‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌که‌سیان شک‌نه‌ده‌برد‌ئه‌م‌مه‌رجانه‌ی‌لێ‌به‌دی‌بکرێ‌ته‌نها‌که‌سایه‌تی‌ناپلیۆن‌نه‌بێ‌که‌‌تازه‌کی‌وه‌کو‌خاوه‌نی سه‌رکه‌وتنه‌کان‌له‌‌رۆژهه‌لت‌و‌رۆژئاوا‌ناسرا‌بوو. هه‌ندێک‌له‌‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌شۆڕش،ئه‌وانه‌ی‌زیره‌کیان‌پێش‌روداوه‌کان‌ده‌که‌وت‌له‌و‌بڕوایه‌‌دابوون‌که ئه‌مه‌‌تاقه‌‌رێگه‌‌یه‌‌وڵت‌له‌م‌ئاسته‌نگه‌ده‌ربازکا،بۆیه‌‌ده‌ستیان‌له‌‌هه‌موو‌به‌رنامه‌‌تایبه‌تیه‌کانی‌خۆیان هه‌ڵگرت‌و‌هه‌موو‌یان‌له‌و‌که‌له‌‌پیاوه‌‌ئاڵنه‌وه‌‌و‌چاره‌نوسی‌خۆیان‌له‌چاره‌‌نوسی‌ناپلیۆن‌به‌سته‌وه،دیاره ناپلیۆنیش‌هه‌ستی‌به‌م‌بزاوانه‌‌کردوه‌و‌له‌ژێره‌وه‌‌کاری‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌نه‌خشه‌و‌به‌رنامه‌کانی‌خۆی دهکرد،ناسراوترین‌که‌سه‌کانیش)سیایاس،ئه‌و‌قه‌شه‌ی‌له‌سه‌رده‌می‌شۆڕش‌جلی‌قه‌شایه‌تی‌داکه‌ند‌و‌چوه ریز‌شۆڕش‌گێڕان‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌چینی‌سێیه‌م‌دژی‌‌که‌لیسا‌کارو‌خه‌باتی‌ده‌کرد، دواتر‌بوو‌به‌‌بالوێزو‌پاشانیش‌ئه‌ندامی‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن،که‌سه‌‌ناوداره‌که‌ی‌تر،تاللیران‌و‌فۆچیێ بوون،که‌‌وه‌کو‌یاریده‌ده‌رو‌نزیکترین‌که‌سی‌ناپلیۆن‌مانه‌وه.
سیایاس
کوده‌تاکه‌ی‌برۆمیر‌له9ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1799 له‌‌کۆبوونه‌وه‌که‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌که‌‌زۆرینه‌یان‌پشتگیری‌سیایاس‌یان‌ده‌کرد،سیایاس‌داوای‌له‌‌هه‌ردو ئه‌نجومه‌ن‌کرد‌به‌یه‌که‌وه‌‌کۆ‌ببنه‌وه.رۆژی‌دواتر‌به‌‌بیانویه‌کی‌بێ‌بنه‌ما‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌و‌ئه‌نجومه‌نی پێنج‌سه‌دی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌پاریس‌له‌‌لێواری)سان‌کلو(کۆبوونه‌وه‌‌‌به‌‌بیانوی‌ئه‌وه‌ی‌یاقوبیه‌کان‌نیازیانه‌‌دژی حوکمه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌کوده‌تا‌ئه‌نجام‌بده‌ن.کاتێک‌ئه‌نجومه‌نه‌کان‌له‌‌کۆبونه‌وه‌‌دابوون‌له‌‌پڕ‌له‌لیه‌ن‌چه‌ند چه‌کدارێکه‌وه‌‌شوێنی‌کۆبوونه‌وه‌که‌‌گه‌مارۆ‌درا،لوسیان‌برای‌ناپۆلیۆن‌و‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌پێنجسه‌دی که‌‌سیایاس‌له‌‌پیلنه‌که‌‌تێوه‌‌گلندبوو،به‌هێز‌بڵوه‌ی‌به‌‌کۆبونه‌وه‌‌که‌‌کرد. له‌‌ئێواره‌ی‌هه‌مان‌رۆژ‌کۆمه‌لێک‌له‌‌نوێنه‌ران‌داوای‌کۆبونه‌وه‌یان‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌کرد،لهم کۆبونه‌وه‌یه‌دا‌به‌زۆر‌پڕۆژه‌‌یاسا‌یه‌کیان‌به‌‌ئه‌ندامان‌په‌سند‌کرد،ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی‌بریتی‌بوو‌له‌‌سپاردنی ده‌سه‌ڵتی‌ووڵت‌به‌‌سێ‌ده‌م‌راست)کۆنسول(له‌جیات‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن.ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌به‌‌سوک و‌ئاسانی‌ناچاربوو‌ئه‌م‌پڕۆژه‌‌یه‌‌په‌سند‌بکات‌چونکه‌‌زۆرینه‌ی‌ئه‌ندامه‌کانی‌لیه‌نگری‌سیایاس‌بوون. خه‌ڵکه‌که‌‌به‌‌ئارامی‌وبێ‌کاردانه‌وه‌‌پێشوازیان‌له‌م‌گۆڕانه‌‌کرد‌که‌‌به‌‌ناوی‌کوده‌تای‌برۆمیر‌ناسرا،بههۆی ئه‌وه‌ی‌خه‌ڵک‌له‌‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بێزار‌ببوون‌هیچ‌داخێکیان‌بۆی‌نه‌خوارد،،بوونی‌ناپۆلیۆن‌له گه‌ل‌ئه‌م‌پێکهاته‌یه‌‌بووه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌زۆرینه‌ی‌خه‌ڵک‌له‌م‌حکومه‌ته‌‌نوێیه‌‌چاوه‌ڕوانی‌مژده‌‌بن.
ده‌ستوری1799 بۆئه‌وه‌ی‌سیمایه‌کی‌شه‌رعی‌به‌‌کوده‌تاکه‌‌بده‌ن،ده‌بووایه‌‌ده‌ستورێکی‌نوێ‌بۆ‌فرانسا‌ده‌ربکه‌ن،ده‌ستورێک بێ‌‌له‌گه‌ڵ‌گۆڕانه‌کان‌بگونجێ‌و‌مه‌دایه‌کی‌فراوانتری‌دیموکراتی‌و‌ئازادی‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌دابین‌بکات،
سیاسه‌ت‌مه‌دارو‌بلیمه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌سیایاس‌ئه‌م‌ئه‌رک‌و‌راسپارده‌ی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ،ده‌ستورێکی‌بۆ‌فرانسا دانا‌له‌‌مێژووی‌فرانسا‌به‌‌ده‌ستوری1799ناسرا،زۆربه‌ی‌ده‌ق‌و‌بڕگه‌کانی،ره‌نگدانه‌وه‌ی بیرکردنه‌وه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌سه‌ر‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌ده‌سه‌ڵت‌بوون.ناپۆلیۆن‌له‌‌سه‌ره‌تای‌شۆڕشه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ روداوه‌کانی‌دا‌هاتبوو‌و‌له‌‌زۆربه‌شیان‌به‌شداریه‌کی‌کاریگه‌ری‌هه‌بوو‌له‌م‌ماوه‌یه‌دا‌رۆلێکی‌گرنگی‌له ژیانی‌وڵت‌دا‌هه‌بوو،له‌م‌ماوه‌‌درێژه‌‌گۆڕانێکی‌زۆر‌به‌سه‌ر‌بیر‌کردنه‌وه‌و‌شێوازی‌مامه‌ڵه‌کردنی‌له‌گه‌ڵ حوکمڕان‌و‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌دیموکراتی‌دا‌هاتبوو،ده‌بینین‌ناپۆلیۆن‌له‌سه‌ره‌تای‌شۆڕش‌بڕوای‌زۆری‌به بنه‌ماکانی‌شۆڕش‌و‌شێوازی‌حوکم‌رانی‌هه‌بوو،که‌چی‌له‌‌دوایین‌کاته‌کانی‌حکومه‌ت‌بڕوای‌به‌‌حوکمی تاکڕه‌و‌هه‌بوو‌به‌‌بۆچونی‌ئه‌م‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌ووڵت‌له‌م‌گێره‌‌شێوێن‌و‌ئاژاوه‌‌ی‌فرانسا‌تێی‌که‌وتوه ده‌بێ‌بڕیاری‌تاکه‌که‌س‌بڕیاری‌یه‌که‌م‌و‌دوایین‌بێت،ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌‌ناگه‌یه‌نێ‌که‌‌ده‌ست‌به‌رداری‌شۆڕش بووبێ‌چونکه‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌روداوی‌کوده‌تاکه‌ی‌برۆمیر‌لریی‌نه‌بوو،به‌‌پاساوی‌‌ئه‌وه‌ی‌تاکه‌‌رێگایه‌‌بۆ رزگار‌کردنی‌فرانسایه‌کی‌سه‌قامگیرو‌دابین‌کردنی‌دۆخێکی‌ئارام‌بۆ‌ووڵت،بۆئه‌وه‌ی‌میله‌ت‌بتوانێ کاته‌کانی‌خۆی‌بۆ‌بنیاد‌نان‌و‌به‌رهه‌م‌هێنان‌ته‌رخان‌بکا‌که‌‌ئه‌مه‌ش‌یه‌کێکه‌‌له‌‌بنه‌ماکانی‌شۆڕش.ناپۆلیۆن بڕوای‌وابوو‌ته‌نها‌خۆی‌ده‌توانێ‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌‌جێبه‌جی‌بکات. ئه‌وه‌‌بوو‌ئیتر‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌بڕیاری‌دا‌ده‌سه‌ڵتی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ووڵت‌بداته‌‌ده‌ست‌سێ‌ده‌م‌ڕاست )کونسۆلگه‌ر(بۆ‌ماوه‌ی10ساڵ،سه‌نته‌ری‌ده‌م‌ڕاستی)کۆنسۆلی(یه‌که‌میان‌به‌‌ناپۆلیۆن‌سپارد‌و ده‌سه‌ڵتی‌راگه‌یاندنی‌جه‌نگ‌ومۆرکردنی‌گرێبه‌ست‌و‌په‌یماننامه‌کان‌و‌ده‌رکردنی‌یاسا‌و‌دامه‌زراندنی وه‌زیر‌و‌گه‌وره‌‌به‌رپڕسانی‌ووڵت‌و‌هه‌روه‌ها‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کارو‌باری‌سوپاو‌حکومه‌ت‌و‌کاروباری ده‌ره‌وه‌‌شیان‌پێ‌سپارد.هه‌ردوو‌کۆنسوله‌که‌ی‌تر‌وه‌کو‌یاریده‌ده‌ری‌دیاری‌کران،هه‌ریه‌ک‌له‌‌لیبرۆن‌و کامبا‌سیریس‌بوون‌ئه‌ویش‌خۆی‌ده‌ست‌نیشانی‌کردبوون‌چونکه‌‌به‌دیدی‌ئه‌م‌گوێڕایه‌ل‌و‌دلسۆزی‌خۆی‌و رژێمه‌که‌ین،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌جێبه‌جێ‌کردن‌که‌وتنه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌ناپۆلیۆن. دانانی‌یاساکانیش‌به‌‌سێ‌ئه‌نجومه‌ن‌سپاردران: _1ئه‌نجومه‌نی‌پیران،ئه‌ندامه‌کانیان‌بۆ‌یه‌که‌م‌جار‌له‌لیه‌ن‌ده‌م‌ڕاسته‌کان)کۆنسۆله‌کان(ه‌وه‌‌دێنه هه‌ڵبژاردن‌بۆ‌ماوه‌ی‌تا‌له‌‌ژیان‌مابن. _2ئه‌نجومه‌نی‌تریبوونێت،له100سه‌د‌ئه‌ندام‌پێک‌دێت،هه‌ر‌ساڵی20یان‌مافی‌ئه‌ندامێتی‌له‌ده‌ست ده‌ده‌ن،ئه‌رک‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌مان‌ته‌نها‌دیراسه‌‌کردنی‌پڕۆژه‌‌یاساکانه‌‌ئه‌وانه‌ی‌له‌لیه‌ن‌کۆنسۆلی‌یه‌که‌مه‌وه بۆیان‌دێت،بێ‌ئه‌وه‌ی‌مافی‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌یان‌ره‌زامه‌ندیان‌له‌سه‌ر‌هه‌بێ. _3ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان،له300سێ‌سه‌د‌ئه‌ندام‌پێک‌دێت،ئه‌رک‌و‌ده‌سه‌ڵتیان‌ته‌نها‌ده‌نگ‌دانه‌‌له‌سه‌ر ئه‌و‌پڕۆژه‌‌یاسایانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌تریبۆنێته‌وه‌‌بۆیان‌دێن.
کاتێک‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌یان‌بۆ‌گه‌لی‌فرانسا‌نمایش‌کرد،به‌زۆرینه‌ی‌ره‌هاوه‌‌ده‌نگیان‌بۆدا،ئه‌مه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی به‌م‌ده‌ستوره‌‌دیموکراتیه‌ت‌بن‌چال‌کرا‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌له‌‌بن‌ده‌ستی‌تاکه‌‌که‌سێک‌کۆ‌کرانه‌وه،به‌‌پێی ریزبه‌ندی‌ده‌زگاکان‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌ده‌گه‌ڕانه‌وه،به‌ڵم‌بڕوای‌فه‌ره‌نسیه‌کان وبلیمه‌تی‌و‌داهێنانه‌کانی‌سیایاس‌وای‌کردبوو‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌به‌ڕێژه‌یه‌ک‌بخرێنه‌‌بن‌ده‌ستی‌کۆنسولی‌یه‌که‌م که‌‌له‌‌هی‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌ی‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌زیاتر‌بن،دواتر‌متمانه‌که‌‌به‌‌ناپۆلیۆن‌درا‌نه‌ک‌به‌‌ده‌ستور.
په‌يماننامه‌ی‌لۆنڤیل وه‌کو‌ده‌م‌ڕاستی)کۆنسۆلی(یه‌که‌م‌مه‌زنترین‌ئه‌رک‌که‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ناپۆلیۆن‌بۆوه،به‌دوادا‌چونی‌جه‌نگی وڵتانی‌هاوپه‌یمانی‌دووه‌م‌بوو)ئینگلته‌را،نهمسا،تورکیا،روسیا(.به‌ر‌له‌وه‌ی‌ناپلیۆن‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا بگرێته‌‌ده‌ست،روسیا‌به‌‌هۆی‌ناکۆکیه‌کانی‌سه‌ر‌چۆنیه‌تی‌دابه‌‌ش‌کردنی‌هێزی‌دوو‌وڵته‌که‌‌له‌‌به‌ره‌کانی شه‌ڕدا‌به‌‌کردار‌له‌‌جه‌نگ‌کشا‌بووه‌وه.چونکه‌‌روسیا‌له‌‌ئابی1799له‌‌به‌ره‌کانی‌باکوری‌ئیتالیا سه‌رکه‌وتنی‌باشی‌به‌سه‌ر‌له‌شکری‌فرانسا‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو‌مه‌ترسی‌له‌‌لی‌نه‌مساییه‌کان‌دروست‌بوو‌که له‌‌دوارۆژدا‌روسه‌کان‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ئیتالیاوه‌‌بگرن‌چونکه‌‌نه‌مسا‌به‌‌به‌‌شێک‌له‌‌خاکی‌خۆی‌ده‌زانی،بۆیه نه‌مسا‌داوای‌له‌‌روسیا‌کرد‌به‌ره‌کانی‌ئیتالیا‌بۆ‌خۆی‌جێ‌بهێلێ‌و‌ئه‌م‌له‌‌روی‌سویسراوه‌‌شه‌ڕ‌له‌‌گه‌ل فرانسا‌بکات،ئه‌وه‌‌بوو‌له‌‌کاتی‌گواستنه‌وه‌ی‌هێزه‌کان‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌ستێکی‌کاریگه‌ریان‌له روسه‌کان‌وه‌شاند‌و‌تێکیان‌شکاندن،بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسه‌کان‌به‌ره‌ی‌جه‌نگ‌جێ‌بهێلن.له‌سه‌ر‌ناپۆلیۆن پێویست‌کرا‌شه‌ڕ‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساو‌بریتانیا‌بکات،بۆیه‌‌بڕیاری‌دا‌یه‌که‌م‌جار‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌نه‌مسا‌که جگه‌‌له)جنۆی(بۆجاری‌دووه‌م‌ئیتالیایان‌داگیر‌کرد‌بوو. ناپۆلیۆن‌له‌شکرێکی‌ئاماده‌‌کرد‌و‌به‌ره‌و‌ئیتالیا‌به‌ڕێ‌که‌وت،له‌چیاکانی‌ئه‌لب‌‌‌ده‌رباز‌بوو‌به‌هه‌مان نه‌خشه‌و‌پلنی‌کۆنی‌هنێبگل،به‌م‌هێرشه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌هێله‌کانی‌هاتو‌چۆی‌نه‌مسای‌ده‌کرد،لهشهڕی مرنگۆ‌له14ی‌حوزه‌یرانی1800له‌گه‌ڵ‌هێزه‌کانی‌نه‌مسا‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتن‌وگورزێکی‌باشی‌لێ‌وه‌شاند‌و به‌سه‌ریان‌دا‌زاڵ‌بوو،ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌سه‌رکه‌وتنی‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌که‌کانی‌ناپۆلیۆن‌بوو‌له‌‌سه‌رده‌می‌ده‌م ڕاستیهکهی)کۆنسۆلیه(که‌‌دواتر‌دێینه‌‌سه‌ر‌باسی.ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌ی‌ناپۆلیۆن‌و‌سه‌دای‌په‌ڕینه‌وه قاره‌مانێتیه‌که‌ی‌له‌‌ناو‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌ده‌نگۆیه‌کی‌باشی‌په‌یدا‌کرد‌و‌نه‌مساییه‌کانیش‌هه‌ر‌دوای‌ئه‌و شکسته‌یان‌شکستێکی‌تریان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌شه‌ڕ‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌خوارد‌ئه‌ویش‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌فه‌رمانده‌ی‌فه‌ره‌نسی )مۆرۆ(له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌هۆهنله‌نده‌ن‌له‌‌مانگی‌دێسه‌مبه‌ر.ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌ناپۆلیۆن‌نه‌مسایان‌ناچار‌کرد داوای‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌بکات،له‌‌ئاداری1801هه‌ردو‌شاند‌په‌یماننامه‌یه‌کیان‌ئیمزا‌کرد،گرنگترین ئه‌و‌خالنه‌ی‌له‌م‌رێککه‌وتنه‌دا‌هاتبوون:
_نه‌مسا‌دان‌به‌‌مافی‌فرانسا‌ده‌نێ‌له‌‌داگیر‌کردنی‌هه‌موو‌ئه‌و‌خاکانه‌‌ی‌ئه‌ڵمانین،که‌‌ده‌که‌ونه‌‌نێوان‌سنوری فرانسا‌و‌روباری‌راین،واته‌‌هه‌موو‌که‌ناره‌کانی‌چه‌پی‌راین. _نه‌مسا‌له‌‌هه‌موو‌خاکی‌ئیتالیا‌ده‌کشێته‌وه‌و‌فرانسا‌ده‌ست‌کراوه‌‌ده‌بێ‌له‌‌چۆنیه‌تی‌به‌ڕێوه‌‌بردنی کاروباره‌که‌ی،دان‌به‌و‌کۆمارانه‌ش‌‌ده‌نێ‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌سویسراو‌هۆڵه‌ندا‌وئیتالیا‌له‌سه‌ر‌شێوه‌ی‌کۆماری فرانسا‌دای‌مه‌زراندون‌و‌سه‌ر‌به‌‌فرانساشه‌وه‌‌ده‌‌بن.
په‌يوه‌نديه‌کانی‌فه‌ره‌نسا_ئینگلیز دوای‌سه‌رکه‌وتنه‌‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌که‌کانی‌فرانسا‌به‌سه‌ر‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانی‌دووه‌م،ته‌نها‌ئینگلیزی‌له به‌رده‌م‌مایه‌وه،ئه‌ویش‌به‌‌رۆژگارێکی‌ناله‌‌باری‌سه‌ختی‌ناوه‌خۆدا‌تێ‌ده‌په‌ری،ئه‌و‌سا‌هه‌ردوو‌تیپی شه‌ڕکه‌ر‌که‌وتنه‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌ی‌که‌‌ده‌بێ‌سنورێک‌بۆ‌کۆتایی‌هاتنی‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌دابنێن‌ئه‌و‌کۆتاییه‌ی‌که ئه‌نجام‌و‌شێوه‌که‌ی‌رون‌و‌دیار‌نیه. ناپۆلیۆن‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ریاکان‌له‌ژێر‌پاسه‌وانی‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌دان‌بڕوای‌ته‌واوی‌هه‌بوو‌که‌‌له‌م سه‌رده‌مه‌‌له‌‌توانایان‌دانیه‌‌ئه‌م‌بازنه‌‌بشکێنن،بۆیه‌‌کارێکی‌ئاسته‌مه‌‌بتوانێ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌بریتانیا‌دا‌بگرێ. له‌‌م‌روانگه‌یه‌وه‌و‌به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆن‌پێویستیی‌به‌‌ماوه‌یه‌کی‌ئارام‌و‌ئاشتیه‌کی‌کاتی‌هه‌بوو‌تا‌روو‌له ره‌وشی‌ناوه‌وه‌ی‌فرانسا‌بکات‌و‌سه‌قام‌گیریه‌ک‌به‌‌ئه‌نجام‌بگه‌یه‌نێ‌به‌تایبه‌ت‌له‌و‌کاته‌‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری ئه‌وروپا‌باڵ‌ده‌سته‌‌ده‌کرێ‌سود‌له‌م‌که‌ش‌وهه‌وایه‌‌وه‌رگرێ‌بۆ‌دوباره‌‌بنیاد‌نانه‌وه‌ی‌ژێرخانی‌ئابووری ووڵت. له‌‌ئینگلته‌راش‌بارو‌دۆخی‌ناوه‌خۆی‌ووڵت‌وای‌ده‌سه‌پاند‌به‌دوای‌پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌ناپۆلیۆن‌دا بگه‌رێن،خه‌رجیه‌کانی‌شه‌ڕی‌هه‌ردوو‌هاوپه‌یمان)یه‌که‌م‌و‌دووه‌م(به‌سه‌ر‌خه‌ڵکی‌ئینگلته‌رای‌فه‌رز کردبوو‌باجی‌زیاتر‌بده‌ن،دیسان‌له‌سه‌ر‌خه‌زینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌زۆر‌که‌وته‌وه‌‌هه‌ر‌وه‌ها‌ئیرله‌ندا‌له‌ژێر‌تاجی پادشای‌به‌ریتانی‌دایه‌‌شۆڕشی‌ئه‌وانیش‌خه‌ریک‌بوو‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌یه‌کپارچه‌یی‌نه‌ته‌وه‌ی‌بریتانیا‌ده‌کرد، ئیرله‌ندیه‌کان‌ده‌مێک‌بوو‌له‌‌رێگه‌ی‌یاخی‌بوون‌و‌شێوازه‌کانی‌تردا‌داوای‌سه‌ربه‌خۆییان‌ده‌کرد، هه‌رکاتێک‌هه‌لیان‌بۆ‌بره‌خسابا،به‌تایبه‌ت‌هه‌ر‌که‌‌بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌ده‌رو‌دراوسێکان‌ده‌یکرده‌‌شه‌ڕ‌ئه‌مان‌ئه‌م هه‌ڵه‌یان‌ده‌قۆسته‌وه‌‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌ساڵی1798پێی‌هه‌ڵسان،داوای‌سه‌ربه‌خۆییان‌ده‌کرد. بۆئه‌وه‌ی‌که‌مێک‌هێورو‌کپ‌بکرێنه‌وه‌و‌بریتانیاش‌به‌‌شه‌ڕه‌کانی‌فرانساوه‌‌خه‌ریک‌بێ‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیران‌ولیه‌م‌بێت‌هه‌ندێک‌به‌پیر‌داخوزیه‌‌کانیانه‌وه‌‌چوو،له‌وانه‌‌پادشای‌رازی‌کرد‌رێگه به‌ئیرله‌ندیه‌کان‌بدات‌نوێنه‌ری‌خۆیان‌بنێرنه‌‌په‌رله‌مان‌تا‌له‌‌مافه‌سیاسیه‌کانیان‌‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیزه‌کان‌یه‌کسان بن،ئه‌مه‌‌جێبه‌جێ‌کرا‌یه‌که‌م‌کۆبونه‌وه‌ی‌هاوبه‌ش‌له‌‌جه‌نیوه‌ریی1801به‌سترا.له‌و‌کاته‌وه‌‌ئینگلته‌را‌ناوی میرنشینه‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌هه‌ڵگرت،به‌ڵم‌ئیرله‌ندیه‌کان‌به‌مه‌‌نه‌وه‌ستان‌داوای‌یه‌کسانیه‌کی‌ته‌واوه‌تیان
دهکرد،به‌ڵم‌پادشا‌ئه‌م‌داواکاریه‌یانی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌به‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌نابێ‌ئیرله‌ندیه‌‌کاسۆلیکه‌کان‌له‌گه‌ڵ ئینگلیزه‌‌پڕۆتستانه‌کان‌یه‌کسان‌بن.سه‌رۆک‌وه‌زیران‌ولیم‌بێت‌پێی‌خۆش‌بوو‌گوێی‌له‌‌داواکاریه‌که‌یان بگیرێ،بۆیه‌‌دبینین‌له5یشوباتی1801ده‌ستی‌له‌کار‌کێشایه‌وه‌‌که‌‌له1783وه‌‌ئه‌م‌پۆسته‌ی‌گرتبووه ئه‌ستۆ.ده‌کرێ‌مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌‌بکه‌ین‌هۆکاره‌کانی‌ده‌ست‌له‌‌کار‌کێشانه‌وه‌ی‌بۆ‌ئه‌وه‌ش‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌که‌‌پێی باش‌بوو‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌مۆر‌بکرێ‌چونکه‌‌وڵت‌پێویستیی‌پییه‌‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌بسته‌ش‌ده‌بێ شوێن‌بۆ‌که‌سێکی‌تر‌چۆل‌بکا‌به‌م‌ئه‌رکه‌‌هه‌ڵسێ‌دیاره‌‌خۆی‌ماوه‌ی‌نزیکه‌ی10ساڵ‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا درێژه‌ی‌به‌‌پڕۆسه‌ی‌جه‌نگ‌دابوو،به‌م‌ئه‌گه‌ره‌وه‌‌بۆ‌ئه‌م‌کارێکی‌قورسه‌‌هه‌مان‌پڕۆژه‌ی‌ئاشته‌واییش به‌ڕێوه‌‌به‌ڕێت. سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌نوێی‌به‌ریتانی‌درێژه‌ی‌به‌‌دانو‌ستانه‌کان‌داو‌به‌هۆی‌پێویستی‌هه‌ر‌دوو‌لیه‌ن‌به پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وایی،دانوستانه‌کان‌زوو‌کۆتاییان‌پێ‌هات،له‌‌شاری‌ئامیان‌ی‌فه‌ره‌نسی‌له25یئاداری 1802هه‌ردوو‌شانده‌که‌‌له‌سه‌ر‌مه‌رجه‌کانی‌ئاشتبونه‌وه‌‌گه‌یشتنه‌‌رێککه‌وتنێک،دیار‌ترین‌ئه‌و‌ده‌قانه‌ی‌له ناو‌رێککه‌وتنه‌که‌‌دا‌هاتبوون‌بریتی‌بوون‌له: _1ئینگلته‌را‌دان‌به‌سنوری‌سروشتیی‌فرانسا‌ده‌نێ‌که‌‌به‌لژیک‌وهۆڵه‌ندا‌وهه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌که‌ناری‌چه‌پی روباری‌راین‌ده‌گرێته‌‌خۆ. _2ئینگلته‌را‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌فرانسا‌له‌‌ناو‌خاکی‌ئیتالیاو‌بوونی‌ئه‌و‌کۆمارانه‌ی)کۆماره‌کانی‌برا(لهسهر شێوه‌ی‌سیسته‌می‌فرانسا‌دروست‌کراون‌رازی‌ده‌بێ. _3بریتانیا‌گفتی‌ئه‌وه‌‌ده‌دات‌دورگه‌ی‌مالتا‌بۆ‌خاوه‌نه‌کانی‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌که‌‌سوارچاکانی‌مالتان‌که‌‌روسیای قه‌یسه‌ر‌چاودێری‌و‌پاسه‌وانیی‌ده‌کرد...دیسان‌گفتی‌ئه‌وه‌شی‌ده‌دا‌هه‌موو‌ده‌سکه‌وته‌موسته‌عمه‌ره‌‌کانی فرانسا‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌وه‌کو‌هۆڵه‌ندا‌وئیسپانیا،ته‌نها‌ده‌ست‌به‌‌دورگه‌ی‌سیلن‌و‌دورگه‌ی‌ترینیداد‌له دورگه‌کانی‌هیندی‌رۆژئاوا‌دا‌بگرێ. _4فرانساش‌گفتی‌ئه‌وه‌‌ده‌دات‌له‌‌میسر‌بکشێته‌وه‌و‌بۆ‌تورکه‌‌عوسمانیه‌کان‌بگه‌رێنێته‌وه،هه‌روه‌ها‌له ناپۆلی‌وخاکه‌کانی‌پاپاش. ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌به‌‌لوتکه‌ی‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌‌سه‌رده‌می‌ده‌مڕاستی‌داده‌نرێن،چونکه‌‌به‌م پێکهاتنه‌‌فرانسا‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ستی‌که‌وتبوو‌بریتی‌بوو‌له:دان‌پیانانی‌ئینگلیز‌به‌‌سنوره‌‌نوێکه‌ی،رژێمی کۆماری،ده‌ست‌به‌رداربوونی‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌و‌هه‌موو‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌ی‌له‌‌دوای‌شۆڕشی‌فرانساوه رویان‌دابوو‌که‌‌هه‌رده‌م‌ئینگلیزه‌کان‌ئه‌مانه‌یان‌ره‌ت‌ده‌کردنه‌وه‌‌هه‌ر‌له‌‌دوای‌حوکمی‌لویسی‌چوارده‌مه‌وه چه‌ندین‌جار‌له‌‌پێناو‌ره‌تکردنه‌وه‌یان‌دا‌رێگه‌ی‌شه‌ڕو‌جه‌نگیان‌له‌گه‌ڵ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌گرتۆته‌به‌ر.چونکه ئینگلیزه‌کان‌لیان‌گرنگ‌بوو‌ئاڵی‌هیچ‌وڵتێکی‌مه‌زن‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌بریتانیا‌له‌‌به‌لژیک به‌رز‌نه‌کرێته‌وه.
هه‌روه‌ها‌دانیان‌به‌‌مافی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌نا‌له‌‌ئیتالیای‌خاوه‌ن‌که‌ناری‌پان‌و‌به‌رینی‌پڕ‌بایه‌خ‌له‌‌ده‌ریای‌سپیی ناوه‌ڕاست‌ئه‌مه‌ش‌پێشان‌یه‌کێک‌له‌و‌خالنه‌‌بوو‌که‌‌ئینگلته‌را‌هه‌رگیز‌ئاماده‌‌نه‌بوو‌پێی‌رازی‌بێ‌چونکه فرانسا‌وڵتێکی‌ده‌ریاوانیی‌مه‌زنی‌دراوسێیه.
چاکسازيه‌‌ناوه‌خۆيیه‌کانی‌بۆناپارت ئه‌وه‌ی‌له‌‌حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌بۆ‌ناپۆلیۆنله‌‌ئه‌نجامی‌شه‌ڕه‌‌ده‌ره‌کی‌و‌شۆڕشه‌‌ناوه‌خۆییه‌کاندا‌مابوه‌وه کۆمه‌لگایه‌کی‌فه‌ره‌نسیی‌ماندوو‌ژێرخانێکی‌له‌‌بارچو‌بوو،بێ‌بڕواو‌ناسه‌قامگیری‌سیاسی‌و،خوێن‌رشتن و‌حه‌زه‌‌که‌سیه‌کان،نائارامی‌و‌تۆقاندن‌و‌توندوتیژی‌باڵی‌به‌سه‌ر‌وڵت‌دا‌کێشابوو،کۆمه‌لگا‌هه‌موو‌بنه‌ما که‌لتوری‌و‌نه‌ریتی‌و‌ئاینیه‌کانی‌له‌ده‌ست‌دابوو‌که‌س‌حه‌زی‌له‌‌باسکردنی‌رابردوو‌نه‌ده‌کرد،بۆیه رێگایه‌کی‌سه‌خت‌و‌دژوارو‌ناله‌بار‌له‌به‌ر‌ده‌م‌ناپۆلیۆن‌دابوو. دوای‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌هه‌وڵو‌بلیمه‌تی‌خۆی‌توانیی‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌له‌سه‌ر‌هه‌موو‌خاک‌و سنوری‌سروشتی‌فرانسا‌بگه‌رینێته‌وه،ده‌بووایه‌‌له‌‌ناوه‌وه‌ش‌سیسته‌مێکی‌سه‌قامگیر‌و‌ئارام‌بۆ‌خه‌ڵکه‌که دابین‌بکاو‌کار‌بۆ‌چه‌سپاندنی‌بنه‌ما‌سیاسیه‌نوێکانی‌شۆڕش‌بکات. ئه‌وه‌ی‌له‌م‌هه‌وڵه‌‌یاریده‌ده‌ری‌ناپۆلیۆن‌بوو‌ئه‌و‌متمانه‌و‌بڕوایه‌ی‌خه‌ڵکی‌فرانسا‌بوو‌که‌‌پێیان‌به‌خشی‌بوو. ده‌بینین‌له1800له‌‌هه‌ڵبژاردنێکی‌جه‌ماوه‌ریی‌ئازاددا‌به‌‌ده‌م‌ڕاستی‌یه‌که‌می‌فرانسا‌بۆ‌ماوه‌ی10ساڵ هه‌ڵ‌ده‌بژێردرێت.دواتر‌هه‌مان‌جه‌ماوه‌ر‌له1802دوپاتی‌دلسۆزی‌و‌متمانه‌ی‌خۆیان‌بۆ‌کرده‌وه،ئهم جاره‌یان‌بۆماوه‌ی‌تاله‌ژیان‌ماوه‌‌وه‌کو‌ده‌مڕاستی)کونسول(یه‌که‌می‌فرانسا‌هه‌ڵی‌ده‌بژێرن.دیارترین پاشکاره‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌بوواری‌رێکخستنی‌ناوه‌خۆو‌چاکسازی‌بریتن: _1چاکسازی‌به‌ڕێوه‌بردن به‌یاسایه‌ک‌که‌‌له17یشوباتی1800ده‌ریکرد‌توانیی‌ووڵت‌له‌‌روی‌به‌ڕێوه‌‌بردن‌رێک‌بخات، به‌پێی‌ئه‌م‌یاسایه‌‌ووڵت‌به‌سه‌ر‌چه‌ند‌ناوچه‌یه‌کی‌به‌ڕێوه‌بردندا‌دابه‌ش‌کرد،له‌‌شێوه‌ی‌به‌ڕێوه‌بردنی‌کۆن که‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌له‌‌ده‌سپێکی‌شۆڕش‌ده‌ری‌کردبوو.به‌ڵم‌به‌‌پێویستی‌نه‌زانی‌فه‌رمانڕه‌واکان له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌هه‌لبژێردرێن‌به‌ڵکو‌خۆی‌دای‌مه‌زراندن.له‌م‌بڕیاره‌ی‌دوو‌مه‌به‌ستی‌هه‌بوو‌یه‌که‌میان‌ئه‌م کاربه‌ده‌ستانه‌‌له‌‌ململنێی‌سیاسیی‌حزبه‌کان‌دور‌بخاته‌وه،دووه‌میشیان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌حاکم‌و‌فه‌رمانبه‌ره کاربه‌ده‌ستانه‌‌ڕاسته‌و‌خۆ‌به‌‌خۆیانه‌وه‌‌ببه‌ستێته‌وه‌و‌له‌م‌رێگه‌یه‌وه‌‌ده‌سه‌ڵتێکی‌به‌هێزی‌توند‌دابمه‌زرێنێ‌که له‌‌سه‌نته‌ره‌وه‌‌کاره‌کان‌به‌ڕێوه‌‌ببردرێن،دیاره‌‌ئه‌مه‌ش‌هه‌ر‌بۆچونی‌ناپۆلیۆن‌خۆی‌بوو‌بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی حوکمڕانی.به‌‌مه‌به‌ستی‌پیاده‌‌کردنی‌بنه‌ما‌دیموکراتیه‌کان،له‌ته‌ک‌ئه‌م‌فه‌رمانڕه‌وایانه‌ش‌‌بۆ‌هه‌ر‌یه‌که‌یان لیژنه‌یه‌کی‌هه‌لبژێردراو‌ی‌راوێژکاری‌دانرا‌که‌‌گرنگی‌به‌‌کارو‌باری‌دارایی‌و‌باجه‌کان‌بدات.بۆ‌داکۆکی
کردنیش‌له‌‌مافی‌هاوڵتیان‌وه‌کو‌ناوبژیوانێک‌له‌‌یه‌کلکردنه‌وه‌ی‌کێشه‌کانی‌نێوان‌فه‌رمانڕه‌وایانی به‌ڕێوه‌بردن‌و‌هاوڵتیان‌دادگایه‌کی‌به‌ڕێوه‌بردن‌دامه‌زرا‌تا‌له‌کاتی‌پێویست‌هاوڵتیان‌په‌نای‌بۆ‌به‌رن. به‌‌کورتیه‌که‌ی‌له‌م‌سیسته‌م‌و‌پڕۆسه‌یه‌‌ناپۆلیۆن‌مه‌به‌ستی‌ئه‌وه‌‌بوو‌حوکمێک‌له‌‌پاریس‌ببات‌به‌ڕێوه‌‌توانای کۆنترۆڵ‌کردن‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌ته‌واوی‌هه‌بێ‌له‌‌هه‌مان‌کات‌مافی‌هاوڵتیش‌له‌‌دیموکراسی‌و‌مافی‌مرۆڤ‌پێ شێل‌نه‌کرێت. ئه‌م‌رێکخستنه‌‌ئه‌گه‌ر‌بکه‌وێته‌‌بواری‌پڕاکتیکه‌وه‌‌جوانترین‌شێوازی‌حوکم‌و‌یه‌کسانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و په‌یدابوونی‌ده‌رفه‌تی‌کار‌بۆ‌هاوڵتی‌ده‌ره‌خسێ،به‌م‌سیسته‌مه‌ش‌هه‌موو‌هاوڵتیه‌کی‌فه‌ره‌نسی‌به‌بێ جیاوازی‌ئاین‌یا‌چین‌پیاده‌ی‌مافه‌کانی‌خۆیان‌ده‌که‌ن،به‌م‌پێوه‌ره‌‌هه‌رده‌م‌که‌سی‌شیاو‌له‌‌شوێنی‌شیاو داده‌نرێت،له‌‌به‌ر‌رۆشنایی‌ئه‌م‌بنه‌مایانه‌‌چه‌ندین‌زاناو‌بلیمه‌ت‌و‌بسپۆرو‌گه‌و‌ره‌‌به‌رپڕس‌و‌فه‌رمانبه‌ری زیره‌ک‌که‌‌له‌‌هه‌لبژارده‌ی‌پیاوانی‌ئه‌وروپای‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بوون‌له‌‌ده‌وری‌ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌‌کۆ‌بوونه‌وه.
کۆنکۆرداتۆ ناپۆلیۆن‌پیاوێکی‌ئاینپه‌روه‌ر‌نه‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌باوه‌رداری‌هیچ‌ئاینێکیش‌نه‌بوو،به‌ڵم‌ئه‌و‌کاریگه‌ری‌ئاینی کریستیی‌له‌‌سه‌ر‌ده‌رونی‌جه‌ماوه‌ری‌فه‌رنسای‌ده‌زانی‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌ناو‌ریزه‌کانی‌جوتیار‌و‌گوند‌نشینه‌کان هه‌ستی‌به‌و‌پابه‌نده‌‌نه‌ریته‌‌ئاینیه‌ی‌ئه‌وانی‌ده‌کرد.ناپۆلیۆن‌بڕوای‌به‌‌یه‌کگرتنی‌ده‌زگا‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌کان ههبوو،ئه‌م‌له‌و‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌بێزار‌بوو‌که‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌شۆڕش‌کۆمه‌لگای‌فرانسا‌تێی که‌وتبوو،بڕوای‌وابوو‌ئاین‌فاکته‌ری‌سه‌ره‌کیی‌ئه‌م‌یه‌کگرتنه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌یه‌‌هه‌رده‌م‌ده‌یگوت)ئاین‌نهێنی سیسته‌می‌کۆمه‌ڵیه‌تیه(. له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌ئه‌م‌ده‌یویست‌په‌یوه‌ندیه‌‌کانی‌نێوان‌ده‌وڵه‌ت‌و‌که‌لیسا‌خۆشکاته‌وه،دوای‌ئه‌و دورکه‌وتنه‌وه‌یه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌یاسای‌ئه‌کلیرۆس‌رویدابوو،بۆئه‌وه‌ی‌هه‌م‌سه‌روه‌ریه‌کان‌بۆ‌ئه‌کلیرۆس بگێرێته‌وه‌و‌هه‌م‌ده‌سکه‌وته‌کانیش‌بۆ‌حکومه‌ت‌‌به‌‌زیندویی‌بهێلێته‌وه،له‌‌پشت‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌یدا‌مه‌رامێکی تریشی‌هه‌بوو‌ئه‌ویش‌به‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌که‌لیسا‌نه‌یارانی‌حکومه‌ت‌وشۆڕش‌لواز دهکات،ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌‌ده‌خرێنه‌‌سه‌ر‌فرانسا‌وه‌کو‌به‌لژیک‌ئه‌وانیش‌دانیشتوانه‌که‌ی‌کریست‌و‌کاسۆلیکن ناکرێ‌ریز‌له‌‌ئیراده‌ی‌ئه‌وانیش‌نه‌گیرێ،بۆیه‌‌هه‌ر‌رێککه‌وتنێک‌له‌‌نێوان‌ناپۆلیۆن‌و‌ئه‌کلیرۆس‌پێگه‌ی ناپۆلیۆن‌باشتر‌ده‌چه‌سپێ،دواتر‌ده‌بێ‌ئه‌وه‌‌بزانین‌که‌‌زۆربه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌کاسۆلیکن،په‌یوه‌ندی‌کردنیان به‌‌شۆڕشه‌وه‌‌ئه‌وه‌‌ناگه‌یه‌نێ‌ده‌ست‌به‌رداری‌ئاینه‌که‌یان‌بوونه،به‌‌دیدی‌ناپۆلیۆن‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌که‌لیسا‌بۆ درێژه‌دان‌به‌‌مه‌ساجه‌‌کریستیه‌که‌ی‌ره‌زامه‌ندی‌زۆربه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌وه‌ده‌ست‌دێنێ.
دوای‌دانوستانێکی‌چرو‌پڕله‌‌سه‌رئێشه‌‌و‌گرفت‌له‌‌سه‌رده‌می‌پاپا‌بیۆس‌ی‌حه‌وته‌م‌له16یتهموزی 1801هه‌ردوو‌ل‌گه‌یشتنه‌‌رێککه‌وتنێک،له‌‌لیه‌ن‌که‌لیساوه‌‌که‌ردینال‌کۆنساڵڤی‌به‌‌نوێنه‌رایه‌تی‌پاپا رێککه‌وتنی‌کۆنکۆرداتۆ‌ی‌له‌‌شاری‌پاریس‌واژو‌کرد. به‌‌پێی‌رێککه‌وتنی‌کۆنکۆرداتۆ‌فرانسا‌دان‌به‌‌سه‌روه‌ری‌رۆحیی‌که‌لیسای‌کاسۆلیک‌ده‌نێ‌وه‌کو‌ئاینیی زۆرینه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان.رێگه‌ش‌به‌‌ئه‌کلیرۆس‌درا‌نه‌ریته‌‌ئاینیه‌کانی‌خۆیان‌له‌‌سه‌رتاپای‌فرانسا‌به‌‌ئاشکرا پیاده‌‌بکه‌ن،به‌‌پێدانی‌مافی‌ده‌وڵه‌ت‌له‌ده‌ست‌تێوه‌ردان‌بۆ‌پاڕاستنی‌باری‌ئارامی‌دۆخه‌کانی‌گشتیی‌وڵت. له‌‌به‌رامبه‌ریشی‌پاپا‌دان‌به‌‌مافی‌فرانسا‌ده‌نێ‌بۆ‌فرۆشتنی‌ئه‌ملکی‌ئه‌کلیرۆس‌که‌‌کاتی‌خۆی‌ده‌ستی به‌سه‌ردا‌گیرابوو،به‌‌مه‌رجێک‌ده‌وڵه‌ت‌موچه‌ی‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌دابین‌بکات‌و‌ده‌مڕاستی)کۆنسول( یه‌که‌میش‌قه‌شه‌و‌ئه‌سقوفه‌کان‌داده‌مه‌زرێنێت‌پاش‌ئه‌وه‌ی‌پاپا‌رابۆبانک.نلێیان‌رازی‌ده‌بێت. که‌‌بڕگه‌کانی‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌پیاده‌‌کران‌که‌لیسا‌له‌‌فرانسا‌که‌وته‌وه‌‌کار‌کردن‌به‌ڵم‌نه‌ک‌وه‌کو‌جاران،ئهم جاره‌یان‌سه‌ربه‌خۆیی‌خۆی‌له‌ده‌ست‌دابوو‌جله‌وه‌کان‌له‌ده‌ست‌ده‌سه‌ڵتی‌سڤیلی‌وڵت‌بوون. به‌هه‌ر‌حاڵ‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ناڕه‌زایی‌یه‌کی‌زۆری‌چینی‌رۆشه‌نبیرو‌کۆنه‌‌به‌رپڕس‌و ئه‌فسه‌ره‌کانی‌فرانسا‌بووه‌وه،به‌‌تایبه‌ت‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ری‌ره‌وتی‌ئازادی‌دابوون‌که‌‌له‌‌په‌رتوکی سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌که‌وتبوونه‌وه،به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌ئه‌م‌هه‌موو‌دژایه‌تیه‌ی‌تێپه‌ر‌کرد‌و‌بڕگه‌کان‌که‌وتنه‌‌قۆناغی جێبه‌جێ‌کردن.
ياسای‌سڤیلی‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان ئه‌م‌ده‌سکه‌وته‌‌یاساییه‌‌به‌‌مه‌زنترین‌ده‌سکه‌وته‌‌شارستانیه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌ده‌ژمێردرێت.حکومه‌تی‌شۆڕش پێش‌ناپۆلیۆن‌هه‌وڵی‌زۆری‌دابوو‌که‌‌هه‌موو‌یاساو‌بڕیاره‌‌کۆن‌و‌نوێکان‌له‌‌یه‌ک‌چه‌مک‌کۆیان‌کاته‌وه دیراسه‌یه‌کی‌رواله‌تیان‌بکا‌ئه‌وه‌ی‌به‌سه‌ر‌چوه‌‌هه‌ڵیان‌بووه‌شێنێته‌وه،ئه‌وه‌ی‌پێویستی‌به‌‌هه‌مووار‌کردن هه‌یه‌‌چاکیان‌بکا‌تا‌له‌گه‌ڵ‌بار‌و‌دۆخی‌ئێستا‌بگونجێن،به‌ڵم‌له‌م‌کاره‌یان‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو.ئه‌مه‌‌ئه‌رکێکی مه‌زن‌بوو‌ناپۆلیۆن‌گرتیه‌‌ئه‌ستۆی،بۆ‌ئه‌م‌کاره‌‌له‌‌ئابی1800لیژنه‌یه‌کی‌له‌‌یاسازانه‌‌هه‌ره‌مه‌زنه‌کانی فرانسای‌ئه‌وکات‌پێک‌هێنا. ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌‌له‌‌لیه‌ن‌ناپۆلیۆنه‌وه‌‌بایه‌خی‌زۆری‌پێدرا،زۆرجار‌له‌‌دانیشتنی‌داڕشتنی‌ده‌قه‌کان‌به‌شداریی ده‌کرد‌هه‌ندێک‌جاریش‌له‌‌دانیشتنی‌دیباجه‌‌کانیش‌به‌شدار‌ده‌بوو‌و‌تیایدا‌هه‌ڵوێستی‌دیاری‌وه‌رده‌گرت. له‌‌بڕگه‌کانی‌ئه‌م‌یاسایه‌‌زۆر‌له‌‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌بۆچونه‌کانی‌ناپۆلیۆنی‌پێوه‌‌دیار‌بوون‌وه‌کو‌جه‌خت‌کردن له‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌باوک‌ساڵری‌به‌سه‌ر‌منداڵ‌و‌هاوسه‌ر. چونکه‌‌ناپۆلیۆن‌خێزانی‌به‌‌پیرۆز‌ده‌‌بینی‌وه‌کو‌شانه‌یه‌کی‌بنه‌ڕه‌تیی‌کۆمه‌ڵی‌ده‌ناسی،له‌‌چوار‌چیوه‌ی‌ماڵ و‌منداڵ‌ومولکداری‌بڕوای‌به‌‌باوک‌سالری‌هه‌بوو،بۆ‌پاڕاستنی‌بێ‌گه‌ردی‌خێزان‌منداڵه‌‌نا
شه‌رعیه‌کانی‌له‌‌مافی‌میرات‌بێ‌به‌ش‌کردبوون،یاساکه‌‌دانی‌به‌‌هاوسه‌رگیری‌مه‌ده‌نی‌هێنابوو‌که‌‌له یاساکانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌دابوون،مافی‌ته‌لقیشی‌هێشتبوه‌وه‌‌به‌ڵم‌زۆری‌به‌رته‌سک‌کردبوو،ئه‌ویش دیسان‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌شیرازه‌ی‌خێزان‌بوو. له‌‌بوواری‌ئازادیه‌‌گشتیه‌‌کانیشدا‌رێگه‌ی‌به‌‌و‌ئازادیانه‌‌دابوو‌که‌‌شۆڕش‌پێی‌دابوون:له‌وانه‌‌ئازادیی راده‌ربڕین‌و‌ئازادیی‌بیرکردنه‌وه‌و‌ئازادیی‌‌کارکردن،دیسان‌دادپه‌روه‌ری‌و‌یه‌‌کسانی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌یاسا‌بۆ فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌سته‌‌به‌رکرد‌له‌گه‌ڵ‌پاراستنی‌سیسته‌می‌علمانیه‌ت. هه‌ر‌چه‌نده‌‌یاسای‌مه‌ده‌نی‌مافی‌هه‌بوونی‌مولکیه‌تی‌ره‌های‌بۆ‌هه‌مووکه‌س‌مسۆگه‌ر‌کردبوو‌ئه‌مه‌ش‌دیاره له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌بۆرجوازه‌کاندا‌بوو‌به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌شتێکی‌وای‌کرد‌که‌‌مافی‌ده‌وڵه‌تیش‌له‌م‌به‌ینه‌‌تێ‌نه‌چێ، له‌‌بڕگه‌یه‌کدا‌مافی‌به‌ده‌وڵه‌ت‌دابوو‌که‌‌هه‌موو‌ئه‌وشته‌ی‌له‌ژێر‌زه‌ویه،مولکی‌ده‌وڵه‌ته‌و‌مافی‌ئه‌وه‌شی‌هه‌یه به‌‌کاری‌بهێنێ‌و‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌گشتی‌ده‌توانێ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌مولکێکدا‌بگرێت. لهساڵی1804ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌یاسا‌دانان‌له‌‌دیباجه‌ی‌یاسای‌مه‌ده‌نی‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ته‌واو‌بوو.له21ی ئاداری1804بڕیاری‌له‌سه‌ر‌درا‌و‌له‌‌رۆژنامه‌‌فه‌رمیه‌کان‌بڵو‌کرایه‌وه.به‌م‌شێوه‌یه‌‌له‌‌سه‌رده‌می یۆستیانۆسه‌وه‌‌تا‌ئه‌مرۆ‌فرانسابۆ‌یه‌که‌م‌جار‌بوو‌به‌‌خاوه‌نی‌باشترین‌کۆمه‌ڵه‌‌یاسایه‌ک،که‌‌تیایدا‌نه‌ریته کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئاینیه‌کانی‌پارێزراو‌بێ،له‌گه‌ڵ‌یاساکانی‌علمانی‌به‌‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌کردنی‌به‌‌هه‌ندێک‌یاسای دادپه‌روه‌ریی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئازادیی‌هاووڵتیان.
فێرکردن ناپۆلیۆن‌دیراسه‌یه‌کی‌تایبه‌تیی‌باری‌فێرکردنی‌فه‌رنسای‌کرد‌که‌‌ئه‌وسا‌به‌قه‌ده‌ر‌ئێستا‌ئالۆز‌و‌به‌‌ئاسته‌نگ نهبوو،رێنماو‌شێوازی‌په‌روه‌رده‌شی‌له‌‌بیرو‌هزری‌خۆی‌سه‌رچاوه‌یان‌گرتبوو.به‌‌هۆی‌گرانی‌باری فێربوونه‌وه‌‌ناپۆلیۆن‌ئه‌وه‌نده‌‌گرنگیی‌به‌‌فێرکردنی‌سه‌ره‌تایی‌و‌ژنان‌نه‌ده‌دا،ئه‌وکاتیش‌هێشتا‌رای‌گشتیی ئه‌وروپا‌نه‌گه‌یشتبووه‌‌ئاستی‌ئه‌و‌تێگه‌یشتنه‌‌که‌‌فێربون‌به‌‌مافی‌سروشتیی‌هه‌موو‌هاوڵتیه‌ک‌بزانێ.ئهوه نیه‌‌که‌ڵه‌‌پیاوی‌رزگارکردنی‌ئه‌وروپا‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌فۆلتێر‌ده‌یوت‌فێر‌کردنی‌هه‌ژاران‌ته‌نها ئاژاوه‌ی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌سیاسی‌وه‌به‌رهه‌م‌دێنێ؟له‌م‌روه‌وه،دوای‌رێککه‌وتنی‌کۆنکۆرداتۆ‌که‌لیسا‌توانیی سود‌له‌م‌هه‌ڵه‌‌وه‌رگرێ‌منداڵ‌و‌که‌م‌ده‌رامه‌تان‌فێری‌خوێندن‌بکات،له‌م‌بوواره‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌برایانی قوتابخانه‌ی‌کریسته‌کان‌رۆلی‌باشی‌ده‌گێرا.هه‌روه‌ها‌دامه‌زراوه‌‌ره‌به‌نیه‌کانی‌تر‌بایه‌خیان‌به‌‌بوواری
فێرکردنی‌کچان‌ده‌‌دا‌سه‌ره‌ڕای‌به‌شداری‌کردنی‌کارای‌شاره‌وانیه‌کان‌له‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌‌بۆ‌فێرکردنی‌خوێندنی سه‌ره‌تایی. بۆ‌بوواری‌فێرکردنی‌خوێندنی‌دوا‌ناوه‌ندیش،چه‌ندین‌خویندنگای‌دوا‌ناوه‌ندیان‌له‌سه‌ر‌بوودجه‌و‌ئه‌رکی ده‌وڵه‌ت‌کردنه‌وه،کاریان‌بۆ‌ئاماده‌‌کردنی‌چه‌ندین‌کادیری‌شاره‌زا‌کرد‌تا‌خزمه‌ت‌به‌‌ده‌وڵه‌ت‌بکه‌ن، سیسته‌می‌خوێندنی‌خۆڕایی‌به‌شێکی‌زۆر‌به‌‌منداڵی‌ئه‌فسه‌رو‌فه‌رمانبه‌رانی‌ده‌وڵه‌ت‌دران‌له‌‌پای‌خزمه‌ت کردنی‌باوکیان‌به‌‌دامه‌زراوه‌کانی‌ده‌وڵه‌ت،به‌‌شێکیش‌له‌‌خوێندنی‌خۆڕایی‌درا‌به‌‌به‌هره‌داران،بوونی خوێندنگای‌دواناوه‌ندی)لیسس(ی‌فه‌رمی‌رێگه‌‌له‌‌به‌رده‌وام‌بوونی‌خوێندنگا‌دواناوه‌ندیه‌‌کانی‌تر‌ناگرێ ئه‌وانه‌ی‌سه‌ر‌به‌‌ده‌زگا‌تایبه‌تیه‌کان‌بوون،به‌ڵکو‌ئه‌و‌خوێندنگایانه‌ش‌خرانه‌‌‌ژێر‌چاودێری‌فه‌رمانگا فه‌رمیه‌کانی‌وڵت. لهساڵی1808بۆناپڕت‌دانیشگایه‌کی‌دامه‌زراند‌کاری‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌فه‌رهه‌نگی‌و‌رۆشه‌نبیری‌و زانستی‌باڵو‌رێکخستی‌پێ‌سپارد.ده‌رماڵه‌و‌بوودجه‌که‌‌شی‌له‌‌گه‌نجینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌رده‌کرد.
ئیمپڕاتۆريه‌تی‌فه‌ره‌نسی ئاسان‌نیه‌‌له‌‌نیازی‌سه‌رکرده‌‌فه‌ره‌نسی‌و‌ئینگلیزه‌کان‌بگه‌یت،ئه‌وانه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌واییان‌مۆرکرد، ئاخۆ‌بۆ‌یه‌کتر‌چیان‌له‌‌دڵه.ئایا‌به‌‌ڕاستی‌مه‌به‌ستیان‌ئاشتیه‌کی‌هه‌میشه‌ییه‌‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌تیپی‌ناکۆک‌بۆ ئه‌وه‌ی‌باره‌ی‌قورسی‌سه‌ر‌ئه‌وروپا‌که‌م‌کاته‌وه؟یا‌لیه‌نێک‌ده‌یه‌‌وێ‌به‌‌ئاشتیه‌کی‌کاتی‌گیرو‌گرفته‌‌ناوه خۆییه‌کانی‌چاره‌سه‌ر‌کا‌ئه‌وسا‌ده‌رفه‌ت‌له‌وی‌تر‌وه‌رگرێ؟ئه‌مه‌‌سه‌لمێنرا‌که‌‌پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وایی‌ته‌نها ئاگر‌به‌ستێکی‌کاتیه،ته‌مه‌نی‌له‌‌ساڵێک‌ره‌ت‌ناکات.ئه‌وه‌ی‌مسۆگه‌ر‌بوو،هه‌ردوو‌لیه‌ن‌به‌‌گوێره‌ی بۆچون‌و‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌تایبه‌تیی‌خۆیان‌بڕگه‌کانی‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌شی‌ده‌که‌نه‌وه‌‌و‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ دهکا،ئه‌م‌دیارده‌یه‌‌ئه‌وه‌ی‌سه‌لماند‌که‌‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌مه‌یدانی‌شه‌ڕو‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌لێ‌ده‌رچونی‌بۆ‌نیه‌‌چ زوو‌چ‌دره‌نگ.ئه‌مه‌‌وای‌له‌‌مێژوو‌نوسه‌‌بێ‌لیه‌نه‌کان‌کرد‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌به‌‌له‌‌ناو‌بردنی‌پڕۆسه‌ی ئاشته‌وایی‌و‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌جه‌نگ‌تاوانبار‌بکه‌ن.
ئابووری ئینگلته‌را‌ئومێدی‌به‌پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وایی‌هه‌بوو‌به‌وه‌ی‌بازاڕه‌کانی‌گه‌ردونی‌ناپۆلیۆن‌که‌‌کۆمه‌ڵێک موسته‌عمه‌ر‌و‌وڵتانی‌ئه‌و‌دیو‌ده‌ریا‌بوون‌به‌ڕوی‌بازاڕه‌کانی‌ئینگلته‌را‌بکرێنه‌وه‌و‌بۆ‌سودی‌خۆی قۆرخیان‌بکات. دوای‌کۆتایی‌هاتن‌به‌‌شه‌ڕه‌کان‌بازاڕه‌کانی‌فرانسا‌پێویستی‌زیاتریان‌به‌‌کالی‌به‌ریتانی‌هه‌بوون‌چونکه کارگه‌کانی‌فره‌نسا‌به‌‌دروست‌کردنی‌که‌شتیه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوون‌به‌هۆیه‌وه‌‌گه‌ڵێك‌له‌‌چاڵکیه‌‌کانی‌تری‌بازاڕ
وه‌ستابوون،به‌‌جوله‌‌که‌وتنی‌بازاڕی‌به‌ریتانی‌گه‌ڵێک‌ده‌نگی‌ئۆپۆزسیۆن‌کپ‌بوون،به‌تاینبه‌ت‌ئه‌وانه‌ی بڕواو‌متمانه‌یان‌به‌‌ناپۆلیۆن‌نه‌بوو‌درێژه‌‌به‌‌ئاشتی‌بدات. به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌له‌‌بوواری‌ئابووری‌بۆچونێکی‌تری‌هه‌بوو.ئه‌و‌ده‌یویست‌سود‌له‌‌پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وای وه‌رگرێ‌به‌‌دابین‌کردنی‌سه‌رمایه‌یه‌کی‌باش‌و‌ئابووریه‌کی‌پته‌و‌که‌‌له‌‌مه‌ودایه‌کی‌دوور‌ئامانجه ستراتیژیه‌کانی‌وڵت‌به‌‌ئاکام‌بگه‌یه‌نێ‌و‌بێکاری‌که‌م‌کاته‌وه‌و‌ئاژاوه‌چی‌و‌تێکده‌رانیش‌بن‌بڕ‌کات، ناپۆلیۆن‌زیاتر‌گرنگی‌به‌‌پیشه‌سازی‌ده‌دا‌چونکه‌‌به‌‌دیدی‌ئه‌م‌له‌لیه‌ک‌کرێکاری‌هه‌ڵده‌مژی‌له‌‌لیه‌کی تریش‌دابین‌کردنی‌که‌لوپه‌لی‌ئیستهلکی‌بۆ‌وڵته‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌دابین‌ده‌کات‌که‌‌له‌م‌رێگه‌یه‌و ه په‌یوه‌ندیان‌له‌گه‌ڵ‌وڵتی‌دایک‌باشتر‌ده‌بێ‌هه‌روه‌ها‌یارمه‌تیی‌به‌هێز‌کردنی‌ئامێرو‌پێداویستیه‌کانی جه‌نگیش‌به‌‌به‌رده‌وامی‌ده‌دات. لهساڵی)1800بیرۆی‌ئامار(ی‌دایمه‌زراند‌و‌بایه‌خی‌زۆری‌پێدا‌بوو‌ئه‌رکی‌سه‌رژمێری‌تواناکانی فرانساو‌به‌روبوومه‌‌کشتوکاڵیه‌کان‌و‌پیشه‌سازی‌و‌سه‌رژمێری‌دانیشتوانی‌پێ‌سپارد،وێڕای‌سه‌رژمێری داهاته‌‌سروشتیه‌کان‌و‌بازاڕه‌کانی‌ناوه‌خۆ‌و‌ده‌ره‌وه‌‌ی‌ئێستاو‌دوا‌رۆژ. له‌‌ده‌ست‌به‌کار‌بوونیدا‌ئه‌نجامی‌باشی‌لێ‌وه‌دی‌ده‌کرا،بۆ‌ئه‌م‌بیرۆیه‌‌جه‌خت‌له‌سه‌ر‌کاری‌به‌یه‌ک به‌ستنه‌وه‌ی‌هه‌رێمه‌کان‌کرا‌له‌‌روی‌ئابووریه‌وه،هه‌ر‌به‌‌په‌ره‌‌پێدانی‌پیشه‌سازیه‌کان‌نه‌وه‌ستا‌بایه‌خیان‌به که‌ماڵیاتیش‌دا‌که‌‌ئینگلیزه‌کان‌بازاڕه‌کانی‌فرانسایان‌لێ‌پڕ‌کردبوو،ئه‌مه‌‌لی‌به‌ریتانیه‌کان‌به‌نیازی خه‌راپی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌لێکدرایه‌وه،دواتر‌باجی‌زۆری‌خسته‌‌سه‌ر‌کالکانی‌بێگانه‌‌که‌‌بۆ‌ناو‌فرانساو موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ده‌هاتن،ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌فرانسا‌کاردانه‌وه‌ی‌خه‌راپی‌له‌سه‌ر‌بازاڕه‌کانی‌بریتانیا‌کرد، چونکه‌‌ناپۆلیۆن‌نه‌خشه‌ی‌بۆ‌ئه‌وه‌‌داڕشتبوو‌که‌‌نه‌ته‌وه‌ی‌فرانسا‌ببێته‌‌نه‌ته‌وه‌یه‌کی‌پیشه‌سازیست‌و بازرگانیست،ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌ی‌ناپۆلیۆن‌پاساوی‌باشی‌دایه‌‌ده‌ست‌ئینگلیزه‌کان‌تا‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی هه‌لوه‌شێننه‌وه.
ئیمپڕيالیزم دوای‌مۆرکردنی‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌ناپۆلیۆن‌بایه‌خی‌زۆری‌به‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌دا،له‌شکرێکی نارده‌‌سه‌ر‌موسته‌عمه‌ره‌ی‌سانتۆدمینگۆ‌بۆ‌دامرکاندنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌شۆڕشه‌ی‌که‌‌‌له‌وێ‌به‌رپا‌ببوو.بهڵم مه‌زنی‌هه‌ڵمه‌ته‌که‌‌له‌‌روی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئامانجه‌که‌‌نه‌ده‌‌گونجا‌گه‌ڵێک‌نابه‌رامبه‌ر‌بوون‌گومانی‌لی به‌ریتانیه‌کان‌دروست‌کرد‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌ی‌دا‌مه‌رامێکی‌شاراوه‌و‌له‌وه‌‌مه‌زنتری‌له‌ودیو‌ده‌ریاوه هه‌بێ،ئه‌وه‌ی‌گومانه‌کانی‌کردنه‌‌بڕوا‌مانه‌وه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بوو‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌ی‌لویزیانای‌ئه‌مریکیی به‌‌پیو‌به‌ره‌که‌ت‌که‌‌ئیسپانیا‌له1800ده‌ستی‌لێ‌هه‌ڵگرت‌بوو. ناردنی‌به‌به‌رده‌وام‌شاندی‌فه‌رنسی‌بۆ‌ئه‌سته‌نبۆل‌ئینگیزی‌ناره‌حه‌ت‌کردبوو،ئه‌م‌کاره‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به مه‌به‌ستی‌خۆ‌به‌هێز‌کردن‌له‌‌رۆژهه‌لت‌لێک‌ده‌درایه‌وه،دواتر‌سه‌ردانه‌که‌ی‌نێردراوی‌ناپۆلیۆن‌جه‌نه‌رال
سیبستیانی‌بۆ‌میسر‌و‌ئه‌و‌پێشوازیه‌گه‌رمه‌ی‌لێی‌کرا‌که‌‌رۆژنامه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌زۆر‌به‌سه‌رکه‌وتویی ناویان‌ده‌برد‌سه‌ر‌باری‌هه‌موو‌ئه‌مانه‌‌بۆناپڕت‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ته‌رابلس‌ی رۆژئاوا‌و‌تونس‌وجه‌زائیر‌مۆر‌کرد. ئه‌م‌چاڵکیانه‌‌بوونه‌‌به‌لگه‌ی‌ته‌واو‌لی‌ئینگلته‌را‌که‌‌ئیتر‌فرانسا‌نیازی‌فراوان‌خوازیی‌هه‌یه‌و‌به‌نیازه ته‌رازوی‌هێزه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌خۆی‌بگۆڕێ.بۆیه‌‌به‌‌باشی‌زانی‌چه‌ند‌بیرکردنه‌وه‌یه‌ک‌بۆ کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌ی‌فرانسا‌بکات،ئه‌وه‌بوو‌به‌‌فرانسای‌راگه‌یاند‌که:به‌‌نیاز‌نیه‌‌دورگه‌ی‌ماڵتا‌که له‌‌په‌یماننامه‌که‌‌دا‌هاتوه‌‌به‌ر‌له10ساڵ‌چۆل‌بکات،پاشگه‌ز‌بوونه‌وه‌ی‌خۆی‌له‌م‌خاڵه‌‌پێی‌راگه‌یاند، چونکه‌‌‌به‌‌چولکردنی‌ئه‌م‌دورگه‌یه‌‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌کۆنترۆڵی‌دۆخه‌که‌ی‌له‌ده‌ست‌ده‌رده‌چێ‌و‌ده‌که‌وێته‌‌ده‌ست فرانسا،دیاره‌‌فرانساش‌له‌م‌ئان‌وساته‌‌بریتانیای‌به‌‌لواز‌ده‌بینی‌پێی‌ئاسایی‌نه‌بوو‌سه‌ر‌بۆ‌حه‌زو مه‌رجه‌کانی‌بریتانیا‌دانوێنێ. ئهوروپا ناپۆلیۆن‌له‌وه‌‌گه‌یشت‌که‌‌مۆرکردنی‌په‌یماننامه‌ی‌ئامیان‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز‌مانای‌به‌رز‌کردنی‌ئاڵی‌سپی وخۆ‌وه‌ده‌ست‌دانه،دیسان‌ده‌ست‌والکردنی‌ئینگلیزه‌‌به‌‌هه‌وه‌سه‌تی‌خۆی‌ده‌ست‌له‌‌ئه‌وروپا‌وه‌ر‌بدات. رازی‌بوونی‌بریتانیا‌به‌‌به‌رز‌کردنه‌وه‌ی‌ئاڵی‌فرانسا‌له‌‌سه‌ر‌خاکی‌به‌لژیکی‌به‌رامبه‌ربه‌‌که‌ناره‌کانی، مه‌گه‌ر‌نیشانه‌ی‌لوازی‌بریتانیا‌نه‌بوو؟ئه‌مه‌‌ویستی‌ناپۆلیۆن‌بوو. له‌‌ئیتالیا‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌فرانسا‌چه‌ند‌هه‌نگاوێک‌نران،هه‌موویان‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نه‌مساو بریتانیا‌بوون،کتو‌متیش‌دژی‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌ئامیان‌بوون.به‌م‌هه‌نگاوانه،فرانسا‌چه‌ند‌پانتاییه‌کی خاکی‌بیامون‌له‌‌باکوری‌ئیتالیا‌که‌‌له‌‌به‌پیت‌ترین‌پارچه‌‌کانی‌خاکی‌ئیتالیابوو‌خسته‌‌ناو‌سنوره‌کانی‌خۆی، له‌گه‌ڵ‌مه‌زنترین‌روبه‌ر‌له‌‌میرنشینی‌سه‌ردینیا‌و‌دورگه‌ی‌ئه‌لبا،کۆماری‌سیزاڵبیێ‌شی‌له‌‌سه‌ر‌شێوازی نوێ‌دامه‌زراندو‌خۆی‌کرده‌‌سه‌رۆک‌به‌سه‌ریه‌وه. زۆر‌به‌‌زێده‌‌رۆییه‌وه‌‌ده‌ستی‌ده‌خسته‌‌ناو‌کارو‌باری‌سویسراوه،سه‌ره‌ڕای‌به‌رگریه‌کی‌زۆری سویسریه‌کان‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکیشی‌داگیر‌کردن،ئه‌م‌پارچه‌‌خاکه‌ی‌به‌‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌به‌رگری‌به‌‌فرانسا به‌سته‌وه‌و‌خۆی‌کرده‌‌حاکمی‌به‌رزی‌کاروباری،هه‌روه‌ها‌رازی‌نه‌بوو‌له‌‌هۆڵه‌ندا‌بکشێته‌وه.
ئهڵمانیا
کاتی‌مۆر‌کردنی‌په‌یماننامه‌ی‌لۆنڤیل‌ناپۆلیۆن‌په‌یمانی‌به‌‌ئه‌میره‌کانی‌روی‌چه‌پی‌روباری‌راین‌دابوو ئه‌وانه‌ی‌خاکیان‌به‌ر‌فرانسا‌که‌وتبوو‌هه‌ر‌کاته‌ی‌کاروباره‌کانی‌بۆ‌رێک‌خستن‌قه‌ره‌بووی‌زیانه‌کانیان‌له ئه‌ڵمانیای‌ناوه‌ڕاست‌بۆ‌بکاته‌وه.ئه‌و‌کات‌ئه‌ڵمانیا‌به‌سه‌ر‌چه‌ندین‌ده‌وڵه‌ت‌و‌میرنشین‌وشاری‌ئازاد‌وشاری قه‌شه‌یی‌دا‌دابه‌ش‌ببوو. هه‌ر‌یه‌ک‌له‌م‌یه‌کانه‌‌وه‌کو‌ده‌وڵه‌تێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌ره‌فتاریان‌ده‌کرد‌هه‌ریه‌که‌ی‌سیسته‌م‌و‌ده‌ستوری‌تایبه‌تی خۆی‌هه‌بوو،هه‌موو‌ئه‌و‌میرنشین‌و‌وڵتانه‌‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌رۆمانیی‌پیرۆزمه‌ند‌ئه‌ندام‌بوون‌که ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا‌سه‌رۆکایه‌تیی‌ده‌کردن.به‌‌پێی‌رێکخستنه‌‌نوێکه‌ی‌ناپۆلیۆن‌هه‌موو‌ده‌وڵه‌تۆکه‌و‌شانشینه ئاینیه‌کانی‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌و‌خرانه‌‌سه‌ر‌بڕوسیاو‌باڤاریاو‌نه‌مسا‌به‌م‌بڕیاره‌ی‌زیانێکی‌مادیی‌زۆری‌له که‌لیسا‌دا.ژماره‌ی‌شاره‌‌ئازاده‌کان51بوون‌هه‌مووی‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌‌ته‌نها6یان‌نه‌بن. له‌‌رێگه‌ی‌به‌خشینی‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌ئه‌م‌شارانه‌‌به‌‌ئه‌میرو‌حاکمه‌کان‌دڵی‌ئه‌وانی‌رازی‌کرد،هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی‌ئابووریی‌چاکی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ندێک‌له‌‌ده‌وڵه‌تانی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ست‌که‌‌بووه‌‌هۆی‌زویر‌بوون‌و نیگه‌رانی‌ئینگلیزه‌کان‌چونکه‌‌زیانی‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌سیاسی‌و‌ئابووریی‌ده‌گه‌یاندن. له‌‌رێکخستنه‌‌نوێکه‌یدا‌ناپۆلیۆن‌ژماره‌ی‌ده‌وڵه‌تانی‌ئه‌لمنیا‌بۆ39ده‌وڵه‌ت‌که‌م‌کرده‌وه‌‌له‌م‌هه‌نگاوه‌ی گه‌ڵێک‌له‌‌مێژوونوسان‌ره‌خنه‌یان‌له‌‌ناپۆلیۆن‌گرت‌به‌‌لێکدانه‌وه‌ی‌ئه‌مان‌هه‌نگاوێکه‌‌بۆ‌دروست‌بوونی ئه‌ڵمانیایه‌کی‌یه‌کگرتوو،به‌ڵم‌مه‌به‌ستی‌ناپۆلیۆن‌له‌م‌کاره‌یدا‌دروست‌کردنی‌یه‌کیه‌تیه‌کی‌سیاسیانه‌ی‌به‌هێز بوو‌که‌‌بتوانێ‌له‌‌لوتکه‌ی‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌م‌یه‌کانه‌‌حاکم‌و‌ئه‌میرێک‌دابمه‌زرێنێ‌له‌‌رێگه‌یه‌وه‌‌باشتر‌بتوانێ کاره‌که‌‌ببات‌به‌ڕێوه‌‌و‌هه‌ر‌خۆشی‌وه‌کو‌دادوه‌رێک‌سه‌رپه‌رشتی‌کێشه‌ی‌نێوان‌ده‌وڵه‌ته‌‌نوێکان‌بکات،ئهم رێکخستنه‌‌نوێ‌یه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌لێکدانه‌وه‌ی‌ئینگلیزه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌وان‌دا‌نه‌بوو،له‌م‌گۆڕانه‌‌فرانسا ده‌یه‌وێ‌خۆی‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپادا‌بسه‌پێنێ.هه‌رچه‌نده‌‌ناپۆلیۆن‌روبه‌ری‌خاکه‌کانی‌نه‌مسای‌به‌رفراوان‌تر کردبوو‌به‌ڵم‌نه‌مسا‌له‌‌ناره‌حه‌تیه‌که‌ی‌بریتانیا‌به‌شداره،نه‌مسا‌ئه‌م‌فراوان‌کردنه‌ی‌به‌‌ده‌ست‌تێوه‌ردان‌له کارو‌باری‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌ده‌زانی. ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌له‌‌سه‌روه‌ری‌ئینگلیز‌وه‌رده‌گیران،له‌‌به‌رامبه‌ریشی‌دا‌ئینگلیزیش‌له‌‌سه‌روه‌ریی‌فرانسای وهرگرتبوو..ئینگلیزه‌کانیش‌سستیان‌له‌‌دانه‌وه‌ی‌زۆر‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌هۆڵه‌ندا‌ده‌نواند،هه‌روه‌ها سه‌ره‌ڕای‌ئاگادارکردنه‌وه‌یان‌له‌لیه‌ن‌فرانساوه‌‌درێغیی‌له‌‌پێدانه‌وه‌ی‌دورگه‌ی‌ماڵتا‌ده‌کرد‌که‌‌چه‌ندین‌جار ناپۆلیۆن‌داوای‌کردبوو‌بیگه‌رێنێته‌وه‌‌بۆ‌خاوه‌نه‌کانی‌که‌‌‌سوارچاکانی‌ماڵتا‌بوون،ناپۆلیۆن‌به‌به‌رده‌وامی گله‌یی‌له‌و‌رۆژنامانه‌‌هه‌بوون‌که‌‌له‌‌بریتانیا‌هێرشیان‌ده‌کرده‌‌سه‌ر‌فه‌رنساو‌ناپۆلیۆن‌وسیاسه‌ته‌که‌ی،دیسان له‌نده‌ن‌‌ببووه‌‌بنکه‌ی‌ناحه‌ز‌و‌ئۆپۆزسیۆن‌و‌کۆچبه‌رو‌پیلنگێڕانی‌فه‌ره‌نسی‌ئه‌وانه‌ی‌به‌رده‌وام‌پیلنیان دژی‌فرانساو‌گیانی‌ناپۆلیۆن‌ده‌گێرا‌و‌پڕۆپاگه‌نده‌یان‌دژی‌رژێمه‌که‌ی‌له‌‌روپه‌ڕی‌رۆژنامه‌کان‌بڵو ده‌کرده‌وه،هه‌ڵس‌و‌که‌وته‌کانی‌فرانسا‌رای‌گشتیی‌بریتانیای‌وروژاند،له‌وه‌‌دڵنیا‌بوون‌که‌‌ئه‌وه‌ی
چاوه‌ڕوانده‌کرێ‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ئامیان‌به‌دی‌نایه،به‌ڵم‌فرانسا‌ده‌سکه‌وتی‌زۆری‌لێ‌وه‌ده‌ست‌هێناوه. ناکۆکی‌که‌وته‌‌نێوانیان‌و‌خاڵی‌هاوبه‌شی‌ناکۆکیه‌‌که‌ش‌مه‌سه‌له‌ی‌ماڵتا‌بوو. کاتێک‌له‌‌شوباتی1803فرانسا‌داوای‌له‌‌بریتانیا‌کرد‌له‌‌دورگه‌ی‌ماڵتا‌بکشێته‌وه،بریتانیاش‌داوای‌لێ کرد‌له‌‌هۆڵه‌ندا‌وسویسرا‌و‌بیامۆن‌بکشێته‌وه،ئه‌مه‌‌له26ی‌نیسانی1803بوو.دواتر‌بێ‌راگه‌یاندنی بڕیاری‌شه‌ڕ،به‌‌پڕاکتیکی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی‌شه‌ڕ‌ده‌ستیان‌پێکرد.
ناپۆلیۆن،تاجی‌ئیمپڕاتۆريه‌ت‌له‌سه‌ر‌ده‌نێت یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌ک‌هاتنی‌روداوه‌کان،له‌‌ناوخو‌و‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا،به‌‌دیدی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بووه‌‌مایه‌ی فراوان‌بوونی‌ده‌سه‌ڵتی‌ناپۆلیۆن‌و‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌توانای‌پیلنه‌‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌که‌کانی‌دژی‌خودی ناپۆلیۆن،رای‌گشتی‌فه‌ره‌نسیی‌گه‌یانده‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌ده‌بێ‌سنورێک‌بۆ‌دوژمنانی‌گه‌لی‌فرانساو‌شۆڕش دا‌بنرێت‌جا‌ئه‌مانه‌‌چ‌له‌‌چه‌پڕه‌وه‌‌کانی‌یاقوبیه‌کان‌بن‌یا‌له‌‌ڕاستڕه‌وه‌کانی. له1803له‌‌پاریس‌توانرا‌رێگه‌‌له‌‌سه‌رکه‌وتنی‌پیلنێکی‌مکومی‌سه‌رۆکی‌گروپی‌پادشاخوازه توندڕه‌وه‌کان‌بگیرێ‌که‌‌له‌‌ئینگلته‌را‌نیشته‌جێ‌بوو‌په‌یوه‌ندی‌باشی‌له‌گه‌ڵ‌نێوه‌ندی‌حاکمه‌کانی‌بریتانیا ههبوو.مه‌به‌ست‌له‌و‌پیلنه‌‌گرتن‌یا‌کوشتنی‌بۆناپڕت‌بوو‌دواتر‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌بۆ‌فرانسا. ئه‌م‌پیلنه‌ش‌بووه‌‌به‌لگه‌یه‌کی‌تر‌که‌‌به‌رپڕسه‌‌مه‌زن‌و‌کاربه‌ده‌ستانی‌نزیک‌له‌‌دام‌وده‌زگا‌ی‌حوکمڕانی ناپۆلیۆن‌له‌م‌کارانه‌‌تێوه‌گلبوون‌نمونه)مۆرۆ‌و‌بیشیگرۆ(له‌‌جه‌نه‌راله‌‌مه‌زنه‌کانی‌نزیک‌له‌‌ناپۆلیۆن‌بوون که‌‌له‌و‌پیلنه‌‌به‌شدار‌بوون،به‌ر‌له‌‌پیلنه‌که‌‌پیلنگێڕی‌مه‌زن‌کادۆدال‌به‌‌دوو‌مانگ‌پێش‌ئه‌و‌روداوه‌‌له که‌ناره‌کانی‌فرانسا‌دابه‌زیبوو‌ده‌ستی‌به‌‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌کردبوو،گوایه‌‌له‌م‌زوانه‌‌ده‌سه‌ڵتی پادشایه‌تی‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌له‌‌سه‌رده‌ستی‌یه‌کێک‌له‌‌ئه‌ندامانی‌خانه‌واده‌ی‌پادشایه‌تی‌بۆربۆن،دوای سه‌رنه‌که‌وتنی‌پیلنه‌که‌‌پیلنگێڕی‌یه‌که‌م‌کادۆدال‌له‌‌پاریس‌ده‌ستگیر‌ده‌کرێ. ئه‌م‌پیلنه‌‌رقو‌کینی‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌پادشاو‌رژێمه‌که‌ی‌و‌ئینگلیزه‌کانیش‌زیاتر‌کرد‌به‌وه‌ی واز‌له‌‌کارو‌باری‌ناوه‌‌خۆی‌فرانسا‌ناهێنن،هه‌روه‌ها‌خۆشه‌ویستی‌و‌پابه‌ندیان‌بۆ‌ناپۆلیۆن‌زیاتر‌بوو. فرانسا‌ئه‌م‌روداوه‌ی‌به‌‌هه‌ل‌زانی‌تا‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بگه‌یه‌نێته‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌ی‌که‌‌دوژمنان‌واز‌له‌‌ئارامی فرانسا‌ناهێنێ،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌دوژمن‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌بێ‌ئومێد‌بێت‌باشترین‌چاره‌‌ئه‌وه‌یه حوکمڕانی‌له‌‌فرانسا‌بکه‌ینه)ویراسی(.
کادۆدال
ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ناپۆلیۆن‌حه‌زی‌له‌وه‌‌نه‌بوو‌ببێته‌‌وارسی‌حوکمی‌بۆربۆن‌چونکه‌‌ئه‌م‌چاوی‌له‌‌زیاتر بوو،خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌ته‌نها‌حوکمڕانیان‌له‌‌فرانسا‌ده‌کرد‌به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌چاوی‌له‌‌‌حوکمڕانی‌سه‌رتاپای ئه‌وروپای‌رۆژئاوا‌هه‌بوو،به‌ڵکو‌خه‌ونی‌به‌‌زیاتریش‌ده‌بینی.بۆیه‌‌پێی‌باش‌بوو‌له‌‌وێنه‌ی‌شارلمان‌بکات نه‌ک‌لویسی‌شازده‌هه‌م،هه‌روه‌ها‌نازناوی‌ئیمپڕاتۆریی‌پێ‌باشتر‌بوو‌له‌‌نازناوی‌پادشا. له‌‌نیسانی1804راپڕسیه‌کیان‌ئه‌نجام‌دا‌بۆ‌وه‌رگرتنی‌رای‌خه‌ڵک‌له‌سه‌ر‌ناو‌نانی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌ئیمپڕاتۆر له‌ئه‌نجام‌به‌ریژه‌ی‌له99%ده‌نگه‌کانی‌وه‌ده‌ست‌هێنا،دیاره‌‌به‌ر‌له‌‌هه‌زار‌ساڵ‌شکۆی‌مه‌زن)حبر‌العزم( تاجی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌له‌سه‌ری‌شارلمان‌ناوه‌‌بۆیه‌‌ناپۆلیۆنیش‌له‌مه‌‌که‌متری‌قه‌بوول‌نه‌بوو،ئهوهبووله2ی دێسه‌مبه‌ری1804پاپا‌بیۆسی‌دوانزه‌هه‌می‌له‌‌پاریس‌ئاماده‌کرد‌بۆئه‌وه‌ی‌هه‌مان‌رێوره‌سم‌له‌‌که‌لیسا‌ی نۆتردام‌به‌رێ‌به‌ڕێوه.
هاوپه‌يمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌سێیه‌م له‌ماوه‌ی‌نێوان‌ساڵه‌کانی1804-1803شه‌ڕه‌کان‌بریتی‌بوون‌ته‌نها‌له‌‌داگیر‌کردنی‌چه‌ند‌به‌نده‌رێکی هۆڵه‌نداو‌ئیتالیاو‌که‌ناره‌کانی‌هانۆڤه‌ر‌له‌لیه‌ن‌له‌شکری‌فرانساوه،ئه‌م‌به‌نده‌رانه‌‌بۆ‌بازرگانی‌بریتانیا‌زۆر گرنگ‌بوون،به‌ریتانیه‌کان‌ترسی‌ئه‌وه‌یان‌لێ‌نیشته‌وه‌‌که‌‌رۆژێک‌له‌‌خه‌و‌هه‌ڵسن‌ببینن‌ئاڵ‌سێ ره‌نگیه‌که‌ی‌فرانسا‌له‌سه‌ر‌خاکی‌ئه‌وان‌هه‌ڵدراوه،ناپۆلیۆن‌گه‌ڵێک‌جار‌ده‌یگوت‌پێویستی‌به‌‌ته‌نها6 کاتژمێر‌هه‌یه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌شکره‌که‌ی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌ریای‌مانش‌دا‌بگرێ،ئه‌وکاتیش‌سه‌باره‌ت‌به‌‌بریتانیا هه‌موو‌شتێک‌کۆتایی‌دێت.فه‌ره‌نسیه‌کان‌هه‌ڕه‌شه‌‌کانی‌ناپۆلیۆنیان‌به‌‌هه‌ند‌وه‌رده‌گرت‌بۆیه‌‌کارگه‌کانیان به‌رده‌وام‌خه‌ریکی‌دروست‌کردنی‌که‌شتی‌و‌به‌له‌می‌سه‌ربازی‌بوون‌بۆ‌گواستنه‌وه‌ی‌سه‌ربازو‌تفاقی جه‌نگی‌له‌‌ده‌ریاوه،سه‌ربازه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌مانشه‌وه‌‌خه‌ریکی‌مه‌شق‌ومانۆری‌سه‌ربازیی به‌رده‌وام‌بوون،له‌‌هه‌موو‌لیه‌کیشه‌وه‌‌هێزی‌وڵتانی‌هاوکار‌له‌‌هۆڵه‌نداو‌ئیتالیاو‌به‌لژیک‌و‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌هاتن تا‌له‌‌سوکایه‌تی‌پێکردنی‌ئینگلیزه‌کان‌به‌شدار‌بن،له‌م‌مانۆره‌‌سه‌ربازیانه‌‌بۆ‌به‌رز‌کردنه‌وه‌ی‌وره‌ی سه‌ربازه‌کان‌ناپۆلیۆن‌خۆی‌ئاماده‌‌ده‌بوو،له‌‌پێناو‌بووژاندنه‌وه‌و‌به‌هێز‌کردنی‌ئه‌م‌ئۆپه‌راسیۆنه‌‌ناپۆلیۆن‌له سازش‌کردن‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ریکا‌دودڵی‌نه‌ده‌‌نواند،هه‌رزو‌له‌به‌رامبه‌ر‌هاوکاریه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌ستی‌له دورگه‌ی‌لویزیانا‌هه‌ڵگرت.
کاتێک‌ئاماده‌‌باشیه‌کانی‌له‌شکری‌فرانسا‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌وپه‌ری‌لوتکه‌‌له‌‌ئه‌فسه‌ری‌به‌تواناوه‌‌تا‌ژماره‌ی سه‌ربازه‌کان‌که‌‌گه‌یشته120هه‌زار‌سه‌رباز،بڕوای‌ئه‌وه‌‌له‌ناو‌خه‌ڵک‌بڵو‌بۆوه‌‌که‌‌ئیتر‌لوت‌به‌رزیه‌که‌ی ئینگلیز‌به‌ره‌و‌شکانه،ته‌نانه‌ت‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌تواناکانی‌فرانساش‌به‌گومان‌بوون‌بڕوایان‌وابوو‌که‌‌ئه‌م‌جاره فرانسا‌سه‌رکه‌وتن‌به‌ده‌ست‌ده‌هێنێ. نه‌خشه‌ی‌ناپۆلیۆن‌بۆ‌هێرشه‌کان،ناردنی‌که‌شتی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌بۆ‌‌هاوکاریی‌که‌شتیه‌کانی‌ئیسپانیای هاوپه‌یمان‌بوو‌بۆ‌دورگه‌ی‌ئه‌نتیل‌و‌گه‌مارۆدانی،به‌‌بڕوای‌ناپۆلیۆن‌هێزه‌کانی‌ئینگلیز‌به‌دوایان‌ده‌که‌ون ئه‌وساش‌هێزه‌کانی‌ئینگلیز‌له‌‌مانش‌که‌م‌ده‌بنه‌وه‌‌ئیتر‌ناپۆلیۆن‌به‌‌ئاسانی‌ده‌توانێ‌هێزه‌کانی‌خۆی‌له‌‌مانش دابه‌زێنێ‌و‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌که‌ناره‌کانی‌ئینگلیز‌دا‌بگرێ،ئه‌م‌جۆره‌‌هێرشه‌‌پێویستی‌به‌‌زیره‌کی‌یه‌کی‌که‌م وێنه‌و‌گورجو‌گۆلی‌و‌کتوپڕی‌له‌‌ئه‌نجام‌دان‌هه‌بوون،به‌ڵم‌ئه‌م‌خه‌سله‌تانه‌‌له‌‌جه‌نه‌رالی‌که‌شتیگه‌لی فرانسا)ڤیلنۆڤ(دا‌نه‌بوون،ئۆپه‌راسیۆنه‌که‌ی‌به‌‌دودڵی‌وسستی‌ئه‌نجام‌دا،بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌میرال نلسۆن‌له21ی‌ئۆکتۆبه‌ر1805هێرشێکی‌کتو‌پڕ‌له‌‌روی)ئاگه‌ر(ی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌که‌ناره‌کانی‌ئیسپانیاوه بکاته‌‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌ده‌ستێکی‌کوشنده‌ی‌لێ‌بووه‌شێنێ‌وشکست‌به‌‌هێزه‌کانی‌بهێنێ‌و‌زۆربه‌ی که‌شتیه‌کانی‌له‌ناو‌به‌رێ،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئومێده‌کانی‌ناپۆلیۆن‌هه‌ره‌سیان‌هێنا‌و‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌ده‌ریاش‌بۆ ئنگلیزه‌کان‌مایه‌وه. شه‌ڕی‌ئاگه‌ر‌وای‌به‌سه‌ر‌ناپۆلیۆن‌دا‌سه‌پاند‌که‌‌نه‌خشه‌و‌پیلنه‌کانی‌بگۆڕێ،بریتانیا‌له‌‌ئابی1805له دژی‌فرانسا‌له‌‌پێکهێنانی‌هاوپه‌یمانیه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌نوێ‌دابوو،ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌ناونرا)هاوپهیمانێتی نێو‌ده‌وڵه‌تیی‌سێیه‌م(هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌بریتانیا‌و‌روسیاو‌نه‌مساو‌ئه‌سوه‌ج‌تێیدا‌ئه‌ندام‌بوون،هه‌ریه‌ک‌له‌م وڵتانه‌‌به‌شێوه‌یه‌ک‌له‌‌شێوه‌کان‌له‌‌هه‌ڵس‌و‌که‌وتی‌ناپۆلیۆن‌ناره‌حه‌ت‌بوون. روسیا‌له‌‌ده‌ستێوه‌ر‌دانه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌کارو‌باری‌ئه‌ڵمانی‌رازی‌نه‌بوو،نه‌مسا‌له‌‌دێر‌زه‌مانه‌وه چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌کرد‌ده‌رفه‌تێکی‌بۆ‌بره‌خسێ‌تا‌تۆله‌ی‌کۆنی‌لێ‌بکاته‌وه،نه‌مسا‌زۆر‌له‌و‌راگه‌یاندنه‌ی فرانسا‌ناره‌حه‌ت‌بوو‌کاتێک‌‌وه‌کو‌پادشای‌ئیتالیا‌خۆی‌ناساندو‌خاکه‌که‌شی‌خسته‌‌سه‌ر‌فرانساوه،دیسان سوێدیش‌له‌‌ره‌فتاره‌کانی‌فرانسا‌ناره‌حه‌ت‌بوو‌که‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌وروپای‌رۆژئاوای‌ده‌کرد.بریتانیا‌ده‌یزانی چۆن‌فاکته‌ری‌بزوێنه‌ری‌هه‌ستی‌هاوڵتیانی‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌ده‌خاته‌‌گه‌ر‌بۆیه‌‌له‌‌هاوینی1805دوای‌وه‌ده‌ست هێنانی‌هاوکاریی‌وڵته‌کان‌بڕیاری‌جه‌نگی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌راگه‌یاند. کاتێک‌ناپۆلیۆن‌هه‌ستی‌به‌م‌پیلن‌و‌ئاماده‌کاریه‌ی‌کرد‌که‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌دژی‌ئه‌و‌ده‌کرێ،ئه‌و‌له‌شکره‌ی‌‌له باکوری‌فرانسا‌بۆ‌هێرش‌بردنه‌سه‌ر‌ئینگلیز‌ئاماده‌ی‌کردبوو‌روی‌وه‌رگێرایه‌‌نه‌مسا‌تا‌گورزێکی‌لێ بووه‌شێنێ‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌ئاماده‌‌باشیه‌که‌یان‌ته‌واو‌بێ‌و‌روسیا‌به‌‌هانایه‌وه‌‌بێ،ئه‌وساش‌رو‌له‌‌بریتانیا‌بکات. سوپای‌فرانسا‌گه‌یشته‌‌شاری‌ئۆلم‌له‌‌که‌نار‌روباری‌دانوب،له‌شکری‌نه‌مسا‌له‌وێ‌دابه‌زی‌بوو.هه‌ر‌له‌‌وێ له20ئۆکتۆبه‌ری1805مه‌زنترین‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوانیان‌روی‌دا‌له‌‌ئه‌نجام‌هێزه‌کانی‌نه‌مسا‌شکستیان‌خوارد‌و
پاشه‌کشه‌یان‌کرد،نزیکه‌ی50000په‌نجا‌هه‌زار‌سه‌ربازیشیان‌لێ‌به‌‌دیل‌گیرا،پاشماوه‌ی‌له‌شکره‌که‌ی نه‌مسا‌روه‌و‌رۆژهه‌لت‌رایان‌کرد‌به‌ره‌و‌پیر‌له‌شکری‌روسیا‌که‌‌به‌هانایه‌وه‌‌ده‌هات‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌یه‌که‌وه دژه‌‌هێرشێک‌بکه‌ن،به‌ڵم‌له‌شکری‌فرانسا‌به‌‌دوایانه‌وه‌‌رۆیشت‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌روسه‌کان‌به‌یه‌ک‌بگه‌ن لێیان‌بووه‌‌شه‌ڕ، نزیک‌ترین‌شوێن‌بۆ‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتنی‌له‌شکره‌کان‌خاکی‌بڕوسیای‌بێ‌لیه‌ن‌بوو‌ناپۆلیۆن‌ریزی‌تایبه‌تیی بۆ‌پادشاکه‌ی‌هه‌بوو،به‌ڵم‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌گوێیان‌به‌م‌نه‌ریته‌‌نه‌دا‌بێ‌سل‌کردنه‌وه‌‌پیرۆزمه‌ندی‌سنوری بڕوسیای‌بێ‌لیه‌نیان‌به‌زاند،ئه‌مه‌ش‌بووه‌‌مایه‌ی‌توڕه‌‌بوونی‌پادشای‌بڕوسیا،ناچا‌په‌یوه‌ندیی‌به قه‌یسه‌ره‌وه‌‌کرد‌به‌‌مه‌به‌ستی‌به‌شداری‌کردن‌له‌‌شه‌ڕه‌کان‌دژی‌فرانسا،له2یدێسهمبهری1805له گردۆله‌کانی‌ئوسترلیزی‌نه‌مسایی‌مه‌زنترین‌شه‌ڕ‌له‌‌مێژووی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌کانی هه‌ریه‌ک‌له‌‌نه‌مسا‌وروسیا‌رویدا،له‌م‌شه‌ڕه‌‌هه‌ردوو‌له‌شکری‌روسیاو‌نه‌مسا‌شکستی‌گه‌وره‌یان‌خوارد ناپۆلیۆن‌ده‌رسێکی‌پێدان‌که‌‌بڕوسیای‌پێ‌چاو‌شکاو‌کردبۆ‌ئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌هه‌ڵه‌ی‌وانه‌کا‌له‌گه‌ڵ نه‌یارانی‌فرانسا‌بکه‌وێته‌‌هاو‌په‌یمانێتیه‌وه،هێزه‌‌شکست‌خواردوه‌کان‌له‌‌دوای‌خۆیان20000بیست هه‌زار‌کوشتیاریان‌لێ‌جێ‌ما. له‌‌مه‌زنترین‌ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌دوو‌سه‌رکه‌وتنه،هه‌ر‌رۆژی‌دوای‌شه‌ڕی‌ئۆسترلیتز‌پادشای‌نه‌مسا‌داوای چاوپێکه‌وتنی‌له‌‌ناپۆلیۆن‌کرد.....به‌‌یه‌که‌وه‌‌وتووێژو‌دانوستانیان‌بۆ‌ئاشته‌وایی‌ده‌ست‌پێ‌کرد. له16یدێسهمبهری1805په‌یماننامه‌ی‌برسبۆرگی‌به‌ناوبانگیان‌مۆر‌کرد،له‌م‌په‌یماننامه‌یه...نه‌مسای تیا‌رسوا‌کراو‌فرانساش‌له‌‌ئیتالیاو‌خواروی‌ئه‌ڵمانیا‌سه‌رفراز‌کرا.روسیاش‌به‌‌کردار‌له‌‌شه‌ڕه‌که‌‌کشایه‌وه بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌مۆر‌بکات. سه‌باره‌ت‌به‌‌بڕوسیا‌ناپۆلیۆن‌له‌و‌هه‌ڵوێسته‌ی‌بێزار‌بوو‌که‌‌ده‌یویست‌له‌‌فرانسا‌هه‌لگه‌ڕێته‌وه‌‌و‌بکه‌وێته گه‌ر‌لیه‌نی‌هاوپه‌یمانێتی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌سێیه‌مه‌وه‌‌بۆیه‌‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌شه‌رمه‌زاری‌به‌سه‌ردا‌سه‌پاند‌که‌‌هیچ ئابڕوی‌بۆ‌بڕوسیا‌نه‌هێشت‌بۆوه،به‌‌ناوی‌په‌یمانی‌شۆنبرۆن،به‌‌پێی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌خاکه‌کانی‌کلیڤ‌و نیوشاتێل‌له‌‌سه‌ر‌روباری‌راینی‌لێ‌سه‌ندو‌کردنی‌به‌‌میرنشینێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌له‌‌ژیر‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا، هه‌روه‌ها‌که‌رتی‌ئه‌نسباخ‌ی‌لێ‌جیاکرده‌وه‌و‌خستیه‌‌سه‌ر‌باڤاریا.که‌رتی‌هانۆڤه‌ریشی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌مانه‌‌دا به‌‌بڕوسیا،ئه‌م‌که‌رته‌‌که‌رتێکی‌به‌‌پیت‌وبه‌ره‌که‌ت‌بوو‌بووه‌‌خاڵی‌ناکۆکی‌هه‌میشه‌یی‌له‌‌نێوان‌ئه‌مان‌و ئینگلیزه‌کان‌چونکه‌‌جێی‌بایه‌خی‌خانه‌واده‌ی‌پادشای‌ئینگلیزی‌کۆن‌بوو.په‌یماننامه‌که‌ش‌له15ی دێسه‌مبه‌ری1805مۆر‌کرا. ناپۆلیۆن‌به‌مه‌‌نه‌وه‌ستا‌کاتێک‌گه‌ڕایه‌وه‌‌پاریس‌به‌‌پێشوازیه‌کی‌که‌م‌وێنه‌وه‌‌به‌‌گول‌وگولزار‌پێشوازیی لێکرا،به‌وه‌ی‌توانی‌بووی‌هاوپه‌یمانێتی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌سێیه‌م‌تێک‌بشکێنێ،له‌‌کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌ش‌یه‌کیه‌تی ده‌وڵه‌تۆکه‌‌کانی‌ئه‌ڵمانیای‌دامه‌زراند‌به‌ناوی)یه‌کیه‌تیی‌راین(که‌‌سه‌ر‌به‌‌خۆیه‌وه‌‌بێ‌و‌په‌یمان‌ده‌دا
هاوپه‌يمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌چواره‌م کاتێک فرانسا‌له1805سنوری‌بڕوسیای‌به‌زاند‌دیمان‌که‌‌بڕوسیا‌سه‌ره‌ڕای‌ترس‌و‌دله‌‌راوکێی‌به شداری‌خۆی‌له‌‌شه‌ڕ‌راگه‌یاند.به‌ڵم‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ئۆسترلینتزا‌سه‌رکه‌وتنی‌به‌ده‌ست‌هێنا، بڕوسیا‌بۆ‌خۆ‌پاڕاستن‌له‌‌ئاگری‌شه‌ڕ‌له‌‌بڕیاره‌که‌ی‌په‌شیمان‌بۆوه،له‌گه‌ڵ‌ناپۆلیۆن‌په‌یماننامه‌ی‌شونبرۆن ی‌به‌‌شه‌رمه‌زاری‌مۆر‌کرد،هه‌ر‌چه‌نده‌یه‌کیه‌تی‌راین‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌راده‌یه‌ک‌که‌م ده‌کردنه‌وه‌‌که‌‌توشی‌نامۆی‌سیاسی‌ببوو. به‌ڵم‌که‌‌هۆڵه‌ندا‌کرایه‌‌میرنشینێکی‌سه‌ر‌به‌‌ناپۆلیۆن،لویسی‌برای‌خۆی‌کرد‌به‌‌پادشا،بڕوسیا‌ناچار‌بۆ بیر‌له‌‌شه‌ڕ‌بکاته‌وه.ئه‌وه‌ی‌بڕوسیای‌ناره‌حه‌ت‌کرد‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌جیات‌ئه‌و‌خاکانه‌ی‌که‌لێی سه‌ند‌بوون‌هه‌رێمی‌هانۆڤه‌ری‌پێ‌دابوو‌ئه‌م‌ده‌یزانی‌له‌‌پشتیه‌وه‌‌ناپۆلیۆن‌دانوستان‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز‌ده‌کات‌و ئه‌م‌خاکانه‌ی‌پێ‌ده‌دات‌که‌‌له‌‌بڕوسیای‌سه‌ندۆته‌وه،ئه‌مه‌ش‌سوکایه‌تیه‌کی‌مه‌زنه‌‌بۆ‌بڕوسیا. له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌بڕوسیا‌داوای‌له‌‌ناپۆلیۆن‌کرد‌له‌‌هه‌موو‌خاکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بکشێته‌وه،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی سه‌رنه‌که‌وتنی‌دانوستانه‌کانی‌ئاشته‌وایی‌فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز‌و‌روسیا،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی‌چواره‌م‌له‌‌نێوان‌بڕوسیا‌و‌روسیا‌و‌ئینگلته‌را‌و‌سوێد‌به‌سترا.به‌ر‌له‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانه‌کان بکه‌ونه‌‌خۆ،ناپۆلیۆن‌ده‌ست‌پێشخه‌ریی‌له‌‌هه‌ڵگیرساندنی‌شه‌ڕ‌کرد. له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1806له‌‌شا‌ری‌یه‌ینا‌بڕوسیه‌کان‌به‌ده‌ست‌فه‌ره‌نسیه‌کانه‌وه‌‌شکستیان‌خوارد،لهشکری بڕوسیه‌کان‌راونران‌تا‌به‌رلینیشیان‌له‌سه‌ر‌دانا.به‌هۆی‌شکستیان‌له‌شکری‌بڕوسیا‌که‌‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی پادشاکه‌ی‌بوو‌روه‌و‌سنور‌رایان‌ده‌کرد‌تا‌له‌‌بڕوسینا‌به‌‌له‌شکری‌روسیا‌بگه‌ن‌که‌‌بۆ‌کۆمه‌گ‌کردنیان ده‌هاتن،به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌له‌‌هێرش‌بردن‌و‌راوه‌دونانی‌به‌رده‌وام‌بوو‌تا‌له‌‌مانگی‌شوباتی1807لهشهڕی فریدلند‌به‌سه‌ر‌‌هه‌ردوکیان‌دا‌زاڵ‌بووزیانی‌زۆریشی‌پێ‌گه‌یاندن.ئیترهه‌ر‌زووهه‌ردوو‌ووڵته هاوپه‌یمانه‌که‌‌داوای‌ئاشته‌واییان‌له‌‌ناپۆلیۆن‌کرد.
ئاشته‌وايی‌تلسیت له25ی‌حوزه‌یرانی1807کۆبونه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌نێوان‌قه‌یسه‌ری‌روسیاو‌ناپۆلیۆن‌له‌‌نا‌و‌به‌له‌مێکی‌بچوک‌له روباری‌نیمن‌به‌سترا،به‌‌چه‌ند‌خالێکی‌لێک‌تێگه‌یشتن‌کۆبونه‌وه‌که‌یان‌کۆتایی‌هات.گرنگترین ئه‌وخالنه‌ی‌که‌‌له‌سه‌ری‌پێکهاتبوون‌بریتی‌بوون‌له: _روسیا‌هیچ‌له‌‌خاکی‌له‌ده‌ست‌نه‌دات‌و‌هه‌ول‌بدرێت‌که‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌روسیا‌له‌‌فنله‌ندا‌مسۆگه‌ر بکرێن. _له‌‌به‌رامبه‌ریدا‌قه‌یسه‌ر‌دان‌به‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌‌بنێت‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌ئه‌وروپا‌کردویه‌تی‌و‌ده‌یکات، به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌په‌یماننامه‌یه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌مۆری‌کردوه‌‌دانی‌پیا‌بنێ. _قه‌یسه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌گه‌مارۆی‌سه‌ر‌ئینگلته‌را‌یه‌ک‌هه‌ڵوێستبن. له8ی‌ته‌موز‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌تلسیت‌مۆر‌کرا‌که‌‌سزای‌قورسی‌به‌سه‌ر‌بڕوسیا‌دا‌سه‌پاندبوو‌له وانه.
_له‌‌رۆژئاوای‌ئه‌ڵمانیا‌ناپۆلیۆن‌میرنشینێکی‌دروست‌کرد‌به‌‌ناوی‌وستگالیا‌براکه‌ی‌خۆی‌جیرۆم‌ی‌کرده پادشای‌ئه‌وێ.. _له‌‌خاکی‌بڕوسیا‌له‌‌پۆلۆنیا‌ده‌وڵه‌تێکی‌به‌‌ناوی‌دۆقیه‌‌ڤێرسۆفیای‌دروست‌کرد‌ئه‌میشی‌خسته‌‌سه‌ر پادشای‌سه‌کسۆنیای‌هاوپه‌یمانی‌فرانسا. _سه‌ره‌ڕای‌ئه‌م‌هه‌موو‌زیانانه‌‌باجێکی‌زۆری‌خسته‌‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بۆ‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌ی‌زیانه‌کانی جهنگ. _ژماره‌ی‌سه‌ربازه‌کانیشی‌سنوردار‌کرد. _سوپایه‌کی‌داگیرکاریشی‌له‌سه‌ر‌خاکه‌که‌ی‌دانا. به‌م‌شێوه‌یه‌‌هاوپه‌یمانی‌نیوده‌وڵه‌تیی‌چواره‌م‌دواهه‌ناسه‌ی‌دا،له‌به‌رده‌م‌فرانسا‌شتێکی‌ئاوا‌نه‌مایه‌وه‌‌جێی مه‌ترسی‌بێ‌ته‌نها‌ئینگلیز‌و‌سوێد‌نه‌بن‌دووه‌میان‌دوره‌ده‌سته‌‌پێویست‌به‌‌ترس‌ناکات،ته‌نها‌ئینگلیز‌نه‌بێ.
جه‌نگی‌ئیسپانی ناپۆلیۆن‌له 1807دوای‌ئه‌وه‌ی‌توانیی‌زیاتر‌له‌‌جارێک‌سه‌ر‌به‌‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌شۆر‌بکات‌و هاوپه‌یمانیش‌به‌سه‌ر‌روسیا‌دا‌بسه‌پێنێ‌گه‌یشتبووه‌‌لوتکه‌ی‌نه‌ش‌و‌نمای.ئیتالیاو‌سویسراشی‌ناچار‌کردن کلکایه‌تیی‌بۆ‌بکه‌ن،خۆی‌به‌سه‌رهه‌موو‌ئه‌وروپا‌دا‌سه‌پاند،به‌هێزیه‌که‌ی‌بوو‌به‌‌واقیعێک‌که‌‌جگه‌‌له ئینگلیز‌هیچ‌هێزێک‌نه‌ما‌به‌رویدا‌قیت‌بێته‌وه،دوای‌ئه‌وه‌ی‌ماوه‌ی10ساڵ‌له‌‌شه‌ڕی‌به‌رده‌وامدا‌له‌گه‌ڵ ئینگلیز‌نه‌یتوانی‌شکستی‌پێ‌بهێنێ،که‌و‌ته‌‌ئه‌و‌بڕوای‌که‌‌تاقه‌‌ئومێدی‌بۆ‌شکستهێنان‌به‌‌ئینگلیز‌ته‌نها گه‌مارۆدانه،له1806له‌‌به‌رلین‌رێو‌ره‌سم‌به‌رێ‌چوو‌بۆ‌ته‌نگه‌‌هه‌لچنین‌به‌‌ئینگلته‌را‌و‌شکست‌پێ هێنانی،به‌‌پێی‌ئه‌م‌رێوره‌سمه‌‌هیچ‌له‌‌وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌بۆیان‌نیه‌‌بازرگانی‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز‌بکه‌ن‌هه‌روه‌ها رێگه‌‌به‌‌که‌شتیه‌‌کانی‌ئینگلیز‌نادرێ‌له‌‌که‌نارو‌به‌نده‌ره‌کانی‌فرانسا‌و‌وڵته‌‌هاوپه‌یمان‌و‌دۆسته‌‌کان بووهستێ،فه‌رمانیشی‌به‌‌که‌شتی‌گه‌لی‌فرانسا‌دا‌هه‌ر‌که‌شتیه‌کی‌ئه‌وروپی‌ئاڵی‌بریتانیا‌ی‌هه‌ڵگرتبێ‌له به‌نده‌ره‌کانی‌فرانسا‌بووه‌ستێ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌باره‌که‌یدا‌ده‌گیرێ،هه‌ر‌که‌شتیه‌ک‌ئه‌م‌رێنمایانه‌‌پیاده‌‌نه‌کات‌به که‌شتیه‌کی‌دوژمن‌دێته‌‌ئه‌ژمار‌و‌ره‌گه‌زنامه‌‌ره‌سه‌نه‌که‌ی‌له‌ده‌ست‌ده‌دات،که‌شتیگه‌ل‌بۆی‌هه‌یه‌‌ده‌ست به‌سه‌ر‌سه‌رپێچیکا‌ر‌دا‌بگرێ‌یا‌نقومی‌کا. له‌‌کاتێکدا‌ئینگلیز‌بۆ‌چاوکی‌ئابووریی‌هێزی‌سه‌ربازی‌و‌سیاسیی‌پشتی‌به‌‌بازرگانی‌ئه‌وروپا‌ده‌به‌ست، بۆیه‌‌له‌م‌ده‌رگایه‌وه‌‌ناپۆلیۆن‌ده‌یویست‌گه‌مارۆی‌بدا‌و‌چۆک‌به‌میله‌ته‌که‌ی‌دا‌بدا،بازاڕه‌که‌ی‌که‌ساس وکاول‌بێ،ئه‌وه‌بوو‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌نه‌مسا‌و‌روسیا‌و‌بڕوسیاو‌دانیمارک‌و‌ئه‌سوه‌ج‌سه‌ره‌ڕای‌ناره‌حه‌تیان‌له‌م هه‌ڵوێسته‌یان‌به‌ڵم‌پابه‌ندی‌بڕیارو‌رێنماکان‌بوون‌هه‌موو‌به‌نده‌ره‌کانیان‌به‌روی‌که‌شتیه‌کانی‌ئینگلته‌را داخستن. له‌‌پێناو‌سه‌رکه‌وتنی‌پڕۆسه‌ی‌گه‌مارۆ‌پێویست‌بوو‌هه‌موو‌وڵته‌‌کانی‌کشوه‌ر‌پابه‌ندی‌بن،ناپۆلیۆن سه‌ره‌ڕای‌بلیمه‌تی‌و‌زانایی‌درکی‌به‌وه‌‌نه‌کرد‌بوو‌که‌‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌بڕیارێکی‌سه‌خته،خه‌ڵکی‌ئه‌وروپا له‌سه‌ر‌ره‌واج‌کردنی‌کالکانی‌بریتانیا‌را‌هاتبوون‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو‌ئه‌مه‌یان‌لێ‌قه‌ده‌غه‌‌بکرێت‌بۆیه
که‌شتیه‌کانی‌به‌ریتانی‌به‌‌نهێنیه‌وه‌‌کالو‌که‌لوپه‌له‌‌کانیان‌له‌‌به‌نده‌ره‌کان‌داده‌به‌زاند‌له‌‌رێگه‌ی‌قاچاخیشه‌وه ده‌گه‌یه‌نرانه‌‌بازاڕه‌کانی‌ناو‌ده‌وڵه‌ته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌هه‌ر‌به‌نهێنی. زۆرترین‌به‌نده‌ره‌‌یاخی‌بووه‌کانی‌ئه‌م‌گه‌مارۆیه‌‌به‌نده‌ره‌کانی‌خاکی‌پاپاو‌بازاڕه‌کانی‌برتوگالی‌دۆستی دێرینی‌ئینگلته‌را‌بوون. ناپۆلیۆن‌زۆر‌خه‌مخۆری‌پڕۆسه‌ی‌گه‌مارۆکه‌‌بوو،ده‌یوت‌که‌مترین‌نیانی‌و‌سستی‌له‌‌کاره‌که، کاریگه‌ریه‌که‌‌له‌ده‌ست‌ده‌دات،هه‌ر‌بۆیه‌‌ره‌چاوی‌هه‌ستی‌کاسۆلیکه‌‌کانی‌خواروی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌به‌لژیک‌و هه‌ندێک‌له‌‌ناوچه‌کانی‌فرانسای‌نه‌کرد،له‌م‌پێناوه‌دا‌له‌‌ئه‌یاری1809مولکه‌کانی‌پاپای‌خسته‌‌سه‌ر‌خاکی فرانسا‌و‌پاپاشی‌ده‌ستگیر‌کرد‌چونکه‌‌پابه‌ندی‌پڕۆسه‌ی‌گه‌مارۆکه‌‌نه‌بوو‌و‌له‌گه‌ڵیشی‌ناکۆک‌بوو.به تایبه‌ت‌له‌‌ئیتالیا‌که‌‌پاپا‌سه‌رچاوه‌ی‌هێزی‌ته‌نها‌له‌‌پیرۆزمه‌ندی‌و‌گه‌یاندنی‌په‌یامی‌مه‌سیحه‌وه‌‌نه‌ده‌بینی، ئیتالیه‌کان‌وه‌کو‌سومبوولی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌سه‌یریان‌ده‌کر،بۆیه‌‌ئه‌م‌کاره‌ی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌بریندار‌کردنی‌هه‌ستی ئیتالیه‌کان‌لێکدرایه‌وه. ئینگلیزه‌کانیش‌به‌‌پله‌‌یه‌ک‌له‌م‌بڕیار‌و‌پڕۆسانه‌‌زیان‌لێ‌که‌وتو‌بوون‌له‌‌ئاست‌ئه‌م‌کاره‌‌بۆ‌ئازاد‌کردنی کاری‌بازرگانی‌وده‌ریاکانیان‌ده‌بووایه‌‌هه‌ڵوێست‌وه‌رگرن.که‌شتی‌گه‌لی‌ئینگلته‌راش‌له‌‌به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی ئه‌م‌گه‌مارۆیه‌گه‌مارۆی‌خسته‌‌سه‌ر‌هه‌موو‌به‌نده‌رو‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌پابه‌ند‌به‌‌بڕیاری‌به‌رلین‌تا‌هیچ په‌یوه‌ندیه‌ک‌له‌نێوانیاندا‌نه‌مێنێ.بڕیاره‌کانی‌فرانساو‌کاردانه‌وه‌کانی‌ئینگلیز‌سستی‌و‌خاویه‌کیان‌خسته‌‌ناو بازرگانی‌ده‌ریاوه‌‌بازرگانی‌به‌ته‌واوه‌تی‌په‌کی‌که‌وت‌هه‌موو‌وڵته‌کان‌له‌م‌پڕۆسه‌یه‌‌زیانیان‌لێ‌که‌وت قه‌یرانی‌ئابووری‌سه‌ری‌هه‌ڵدا،وڵتی‌زۆرترین‌زیان‌لێ‌که‌وتو‌ئینگلته‌را‌و‌فرانسا‌بوون،له‌‌کاتێکا پیشه‌سازی‌له‌‌بووژانه‌وه‌‌دابوو‌ئه‌م‌دوو‌وڵته‌‌خه‌زنه‌یان‌قه‌لۆش‌بوون،کارگه‌کانیان‌وه‌ستان‌بێ‌کاری زیادی‌کرد.
داگیر‌کردنی‌بورتوگال هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌بێ‌سود‌بوون‌بۆوازهێنانی‌بورتوگال‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووری‌وسیاسی له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌به‌نده‌ره‌کانی‌بورتوگال‌ببوونه‌‌بنکه‌ی‌به‌ڕێکردنی‌کالکانی‌ئینگلیز‌به قاچاخی‌بۆ‌هه‌موو‌ئه‌وروپا،ناپۆلیۆن‌بڕیاری‌داگیر‌کردنی‌بورتوگالی‌دا.بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆک وه‌زیرانی‌ئیسپانیا)گۆدی(که‌‌له‌‌که‌مترین‌بنه‌ماکانی‌ئابڕوو‌پیاوه‌تی‌بێ‌به‌ش‌بوو،دانیشتنێکی‌سازدا، له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێککه‌وتن‌رێگه‌‌به‌‌سه‌ربازه‌کانی‌فرانسا‌بدا‌به‌سه‌ر‌خاکی‌دا‌هێرش‌به‌رنه‌سه‌ر‌بورتوگال به‌مه‌رجێ‌له‌پاتار‌و‌‌ده‌سکه‌وته‌کان‌برا‌پشک‌بێ.
ژونۆت
ئه‌و‌له‌شکره‌ی‌به‌سه‌رۆکایه‌تی‌جه‌نه‌رال‌ژونۆت‌بۆ‌داگیر‌کردنی‌برتوگال‌نارد‌که‌‌به‌‌بێ‌ته‌گه‌ره وئاسته‌نگ‌بورتوگالی‌داگیرکرد.چونکه‌‌ده‌مێک‌بووفرانسا‌سامی‌خۆی‌به‌سه‌ربرتوگال‌دا‌سه‌پاندبوو‌بۆیه بورتوگالیه‌کان‌بیریان‌له‌‌به‌رگریش‌نه‌کرده‌وه،خانه‌واده‌ی‌پادشا‌‌له1807ئه‌وێیان‌جێ‌هێشت‌و‌بۆبه‌رازیل رایان‌کرد.
داگیر‌کردنی‌ئیسپانیا دوای‌داگیر‌کردنی‌بورتوگال‌فرانسا‌به‌‌بیانوی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌بورتوگال‌هه‌ندێک‌هێزی‌له ئیسپانیا‌هێشته‌وه،ناپۆلیۆن‌که‌‌بینیی‌وابه‌ئاسانی‌توانیی‌پڕتوگال‌داگیر‌بکات،بێ‌گوێدانه‌‌هاوپه‌یمانێتی‌‌یا دۆستایه‌تی‌‌بیری‌له‌‌داگیر‌کردنی‌ئیسپانیاش‌کرده‌وه،هاتنی‌سوپای‌فه‌ره‌نسی‌بۆ‌ئیسپانیا‌به‌ره‌زامه‌ندی خۆیان‌بوو‌و‌به‌مه‌رجی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌ر‌کاته‌ی‌بیه‌وێ‌پاشه‌‌کشه‌‌بکات،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌وای‌کرد فه‌ره‌نسیه‌کان‌چاویان‌له‌‌مانه‌وه‌‌بێ‌دۆخی‌به‌نده‌ره‌کانی‌ئیسپانیا‌بوو‌که‌‌هه‌موویان‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیزه‌کان‌به بازرگانێتی‌قاچاخه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوون‌چونکه‌‌به‌هۆی‌لوازیی‌حکومه‌تی‌ئیسپانیا‌ئه‌م‌که‌نارو‌به‌نده‌رانه کۆنترۆڵ‌نه‌ده‌کران. بۆ‌جێ‌به‌جێ‌کردنی‌مه‌رامه‌کانی،ناپۆلیۆن‌هێزێکی‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌جه‌نه‌رال‌مۆرای‌له‌‌ئیسپانیا دامه‌زراند،ئه‌رکی‌داگیر‌کردنی‌ته‌واوی‌خاکی‌ئیسپانیاشی‌پێ‌سپارد،به‌ڵم‌به‌‌شێنه‌یی‌ناپۆلیۆن‌به‌م بڕیاره‌ی‌دیسان‌هه‌ڵه‌یه‌کی‌مه‌زنی‌کرد،مه‌زنتر‌له‌‌هه‌ڵه‌ی‌داگیر‌کردنی‌زه‌ویه‌کانی‌پاپاو‌ده‌ستگیر‌کردنی، چونکه‌‌ئیسپانیه‌کان‌له‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپیه‌کان‌ئاین‌په‌روه‌ر‌تربون،له‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپیه‌کانیش‌که‌متر هه‌واداری‌بڕوا‌نوێ‌خوازیه‌کانی‌فرانسا‌بوون‌دیسان‌له‌‌روی‌وشیاری‌سیاسیه‌وه‌‌له‌‌هه‌موویان‌له‌‌پاش تربون،ئه‌وان‌سه‌ره‌ڕای‌سته‌م‌و‌زۆرداریی‌پادشاکانیان‌و‌گه‌نده‌ڵی‌و‌باری‌گوزه‌رانی‌خه‌راپیان‌هه‌ستیان به‌‌ناله‌باری‌خۆیان‌نه‌ده‌کردو‌ده‌سکه‌وت‌و‌گۆڕانه‌کانی‌فرانساش‌هیچ‌سه‌رنجێکی‌ئه‌وانی‌رانه‌ده‌کێشا، دواتر‌ئیسپانیا‌یه‌ک‌ریزیی‌زۆر‌به‌هێز‌بوو‌‌هه‌ر‌له‌سه‌رده‌می‌شه‌ڕه‌کانی‌موسولمانان‌دا‌ئه‌م‌یه‌ک‌ریزیه‌‌له ناو‌گه‌لی‌ئیسپانیا‌بایه‌خی‌پێدراوه،هیچ‌له‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌‌ناپۆلیۆن‌شه‌ڕی‌له‌گه‌ڵ‌کردبوون‌وه‌کو‌ئه‌ڵمانیاو نه‌مسا‌و‌روسیاو‌ئیتالیا‌له‌‌ناوه‌خۆیاندا‌وه‌کو‌ئیسپانیا‌یه‌ک‌گرتوو‌نه‌بوون،بۆیه‌‌له‌‌ئیسپانیا‌ڕوبه‌ڕووی میله‌تێکی‌یه‌ک‌ریز‌و‌یه‌کگرتو‌بووه‌وه،ئه‌مه‌ش‌کارێکی‌پڕ‌له‌‌گرنگیه.
هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تای‌داگیر‌کاریه‌وه‌‌ئیسپانیه‌کان‌له‌‌روی‌داگیرکاران‌وه‌ستان‌و‌به‌رگریان‌کرد،له‌‌نێو‌ریزی جوتیار‌وگوندنشینه‌کان‌ته‌گه‌ره‌و‌گیرو‌گرفتی‌زۆریان‌بۆ‌داگیرکه‌ران‌دروست‌کرد،ئه‌وان‌هێرشیان‌ده‌برده سه‌ر‌عه‌مبارو‌کاروانه‌سه‌ربازیه‌کان‌و‌زیانی‌زۆریان‌لێ‌ده‌دان،له‌‌روه‌که‌ی‌تره‌وه‌‌هێزه‌کانی‌داگیر‌که‌ر هه‌ر‌له‌‌زیاد‌بوون‌دابوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌خاکی‌ئیسپانیا‌دا‌بگرن. ئه‌و‌کاته‌ی‌پادشای‌ئیسپانیا‌به‌‌نیازه‌کانی‌فرانسای‌زانی‌هه‌ستی‌به‌‌خه‌ته‌رناکی‌کرد‌بۆیه‌‌جێی‌حه‌وانه‌وه‌ی خۆی‌گواسته‌وه‌‌له‌‌پایته‌خته‌وه‌‌بۆ‌به‌نده‌ری‌قادش‌تا‌له‌و‌په‌ری‌ئاماده‌باشی‌دابێ‌ئه‌گه‌ر‌کارگه‌یشته‌‌ئاستی هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌سه‌ر‌بوون‌ئه‌وسا‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌خۆی‌و‌خانه‌واده‌ی‌رابکات. خه‌ڵکی‌ئیسپانی‌له‌م‌ره‌فتاره‌ی‌پادشا‌بێزار‌بوون،ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ناجه‌سوری‌و‌نابه‌رپرسیارێتی‌بوو،بۆیه پادشایان‌ناچار‌کرد‌واز‌له‌‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌بهێنێ‌بۆ‌کوره‌که‌ی‌فه‌ردیناندی‌حه‌وته‌م. به‌‌پاساوی‌ئاژاوه‌‌دروست‌بوون‌له‌‌پایته‌خت‌میرا‌هێزه‌کانی‌برده‌‌ناو‌پایته‌خت‌و‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر جله‌وی‌کاره‌کان‌هێزه‌کانی‌خۆی‌هێشته‌وه‌و‌داوای‌له‌‌پادشاش‌کرد‌رانه‌کات‌و‌بێته‌وه‌‌پایته‌خت....به‌ڵم‌ئه‌م نه‌یتوانی‌هاو‌ته‌باییه‌ک‌له‌‌نێوان‌پادشا‌هه‌لتوه‌‌کۆنه‌که‌و‌پادشا‌هه‌لبژێردراوه‌‌نوێکه‌‌دروست‌بکات،بۆیه )میرا(خانه‌واده‌ی‌پادشای‌به‌‌تێکرا‌نارده‌‌بایۆن‌له‌‌فرانسا. لێره‌‌ناپۆلیۆن‌هه‌رچی‌فێل‌‌و‌چه‌واشه‌کاریی‌هه‌بوو‌به‌کاری‌هێنان‌تا‌هه‌ردو‌پادشاکه‌‌ده‌ست‌له‌‌پادشایه‌تی هه‌ڵگرن. تاجی‌مه‌دریدی‌به‌‌براکه‌ی‌خۆی)جۆرج(سپارد‌که‌‌پێشتر‌پادشای‌ناپۆلی‌بوو‌به‌ڵم‌پادشایه‌تی‌ناپۆلیی‌به میرا‌ی‌فه‌رمانده‌ی‌ئۆپه‌راسیۆنی‌فرانسا‌سپارد. ئیسپانیه‌کان‌له‌م‌گۆڕانکاریه‌‌نه‌گه‌یشتن‌ئه‌وان‌هه‌ر‌داوای‌پادشا‌نوێکه‌ی‌خۆیان‌ده‌کرده‌وه،هه‌ر‌ئه‌ویشیان‌به پادشا‌ده‌زانی‌جۆزیف‌بۆناپڕت‌وه‌کو‌راخساری‌داگیرکاری‌و‌سته‌مکاری‌سه‌یر‌ده‌کرا. له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌وه‌کو‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌سه‌یری‌جۆزیف‌یان‌ده‌کرد‌ئه‌و‌شۆڕشه‌ی‌سام وپیرۆزمه‌ندی‌ئاینی‌مه‌سیحی‌پێشێل‌و‌رسوا‌کردبوو،وکو‌خوا‌نه‌ناسێک‌ده‌یان‌بینی‌بۆیه‌‌خه‌ڵکیان‌دژی ئه‌وان‌هانده‌داو‌بۆ‌به‌ره‌نگار‌بوونه‌وه‌و‌قوربانی‌دان‌دژی‌داگیرکا‌ران‌میلله‌تیان‌جۆش‌ده‌‌دا‌و‌داوای‌زیاتر به‌رگریان‌لێ‌ده‌کردن،ئه‌وان‌له‌‌پاڵ‌ئه‌وه‌ی‌پیاوی‌ئاین‌و‌خواپه‌رستی‌بوون‌پیاوی‌خه‌باتگێڕو‌به‌رخۆدان‌و به‌رگریكه‌ریش‌بوون‌و‌هه‌رده‌م‌له‌‌ریزی‌پێشه‌وه‌ی‌به‌رگری‌کردن‌دابوون،دیسان‌ئه‌وان‌توانیان‌شکۆدارو خاوه‌ن‌زه‌ویه‌کان‌تێبگه‌یه‌نن‌که‌‌مه‌به‌ستی‌شۆڕشی‌فرانسا‌له‌م‌کرده‌وه‌یان‌چیه‌و‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌به‌چی‌ده‌گات‌و چیان‌له‌ده‌ست‌ده‌دات،دواتر‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان‌زیاتر‌که‌وتنه‌‌خۆ‌له‌‌خه‌ڵک‌وشیار‌کردنه‌وه‌‌و‌بزاوتنی‌سۆزی ئاینیان‌بۆ‌هاندان‌و‌‌شه‌ڕکردن‌دژی‌دوژمنانی‌مه‌سیح.
دوای‌ئه‌وه‌ی‌‌که‌س‌گوێی‌له‌‌بانگه‌وازو‌مه‌ساجی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌نه‌گرت‌ده‌نگی‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کان زیاتر‌گوێی‌لێ‌گیرا،جه‌ماوه‌ری‌ئیسپانیا‌به‌‌تێکرا‌به‌رگریان‌له‌‌خاکی‌ئیسپانیا‌کرد‌بۆ‌ده‌رکردنی‌سه‌ربازه داگیرکاره‌کان‌که‌‌له‌‌سه‌د‌و‌شه‌ست‌هه‌زار‌سه‌ربازی‌فره‌‌ره‌گه‌ز‌وفره‌‌نه‌ته‌وه‌‌پێک‌هاتبوو. به‌رگری‌کردنی‌ئیسپانیه‌کان‌شێوه‌ی‌پارتیزانیی‌وه‌رگرت.که‌سانی‌ئه‌فسه‌ری‌راکردو‌له‌‌ریزه‌کانی‌سوپای ئیسپانی‌و‌شاره‌زاو‌دلسۆزانی‌ئیسپانی‌به‌‌لێشاو‌چونه‌‌ریز‌ئه‌م‌پێکهاته‌‌به‌رگریانه‌‌وه،جوتیار‌وگوندنشین‌و دیسان‌ئه‌کلیرۆسه‌کان‌و‌شکۆداره‌‌کانیش‌به‌‌پاره‌‌و‌چه‌ک‌و‌ته‌قه‌مه‌نی‌هاوکاریان‌ده‌کردن.ئه‌م‌شۆڕشه خه‌ڵکی‌پورتوگالیشی‌هاندا‌که‌‌ئه‌وانیش‌چه‌ک‌دژی‌داگیرکه‌ر‌هه‌ڵگرن،به‌‌هاوکاری‌ئینگلیز‌و‌فه‌رمانده ییه‌تی‌دوق‌وۆلیندفۆن‌سیز(ده‌هه‌زار‌که‌س‌چه‌کیان‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌بورتوگال،لهرێگهی ده‌ریاشه‌وه‌‌هاوکاریه‌کانی‌ئینگلیزیان‌پێ‌ده‌گه‌یشتن. سه‌رکه‌وتنی‌ئیسپانیه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌ده‌نگی‌دایه‌وه‌‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌نێو‌وڵته‌‌داگیرکراوه‌کاندا‌كه‌بووه‌هۆى ئه‌وه‌ی‌ئه‌وانیش‌بیرێک‌له‌‌ئازادی‌بکه‌نه‌وه. ناپۆلیۆن‌درکی‌به‌‌شکسته‌کانی‌فرانسا‌کرد‌به‌‌تایبه‌ت‌کاتێک‌له‌‌شه‌ڕی‌بایلن‌هێزه‌کانی‌ئیسپانیا فه‌ره‌نسیه‌کانیان‌تێکشکاند‌و‌له‌‌پایته‌خت‌وه‌ده‌ریان‌نان،ئه‌وسا‌به‌‌پێویستی‌زانی‌خۆی‌له‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ ئاماده‌‌بێت. به‌ر‌له‌‌سه‌فه‌ر‌کردنی‌بۆ‌ئیسپانیا‌له‌‌شاری‌ئه‌رفۆرتی‌ئه‌ڵمانی‌له‌گه‌ڵ‌قه‌یسه‌ر‌دانیشت،له‌م‌دانیشتنه‌دا‌بۆ رازی‌کردنی‌قه‌یسه‌ر‌ناپۆلیۆن‌ده‌ستی‌له‌‌زۆر‌له‌‌مافه‌کانی‌خۆی‌هه‌ڵگرت‌له‌وانه: _ناپۆلیۆن‌په‌یمانی‌دا‌له‌‌بڕوسیاو‌خاکی‌پۆلۆنیا‌بکشێته‌وه. _هه‌روه‌ها‌رازی‌بوو‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌سوپای‌روسی‌له‌‌میرنشینه‌کانی‌دانوب)مولداڤیاو‌فالشیا(که‌‌قه‌یسه‌ر له‌ده‌ست‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانیی‌ده‌رهێنابوون‌و‌داگیری‌کردبوون. _به‌رامبه‌ر‌به‌م‌واز‌هێنانه‌ی‌ناپۆلیۆن،روسیا‌گفتی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌ئارامی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت.بپارێزێ. _روسیا‌رێگرى‌له‌هه‌ر‌جوله‌یه‌كى‌دوژمنکارانه‌ى‌نه‌مسا‌بگرێت‌که‌‌دژی‌فرانسا‌بێ. ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌‌به‌سترا‌تا‌نه‌مسا‌له‌ده‌رفه‌تێکا‌هێرش‌نه‌کاته‌‌سه‌ر‌فرانسانا. دوای‌ئه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆن‌لی‌رۆژهه‌لتی‌بێ‌خه‌م‌کرد‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری1808روی‌له‌‌ئیسپانیا‌کرد‌و‌براکه‌ی خۆی)جۆزێف(ى‌گه‌ڕانده‌وه‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی،هه‌روه‌کو‌نه‌ریتی‌خۆی‌له‌سه‌ر‌بنه‌مایه‌کی‌نوێ‌ده‌ستی به‌‌گۆڕینی‌شێوازی‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌وڵت‌کرد،هه‌ندێک‌چاکسازیی‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندن‌له‌گه‌ڵ‌بنبڕ‌کردنی هه‌ندێک‌له‌‌شێوازه‌‌کۆنه‌کان،ئه‌مه‌‌له‌‌وڵتێکی‌دواکه‌وتو‌ی‌کۆنه‌‌پارێز‌ئه‌وه‌نده‌‌کاریگه‌ر‌نیه،چونکه‌‌هیچی له‌‌کاری‌پارتیزانه‌کان‌نه‌گۆری،ئه‌وان‌له‌‌لێدانی‌سوپای‌فرانسا‌و‌دروست‌کردنی‌ته‌گه‌ره‌و‌گیروگرفت به‌رده‌وام‌بوون‌له‌‌هه‌رشوێنێکی‌بۆیان‌بلوابا‌رێگه‌یان‌به‌‌داگیر‌کاران‌ده‌گرت‌و‌ده‌ستیان‌لێ‌ده‌وه‌شاندن،لهم کرده‌و‌چاڵکیانه‌‌شیاندا‌خه‌ڵک‌و‌جه‌ماوه‌ر‌به‌گشتی‌هاوکاریی‌ده‌کردن.
شه‌ڕی‌نه‌مسا_بڕوسیا‌له‌‌ساڵی1809 بۆ‌وڵتێکی‌خاوه‌ن‌شارستان‌ومێژووێکی‌پڕ‌سه‌روه‌ری‌وه‌کو‌نه‌مسا‌کارێکی‌چاوه‌ڕوان‌کراو‌نه‌بوو‌له شکسته‌کانی‌فرانسا‌ده‌رفه‌ت‌وه‌رنه‌گرێ‌و‌نه‌توانێ‌تۆله‌‌وه‌رگرێته‌وه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌ماوه‌ی5ساڵ‌له1805تا 1809له‌‌خۆئاماده‌کردن‌وپڕچه‌ک‌کردن‌و‌بایه‌خ‌دان‌به‌‌پیشه‌سازیی‌سه‌ربازی‌دا‌بوو.، دیمان‌که‌‌چۆن‌هێشتا‌ساڵێک‌به‌سه‌ر‌شکسته‌که‌ی‌ئۆسترلیتز‌دا‌تێنه‌په‌ری‌نه‌کردبوو،بۆ‌تۆله‌‌سه‌ندنه‌وه خه‌ریک‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌دژی‌فرانسا‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،به‌ڵم‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌فرانسا‌ئه‌م‌بیرۆکه‌ی‌پێ دوا‌خست.دواتر‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌که‌‌له‌‌سه‌رتاپای‌ئه‌وروپا‌ده‌نگیان‌دابووه‌وه،سوپا‌زه‌به‌لحه‌که‌ی مان‌بینی‌له‌‌ئیسپانیا‌به‌ده‌ستی‌گه‌ڵێکی‌هه‌ژارو‌دواکه‌وتوی‌ئاین‌په‌روه‌ر‌چۆن‌شکستیان‌خوارد،تێکشکانه یه‌ک‌له‌دوا‌یه‌که‌کانی‌ناپۆلیۆن‌دوای‌شکسته‌که‌ی‌بایلن‌که23هه‌زار‌سه‌ربازی‌به‌ده‌ست‌ئیسپانیه‌کان‌لێ به‌دیل‌گیرا. ئه‌م‌گۆڕانه‌‌کتو‌پڕانه‌ی‌سه‌ربازی‌‌چۆلکردنی‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌و‌چونی‌ناپۆلیۆن‌بۆ‌ئیسپانیا‌ئه‌مانه هه‌مووی‌بوونه‌‌فاکته‌رو‌به‌لگه‌ی‌وره‌‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌نه‌مساییه‌کان‌که‌‌بڕوایان‌به‌‌خه‌بات‌و‌رزگاری‌زیاتر بێ،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌نه‌مسا‌به‌ته‌نیایی‌له‌‌مه‌یدان‌دا‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌ئینگلیزه‌کان‌گفتی‌هاوکاریان‌پێ‌دابوون،له ئه‌ڵمانیاش‌له‌‌نێو‌ریزی‌گه‌نجاندا‌هه‌ستێکی‌ئازادی‌خوازانه‌‌په‌ره‌ی‌سه‌ندبوو‌درکیان‌به‌‌رزگار‌بوون له‌چنگ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌کرد‌ئه‌مانه‌‌هه‌موو‌بۆ‌نه‌مسا‌بوونه‌‌هانده‌رو‌پاڵپشت،ئومێدێکی‌به‌وه‌‌هه‌بوو‌ئه‌گه‌ر شه‌ڕ‌دژوار‌بوو‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیه‌کانیشه‌وه‌‌هاوکاری‌بکرێ...سه‌باره‌ت‌به‌‌روسه‌کان،قه‌یسه‌ر‌خۆی‌یه‌کل کرده‌وه‌‌که‌‌له‌‌گفت‌وپه‌یمانه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ناپۆلیۆن‌ڕاستگۆ‌نیه‌‌ئه‌م‌ناتوانێ‌روی‌رۆژهه‌لتی‌بۆ‌بپارێزێ. لهساڵی1809نه‌مسا‌هێزێکی‌پڕ‌چه‌ک‌و‌شاره‌زا‌به‌‌ژماره‌ی450هه‌زار‌سه‌رباز‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی بلیمه‌تترین‌ئه‌فسه‌ری‌ئه‌رشیدۆق‌شارل‌که‌‌له‌‌باشترین‌ئه‌فسه‌رانی‌سه‌رده‌می‌خۆى‌بوو‌بۆ‌رێک‌خستنی‌ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه‌ی‌فه‌رماندارێتیی‌پێ‌سپارد،بۆ‌پڕ‌چه‌ک‌کردن‌و‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌کردنی‌ئینگلیزه‌کان‌هاوکاریان کردن‌به‌‌هاوکاری‌قه‌رزی‌هه‌ندێک‌لیه‌ن‌ئه‌م‌سوپایه‌‌ئاماده‌کرا،هه‌ر‌که‌‌فرانسا‌ئه‌و‌سوپایه‌ی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا هه‌یبوو‌به‌ره‌و‌ئیسپانیای‌به‌رێکرد‌ئیتر‌بێ‌راگه‌یاندن‌له‌‌نیسانی1809نه‌مسا‌هێرشێکی‌توندو‌کتو‌پڕی کرده‌‌سه‌ر‌فرانسا. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌ناپۆلیۆن‌درکی‌به‌‌نیازه‌کانی‌نه‌مسا‌کردبوو‌بۆیه‌‌فه‌رمانی‌ئاماده‌‌باشیی‌به‌‌هێزه‌کانی‌سه‌ر سنور‌و‌به‌تایبه‌تی‌دوقیه‌‌ڤه‌رسۆفیا‌و‌ئیتالیاو‌یه‌کیه‌تیی‌راین‌دابوو،دواتر‌هه‌ر‌به‌په‌له‌‌له‌‌ئیتالیا‌گه‌ڕایه‌وه هه‌ڵمه‌تێکی‌برده‌‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌نه‌مسا‌له‌‌ئیتالیاوه‌‌کۆمه‌ڵێک‌شکستی‌بچوکی‌به‌‌هیزه‌کانی‌نه‌مسا‌گه‌یاندن، پاشان‌له22ی‌نیسانی1809له‌‌شه‌ڕی‌ئه‌کمول‌گورزێکی‌مه‌زنی‌له‌‌هێزه‌کانی‌نه‌مسا‌وه‌شاند،ناپۆلیۆن هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌به‌دوای‌هێزه‌‌به‌زیوه‌که‌‌ی‌ئه‌رشیدۆق‌شارل‌دا‌بڕوات‌تا‌ناو‌جه‌رگه‌ی‌نه‌مسا‌به‌ڵم
سهرکهوتونهبوو.ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌که‌‌له‌‌روباری‌دانوب‌په‌ریه‌وه‌و‌زو‌ڤیه‌ننای‌داگیر‌کرد.به‌ڵم‌ئه‌رشیدوق شارل‌ئه‌وه‌نده‌ی‌بۆ‌مایه‌وه‌‌هێزه‌کانی‌خۆی‌و‌براکه‌ی‌ئه‌رشیدوق‌جان‌کۆ‌بکاته‌وه‌‌که‌‌له‌‌ئیتالیا‌ده‌جه‌نگان،بۆ رزگار‌کردنی‌ڤیه‌ننای‌پایته‌خت. له‌م‌سه‌رو‌به‌نده‌دا‌چه‌ند‌ورده‌‌به‌گژیه‌ک‌دا‌چونێک‌رویان‌دان‌نه‌مساییه‌کان‌پاڵه‌وانێتی‌زۆریان‌نواندن به‌ڵم‌دواتر‌له‌‌شه‌ڕی‌واگرام‌له‌‌ته‌موزی1809فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌سه‌ر‌نه‌مساییه‌کاندا‌زاڵ‌بوون‌و‌ده‌ستێکی کاریگه‌ریان‌لی‌وه‌شاندن،بووه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌نه‌مساییه‌کان‌داوای‌ئاگربه‌ست‌و‌ئاشته‌وایی‌بکه‌ن. له‌شکری‌ئینگلیز‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌نه‌مسا‌له‌‌هۆڵه‌ندا‌به‌ره‌یه‌کی‌تری‌جه‌نگی‌کرده‌وه،فشاره‌کان‌له‌‌وێ که‌م‌بوون‌به‌هۆی‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌نه‌خۆشیه‌کی‌کوشنده‌‌له‌‌نێو‌ریزی‌سه‌ربازه‌کاندا‌ئه‌نجامی‌به‌‌به‌زین تیاچون‌گه‌یاند‌ناچارده‌بن‌که‌‌به‌‌دۆراوی‌بگه‌ڕێنه‌وه‌‌دورگه‌که‌یان.به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌توانین‌بڵێین:ناپۆلیۆن به‌سه‌ر‌هاوپه‌یمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌پێنجه‌م‌دا‌سه‌رکه‌وت‌که‌‌به‌‌یارمه‌تی‌ئینگلیز‌دروست‌ببوو. ناپۆلیۆن‌نیازی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌دوای‌شکسته‌کانی‌هه‌ڵس‌و‌که‌وت‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌وه‌کو‌جاران‌به‌‌وشکی وتوندی‌بێ،بۆ‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌رق‌و‌کینه‌ی‌نه‌مساییه‌کان‌هه‌ندێک‌نه‌رمیی‌له‌‌مامه‌ڵه‌‌کردن‌نواند‌به‌ڵم بوژانه‌وه‌ی‌بزوتنه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌ئه‌ڵمانی‌و‌بووژانه‌وه‌ی‌بڕوسیای‌سه‌ربازی‌و‌فکری‌هه‌ڕه‌شه‌‌بوون له‌سه‌ر‌بارو‌دۆخه‌کان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا،دواتر‌شکسته‌کانیان‌له‌‌ئیسپانیا‌به‌ره‌و‌ئه‌و‌بیرکردنه‌وه‌یه‌‌چون‌که‌‌به ده‌ستێکی‌پۆلیین‌له‌‌هه‌ر‌یاخی‌بوونێک‌بدات،تا‌بۆ‌نه‌مسا‌ببێته‌‌په‌ند.سیمای‌ئه‌م‌ره‌وشه‌‌‌به‌سه‌ر په‌یماننامه‌ی‌ڤیه‌ننادا‌دیار‌بوو‌که‌‌له9ی‌ئۆکتۆبه‌ری‌به‌سه‌ر‌ناحه‌زانیدا‌سه‌پاند.1809 په‌یماننامه‌ی‌ڤیه‌ننا‌سزایه‌کی‌زۆری‌به‌سه‌ر‌نه‌مساییه‌کاندا‌سه‌پاند: _ 85ملیۆن‌فره‌نکی‌زێر. _له‌ڕووی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌نابێ‌به‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌ژماره‌ی‌سه‌ربازانی‌له150هه‌زار‌ره‌ت‌بکات. _به‌‌پانتایی‌روبه‌ری‌دانیشتوانی4چوار‌ملیۆن‌که‌س‌له‌‌خاکی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌لێ‌بسه‌ندرێته‌وه. _زه‌ویه‌کانی‌گالیسیای‌لێ‌سه‌نده‌وه‌‌و‌هه‌ندێکی‌دا‌به‌‌روسیا‌ی‌قه‌یسه‌ری‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌دژایه‌تی‌نه‌کردنی فرانسا. _هه‌ندیکیشی‌دا‌به‌‌ڤێرسۆفیا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌دلسۆزیی‌بۆ‌ناپلیۆن. _هه‌رێمی‌سلزبۆرگی‌دابه‌‌باڤاریا‌ی‌دۆستی‌و‌هاوپه‌یمانی‌ناپۆلیۆن. مه‌زنترین‌زیانه‌کانی‌له‌‌نه‌مسا‌که‌وتن،له‌‌ده‌ست‌دانی‌که‌ناره‌کانی‌ئه‌دریاتیک‌بوو،به‌و‌هۆیه‌وه‌‌نیشانه‌کانی ده‌وڵه‌تی‌له‌سه‌ر‌نه‌ما‌چونکه‌‌نه‌یده‌توانی‌په‌یوه‌ندی‌ڕاسته‌خۆبه‌‌ئینگلیزه‌وه‌‌بکات. دوای‌ئه‌م‌هاوپه‌یماننامه‌یه‌‌کتو‌پڕ‌ناپۆلیۆن‌و‌ماری‌لویز‌ی‌کچی‌ئیپمراتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌ژیانی‌هاوسه‌ری یان‌پێکه‌وه‌‌نا،پێشتریش‌جۆزیفین‌ی‌هاوسه‌ری‌ته‌لق‌دابوو،بۆ‌ئه‌م‌هاوسه‌رگیریه‌‌سیاسیه‌‌وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا‌میته‌رنیخ‌ده‌ستکایه‌تی‌بۆ‌کردبوو،به‌‌دیدی‌ئه‌م‌چونکه‌‌له‌توانا‌دا‌نیه‌‌به‌سه‌ر‌ناپۆلیۆن‌دا‌زاڵ
بن‌باشتر‌ئه‌وه‌یه‌‌لێی‌نزیک‌ببنه‌وه‌‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌نه‌مسا‌ده‌‌بووژێته‌وه‌و‌هێزه‌‌له‌ده‌ست‌دراوه‌که‌ی‌ده گێرێته‌وه.
ده‌ست‌تێوه‌ردانی‌بريتانیا‌له‌‌ئیسپانیا‌و‌بورتوگال له‌‌ڕاستیدا‌ئه‌نجامی‌گه‌مارۆکه‌‌بۆ‌ناپۆلیۆن‌سودمه‌ندو‌پۆزه‌تیف‌نه‌بوو.چونکه‌‌ئه‌و‌هه‌موو‌کارانه‌ی ناپۆلیۆن‌کردی‌بۆ‌کۆسپ‌نانه‌وه‌‌له‌به‌رده‌م‌چالكیه‌‌بازرگانی‌وئابووریه‌کانی‌بریتانیا‌هیچ‌کاریان‌نه‌کردبووه سه‌ری‌چونکه‌‌بریتانیا‌وکه‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌ده‌ریا‌تاکه‌‌ده‌سته‌ڕۆ‌بوو.دواتر‌له‌‌ده‌ریای باکورو‌مانش‌وده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌چه‌ند‌دورگه‌یه‌کی‌بچوک‌دا‌گرتبوو،سودی‌لێ وه‌رده‌گرتن‌بۆ‌ئاودیو‌کردنی‌کال‌کانی‌بۆ‌سه‌رتاسه‌ری‌ئه‌وروپا،ئه‌مه‌‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌چه‌ندین ئاسان‌کاریی‌بۆ‌کردبوون‌هه‌روه‌ها‌ئاسانکاریی‌زۆری‌له‌‌ئیسپانیاو‌بورتوگاله‌وه‌‌پێ‌گه‌یشتبوو‌که هه‌موویان‌بوونه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌له‌‌قه‌یرانه‌کانی‌ئابووری‌ده‌رباز‌بێ،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌نارده‌کانی بازاڕی‌بریتانیا‌به‌ره‌و‌سه‌ر‌رۆیشتن‌له‌‌ساڵی1805له100ه‌وه‌‌گه‌یشته130لهساڵی .1809 سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌له‌و‌قه‌یرانه‌‌ده‌ربازی‌ببوو‌به‌ڵم‌هێشتا‌ترسی‌سوپاکه‌ی‌ناپۆلیۆنی‌هه‌ر‌هه‌بوو، بۆیه‌‌بڕیاری‌دامه‌زراندنی‌سوپایه‌کی‌زه‌مینیی‌مه‌شقپێکراوی‌پڕچه‌کی‌به‌تواناى‌دا،به‌‌هه‌مئاهه‌نگی‌وڵته هاو‌حه‌زه‌کان،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌له1809سوپایه‌کی‌به‌فه‌رمانده‌ی‌دۆق‌لینگتۆن‌نارده‌‌بورتوگال‌بۆ‌هاوکاری کردنیان،بۆئه‌وه‌ی‌که‌له‌نێک‌له‌‌جه‌سته‌ی‌ئه‌وروپا‌بکاته‌وه‌‌له‌و‌رێگه‌یه‌وه‌‌له‌شکری‌بریتانیا‌خۆی‌بخزێنته ئهوروپا،له‌‌کاتێکا‌بریتانیا‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌دوای‌دۆست‌دا‌ده‌گه‌را،ئه‌م‌سوپایه‌ی‌به‌ریتانی‌سه‌رئێشه‌ی‌زۆری بۆ‌ئیسپانیاو‌بورتوگال‌دروست‌کرد. ئینگلیزه‌کان‌له‌‌رێگه‌ی‌شۆڕشگێره‌‌ئیسپانی‌و‌بورتوگال‌یه‌کانه‌وه‌‌سه‌رکه‌وتنی‌زۆریان‌به‌سه‌ر‌سوپاکانی فرانسا‌به‌ده‌ست‌هێنا.ئه‌وه‌ی‌هۆکاری‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌‌بوو‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌سوپای‌فه‌ره‌نسی‌بوو‌له دورگه‌ی‌ئه‌یبیریه‌‌و‌بێزاری‌سه‌ربازه‌کانیان‌به‌هۆی‌که‌می‌خۆراکه‌وه‌‌بوو،ساڵی1811نه‌هات‌بوو، ولینگتۆن‌به‌‌هاوکاری‌ده‌یان‌هه‌زار‌له‌‌شۆڕشگێره‌‌نیشتمان‌په‌روه‌ره‌كانی‌ئیسپانی‌توانیان‌بچنه‌‌ناو مه‌دریدی‌پایته‌خت‌و‌له‌‌وێشه‌وه‌‌به‌‌رێگه‌ی‌چیای‌ئه‌لبیر‌نیێ‌وه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌بکه‌ن.
روخانی‌ئیمپڕاتۆريه‌تی‌فه‌ره‌نسی بۆ‌ناپۆلیۆن‌له‌‌ئه‌وروپا‌شه‌ڕه‌کانی‌ئیسپانیا‌ئه‌نجامی‌خراپی‌لێ‌که‌وته‌وه،سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ئیسپانیا‌و ده‌رکه‌وتنی‌نه‌ته‌وه‌کان‌وه‌کو‌هێزێکی‌کاریگه‌ر‌دژی‌داگیرکاری‌فه‌ره‌نسی،ئومێدێکی‌به‌‌خه‌ڵک‌به‌خشی‌که له‌‌چنگ‌سته‌م‌و‌زۆرداری‌فه‌ره‌نسی‌رزگاریان‌بێ.
نمونه‌ی‌ئازایه‌تی‌ئیسپانیه‌کان‌بووه‌‌هانده‌رێک‌بۆ‌ئه‌ڵمانی‌وتلیانی‌ونه‌مساییه‌کان‌تا‌به‌رگری‌له‌‌نیشتمانی خۆیان‌بکه‌ن‌وای‌لێ‌هات‌هه‌موو‌هاوڵتیه‌کی‌ئه‌وروپی‌به‌‌ئه‌رکی‌خۆی‌بزانێ‌کار‌بۆ‌لدانی‌مۆته‌که‌ی داگیرکاری‌بکات. له‌‌ئیتالیاو‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌ڵێک‌بزوتنه‌وه‌ی‌یاخی‌بوون‌سه‌ریان‌هه‌ڵدا‌و‌دژی‌رژێمی‌ناپۆلیۆن‌راپه‌رین،بهڵم هه‌موویان‌دامرکێنرانه‌وه‌‌له‌‌فرانساش‌به‌‌هۆی‌به‌رده‌وامی‌شه‌ڕ‌خه‌ڵک‌توشی‌شۆک‌و‌بێتاقه‌تی‌بوو. له‌و‌کاته‌ی‌ئه‌م‌گۆڕانانه‌‌رویان‌ده‌دا‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌روسیاو‌فرانسا‌روه‌و‌خه‌راپی‌هه‌نگاویان‌ده‌نا،وا پێشبینی‌ده‌کرا‌ئه‌م‌هه‌نگاونانه‌‌ووڵته‌کانیان‌به‌ره‌و‌کاره‌سات‌به‌رێ. له1809له‌و‌کاته‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌تسلیت‌مۆرده‌کرا،روسیا‌درکی‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌له‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌هیچی‌لێ وه‌ده‌ست‌ناکه‌وێ‌به‌ڵکو‌زیان‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌ده‌گه‌یه‌نێ،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌کاری‌به‌‌رێنما‌نوێیه‌کان‌کرد که‌‌بریتی‌بوون‌له‌‌ده‌ست‌گرتن‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ی‌ووڵت. بۆ‌گرتنه‌‌به‌ری‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌نوێیه‌‌پاساوی‌به‌‌هێزی‌هه‌بوون‌که‌‌ده‌بووایه‌‌ئه‌م‌رێچکه‌یه‌‌بگرێته‌‌به‌ر،دیار ترینیان: _1له‌سه‌ر‌ئاستی‌سیاسه‌تی‌ئه‌وروپا،ئه‌وه‌ی‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌چاوه‌ڕوانی‌ده‌کرد‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی ئامانجه‌کانی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا،ئه‌وه‌‌نه‌هاته‌‌دی،له‌‌کاتی‌کۆبونه‌وه‌‌دو‌قۆلیه‌که‌ی‌قه‌یسه‌ر‌و ناپۆلیۆن‌له‌‌ناو‌که‌شتیه‌که‌‌ناپۆلیۆن‌به‌لێنی‌زۆری‌پێدابوو‌که‌چی‌هیچیان‌نه‌هاتنه‌‌دی: _له‌وانه‌‌هاوکاری‌‌کردنی‌قه‌یسه‌ر‌له‌‌‌جێ‌به‌جێ‌کردنی‌مه‌رامه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی. _هه‌روه‌ها‌وال‌کردنی‌ده‌ستی‌قه‌یسه‌ر‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌ته‌نگاوه‌کاندا. _دیسان‌دامه‌زراندنی‌دۆقیه‌ی‌ڤێرسۆفیاو‌هه‌رێمی‌گالیسیای‌خسته‌‌سه‌ری،که‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌دروست‌بوونی ناوپڕچکێک‌له‌‌نێوان‌روسیاو‌ئه‌وروپا‌که‌‌هه‌رده‌م‌وه‌کو‌پڕدێک‌ده‌مێنێته‌وه‌‌له‌‌نێوان‌سنوری‌روسیا‌وفرانسا بۆ‌به‌کار‌هێنانی. _به‌هۆی‌هه‌ڵوێستی‌فرانسا‌له‌‌لیه‌نگیری‌کردنی‌ڤیرسۆفیا،که‌‌‌وه‌کو‌دژایه‌تی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌روسیا لێک‌ده‌درێته‌وه‌‌نیازه‌‌چاو‌تێبڕینه‌کانی‌فرانسا‌ئاشکرا‌ده‌کات.دیاره‌‌ئه‌سکه‌نده‌ری‌یه‌که‌م‌قه‌یسه‌ری‌روسیا پێی‌خۆش‌بوو‌که‌‌رۆلێکی‌سه‌ره‌کی‌له‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌ئه‌وروپا‌بگێرێ‌شایسته‌ی‌ئاستی‌دێرین‌ترین خانه‌واده‌ی)خانه‌واده‌ی‌رۆمانۆ(پادشایه‌تی‌ئه‌وروپا‌بێ.به‌ڵم‌ئه‌و‌ناپۆلیۆنه‌ی‌خۆی‌به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک‌له‌‌چینی بۆرجوازه‌کان‌بوو،رۆلی‌پادشاکانی‌له‌‌ئه‌وروپا‌په‌راوێز‌کردبوو،بۆیه‌‌چینی‌ئوروستوکراته‌کانی‌روسیا دژایه‌تیه‌کی‌توندی‌ناپۆلیۆن‌و‌هزرو‌بۆچونه‌‌شۆڕشگێڕه‌کانیان‌ده‌کرد.ئه‌م‌بۆچونانه‌‌گیانی‌نه‌ته‌وه‌‌په‌رستیی له‌لی‌قه‌یسه‌ر‌توند‌تر‌ده‌کرد‌گومانی‌له‌‌نیازه‌کانی‌ناپلیۆن‌هه‌بوو.بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌هانی هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌‌بدات،
_2سیاسه‌تی‌گه‌مارۆی‌سه‌ر‌ئینگلیز‌له‌‌بنیاد‌نانی‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌بوو،له‌‌سه‌ره‌تا‌زیانی‌زۆری‌به ئینگلیزه‌کان‌گه‌یاند‌به‌ڵم‌دواتر‌ئه‌و‌زیانه‌‌به‌و‌وڵتانه‌ش‌گه‌یشت‌که‌‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز‌ده‌کر. روسیا‌دانه‌وێڵه‌‌و‌دارو‌کتانی‌به‌‌ئینگلیز‌ده‌فرۆشت‌ئه‌مانه‌ش‌به‌شێکی‌گرنگی‌هه‌نارده‌ی‌روسیایان‌پێک ده‌هێنا‌که‌‌بۆ‌وڵتانی‌ده‌ره‌وه‌ی‌ده‌ناردن،له‌‌به‌رامبه‌ریشیه‌وه‌‌روسیا‌له‌‌رێگه‌ی‌بازرگانه‌‌ئینگلیزه‌کان‌گه‌ڵێ جۆر‌له‌‌کالو‌که‌لو‌په‌لی‌لێ‌هاورده‌‌ده‌کرد. به‌رهه‌م‌هێنه‌رو‌بازرگانه‌‌روسه‌کان‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌بایکۆت‌کردنه‌‌له‌‌هه‌موو‌توێژه‌کان‌زیاتر‌هه‌ستیان‌به وه‌ستانی‌جوله‌ی‌بازاڕ‌ده‌کرد،ئاستی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌وکرین‌و‌فرۆشتنی‌به‌رهه‌مه‌کانیان‌به‌‌رێژه‌یه‌کی به‌رچاو‌دابه‌زی‌داهاتیان‌که‌م‌کرایه‌وه،بازرگانه‌کان‌ئه‌م‌گله‌ییانه‌یان‌ده‌گه‌یاندنه‌‌قه‌یسه‌ر. قه‌یسه‌رلێره‌‌ناچار‌کرا‌له‌‌رێنماکانی‌گه‌مارۆ‌ئابووریه‌‌سه‌پێنراوه‌که‌ی‌سه‌ر‌ئینگلیز‌ده‌رچێ. له1811رێگه‌ی‌به‌‌گه‌میه‌ی‌که‌لوپه‌لی‌ئینگلیز‌دا‌له‌‌به‌نده‌ره‌کانی‌روسیا‌بێنه‌‌ژوره‌وه،ئه‌مه‌‌وێڕای ده‌ربڕینی‌ناڕه‌زایی‌له‌لیه‌ن‌ناپۆلیۆنه‌وه‌‌به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌هه‌ر‌به‌رده‌وام‌بوو،ناپۆلیۆن‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌روسیای‌به ده‌رچون‌له‌‌په‌یماننامه‌‌ی‌تلسیت‌دایه‌‌قه‌له‌م،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هاوپه‌یمانێتی‌روسیاو‌فرانسا‌به‌ره‌و‌نه‌مان‌چوو. _3دروست‌بوونی‌کێشه‌یه‌کی‌خێزانی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوانیانی‌ئالۆزتر‌کرد،ئه‌وکاته‌ی‌ناپۆلیۆن‌ده‌ستی‌له جوزیفین‌ی‌هاوسه‌ری‌هه‌ڵگرتبوو،نیازی‌خواستنی‌خوشکی‌قه‌یسه‌ری‌هه‌بوو،له‌‌رێگه‌ی‌چه‌ند په‌یوه‌ندیه‌کی‌نافه‌رمیه‌وه‌‌ئه‌م‌خواسته‌ی‌به‌‌بنه‌ماڵه‌‌گه‌یاند،به‌ڵم‌ئه‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌ناڕه‌زاییه‌کی‌زۆر‌له‌‌ریزی کاربه‌ده‌سته‌‌فه‌رمیه‌کانی‌وڵت‌لێ‌کوته‌وه. باوکی‌ئه‌میره‌‌که‌‌چاودێرو‌راسپارده‌ی‌فه‌رمیی‌کچه‌‌که‌بوو،به‌‌پێی‌رێنماکانی‌روسیا‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌بوو ره‌زامه‌ندی‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌هاوسه‌ر‌گیریه‌‌نه‌دات،لری‌بوونی‌بۆ‌ناوبانگه‌‌زۆرداریه‌که‌ی‌ناپۆلیۆن ده‌گه‌ڕایه‌وه. هه‌روه‌ها‌ئه‌روستوکراته‌کانیش‌له‌م‌کاره‌‌نارازی‌بوون،به‌‌دیدی‌ئه‌وان‌نابێ‌یه‌کێک‌له‌‌ئه‌میره‌کانی خانه‌واده‌ی‌رۆمانۆ‌شو‌به‌‌پیاوێکی‌ره‌چه‌له‌ک‌نادیار‌ی‌وه‌کو‌ناپۆلیۆن‌بکات،دواتر‌رێگرێکی‌تری‌ئاینی که‌وته‌‌پێش‌ئه‌م‌هاوسه‌رگیریه‌‌ئه‌ویش‌ئه‌میره‌‌ئه‌ر‌سۆدۆکس‌بوو‌به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌هه‌ر‌چه‌نده‌‌پیاوێکی‌ئاین په‌روه‌ر‌نه‌بوو‌به‌ڵم‌کاسۆلیک‌و‌سه‌رکرده‌ی‌مه‌زنترین‌وڵتی‌کاسۆلیکه‌‌له‌‌ئه‌وروپا. به‌‌هۆی‌دودڵی‌و‌یه‌ک‌رانه‌بوون‌داواکه‌ی‌ناپۆلیۆن‌دوا‌که‌وت،بۆیه‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌وه‌ڵمی‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌یان داخوازیی‌ماری‌لویزی‌کچی‌ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسای‌کرد،ئه‌م‌کاره‌ی‌ناپۆلیۆن‌سوکایه‌تیه‌کی‌مه‌زن‌بوو‌بۆ خانه‌واده‌ی‌قه‌یسه‌ر،چونکه‌‌به‌‌پێی‌نه‌ریت‌ورێنما‌پڕۆتۆکۆلیه‌کان‌ده‌بووایه‌‌ناپۆلیۆن‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌به‌‌فه‌رمی وه‌ڵمی‌ده‌درێته‌وه‌‌چاوه‌ڕوان‌بێت. ناپۆلیۆن‌هه‌ستی‌به‌و‌گۆڕانانه‌‌ده‌کرد‌که‌به‌سه‌ر‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌روسیادا‌دێن‌که‌‌وورده‌‌وورده‌‌قه‌یسه‌ری‌لێ وه‌دور‌ده‌که‌وێته‌وه،ناپۆلیۆن‌به‌‌زیره‌کی‌و‌دبلۆماسی‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌که‌‌چه‌ندی‌له‌‌توانایه‌‌زیاتر‌وڵتانی
ئه‌وروپا‌له‌‌ده‌وری‌خۆی‌کۆ‌بکاته‌وه،یا‌هه‌ر‌نه‌بێ‌له‌‌کاتی‌دروست‌بوونی‌کێشه‌‌و‌شه‌ڕله‌گه‌ڵ‌روسیا‌ئه‌مان بێ‌لیه‌ن‌بووه‌ستن.روسیاش‌هه‌مان‌هه‌وڵی‌ده‌دان‌به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌‌فرانسا‌به‌‌بارێکی‌قورس به‌سه‌ر‌ئه‌وروپاوه‌‌ده‌زانن. دیارترین‌دیارده‌‌له‌م‌بوواره‌‌سه‌رهه‌ڵدانی‌چاڵک‌بوونی‌هه‌ره‌وه‌زیی‌نیشتمانی‌له‌‌بڕوسیا‌و‌بزوتنه‌وه نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌بوون،دواتر‌بۆ‌دوباره‌‌دامه‌زراندنه‌وه‌ی‌سوپای‌بڕوسیا‌خزمه‌تی‌سه‌ربازیی‌ئه‌و وڵته‌‌کرایه‌‌به‌‌زۆر. شازاده‌ی‌سوید‌براندوت‌به‌هۆی‌ناڕه‌زایی‌له‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌روسیا‌نزیک‌بۆوه.له‌ول‌شه‌وه‌‌ئینگلیزه‌کان ئاماده‌‌بوون‌یارمه‌تی‌هه‌رکه‌سێک‌بده‌ن‌که‌‌چه‌ک‌به‌‌روی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌به‌رز‌کاته‌وه. کاتێک‌له1812ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌روسیا‌و‌فرانسا‌گه‌یشتبوونه‌‌لوتکه‌ی‌گرژی،ئه‌وسا‌هێشتا‌هێچ لیه‌کیان‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌به‌ره‌یه‌کی‌مکومی‌پێک‌نه‌‌هێنابوو‌بۆیه‌‌ململ‌نێکه‌‌ته‌نها‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو زه‌به‌لحه‌که‌‌مایه‌وه.
هه‌ڵمه‌تی‌روسیا له12ی‌نیسانی1812قه‌یسه‌ری‌روسیا‌هه‌موو‌ئاماده‌‌باشیه‌کی‌ته‌واو‌کردبوو‌ئه‌وسا‌گه‌فێکی‌بۆ‌ناپۆلیۆن نارد‌که‌‌ده‌ست‌له‌‌رێکخستنه‌کانی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌لگرێت‌و‌فه‌رمان‌به‌‌له‌شکره‌که‌ی‌بدات‌له‌‌بڕوسیا‌بکشێته‌وه. به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌ماوه‌یه‌ک‌بوو‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌ده‌کرد‌دیسان‌ناپۆلیۆن‌له‌و‌سه‌رکردانه‌‌نه‌بوو‌گوێ له‌م‌گه‌فانه‌‌بگرێ،بۆیه‌‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی‌خۆی‌له‌شکرێکی‌مه‌زنی‌پێک‌هاتو‌له700000حه‌وت‌سه‌د هه‌زار‌شه‌ڕکه‌ری‌له‌‌فره‌‌نه‌ته‌وه‌کان‌ئاماده‌‌کرد‌و‌فه‌رنسای‌جێ‌هێشت.له‌‌ناو‌ئه‌م‌له‌شکره،سه‌ربازی فه‌ره‌نسی‌و‌ئه‌ڵمانی‌وپۆلۆنی‌وتلیانی‌وئیسپانی‌و‌سویسری‌و‌پڕتوگالی‌هه‌بوون‌ئه‌م‌فره‌‌پیکهاته‌یه‌ش نیشانه‌ی‌لوازی‌و‌له‌یه‌ک‌نه‌چونی‌هێزه‌که‌‌بوو،به‌‌هۆی‌جیاوازی‌له‌‌زمان‌وشێوازی‌ژیانه‌وه‌‌نه‌گونجان‌و له‌یه‌ک‌تێنه‌گه‌یشتنیان‌پێوه‌‌دیار‌بوو. له‌‌شکری‌روسیاش‌له‌‌چوار‌یه‌ک‌ملیۆن‌سه‌ربازی‌هه‌لگری‌یه‌ک‌بڕواو‌بۆچون‌و‌ئامانج‌پێک‌هاتبوون به‌‌ئامانجی‌به‌رگری‌له‌‌خاک‌ونیشتمان‌هاتبوونه‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ.له‌م‌شه‌ڕه‌‌روسه‌کان‌سودیان‌له‌‌ئه‌زمونی ئیسپانیه‌کان‌وه‌رگرتبوو‌خۆیان‌توشی‌شه‌ڕێکی‌مه‌زنی‌یه‌کل‌که‌ره‌وه‌‌نه‌کرد،پیلنه‌که‌یان‌بریتی‌بوو‌له کشانه‌وه‌ی‌پێ‌به‌‌پێ‌به‌ره‌و‌رۆژهه‌لت‌تا‌هێزه‌کانی‌فه‌رنسی‌له‌‌بنکه‌‌کانیان‌دور‌که‌ونه‌وه‌‌و‌رێگه‌ی‌هاتو چۆکردنیان‌به‌‌ئاسته‌نگ‌بکه‌وێت. له‌‌مانگی‌ئاب‌یه‌که‌م‌به‌‌گژیه‌ک‌دا‌چون‌له‌‌شاری‌سمولنسک‌که‌‌ده‌که‌وێته‌‌نێوان‌سنوری‌روسیاو‌مۆسکۆ رویدا،له‌م‌شه‌ڕه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌توانیان‌شاره‌که‌‌داگیر‌که‌ن‌روسه‌کانیش‌به‌ره‌و‌ناوه‌وه‌ی‌روسیا‌پاشه‌کشه‌یان
کرد،ناپۆلیۆن‌به‌دوایاندا‌هێرشی‌برد‌تا‌له14یسهپتهمبهری1812مۆسکۆشی‌داگیر‌کرد،به‌ڵم‌کاتێک چوه‌‌ناو‌شار‌بینیی‌چۆل‌وهۆڵه. له‌‌ئێواره‌ی‌هه‌مان‌رۆژ‌فه‌رمانڕه‌وای‌شار‌فه‌رمانی‌سوتاندنی‌شاری‌دا،ماوه‌ی‌مانگێک‌ناپۆلیۆن‌له ده‌ره‌وه‌ی‌شار‌مایه‌وه‌‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌ی‌قه‌یسه‌ر‌داوای‌رێککه‌وتن‌وئاشته‌وایی‌لێ‌بکات.به‌ڵم‌قه‌یسه‌ر هه‌موو‌شێوه‌‌رێککه‌وتنێکی‌له‌گه‌ڵ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ره‌ت‌کرده‌وه.له‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌ووڵتانی‌تری‌ئه‌وروپا هاوکاری‌روسیا‌نه‌بن‌و‌له‌ترسی‌هه‌لگه‌ڕانه‌وه‌ی‌خه‌ڵک‌و‌ترسی‌به‌رپا‌بوونی‌شۆڕش‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌فرانسا، ناپۆلیۆن‌بڕیاری‌کشانه‌وه‌ی‌له‌شکری‌دا،له‌‌رێگه‌ی‌گه‌ڕانه‌وه‌یدا‌به‌‌ده‌یان‌هه‌زار‌سه‌رباز‌له‌‌برسان‌و‌له سه‌رمان‌ره‌ق‌بوونه‌وه،هه‌ر‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌شیاندا‌کاروانه‌که‌یان‌ده‌که‌وتنه‌‌به‌ر‌ده‌ست‌لێ‌وه‌شاندنی‌هاوڵتیان به‌‌تایبه‌ت‌سوار‌چاکانی‌قه‌وقاز‌زیانی‌زۆریان‌لێدان،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌م‌له‌شکره‌‌تا‌گه‌یشته‌‌سنوری‌بڕوسیا ته‌نها‌سه‌د‌هه‌زارێکی‌لێ‌مایه‌وه. ئه‌وکاته‌ی‌ناپۆلیۆن‌گه‌یشته‌‌بڕوسیا‌سوپاکه‌ی‌له‌وێ‌جێ‌هێشت‌و‌خۆی‌گه‌یانده‌وه‌‌پاریس‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌کاتی گه‌یشتنه‌وه‌ی‌سوپاکه‌ی‌هه‌واڵی‌زیانه‌کان‌له‌‌ناو‌خه‌ڵک‌که‌‌بڵو‌ده‌بنه‌وه‌‌نه‌بنه‌‌هۆی‌نانه‌وه‌ی‌ئاژاوه‌و گێره‌شێوێنی،بوونی‌خۆی‌له‌‌پاریس‌به‌‌هۆی‌ناوبانگی‌باشی‌ده‌توانێ‌کۆنترۆڵی‌دۆخه‌کان‌بکاو‌فه‌رامۆشی ئازاره‌کانی‌سه‌رنه‌که‌وتنه‌کانیشی‌بکات. له‌‌جه‌نیوه‌ری1813روسه‌کان‌راوی‌له‌شکره‌‌هێرشبه‌ره‌که‌ی‌فرانسایان‌نا،له‌‌دژه‌‌هێرشێکدا‌توانیان‌بچنه ناو‌خاکی‌بڕوسیا‌و‌دۆقیه‌ی‌ڤێرسۆفیا‌داگیر‌که‌ن.به‌م‌شێوه‌یه‌‌روسه‌کان‌له‌‌سه‌نگه‌ری‌به‌رگریه‌وه‌‌چونه سه‌نگه‌ری‌هێرش‌بردن،له‌م‌چونه‌‌پێشه‌وه‌یان‌ده‌رگای‌ئومێد‌له‌‌به‌رده‌م‌ئه‌وروپیه‌کان‌وال‌کرا،ئیتر‌ئه‌و کۆته‌‌شکا‌که‌‌پێشتر‌ئاسته‌م‌بوو‌شکست‌به‌‌ناپۆلیۆن‌بهێنرێت.
هاوپه‌يمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌شه‌شه‌م له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی)تلست(ه‌وه‌‌بڕوسیا‌کاته‌کانی‌بۆ‌چاکسازی‌ناوه‌خۆ‌ته‌رخان‌کردبوو،ئه‌م‌پڕۆسه چاکسازیه‌ش‌بوواری‌به‌ڕێوه‌بردن‌حکومه‌ت‌وکاروباری‌دارایی‌و‌سوپا‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تیی‌گرته‌وه‌‌له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی‌یه‌کسانی‌هه‌موو‌توێژه‌کانی‌کۆمه‌ڵ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو‌که‌سێک‌دژی‌داگیر‌کار‌بووه‌ستیته‌وه، ئیمتیازه‌کانی‌ده‌ره‌به‌گی‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌مولکدارێتی‌وکرین‌و‌فرۆشتنی‌زه‌ویه‌کان‌جوتیاره‌کانیش به‌شدار‌بن،هه‌روه‌ها‌جوتیاره‌کان‌له‌‌خزمه‌ت‌کردنی‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌بووردران. خزمه‌تی‌سه‌ربازیش‌کرایه‌‌زۆر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌رگای‌پله‌و‌پایه‌‌وه‌ده‌ست‌هێنان‌له‌‌به‌رده‌م‌هه‌موو‌چینه‌کانی کۆمه‌ڵ‌کراوه‌بن،وه‌رگرتنی‌ئه‌فسه‌ره‌کانیش‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌تاقیکردنه‌وه‌و‌شاره‌زایی‌و‌لێوه‌شاوه‌یی‌بن‌نه‌ک له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌چینایه‌تی‌وساماندارێتی.
کاتێک‌هه‌واڵی‌شکسته‌کانی‌ناپۆلیۆن‌گه‌یشتن‌خه‌ڵکی‌بڕوسی‌رژانه‌‌سه‌ر‌شه‌قام‌داوایان‌کرد‌بچنه‌‌پاڵ روسیا،نه‌ک‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌رزگار‌بوون‌به‌ڵکو‌به‌هۆی‌ئه‌و‌فشاره‌گه‌مارۆیه‌ی‌خرابووه‌‌سه‌ر‌ئابووریی وڵته‌که‌یان. له28یشوباتی1813بڕوسیا‌و‌روسیا‌هاوپه‌یمانێتیه‌کیان‌به‌ست‌له16ی‌ئادار‌بڕیاری‌شه‌ڕیان‌دژی فرانسا‌راگه‌یاند،سوپای‌بڕوسی‌ده‌وڵه‌تی‌ساکسۆنیای‌هاوپه‌یمانی‌فرانسای‌داگیر‌کردو‌به‌ره‌و‌رۆژئاوا هه‌ڵمه‌تی‌برد. هه‌ردو‌هاوپه‌یمان‌له‌‌راگه‌یاندنێکی‌هاوبه‌شدا‌ئاشکرایان‌کرد‌که‌‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌شه‌ڕی‌رزگاری‌نیشتمانی وخۆبه‌خت‌کردنێکی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌‌دژی‌هه‌ر‌داگیرکاریه‌کی‌بێگانه‌و‌له‌سه‌ر‌هه‌موو‌ئه‌ڵمانیه‌ک‌ئه‌رکه،ئهم بانگه‌وازه‌‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌هه‌ستی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌وتنه‌‌خۆ. له‌‌ئایاری1813بۆ‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌نه‌یارانی‌ناپۆلیۆن‌سوپایه‌کی‌مه‌زنی‌رێکخست‌و‌له ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌کانیدا‌سه‌رکه‌وتنی‌باشی‌وه‌ده‌ست‌هێنا،ساکسۆنیای‌گێرایه‌وه‌و‌به‌شێکی‌زه‌ویه‌کانی بڕوسیاشی‌داگیر‌کرد‌به‌ڵم‌ناپۆلیۆن‌پێی‌باش‌بوو‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌رێککه‌وتنێک‌مۆر‌بکا‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی هاوکاریه‌کان‌ده‌گه‌ن.وڵته‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌ئه‌م‌داخوازیه‌ی‌ناپۆلیۆنیان‌قه‌بوولکرد‌له20یتهموزی1813 ئاگربه‌ست‌راگه‌یه‌ندرا،تا10ی‌ئاب‌درێژه‌ی‌کێشا‌له‌‌میانه‌ی‌ئه‌م‌دانوستانانه‌‌دانیشتن‌و‌هه‌وڵی‌زۆر‌دران له‌‌پێناو‌گه‌یشتن‌به‌‌رێککه‌وتنێک‌که‌‌هه‌موو‌لیه‌ک‌رازی‌بکات‌له‌م‌هه‌وڵنه‌‌مترنیخ‌ی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی نه‌مسا‌رۆلی‌سه‌ره‌کیی‌ده‌گێرا‌له‌‌لیه‌ک‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌خالێکی‌هاوبه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌فرانساو‌هاوپه‌یمانه‌کان‌له لیه‌کی‌تریش‌بۆ‌گێڕانه‌وه‌ی‌له‌ده‌ست‌دراوه‌کانی‌نه‌مسا،هه‌روه‌ها‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌له‌‌نیازه فراوانخوازیه‌کانی‌ده‌ست‌هه‌لگرێ‌وبگه‌ڕێته‌وه‌‌سنوره‌کانی‌پێشوی،به‌‌پێچه‌وانه‌‌ی‌ئه‌م‌داخوازیانه وڵته‌که‌ی‌به‌شداری‌له‌‌هاوپه‌یمانه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌که‌‌ده‌کات. له‌‌هه‌مان‌کات‌ئینگلیزه‌کان‌له‌‌هه‌وڵی‌دبلۆماسیی‌چرو‌پڕدا‌بوون‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانان‌بۆ‌به‌ستنی‌په‌یوه‌ندیی دبلۆماسی‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌و‌راکێشانی‌نه‌مسا‌بۆ‌ناو‌شه‌ڕه‌کان.کاتێک‌مترنیخ‌له‌‌هه‌وڵه‌کانی‌سه‌رکه‌وتو نه‌بوو‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌دژی‌فرانسا‌ده‌رکرد‌ئه‌میش‌چوه‌‌ریز‌هاوپه‌یمانانی‌روسی‌وبڕوسی‌به‌م‌شێوه‌یه هاوپه‌یمانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌شه‌شه‌م‌له‌‌ئه‌وروپا‌دژی‌ناپۆلیۆن‌راگه‌یه‌ندرا.
ئۆپه‌راسیۆنه‌‌جه‌نگیه‌کان‌تا‌ده‌ست‌له‌‌کار‌کێشانه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆن سوپای‌فه‌ره‌نسی‌له450هه‌زار‌شه‌ڕکه‌ر‌پێک‌هاتبوو‌که‌‌زۆربه‌یان‌نێوجه‌وان‌بوون‌به‌‌هۆی‌ته‌واو نه‌کردنی‌مه‌شق‌و‌راهێنانه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌له‌م‌بوواره‌‌بێ‌ئه‌زمون‌و‌نه‌شاره‌زا‌بوون.
سوپای‌ئه‌وروپاش‌له‌‌نیو‌ملیۆن‌شه‌ڕکه‌ری‌مه‌شق‌پێکاراوی‌به‌تواناو‌بڕوای‌پۆلینه‌وه‌‌پێک‌هاتبوون. سه‌ره‌ڕای‌چه‌ندین‌هێزی‌یه‌ده‌کی‌وڵتانی‌به‌شداربوو‌له‌‌پشته‌وه‌یان‌بۆ‌جێگرتنه‌وه‌ی‌له‌شکره‌کان‌ئاماده بوون. ناپۆلیۆن‌ده‌یه‌ویست‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ر‌ده‌وڵه‌ته‌و‌به‌‌جیا‌ڕوبه‌ڕوو‌بێته‌وه. له‌گه‌ڵ‌له‌شکری‌نه‌مسا‌له‌‌شاری‌دریسدن‌به‌‌گژ‌یه‌کدا‌چون. فه‌رمانده‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌مانگی‌ئابی1813شکستی‌مه‌زنیان‌خوارد‌بوو،له‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌به‌‌به‌زیوی روه‌و‌فرانسا‌رایان‌ده‌کرد،نزیکه‌ی150هه‌زار‌شه‌ڕکه‌ریان‌لێ‌کوژراو‌له‌‌سه‌نگه‌رو‌قه‌ڵ‌کانی‌بڕوسیاش 120هه‌زار‌شه‌ڕکه‌ریان‌لی‌جێ‌مابوو،که‌‌ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌جاره‌‌به‌م‌ژماره‌یه‌‌له‌شکری‌ناپۆلیۆن‌به‌‌دیلی بکه‌وێته‌‌ده‌ست‌نه‌یارانی. له‌‌لیبزگ‌دیسان‌شه‌ڕ‌دامه‌زرا‌ماوه‌ی4رۆژی‌خایاند،له‌م‌شه‌ڕه‌‌رێژه‌ی‌سه‌ربازه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌له‌گه‌ڵ دوژمنانی،یه‌ک‌به‌‌چوار‌بوون،له‌م‌شه‌ڕه‌شدا‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌خه‌ڵکی‌ساکسۆنیاو‌باڤاریا‌له‌‌کاتێکا‌هاوپه‌یمانی بوون،خیانه‌تیان‌له‌گه‌ڵ‌کرد‌بۆیه‌‌دیسان‌ناپۆلیۆن‌ژێر‌که‌وت،ناچار‌بوو‌له‌شکره‌که‌ی‌بکشێنێته‌وه،تا ئۆکتۆبه‌ری1813له‌‌روباری‌راین‌په‌ریه‌وه‌‌شوێن‌سه‌نگه‌ره‌کانی‌خۆیان‌له‌‌سنوری‌سروشتیی‌فرانسا‌قایم کرد. له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری‌هه‌مان‌ساڵدا‌له‌‌رێگه‌ی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مساوه‌‌به‌‌ناوی‌هاوپه‌یمانان‌په‌یوه‌ندی‌به ناپۆلیۆنه‌وه‌‌کرا‌و‌داوای‌رێککه‌وتنیان‌لێ‌کرد‌به‌‌مه‌رجێ‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌هه‌مان‌سنوری‌پێشوی‌به‌ر‌له شۆڕش،به‌‌هۆی‌له‌‌خۆ‌بایی‌بوونیه‌وه‌‌ناپۆلیۆن‌رازی‌نه‌بوو،به‌‌بۆچونی‌ناپۆلیۆن‌به‌م‌رێککه‌وتنه‌‌جله‌وی هه‌ڵوێسته‌کانی‌له‌ده‌ست‌ده‌رده‌چێ‌که‌‌به‌دیدی‌خۆی‌جله‌وه‌که‌‌ی‌له‌ده‌ست‌ماوه.دیاره‌‌ئاماژه‌کانی‌ئینگلیزیش وایان‌ده‌گه‌یاندن‌که‌‌چیتر‌سازشی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌کات‌چونکه‌‌کۆتاییه‌که‌ی‌نزیک‌بۆته‌وه. له‌و‌کاته‌دا‌هێزی‌هاوپه‌یمانان‌سنوری‌فرانسایان‌به‌زاندبوو‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌هه‌ڵمه‌تیان‌به‌ره‌و‌پێش‌ده‌برد تا‌له31یئاداری1814ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌پاریس‌داگرت‌و‌چونه‌‌ناوه‌وه‌ی. ناپۆلیۆن‌به‌‌نیاز‌بوو‌به‌رده‌وامی‌به‌‌شه‌ڕه‌کان‌بدات،بانگی‌هه‌موو‌فه‌رمانده‌کانی‌کرد‌نیازه‌کانی‌خۆی‌پێ راگه‌یاندن،به‌ڵم‌ئه‌وان‌دۆخ‌و‌هه‌واڵه‌کانی‌وڵتیان‌پێ‌راگه‌یاند،ووتیان:چونکه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌پابه‌ندی ناپۆلیۆنن‌بۆیه‌‌حه‌زیان‌له‌‌ئاشتیه‌و‌نه‌فره‌ت‌له‌‌شه‌ڕ‌ده‌که‌ن،ئه‌و‌شه‌ڕه‌ی‌چاوبڕینی‌ئیمپڕاتۆره‌کان‌له فراوانخوازی‌تێر‌ناکات‌و‌فه‌رامۆشی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ووڵت‌ده‌کات. سنور‌داخستنه‌که‌ی‌ناپۆلیۆن‌به‌روی‌بازرگانه‌‌ئینگلیزه‌کان‌فرانسای‌نه‌گه‌یانده‌‌که‌ناری‌ئاشتی‌و بووژاندنه‌وه،ئه‌وه‌ی‌به‌م‌هۆیه‌وه‌‌زیادی‌کرد‌قاتو‌قری‌و‌بێ‌کاری‌بوو.ئیتر‌ناپۆلیۆن‌ده‌ستی‌له‌‌کار
کێشایه‌وه‌و‌ده‌ستبه‌رداری‌ته‌ختی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌بوو،به‌ره‌و‌دورگه‌ی‌ئه‌لبا‌سه‌فه‌ری‌کرد،هاوپه‌یمانان‌له سه‌ر‌بڕیاری‌دور‌که‌وتنه‌وه‌ی‌رازی‌بوون‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌نازناوی‌ئیمپڕاتۆر.
په‌يماننامه‌ی‌يه‌که‌می‌پاريسی دوای‌سه‌رکه‌وتنی‌هاوپه‌یمانان،پادشا‌و‌سه‌رۆکی‌وڵتان‌له‌‌کۆشکی)تالیران(کۆبونهوه،تالیران‌ماوه‌یه‌کی زۆر‌له‌سه‌ر‌ده‌می‌ناپۆلیۆن‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌‌بوو‌دواتر‌لدرابوو. ئاماده‌‌بووانی‌کۆبونه‌وه‌که‌‌بانگه‌وازێکیان‌بۆ‌گه‌لی‌فرانسا‌بڵو‌کرده‌وه‌‌تیایدا‌داوایان‌له‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌کرد شێوه‌ی‌رژێم‌بۆ‌خۆیان‌ده‌ست‌نیشان‌که‌ن،پێشنیاریشیان‌بۆ‌کردن‌که‌‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌بگه‌رێننه‌وه. ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌کۆبونه‌وه‌که‌ی‌خۆیان‌له2ی‌نیسانی1814به‌ست‌بڕیاری‌لدانی‌ناپۆلیۆن‌یان‌دا‌له‌گه‌ڵ پێکهێنانی‌حکومه‌تێکی‌نوێی‌کاتی‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌تاللیران. له‌سه‌ر‌پێشنیار‌وحه‌زی‌تاللیران‌داوای‌له‌‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌می‌برای‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌کرد‌که‌‌ده‌سه‌ڵت بگرێته‌‌ده‌ست،به‌م‌شێوه‌یه‌‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌دوای23ساڵ‌که‌‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌دوری‌خستبوونه‌وه گه‌ڕانه‌وه‌‌سه‌ر‌حوکم. حکومه‌تی‌کاتیی‌فرانسا‌که‌‌له‌ژێر‌سێبه‌ری‌داگیرکاری‌دوای‌لدانی‌ناپۆلیۆن‌دامه‌زرا‌وا‌بیری‌ده‌کرده‌وه که‌‌به‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌ئارامی‌وخۆشگوزه‌رانی‌بۆ‌ووڵت‌ده‌گه‌ڕێته‌وه. له30یئایاری1814په‌یماننامه‌یه‌ک‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌ووڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌مۆر‌کرا،ئهم په‌یماننامه‌یه‌‌به‌‌شێوازێکی‌میانڕه‌و‌و‌هۆشمه‌ندانه‌‌له‌‌لیه‌ن‌ووڵتانی‌ئه‌وروپاوه‌داڕشترابوو. سه‌رکه‌وتوه‌کان‌فه‌رنسایان‌بۆ‌سنوره‌‌کۆنه‌که‌ی‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌گه‌ڕانده‌وه.که‌‌هه‌ندێک‌له‌‌ناوچه‌کانی ئه‌لزاس‌و‌روێکی‌روباری‌راین‌وزۆربه‌ی‌خاکی‌ساڤوای‌وئه‌ڤینون‌یان‌بۆ‌هێشته‌وه،رێگه‌شیان‌پێدا‌که موسته‌عمه‌ره‌کانی‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌به‌رده‌ستی‌خۆی‌جگه‌‌له‌‌دورگه‌ی‌ئه‌نتیل‌وهه‌ندێک‌دورگه‌ی‌تر‌له‌‌زه‌ریای هێمن،هیچ‌باجێکیشیان‌به‌سه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌دا‌نه‌سه‌پاند،سوپای‌داگیرکاریشیان‌له‌‌ناو‌خاکی‌فرانسا نه‌هێشته‌وه. ئه‌م‌نه‌رم‌و‌نیانیه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌کرا‌تا‌یارمه‌تیی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بده‌ن‌ئه‌وانیش‌هزری‌شۆڕش‌له‌سه‌ریان‌وه‌ده‌ر‌نێن‌و هاوکاریی‌پادشاش‌بکه‌ن‌بۆ‌قایم‌کردنی‌پێگه‌ی‌حوکمڕانیی.
لويسی‌هه‌ژده‌هه‌م هه‌ر‌دوای‌روخانی‌رژێمی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت،لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌رایگه‌یاند‌که‌‌ریز‌له‌و‌بارو‌دۆخه‌‌ده‌گرێ‌که حاڵی‌حازر‌له‌‌ئه‌نجامی‌شۆڕش‌هاتۆته‌‌کا.له‌‌ده‌ستورێکی‌نوێدا‌که‌‌به‌‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌به‌خشی‌له‌‌ژێر‌ناوی )دۆکیۆمێنتی‌چارت(:
_رازی‌نه‌بوو‌دان‌به‌‌رژێمی‌حوکمڕانی‌کۆن‌دا‌بنێ،رایگه‌یاند‌که‌‌ساڵی1814دهکاته19مین‌ساڵی حوکم‌رانیی. _بنه‌مای‌سه‌روه‌ری‌نه‌ته‌وه‌یی‌هه‌لوه‌شانده‌وه. _رایگه‌یاند‌که‌‌خۆی‌به‌‌پێی‌په‌یامی‌خوا‌پادشایه. _به‌‌پێی‌ده‌ستور‌بۆ‌سه‌رپه‌رشتی‌کردن‌و‌جێبه‌جێ‌کردن‌ده‌سه‌ڵتی‌فراوانی‌به‌‌پادشا‌به‌خشی. _له‌گه‌ڵ‌به‌رپڕس‌نه‌بوون‌له‌به‌رده‌م‌دادگا،واته‌‌به‌‌پێی‌ئه‌م‌بڕگه‌یه‌‌که‌س‌بۆی‌نیه‌‌لێپڕسینه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌دا بکات‌بۆ‌هه‌ر‌بڕیارێک. _ده‌سه‌ڵتی‌یاسا‌دانانی‌به‌‌دوو‌ئه‌نجومه‌ن‌به‌خشی‌ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌و‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌ئه‌مه‌یان له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌دێته‌‌هه‌ڵبژاردن. _مافی‌ده‌نگ‌دانیشی‌به‌‌ئاستی‌سامان‌و‌داراییه‌وه‌‌سنوردار‌کرد. _له‌‌ده‌ستور‌مافی‌ئازادی‌رۆژنامه‌نوس‌وئازادیی‌تاکه‌که‌سیه‌کان‌و‌ئاین‌په‌رستیی‌مسۆگه‌ر‌کردن،ههر چه‌نده‌‌ئه‌م‌ده‌ستوڕه‌‌زۆر‌له‌‌مافه‌کانی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسیی‌پێشێل‌کردبوو،به‌ڵم‌چونکه‌‌دوای‌شکسته‌کان‌هاتبوو خه‌ڵک‌قه‌بوولی‌بوو‌و‌زۆر‌به‌‌ووشیاری‌و‌هۆش‌مه‌ندانه‌‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ده‌کرد.ورده‌‌ورده‌‌پادشا‌به عه‌قلیه‌تی‌کۆنه‌وه‌‌ده‌گه‌ڕایه‌وه‌‌مه‌یدان،به‌‌ماوه‌یه‌کی‌کورت‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌رابردو‌هیچ‌روی‌نه‌دابێ‌و نه‌کرابێ‌هه‌موو‌روداو‌و‌بڕیاره‌کانی‌له‌‌بیر‌خۆ‌بردنه‌وه‌‌و‌په‌ندی‌له‌‌هیچ‌وه‌رنه‌گرت. *هه‌ر‌زوو‌مولک‌وسامانی‌بۆ‌هه‌ندێک‌له‌‌شکۆداران‌ونوبه‌لکانی‌گه‌ڕانده‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وانی‌تریش‌له‌‌سامان‌و گه‌نجینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه. *هه‌ر‌به‌شێنه‌یی‌بۆ‌ره‌فتاره‌‌سته‌م‌و‌زۆرداریه‌که‌ی‌گه‌ڕایه‌وه،چاودێری‌توندی‌له‌سه‌ر‌رۆژنامه‌کان‌دانا. *هه‌زاره‌ها‌ئه‌فسه‌ری‌ره‌وتی‌کۆماریی‌له‌سه‌ر‌کار‌لبردن. *پاسه‌وانی‌پادشای‌له‌‌کور‌و‌نه‌وه‌کانی‌شکۆدارو‌جوامێره‌کان)نوبه‌ل(دامه‌زراند‌به‌‌بوودجه‌یه‌کی‌به‌ها خه‌ملێنراو‌له‌‌پاره‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌به‌‌موچه‌یه‌کی‌نایابیشه‌وه. *ئاڵ‌سێ‌ره‌نگه‌یکه‌ی‌شۆڕشی‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌و‌له‌‌شوێن‌ئه‌و‌ئاڵی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆنی‌هێنایه‌وه‌‌که له‌ره‌نگی‌سپی‌وگوله‌‌شلێر‌و‌زه‌رد‌پیک‌هاتبوو،کردی‌به‌‌سونبوولی‌وڵت. *له‌‌روی‌ئابووریشه‌وه‌‌نه‌یتوانی‌هیچ‌گۆڕانێکی‌چاکسازی‌بکات‌باری‌ئابووریی‌ووڵت‌له‌وپه‌ڕی خه‌راپی‌دابوو‌بێ‌کاری‌سه‌رتاپای‌ووڵتی‌گرتبووه‌وه‌‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌ریزهه‌وادارانی‌ناپۆلیۆن‌ئه‌وانه‌ی به‌هیوای‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بوون.ئه‌مه‌‌له‌‌روی‌ناوه‌خۆ... سه‌باره‌ت‌به‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌پێی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌پاریس‌هاتبوو‌ووڵتانی‌شه‌ڕکه‌ر کۆنگره‌یه‌کیان‌له‌‌ڤیه‌ننا‌به‌ست‌بۆ‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌‌هه‌موو‌کێشه‌و‌گرفته‌کانی‌په‌یوه‌ست‌به‌‌ئه‌وروپا.
هه‌ر‌زوو‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌له‌سه‌ر‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌شه‌ڕ‌ناکۆکی‌له‌‌نێوان‌روسیاو‌ئینگلیز‌هه‌یه‌‌هه‌روه‌ها ناکۆکیی‌بنه‌ڕه‌تی‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌حه‌ز‌و‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌تر‌هه‌ن،که‌‌له‌یه‌ک‌نزیک‌کردنه‌وه‌یان‌کارێکی ئاسان‌نیه. هه‌ر‌که‌‌هه‌واڵی‌ئه‌م‌ناکۆکیانه‌و‌هه‌واڵه‌کانی‌تری‌ناوه‌خۆ‌له‌‌بێزاربوونی‌خه‌ڵک‌و‌حه‌زو‌داخوازیه‌کانیان‌به گه‌ڕانه‌وه‌ی‌رژێمی‌کۆن،له‌رێگه‌ی‌میرای‌پادشای‌ناپۆلی‌ی‌فه‌ره‌نسی‌به‌‌ناپۆلیۆن‌گه‌یه‌ندران،ناپۆلیۆن‌به بیستنی‌ئه‌م‌هه‌والنه‌‌بڕیاری‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بۆ‌پاریس‌دا. له‌‌دورگه‌ی‌ئه‌لبا‌شوێنى‌دورخستنه‌وه‌که‌ی‌له26یشوباتی1815رای‌کرد،به‌نهێنی‌له‌‌که‌ناره‌کانی فرانسا‌له‌‌نزیک‌شارێک‌دابه‌زی‌که‌‌وه‌کو‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌رزگارکار‌زۆربه‌گه‌رمی‌پێشوازیان‌لێ‌کرد‌و باوه‌شیان‌بۆ‌کرده‌وه‌‌هه‌موو‌شاره‌کانی‌فرانسایان‌بۆ‌خستنه‌‌سه‌ر‌پشت،به‌‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌واڵی گه‌ڕانه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆن‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌بۆ‌به‌لژیک‌رای‌کرد،سه‌رله‌‌نوێ‌له20یئاداری1815ناپۆلیۆن هاته‌وه‌‌ناو‌کۆشکی‌تویلری. کاتێک‌ئاماده‌‌بووانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌به‌مه‌یان‌زانی،به‌یاننامه‌یه‌کیان‌ده‌رکرد‌به‌‌ناوی‌فرانسا‌له13ی ئادار،تاللیران‌به‌‌ناوی‌فرانسا‌ئیمزای‌له‌سه‌ر‌کرد،تیایدا‌ناپۆلیۆنیان‌به‌‌دوژمنی‌دونیای‌شارستان‌ناوبرد، داواشیان‌له‌‌گه‌لنی‌ئه‌وروپا‌کرد‌شه‌ڕی‌له‌گه‌ڵدا‌بکه‌ن‌وله‌‌ناوی‌به‌رن.
حوکمڕانیی100رۆژی ناپۆلیۆن‌دوای‌گه‌ڕانه‌وه‌ی،یه‌که‌م‌کار‌که‌‌بایه‌خی‌پێدا. _کۆکردنه‌وه‌ی‌لیه‌نگر‌و‌په‌یدا‌کردنی‌متمانه‌‌ی‌نه‌ته‌وه‌ی‌فرانسا‌بوو. _هه‌روه‌ها‌ده‌ستورێکی‌ئیمپڕاتۆریی‌نوێی‌ده‌رکرد‌به‌‌پێی‌ئه‌م‌ده‌ستوڕه‌‌رێگه‌ی‌به‌‌فراوانترین‌پانتایی جه‌ماوه‌ری‌دا‌به‌شداری‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباری‌ده‌وڵه‌ت‌بکات. _له‌‌پێنا‌وسنووردار‌کردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆر،ووڵتی‌به‌‌دوو‌ئه‌نجومه‌ن‌سپارد،ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌و ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران. _سه‌باره‌ت‌به‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه،هه‌وڵی‌دا‌ووڵتانی‌ئه‌وروپی‌بگه‌یه‌نێته‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌نیازی‌ئاشتی‌و دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌ده‌ورو‌به‌ر‌دا‌هه‌یه. _په‌سند‌کردنی‌هه‌موو‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌پاریس.
به‌ڵم‌ووڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کان‌هه‌موو‌مامه‌ڵه‌‌کردنێکیان‌له‌گه‌ڵ‌ره‌ت‌کرده‌وه‌و‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌شیان‌پشت‌گوێ خست‌جه‌ختیشیان‌له‌سه‌ر‌دورخستنه‌وه‌ی‌کرد.بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌ش‌هه‌ر‌ده‌وڵه‌ته‌ی‌به150 هه‌زار‌سه‌رباز‌ئاماده‌یی‌خۆی‌نیشان‌دا.. ئه‌و‌کاته‌ی‌ناپۆلیۆن‌گومانی‌نه‌ما‌که‌‌ئیتر‌شه‌ڕ‌به‌ڕێوه‌یه،به‌ر‌له‌وه‌ی‌ئه‌وان‌بکه‌ونه‌‌خۆ‌ناپۆلیۆن له‌شکرێکی‌نیو‌ملیۆنیی‌پێک‌هێنا‌و‌خۆی‌فه‌رماندایه‌تیی‌کرد.ئه‌وکات‌له‌شکری‌ئینگلیز‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی شازاده‌‌ولنگتۆن‌له‌‌به‌لژیک‌پنگا‌بووه‌وه‌‌له‌شکری‌بڕوسیۆاش‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی‌بلوخه‌ر‌بوو،به‌رله‌وه‌ی ئه‌وان‌ده‌رفه‌ت‌وه‌رگرن‌ناپلیۆن‌پلنێکی‌سازدا‌بۆ‌هێرشێککردنه‌‌سه‌ر‌هه‌ردوکیان‌و‌له‌ناویان‌به‌رێ.له 16ی‌حوزه‌یرانی1815له‌شکری‌فه‌ره‌نسی‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی‌ناپۆلیۆن‌ده‌ستی‌له‌‌له‌شکری‌بلۆخه‌ر‌وه‌شاند‌و به‌سه‌ریدا‌زاڵ‌بوو.فه‌رمانی‌به)گروش(دا‌که‌‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌خۆی‌بوو‌بڕوسیه‌کان‌راوبنێت،خۆشی به‌ره‌و‌به‌ره‌کانی‌ئینگلیز‌رۆیشت‌له‌‌واته‌رلۆ،ئه‌گه‌ر‌له‌شکری‌بلوخه‌ر‌کتوپڕ‌به‌‌فریای‌له‌شکری‌ئینگلیز‌نه که‌وتبا‌ئه‌وا‌ناپۆلیۆن‌به‌‌ئاسانی‌به‌سه‌رئینگلیزه‌کاندا‌زاڵ‌ده‌بوو،له18ی‌حوزه‌یرانی1815به‌‌هاتنی بلۆخه‌ر‌شکستی‌به‌‌ناپۆلیۆن‌هێنا‌و‌به‌ره‌ی‌جه‌نگی‌پێ‌چۆڵکرد‌له‌‌دوای‌خۆی‌نزیکه‌ی30هه‌زار شه‌ڕکه‌ری‌لێ‌جێ‌ما.. به‌‌شکست‌خواردنی‌ناپۆلیۆن‌کۆتایی‌به‌‌ململنێ‌دورو‌درێژه‌که‌ی‌نێوان‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌و‌خانه‌واده‌ی پادشاکانی‌ئه‌وروپا‌هات،له‌‌لیه‌کی‌تر‌ئه‌م‌ململنێ‌یه‌‌ماوه‌ی23ساڵ‌به‌ر‌له‌‌واتر‌لۆ‌له‌‌شه‌ڕی‌ڤالمی‌یه‌وه ده‌ستی‌پێ‌کردبوو،واته‌رلۆ‌کۆتایی‌به‌چه‌رخی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسیی‌هێنا،سه‌ره‌تای‌چه‌رخێکی‌نوێ‌ده‌ستی پێکرد‌ئه‌ویش‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌بوو. ناپۆلیۆنیش‌که‌شتیه‌کی‌به‌ریتانی‌باری‌کردو‌بۆ‌دورگه‌ی‌هیلنه‌ی‌پیرۆزی‌برد،وه‌کو‌زیندانی‌له‌وێ‌مایه‌وه تا‌له21یئایاری.1821هه‌ر‌له‌وێ‌کۆچی‌دوایی‌ده‌کا.
په‌يماننامه‌ی‌دووه‌می‌پاريس له7یتهموزی1815بۆ‌جاری‌دووه‌م‌نوێنه‌رانی‌هاوپه‌یمانه‌کان‌هاتنه‌وه‌‌ناو‌پاریس‌له‌گه‌ڵ‌خۆشیاندا لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌یان‌هێنایه‌وه،په‌یماننامه‌ی‌پاریسی‌دووه‌میان‌له20ی‌نۆڤه‌مبه‌ر‌مۆر‌کرد‌ئه‌م‌جاره‌یان‌به مه‌رجی‌توند‌تر: _ 700ملیۆن‌فڕه‌نک‌زێر‌و300ملیۆن‌فڕه‌نک‌وه‌کو‌قه‌ره‌بووی‌جه‌نگ‌به‌سه‌ر‌فرانسا‌سه‌پێندرا. _ده‌بێ‌فرانسا‌رازی‌بێ 150هه‌زار‌سه‌ربازی‌داگیرکار‌له‌‌هه‌ندێک‌له‌‌هه‌رێمه‌کانی‌بمێننه‌وه‌‌بۆ‌ماوه‌ی5 ساڵ‌له‌سه‌ر‌خه‌رجی‌فرانسابه‌‌مه‌به‌ستیپاراستنیان. _فرانسا‌شیان‌گه‌ڕانده‌وه‌‌بۆ‌سنوره‌کانی‌لویسی‌شازده‌هه‌م.
_رێگه‌شیان‌پێ‌نه‌دا‌ده‌ست‌به‌و‌خاکانه‌وه‌‌بگرێ‌که‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌شۆڕش‌داگیری‌کردبوون‌ته‌نها‌شاری نیس‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌ساخوای‌نه‌بێ. ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌رێگه‌ی‌به‌و‌رق‌وکینه‌‌نه‌دا‌که‌‌له‌‌دڵی‌بڕوسیه‌کان‌و‌نه‌مساییه‌کاندا‌هه‌یه‌‌تا‌تۆله‌ی رابردویان‌بکه‌نه‌وه،ئه‌مه‌و‌تا‌راده‌یه‌ک‌میانڕه‌وی‌و‌هۆشمه‌ندی‌به‌‌شێوه‌ی‌داڕشتنی‌په‌یماننامه‌که‌وه‌‌دیار بوو،بۆ‌ئه‌م‌میانڕه‌ویه‌‌مێرخاسیه‌که‌‌بۆ‌ئینگلیزه‌کان‌ده‌گه‌ڕێته‌وه،ئه‌وان‌رێگه‌یان‌نه‌دا‌ده‌رگای‌تۆله‌‌سه‌ندنه‌وه بکه‌نه‌وه‌‌و‌ببێته‌‌هۆی‌بێزاری‌وبیرکردنه‌وه‌‌له‌‌کاردانه‌وه‌و‌یاخی‌بوون‌له‌‌پادشا‌و‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌شه‌ڕو‌جه‌نگ.
به‌شی‌سێیه‌م ئه‌وروپا‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌نناوه تا‌شۆڕشه‌کانی 1848
کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا ناپۆلیۆن‌مان‌بینی‌له‌‌سه‌رده‌می‌حوکم‌رانیی‌وه‌کو‌دیارده‌یه‌کی‌نامۆ‌بوو،هی‌ئه‌وه‌‌نه‌بوو‌له‌‌ئاستی‌دا بێده‌نگی‌بنوێنرێ. ناپۆلیۆن‌کاری‌له‌‌گۆڕینی‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌ورپای‌سیاسی‌‌کرد،خاکی‌فرانسا‌له‌‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆن‌به رێژه‌یه‌ک‌فراوان‌بوو‌که‌‌پێشتر‌وای‌به‌خۆوه‌‌نه‌‌دیبوو.جگه‌‌له‌‌خاکی‌خۆی‌به‌لژیکا‌و‌هه‌موو‌زه‌ویه‌کانی نێوان‌فرانساو‌روباری‌راین‌ی‌ده‌گرته‌‌خۆ،دواتر‌کاری‌بۆ‌ئه‌وه‌‌‌کرد‌که‌ناره‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌تا‌ده‌ریای
به‌لتیکی‌رۆژئاوا‌بخاته‌‌ژێر‌ده‌ستی،له‌‌ئیتالیا‌ش‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌که‌ناره‌کانی‌ئیتالیاداگرت،له‌‌سنوری فرانساوه‌‌تا‌رۆما،کوڕی‌خۆی‌کرد‌به‌‌پادشای‌شاری‌پیرۆز،ژماره‌ی‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کان‌له83وه‌‌بۆ 130به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‌به‌رز‌بووه‌وه. به‌‌فراوان‌کردنی‌سنوری‌فرانسا‌نه‌وه‌ستا‌به‌‌پێی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆی‌هه‌وڵی‌گۆڕینی‌سیماکانی ئه‌وروپای‌ده‌دا،بۆ‌نمونه‌‌سویسرا‌هه‌ر‌به‌‌ناو‌کۆمارێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌بوو،به‌‌رواله‌ت‌سه‌ربه‌‌فرانساوه بوو،له‌‌پۆلۆنیا‌میرنشینی‌ڤێرسۆفیای‌له‌ناو‌دامه‌زراند‌و‌به‌‌مه‌لیکی‌ساکسۆنیا‌به‌خشی‌که‌‌دۆستی‌خۆی‌بوو بێ‌گوێدانه‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌مافه‌کانی‌بڕوسیاو‌نه‌مساو‌روسیا. له‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌نێوان‌ئه‌و‌خاکانه‌ی‌به‌‌فرانساوه‌‌ی‌لکاندبوون‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکه‌کانی‌بڕوسیاو‌نه‌مسا ده‌وڵه‌تێکی‌له‌‌چه‌ند‌ده‌وڵه‌تۆکه‌‌دروست‌کردبوو،ناوی‌نابوو‌یه‌کیه‌تیی‌راین،ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌شی‌خستبووه‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌خۆی.سه‌ره‌ڕای‌هه‌موو‌ئه‌م‌ره‌فتارو‌کاره‌‌ناره‌وایانه‌ی‌مافی‌خانه‌واده‌‌پادشایه‌کانی‌ئه‌وروپای پشتگوێ‌خستبوو‌به‌ڵکو‌پێشێلیشی‌کردبوون،بۆ‌نمونه‌‌له‌سه‌ر‌حوکم‌لدانی‌خانه‌واده‌ی‌پادشاکانی،هۆڵه‌ندا و‌ئیسپانیاو‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌و‌جیرۆم‌ستفالیا. ناپۆلیی‌کرده‌‌دیاری‌بۆ‌کارۆلینای‌خوشکی‌و‌مۆرای‌مێردیشی‌کرد‌به‌‌پادشای‌ئه‌وێ،هه‌روه‌ها‌زۆربه‌ی سامانه‌کانی‌پاپا‌و‌لۆمباردیا‌و‌بوونده‌قیه‌‌ی‌خستنه‌‌سه‌ریه‌ک‌و‌کردنیه‌‌میرنشینێک‌وخۆی‌کرده‌‌پادشای ئه‌وێش،به‌ڵم‌حوکم‌رانیه‌که‌ی‌به‌‌جوزفین‌ی‌زر‌کوری‌سپارد،دواتر‌له‌‌خۆی‌نه‌گرت‌که‌‌کارێکی‌شایسته به‌‌خاڵی‌خۆی‌بدات‌و‌کردی‌به‌‌کاردینال. له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌نه‌خشه‌یه‌وه‌‌ده‌بینین‌ئه‌وروپای‌سیاسی‌ی‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆن‌زۆر‌جیایه‌‌له‌‌ئه‌وروپای‌به‌ر له‌‌شۆڕش،ناپارسه‌نگی‌و‌خۆ‌سه‌پاندنی‌فرانسای‌به‌‌رونی‌پێوه‌‌دیاره‌‌که‌‌ئه‌مه‌ش‌به‌‌کتو‌متی‌له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌وڵته‌‌زه‌به‌لحه‌کانی‌وه‌کو‌ئینگلته‌راو‌روسیا‌نایه‌ته‌وه.ئه‌مه‌‌ئه‌و‌شه‌ڕه‌‌دژواره‌مان‌بۆ ده‌رده‌خات‌که‌‌فرانسای‌شۆڕش‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی‌ئه‌وروپا‌به‌‌درێژایی23ساڵ‌ده‌جه‌نگین.ئه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆن‌له وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌له‌داوی‌خۆی‌هێشته‌وه‌‌شوێنه‌وارێکی‌پڕ‌خه‌ته‌رناک‌و‌زیاتر‌مانه‌وه‌ی‌‌مه‌دا‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و ئابووری‌و‌هزریه‌کان‌بوو. شالوو‌داگیرکردنیه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌دامه‌زراندنی‌حکومه‌تی‌نیشتمانی‌و‌ده‌ستورێکی‌فره‌‌ئازاد‌و‌دیموکراتی به‌‌دواوه‌‌ده‌هات‌ده‌ستورێکی‌نوێ‌ی‌ئاودراو‌به‌‌بڕواکانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی،تیایدا‌ده‌سه‌ڵتی‌ده‌وڵه‌ت دیارو‌سنوردار‌بوون‌مافی‌هاوڵتیان‌پارێزراو‌بوو. له‌‌قۆناغی‌سێیه‌م‌ده‌ستی‌به‌‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌چاکسازی‌له‌‌شێوه‌ی‌چاکسازیه‌که‌ی‌شۆڕش‌له‌‌وڵت‌ئه‌نجام دهدا.له‌م‌روه‌وه‌‌ده‌توانین‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌به‌‌میراتگری‌شۆڕش‌و‌پارێزه‌ری‌بڕواکانی‌دابنێین. چاکسازیه‌کانی‌دژی‌هه‌موو‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌بوون،سیسته‌می‌چینایه‌تیی‌نه‌هێشت‌هه‌موو‌خه‌ڵکی‌له‌‌ئه‌رک‌و ماف‌یه‌کسان‌کرد،دیسان‌جوامێره‌کانی)نوبه‌ل(له‌‌ئیمتیازاته‌کان‌بێ‌به‌ش‌کردن‌له‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپا
ده‌بووایه‌‌ڕاسته‌و‌خۆ‌سه‌ر‌به‌‌ناپۆلیۆنه‌وه‌‌بن،که‌لیساش‌هه‌ندێک‌له‌‌سامان‌و‌ده‌سه‌ڵت‌و‌ده‌سکه‌وته ناره‌واکانی‌له‌ده‌ست‌دان‌له‌گه‌ڵ‌لێ‌سه‌ندنه‌وه‌و‌سنوردار‌کردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌سیاسی‌و‌دادگاییه‌کانی‌که‌لیسا، باجی‌ده‌یه‌کی‌هه‌لوه‌شانده‌وه،به‌رامبه‌ر‌به‌یاسا‌بڕوادار‌و‌بێ‌بڕوا‌کاسۆلیک‌و‌نا‌کاسۆلیک‌هه‌موویان یه‌کسان‌کران. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌هه‌موو‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌وتنه‌‌ناو‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌بنه‌ما‌بنه‌ڕه‌تیه‌کانی‌شۆڕشی فه‌ره‌نسیی‌لێ‌پیاده‌‌کردن،له‌‌هه‌موو‌شوێنێک‌هه‌وادارو‌لیه‌نگرانی‌بڕواکانی‌ناپۆلیۆنت‌ده‌بینی‌ئه‌وانه‌ی تینوی‌ئازادی‌بوون‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌م.دواتر‌ده‌بینین‌که‌‌ئاسه‌واری‌ئه‌م‌گۆڕان‌و‌چاکسازیانه‌‌له‌‌ئیتالیاو خواروی‌ئه‌ڵمانیا‌مانه‌وه‌‌و‌تیا‌نه‌چون. ته‌نانه‌ت‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌نه‌‌که‌وتبوونه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ناپۆلیۆنیش‌له‌‌ژێر‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی چه‌ند‌گۆڕان‌و‌نوێ‌کاریه‌کیان‌لێ‌ئه‌نجام‌دران، دوای‌روخانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ناپۆلیۆن‌وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کان‌ده‌بووایه‌‌کار‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌نه‌خشه‌ی ئه‌وروپای‌سیاسی‌بکه‌ن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بیگێڕنه‌ه‌‌بۆ‌سه‌رده‌می‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌یا‌هه‌ر‌نه‌بێ‌لنی‌که‌م‌له‌‌گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌بگونجێنن‌و‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و‌پێشکه‌وتن‌خوازه‌کانی‌ئه‌و‌وڵتانه‌دا زاڵ‌بن.
کاره‌کانی‌کۆنگره بۆ‌گه‌یشتن‌به‌م‌ئامانجانه‌‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌پاریسی‌یه‌که‌م‌دا‌هاتبوو‌که‌‌بۆ‌پڕۆسه‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌‌سه‌رتا سه‌ری‌ئه‌وروپا‌و‌چاره‌سه‌رکردنی‌هه‌موو‌کێشه‌کان‌کۆنگره‌یه‌ک‌له‌‌ڤیه‌ننا‌ببه‌سترێت. هه‌ڵبژاردنی‌شاری‌ڤیه‌ننا‌بۆ‌ئه‌وه‌‌نه‌هاتبوو‌که‌‌ده‌که‌وێته‌‌ناوه‌ڕاستی‌ئه‌وروپا،به‌ڵکو‌وه‌کو‌قه‌ره‌بوو‌یه‌ک‌بۆ ئه‌و‌زیانانه‌ی‌فرانسا‌له‌‌نه‌مسای‌دابوون،له‌‌زیانی‌مادی‌و‌سیاسی‌و‌دابڕاندنی‌خاک‌وسامانی‌دواتر‌چونه بن‌باری‌ئه‌و‌زیانانه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌شۆڕشه‌وه‌‌که‌‌له‌‌هه‌موو‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان‌لێی‌که‌وتبوو‌بۆیه‌‌هه‌موو لیه‌ک‌رازی‌بوون‌شوێنی‌ئه‌و‌کۆنگره‌یه‌‌ڤیه‌ننا‌بێ. ئه‌وه‌‌بوو‌له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری1814ه‌وه‌‌پادشا‌وسه‌رۆک‌و‌وه‌زیره‌کان‌رویان‌له‌م‌شاره‌‌کرد‌به‌‌مه‌به‌ستی به‌ستنی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه،ژماره‌ی‌شانده‌کان‌گه‌یشتنه140شاند،ئه‌و‌میرنشینانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌داگیر‌کردنی میرنشینه‌که‌یان‌و‌یه‌کخستنیان‌له‌گه‌ڵ‌میرنشینێکی‌تر‌ئه‌وانیش‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌ئاماده‌‌بوون‌به‌‌نیازی گێڕانه‌وه‌ی‌مافه‌کانیان‌یا‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌یان. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌پایته‌ختی‌نه‌مسا‌ئه‌م‌چه‌ند‌رۆژه‌‌له‌‌خۆشترین‌سات‌و‌گوزه‌راندا‌ده‌ژیا،بۆ‌نه‌مساییه‌کان شانازی‌بوو‌که‌‌ئیمپڕاتۆره‌که‌یان‌فرانسوای‌یه‌که‌م‌خاوه‌ن‌شکۆیه‌کی‌وه‌کو‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌ئه‌سکه‌نده‌ری یه‌که‌م‌خاوه‌نی‌به‌هێزترین‌سوپای‌دونیاو‌و‌پانترین‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌و‌فریدریک‌گلیۆن‌ی‌سێیه‌م‌پادشای
بڕوسیا‌و‌و‌به‌هێزترین‌فه‌رمانره‌وای‌ئه‌لمانیه‌کان‌وو‌کالیسریی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئیتالیا‌به‌‌یاوه‌ری پاله‌وانی‌جه‌نگی‌ئیسپانیی‌دژی‌ناپۆلیۆن‌له‌و‌کات‌داوه‌ت‌بکاو‌له‌‌پێشوازیان‌دا‌بێ،به‌یه‌ک‌گه‌یشتنی‌ئه‌م ژماره‌‌که‌سایه‌تیه‌‌پایه‌‌به‌رزه‌ی‌ئه‌وروپا‌بۆ‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا‌مترنیخ‌ده‌رفه‌تێکی‌باش‌بوو دبلۆماسیه‌تی‌خۆی‌له‌م‌رۆژه‌‌ده‌ر‌بخا،به‌تایبه‌ت‌به‌حوکمی‌ئه‌وه‌ی‌خۆی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵتی‌خاوه‌ن میوانه‌‌مافی‌خۆیه‌تی‌سه‌رپه‌رشتی‌کۆنگره‌‌بکاو‌بۆچونه‌‌پادشا‌خوازیه‌کانی‌خۆی‌وبیره‌‌کۆنه‌په‌رستیه‌که‌ی ورد‌کاته‌وه‌‌ته‌نانه‌ت‌بۆ‌دوای‌کۆنگره‌ش‌کاریگه‌ریان‌هه‌بێ. نه‌مساییه‌کان‌به‌گشتی‌ومترنیخ‌به‌تایبه‌تی‌هه‌وڵو‌ته‌قه‌ڵی‌زۆریان‌دا‌که‌‌ئه‌م‌چه‌ند‌رۆژه‌ی‌نه‌مسا‌بۆ‌شاندی میوان‌رازاوه‌و‌پڕ‌له‌‌خۆشی‌و‌رابوواردن‌بێ‌کۆشکی‌ئیمپڕاتۆر‌رۆژانه‌‌پێشوازیی‌له‌و‌هه‌موو‌پادشاو شاندی‌یاوه‌رو‌سه‌رکرده‌‌مه‌زنانه‌‌ده‌کر‌هه‌موو‌خه‌ڵکی‌نه‌مسا‌و‌کاربه‌ده‌ستانی‌له‌‌پێشوازی‌و‌خزمه‌ت میوانان‌دابوون‌رۆژانه‌‌به‌‌چاوتێری‌ئه‌و‌سفره‌و‌خوانانه‌‌ده‌رازندرانه‌وه‌‌سازدانی‌ئاهه‌نگ‌و‌جوانترین‌کچی ئه‌وروپا‌رۆژانه‌‌له‌‌خزمه‌ت‌میوانان‌دابوون. باشترین‌تیپی‌مۆسیک‌وبه‌‌ناوبانگترین‌گۆرانی‌بێژو‌به‌‌هێزترین‌شانۆگه‌ری‌و‌خه‌رجیه‌کی‌کراوه‌‌رۆژانه به‌رده‌وام‌بوون. گورزه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌بۆئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا‌ته‌نها‌کاتی‌بوون‌له‌‌توانایدا‌بوو‌هه‌موویان‌قه‌ره‌بوو‌بکاته‌وه. به‌هۆی‌بۆچونی‌جیاو‌به‌رژه‌وه‌ندی‌جیاوه‌‌ئه‌م‌شانده‌‌زۆرانه‌‌نه‌یانتوانی‌بگه‌نه‌‌هیچ‌رێککه‌وتنێک،بۆیه بڕیاریان‌دا‌چوار‌وڵته‌‌مه‌زنه‌‌سه‌رکه‌وتوه‌که‌‌به‌‌جیا)روسیا،بریتانیا،بڕوسیا‌و‌نه‌مسا(له‌‌لیژنه‌یه‌کی چوار‌قۆلیدا‌کۆببنه‌وه‌و‌‌له‌‌هه‌موو‌کێشه‌کان‌بکۆلنه‌وه‌و‌چاره‌سه‌ریان‌بۆ‌دیاری‌بکه‌ن‌و‌پێشکه‌شی‌خاوه‌نی په‌یوه‌ندی‌دار‌بکه‌ن،ئه‌مه‌‌له‌‌روی‌شکلیه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌‌روی‌پڕاکتیکه‌وه‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌سوربوون‌له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‌ده‌سکه‌وته‌کان‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌دابه‌شکه‌ن‌و‌نه‌خشه‌یه‌کی‌نوێش‌بۆ‌ئه‌وروپا‌دارێژن‌که‌‌له به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌بنه‌ڕه‌تیه‌کان‌یه‌ک‌بێ.ده‌وڵه‌ته‌‌بچوکه‌کانیش‌ئه‌وه‌نده‌یان‌له‌سه‌ر‌بوو‌گوێڕایه‌لی‌بڕیاره‌کانی چواروڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌بن. سه‌ره‌تا‌فرانسا‌له‌‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌بوو‌به‌ڵم‌بۆ‌قایم‌کردنی‌پێگه‌ی‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌له‌‌روی‌ناحه‌زانیدا، فرانساش‌خرایه‌‌ناو‌لستی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان،ده‌بێ‌ئه‌وه‌‌بڵێین‌زیره‌کی‌وبلیمه‌تی‌تولیران‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌کۆنگره‌‌تا‌فرانسا‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ئه‌ژمار‌بکرێت‌چونکه‌‌هه‌موو‌وڵته‌‌بچوکه‌کان داوایان‌ده‌کرد‌که‌‌دانیشتنه‌کانی‌کۆنگره‌‌به‌‌ئاشکراو‌به‌‌به‌شداری‌هه‌موو‌وڵته‌‌بچوک‌و‌مه‌زنه‌کان‌بێ‌به‌ڵم ئه‌مه‌یان‌بۆ‌نه‌چوه‌سه‌ر‌ته‌نها‌فرانسا‌که‌‌سودی‌له‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌وه‌رگرت‌توانیی‌شوێن خۆی‌له‌‌لیژنه‌‌چوار‌قۆلیه‌که‌‌بکاته‌وه.
ده‌رکه‌وت‌که‌‌گفتوگۆکان‌له‌‌سه‌ره‌تا‌ئامانجه‌کانیان‌کردبوونه‌‌دوو‌به‌ش:گشتی‌و‌تایبه‌تی،ئامانجه گشتیه‌کان‌هه‌موویان‌له‌سه‌ری‌رێک‌که‌وتبوون‌که‌‌له‌‌سه‌راسه‌ری‌ئه‌وروپا‌ئه‌نجام‌بدرێن،تایبه‌تیش‌هه‌ر ده‌وڵه‌ته‌و‌به‌‌جیا‌ده‌بێ،ئه‌مه‌یان‌ناکۆکیی‌لێ‌که‌وته‌وه. ئامانجه‌‌هاوبه‌شه‌کانی‌نێوان‌هه‌موویان‌بریتی‌بوون‌له: بۆ‌پاراستنی‌ئاسایش‌و‌ئارامی‌ی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان: _زه‌روره‌‌هه‌موو‌رژێمه‌‌شۆڕشگێره‌‌کۆماریخوازه‌کان‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌ئه‌وروپا‌له‌‌ناو‌ببردرێن. _ده‌ست‌گرتن‌به‌‌بڕواو‌بنه‌ماکانی‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌مافی‌هه‌موو‌که‌س‌و‌فه‌رمانڕه‌وایه‌ک‌که‌‌ناپۆلیۆن‌دوری خستۆته‌وه،له‌‌هه‌ر‌شوێنێک‌بێت. _کار‌کردن‌به‌‌هه‌موو‌شێوازێک‌بۆ‌پاراستنی‌رژێم‌وسیسته‌مه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌کۆنه‌‌پارێزه‌کان‌و‌پاراستنی مافی‌ته‌ختی‌حوکمڕانیه‌کانیان. _بڕوا‌نه‌کردن‌به‌‌فه‌ره‌ه‌نسا،وه‌کو‌چاوکی‌ئاژاوه‌و‌گێره‌شێوێن‌له‌‌ئه‌وروپا‌سه‌یر‌بکرێت.بۆیه‌‌ده‌بێ‌له روی‌سه‌ربازی‌و‌سیاسیه‌وه‌‌لواز‌بکرێت،پشتگیری‌له‌‌ره‌وته‌‌کۆنه‌‌پارێزه‌کان‌بکرێت‌و‌به‌هێز‌بکرێن‌تا جارێکی‌تر‌به‌‌ناوی‌شۆڕشه‌وه‌‌بیری‌ئاژاوه‌گێڕی‌له‌‌ئه‌وروپا‌بڵو‌نه‌که‌نه‌وه‌و‌ناره‌حه‌تی‌له‌‌ناوچه‌که‌‌په‌یدا نه‌که‌ن‌که‌‌هه‌موویان‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانن. له‌‌ته‌ک‌ئامانجه‌‌گشتیه‌کان‌هه‌ر‌وڵته‌و‌ئه‌جندا‌و‌مه‌به‌ستی‌تایبه‌تی‌خۆی‌هه‌بوو‌ده‌یویست‌به‌‌ئه‌نجامی بگه‌یه‌نێ‌که‌‌بوونه‌‌هۆی‌له‌یه‌ک‌هه‌لۆقزینه‌وه‌و‌به‌یه‌ک‌نه‌گه‌یشتن‌و‌وهه‌ڕه‌شه‌‌ی‌جیابوونه‌وه‌ی‌له ئاماده‌بووانی‌کۆنگره‌‌ده‌کرد،ئه‌نجامی‌ئه‌و‌نه‌گه‌یشتنه‌‌یه‌که‌‌بوو‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌شوێن‌دورخراوه‌یه‌که‌یه‌وه بگه‌ڕێته‌وه‌‌پاریس‌و 100رۆژی‌تر‌ده‌سه‌ڵت‌بگرێته‌‌ده‌ست،له‌‌خواره‌وه‌‌به‌‌کورتی‌بنه‌ما‌کانی‌سیاسه‌تی هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌له‌‌و‌کۆنگره‌‌یه‌‌نمایش‌و‌ئاشکرا‌ده‌که‌ین.
ئامانجه‌کانی‌نه‌مسا مترنیخ‌وتووێژکاری‌نه‌مسایی‌و‌سه‌رۆکی‌کۆنگره‌‌ده‌یزانی‌که‌‌شه‌به‌ق‌و‌تریسکه‌ی‌سه‌رکه‌وتن‌و رازاندنه‌وه‌کانی‌ئاهه‌نگه‌کان‌هه‌موویان‌ده‌ستکردن‌هیچیان‌ناگه‌نه‌‌پێگه‌ی‌ئه‌و‌گورز‌و‌زیانانه‌ی‌چه‌ندین جار‌له‌‌سه‌رده‌ستی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌نه‌مسا‌گه‌یشتون،دواتر‌هه‌م‌ناتوانێ‌و‌هه‌م‌مافی‌ئه‌وه‌شی‌نیه‌‌داواکاری زۆرله‌‌کۆنگره‌‌بکات.سه‌رجه‌م‌ئه‌و‌ئومێدانه‌ی‌که‌‌چاوی‌لێبوون‌بریتی‌بوون‌له: _گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌خاک‌وهه‌رێمه‌‌داگیرکراوه‌کان‌له‌‌لیه‌ن‌فرانساوه.
_به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کۆنه‌کانی‌له‌‌ئیتالیا‌بۆ‌بپارێزن. _روسیاش‌له‌‌چاره‌نوسی‌پۆلۆنیا‌و‌ده‌ستێوه‌ردان‌له‌‌کاروباری‌ئه‌ڵمانیا‌سه‌رفراز‌نه‌که‌ن. وا‌پێ‌ده‌چون‌که‌‌داوایه‌کان‌ره‌وا‌بوون‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ئاسایش‌و‌یه‌کسانی‌له‌‌ئه‌وروپاو‌پشتگیری‌کردن له‌‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌کۆن‌و‌رێگه‌‌نه‌دان‌به‌‌ده‌وڵه‌ته‌‌مه‌زنه‌کان‌بوون‌که‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپاوه‌‌نه‌گرن.
ئامانجه‌‌کانی‌ئینگلیز له‌‌ڕاستیدا‌ئینگلیزه‌کان‌هیچ‌داواکاریه‌کی‌ئه‌و‌تۆیان‌له‌‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا‌نه‌بوو‌ته‌نها‌ئه‌وه‌ی‌مه‌به‌ستیان بوو‌راگرتنی‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کاندا‌بوو،به‌‌شێوه‌یه‌‌هیچ‌لیه‌نێک‌نه‌توانێ ئه‌ویتریان‌په‌راوێز‌بکا.له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌هاوسه‌نگیه‌ش‌ده‌توانێ‌ئارامی‌و‌ئاشتیه‌کی‌ته‌با‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌رقه‌رار بێ‌و‌هه‌ر‌له‌م‌رێگه‌یه‌شه‌وه‌‌ده‌توانرێ‌چاودێری‌فرانسا‌بکرێت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌ئارامی‌له‌‌وڵته‌کان نه‌‌شێوێنێ.له‌م‌رێگه‌یه‌شه‌وه‌‌مه‌به‌ستی‌بوو‌سنورێک‌بۆ‌چاوبڕینه‌کانی‌روسیا‌دابنێ‌له‌‌ئه‌وروپای رۆژهه‌لت‌و‌ئیپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی،له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئه‌وروپاش‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌بریتانیا‌کاسلریه‌‌له‌سه‌ر قۆرخ‌کردنی‌ده‌ریا‌پێی‌داگرت‌و‌رشت‌بوو‌به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌رازی‌نه‌بوو‌باس‌له‌م‌بابه‌ته‌‌بکرێت سه‌روه‌ریی‌ده‌ریای‌به‌‌مافی‌خۆیانی‌ده‌زانی.له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌و‌بێ‌داوایه‌ی‌بریتانیا‌له‌‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا، چاوی‌له‌وه‌‌بوو‌که: _هه‌ندێک‌له‌‌دورگه‌ی‌بچوکی‌به‌‌روبه‌ر‌مه‌زن‌و‌ستراتیج‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌و‌به‌ری ده‌ریاوه‌‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌به‌‌مه‌به‌ستی‌پێویستیی‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی.
ئامانجه‌کانی‌روسیا قه‌یسه‌ری‌روسیا‌زۆر‌به‌‌بنه‌‌ماڵه‌‌دێرین‌و‌سوپاکه‌یه‌وه‌‌ده‌ی‌نازی،ئه‌وکات‌به‌‌هێز‌ترین‌سوپای‌ئه‌وروپا بوو،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌به‌‌مافی‌خۆی‌ده‌زانی‌رۆلێکی‌سه‌ره‌کیی‌له‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌کشوه‌ر‌هه‌بێ‌به‌تایبه‌ت‌که به‌شداریه‌کی‌کارای‌له‌‌له‌ناوبردنی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فرانسا‌کردوه: _بۆ‌پپاراستنی‌باری‌ئارامیی‌کشوه‌ر‌داوای‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌کرد‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی خۆی. _له‌‌وڵته‌کانی‌داوا‌ده‌کرد‌دان‌به‌‌مافی‌ده‌ستگرتن‌به‌‌سه‌ر‌فنله‌نداو‌بیسارابیا‌دا‌بنێن‌که‌‌له‌‌ساڵی1808به رێککه‌وتن‌له‌گه‌ڵ‌ناپۆلیۆن‌داگیری‌کردبوون. _چاویشی‌له‌‌پۆلۆنیا‌هه‌بوو،ئه‌و‌وڵته‌‌داماوه‌‌که‌‌له‌‌به‌دبه‌ختی‌خۆی‌که‌وتبووه‌‌نێوان‌سێ‌وڵتی‌مه‌زنی: روسیا،فرانسا،نهمسا،له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌سێ‌جار‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌سێ‌وڵته‌‌خاکه‌که‌ی‌دابه‌‌ش‌کرابوو دوایین‌جار‌وه‌کو‌قه‌واره‌یه‌کی‌سیاسی‌بوونی‌نه‌بوو.
_دیسان‌ده‌یویست‌ده‌ست‌به‌‌خاکه‌کانی‌میرنشینی‌ڤێرسۆفیا‌دا‌بگرێت‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له‌‌ناو‌خاکی‌بڕوسیای پۆلۆنی‌دای‌مه‌زراندبوو‌بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌وڵته‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌پۆلۆنیا‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌روسیایه‌‌یه‌کیان بخاو‌وڵتێکی‌سه‌ربه‌خۆیان‌لێ‌دروست‌بکات‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌خۆی. _چاوی‌له‌‌به‌نداوه‌کانی‌تورکیش‌هه‌بوو.
ئامانجه‌کانی‌بڕوسیا _بڕوسیاش‌ده‌یه‌ویست‌له‌سه‌ر‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا‌فراوانی‌به‌‌سنوره‌کانی‌بدات‌به‌‌تایبه‌تیش‌چاوی‌له‌‌خاکه‌کانی ساکسۆنیا‌بوو‌گوایه‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆن‌پادشای‌ساکسۆنیا‌لیه‌نگری‌فرانسا‌بووه‌و‌زیانی‌زۆری‌به بڕوسیا‌گه‌یاندوه‌‌نایه‌وێ‌فریدریکی‌سێیه‌م‌سزا‌بدات‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ‌له‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تیی‌دابه‌زێنێ‌و ده‌ست‌به‌‌خاکیه‌‌وه‌‌بگرێ،له‌‌به‌رامبه‌ر‌رازی‌بوونی‌ئه‌م‌داوایه‌ی‌ده‌کرێ‌له‌‌داواکاریه‌که‌ی‌روسیا‌به گرتنی‌دۆقیه‌‌ڤێرسۆفیا‌ی‌قه‌بوول‌بێ. _شاندی‌بڕوسی‌له‌سه‌ر‌ئاستی‌فه‌رمیی‌ده‌وڵه‌ت‌هه‌ندێک‌داواکاری‌تری‌قورسی‌هه‌بوون‌بریتی‌بوون‌له ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌هه‌رێمی‌ئه‌لزاس‌و‌لۆرین‌ی‌فه‌ره‌نسی. _له‌نێوه‌ندی‌گه‌له‌ری‌و‌رۆشه‌نبیره‌کان‌داوای‌یه‌کخستنی‌هه‌موو‌ده‌وڵه‌تۆکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیایان‌له‌‌ناو‌یه‌ک ده‌وڵه‌تی‌مه‌زنی‌به‌هێزدا‌ده‌کرد.
ئامانجه‌کانی‌فرانسا هه‌ڵوێسته‌کانی‌تاللیرانی‌سه‌رۆکی‌شاندی‌فه‌ره‌نسی‌تابلێی‌له‌روداماو‌بوون‌چونکه‌‌وه‌کو‌نوێنه‌ری‌وڵتێکی دۆڕاوی‌سه‌رسه‌ختی‌به‌ترس‌سه‌یر‌ده‌کرا،وڵته‌کان‌ترسی‌ئه‌وه‌یان‌لێی‌هه‌بوو‌جارێکی‌تر‌ئاژاوه‌و سه‌ریه‌شه‌‌بنێته‌وه،بۆیه‌‌هه‌موویان‌ده‌یانه‌وێ‌وه‌کو‌وڵتێکی‌لوازی‌بێ‌هێز‌بمێنێته‌وه،تاللیران‌زۆر‌به‌‌نیانی و‌دبلۆماسیانه‌‌ره‌فتاری‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌فرانسا‌له‌‌نامۆیی‌وه‌ده‌ر‌نێ،له‌و‌پێناوه‌‌دا‌داواکانی ساده‌و‌واقعی‌بوون‌ئه‌ویش‌بریتی‌بوو‌له: _گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌پێگه‌ى‌سیاسی‌فرانسا‌وه‌کو‌وڵتێکی‌مه‌زن. _بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌متمانه‌ی‌وڵته‌کانیش‌رایگه‌یاند‌که‌‌ده‌ست‌له‌و‌شوێنانه‌‌هه‌ڵده‌گرێ‌که‌‌ناپۆلیۆن‌داگیری کردبوون. _رایگه‌یاند‌که‌‌پشتگیری‌ته‌واوی‌بۆ‌سیسته‌می‌بۆجێ‌ماوه‌ی‌پادشایه‌تی‌ده‌کات‌ئه‌و‌سیسته‌مه‌ی‌لى‌دڵی شاندی‌فرانسا‌ونه‌مسا‌خۆشه‌ویسته، _ته‌نها‌ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌که‌‌زۆر‌به‌‌کارامه‌یی‌وشاراوه‌یی‌و‌نیانی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ربڕی‌که‌‌چاو‌بڕینه‌کانی‌نه‌مسا‌و هه‌وڵه‌کانی‌بۆ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌داگرتنی‌ئیتالیا‌به‌‌پێی‌توانا‌سنوردار‌بکرێت.
چونکه‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌دژی‌یه‌کتر‌نه‌بوون‌بۆیه‌‌کاری‌کۆنگره‌که‌‌درێژه‌ی کێشا،له‌‌ناوه‌ڕاستی‌سه‌بته‌مبه‌ری1814تا‌ئاداری1815ی‌خایاند.له‌م‌ماوه‌یه‌‌کاره‌کان‌له‌‌رێگه‌ی کۆبونه‌وه‌‌لوه‌کی‌ونهێنیه‌کاندا‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌به‌رێ‌ده‌چون،وڵته‌‌بچوکه‌کانیش‌رۆلی‌ته‌ماشاکار و‌چه‌پله‌‌لێده‌ریان‌ده‌بینی، وروژێنه‌ر‌ترین‌بابه‌تی‌ناکۆک‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کاندا‌دۆسیه‌ی‌پۆلۆنیا‌وساکسۆنیا‌بوو‌که‌‌بووه‌‌هۆی دابه‌ش‌بوونی‌وڵته‌کان‌به‌سه‌ر‌دوو‌گروپ‌دا:روسیاو‌بڕوسیا‌رێککه‌وتن‌که‌‌یه‌که‌میان‌پۆلۆنیا‌به‌رێ‌و دوه‌میان‌ساکسۆنیا،بریتانیا‌ونه‌مسا‌دژی‌ئه‌م‌رایه‌‌وه‌ستان‌چونکه: یه‌که‌م‌ئه‌گه‌ر‌روسیا‌هه‌موو‌پۆلۆنیا‌به‌رێ‌ئه‌وا‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌دا‌زاڵ‌ده‌بێ‌و‌پارسه‌نگی هێزه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌تێک‌ده‌چێ‌ئه‌مه‌ش‌جێێ‌قه‌بوول‌کردن‌نیه. دووه‌میان‌ئه‌گه‌ر‌بڕوسیا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ساکسۆنیا‌دابگرێ‌ئه‌مه‌ش‌بۆ‌ئه‌وان‌ده‌سکه‌وتێکی‌مه‌زنه‌‌وپێشینه‌ی ده‌ستێوه‌ردانی‌ئه‌م‌وڵته‌یه‌‌به‌‌کارو‌باری‌ئه‌ڵمانیا. بارو‌دۆخه‌کان‌ئالۆز‌بوون‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌تاللیران‌کاتی‌زیاتر‌هه‌بێ‌تا‌شوێن‌پێی‌فرانسا‌له‌م‌به‌ینه بکاته‌وه‌و‌سود‌له‌‌ناکۆکیه‌کان‌وه‌رگرێ‌به‌و‌هۆیه‌وه‌‌توانیی‌فرانسا‌له‌‌لیژنه‌‌چوار‌قۆلیه‌که‌‌بکاته‌‌ئه‌ندام‌بۆ چاره‌سه‌ر‌کردنی‌ناکۆکیه‌کان‌ئیتر‌ئه‌م‌لیژنه‌‌یه‌‌بوون‌به‌‌پێنج‌ده‌وڵه‌ت‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌چوار‌ده‌وڵه‌ته‌‌مه‌زنه‌که بوون،گه‌یشتنه‌‌ئه‌و‌ئه‌نجامه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساو‌ئینگلته‌را‌هاوپه‌یمانیه‌ک‌له3ی‌جه‌نیوه‌ریی1815ببه‌ستن بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌به‌رده‌م‌چاوبڕینه‌کانی‌روسیاو‌بڕوسیا‌بووه‌ستن‌پارسه‌نگیی‌کشوه‌ره‌که‌ش‌راگرن. به‌ڵم‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌کتو‌پڕی‌ناپلیۆن‌له‌‌دورخراویه‌که‌ی‌هانی‌وڵته‌کانی‌دا‌که‌‌زیاتر‌له‌یه‌ک‌تێبگه‌ن‌ویه‌ک ریزیه‌ک‌دروست‌که‌ن.دواجار‌له9ی‌حوزه‌یرانی1815وڵته‌کان‌بڕیاری‌کۆتایی‌کۆنگره‌که‌یان‌ئاماده کرد‌به‌‌سازش‌کردنی‌هه‌موو‌کێشه‌کان‌داواشیان‌له‌‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌کرد‌که‌‌ئیمزای‌له‌سه‌ر‌بکه‌ن،ده‌توانین بڕیاره‌کان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌کورت‌که‌ینه‌وه:
بڕياره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا _1فرانسایان‌بۆ‌سنوری‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌گه‌ڕانده‌وه‌‌به‌ڵم‌رێگه‌یان‌پێدا‌شاری‌ئه‌ڤینیۆن‌به‌‌دانیشتوانه‌که‌یه‌وه له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆی‌بهێلێته‌وه. له‌‌پێناو‌رێگه‌‌گرتن‌له‌‌به‌رده‌م‌شۆڕشگێڕه‌کان‌تا‌بیرله‌‌تۆله‌ی‌شکستیه‌کانی‌واته‌رلۆ‌نه‌که‌نه‌وه‌‌ده‌وره‌ی فرانسایان‌به‌‌چه‌ند‌وڵتێکی‌به‌هێزی‌بێ‌لیه‌ن‌دا.وه‌کو‌په‌رژینێک‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی ئهوروپا،هۆڵه‌نداو‌به‌لژیکایان‌له‌یه‌ک‌ده‌وڵه‌ت‌کۆکرده‌وه‌‌حوکم‌رانیه‌که‌شیان‌دایه‌‌خانه‌واده‌ی‌ئۆرنج سه‌ربه‌خۆیی‌وڵته‌‌یه‌کگرته‌وه‌کانی‌سویسرایان‌پاراست‌و‌په‌یمانی‌بێ‌لیه‌نی‌وپاراستنی‌سنور‌یان‌بۆ‌دا،
باڤاریاو‌پلتینیا‌یان‌له‌‌یه‌ک‌ده‌وڵه‌ت‌کۆ‌کرده‌وه‌‌له‌‌خواره‌وه‌ش‌خاکی‌نیس‌وساڤوای‌و‌بیامۆنت‌یان‌به میرنشینی‌سه‌ردینیا‌به‌خشی. _2هه‌رێمی‌هانۆڤه‌ریان‌به‌‌بریتانیا‌به‌خشی‌به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌شوێن‌له‌دایک‌بوونی‌پادشای‌بریتانیا‌یه.دان‌به‌‌مافی ئینگلته‌را‌نكرا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌دورگه‌ی‌هیلیفولند‌دا‌بگرێ‌که‌‌له‌‌ساڵی1807له‌‌دانیمارک‌ی‌سه‌ندبوو،هه‌روه‌ها ماڵتاش‌که‌‌له‌‌ساڵی1797داگیری‌کردبوو،دورگه‌ی‌ئه‌یونیه‌ش‌بکرێته‌‌کۆمارێکی‌ژێر‌چاودێریی‌ئینگلیز،ئه‌مه‌و دورگه‌ی‌سیلن‌وموسته‌عمه‌ره‌ی‌سه‌ر‌به‌‌ئاسیاو‌دورگه‌ی‌مۆریسی‌فه‌ره‌نسی‌وتوباگۆ‌وسانتالۆسی‌که‌‌هه‌موویان موسته‌عمه‌ره‌ی‌پێشوی‌فرانسا‌بوون. _3دان‌به‌‌مافی‌روسیا‌نرا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌خاکی‌بیسارابیا‌دابگرێ‌که‌‌له‌‌عوسمانیه‌کانی‌سه‌ندبوو‌و‌‌خاکه‌کانی فینله‌نداش‌که‌‌له‌‌سوێدیه‌کانی‌سه‌ند،خاکه‌کانی‌ڤێرسۆفیاش‌له‌گه‌ڵ‌خاکه‌کانی‌پۆلۆنیا‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌روسیابوون‌له یه‌ک‌میرنشینی‌کۆکردنه‌وه‌و‌خستنیه‌‌ژێر‌حوکمی‌قه‌یسه‌ری‌روسیا. _4بڕوسیا‌سێیه‌کی‌خاکی‌ساکسۆنیای‌برد‌له‌گه‌ڵ‌زه‌ویه‌کانی‌بۆمیرانیا‌که‌‌کاتی‌خۆی‌هی‌سوێد‌بوو،خاکه‌کانی بۆزنانی‌پۆلۆنیشی‌وه‌رگرته‌وه‌‌و‌ده‌ستیشی‌به‌سه‌ر‌خاکه‌کانی‌وستگالیاو‌رینانیا‌دا‌گرت. _5له‌‌تۆله‌ی‌زیانه‌کانی‌به‌‌نه‌مسا‌که‌وتبوون،که‌‌به‌لژیکای‌له‌ده‌ست‌دابوو،چه‌ند‌شوێنێکیان‌له‌‌ئیتالیا‌پێ‌به‌خشی، ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌زه‌ویه‌کانی‌لمباردیاو‌بوونده‌قیه‌و‌میرنشینی‌ساڵز‌بۆرگ‌داگرت. _6میرنشینه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌ناپۆلیۆن‌دروستی‌کردبوون‌بۆ‌ره‌چه‌له‌کی‌خۆیان‌نه‌گه‌ڕانه‌وه‌‌ته‌نها‌ژماره‌یان‌که‌م کرایهوه،بوون‌به38ده‌وڵه‌ت‌له‌‌ناو‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌میش‌بۆ‌پاراستنی‌سه‌ربه‌خۆیی‌و‌سنوره‌کانیان‌بوو. _7سه‌باره‌ت‌به‌‌ئیتالیا،مومته‌له‌کات‌و‌سامانه‌کانی‌پاپایان‌بۆ‌گێرایه‌وه‌‌و‌زۆربه‌ی‌ئه‌میره‌‌ئیتالیه‌کان‌که‌‌ناپۆلیۆن دوری‌خستبوونه‌وه‌‌بۆ‌میرنشینه‌کانی‌خۆیان‌گێڕانه‌وه‌‌جگه‌‌له‌‌و‌میرنشینانه‌ی‌به‌‌نه‌مساو‌سه‌ردینیا‌درابوون. _8خاکه‌کانی‌نه‌رویج‌یان‌له‌‌دانیمارک‌وه‌رگرته‌وه‌‌و‌دایان‌به‌‌سوێد‌له‌‌قه‌ره‌بووی‌له‌ده‌ست‌دانی‌زه‌ویه‌کانی‌فینله‌ندا.
په‌یماننامه‌ی‌پاریسی‌دووه‌م‌که‌‌ئاماژه‌مان‌پێی‌دابوو‌هاوپێچی‌ئه‌م‌بڕیارانه‌یان‌کردبوون. به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌بینین‌سه‌رکرده‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌ساڵی1815نه‌خشه‌یه‌کی‌سیاسیی‌نوێیان‌له‌‌سه‌ر‌دوو‌بنه‌ما بۆ‌ئه‌وروپا‌کێشابوو: گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌شه‌رعیه‌تی‌نه‌ریتی‌کۆن،هه‌ر‌کاته‌ی‌له‌‌توانادا‌بوو‌بکرێ،له‌‌پێناو‌پاراستنی‌راگرتنی پارسه‌نگی‌وڵتانی‌کشوه‌ر‌به‌مه‌رجێ‌جارێکی‌ترنه‌گه‌رێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌زمونه‌‌تاڵه‌که‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فرانسا. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ترس‌و‌خۆپاڕاستن‌له‌‌دوباره‌‌نه‌‌بوونه‌وه‌ی‌ئه‌زمونه‌که‌ی‌فرانسا‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ ویست‌و‌ئاره‌زوه‌کانی‌نه‌ته‌وه‌‌په‌رسته‌کانیش‌ناکۆک‌بن،فاکته‌ری‌سه‌ره‌کیی‌نه‌خشه‌ی‌سیاسیی‌ئه‌وروپای ساڵی1815بوون. له‌‌پێناو‌دوباره‌‌نه‌بوونه‌وه‌ی‌شۆڕش‌وبه‌ربه‌ست‌دانان‌له‌به‌ر‌ده‌م‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌بیروراکانی‌ئازادی‌و‌له پێناو‌سه‌لمه‌تیی‌رژێمه‌‌کۆنه‌کان‌وبه‌رده‌وام‌بوونیان،وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌به‌‌پێویستیان‌زانی‌کۆمه‌ڵێک‌هه‌نگاو بنێن‌که‌‌له‌‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننادا‌هاتبوون.دیار‌ترینیان:
هاوپه‌يمانێتیی‌پیرۆز قه‌یسه‌ری‌روسیا‌بیرۆکه‌یه‌کی‌شاشی‌خسته‌‌به‌ر‌ده‌م‌کۆنگره،داوای‌کرد‌که‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌نێو‌ده‌وڵه‌تی و‌ئه‌وروپی‌ببه‌سترێت‌بۆ‌رێکخستی‌په‌یوه‌ندیه‌‌کانی‌نێوان‌وڵتان‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌بنه‌ما‌کریستیه‌کانه‌وه. پاساوی‌بۆ‌ئه‌م‌داوایه‌ی‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌زۆربه‌ی‌گه‌لنی‌ئه‌وروپا‌به‌‌ئاینی‌مه‌سیح‌بڕوادارن‌ئێمه‌ش‌به‌‌ئه‌رکی خۆمان‌ده‌زانین‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانمان‌پابه‌ندی‌مه‌ساجی‌مه‌سیح‌بین‌ئه‌و‌مه‌ساجه‌ی‌پڕه‌‌له‌‌خۆشه‌ویستی وئاشتی.به‌‌ڕونتر‌ده‌یه‌ویست‌په‌یوه‌ندیه‌ک‌له‌‌سه‌ر‌بنه‌مای‌خۆشه‌ویستی‌و‌دادپه‌روه‌ری‌دروست‌بکات‌که شوێنی‌په‌یوه‌ندیه‌‌کۆنه‌کان‌بگرێته‌وه‌‌ئه‌وه‌ی‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌هاوپه‌یمانێتیی‌سیاسیانه‌و‌سه‌ربازیانه‌‌له‌‌نێوان وڵتاندا‌ده‌به‌سترا.ئه‌مه‌و‌مه‌به‌‌ستیشی‌بوو‌که‌‌ئاینی‌مه‌سیح‌بکاته‌‌چاوکی‌رێنماکان‌که‌‌هه‌موو‌وڵته ئه‌وروپیه‌کان‌بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌کێشه‌کانیان‌به‌‌گیانێکی‌کریستیانه‌وه‌‌پێیه‌وه‌‌پابه‌ند‌بن. بۆ‌دڵنیا‌بوون‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌ش‌به‌باشی‌زانی‌پادشاکان‌خۆیان‌ئیمزای‌له‌سه‌ر‌بکه‌ن چونکه‌‌‌ئه‌وان‌له‌‌لیه‌ن‌خواوه‌‌فه‌رمان‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌حوکم‌رانی‌و‌پاراستنی‌ئاشتیان‌پێ‌دراوه.گوایه‌‌ئه‌و رژێم‌وچینایه‌تیه‌ی‌که‌‌ئێستا‌هه‌یه‌‌له‌‌ده‌ستکردی‌خوایه‌‌ده‌بێ‌ئه‌وانیش‌پابه‌ندی‌پاراستنی‌ئه‌م‌ده‌ستکرده‌‌بن، به‌م‌شێوه‌یه‌‌قه‌یسه‌ری‌روسی‌ئاشتیی‌ئه‌وروپای‌به‌‌سیسته‌می‌کۆن‌به‌سته‌وه‌‌و‌پشتگیریی‌ئه‌وروپاشی‌کرده مه‌رجێکی‌پاراستنی‌مه‌ساجی‌مه‌سیح. لێره‌‌ناڕێکیه‌ک‌هاته‌‌پێش،قه‌یسه‌ر‌ده‌یه‌ویست‌له‌‌رێگه‌ی‌مه‌سیحه‌وه‌‌رژێمی‌کۆنی‌پادشایه‌تی‌بپارێزێ،له کاتێکا‌له‌‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیی‌کۆن‌کۆمه‌ڵێک‌نادادپه‌روه‌ری‌و‌پێشێلکاری‌و‌کۆنه‌په‌رستی‌و‌دواکه‌وتن ههبوون،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌گومان‌له‌‌ئاین‌په‌روه‌ریی‌قه‌یسه‌ر‌ناکرێ‌ئه‌مه‌‌وه‌کو‌ده‌ربڕینێکی‌ناخی‌قه‌یسه‌ر‌بوو بۆ‌بیرۆکه‌ی‌هاوپه‌یمانێتی،له‌‌ڕاستیدا‌ئه‌م‌پێشنیاره‌ی‌قه‌یسه‌ر‌ته‌نها‌وه‌کو‌حه‌زێکی‌بۆ‌له‌‌ناوبردنی‌هه‌موو بزوتنه‌وه‌‌دیموکراتی‌خواز‌و‌کۆماری‌خواز‌و‌ئازادی‌خوازه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌ده‌بینرێت‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌داهاتو سه‌ریان‌هه‌ڵدا. ئه‌م‌بیرۆکه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆزه‌‌کۆنه‌‌به‌ڵم‌هه‌ر‌وه‌کو‌ئه‌ندێشه‌‌و‌دور‌له‌‌پڕاکتیک‌ده‌بینرێ‌جگه له‌مه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌ئومێد‌و‌ئاواته‌کانی‌گه‌لی‌ئه‌وروپا‌ناکۆکن،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌‌هه‌ڵوێسته‌‌کۆنه‌په‌رستی‌و فراوانخوازیه‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌ئه‌م‌بیرۆکه‌یه‌ی‌خسته‌‌گومانه‌وه‌‌چونکه‌‌له‌گه‌ڵ‌ره‌فتاره‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌ناگونجێن‌که دورن‌له‌و‌ئاشتی‌و‌خۆشه‌ویستیه‌ی‌مه‌سازی‌مه‌سیح‌بانگه‌وازی‌بۆ‌ده‌کات. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌وزیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌بریتانیا‌ئه‌م‌بیرۆکه‌ی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ئاین‌ره‌ت‌کرده‌وه،به دیدی‌ئه‌وان‌ئه‌و‌گۆڕانه‌‌ڕاسته‌قینانه‌ی‌شۆڕشی‌فرانسا‌له‌‌ویژدانی‌ئه‌وروپیه‌کاندا‌دروستی‌کردون‌له‌‌توانای هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌له‌م‌جۆره‌‌دانیه‌‌که‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌وروپای‌دوای1815ببێته‌وه.
دواتر‌خۆی‌باش‌نیاز‌ومه‌رامه‌کانی‌قه‌یسه‌ری‌ده‌زانی‌که‌‌ئه‌م‌له‌‌هه‌موویان‌که‌متر‌پابه‌ندی‌ئیمزاکه‌ی‌و فه‌رمانه‌کانی‌مه‌سیح‌ده‌بێ،بۆیه‌‌ئینگلته‌را‌رازی‌نه‌بوو‌بچێته‌‌ناو‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانیه،به‌‌نه‌چونی‌ئینگلته‌را‌بۆ ناو‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانیه‌‌هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاو‌به‌ر‌له‌‌دایک‌بوونی‌ڕاست‌گۆیی‌وهێزی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌له‌ده‌ست‌دا. به‌ڵم‌نه‌مسا‌که‌‌نه‌خشه‌‌کێش‌وسه‌رکرده‌ی‌یه‌که‌می‌ئه‌وسای‌مه‌ترنیخ‌بوو‌له‌‌قه‌یسه‌ر‌که‌متر‌حه‌زی‌له پاراستنی‌رژێمه‌‌کۆنه‌کان‌نه‌بوو،هه‌ر‌زو‌ره‌زامه‌ندیی‌له‌سه‌ر‌چونه‌ناو‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانیه‌‌دا‌هه‌روه‌ها‌پادشای بڕوسیاش‌رازی‌بوو،ئه‌م‌ته‌نها‌بۆ‌دل‌رازی‌کردنی‌قه‌یسه‌ر‌بوو‌نه‌ک‌بۆ‌بڕوا‌بوون‌به‌م‌هاوپه‌یمانیه. دواجار‌له26یسهپتهمبهری1815هه‌رسێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌ئیمزایان‌له‌سه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌که‌ی‌پیرۆز کرد،فرانسا‌هیچ‌حه‌زێکی‌وه‌ده‌ر‌نه‌خست‌که‌‌چاوی‌له‌‌مانه‌وه‌و‌پاراستنی‌رژێمه‌‌کۆنه‌کان‌بێ‌له‌‌هه‌مان کات‌خۆشی‌له‌‌بزوتنه‌وه‌‌شۆڕشگێڕه‌کان‌به‌‌دور‌بینی‌دواتر‌هۆڵه‌نداش‌چوه‌‌پاڵی. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانه‌‌به‌هۆی‌بازوی‌پۆلیینی‌مترنیخ‌ده‌توانێ‌گه‌روی‌ئازادی‌له‌‌بزوتنه‌وه‌کان بگرێ‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌دوای1815هزری‌ئازادی‌وشۆڕشی‌نوێ‌بۆ‌گۆڕان‌بڵوه‌ی‌کردبوو، توانرا‌ده‌نگی‌ئه‌و‌که‌سانه‌‌کپ‌بکات‌له‌‌ئیتالیا‌که‌‌داوای‌ده‌ستوری‌ئازادیان‌ده‌کرد‌له‌‌چه‌شنی‌سه‌رده‌می فهرهنسیهکان،هه‌روه‌ها‌هه‌موو‌بانگه‌وازێکی‌یه‌کبوونی‌کپ‌کردن‌که‌‌بۆ‌یه‌کگرتنی‌ئیتالیاو‌ئه‌ڵمانیا‌به‌رز ده‌بوونه‌وه،له‌‌ئیسپانیاش‌پشتگیریه‌کی‌زۆری‌پادشاکه‌یانی‌کرد‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌گۆمی‌سته‌م وکۆنه‌په‌رستیدا‌نقوم‌ببوو.
هاوپه‌يمانێتیی‌چوارقۆلی ئیمزانه‌کردنی‌شاندی‌به‌ریتانی‌له‌سه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌نوێکه‌‌نیشانه‌ی‌ئه‌وه‌‌نه‌بوو‌که‌‌ئینگلته‌را‌به‌رگری‌له پاراستنی‌رژێمی‌کۆن‌ناکات،نه‌خێر‌سه‌رۆکی‌شاندی‌ئینگلیز‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌کاسلری‌له‌‌به‌ریتانیا له‌لیه‌ن‌ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌‌به‌وه‌‌تاوانبار‌ده‌کرا‌که‌‌دژایه‌تیی‌بیری‌ئازادیخواز‌ده‌کات،ئینگلیزه‌کان‌واقیعبینانه بیریان‌ده‌کرده‌وه‌‌ئه‌وان‌له‌‌و‌بڕوایه‌دا‌نه‌بوون‌که‌‌دوای‌ئه‌و‌گۆڕانه‌ی‌که‌‌له‌‌ناخی‌ئه‌وروپیه‌کاندا‌دروست بووه‌‌‌پادشاکان‌به‌‌حوکمی‌دوریان‌له‌‌ئاین‌وئاینپه‌روه‌ریه‌وه‌‌بتوانن‌به‌م‌شێوازه‌‌ئاشتی‌وئارامی‌له‌‌ئه‌وروپا بپارێزن،دواتر‌له‌‌نیازه‌کانی‌قه‌یسه‌ریش‌به‌گومان‌بوون‌که‌‌قه‌یسه‌ر‌له‌‌رێگه‌ی‌زاڵبوونی‌به‌سه‌ر هاوپه‌یمانه‌که‌وه‌‌هه‌وڵی‌ده‌ست‌به‌سه‌ردا‌گرتنی‌ئه‌وروپا‌ده‌دات. بۆ‌پشتگیری‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌بڕیاره‌کانی‌ڤیه‌ننا‌ئینگلیز‌پیشنیارێکی‌تری‌خسته‌‌به‌رده‌ست‌وڵتان،بریتی بوو‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌نوێ‌له‌‌هه‌ر‌چوار‌ده‌وڵه‌ت‌بۆ‌پشتگیری‌کردن‌له‌‌بڕیاره‌کانی‌ڤیه‌ننا‌و‌پاراستنی بارو‌دۆخی‌ئه‌وروپا‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌هێزی‌سه‌ربازیش‌بێت.
_ماوه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که20ساڵ‌بێت. _رێگه‌‌له‌‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌بیرو‌راکانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئابووریی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌بگیرێت. _بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌مه‌به‌سته‌کان‌ده‌بی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵته‌کان‌کۆبونه‌وه‌ی‌ده‌وری‌بکه‌ن‌دواتر‌له‌سه‌ر ئاستی‌بالوێزه‌کان‌کۆ‌ببنه‌وه،بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردن‌ولێکۆلینه‌وه‌‌له‌‌هه‌ر‌روداوێکی‌کتو‌پڕی‌له‌‌کشوه‌ردا. له20یئۆکتۆبهری1815هه‌ر‌چوار‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌روسیا،نهمسا،بڕوسیا،ئینگلیز‌ئیمزایان‌له‌سه‌ر هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌چوار‌قۆڵی‌کرد،ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌له‌‌ئینگلته‌را‌ناڕه‌زاییه‌کی‌زۆری‌لێ‌که‌وته‌وه،به‌وه‌ی مترنیخ‌ی‌کۆنه‌په‌رست‌را‌و‌بۆچونه‌کانی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌بریتانیا‌ده‌سه‌پێنێت‌که‌‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌ئه‌وروپا وه‌ربدات،ئه‌مه‌ش‌به‌ریتانیه‌کان‌حه‌زیان‌لێی‌نه‌بوو.
ره‌خنه‌ی‌يه‌کلکه‌ره‌وه ده‌توانین‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌نناو‌په‌یماننامه‌‌هاوپێچه‌کانی‌له‌‌رۆژی‌ئاشته‌وایی‌وستڤالیا‌له1648ه‌وه تا‌ئه‌وکات‌به‌‌مه‌زنترین‌رێککه‌وتنی‌دبلۆماسی‌له‌‌ئه‌وروپا‌ئه‌ژمار‌بکه‌ین.ئه‌م‌بڕیارانه‌‌چه‌ند‌لیه‌نێکی ئه‌رێنیان‌هه‌بوون: _فرانسا‌به‌‌بڕیاره‌کانی‌ڤیه‌ننا‌رازی‌بوو‌چونکه‌‌که‌مترین‌زیانیان‌به‌‌فرانسا‌گه‌یاند. _چاره‌سه‌ریه‌کی‌سیاسیانه‌ی‌بۆ‌کێشه‌ی‌پۆلۆنیا‌دۆزیه‌وه‌‌که‌‌به‌‌درێژایی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌جێی‌مشتو‌مری نێوان‌روسیا‌ونه‌مسا‌و‌بڕوسیا‌بوو.گرنگیی‌ئه‌و‌چاره‌سه‌ریه‌‌له‌وه‌‌دابوو‌که‌‌مه‌زنترین‌هۆکاری ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌و‌رۆژهه‌لت‌نه‌هێشت. _له‌‌روێکی‌تر‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌له‌سه‌ر‌ماف‌و‌سۆزی‌ملیۆنه‌ها‌پۆلۆنی‌ته‌واو‌بوو‌ئه‌وانه‌ی‌بوونی‌خۆیان وه‌کو‌وڵت‌و‌نه‌ته‌وه‌‌ون‌کرد‌بوو،له‌ئه‌ڵمانیاش‌یه‌کلیی‌بوونه‌وه‌کان‌که‌متر‌بوون،هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌وێش له‌سه‌ر‌حسابی‌ئومێده‌کانی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بوون،به‌‌هۆی‌توندی‌ململنێکه‌وه‌‌که‌‌ماوه‌ی50ساڵ‌بوو‌له‌‌نێوان نه‌مسا‌و‌بڕوسیا‌بۆ‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌وڵته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌درێژه‌ی‌هه‌بوو. ئه‌م‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌یه‌‌بۆ‌ماوه‌ی‌چه‌ند‌ساڵێک‌پێگه‌کانی‌وڵتانی‌ئه‌وروپای‌قایم‌کرد،بوونه‌‌پشتگیرو هاوکاری‌راگرتنی‌هاوسه‌نگی‌هێزه‌مه‌زنه‌کان‌له‌‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا. _بڕیاره‌کانی‌ڤیه‌ننا‌ده‌ستی‌بڕوسیای‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌والکرد. _ئه‌ڵمانیاو‌ئیتالیاشی‌خسته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا. _ده‌ریاو‌زه‌ریاکان‌وهاتوچۆی‌نێو‌ووڵتان‌بۆ‌ئینگلته‌را‌قۆرخ‌کران.بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌یه‌ک‌له‌م‌سێ‌وڵتانه سنوری‌دیاری‌کراویان‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌نه‌به‌زێنن. دوو‌وڵتیان‌وه‌کو‌ده‌مه‌وانه‌ی‌ئه‌مانه‌ت)صمام‌المان(ده‌ست‌نیشان‌کردن. فرانسا‌هه‌رده‌م‌چاودێریی‌نه‌مسای‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ناوچه‌کانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌خۆی‌له‌‌ئیتالیا‌فراوان نه‌کات،بڕوسیاش‌هه‌رده‌م‌ئاماده‌یه‌‌له‌‌رێگه‌‌گرتنی‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌روسیا‌له‌‌ئه‌وروپای
رۆژهه‌لت‌وده‌سه‌ڵتی‌نه‌مساش‌له‌‌دونیای‌جرمانی.به‌‌پێی‌ئه‌مه‌‌و‌ئه‌و‌ئینگلیز‌راسپاردرا‌تا‌چاودێری‌له سیاسه‌ته‌کانی‌روسیای‌قه‌یسه‌ر‌بکات‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌وهیچ‌گۆڕانێک‌له‌‌ده‌ریای ره‌ش‌وبه‌نداوه‌کان‌نه‌کات‌که‌‌ببێته‌‌مایه‌ی‌به‌‌هێزبوونی‌ئمپڕاتۆریه‌ت‌و‌له‌‌ئه‌نجام‌دا‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کانی ئه‌وروپا‌له‌نگیان‌تێ‌بکه‌وێ. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئه‌م‌رژێمه‌‌وێڕای‌بوونی‌ناکۆکی‌و‌نا‌پاکیی،بۆ‌ئه‌وروپا‌تا‌نیوه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م سود‌به‌خش‌و‌پارێزه‌ری‌ئاشتی‌بوو،گه‌شبین‌ترین‌که‌س‌له‌‌وانه‌ی‌نه‌خشه‌ی‌سیاسیی‌ئه‌وروپایان‌له1815 داڕشت‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌مه‌یان‌نه‌ده‌کرد.به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌بوونی‌ئه‌م‌لیه‌نه‌‌باشانه‌ی‌بڕیاره‌کان‌هه‌ندێک‌لیه‌نی خه‌راپیشی‌هه‌بوون،له‌وانه: هه‌ڵگرانی‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌وحوکمی‌دیموکراتی‌له‌‌هه‌موو‌شوێنێکی‌ئه‌وروپا‌توشی‌شۆک‌هاتن،بۆ نمونه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌وێڕای‌بوونی‌ره‌وتی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌کی‌چاڵک،ره‌سم‌کردنی‌سنوری‌ده‌وڵه‌ته‌کان‌به‌‌پێی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان‌دارێژرایه‌وه‌‌بێ‌گوێدانه‌‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تییان‌و‌بێ‌ئاگاداریی‌گه‌ل. _ڕاسته‌‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌پارچه‌‌پارچه‌‌بوونه‌که‌ی‌جاران‌نه‌گه‌ڕایه‌وه‌‌به‌ڵم‌بوو‌به39وڵت،ئهم یه‌کلکردنه‌وه‌یه‌‌زۆ‌شه‌رمه‌زارانه‌‌له‌‌نێوان‌فه‌رمانڕه‌واکانی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ئه‌نجام‌درا.دواتر ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌ی‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌کرابوو‌وه‌همی‌وئه‌ندێشه‌یی‌بوون،بۆ‌نمونه‌‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌سه‌که‌‌هه‌ر وڵتێک‌له‌م‌وڵتانه‌‌مافی‌ڤیتۆی‌هه‌بوو،واته‌‌هه‌موو‌بڕیاره‌کان‌ده‌بێ‌به‌‌کۆی‌ده‌نگ‌بدرێن‌ئه‌مه‌ش‌نیشانه‌ی شه‌له‌ل‌خستنه‌‌کاره‌کانه،له‌م‌کاره‌‌داخوازیارانی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌توشی‌بێ‌ئومێدی‌هاتن‌چونکه‌‌ئه‌وان دڵنیا‌بوون‌له‌وه‌ی‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌شانۆیه‌که‌‌بۆ‌ململنێی‌هه‌رسێ‌زل‌هێزه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا،نهمسا وبڕوسیا،دیسان‌ده‌بێته‌‌به‌ردی‌ته‌گه‌ره‌ی‌به‌ر‌ده‌م‌هه‌موو‌بڕیاره‌کانی‌که‌‌پادشا‌یا‌میر‌بیه‌وێ‌ڤیتۆ‌له‌سه‌ر بڕیارێکی‌ئه‌نجومه‌نی‌یه‌کیه‌تی‌بدات. _له‌‌هۆڵه‌نداو‌به‌لژیکا‌ترسیان‌له‌‌فه‌رنسا‌لێ‌په‌یدا‌بوو‌حه‌زیان‌له‌وه‌‌بوو‌که‌‌ده‌وری‌به‌‌وڵتێکی‌به‌هێز بدرێت،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌یان‌ده‌وڵه‌تێکیان‌له‌‌دو‌نه‌ته‌وه‌ی‌جیاو‌دوو‌ره‌چه‌له‌ک‌و‌شارستان‌پێکهێنا‌که هۆڵه‌نداو‌به‌لژیک‌بوون،هه‌ر‌زو‌ئه‌نجامی‌کاره‌‌هه‌ڵه‌که‌ی‌ئه‌م‌دروست‌بوونه‌‌به‌دیار‌که‌وت. _له‌‌ئیتالیاش‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا‌گه‌ڕایه‌وه‌و‌سامانی‌زۆربه‌ی‌ئه‌میره‌‌ئیتالیه‌‌کانیان‌بۆ‌گه‌ڕانده‌وه،به‌م‌شێوه‌یه ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌‌له‌‌ناحه‌زی‌ئیتالیه‌کان‌له‌‌نه‌مسای‌دراوسێیان‌و‌پێشوازیی‌هێزه‌کانی‌بڕوا‌هێنه‌ر‌به شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌وسیسته‌مه‌‌ده‌ستوریه‌‌ئازادیه‌که‌ی‌له‌‌ناو‌ریزی‌جه‌ماوه‌ری‌ئیتالیه‌کان،بێخه‌به‌ر‌بوون. ده‌وڵه‌ته‌‌مه‌زنه‌کان‌له‌و‌گۆرانانه‌‌نه‌گه‌یشتن‌که‌‌له20ساله‌ی‌دوای‌شۆڕس‌له‌‌ئیتالیا‌رویان‌دا،چۆن‌خاکی ئیتالیا‌به‌‌پێێ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کان‌دابه‌شکرایه‌وه،بێ‌ئه‌وه‌ی‌بگه‌ڕێنه‌وه‌‌لی‌حه‌زو‌داخوازیه‌کانی‌جه‌ماوه‌رو مافی‌چاره‌‌خۆ‌نوسیه‌که‌یان.
تاقه‌‌شیکردنه‌وه‌‌بۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵوێستانه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌‌له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌له‌‌فرانسا‌یا هه‌ر‌وڵتێکی‌تر‌دوباره‌‌شۆڕش‌هه‌ل‌نه‌‌گیرسێته‌وه‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌ئیمتیازو‌ته‌قلیدیه‌‌که‌یان‌نه‌کاته‌وه. به‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌هه‌ر‌چه‌ندی‌ره‌خنه‌‌روه‌و‌کۆنگره‌‌بکرێت‌به‌ڵم‌له‌‌کاره‌‌گرنگه‌که‌ی‌دا‌سه‌رکه‌وتو‌بوو که‌‌دابین‌کردنی‌سه‌قامگیری‌وئارامی‌بۆ‌ئه‌وروپا‌بوو. به‌‌ڕاستیش‌ئه‌وروپا‌سودی‌له‌م‌ئاشتی‌یه‌‌وه‌رگرت‌هیچ‌کارێک‌ریزه‌کانی‌تێک‌نه‌دا‌جگه‌‌له‌‌چه‌ند‌وورده بزوتنه‌وه‌‌شۆڕشگێڕیه‌کی‌ساڵنی1830و1848نه‌بێ.
رژێمی‌مه‌ترنیخ‌وسیاسه‌تی‌کۆنگره‌کان ماوه‌ی‌ساڵه‌کانی‌نێوان1815تا1823به‌زاڵ‌بوونی‌ده‌سه‌ڵتی‌کۆنه‌په‌رستی‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپا‌ناسرا‌بوو، ئه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌ی‌که‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌پاراستنی‌رژێمی‌پادشایه‌تیی‌لسایی‌که‌ره‌وه‌ی‌قه‌بوول‌کرد، ئه‌وسیسته‌مه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌ی‌فرانسا‌له‌‌سه‌ر‌حوکم‌بوو‌ئه‌م‌جاره‌یان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌کۆنه په‌رستانه‌‌تر‌وسته‌مکارانه‌‌تری‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپا‌دا‌سه‌پاند. ئه‌و‌به‌رێزانه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌ئاماده‌‌ببوون‌نه‌ک‌ته‌نها‌بڕیاریان‌دا‌رژێمه‌‌کۆنه‌په‌رسته‌کان‌بگه‌ڕێنه‌وه‌و بپارێزرێن‌به‌ڵکو‌کاریان‌بۆ‌ریشه‌کێش‌کردنی‌بنه‌ماکانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌و‌دواتر‌ناپۆلیۆن‌و‌به‌تایبه‌تیش بۆ‌بۆچونه‌کانی‌مافی‌گه‌لن‌له‌‌به‌شداری‌کردن‌له‌‌چاره‌ی‌خۆنوسینیان‌و‌سیسته‌می‌به‌رله‌مانی‌وده‌ستوره کانی‌هه‌ڵبژاردنی‌ئازاد‌وچاکسازیه‌کانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ئابووری‌کرد.ئه‌م‌زاراوانه‌‌هه‌موویان‌به‌‌مه‌ترسی ناساندران‌و‌بڕیاریان‌دا‌له‌ناو‌ببردرێن‌ئه‌م‌زاراوانه‌‌هه‌موو‌وه‌کو‌فرت‌و‌فیلی‌جه‌ماوه‌ر‌وه‌سف‌کران چونکه‌‌بۆ‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانه‌‌و‌دواتر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مانه‌‌بنه‌مای‌کارو‌چاڵکیه‌کانی به‌ر‌له‌‌شۆڕش‌بوون. بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌بووایه‌‌چاودێریی‌توند‌له‌سه‌ر‌هه‌موو‌رۆژنامه‌و‌وپه‌رتوک‌و‌بڵوکراوه‌‌و‌کۆبونه‌وه جه‌ماوه‌ریه‌کان‌دابنرێت‌رێگه‌‌له‌‌هه‌موو‌چاڵکیه‌ک‌بگیرێت‌که‌‌بۆنی‌بزوتنه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و‌ئازادی خوازییان‌لێ‌دێت. لوتکه‌ی‌ئه‌م‌بۆچونه‌‌بۆگه‌نانه‌‌له‌‌که‌سی‌مه‌ترنیخ‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا‌به‌دی‌ده‌کران،مه‌ترنیخ‌ئه‌وه‌ی‌له دوای‌ساڵی1815خه‌ڵک‌به‌‌پاڵه‌وانی‌پاراستنی‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌و‌کۆنه‌په‌رستی‌و‌دژمنی‌سه‌رسه‌ختی گۆڕانکاری‌ناویان‌ده‌برد،ئه‌وه‌ی‌ڕاستیش‌بێ‌رۆلی‌ئه‌و‌پیاوه‌‌له‌‌له‌ناو‌بردنی‌ناپۆلیۆن‌تا‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا وگێڕانی‌پارێزه‌ری‌یه‌که‌می‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌و‌روکه‌ش‌کردنی‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌‌به‌‌بۆچونه کۆنه‌په‌رستیانه‌‌که‌ی‌و‌به‌رده‌وامیی‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباره‌کانی‌نه‌مسا‌بوو‌تا‌ساڵی1848بههۆی گێڕانی‌ئه‌م‌رۆله‌‌گرنگانه‌ی‌بوو‌به‌‌دره‌وشاوه‌ترین‌که‌سی‌دبلۆماسیی‌ئه‌وروپا‌تا‌لچونی‌له‌سه‌ر‌شانۆی سیاسیی‌ئه‌وروپا‌له‌‌ناوه‌ڕاستی
سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م .مهترنیخ
مهترنیخ له‌‌ڕاستیدا‌ئه‌م‌پیاوه‌‌له‌‌پیاده‌‌کردنی‌سیاسه‌ته‌‌کۆنه‌پڕستانه‌که‌ی‌دا،ده‌ستی‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کان‌پان‌نه کرده‌وه‌‌داوای‌هاوکاری‌ویارمه‌تیشی‌نه‌ده‌کرد،ئه‌مه‌ی‌ره‌فتاری‌ده‌کرد‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌په‌روه‌رده‌و‌بیره لسایی‌که‌ره‌وه‌کانی‌بوو‌که‌‌به‌‌دلسۆزی‌خزمه‌تی‌به‌م‌ره‌وته‌‌ده‌کرد. مه‌ترنیخ‌له3یئایاری 1773له‌‌ده‌وروبه‌رێکی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌وله‌‌خانه‌واده‌ی‌مه‌ترنیخ‌له‌‌نزیک‌شاری کۆبلنتز‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسایی‌له‌‌خێزانی‌مه‌ترنیخی‌کاسۆلیکی‌ی‌شکۆدار)نه‌بیل(له‌‌دایک‌بووه. باوکی‌گه‌ڵێک‌پۆستی‌به‌رزی‌له‌‌ده‌وڵه‌ت‌وه‌رگرتوه‌‌دوایینیان‌وه‌زیری‌سه‌رفرازی‌نه‌مسا‌له‌‌برۆکسل‌بوه. هه‌ر‌له‌‌منداڵیه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌دلسۆزیی‌بۆ‌تاجی‌پادشایه‌تی‌راهێنراوه،که‌‌بۆته‌‌گه‌نج‌چۆته‌‌دانیشگای ستراسبوورگ‌که‌‌ته‌نها‌منداڵه‌‌ده‌وڵه‌مه‌ندو‌شکۆداره‌کان‌بۆیان‌هه‌بوو‌له‌م‌دانیشگایه‌‌بخوێنن.ده‌نگو‌باسه کانی‌فرانسا‌ئه‌م‌گه‌نجه‌یان‌بێزارو‌هه‌راسان‌کردبوو،په‌ره‌سه‌ندنی‌بیری‌شۆڕشگێڕ‌و‌گه‌یشتنی‌شالوی
گه‌شه‌‌بوونی‌بۆ‌ستراسبۆرگ‌ئه‌می‌ناچار‌کرد‌بۆ‌مایانس‌بگوازێته‌وه،له‌وێ‌ده‌ستی‌له‌گه‌ڵ‌لیه‌نه‌‌کانی دژی‌شۆڕش‌تێکه‌لو‌کرد‌و‌ده‌رسیشی‌له‌‌دوو‌مامۆستا‌وه‌رده‌گرت)ڤۆگ‌و‌کۆتزبۆی‌شاعیر(که‌‌به ناحه‌زانی‌توندی‌ره‌وتی‌شۆڕش‌ناسرابوون. مه‌ترنیخ‌به‌‌له‌‌سێداره‌دانی‌ماری‌ئه‌نتوانێتی‌نه‌وه‌ی‌ماڵی‌پادشای‌نه‌مسا‌زۆر‌ناره‌حه‌ت‌بوو،خۆشه‌ویستی‌و ریزی‌بێ‌پایانی‌بۆی‌هه‌بوو،رق‌و‌کینی‌له‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌زیاتر‌بوو‌کاتێک‌له1794ده‌ستیان‌به‌سه‌ر مولک‌و‌سامانیان‌داگرت‌وبه‌‌پێخواسی‌ناردنیانه‌وه‌‌نه‌مسا‌ئه‌وسا‌هاوسه‌رگیریی‌له‌گه‌ڵ‌کچه‌‌هه‌ژارێک‌کرد که‌‌خانه‌واده‌ی‌کچه‌که‌‌یارمه‌تیان‌دا‌ئه‌م‌بچێته‌‌کاری‌دبلۆماسی‌و‌دواتر‌پله‌‌به‌‌پله‌‌پۆسته‌‌گرنگ‌و‌پڕ بایه‌خه‌کان‌وه‌ده‌ست‌بهێنێ‌وه‌کو‌وه‌زیری‌سه‌کسۆنیا‌له1801دواتر‌بالوێز‌له‌‌به‌رلین‌له‌‌ساڵی1803و بالوێز‌له‌‌پاریس‌له1806ئه‌و‌کات‌بوو‌که‌‌له‌‌نزیکه‌وه‌‌ناپۆلیۆنی‌ناسی‌له‌‌ناخو‌ده‌رونی‌ئه‌م‌پیاوه‌‌گه‌یشت بۆیه‌‌زیاتر‌رقی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌فرانسا‌هه‌ستا‌هه‌ر‌له‌‌جه‌سته‌ی‌ناپۆلیۆنیشه‌وه‌‌له‌‌چۆنایه‌تیی‌شۆڕش‌گه‌یشت. دواتر‌وه‌رگرتنی‌پۆستی‌وه‌زاره‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا‌له1809که‌‌جله‌وی‌کار‌وفه‌رمانه‌کان‌تا‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌‌له‌ده‌ست‌خۆی‌مایه‌وه. له‌‌ژیاننامه‌ی‌ئه‌م‌پیاوه‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌که‌‌هه‌ر‌له‌‌رۆژی‌له‌دایک‌بوونی‌ومه‌زن‌بوونی‌له‌‌که‌ش‌و هه‌وایه‌کی‌بۆرجوازیانه‌و‌په‌روه‌رده‌‌بوونی‌به‌‌بیری‌کۆنه‌‌په‌رستانه‌‌و‌دلسۆزیی‌بۆ‌خانه‌واده‌ی‌پادشایه‌تی، ئه‌م‌پیاوه‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌داوه‌‌که‌‌سیاسه‌تێکی‌کۆنه‌په‌رستانه‌‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپادا‌بسه‌پێنێ،به‌‌راده‌یه‌ک‌بڕوای به‌‌پادشایه‌تی‌و‌رژێمه‌که‌ی‌هه‌بوو‌که‌‌به‌‌دیدی‌ئه‌و‌دونیا‌یێکی‌نمونه‌یی‌و‌خۆشگوزه‌ران‌و‌دادپه‌روه‌رو سه‌قامگیر‌ئه‌و‌کاته‌‌دێته‌‌دی‌که‌‌نه‌‌گه‌ل‌نه‌‌نه‌ته‌وه‌‌بوونی‌نه‌بێ،ته‌نها‌ده‌وڵه‌ت‌ئه‌ویش‌له‌‌ژێر‌دلۆڤانیی پادشاکان‌بن‌هه‌ر‌ئه‌وه‌نده‌‌ئازادیان‌هه‌بێ‌که‌‌پادشاکان‌پێیان‌به‌ره‌وا‌ده‌بینن‌ئه‌و‌پادشایانه‌ی‌به‌‌تواناو‌فه‌رمانی خوا‌حوکم‌رانی‌ده‌که‌ن.بڕواشی‌وابوو‌که‌‌ته‌نها‌پادشایه‌تیی‌بێ‌سنور‌ده‌توانێ‌دوارۆژێکی‌به‌خته‌وه‌رو ئارام‌بۆ‌ئه‌وروپا‌دابین‌بکات.به‌م‌عه‌قلیه‌ت‌و‌بۆچونانه‌‌مه‌ترنیخ‌نیو‌سه‌ده‌‌نه‌مسای‌حوکم‌کرد‌هه‌ر‌ئه‌م بۆچونه‌‌کۆنه‌په‌رست‌یانه‌ش‌بوون‌که‌‌له‌‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌ره‌نگیان‌دابوونه‌وه،به‌راده‌یه‌ک‌ناوی مه‌ترنیخ‌به‌‌ناوی‌کۆنگره‌که‌وه‌‌لکابوو‌هه‌ندێک‌جار‌هه‌ر‌به‌‌بڕیاره‌کانی‌مه‌ترنیخه‌وه‌‌ناویان‌ده‌برد. له‌‌ڕاستیشدا‌به‌قه‌ده‌ر‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌توانیی‌به‌سه‌ر‌بڕیاره‌کانی‌نه‌مسادا‌خۆی‌بسه‌پێنێ،ئه‌وه‌نده‌ش‌به‌سه‌ر ئه‌وروپا‌خۆی‌سه‌پان،ده‌مێنێته‌وه‌‌بپڕسین‌ئایا‌تا‌چه‌ند‌مه‌ترنیخ‌توانیی‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌و‌بزوتنه‌وه شۆڕشگێڕه‌کان‌کپ‌وریشه‌‌کێش‌بکات؟ له‌‌روی‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ش‌تاراده‌یه‌ک‌سه‌رکه‌وتو‌بوو‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌و راگرتنی‌ئارامی‌له‌‌ئه‌وروپا‌تا‌نیوه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م.ئه‌گه‌ر‌هه‌ندێک‌گۆڕانی‌بچوکیش‌له‌‌نێوان سنوره‌کانی‌به‌لژیک‌ویۆنان‌رویان‌دابن‌به‌ڵم‌ئه‌وانه‌ئه‌وه‌نده‌‌گرنگ‌نه‌بوون‌تا‌کارێکی‌وا‌بکه‌نه‌‌سه‌ر ره‌وشه‌که،دواتر‌ئه‌مانه‌‌به‌‌ره‌زامه‌ندی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ئه‌نجام‌دران.
بۆ‌پاراستنی‌بارو‌دۆخی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌به‌ر‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌ده‌پارایه‌وه‌‌بۆ‌یارمه‌تی‌دان‌و هاوکاری‌کردنی،ئه‌و‌قه‌یسه‌ره‌ی‌که‌‌تا‌سه‌رئێسقان‌له‌‌بیری‌کۆنه‌‌په‌رستی‌و‌دژایه‌تی‌کردنی‌دیموکراسی‌و بیری‌ئازادی‌خوازی‌نقوم‌ببوو،هه‌ندێک‌جار‌به‌‌بیانوی‌په‌یماننامه‌ی‌پیرۆزه‌وه‌‌ده‌ستی‌ده‌خسته‌‌ناو‌کارو باره‌کانی‌ئه‌وروپا،هه‌ندێک‌جاریش‌به‌هۆی‌به‌ستنی‌کۆبوونه‌وه‌خولی)ده‌وری(ه‌کانی‌کۆنگره‌ی هاوپه‌یمانێتیی‌چوار‌قۆڵی‌یه‌وه. به‌ڵم‌له‌‌روی‌ئازادیه‌کان‌ودیموکراسی‌وبیره‌‌نوێکانه‌وه‌‌سه‌رکه‌وتنی‌مه‌ترنیخ‌و‌کۆنه‌په‌رسته‌‌لیه‌نگره‌کانی له‌‌کپ‌کردن‌و‌له‌‌ناوبردنیان‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوون،چونکه‌‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو‌وڵتێک‌له‌‌ئازادی‌و دیموکراسی‌بێبه‌ش‌که‌یت‌له‌‌کاتێکا‌ماوه‌یه‌کی‌زۆر‌لێی‌پشکدار‌بوون،گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌بۆ دواوه‌‌کارێکی‌ئاسان‌نیه‌‌که‌‌مه‌ترنیخ‌و‌گه‌وره‌کانی‌له‌‌ڤیه‌ننا‌ده‌یانه‌ویست‌بیکه‌ن،ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئاساننیه چونکه‌‌ده‌کرێ‌گه‌ڵێک‌هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌له‌‌تامی‌ئازادی‌وسه‌ربه‌ستی‌ودیموکراسیی‌بێ‌به‌ش‌که‌یت‌به‌ڵم ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌گه‌له‌‌تامی‌ئه‌م‌ئازادیه‌ی‌چێشت‌دواتر‌لێی‌گیرایه‌وه‌‌جێی‌قه‌بوول‌کردن‌نیه‌‌به‌‌ئاسانی. هه‌ر‌له‌‌کاتی‌به‌ستنی‌هه‌ردو‌کۆنگره‌که‌ی‌ڤیه‌ننا‌فه‌شه‌ل‌هێنانی‌کاره‌کانی‌مه‌ترنیخ‌له‌م‌بوواره‌‌پێیه‌وه‌‌دیار بوو‌چونکه‌‌به‌‌درێژایی‌ئه‌م‌ماوه‌یه‌‌هه‌ندێک‌وڵت‌وه‌کو‌ئینگلته‌را‌سویسرا‌و‌فرانسا‌له‌‌پیاده‌‌کردنی دیموکراسی‌و‌ئازادی‌درێغیان‌نه‌ده‌کرد.له‌م‌وڵتانه‌‌ده‌ستورێکی‌به‌هێز‌هه‌بوو‌که‌‌بنه‌مای‌رێکخستنی سیاسی‌و‌رێکو‌پێک‌کردنی‌کاری‌به‌ڕێوه‌‌بردن‌بوو.نه‌ک‌هه‌ر‌ئه‌مه‌نده‌‌به‌ڵکو‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌له‌‌دوای 1815هه‌ر‌وه‌کو‌خۆیان‌مانه‌وه،ده‌توانین‌بڵێین‌باشترو‌به‌رین‌تر‌بوون،بۆ‌نمونه‌‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌بۆ‌هه‌تا هه‌تایی‌نه‌مان‌دیسانئیمتیازه‌‌کۆنه‌کان‌و‌نادادپه‌روه‌ری‌و‌نایه‌کسانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌یاسا‌ئه‌وانیش‌نه‌گه‌ڕانه‌وه. ته‌نها‌به‌رده‌وام‌بوو‌نی‌بیری‌شۆڕش‌له‌‌دام‌وده‌زگا‌ئه‌وروپیه‌کان‌مه‌ترسی‌دار‌نه‌بوو،به‌ڵکو‌گه‌ڵێک‌له بیرمه‌ند‌و‌زاناو‌فه‌یله‌سوفه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌وئه‌ڵمانی‌وئیتالی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌و‌نوسه‌ره‌‌سیاسیه‌کانی جیرۆندی‌له‌‌کۆماری‌ئازاد‌هه‌موویان‌به‌‌زیندویی‌له‌‌ویژدانی‌خه‌ڵک‌دا‌مانه‌وه‌‌چاوکی‌هه‌ڕه‌شه‌‌و‌مه‌ترسی بوون‌بۆ‌ئه‌وروپا. ئه‌م‌کارانه‌‌مایه‌ی‌ناره‌حه‌تیی‌مه‌ترنیخ‌و‌قه‌یسه‌ری‌هاوپه‌یمانه‌‌کۆنه‌‌په‌رسته‌که‌ی‌بوو‌که‌‌دژی‌سیاسه‌ت‌و بۆچونه‌کانیان‌بوون‌هه‌ر‌جاره‌ی‌به‌‌بیانوی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌‌له‌به‌ر‌یه‌ک‌ده‌پارانه‌وه‌‌تا‌ده‌رفه‌تی ده‌ستێوه‌ردانیان‌له‌‌کاروباری‌ئه‌وروپا‌هه‌بێ.
_1کۆنگره‌ی‌ئه‌يکس‌لشابیل‌سه‌پته‌مبه‌ری1818 مه‌به‌ست‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌کشاندنه‌وه‌ی‌له‌شکری‌بێگانه‌‌بوو‌له‌‌خاکی‌فرانسا‌که‌‌به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤیه‌ننا‌له وێ‌بوو،بڕیاری‌به‌ستنی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ڤیه‌ننا‌دا‌هاتبوو،به‌شدار‌بووان‌له‌‌لیه‌ن‌نه‌مساو پادشاکه‌ی‌به‌‌یاوه‌ری‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌مه‌ترنیخ‌ئاماده‌‌ببوو،له‌‌روسیا‌قه‌یسه‌ر،له‌‌بڕوسیای‌خاوه‌ن‌میوان
پادشاکه‌ی‌فریدریک‌گه‌لیۆمی‌سێیه‌م،له‌‌ئینگلته‌راش‌به‌‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌کاسلریه‌و‌شازاده‌‌ولنگتۆن،له فرانسا‌شه‌وه‌‌سه‌رۆکی‌وه‌زیران‌ریشیلیۆ‌دۆستی‌خودی‌قه‌یسه‌ری‌روس‌ئاماده‌‌ببوون. به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌پابه‌ند‌بوونی‌فرانسا‌به‌‌بڕیاره‌کانی‌ڤیه‌ننا‌وحه‌ز‌و‌ویستی‌له‌‌پاراستنی‌ئارامی‌و‌ئاسایش له‌‌ئه‌وروپا‌له‌‌پێناو‌راگرتنی‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌و‌دوپات‌کردنه‌وه‌ی‌په‌یمانه‌کانی‌له‌‌پابه‌ند‌بوونی‌به پاراستنی‌رژێمی‌کۆنی‌پادشایه‌تی،به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌م‌ڕاستیانه‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ئینگلته‌را‌ونه‌مسا‌وروسیا وبڕوسیا‌بڕیاریان‌دا‌له‌شکره‌کانیان‌تا‌کۆتایی‌نۆڤه‌مبه‌ری1818به‌‌ته‌واوه‌تی‌له‌‌خاکی‌فرانسا‌بکشێننه‌وه. له‌‌به‌رامبه‌ریشیدا‌فرانسا‌په‌یمانی‌ئه‌وه‌‌ده‌دات‌که‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌قه‌رزانه‌ی‌له‌سه‌ریه‌تی‌هی‌قه‌ره‌بوو‌وزیانه‌کان که‌‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌دراوه‌‌بیان‌داته‌وه. سه‌ره‌ڕای‌دودڵیی‌ئینگلته‌را،چاکه‌و‌بلیمه‌تی‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌بۆ‌قه‌یسه‌ر‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌که‌‌زۆر‌له‌سه‌ر گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌فرانسا‌بۆ‌ناو‌مه‌حافلی‌ده‌وڵه‌تی‌سور‌بوو‌تا‌ببێته‌‌هاوپه‌یمانێکی‌به‌هێز‌له‌‌رۆژئاوای‌ئه‌وروپا، ئه‌مه‌‌هۆکارێک،هۆکاری‌دووه‌میشی‌بۆ‌ئه‌و‌دۆستایه‌تیه‌‌به‌تینه‌ی‌نێوان‌قه‌یسه‌رو‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌فرانسا ریشیلیۆ‌ده‌گه‌ڕێته‌وه،ده‌بێ‌ئاماژه‌‌به‌وه‌ش‌بده‌ین‌که‌‌به‌هۆی‌ترسی‌ئینگلته‌را‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌هه‌ڕه‌شه‌‌و مه‌ترسیه‌کانی‌فرانسا‌له‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگای‌ئه‌وروپی‌نه‌بادا‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌سه‌ر‌دۆخه‌‌ئاژاوه‌‌گێریه‌که‌ی.له‌‌ژێر به‌ژێره‌وه‌و‌به‌‌نهێنی‌پڕۆتۆکۆلێکیان‌وه‌کو‌جه‌خت‌کردن‌‌له‌سه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌و‌بڕیاره‌کانی کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌مۆر‌کرد. له‌‌ڕاستی‌دا‌جگه‌‌له‌‌پشتگیریه‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌بۆ‌فرانسا‌به‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌بۆ‌نێو‌ریزی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌و کشاندنه‌وه‌ی‌پێشوه‌ختی‌له‌شکره‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌و‌گه‌ڕاندنه‌وه‌وی‌فرانسابۆ‌ریزی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌و به‌شداری‌پێ‌کردنیان‌له‌‌کۆنگره‌ی‌پێنج‌قۆڵی،جگه‌‌له‌مه‌‌هۆکاری‌رتیش‌هه‌بوون‌ئه‌ویش‌باری‌ناوه‌خۆی فرانسا‌بوو،پادشا‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌له‌‌ملی‌ڕاستیه‌وه‌‌له‌‌ژێر‌فشاری‌ڕاستڕه‌وه‌‌توندڕه‌وه‌کانی‌لیه‌نگرانی پادشادا‌بوو‌له‌‌لی‌چه‌پیشیه‌وه‌‌فشاری‌کرێکار‌ورۆشه‌نبیرو‌ئه‌وانه‌ی‌پابه‌ندانی‌بنه‌ماکانی‌شۆڕشدا‌بوو،لهم روانگه‌یه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌بوو‌هاوکاریی‌میانڕه‌وه‌کان‌بکه‌ن‌ئه‌وانه‌ی‌له‌سه‌ر‌حوکم‌دان‌له‌‌وێنه‌ی ریشیلیۆ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌پێگه‌یان‌قایم‌که‌ن‌وله‌به‌ر‌ده‌م‌ئه‌و‌ره‌وته‌‌توندڕه‌وانه‌‌دا‌بووه‌ستنه‌وه. له‌‌دانیشتنێکی‌تری‌کۆنگره‌که‌دا‌قه‌یسه‌ر‌مه‌سه‌له‌ی‌ده‌ستوری‌وروژاند‌که‌‌چۆن‌لێره‌و‌له‌وێ‌هه‌ندێک ده‌نگی‌بیری‌شۆڕشگێرانه‌‌ده‌بیسێ‌داوای‌گۆڕینی‌ده‌ستور‌ده‌که‌ن‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌ئیتالیاو‌هه‌ندێک‌جاریش‌له ئه‌ڵمانیا‌وئیسپانیا،دواتر‌پێشنیارێکی‌کرد‌که‌‌کۆنگره‌‌مافی‌ئه‌وه‌‌بدات‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌وڵتان وه‌ربدرێت‌هه‌ر‌کاته‌ی‌پێویستی‌کرد،بۆ‌ئه‌م‌پێشنیاره‌ی‌مه‌ترنیخ‌له‌‌هه‌موویان‌به‌‌په‌رۆش‌تر‌بوو،چونکه ئه‌م‌بڕیاره‌‌ده‌ستی‌وال‌ده‌کات‌بۆ‌لێدانی‌سه‌رهه‌ڵدانی‌هه‌ر‌به‌رهه‌ڵستکارێکی‌خانه‌واده‌ی‌پادشا‌له‌‌ئیتالیاو ئهڵمانیا.
ئینگلیز‌دژی‌ئه‌م‌پێشنیاره‌‌وه‌ستا‌چونکه‌‌به‌دیدی‌ئه‌و‌ده‌بێته‌‌پاساو‌بۆ‌ده‌ستێه‌وردان‌له‌‌کاروباری‌وڵته بچوکه‌کان‌و‌له‌‌ئه‌نجام‌ئاژاوه‌و‌کێشه‌‌ده‌خولقێن‌وپارسه‌نگی‌هێزیش‌له‌‌ئه‌وروپا‌تێک‌ده‌چێ‌ئه‌مه‌ش‌ئه‌وه‌یه که‌‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌ئینگلیز‌خۆی‌لێ‌به‌دور‌ده‌خاته‌وه. ئێمه‌‌دیمان‌له‌‌سه‌ره‌تای‌ئیمزا‌کردنی‌په‌یماننامه‌‌چوارقۆڵی‌یه‌وه‌‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئینگلیز‌کاسلریه‌‌چۆن ڕوبه‌ڕووی‌ناڕه‌زایی‌رۆشه‌نبیران‌بووه‌وه‌‌به‌‌لیه‌نگری‌کۆنه‌‌په‌رست‌و‌ڕێگری‌دیموکراسی‌وئازادیی گه‌لنیان‌ناونا،تاکه‌‌پاساو‌که‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوار‌قۆڵی‌قه‌بوول‌بکات‌ترسی گه‌ڕانه‌وه‌ی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌و‌گیانی‌فره‌خوازی‌بوو. ئینگلیزه‌کان‌ته‌نها‌بۆ‌ئه‌وه‌‌کۆنگره‌کانیان‌حه‌ز‌لێ‌بوو‌تا‌ده‌نگه‌کانی‌فرانسا‌کپ‌که‌ن‌و‌دواتر‌له‌سه‌ر‌ئاستی ئه‌وروپاش‌شتێکی‌ئه‌وتۆیان‌گه‌ره‌ک‌نه‌بوو‌جگه‌‌له‌‌پاڕاستن‌وپابه‌ند‌بوون‌به‌‌سنوره‌کانی‌وڵتانی‌ئه‌وروپا که‌‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌دراوه. له‌‌کۆنگره‌ی‌ئه‌یکس‌لشبیل‌به‌رونی‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌روسیاو‌نه‌مسا‌له‌لیه‌ک‌وئینگلیز‌له‌لیه‌ک سه‌باره‌ت‌به‌‌ئامانجه‌‌ستراتیژیه‌کانی‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌ده‌رکه‌وتن،نیازه‌کانی‌روسیا‌بۆ‌وڵتانی به‌لقان‌و‌ده‌ریای‌ره‌ش‌بوون‌ئاواته‌خوازیه‌کانی‌نه‌مساش‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌ئیتالیاو‌ئه‌ڵمانیا‌بوون، هۆکاری‌سه‌ره‌کیی‌ره‌تکردنه‌وه‌که‌ی‌ئینگلیز،به‌هۆی‌رێگه‌دان‌به‌‌ده‌ست‌وه‌ردان‌له‌‌کاروباری‌وڵتان‌دا بوو. له‌‌کۆتاییدا‌ئیراده‌ی‌بریتانیا‌سه‌رکه‌وت،رێنمایی‌تازه‌‌بۆ‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌ده‌رچون‌تیایدا‌ئه‌و حاڵه‌تانه‌‌دیاری‌کران‌که‌‌وڵته‌کان‌ده‌توانن‌ده‌ست‌له‌‌کاروباری‌وڵتان‌وه‌ربده‌ن.له‌و‌کاتیشه‌وه هاوپه‌یمانێتیه‌که‌‌بوو‌به‌‌پێنج‌قۆڵی،رێنماکان‌ده‌لێن‌مه‌رجی‌ده‌ست‌وه‌ردان‌له‌‌کاروباری‌وڵتان‌ده‌بێ‌سه‌ره‌تا وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌بۆ‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌که‌‌کۆببنه‌وه‌و‌نوێنه‌ری‌وڵتی‌خاوه‌ن‌کێشه‌‌ئاماده‌‌بێت ئه‌وسا‌به‌تێکڕا‌بڕیاری‌چۆنیه‌تی‌ده‌ستێوه‌ردانه‌که‌‌دیاری‌بکه‌ن،ئه‌مه‌‌واته‌‌ده‌قاوده‌ق‌له‌گه‌ڵ‌بۆچونه‌کانی ئینگلیز‌هاته‌وه‌و،رێگه‌شی‌له‌‌چاوتێبڕینه‌کانی‌روسیاو‌نه‌مسا‌گرت.
کۆنگره‌ی‌کارلسباد‌ساڵی1819 دوای‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌هزرو‌بیره‌‌ئازاده‌کان‌له‌‌ده‌رونی‌رۆشه‌نبیرو‌نوسه‌رو‌خوێندکارانی‌زانکۆدا‌به چاڵکی‌مانه‌وه،له‌‌به‌رهه‌مه‌کانی‌شاعیرو‌ئه‌دیبانی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بیری‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌‌ره‌نگیان‌دابووه‌وه له‌وانه‌‌گانز)(1839-1798وشتراوس‌و‌هاین)(1856-1797ئه‌مانه‌‌ته‌نها‌کاریان‌بۆ‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی بنه‌ماکانی‌شۆڕش‌نه‌ده‌کرد‌به‌‌لکو‌بانگه‌وازی‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌خاکی‌ئه‌ڵمانیاو‌مێژوو‌زمانه‌که‌شی‌ده‌کرد. بزوتنه‌وه‌ی‌نیشتمانیی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌چاڵکترین‌بزوتنه‌وه‌کانی‌ناو‌دانیشگاو‌نێوه‌ندی‌خویندکاران‌بوون‌ئه‌م تویژه‌‌له‌‌دانیشگا‌له‌‌ساڵی1817یه‌که‌م‌کۆنگره‌یان‌بۆ‌سه‌رتاسه‌ری‌خوێندکارانی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ست.
ئه‌م‌گۆڕانانه‌‌مێشکی‌مه‌ترنیخ‌یان‌ئالۆز‌کردبوو‌تا‌له1819ده‌رفه‌تی‌بۆ‌ره‌خسا‌سانسۆرو‌چاودێری‌بخاته سه‌ر‌ئازادیی‌بیرو‌بڵوکردنه‌وه‌کان.له‌‌ئاداری‌هه‌‌مان‌ساڵ‌خوێندکاره‌کان‌نوسه‌رێکی‌بڕوسیی کرێگرته‌ی‌قه‌یسه‌ریان‌کوشت‌که‌‌به‌‌خۆفرۆشی‌وکرێگرته‌یی‌بۆ‌حکومه‌تی‌بترسبوورگ‌ناسرا‌بوو. مه‌ترنیخ‌ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌ی‌به‌‌هه‌ل‌زانی‌داوای‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌یه‌کیه‌تیی‌جرمان)دییت(له‌‌کارسباد‌کرد‌کۆ ببێته‌وه،له‌م‌کۆبه‌نه‌وه‌یه‌دا‌بڕیاری‌دا‌سانسۆر‌و‌چاودێری‌بخاته‌‌سه‌ر‌هه‌موو‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌و‌چاپه‌مه‌نی و‌رۆژنامه‌و‌دانیشگاکان،ئه‌نجومه‌نی‌یه‌کیه‌تی‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌ئاوه‌ره‌ته‌‌لیژنه‌یه‌کی‌هه‌میشه‌یی‌بۆ‌چاودێری کردن‌وسه‌رپه‌رشتی‌کردنی‌چاڵکی‌وکاره‌کانی‌زانکۆکانی‌ئه‌ڵمانیا‌دامه‌زراند. کاتێک‌هه‌موو‌حکومه‌ته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌چ‌له‌‌ترسان‌چ‌له‌‌بڕوا‌بوونه‌وه‌‌پابه‌ندی‌ئه‌م‌بڕیارانه‌‌بوو‌ن جه‌ماوه‌ری‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌‌له‌لیه‌ن‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌به‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی سته‌م‌و‌زۆرداری‌دایه‌‌قه‌له‌م.
کۆنگره‌ی‌ترۆپاو روداوه‌کانی‌دوای1815ئه‌وه‌یان‌سه‌لماند‌که‌‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌ی‌له‌‌بیست‌ساڵی‌ده‌سه‌ڵتی‌فه‌ره‌نسی‌که‌‌له وڵتانی‌وه‌ک‌ئیتالیا‌رویان‌دان‌گۆڕانی‌بنه‌ڕه‌تی‌بوون‌حکومه‌ته‌کانی‌به‌ر‌له‌‌مه‌ترنیخ‌و‌دوای‌شۆڕش‌نه‌یان توانی‌چۆک‌به‌و‌گۆڕانانه‌‌بده‌ن‌وبیان‌هێننه‌وه‌‌سه‌ر‌دۆخی‌جارانی‌به‌ر‌له‌‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی.ئیتالیه‌کان‌له پێناو‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئازادی‌وحوکمی‌دیموکراتی‌به‌رگری‌زۆریان‌کرد‌به‌‌گژ‌سته‌م‌وزۆرداری‌دا چونه‌وه،به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌کاری‌سیاسی‌له‌‌ئیتالیا‌قه‌ده‌غه‌‌بوو‌له‌‌هه‌موو‌سوچێکی‌ئیتالیا‌رێکخراو‌پارتی سیاسی‌به‌‌نهێنی‌کارو‌چاڵکیه‌کانی‌خۆیان‌به‌‌ئه‌نجام‌ده‌گه‌یاندن‌شێوازی‌کوشتن‌وله‌ناو‌بردن‌شێوازی خه‌باتیان‌بوو.به‌‌ناوبانگ‌ترین‌ئه‌م‌رێکخراوانه‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ره‌ژوکه‌ران‌بوو‌که‌‌بڕیارده‌ره‌که‌ی‌له‌‌میرنشینی ناپۆلی‌بوو،له‌‌وێوه‌‌بانگێشته‌کانی‌ئازادی‌و‌رزگاربوون‌له‌‌چنگ‌نه‌مساو‌بۆ‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ده‌وڵه‌ته ئیتالیه‌کانیان‌ده‌کرد. لهساڵی1820کوشتن‌و‌بڕین‌له‌‌میرنشینی‌ناپۆلی‌گه‌یشته‌‌ئاستێکی‌به‌رز،پادشای‌ناپۆلی‌فردینان‌ی یه‌که‌م‌به‌‌ده‌ستێکی‌ئاسنین‌حوکم‌رانی‌ده‌کرد‌دژی‌هه‌موو‌به‌ها‌مرۆڤایه‌تی‌وئازادیه‌کان‌بوو‌به‌و‌په‌ری‌کۆنه په‌رستانه‌‌حوکمی‌ده‌گێرا‌دژی‌هه‌موو‌بیرێکی‌شۆڕشگێرانه‌‌ده‌وه‌ستا،به‌رهه‌ڵست‌کاره‌‌کانی‌پادشا‌له داواکانیان‌زۆر‌میانڕه‌وانه‌‌بوون‌ئه‌وان‌داوای‌حوکمێکی‌دیموکراتی‌وده‌ستورێکیان‌ده‌کرد‌که به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌گه‌ل‌و‌پادشا‌بپارێزرێت‌و‌ئه‌نجومه‌نه‌کان‌له‌‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌هه‌ل‌ببژێردرێن.به‌‌رامبه‌ر‌به دل‌ره‌قی‌پادشاوه‌‌رۆشه‌نبیر‌وکۆنه‌‌ئه‌فسه‌ره‌کانی‌له‌شکری‌ده‌ستیان‌به‌‌کاری‌توندو‌تیژی‌کرد،ئه‌م‌کاره
توندو‌تیژیانه‌‌گه‌شه‌یان‌سه‌ند‌تا‌بووه‌‌شۆڕشێک‌سه‌رتاسه‌ری‌ناپۆلیی‌گرته‌وه،به‌رامبه‌ر‌به‌م‌توندو‌تیژیه پادشا‌دل‌نه‌رمیی‌نواند‌و‌به‌و‌ده‌ستوره‌‌رازی‌بوو‌که‌‌داوایان‌کردبوو. ئه‌م‌ره‌فتاره‌ی‌‌بۆ‌مه‌ترنیخ‌باش‌نه‌بوو،له‌‌کاتێکدا‌بوو‌که‌‌ئه‌و‌ناوچه‌‌‌ئه‌لمانیانه‌ی‌ژێر‌ده‌سه‌لتی‌نه‌مسا‌له ژێر‌سانسۆر‌ومه‌ترسیدابون‌به‌هۆی‌سه‌رهه‌لدانی‌بزوتنه‌وه‌ی‌رزگاریخواز‌لێره‌و‌له‌وێ‌تا‌کار‌گه‌یشته‌‌ئه‌و ئاسته‌ی‌ئاگری‌شۆڕش‌بگاته‌‌ناپۆلی‌و‌دواتر‌بۆ‌ئیتالیا‌په‌ریه‌وه،به‌‌تایبه‌تیش‌بۆ‌بووندقیه‌و‌لمباردیا، به‌رهه‌ڵست‌کارو‌وکاره‌‌توندوتیژیه‌کان‌بۆ‌رزگار‌بون‌له‌‌چنگ‌نه‌مساییه‌کان‌یه‌کیان‌گرته‌وه،ئه‌وه‌ی‌له ناپۆلی‌پادشاکه‌ی‌قه‌بوولی‌کرد‌مه‌ترنیخ‌نه‌یده‌توانی‌له‌‌نه‌مساو‌ناوچه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵته‌که‌ی‌قه‌بوولی‌بکات چونکه‌‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌شوێنێک‌قه‌بوولی‌بکا‌ئه‌وا‌وره‌و‌داخوازیی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌به‌رز‌تر‌ده‌بووه‌وه‌‌به‌مه‌ش ئه‌وه‌ی‌له1815ه‌وه‌‌پێکی‌هێناوه‌‌کۆنترۆڵه‌که‌ی‌له‌ده‌ست‌ده‌رده‌چێ،دواتر‌ئه‌ی‌له‌‌نێوان‌نه‌مسا‌و‌پادشای ناپۆلی‌فه‌ردینان‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌نهێنی‌نیه‌‌که‌‌له12ی‌حوزه‌یرانی1812مۆریان‌کردوه‌‌به‌‌پێی‌ئه‌م په‌یماننامه‌یه‌‌فه‌ردینان‌هیچ‌هه‌نگاوێك‌له‌‌وڵته‌که‌ی‌خۆی‌نانێت‌ئه‌گه‌ر‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌نه‌ریته‌کانی پادشای‌نه‌مسا‌بێت؟به‌رامبه‌ر‌به‌وه‌ی‌له‌‌ناپۆلی‌رو‌ده‌دات‌به‌‌بیانوی‌په‌یماننامه‌ی‌پیرۆزه‌وه‌‌مه‌ترنیخ‌ناچار بوو‌خۆی‌تێ‌هه‌لقورتێنێ،بۆیه‌‌خۆی‌بۆ‌پێکهێنانی‌له‌شکرێک‌ئاماده‌‌کرد‌تا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌ئیتالیا،بهڵم فه‌ره‌نسیه‌کان‌که‌‌له‌‌گه‌شه‌کردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مساییه‌کان‌ناره‌حه‌ت‌بوون‌له‌م‌کرداره‌یان‌ناڕه‌زایی‌خۆیان دهربڕی،ئه‌م‌ناڕه‌زاییه‌ی‌پشت‌ئه‌ستورکرد‌به‌و‌راگه‌یاندنه‌ی‌کۆنگره‌ی‌ئه‌یکس‌لشبیل‌که‌‌ده‌لێ‌ئه‌وکاته ده‌توانرێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ده‌ست‌له‌‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌وه‌ربده‌ن‌که‌‌خۆیان‌داوایان‌لێ‌بکه‌ن،به‌ڵم‌که‌‌ئێستا که‌س‌داوای‌له‌‌نه‌مسا‌نه‌کردوه‌مه‌ترنیخ‌بۆی‌نیه‌‌ئه‌م‌له‌شکر‌کێشیه‌‌بکاته‌‌سه‌ر‌ئیتالیا. ناڕه‌زاییه‌کانی‌فرانسا‌پیویستیی‌به‌‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌ک‌بوو،له‌شاری‌ترۆبۆ‌له‌‌سیلیزیا‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ری 1820ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌به‌سترا،له‌‌لیه‌ن‌روسیاوه‌‌قه‌یسه‌ر‌ئاماده‌ی‌کۆنگره‌که‌‌بوو‌له‌لیه‌ن‌بڕوسیاش پادشاکه‌ی‌و‌له‌‌لیه‌ن‌نه‌مساش‌ئیمپڕاتۆره‌که‌ی‌ئاماده‌‌بوو،به‌ڵم‌ئینگلته‌را‌که‌‌ده‌بینین‌له1818ه‌وه‌‌خۆی‌له کۆنگره‌کان‌دور‌ده‌خاته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌وڵته‌کان‌وه‌رنه‌درێت‌بۆیه‌‌له‌‌به‌شدار‌بوونی‌ئه‌م کۆنگره‌یه‌ش‌دوو‌دڵ‌بوو‌له‌‌دوایی‌بالوێزی‌خۆی‌له‌‌نه‌مسا‌بۆ‌ئاماده‌‌بوون‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌به‌رێ‌کرد، بالوێزی‌فرانساش‌له‌‌نه‌مساو‌روسیا‌به‌‌نوێنه‌رایه‌تی‌وڵته‌که‌ی‌به‌شداریی‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌کرد،فرانساش به‌شداریه‌که‌ی‌به‌م‌ئاسته‌‌نزمه‌‌بۆ‌هه‌مان‌مه‌به‌ستی‌بوو‌که‌‌به‌‌به‌شداربووان‌نیشان‌بدات‌له‌‌ده‌ست‌له‌کارو باری‌وڵتان‌وه‌ردان‌رازی‌نیه‌‌دیسان‌بۆ‌گرنگی‌نه‌دان‌به‌‌به‌رنامه‌و‌ره‌فتاره‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌که‌‌هه‌رواش‌بوو قه‌یسه‌ر‌له‌م‌گرنگی‌نه‌دانه‌ی‌فرانسا‌به‌‌به‌شدار‌بوونیان‌به‌م‌ئاسته‌‌زۆر‌ناره‌حه‌ت‌بوو‌که‌‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌و چاکانه‌ی‌قه‌یسه‌ر‌بۆ‌فرانسای‌کردن‌چۆن‌ئاوا‌وه‌ڵمی‌ده‌ده‌نه‌وه،قه‌یسه‌ر‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌فرانسای‌به خیانه‌ت‌‌زانی.
کۆنگره‌که‌‌پڕ‌بوو‌له‌‌پیلن‌وته‌له‌که‌‌بازی‌له‌‌نێوان‌روسیا‌و‌نه‌مسا،قه‌یسه‌ر‌ده‌یویست‌بنه‌ماکانی ده‌ستێوه‌ردان‌فراوانتر‌بکات‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌کانی‌ئیسپانیا‌وئه‌مه‌ریکای‌لتین‌بکات،مهترنیخ وهه‌موو‌به‌شدار‌بووانی‌کۆنگره‌که‌ش‌داوایان‌ده‌کرد‌که‌‌کۆنگره‌که‌‌ته‌نها‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌ی‌ئیتالیا وبه‌تایبه‌تیش‌مه‌سه‌له‌ی‌شۆڕش‌و‌ناپۆلی‌ته‌رخان‌بکرێت،له‌‌کۆتایی‌داخوازیه‌کانی‌نه‌مسا‌سه‌رکه‌وتن‌بڕیار درا‌که‌‌نه‌مسا‌سه‌رفراز‌بکرێت‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌ی‌ئیتالیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌هیچ‌گه‌ڵێک‌زاتی‌ئه‌وه نه‌کات‌ده‌ست‌درێژی‌بکاته‌‌سه‌ر‌مافه‌کانی‌خانه‌واده‌ی‌پادشاکان. بڕیار‌دارا‌بانگه‌شه‌ی‌پادشای‌ناپۆلی‌بکرێت‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌رزگار‌کردنی‌له‌‌ده‌ست‌هاوڵتیانی،که‌‌کۆنگره ریگه‌ی‌پێداون‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌یا‌له‌‌رێگه‌ی‌ناوبژی‌له‌گه‌ڵ‌هاوڵتیان‌چاره‌سه‌ر‌بکات‌یا‌له‌‌رێگه‌ی‌به‌کار‌هێنای هێزه‌وه. له‌‌برۆتۆکۆلی‌کۆنگره‌‌که‌له19ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1820ده‌رکرا‌ناوی‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌به‌‌زه‌قی‌ئاماژه‌ی پێدرابوو‌که‌‌چ‌رۆلێکی‌باش‌له‌‌ئه‌وروپا‌ده‌گیرێ،ئه‌مه‌ش‌نیشانه‌یه‌کی‌دیاره‌‌که‌‌ئینگلیزه‌کان‌ده‌یانه‌ویست‌له سیاسه‌تی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دورکه‌ونه‌وه‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌لیه‌نه‌ی‌که‌‌رێگه‌‌به‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌وڵته‌‌بچوکه‌کان ده‌دات،له‌‌پڕۆتۆکۆله‌که‌شدا‌هاتبوو‌سه‌رکۆنه‌ی‌شۆڕشه‌کانی‌ئیسپانیا‌وئه‌مه‌ریکای‌لتین‌وئیتالیا‌ده‌که‌ین چونکه‌‌زیان‌به‌‌رژێمه‌‌گشتیه‌کان‌ده‌گه‌یه‌نێ‌و‌به‌‌هه‌مان‌بۆنه‌وه‌‌داواش‌له‌‌هه‌موو‌وڵتان‌ده‌که‌ین‌ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌‌به‌‌مه‌ترسی‌بزان. ئاماده‌‌بووان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێککه‌وتن‌که‌‌له‌‌مانگی‌جه‌نیوه‌ریی1821واته‌‌دوای‌سێ‌مانگی‌تر‌پێشوازی‌له پادشای‌ناپۆلی‌فه‌ردینان‌ی‌یه‌که‌م‌بکه‌ن‌له‌‌شاری‌لیباخ‌له‌‌نه‌مسا.
کۆنگره‌ی‌لیباخ‌جه‌نیوه‌ريی1821 کاتێک‌کۆنگره‌‌داوه‌تنامه‌ی‌بۆ‌فه‌ردینانی‌یه‌که‌م‌پادشای‌ناپۆلی‌نارد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌‌ئاماده‌‌بێ‌بتا ناوبژیوانی‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌و‌گه‌له‌که‌ی‌بکات،گه‌له‌که‌ی‌بۆ‌ئه‌م‌بانگه‌شه‌یه‌‌ی‌پادشا‌لریان‌نه‌بوو‌ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی‌‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌ئاماده‌ن‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌گه‌وره‌ی‌خۆیان‌بکه‌ن،ده‌شێ‌رازی‌بوونه‌که‌یان‌له‌‌ترسی ئه‌وه‌بێ‌تا‌نه‌مسا‌به‌‌هێزه‌وه‌‌ده‌ست‌له‌‌کاره‌که‌یان‌وه‌رنه‌دات؟ هه‌ر‌که‌‌پادشا‌له‌‌وڵت‌وه‌ده‌ر‌که‌وت‌له16ی‌جه‌نیوه‌ری‌رایگه‌یاند‌که‌‌له‌‌هه‌موو‌بڕیار‌و‌په‌یمانه‌کانی به‌گه‌لی‌داوه،پاشگه‌زه،به‌‌گوته‌ی‌خۆی‌هه‌مووی‌له‌‌ژێر‌فشار‌ئیمزا‌کردون. له‌‌کردنه‌وه‌ی‌کۆنگره‌‌هه‌موو‌ئه‌ندامه‌کانی‌‌به‌شداربوو‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ترۆپاو‌له‌‌لیباخ‌ئاماده‌‌ببوون‌وه‌کو ئه‌وه‌ی‌کۆنگره‌ی‌لیباخ‌ته‌واوکه‌ری‌دانیشتنه‌کانی‌ترۆپاو‌بێت‌تایبه‌ت‌به‌‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌کانی‌ئیتالیا، کاره‌کانی‌کۆنگره‌‌ئه‌وه‌نده‌یان‌نه‌‌کێشا‌وا‌به‌دی‌ده‌کرا‌هه‌ردوو‌پیاوه‌‌به‌هێزه‌که،مه‌ترنیخ‌وقه‌یسه‌ر‌له‌سه‌ر
هه‌موو‌شته‌کان‌رێککه‌وتبن‌بۆیه‌‌له12ی‌جه‌نیوه‌ری‌بڕدرا‌دا‌ده‌ستوری‌ناپۆلی‌ی‌نوێ‌هه‌لوه‌شێندرێته‌وه‌‌له 3ی‌شوباتیش‌بڕیاردرا،له‌سه‌ر‌ئه‌رکی‌دانیشتوانی‌ناپۆلی‌و‌له‌‌پێناو‌کپ‌کردنی‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌بریار‌درا له‌شکری‌نه‌مسا‌هێرشێک‌بکاته‌‌ناپۆلی‌وداگیری‌بکا،هه‌مو‌هه‌وله‌کانی‌فه‌ره‌نسا‌له‌‌کۆنگره‌‌بێ‌سود‌بون‌له پێناو‌رێگه‌‌گرتنی‌سوپای‌نه‌مسا‌بۆ‌ئه‌نجام‌نه‌دانی‌ئه‌م‌هێرشه‌‌هه‌روه‌ها‌پێشنیاره‌کانیشی‌سودیان‌نه‌بو‌که‌‌پاپا به‌‌ئه‌رکی‌ناوبژیوان‌له‌‌نێوان‌پادشا‌فه‌ردیناند‌و‌میله‌ته‌که‌ی‌بکا،چونکه‌‌نه‌مسا‌زۆر‌به‌‌کتو‌پڕی‌له‌‌به‌ره به‌یانی‌چواری‌شوبات‌ئه‌و‌هێرشه‌ی‌ئه‌نجام‌دا،هێرشه‌که‌ی‌نه‌مسا‌به‌هۆی‌نابه‌رامبه‌ری‌زوو‌به‌سه‌ر هێزه‌کان‌دا‌زاڵ‌بوو‌به‌مه‌ش‌ده‌سه‌ڵتی‌مه‌ترنیخ‌له‌‌ئیتالیا‌و‌پێگه‌ی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌وه‌ش‌قایم‌تر‌بوو. مه‌ترنیخ‌به‌مه‌‌نه‌وه‌ستا‌له12ی‌شوبات‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌کۆنگره‌‌تا‌بڕیارێک‌ده‌ر‌بکات‌هه‌موو‌ده‌زگا ده‌ستوریه‌کانی‌ئازاد‌له‌‌ئیتالیا‌هه‌لوه‌شێنێته‌وه. له21یئاداری1821له‌‌بیامۆن‌شۆڕش‌به‌رپا‌ببوو‌به‌ڵم‌مه‌ترنیخ‌به‌‌هاوکاری‌وره‌زامه‌ندیی‌پادشاکه‌ی شارل‌فیلیکس‌به‌‌چه‌ند‌رۆژێک‌له‌‌ناوی‌برد. کاتێک‌که‌‌کۆنگره‌‌ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕی‌ئه‌وکات‌هه‌موو‌کاره‌کان‌ته‌واو‌ببوون‌ئیتالیا‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌له‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا‌دابوو‌پادشاکانی‌ئیتالیا‌خۆیان‌به‌‌قه‌رزاری‌مه‌ترنیخ‌ده‌زانی‌گوێڕایه‌لی‌داخوازیه‌کانی بوون‌ئاماده‌یی‌خۆشیان‌ده‌ربڕی‌له‌‌دامرکاندنی‌هه‌موو‌ده‌نگێکی‌ئازادی‌خواز‌ودیموکراتی‌خواز. ئه‌وه‌ی‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌به‌دی‌کرا‌دورکه‌وتنه‌وه‌یان‌له‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌ئینگلیز‌وچونه‌‌بن‌باڵی‌نه‌مسا‌وروسیا بوو،هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌کۆنگره‌کانی‌ترۆپاو‌و‌لیباخ‌ئینگلیزه‌کان‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌بالوێز‌به‌شداریان‌له‌‌کۆنگره‌که کرد،به‌ڵم‌هه‌رده‌م‌رۆلی‌گوێگر‌و‌چاودێریان‌ده‌بینی‌بۆیه‌‌ده‌مانبینی‌که‌‌بڕیاره‌کان‌به‌‌باڵی‌هاوپه‌یمانێتیی پیرۆز‌یان‌هه‌لده‌دا‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌ئاماژه‌‌به‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌بده‌ن،هه‌رچه‌نده‌‌بریتانیا‌له‌سه‌ر‌زمانی وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانیان‌له21یشوباتی1821رایگه‌یاند‌که‌‌ئێمه‌‌دژی‌هه‌ڵمه‌تی‌نه‌مسا بۆ‌سه‌ر‌ناپۆلی‌نین،ئه‌مه‌ش‌چونکه‌‌وڵته‌‌ه‌مزنه‌کان‌زستیانه‌‌به‌رده‌م‌ئه‌مری‌واقیع.پاساویشی‌به‌وه‌‌هێنایه‌وه که‌‌گوایه‌‌شۆڕشه‌که‌ی‌ناپۆلی‌ئه‌فسه‌ره‌‌کۆنه‌کان‌به‌شداریان‌تێدا‌کردوه‌‌ئه‌مه‌ش‌وه‌کو‌کوده‌تایه‌کی‌سه‌ربازی دژی‌ده‌سه‌ڵتی‌شه‌رعی‌دێت‌که‌‌له‌‌گه‌ل‌یاسا‌کانی‌دیموکراتیی‌بریتانیا‌ناگونجێن. به‌‌هه‌ر‌حاڵ‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئینگلیزه‌کان‌له‌‌سه‌ر‌هیچ‌له‌‌بڕیاره‌کانی‌هه‌ردوو‌کۆنگره‌که‌‌ئیمزایان‌نه‌کردبوو ناکرێ‌به‌رپرسیارێتیی‌ئه‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌‌بخه‌ینه‌سه‌ر‌ئه‌وان‌و‌دیسان‌پاساوی‌هه‌ڵمه‌ته‌که‌ش‌ئه‌وه‌‌نیه،هه‌روه‌ها ناشتوانین‌ئه‌وروپا‌له‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌‌بێ‌گوناه‌که‌ین‌گوایه‌‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ئه‌وروپا‌ئه‌م‌کاره‌‌کراوه
کۆنگره‌ی‌ڤیرۆنا‌له‌‌ساڵی1822 پادشای‌ئیسپانیا‌دوای‌روخانی‌ناپۆلیۆن‌له1815ئه‌و‌ده‌ستوره‌ی‌له‌‌ساڵی1812ده‌رکردبوو‌هه‌ڵی وه‌شانده‌وه‌‌که‌‌ئازادیه‌کی‌زۆری‌به‌‌هاوڵتیان‌دابوو‌وێڕای‌مافی‌به‌شداری‌پێکردنی‌جه‌ماوه‌ر‌له‌‌کاروباری
ژیان‌و‌چاره‌ی‌خۆنوسینیان،له‌و‌رۆژه‌وه‌‌دوای1815ئیسپانیا‌خۆی‌به‌‌پادشایه‌کی‌سته‌م‌کارو‌زۆردار‌بینی ئه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌ی‌حوکمی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌که‌لیساو‌خاوه‌ن‌مولکه‌کان‌سه‌ند‌بوه‌وه‌‌هه‌مووی‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه،بههۆی شۆڕشه‌کان‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌لتین‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئیسپانیا‌سه‌رقالیی‌زۆریان‌بۆ‌دروست‌کرد‌بوو،له ناوه‌وه‌ش‌به‌رهه‌ڵستکارانی‌سیاسه‌تی‌پادشاو‌ئازادی‌خوازه‌کان‌ئاسته‌نگ‌و‌نا‌ئارامیان‌ده‌‌نایه‌وه.بههۆی ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕینی‌سه‌ربازه‌‌به‌شداربووه‌‌کانی‌شه‌ڕه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌لتین،لهساڵی1820شۆڕش‌له شاری‌قادش‌هه‌لگیرسا‌و‌له‌‌هه‌موو‌وڵت‌ته‌شه‌نه‌ی‌کرد،پادشای‌ناچار‌کرد‌شێوازی‌حوکمڕانیی‌بگۆڕێ و‌قه‌بوولی‌ئه‌وه‌‌بکات‌ده‌ستوری1812ی‌دیموکراتی‌بگێرێته‌وه. پادشا‌له‌‌هه‌ڵوێسته‌که‌ی‌دلسۆز‌نه‌بوو،ئه‌م‌له‌‌ژێره‌وه‌‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانه‌وه‌‌کرد،قه‌یسه‌ری روسیا‌که‌‌سۆزی‌بۆ‌پادشایه‌تیی‌ئیسپانیا‌هه‌بوو‌په‌یوه‌ندیی‌پێوه‌‌کرد‌نه‌ک‌ته‌نها‌بۆ‌یارمه‌تی‌دانی‌تا‌به‌سه‌ر نه‌یارانی‌له‌‌ناوه‌وه‌‌زاڵ‌بێ،به‌ڵکو‌تا‌پێگه‌ی‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌خواروش‌مکوم‌و‌قایم کات،هه‌روه‌ها‌داوای‌یارمه‌تیی‌له‌‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌کرد‌وه‌کو‌دۆست‌ودرواسێ‌وه‌کو‌پادشای‌مه‌زنترین خانه‌واده‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌که‌‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆنه،ئه‌م‌بانگه‌وازه‌ی‌پادشای‌ئیسپانیا‌له‌‌پاریس‌و‌له‌‌نێوه‌ندی‌پادشا وڕاستڕه‌وه‌کان‌ده‌نگی‌دایه‌وه،فه‌ره‌نسیه‌کان‌زۆر‌به‌‌په‌رۆش‌بوون‌تا‌ده‌رفه‌تێکی‌وایان‌بۆ‌بره‌خسێ‌فرانسا هیز‌وتوانا‌سه‌ربازیه‌که‌ی‌خۆیان‌نیشان‌بدات‌دوای‌ئه‌و‌هه‌موو‌شکستانه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئیمپڕاتۆریه‌تی فه‌ره‌نسی‌خواردبوو.دواتر‌شه‌ڕێک‌که‌‌فرانسا‌به‌شداریی‌تیادا‌بکات‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا نیشانه‌ی‌نیاز‌پاکی‌وبه‌رگری‌کردنه‌‌له‌‌رژێمی‌پادشایه‌تیی‌کۆن‌له‌‌ئه‌وروپا‌ئه‌مه‌و‌گێڕانه‌وه‌ی‌رۆلی فرانسایه‌‌بۆ‌مه‌یدانی‌سیاسه‌تی‌ئه‌وروپا‌وه‌کو‌وڵتێکی‌مه‌زنی‌ئه‌وروپی.به‌ڵم‌ته‌گه‌ره‌یه‌کی‌مه‌زن‌که‌وته پیش‌فرانسا‌که‌‌نه‌توانێ‌ئه‌م‌رۆڵه‌‌بگێڕێ،ئه‌ویش‌ئینگلیز‌بوو‌زۆر‌به‌‌توندی‌رێگه‌ی‌له‌م‌ده‌ستێوه‌ردانه‌ی فرانسا‌گرت‌به‌‌بیانوی‌ئه‌وه‌ی‌سنوری‌که‌ناره‌گرنگه‌کانی‌له‌سه‌ر‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاسته‌‌مومته‌له‌کاتێکی زۆریشی‌له‌و‌دیو‌ده‌ریاوه‌‌هه‌یه‌‌له‌‌سه‌روی‌ئه‌مانه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌پۆرتوگال‌هاو‌سنورن‌که‌‌ئه‌ویش‌له‌‌کۆنترین‌و به‌‌بایه‌خ‌ترین‌دۆستی‌ئینگلیزه. له‌‌سه‌ره‌تای1822بۆ‌نیشان‌دانی‌نیازو‌پشتگیریی‌بۆ‌پادشای‌ئیسپانیا‌فرانسا‌ده‌ستی‌به‌‌له‌شکرکێشی‌کرد بۆ‌سه‌ر‌سنوره‌کانی‌ئیسپانیا‌له‌‌چیای‌ئه‌لبینیه،،له‌‌روێکی‌تریشه‌وه‌‌به‌‌پاره‌‌وتفاق‌یارمه‌تیی‌یاوه‌رانی پادشای‌ده‌دا.له‌‌حوزه‌یارنی1822له‌‌هه‌رێمی‌کاته‌لۆنیا‌ونافارای‌باکور‌له‌سه‌رده‌ستی‌هه‌ندێک‌له فه‌رمانده‌کانی‌لیه‌نگرانی‌پادشا‌شۆڕش‌هه‌لگیرسا،له2ی‌ته‌موز‌پاسه‌وانانی‌پادشا‌له‌‌مه‌درید بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌یاخی‌بوونیان‌دژی‌ئه‌نجومه‌نی‌کۆرتس)ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی(به‌رپا‌کرد‌هه‌وڵیان‌دا‌که‌‌بی خه‌نه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا،به‌‌هۆیه‌وه‌‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌له‌‌مه‌درید‌هه‌لگیرسا‌به‌ڵم‌به‌هۆی‌زاڵبوونی‌پارته ئازادیخوازه‌کان‌به‌سه‌ریاندا‌زو‌دامرکایه‌وه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌مجارهیان‌‌له‌‌هه‌موو‌کاتێک‌زیاتر‌پادشا‌بووه بارمته‌‌و‌دیلی‌ئه‌وان.ئه‌م‌گۆڕانه‌و‌فشاره‌کانی‌روسیاو‌فرانسا‌بۆ‌والکردنی‌ده‌ستی‌فرانسا‌تا‌به‌‌هانای
رزگار‌کردنی‌پادشا‌هه‌نگاو‌بنێ‌و‌مردنی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئینگلیز‌کاسلریه‌‌دانانی‌کاننگ‌له‌‌شوێن‌ئه‌و، ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌بوونه‌‌هۆکار‌به‌ڵکو‌زه‌رور‌بۆ‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌ک‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌گیروگرفته‌کانی ئیسپانیا،ئه‌وه‌بوو‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی‌ڤیرۆنا‌له‌‌ئیتالیا‌درا‌له‌‌هه‌مان‌ساڵ. سه‌ره‌ڕای‌ناڕه‌زایی‌و‌توڕه‌بوونی‌ئینگلیزه‌کان‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌بۆ‌رێگه‌‌گرتن‌له‌‌فرانسا‌به‌‌ده‌ستێوه‌ردانی به‌ڵم‌یه‌کێک‌له‌‌نوێنه‌رانی‌فرانسا‌که‌‌نوسه‌رو‌ئه‌دیب‌شاتۆبریان‌بوو‌به‌‌یارمه‌تی‌قه‌یسه‌ر‌توانیی‌له30ی جه‌نیوه‌ریی1823ره‌زامه‌ندیی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌که‌‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌بۆی‌هه‌بێ‌به‌‌رێگه‌ی دبلۆماسی‌‌و‌سیاسی‌‌و‌سه‌ربازی‌ده‌ست‌له‌‌ئیسپانیا‌وه‌ر‌بدات‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌پادشای‌ئیسپانیا‌ئه‌مه. له18ی‌ئابی1823له‌‌به‌رده‌م‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌لویسی‌هه‌ژده‌م‌رایگه‌یاند‌که100هه‌زار‌سه‌ربازی فه‌ره‌نسی‌ئاماده‌یه‌‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌پادشای‌ئیسپانیا،نه‌وه‌ی‌هنری‌ی‌چواره‌م‌بچنه‌‌ئیسپانیا‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی سه‌روه‌ریی‌و‌ئاشتی‌و‌ئارامی‌بۆ‌وڵتی‌دراوسێ.له4ی‌ئایار‌سوپای‌فه‌ره‌نسی‌چوه‌‌ناو‌مه‌دریدی پایته‌ختی‌ئیسپانیا،له31ی‌ئابیش‌به‌سه‌ر‌دوا‌بنکه‌ی‌حکومه‌تی‌ئازادی‌له‌‌ترۆ‌کادیرۆ‌دا‌زاڵ‌بوو،له31 ی‌هه‌مان‌مانگ‌فه‌ردیناند‌ی‌حه‌وته‌م‌پادشای‌ئیسپانیا‌له‌ده‌ست‌ئازادی‌خوازه‌کان‌رزگار‌کراو‌هێنایانه‌وه مه‌درید،به‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌مه‌زنترین‌ئاهه‌نگیان‌له‌‌ژێر‌پاسه‌وانێتیی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌سازدا. فه‌ره‌نسیه‌کان‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌یان‌وه‌کو‌شه‌رم‌لدان‌وگه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌رۆلی‌فرانسا‌له‌‌مه‌یدانی‌سه‌ربازی‌و سیاسی‌بینی‌به‌مه‌ش‌سه‌نگی‌دبلۆماسیی‌فرانسا‌یان‌گێرا‌یه‌وه‌‌دۆخی‌جاران.
موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئیسپانی له‌ماوه‌ی‌داگیر‌کردنی‌ئیسپانیا‌له‌لیه‌ن‌فرانساوه‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌رازی‌نه‌بوون سه‌ر‌به‌‌حوکمه‌تی‌مه‌دریده‌وه‌‌بن‌ته‌نها‌دلسۆزیان‌بۆ‌پادشا‌فه‌ردیناند‌ی‌حه‌وته‌م‌هه‌بوو.بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی موسته‌عمه‌ره‌کان‌خۆیان‌حکومه‌تی‌خۆجێی‌وسه‌ربه‌خۆ‌یان‌دامه‌زراند‌بوو‌که‌‌ته‌نها‌بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی کاروباری‌وڵت‌به‌‌ناوی‌پادشای‌ئیسپانیا‌وه‌‌بوو.هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌و‌حکومه‌ته‌‌نیشتمانیانه‌ی‌له‌‌ئه‌رجه‌نتین‌و شیلی‌و‌پیرۆ‌و‌کۆلۆمبیا‌و‌فه‌نزویل‌دروست‌ببوون‌به‌رده‌وام‌پابه‌ندی‌خۆیان‌بۆ‌نیشتمانی‌دایک‌ب ه سه‌رۆکایه‌تی‌پادشای‌ئیسپانیا‌راده‌گه‌یان‌به‌ڵم‌دروست‌بوونی‌ئه‌م‌حکومه‌تانه‌‌وه‌رچه‌رخانێکی‌بنه‌ڕه‌تی‌بوو له‌‌مێژووی‌ئه‌م‌موسته‌عمه‌رانه.دروست‌بوونی‌ئه‌م‌حکومه‌تانه‌‌خۆی‌له‌‌خۆیدا‌بۆ‌خه‌ڵکه‌که‌‌نوێ‌و‌گۆڕان بوون‌خه‌ڵک‌خۆی‌کاره‌کانی‌وڵتیان‌به‌ڕێوه‌‌ده‌برد‌کاریان‌بۆ‌بڵو‌کردنه‌وه‌و‌دامه‌زراندنی‌خوێندنگا‌ده‌کرد کاری‌ده‌زگاو‌دامه‌زراوه‌‌حکومی‌وخزمه‌تگوزاتریه‌کان‌به‌ده‌ست‌خه‌ڵکه‌وه‌‌بوون‌ئه‌مه‌ش‌شتێکی‌نوێ‌بوو، له‌‌سه‌رده‌می‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌ئیسپانی‌ئه‌مه‌‌نه‌بوو،دواتر‌ئازادی‌خوازان‌بیری‌رزگاری‌وئازادیان‌له‌‌ناو خه‌ڵک‌بڵو‌ده‌کرده‌وه‌‌بانگه‌شه‌ی‌رزگار‌بوون‌له‌‌چنگ‌ئه‌مه‌ریکای‌لتین‌ده‌کرد‌له‌‌شێوه‌ی‌دراوسێ‌کانیان له‌‌باکور.ماوه‌یه‌کی‌که‌می‌برد‌که‌‌خه‌ڵکه‌که‌‌وشیار‌بووه‌وه‌‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌ئیداره‌وحوکم‌ڕان‌شاره‌زاییان
په‌یدا‌کرد‌هه‌ستیان‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌ئیتر‌پێویست‌ناکات‌سه‌ربه‌‌پادشای‌ئیسپانیاوه‌‌بن‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌وڵت له‌ده‌ست‌خۆیان‌زۆر‌باشتر‌بوو‌له‌و‌کاته‌ی‌له‌‌چنگ‌ئیمپڕیالیزم‌دا‌بوون‌بۆیه‌‌هه‌ستیان‌به‌‌زه‌روره‌تی رزگار‌بوون‌ده‌کرد.
سیمۆن‌بۆلیڤار
یه‌که‌م‌که‌س‌که‌‌له‌ناو‌موسته‌عمه‌ره‌کان‌هه‌ڵسایه‌وه‌‌ئاڵی‌سه‌ربه‌خۆیی‌هه‌ڵگرت‌سیمۆن‌بۆلیڤار‌بوو،بۆلیڤار له‌‌دایک‌بووی‌که‌ره‌کاسی‌فه‌نزویلل‌بوو‌له‌‌رۆله‌ی‌چینه‌‌مه‌زنه‌کان‌بوو‌له‌وانه‌ی‌له‌‌زوه‌وه‌‌له‌‌چنگی‌ئیسپانیا رزگاریان‌ببوو،جۆشدراوی‌بیری‌ئازادیی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌می‌دژی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئیسپانی‌بوو،پهیوهندیی به‌‌زۆر‌له‌‌ئازادی‌خوازه‌کانی‌ئه‌وروپاوه‌‌هه‌بوو‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌ئینگلته‌را،بۆلیڤار‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌باکوری ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌واته‌‌فه‌نزویل‌و‌دواتر‌کۆلۆمبیا‌ی‌کرده‌‌بنکه‌ی‌بانگه‌شه‌ی‌شۆڕش‌و‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی بیری‌ئازادی‌وسه‌ربه‌خۆیی. له‌‌خواروی‌ئه‌مه‌ریکاش‌له‌‌ئه‌رجه‌نتین‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌تر‌وه‌ده‌ر‌که‌وت‌به‌‌ناوی‌سان‌مارتین.
سان‌مارتین
ئه‌م‌شۆڕشگێره‌‌له‌‌بۆلیڤار‌که‌متر‌نیشتمان‌په‌روه‌رو‌دلسۆزی‌مه‌سه‌له‌که‌ی‌نه‌بوو‌هه‌رزو‌جوتیارو‌هه‌ژاران به‌‌پیر‌بانگه‌وازی‌رزگاری‌و‌سه‌ربه‌خۆییه‌که‌یه‌وه‌‌هاتن‌جوتیاران‌به‌گژ‌خاوه‌ن‌مولکه‌‌ئیسپانیه‌کاندا چونه‌وه‌و‌فه‌رمانده‌ی‌ئۆردوگا‌سه‌ربازیه‌کان‌زۆر‌به‌‌گرانی‌کاره‌کانیان‌بۆ‌مه‌یسه‌رده‌کراو‌ئارامیان‌پێ سه‌قامگیر‌نه‌ده‌کرا.له‌‌سه‌ره‌تای1810وه‌‌بزوتنه‌وه‌‌ئازادی‌خوازه‌کان‌سه‌رتاپای‌ئه‌مه‌ریکای‌خواروی گرته‌وه،هه‌موو‌گه‌لن‌به‌‌گژ‌سه‌ربازگه‌کاندا‌چونه‌وه‌‌شه‌ڕی‌رزگاریی‌نیشتمانی‌موسته‌عمه‌راکانی‌به‌گشتی گرته‌وه،فه‌نزویل‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی‌بۆلیڤار‌یه‌که‌م‌وڵت‌بوو‌سه‌ربه‌خۆیی‌خۆی‌راگه‌یان،د‌ده‌ستورێکی دیموکراتی‌و‌رژێمێکی‌کۆماریی‌بۆ‌وڵته‌که‌ی‌دانا،ئینگلیزه‌کان‌قه‌رسیان‌به‌‌هاوکاری‌کردنی‌ئه‌مه‌ریکای خوارو‌نه‌کرد،له‌به‌ر‌چه‌ند‌هۆیه‌ک‌یه‌که‌میان‌بۆ‌تۆله‌‌سه‌ندنه‌وه‌‌له‌‌فرانسا‌که‌‌ده‌ستی‌له‌‌ئیسپانیا‌وه‌ردا ئیسپانیا‌بۆته‌‌ژێرده‌ستی‌فرانسا‌دواتر‌له‌‌تۆله‌ی‌ئه‌و‌هاوکاریانه‌ی‌ئیسپانیا‌به‌‌ئه‌مه‌ریکای‌دان‌له‌‌کاتی‌شه‌ڕی رزگاریی‌ئه‌مه‌ریکا.کاتیک‌رژێمی‌ناپۆلیۆن‌روخاو‌فه‌ردیناندی‌حه‌وته‌م‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌مه‌درید‌گرته‌وه دهست،به‌‌توندی‌ڕوبه‌ڕووی‌روداوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌بووه‌وه،توانیی‌فه‌نزویل‌بگێڕێته‌وه‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌خۆی‌و‌بۆلیڤاریش‌راو‌نێ.به‌ڵم‌نه‌یده‌توانی‌ده‌سه‌ڵت‌له‌‌هه‌موو‌موسته‌عمه‌ره‌کان‌بگێرێته‌وه‌‌بێ یارمه‌تیی‌لیه‌نێک،په‌نای‌بۆ‌زۆربه‌ی‌وڵتانی‌ئه‌وروپا‌برد‌جارێک‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌بنه‌ماکانی په‌یماننامه‌ی‌پیرۆز‌جارێکی‌تر‌به‌‌پشت‌بووستن‌به‌‌په‌یماننامه‌ی‌چوار‌قۆڵی.قه‌یسه‌ر‌له‌‌جارێک‌زیاتر ئاماده‌یی‌خۆی‌بۆ‌یارمه‌تیدانی‌ئیسپانیا‌ده‌ربڕی‌به‌ڵم‌ئینگلیزه‌کان‌زۆر‌به‌‌توندی‌رێگه‌یان‌لێ‌گرت‌پێشیان راگه‌یاند‌که‌‌رازی‌نین‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌وه‌ربدرێت‌ئه‌گه‌ر‌سه‌رپێچیش‌بکرێت‌ئه‌وا که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌له‌‌ده‌ریاکان‌ئاماده‌ی‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌هه‌ر‌ده‌ست‌درێژیه‌که.ئینگلیزه‌کان‌له سه‌ره‌تای‌به‌رپا‌بوونی‌شۆڕشی‌رزگاری‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کان‌گرنگیی‌ئه‌و‌ناوچه‌یان‌له‌‌روی‌ئابووریه‌وه ده‌زانی‌چیه.بۆیه‌‌له‌‌‌سه‌رێکه‌وه‌‌هانی‌شۆڕشگێڕه‌کانیان‌ده‌دا‌له‌‌سه‌رێکی‌تریشه‌وه‌‌په‌یوه‌ندیان‌له‌گه‌ڵ هاوڵتیانی‌وڵته‌کان‌خۆش‌ده‌کرد،له‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌ئینگلیزله‌‌یه‌ک‌نه‌چونێک‌هه‌بوو‌له‌سه‌رێکه‌وه‌‌هاوکاریی شۆڕشگێڕه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌خواروی‌ده‌کرد‌له‌‌سه‌رێکی‌تریشه‌وه‌‌ده‌مان‌بینی‌چۆن‌بیری‌ئازادی وبزوتنه‌وه‌‌رزگاریخوازه‌کانی‌له‌‌ئه‌وروپا‌سه‌رکوت‌ده‌کردن،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌ئینگلیزی‌خستبووه‌‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته
مه‌سه‌له‌ی‌ئابووری‌بوو.به‌رهه‌مه‌‌زۆره‌کانی‌موسته‌عمه‌راکان‌پاساوی‌ئه‌م‌ده‌ستیوه‌ردان‌و‌هه‌ڵوێستانه‌ی ئینگلیز‌بوون. یارمه‌ته‌یکانی‌ئینگلیز‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌له1815زیادیان‌کرد،ئیتر‌حکومه‌ته‌کانی‌بریتانیا‌به‌به‌رده‌وام‌کۆمه‌کی چه‌ک‌وکالو‌که‌لوپه‌لیان‌بۆ‌ئه‌وێ‌ده‌ناردن‌هه‌ر‌که‌سێکی‌به‌‌خۆبه‌خش‌نیازی‌سه‌فه‌ری‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکای خوارو‌هه‌بووایه‌‌بێ‌پابه‌ند‌بوون‌به‌‌بنه‌ماو‌رینماکانی‌له‌سه‌ر‌رێککه‌وتو‌رێگه‌ی‌پێده‌دان‌بچن‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای خوارو‌کار‌بکه‌ن،ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌ئینگلیز‌دوای‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌‌هاتن‌که‌له‌‌ئه‌وروپاو‌وڵته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مه‌ریکا‌رویان‌دابوون‌سه‌باره‌ت‌به‌‌باجی‌گومرگ‌ی‌هێنای‌که‌لوپه‌له‌کان.سه‌ره‌ڕای‌گرانی‌نرخی گومرگ‌له‌سه‌ر‌که‌لو‌په‌له‌کانی‌هاورده،له‌م‌روانگه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ئینگلیز‌بوو‌که‌‌به‌دوای‌بازاڕی‌ماده‌ی سه‌ره‌تایی‌وبازاڕی‌فرۆشتنی‌کالکانی‌خۆیدا‌بگه‌رێ‌ئه‌مه‌ش‌هه‌مووی‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌ده‌ست ده‌که‌وت،ئه‌وه‌بوو‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌بریتانیا‌کاننگ‌هه‌ڵوێستی‌حکومه‌ته‌که‌ی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌ربڕی)له بارو‌دۆخی‌ئه‌مرۆی‌دونایدا‌مه‌سه‌له‌ی‌ئه‌مه‌ریکا‌بۆ‌ئێمه‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌‌هه‌موو‌مه‌سه‌له‌یه‌ک‌گرنگ‌تره(. به‌‌رزگار‌بوونی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌یه‌ک‌له‌‌دوای‌یه‌ک:فه‌نزویل،ئه‌رجه‌نتین،کۆلۆمبیا،پیرۆ، پادشای‌ئیسپانیاو‌ئه‌وانه‌ی‌به‌رژه‌وه‌ندیان‌له‌ده‌ست‌دابوو‌که‌وتنه‌‌پارانه‌وه‌‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیاکانیان،دوای‌ده‌ستێوه‌ردانی‌فرانساو‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌فه‌ردیناند‌ی‌حه‌وته‌م،دوباره پادشای‌ئیسپانیا‌که‌وته‌‌بانگه‌شه‌‌بۆ‌یارمه‌تی‌دانی‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵته‌‌له‌‌ده‌ست‌چوه‌که‌ی‌له ئه‌مه‌ریکای‌خوارو‌بۆ‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌ی‌قه‌یسه‌ر‌به‌‌په‌رۆش‌بوو‌بۆیه‌‌له1823بۆ‌ئه‌م‌پڕسه‌‌داوای‌به‌ستنی کۆنگره‌یه‌کی‌کرد،به‌ڵم‌ئه‌م‌بانگه‌شه‌یه‌‌به‌هۆی‌رازی‌نه‌بوونی‌ئینگلیزوپشتگیری‌نه‌کردنی‌گه‌رمی‌نه‌مسا ومه‌ترنیخ‌سه‌ری‌نه‌گرت،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ده‌رگایه‌‌دابخات‌و‌چیتر‌که‌س‌بیر‌له‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌کاروباری ئه‌مه‌ریکا‌نه‌‌کاته‌وه،ئینگلیز‌له‌سه‌ر‌زمانی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌له‌‌په‌رله‌مانی‌به‌ریتانی‌له1823حه‌زی بریتانیای‌ده‌ربڕی‌به‌‌داننان‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌وڵته‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌خوارو،زیاتر‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیای‌هاندا‌که دان‌به‌‌سه‌ربه‌خۆییان‌دابنێ،ئه‌وه‌بوو‌که‌‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌وه‌کو‌واقیع‌سه‌ربه‌خۆییان‌وه‌رگرتبوو. بۆ‌زیاتر‌پاراستنیان،ئینگلیز‌داوای‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌باکور‌کرد‌که‌‌هه‌ردوکیان‌دان‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌ئه‌م وڵته‌‌تازانه‌‌بنێن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌یاسایی‌بپارێزرێن،به‌ڵم‌ئه‌وان‌له‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌بریتانیا‌ناره‌حه‌ت‌بوون‌بۆ ئه‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌بڕیاریان‌دا‌ئه‌م‌لێدوانه‌‌رابگه‌یه‌ن‌که‌‌به‌لێدوانی‌مۆنرۆ‌له1823ناسرا: _1کشوه‌ره‌‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌که‌‌خاوه‌نی‌سه‌ربه‌خۆیی‌و‌ئازادیی‌خۆیانن‌سه‌ربه‌‌هیچ‌ئیمپڕیالیزم‌یا‌وڵتێکی ئه‌وروپی‌نین. _2رژێمی‌سیاسیی‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان‌جیایه‌‌له‌گه‌ڵ‌رژێمی‌ئه‌مه‌ریکا‌بۆیه‌‌جێی‌قه‌بوول‌نیه‌‌هیچ‌وڵتێک رژێمی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌وڵته‌کانی‌تر‌بسه‌پێنێ.
_3به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌به‌شداریمان‌له‌و‌شه‌ڕانه‌‌نه‌کرد‌که‌‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌رویان‌دا،دیاره‌‌ئه‌مه له‌گه‌ڵ‌سیاسه‌ته‌کانمان‌ناگونجێ. پشتگیریی‌ئینگلیز‌بۆ‌بزوتنه‌وه‌‌رزگاریخوازه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌و‌دژایه‌تیی‌له‌‌به‌ستنی‌کۆنگره،نه‌هیشتنی سیاسه‌تی‌کۆنگره‌کان‌ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌له‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌بڕیاری‌له‌سه‌ر‌درابوو،هیچ‌کۆنگره‌یه‌ک دوای‌کۆنگره‌ی‌میرابۆ‌نه‌به‌سترا،دواتر‌ئه‌و‌سیاسه‌ته‌ی‌ئینگلیز‌جیابوو‌له‌گه‌ڵ‌سیاسه‌تی‌پادشای‌وڵته مه‌زنه‌کلنی‌ئه‌وروپا،ئه‌مه‌‌نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌هه‌تا‌هه‌تایی‌و‌ته‌بایی‌چوار‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپا‌ویه‌کیه‌تیی پادشاو‌ئه‌میرو‌هێزو‌توانای‌مه‌ترنیخ. به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌مه‌ترنیخ‌خۆی‌وه‌کو‌به‌رپرسی‌یه‌که‌می‌له‌ناو‌بردنی‌بزوتنه‌وه‌‌ئازادی‌خوازه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا ده‌زانی،ئه‌وه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئازادی‌خوازه‌کان‌له‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپا‌به‌‌دوژمنی‌سه‌رسه‌ختی‌ئازادی وسونبوولی‌کۆنه‌په‌رستی‌وسته‌میی‌بزانن.
شۆڕشی‌فرانساو‌شۆڕشه‌کانی‌‌ئه‌وروپی)(1830 وه‌کو‌کاردانه‌وه‌ی‌ده‌ستێوه‌ردان‌له‌‌کارو‌باری‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌و‌سیاسه‌تی‌کۆنه‌په‌رستانه‌ی‌پیاده‌‌کراو‌به تایبه‌تی‌له‌لیه‌ن‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌و‌مه‌ترنیخ‌ی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا،له‌‌سه‌رتاپای‌ئه‌وروپا‌له1830 زنجیره‌یه‌ک‌شۆڕش‌و‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌هه‌لگیرسان.له‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌شۆڕشیان‌لێ‌هه‌لگیرسا‌بوو داخوازی‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌و‌دامه‌زراندنی‌حوکمێکی‌ده‌ستوری‌و‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌یان‌کردبوه‌‌ئامانج. ناپۆلیۆن‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌هه‌ر‌وڵتێکی‌داگیر‌کردبێ‌بنه‌ماکانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌وهزری ئازادیی‌لێ‌بڵو‌کردۆته‌وه‌‌که‌‌له‌‌دوای‌ئه‌و‌له‌‌ناوبردنی‌ئه‌م‌هزر‌وبیرانه‌‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو،ئه‌وانه‌ی به‌دوای‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌بیرو‌رایانه‌‌وه‌‌خه‌مخۆر‌بوون‌چینی‌بۆرجوازی‌بوو،دواتر‌پڕسی‌نه‌ته‌وایه‌تی کاریگه‌ر‌ترین‌پڕس‌و‌فاکته‌ری‌شۆڕش‌بوون‌به‌‌تایبه‌تی‌ساڵی1830و‌له‌و‌وڵتانه‌ی‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی بێگانه‌‌بوون‌که‌‌هیچ‌به‌هایه‌کیان‌بۆ‌مه‌سه‌له‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌وحه‌زه‌کانی‌هاوڵتی‌یان‌دا‌نه‌ده‌نا،بۆ‌نمونه وڵتی‌به‌لژیکا‌و‌پۆلۆنیا‌که‌‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌درا،ئه‌وه‌‌بوو‌هه‌ندێک‌له‌و‌شۆڕشانه شێوازێکی‌خوێناویان‌به‌‌خۆوه‌‌بینی‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌فرانسا‌و‌به‌لژیک‌و‌پۆلۆنیا‌رویان‌دا. له‌‌خواره‌وه‌‌گرنگترین‌روداوه‌کانی‌ساڵی1830ده‌خه‌ینه‌‌رو.
شۆڕش‌له‌‌فرانسا کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌به‌‌هاوکاریی‌و‌لیه‌نگیریی‌دوژمانی‌فرانسا‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌و‌پشتگیریی‌هاوپه‌یمانێتیی چوارقۆڵی‌و‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌توانیی‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌سه‌ر‌ته‌ختی پادشایه‌تی،هه‌ر‌چه‌نده‌‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌جاری‌یه‌که‌می‌پادشای‌فرانسا‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌رایگه‌یاند‌که‌‌نه‌‌هیچ له‌‌رابردو‌فێر‌بووه‌‌نه‌هیچی‌رابردوش‌له‌‌بیر‌ده‌کات،به‌ڵم‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌دووه‌م‌جاری‌که‌‌ناپۆلیۆن‌له شه‌ڕه‌کانی‌واته‌رلۆ‌شکستی‌هێناو‌بۆ‌دوایین‌جار‌دور‌خرایه‌وه‌‌نه‌رمیی‌له‌‌بڕیار‌وره‌فتاره‌کانی‌ده نواند،که‌متر‌پابه‌ندی‌بنه‌ماکانی‌پادشایه‌تیی‌کۆن‌بوو،له‌وانه‌یه‌‌له100رۆژه‌‌دورخراویه‌که‌ی‌ئه‌م‌په‌نده‌‌فێر بووبێ‌که‌‌ئیتر‌فرانسا‌دوای‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌گۆڕان‌له‌‌کۆمه‌ڵگاکه‌ی‌دروست‌بووه‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌مێژوو کارێکی‌ئاسان‌نیه‌‌بۆیه‌‌ده‌بێ‌به‌هه‌مان‌شێوازی‌به‌ر‌له1789ه‌‌وه‌رفتار‌نه‌کرێت.هه‌رچۆنێکی‌بێ‌پادشا گه‌ڕایه‌وه‌‌کۆچبه‌ره‌کانی‌ده‌ره‌وه‌‌که‌‌به‌رده‌وام‌له‌‌پیلنگێڕان‌دابوون‌ئه‌وانیش‌گه‌ڕانه‌وه‌‌فرانساو‌ده‌ستیان به‌سه‌ر‌مولک‌وسامانه‌‌زه‌وتکراوه‌کانی‌خۆیانه‌وه‌‌گرت،ئاڵ‌سێ‌ره‌نگیه‌که‌ی‌شۆڕش‌یان‌لبرد‌له‌‌شوێن ئه‌و‌ئاڵی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌یان‌هه‌لکرد‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌ره‌نگی‌سپی‌وزه‌نبه‌قی‌زه‌رد،هه‌ر‌چۆنێکی بێت‌به‌‌خۆشی‌یا‌نا‌خۆشی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌رازی‌بوون،پادشا‌له‌گه‌ل‌میله‌ت‌نه‌رم‌ونیان‌بوو‌بڕیاره‌کانی سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆنی‌هه‌ل‌نه‌وه‌شانده‌وه‌‌ئه‌وانه‌ی‌مه‌دایه‌کی‌باشیان‌به‌‌ئازادی‌و‌دیموکراتی‌به‌خشی‌بوو‌ئه‌و خاکانه‌ی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌جوتیاره‌‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌به‌خشی‌بوون‌که‌‌هی‌ده‌ره‌به‌گه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بوون‌لێیانی نه‌سه‌ندنه‌وه.سیسته‌می‌دادوه‌ریی‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆنی‌پیاده‌‌ده‌کرد،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مانه‌‌رازی‌بوو‌که ده‌ستورێک‌به‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ببه‌خشی‌دیموکراسی‌و‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌سته‌به‌ر‌بکات له‌وده‌ستوره‌ی‌که‌‌له‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆن‌پیاده‌‌ده‌کرا،له‌‌به‌رامبه‌ری‌ئه‌وه‌‌هه‌موو‌دسه‌لته‌‌کانی‌جێبه‌جێکردن به‌‌پادشا‌به‌خشران‌ده‌سه‌ڵتی‌یاسا‌دانانیش‌به‌‌دوو‌ئه‌نجومه‌ن‌به‌خشرا: ئه‌نجومه‌نی‌پیران،که‌‌پادشا‌ئه‌ندامه‌کانی‌داده‌مه‌زراند،ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران،له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌ناڕاسته‌و‌خۆ دێته‌‌هه‌ڵبژاردن،به‌‌سنوردار‌کردنی‌مافی‌ده‌نگدان‌ته‌نها‌بۆ‌ئه‌و‌که‌سه‌ی‌ساڵنه300فڕه‌نک‌بدات‌ئه‌وا مافی‌ده‌نگدانی‌هه‌یه،به‌م‌بڕیاره‌‌ژماره‌ی‌ده‌نگده‌ران‌بۆ80هه‌زار‌که‌م‌کرایه‌وه،ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌له‌‌مێژووی فه‌ره‌نسی‌به‌‌ده‌ستوری‌یا‌به‌‌میساقی‌ساڵی1814ده‌ناسرێت‌که‌‌له4ی‌حوزه‌یرانی1814ده‌ر‌چوو.
به‌‌ڕونی‌دیار‌ده‌که‌وێ‌که‌‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌له‌م‌نێوه‌نده‌‌هه‌ڵوێستێکی‌میانڕه‌وانه‌‌له نێوان‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیی‌خانه‌واده‌ی‌بۆر‌بۆن‌و‌دیموکراتخوازه‌کان‌واته‌‌له‌‌نێوان‌رژێمی‌کۆن‌ونوێدا هاو‌سه‌نگیه‌که‌راگرێ،یا‌به‌ڕونتر‌بڵێین‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌که‌‌به‌‌که‌مترین‌شێوه‌‌بۆربۆنی‌بێ‌و‌له‌‌هه‌مان کاتیشدا‌سه‌رۆکێکی‌شۆڕشگێر‌وکۆماری‌بێ‌به‌قه‌ده‌ر‌ئه‌وه‌نده‌ی‌بۆی‌ده‌لوێ‌به‌مه‌رجێ‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی خانه‌واده‌که‌یدا‌بێت. لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌کاری‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌دلسۆز‌بێ‌بۆ‌ئه‌و‌ده‌ستوره‌ی‌ئازادی‌و‌دیموکراسی‌بۆ‌گه‌ل مسۆگه‌ر‌ده‌کاو‌ئه‌وان‌ده‌نگیان‌پێی‌داوه،له‌‌به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی‌به‌رده‌وامی‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌وشکۆمه‌نده‌کاندا‌بوو بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌هه‌وڵه‌کانیان‌سه‌رنه‌که‌ون‌که‌‌داوای‌گێڕانه‌وه‌ی‌ئیمتیازاته‌کان‌دابوون،ئه‌وان‌زۆر‌به‌‌بێ نه‌زاکه‌تانه‌ده‌یانویست‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌بۆ‌به‌ر‌له1789بگه‌رێننه‌وه.دیاره‌‌له‌م‌روه‌وه‌‌به‌‌شێوازی توندڕه‌وی‌وکاری‌تیرۆری‌هه‌وڵه‌کانیان‌به‌ئه‌نجام‌ده‌گه‌یاندن‌بۆیه‌‌توانیان‌یاسای‌ده‌نگده‌ران‌بۆ80هه‌زار که‌م‌که‌نه‌وه‌‌ئه‌وانیش‌هه‌مووی‌له‌‌خاوه‌ن‌سامان‌وده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌بوون‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌له1815زۆرینه‌یان‌له په‌رله‌مان‌وه‌ده‌ست‌هێناکه‌‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌فرانسای‌به‌‌حوکمێکی‌سته‌م‌کارونادیموکرات‌له‌‌بواری‌چاپه‌مه‌نی‌و رۆژنامه‌وانی‌گه‌یاند.ئه‌م‌ره‌فتارانه‌‌پادشایان‌ناره‌حه‌ت‌کرد‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌سته‌م‌کاریه خه‌ریک‌بوو‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌لری‌ونابه‌رامبه‌ری‌یان‌تێ‌ده‌که‌وێ،پادشا‌هه‌ستی‌به‌‌بێزاری‌و‌بێ ئۆقره‌یی‌جه‌ماوه‌ر‌ده‌کرد،ئه‌وه‌ی‌له‌م‌گۆڕانه‌‌کۆنه‌په‌رستیانه‌‌زۆر‌ده‌ترسان‌ئینگلیز‌وروسیا‌بوون‌له‌‌ترسی ئه‌وه‌ی‌کاردانه‌وه‌ی‌جه‌ماوه‌ر‌به‌ره‌و‌شۆڕش‌به‌رێت‌و‌فرانسا‌دوباره‌‌راپه‌رێته‌وه،بۆیه‌‌داوایان‌له‌‌لویس‌کرد ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌هه‌لوه‌شێنێته‌وه‌و‌هه‌ڵبژاردنی‌نوێ‌ئه‌نجام‌بدرێت،لویس‌ی‌هه‌ژده‌م‌ئه‌م‌ئامۆژگاریه‌ی به‌هه‌ند‌وه‌رگرت،بڕیاری‌ده‌رکرد‌به‌‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌ن‌له5یسهپتهمبهری1815و‌داوای هه‌ڵبژاردنی‌نوێی‌کرد. له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌که‌‌پارتی‌پادشایه‌تی‌ده‌ستوری‌که‌‌لیه‌نگری‌سیاسه‌ته‌‌میانڕه‌وه‌کانی‌پادشا‌بوو‌ئه‌وانه‌ی پابه‌ندی‌ده‌ستوری1814ن‌به‌‌زۆرینه‌ی142کورسی‌ده‌رچون،پارتی‌پادشایه‌تیی‌توندڕه‌ویش 100کورسیان‌وه‌ده‌ست‌هێنا،پارتی‌بێلیه‌نه‌کان‌ته‌نها 20کورسیان‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌که‌‌بانگخوازی دیموکراسی‌وسه‌روه‌ری‌نه‌ته‌وه‌یی‌بوون.به‌م‌شێوه‌یه‌‌حکومه‌تی‌فرانسا‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌ریشیلیۆ‌له ساڵه‌کانی1816تا1820خاوه‌نی‌حکومه‌تێکی‌به‌تین‌و‌سه‌قامگیرو‌زاڵ‌بوو‌به‌سه‌ر‌ته‌نگ‌و‌چه‌له‌مه‌کان ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌شکستیه‌کان‌لێی‌که‌وتبوو،توانیی‌هه‌ڵسێته‌وه‌‌سه‌رپێ‌و‌به‌سه‌ریاندا‌زاڵ‌بێ،ههر به‌هۆی‌ئه‌م‌سه‌قامگیریه‌وه‌‌بوو‌فرانسا‌توانیی‌ئابووریه‌که‌ی‌ببووژێنێته‌وه‌و‌به‌شێکی‌زۆر‌له‌‌قه‌رز وقه‌ره‌بووه‌کانی‌شه‌ڕ‌به‌‌وڵته‌کان‌بداته‌وه‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌گه‌ش‌ونمایه‌‌متمانه‌ی‌وڵتانی‌وه‌ده‌ست‌هێناو رۆلی‌کاریگه‌ریی‌خۆی‌جارێکی‌تر‌له‌‌مه‌یدانی‌سیاسه‌ته‌کانی‌ئه‌وروپا‌وه‌رگرته‌وه،هه‌ر‌ئه‌م‌ئارامی ومتمانه‌یی‌یه‌بوو‌کۆنگره‌ی‌ئه‌یکس‌لشبیل‌له1818به‌سترا‌بڕیاری‌کشانه‌وه‌ی‌پێش‌وه‌ختی‌هێزه‌کانی
بێگانه‌یان‌له‌‌سه‌ر‌خاکی‌فرانسا‌دا،له‌‌روی‌ناوه‌خۆش‌حکومه‌ت‌له‌گه‌ڵ‌که‌شو‌هه‌وا‌ئارامیه‌کان‌گونجاو‌له هه‌ڵبژاردنی‌جه‌نیوه‌ری1817مۆله‌تی‌زیاتری‌به‌‌هاوڵتیان‌دا‌تا‌ڕاسته‌و‌خۆ‌به‌شداری‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان بکه‌ن‌وساڵنه‌ش‌پێنج‌یه‌کی‌ئه‌ندامانی‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌بگۆردرین،له‌‌هه‌نگاوێکی‌ئه‌رێنی‌تردا وه‌زیری‌ناوه‌خۆ‌بڕیاری‌لبردنی‌سانسۆر‌وچاودێریی‌یه‌ک‌جاره‌کیی‌له‌سه‌ر‌رۆژنامه‌کان‌دا. ئه‌م‌کارو‌هه‌نگاوانه‌‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌پادشا‌و‌پارتی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوری‌میانڕه‌و‌بوون، گۆڕانه‌کانوهه‌نگاوانه‌‌له‌‌نێوه‌ندی‌لیه‌نگرانی‌ڕاستڕه‌و‌و‌توندڕه‌وه‌کان‌هه‌رای‌نایه‌وه،ده‌یان‌ووت‌ئه‌م ره‌فتارانه‌‌به‌ره‌و‌له‌ده‌ست‌دانی‌ده‌سکه‌وت‌و‌سامانه‌کانمان‌ده‌بات‌ئه‌گه‌ر‌به‌رده‌وام‌بن‌خانه‌واده‌ی‌پادشایه‌تی له‌‌نێو‌دلمان‌خۆشه‌ویسته‌‌له‌ده‌ست‌ده‌داو‌له‌‌هه‌موو‌خاوه‌ندارێتی‌بێ‌به‌ش‌ده‌کرێت،لیه‌نگرانی‌سیسته‌می چه‌پ‌و‌لیبرال‌و‌کۆماری‌له‌م‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌‌دلخۆش‌بوون‌ئه‌وان‌ده‌یانزانی‌چۆن‌سود‌له‌م‌ده‌رفه‌ته وه‌رده‌گرن‌کاریان‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌دوای1815له‌ده‌ست‌دراوه‌‌بگه‌رێننه‌وه،جه‌ماوه‌ریش‌زۆر به‌‌گه‌رمی‌به‌پیر‌بانگه‌وازه‌‌کانیانه‌وه‌‌ده‌چوون،تا‌حکومه‌تیان‌ناچار‌کرد‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی1819ئهنجام بدرێت‌که‌‌ژماره‌یه‌کی‌زۆر‌له‌‌پیاوه‌کانی‌شۆڕش‌به‌‌ئه‌ندامی‌ئه‌نجومه‌ن‌هه‌لبژێردران‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی لێسه‌ندنه‌وه‌ی‌حوکمیان‌له‌‌میانڕه‌وه‌کان‌ده‌کرد،پادشا‌درکی‌به‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌هه‌ره‌شانه‌‌ده‌کردن‌بۆیه‌‌به داواکاریه‌‌کانیان‌رازی‌بوو. به‌ڵم‌کوشتنی‌شازاده‌‌دی‌دێ‌بێری‌که‌‌شوێنگره‌وه‌ی‌باوکی‌بوو‌له‌‌حوکم‌رانی‌پادشایه‌تی‌به‌ده‌ستی‌کوره فه‌ره‌نسیه‌کی‌گێره‌شێوین‌مامی‌وکژراه‌وکه‌‌پادشا‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌ی‌زۆر‌توڕه‌‌وناره‌حه‌ت‌کرد‌سه‌برو ئۆقره‌ی‌لێ‌برا،دوای‌کوشتنی‌برازاکه‌ی‌نه‌یتوانی‌گه‌ڵێک‌خۆی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌بانگه‌واز‌و‌داخوازیه‌کانی پادشاییه‌کان‌به‌‌تایبه‌تیش‌براکه‌ی،باوکی‌کوژراوه‌که‌‌راگرێ،بڕیاری‌دا‌کاردانه‌وه‌یه‌ک‌ئه‌نجام‌بدرێ‌تا چیتر‌سه‌روه‌ری‌وبه‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌پادشایه‌تی‌نه‌که‌ونه‌‌ژێر‌پێ‌و‌له‌‌ترسی‌کۆماریخوازه‌کان‌رزگاریان بێ. ده‌رکردنی‌بڕیاری‌هه‌موارکردنی‌یاسای‌هه‌لبژاردن‌که‌‌له‌‌ژێر‌فشاری‌پادشا‌ده‌رکرا‌یه‌که‌م‌هه‌نگاوی حکومه‌ت‌بوو‌به‌ره‌و‌کۆنه‌په‌رستی،تیایدا‌دیاری‌کرا‌که‌‌هه‌ڵبژاردن‌به‌‌دوو‌پله‌‌ئه‌نجام‌بدرێت، کورسیه‌کانیش‌بۆ172زیاد‌بکرێن‌و‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌پارێزگاکانه‌وه‌‌بن‌که‌‌به‌م‌شێوازه‌‌زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی‌ده‌رده‌چن‌له‌‌خاوه‌ن‌مولک‌وده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌ده‌بن،ئه‌و‌سا‌خاوه‌ن‌مولکه‌‌توندڕه‌وه‌کان‌به‌سه‌ر ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌راندا‌زاڵ‌بوون.له1822ئه‌وان‌توانیان‌پادشا‌رازی‌بکه‌ن‌تا‌ریشیلیۆ‌له‌سه‌ر‌پۆسته‌که‌ی لبه‌رێ‌که‌‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌ده‌ستوریه‌‌میانڕه‌وه‌کان‌و‌یه‌کێکی‌تر‌له‌‌توندڕه‌وه‌کان‌بێنێته‌‌شوێن‌ئه‌م،ئه‌ویش توند‌ره‌و‌ڤیلێل‌بوو،به‌‌هاتنی‌سه‌رۆک‌وه‌زیری‌نوێ‌سیاسه‌تی‌کوشتن‌وتۆقاندن‌راونانی‌کۆماری خوازه‌کان‌ده‌ستی‌پێکرد‌سانسۆرو‌چاودێری‌دوباره‌‌خرانه‌وه‌‌سه‌ر‌رۆژنامه‌و‌چاپه‌مه‌نیه‌کان‌ماوه‌ی‌خولی په‌رله‌مان‌درێژکرا‌بۆ7ساڵ.
شارل‌ی‌ده‌يه‌م به‌‌مردنی‌لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌له1824چونکه‌‌هیچ‌کوری‌له‌‌پاش‌جێ‌نه‌مابوو‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌بۆ‌شارلی ده‌یه‌م‌جێ‌ما،به‌پێی‌نه‌ریتی‌پادشایه‌تی‌دوای‌مردنی‌لویس‌دوایین‌که‌س‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆنی‌کۆن‌که‌‌له ژیان‌مابێ‌دارا‌توا‌بوو‌ئه‌ویش‌به‌ناوی‌شارل‌ی‌ده‌یه‌م‌تاجی‌پادشایه‌تیی‌‌له‌سه‌ر‌نا،به‌‌هاتنی‌شارلی‌ده‌یه‌م به‌ته‌واوه‌تی‌ده‌سه‌ڵت‌که‌وته‌‌ده‌ست‌ڕاستڕه‌وه‌‌توندڕه‌وه‌کان‌شارل‌خۆی‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌سه‌رکرده‌و هانده‌ریان.حوکمه‌ت‌به‌‌کارایی‌ده‌ستی‌به‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌سیسته‌م‌وشێوازه‌کانی‌ده‌زگا‌حکومیه‌کانی‌به‌ر‌له 1789کرد‌هه‌موو‌سامان‌ومومته‌له‌کاتی‌شکۆداره‌کان‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ده‌ستیان‌دابوون‌و‌تائێستا‌نه‌یاندابوونه‌وه بۆیان‌گه‌ڕاندنه‌وه،بۆ‌ئه‌م‌کاره‌یان‌یاسا‌یه‌کیان‌ده‌رکرد‌ناویان‌نا‌یاسای‌ملیار‌به‌‌پێی‌ئه‌م‌یاسایه‌‌هه‌موو‌ئه‌و زیانه‌انه‌ی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌لێیان‌داون‌بۆیان‌قه‌ره‌بوو‌ده‌کرێته‌وه.هه‌روه‌ها‌رێگه‌ی‌به‌‌باوکه‌‌یه‌سوعیه‌کان دا)جزویت(بگه‌ڕێنه‌وه‌‌وڵت‌و‌دانیشگاوده‌زگا‌فێرکاریه‌کان‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌ئه‌کلیرکیی‌له‌‌خزمه‌ت‌دانان. ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌توندڕه‌ویه‌‌شه‌پۆلێکی‌ناڕه‌زایی‌له‌ناو‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کان‌دروست‌کرد‌ترسی‌ئه‌وه‌یان‌هه‌بوو که‌‌وڵت‌به‌رنه‌وه‌‌سه‌رده‌می‌پادشایه‌تیی‌بێ‌سنور،چونکه‌‌ئه‌مه‌‌دور‌نه‌بوو‌له‌‌رواله‌ت‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌چه‌ند جارێک‌ووتبووی)بۆمن‌باشتره‌‌دار‌فرۆشێک‌بم‌نه‌ک‌پادشایه‌کی‌وه‌کو‌پادشای‌ئینگلته‌را(. ئۆپۆزسیۆن‌‌به‌سه‌ر‌سێ‌به‌ره‌دا‌دابه‌ش‌ببوون: _له‌‌چه‌پ‌ده‌سته‌ی‌رۆشنبیر‌و‌نوسه‌رو‌رۆژنامه‌نوسانی‌پابه‌ند‌به‌‌کۆماری‌و‌بنه‌ماکانی‌شۆڕشه‌وه،ئهم ده‌سته‌یه‌‌له‌‌ره‌فتاره‌کانی‌پادشا‌ناڕازی‌بون‌به‌تایبه‌ت‌کاتێک‌پاشماوه‌ی‌ئه‌فسه‌رانی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌سوپاو پاسه‌وانی‌ئه‌هلیی‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌‌که‌‌دوایین‌ده‌زگای‌شۆڕش‌بوو‌مابووه‌وه. _له‌‌ناوه‌ڕاستیش‌ده‌سته‌ی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوریی،که‌‌له‌‌گه‌وره‌‌رۆشه‌نبیر‌وگه‌وره‌‌بازرگانه‌کان‌و پیشه‌سازمانه‌کان‌پێک‌هاتبوون. _له‌و‌په‌ری‌ڕاستیشه‌وه‌‌‌ده‌سته‌یه‌ک‌له‌‌توندڕه‌وه‌کان‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌شاتۆ‌بریان‌که‌‌به‌هۆی‌دور‌خستنه‌وه‌ی له‌‌سه‌نته‌ری‌ده‌سه‌ڵت‌جیا‌بووه‌وه. سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌په‌رله‌مانی‌فرانسا‌سه‌ربه‌‌لیه‌نگرانی‌پادشاو‌ه‌بوو‌به‌ڵم‌ئه‌و‌بڕیاره‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه که‌میراتی‌مولکه‌‌زۆره‌کان‌به‌‌کوره‌‌مه‌زنه‌که‌‌ده‌دا‌و‌سانسۆر‌وچاودێریش‌ده‌خاته‌‌سه‌ر‌رۆژنامه‌و‌چاپه مه‌نیه‌کان،به‌‌هۆیه‌وه‌‌پادشا‌په‌رله‌مانی‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌‌و‌داوای‌هه‌ڵبژاردنی‌نوێی‌کرد. لهههڵبژاردنهکانی1828هاوپه‌یمانیی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوری‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌ئازادیخوازانی‌کۆماریی میانڕه‌و‌به‌‌زۆرینه‌ی‌کورسیه‌کان‌ده‌رچون،به‌‌پێی‌ئه‌م‌ئه‌نجامانه‌‌ده‌بووایه‌‌پادشا‌میانڕه‌وانه‌‌هه‌ڵس‌و‌که‌وت بکات‌بۆیه‌‌داوای‌له‌‌سیاسه‌تمه‌دارێکی‌کۆن‌کرد‌بۆ‌وه‌رگرتنی‌پۆستی‌سه‌رۆک‌وه‌زیران‌ئه‌ویش‌مارتیگناک بوو.به‌ڵم‌مارتیگناک‌نه‌یتوانی‌هیچ‌لیه‌ک‌له‌‌لیه‌نانی‌په‌رله‌مان‌رازی‌بکات،ئه‌مه‌ش‌حه‌ز‌و‌دلخوازی پادشا‌بوو،ناچار‌له1829ماتیگناک‌ده‌ستی‌له‌‌کار‌کێشایه‌وه.ئه‌وسا‌داوا‌له‌‌پۆلیگناک‌کرا‌که‌‌به
سه‌رسه‌ختترین‌دوژمنی‌سیسته‌می‌ئازادی‌ده‌‌ناسرا،پۆستی‌سه‌رۆک‌وه‌زیران‌وه‌رگرێ‌که‌‌پێشتر‌بالوێزی فرانسا‌بوو‌له‌‌له‌نده‌ن.ئه‌م‌پیاوه7مانگ‌حوکم‌رانیی‌کرد‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌له‌و‌ماوه‌یه‌دا‌په‌رله‌مان‌کۆ‌ببێته‌وه. له‌‌جه‌نیوه‌ری1830رۆژنامه‌ی‌ناشیۆنال‌که‌‌گه‌نجێکی‌فه‌ره‌نسی‌به‌‌ناوی‌تییرس‌ده‌ری‌ده‌کرد‌له‌سه‌ر خه‌رجیی‌خاوه‌ن‌بانکه‌کانی‌فرانسا،ئه‌م‌رۆژنامه‌یه‌‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ده‌ستور‌و‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌دا‌به ئاشکراو‌به‌‌نهێنی‌بانگه‌وازیی‌بۆ‌گۆڕینی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌ده‌کرد. له‌‌مارس‌ی1830له‌‌یه‌که‌م دانیشتنی‌دا‌په‌رله‌مان‌داوای‌کرد‌که‌‌رێگه‌‌به‌‌خه‌ڵک‌بدرێت‌زیاتر‌به‌شداری‌له حوکم‌رانی‌بکاو‌متمانه‌ش‌له‌‌حکومه‌ت‌بسه‌ندرێته‌وه...پادشا‌له‌م‌بڕیاره‌یان‌توڕه‌بوو‌و‌په‌رله‌مانی هه‌لوه‌شانده‌وه،له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی‌دوای‌ئه‌م‌هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌یه‌‌ئازادیخوازه‌کان‌سه‌رکه‌وتنیان‌به‌ده‌ست‌هێناو ژماره‌ی‌کورسیه‌کانیان‌بۆ50کورسی‌زاید‌کردن،له‌م‌کاته‌دابوو‌فرانسا‌جه‌زائیری‌داگیر‌کرد‌که‌واته بناغه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌دامه‌زرا،ئابووری‌وخه‌زنه‌ی‌وڵت‌که‌‌خاڵی‌بوون‌بووژانه‌وه،خه‌زینه‌ی شارل‌ی‌ده‌یه‌م50ملیۆن‌فڕه‌نکی‌زێری‌هه‌بوو،که‌‌به‌‌زۆر‌له‌‌گه‌لی‌جه‌زائیریان‌سه‌ندبوو.ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه ئیمپڕیالیزمیه‌ی‌بووه‌‌هۆی‌له‌خۆ‌بایی‌بوونی‌پادشا،له25یتهموزی1830روی‌له‌‌ئۆپۆزسیۆنی‌ناوه‌خۆ کرد‌و‌چوار‌بڕیاری‌تایبه‌ت‌به‌وان‌ده‌رکردن: _1هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێ. _2سنوردار‌کردنی‌ئازادیی‌رۆژنامه‌گه‌ری، _3هه‌مووار‌کردنی‌یاسای‌هه‌ڵبژاردن.
_4له‌‌هه‌مووار‌کردنه‌که‌دا‌کارێکی‌وا‌کرا‌که‌‌زۆربه‌ی‌ده‌نگده‌ران‌له‌‌مولکداره‌کان‌‌بن. له27ی‌ته‌موزیش‌له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتنێکی‌نێوان‌کۆماری‌خوازه‌کان‌و‌کۆمه‌ڵه‌‌کرێکاریه‌کاندا‌پێکهاتن له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌یاخی‌بوونی‌چه‌کداری‌رابگه‌یه‌نن،هه‌ر‌واش‌بوو‌خوێندکار‌و‌کرێکاره‌کان‌به‌‌چه‌که‌وه دابه‌زینه‌‌ناو‌شه‌قامه‌کان‌سه‌نگه‌ریان‌دامه‌زراندو‌ده‌رگای‌کارگه‌کانیان‌داخستن،لهلیهن پیشه‌سازکاره‌کانه‌وه‌‌چه‌ک‌دابه‌ش‌کرا.رۆژی‌دواتر‌خه‌ڵکه‌‌راپه‌ڕیوه‌که‌‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌کۆشکی‌پادشادا گرت‌له‌‌تویله‌ری‌و‌پایته‌ختیان‌کۆنترۆڵ‌کرد،ئه‌وکاته‌‌پادشا‌له‌‌که‌ناره‌کان‌راوه‌‌ماسیی‌ده‌کرد‌هه‌وڵی‌دا خه‌ڵکه‌‌ڕاپه‌ڕیوه‌که‌‌به‌‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌رێوڕه‌سمه‌کان‌رازی‌بکات‌به‌ڵم‌شۆڕشگێڕه‌کان‌پێیان‌له‌سه‌ر دابه‌زینی‌پادشا‌داگرت‌تا‌شارل‌ی‌ده‌یه‌م‌ناچار‌بوو‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌‌رابکات،سه‌رنجه‌کان‌به‌ره‌و‌شازاده‌‌دۆرلیان ی‌سه‌رکرده‌ی‌خانه‌واده‌ی‌ئۆرلیانی‌دێرین‌چون،ئۆرلیۆن‌لقێکه‌‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌وکوری‌فیلیپ‌ی یه‌کسانه‌‌خزمی‌لویسی‌شازده‌هه‌م‌ی‌لیه‌نگری‌شۆڕشه‌‌که‌‌ده‌نگی‌بۆ‌له‌‌سێداره‌دانی‌پادشای‌فه‌ره‌نسی‌دا به‌رله‌وه‌ی‌ئه‌و‌له‌‌سێداره‌‌بدرێت‌خۆشی‌به‌ده‌ستی‌ئازادی‌خوازه‌کان‌له‌‌سێداره‌‌درا،به‌درێژایی‌ماوه‌ی‌بێ پادشایی‌کوری‌ئه‌م‌شازاده‌‌دۆریان‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌له‌‌مه‌یدانی‌پیلنگێڕی‌به‌سه‌رفرانساوه‌‌دور‌بوو،دوای روخانی‌ناپۆلیۆنیش‌ئه‌م‌په‌یوه‌ندیی‌له‌گه‌ڵ‌ئازادیخوازه‌کان‌خۆش‌کرد.
په‌رله‌مانی‌فه‌ره‌نسی‌بانگی‌شازاده‌‌دۆرلیان‌ی‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌تاجه‌‌گولینه‌ی‌پادشایه‌تیی‌فرانسا‌بنێته سهر،به‌ڵم‌وه‌کو)پادشا‌له‌سه‌ر‌فه‌ره‌نسیه‌کان(نهک)پادشای‌فرانسا(ی‌وه‌کو‌پادشاکانی‌پێشتر،ئه‌مه‌ش‌ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌به‌هۆی‌سامان‌و‌مولکه‌کانی‌که‌‌هه‌یه‌تی،نه‌ته‌وه‌‌خۆی‌هه‌لی‌بژاردوه‌‌ببێته‌‌پادشا‌به‌سه‌ریانه‌وه، به‌سه‌ریشیاندا‌سه‌پاند‌که‌‌له‌‌ژێر‌ئاڵ‌سێ‌ره‌نگه‌که‌ی‌شۆڕش‌حوکم‌رانی‌بکات‌که‌‌لی‌هه‌موو‌فه‌ره‌نسیه‌کان خۆشه‌ویسته‌‌نه‌ک‌ئاڵکه‌ی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌ی‌کۆن. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌هۆشیاره‌کانی‌فرانسا‌رژێمی‌کۆماریان‌به‌‌دور‌زانی‌به‌هۆی‌ناڕه‌زایی‌نه‌مساو‌روسیا، به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌بینین‌شۆڕشگێرو‌ئازادیخوازه‌کان‌بوون‌که‌‌تۆی‌کۆماری‌وشۆڕشیان‌له1830چاند‌هه‌ر خۆشیان‌بوون‌پاراستیان‌ومه‌زنیان‌کرد‌تا‌پادشاییه‌‌ده‌ستوره‌یکان‌هاتن‌به‌رو‌بوومه‌که‌یان‌چنی‌بێ‌ئه‌وه‌ی پێیه‌وه‌‌ماندو‌بن،چونکه‌‌بارو‌دۆخی‌ئه‌وروپای‌ئه‌وساجگه‌‌له‌مه‌‌رێگه‌ی‌به‌‌هیچی‌تر‌نه‌ده‌دا.
شۆڕشی‌به‌لژيکا به‌‌دیدی‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا،زه‌روره‌ته‌کانی‌پاراستنی‌ئاشتی‌و‌ئارامیی‌ئه‌وروپا‌وا‌پێویستی‌ده‌کرد، فرانسا‌به‌چه‌ند‌وڵتێکی‌به‌هێزو‌به‌توانا‌ده‌وری‌بدرێت‌نه‌بادا‌رۆژێک‌هه‌ڵسێته‌وه‌‌سه‌رپێ‌و‌دوباره‌‌شۆڕش هه‌لگیرسێنێ‌ته‌وه‌دیسان‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا‌ئارامیی‌لێ‌ده‌برێ.له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌هه‌ردوو‌وڵتی‌به‌لژیک وهۆڵه‌ندایان‌یه‌کخستن‌و‌ولیه‌م‌ئۆف‌ئۆره‌نجیان‌به‌‌پادشای‌ئه‌و‌وڵته‌‌دامه‌زراند،هه‌ر‌وه‌کو‌پێشتر ئاماژه‌مان‌پێی‌دا‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌بڕیارێکی‌زیره‌کانه‌‌نه‌بوو‌چونکه‌‌هیچ‌حسابێکیان‌بۆ‌جیاوازیه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تی و‌زمان‌و‌مێژوو‌نه‌کردبوو،تاللیران‌ڕاستی‌ووت‌کاتێک‌ووتی‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌به‌ناوی‌نه‌ته‌وه‌ی‌به‌لژیک بوونی‌نیه،به‌ڵم‌نه‌ته‌وه‌ی‌فلمنکی‌وگه‌لی‌فالون‌بوونیان‌هه‌یه.به‌‌هه‌ر‌حاڵه‌تێک‌بێت‌ڕاسته‌‌که‌‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک به‌ناوی‌نه‌ته‌وه‌ی‌به‌لژیک‌نیه‌‌به‌ڵم‌به‌لژیک‌و‌ولیه‌ته‌کانی‌له‌‌دێرزه‌مانه‌وه‌‌سه‌ربه‌‌ئیسپانیاو‌وئیمپڕاتۆریه‌تی نه‌مسا‌بوون،مێژوویه‌کی‌دێرین‌به‌‌دونیای‌لتینیان‌ده‌به‌ستێته‌وه‌‌و‌له‌‌هۆڵه‌ندایان‌جیا‌ده‌کاته‌وه.دواتر ناکۆکیی‌ئاینیشیان‌له‌‌نێوان‌هه‌یه،هۆڵه‌ندیه‌کان‌زۆرینه‌یان‌پڕۆتستانن‌که‌چی‌به‌لژیکه‌کان‌زۆرینه‌یان کاسۆلیک‌و‌ئاین‌په‌روه‌رن.له‌‌روی‌زمانیشه‌وه‌‌زۆرینه‌ی‌دانیشتوانی‌به‌لژیک‌به‌‌زمانی‌فه‌ره‌نسی‌ده‌دوان، له‌‌روی‌شارستانیه‌ته‌وه‌‌به‌‌فرانساو‌دونیای‌لتینیه‌وه‌‌به‌ستراوه‌ته‌وه،به‌ڵم‌هۆڵه‌ندیه‌کان‌زمانی‌تایبه‌تیی خۆیان‌هه‌بووو‌به‌‌دونیای‌جرمانی‌وساکسۆنیه‌وه‌‌به‌ستراونه‌ته‌وه. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌هۆڵه‌ندیه‌کان‌به‌شێوه‌یه‌کی‌نیانی‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌به‌لژیک‌نه‌کردوه‌‌تا‌ئه‌و‌زولمه‌‌له‌‌بیر که‌ن‌که‌‌بێ‌ویستی‌خۆیان‌به‌‌هۆڵه‌نداوه‌‌لکێنراون،به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌ئه‌وان‌زمانی‌خۆیان‌به‌سه‌ردا‌سه‌پاندن‌له دام‌و‌ده‌زگاو‌خوێندنگاکان‌ده‌بووایه‌‌زمانی‌هۆڵه‌ندی‌بخوێندرێت‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌زۆربه‌ی‌پۆسته‌‌دبلۆماسی و‌ئیمتیازاته‌کاندا‌گرتبوو‌کارێکی‌وایان‌کرد‌که‌‌زۆرینه‌ره‌های‌ئه‌ندامانی‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌له هۆڵه‌ندیه‌کان‌بن.
به‌لژیکیرکان‌له‌‌مامه‌ڵه‌ی‌هۆڵوندیه‌کان‌ناره‌حه‌تو‌نارازی‌بوون،هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌و‌هاوپه‌یمانێتیی چوارقۆڵی‌له‌سه‌رسنگیان‌دایان‌کوتابوو،به‌ئه‌گه‌ری‌لوازی‌ریزه‌کانیان‌به‌سه‌ر‌دوو‌حزبدا‌دابه‌ش‌ببون دابه‌ش‌پارتی‌سه‌ره‌کی‌پارتی‌کاسۆلیک‌که‌‌بانگه‌وازی‌بۆ‌ئازادیی‌فێربوون‌و‌دژایه‌تیی‌علمانیه‌ت‌ده‌کرد، پارتی‌ئازادیخوازه‌کانیش‌به‌‌توندی‌ده‌ستی‌به‌‌علمانیه‌ته‌وه‌‌گرتبوو‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌پڕۆسه‌ی‌فێربوون‌به‌ده‌ستی حکومهت. به‌ڵم‌له‌‌سه‌ره‌تای‌ساڵی1824ه‌وه‌و‌له‌‌ئه‌نجامی‌فشاره‌کانی‌ده‌وڵه‌ت‌له‌‌سه‌ر‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌بڵو بوونه‌وه‌ی‌ره‌وتێکی‌میانڕه‌و‌له‌‌نیوه‌ندی‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌سه‌ری‌هه‌ڵدا،هه‌وڵی‌له‌یه‌ک‌نزیککردنه‌وه‌ی هه‌ردوو‌پارتیان‌ده‌دا‌بۆ‌به‌گژ‌داچونی‌‌حکومه‌ت،ئه‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌یه‌‌له‌‌ساڵی1828کاتێک‌روی‌دا‌که هه‌ردوو‌لیه‌ن‌له‌سه‌ریه‌ک‌به‌رنامه‌‌و‌بنه‌مای‌ئازادیی‌رۆژنامه‌گه‌ری‌و‌ئازادیی‌فێربوون‌رێککه‌وتن. کاتێک‌له‌‌ته‌موزی1830شۆڕش‌له‌‌پاریس‌هه‌ڵگیرسا‌د‌ده‌بووایه‌‌بگاته‌‌به‌لژیکای‌دراوسێ‌و‌هاو‌گیانی، ئه‌وه‌بوو‌له‌‌وێش‌کاری‌توندو‌تیژی‌له25ی‌ئاب‌ی‌هه‌مان‌ساڵ‌به‌‌پشتگیری‌وهاوکاریی‌بۆرجوازیی نیشتمانی‌ده‌ستیان‌پێکرد.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌خوێنێکی‌زۆر‌رژا‌ئه‌وسا‌ئۆپۆزسیۆن‌ئه‌رکی‌ده‌سه‌ڵت گرتنه‌ده‌ستیان‌له‌ئه‌ستۆ‌گرت‌هه‌رچی‌فه‌رمانبه‌ری‌هۆڵه‌ندی‌هه‌بوون‌ناردنیانه‌وه‌‌هۆڵه‌ندا‌له26ی‌هه‌مان مانگ‌له‌‌شوێن‌ئه‌وان‌فه‌رمانبه‌ری‌خۆیان‌دامه‌زراندن،له25ی‌سه‌پته‌مبه‌ر‌پاش‌ئه‌وه‌ی‌شکستیان‌به‌و له‌شکره‌‌هێنا‌که‌‌پادشای‌هۆڵه‌ندا‌بۆ‌سه‌رکوتکردنی‌ڕاپه‌ڕیوه‌کان‌ناردبووی‌حکومه‌تێکی‌نوێیان‌دامه‌زراند، ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌ئه‌رکی‌وه‌ده‌رنانی‌هۆڵه‌ندیه‌کانی‌له‌‌ئه‌ستۆ‌گرت.له4یئۆکتۆبهری1830سه‌ربه‌خۆیى‌یان راگه‌یاند‌و‌داوای‌هه‌ڵبژاردنی‌نوێیان‌کرد،له10ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1830یه‌که‌م‌دانیشتنی‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانیان به‌ست. به‌رامبه‌ر‌به‌م‌روداوه‌‌خه‌ته‌رناکانه‌‌پادشای‌هۆڵه‌ندا‌داوای‌کۆمه‌کی‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌کرد.هه‌ر‌زو‌فرانسا ناڕه‌زایی‌خۆی‌بۆ‌هه‌ر‌ده‌ستێوه‌ردانێکی‌ده‌ره‌کی‌له‌‌به‌لژیکا‌راگه‌یاند،ئه‌وه‌شی‌راگه‌یاند‌که‌‌هه‌ر‌وڵتێک ده‌ست‌له‌‌به‌لژیکا‌وه‌ر‌بدات‌بێ‌سێ‌و‌دوو‌به‌لژیکا‌داگیر‌ده‌کات.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌زۆر هه‌ستیارانه‌و‌به‌هێزه‌وه‌‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌روداوه‌کانی‌به‌لژیکا‌ده‌کرد،چونکه‌‌به‌‌دیدی‌ئه‌وان‌ئه‌وه‌‌یه‌که‌م گورزی‌کوشنده‌یه‌‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌ی1814ده‌درێت‌ئه‌و‌کنگره‌ی‌بۆ‌ئه‌وان‌ماکی‌شه‌رمه‌زاری‌بوو هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌وڵتێکی‌به‌ناو‌به‌هێز‌له‌سه‌ر‌سنوری‌فرانسا‌بۆئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌نه‌گه‌ڕێته‌وه‌‌سه‌ر رێبازی‌شۆڕش‌ئه‌مه‌‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌سه‌رکه‌وتنێکی‌باش‌بوو.سۆز‌وجۆشی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌رێگای‌ڕاستی لێ‌ون‌نه‌کردن‌کاتێک‌ئه‌و‌داوایه‌یان‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌که‌‌یه‌کێک‌له‌‌نه‌وه‌کانی‌پادشاکه‌یان‌بێت‌فه‌رمانڕه‌وایه‌تیی به‌لژیکا‌بگرێته‌‌ده‌ست،بۆئه‌وه‌ی‌کێشه‌‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێکی‌وه‌ک‌ئینگلته‌را‌دروست‌نه‌بێ،هه‌روه‌ها ئنگلیزه‌کانیش‌ناڕه‌زایی‌خۆیان‌ده‌ربڕی‌له‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌هیچ‌له‌‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز،به‌ڵم‌روسیا که‌‌ئه‌م‌هه‌لنه‌ی‌له‌‌ئاسمان‌ده‌‌قۆسته‌وه‌‌به‌ڵم‌سه‌ری‌قال‌بوو‌به‌‌روداوه‌کانی‌شۆڕش‌له‌‌پۆلۆنیا.
به‌ر‌له‌وه‌ی‌کاره‌کان‌ئاڵۆزتر‌بن‌ئینگلیز‌داوای‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌کی‌پێنج‌قۆڵیی‌کرد‌له‌‌له‌نده‌ن‌له نۆڤهمبهری.1830 له20ی‌هه‌مان‌مانگ‌کۆنگره‌‌به‌ئاسانی‌توانیی‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌له‌یه‌ک‌جیابوونه‌وه‌‌بدات‌دانی‌به‌سه‌ر به‌خۆیی‌به‌لژیکا‌نا‌له21ی‌جه‌نیوه‌ریی1831به‌لژیکا‌بێلیه‌نی‌هه‌میشه‌یی‌خۆی‌راگه‌یاند. کێشه‌ی‌سیسته‌می‌حوکم‌مایه‌وه‌‌تا‌کۆنگره‌ی‌نیشتمانیی‌به‌لژیکی‌سیسته‌می‌پادشایه‌تیی‌هه‌لبژارد‌ده‌ست نیشانی‌یه‌کێک‌له‌‌بنه‌ماڵه‌ی‌لویس‌فیلیپ‌یان‌کرد‌وه‌کو‌پادشای‌وڵت،به‌ڵم‌کۆنگره‌ی‌له‌نده‌ن‌دوای‌مشتو مرێکی‌زۆر‌گه‌یشتنه‌‌بڕیارێکی‌میانڕه‌وانه‌‌ئه‌میر‌لیۆبۆلد‌دی‌ساکس‌کۆبۆرگ‌یان‌هه‌لبژارد‌که‌‌ده‌کاته خاڵی‌ڤیکتۆریا‌ی‌شا‌ژن‌و‌مێردی‌پێشینه‌ی‌کچی‌پادشا‌ی‌ئینگلته‌را‌چارلتۆن‌که‌‌به‌‌پادشایه‌تی‌مرد‌دواتر هاوسه‌رگیریی‌له‌گه‌ڵ‌کچی‌پادشای‌فرانسا‌لویس‌فیلیپ‌کرد. به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پادشای‌هۆڵه‌ندا‌رازی‌نه‌بوو‌به‌لژیکا‌سه‌ربه‌خۆیی‌وه‌رگرێ،له‌شکرێکی‌نارد‌به‌نیاز‌داگیر کردنی،به‌ڵم‌فرانسا‌به‌‌هێزێکی‌زۆره‌وه‌‌به‌رپه‌رچی‌دایه‌وه‌‌و‌پێگه‌ی‌پادشای‌به‌لژیکاشی‌قایم‌کرد.
شۆڕشی‌پۆلۆنیا)پۆله‌ندا( وه‌کو‌بینیمان‌زۆربه‌ی‌شۆڕشه‌کانی‌ئه‌وروپا‌ئامانجیان‌چاکسازیی‌ده‌ستورو‌پاراستنی‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان بوو.به‌ڵم‌له‌‌پۆلۆنیا‌دۆخه‌کان‌جیا‌بوون،ئه‌و‌وڵته‌ی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌سه‌ربه‌خۆی‌پێ‌به‌خشی،قه‌یسه‌ری روسیا‌له‌‌سه‌رته‌ختی‌حوکمی‌دانیشتبوو،له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌ئه‌سکه‌نده‌ر‌له‌‌ساڵی1815بارو‌دۆخێکی‌جیا‌له پارچه‌کانی‌تری‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌روسیای‌بۆ‌خوڵقاند‌بوو.ده‌ستورێکی‌پێدابوون‌که‌‌تا‌راده‌یه‌کی‌باش ئازادیی‌رۆژنامه‌گه‌ری‌و‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌وجێبه‌جێ‌کردنی‌بڕواکانی‌کاسۆلیکی‌لێ‌ره‌ها‌و‌بێ‌سانسۆر بوون،هه‌روه‌ها‌کردبوونیه‌‌خاوه‌نی‌ئه‌نجومه‌نێکی‌نوێنه‌ران‌ی‌هه‌لبژێردراو‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ده‌سه‌ڵته شه‌رعیه‌کان.له‌‌ده‌ستوره‌که‌ش‌داهاتبوو‌که‌‌بۆ‌پۆله‌ندیه‌کان‌هه‌یه‌‌پۆسته‌‌مه‌زنه‌کانی‌وڵت‌بگرنه‌‌ده‌ست، قه‌یسه‌ری‌روسیا‌ته‌نها‌ئه‌وه‌نده‌‌ده‌سه‌ڵتی‌بۆ‌خۆ‌هیشتبووه‌وه‌‌نوێنه‌رێکی‌دانا‌بوو‌بۆ‌پێشنیار‌کردنی‌یاساکان وهه‌ندێک‌ده‌سه‌ڵتی‌دارایی‌و‌فه‌رماندایه‌تی‌کردنی‌سوپا‌بۆ‌رێکو‌پێک‌کردنی‌بارو‌دۆخه‌کانی‌وڵت. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌قه‌یسه‌ری‌روسی‌ریزی‌له‌ده‌ستوری‌پۆلۆنیا‌نه‌ده‌گرت،بارو‌دۆخی ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌هیچ‌رۆژێک‌له‌‌رۆژان‌به‌‌م‌ئاسته‌‌خه‌راپه‌‌نه‌گه‌یشتبوو‌به‌ڵم‌به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ دراوسێکانی‌له‌‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌له‌‌هه‌موویان‌باشتر‌بوو،بۆیه‌‌به‌گشتی‌پۆلۆنیه‌کان‌ناحه‌زایه‌تیه‌کی ئه‌وتۆیان‌له‌گه‌ڵ‌قه‌یسه‌ردا‌نه‌بوو،به‌ڵم‌کۆمه‌ڵێک‌له‌‌به‌رهه‌ڵستکاران‌ودوژمنانی‌رژێم‌له‌‌گه‌نجه رۆشه‌نبیره‌کان‌ومنداڵی‌‌شکۆداره‌کان‌و‌ورده‌‌بۆرجوازی‌ئه‌وانه‌ی‌هه‌وادار‌بیری‌رۆژئاوا‌بوون،دور‌له بنکه‌ی‌جه‌ماوه‌ری‌له‌‌ره‌وته‌‌رۆمانتیکه‌‌سیاسیه‌کان‌کۆ‌ببوونه‌وه،ئه‌وانه‌‌داوای‌رزگارکردنی‌هه‌میشه‌یی پۆلۆنیایان‌ده‌کرد‌دور‌له‌‌ره‌چاو‌کردنی‌بارو‌دۆخی‌ئه‌وروپا،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌وان‌له‌‌سه‌نته‌ره‌‌باڵکانی
وڵت‌نزیک‌بوون‌کاتێک‌هه‌واڵه‌کانی‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌ته‌موز‌یان‌پێگه‌یشت‌ئیتر‌ئه‌وانیش‌ده‌ستیان‌به جوله‌‌کرد،جێگری‌پادشایان‌له21ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1830وه‌ده‌ر‌نا،دوای4رۆژ‌حکومه‌تێکی‌میانڕه‌وی نیشتمانی‌یان‌پێک‌هێنا،ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌هه‌وڵی‌زۆری‌دا‌تا‌له‌گه‌ڵ‌قه‌یسه‌ر‌بگاته‌‌رێککه‌وتنێک‌به‌ڵم‌قه‌یسه‌ر رازی‌نه‌بوو،،به‌هۆی‌نابه‌رامبه‌ری‌هێزی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌و‌حکومه‌ته‌که‌ی‌ئه‌سکه‌نده‌ری‌خاوه‌ن‌مه‌زنترین سۆپا‌له‌‌ئه‌وروپا‌ده‌رفه‌تی‌سه‌رکه‌وتنی‌شۆڕش‌که‌م‌بووئه‌گه‌ر‌نه‌لێین‌هه‌ر‌نه‌بوو. شۆڕشگێڕه‌کان‌بانگه‌واز‌له‌‌دوای‌بانگه‌وازیان‌بۆ‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌ده‌کرد،ئینگلیزه‌کان‌وێڕای پشتگیری‌کردنیان‌بۆ‌دۆزی‌گه‌لی‌پۆلۆنی‌وایان‌به‌باش‌زانی‌که‌‌حکومه‌ته‌که‌یان‌ده‌ست‌نه‌خاته‌‌ناو‌کارو باری‌ئه‌وان،ئه‌ویش‌به‌هۆی‌مه‌زنی‌رۆلی‌روسیا‌له‌و‌ناوچه‌یه‌‌بوو،فرانساش‌به‌‌ئاواته‌خوازی‌و‌په‌ژاره ده‌ربڕین‌به‌شداریی‌له‌م‌روداوه‌‌کرد‌بڕوسیاو‌نه‌مساش‌ئاواته‌خوازبوون‌شۆڕشگێڕه‌کان‌شکست‌بخۆن‌تا پۆلۆنیه‌کانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتیان‌چاویان‌لێ‌نه‌که‌ن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌پۆلۆنیا‌به‌‌ته‌نیایی‌له‌به‌رده‌م‌روسیای‌زه‌به‌لح‌مایه‌وه‌‌که‌‌ژێرکه‌وتنی‌مسۆگه‌ر‌بوو،روسیا‌به هێزێکی‌زۆره‌وه‌‌هێرشی‌برده‌‌سه‌ر‌پۆلۆنیاو‌شۆڕشگێره‌‌پۆلۆنیه‌کان‌ماوه‌ی7مانگ‌به‌وپه‌ری‌قاره‌مانێتی‌و پاڵه‌وانیتیه‌وه‌‌به‌رگریان‌ده‌کرد‌تا‌له‌‌کۆتایی‌روسیا‌توانیی‌له‌‌شوباتی1831ڤه‌رسۆفیا‌بگرێت‌وهه‌زاره‌ها‌له سه‌رکرده‌ی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌ده‌ستگیر‌بکات‌و‌بۆ‌سیبیریا‌دوریان‌خاته‌وه،ده‌ستوری‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌‌وڵتیشی خسته‌‌ژێر‌حوکمی‌ڕاسته‌وخۆی‌روسیا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌پۆلۆنیای‌سیاسی‌هیچ‌بوونێکی‌نه‌ما. به‌‌شکست‌هێنانی‌شۆڕش‌ده‌هه‌زار‌پۆلۆنی‌له‌‌زاناو‌نوسه‌رو‌ئه‌دیب‌وهونه‌رمه‌ندان‌بۆ‌فرانسا‌کۆچیان‌کرد له‌‌وێ‌خه‌ریکی‌زیندو‌راگرتن‌و‌پاراستنی‌که‌لتوری‌خۆیان‌بوون.
شۆڕشه‌کان‌له‌‌ئیتالیا دوای‌کۆنگره‌ی‌لیباخ‌و‌ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی‌نه‌مسا‌له‌‌کپ‌کردنی‌بزوتنه‌وه‌کان‌ئارامیه‌ک‌باڵی‌به‌سه‌ر دۆخه‌کاندا‌کێشا‌شۆڕشگێڕه‌کان‌له‌وه‌‌دڵنیا‌بوون‌که‌‌له‌‌داهاتویێکی‌نزیک‌گۆڕان‌ئاسان‌نیه،به‌ڵم‌هه‌ندێک له‌‌کۆمه‌ڵه‌‌نهێنیه‌کان‌به‌تایبه‌ت‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ره‌ژوکه‌ران‌وپاشماوه‌ی‌ئه‌فسه‌رانی‌ناپۆلیۆن‌به‌‌نهێنی‌وله‌سه‌ره‌خۆ کارو‌چاڵکیه‌کانیان‌دژی‌بوونی‌نه‌مساییه‌کان‌ئه‌نجام‌ده‌دان،لهساڵی1831هه‌ندێک‌له‌‌ئه‌ندامانی‌ئه‌م کۆمه‌ڵه‌‌شۆڕشگێرانه‌‌که‌‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ریی‌شۆڕشی‌حوزه‌یرانی‌فه‌ره‌نسی‌دابوون‌به‌‌سۆزێکی رۆمانتیکییی‌دوور‌له‌‌بنه‌ما‌جه‌ماوه‌ری‌وسه‌ربازیه‌کان‌له‌‌هه‌رێمه‌کانی‌مۆدینا‌و‌بارامی‌ئیتالی‌و‌هه‌ندێک له‌‌هه‌رێمه‌کانی‌پاپا‌راپه‌رین،زۆربه‌ی‌جاره‌کان‌ئه‌م‌راپه‌رینانه‌‌ته‌نهابۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌سته‌م‌و زۆرداری‌ده‌سه‌ڵتداران‌بوو‌نه‌ک‌زیاتر‌چونکه‌‌بێ‌ئومێدیان‌له‌‌بێ‌پشتیوانی‌و‌هاوکاریی‌ده‌ره‌کی‌و نه‌بونی‌بنکه‌ی‌جه‌ماوه‌ری‌هۆکاربون‌بۆ‌بیرکردنه‌وه‌یان‌به‌م‌شێوه‌یه.
نه‌مساییه‌کان‌له‌‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌یان‌به‌‌توندی‌راپه‌رینانه‌‌دودڵیان‌نه‌ده‌نواند‌له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌گه‌شه‌‌نه‌کاو هه‌موو‌وڵتی‌ئیتالیانه‌گرێته‌وه:له‌‌سه‌ره‌تای1831مه‌ترنیخ‌فه‌رمانی‌دا‌هه‌رێمه‌کانی‌یاخی‌بوو‌داگیر بکرێت‌وشۆڕشگێڕه‌کان‌ده‌ستگیر‌بکه‌ن‌وبزوتنه‌وه‌که‌ش‌بخنکێنرێت
روداوه‌کانی‌سويسراو‌ئینگلته‌را روداوه‌کانی1830ی‌ئه‌وروپا‌ده‌رباز‌نه‌ده‌بوون‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌له‌سه‌ر‌سویسراو‌ئینگلته‌رادا نه‌بێت،له‌‌چوار‌چیوه‌ی‌یاسادا‌و‌دور‌له‌‌توندو‌تیژی‌هه‌ندێک‌روداو‌له‌و‌وڵتانه‌ش‌رویان‌دا. سویسرا‌ئه‌وکات‌له22هه‌رێم‌ی‌سه‌ربه‌خۆ‌پێک‌هاتبوو‌بۆ‌به‌ڕێوه‌بردن‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌یان‌ئه‌نجومه‌نێک بهناوی)دیات(کۆی‌ده‌کردنه‌وه،له‌‌زۆربه‌ی‌هه‌رێمه‌کان‌ده‌سه‌ڵت‌به‌ده‌ست‌بازرگانه‌‌کانی‌لیه‌نگرانی کۆنه‌په‌رسته‌کانه‌وه‌‌بوو،چاڵک‌بوونی‌ئۆپۆزسیۆن‌له‌‌ئه‌نجامه‌کانی‌شۆڕشی‌حوزه‌یرانی‌فه‌ره‌نسی‌بوو‌که له‌‌نێوانیاندا‌ده‌سته‌ی‌ئازادیخوازی‌رۆشه‌نبیریی‌ده‌رچوانی‌زانکۆکانی‌ئه‌ڵمانیا‌بوون،ئه‌وسا‌ئه‌وان‌له دره‌وشاوه‌ترین‌هه‌ڵگرانی‌بیری‌ئازادیی‌ئه‌وروپا‌بوون،له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌ده‌سکه‌وتی‌باشیان‌وه‌ده‌ست‌هنا به‌‌هۆیه‌وه‌‌توانیان‌ڕوبه‌ڕووی‌کۆنه‌‌پارێزه‌کان‌ببنه‌وه‌‌و‌چه‌ند‌چاکسازیه‌ک‌له‌‌ده‌ستوردا‌بکه‌ن‌له‌وانه: _داننان‌به‌‌بنه‌ماکانی‌سه‌روه‌ریی‌نه‌ته‌وه‌‌جیاکان‌له‌‌سویسرا. _یه‌کسانی‌له‌‌ریزه‌کانی‌هاوڵتیاندا‌بێ‌ره‌چاو‌کردنی‌باری‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌وئاینی. _گره‌نتیی‌زیاتر‌بۆ‌ریز‌گرتن‌له‌‌ئازادیه‌کانی‌راده‌ربڕین‌و‌رۆژنامه‌گه‌ری. به‌ڵم‌له‌‌ئینگلته‌را‌ئامانجی‌خوێندکاره‌کان‌هه‌مووار‌کردنی‌سیسته‌می‌هه‌ڵبژاردن‌بوون.ئینگلیزه‌کان‌له ژێر‌کاریگه‌ری‌شۆڕشی‌حوزه‌یرانی‌فه‌ره‌نسی‌دا‌خۆپیشاندان‌وچه‌ند‌جوله‌یه‌کی‌گه‌له‌ریان‌ئه‌نجام‌دان، مه‌به‌ستیان‌هه‌مووار‌کردنی‌یاسا‌کانی‌هه‌ڵبژاردنی‌کۆن‌بوو‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌گۆڕانه‌کان‌و‌جولنه‌وه دانیشتوانیه‌کانی‌ئه‌م‌سه‌رده‌مه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌نه‌ده‌‌گونجان،له‌‌کاتێکا‌له‌‌گونده‌کان‌زیاتر‌له‌یه‌ک نوێنه‌ریان‌بۆ‌په‌رله‌مان‌ده‌نارد‌‌که‌چی‌شاره‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌به‌‌به‌راورد،رێژه‌یه‌کی‌زۆر‌که‌متر‌نوێنه‌ریان ده‌نارد‌جاری‌وا‌هه‌بوو‌هه‌ر‌که‌سیان‌نه‌ده‌نارد،ئه‌مه‌‌چونکه‌‌ئه‌و‌کاته‌ی‌یاساکانی‌هه‌ڵبژاردن‌دانراون خه‌ڵکه‌که‌‌زۆربه‌یان‌له‌‌دێکان‌نیشته‌‌جێ‌بوون‌شاری‌پیشه‌سازی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌گه‌شه‌یان‌نه‌کرد‌بوو. به‌هۆی‌فشاری‌شه‌قامی‌ئینگلیزیه‌وه‌‌حکومه‌تی‌ولینفتۆن‌روخاو‌له‌‌شوێن‌ئه‌و‌لۆرد‌گراو‌بووبه‌‌سه‌رۆک وه‌زیران،له‌‌دیسه‌مبه‌ری1830یاسای‌هه‌ڵبژاردن‌هه‌مووار‌کرا‌مافی‌هه‌ڵبژاردن‌له‌‌نیو‌ملیۆن‌بۆ 800هه‌زار‌که‌س‌به‌رز‌بۆوه،ئه‌م‌هه‌موواره‌‌بۆ‌بورجوازه‌کان‌ده‌ستکه‌وت‌بوو‌چونکه‌‌ئه‌وان‌له‌‌شاره پیشه‌سازیه‌کان‌زۆرینه‌بوون‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌و‌چاکسازیانه‌ی‌هاوڵتیه‌کان‌داوایان‌ده‌کردن‌له‌‌چوارچیوه‌ی‌یاسا و‌ده‌ستوردا‌جێبه‌جێ‌کران.
شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌له‌‌ئیسپانیا‌وپۆرتوگال
ئه‌و‌روداوانه‌ی‌له‌‌سه‌ره‌تای‌ساڵی1830له‌‌ئه‌وروپا‌له‌م‌دوو‌وڵته‌‌رویان‌ده‌دا‌هۆکاره‌کانیان‌ناوه‌خۆیی بوون،به‌‌پله‌یه‌ک‌بۆ‌گرتنه‌ده‌ستى‌جله‌وی‌حوکم‌بوون،بۆیه‌‌ره‌وایه‌‌گه‌ر‌ناوی‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆی‌لێ‌بنێین،له روی‌ئامانج‌وزنجیره‌ی‌رودان‌هاوبه‌شیه‌کی‌ئه‌و‌تۆیان‌له‌گه‌ڵ‌شۆڕشه‌کان‌دا‌نه‌بوون،هاوڵتیان‌به‌سه‌ر لیه‌نگرانی‌ئازادیخواز‌و‌پادشایی‌ره‌ها‌ی‌بێ‌سنور‌دا‌دابه‌ش‌ببوون،هه‌ریه‌که‌شیان‌پێی‌له‌سه‌ر‌داواکانی خۆیان‌داگرتبوو‌بۆ‌ده‌سه‌ڵت‌گرتنه‌ده‌ست،له‌‌ئه‌نجامدا‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌له‌‌ئیسپانیا‌و‌پۆرتوگال‌بوو‌به ته‌وه‌ری‌شه‌ڕه‌کان. دوای‌سه‌ربه‌خۆیی‌به‌رازیل‌پادشا‌دوۆن‌به‌دروی‌یه‌که‌م‌به‌هۆی‌تواناو‌به‌رهه‌می‌زۆر‌و‌ئاسۆی‌رونی‌ئه‌و وڵته‌مانه‌وه‌ی‌له‌‌به‌رازیل‌بۆخۆی‌هه‌لبژارد،له‌‌به‌رامبه‌ریدا‌ده‌ستی‌له‌‌حوکمی‌پادشایه‌تی‌له‌‌پۆرتوگال کێشایه‌وه‌‌بۆ‌گلۆریای‌کچی‌چونکه‌‌هێشتا‌نابالق‌بوو‌دایکی‌بوو‌به‌‌راسپارده‌‌و‌کاره‌کانی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ، هه‌روه‌ها‌له1826ده‌ستورێکی‌نوێشی‌به‌‌وڵت‌به‌خشی. میگال‌ی‌برا‌ی‌به‌م‌گۆڕانه‌‌رازی‌نه‌بوو‌داوای‌ته‌ختی‌پادشایه‌تیی‌لێ‌کرد،به‌م‌شێوه‌یه‌‌پۆرتوگال‌به‌سه‌ر دوو‌تیپ‌دا‌دابه‌ش‌بوو:پادشاییه‌‌ده‌ستوریه‌کان‌لیه‌نگری‌شاژن‌ودۆخی‌حاڵی‌حازربوون،پادشاییه نه‌ریتیه‌کان‌که‌‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌به‌رهه‌ڵستکاری‌ده‌ستوری1826بوون‌و‌له‌‌ده‌وری‌میگال‌کۆبونه‌وه،دۆن میگال‌پشتگیریی‌ئیسپانیاو‌فرانسای‌وه‌ده‌ست‌هینا،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌به‌هێز‌بوونی‌میگال،به‌هۆیه‌وه‌‌پادشا دۆن‌به‌درۆ‌له‌‌به‌رازیله‌وه‌‌به‌په‌له‌گه‌ڕایه‌وه‌‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌کچه‌که‌ی،له‌‌ئه‌نجام‌له1834 کێشه‌که‌‌کۆتایی‌هات‌به‌‌سه‌رکه‌وتنی‌شاژن‌وده‌ستور،دۆن‌میکال‌یش‌به‌‌شکستی‌وه‌ده‌ر‌نرا‌به‌‌سته‌م‌و زۆرداریه‌که‌یه‌وه.چونکه‌‌پادشای‌ئیسپانیا‌فه‌ردینان‌هیچ‌کوری‌نه‌بوو‌به‌‌پێی‌ده‌ستور‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی دوای‌مردنی‌بۆ‌کارلۆس‌ی‌برا‌ی‌ده‌گه‌رێته‌وه،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌کچه‌که‌ی‌‌ساڵن‌بوو‌ئه‌و‌کاته‌ی‌له 1833مرد،له‌‌جیاتى‌ئه‌م‌خێزانه‌که‌ی‌راسپارده‌ی‌حوکمی‌گرته‌‌ده‌ست،وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌پۆرتوگال‌رویدا هاوڵتیان‌به‌سه‌ر‌دوو‌تیپ‌دا‌دابه‌ش‌بوون:لیه‌نگرانی‌شه‌رعیه‌ت‌و‌ده‌ستور‌له‌‌ده‌وری‌پادشای‌بچوک‌کۆ بوونه‌وه،به‌ڵم‌لیه‌نگرانی‌پادشایه‌تیی‌نه‌ریتی‌له‌‌ده‌وری‌کارلۆس‌کۆبونه‌وه‌‌که‌هه‌رێمی‌باسکی‌کردبووه بنکه‌ی‌چاڵکی‌وشوێن‌نیشته‌جێی‌خۆی،لیه‌نگرانی‌کارلۆس‌که‌‌به‌‌کارلیست‌ناسرابوون‌توانیان‌هاوکاری وپشتگیری‌له‌‌کۆنه‌په‌رستانی‌ئه‌وروپا‌له‌‌روسیاو‌نه‌مسا‌وه‌ده‌ست‌بێنن،به‌ڵم‌لیه‌نگرانی‌یاسا‌یارمه‌تیی هاوسۆزی‌یان‌له‌‌بریتانیا‌وفرانسا‌وه‌ده‌ست‌هێنا،شه‌ڕ‌به‌رده‌وام‌بوو‌تا‌ساڵی،1839به‌وه‌‌کۆتایی‌هات... کارلۆس‌وڵت‌جێ‌بهێلێ‌و‌یاوه‌رانی‌له‌‌مافی‌ده‌سه‌ڵت‌گرتنه‌ده‌ست‌بی‌به‌ش‌بن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌روداوه‌کان‌کۆتاییان‌هات‌به‌‌سه‌رکه‌وتنی‌یاساو‌ده‌ستور‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌گۆڕانێکی‌ئابووری‌و کۆمه‌ڵیه‌تیی‌بنه‌ڕه‌تی‌له‌‌سیاسه‌تی‌پۆرتوگال‌و‌ئیسپانیا‌رو‌بده‌ن.
کۆتايی‌هاتنی‌شۆڕشه‌کانی‌ساڵی1830
روداوه‌کانی‌ساڵی1830و‌دواتر‌په‌رده‌یان‌له‌سه‌ر‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌وڵتانی‌مه‌زن‌له مه‌ر‌دیدیان‌بۆ‌پڕسه‌کانی‌ئه‌وروپا‌هه‌ڵدایه‌وه،ئینگلته‌را‌وه‌کو‌دیمان‌کاری‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌سیاسه‌تی کۆنگره‌کان‌ده‌کرد‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌چوارقۆڵی‌له‌‌ساڵه‌کانی1815ئاماژه‌یان‌پێی‌دا،ده‌بینین ئه‌مجاره‌‌له1830سیاسه‌تێکی‌توندتر‌دژی‌بنه‌ماکانی‌هاوپه‌یمانێتیه‌کان‌پیاده‌‌ده‌کات،به‌‌ئاشکرا‌دژی هه‌موو‌سیاسه‌ته‌کانی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ده‌وه‌ستێ‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ده‌ست‌وه‌ردان‌له‌‌کاروباری‌وڵته ئه‌وروپیه‌کانه‌وه‌‌له‌‌ژێر‌هه‌ر‌پاساوێک‌بێت. ئه‌و‌کاته‌ی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌روسیا‌و‌نه‌مسا‌وبڕوسیا‌له1833بۆ‌توێژینه‌وه‌ی‌بارودۆخی‌ئه‌وروپا کۆنگره‌یان‌به‌ست،ئینگلته‌را‌به‌شداریی‌نه‌کرد،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌شدا‌کۆنگره‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌‌به‌یاننامه‌یه‌کیان‌ده‌رکرد که‌‌هه‌ر‌پادشایه‌کی‌ئه‌وروپی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌یا‌له‌‌ناوه‌وه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌لێ‌بکرێت‌داوای‌کۆمه‌ک‌له‌م‌سێ‌پادشایه بکات‌ده‌بێ‌به‌‌هانایه‌وه‌بچن،هه‌ر‌که‌سێکیش‌رێگر‌بێت‌به‌‌وڵتێکی‌دوژمنی‌ئه‌و‌سێ‌وڵتانه‌‌دێته‌‌ئه‌ژمار که‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌به‌یاننامه‌یه‌‌واژویان‌کردوه. ئه‌م‌بایاننامه‌یه‌‌ئینگلته‌رای‌وروژاند‌هه‌روه‌ها‌فرانساش‌لێی‌نا‌رازی‌بوو‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌فرانسا خۆی‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌دور‌ده‌خاته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌پێی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆی‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی دارێژێ،ئه‌ویش‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانه‌‌که‌‌رازی‌نابێ‌که‌س‌ده‌ست‌له‌‌کاروباری‌به‌لژیک‌وسویسرا وبیامۆن‌وه‌ر‌بدات،له‌‌پێناو‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌شیدا‌ئاماده‌یه‌‌شه‌ڕ‌بکات. هه‌ر‌وه‌کو‌ده‌بینین‌له‌‌دوای‌ساڵی1834دۆخه‌کان‌هه‌ندێک‌ئارام‌ببوونه‌وه‌‌به‌ڵم‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانیانه‌وه‌‌ناکۆکیی‌بنه‌ڕه‌تیان‌که‌وتنه‌‌نێوان‌و‌به‌سه‌ر‌دوو‌ئۆردوگادا‌دابه‌ش‌بوون: ئۆردوگای‌سێ‌وڵته‌که،روسیا،بڕوسیا،نهمسا. ئۆردوگای‌وڵته‌‌رۆژ‌ئاواییه‌کان‌فرانسا،ئینگلته‌را‌بوون‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌پۆرتوگال‌وئیسپانیا‌لیه‌نگری‌یان ده‌کردن.
شۆڕشی‌فه‌ره‌نسی‌ی1848و‌شۆڕشه‌کانی‌ئه‌وروپا ئه‌گه‌‌ر‌ئێمه‌‌سه‌یرێكێ‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپای‌سیاسیی‌ساڵی1848بکه‌ین‌ده‌بینین‌‌هه‌مان‌نه‌خشه‌یه‌‌که‌له کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌له1815کێشرابوو‌جگه‌له‌‌ده‌سکاریه‌کی‌که‌م‌له‌‌ئه‌نجامی‌سه‌ربه‌خۆیی‌به‌لژیک‌ویۆنا‌نه‌بێ، ئه‌مه‌ش‌سه‌رکه‌وتنێکی‌مه‌زنه‌‌بۆ‌لیه‌نگرانی‌کۆنه‌په‌رستی‌و‌پاراستنی‌دۆخه‌کۆنه‌کانی‌ئه‌وروپا‌له‌‌سه‌روی هه‌موویان‌قه‌یسه‌ر‌و‌مه‌ترنیخ‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا،به‌ڵم‌له‌‌ساڵی1848به‌‌چاکه‌و‌کاریگه‌ریی سه‌رهه‌ڵدانی‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌وگۆڕانه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌وئابووریه‌کان‌له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م گۆڕان‌بووه‌‌فه‌رمانێکی‌حه‌تمی‌ده‌رچونی‌بۆ‌نه‌بێ،ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌ناچار‌بێ‌کاری‌توندو‌تیژیش‌بگرێته
بهر،دیاره‌‌گه‌لی‌فرانسا‌له‌م‌بوواره‌‌پێش‌هه‌موو‌گه‌ڵێک‌ده‌که‌وێ‌له‌‌هێنانه‌‌دیی‌گۆڕان‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌به چه‌ک‌هه‌ڵگرتن‌و‌هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕشیش‌بێ.
شۆڕش‌له‌‌فرانسا له‌‌ئه‌نجامی‌شۆڕشێکی‌سه‌رتاسه‌ری‌دیمان‌چۆن‌له‌سه‌ر‌شانی‌ئازادیخواز‌وکۆماری‌خوازان‌به‌‌پله‌ی یه‌ک‌لویس‌فیلیپ‌سه‌رکه‌وته‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی،به‌‌سه‌رکه‌وتنی‌لویس‌بیرو‌بۆچونی‌پادشاییه ده‌ستوریه‌کان‌کۆتایی‌هات‌و‌له‌‌لیه‌ن‌خانه‌واده‌ی‌ئۆرلیانه‌وه‌‌درێژه‌‌به‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌درا. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تای‌حوکمیه‌وه‌‌پادشای‌نوێ‌له‌لیه‌ن‌حکومه‌ته‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ناکۆکی‌هاته‌وه_:له‌وپه‌ڕی ڕاسته‌وه‌‌ئه‌وانه‌ی‌ناویان‌له‌‌خۆ‌نابوو‌شه‌رعیه‌کان‌یا‌یاوه‌رانی‌شه‌رعی‌وه‌ستابوون_.ئه‌وانه‌‌نوێنه‌رایه‌تیی خانه‌واده‌ی‌بۆربۆنیان‌ده‌کرد‌داوایان‌مانه‌وه‌ی‌تاجی‌پادشایه‌تی‌له‌ده‌ست‌خانه‌واده‌ی‌لویسی‌هه‌ژده‌م‌ده‌کرد، ئه‌مانه‌‌خۆیان‌له‌‌حکومه‌ته‌‌نوێکه‌‌دابراند‌و‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌شازاده‌‌بریی‌خێزانی‌کوری‌شارلی‌ده‌یه‌م‌چونه سه‌گه‌ری‌دژایه‌تیه‌وه،لیه‌نگری‌زۆریان‌له‌‌دێکان‌و‌له‌ناو‌ریزی‌جوتیار‌وئه‌کلیرۆسه‌کان‌دا‌هه‌بوو. _له‌‌چه‌پی‌حوکمیشه‌وه‌‌کۆماریخوازو‌توندڕه‌وه‌کانو‌لیه‌نگرانی‌گۆڕانی‌ریشه‌یی‌وه‌ستابوون‌که به‌رهه‌ڵستاکاری‌پادشایان‌ده‌کرد،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌متمانه‌یان‌به‌‌پادشاوه‌‌نه‌ده‌کرد‌گوایه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌جه‌ماوه‌ره‌وه متمانه‌ی‌پێ‌نه‌به‌خشراوه‌‌به‌ڵکو‌ژێر‌به‌ژێر‌له‌‌نێوان‌هێزه‌‌کاریگه‌ره‌کان‌سه‌پێندراوه‌‌بۆیه‌‌به‌رده‌وام‌بوون‌له به‌رهه‌ڵست‌کردنی‌پادشاوه‌‌تاویک‌به‌‌شیوازی‌دیموکراسی‌و‌تاوێک‌به‌شێوازی‌توندو‌تیژی،له‌‌ماوه‌ی‌تا ساڵی1835چه‌ندین‌جار‌شێوازی‌یاخی‌بوون‌یان‌گرته‌‌به‌ر،ده‌سه‌ڵت‌ناچار‌بوو‌چه‌ند‌یاسایه‌ک‌بۆ سنوردار‌کردنی‌چاڵکیه‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌‌کان‌ده‌ر‌بکات. پارتی‌پادشاییه‌‌ده‌ستوریه‌کان‌که‌‌لویس‌فیلیپ‌له‌سه‌ر‌شانی‌ئه‌وانه‌وه‌‌به‌‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌گه‌یشت‌ئه‌وانیش‌له نێوان‌خۆیاندا‌بۆ‌دوو‌به‌ره‌‌ی‌ناکۆک‌ودژ‌دابه‌ش‌بوون،ئه‌مه‌ش‌کاره‌کانی‌له‌به‌رده‌م‌پادش‌سه‌خت‌تر کردن،ناکۆکیه‌کانیان‌له‌‌سه‌ر‌گرتنه‌به‌ری‌شێوازی‌سیاسه‌تی‌ده‌وڵه‌ت‌بوو،به‌ره‌ی‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌که‌‌ناوی بزوتنه‌وه‌یی‌یان‌له‌‌خۆ‌نابوو‌شۆڕشی‌حوزه‌یران‌یان‌به‌‌سه‌ره‌تایه‌کی‌وه‌رچه‌رخانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌وئابووریی به‌ر‌بڵو‌ده‌زانی‌به‌‌دیدی‌ئه‌وان‌ده‌بێ‌ده‌سه‌ڵتی‌نوێ‌به‌دوای‌هه‌وال‌وگۆڕانه‌کانی‌دا‌بچێ‌و‌له‌گه‌ڵی هاوکێشیه‌ک‌هه‌بێ‌تا‌له‌‌بووژاندنه‌‌وه‌ی‌به‌رده‌وام‌دا‌بن،به‌ره‌ی‌ڕاستڕه‌وه‌کانیش‌که‌‌ناوی‌به‌رگری‌یان‌له خۆ‌نابوو‌ده‌یان‌ووت‌شۆڕشی‌حوزه‌یران‌له‌گه‌ڵ‌خۆیدا‌کۆمه‌ڵێک‌چاکسازیی‌ده‌ستوریی‌هێنابوو‌که سه‌رده‌می‌نوێیان‌خوڵقاند‌ئه‌مه‌ش‌ئه‌وپه‌ری‌داخوازیه‌کانی‌خه‌ڵک‌بوون‌بۆیه‌‌ده‌بێ‌ده‌سه‌ڵتی‌نوێ‌کار‌بۆ دابین‌کردنی‌ئارامی‌و‌سه‌قامگیر‌بوونی‌دۆخه‌کان‌بکات‌له‌‌ده‌ره‌وه‌و‌له‌‌ناوه‌وه. به‌م‌شێوه‌یه‌‌به‌‌دیدی‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌ده‌بێ‌حکومه‌ت‌له‌‌گۆڕان‌وگه‌شه‌کردنی‌به‌رده‌وام‌دا‌بێ،به‌ڕونتر‌بڵێین ده‌بێ‌شۆڕشی‌هه‌میشه‌یی‌بێ،به‌ڵم‌به‌‌دیدی‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌ده‌بێ‌حکومه‌ت‌خۆی‌وه‌کو‌مه‌به‌ست‌و‌کۆتایی شۆڕش‌سه‌یری‌خۆی‌بکات،دوای‌ئه‌وه‌‌ئیتر‌بڕوای‌به‌‌هه‌ستانه‌وه‌و‌وچاندان‌بۆ‌گه‌له‌که‌ی‌هه‌بێ.چونکه باڵی‌ڕاستڕه‌وه‌کۆنه‌‌پارێزه‌کان‌له‌‌پارتی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوری‌به‌‌پله‌ی‌یه‌ک‌نوێنه‌رایه‌تیی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی
چینی‌مامناوه‌ندیی‌فه‌ره‌نسی‌ده‌کا‌ت‌هه‌ر‌خۆشیان‌بوون‌خاوه‌نی‌ئه‌و‌چاکه‌یه‌ی‌که‌‌لویس‌فیلیپ‌یان‌گه‌یانده ته‌ختی‌پادشایه‌تی،ئه‌وان‌له‌‌باله‌که‌ی‌تر‌زیاتر‌کار‌بۆ‌ئامانج‌وبه‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌پادشا‌وچینه‌‌یاوه‌ره‌که‌ی دهکهن،بۆیه‌‌ده‌سه‌ڵتی‌حوکم‌رانیی‌تا‌روخانی‌ساڵی1848ی‌به‌وان‌سپارد،نه‌ک‌ته‌نها‌ئه‌مه‌‌به‌ڵکو مه‌به‌ستی‌بوو‌سودیان‌لێ‌وه‌رگرێ‌بۆ‌به‌گژ‌دابردنیان‌له‌گه‌ڵ‌ڕاستڕه‌وه‌‌توندڕه‌وه‌کانی‌لیه‌نگرانی‌بۆربۆن‌و چه‌پڕه‌وه‌‌کۆماریخوازه‌کان‌و‌شۆڕشگێڕه‌کان.له‌‌پێناو‌ئه‌مه‌‌له‌‌ساڵی1831یاسای‌په‌رله‌مانی‌هه‌مووار‌کرد به‌‌شێوه‌یه‌ک‌ژماره‌ی‌ئه‌ندامانی‌زیاد‌بکات‌که‌‌چینی‌مام‌ناوه‌ندی‌له‌‌ناو‌ئه‌نجومه‌نه‌کان‌زۆرینه‌‌وه‌ده‌ست بێنن،پاسه‌وانی‌ئه‌هلیی‌ی‌به‌‌رێنمای‌نوێوه‌‌نوژه‌ن‌کرده‌وه‌که‌‌ته‌نها‌ئه‌وانه‌ی‌باجی‌زۆر‌به‌‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌ده‌ن ئه‌وان‌بۆیان‌هه‌بێ‌به‌شداریی‌تێدا‌بکه‌ن‌به‌م‌پێوه‌ره‌‌ته‌نها‌منداڵنی‌چینی‌مام‌ناوه‌ندی‌بۆیان‌هه‌بوو،کوره هه‌ژاره‌کان‌پاڵپشتانی‌کۆماریخوازه‌کانی‌توندڕه‌ویش‌بێکار‌له‌‌شه‌قامه‌کان‌ده‌خولنه‌وه. ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌جیاوازی‌خوازه‌ی‌پادشا،توڕه‌‌وبێزاری‌چینه‌کانی‌تری‌پتر‌کرد‌هانی‌ئه‌وه‌یدان‌که‌‌له ئۆپۆزسیۆن‌بئالێنه‌وه‌و‌دژایه‌تیی‌پادشا‌بکه‌ن،لیه‌نه‌‌جیاکانی‌به‌رهه‌ڵستکاران‌له‌‌نه‌خشه‌ی‌دژی‌پادشا ورژێمه‌که‌ی‌به‌رده‌وام‌بوون‌هه‌ندێک‌جار‌هه‌وڵی‌کوشتن‌وله‌‌ناوبردنیشیان‌ده‌دا. چونکه‌‌توندو‌تیژی،توندوتیژی‌و‌کوشتن‌و‌تیرۆر‌له‌گه‌ڵ‌خۆی‌ده‌هینێ،ئیتر‌وورده‌‌وورده‌‌پادشا ورژێمه‌که‌ی‌خزانه‌‌ناو‌شه‌ڕو‌سته‌مکاری،ئه‌مه‌‌له‌‌کاتێکایه‌‌که‌‌پادشا‌خۆی‌ئه‌م‌ده‌ستوره‌ی‌هه‌لبژاردوه که‌چی‌پتر‌له‌‌جارێ‌ده‌بینین‌ده‌ستور‌پێشێل‌ده‌کا‌و‌له‌‌بنه‌ماکانی‌ده‌ر‌ده‌چێ. له‌‌سه‌ره‌تای‌ساڵی1835که‌‌ئه‌و‌ماوه‌یه‌‌به‌‌ماوه‌ی‌سه‌قامگیری‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌پادشاو‌چینی‌مامناوه‌ند ده‌ناسرێ،هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌کۆماریخوازه‌کان‌وپادشاییه‌‌توندڕه‌وه‌کان‌به‌‌فیرۆ‌چوو،له‌و‌کاته‌دا‌ناکۆکیه‌ک له‌‌نێوان‌پادشاو‌لیه‌نگرانی‌دروست‌بوو،پادشا‌خۆی‌ده‌یخواست‌به‌پێی‌ده‌ستور‌فه‌رمانڕه‌وای‌بکاو کاره‌کان‌جێبه‌جێ‌بکات،به‌ڵم‌لیه‌نگرانی‌ده‌یانخواست‌پادشا‌ته‌نها‌مولکداری‌بکاو‌سامان‌وسه‌روه‌ت پێکبهێنێ‌له‌‌کاره‌کانی‌تر‌دور‌بکه‌وێته‌وه.ئه‌م‌ناکۆکیانه‌‌رویان‌له‌‌زیاد‌بوون‌کرد‌پادشایان‌ناچار‌کرد‌رو‌له که‌سایه‌تیه‌‌ده‌سرۆکانی‌مایانره‌و‌بکات‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌ده‌سه‌ڵت‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌کێشه‌یه مایه‌وه‌‌تا‌روخانی‌له،1848ده‌سه‌ڵتی‌حکومه‌ت‌به‌م‌هۆیه‌وه‌‌به‌ره‌و‌لوازی‌چوو‌رکابه‌ر‌رویان‌له‌‌زیاد بوون‌کرد‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌سه‌رده‌می‌حکومه‌تی‌گیزۆ‌له1848-1840که‌‌ئه‌وسا‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌کۆشکی پادشاو‌ده‌سه‌ڵت‌بۆ‌یانه‌سیاسیه‌کان‌وپه‌رله‌مان‌و‌رۆژنامه‌و‌سه‌ر‌شه‌قامه‌کان‌گواسترانه‌وه. له‌‌ئه‌نجامی‌په‌شێوی‌سیاسی‌و‌گۆڕانه‌‌ئابووری‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌کاندا،دوو‌ره‌وت‌دژی‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا سه‌ریان‌هه‌ڵدا‌ئه‌وانیش:ره‌وتی‌بۆناپڕتی‌و‌ره‌وتی‌سۆشیالزم.
بۆناپڕتی ئه‌و‌ماوه‌‌دوره‌ی‌دوای‌روخانی‌ناپۆلیۆن‌که‌‌ماوه‌یه‌ک‌فرانسا‌به‌‌نامۆیی‌مایه‌وه‌و‌ماوه‌یه‌کیش‌فرانسایه‌کی سیاسیانه‌ی‌له‌‌ئاستی‌ده‌ره‌وه‌ی‌سه‌ر‌به‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌به‌‌تایبه‌تی‌ئینگلته‌را‌و‌دوای‌ساڵی1830له‌‌روی سیاسه‌تی‌سه‌ربازیی‌به‌‌وه‌ستاوی‌مایه‌وه،ئه‌ما‌نه‌‌هه‌مووی‌کاریگه‌ر‌بوون‌تا‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌‌چاوێکی
حه‌زو‌په‌رۆشه‌وه‌‌سه‌یری‌ئه‌و‌رۆژانه‌‌بکه‌ن‌که‌‌فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌له‌ژێر‌ئاڵ‌سی ره‌نگیه‌‌که‌یدا‌ده‌ژیا.ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌خه‌ڵکی‌تامه‌زرۆی‌ئه‌و‌وه‌بیر‌هێنانه‌وانه‌‌ده‌کردن،سیاسه‌ته‌‌سنورداره‌که‌ی فرانسا‌بوو،که‌‌ئامانجه‌کانی‌به‌رته‌سک‌ودیار‌کرابوون‌هه‌موو‌کاره‌کانی‌بۆ‌رازی‌کردنی‌سیاسه‌تی‌بریتانیا بوو‌له‌م‌پێناوه‌دا‌ئاماده‌بوو‌ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌ر‌حسابی‌سه‌روه‌ریی‌فه‌رنسیه‌کانیش‌بێت‌بیکا،نمونه‌ی‌ئه‌مه‌ش قه‌یرانه‌که‌ی‌محمد‌علی‌پاشا‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کان‌که‌‌فرانسا‌ده‌ستبه‌رداری‌میسری‌دۆستی‌دێرینی‌بوو بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیای‌لێ‌زویر‌نه‌بێ،ئه‌م‌روداوه‌‌سه‌رکه‌وتن‌و‌شکۆمه‌ندیه‌کانی‌سه‌رده‌می‌ناپۆلیۆنیان‌وه‌بیر فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌هێنایه‌وه‌‌که‌‌چۆن‌چۆکی‌به‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپیه‌کان‌دادابوو،له‌م‌بوواره‌‌نوسه‌ر‌و‌شاعیره‌کان رۆلی‌باشیان‌گێرا‌بۆ‌به‌داستان‌کردنی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ناپۆلیۆن،له‌وانه‌‌ڤیکتۆر‌هیگۆ‌تام‌وچێژی‌ده‌دایه روداوه‌‌شکۆمه‌ندیه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌وه‌کو‌داستانی‌قاره‌مانێتیی‌بۆ‌خه‌ڵک‌ده‌گێرایه‌وه‌‌خه‌ڵکی‌وا‌لێکردبوو‌که تامه‌زرۆی‌بیستن‌و‌زانینی‌روداوه‌کان‌بن‌چونکه‌‌پڕ‌بوون‌له‌‌سه‌روه‌ری‌و‌قاره‌مانێتیی‌فه‌ره‌نسیه‌کان.
سۆشیالیزم هه‌روه‌ها‌له‌‌سه‌رده‌می‌لویس‌فیلیپ،به‌‌هۆی‌شه‌ڕه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌وخاڵی‌بوونی‌خه‌زینه‌ی‌وڵت‌و‌دواکه‌وتنی باری‌ئابووریی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌و‌له‌‌توانا‌نه‌بوونی‌ده‌وڵه‌ت‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌به‌رنامه‌کانی‌ساخله‌می‌و‌فێرکردن دا‌له‌‌ئه‌نجام‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌سۆشیالیزمی‌به‌هێز‌دروست‌بوو.دواتر‌ئه‌و‌گۆڕانانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌دروست‌بوونی کۆمه‌ڵگای‌پیشه‌سازی‌هاتنه‌کان‌که‌‌هه‌رده‌م‌له‌گه‌ڵ‌هاتنه‌‌پێش‌ئه‌م‌رۆژگارانه‌‌گۆڕان‌ده‌که‌وێته‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی نێوان‌کرێکار‌وخاوه‌ن‌کاردا‌له‌‌ئه‌نجامی‌کۆچکردن‌له‌‌گونده‌وه‌‌بۆ‌شار‌و‌سه‌رهه‌ڵدانی‌جیاوازیه‌کانی‌چینایه‌تی وگۆڕان‌له‌‌داهات،ئه‌مانه‌‌هه‌موو‌کاریان‌له‌سه‌ر‌بیرمه‌ند‌ورۆشه‌نبیران‌کرد‌تا‌بیرێک‌له‌م‌ئاسته‌نگانه‌‌بکه‌نه‌وه، ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌چه‌ند‌رێبازێکی‌ئابووری‌سه‌رهه‌ڵده‌ن‌که‌‌هه‌موویان‌خۆیان‌له‌‌مۆرکی‌سۆشیالستی ده‌بینیه‌وه).سان‌سیمۆن(که‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌دروست‌بوونی‌سه‌رده‌می‌پیشه‌سازی‌هاته‌‌کا‌یه‌که‌م‌که‌س‌بوو‌به‌‌دوای دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه‌چاره‌ی‌ئه‌و‌کێشه‌یه‌‌ده‌گه‌را،بۆ‌دیاری‌کردنی‌په‌یوه‌‌ندیه‌کانی‌نێوان‌کرێکار‌وخاوه‌ن‌کار،ئهو له‌سه‌ره‌تا‌ته‌نها‌بانگه‌وازی‌بۆ‌دانیشتن‌وله‌یه‌ک‌تێگه‌یشتن‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌ده‌کرد،بۆیه‌‌سۆشیالیسیته‌که‌ی ئه‌و‌ته‌نها‌وه‌کوتیۆرێکی‌ئه‌ندێشه‌یی‌مایه‌وه‌‌چونکه‌‌به‌شداریی‌له‌‌په‌ره‌‌پێدانی‌رواله‌تی‌ململنێکه‌‌کرد‌هیچ چاره‌سه‌ریه‌کی‌بۆ‌نه‌دۆزینه‌وه.له‌‌هه‌مان‌ماوه‌‌بانگه‌واز‌خوازێکی‌تری‌فه‌ره‌نسی‌به‌شداریی‌له‌‌چاره‌سه‌ریی کێشه‌کانی‌کار‌کرد‌که‌‌خه‌ڵکان‌به‌‌زۆری‌به‌‌پیریه‌وه‌‌ده‌هاتن‌ئه‌ویش‌لویس‌پلن‌بوو،بانگه‌شه‌ی‌بۆ‌مافی کارکردن‌ده‌کرد‌بۆ‌هه‌مو‌که‌سیک،داواشی‌له‌‌ده‌وڵه‌ت‌کرد‌کارگه‌‌دروست‌بکاو‌له‌لیه‌ن‌کرێکاره‌کان‌خۆیانه‌وه
به‌ڕێوه‌‌ببردرێت‌قازانجه‌که‌شی‌به‌سه‌ر‌خۆیان‌دا‌دابه‌ش‌که‌ن،ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌سه‌ره‌ڕای‌دوریی‌له‌‌رواله‌ته‌وه به‌ڵم‌هه‌وڵێک‌بوو‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌کان‌به‌‌په‌ره‌سه‌ندنی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌لوازیی‌حکومه‌ت‌به‌ده‌ر‌که‌وت.
شۆڕش‌وحکومه‌تی‌کاتی کێشه‌و‌به‌‌به‌یه‌کدادانه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ره‌وته‌‌سیاسی‌وکۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌نوێیه‌کاندا‌زیادیان‌کرد،به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی‌ناڕه‌زایی‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵست‌کاره‌کانی‌حکومه‌ت‌بوونه‌‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌پادشا‌ده‌ست‌له‌‌ئازادیه گشتیه‌کان‌وه‌ر‌بدات،له‌‌ئاکام‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌خه‌ڵک‌به‌رز‌بووه‌وه،داوای‌چاکسازی‌و‌بنبر‌کردنی‌به‌رتیل وه‌رگرتن‌له‌‌ده‌زگا‌حکومیه‌کانیان‌ده‌کرد،ده‌نگی‌شاعیری‌فه‌ره‌نسی‌لمارتین‌یه‌کێک‌بوو‌له‌ده‌نگه‌‌به‌رز کراوه‌کان‌له‌‌هه‌مووکه‌سیش‌پتر‌هه‌واداری‌هه‌بوون،به‌‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌ئاستی‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌له‌‌نێوان ساڵه‌کانی1846و1847حکومه‌ت‌که‌وته‌‌هه‌ڵوێستێکی‌خه‌راپه‌وه‌‌باری‌ئابووری‌روی‌له‌‌کزی‌کرد.بۆ نمونه‌‌که‌نتالی‌گه‌نم‌به‌ر‌له‌‌قه‌یرانه‌کان‌به18فرانک‌بوو‌دواتر‌بووبه29فرانک‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌کرێی‌رۆژانه زیاد‌بکرێت.به‌هۆی‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌وه‌‌ده‌وڵه‌ت‌ناچاربوو‌له1487وه‌رشه‌کانی‌هێلی‌ئاسنینی‌وڵت‌و‌چه‌ند پڕۆژه‌یه‌ک‌که‌‌له1840ه‌وه‌و‌کاری‌له‌سه‌ر‌ده‌کردن‌دایان‌بخاو‌هه‌زاره‌ها‌کرێکار‌له‌‌ده‌رفه‌تی‌کار‌بێبه‌شبن و‌به‌ره‌و‌ماڵه‌وه‌‌به‌ڕێ‌بکرێن. له‌م‌کاته‌دا‌ده‌بووایه‌‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کان‌چاوپۆشی‌له‌‌هه‌ندێک‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوانیان‌بکه‌ن‌هه‌ر‌نه‌بێ بۆئه‌وه‌ی‌بتوانن‌هاوکاریه‌کی‌یه‌کتر‌بکه‌ن،دیاره‌‌ئه‌مه‌ش‌رویدا‌کاتێک‌ئازادی‌خواز‌و‌کۆماریخواز‌و سۆشیالیسته‌کان‌و‌بانگخوازانی‌پادشایه‌تیی‌شه‌رعی‌داواکاریه‌کانیان‌یه‌ک‌خستن،داوای‌هه‌مووار‌کردنی یاسای‌په‌رله‌مانیان‌کرد‌به‌‌مه‌رجێک‌هه‌مووار‌بکرێت‌که‌‌زۆرترین‌رێژه‌ی‌خه‌ڵک‌به‌شداری‌له‌‌هه‌ڵبژاردن بکات‌که‌‌هه‌موو‌پێکهاته‌کانی‌کۆمه‌ڵگای‌فه‌ره‌نسی‌بگرێته‌وه.ئه‌م‌ده‌سته‌یه‌‌رێگه‌یه‌کی‌یاساییان‌بۆ‌بڵو کردنه‌وه‌ی‌داخوازیه‌کانیان‌گرته‌‌به‌ر‌به‌‌کۆبونه‌وه‌ی‌جه‌ماوه‌ری‌له‌‌شار‌و‌ناو‌کۆمه‌ڵگایه‌کان‌کاریان‌بۆ وشیار‌کردنه‌وه‌ی‌خه‌ڵک‌ده‌کرد‌ته‌نانه‌ت‌به‌‌نامه‌ش‌داوایان‌له‌‌پادشا‌کرد‌داخوازیه‌کانیان‌که‌‌بریتی‌بوون‌له چاکسازی‌رژێمی‌حوکم‌جێبه‌جێ‌بکرێت.به‌ڵم‌ده‌وڵه‌ت‌له‌‌سه‌ره‌تای‌ساڵی1848هیچ‌گرنگیه‌کی‌به‌م چاڵکیانه‌‌نه‌دا‌له‌جیات‌گوێ‌لێ‌گرتن‌به‌‌ئاگر‌وئاسن‌وه‌ڵمی‌دانه‌وه‌‌کۆبونه‌وه‌‌سیاسیه‌کانی‌قه‌ده‌غه‌کردن. ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌نانه‌وه‌ی‌په‌شێوی‌له‌‌وڵت،پێکدادان‌له‌گه‌ڵ‌سه‌ربازه‌کان‌رویان‌دا‌له‌‌شه‌وی23-22ی شوبات‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌پێکدادانه‌ی‌نێوان‌جه‌ماوه‌رو‌سه‌ربازه‌کان‌چه‌ندین‌کوشتارو‌بڕینداری‌لێ‌که‌وته‌وه بارو‌دۆخه‌کان‌زۆر‌به‌‌خێرایی‌تێک‌چون‌ئاڵی‌وڵت‌به‌رز‌کرایه‌وه،سه‌نگه‌ر‌لێدران‌یاخی‌بوون‌و شۆڕش‌ده‌ستیان‌پێکرد. پادشا‌پاراستنی‌رژێمی‌به‌‌پاسه‌وانانی‌ئه‌هلیی‌سپارد‌که‌‌هه‌موویان‌له‌‌رۆله‌کانی‌چینی‌مامناوه‌ندیی‌خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی‌بوون،بۆ‌رازی‌کردنی‌ڕاپه‌ڕیوه‌کان‌پادشا‌هه‌ندێک‌ورده‌‌گۆڕانی‌ئه‌نجام‌دان،له‌وانه
وه‌زاره‌ته‌که‌ی‌عیزۆی‌گۆری‌له‌‌شوێن‌ئه‌و‌مۆلێ‌ی‌دانا‌ئه‌ویش‌دیاره‌‌هه‌ر‌له‌‌لیه‌نگرانی‌خۆی‌بوو،له ئێواره‌ی‌هه‌مان‌رۆژ‌واته‌‌له23ی‌شوبات‌نیشانه‌کانی‌ئه‌وه‌‌ده‌رکه‌وتن‌که‌‌قه‌یرانه‌که‌‌گه‌ڵێک‌له‌وه‌‌مه‌زن‌تره به‌گۆڕینی‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانێک‌چاره‌‌بکرێت،ئه‌وه‌‌بوو‌له‌به‌رده‌می‌وه‌زاره‌تی‌ده‌ره‌وه‌‌شه‌ڕو‌پێکدادان‌له نێوان‌کرێکاره‌‌خۆپیشانده‌ره‌کان‌و‌سه‌ربازه‌کان‌رویان‌دا52که‌س‌کوژرا،ئیتر‌توندو‌تیژی‌وشۆڕش‌دژی رژێم‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌به‌ر‌بڵو‌هه‌موو‌شوێنێکی‌گرته‌وه،،به‌یانیه‌که‌ی24ی‌مانگ‌پادشا‌نیازی‌چاره‌سه‌ر کردنی‌دۆخه‌کانی‌هه‌بوو‌به‌ڵم‌توشی‌شۆک‌هات‌کاتێک‌بینیی‌پاسه‌وانی‌ئه‌هلی‌که‌‌هه‌موو‌ئومێده‌کانی له‌سه‌ر‌بنیاد‌نابوو‌دژی‌حکومه‌ت‌به‌گه‌ل‌شۆڕشگێرو‌نه‌داران‌که‌وتوه.به‌م‌شێوه‌یه‌‌پادشا‌لویس‌فیلیپ‌هیچی له‌به‌ر‌ده‌م‌نه‌ما‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ‌هه‌مان‌هه‌نگاوی‌شارل‌ی‌ده‌یه‌م‌پادشای‌پێشتری‌بنێ‌که‌‌ده‌ستی‌له‌‌ته‌ختی پادشایه‌تی‌بۆ‌کوره‌که‌ی‌کێشایه‌وه‌و‌خۆی‌رای‌کرد‌بۆ‌ئینگلته‌را.
راگه‌ياندنی‌کۆماری‌دووه‌م هه‌موو‌هه‌وڵی‌میانڕه‌وان‌له‌‌په‌رله‌مان‌له‌‌پێناو‌سپاردنی‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌به‌‌شاژن‌بێ‌هوده‌بوون. له‌‌ژێر‌فشاری‌جه‌ماوه‌ر‌له25یشوباتی1848کۆماری‌فرانسا‌راگه‌یه‌ندرا،له‌هه‌مان‌رۆژیش‌حکومه‌تێکی کاتی‌له‌‌هه‌موو‌پێکهاته‌‌سیاسیه‌کان‌بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌وڵت‌دامه‌زرا،به‌ناو‌بانگترین‌که‌سایه‌تیه‌کانی‌ئه‌و حکومه‌ته‌‌شاعیری‌ناسراو‌لمارتین‌که‌‌وه‌زاره‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ‌ولۆدرۆ‌رۆلن‌وه‌زاره‌تی‌ناوه‌خۆی گرته‌‌ئه‌ستۆ،نوسه‌رو‌بانگخوازی‌سۆشیالیست‌لویس‌پلن‌وکرێکارێکی‌بلیمه‌تی‌تا‌ئه‌وکات‌نه‌ناسرابوو‌به‌ناوی ئه‌لکسه‌نده‌ر‌ئه‌لبێرت. یه‌که‌م‌کاره‌کانی‌حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که‌‌ئازاد‌کردنی‌رۆژنامه‌و‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌و‌بانگه‌وازی‌کردنی هه‌ڵبژاردنه‌کان‌بوو‌که‌‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسی‌بۆ‌کۆماری‌فرانسای‌نوێ‌دابنێ.لیژنه‌یه‌ک‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی لویس‌پلن‌دامه‌زرا‌ئه‌رکی‌دامه‌زراندنی‌کارگه‌و‌وۆرک‌شۆپی‌پێ‌سپێردرا‌بۆ‌نه‌هێشتنی‌بێکاری،هه‌وڵی ئه‌وه‌ش‌بدرێ‌که‌‌بنه‌ماکانی‌تیۆریی‌سۆشیالیستی‌له‌م‌کاته‌‌پیاده‌‌بکرێن.روداوه‌کان‌زۆر‌به‌‌خێرا‌ده‌رۆیشتن هه‌وڵ‌وبیرۆکه‌کان‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌نه‌گونجانیان‌بترسن‌سه‌پێندران‌وراپه‌رێنران،ئۆپۆزسیۆنه‌کان‌خۆشیان‌له‌گه‌ڵ چاکسازی‌وبه‌رگری‌ونه‌هیشتنی‌سته‌م‌و‌زۆرداری‌دابوون‌ئه‌وان‌هیچ‌به‌رنامه‌یه‌کی‌هاوبه‌شیان‌نه‌بوو،چونکه حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که‌‌له‌‌زۆرینه‌ی‌میانڕه‌وان‌وکه‌مینه‌ی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌پێک‌هاتبوو‌ئه‌وان‌داخوازیه‌کانی جه‌ماوه‌رو‌چینی‌هه‌ژار‌یان‌جێبه‌جێ‌ده‌کردن‌که‌‌چاکسازی‌ریشه‌یی‌داموو‌ده‌زگاکان‌بوو،له‌ژێر‌جۆش‌وتامی سه‌رکه‌وتنه‌کان‌هه‌موو‌لیه‌ک‌داوایان‌له‌‌لویس‌پلن‌ده‌کرد‌به‌‌هه‌رشێوه‌یه‌ک‌بێ‌بێکاری‌نه‌هێلێ،هه‌رچه‌نده زۆر‌له‌‌هه‌نگاوه‌کانی‌لویس‌پلن‌له‌گه‌ڵ‌بۆچونه‌کانی‌هه‌ندێک‌له‌‌ئه‌ندامانی‌حکومه‌تی‌کاتی‌دانه‌بوون.
ئه‌و‌کاته‌ی‌حکومه‌ت‌بڕیاری‌دا‌هه‌موو‌که‌سێک‌مافی‌کارکردنی‌هه‌یه‌‌خه‌ڵکه‌که‌‌هه‌لهه‌ڵه‌ی‌خۆشیی‌لێده‌دا، پۆل‌پۆل‌خه‌ڵک‌به‌‌پیر‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌لویس‌پلن‌روه‌و‌وۆرک‌شۆپه‌کان‌ده‌رۆیشتن‌بۆ‌ناونوسین وکارکردن‌رۆژی‌به2فرانک.
ته‌نها‌مانگێکی‌نه‌برد‌کاتێک‌هه‌موو‌لیه‌ک‌به‌‌تایبه‌تی‌لویس‌پلن‌توشی‌شۆک‌وبێ‌ئومێدی‌هاتن‌به‌هۆی بێ‌ئه‌نجامیی‌به‌رنامه‌که‌یان،لویس‌پلن‌خۆی‌کابرایه‌کی‌تیوری‌بوو‌ئه‌م‌دور‌بوو‌له‌‌کاری‌پڕاکتیکی ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌کردی‌ته‌نها‌رازی‌کردنی‌خه‌ڵکه‌که‌بوو‌هیچ‌له‌‌به‌رهه‌می‌کارگه‌کانی‌نه‌گۆری‌کرێکاره‌کان رۆژانه‌‌ده‌چونه‌‌کارگه‌کان‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌کارێک‌بکه‌ن2فرانکیان‌وه‌رده‌گرت‌و‌ده‌گه‌ڕانه‌وه‌‌دواتر‌ئه‌م پاره‌یه‌‌هه‌ر‌خۆی‌له‌‌گه‌نجینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌بوونی‌نه‌بوو،ئه‌م‌کاره‌ی‌لویس‌پلن‌دور‌بوو‌له‌‌به‌رنامه‌‌وپلنی ئابووریی‌سارستیانه‌ی‌وڵت‌بۆیه‌‌هه‌ر‌زو‌شکستی‌هێنا.ئه‌مه‌‌له‌سه‌ر‌ئاستی‌که‌رتی‌گشتی. له‌سه‌ر‌ئاستی‌که‌رتی‌تایبه‌تیش‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌رده‌وامیی‌شۆڕش‌خه‌ڵک‌گره‌نتی‌و‌متمانه‌ی‌به‌‌بانک وسه‌رچاوه‌کان‌نه‌ماخاوه‌ن‌کارگه‌کان‌وورده‌‌وورده‌‌سه‌رمایه‌کانی‌خۆیان‌ده‌‌کێشایه‌وه،بازاڕ‌پاره‌ی‌تیا‌نه‌ما بێکاری‌په‌ره‌ی‌سه‌ند‌پشتیوانه‌ی‌پاره‌ی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌بانکه‌کانی‌ده‌ره‌وه‌‌به‌های‌نه‌ما. له‌‌نیوه‌ی‌مانگی‌ئادارو‌نیوه‌ی‌نیسان‌خۆپیشاندانی‌کرێکاران‌بۆ‌پشتگیری‌کردنی‌به‌رنامه‌که‌ی‌لویس‌پلن و‌داواکردنی‌کار‌ده‌ستی‌پێکرد.به‌ڵم‌لویس‌پلن‌به‌‌رواله‌ت‌شکستی‌هێنا‌ناچار‌بوو‌خۆی‌له‌ناو حکومه‌ته‌که‌‌شارده‌وه‌و‌کارو‌ئه‌رکه‌کانی‌به‌‌وه‌زیری‌ناوه‌خۆ‌سپاردن‌ئه‌ویش‌ئه‌رکی‌پاراستنی‌ئارامیی وڵتی‌له‌سه‌روی‌هه‌موو‌ئه‌رکه‌کان‌ده‌بینی. دواتر‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی‌ئه‌نجومه‌نی‌دامه‌زراندن‌هاته‌‌پێش،بۆ‌فرانسا‌یه‌که‌م‌ئه‌زمون‌بوو‌که‌‌هه‌موو فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌نگ‌بده‌ن،ئه‌مه‌ش‌دیسان‌نیشانه‌یه‌کی‌پابه‌ند‌بوونی‌ئه‌وانه‌‌به‌‌دیموکراتی‌و‌دوریان‌له‌‌هزر و‌بیردۆزه‌‌توندڕه‌ویه‌کان. ئه‌نجامی‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌کۆماریه‌‌میانڕه‌وه‌کان‌که‌‌نوێنه‌ری‌چینی‌بۆرجوازو‌پیاوه‌‌بازرگانه‌کان‌و پیشه‌سازیه‌کان500کورسیان‌وه‌ده‌ست‌هێنان،پادشاییه‌کانیش200کورسی،کۆماریه‌‌چه‌پڕه‌وه‌کان وسۆشیالیسته‌کان‌ته‌نها100کورسی‌یان‌وه‌ده‌ست‌هێنا. به‌م‌شێوه‌یه‌‌رێگاکه‌‌له‌به‌رده‌م‌شۆڕش‌ڕونتر‌بوو. یه‌که‌م‌ئه‌رکی‌ئه‌نجومه‌ن‌دانانی‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسیی‌نوێ‌بوو،ئه‌م‌ده‌ستوره‌‌فرانسای‌کرده کۆمارێکی‌ده‌ستوری‌سه‌رۆکی‌کۆمار‌حوکمڕانیی‌بکات‌بۆماوه‌ی4ساڵ‌له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌ڕاسته‌وخۆ‌دێته هه‌ڵبژاردن،هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌جێبه‌جێ‌کردن‌ده‌خرێنه‌‌به‌رده‌ستی‌سه‌رۆک،ده‌سه‌ڵته‌کانی‌یاسادانانیش ده‌خرێنه‌‌به‌رده‌ست‌ئه‌نجومه‌نێکی‌نوێنه‌ران‌که‌‌هه‌ر3ساڵ‌جارێک‌دێته‌‌هه‌ڵبژاردن‌له750ئه‌ندامیش‌پێک دێت. له‌یه‌که‌م‌هه‌ڵبژاردنی‌سه‌رۆک‌کۆماردا‌که‌‌له‌‌دێسه‌مبه‌ری1848ئه‌نجام‌درا‌لویس‌ناپۆلیۆن‌ی‌برازای ناپۆلیۆن‌بۆناپڕت‌به5500000پێنج‌ملیۆنو‌نیو‌ده‌نگ‌له‌‌کۆی‌حه‌وت‌ملیۆن‌ده‌نگ‌به‌‌سه‌رۆک‌کۆمار ده‌رچو،هه‌ر‌وه‌کو‌پێشتر‌رای‌گه‌یاندبوو‌ئه‌م‌بۆ‌ئه‌وه‌‌خۆی‌هه‌لبژاردوه‌‌تا‌پێگه‌و‌ستونه‌کانی‌ئارامی وئاسایش‌له‌‌وڵت‌قایم‌بکات.
له2یدێسهمبهری1852له‌سه‌ر‌داوای‌ئه‌نجومه‌نی‌یاسا‌دانان‌گه‌لی‌فرانسا‌ره‌زامه‌ندی‌یان‌دا‌به دامه‌زراندنی‌ناپۆلیۆن‌وه‌کو‌ئیمپڕاتۆری‌فرانسای.به‌م‌شێوه‌یه‌‌کۆماری‌دووه‌م‌له‌‌فرانسا‌هه‌ناسه‌ی هه‌لکێشاو‌له‌‌قۆناغی‌سه‌ره‌تای‌دایه. له‌‌کۆتایی‌ده‌بێ‌شتێک‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌ئه‌وروپا‌وگردبوونه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌سه‌ر‌شۆڕشی‌شوباتی 1848بزانین. هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌بریتانیا‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌دان‌به‌‌کۆماری‌دووه‌می‌فرانسا‌بنێ‌وه‌کو‌ئاماژه‌یه‌ک‌که‌‌رازی نیه‌‌که‌س‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌وه‌ر‌بدات.به‌ڵم‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز‌به‌شێوه‌یه‌کی‌لواز‌هه‌ندێک‌چاڵکیی ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕین‌وه‌کو‌دوایین‌چاڵکیی‌به‌ر‌له‌‌ون‌بوونی‌‌یه‌کجاره‌کیی،نه‌مساش‌له‌فرانسای‌داواکرد‌که ریز‌پابه‌ندیی‌خۆی‌بۆ‌هاوپه‌یمانێتیه‌کان‌رابگه‌یه‌نێت،مه‌به‌ستی‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌بوو. به‌ڵم‌دواتر‌به‌هۆی‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌گڕی‌شۆڕش‌له‌‌هه‌موو‌وڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌ئه‌وه‌نده‌یان‌بۆ‌مایه‌وه هه‌ریه‌که‌‌خه‌ریکی‌باری‌ئالۆزی‌ناوه‌خۆی‌و‌پاراستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بێت،کۆتایی‌لێدوانه‌کان‌به لێدوانه‌که‌ی‌لپارتین‌ی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌هاتن‌کاتێک‌وتی‌نیازمان‌نیه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بگه‌رێینه‌وه‌‌دان‌به رێککه‌وتنه‌کانی‌ساڵی1815دا‌بنێین.
شۆڕشی‌نه‌مسا-هه‌نگاريا)مه‌جه‌ر( به‌‌درێژایی‌ماوه‌ی‌حوکمڕانیی‌مه‌ترنیخ‌هه‌وڵی‌ده‌دا‌به‌هه‌ر‌به‌هایه‌ک‌بێ‌سیاسه‌تی‌دیفاکتۆبه‌سه‌ر ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌دا‌بسه‌‌پێنێ.واته‌‌هه‌مان‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وروپا‌گرتبوویه‌‌به‌ر،هه‌رده‌م خۆی‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌گۆڕان‌دورده‌خسته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌دۆخه‌کان‌هه‌ر‌به‌کۆنی‌بمێننه‌وه‌و‌ئه‌ویش‌خۆی‌به سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌‌خه‌ریک‌بکات،فاکته‌ری‌راپه‌راندنی‌کاره‌کانیشی‌پۆلیستاری‌بوون،پۆلیسی‌کردبووه دارده‌ستی‌خۆی‌بۆ‌پاراستنی‌ده‌سه‌ڵت‌و‌سه‌لمه‌تی‌خۆی.چاودێری‌و‌سانسۆری‌خستبووه‌‌سه‌رچاپه‌مه‌نی‌و رۆژنامه‌کان،دانیشگه‌و‌مامۆستاکان‌له‌‌ژێر‌ئه‌وپه‌ری‌چاودێری‌دابوون‌به‌‌دیدی‌ئه‌م‌بنکه‌ی‌هه‌مووراپه‌رین‌و کاره‌‌چاڵکیه‌کانی‌راپه‌رینن،هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌کانی‌شانۆگه‌ری‌وهونه‌ری‌وێنه‌‌کێشانی‌خستبووه‌‌ژێر‌فه‌رمانی خۆی،پۆلیسی‌سه‌رفرازکردبوو‌بۆچاودێری‌کردنی‌هه‌موو‌کاره‌کان‌ته‌نانه‌ت‌نامه‌ی‌هاوڵتیانیشیان‌ده‌‌پشکنی، ئه‌وه‌بوو‌که‌‌گڕیلبارزر‌شاعیرله‌‌نامه‌یه‌کیدا‌بۆ‌بێتهۆڤنی‌نوسی،حه‌سودیت‌پێ‌ده‌به‌م‌به‌وه‌ی‌ته‌نها‌مۆسیک جاسوسیی‌وچاودێریی‌له‌سه‌رناکرێ.
مه‌ترنیخ‌به‌م‌کارانه‌‌ده‌یه‌ویست‌هه‌موو‌په‌نجه‌ره‌‌کانی‌سنوری‌وڵت‌بگرێ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بای‌بیری‌ئازادی نه‌گاته‌‌هاوڵتیانی‌نه‌مسایی‌و‌توشی‌نه‌خۆشیی‌شۆڕش‌وبیری‌ئازادی‌نه‌‌بن،ئه‌و‌نه‌خۆشیه‌ی‌دوای‌شۆڕشی فه‌ره‌نسی‌خه‌ڵک‌پێی‌ئاشنا‌بوون،مه‌ترنیخ‌له‌‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و‌له‌بار‌چونی‌جه‌سته‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌ی ده‌ترسا،گوێی‌به‌‌هیچ‌داخوازی‌وگۆڕانێک‌نه‌ده‌دا‌به‌‌درێژایی‌سه‌رده‌می‌حوکمڕانیی‌ئاماده‌‌نه‌بوو‌هیچ چاکسازیه‌ک‌بکات،هه‌رده‌م‌بانگه‌وازی‌خه‌ڵکی‌ره‌ت‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌داوای‌چاکسازییان‌ده‌کرد‌به‌‌مه‌زنده‌ی ئه‌و‌باشترین‌چاکسازی‌ئه‌وه‌یه‌‌هه‌موو‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌شارستانێتی‌له‌‌نێوان‌ئه‌وروپای‌رۆژئاواو‌نه‌مسا بپچرێنێت.
له‌‌لیه‌که‌ی‌تری‌حوکمه‌وه‌‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌له‌‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کان‌رۆژ‌به‌‌رۆژ‌زیاتر‌ده‌بووو‌خه‌ڵک بێزارتر‌ده‌بوون‌ژماره‌ی‌ئۆپۆزسیۆن‌روه‌و‌هه‌ڵکشان‌بوو،ئه‌وکاته‌ی‌ساڵی1848داهات‌بێزاریی‌خه‌ڵک‌له مه‌ترنیخ‌گه‌یشتبووه‌‌لوتکه،ئه‌م‌پیاوه‌‌ببووه‌‌دوژمنی‌سه‌ره‌کیی‌هه‌موو‌ئه‌وانه‌ی‌بیر‌له‌‌ئازادی‌ومافی‌چاره‌ی خۆنوسین‌ده‌که‌نه‌وه،وای‌لێ‌هاتبوو‌پۆلیس‌نه‌یده‌توانی‌زاری‌ئه‌و‌هه‌موو‌خه‌ڵکه‌‌بگرێت‌که‌‌له‌‌هه‌موو شوێنێک‌بێزاری‌وناڕه‌زاییان‌ده‌رده‌بری،ته‌نانه‌ت‌بێزاری‌گه‌یشتبووه‌‌کۆشکی‌پادشاش‌کاتێک‌شازاده سۆفی‌براژنی‌ئیمپڕاتۆر‌زۆر‌به‌‌توندی‌ره‌خنه‌ی‌له‌‌ره‌فتاره‌کانی‌ده‌گرت‌هه‌روه‌ها‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌ده‌وڵه‌ت که‌‌کاروباری‌ئیمپڕاتۆری‌ده‌برد‌به‌‌رێوه‌‌ره‌خنه‌و‌تاوانبار‌کردنه‌کانی‌بۆ‌ده‌هاتن. له‌‌نێوه‌ندی‌بۆرجوازه‌کان‌وخاوه‌ن‌پیشه‌ساز‌وبازرگانه‌کان‌پڕته‌و‌بۆره‌‌به‌رز‌بوونه‌وه‌‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی داوای‌گۆرنکاریان‌ده‌کرد‌داوای‌رژێمێکی‌دیموکراسیی‌ده‌ستوریان‌ده‌کرد‌که‌‌ئازادی‌ویه‌کسانی‌بۆ‌خه‌ڵک ده‌سته‌به‌ر‌بکات. ئه‌و‌نه‌یوێرا‌بۆرجوازه‌کان‌تاوانبار‌بکات‌به‌ڵم‌کرێکارو‌شۆڕشگێڕه‌کانی‌به‌وه‌‌تاوانبار‌کرد‌که‌‌کار‌بۆ روخانی‌حکومه‌ت‌ده‌که‌ن‌ئه‌مه‌ش‌گیانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌ده‌خاته‌‌خه‌ته‌ر‌به‌هۆیه‌وه‌‌دانی‌به‌‌لوازی حکومه‌ته‌که‌ی‌نا‌زیاتر‌له‌‌جارێک‌هاواری‌کردبوو‌ووتبووی:پشتگیری‌له‌‌رژێمێکی‌روخاو‌ده‌که‌م. له‌گه‌ڵ‌درک‌پێکردنی‌به‌‌له‌ده‌ست‌دانی‌جله‌وی‌حوکم‌به‌هۆی‌بێ‌توانایی‌له‌‌مامه‌ڵه‌‌کردن‌له‌گه‌ڵ‌گۆڕانه‌کان وبه‌ساڵ‌چونی‌ته‌مه‌نی‌و‌بێتوانایی‌له‌‌گونجانی‌رژێم‌له‌گه‌ڵ‌دۆخه‌‌نوێکان‌خۆی‌دایه‌‌ده‌ست‌قه‌ده‌ر‌وله کۆشک‌لێی‌دانیشت‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌یه‌کی‌نه‌دیار. له1848بای‌شۆڕش‌له‌‌سێ‌لی‌جیاوه‌‌هه‌لیان‌کرد. ا_له‌سه‌ر‌ئاستی‌حکومی‌ده‌سه‌ڵتی‌وڵت‌له‌و‌په‌ری‌لوازی‌دابوو،فه‌ردیناندی‌ئیمپڕاتۆر‌هه‌م‌له‌ڕووی ته‌مه‌ن‌هه‌م‌له‌‌روی‌ئه‌قله‌وه‌‌په‌ککه‌وته‌‌ببوو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌توانادا‌نه‌ما‌بوو‌به‌رپرسیارێتیی‌وڵت‌بگریته‌‌ئه‌ستۆ، ووڵت‌ئه‌وسا‌له‌لیه‌ن‌ئه‌نجومه‌نی‌ده‌وڵه‌ته‌وه‌‌به‌ڕێوه‌‌ده‌چو‌ئه‌ویش‌مه‌ترنیخ‌خۆی‌به‌سه‌ردا‌سه‌پاندبوو، ناڕه‌زایی‌خه‌ڵک‌له‌‌مه‌ترنیخ‌ره‌نگی‌دابووه‌وه‌‌سه‌ر‌دام‌وده‌زگا‌حکومیه‌کان: ب_له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌دیسان‌خه‌ڵک‌له‌وپه‌ڕی‌ئازارو‌ناخۆشی‌دا‌ده‌ژیا،ده‌زگا‌پۆلیسیه‌که‌ی مه‌ترنیخ‌که‌‌بۆ‌چاودێری‌کردن‌وخه‌ڵک‌تۆقاندن‌دایمه‌زراندبوو‌له‌‌توانای‌نه‌مابوو‌پێش‌له‌‌هه‌وای‌ئازادی‌و بیری‌شۆڕشگێڕانه‌ی‌رۆژنامه‌گه‌ر‌و‌خوێنداکاره‌‌رۆشنبیره‌کان‌بگرێ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌واڵه‌کان‌له‌‌فرانساوه نه‌گه‌ن،ئه‌م‌حه‌زه‌ی‌خاوه‌ن‌پیشه‌و‌خوێندکارو‌رۆشه‌نبیران‌بۆ‌که‌شو‌هه‌وای‌ئازادی‌که‌‌سه‌رتاپای ئه‌وروپای‌گرتبووه‌وه‌‌خه‌ڵکی‌نه‌مساش‌حه‌زی‌لێ‌بوو. ج_سه‌رهه‌ڵدانی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کی‌به‌هێز‌له‌‌لیه‌ن‌گه‌لنی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌وه‌کو‌هێزێکی‌کاریگه‌ر مه‌ترسی‌ترین‌شت‌بوو‌که‌‌مه‌ترنیخ‌لێی‌ده‌ترسا‌چونکه‌‌ئه‌و‌ره‌فتارو‌کاره‌‌توندو‌تیژیه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌یارانی به‌کار‌ده‌هێنا‌پاساوی‌ئه‌وه‌‌بوو‌تا‌ته‌وژمی‌ره‌وتی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌فرانسا‌رویداوه‌‌نه‌گاته‌‌نه‌مسا،ئهو دڵنیا‌بوو‌ته‌نها‌ئه‌م‌ره‌وته‌یه‌‌ده‌توانێ‌کورسیه‌که‌ی‌له‌ق‌بکات.ئیمپڕاتۆریه‌ت‌له‌‌گه‌ڵێک‌نه‌ته‌وه‌ی‌له‌یه‌ک‌جیا پێک‌هاتبوو،جیا‌له‌‌روی‌ئاین،زمان،ره‌گه‌ز،شارستانیه‌ت...هیچ‌شتێک‌له‌‌یه‌کی‌نزیک‌نه‌ده‌کردنه‌وه‌‌جگه دلسۆزی‌بۆ‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌نه‌بێ.له‌م‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌ئه‌ڵمان‌و‌پۆلۆن‌وسلۆڤاک‌وچیک‌ورۆمان‌و‌کروات
وسلۆڤین‌وئیتالیی‌تیا‌بوو،له‌مه‌‌خه‌ته‌رناک‌تر‌هه‌یه‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌م‌نه‌ته‌وانه‌‌داوای‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین بکا‌هه‌ر‌یه‌که‌ی‌به‌لیه‌کدا‌بروا؟ئه‌وه‌ی‌له‌‌هه‌موو‌شتێک‌مسۆگه‌ر‌تره‌‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌له‌‌توانای‌مه‌ترنیخ‌دا‌نیه ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌بووه‌ستێنێ‌له‌‌روی‌ئه‌م‌هه‌موو‌روداوانه‌دا‌به‌رگری‌بکات‌رێگه‌‌له‌‌گۆڕان‌و‌به‌ره‌و‌پێش چون‌بگرێ‌ئه‌وه‌بوو‌روداوه‌کانی‌ساڵی1848ئه‌م‌بۆچونانه‌یان‌سه‌لماندن.
شۆڕش‌له‌‌ڤیه‌ننا ره‌نگدانه‌وه‌ی‌شۆڕشی‌شوبات‌له‌‌فرانساو‌شۆڕشه‌کانی‌ئیتالیا‌وئه‌ڵمانیا‌ی‌رۆژئاوا‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌به‌رچاو له‌‌شه‌قامه‌کانی‌ڤیه‌ننا‌ده‌نگیان‌دایه‌وه‌‌تا‌له3یئاداری1848کۆمه‌ڵێک‌خۆپیشاندانی‌خوێندکار‌وکرێکاران شه‌قامه‌کانی‌ڤیه‌ننایان‌هه‌ژاند،خۆپیشانده‌ران‌هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌کۆشکی‌دییات‌ئه‌ندامه‌کانیان‌ناچارکردن داوا‌له‌‌مه‌ترنیخ‌بکه‌ن‌ده‌ست‌له‌‌کار‌بکێشێته‌وه،له‌هه‌مان‌رۆژ‌کاتێک‌سه‌ربازه‌کان‌ته‌قه‌یان‌له خۆپیشانده‌ران‌کرد‌وخوێن‌رژا‌ئیتر‌شۆڕش‌راگه‌یه‌ندرا،ئه‌وساته‌‌پادشا‌ده‌ستی‌له‌‌مه‌ترنیخ‌هه‌ڵگرتو‌داوای لێ‌کرد‌هه‌ر‌ئێستا‌ده‌ست‌له‌‌کار‌بکێشێته‌وه،دوو‌رۆژ‌دواتر‌مه‌ترنیخ‌وڵتی‌جێ‌هێشت‌و‌به‌ره‌و‌ئینگلته‌را رای‌کرد. ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌شڵوی‌شۆڕش‌هه‌موو‌ناوچه‌و‌شارێکی‌گرته‌وه‌‌به‌‌پایته‌ختیشه‌وه‌‌داخوازیه‌کانی‌گه‌لن به‌رز‌بوونه‌وه‌‌به‌‌دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێکی‌ده‌ستوریی‌دیموکراسی‌که‌‌هه‌موو‌داخوازیه‌کانی‌گه‌لن جێبه‌جێ‌بکات‌به‌تایبه‌ت‌جوتیار‌وکرێکاره‌کان‌تا‌ئه‌و‌جیاوازیه‌ی‌له‌‌نێوان‌ئه‌وان‌وشکۆمه‌ند‌و‌نوبه‌لکاندا هه‌یه‌‌ئه‌وانه‌ی‌خاوه‌نی‌مولک‌و‌سه‌رمایه‌ی‌زۆرن‌و‌له‌‌باج‌وخزمه‌تی‌سه‌ربازی‌بووردراون‌و‌پۆست‌و‌پله به‌رزه‌کانی‌حکومه‌تیشیان‌قۆرخ‌کردوه. دوای‌راکردنی‌مه‌ترنیخ‌له‌‌نێو‌سه‌نته‌ره‌کانی‌حوکم‌دا‌کۆمه‌ڵێک‌وه‌زیری‌ئازادیخوازی‌تێ‌که‌وتن.دواتر له‌ئه‌نجامی‌هه‌ندێک‌روداوی‌توندو‌تیژی‌له15ی‌مایۆ‌و‌رێککه‌وتن‌له‌سه‌ر‌داواکردنی‌ئه‌نجام‌دانی هه‌ڵبژاردنی‌نوێ‌به‌شێوه‌یه‌ک‌هه‌موو‌که‌س‌بۆی‌هه‌بێ‌ده‌نگ‌بدات‌بۆ‌دانانی‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسیی نوێ،مافی‌هه‌موو‌که‌سی‌لێ‌مسۆگه‌ر‌بێ،ئه‌نجومه‌ن‌یه‌که‌م‌کۆبونه‌وه‌ی‌خۆی‌به‌ست. له31ی‌ئاب‌کاتێک‌بڕیاری‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌مافی‌ده‌ره‌به‌گایه‌تی‌درا‌یه‌که‌م‌به‌رهه‌می‌شۆڕشیان‌چنی، کێشه‌کانی‌نێوان‌هاوڵتیان‌به‌‌رونی‌به‌ده‌ر‌نه‌که‌وتن،به‌ڵم‌بی‌ئومێد‌بوون‌له‌‌هه‌لی‌دامه‌زراندنی حکومه‌تێکی‌دیموکراسی‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت.
روداوه‌کانی‌هه‌نگاريا هه‌نگاریه‌کان‌خاوه‌نی‌مێژوویێکی‌پڕ‌له‌‌سه‌روه‌ریی‌کۆن‌بوون‌ته‌نانه‌ت‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌بێنه‌‌ژێر‌رکێفی ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساش،ئه‌وان‌به‌‌هه‌وڵو‌توانای‌خۆیان‌دۆخێکی‌جیاوازیان‌بۆ‌خۆیان‌خوڵقاندبوو،تهنها ئه‌وان‌ده‌ستورێکی‌کۆنی‌تایبه‌تیان‌هه‌بوو‌بۆ‌رێکخستنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌و ئۆروستوکراتی‌به‌م‌ده‌ستوره‌‌مافه‌‌کۆنه‌کان‌ده‌پارێزران،هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تای‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌مه‌وه‌‌بانگه‌وازی
نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌ناو‌هه‌نگاریایه‌کان‌بڵو‌ببووه‌وه،مه‌زنترین‌گوتار‌خوێن‌و‌رۆژنامه‌نوسی‌نه‌ته‌وایه‌تیان کۆسسوت‌بوو،که‌‌کاری‌بۆ‌ژیاندنه‌وه‌ی‌زمانی‌هه‌نگاریی‌کۆن‌کردو‌له‌‌شوێن‌زمانی‌ئه‌ڵمانیای‌دانا‌که ئه‌وسا‌زمانی‌فه‌رمیان‌بوو،هه‌ر‌ئه‌ویش‌بوو‌بانگه‌وازیی‌بۆ‌سه‌ربه‌خۆی‌وڵتی‌کرد.
لگۆس کۆسسوت
توانیی‌سود‌له‌‌روداوه‌کانی1848ی‌ڤیه‌ننا‌و‌ئیتالیا‌وه‌ربگرێت‌که‌‌وڵتی‌به‌ره‌و‌په‌شێوی‌برد‌به‌هۆیه‌وه ده‌وڵه‌ت‌ڕوبه‌ڕووی‌ته‌نگ‌وچه‌له‌مه‌‌هات،هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌دییات‌زۆریان‌لێ‌کرد‌که‌‌بڕیار‌له‌سه‌ر دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێک‌بدات‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌ئه‌م‌له‌گه‌ڵ‌دامه‌زراندنی‌پاسه‌وانی‌ئه‌هلی‌و‌دانانی ده‌ستورێکی‌نوێ‌بۆ‌ووڵت.هه‌ر‌به‌‌هه‌وڵه‌کانی‌ئه‌م‌بوون‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئیمتیازاته‌‌دارایه کۆنه‌کانی‌چینی‌ئۆروستوکراته‌کان‌درا‌له‌گه‌ل‌ئه‌ویش‌مافی‌ده‌ره‌به‌گه‌‌کانیش‌هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه‌‌به‌‌ره‌ها کردنی‌ئازادیی‌رۆژنامه‌و‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان،واته‌‌کۆسسوت‌توانیی‌به‌‌یه‌ک‌که‌ره‌ت‌ده‌وڵه‌تێکی‌دیموراسیی نوێ‌له‌‌هه‌نگاریا‌دابمه‌زرێنێ.
روداوه‌کانی‌پڕاگ له‌‌پڕاگیش‌میساقی‌بۆهیما‌په‌خش‌کرا‌ئه‌مه‌ش‌وه‌کو‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسیی‌ئازاد‌ئه‌ژمار‌ده‌کرێت‌که مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌به‌‌چیکه‌کان‌ده‌دا.دواتر‌له‌‌حوزه‌یرانی‌هه‌مان‌ساڵ‌کۆنگره‌یه‌کی گشتی‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌هه‌موو‌گه‌لنی‌سلڤی‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌به‌سترا: چیک،ساڵۆڤاک،رۆتین،سلڤیۆ‌ی‌خوارو‌و‌پۆلۆنیه‌کان‌و‌روسه‌کان.ئامانج‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌تاو‌توێ کردنی‌توانای‌دامه‌زراندنی‌یه‌کیه‌تیی‌سلڤی‌بوو،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌مسایی‌و‌ئه‌ڵمانه‌کان‌رقی‌زۆریان‌له گه‌لی‌سلڤی‌بوو‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌ش‌خۆی‌دروست‌کردنی‌ته‌گه‌ره‌یه‌ک‌بوو‌له‌‌به‌رده‌م‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌بۆیه‌‌ئه‌م کۆنگره‌یه‌‌شه‌پۆلێکی‌وروژاندن‌و‌ره‌گه‌ز‌په‌رستیی‌له‌‌ڤیه‌ننا‌له‌‌نێوه‌ندی‌سه‌ربازی‌و‌وسیاسیدا‌دروست کرد.ئه‌وه‌ی‌پتر‌به‌رپڕسه‌کانی‌توشی‌ترس‌ودله‌‌راوکێ‌کرد‌گه‌شه‌‌کردنی‌ئه‌م‌شه‌پۆڵه‌‌بوو‌له‌‌نێو
نه‌ته‌وه‌کانی‌کروات‌وسرب‌و‌رۆمانیه‌کان‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌هه‌نگاریه‌کان‌دان‌ئه‌وانیش‌کاریان‌بۆ هه‌مان‌هه‌نگاو‌ده‌نا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌مافه‌‌ره‌واکانیان‌شاد‌بن‌له‌وانه‌‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین. له‌‌کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌روداوانه‌‌له17ی‌حوزه‌یران‌فه‌رمانده‌ی‌سه‌ربازگه‌ی‌نه‌مسا‌له‌‌بۆهیمای‌چیکۆسلۆڤاکیا له‌شکرێکی‌له‌‌سه‌ربازه‌کان‌رێکخست‌به‌ره‌و‌پڕاگ‌هه‌ڵمه‌تی‌برد،توانیی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌شاردا‌بگرێ‌و بڵوه‌ش‌به‌‌کۆنگره‌که‌‌بکاو‌حکومه‌ته‌‌خۆجێیه‌که‌ش‌له‌ناو‌به‌رێ. له27ی‌ئۆکتۆبه‌ر‌ویندشگراز‌فه‌رمانده‌‌و‌پاله‌وانی‌داگیرکردنی‌پڕاگ‌توانیی‌بزوتنه‌وه‌ی‌دیموکراتیخواز له‌‌نه‌مسا‌له‌ناو‌به‌رێ‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌گیانی‌شۆڕشگێریی‌تیا‌که‌م‌ببو‌به‌هۆی‌گۆرانی‌دۆخه‌کان‌ئاراسته کۆنه‌پارێزه‌کان‌به‌سه‌ر‌دۆخه‌کاندا‌زاڵ‌ببون‌له‌م‌کاته‌دا‌کێشه‌‌جوداخوازیه‌کان‌سه‌ریان‌هه‌ڵدابوو. له21ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1848سیاسه‌تمه‌داری‌به‌ناوبانگ‌شوارتزن‌برگ‌که‌‌به‌‌هه‌وڵو‌بلیمه‌تی‌خۆی‌توانیی ئه‌رکانی‌حوکم‌له‌‌ڤیه‌ننا‌له‌سه‌ر‌بنه‌مایه‌کی‌ده‌زگایی‌بسه‌پێنێ‌و‌بروا‌به‌‌سه‌لمه‌تی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌بێنێ‌و زۆر‌له‌‌فه‌ردیناندی‌نه‌خۆش‌و‌لواز‌بکات‌ده‌ست‌له‌‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌هه‌لگرێ‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسوا جۆزێڤی‌برای. له‌‌به‌رامبه‌ر‌گه‌شه‌سه‌ندنی‌هزری‌جوداخوازی‌له‌‌ناو‌هه‌نگاریه‌کاندا‌حکومه‌تی‌نه‌مسا‌بیری‌له‌وه‌‌کرده‌وه که‌‌دراوسێکانیان‌لێ‌هانده‌ن،بیریان‌له‌‌کرواته‌‌وشکه‌کان‌کرده‌وه‌‌که‌‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌توند‌وبه‌قینن‌لێیان، له‌لیه‌ن‌خۆشیه‌وه‌‌له‌شکرێکی‌بۆ‌ناردن‌تا‌ناچاریان‌بکات‌ده‌ست‌له‌‌مه‌رامه‌کانیان‌هه‌ڵگرن،به‌ڵم‌به‌هۆی خه‌ریک‌بوونی‌حکومه‌تی‌نه‌مسا‌به‌‌شۆڕشه‌کانی‌ئیتالیا‌له1848له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌به‌خێرا‌هه‌نگاریه‌کان ناچار‌بکات،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وه‌خوازه‌کان‌و‌سه‌رکرده‌که‌یان‌کۆسسوت‌بتوانێ‌جێ‌پێی‌خۆی‌له ناو‌شۆڕشگێڕان‌قایم‌کاو‌له‌‌نیسانی1849دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێکی‌کۆماریی‌دیموکراسی‌ی‌سه‌ربه‌خۆ‌له هه‌نگاریا‌را‌بگه‌یه‌نێ. له‌‌به‌رامبه‌ر‌په‌ره‌سه‌ندنی‌بزوتنه‌وه‌‌رزگاریخوازه‌کاندا‌نه‌مساییه‌کان‌هیچیان‌بۆ‌نه‌مایه‌وه‌‌ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌داوای کۆمه‌ک‌له‌‌قه‌یسه‌ر‌بکه‌ن،ئه‌ویش‌له‌‌ئابی1849هه‌رزو‌به‌‌پیریانه‌وه‌‌چوو‌له‌شکرێکی‌مه‌زنی‌نارده‌‌سه‌ر کۆماریخوازه‌کان‌وحوکمه‌ته‌که‌یانی‌لێ‌روخاند‌و‌سزای‌زۆریشی‌به‌سه‌ردا‌سه‌پاندن.
شۆڕشه‌کانی‌ئیتالیا ئه‌گه‌ر‌نه‌مساییه‌کان‌له1830توانیان‌به‌سه‌ر‌شۆڕشه‌کانی‌ئیتالیه‌کاندا‌زاڵ‌بن‌و‌هه‌ر‌زوو‌به‌زوو‌یاسایه‌کی توندو‌سته‌مکاریان‌به‌سه‌ردا‌بسه‌پێنن‌ئه‌وا‌ئه‌مه‌‌رێگه‌‌له‌‌دوباره‌‌ژیانه‌وه‌ی‌تۆی‌ئازادی‌ناگرێ‌که‌‌له سه‌رده‌می‌شۆڕشی‌فه‌ره‌نسیه‌وه‌‌له‌‌ناخی‌ئه‌و‌میله‌ته‌‌چێندراوه.دۆزی‌ئیتالیه‌کان‌ته‌نها‌له‌لیه‌ن‌ئیتالیه‌کان خۆیانه‌وه‌‌گرنگ‌نه‌بوو،به‌ڵکو‌له‌‌هه‌موو‌دونیا‌جێی‌بایه‌خ‌وگرنگی‌پێدان‌بوو‌ئه‌ویش‌به‌هۆی‌مێژووی‌پڕ له‌سه‌روه‌ریی‌ئه‌م‌نه‌ته‌وه‌یه‌و‌رۆلی‌پڕ‌بایه‌خیان‌وێڕای‌ئه‌و‌سته‌م‌وزۆرداریه‌ی‌له‌ده‌ست‌مه‌ترنیخه‌وه‌‌بینیان، ئیتالیه‌‌په‌ناهه‌نده‌کان‌بۆ‌هه‌ر‌وڵتێک‌بچوبان،به‌گه‌رمی‌پێشوازیان‌لێ‌ده‌کرا.
مازينی
مه‌زن‌ترین‌و‌قاره‌مان‌ترین‌که‌سی‌راکردو‌یه‌کێک‌له‌‌ئه‌ستێره‌‌دره‌وشاوه‌کانی‌بوواری‌رزگاری‌مازینی بوو،به‌هۆی‌چه‌وساندنه‌وه‌و‌سته‌مکاریی‌ده‌سه‌ڵتدارانی‌نه‌مسا‌له‌‌له‌نده‌ن‌میوان‌بوو،دامه‌زرێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی‌ئیتالیای‌فه‌تات‌بوو
مازینی
له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵت‌وه‌کو‌چاوێکی‌خه‌ولێنه‌که‌وتو‌کاری‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌وڵته‌که‌ی‌ده‌کرد‌له‌‌په‌یوه‌ندیی به‌رده‌وامیدا‌له‌گه‌ڵ‌خه‌باتگێڕانی‌ناوه‌وه‌‌و‌ده‌ره‌وه‌‌له‌‌کارو‌چاڵکیه‌کانی‌دا‌به‌رده‌وام‌بوو،هه‌رچه‌نده شاعیری‌ئینگلیزی‌ی‌مه‌زن‌بیرۆن‌له‌و‌نه‌بوو‌له‌‌روی‌شۆڕش‌گێری‌و‌دلسۆزیی‌بۆ‌دۆزه‌که. مازینی‌له‌‌به‌یاننامه‌ی‌دامه‌زراندنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ئیتالیای‌فه‌تات‌له‌‌ساڵی1831له‌‌ده‌ربڕینی‌رای‌خۆی سه‌باره‌ت‌به‌‌دوارۆژی‌نه‌ته‌وه‌که‌ی‌ووتی:دوارۆژی‌نه‌ته‌وه‌ی‌ئیتالیا‌ده‌بێ‌له‌‌سه‌ر‌سێ‌بنه‌ما‌دا‌بمه‌زرێ: سهربهخۆیی،رزگار‌بوون‌له‌‌حوکمی‌بێگانه،یه‌کبوون.به‌م‌شێوه‌یه‌‌بزوتنه‌وه‌که‌ی‌به‌ره‌و‌ره‌وشێکی‌تر‌برد به‌ره‌و‌ئامانجی‌یه‌کبوون‌جیا‌له‌‌بزوتنه‌وه‌ی1830دور‌له‌‌رۆمانتیکی،بۆ‌به‌رنامه‌‌و‌ئامانجه‌کانی‌پلنی دیارو‌رونی‌ده‌ست‌نیشان‌کردن‌هه‌زاره‌ها‌رۆله‌ی‌خۆبه‌خت‌کا‌ری‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ئیتالیای‌فه‌تات‌ی‌بۆ‌له‌‌ژوان دانان،به‌نهێنی‌وبه‌‌ئاشکرا،خۆشی‌په‌یمانی‌دا‌تا‌سه‌رکه‌وتن‌بخه‌بتێ،ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌بانگه‌وازه‌که‌ی مازینی‌بۆ‌یه‌کیه‌تی‌و‌رزگارکردن‌له‌‌نیوه‌ندی‌گه‌لی‌ئیتالیا‌زۆر‌به‌گه‌رمی‌پێشوازیان‌لێ‌کرا‌ته‌نانه‌ت‌له لیه‌ن‌هه‌ندێک‌له‌‌نیوه‌نده‌کانی‌فه‌رمانڕه‌واکانیش‌به‌پیریه‌وه‌‌هاتن،شارل‌ئه‌لبرت‌پادشای‌بیامۆن‌وسه‌ردینیا بانگه‌وازه‌که‌ی‌مازینیی‌پێ‌په‌سند‌بوو‌دروست‌بوونی‌وڵتێکی‌ئیتالیای‌یه‌کگرتوی‌ئازاد‌دور‌له‌‌کۆدو به‌ندی‌داگیر‌کاری‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌هێدی‌هێدی‌لێی‌نزیک‌بێته‌وه.
گاریباڵدی
گاريباڵدی له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌لتینی‌دورخراوه‌یه‌کی‌تر‌گاریباڵدی‌بوو‌ئه‌ویش‌بلیمه‌تێکی‌تری‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌ئیتالیا بوو‌که‌‌هه‌وڵی‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌نیشتمانه‌که‌ی‌ده‌دا،له‌‌منداڵیه‌وه‌‌هۆگری‌بیری‌ئازادی‌بووه‌‌ئه‌وکاتیش بڕوای‌به‌‌بیروراکانی‌مازینیی‌هێنوه‌و‌به‌هۆیه‌وه‌‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌ریزه‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ئیتالیای‌گه‌نج‌ه‌وه کردوه،له‌‌ناخه‌وه‌‌بڕوای‌به‌‌رزگار‌کردنی‌نه‌ته‌وه‌که‌ی‌هه‌بوو‌هه‌رده‌م‌ده‌یووت)مردن‌له‌‌ژیانی‌کۆیله‌تی باشتره(. له‌ئه‌نجامی‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌رزگاریخوازانه‌‌له‌‌که‌شتیگه‌لی‌بیامون‌ناچار‌ده‌بێ‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکای خوارو‌رابکات‌له‌وێش‌به‌‌کارو‌چاڵکیی‌رزگار‌کردنی‌نه‌ته‌وه‌که‌یه‌وه‌‌خه‌ریک‌ده‌بێ‌کۆمه‌ڵێک‌گه‌نجی خوێنگه‌رم‌له‌‌خۆی‌کۆ‌ده‌کاته‌وه‌‌له‌و‌ئه‌زمونه‌‌فێری‌گه‌ڵێ‌شت‌ده‌بێ،له‌‌کاتێکا‌پیاوێکی‌سیاسه‌تمه‌دار‌بوو، بووبه‌‌پیاوێکی‌خاوه‌ن‌ئه‌زمون‌و‌شاره‌زاش‌له‌‌بوواری‌سه‌ربازیدا‌ئه‌مه‌ش‌له‌‌داهاتوو‌له‌‌کاتی‌دامه‌زراندنی کۆمکاری)کراسه‌‌سوره‌کان(له‌‌ئیتالیا‌به‌‌هانایه‌وه‌‌دێ،له‌‌ئاواره‌ییه‌وه‌‌گاریباڵدی‌په‌یوه‌ندیی‌باشی‌له‌گه‌ڵ هاوه‌ڵ‌ودۆستانی‌ناوه‌وه‌‌هه‌بوو‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌گه‌ڵ‌مازینیی‌مامۆستا‌و‌سه‌رۆکی‌له‌‌ئینگلته‌را.
به‌ر‌له‌‌قۆناغی‌شۆڕشه‌کانی1848له‌‌ئیتالیا‌وێڕای‌سته‌م‌وتۆقاندن،بیرو‌راکانی‌مازینی‌وگاریباڵدی‌له‌ناو خه‌ڵکدا‌وه‌کو‌بای‌ئازادی‌ودیموکراسی‌جوله‌و‌بڕیاریان‌هه‌بوون‌ئه‌م‌جوله‌و‌ئه‌زمونانه‌‌خۆیان‌به‌سه‌ر دۆخه‌کاندا‌سه‌پاند. سه‌رکه‌وتنی‌پاپا‌بیۆسی‌نۆیه‌م‌له1846بۆ‌سه‌ر‌کورسیی‌ده‌سه‌ڵت‌جێی‌خۆشحاڵی‌وگه‌شبینیی‌ئیتالیه‌کان بوو‌چونکه‌‌پاپا‌بیوس‌له‌‌دێرزه‌مانه‌وه‌‌به‌‌که‌سێکی‌هه‌ژارپه‌رست‌و‌نزیک‌له‌‌ئازادیخوازان‌ناسرابوو به‌تایبه‌ت‌له‌‌نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کانه‌وه‌‌زۆر‌نزیک‌بوو،له‌سه‌رده‌می‌ئه‌م‌لێبووردنی‌گشتیی‌زیندانیه نیشتمانپه‌روه‌ره‌کان‌درا،قۆناغی‌چاکسازی‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌ده‌وڵه‌ت‌کرا،به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌شاره‌وانیی سه‌ربه‌خۆ‌دامه‌زراند‌ئازادیی‌ته‌واو‌‌به‌‌رۆژانمه‌گه‌ری‌درا،نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کان‌خۆیان‌له‌گه‌ڵ جاکسازیه‌کانی‌گونجاندن‌له‌‌زۆر‌روه‌وه‌‌یه‌کیان‌ده‌گرتن،مازینی‌و‌گاریباڵدی‌پشتگیریه‌کی‌ته‌واوی هه‌نگاوه‌کانیان‌ده‌کردن‌هه‌ندێک‌که‌س‌ناوی‌پاپای‌یه‌کبوونی‌ئیتالیایان‌لێ‌نابوو. له1847دوای‌ماوه‌یه‌کی‌زۆر‌له‌‌دودڵی‌شارل‌ئه‌لبرت‌بڕیاری‌دا‌وه‌زاره‌ته‌کان‌راده‌ستی‌ئازادیخوازه‌کان بکات‌و‌ئازادیی‌رۆژنامه‌گه‌ریی‌راگه‌یاند،دواتر‌لیۆبۆلد‌ی‌دووه‌میش‌هه‌مان‌هه‌نگاوی‌له‌‌توسکانه‌‌نا، ئامێری‌پۆلیسی‌هه‌لوه‌شانده‌وه‌و‌ئازاده‌یکانی‌ره‌ها‌کردن.
شۆڕش کاتێک‌ساڵی1848داهات‌له‌به‌رده‌م‌ئیتالیه‌کان‌هه‌موو‌شتێک‌رون‌و‌ئاشکرا‌بوون‌ده‌بووایه‌‌هه‌موویان کار‌بۆ‌به‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌سێ‌ئامانجه‌کانی‌مازینی‌بکه‌ن‌که‌‌بریتی‌بوون‌له:وه‌ده‌رنان،سهربهخۆیی، یه‌کبوون.ئه‌گه‌ر‌بمانه‌وێ‌ئیتالیا‌سه‌رله‌نوێ‌بژیێنینه‌وه،هه‌رسێ‌ئامانجه‌کان‌به‌‌یه‌که‌وه‌‌به‌ستراون.هه‌ر‌له رۆژی‌یه‌که‌می‌ئه‌و‌ساڵ‌دیار‌بوو‌که‌‌که‌ش‌و‌هه‌واکانی‌ئیتالیا‌به‌لی‌په‌شێوی‌و‌یاخی‌بوون‌ده‌رۆن،کت‌و مت‌واده‌رچوو،له12ی‌جه‌نیوه‌ری‌کاری‌توندو‌تیژی‌له‌‌میرنشینی‌ناپۆلی‌و‌سقلیه‌‌ده‌ستیان‌پێکرد‌پادشا فه‌ردینان‌ناچار‌کردا‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسی‌له‌‌شێوه‌ی‌ده‌ستوری‌فرانسای1830به‌‌گه‌له‌که‌‌بدات، هه‌روه‌ها‌پادشای‌بیامۆن‌شارل‌ئه‌لبێرت‌له‌‌مانگی‌ئادار‌و‌دواتر‌پاپاش‌هه‌مان‌هه‌نگاویان‌نا.خه‌ڵکه نیشتمان‌په‌روه‌ره‌که‌‌ئه‌و‌کاته‌ی‌هه‌ستیان‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌پێدانی‌ده‌ستورێکی‌دیموکراسی‌مانای‌رزگاربوون‌له حوکمی‌بێگانه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ،ئه‌مه‌‌بووه‌‌ئومێدی‌ئیتالیه‌کان‌بۆ‌ده‌ست‌کردن‌به‌‌شه‌ڕو‌به‌گژداچونه‌وه‌‌ی نه‌مساییه‌کان،یه‌که‌م‌که‌س‌که‌‌بڕوای‌به‌وه‌‌هێنا‌پادشای‌ئیتالیا‌شارل‌ئه‌لبێرت‌بوو،هه‌رزو‌په‌یمانی شه‌ڕکردنی‌دژی‌نه‌مسا‌دا. له‌‌‌ئه‌نجامی‌رودانی‌کاری‌توندوتیژی‌له‌‌ڤیه‌ننا‌وروخانی‌مه‌ترنیخ‌نیشتمان‌په‌روه‌رانی‌بووندقیه‌و‌لمبادیا‌که دوو‌میرنشینی‌سه‌ر‌به‌‌نه‌مساییه‌کان‌بوون‌بڕیاری‌رزگاریان‌دا،له‌‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌و‌میرنشینانه‌‌حکومه‌تی
نیشتمانی‌دامه‌زران‌جیابوونه‌وه‌ی‌خۆیان‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌راگه‌یاند‌و‌له‌شکر‌و‌سوپای‌نه‌مسایان‌له‌‌خاکی خۆیان‌وه‌ده‌ر‌نا.چونکه‌‌ئه‌م‌دوو‌میرنشینه‌‌ده‌یان‌زانی‌نه‌مسا‌به‌مه‌‌رازی‌نیه،سه‌رکه‌وتنی‌ئه‌مان‌مانای روخانی‌نه‌مسایه‌‌له‌‌ئیتالیا،بۆیه‌‌داوای‌کۆمه‌ک‌وهاوکاریی‌له‌‌شارل‌ئه‌لبێرتی‌پادشای‌بیامۆن‌کرد،ئهم پیاوه‌‌ده‌یزانی‌که‌‌به‌ته‌نیایی‌ناتوانێ‌به‌ر‌له‌‌له‌شکره‌‌زه‌به‌لحه‌که‌ی‌نه‌مسا‌بگرێ‌چونکه‌‌هێزێکی‌له‌‌باکوری ئیتالیا‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌رادتسکی‌جێنیشه‌‌بۆیه‌‌له‌‌ژێر‌فشاری‌ئیتالیه‌‌نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کان‌توانیی30هه‌زار سه‌رباز‌له‌‌پاپا‌وتوسکانه‌‌وناپۆلی‌وه‌رگرێ.سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌ژماره‌ی85هه‌زار‌سه‌ربازی‌له‌به‌رده‌ست بوو‌به‌ڵم‌ناشاره‌زا‌بوون،وه‌کو‌به‌ده‌نگه‌وه‌‌هاتنی‌براکانی‌له‌‌بوونده‌قیه‌و‌لمباردیا‌شارل‌ئه‌لبێرت‌له25ی ئادار1848له‌شکره‌که‌ی‌بۆ‌باکور‌ناردو‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌دا.به‌ڵم‌له‌شکری‌نه‌مسا‌که‌‌خاوه‌ن تفاق‌و‌راهێنانی‌سه‌ربازی‌یه‌کی‌به‌رزده‌بێ‌له‌‌مانگی‌ته‌موز‌له‌‌شه‌ڕی‌کۆستۆزا‌توانیی‌به‌سه‌ر‌له‌شکره‌که‌ی ئیتالیادا‌زاڵبێ‌و‌شارل‌ئه‌لبێرت‌ناچار‌بکا‌داوای‌ئاگر‌به‌ستی‌گشتی‌بکات. به‌هۆی‌چه‌ند‌سه‌رکه‌وتنێکی‌بچوک‌و‌له‌‌ژێر‌فشاری‌خه‌ڵک‌پادشای‌بیامۆن‌له‌‌ئاداری1849ئاگر‌به‌سته‌که ده‌شکێنێ‌و‌دواباره‌‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌ده‌ست‌به‌‌شه‌ڕ‌ده‌کاته‌وه.به‌ڵم‌هه‌ر‌دوای10رۆژ‌نه‌مساییه‌کان‌توانیان‌له شه‌ڕی‌نۆڤار‌دیسان‌شکست‌به‌‌هێزه‌کانی‌ئیتالیه‌کان‌بهێنن،ئه‌وسا‌شارل‌ئه‌لبێرت‌ناچار‌ده‌بێ‌که‌‌ده‌ست‌له ده‌سه‌ڵت‌وته‌ختی‌پادشایه‌تی‌هه‌لگرێ‌بۆ‌کوره‌که‌ی‌عه‌مانۆئلی‌دووه‌م،ئه‌ویش‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساییه‌کان‌ده‌که‌وێته ئاگر‌به‌ست‌ودۆخه‌که‌ی‌لمباردیا‌وبوونده‌قیه‌‌بۆ‌ساڵه‌کانی‌به‌ر‌له1848ده‌گه‌رێننه‌وه. دوای‌شکست‌خواردنی‌له‌‌شه‌ڕی‌کۆستۆزا‌له‌‌ناوچه‌ی‌مومته‌له‌کاتی‌پاپا‌ناکۆکیه‌ک‌له‌سه‌ر‌چۆنیه‌تی په‌یوه‌ندیه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌که‌وته‌‌نێوان‌لیه‌نگرانی‌پاپا‌ولیه‌نگرانی‌مزاینی،هه‌رچی‌پاپا‌بوو‌له‌‌پێنا یه‌کیه‌تیی‌کریستیه‌کان‌نه‌ی‌ده‌ویست‌ناکۆکی‌بکه‌وێته‌‌نێوان‌ئه‌م‌ونه‌مسا‌نه‌بادا‌له‌‌ئه‌نجام‌له‌یه‌ک‌دابرانێک‌له نێوان‌که‌لیسای‌رۆما‌وئیمپڕاتۆریه‌ت‌رو‌بدات،ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌‌بووه‌‌هۆی‌راکردنی‌پاپا‌و‌دروست‌بوونی بزوتنه‌وه‌ی‌شۆڕشگێڕ‌له‌‌وڵت‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تیی‌مزاینی،پاپا‌هاواری‌بۆ‌وڵته‌‌کاسۆلیکه‌کان‌برد‌وه‌کو نه‌مسا‌وئیسپانیا‌فرانسا‌تا‌سه‌روه‌ت‌و‌سامانه‌که‌ی‌بۆ‌بگه‌رێننه‌وه،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئیسپانیا‌ئه‌و‌کات‌له دۆخێکی‌لواز‌دابوو‌له‌‌توانای‌دا‌نه‌بوو‌هاوکاریی‌ده‌ره‌وه‌ی‌سنور‌بکات،نه‌مساش‌به‌‌روداو‌شۆڕشه‌کانی مه‌جه‌ریه‌کانه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوو،له‌م‌به‌ینه‌‌ته‌نها‌فرانسا‌مایه‌وه،لویس‌ناپۆلیۆن‌ئه‌وکات‌پێێ‌خۆش‌بوو هاوکاریی‌پاپا‌بکات‌تا‌سۆزی‌کاسۆلیکه‌کان‌له‌‌فرانسا‌بۆخۆ‌بکێشێ،ئه‌وه‌ی‌له‌بیر‌نه‌مابوو‌که‌‌سه‌رده‌مانێک له‌‌ناو‌شۆڕشگێڕه‌کانی‌دا‌ده‌ژیا‌له‌ریزه‌کانیان‌وه‌کو‌خه‌باتگێرێک‌کاری‌ده‌کردو‌ده‌حه‌وایه‌وه‌‌بۆ‌ئه‌و‌په‌ناگه بوو،به‌هه‌ر‌حاڵ‌فرانسا‌له‌شکرێکی‌پێکه‌وه‌‌نا‌بۆ‌ئیتالیای‌نارد،له‌‌حوزه‌یرانی1849رۆمای‌داگیر‌کرد پاپای‌بۆ‌سه‌ر‌ته‌خت‌گێرایه‌وه‌‌و‌کۆماریخوازه‌کانیشی‌وه‌ده‌ر‌نان.ئه‌نجامه‌کانی،شکسته‌که‌ی‌کۆستوزا ونوڤار،ده‌ستێوه‌ردانه‌که‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان،نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کانی‌توشی‌شۆک‌و‌ره‌شبینی‌کرد،له‌‌ماوه‌ی
ساڵنی1848و 1849له‌‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌ئیتالیا‌بیرو‌راکانی‌ئازادیخوازی‌پاشه‌کشه‌یان‌کرد‌هه‌موو‌ده‌زگا حکومیه‌کان‌که‌وتنه‌‌ژێر‌پێی‌کۆنه‌‌په‌رسته‌کانی‌به‌رده‌ست‌و‌پای‌نه‌مساییه‌‌داگیرکاره‌کان. دوای‌کۆتایی‌هاتنی‌کشانی‌شۆڕشگێڕ‌هیچ‌ئاسه‌وارێکی‌ئازادیخوازانه‌‌له‌‌وڵت‌نه‌ما‌ته‌نها‌ئه‌و‌ده‌ستوره نه‌بێ‌که‌‌پادشا‌عمانۆئیل‌رازی‌نه‌بوو‌له‌ناوی‌ببا‌و‌ده‌ستی‌پێوه‌‌گرتبوو،ئه‌مه‌‌بووه‌‌تاقه‌‌تروسکایی‌نیشتمان په‌روه‌ران‌که‌‌به‌‌چاوی‌ئومێده‌وه‌‌سه‌یری‌بکه‌ن.
شۆڕشه‌کان‌له‌‌ئیتالیا لهساڵی1847پادشای‌بڕوسیا‌فردریک‌گه‌لیۆمی‌چواره‌م‌ڕوبه‌ڕووی‌داواکاریه‌کی‌زۆری‌هاوڵتیانی بووه‌وه‌‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌چاکسازیی‌له‌‌ده‌ستور‌که‌‌خۆی‌په‌یمانی‌دابوو. چونکه‌‌ئه‌و‌کاته‌ی‌پادشا‌له1840هاته‌‌سه‌ر‌کورسیی‌حوکم‌خۆی‌بڕوای‌به‌‌بنه‌ماکانی‌ئازادی ودیموکراسی‌و‌حوکمی‌ده‌ستور‌هه‌بوو،به‌ڵم‌هیچی‌له‌و‌په‌یمان‌وبانگه‌وازانه‌‌جێبه‌جێ‌نه‌کردن‌که‌‌هه‌ر جار‌له‌‌بۆنه‌کاندا‌دوباره‌ی‌ده‌کردنه‌وه،جگه‌‌له‌مه‌‌چه‌ندین‌جار‌به‌‌فرتو‌فێله‌کانی‌خۆی‌پڕۆژه‌کانی‌چاکسازی که‌‌پێشکه‌ش‌ده‌کران‌خۆی‌لێ‌ده‌دزینه‌وه‌و‌له‌‌ئه‌نجامیشدا‌نه‌زۆکی‌ده‌کردن. له‌ژێر‌فشاری‌بڕوسیه‌کان،بڕیاری‌دامه‌زراندنی‌یه‌که‌م‌په‌رله‌مان)دیات(دا‌که‌‌له‌سه‌رده‌می‌خۆی‌له شوباتی1847ه‌وه‌‌ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌ئه‌نجومه‌ن‌بوو،به‌ڵم‌کاتێک‌په‌رله‌مان‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌ده‌سه‌ڵتی‌بۆ‌دانانی یاسا‌وچاودێریی‌دارایی‌وڵت‌هه‌بێ،له‌‌حوزه‌یرانی‌هه‌مان‌ساڵ‌په‌رله‌مانی‌هه‌لوه‌شانده‌وه. کاتێک‌هه‌واڵی‌هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕشی‌شوبات‌له‌‌فرانسا‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌ڵمانیا‌جوله‌‌له‌‌نێوه‌ندی‌گه‌له‌ری‌و نیشتمانپه‌روه‌ره‌کان‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد‌خۆپیشاندانی‌به‌هێزله‌‌شاره‌کانی‌باد‌و‌لۆرتمبوورگ‌و‌هاس‌و‌ناساو ده‌سه‌ڵتدارانیان‌ناچار‌کرد‌ئازادیه‌‌گشتیه‌کان‌ره‌ها‌که‌ن،له‌‌گونده‌کان‌جوتیار‌و‌گوندنشینه‌کان‌به‌گژ به‌گزاده‌و‌ده‌ره‌به‌گه‌کاندا‌چونه‌وه‌‌کۆشکو‌ته‌لریان‌لێ‌ده‌سوتاندن‌و‌داکۆمێنته‌کانیان‌له‌‌ناو‌ده‌بردن،هه‌روه‌ها له‌‌نێوه‌ندی‌کرێکاره‌کانیش‌راپه‌رین‌ویاخی‌بوون‌له‌‌شاره‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد.ئه‌م‌گۆڕانانه ترسیان‌خسته‌‌دڵی‌فریدریک‌گه‌لیۆمی‌چواره‌م‌بۆ‌پێش‌گرتن‌له‌‌روداوه‌کان‌له18ی‌ئادار‌داوای‌له ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌کرد‌کۆ‌بێته‌وه،به‌ڵم‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌به‌‌دره‌نگ‌وه‌ختانێکه‌وه‌‌هاتن‌نه‌توانرا‌به‌رۆک‌له روداوه‌کان‌بگرێ‌وشه‌ڕو‌پێکدادانی‌نێوان‌سوپا‌و‌قه‌لغانی‌پادشا‌ی‌بڕوسیا‌و‌ده‌سته‌‌گه‌له‌ریه‌کان‌رونه‌دات.
شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌له‌‌به‌رلین‌هه‌لگیرسا‌خوێن‌رژا‌وسه‌نگه‌ر‌لێدران،رۆژی‌دواتر‌پادشا‌ملی‌بۆ‌داواکانی شۆڕش‌که‌چ‌کرد،گه‌لیۆمیی‌برای‌دور‌خسته‌وه‌‌که‌‌به‌‌سه‌رکرده‌ی‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌و‌به‌رپرسی‌ئاژاوه‌و‌خوێن رژانه‌که‌دانرا،سه‌ربازه‌کانیشی‌له‌‌پایته‌خت‌وه‌ده‌ر‌نان،په‌یمانیشی‌دا‌په‌رله‌مانێکی‌نوێ‌له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه هه‌لبژێردرێت‌وکار‌بۆ‌یه‌که‌یه‌تیینه‌ته‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانی‌بکات.دواتر‌ده‌سه‌ڵت‌و‌وه‌زاره‌ته‌کانی‌به‌‌ده‌سته‌ی بۆرجوازیه‌‌ئازادی‌خوازه‌کان‌سپارد. کاری‌توندو‌تیژی‌و‌شۆڕش‌هه‌موو‌کونجێکی‌وڵتی‌گرته‌وه‌‌داخوازیه‌کانیان‌له‌ته‌ک‌دیموکراسی‌دروست بوونی‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌ئازاد‌و‌سه‌ربه‌خۆ‌بوون،سه‌باره‌ت‌به‌‌داخوازیه‌کانی‌هه‌موو‌چینی‌کرێکار‌وخوێندکار و‌رۆشه‌نبیر‌و‌بۆرجواز‌و‌بانگخوازانی‌دیموکراسی.یه‌ک‌بوونی‌ئه‌ڵمانیا‌ئامانجێکی‌هاوبه‌ش‌بوو. بانگه‌واز‌بۆ‌یه‌کبوونی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ده‌ستورێکی‌دیموکرات‌و‌رزگار‌بوون‌له‌‌چنگ‌خۆسه‌پاندنی‌نه‌مسا به‌سه‌ر‌کاروباری‌هه‌موو‌دونیا.
په‌رله‌مانی‌فرانکفۆرت به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌داخوازیه‌کانی‌گشتی‌بۆ‌دروست‌بوونی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا،تیپێک‌له‌‌ئازادی‌خوازه‌کان له‌‌شاری‌هایدل‌بێرگ‌داوای‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌کی‌گشتیان‌کرد‌له‌‌فرانکفۆرت‌وه‌کو‌کۆنگره‌یه‌کی‌ئاماده‌کار تیایدا‌نوێنه‌رایه‌تی‌هه‌مو‌ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌شدار‌بن،یه‌که‌م‌کاری‌ئه‌و‌کۆنگره‌‌ئاماده‌‌کاریه‌‌دانانی سیسته‌مێکی‌نوێ‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ده‌نگدانی‌گشتی‌بۆ‌هه‌موو‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنی‌په‌رله‌مانی دامه‌زراندن‌تا‌ئه‌رکی‌دانانی‌ده‌ستورێک‌بۆ‌ئه‌ئه‌ڵمانیای‌مه‌زن‌دابنێ.به‌‌دروستی‌له18ی‌مایۆ‌ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‌یه‌که‌م‌کۆبونه‌وه‌ی‌خۆی‌له‌‌که‌لیسای‌پۆلس‌ی‌پیرۆز‌له‌‌شاری‌فرانکفۆرت‌به‌ست. هه‌موو‌ئه‌ندامه‌کانی‌ئه‌نجومه‌ن‌که‌‌له‌‌رۆشنبیره‌کانی‌چینی‌مام‌ناوه‌ند‌پێک‌هاتبوون‌ئه‌و‌په‌ری‌نه‌رمی ونیانیان‌نواند.سه‌ره‌ڕای‌ناکۆکیی‌بیرورا‌و‌مشتومڕه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌بڕیاره‌کان‌له‌و‌په‌ری‌مام‌ناوه‌ندی بوون،خۆیان‌له‌‌بۆچونی‌کۆماریخوازی‌و‌شۆڕشگێڕی‌توندڕه‌وه‌‌دور‌خسته‌وه،بانگه‌وازی‌یه‌کگرتنی سه‌رتاسه‌ری‌ئه‌ڵمانیایان‌ده‌کرد‌به‌‌هاوکاریی‌میر‌و‌فه‌رمانڕه‌واکان‌چونکه‌‌ته‌نها‌به‌‌یه‌کگرتنی‌هه‌موو چینه‌کان‌ده‌توانن‌یه‌کبوونی‌ئه‌ڵمانیا‌بێ‌خوێن‌رشتن‌وه‌ده‌ست‌بێنن،سه‌ره‌تا‌ئه‌نجومه‌ن‌سه‌رکه‌وتنی‌باشی وه‌ده‌ست‌هێنابوو‌له‌‌نزیک‌کردنه‌وه‌ی‌بۆچونه‌کان،سه‌ره‌ڕای‌دژایه‌تیی‌ده‌سته‌یه‌ک‌له‌‌ڕاستڕه‌وه‌‌کۆنه پارێزه‌کان‌و‌چه‌پڕه‌وه‌‌توندڕه‌وه‌‌کان‌ئه‌لمانیه‌کان‌ئومێدی‌زۆریان‌له‌سه‌ر‌بنیاد‌نابوو. چونکه‌‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌‌پێویستیی‌به‌‌سوپایه‌کی‌مه‌زن‌و‌به‌هێز‌هه‌یه،ئهوهبووپهرلهمانله 28یئاداری1849تاجی‌پادشایه‌تیی‌ئه‌ڵمانیایان‌خسته‌‌به‌ر‌ده‌ست‌فردریک‌گلیۆم‌ی‌چواره‌م‌تا‌وه‌کو پادشای‌یه‌کیه‌تیی‌بڕوسیا‌‌قه‌بوول‌کات،به‌ڵم‌له‌‌خۆ‌بایی‌بوونی‌فه‌ردریک‌گلیۆم‌هه‌ره‌سی‌به‌‌ئومێده‌کانی شۆڕشگێران‌هێنا‌کاتێک‌دوای5رۆژ‌ئه‌م‌داواکاریه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌به‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌تاجێک‌قه‌بوول
ده‌کات‌که‌‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌میر‌و‌فه‌رمانڕه‌واکانه‌وه‌‌پێشکه‌شی‌بکرێت‌نه‌ک‌له‌لیه‌ن‌گشتیی‌جه‌ماوه‌ره‌وه، ده‌ستورێکیش‌قه‌بوول‌ناکات‌که‌‌له‌لیه‌ن‌حکومه‌ته‌که‌یه‌وه‌‌ده‌ر‌نه‌چو‌بێ،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌وڵی‌یه‌کبوونی ئه‌ڵمانیا‌له‌‌رێگه‌ی‌په‌رله‌مانی‌فرانکفۆرت‌هه‌ره‌سی‌هێنا. ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌پادشا‌به‌ر‌له‌م‌روداوه‌‌روی‌ڕاسته‌‌قینه‌ی‌خۆی‌ئاشکرا‌کردبوو،ئه‌و‌هه‌ر‌ده‌م‌له‌گه‌ڵ هاوڵتیانی‌له‌‌په‌یمان‌و‌گفته‌کانی‌خۆی‌ڕاستگۆ‌نه‌بوو‌کاتێک‌له‌‌ئاداری1848گفتی‌چاکسازیی‌پێدابوون به‌ڵم‌نه‌یگه‌یانده‌‌جێ‌ئه‌و‌ته‌نها‌بۆ‌بردنه‌وه‌وی‌کات‌ئه‌م‌گفتانه‌ی‌ده‌دان.ئه‌وکاته‌ی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی دامرکاندنه‌وه‌ی‌شۆڕش‌له‌‌ڤیه‌نناش‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد‌ئه‌م‌پتر‌هاندرا‌بۆ‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌په‌رله‌مانی‌به‌رلین‌و راونانی‌ئازادی‌خوازان‌و‌وه‌ده‌ر‌نانیان‌له‌‌پۆستی‌وه‌زاری‌و‌هه‌لوسانی‌ده‌ستورو‌گرتنه‌به‌ری‌سیاسه‌تێکی تاسه‌ر‌نقوم‌له‌‌کۆنه‌‌په‌رستی،به‌مه‌‌ئیتر‌هه‌نگاو‌و‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌‌کۆنگره‌ی‌فرانکفۆرت به‌ته‌واوه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌ی‌ئێستای‌به‌ره‌و‌کۆنه‌په‌رستی‌یه‌کیان‌ده‌گرتنه‌وه. له‌‌ئه‌نجامی‌بڕیاره‌که‌ی‌پادشای‌بڕوسیا‌ئومێدی‌ئازادیخوازو‌نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کان‌هه‌ره‌سیان‌هێنا، زۆربه‌ی‌ئه‌ندامانی‌په‌رله‌مان‌بێ‌هه‌را‌بڵوه‌یان‌کرد،ته‌نها‌هه‌ندێک‌له‌‌ئه‌ندامانی‌توندڕه‌و‌نه‌بن‌که‌‌رازی نه‌بوون‌بڵوه‌‌بکه‌ن‌به‌ڵم‌ئه‌وانیش‌دوای‌خۆتێ‌هه‌لقورتاندنی‌سوپا‌بڵوه‌یان‌کرد،به‌م‌شێوه‌یه‌‌پادشای بروسای‌فریدریک‌گلیۆمی‌چواره‌م‌ئومێدی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وه‌ی‌ئه‌ڵمان‌که‌‌له‌‌له کۆنگره‌ی‌فرانکفۆرت‌هاتبوو‌هه‌ره‌سی‌پێهێناو‌بێ‌ئومێدی‌کردن‌دواتر‌سوپا‌ئه‌رکی‌له‌ناو‌بردنی‌هه‌موو بزوتنه‌وه‌‌ئازادیخوازه‌کان‌و‌یاخی‌بوونه‌کانی‌دوای‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌کۆنگره‌ی‌فرانکفۆرتی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ.
به‌شی‌چواره‌م پرسی‌رۆژهه‌لتی‌و‌جه‌نگی‌قه‌رم
پرسی‌رۆژهه‌لتی‌و‌جه‌نگی‌قه‌ره‌م تا‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌مابێ‌و‌له‌‌قۆناغی‌فراوان‌بوون‌و‌له‌‌ئاستێکی‌به‌‌توانا‌بێ‌که‌‌بتوانێ‌خاک وده‌سکه‌وته‌کانی‌بپارێزێ،تا‌ئه‌و‌کات‌هیچ‌پرسێک‌نیه‌‌به‌‌ناوی‌پرسی‌رۆژهه‌لتی. له‌‌سه‌ره‌تای‌به‌رته‌سک‌بونه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌پرسی‌رۆژهه‌ڵتی‌سه‌ری‌هه‌ڵدا‌و به‌هۆی‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌عوسمانیه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌بو‌په‌رش‌و‌بڵویان‌هه‌ندێک‌له‌‌به‌‌هێزی‌سه‌ربازیان له‌ده‌ست‌دان‌به‌تایبه‌ت‌له‌گه‌ڵ‌دراوسێ‌کانی‌وه‌کو‌روس‌و‌نه‌مساییه‌کان.له‌‌میانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ئه‌م پرسه‌‌زیاتر‌له‌‌بۆنه‌یه‌ک‌خرایه‌‌سه‌ر‌مێزی‌سیاسیی‌ئه‌وروپا‌بۆ‌گفتو‌گۆ‌له‌سه‌ر‌کردن.ده‌توانین‌شه‌ڕی قه‌ره‌م‌له1854به‌ده‌سپێکی‌قۆناغی‌ئه‌م‌پرسه‌‌‌و‌کۆتایی‌هێنه‌ری‌ماوه‌ی‌ئارامی‌له‌‌ئه‌وروپا‌دابنێین‌ئه‌و‌ماوه
ئاشتی‌وئارامیه‌‌دوای‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌به‌ر‌قه‌رار‌بوو.ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌ش‌له‌‌نێوان‌روسیا‌له‌‌لیه‌ک‌وهه‌ریه‌ک‌له تورکیا‌و‌ئینگلته‌را‌و‌فرانسا‌و‌سه‌ردینیا‌له‌‌لیه‌کی‌تر‌روی‌دا.
په‌يوه‌نديه‌کانی‌روسیی‌تورکی ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌دیار‌کردنی‌هۆکاره‌کانی‌ئه‌و‌جه‌نگه‌‌ئاسان‌نیه،ناکرێ‌له‌‌پرسی‌رۆژهه‌لتی‌جیا که‌ینه‌وه،یا‌له‌‌بوونی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌وه‌کو‌هێزێکی‌به‌‌هێز‌له‌‌خواروی‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا،که ماوه‌یه‌کی‌زۆره‌‌کێبه‌رکێ‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌روسیاو‌نه‌مسا‌ده‌کات‌بۆ‌ده‌ست‌گرتنی‌به‌سه‌ر‌خاکی‌خۆی. هۆکاره‌‌دیاره‌کان‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌خاکه‌‌پیرۆزه‌کانه‌‌له‌‌فه‌له‌ستین،به‌ڵم‌کێشه‌یه‌کی‌واتایی‌ئاوا‌نابێ‌ببێته هۆی‌به‌رپا‌بوونی‌جه‌نگێکی‌ئاوا‌سه‌رتاسه‌ریی‌ئه‌وروپا،بۆیه‌‌ده‌بێ‌له‌‌هۆکاره‌‌بنه‌ڕه‌تی‌و‌ڕاسته‌قینه‌کانی گۆڕانی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌روسیاو‌عوسمانیه‌کان‌بکۆلینه‌وه. نیکۆلی‌یه‌که‌م‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌که‌‌له‌‌ساڵی1825ده‌سه‌ڵتی‌قه‌یسه‌ریی‌گرته‌‌ده‌ست‌دوای‌نه‌مانی‌مه‌ترنیخ و‌له‌ناو‌چونی‌هاوپه‌یمانێتیی‌پیرۆز،له‌‌به‌رامبه‌ر‌پارستنی‌دۆخه‌‌ناله‌باره‌کان‌له‌‌ئه‌وروپاو‌پاراستنی‌رژێمی نه‌ریت‌ی‌خۆی‌وه‌کو‌به‌رپرسی‌یه‌که‌م‌ده‌بینی،به‌ڵم‌له‌‌رۆژهه‌لت‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌بریتی‌بوو‌له‌‌نانه‌وه‌ی ئاژاوه‌و‌په‌شێوی‌له‌‌ئیمراتۆریه‌تی‌عوسمانی،تا‌بۆی‌بکرێ‌ده‌ست‌له‌‌کاروباره‌‌کان‌وه‌ر‌بدات‌بۆئه‌وه‌ی پێگه‌ی‌حوکمی‌قایم‌تر‌بکاو‌ده‌ستیش‌به‌سه‌ر‌به‌نداوه‌کان‌دابگرێ‌تا‌ببێته‌‌خاوه‌نی‌ده‌روازه‌یه‌ک‌بۆ‌ده‌ریای سپیی‌ناوه‌ڕاست. له1835به‌دیدی‌قه‌یسه‌ر‌ده‌توانێ‌کۆتایی‌به‌‌پرسی‌رۆژهه‌لت‌بێنێ،بۆیه‌‌پڕۆژه‌یه‌کی‌به‌م‌مه‌به‌سته‌‌له به‌رده‌م‌بالوێزی‌ئینگلته‌را‌له‌‌مۆسکۆ‌دانا‌بۆ‌دابه‌ش‌کردنی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی: به‌‌پێی‌ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌‌روسیا‌به‌نداوه‌کانی‌بۆسفۆر‌ده‌گرێ‌و‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌کاتیش‌ئاسیتانه‌‌داگیر‌ده‌کا، وڵته‌کانی‌عوسمانیش‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌‌یه‌ک‌ده‌وڵه‌تدا‌یه‌کیان‌ده‌خا،به‌رامبه‌ر‌به‌‌رازی‌بوونی‌ئینگلته‌را ئه‌ویش‌میسر‌و‌ورودس‌و‌قوبرس‌ده‌با،ئاسایی‌بوو‌که‌‌ئینگلیزه‌کان‌ئه‌مه‌یان‌قه‌بوول‌نیه‌‌چونکه‌‌ئینگلیز رێگا‌به‌‌روسه‌کان‌نادات‌بگه‌نه‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌چونکه‌‌ئه‌وان‌له‌‌وێ‌خاوه‌نی‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌زۆرن، دواتر‌ئیگلیز‌ده‌یخواست‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌به‌‌سه‌لمه‌تی‌له‌م‌مامه‌ڵه‌‌ده‌رچێ‌چونکه‌‌ئینگلیز‌نیازی ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌گۆڕانی‌وا‌مه‌زن‌له‌‌ئه‌وروپا‌رو‌بده‌ن‌که‌‌ببێته‌‌هۆی‌ئالۆز‌بوونی‌که‌ش‌و‌هه‌وای‌ئاشتیی ئه‌وروپا‌و‌تێک‌چونی‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌له‌‌کشوه‌ر.
پرسی‌شوێنه‌‌پیرۆزه‌کان
فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌چه‌رخی‌کۆنه‌وه‌و‌له‌‌سه‌رده‌می‌حوکمی‌شارلمانه‌وه‌‌بۆ‌سه‌لمه‌تیی‌حاجیه‌کانیان‌له‌‌کاتی سه‌ردانیان‌بۆ‌شوێنه‌‌پیرۆزه‌کان‌و‌بۆ‌پاراستنی‌مافی‌که‌مه‌‌ئاینیه‌کانی‌کاسۆلیک‌له‌‌رۆژهه‌لت،ئیمتیازاتیان ههبوون. له‌و‌کاته‌ی‌عوسمانیه‌کان‌وڵتانی‌عه‌ره‌بیان‌خسته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌خۆیان‌دانیان‌به‌‌ماف‌و‌داواکانی فه‌ره‌نسیه‌کان‌نابوو.له‌گه‌ڵ‌ده‌ست‌پێکردنی‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌روسیا‌وه‌کو‌وڵتێکی به‌رچاوی‌خاوه‌ن‌هێزێکی‌زۆر‌له‌‌ئه‌وروپا‌هاته‌‌سه‌ر‌شانۆ.به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌مه‌زنترین‌وڵتی ئه‌رسدۆکسیه،به‌‌بیانوی‌پاراستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌رسدۆکسه‌کان‌ده‌ستی‌له‌‌کارو‌باری‌ئیمراتۆریه‌تی عوسمانی‌وه‌رده‌دا،دواتر‌داوای‌ئه‌وه‌ی‌ده‌کرد‌که‌‌شوێنی‌هه‌ره‌‌پێشه‌وه‌له‌‌شوێنه‌‌پیرۆزه‌کان‌بدرێته ئه‌رسدۆکسه‌کان،به‌‌بیانوی‌‌ئه‌وه‌ی‌ژماره‌یان‌له‌‌ژماره‌ی‌کاسۆلیکه‌کان‌پتره‌‌له‌‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی عوسمانی،به‌هۆی‌هه‌ڵگیرسانی‌شۆڕش‌له‌فرانسا‌کاروباری‌ئاینیه‌کان‌له‌لیه‌ن‌ئه‌وانه‌وه‌‌پشت‌گوێ‌خرا ئیتر‌رۆلی‌ئه‌رسه‌دۆکسه‌کان‌له‌‌فه‌له‌ستین‌روه‌و‌پێش‌چوو‌و‌شوێنی‌پیاوه‌‌ئاینیه‌کانی‌کاسۆلیک‌به‌ره‌و‌نزمی چوو‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌قودس.کاره‌کان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌مانه‌وه‌‌تا1852کاتێک‌ناپۆلیۆن‌بۆ‌رازی‌کردنی‌پارتی کاسۆلیک‌گرنگیی‌به‌‌رۆلی‌ئاین‌دا‌که‌‌له‌‌پێگه‌ی‌حوکمڕانیی‌پشتی‌پێ‌به‌ستبوون.له‌م‌روانگه‌یه‌وه نامه‌یه‌کی‌بۆ‌کاربه‌ده‌ستانی‌عوسمانی‌نارد‌وێڕای‌پێداگرتنی‌له‌سه‌ر‌داکۆکی‌له‌‌مافه‌‌نایابه‌کانی‌شوێنه ئاینیه‌کان‌پڕی‌بوو‌له‌‌ده‌ربڕینی‌دۆستایه‌تی،داوای‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌شوێنانه‌‌ئاینیه‌کانی‌کرده‌وه.دوای‌خۆ گرخاندن‌و‌دل‌له‌‌دلدانێکی‌درێژ‌عوسمانیه‌کان‌ره‌زامه‌ندیان‌له‌سه‌ر‌داخوازیه‌که‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌دا،مافه نایابه‌کانی‌قه‌شه‌و‌پیاوه‌ئاینیه‌کانی‌کاسۆلیکی‌لتین‌یان‌پێ‌دانه‌وه‌و‌له‌گه‌ڵ‌سێ‌کلیلی‌شوێنه‌‌پیرۆزه‌کان‌له به‌یت‌له‌حم،به‌م‌ره‌فتاره‌‌ده‌سه‌ڵتی‌کاسۆلیکه‌‌لتینه‌کان‌به‌سه‌ر‌به‌یت‌له‌حم‌دا‌زاڵ‌بوو‌له‌م‌ره‌فتاره‌‌روسه‌کان که‌‌هه‌رده‌م‌شکۆداری‌وسه‌روه‌ریی‌خۆیان‌لی‌عوسمانیه‌کان‌گرنگ‌بوو،پێی‌ناره‌حه‌ت‌بوون. دواتر‌روسه‌کان‌له‌‌سیاسه‌تی‌فرانسا‌به‌‌گومان‌بوون‌له‌وه‌ی‌زیاد‌بوونی‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی عوسمانی‌له‌‌ئه‌وروپا‌ده‌بێته‌‌هانده‌رو‌وپشتگیری‌بۆ‌کێشه‌و‌کێبه‌رکێکانی‌شۆڕشگێڕ‌وئازادیخوازی‌له ئهڵمانیاوئیتالیا.
ئه‌رکی‌منتچیکۆف له‌‌به‌رامبه‌ر‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌ی‌ئینگلته‌را‌بۆ‌پێشنیاره‌که‌ی‌روسیا،قه‌یسه‌ر‌به‌‌باشی‌زانی‌په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆ‌به‌‌تورکه‌کانه‌وه‌‌بکات،بۆ‌ئه‌م‌نیازه‌ی‌مه‌سه‌له‌ی‌شوێنه‌‌ئاینیه‌کانی‌کرده‌‌مه‌به‌ست،له‌‌کۆتاییه‌کانی مانگی‌شوباتی1853منتچیکۆف‌ی‌ئه‌میر‌به‌‌ئه‌رکێکی‌فه‌رمیی‌نارده‌‌ئاسیتانه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کان‌ئیمزا‌بکات‌که‌‌بۆ‌روسیا‌له‌م‌پێکهاتنه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌دیارتر‌بنوێنێ‌به‌‌هۆیه‌وه‌‌پاساوی ئه‌وه‌‌هه‌بن‌که‌‌روسیا‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باره‌‌ناوخۆییه‌کانی‌تورکیا‌وه‌ر‌بدات.
شاندی‌روسی‌پڕۆژه‌یه‌کی‌هاوپه‌یمانێتیی‌له‌‌به‌رده‌م‌ده‌سه‌ڵت‌دارانی‌عوسمانی‌دانا‌که‌‌له‌‌سێ‌خال‌پێک هاتبوو: _1هه‌موو‌ئیمتیازاته‌کانی‌له‌‌فه‌له‌ستین‌به‌‌قه‌شه‌‌کاسۆلیکه‌کان‌دراون‌لێیان‌بسێندرێته‌وه‌و‌بدرێنه‌‌قه‌شه ئه‌رسدۆکسه‌کان. _2دان‌به‌‌مافی‌روسیا‌بنرێت‌له‌‌پاراستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ئه‌رسۆدۆکسه‌کانی‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عسمانی. _3هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌به‌رگری‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌ببه‌سترێت. کاتێک‌ده‌سه‌ڵت‌دارانی‌عوسمانی‌ئه‌م‌پێشنیارانه‌یان‌له‌به‌رده‌م‌بالوێزانی‌وڵته‌‌بێگانه‌کان‌نمایش‌کرد به‌تایبه‌تی‌بالوێزی‌ئینگلته‌را)لۆرد‌ستراتفۆرد(.ئه‌م‌ئاماژه‌ی‌دا‌که‌‌‌خاڵی‌یه‌که‌م‌قه‌بوول‌کاو‌دوو‌خاله‌که‌ی تر‌ره‌ت‌کاته‌وه.چونکه‌‌ئینگلیز‌به‌‌هه‌ر‌نرخێک‌بێ‌پشتیوانیان‌له‌‌سه‌لمه‌تیی‌عوسمانیه‌کان‌ده‌کرد،دواتر داننان‌به‌‌مافی‌روسه‌کان‌له‌‌پاراستنی‌ئه‌رسه‌دۆکسه‌کان‌کارێکی‌مه‌ترسیداره‌‌چونکه‌‌ئه‌وان‌له‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیه‌کان‌که‌مینه‌‌نین‌وه‌کو‌کاسۆلیکه‌کان،ژماره‌یان‌له12ملیۆن‌که‌س‌ده‌دات‌له‌‌هه‌ندێ شوێن‌زۆرینه‌ن،دواتر‌چاو‌بڕینه‌کانی‌روسیا‌له‌‌ئینگلیز‌شاراوه‌نه‌بوون‌هاو‌سنوریشی‌زیاتر‌مه‌ترسیه‌کان ده‌خه‌نه‌‌شوێن‌خۆی. له‌‌ئایاری1853که‌‌نوێنه‌ری‌روسیا‌دڵنیا‌بوو‌له‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌ئه‌رکه‌که‌ی‌به‌‌یاوه‌ریی‌پیاوه‌کانی بالوێزخانه‌ی‌روسیا‌له‌‌ئاسیتانه‌‌گه‌ڕایه‌وه‌‌بۆ‌روسیا.
داگیر کردنی‌هه‌ردوو‌هه‌رێمی‌دانوب له‌‌ئه‌نجامی‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌ی‌پێشنیاره‌که‌ی‌روسیا‌له‌لیه‌ن‌عوسمانیه‌کانه‌وه‌و‌گه‌یشتنی‌که‌شتیگه‌لی ئینگلته‌راو‌فرانسا‌بۆ‌به‌نداوه‌کانی‌تورکیا‌قه‌یسه‌ر‌فه‌رمانی‌به‌‌له‌شکری‌روسیی‌دا‌هه‌ردوو فه‌رمانڕه‌وای)هه‌رێم(ئه‌فلق‌و‌به‌گدانی‌دانوبی)رۆمانیای‌ئێستا(بگرێت.هه‌ردو‌فه‌رمانڕه‌وا)هه‌رێم(که هه‌ر‌به‌ناو‌سه‌ر‌به‌‌عوسمانیه‌کان‌بوون،قه‌یسه‌ری‌روسیا‌رایگه‌یاند‌که‌‌گرتنی‌ئه‌م‌دوو‌فه‌رمانڕه‌وایه نیشانه‌ی‌راگه‌یندانی‌جه‌نگ‌نیه‌‌له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کان،به‌ڵکو‌ته‌نها‌بۆ‌خۆپاڕاستنه‌‌له‌‌هیرشه‌‌کتو‌پڕیه‌کانی سه‌ر‌روسیا،دوای‌ئه‌م‌ئۆپه‌راسیۆنه‌‌له‌‌ئه‌وروپای‌رۆژئاواچاڵکیی‌دپلۆماسیی‌چر‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ناکۆکیه‌‌نه‌‌بێته‌‌تێوه‌گلنی‌ئه‌وروپا‌به‌ڵکو‌ته‌نها‌له‌‌نێوان‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌روسیا‌و‌تورکیا بمێنێته‌وه.به‌ڵم‌پشتگیریه‌‌مکومه‌کانی‌ئینگلیز‌بۆ‌تورکیا‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌مه‌سه‌له‌ی‌پاراستنی ئه‌رسه‌دۆکسه‌کان‌توندتر‌کردن. له‌‌کۆتاییدا‌ده‌سه‌ڵتدارانی‌عوسمانی‌ناڕه‌زاییان‌دژی‌روسیا‌له‌‌داگیر‌کردنی‌به‌شێک‌له‌‌خاکی‌ده‌ربڕی وروسیایان‌ئاگادار‌کرده‌وه‌‌که‌‌به‌‌زو‌ترین‌کات‌له‌شکره‌که‌ی‌بکشێنێته‌وه.
له23یئۆکتۆبهری1853وه‌ڵمه‌که‌ی‌روسیا‌راگه‌یاندنی‌جه‌نگ‌بوو.له‌‌ترسی‌هێرشی‌روسیا‌بۆ سه‌رخاکی‌عوسمانیه‌کان‌ئینگلیز‌و‌فرانسا‌فه‌رمانیان‌به‌‌که‌شتیگه‌لی‌خۆیان‌دا‌به‌ره‌و‌ده‌ریای‌ره‌ش‌به‌رێ که‌ون‌بۆئه‌وه‌ی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌سوپاکه‌ی‌روسیا‌بکات‌ئه‌گه‌ر‌سنور‌ببه‌زێنێ،له‌وه‌ڵمی‌روسه‌کان‌بۆ‌کشانه‌وه‌ی که‌شتیگه‌لی‌یه‌کان،وه‌ڵمیان‌ئه‌وه‌بوو‌تا‌له‌شکری‌روسیا‌له‌‌هه‌ردو‌فه‌رمانڕه‌واکه‌ی‌دانوب‌نه‌کشێته‌وه ئێمه‌ش‌له‌‌ده‌ریای‌ره‌ش‌ناکشێینه‌وه. له28یئاداری1854دوای‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌‌که‌شتی‌گه‌ڵێکی‌تورکیی‌له‌‌ده‌ریای‌ره‌ش‌له‌‌ناو‌برد‌هه‌ردوو ووڵت‌بڕیاری‌شه‌ڕیان‌دژی‌روسیا‌راگه‌یاند،ئه‌م‌ره‌فتاره‌‌وه‌کو‌کارێکی‌دوژمنکاری‌دژی‌ئه‌و‌دوو‌وڵته لێکدرایه‌وه.
هه‌ڵوێستی‌ئه‌وروپا‌له‌‌ناکۆکیه‌که هه‌موو‌وڵته‌کانی‌ئه‌وروپا‌له‌م‌روداوه‌‌یه‌ک‌هه‌ڵوێستیان‌نه‌بوو‌هه‌ر‌وڵته‌و‌به‌‌گوێره‌ی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆی‌هه‌ڵوێستی‌وه‌رگرت،ئه‌مه‌ش‌بووه‌‌هۆی‌ئاشکرا‌بوونی‌ناکۆکیی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نێوانیان،له خواره‌وه‌‌هه‌ڵوێستی‌هه‌ر‌وڵته‌‌به‌جیا‌ده‌خه‌ینه‌‌رو‌له‌گه‌ڵ‌هۆکاره‌کانی‌وه‌رگرتنی‌هه‌ڵوێسته‌کان: _1فرانسا:به‌‌دیدی‌ناپۆلیۆن‌فرانسا‌لیه‌نێکی‌سه‌ره‌کیه‌‌له‌م‌ناکۆکیه،چونکه‌‌ئه‌وه‌ی‌به‌رچاوه‌‌له‌م‌ناکۆکیه، شوێنه‌‌پیرۆزه‌کانه‌‌ئه‌ویش‌له‌‌سه‌پاندنی‌پێگه‌ی‌حوکمڕانیی‌خۆی‌پشت‌به‌پارتی‌کاسۆلیکی‌فه‌ره‌نسی ده‌به‌ستێ،هه‌روه‌ها‌ده‌بێ‌ئه‌وه‌‌له‌بیر‌نه‌کا‌که‌‌خۆی‌به‌رپرسیاره‌‌له‌‌ئاودانی‌تینوێتیی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بۆ‌زیندو راگرتنی‌پیرۆزمه‌ندیه‌کان‌که‌‌ساڵه‌های‌ساڵه‌‌به‌هۆی‌نامۆ‌کردنی‌فرانسا‌لێی‌بێبه‌ش‌بوون،ناپۆلیۆن‌ئه‌و ناکۆکیه‌ی‌وه‌کو‌رێگه‌یه‌ک‌ده‌بینی‌که‌‌فرانسا‌لێیه‌وه‌‌له‌‌په‌راوێزی‌و‌دورخراوه‌یی‌وه‌ده‌ر‌نێ،ئهو په‌راوێزیه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌نناوه‌‌به‌سه‌ر‌فرانسادا‌سه‌پێنراوه.بۆیه‌‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌یان‌به‌‌هه‌لێکی‌باش‌زانی‌بۆ گێڕانه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵته‌‌کۆنه‌کانیان. _2ئینگلته‌را:هه‌ر‌له‌وکاته‌ی‌روسیا‌وه‌کو‌هیزێکی‌مه‌زنی‌ناحه‌زی‌تورکیای‌دراسوێ‌و‌هێزێکی ناره‌حه‌تی‌ئینگلته‌را‌له‌‌ناوچه‌‌کانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌وهیندو‌فارس،هه‌ڵوێستی‌دیارو رون‌بوو،که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌پاراستنی‌سه‌لمه‌تیی‌عوسمانیه‌کان‌ورێگه‌‌گرتن‌له‌به‌ر‌ده‌م‌روسیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی نه‌گاته‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست. _3بڕوسیا:بڕوسیه‌کان‌هیچ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی‌دیاریان‌نه‌‌له‌‌ئیمراتۆریه‌تی‌عوسمانی‌و‌نه‌‌له‌‌به‌لقان‌دا‌نه‌بوو بۆیه‌‌ناچار‌نه‌بوون‌هه‌ڵوێستێکی‌دیار‌و‌راشکاوانه‌‌وه‌رگرن،بڕوسیه‌کان‌له‌م‌ناکۆکیه‌‌به‌سه‌ر‌دوو‌باڵدا دابه‌ش‌ببوون. نێوه‌ندی‌کۆنه‌پارێزه‌کان‌له‌‌سه‌روی‌هه‌موویانه‌وه‌‌پادشا‌به‌‌پێویستی‌ده‌زانی‌وه‌کو‌مه‌زنی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌بێ نه‌مسا‌هه‌ڵوێستێک‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌خۆی‌وه‌رگرێ،له‌و‌لوه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌ترهه‌بوو‌ئه‌ویش‌ده‌ڵێ‌ده‌بێ
بڕوسیا‌هه‌ڵوێستێکی‌دژ‌نه‌مسا‌هه‌بێ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌داهاتو‌رێگه‌‌به‌‌بڕوسیا‌بدات‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان شوێنی‌پێشه‌وه‌‌بگرێت،ئه‌مه‌ش‌رای‌بسمارک‌و‌ده‌سته‌یه‌ک‌له‌‌رۆشه‌نبیرو‌چاڵکانی‌بوواری‌نه‌ته‌وایه‌تی وخه‌مخۆرانی‌یه‌کبوونی‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو،به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌بسمارک،ئه‌وان‌نه‌مسایان‌وه‌کو‌ته‌گه‌ره‌‌له‌به‌ر ده‌م‌به‌دی‌هێنانی‌ئامانجه‌کاندا‌ده‌بینی،به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مانه‌ش‌بڕوسیا‌له‌سه‌ر‌حه‌زی‌پادشاکه‌ی‌فریدریکی چواره‌م‌بێ‌لیه‌نیی‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌هه‌لبژارد. _4نهمسا:نه‌مسا‌خۆی‌به‌‌قه‌رزاری‌روسیاو‌خودی‌قه‌یسه‌ر‌ده‌زانی‌به‌هۆی‌ئه‌و‌هاوکاریه‌ی‌قه‌یسه‌ر‌له ساڵی1849به150هه‌زار‌سه‌رباز‌کۆمه‌کی‌کردن‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌شۆڕشی‌هه‌نگاریا‌و‌پاراستنی خاکهکهی.له‌‌سه‌رێکی‌تره‌وه‌‌قه‌بوولی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌ده‌سه‌ڵتی‌روسه‌کان‌له‌‌به‌لقان‌به‌رفراوان‌تر‌بێ‌چونکه به‌رژه‌وه‌ندیی‌زۆری‌له‌و‌ناوچه‌یه‌‌هه‌بوو. هه‌روه‌ها‌له‌‌بنه‌ره‌تدا‌له‌‌داگیر‌کردنی‌هه‌ردو‌فه‌رمانڕه‌واکه‌ی‌دانوب‌رازی‌نه‌بوو‌چونکه‌‌سنوریان‌به خاکی‌نه‌مساوه‌‌نوساوه.ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌ترسی‌دایه‌‌نه‌مسا‌ئه‌گه‌ری‌روخانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌بوو، هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی‌ده‌بێته‌‌سه‌رکه‌وتن‌بۆ‌بنه‌ما‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان.به‌م‌شێوه‌یه‌‌فرانساو‌ئینگلته‌را‌هه‌ستیان‌به‌‌خاله لوازه‌کانی‌نه‌مسا‌کرد‌بۆیه‌‌هێدی‌هێدی‌بۆ‌به‌ره‌ی‌هه‌ڵوێستی‌بێلیه‌نییان‌راکێشا،هه‌ر‌چه‌نده‌‌له‌‌سه‌ره‌تاوه که‌مه‌‌ئاره‌زوێکی‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌هه‌بوو‌به‌ڵم‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌هه‌وڵه‌کانی‌بۆ‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌ک‌له‌‌ڤیه‌ننا بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌به‌‌رێگه‌ی‌ئاشتیانه‌‌سه‌ری‌نه‌گرت‌نه‌مسا‌ناچار‌وه‌کو‌بێ‌لیه‌ن‌خۆی راگه‌یه‌ند.
ئۆپه‌راسیۆنه‌‌جه‌نگیه‌کان هاوپه‌یمانه‌کان‌دوای‌راگه‌یاندنی‌بڕیاری‌جه‌نگ،به‌‌هێزی‌سه‌ربازی‌به‌شداریان‌له‌‌شه‌ڕ‌کرد، له‌شکره‌کانی‌فرانسا‌له‌‌نزیک‌شاری‌ڤارنا)بوولگاریای‌ئێستا(دابه‌زین‌بۆ‌یارمه‌تی‌دانی‌شاری‌سیلیستریا، که‌‌ده‌که‌وێته‌‌سه‌ر‌دانوب‌که‌‌روسه‌کان‌ماوه‌یه‌ک‌بوو‌به‌‌هۆی‌گرنگیه‌وه‌‌گه‌مارۆیان‌دابوو،به‌ڵم‌سه‌ربازه عوسمانیه‌کان‌وبه‌‌تایبه‌تیش‌مسریه‌کان‌که‌‌به‌ر‌له‌‌رودانی‌شه‌ڕه‌کان‌سولتان‌ئاماده‌ی‌کردبوون‌به‌رگریه‌کی بێ‌وێنه‌یان‌نواند،به‌هۆی‌درێژه‌دانی‌گه‌مارۆکه‌و‌به‌ر‌له‌‌گه‌یشتنی‌هاوکاریه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌نه‌خۆشی کولێره‌‌له‌‌ناو‌ریزی‌له‌شکری‌روسیا‌بڵو‌بووه‌وه،روسیای‌ناچار‌کرد‌بکشێته‌وه،دوای‌ئه‌م‌شکسته بچوکه‌ی‌روسیا‌نه‌مسا‌له‌‌قه‌یسه‌ری‌داواکرد‌له‌شکره‌که‌ی‌له‌‌هه‌ردو‌فه‌رمانڕه‌واکه‌‌بکشێنێته‌وه.کاتێک روسیا‌سه‌یری‌کرد‌نه‌مسا‌گرنگی‌به‌‌کشانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌روسیا‌له‌م‌دوو‌فه‌رمانڕه‌وایه‌‌ده‌دات‌و‌له‌‌ڤیه‌ننا له‌گه‌ڵ‌ئینگلته‌راو‌فرانسا‌خه‌ریکی‌کۆبونه‌وه‌و‌وتووێژن‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌دورنیه‌‌ئه‌گه‌ر‌داواکه‌ی‌ره‌ت بکرێته‌وه‌‌له‌‌داهاتو‌بکه‌وێته‌‌شه‌ڕ‌دژی،بۆیه‌‌له‌‌ئابی1854بڕیاری‌دا‌هێزه‌کانی‌له‌‌هه‌ردوو‌هه‌رێمه‌که‌ی ئیفلق‌و‌به‌گدان‌بکشێنێته‌وه‌و،هه‌رزو‌دوای‌کشانه‌وه‌ی‌روسیا،نه‌مسا‌له‌شکری‌نارد‌بۆ‌گرتنه‌وه‌ی‌تا‌ئه‌و
کاته‌ی‌کۆنگره‌یه‌کی‌ئاشته‌وایی‌له‌‌نێوانیان‌ئه‌نجام‌ده‌درێت،ئه‌وه‌بوو‌ئیتر‌هێزه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌له‌‌باکوری شاری‌سیبا‌ستۆبۆل‌دابه‌زین‌که‌‌روسیا‌خۆی‌لێ‌قایم‌کردبوو. ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌شه‌ڕانه‌ی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ناوچه‌کانی‌تر‌جیا‌ده‌کرده‌وه‌‌خۆ‌گێزراندن)هێنان‌وبردن(بوو، هاوپه‌یمانه‌کان‌له‌‌چونیان‌بۆ‌به‌نده‌ره‌که‌‌خۆیان‌گێزراند‌که‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسه‌کان‌خۆیان‌لێ‌قایم‌که‌ن و‌ماوه‌ی‌ساڵێک‌بتوانن‌لێی‌بمێننه‌وه. شیکردنه‌وه‌‌بۆ‌هۆکاره‌کانی‌خۆگیزراندنی‌هاوپه‌یمانان: _له‌وانه‌یه‌‌ئه‌وان‌چاره‌سه‌ریی‌دبلۆماسیان‌پێ‌باشتر‌بووبێ‌له‌‌چاره‌سه‌ریی‌سه‌ربازی‌بۆیه‌‌ته‌مای‌ئه‌وه‌یان هه‌بوو‌که‌‌ناکۆکیه‌کان‌له‌و‌رێگه‌یه‌وه‌‌بێنه‌‌چاره‌‌کردن. _هه‌روه‌ها‌ئه‌وان‌له‌و‌بڕوایه‌دا‌بوون‌که‌‌رێگه‌ی‌سه‌ربازی‌چاره‌سه‌ری‌نیه‌‌به‌هۆی‌فراوانی‌خاکی روسیاوه. له‌م‌ماوه‌یه‌‌گه‌ڵێک‌شه‌ڕ‌رودران‌له‌وانه‌‌شه‌ڕ‌ئه‌لما‌له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری1854که‌‌رێگه‌ی‌بۆ‌هاوپه‌یمانان کرده‌وه‌‌تا‌بگه‌نه‌‌به‌نده‌ری‌سیپا‌ستۆبۆل‌له‌وێش‌شه‌ڕو‌پێکدادانیکی‌زۆر‌له‌‌مانگی‌نۆڤه‌مبه‌ری 1854رودران،سه‌ره‌ڕای‌باڵبوونی‌ئاستی‌هاوپه‌یمانان‌به‌ڵم‌ئه‌م‌شه‌ڕانه‌‌هیچ‌ئه‌نجامێکیان‌نه‌بوو. له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری1855دوای‌شه‌ڕێکی‌توند‌سیبا‌و‌ستۆبۆل‌که‌وته‌‌ده‌ست‌هاوپه‌یمانه‌کان‌به‌ڵم‌روسیا تۆله‌ی‌ئه‌م‌زیانه‌ی‌به‌‌داگیرکردنی‌قارس‌له‌‌ئه‌رمینیا‌و‌سه‌رکه‌وتنی‌به‌سه‌ر‌له‌شکری‌عوسمانیه‌کان‌له دێسه‌مبه‌ری1855دا‌کرده‌وه.
به‌شدار‌بوونی‌سه‌ردينیا‌له‌‌جه‌نگ به‌رامبه‌ر‌به‌‌دودڵی‌نه‌مسا‌له‌‌بێلیه‌نی‌وبه‌شداربوون‌له‌‌جه‌نگ،ئه‌وروپیه‌کان‌ده‌بووایه‌‌به‌دوای هاوپه‌یمانێکی‌تردا‌له‌‌ئه‌وروپا‌بگه‌رێن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌له‌شکرکێشی‌هاوکاریان‌بکات،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته سه‌رنجیان‌بۆ‌سه‌ردینیا‌راکێشرا‌که‌‌خاوه‌نی‌سوپایه‌کی‌بچوکی‌مه‌شق‌پێکراو‌بوو.ئه‌م‌وڵته‌‌ئیتالیه‌‌له‌سه‌ر زاری‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانیه‌وه‌‌ئاماده‌یی‌خۆی‌بۆ‌به‌شداری‌کردنی‌جه‌نگ‌ده‌ربڕی،کافور‌هه‌وڵی‌بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌وڵته‌کانی‌ئیتالیا‌ده‌دا،بڕوای‌وابوو‌که‌‌ئه‌م‌یه‌کگرتنه‌وه‌یه‌‌پێویستیی‌به‌‌وڵتێک‌یا‌چه‌ند وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌هه‌یه‌‌تا‌یارمه‌تیی‌بدات‌له‌‌به‌رگریه‌کانی‌نه‌مسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌م‌داخوازیه‌یان،بهشداری کردنی‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌سۆز‌وپه‌یمانی‌ئینگلته‌راو‌فرانسا‌وه‌ده‌ست‌دێنێ،بۆیه‌‌بڕیاری‌دا‌به20هه‌زار‌سه‌رباز به‌شداری‌بکات‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌پشتگیری‌کردنی‌ئینگلته‌راو‌فرانسا‌له‌‌دۆزی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا،به‌ڵم‌ئینگلته‌راو فرانسا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌نه‌مسا‌توڕه‌‌نه‌بێ‌ئه‌م‌داواکاریه‌یان‌ره‌ت‌کرده‌وه. دواتر‌له‌به‌ر‌سوربوونی‌سه‌ردینیا‌له‌‌به‌شداری‌کردنی‌جه‌نگه‌که‌‌وه‌کو‌هاوپه‌یامنێک،وبه‌هۆی‌پاشه‌کشه‌ی نه‌مسا‌له‌‌به‌شدار‌بوونی‌هاوپه‌یمانه‌کان‌له‌‌جه‌نیوه‌ریی1855په‌یماننامه‌یه‌کی‌سه‌ربازیان‌له‌گه‌ڵ‌سه‌ردینیا
ئیمزاکرد‌به‌ڵم‌بێ‌به‌رامبه‌ر‌وپه‌یمان‌دان‌به‌‌پشتگیری‌کردنی‌دۆزی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌ئه‌ویش‌چونکه‌‌تا ئه‌وکات‌چاویان‌له‌‌هاتنی‌نه‌مسا‌بوو‌چونکه‌‌ئه‌وان‌پێویستیان‌به‌‌هێزێکی‌وه‌کو‌نه‌مسا‌هه‌بوو‌تا‌به‌ره‌نگاری روسه‌کان‌ببنه‌وه..به‌ڵم‌هاوپه‌یمانێتیی‌کافور‌وه‌کو‌سه‌رکه‌وتنێک‌بۆ‌مه‌سه‌له‌ی‌یه‌کگرتنی‌ئیتالی‌دێته ئه‌ژمار.سه‌ربازه‌کانی‌ئیتالی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌چرنایا‌به‌شداریان‌کردو‌رۆلێکی‌دیاریان‌گێرا‌تواناو‌ئازایه‌تیی خۆیان‌تیا‌سه‌لماند.
ناوبژيوانێتیی‌نه‌مسا ئاماژه‌مان‌به‌وه‌‌دا‌که‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانه‌کان‌له‌سه‌ر‌مه‌رجی‌کۆتایی‌هێنان‌گفتو‌گۆی‌کرد نه‌مسا‌داوای‌له‌‌روسیا‌کرد‌له‌شکره‌که‌ی‌له‌‌هه‌ردو‌هه‌رێمه‌که‌ی‌دانوب‌بکشێنێته‌وه،هه‌روه‌ها ناوبژیوانێتیه‌که‌شی‌بۆ‌کۆتایی‌هێنان‌به‌‌ناکۆکیه‌کان‌به‌‌رێگه‌ی‌ئاشتیانه‌‌له‌به‌ر‌ده‌م‌هه‌ردوو‌تیپ‌دانا‌بوو، ناوه‌ڕۆکی‌رێککه‌وتنه‌که‌ی‌ئه‌وسا‌به‌‌روسیا‌نیشان‌دابوو‌که‌‌مه‌رجه‌کان‌بریتی‌بوون‌له: _1سیسته‌مێکی‌نوێ‌بۆ‌رژێمی‌هه‌ردوو‌هه‌رێمه‌که‌‌دابنرێت‌به‌‌گره‌نتیی‌ئه‌وروپی‌یه‌کی‌هاوبه‌ش. _2ئازادیی‌ده‌ریاوانی‌له‌‌دانوب. _3پێداچونه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌به‌نداوه‌کانی‌ساڵی.1841 _4روسیا‌ده‌ست‌له‌‌داواکاریه‌که‌ی‌سه‌باره‌ت‌به‌‌مافی‌پاراستنی‌نه‌ساره‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی هه‌لگرێت. چونکه‌‌ئه‌م‌مه‌رجانه‌‌به‌تایبه‌تی‌مه‌رجی‌یه‌که‌م‌و‌دووه‌م‌وورده‌‌وورده‌‌نه‌مسا‌به‌ره‌و‌شه‌ڕکردن‌ده‌بات، به‌رامبه‌ر‌به‌و‌هه‌سته‌ی‌قه‌یسه‌ر‌که‌‌نه‌مسا‌وورده‌‌وورده‌‌به‌ره‌و‌جه‌نگ‌هه‌نگاو‌ده‌نێ‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ری 1854وه‌کو‌بنه‌مای‌وتووێژکردن‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانه‌کان‌به‌‌مه‌رجه‌کان‌رازی‌بوو،به‌ڵم‌ئه‌وان‌به‌مه‌‌رازی نه‌بوون‌داوای‌قه‌بوول‌کردنی‌هه‌موو‌خاله‌کانیان‌به‌‌بێ‌مه‌رج‌له‌‌روسیا‌کرد. که‌‌ئه‌مه‌‌ره‌ت‌کرایه‌وه‌‌دوباره‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌داوایان‌له‌‌نه‌مسا‌کرد‌به‌شداریان‌له‌گه‌ڵ‌بکات‌له‌‌شه‌ڕی‌دژ به‌‌روسیا،به‌ڵم‌هه‌ر‌دودڵ‌بوو،بۆیه‌‌مه‌رجی‌ئه‌وه‌ی‌دانا‌که‌‌ده‌بێ‌هه‌موو‌وڵته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌گه‌ڵیان بکه‌ونه‌‌جه‌نگ،ئه‌مه‌ش‌نه‌ده‌کرا‌بۆیه‌‌به‌رگریی‌هه‌موو‌فشاره‌کانی‌کرد‌و‌دور‌له‌‌شه‌ڕ‌مایه‌وه.
کۆتايی‌هاتنی‌جه‌نگ‌و‌په‌يماننامه‌ی‌پاريس به‌ماوه‌یه‌کی‌که‌م‌دوای‌روخانی‌شاری‌سیپا‌ستۆبۆل‌قه‌یسه‌ری‌روسی‌نیکۆلی‌یه‌که‌م‌کۆچی‌دوایی‌کرد، دوای‌ئه‌و‌له2یئاداری1855ئه‌سکه‌نده‌ری‌دووه‌م‌هات،ئه‌م‌کابرایه‌کی‌ئاشتی‌په‌روه‌ر‌بوو‌پتر‌گرنگیی به‌‌کاروباری‌ناوه‌خۆی‌روسیا‌ده‌دا‌له‌وه‌ی‌گرنگی‌به‌‌شه‌ڕو‌فراوان‌خوازی‌و‌کاروباری‌ئه‌وروپی‌بدا.
به‌هۆی‌خاڵی‌بوونی‌گه‌نجینه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌له‌ده‌ست‌دانی‌که‌شتیگه‌لی‌روسی‌و‌شکستیه‌کانی‌له‌شکری‌روسیا له‌‌شه‌ڕه‌کان‌کارێکی‌ئه‌سته‌مه‌بتوانێ‌درێژه‌‌به‌‌شه‌ڕ‌بدات،بۆیه‌‌به‌لی‌ئاشتی‌دا‌شکایه‌وه.نه‌مساییه‌کان درکیان‌به‌‌نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌کۆتایی‌هاتنی‌شه‌ڕ‌کرد‌له‌م‌روه‌وه‌‌ترسیان‌ل‌دروست‌بوو‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌هاوکاریی‌سه‌ردینیا‌بکه‌ن،بۆیه‌‌بڕیاریان‌دا‌شه‌ڕ‌دژی‌روسیا‌به‌رپاکه‌ن.له‌‌سه‌ره‌تای ساڵی1856نه‌مسا‌گه‌فێکی‌بۆ‌روسیا‌نارد‌که‌‌به‌بێ‌مه‌رج‌هه‌رچوار‌خاله‌کانی‌مه‌رجی‌جه‌نگ‌راگرتن قه‌بوول‌بکات‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌بڕیاری‌شه‌ڕدژی‌روسیا‌ده‌دات.له16ی‌جه‌نیوه‌ریی1856روسیا‌به‌‌قه‌بوول کردنی‌وه‌ڵم‌دایه‌وه‌‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌پێویست‌به‌‌راگه‌یاندنی‌شه‌ڕ‌بکات.بۆ‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌له پاریس‌بانگه‌وازی‌لیه‌نه‌کان‌کرا،کۆتاییه‌که‌ی‌به‌‌ئیمزا‌کردنی‌په‌یماننامه‌ی‌پاریس‌هات‌له30یئاداری ،1856ده‌قی‌مه‌رجه‌کان‌یش‌ئه‌مانه‌ن: _1ده‌سه‌ڵته‌کان‌دان‌به‌‌یه‌کسانی‌مافی‌هاوڵتیان‌ده‌نێن‌بێ‌ره‌چاو‌کردنی‌جیاوازیی‌ئاین‌و‌ره‌گه‌ز،ئهمه ئه‌وه‌ی‌ده‌گه‌یاند،ته‌نها‌دسه‌لت‌خۆی‌مافی‌گرنگی‌دان‌به‌‌کاروباری‌کریسته‌کان‌هه‌بێ‌که‌سێکی‌تر‌بۆی‌نیه ده‌ست‌له‌‌کارو‌باریان‌وه‌ر‌بدات. _2وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌دان‌به‌‌مافی‌عوسمانیه‌کان‌ده‌نێن‌له‌‌سه‌روه‌ریی‌به‌نداوه‌کان،روسیاش‌بۆی‌نیه که‌شتیگه‌لی‌سه‌ربازی‌و‌کارگه‌ی‌سه‌ربازی‌دروست‌بکات،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌ریای‌ره‌ش‌بێ‌لیه‌ن‌ده‌مێنێته‌وه. _3راگه‌یاندنی‌ئازادیی‌ده‌ریاوانی‌له‌‌روباری‌دانوب‌و‌پێکهێنانی‌لیژنه‌یه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ‌سه‌رپه‌رشتی کردنی. _4به‌ده‌ست‌هێنانی‌سه‌ربه‌خۆییی‌هه‌ردو‌هه‌رێمی‌دانوب‌له‌‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی.
ئه‌نجامه‌کانی‌شه‌ڕی‌قه‌رم مه‌زنترین‌ئه‌نجامه‌کانی‌شه‌ڕی‌قه‌رم‌له‌ناو‌بردنی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌نێوان‌روسیاو‌نه‌مسا‌بوو،که‌‌وه‌کو گه‌ره‌نتی‌بوو‌بۆ‌رژێمه‌‌کۆنه‌په‌رسته‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌بوواری‌ئازادی‌و‌سه‌ربه‌خۆیی‌پتر‌بۆ نه‌ته‌وه‌کان‌ره‌خسا،بارودۆخه‌کا‌له‌بار‌بوون‌هه‌روه‌کو‌دوای‌ساڵی1860ئیتالیاو‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌ئه‌م‌هه‌نگاویان نا.هه‌روه‌ها‌روسیا‌دوای‌ئه‌و‌شه‌ڕه‌‌ماوه‌ی15ساڵ‌ته‌نها‌گرنگیی‌به‌‌کارو‌باری‌ناوه‌خۆ‌ده‌دا،کاروباری ئه‌وروپای‌تا‌راده‌یه‌ک‌پشتگوێ‌خست.دواتر‌ئه‌و‌ده‌نگو‌باسانه‌ی‌هه‌وال‌نێره‌کان‌ده‌یان‌گواستنه‌وه ئاماژه‌یان‌به‌‌برسێت‌یو‌ئازاری‌سه‌ربازه‌کان‌ده‌دا‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌زۆربه‌ی‌سه‌ربازه‌کان‌توشی‌نه‌خۆشیی‌تیفۆ‌و کۆلێراو‌نه‌خۆشیی‌سیه‌کان‌ببوون‌ئه‌م‌هه‌والنه‌‌کاریان‌کردبووه‌‌سه‌ر‌رای‌گشتیی‌ئه‌وروپا‌به‌‌تایبه‌تی کاتێک‌زانرا‌چوار‌له‌سه‌ر‌پێنجی‌نه‌خۆشه‌کان‌مردن‌ئه‌مه‌ش‌به‌ڕاستی‌ژماره‌یه‌کی‌به‌رز‌بوو‌دواتر ده‌رکه‌وت‌که‌‌نه‌خۆشیه‌کان‌له‌‌ئه‌نجامی‌که‌می‌خزمه‌تگوزاریی‌پزیشکی‌یه‌وه‌‌بوون.ئه‌مه‌‌دواتر‌بووبه هۆکاری‌دامه‌زراندنی‌رێکخراوی‌خاچی‌سور،که‌‌ستونیه‌کانی‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌جنێڤ‌له1864جێگیر
بوون.دیسان‌ئه‌و‌به‌یاننامه‌یه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌پاریس‌له1856ده‌رکرا‌رێنماو‌بنه‌ماکانی‌نێوده‌وڵه‌تیی گه‌مارۆدانی‌ده‌ریاوانی‌و‌مه‌رجه‌کانی‌پاراستنی‌مافی‌بێلیه‌نیان‌دانان،جگه‌‌له‌مه‌‌کاری‌ڕێگریی ده‌ریاوانیانیشیان‌قه‌ده‌غه‌کرد.
به‌شی‌پێنجه‌م يه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا
يه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا له1858ئیتالیه‌کان‌ئه‌وکات‌‌له‌‌سه‌روبه‌ندی‌ده‌رچونه‌‌مه‌زنیه‌که‌یان‌روه‌و‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئومێده‌کانیان هه‌نگاویان‌ده‌نا‌بۆ‌ئازادی‌ویه‌کیه‌تی،ئه‌وکات‌وڵته‌که‌یان‌شانۆی‌فه‌رمانڕه‌واو‌ئه‌میره‌کان‌بوو‌بۆ یه‌کلکردنه‌وه‌ی‌ناکۆکیه‌کان‌و‌ئامانجی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌داگیرکاری‌وهه‌ندێک‌جاریش‌دژایه‌تی‌کردن بوو،له‌و‌کات‌نه‌خشه‌ی‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌ئیتالیا‌هێشتا‌هه‌مان‌نه‌خشه‌ی‌به‌ر‌له‌‌سێ‌یه‌کی‌سه‌ده‌‌بوو‌ئه‌وه‌ی سیاسه‌‌تمه‌دارانی‌ئه‌وروپی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌وێنه‌یان‌بۆ‌کێشابوو. له‌‌باکوریه‌وه‌‌میرنشینێکی‌بچوکی‌هه‌ژار‌هه‌ندێک‌جاربه‌‌ناوی‌سه‌ردینیا‌وهه‌ندێک‌جاریش‌به‌‌ناوی بیامۆن‌ناو‌ده‌نرا‌هه‌بوو،بیامۆن‌وڵتی‌بیامۆنی‌ده‌گرته‌وه،ئه‌م‌وڵته‌‌بچوکه‌‌هه‌ژاره‌‌ده‌که‌وته‌‌سه‌ر لوتکه‌کانی‌چیای‌ئه‌لب،دورگه‌ی‌سه‌ردینیای‌بێ‌ده‌رامه‌تی‌هه‌ژارو‌دواکه‌وتو‌و‌خاکه‌کانی‌سافوا‌و‌سافوای
سه‌رو‌و‌نیس‌و‌خاکه‌کانی‌جنه‌وی‌بوو،ئه‌م‌میرنشینه‌ش‌فیکتۆر‌عه‌مانۆئیل‌ی‌دووه‌م‌که‌‌له‌‌خانه‌واده‌ی سافوای‌بوو‌حوکمڕانیی‌ده‌کرد،پایته‌خته‌که‌شی‌ساری‌تۆرینۆ‌بوو. له‌‌باکوری‌رۆژهه‌لتیه‌وه‌‌هه‌ردو‌وڵتی‌لۆمباردیاو‌بوونده‌قیه‌ی‌ده‌وڵه‌مه‌ندو‌به‌پیت‌هه‌بوون‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌له روی‌جوگرافیا‌و‌مێژووی‌پڕ‌له‌‌سه‌روه‌ری‌و‌ده‌سکه‌وتی‌شارستانی،سه‌ره‌ڕای‌یاخی‌بوونی‌به‌رده‌وامیان تائێستا‌له‌‌ژێر‌رکێفی‌ڤیه‌نا‌ده‌نالن. له‌‌ناوه‌ڕاستیش‌ده‌وڵه‌تی‌پاپای‌پیرۆزمه‌ند‌هه‌بوو‌که‌‌به‌هۆی‌سۆزی‌ئاین‌په‌روه‌ره‌‌کاسۆلیکه‌کان‌ده‌چو بهڕێوه.ئه‌رکی‌پاراستنیشی‌له‌شکره‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌گرتبوویانه‌‌ئه‌ستۆ.له‌‌ده‌وروبه‌ری‌ده‌وڵه‌تی‌پاپا‌چه‌ند ده‌وڵه‌تۆکه‌یه‌ک‌هه‌بوون‌که‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌دروستی‌کردبوون‌له‌‌ژێر‌سێبه‌ری‌نه‌مسا‌ده‌سه‌ڵتیان‌جێبه‌جێ ده‌کرد‌و‌سه‌رکوتی‌هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌ئازادی‌خوازیان‌ده‌کرد‌دیار‌ترین‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌تۆکانه،میرنشینی بارام‌ومۆدیناو‌توسکانه‌‌بوون. له‌‌خواروشیه‌وه‌‌میرنشینی‌هه‌ردو‌سقلیه‌که‌‌هه‌بوون‌که‌‌به‌شی‌خواروی‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌ئیتالیا‌و‌دورگه‌ی سقلیه‌ی‌ده‌گرته‌وه،فه‌رمان‌ره‌وایی‌ئه‌م‌میرنشینه‌ش‌پادشای‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌بوو،پایته‌خته‌که‌ی‌ناپۆلی بوو‌رژێمێکی‌تا‌بلێی‌سته‌م‌وزۆرداری‌به‌سه‌ر‌هاوڵتیاندا‌سه‌پاندبوو. له‌‌ته‌ک‌ئه‌م‌له‌ت‌وپه‌تیه‌‌دا‌له‌‌ساڵی1848ئه‌و‌کاته‌ی‌شۆڕشه‌کان‌هه‌ره‌سیان‌هێناو‌کۆنه‌پارێزه‌کان‌هاتنه‌وه سه‌ر‌حوکم‌له‌‌زۆربه‌ی‌ناوچه‌کانی‌ئه‌م‌نیمچه‌‌دورگه‌یه‌‌شه‌پۆڵێکی‌کۆنه‌په‌رستانه‌و‌حوکم‌ره‌های‌زۆرداریی به‌ڕێوه‌ی‌ده‌برد. له‌‌ناو‌ئه‌و‌هه‌موو‌دۆخه‌‌ناله‌‌بارانه‌‌سه‌ردینیا‌حوکمێکی‌ده‌ستوریی‌دیموکراسیی‌پیاده‌‌ده‌کرد‌که‌‌ببووه‌‌جێی ئومێدی‌نیشتمانپه‌روه‌ره‌‌ده‌ربه‌ده‌ره‌کان‌له‌‌ناوه‌وه‌‌و‌ده‌ره‌وه.ئه‌وه‌ی‌مایه‌ی‌دلخۆشکه‌ری‌و‌پشتگیری مانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌دۆخه‌‌دیماکرسیه‌‌بوو‌پادشای‌تورینۆ‌عمانۆئیل‌ی‌دووه‌م‌بوو‌که‌‌چه‌ندین‌جار‌به‌رۆکی‌له نه‌مساییه‌کان‌گرتبوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌له‌‌کاروباری‌وڵته‌که‌ی‌وه‌رنه‌ده‌ن،هه‌روه‌ها‌خۆشی‌له‌و‌رۆژه‌ی به‌گژ‌نه‌مساییه‌کاندا‌ده‌چوه‌وه‌‌له‌‌بیروراکانی‌نیشتمانپه‌روه‌ران‌وبانگه‌وازخوازانی‌چاکسازی‌نزیک‌بوو، مادام‌دژی‌پادشایه‌تیی‌ئیتالیا‌ده‌وه‌ستا‌نیشتمان‌په‌روه‌ره‌کان‌لێی‌نزیک‌ده‌بوونه‌وه،زۆربه‌ی‌هه‌وادارو لیه‌نگرانی‌مزاینی‌له‌‌ده‌وری‌حوکمه‌که‌ی‌کۆ‌ببوونه‌وه‌‌به‌تایبه‌ت‌دوای‌ساڵی1852که‌‌حوکمی‌راده‌ست سه‌رکرده‌ی‌نیشتمانپه‌روه‌ر‌کافور‌کرد،ئه‌مه‌‌و‌سه‌رکرده‌ی‌شۆڕشگێڕ‌کۆماری‌گاریباڵدیش‌له‌گه‌ڵی کۆبووه‌وه‌‌وگوێی‌بۆ‌داخوازیه‌کانی‌راگرت‌چونکه‌‌لی‌ئه‌م‌جێی‌ئومێد‌بوو‌له‌م‌پیناوه‌‌ده‌ستی‌له‌‌رژێمی کۆماری‌هه‌ڵگرت. ئه‌گه‌ر‌تێبینی‌بکه‌ین‌ده‌بێ‌هه‌ندێک‌هانده‌ر‌هه‌بن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌سه‌ردینیا‌شایسته‌ی‌رابه‌رایه‌تیی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا بێ.پادشاکه‌ی‌به‌‌بلیمه‌تی‌ونیشتمانپه‌روه‌ریه‌وه‌‌سه‌یری‌ستراتیژیه‌تی‌مه‌سه‌له‌کانی‌ده‌کرد‌ئه‌م‌له‌‌حه‌تمیه‌تی یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌دڵنیا‌بوو،وڵتێکی‌وه‌کو‌سه‌ردینیا‌خاوه‌ن‌جوگرافیا‌و‌پادشایه‌کی‌به‌‌که‌سایه‌تی‌وتوانا،
به‌هێز‌ترین‌فه‌رمانڕه‌وای‌ئیتالیا،بۆ‌ده‌بێ‌شایسته‌ترین‌که‌سی‌ئیتالیا‌نه‌بێ‌که‌‌رابه‌رایه‌تیی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا بکات؟هه‌موو‌ئه‌و‌فه‌رمانده‌‌ئیتالیانه‌ی‌تر‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌ژێر‌به‌ژێر سازشیه‌کیان‌هه‌بوو،به‌م‌هه‌ڵوێسته‌یان‌ئه‌مانببوونه‌‌جێی‌گومان. ئه‌گه‌ر‌سه‌یری‌گه‌لی‌ئیتالیا‌بکه‌ین‌ئه‌وان‌به‌‌دیدێکی‌تر‌سه‌یری‌وڵته‌که‌یان‌ده‌کرد،مه‌زنترین‌کێشه‌‌لی ئه‌وان‌خۆسه‌پاندنه‌که‌ی‌نه‌مسا‌بوو‌به‌سه‌ر‌خاکی‌باکوری‌ئیتالیا‌و‌به‌شێک‌له‌‌ناوه‌ڕاستی،به‌‌دیدی‌ئه‌وان ئه‌گه‌ر‌له‌‌سته‌م‌و‌ژێر‌ده‌ستی‌نه‌مسا‌رزگاریان‌نه‌بێ‌ئه‌وا‌له‌‌حوکمی‌فه‌رمانده‌‌وئه‌میرو‌کرێگرته سته‌مکاره‌کان‌رزگاریان‌نابێ.ئه‌مه‌‌بۆچونی‌گه‌لی‌ئیتالیا‌بوو‌بۆ‌دۆزه‌نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌که‌یان،به‌ڵم‌مه‌سه‌له‌ی یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌لی‌ئه‌وان‌مه‌سه‌له‌یه‌کی‌دوارۆژ‌بوو‌چونکه‌‌وڵتانی‌ده‌ورو‌به‌ر‌دژی‌ئه‌م‌داخوازیه‌ن، ئه‌وه‌ی‌گه‌لی‌ئیتالیا‌ده‌یخواست،ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌‌ئه‌وکاته‌‌به‌ده‌ست‌بێنن‌که‌‌له‌‌ژێر‌چنگی‌داگیر‌کاران‌رزگاریان دهبێ،ئه‌وسا‌وه‌کو‌یه‌کیه‌تیه‌کی‌کۆنفیدرالی‌یه‌که‌‌‌سیاسی‌وسه‌ربازی‌وئابووری‌یه‌کانی‌له‌‌نیمچه‌‌دورگه‌‌ی ئیتالیا‌یه‌ک‌بگرن،بۆیه‌‌ده‌بینین‌مه‌سه‌له‌ی‌یه‌کیه‌تی‌له‌سه‌ره‌تا‌ته‌نها‌داخوازیی‌رۆشه‌نبیر‌و‌شۆڕشگێرو ئازادیخوازه‌‌کان‌بوو‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌داخوازیی‌گشت‌گه‌لی‌ئیتالیا‌بێ.
کافور به‌گه‌یشتنی‌کافور‌بۆ‌سه‌ر‌کورسیی‌ده‌سه‌ڵتی‌سه‌ردینیا‌له1852به‌هۆی‌پشتگیریی‌پادشاو‌گشت لیه‌نه‌کانی‌گه‌ل‌له‌‌نێوه‌نده‌‌شۆڕشگێڕو‌نیشتمانپه‌روه‌ره‌کان‌هه‌ندێک‌توانای‌ناچاوه‌ڕوان‌کراو‌هاتنه‌‌کا‌که خۆیان‌له‌‌دو‌ئامانجی‌هاو‌ته‌ریب‌ده‌بینیه‌وه: یه‌کیه‌تی‌و‌رزگاری.ئه‌م‌پیاوه‌‌به‌‌ره‌چه‌له‌ک‌له‌‌خێزانێکی‌ئوروستوکراتیی‌خاوه‌ن‌زه‌وی‌و‌زارێکی‌زور بوو‌له‌‌تورینتۆی‌پایته‌خت،خۆیشی‌هه‌ر‌له‌وێ‌له‌‌ساڵی1810له‌‌دایک‌ببووه.وه‌کو‌نه‌ریتی‌هه‌موو‌کوره ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌له‌‌ته‌مه‌نی‌گه‌نجێتیه‌وه‌‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌خوێندنگای‌سه‌ربازیه‌وه‌‌ده‌کاو‌به‌‌پله‌ی‌ئه‌فسه‌ر‌خزمه‌تی سه‌ربازیشی‌بۆ‌وڵت‌کردوه.دواتر‌واز‌له‌‌سه‌ربازی‌ده‌هێنێ‌بۆماوه‌یه‌ک‌خۆی‌به‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کێلگه کشتوکاڵیه‌که‌ی‌خه‌ریک‌ده‌کات،له‌‌کاته‌‌بێ‌ئیشه‌کانیدا‌سه‌فه‌ری‌ده‌کرد،سه‌ردانی‌فرانسای‌کردو‌ئاشنایی له‌گه‌ڵ‌بیرمه‌نده‌کانی‌کرد‌شاره‌زاییشی‌له‌‌سه‌ر‌شارستانێتی‌و‌رۆشه‌نبیری‌ئه‌وێ‌په‌یدا‌کرد،له‌‌بریتانیا ئاشنایی‌له‌گه‌ڵ‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌بانگه‌وازخوازی‌دیموکراسی‌کرد‌وه‌کو‌بت‌و‌کاننگ‌وگرای،که‌وته‌‌ژێر کاریگه‌ریی‌فه‌رهه‌نگیان،له‌‌هه‌موو‌قۆناغه‌کانی‌ژیانیدا‌بڕوای‌ته‌واوی‌به‌‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌هه‌بوو‌له‌و بڕوایه‌دا‌بوو‌که‌‌ته‌نها‌له‌و‌رێگه‌یه‌وه‌‌ده‌توانرێ‌ده‌ستوری‌دیموکراسی‌بپارێزرێت‌و‌کێشه‌کانی‌وڵت چاره‌سه‌ر‌بکرێن،له‌‌هه‌مان‌کاتدا‌په‌یوه‌ندیی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌موو‌رێکخراوه‌‌نهێنیه‌کانی‌ئیتالیا‌هه‌بوو‌به‌‌هه‌موو بۆچونه‌کانیانه‌‌وه،ته‌نانه‌ت‌له‌‌روداوه‌کانی‌شۆڕشی1848به‌شداریشی‌تێدا‌کرد‌بوو.
که‌‌ده‌سه‌ڵتی‌گرته‌ده‌ست‌پیاوێکی‌خاوه‌ن‌ئه‌زمون‌و‌به‌توانا‌بوو‌هیچ‌ساتێک‌بۆ‌بیر‌کردنه‌وه‌‌نه‌وه‌ستا ڕاسته‌و‌خۆ‌ده‌ستی‌به‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌سیاسه‌تێکی‌دور‌بینانه‌‌کرد.لهساڵی1831رۆژیک‌خۆی‌وتبووی )من‌پیاوێکی‌چاو‌له‌‌داهاتوم،رۆژێک‌له‌خه‌وما‌بینیم‌بوومه‌ته‌‌وه‌زیر‌له‌‌میرنشینی‌ئیتالیا(. که‌وایه‌‌ده‌بێ‌ئه‌و‌میرنشینه‌ی‌سه‌ردینیا‌بکاته‌‌ئه‌و‌میر‌نشینه‌ی‌ئیتالیه‌ی‌که‌‌له‌رۆژه‌کانی‌گه‌نجێتی‌له‌‌خه‌ودا بینیبووی. له‌سه‌ر‌ئاستی‌سیاسه‌تی‌ناوه‌خۆ،بڕیاری‌دا‌وڵته‌که‌ی‌ببێته‌‌خاوه‌نی‌سوپایه‌کی‌به‌هێزی‌نوێ‌که‌‌له‌‌توانای دابێ‌سیاسه‌ته‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌جێبه‌جێ‌بکات.جه‌نه‌رال‌لمه‌ر‌ئیمزاای‌راسپارد‌تا‌له‌سه‌ر‌بنه‌مایه‌کی‌نوێی دوباره‌‌سوپا‌رێک‌بخاته‌وه،به‌‌نوێترین‌چه‌کی‌سه‌رده‌م‌و‌راهێنان‌له‌سه‌ر‌شه‌ڕی‌نوێ‌ده‌وڵه‌مه‌ندیان‌کا. ماوه‌یه‌کی‌که‌می‌برد،سه‌ردینیا‌بووه‌‌خاوه‌نی‌سوپایه‌کی90هه‌زاریی‌سه‌ربازى‌به‌هێز‌و‌لێهاتو‌و که‌شتیگه‌ڵێکی‌نوێی‌بۆ‌میرنشینه‌که‌ی‌دروست‌کرد. له‌‌بوواری‌ئابووریدا،به‌شداریی‌له‌‌دامه‌زراندنی‌چه‌ندین‌بانک‌وکۆمپانیای‌پیشه‌سازی‌و‌بازرگانی‌کرد، ئامانجی‌له‌م‌دامه‌زراوانه‌‌گه‌یاندنی‌وڵته‌که‌ی‌به‌‌کاروانی‌چه‌رخی‌پیشه‌سازی‌بوو‌به‌‌هاوشان‌له‌گه‌ڵ‌وڵته ئه‌وروپیه‌کان.ئه‌مه‌و‌تۆرێکی‌هاتو‌چۆی‌پپێشکه‌وتوی‌بۆ‌وڵت‌دامه‌زراند‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌ئاستی‌وڵت‌بۆ‌‌کاتی ئاشتی‌و‌شه‌ڕ‌بگونجێ.شاری‌جنویی‌کرده‌‌نوێترین‌به‌نده‌ر‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست،هه‌موو‌شاره‌کانی وڵتیشی‌به‌‌تۆرێکی‌ئاسنینی‌پێشکه‌وتو‌به‌‌درێژایی807کم‌به‌یه‌که‌وه‌‌به‌سته‌وه‌‌ئه‌م‌درێژاییه‌‌بۆ‌ئه‌و‌سه‌رده‌م ساڵی1859بۆ‌وڵتێکی‌وا‌بچوک‌که‌م‌نه‌بوو. له‌‌بوواری‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌شدا،ئه‌رکه‌کانی‌کافور‌گه‌ڵێک‌قورستر‌بوون،دڵنیا‌بوو‌له‌وه‌ی‌هه‌موو‌گه‌لی ئیتالیا‌هه‌ست‌به‌‌نیازه‌کانی‌ئه‌وروپا‌ده‌که‌ن‌که‌‌هه‌موویان‌دژی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیان،ئه‌وه‌شی‌ده‌زانی‌که‌‌نه‌مسا له‌‌به‌رامبه‌ر‌یه‌کیه‌تی‌وئازادی‌ورزگاریدا‌که‌ل‌‌ره‌ق‌وپێداگیره‌‌هیچ‌کاتێک‌قه‌بوولی‌نیه‌‌ئیتالیا‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی بێگانه‌‌رزگاری‌بێ.ئه‌ویش‌که‌‌وڵتێکی‌به‌هێز‌و‌ده‌وڵه‌مه‌نده،سه‌ردینیا‌له‌‌توانایدا‌نیه‌‌شکستی‌پێ‌بهێنێ‌بۆیه ده‌بێ‌به‌سه‌ر‌نیازه‌کانی‌دا‌زاڵبین‌که‌‌دژی‌داخوازیه‌کانمانه‌‌به‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌پشتگیرییووڵتێکی‌به‌هێز‌تا هاوکاریمانبکات‌له‌‌رزگاربن.ئه‌مه‌ش‌کارێکی‌ئاسان‌نیه،وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ئه‌وسا‌له‌‌روانگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌ده‌یانروانیه‌‌نه‌مسا‌هیچ‌سه‌نگێکیان‌بۆ‌مه‌سه‌له‌‌مرۆڤایه‌تی‌ودیموکراسی‌دانه‌ده‌نا. نه‌مسا‌یه‌که‌م‌دوژمنی‌رزگار‌بوون‌ویه‌کیه‌تیی‌خاکی‌ئیتالیایه،ئاماده‌یه‌‌ئه‌و‌په‌ری‌به‌رگری‌له‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی له‌‌ناو‌ئیتالیا‌بکات‌به‌‌هه‌موو‌شێوازێک‌ته‌نانه‌ت‌به‌‌جه‌نگیش.دواتر‌مه‌سه‌له‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌ئیتالیا‌له سه‌روی‌هه‌مووشتێک‌بوو‌ئه‌گه‌ر‌هه‌ر‌کاته‌ی‌بنه‌ماکانی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌بۆ‌گه‌لن‌ده‌سته‌به‌ر‌کراو نه‌ته‌وه‌ی‌ئیتالیاش‌به‌‌مافه‌کانی‌خۆی‌شاد‌بوو‌ئه‌و‌کات‌چ‌هێزێک‌ده‌توانی‌رێگه‌‌له‌‌نه‌ته‌وه‌کانی‌ناو‌نه‌مسا بگرێت‌بۆ‌هه‌مان‌داخوازی‌هه‌مان‌رێچکه‌‌بگرنه‌‌به‌ر؟ئه‌وسا‌چی‌له‌به‌ر‌ده‌م‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌نه‌خۆشه‌که ده‌مێنێته‌وه؟
بنه‌ماکانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌بۆ‌نه‌مسا‌خه‌ته‌رناکن‌به‌‌هه‌موو‌شێوه‌یه‌ک‌دژی‌ده‌وه‌ستێ،دواتر‌بۆ‌نه‌مسا‌مایه‌ی سه‌رئێشه‌یه‌‌له‌‌خوار‌ی‌دا‌وڵتێکی‌یه‌کگرتوی‌به‌هێزی‌وه‌ک‌ئیتالیا‌هه‌بێ‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌دوژمنیشی‌نه‌بی، به‌هۆی‌رابردوی پڕله‌‌کاره‌ساته‌‌جه‌نگیه‌کانی‌نێوانیان‌هه‌رگیز‌نابێته‌‌دۆست. روسیاش،ئه‌گه‌ر‌به‌رژه‌وه‌ندیشی‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیادا‌نه‌بێ‌به‌ڵم‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ئه‌و‌دۆخه‌ی‌بۆ‌ئه‌وروپا‌هاتۆته کا،زۆر‌پابه‌ندی‌بڕیاره‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننایه.له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌یه‌ک‌ده‌گرن،دیسان‌ئه‌وه‌‌له بیر‌نه‌که‌ین‌که‌‌روسیا‌له‌‌چه‌ندین‌نه‌ته‌وه‌ی‌جیا‌له‌‌روی‌زمان‌و‌ئاین‌ومێژوو‌پێک‌هاتوه،ناتوانێ‌دژی بنه‌ماکانی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌نه‌بێ.بۆیه‌‌کافور‌ده‌بێ‌روسیا‌له‌‌حساباته‌کانی‌خۆی‌وه‌ده‌ر‌نێ‌ئه‌گه‌ر‌له ریزی‌دوژمنانی‌ئه‌ژمار‌نه‌کات. له‌‌ئینگلته‌راش،ووتمان‌که‌‌گه‌لی‌ئینگلته‌را‌هاو‌سۆزبوون‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیه‌کان‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌مافه زه‌وتکراوه‌کانیان‌و‌رزگار‌بوونیان‌له‌‌ده‌ست‌نه‌مساییه‌کان،له‌‌ناو‌خوێندکارو‌رۆشه‌نبیر‌و‌زانکۆکاندا‌و‌له شه‌قامی‌ئینگلته‌راو‌له‌‌هه‌موو‌شوێنێک‌ته‌نانه‌ت‌له‌‌په‌رله‌مانیش‌هه‌وادار‌و‌لیه‌نگرانی‌دۆزی‌ئیتالیا ههبوون،به‌ڵم‌کافور‌له‌‌سه‌ره‌تای‌حوکمڕانیی‌بۆ‌رزگار‌بوونیان‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌نه‌مساییه‌کان‌چاوی‌ئه‌وه‌ی نه‌بوو‌ئینگلته‌را‌کۆمه‌کی‌سه‌ربازیی‌بکات‌چونکه‌‌ئه‌وان‌خاوه‌نی‌ئه‌و‌جۆره‌‌سوپایه‌‌زه‌مینیه‌‌نه‌بوون‌که بتوانێ‌شکست‌به‌‌نه‌مسا‌بێنێ،دواتر‌شتێکی‌تری‌گرنگ‌لی‌ئینگلیزه‌کان‌هه‌بوو‌وه‌کو‌هێلی‌سه‌ره‌کیی سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌یان‌له‌به‌ر‌چاویان‌ده‌گرت،ئه‌ویش‌بوونی‌نه‌مسایه‌کی‌یه‌کگرتوی‌به‌هێز‌له‌‌ئه‌وروپا زه‌روره‌‌بۆ‌سه‌قامگیر‌بوون‌و‌راگرتنی‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کانی‌ئه‌وروپی.له‌و‌ماوه‌یه‌دا‌‌هیچ‌گۆڕانێک‌له سیاسه‌تی‌ئینگلته‌را‌رویان‌نه‌دا‌تا‌ساڵی1859کاتێک‌لۆرد‌بالمرستۆن‌پۆستی‌سه‌رۆکی‌وه‌زیرانی‌گرته ده‌ست‌و‌لۆرد‌راساڵ‌یش‌پۆستی‌وه‌زاره‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی،هه‌ردوکیان‌له‌‌لیه‌نگر‌و‌پشتیوان‌کارانی‌دۆزی ئیتالیا‌بوون.له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌پادشا‌ڤیکتۆریا‌به‌‌پێی‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌ده‌ستور‌ده‌سه‌ڵتی‌پێ‌دابوو‌توانیی‌جله‌وی مه‌سه‌له‌کان‌بگرێته‌ده‌ست‌و‌هه‌ره‌س‌به‌‌هه‌موو‌هه‌وڵه‌کان‌بهێنێ‌بارو‌دۆخه‌کان‌وه‌کو‌خۆیان‌بهێلێته‌وه. ته‌نها‌فرانسا‌مێرگی‌هیواو‌ئومێدی‌بۆ‌کافور‌هێشته‌وه‌‌که‌‌بتوانێ‌پشتگیریی‌بکا،ئه‌ویش‌له‌به‌ر‌چه‌ند‌هۆیه‌ک گرنگترینیان‌ئه‌مانه‌ن: _فرانسای‌دۆراو‌له1814به‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌له‌‌شێوه‌کان‌به‌و‌بارو‌دۆخه‌‌رازی‌نه‌بوو‌که‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا له‌‌ئه‌وروپا‌خوڵقاندبووی‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌نه‌ده‌‌گونجا،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌هاوکاری کردنی‌سه‌ردینیا‌دور‌نیه‌‌که‌شو‌هه‌وایه‌کی‌تر‌بخولقێنێ‌هه‌ندێک‌له‌‌دۆخه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌دابن. _به‌دیدی‌فرانسا‌خاکی‌ساڤوای‌ونیس‌به‌‌پێوه‌ری‌جوگرافیی‌ونیشته‌جێیی‌نزیک‌ترن‌له‌وه‌ی‌ته‌واوکه‌ری فرانسان‌بن‌نه‌ک‌سه‌ر‌به‌‌ئیتالیا‌بن،ئه‌گه‌ر‌فرانسا‌بڕوا‌به‌‌بنه‌ماکانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌بهێنێ‌پێگه‌ی‌فرانسا‌به‌هیز تر‌ده‌بێ،ئه‌م‌بۆ‌چونه‌‌له‌‌بڕواکانی‌کافوره‌وه‌‌دور‌نیه.
_ئیمپڕاتۆر‌ناپۆلیۆن‌ی‌سێیه‌م‌ماوه‌یه‌کی‌زۆر‌له‌‌ناو‌ئیتالیه‌کان‌ژیاوه‌‌و‌له‌گه‌ڵ‌دۆزه‌که‌یان‌مامه‌ڵه‌ی‌کردوه‌و سۆزی‌بۆیان‌هه‌یه،سه‌رده‌مانێک‌له‌‌ناو‌رێکخراوی‌ره‌ژو‌که‌ران‌کاری‌بۆ‌ئیتالیه‌کان‌ده‌کرد،ئه‌میش‌خۆی به‌‌په‌یوه‌ستی‌ئه‌و‌سۆزانه‌وه‌‌ده‌بینی.ئه‌گه‌ر‌سه‌رده‌مانێک‌له1849له‌‌ژێر‌کاریگه‌ریی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌باڵکانی وڵت‌ناچار‌بووه‌‌دژی‌شۆڕشگێر‌وئازادی‌خوازان‌بووه‌ستێ،به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌له‌و‌سۆز‌و‌خۆشه‌ویستیه‌ی دانه‌براندوه‌‌که‌‌بۆ‌دۆسته‌‌ئیتالیه‌‌کانی‌هه‌بووه.کافور‌بینیی‌که‌‌ده‌کرێ‌به‌‌دبلۆماسیه‌تێکی‌وشیارانه‌وه‌‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‌دۆزه‌که‌ی‌سود‌له‌و‌سۆزه‌‌وه‌ر‌گیرێت. هه‌ر‌له‌دوای‌روخانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت،فرانسا‌له‌‌ناو‌سنوری‌ئه‌وروپا‌به‌‌نامۆ‌و‌دابراوی‌ماوه‌ته‌وه. هه‌رچه‌نده‌‌له‌دوای‌ئه‌و‌رۆژه‌‌گه‌ڵێک‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌کان‌هه‌لوه‌شاونه‌ته‌وه‌و‌دۆخ‌وبه‌رژه‌وه‌ندیه‌کان‌گۆڕانیان تێ‌که‌وتون،به‌ڵم‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌هه‌ر‌به‌چاوی‌گومانه‌وه‌‌له‌‌فرانسا‌ده‌روانن،ترسیان‌له‌وه‌یه‌‌ئه‌وه‌ی فه‌ره‌نسیه‌کان‌بیری‌لێ‌ده‌که‌نه‌وه‌‌له‌‌هه‌ر‌ساتێک‌دا‌رو‌بدات.به‌‌بڕوای‌ئه‌م‌ئه‌گه‌ر‌هاوکاریی‌سه‌ردینیای کرد‌وبه‌‌پشت‌وپه‌نای‌ئه‌و‌له‌‌ئیتالیا‌بوو‌به‌‌وڵتێکی‌به‌هێز‌ئه‌وا‌بۆ‌ئه‌میش‌ده‌بێته‌‌هاو‌سیاسه‌ت‌و‌پشتیوانێکی باش‌له‌‌ئه‌وروپا. له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌و‌دوای‌هه‌ڵسه‌نگاندنی‌هه‌موو‌دۆخه‌‌ناوه‌خۆیی‌و‌ده‌ره‌کیه‌کانی‌وڵت‌کافور‌نه‌خشه‌و به‌رنامه‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌داڕشت‌که‌‌تا‌سه‌ره‌تاکانی1858پیاده‌ی‌ده‌کردن،ده‌کرێ‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌کورتیان که‌ینه‌وه: _ئامانجی‌یه‌که‌م‌ونزیکی،ده‌‌بێ‌رزگار‌کردنی‌ئیتالیا‌بێ‌له‌‌چنگ‌نه‌مسا. _کێشه‌ی‌ئیتالیا‌له‌‌وتووێژه‌کان،وه‌کو‌کێشه‌ی‌هه‌موو‌ئه‌وروپا‌لێ‌بکرێت،له‌‌سه‌روی‌هه‌موو‌کێشه‌کان بێت‌بۆ‌باس‌لێوه‌‌کردن. دیمان‌هه‌موو‌رێگاکانی‌گرتنه‌به‌ر‌تا‌بتوانێ‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌و‌ئینگلیز‌به‌شداری‌له‌‌شه‌ڕی‌قه‌ره‌م‌بکات بۆئه‌وه‌ی‌هه‌ر‌کاته‌ی‌کۆنگره‌و‌دانیشتنێکی‌نێوده‌وڵه‌تی‌به‌سترا‌ده‌رفه‌تێکی‌باش‌بێ‌ئه‌میش‌مه‌سه‌له‌ی‌ئیتالیا بخاته‌‌سه‌ر‌مێز‌بۆ‌باس‌لێوه‌‌کردن.ئه‌وه‌بوو‌له‌‌کۆنگره‌ی‌پاریس‌له1856له‌گه‌ڵ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دانیشت داوای‌لێیان‌کرد‌که‌‌ده‌بێ‌چاره‌یه‌ک‌بۆ‌وه‌ده‌ر‌نانی‌داگیرکار‌بدۆزرێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌چاره‌یه‌کی‌ئاشتیانه‌‌بۆ کێشه‌که‌یان‌بگرنه‌‌به‌ر. _کاری‌به‌رده‌وام‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌پشتگیری‌عه‌سکه‌ریی‌فرانسا‌وه‌ده‌ست‌بێنێ.به‌ر‌له‌‌ئێستا‌باسمان‌له‌و هۆکارانه‌‌کردن‌که‌‌بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌لی‌مه‌یلی‌هاوکاری‌کردنی‌سه‌ردینیا‌دا‌بشکێ،بهڵم هه‌ندێک‌ته‌گه‌ره‌‌که‌وتنه‌‌به‌ر‌ده‌م‌کافور‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌هاوکاریه‌کان،بریتی‌بوون‌له‌وه‌ی،پارتی کاسۆلیک‌که‌‌ناپۆلیۆن‌بۆ‌حوکم‌رانی‌و‌پشتیوانیی‌پشتی‌پێ‌ده‌به‌ستن،له‌‌یه‌کیه‌تیه‌که‌ی‌ئیتالیا‌مه‌ترسیی ده‌سه‌ڵته‌کانی‌پاپای‌به‌دی‌ده‌کرد،به‌‌دیدی‌ئه‌وان‌به‌‌روخانی‌ده‌سه‌ڵتی‌پاپا‌ده‌بێ‌فرانسا‌هێزه‌کانی‌که‌‌بۆ پاراستنی‌رۆمای‌ناردبوون‌بیان‌گه‌رێنێته‌وه‌‌له‌و‌حاڵه‌ته‌شدا‌هه‌م‌فرانسا‌هه‌م‌پاپا‌ده‌سه‌ڵت‌له‌ده‌ست‌ده‌ده‌ن
بۆیه‌‌ئه‌م‌کاره‌‌جێی‌قه‌بوول‌کردن‌نیه.هه‌ندێک‌له‌‌ستراتیژزان‌و‌بسپۆره‌‌سه‌ربازیه‌کان‌وایان‌ده‌بینی‌به دروست‌بوونی‌ئیتالیایه‌کی‌به‌‌هێز‌ویه‌کگرتو‌ناره‌حه‌تی‌بۆ‌فرانسا‌له‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌دروست دهبێ،که‌وایه‌‌چۆن‌لی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌هه‌ندێک‌هۆکار‌و‌فاکته‌ری‌هاوکاری‌کردن‌هه‌ن‌ئاوه‌هاش‌پاساو‌و هۆ‌کاری‌هاوکاری‌نه‌کردنیش‌هه‌ن،به‌ڵم‌هه‌ر‌چۆنێکی‌بێت‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له ده‌رفه‌تێک‌دا‌که‌‌بتوانێ‌هاو‌کاریی‌ئیتالیه‌کان‌بکات‌بۆ‌سه‌رکه‌وتنی‌دۆزه‌که‌یان. له14ی‌جه‌نیوه‌ری‌له1858کاتێک‌ناپۆلیۆن‌ی‌سێیه‌م‌به‌‌نیاز‌بوو‌بچێته‌‌ئۆپڕا‌ئۆرسینی‌که‌‌یه‌کێک‌بوو‌له هه‌ڵگرانی‌بیری‌مازینی،به‌‌هۆی‌تووندره‌ویی‌له‌‌نه‌ته‌وه‌‌په‌رستیدا‌چه‌ندین‌جار‌له‌‌ئیتالیا‌وه‌ده‌ر‌نرابوو، هه‌وڵی‌تیرۆر‌کردنی‌ناپۆلیۆنی‌‌دا. به‌‌گوته‌ی‌خۆی‌ئه‌م‌کاره‌ی‌بۆیه‌‌ئه‌نجام‌دا‌چونکه‌ناپۆلیۆن‌له‌‌په‌یمانه‌کانی‌خۆی‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌ئیتالیا په‌شیمان‌بۆته‌وه،ئه‌و‌په‌یمانانه‌ی‌ئه‌وکاته‌‌دابوون‌کاتێک‌له‌‌گه‌نجێتی‌به‌شداریی‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ره‌ژوکه‌ران کردبوو.ناپۆلیۆن‌به‌‌پاساوی‌مه‌ترسیی‌له‌‌تیرۆرکردنی‌له‌لیه‌ن‌رکابه‌ره‌کانی‌وورده‌‌وورده‌‌به‌ره‌و‌یارمه‌تی دانی‌ئیتالیه‌کان‌هه‌نگاوی‌نا.دواتر‌ئه‌و‌دادگایی‌کردنه‌ی‌ئۆرسینی‌و‌دانیشتنه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌خۆی‌کۆمه‌ڵێک پرسی‌سیاسیان‌هێنا‌له‌م‌میانه‌دا‌سۆز‌وهه‌ستی‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌بۆ‌خۆ‌و‌دۆزی‌ئیتالیا‌راکێشا.ئه‌وکاته‌ی‌بکوژ چوه‌‌سه‌ر‌په‌تی‌سێداره‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌وه‌کو‌بکوژ‌سه‌یریان‌نه‌ده‌کرد،وه‌کو‌پاڵه‌وان‌و‌قاره‌مانێکی‌دۆزی وڵته‌که‌یان‌سه‌یر‌ده‌کرد،هه‌رچه‌نده‌‌ئه‌و‌کاته‌ی‌بکوژه‌که‌‌نارنجۆکێکی‌به‌‌نیازی‌تیرۆرکردنی‌ناپۆلیۆن هه‌ڵدابوو8بێ‌گوناهی‌کوشتبوو،،یه‌کێک‌له‌‌به‌ربڵوترین‌رۆژنامه‌ی‌فه‌ره‌نسی‌دوایین‌نامه‌ی‌ئۆرسینی‌که به‌ر‌له‌‌مردنی‌بۆ‌ناپۆلیۆنی‌ناردبوو‌بڵو‌کرده‌وه،بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌نامه‌یه‌‌کارێکی‌زۆری‌کرده‌‌سه‌ر ناخی‌فه‌ره‌نسیه‌کان.ئه‌مه‌ش‌ناوه‌ڕۆکی‌نامه‌که‌یه: )متمانه‌و‌دڵنیایی‌بۆ‌ئه‌وروپا‌ناگه‌ڕێته‌وه،سه‌لمه‌تی‌جه‌نابیشت‌پارێزراو‌نابێت‌چونکه‌‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی یه‌کیه‌تی‌وسه‌ربه‌خۆیی‌هاوکاری‌ئیتالیا‌ناکه‌یت،بۆیه‌‌داوای‌که‌سێکی‌ئیتالیایی‌نیشتمان‌په‌روه‌ری‌به‌ر‌له چوونی‌بۆ‌به‌رده‌م‌په‌تی‌سێداره،بێ‌ئومێد‌مه‌که...نیشتمانه‌که‌م‌رزگار‌که(.
کۆبه‌نه‌وه‌ی‌پلۆمبیر ئه‌و‌کاته‌ی‌بڕواکان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌کۆک‌بون‌که‌‌ده‌بێ‌هاوکاری‌سه‌ردینیا‌بکرێت،ئیمپڕتۆر‌داوای‌له‌‌کافور کردچاویان‌به‌یه‌ک‌بکه‌وێ،ئه‌م‌چاوپێکه‌وتنه‌‌له‌‌شاری‌پلۆمبیر‌ئه‌نجام‌درا‌پلۆمبیر‌ده‌که‌وێته‌‌رۆژهه‌لتی‌له 21ی‌حوزه‌یرانی1858کافور‌به‌‌پاسپۆرتێکی‌قه‌لپ‌و‌ناوێکی‌خوازیاره‌وه‌‌به‌‌نهێنی‌له‌‌پلۆمبیر‌ئاماده‌‌بوو و‌به‌یه‌که‌وه‌‌وتووێژیان‌کردن.له‌م‌کۆبونه‌وه‌یه‌دا‌ناپۆلیۆن‌ئاماده‌یی‌خۆی‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌سه‌ردینیا راگهیاند،هه‌روه‌ها‌هه‌ڵوێست‌و‌دیدی‌خۆیان‌سه‌باره‌ت‌به‌‌دوارۆژی‌ئه‌م‌وڵته‌‌خسته‌‌ناو‌باس‌و‌لێکۆلینه‌وه. ناپۆلیۆن‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌که‌‌له‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌دا‌هه‌ستی‌دۆسته‌کانی‌راگرێ‌وێڕای‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی وڵته‌که‌ی،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ئه‌م‌پێشنیارانه‌‌کران:
_له‌‌باکور‌سنوری‌وڵتی‌سه‌ردینیا‌فراوان‌ده‌بێ‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌مومته‌له‌کاته‌کانی‌نه‌مسا‌له‌‌لۆمباردیاو بووندوقیه‌‌بگرێته‌وه‌‌واته‌‌سنوره‌که‌ی‌له‌‌چیای‌ئه‌لبه‌وه‌‌تا‌ده‌ریای‌ئه‌دریاتیکی‌ده‌بێ. _له‌‌ناوه‌ڕاستی‌یه‌کیه‌تیه‌ک‌له‌‌نێوان‌میرنشین‌و‌ویلیه‌ته‌کانی‌ئه‌و‌ناوچه‌یه‌‌به‌تایبه‌تی‌مۆدینیا‌و‌توسکانه دروست‌ده‌بێ.رۆماو‌خاکه‌کانی‌ده‌وروبه‌ریشی‌بۆ‌پاپا‌ده‌مێننه‌وه. له‌‌خواروشیه‌وه‌‌هه‌ردو‌مه‌ملکه‌ته‌که‌ی‌سقلیه‌‌وه‌کو‌خۆیان‌ده‌مێننه‌وه. له‌‌نێوان‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌تانه‌ش‌یه‌کیه‌تیه‌کی‌گشتی‌داده‌مه‌زرێ‌ئه‌گه‌ر‌ته‌نها‌به‌ناویش‌بێ،سه‌ر‌به‌‌پاپاوه‌‌ده‌بن، وه‌کو‌پاداشتی‌هاوکاریه‌کانی‌فرانسا‌ده‌بووایه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌خاکه‌کانی‌ساڤوای‌ونیس‌به‌رێت.له‌‌ژێره‌وه فرانسا‌چاوی‌بریبووه‌‌شتی‌تریش‌که‌‌به‌‌نهێنی‌ئاماژه‌یان‌پێ‌درابوو‌ئه‌ویش،ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌له‌‌ناوه‌ڕاستی ئیتالیا‌دروست‌ده‌بوون‌نیازی‌وابوو‌کوره‌‌مامه‌که‌ی‌خۆی‌جیرۆم‌ی‌له‌سه‌ر‌بکاته‌‌پادشا‌مه‌ملکه‌تی خواروش‌به‌‌یه‌کێک‌له‌‌ئه‌میره‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بدات‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌ئیمزاا. بۆ‌دیاری‌کردنی‌کاتی‌هاوکاری‌کردنه‌کان،فرانسا‌پێی‌باشبوو‌له‌‌کاتێکدا‌بێ‌که‌‌نه‌مسا‌ده‌ستدریژی‌بکاته سه‌ر‌سه‌ردینیا‌ئه‌وکات‌فرانسا‌وه‌کو‌هاوکاری‌کردن‌له‌و‌ده‌ستدرێژیه‌‌کۆمه‌کی‌بکات.ئه‌مه‌‌بۆئه‌وه‌ی‌فرانسا به‌‌دیدی‌ئه‌وروپیه‌کان‌وه‌کو‌ده‌ستدرێژکار‌نه‌یه‌ته‌‌به‌ر‌چاو،به‌م‌ره‌فتاره‌ش‌ناپۆلیۆن‌ی‌یه‌که‌م‌و‌کاره‌‌کانی بێنه‌وه‌‌یاد‌یان. کافور‌زۆر‌به‌‌وردی‌گوێی‌له‌‌پێشنیاره‌کانی‌ناپۆلیۆن‌گرتن‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌بۆچونه‌کانی‌زۆر‌یه‌کیان‌نه‌ده گرتنه‌وه.به‌ڵم‌شوێنی‌له‌‌روداوه‌کان‌ئه‌وه‌ی‌بۆ‌نه‌ده‌چوه‌‌سه‌ر‌دژی‌راکانی‌بێت.به‌بێ‌هیچ‌راده‌ربڕینێک هه‌موو‌پێشنیاره‌کانی‌قه‌بوول‌کرد،که‌وته‌‌خۆ‌بۆ‌نانه‌وه‌ی‌ئاژاوه‌‌له‌‌سه‌رسنوره‌کانی‌نێوان‌نه‌مسا‌وسه‌ردینیا. ناوچه‌ی‌کارار‌له‌‌نێوان‌وڵته‌که‌ی‌ولمباردیای‌وه‌کوشانۆی‌نانه‌وه‌ی‌چاڵکیه‌کان‌هه‌لبژارد،دوای‌ئه‌وه‌ی نه‌مسا‌ناچار‌ده‌بێ‌ده‌ست‌له‌‌دامردکاندنی‌چاڵکیه‌کان‌بووه‌شێنێ‌کافوریش‌ناچار‌ده‌بێ‌هاوکاریی‌خه‌ڵکه‌که بکات‌ئه‌وسا،فرانسا‌به‌‌بیانوی‌یارمه‌تی‌دانی‌هاوپه‌یمانه‌که‌ی‌دێته‌‌ناو‌کیشه‌که. ماوه‌ی‌چه‌ند‌مانگێک‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌دبلۆماسی‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌تیپ‌به‌رده‌وام‌بوون‌تا‌کۆتاییه‌که‌ی‌به ئیمزاکردنی‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌هات‌له26ی‌جه‌نیوه‌ریی1859که‌‌له‌‌بنه‌ره‌تدا‌دژی‌نه‌مسا‌بوو.
جه‌نگ‌له‌‌نێوان‌نه‌مساو‌ئیتالیا سه‌ره‌ڕای‌نهێنیی‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌که‌‌به‌‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌واڵه‌که‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌هه‌رایه‌کی‌زۆر‌نرایه‌وه. هه‌موو‌دڵنیا‌بوون‌که‌‌فرانسا‌ده‌یه‌وێ‌شه‌ڕ‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌هه‌لگیرسێنێ،که‌‌ده‌بێ‌ئه‌ویش‌خۆی‌بۆ‌ئاماده بکات،بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌وروپا‌له‌‌چاره‌نوسی‌شه‌ڕ‌دور‌که‌وێ‌ئینگلته‌را‌به‌‌نیازی‌ناوبژیوانی‌خۆی‌تێهه‌لقورتاند، پێشنیارێکی‌خسته‌‌به‌رده‌م‌فه‌رنسا‌بریتنی‌بوو‌له‌‌کشانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌رۆما‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ده‌ست هه‌ڵگرتنی‌نه‌مسا‌له‌‌هه‌ندێک‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌ئیتالیا‌به‌‌مه‌رجێک‌هه‌ڵوێسته‌کان‌له‌‌شوێنه‌کانی‌تر‌وه‌کو‌خۆیان بمێننه‌وه.دواتر‌روسیا‌هاته‌‌سه‌ر‌هێل‌داوای‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌که‌ی‌پێنج‌قۆڵیی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌کرد‌به مه‌رجێ‌سه‌ردینیا‌به‌شدار‌نه‌بێ‌تا‌له‌‌ناوه‌ڕۆکی‌په‌یماننامه‌ی‌فرانسا_سه‌ردینیا‌بگه‌ن.فرانسا‌بۆئه‌وه‌ی
له‌به‌رده‌م‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌وه‌کو‌ده‌ست‌درێژ‌وحه‌ز‌لێکه‌ری‌شه‌ڕ‌نیشان‌نه‌درێت‌داواکه‌ی‌روسیای‌قه‌بوول کرد. سه‌رکرده‌‌نه‌مساییه‌کان‌به‌‌هه‌ڵه‌‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌فرانسا‌گه‌یشتن،وایان‌لێکدایه‌وه‌‌که‌‌فرانسا‌ئاره‌زوی‌شه‌ڕی نیه‌‌بۆیه‌‌داواکه‌ی‌روسیای‌قه‌بوول‌کرد،دواتر‌له‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌و‌هێرشه‌کانی‌راگه‌یاندنی‌سه‌ردینیا‌وئه‌وه‌ی‌له په‌رله‌مانی‌تۆرینۆ‌ده‌رچوبوو‌زۆر‌بێزار‌ببوو،پادشا‌ده‌یووت‌من‌ناتوانم‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ناله‌و‌هاواری ئیتالیه‌کان‌بێده‌نگ‌بووه‌ستم.له‌‌کۆتاییه‌کانی‌نیسانی1859نه‌مسا‌گه‌فێکی‌بۆ‌سه‌ردینیا‌نارد‌تیایدا‌ماوه‌ی 3رۆژی‌بۆ‌دیار‌کرد‌که‌‌سوپاکه‌ی‌چه‌ک‌بکا‌وبڵوه‌شیان‌پێ‌بکا.حه‌تمه‌ن‌ئه‌م‌گه‌فه‌ی‌نه‌مسا‌کافور‌ره‌تی کرده‌وه،ئه‌مه‌ش‌وه‌کو‌راگه‌یاندنێکی‌شه‌ڕد‌دێت،دیاره‌‌ڤیه‌نناش‌ئاواته‌‌خوازی‌ئه‌مه‌‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌به‌ر چاوی‌ئه‌وروپیه‌کان‌وه‌کو‌ده‌ستدرێژ‌نه‌یه‌ته‌‌به‌ر‌چاو‌له‌‌کاتێکا‌هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌ئاشته‌وایی‌قه‌بوول کردبوون. ناپۆلیۆن‌له‌‌هاوکاری‌کردنی‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌دودڵیی‌نه‌کرد،هه‌رزو‌له‌شکرێکی115هه‌زاریی‌بۆ‌ناردن خۆشی‌فه‌رماندارێتیی‌کرد،له‌م‌هێرشه‌یدا‌دوو‌دروشمی‌به‌رز‌کرده‌وه):ئیتالیا‌بۆ‌ئیتالیه‌کان(و)له‌‌ئه‌لبه‌وه‌‌تا ئه‌دریاتیک(ناحه‌زه‌کانی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نه‌مسا،له‌‌دوو‌شه‌ڕدا‌شکستیان‌به‌‌نه‌مساییه‌کان‌هێنا‌یه‌که‌میان‌له 4ی‌حوزه‌یران‌به‌ناوی‌شه‌ڕی‌ماجنتا‌و‌ئه‌ویتر‌له24ی‌حوزه‌یران‌به‌ناوی‌سۆلفرینۆ‌له‌م‌شه‌ڕانه‌دا فرانساو‌ئیتالیا‌لۆمباردیا‌یان‌داگیر‌کرد‌و‌خاکه‌کانی‌بوونده‌قیه‌ش‌له‌به‌ر‌ده‌م‌ناپۆلیۆن‌کرانه‌وه‌‌به‌ڵم‌کتوپڕ ناپۆلیۆن‌له‌‌به‌ره‌و‌پێش‌چون‌وه‌ستا،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌دروشمه‌که‌یدا‌وتبووی‌ده‌بێ‌بگه‌مه‌‌ئه‌دریاتیک، له‌کاتێکدا‌دوژمنانی‌به‌ره‌و‌دواوه‌‌رایان‌ده‌کرد،ئه‌و‌کتو‌پڕ‌له‌‌شوێن‌خۆی‌چه‌قی،نه‌ک‌ته‌نها‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌ڵکو په‌یوه‌ندیشی‌به‌‌ئیمپڕاتۆری‌نه‌مساوه‌‌کرد‌ژوانی‌یه‌کتر‌بینینیان‌له‌‌فیل‌فرانکۆ‌دانا. له11ی‌ته‌موز‌ئاگر‌به‌ستێکیان‌راگه‌یاند،ته‌نها‌لۆمبادیا‌یان‌به‌‌سه‌ردینیا‌به‌خشی‌و‌بووندوقیه‌و‌هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌تر‌له‌‌نیمچه‌‌دورگه‌‌بۆ‌نه‌مسا‌مانه‌وه،ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌به‌‌به‌به‌نده‌کانی‌زیورخ‌پشت‌ڕاست کران‌دواتر‌له10ی‌نۆڤه‌مبه‌ر1859ئیمزایان‌له‌سه‌ر‌کرا‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌کۆکردنه‌وه‌ی‌ولیه‌ته‌کانی‌ئیتالیا له‌‌وڵتێکی‌یه‌کگرتو‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌پادشا. ئه‌م‌ره‌فتاره‌‌تاکره‌ویه‌ی‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌وه‌کو‌خه‌نجه‌رێک‌له‌‌ئومێده‌کانی‌ئیتالیه‌کان‌درا.ده‌ستی‌لێ هه‌ڵگرتن‌له‌‌کاتێکدا‌له‌‌سه‌روبه‌ندی‌رازگار‌کردنی‌بندقیه‌دا‌بوون‌ئه‌وه‌نده‌شیان‌نه‌مابوو‌بگه‌نه‌‌ئه‌دریاتیک‌به بووندوقیه‌وه‌‌له‌‌ده‌ست‌نه‌مساییه‌کانیان‌رزگار‌که‌ن.هه‌موو‌هه‌وڵو‌کۆششه‌کانی‌کافور‌به‌‌باچون،گه‌ڕانه‌وه‌ی لۆمباردیا‌بۆ‌ئه‌وان‌هیچ‌ناگه‌یه‌نێ‌له‌‌کاتێکدا‌هه‌موو‌ئیتالیا‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌نه‌مسا‌مایه‌وه‌‌و‌ئه‌میرو‌پادشاو فه‌رمانڕه‌وا‌به‌کرێگیراوه‌کان‌له‌‌شوێن‌خۆیان‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌سامان‌ی‌خه‌ڵکه‌وه‌‌گرتوه،هه‌ڵوێستی ئیتالیه‌کان‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ناپۆلیۆن‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌گۆڕا،ئه‌و‌خیانه‌ت‌لێکردنه‌ی‌ئه‌و‌هیچ‌پاساوێک‌ناخوات‌چی بوو‌وای‌له‌‌ناپۆلیۆن‌کرد‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌ڵوێستی‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیه‌کان‌بگۆڕێ؟.
هه‌ر‌به‌ده‌ست‌پێکردنی‌شه‌ڕه‌کانی‌فرانسا‌هه‌موو‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌هاوپه‌یمانانی‌فه‌رنساو‌ئیتالیا‌که‌وتنه مه‌ترسی،له‌سه‌ر‌داوای‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌دیاتی‌ئه‌ڵمانی،بڕوسیا‌هێزه‌کانی‌خۆی‌له ناوچه‌ی‌راین‌ی‌نزیک‌سنوری‌فرانسا‌کۆکردنه‌وه.ناپۆلیۆن‌له‌وه‌ی‌دڵنیا‌بوو‌ئه‌گه‌ر‌هه‌ردو‌دوژمنه به‌هێزه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌وبڕوسیا‌هاوپه‌یمانێتیان‌به‌ست‌ناتوانێ‌پێیان‌بووه‌ستێ،نه‌مسا‌له‌‌دو‌شه‌ڕی‌مه‌زندا شکستیی‌هێنا‌به‌ڵم‌به‌‌دوایی‌نه‌روخا‌چونکه‌‌خاوه‌نی‌تواناو‌وزه‌یه‌کی‌به‌رده‌وامه.دواتر‌فراوان‌بوونی روپێوی‌شه‌ڕ‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌روه‌و‌رۆژهه‌لت‌کشان‌هاتوچۆکردنیان‌بۆ‌بنکه‌کانیان‌له‌‌وڵتی‌دایک‌به زه‌حمه‌ت‌که‌وتن.کافور‌فرانسای‌سه‌رفراز‌کردبوو‌که‌‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌خه‌ریکی‌شه‌ڕو‌پێکدادان‌بێ‌له‌‌ناوه‌وه‌ش کافور‌خه‌ریکی‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌مه‌رامه‌کانی‌بوو‌له‌‌خه‌باتی‌یه‌کیه‌تی‌و‌هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕش‌بۆ هاندانیجه‌ماوه‌ر‌تا‌به‌روی‌فه‌رمانڕه‌واو‌کاربه‌ده‌ستان‌داهه‌لگه‌رێنه‌وه.دانیشتوانی‌تۆسکانه‌‌و‌مۆدینا توانیان‌داگیرکاران‌له‌‌خاکی‌خۆیان‌وه‌ده‌ر‌نێن‌له‌سه‌رێکه‌وه‌‌ئه‌م‌ره‌فتارانه‌ی‌کافور‌له‌‌ناوه‌ڕاستی‌ئیتالیا پارتی‌کاسۆلیکی‌ناره‌حه‌ت‌کرد‌چونکه‌‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌قه‌واره‌ی‌پاپا‌دروست‌ده‌کا،له‌سه‌ره‌که‌ی‌تر ناپۆلیۆن‌ئه‌م‌ره‌فتارانه‌ی‌کافوری‌به‌‌تاکره‌وی‌ده‌بینی،که‌‌به‌ره‌و‌یه‌کیه‌تی‌هه‌نگاو‌ده‌نێ‌ئه‌مانه‌ش‌دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌فرانسان. له‌ولوه‌‌هۆیه‌کی‌مرۆڤایه‌تیش‌هه‌یه،زیانی‌مرۆیی‌مه‌زن‌له‌و‌شه‌ڕه‌‌که‌وتنه‌وه‌‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌شه‌ڕی‌سۆلفرینۆ نزیکه‌ی40هه‌زار‌بڕینداری‌لێ‌که‌وته‌وه‌‌که‌‌زۆربه‌یان‌له‌‌بێ‌خزمه‌تگوزاریی‌ته‌ندروستی‌گیانیان له‌ده‌ست‌دا‌چه‌ندین‌جۆره‌‌نه‌خۆشیی‌کوشنده‌‌بڵو‌بوونه‌وه‌‌که‌‌خه‌ته‌رناکیان‌له‌‌کولێره‌‌که‌متر‌نه‌بوو،پیاوێکی سویسری‌به‌ناوی‌دۆنان‌له‌‌په‌رتوکێکدا‌به‌‌ناوی)بیره‌وه‌ریه‌کان‌له‌‌سۆلفرینۆ(باس‌له‌و‌کاره‌ساتانه‌ده‌کات بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌واڵی‌ئه‌م‌ئازار‌وکاره‌ساتانه‌‌دواتر‌بووه‌‌هۆی‌دامه‌زراندنی‌خاچی‌سور‌به‌‌ماوه‌یه‌کی کورت،ناپۆلیۆن‌له‌‌ناو‌جه‌رگه‌ی‌شه‌ڕه‌کاندا‌ناله‌و‌هاواری‌سه‌ربازه‌‌نه‌خۆش‌وبڕینداره‌کانی‌گوێبیست ده‌بوو،له‌‌ئاست‌ئه‌م‌ئازارانه‌‌نه‌یتوانی‌درێژه‌‌به‌‌شه‌ڕه‌کان‌بدات،ئه‌وه‌بوو‌دودڵیی‌لێ‌په‌یدا‌بوو‌توانای‌داگیر کردنی‌بووندوقیه‌ی‌نه‌ما. کافور‌که‌‌له‌م‌گۆڕان‌و‌نه‌چونه‌‌پێشه‌‌بێتاقه‌ت‌وبێ‌ئومێد‌ببوو،به‌‌ته‌واوه‌تیش‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌پادشاکه‌ی‌رازی نه‌‌بوو‌بێ‌به‌شداریی‌فرانسا‌درێژه‌‌به‌‌شه‌ڕه‌کان‌بدات،هه‌روه‌ها‌قه‌بوول‌کردنی‌په‌یماننامه‌ی‌زویرخ،ناچار بوو‌به‌‌ده‌ست‌له‌‌کارکێشانه‌وه‌‌ناڕه‌زایی‌وبێتاقه‌تی‌خۆی‌ده‌ر‌برێ.به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌خه‌بات وهه‌وڵه‌کانی‌بۆ‌رزگارکردنی‌وڵت‌کۆلی‌نه‌دا،هه‌ر‌خۆی‌له‌‌دوای‌په‌رده‌وه‌‌هێله‌‌گشتیه‌کانی‌سیاسه‌تی سه‌ردینیای‌ده‌کێشا.
يه‌کیه‌تی‌ئیتالیای‌باکور
هه‌ڵمه‌ته‌کانی‌فرانسا‌وێڕای‌به‌هاکانی‌زیانی‌مرۆیی‌زۆریشیان‌هه‌بوون،گه‌نجینه‌ی‌فرانسا420ملیۆن فه‌ره‌نکی‌له‌م‌شه‌ڕانه‌‌زیان‌لێ‌که‌وت،له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌کافور‌به‌هۆی‌په‌شیمان‌بوونه‌وه‌ی‌له‌‌په‌یمانه‌کانی به‌رامبه‌ر‌به‌‌سه‌ردینا‌رازی‌نه‌بوو‌نیس‌و‌سافوای‌به‌‌فرانسا‌بدات.سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌ش‌ناوبانگی‌فرانسا‌له ئیتالیا‌توشی‌له‌رزینێکی‌توند‌هات.له‌ده‌ره‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵت‌کافور‌له‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌‌دابوو‌له‌‌رێگه‌ی‌کۆن بالمرستۆن‌ورسل‌که‌‌هه‌ردوکیان‌له‌‌لیه‌نگرانی‌دۆزی‌ئیتالیا‌بوون‌له1859یه‌که‌میان‌پۆستی‌سه‌رۆک وه‌زیران‌وئه‌وی‌تریان‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌یان‌پێ‌سپێردرابوو‌پشتگیریه‌کی‌دبلۆماسی‌له‌‌ئینگلته‌را‌وه‌ده‌ست بێنێ.مه‌به‌ستێکی‌دوو‌سه‌ره‌ی‌له‌م‌پشتگیریه‌‌هه‌بوو: یا‌ئه‌وه‌تا‌هاوکاریه‌کانی‌ئینگلته‌را‌وه‌ده‌ست‌دێنێ،یا‌فرانسا‌له‌م‌کاره‌‌توشی‌ته‌نگه‌تاو‌ده‌بێ‌له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌ی ئینگلته‌را‌ده‌ست‌نه‌خاته‌‌ناو‌کاره‌که‌‌ناچار‌ده‌بێ‌هاوکاریی‌ده‌کات. کافور‌سودی‌له‌م‌گه‌مه‌یه‌‌وه‌رگرت‌کاتێک‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌ئینگلته‌را‌دۆن‌مواربیه‌‌رایگه‌یان)لهسهر نه‌مسایه،خاکی‌ئیتالیا‌جێ‌بێلێ‌چونکه‌‌هه‌موو‌گه‌ڵێک‌مافی‌خۆیه‌تی‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌چاره‌‌نوسی‌خۆی‌بدات( له‌‌شوێنێکی‌تریش‌وتی)ئینگلته‌را‌له‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌دایه‌‌تا‌ئیتالیا‌بکاته‌‌وڵتێکی‌به‌هێزی‌سه‌ربه‌خۆ‌ی ده‌ستوری(هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌م‌لێدوانانه‌‌ته‌نها‌وه‌کو‌ئاخاوتن‌مانه‌وه‌‌به‌ڵم‌بۆ‌سه‌ردینیا‌سودی‌هه‌بوو‌ئاستی دۆزه‌که‌یانی‌به‌رز‌تر‌کرده‌وه‌‌که‌‌وه‌کو‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌ده‌بێ‌گوێیان‌لێ‌رانگیرێ.له‌‌ناوه‌وه‌ش‌کافور‌له‌‌هه‌وڵی ئه‌وه‌‌دابوو‌هه‌موو‌خاکه‌کانی‌ئیتالیای‌باکور‌به‌‌سه‌ردینیا‌‌بلکێنێ،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ئاژاوه‌‌و‌گێره‌‌شێوێنیی‌له وڵته‌کانی‌باکور‌نایه‌وه،به‌‌بێ‌گوێدانه‌‌په‌یماننامه‌ی‌زویرخ‌خه‌ڵکی‌شاره‌کانی‌فراری‌وبارم‌ومۆدینا‌و توسکانه‌‌بۆلۆنا‌ی‌له‌‌حکومه‌ته‌کان‌هاندا‌تا‌به‌گژیاندا‌بچنه‌وه‌و‌شۆڕش‌هه‌لگیرسێنن. شۆڕش‌له‌‌وڵته‌کان‌هه‌لگیرسان‌خه‌ڵکه‌که‌‌فه‌رمانڕه‌واو‌حوکمرانه‌کانی‌خۆیان‌وه‌ده‌رنا‌وئه‌نجومه‌نی دامه‌زراندنیان‌پێکهێناوڵته‌کانیشیان‌به‌‌سه‌ردینیا‌وه‌‌یه‌کخست.سه‌ره‌ڕای‌دان‌نانی‌ئینگلیز‌به‌م‌یه‌کخستنه به‌ڵم‌کافورمه‌به‌ستی‌داننانی‌فرانساش‌بوو‌بۆئه‌وه‌ی‌هه‌م‌لێی‌زویر‌نه‌بێ‌و‌هه‌م‌نه‌که‌وێته‌‌لیه‌نگریی‌نه‌مسا دواتر‌له‌‌داهاتوش‌پێویستیی‌‌به‌‌تواناکانی‌فرانسا‌ده‌بێ،له‌‌ژێره‌وه‌‌له‌گه‌ڵی‌رێککه‌وت‌که‌‌ئه‌و‌خاکانه‌ی مه‌به‌ستیه‌تی‌بیداتێ،له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌مه‌‌فرانسا‌پشتگیریی‌سه‌ردینیا‌بکات‌له‌‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌هه‌ندێک‌ناوچه‌ی باکوری‌ئیتالیا. ئه‌وساته‌ی‌کافور‌هاته‌وه‌‌سه‌ر‌حوکم‌به‌ئاشکرا‌کاری‌بۆ‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌کرد،له‌‌هه‌رسێ‌شازاده‌یاته‌که ریفراندۆم‌کرا:بارمو‌مۆدینا‌و‌توسکانه‌‌هه‌روه‌ها‌له‌‌مومته‌له‌کاته‌کانی‌پاپا،ئه‌نجامه‌کان‌به‌‌زۆرینه‌ی ره‌هاوه‌‌ده‌نگیان‌بۆ‌یه‌کگرتنه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌ردینیا‌دا.به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌که‌‌له‌‌پاریس‌وسه‌ردینیا‌له12ی ئاداری1860به‌سترا‌سه‌ردینیا‌ده‌ستی‌له‌‌خاکه‌کانی‌نیس‌و‌سافوای‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌فرانسا‌ئه‌مه‌ش‌به ریفراندۆمێک‌چه‌سپا.
به‌م‌شێوه‌یه‌‌سه‌ردینیا‌هه‌موو‌خاکه‌کانی‌باکوری‌ئیتالیای‌ده‌گرته‌وه‌‌جگه‌‌له‌‌بوونده‌قیه‌‌نه‌بێ.پاپاش‌چوار له‌سه‌ر‌پێنجی‌خاکه‌کانی‌خۆی‌له‌ده‌ست‌دان‌بۆیه‌‌مافی‌ئه‌وه‌شی‌نه‌ما‌سه‌رۆکایه‌تی‌یه‌کیه‌تیی‌وڵت‌و میرنشینه‌کانی‌ئیتالیای‌پێ‌بسپێرن.
هه‌ردوو‌سقلیه‌‌ده‌خرێته‌‌سه‌ر‌سه‌ردينیا کافور‌هه‌نگاوێکی‌مه‌زنی‌روه‌و‌ئازادی‌و‌رزگاری‌به‌‌وڵته‌که‌ی‌نا،هه‌رچه‌ندی‌ته‌گه‌ره‌‌هه‌بن‌پێویست به‌وه‌‌ناکات‌له‌‌نیوه‌ی‌رێگا‌بووه‌ستێ‌ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌ش‌ده‌بووایه‌‌بهاوێژرێن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌سقلیه‌ش‌یه‌ک‌بخرێت، به‌ڵم‌بوونی‌ده‌سه‌ڵتێکی‌به‌هێزی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌له‌به‌ر‌ده‌م‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌‌رێگر‌بوو،نیشتمان‌په‌روه‌ران هه‌لێکیان‌بۆ‌ره‌خسا‌توانیان‌سودی‌لێ‌وه‌رگرن،ئه‌ویش‌له1859پادشای‌ناپۆلی‌کۆچی‌کرد‌کوره‌که‌ی فرانسوا‌هاته‌‌شوێنی،ئه‌م‌کوره‌ی‌لواز‌وبێ‌توانا‌و‌نه‌شاره‌زا‌بوو‌له‌‌کاری‌حوکمڕانی.به‌هۆیه‌وه‌‌ئاژاوه بڵو‌بۆوه‌‌له1860شۆڕشێکی‌گه‌له‌ری‌له‌‌دورگه‌ی‌سقلیه‌‌به‌رپا‌بوو،زۆر‌به‌‌درندانه‌‌له‌ناوی‌برد،له به‌رامبه‌ر‌هاوار‌و‌بانگه‌وازی‌یاخی‌بووه‌کان‌گاریباڵدی‌و‌دۆسته‌کانی‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌ئیتالیای‌گه‌نج‌دودڵیان نه‌کرد‌وبه‌‌هانایانه‌وه‌‌چون،هه‌زار‌گه‌نجی‌خوێن‌گه‌رمیان‌بۆ‌کۆکردنه‌وه‌‌کراسی‌سوریان‌له‌‌به‌رکردن،که دواتر‌هه‌ر‌به‌م‌ناوه‌شه‌وه‌‌ناسران،هه‌ندێک‌کۆنه‌‌چه‌کیان‌بۆ‌په‌یدا‌کردن‌له5ی‌ئایار‌به‌‌پێزانین‌وره‌زامه‌ندی کافور‌له‌‌جنوی‌له‌‌ده‌ریایان‌په‌راندنه‌وه.له‌‌سقلیه‌‌دابه‌زین‌له‌وێش‌تیپی‌ئازادی‌خوازو‌نیشتمان‌په‌روه‌رانیان لێ‌کۆبونه‌وه‌‌هێرشیان‌برده‌‌سه‌ر‌شاره‌کان‌هه‌ر‌زوو‌شاری‌بالرمۆ‌پایته‌خت‌یان‌داگیر‌کرد‌و‌حوکمه‌تێکی کاتیان‌دامه‌زراند،له‌‌وێشه‌وه‌‌بۆ‌وشکاییه‌کانی‌ئیتالیا‌خۆیان‌ئاماده‌کرد‌تا‌ناپۆلیی‌پایته‌خت‌داگیر‌که‌ن. له‌م‌ساته‌‌کافور‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌رکێکی‌قورس‌بووه‌وه،گاریباڵدی‌که‌‌به‌‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌توندڕه‌وی نیشتمانپه‌روه‌ری‌خاوه‌ن‌لیه‌نگریه‌کی‌پانی‌جه‌ماوه‌ر‌ناسرا‌بوو‌رۆژێک‌له‌‌رۆژان‌کاری‌حوکمڕانیی‌به کردار‌به‌جێ‌نه‌گه‌یاندبوو‌بۆیه‌‌له‌‌سیاسه‌تی‌ستراتیج‌ودوربینیدا‌بێ‌ئه‌زمون‌بوو.ده‌بووایه‌‌کافور‌هه‌رده‌م رێنمایی‌بکات‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌پێی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌ده‌وڵه‌تیه‌کان‌ره‌فتار‌بکات،ئه‌مه‌ش‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو.ئهو کاته‌‌هێشتا‌سۆزی‌ئینگلته‌را‌نه‌گه‌یشتبووه‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی‌دان‌به‌‌یه‌کگرتنی‌سه‌ردینیا‌وباشوری‌ئیتالیا‌بنێ، ئه‌مه‌‌هه‌مان‌هه‌ڵوێستی‌فرانساش‌بوو،بۆیه‌‌گاریباڵدی‌ناچار‌بوو‌له‌‌ده‌ره‌وه‌و‌به‌‌ئاشکرا‌ناڕه‌زایی‌خۆی‌له سیاسه‌ته‌کانی‌گاریباڵدی‌ئاشکرا‌بکات‌به‌تایبه‌ت‌ده‌ست‌درێژیه‌که‌ی‌کردیه‌‌سه‌ر‌فراسوا‌که‌‌پادشایه‌کی شه‌رعی‌بوو،له‌‌دڵیشه‌وه‌‌له‌‌هه‌نگاوه‌کانی‌رازی‌بووو‌بۆچونه‌کانیان‌که‌‌ئاڕاسته‌ی‌رزگارکردنی‌باشوری ئیتالیا‌بوون‌یه‌کیان‌ده‌گرتنه‌وه.له‌کاتێکدا‌له‌‌ده‌ریاوه‌‌له‌شکرێکی‌نارد‌بۆ‌رێگه‌گرتن‌له‌‌له‌شکری‌گاریباڵدی تا‌سقلیه‌‌داگیر‌نه‌کات،له‌‌ژێره‌وه‌ش‌به‌‌فه‌رمانده‌کانی‌وتبوو‌ده‌ست‌نه‌خه‌نه‌‌به‌ر‌کاری‌گاریباڵدی.ئه‌وه‌بوو سوپای‌گه‌له‌ری‌توانیان‌له‌‌به‌نداوی‌مسینا‌که‌‌سقلیه‌و‌باشوری‌ئیتالیای‌لێک‌جیا‌ده‌کرده‌وه‌‌په‌ڕینه‌وه‌و‌له 20ی‌ئاب‌له‌که‌ناره‌کان‌دابه‌زین‌له9ی‌سه‌پته‌مبه‌ریش‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌ناپۆلیی‌پایته‌خت‌داگرت،لهوێ
کۆتاییان‌به‌‌سه‌رده‌می‌بۆربۆن‌هێنا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌نیشتمانپه‌روه‌رو‌شۆڕشگێڕه‌کان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانیان‌خسته به‌رده‌م‌دیفاکتۆ،باشوری‌وڵت‌که‌وته‌‌ژێر‌‌ده‌ستی‌خۆیان.ئینگلته‌را‌له‌‌رای‌خۆی‌په‌شیمان‌نه‌بووه‌وه‌‌دانی به‌‌یه‌کیه‌تیی‌باکور‌وباشوری‌ئیتالیا‌نه‌نا،دوای‌ئه‌وه‌ی‌بۆی‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌فرانسا‌به‌نیازه‌‌تاجی‌پادشایه‌تیی ناپۆلی‌بدا‌به‌‌ئه‌میرێکی‌فه‌ره‌نسی.ئیتر‌ململنێکه‌‌که‌وته‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌ئه‌مه‌ش‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌کافور‌دا‌بوو.
گرتنه‌خۆی‌خاکه‌کانی‌پاپا به‌‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌گاریباڵدی‌ماندو‌بوونو‌خه‌ته‌رناکیی‌زۆر‌بۆ‌کافور‌دروست‌بوون،فه‌رمانده سه‌رکه‌وتوه‌که‌‌زوو‌راینه‌گه‌یاند‌که‌‌دێته‌‌پاڵ‌باکو‌رو‌باشور‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌به‌رده‌وام‌دلسۆزیی‌خۆی‌بۆ پادشا‌عه‌مانۆئیل‌ده‌رده‌بری‌به‌ڵم‌به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ستی‌له‌‌نیس‌هه‌ڵگرتبوو‌بۆ‌فرانسا‌که‌‌شوێن‌له‌‌دایک بوونیه‌تی،به‌هۆیه‌وه‌‌له‌‌پادشا‌زویر‌بوو‌دوباره‌‌به‌‌به‌ژن‌وباڵی‌کۆماریخوازانی‌هه‌لده‌دایه‌و‌ه،کافور‌له‌وه ده‌ترسا‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ریی‌سه‌رکه‌وتنه‌کان‌و‌یاوه‌رانی‌له‌‌لیه‌نگرانی‌هه‌لگری‌بیری‌مازینی،کۆماری باشور‌رابگه‌یه‌نن.له‌م‌حاڵه‌ته‌‌ده‌رفه‌ته‌کانی‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌هه‌ردو‌پارچه‌که‌‌که‌م‌ده‌بنه‌وه‌و‌ژیانی‌پادشا‌له باکور‌ده‌که‌وێته‌‌مه‌ترسی‌له‌‌کاتێکدا‌کافور‌تا‌سه‌ر‌ئێسقان‌پابه‌ندی‌پادشا‌و‌رژێمه‌که‌ی‌بوو.ئه‌مه‌و‌گاریباڵدی دواتر‌رایگه‌یاند‌که‌‌به‌رده‌وام‌ده‌بێ‌له‌‌شالوه‌کانی‌به‌ره‌و‌ناوه‌ڕاست‌تا‌هه‌موو‌ئه‌و‌خا‌کانه‌ی‌له‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌پاپایه‌‌ده‌ریان‌ده‌‌هێنێ،ئه‌م‌ئاره‌زوانه‌ی‌گاریباڵدی‌ڕاستیه‌کانیان‌له‌‌به‌ر‌چاوی‌کافور‌ون‌کردن، ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌پیاوه‌‌به‌ره‌و‌ناوه‌وه‌‌هێرش‌به‌رێ‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌له‌ناو‌ده‌چێ‌دواتر‌له‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ردا‌گرتنی زه‌ویه‌کانی‌پاپا‌کاسۆلیکه‌کانیش‌له‌‌هه‌موو‌دونیا‌لێی‌ده‌تۆرێن‌و‌له‌وێش‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌کانی‌پاراستنی‌فه‌ره‌نسی ده‌که‌ونه‌‌لێکدان،دواتر‌که‌س‌ناتوانێ‌مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌‌بکات‌که‌‌چی‌روده‌دات. به‌ر‌له‌وه‌ی‌گاریباڵدی‌کارێکی‌گه‌وج‌بکات‌و‌کاره‌کان‌له‌ده‌ست‌ده‌رچنکافور‌بڕیاری‌دا‌شتێ‌بکات،بۆ ئه‌وه‌ی‌بچێته‌‌باشور‌و‌له‌‌وێ‌گاریباڵدی‌تێ‌بگه‌یه‌نێ‌که‌‌کاری‌وا‌نه‌کات‌ده‌بێ‌به‌‌زه‌ویه‌کانی‌پاپا‌دا‌بڕوات دیاره‌‌پاپاش‌ئه‌مه‌‌قه‌بوول‌ناکات‌بۆیه‌‌بیری‌له‌وه‌‌کرده‌وه‌‌هانا‌بۆ‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌دۆستی‌دێرینی‌به‌رێ.ئهم جاره‌یان‌ناپۆلیۆن‌به‌خیلیی‌نه‌کرد‌به‌‌هانای‌ئیتالیه‌کانه‌وه‌‌چو‌رێگه‌ی‌به‌‌کافور‌دا‌به‌‌زه‌ویه‌کانی‌پاپادا‌بڕوات ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌بووبه‌‌شه‌ڕیش،به‌ڵم‌به‌‌مه‌رجێک‌زۆر‌به‌‌خێرایی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌که‌‌ئه‌نجام‌بدات‌تا‌گه‌لی کاسۆلیکی‌فرانسا‌له‌‌روو‌دا‌بمێنن. هێزه‌کانی‌سه‌ردینیا‌به‌‌بیانوی‌له‌ناو‌بردنی‌یاخی‌بووه‌کان‌له‌‌شاری‌مارچ‌و‌ئۆمبریا‌زۆر‌به‌خێرا‌چونه‌‌ناو خاکی‌پاپاو‌له‌گه‌ڵ‌خۆبه‌خشکارانی‌پاپه‌وی‌له18ی‌سه‌پته‌مبه‌ر1860به‌‌گژ‌یه‌کدا‌چون‌که‌‌به‌رگریه‌کی زۆریان‌ده‌کرد. ئه‌و‌کاته‌ی‌هیزه‌کانی‌سه‌ردینیا‌گه‌یشتنه‌‌باشور‌نیشتمان‌په‌روه‌رایه‌تیی‌گاریباڵدی‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌فاکته‌ره‌کان دا‌زاڵ‌ببوون.به‌خێر‌هاتنی‌باکوریه‌کانیان‌کردن‌سلویان‌بۆ‌پادشا‌عه‌مانۆئیل‌هه‌بوو‌وه‌کو‌پادشای‌ئیتالیا، به‌م‌شێوه‌یه‌‌باکورو‌باشوریان‌خستنه‌‌پاڵ‌یه‌ک‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشا،کافوریش‌ئه‌مه‌ی‌مه‌به‌ست‌بوو.
هه‌رزو‌ریفراندۆمێک‌له‌‌باشورو‌له‌و‌شوێنانه‌ی‌له‌‌خاکه‌‌دابڕاوه‌کانی‌پاپا‌ئه‌نجام‌درا‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگه‌کان‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌یه‌کخستنی‌باشور‌له‌گه‌ڵ‌سه‌ردینیا‌بوو.له18یشوباتی1861عه‌مانۆئیل‌له‌‌خانه‌واده‌ی سافوای‌وه‌کو‌پادشای‌ئیتالیا)به‌‌رێ‌پێدراوی‌خوا‌وویستی‌میله‌ت(راگه‌یه‌ندرا‌به‌ڵم‌چاره‌نوسی‌سته‌مکار واهات‌که‌‌کافور‌دوای‌ئه‌م‌روداوه‌‌ئه‌وه‌نده‌‌نه‌ژیا‌له6ی‌حوزه‌یرانی1861کۆچی‌دوایی‌کرد.
رزگارکردنی‌بوندوقیه ئیتالیه‌کان‌توانیان‌به‌شی‌زۆری‌خاکی‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌ئیتالیا‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌نیشتمانیی‌یه‌کگرتو رزگار‌که‌ن.ئه‌وه‌ی‌سه‌یر‌بوو‌ئه‌و‌ناوچانه‌ی‌له‌ده‌ره‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌یه‌کگرتوی‌نیشتمانی‌دابوو‌ناوچه گرنگ‌و‌خۆشه‌ویسته‌کان‌بوون،رۆما‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پاپا‌مابووه‌وه‌‌که‌‌به‌‌پاسه‌وانێتیی‌فرانسا‌پارێزراو رۆما‌له‌‌شاره‌‌هه‌ره‌‌دێرین‌و‌پیرۆزه‌کان‌بوو‌پایته‌ختی‌ئیمپراتۆره‌‌رۆمانیه‌کان‌بوو،هه‌روه‌ها‌شاری‌دوو پێغه‌مبه‌ره‌‌پیرۆزه‌که‌‌بوو،به‌ترۆس‌و‌پۆلس‌و‌گه‌وهه‌ری‌نیمچه‌‌دورگه.ئه‌وه‌ی‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌ده‌سه‌ڵتی نه‌مسا‌مابووه‌وه،بووندقیه‌بوو‌که‌‌جوانترین‌شاری‌ئیتالیایه‌‌له‌‌دوای‌رۆما‌به‌‌دێرین‌ترین‌شاری‌ئیتالیا ده‌ژمێردرێت‌له‌‌روی‌شارستانی‌وکه‌لتوری‌ئیتالیا‌له‌‌مه‌زنترین‌شاره‌‌کانی‌ئه‌وروپا‌ده‌ژمێردرێت‌له چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست.دواتر‌خاکی‌پترۆل‌شاره‌کانی‌ته‌رسینا‌و‌ئیستریا‌ش‌له‌‌ژێر‌چنگی‌نه‌مسا‌مابووه‌وه. حکومه‌تی‌ئیتالیا‌ئه‌مانه‌ی‌له‌‌بیر‌نه‌ده‌کردن‌به‌ڵم‌له‌‌بێ‌توانایی‌بێده‌نگیی‌هه‌لبژارد‌به‌‌ئومێدی‌گۆڕانی فاکته‌ری‌کات. که‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌بڕوسیا‌ونه‌مسا‌تێک‌چون‌و‌له‌‌سه‌ر‌لێواری‌شه‌ڕدابوون‌له1866هه‌ردول به‌دوای‌هاوپه‌یمانێک‌ده‌گه‌ڕان.ئیتالیا‌ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌ی‌به‌‌هه‌ل‌وه‌رگرت‌بۆیه‌‌له‌‌ده‌وری‌هه‌ردوکیان ده‌خولیه‌وه‌‌تا‌له‌‌کۆتایی‌به‌‌گه‌ره‌نتیی‌ناپۆلیۆن‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌رێک‌که‌وتن.به‌نده‌کانی‌رێککه‌وتن‌ده‌لێن بڕوسیا‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌رێککه‌وت‌که‌‌هه‌رکاتێک‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌که‌وته‌‌شه‌ڕ‌ئیتالیا‌هاوکاریی‌سه‌ربازیی‌بکات، ئه‌گه‌ر‌سه‌ر‌که‌وتن‌ئه‌وا‌بڕوسیا‌له‌‌رزگار‌کردنی‌بووندقیه‌‌هاوکاریی‌ئیتالیا‌بکات،هه‌ر‌واش‌بوو‌کاتێک شه‌ڕ‌رویدا‌نه‌مسا‌شکستی‌هێنا،له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێک‌که‌وتن‌که‌‌نه‌مسا‌واز‌له بووندقیه‌‌بێنێ‌بۆ‌فرانسا،فرانساش‌به‌‌ده‌وری‌خۆی‌ده‌یکاته‌‌دیاری‌بۆ‌ئیتالیا. رۆما‌پايته‌ختی‌ئیتالیا ئیتالیه‌کان‌بۆ‌رازاندنه‌وه‌ی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانیان‌له‌‌رێوره‌سمی‌یه‌کگرتن‌پایته‌ختیان‌گواسته‌وه‌‌رۆمای‌شاری نه‌مر.به‌ڵم‌بوونی‌هێزی‌پاراستنی‌فرانسا‌له‌‌رۆما‌رێگر‌بوو.له1870ده‌رفه‌ت‌رێکه‌وتن‌کاتێک‌شه‌ڕ‌له نێوان‌بڕوسیا‌وفرانسا‌رویان‌دا.به‌هۆێ‌پێویستیه‌کانی‌هێزی‌سه‌ربازیان‌فرانسا‌هێزه‌کانی‌خۆی‌له‌‌رۆما کێشایه‌وه،ئه‌وکاته‌‌هه‌موو‌ئه‌وروپیه‌کان‌بیریان‌لی‌سه‌لمه‌تیی‌پاپا‌بوو،ئیتر‌ده‌رفه‌ت‌بوو‌بۆ‌ئیتالیا،پادشا عه‌مانۆئیل‌وه‌کو‌پادشای‌ئیتالیا‌رۆمای‌به‌‌پارچه‌یه‌ک‌له‌‌خاکی‌ئیتالیا‌راگه‌یاند‌بۆ‌سه‌لمه‌تیی‌پاپاش
هێزه‌کانی‌خۆی‌گه‌یاندنه‌‌ئه‌وێ.بۆئه‌وه‌ی‌سیمایه‌کی‌یاسایی‌به‌‌مه‌سه‌له‌که‌‌بده‌ن‌رافراندۆمێکیان‌له‌‌شار ئه‌نجام‌دا‌به‌‌رێژه‌ی99%ده‌نگیان‌بۆ‌هه‌نگاوه‌کانی‌پادشا‌دا،به‌م‌شێوه‌یه‌‌کۆتایی‌به‌‌دوایین‌ده‌وڵه‌تی‌ئاینی‌له ئه‌وروپا‌هات. ئه‌م‌روداوه‌‌له‌یه‌ک‌دابرانێکی‌له‌‌نێوان‌پاپا‌و‌حکومه‌تی‌ئیتالیا‌دروست‌کرد‌تا‌ساڵی1929درێژه‌ی‌کێشا‌تا ئه‌و‌کاته‌ی‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌له‌‌سه‌رده‌می‌مۆسۆلینی‌ئیمزا‌کرا‌به‌‌ناوی‌په‌یماننامه‌ی )لتران(،به‌‌پێێ‌ئه‌م‌رێکه‌وتننامه‌یه‌‌هه‌ندێک‌گه‌ره‌ک‌له‌‌ده‌وروبه‌ری‌که‌نیسه‌ی‌پیرۆزی‌په‌ترۆس‌به‌‌پاپا دران‌و‌دانیش‌به‌‌ده‌وڵه‌تی‌پاپا‌له‌‌فاتیکانی‌سه‌ربه‌خۆ‌نرا. ناوچه‌‌کانی‌تریش‌وه‌کو‌تیرۆل‌و‌تریست‌به‌‌خاکی‌نیشتامانی‌دایک‌لکێنران،به‌م‌شێوه‌یه‌‌له1919 کۆتاییان‌به‌‌قۆناغه‌کانی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌هێنا‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌به‌سه‌رکه‌وتویی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌جه‌نگی جیهانیی‌یه‌که‌م‌ده‌رچو.
به‌شی‌شه‌شه‌م يه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانی _جه‌نگی‌روسیا_دانیمارک _جه‌نگی‌روسیا_نهمسا _جه‌نگی‌ئیمپڕاتۆريه‌تی‌ئه‌ڵمانی _کۆماری‌سێیه‌می‌فه‌ره‌نسی
يه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانی له‌‌میانی‌باسکردن‌له‌‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌وتمان‌که‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌به‌‌روحیه‌تی‌مه‌ترنیخ‌ی‌سته‌مکارو زۆردار‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌کانی‌ئیتالیای‌کردبوو،به‌هه‌مان‌گیان‌و‌دور‌له‌‌دادپه‌روه‌ری‌وگیانی ئازادیخوازانه‌‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌ی‌ئه‌ڵمانیای‌کردبوو.ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌کاتێک‌کێشه‌که‌یان‌خسته‌‌روو‌به‌زۆر دامه‌زراندنی‌یه‌کیه‌تیه‌کی‌جرمانیان‌به‌سه‌ر‌وڵته‌‌ئه‌ڵمانیه‌‌کاندا‌سه‌پاند‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی جه‌رمانیدان.ئه‌م‌یه‌کیه‌تیه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساشی‌گرته‌وه،به‌‌هه‌وڵی‌مه‌ترنیخ‌ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌که‌وته‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا،مه‌ترنیخ‌ئه‌مه‌ی‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بوو‌رێگه‌‌له‌‌به‌رده‌م‌بڕوسیا‌بگرێ‌سه‌رۆکایه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌بکات. کۆنگره‌ی‌ڤیه‌نناش‌بڕیاریدا‌نه‌مسا‌سه‌رۆکی‌هه‌میشه‌یی‌یه‌کیه‌تیه‌که‌‌بێت.گرنگترین‌وڵته‌کانی‌یه‌کیه‌تی بریتی‌بوون‌له‌‌نه‌مسا‌و‌بڕوسیا‌و‌باڤاریا‌و‌سه‌کسۆنیا‌وۆرتبێرگ.بڕیار‌درا‌ئه‌نجومه‌نێکی‌یه‌کیه‌تی‌پێک بێنن‌که‌‌هه‌موو‌وڵته‌کان‌تیادا‌نوێنه‌ریان‌هه‌بێ،ناونرا)دیات(باره‌گاکه‌شی‌بووه‌‌فرانکفۆرت،ئه‌رکی‌ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌‌ش‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌کانی‌نێوان‌وڵته‌کان‌بوو. به‌ڵم‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌بێکارو‌لواز‌بووهیچ‌کاریگه‌ریه‌کی‌ئه‌وتۆی‌نه‌بوو،چونکه‌‌یه‌کێک‌له‌‌بڕگه‌کانی بڕیاردان‌به‌‌شێوه‌ی‌گشتی‌ده‌بێ،ئه‌مه‌‌خۆی‌کێشه‌ی‌دروست‌کردبوو‌چونکه‌‌ئاسان‌نه‌بوو37وڵت‌به به‌رژه‌وه‌ندیی‌جیاو‌بۆچونی‌جیاوه‌‌له‌سه‌ر‌بابه‌تێک‌کۆک‌بن‌هه‌ر‌بۆیه‌‌بڕیاره‌کانی‌ئه‌نجومه‌ن‌وه‌کو راسپارده‌‌بوون‌نه‌ک‌وه‌کو‌بڕیار.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئه‌و‌کاته‌ی‌نه‌مسا‌یا‌ئه‌ڵمانیا‌مه‌به‌ستیان‌بووایه بڕیاره‌کان‌ده‌بوونه‌‌بڕیارو‌ده‌بووایه‌‌جی‌به‌جێ‌بکرابان‌ئه‌مه‌‌چونکه‌‌خاوه‌نی‌سه‌نگ‌و‌هێزی‌زبه‌لح‌بوون به‌ڵم‌ئه‌گه‌ر‌بڕیاره‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌بووایه‌‌ئه‌وا‌ده‌بوونه‌‌راسپارده،به‌م‌شێوه‌یه هه‌ریه‌ک‌له‌‌وڵته‌کان‌شوێنیکی‌تایبه‌تیی‌هه‌بوو‌که‌‌هه‌موویان‌له‌‌یاک‌ئاست‌دا‌نه‌بوو‌ن.نه‌مسا‌مه‌به‌ستی
بوو‌به‌‌هه‌ر‌شێوه‌یه‌ک‌بێ‌یه‌کیه‌تیه‌که‌‌بپارێزرێت‌چونکه‌‌خۆی‌له‌م‌رێگه‌یه‌وه‌‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌وڵته جه‌رمه‌نیه‌کانه‌وه‌‌هه‌بوو،دواتر‌مانه‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تیه‌که‌‌مانه‌وه‌ی‌بڕوسیایه‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا،جگه‌‌له مه‌سه‌له‌ی‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ولیه‌ته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌هه‌ر‌به‌ده‌ستی‌نه‌مسا‌ده‌بێ‌که‌‌هه‌رگیز‌رێگه‌‌به‌‌ئه‌نجام‌دانی نادات.به‌ڵم‌بڕوسیا‌ده‌یویست‌ئه‌م‌کۆته‌‌بشکێنێ‌که‌‌کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا‌به‌سه‌ریدا‌سه‌پاندوه،تا‌ئه‌م‌یه‌کیه‌تیه مابێ‌ده‌بێ‌نه‌مسا‌به‌سه‌ریدا‌باڵ‌ده‌سه‌ڵت‌بێ‌ئه‌ویش‌له‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌وڵته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌دور‌ده‌بێ. مه‌سه‌له‌یه‌کی‌تری‌گرنگ‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌بڕوسیا‌به‌هۆی‌مه‌زنی‌وبه‌هێزیه‌وه‌‌خۆی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌چاره‌نوسی ئه‌ڵمانیا‌به‌رپرسیار‌ده‌بینی‌له‌‌ئاست‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌خۆی‌به‌رپرسیار‌بوو‌ئه‌مه‌ی‌به‌‌ئه‌رکی‌خۆی ده‌زانی.نه‌مسا‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌کاره‌کانی‌ده‌بینی،هه‌ر‌کاتێک‌یه‌کیه‌تیه‌که‌‌به‌‌ئه‌نجام‌بگا‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساده‌کرێت.لی‌نه‌مسا‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌له20%دانیشتوانی وڵته‌کانی‌جه‌رمانی‌نه‌مسایین‌به‌م‌پڕۆسه‌یه‌‌له‌‌ده‌ستیان‌ده‌دات،دواتر‌هانی‌گه‌له‌کانی‌تری‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی نه‌مسا‌ده‌دات‌که‌‌داوای‌سه‌ربه‌خۆیی‌بکه‌ن.به‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌هۆیانه‌ی‌که‌‌باسمان‌کردن،له‌‌حاڵه‌تی‌دروست بوونی‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌یه‌کگرتو‌مه‌ترسی‌له‌‌نه‌مانی‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا‌له‌‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌نزیک‌ده‌بوو هه‌ر‌ئه‌مه‌ش‌هۆکاری‌راسته‌وخۆی‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌نه‌مسا‌حه‌زی‌له‌‌بیستنی‌ئه‌م‌بیرۆکه‌‌بێ،ئه‌گه‌ر‌ئه‌و‌پیاوه به‌هێزه‌‌له‌‌بڕوسیا‌هه‌لنه‌که‌وتبا‌که‌‌ناوی‌بسمارک‌بوو،چاوه‌ڕوانی‌هه‌وڵه‌کانی‌نه‌مسا‌بوون‌بۆ‌یه‌کل کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌که‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌خۆی.ئه‌م‌پیاوه‌‌توانیی‌هه‌وڵه‌‌کۆنه‌‌په‌رسته‌کانی‌نه‌مسا‌هه‌ره‌س‌پێبێنێ‌و گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ره‌و‌یه‌کگرتن‌به‌رێ.
بسمارک
بسمارک بسمار‌له1815له‌‌براند‌بۆرگ‌ی‌بڕوسیا‌له‌‌دایک‌بووه.سه‌ربه‌‌‌خێزانێکی‌ئۆروستوکراتیی‌دێرین وکۆنه‌پارێزی‌بڕوسی‌بوو‌به‌نه‌ریتی‌سه‌ربازی‌و‌دلسۆزیی‌بۆ‌پادشا‌په‌روه‌رده‌‌بووه.وانه‌کانی‌له‌‌به‌رلین وه‌رگرتون‌دواتر‌چۆته‌‌خوێندنی‌دادوه‌ری‌وماوه‌یه‌کیش‌کاری‌پێوه‌‌کرد‌دواتر‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌شاره‌که‌ی،کار‌له سه‌ر‌زه‌وی‌و‌زاری‌خێزانه‌که‌ی‌ده‌کات.تا‌ساڵی1849که‌‌به‌‌نوێنه‌ری‌هه‌رێمه‌که‌ی‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رایه‌تی‌هه‌لده‌بژێردرێت،رۆلی‌به‌رچاو‌له‌‌گوتار‌خوێندنه‌وه‌‌ده‌گێرێ.دواتر‌به‌‌نوێنه‌رایه‌تیی‌وڵته‌که‌ی له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌فرانکفۆرت‌داده‌نرێت‌واته‌‌ئه‌نجومه‌نی‌یه‌کیه‌تی. پیاوێکی‌به‌هێزو‌به‌‌توانابوو‌دلسۆزیی‌بۆ‌پادشایه‌تیی‌ره‌ها‌و‌سته‌مکار‌هه‌بوو‌به‌‌راده‌یه‌ک‌بڕوای‌به‌وه نه‌بوو‌گه‌ل‌به‌شداری‌له‌‌حوکم‌رانی‌بکات.ئه‌مخه‌سله‌تانه‌ی‌بوونه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌پادشا‌به‌‌بالوێز‌له روسیاو‌دواتر‌له‌‌فرانسای‌هه‌لبژێرێ‌تا‌ساڵی1862که‌‌پۆستی‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌پێ‌ده‌سپێردرێت. له‌م‌ساڵه‌دا‌له‌سه‌ر‌بوودجه‌ی‌ته‌رخانکراو‌بۆ‌سه‌ربازی‌ناکۆکی‌که‌وته‌‌نێوان‌پادشاو‌په‌رله‌مان‌چونکه ده‌نگیان‌بۆ‌بوودجه‌که‌‌نه‌ده‌دا.کاره‌کان‌به‌‌راده‌یه‌ک‌ئالۆز‌بوون‌گه‌یشته‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی‌پادشا‌وازهێنانی‌خۆی بخاته‌‌به‌رده‌میان،به‌ڵم‌بسمارک‌توانیی‌پێی‌بکێشێته‌وه‌‌به‌‌گفتی‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌ده‌توانێ‌داخوازیه‌کانی‌له‌م بوواره‌دا‌جێبه‌جێ‌بکات.کارو‌باری‌سوپای‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌رێکخست‌وبه‌ڕێوه‌ی‌برد‌که‌‌ئه‌نجامه‌کانی‌پێکاو قه‌یرانه‌که‌شی‌ره‌وانده‌وه.
ئامانجی‌بسمارک بسمارک‌هاته‌‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌به‌‌به‌رنامه‌و‌ئامانجی‌دیارو‌دیراسه‌کراوی‌زانستیانه‌‌وه،به‌‌دیدی‌بسمارک ئامانجی‌هه‌ر‌حکومه‌تێکی‌بڕوسی‌ده‌بێ‌یه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانیابێ،چونکه‌‌مه‌زنی‌پایه‌ی‌بڕوسیا‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌مه‌ی به‌سه‌ردا‌ده‌سه‌پێنێ.ئه‌گه‌ر‌بڕوسیا‌ئه‌مه‌‌ئه‌نجام‌نه‌دا‌ئه‌وا‌ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌‌له‌‌دایک‌نابێ. به‌دیدی‌بسمارک‌دوو‌ناحه‌ز‌له‌به‌ر‌ده‌م‌ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌‌دا‌هه‌ن‌ده‌بێ‌شکستیان‌پێ‌بهێنرێ:نه‌مسا‌و فرانسا،بۆیه‌‌بڕوسیای‌ئاماده‌‌ده‌کرد‌بۆ‌هه‌ردوو‌جه‌نگه‌که‌‌یه‌که‌میان‌دژی‌نه‌مساو‌ئه‌ویتریان‌دژی‌فرانسا.
کێشه‌ی‌شلزوينگ‌و‌وهۆڵشتاين
له‌وکاته‌ی‌بسمارک‌ده‌سه‌ڵتی‌گرتبووه‌‌ده‌ست‌‌شاره‌زایی‌له‌بوواری‌دوژمندارێتی‌نه‌مسا‌بۆ‌یه‌کیه‌تی ئه‌ڵمانیا‌هه‌بوو.دڵنیا‌بوو‌له‌وه‌ی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌له‌رێگه‌ی‌وتو‌وێژو‌دانیشتن‌ناگاته‌‌هیچ‌ئه‌نجامێک‌چونکه مه‌سه‌له‌که‌‌دژایه‌تیه‌کی‌بنه‌ڕه‌تیی‌هه‌یه‌‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌کانه‌وه‌یه،بۆیه‌‌بسمارک‌بڕوسیای‌بۆ شه‌ڕێک‌ئاماده‌‌ده‌کرد،ئه‌و‌ده‌رفه‌تیش‌ئه‌وکاته‌‌هاته‌‌پێش‌که‌‌کێشه‌‌له‌‌نێوان‌نه‌مسا‌و‌بڕوسیا‌له‌سه‌ر‌هه‌ردوو هه‌رێمی‌شلزوینگ‌وهۆڵشتاین‌له1866رویان‌دا.لهساڵی1864ناکۆکیه‌ک‌له‌‌نێوان‌دانیمارک‌وئه‌ڵمانیا‌له سه‌ر‌مافی‌خاوه‌ندارێتی‌له‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌‌روی‌دا.ئه‌م‌ناکۆکیه‌‌بووه‌‌هۆی‌دروست‌بوونی‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوان دانیمارک‌له‌لیه‌ک‌بڕوسیاو‌نه‌مسا‌له‌لیه‌کی‌تر،به‌‌دۆڕاندنی‌دانیمارک‌کۆتایی‌به‌شه‌ڕه‌که‌‌هات.هه‌ردوو هه‌رێمه‌که‌ش‌له‌‌نێوان‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌دابه‌ش‌کران.هۆڵشتاین‌درا‌به‌‌نه‌مساو‌شلزوینگ‌له‌گه‌ڵ‌شاری‌کیال دران‌به‌‌بڕوسیا.دواتر‌بڕوسیه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌‌لێدانی‌ئه‌و‌که‌ندره‌‌دا‌که‌‌ده‌ریای‌باکور‌به‌‌ده‌ریای‌به‌لتیک ده‌به‌ستێته‌وه.نه‌مسا‌ئه‌مه‌ی‌وه‌کو‌به‌هێز‌کردنی‌که‌شتیگه‌لی‌بڕوسی‌و‌زیاد‌کردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌بڕوسیا‌له‌سه‌ر حسابی‌نه‌مسا‌ده‌بینی.کاری‌بۆوه‌ده‌ست‌هێنانی‌به‌شێك‌له‌‌قه‌ره‌بو‌کرد‌له‌‌بڕی‌ئه‌و‌ده‌سکه‌وتانه‌ی‌بڕوسیا‌که وه‌ده‌ستی‌هێناون‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌سیلیزیا. بسمارک‌له‌‌سیماکان‌بۆی‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌کێشه‌ی‌دوو‌میرنشینه‌که‌‌به‌‌جه‌نگ‌نه‌بێ‌چاره‌سه‌ر‌ناکرێ‌نه‌ک ته‌نها‌ئه‌و‌کێشه‌یه‌به‌‌جه‌نگ‌چاره‌سه‌ر‌ده‌کرێ‌به‌لکو‌کێشه‌ی‌چاره‌نوسی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌لمانیاش‌له‌گه‌ل‌خۆی چاره‌سه‌ر‌ده‌کات‌چونکه‌‌بڕوای‌زۆری‌به‌‌سوپای‌بڕوسیا‌هه‌بوو‌که‌‌شکست‌به‌‌له‌شکره‌کانی‌نه‌مسا‌بێنی. هه‌موو‌ئه‌وروپیه‌کان‌هه‌ستیان‌به‌نیشانه‌کانی‌جه‌نگ‌ده‌کرد‌که‌‌به‌ڕێوه‌یه،هه‌ر‌بۆیه‌‌خۆیان‌بۆ‌ئاماده‌‌کرد.له کۆتایی‌مانگی‌شوباتی1866ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیرانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌هه‌ڵسه‌نگاندنی‌تواناکانی‌ئه‌ڵمانیا‌و ئه‌گه‌ره‌کانی‌سه‌رکه‌وتن‌کۆبونه‌وه.سه‌رۆکی‌باڵی‌سوپا‌جه‌نه‌رال‌ڤۆن‌مۆلتکه‌‌راکانی‌خۆی‌به‌رونی خسته‌به‌رده‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌که‌‌ووتی:بڕوسیا‌به‌ته‌نیایی‌ناتوانێ‌شکست‌به‌‌نه‌مسا‌بێنێ،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌بێ له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌ببه‌ستین‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌و‌حاڵه‌ت‌دا‌ئیتالیاش‌سێ‌یه‌کی‌نه‌مسا‌سه‌رقال‌بکات. به‌هۆیه‌وه‌‌ده‌رفه‌ته‌کانی‌سه‌رکه‌وتن‌زیاتر‌ده‌بن. له‌و‌کاته‌وه‌‌بسمارک‌هه‌وڵه‌کانی‌بۆ‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌یه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌چرتر‌کردن،له‌‌لیه‌کی تریشه‌وه‌‌کاری‌بۆ‌نانه‌وه‌ی‌ئاژاوه‌‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌ده‌کرد‌تابی‌وروژێنی،و‌بڕوسیاش‌له‌‌به‌رچاوی ئه‌وروپیه‌کان‌به‌‌ئاژاوه‌‌گێر‌نه‌یه‌ته‌‌به‌ر‌چاو. یه‌که‌م‌کار‌له‌م‌بواره‌‌که‌‌ئه‌نجامی‌دا‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌دیات‌ی‌خواست‌نوێنه‌ری‌حکومه‌ته‌کان‌وه‌کو‌نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌کانیان‌حسابیان‌بۆ‌بکرێت)هه‌رچه‌نده‌‌ئه‌مه‌‌له‌گه‌ڵ‌بۆچونه‌کانی‌بسمارک‌یه‌کیان‌نه‌ده‌گرتنه‌وه(. مه‌به‌ستی‌ڕاسته‌قینه‌شی‌له‌م‌داخوازیه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌تا‌بڕوسیا‌به‌‌سیمایه‌کی‌شارستانی‌بێته‌‌به‌رچاو‌و‌نه‌مساش‌به وڵتێکی‌دژی‌داخوازیه‌کانی‌گه‌لن‌و‌دیموکراسی‌و‌وه‌کو‌وڵتێکی‌کۆنه‌په‌رست‌بناسرێ.به‌‌مه‌زنده‌ی
بسمارک‌کاتێک‌ئه‌م‌پێشنیاره‌‌ده‌خرێته‌‌به‌رده‌م‌ئه‌نجومه‌نی‌دیات‌نه‌مسا‌به‌‌هه‌موو‌توانایه‌کیه‌وه‌‌دژی ده‌وه‌ستێ‌له‌‌ئه‌نجام‌به‌گژ‌بڕوسیادا‌دێته‌وه،ئه‌وه‌ش‌مه‌به‌سته‌که‌ی‌بسمارک‌بوو.به‌ر‌له‌وه‌ی‌بچینه‌‌ناو ناوه‌ڕۆکی‌جه‌نگ،با‌هه‌ڵوێستی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌مه‌ر‌ئه‌م‌کێشه‌‌ئاماژه‌‌پێبده‌ین. ئینگلته‌را:هه‌ڵوێستی‌بریتانیا‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی‌له‌‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌دا نه‌بوو‌هه‌ڵوێستی‌ته‌ماشه‌وان‌ی‌وه‌رگرت،به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌ئه‌مه‌‌هه‌ڵوێسته‌که‌ی‌بوو‌به‌ڵم‌لی‌بریتانیا گرنگیه‌کی‌تریشی‌هه‌بوو‌که‌‌نه‌یده‌ویست‌وڵتێک‌به‌سه‌ر‌وڵتێکی‌تردا‌زاڵ‌بێ‌و‌له‌ئه‌نجام‌پارسه‌نگی هێزی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌تێک‌بچێ. به‌هه‌ر‌حاڵ‌ناڕه‌زاییه‌که‌ی‌بریتانیا‌له‌‌ئاستی‌ناڕه‌زایی‌دبلۆماسیانه‌‌ره‌تیان‌نه‌کرد،کاره‌کانی‌نه‌گه‌یانده‌‌ئه‌و ئاسته‌ی‌به‌‌له‌شکرکێشی‌ده‌ست‌بخاته‌‌ناو‌کێشه‌که‌‌تا‌دۆخه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌خۆی‌وه‌رچه‌رخێنێ. ئیتالیا:ئیتلیاش‌هیچ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی‌له‌‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌دا‌نه‌بوو،هه‌ر‌چه‌نده‌‌لی‌ئه‌و‌ئه‌وه‌نده گرنگ‌نه‌بوو‌ده‌ست‌له‌‌کارو‌باری‌ئه‌و‌ناوچه‌یه‌‌وه‌ربدرێت‌به‌ڵم‌لریی‌نه‌بوو‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌یه‌کگرتوی به‌هێز‌له‌سه‌ر‌سنوری‌نه‌مسا‌دروست‌بێ‌که‌‌مایه‌ی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌بێ‌به‌ڵکو‌له‌‌ره‌فتاره‌‌سته‌مکاریه‌کانی‌که‌م ده‌کاته‌وه.له‌‌روێکی‌تره‌وه‌‌مه‌سه‌له‌یه‌کی‌هاو‌به‌ش‌هه‌یه‌‌له‌‌نێوان‌نه‌مسا‌وئیتالیا‌ئه‌ویش‌کێشه‌ی‌بووندقیه‌‌یه. ئیتالیا‌هه‌رده‌م‌ئاماده‌یه‌له‌‌پێناویدا‌هه‌م‌‌سازش‌وهه‌م‌شه‌ڕ‌بکات،بۆیه‌‌رایگه‌یاند‌له‌‌پێناو‌وه‌ده‌ست‌هێنانی بووندقیه‌‌ئاماده‌یه‌‌هه‌رده‌م‌پشتگیری‌له‌‌بڕوسیا‌بکات‌دژی‌نه‌مسا. روسیا:له‌و‌کاته‌ی‌بسمارک‌جله‌وی‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌بڕوسیا‌گرتۆته‌‌ده‌ست‌ویستویه‌تی‌ته‌وه‌رێک‌له‌‌نێوان روسیا‌و‌بڕوسیا‌دروست‌بکات‌به‌هۆیه‌وه‌‌روسیا‌ببێته‌‌هاوپه‌یمانیکی‌ڕاسته‌قینه‌و‌هه‌میشه‌یی‌بۆ‌چه‌ند مه‌به‌ستێکی‌گرنگ.چونکه‌‌روسیا‌هیچ‌چاو‌بڕینێکی‌له‌‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌نیه‌‌ته‌نها‌چاوی‌بریوه‌ته ناوچه‌ی‌به‌لکان،دیاره‌‌که‌‌بڕوسیاش‌چاوی‌له‌‌ناوچه‌ی‌به‌لکان‌نیه‌‌چاوی‌ته‌نها‌له‌‌ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاسته.ئهم رواله‌ته‌‌بوونه‌ته‌‌هۆی‌به‌رده‌وامی‌دۆستایه‌تی‌وهاوپه‌یمانێتیی‌بڕوسیا‌و‌روسیا‌چونکه‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌له هیچ‌شوێنێک‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌دژ‌نین.به‌‌هه‌وڵه‌کانی‌بسمارک‌بڕوسیاو‌روسیا‌هاوکاری‌یه‌ک‌بوون،کاتێک کێشه‌‌و‌شه‌ڕ‌که‌وته‌‌نێوان‌بڕوسیا‌ونه‌مسا‌روسیا‌هاته‌‌پاڵ‌بڕوسیا،فرانسا:ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌سۆزی‌زۆری بۆ‌هه‌موو‌بزوتنه‌وه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌هه‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیش‌بایه،به‌ڵم‌ئه‌م‌ئاره‌زوانه‌ی‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌فرانسا‌دا‌نه‌بوون،دروست‌بوونی‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌به‌هێز‌مه‌ترسی‌بۆ‌فه‌رنسا‌دروست‌ده‌کات‌له‌م روانگه‌یه‌وه‌‌فرانسا‌پێی‌باش‌بوو‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌سێ‌یه‌کیه‌تی‌دروست‌بن:یه‌کیه‌تیی‌وڵتانی‌باکوری‌ماین، یه‌کیه‌تیی‌وڵتانی‌باشوری‌ماین،یه‌کیه‌تیی‌سێیه‌م‌وڵتانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا‌وناوچه‌کانی‌سودێت بگرێته‌وه،ئه‌گه‌ر‌بڕوسیا‌به‌م‌مه‌رجانه‌‌رازی‌بێت‌ئه‌وا‌فرانسا‌ئاماده‌یه‌‌پشتگیریی‌بکات‌به‌تایبه‌تی‌ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌ئه‌نجام‌دا‌و‌گفتی‌رزگار‌کردنی‌بووندقیه‌ی‌بۆ‌دا.هه‌ر‌چۆنێکی‌بێت‌فرانسا نایه‌وێ‌به‌شداری‌له‌‌شه‌ڕه‌کان‌بکات‌بۆ‌یه‌‌هه‌ڵوێستی‌بێ‌لیه‌نیی‌هه‌لبژارد.
دانوستان له‌سه‌ر‌ئاره‌زوی‌فرانساو‌ئامۆژگاریی‌فه‌رمانده‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌بڕوسی‌دانوستان‌له‌‌نێوان‌ئتالیاو‌بڕوسیا ده‌ستی‌پێ‌کرد،دوای‌دودڵیه‌کی‌زۆر‌و‌په‌یمان‌و‌ئامۆژگاریه‌کانی‌فرانسا‌به‌‌پاراستنی‌له‌‌هه‌ر‌مه‌ترسیه‌ک، ئیتالیا‌هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌ئه‌نجام‌دا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌‌نێوان‌بڕوسیا‌و‌ئیتالیا‌له8ی نیسانی1866بۆ‌ماوه‌ی3مانگ‌ئیمزا‌کرا.به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ماوه‌که‌‌که‌م‌بوو‌له‌به‌ر‌ده‌م‌بسمارک،ده‌بووایه‌‌به نهێنی‌په‌له‌‌له‌‌کۆکردنه‌وه‌ی‌له‌شکر‌بۆ‌سه‌ر‌سنوری‌نه‌مسا‌بکات،کاتێک‌نه‌مسا‌به‌مه‌یزانی‌به‌‌ئاشکرا له‌شکری‌کۆکرده‌وه‌و‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌سه‌ربازیی‌بوه‌ده‌رنابون‌دوباره‌‌بانگی‌کردنه‌وه‌‌ئه‌مه‌ش‌ناره‌زایی لێکه‌وته‌وه،له‌‌ئه‌وروپا‌نه‌مسا‌وه‌کو‌ده‌ست‌درێژکار‌هاته‌‌ناسین،به‌ر‌له‌‌‌ده‌ست‌پێکردنی‌شه‌ڕ‌نه‌مسا‌به مه‌به‌ستی‌هێور‌کردنی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌رایگه‌یاند‌که‌‌ده‌ستی‌له‌‌کاری‌هه‌ردوو‌میرنشینه‌که)دۆقیه(هه‌ڵگرتوه، به‌ڵم‌بسمارک‌ئه‌مه‌ی‌به‌‌پێشێلکردنی‌رێکه‌وتنی‌گشتاین‌ناو‌برد‌که‌‌له‌‌نێوان‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌ئیمزا‌کراوه. رێککه‌وتنه‌که‌‌ماف‌ده‌داته‌‌بڕوسیا‌شلزوینگ‌بخاته‌‌سه‌ر‌خاکی‌وڵته‌که‌ی‌هۆڵشتاین‌یش‌به‌‌نه‌مسا‌بدات. نیشانه‌کانی‌شه‌ڕ‌ده‌رکه‌وتن‌کاتێک‌ئه‌نجومه‌نی‌دیات‌کۆبووه‌وه‌‌زۆرینه‌ی‌وڵتانی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌نگیان‌بۆ‌نه‌مسا دا‌به‌‌تایبه‌ت‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌باڤاریا،وارتمبرگ،هانۆڤه‌ر،ساکس.
شه‌ڕی‌نه‌مسا_روسیا دوای‌ئه‌وه‌ی‌شاندی‌بڕوسیا‌رایگه‌یاند‌ئه‌و‌یه‌کیه‌تیه‌ی‌راگه‌یاندراوه‌‌هه‌لی‌ده‌وه‌شێننه‌وه،له‌‌شه‌وی_ 14 15ی‌حوزه‌یرانی1866شه‌ڕ‌له‌‌نێوان‌بڕوسیا‌ونه‌مسا‌هه‌ڵگیرسا. کاتێک‌شه‌ڕ‌ده‌ستی‌پێکرد‌نه‌مسا‌له‌شکرێکی230هه‌زاریی‌نارد‌بۆ‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌له‌شکری‌بڕوسیا و140،هه‌زاریشی‌نارده‌‌باشور‌له‌‌چاوه‌ڕوانیی‌له‌شکری‌ئیتالیا.له3ی‌حوزه‌یران‌شه‌ڕه‌کان‌له‌‌نێوان سوپای‌نه‌مساو‌بڕوسیا‌ده‌ستیان‌پێکرد‌ئه‌مه‌ش‌به‌‌شه‌ڕی‌سادوا‌ناونرا‌له‌م‌شه‌ڕه‌دا‌سوپای‌بڕوسیا‌سوپای نه‌مسای‌تێکشکاند.به‌ر‌له‌وه‌ی‌وڵته‌‌ئه‌ڵمانیه‌‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌نه‌مسا‌بتوانن‌هیچ‌هاوکاریه‌کی‌بکه‌ن‌ئه‌م سه‌رکه‌وتنه‌‌به‌ده‌ست‌هات،له‌‌هه‌مان‌کاتدا‌له‌‌باشوریش‌ئیتالیه‌کان‌هێرشیان‌ده‌ست‌پێکردبوو‌له‌‌شه‌ڕی کۆستۆزا،سه‌ره‌ڕای‌زۆری‌ژماره‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌ئیتالیه‌کان‌شکستیان‌خوارد،ده‌نگۆی‌شه‌ڕی‌سادوا‌له ئه‌وروپا‌ده‌نگی‌دایه‌وه‌‌ئیتر‌ده‌بووایه‌‌دوای‌ئه‌و‌شه‌ڕه‌‌وه‌کو‌وڵتێکی‌مه‌زنی‌خاوه‌ن‌هێز‌له‌‌ئه‌وروپا حسابێک‌بۆ‌بڕوسیا‌بکرێت،ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌له‌‌فرانسا‌زۆر‌کاریگه‌ریی‌هه‌بوو.هه‌موولیه‌ک‌له فرانسا‌هه‌ستیان‌به‌‌خه‌ته‌رناکی‌به‌هێز‌بوونی‌بڕوسیا‌کرد،لێره‌‌به‌ده‌ر‌که‌وت‌که‌‌بێلیه‌نیه‌که‌ی‌فرانسا‌له‌م شه‌ڕانه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌هه‌ڵه‌‌بوو،له‌م‌روانگه‌وه‌‌فرانسا‌به‌‌پێویستی‌زانی‌ناوبژیوانیه‌ک‌بکات‌له‌‌نێوان‌هه‌ر دوو‌لیه‌ن‌ئه‌م‌ناوبژیوانیه‌شی‌له‌سه‌ر‌داوای‌نه‌مسا‌پێی‌هه‌ڵسا.به‌‌ته‌واوه‌تیش‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بڕوسیا‌به‌رهه‌می یه‌کجاره‌کیی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌نه‌‌چنێ.بڕوسیا‌ئه‌م‌هه‌وڵه‌ی‌فرانسای‌به‌‌گرانی‌قه‌بوول‌کرد‌به‌‌مه‌رجی ئه‌وه‌ی‌هاوشانی‌ئه‌م‌ناوبژیوانیه‌‌ئۆپه‌راسیۆنی‌سه‌ربازی‌و‌ئاماده‌‌کاری‌هه‌بن،ئه‌مه‌ش‌خۆی‌داخوازیی
وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا‌بوون،به‌ڵم‌ترس‌و‌دودڵیی‌ناپۆلیۆن‌له‌م‌ناوبژیوانیه‌‌وایان‌کرد‌که‌‌پڕۆسه‌که‌‌به شێوازێکی‌ئاشتیانه‌‌به‌رێ‌بچێ‌تا‌کاره‌که‌ی‌بێ‌سود‌و‌کاریگه‌ر‌کرد. له‌‌کۆتایی‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیرانی‌فه‌ره‌نسی‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌خالنه‌‌پێکهاتن‌که‌‌بیان‌خه‌نه‌‌به‌ر‌ده‌م‌لیه‌نه‌کان: _1سه‌لمه‌تی‌خاکی‌نه‌مسا‌بپارێزرێت‌جگه‌‌له‌‌بندوقیه. _2یه‌کیه‌تیی‌جرمانی‌که‌‌نه‌مسا‌پابه‌ندیه‌تی‌هه‌لبووه‌شێندرێته‌وه. _3ماف‌به‌‌بڕوسیا‌بدرێت‌یه‌کیه‌تیی‌جرمانه‌کان‌دابمه‌زرێنرێت. _4ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌ده‌که‌ونه‌‌خوار‌روبار‌یه‌کیه‌تی‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا‌پێک‌ده‌هێندرێن. _5هه‌ردوو‌میرنشینه‌که)دۆقیه(به‌‌بڕوسیا‌بدرێت. بڕوسیا‌ئه‌م‌مه‌رجانه‌ی‌قه‌بوول‌کردن‌چونکه‌‌مه‌به‌ستی‌نه‌بوو‌نه‌مسا‌رسوا‌بکات،پادشا‌و‌سوپا‌مه‌به‌ستیان به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌یه‌کیه‌تیه‌که‌و‌فراوان‌بوون‌بوو‌له‌‌سه‌ر‌مافی‌خاکی‌نه‌مسا.به‌ڵم‌بسمارک‌توانیی رازیان‌بکات.پوخته‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌بسمارک،به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو‌نه‌ک‌رسوابوون و‌داگیر‌کردنی.له‌‌کۆتاییدا‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایانه‌‌رێککه‌وتنی‌ئاشته‌وایی‌له‌‌ساڵی1867له‌‌نێوان‌نه‌مساو بڕوسیا‌ئیمزا‌کرا. له12ی‌ئاب‌ئیتالیا‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌ئیمزا‌کرد،له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌واز‌هێنانی‌نه‌مسا‌له بندوقیه‌‌بۆ‌فرانسا‌ئه‌ویش‌له‌لی‌خۆیه‌وه‌‌به‌‌دیاری‌ده‌یداته‌وه‌‌ئیتالیا. به‌‌پێی‌ئه‌م‌په‌یماننامانه‌‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌نگاوی‌باشی‌به‌ره‌و‌یه‌کیه‌تی‌نا،به‌و‌پێیه‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌سه‌ر‌سێ‌ناوچه‌دا دابه‌ش‌بوو،یه‌کیه‌تیی‌ماین‌بڕوسیا‌سه‌رۆکایه‌تیی‌ده‌کات،یه‌کیه‌تی‌باشوری‌ماین‌که‌‌کاریگه‌ری‌لیه‌نگرانی فه‌ره‌نسا‌به‌سه‌ریه‌وه‌یه،دواتر‌به‌شێک‌که‌‌نه‌مسا‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌سه‌ریه‌وه‌‌ده‌بێ.ئاوه‌ها‌بسمارک‌توانیی‌چۆک به‌‌نه‌مسا‌دا‌بدات‌وبه‌ره‌و‌یه‌کیه‌تی‌هه‌نگاوی‌باش‌بنێ‌به‌‌نه‌هێشتنی‌یه‌کیه‌تیی‌جرمان.
ره‌نگدانه‌وه‌ی‌له‌‌فرانسا فه‌ره‌نسیه‌کان‌هه‌ر‌له‌‌رۆژی‌شه‌ڕی‌سادوا‌وه‌‌هه‌ستیان‌به‌‌خه‌ته‌رناکی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌بڕوسیا‌ده‌کرد هه‌موو‌چونه‌‌پێشێکی‌بڕوسیا‌مه‌ترسی‌بۆ‌فرانسا‌زیاد‌ده‌بن،ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌ئازاری‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌ده‌دا‌وه‌بیر هاتنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌کاته‌نه‌‌بوون‌که‌‌فرانسا‌بۆ‌ناوبژیوانیه‌که‌ی‌له‌‌توانایدابوو‌هه‌ندێک‌سازش‌بکات‌و‌ده‌سکه‌وتی باش‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌به‌ڵم‌دواتر‌بندوقیه‌‌وه‌رده‌گرێ‌و‌به‌‌دیاری‌راده‌ستی‌ئیتالیه‌کانی‌ده‌کاته‌وه.لهبهرامبهر ئه‌م‌بێزاریه‌ی‌خه‌ڵک‌ده‌بووایه‌‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌کارێک‌بکات‌تا‌ده‌سکه‌وتێک‌بۆ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نێ‌به‌ڵم‌کاته‌کان‌به‌سه‌ر‌چوبوون‌بڕوسیا‌کێشه‌کانی‌خۆی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌یه‌کل‌کردبوونه‌وه‌‌پێویستی‌به سازشی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌نه‌بوو.
سیاسیه‌تی‌بسمارک‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌فرانسا
هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌بینیمان‌سیاسه‌ته‌کانی‌فرانسا‌دژی‌یه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانیان،دروست‌بوونی‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌به‌هێز له‌‌سه‌رسنوره‌کانی‌مایه‌ی‌ترس‌و‌ناره‌حه‌تی‌و‌هه‌ڕه‌شه‌‌یه‌‌بۆسه‌ر‌خاکه‌که‌ی،دیاره‌‌بسمارک‌درکی‌به‌م مه‌ترسیانه‌ی‌فرانسا‌ده‌کرد‌بۆیه‌‌له‌‌سیاسه‌ته‌که‌یدا‌‌بوو‌که‌‌یه‌که‌م‌جار‌شکست‌به‌‌نه‌مسا‌بێنێ‌دواتر‌رو‌له فرانسا‌بکات‌ئه‌مه‌‌وه‌کو‌پێشه‌کیه‌کی‌یه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانیا.ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌ناوبژیوانیی‌نێوان نه‌مساو‌بڕوسیا‌به‌‌بڕوای‌بسمارک‌ته‌نها‌بۆ‌دواخستن‌یا‌ته‌گه‌ره‌‌تێخستنی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو،بۆیه‌‌هه‌ر که‌‌کێشه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌ته‌واو‌بوون‌روی‌له‌فه‌رنسا‌کرد‌به‌ڵم‌له‌‌ده‌رگایه‌کی‌تره‌وه‌‌که‌‌ئه‌و‌وه‌کو ده‌ستدرێژکار‌نیشان‌بدرێت.کاری‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌رامه‌‌کرد‌تا‌ده‌رفه‌تی‌بۆ‌ره‌خسا.
په‌يوه‌نديه‌کانی‌فه‌ره‌نسیی‌ئه‌ڵمانی‌تا‌ساڵی1870 دوای‌ته‌واو‌بوونی‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوان‌بڕوسیا‌ونه‌مسا،ناپۆلیۆن‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌ده‌رفه‌تی‌ئه‌وه‌ی‌له‌ده‌ست چو‌سود‌له‌و‌هه‌ڵه‌‌وه‌ربگرێ‌کاتێک‌ناوبژیوانیی‌بۆ‌ده‌کردن،بۆئه‌وه‌ی‌تۆله‌ی‌له‌ده‌ست‌چوه‌کان‌بکاته‌وه داوای‌قه‌ره‌بووی‌هه‌رێمیی‌له‌‌بڕوسیا‌کرد،یه‌که‌م‌جار‌داوای‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌ئه‌ڵمانیای‌له‌‌بڕوسیا‌کرد‌له سه‌ر‌روباری‌راین.به‌ڵم‌بسمارک‌به‌‌بیانوی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌ی‌نیه‌‌ده‌ست‌له‌‌خاکی‌ئه‌لماینا‌بدات داواکه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه.ئه‌م‌جاره‌یان‌ناپۆلیۆن‌داوای‌به‌لژیک‌و‌لۆکسه‌مبۆرگی‌کرد.بسمارک‌ئه‌مجاره‌یان قه‌بوولی‌کرد‌به‌ڵم‌له‌‌ژێره‌وه‌‌نیازه‌کانی‌فرانسای‌به‌‌ئینگلته‌را‌راگه‌یاند،به‌م‌ره‌فتاره‌‌فرانسا‌توشی‌ته‌نگه‌تاو هات،ئه‌م‌جاره‌‌ناپۆلیۆن‌ته‌نها‌داوای‌لۆکسه‌مبۆرگ‌ی‌کرد،بسمارک‌داواکه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه،ئه‌وسا‌فرانسا لۆکسه‌مبۆرگی‌داگیر‌کرد‌به‌م‌کاره‌ی‌دۆخه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌ئالۆز‌بوون.ئه‌وکات‌کۆنگره‌یه‌ک‌له‌‌له‌نده‌ن به‌سترا‌له1867بڕیار‌درا‌ئه‌و‌وڵته‌‌ببێته‌‌وڵتێکی‌بێلیه‌ن‌له‌‌نێوان‌بڕوسیاو‌فرانسا. به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌هه‌ره‌سیان‌هێنا‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌هه‌ندێک‌ده‌سکه‌وت‌له ئهوروپا،ئیتر‌زیاتر‌له‌‌بڕوسیا‌به‌‌قین‌دا‌چوو‌که‌وته‌‌بیانو‌نانه‌وه‌‌بۆ‌شه‌ڕ‌پێ‌فرۆشتن. دۆخه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌ره‌و‌ئالۆز‌تر‌ده‌چون،بسمارک‌به‌م‌که‌مه‌‌ده‌سکه‌وتانه‌‌نه‌وه‌ستا‌که‌‌له‌‌ئه‌نجامی شه‌ڕی‌نێوان‌بڕوسیا‌ونه‌مسا‌وه‌ده‌ستی‌هێنابوون،له1867که‌وته‌‌هه‌وڵی‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌‌نێوان وڵته‌کانی‌باکوری‌ئه‌ڵمانیا‌و‌هه‌ندێک‌له‌‌وڵته‌کانی‌باشور‌ئه‌مانه‌ش‌نیشانه‌ی‌سوربوونی‌بسمارک‌بوون‌بۆ ئه‌نجام‌دانی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌فرانسا‌پێی‌ته‌نگاو‌ده‌بوو. ئاوا‌نیشانه‌کانی‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوان‌فرانسا‌و‌بڕوسیا‌به‌ده‌ر‌ده‌که‌وتن‌که‌‌ده‌توانین‌بڵێین‌شه‌ڕ‌به‌ڕێوه‌‌بوو‌له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌‌هه‌موو،بسمارک‌له‌‌هه‌وڵه‌کانی‌به‌رده‌وام‌ده‌بێ.ئه‌وه‌ی‌ناپۆلیۆنی‌توشی‌ته‌نگه‌تاو‌کردبوو‌شکست هیێنانی‌سیاسه‌ته‌کانی‌ناوه‌خۆی‌بوون‌بۆیه‌‌به‌دوای‌سه‌رکه‌وتنێکی‌سه‌ربازی‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌ده‌گه‌را‌تا شکسته‌کانی‌ناوه‌خۆی‌پێ‌داپۆشێ.تا‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌پێ‌خه‌ریک‌کاو
له‌‌گیروگرفته‌کانی‌ئابووری‌و‌دارایی‌وکۆمه‌ڵیه‌تیان‌وه‌دورخات.
هه‌ڵوێستی‌نێوده‌وڵه‌تی‌تا‌ساڵی1870 هه‌ر‌له‌‌ساڵی1867که‌‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌هه‌ستیان‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌شه‌ڕ‌رواله‌تێکه‌‌هه‌ر‌ده‌بێ‌روبدات،ئیتر هه‌ردولیان‌که‌وتنه‌‌خۆ‌بۆ‌گونجاندنی‌هه‌ڵوێست‌و‌بارو‌دۆخه‌کانیان،فرانسا‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌دوای هاوپه‌یمانێک‌دا‌ده‌گه‌را‌چونکه‌‌دڵنیا‌بوو‌به‌‌ته‌نیایی‌ناتوانێ‌به‌سه‌ر‌سوپاکانی‌بڕوسیادا‌زاڵ‌بێ‌ئه‌گه‌ر‌له‌م ئۆپه‌راسیۆنانه‌ی‌وڵتێک‌پشتگیریی‌لێ‌نه‌کا،به‌ڵم‌بڕوسیا‌متمانه‌ی‌ته‌واوی‌به‌‌سوپاکه‌یه‌وه‌‌هه‌بوو‌له سه‌رکه‌وتن‌به‌سه‌ر‌فرانسا‌دا‌بێ‌گومان‌بوو.بۆیه‌‌به‌دوای‌دروست‌کردنی‌گرفت‌ده‌گه‌را‌بۆ‌هه‌وڵه‌کانی فرانسا‌ده‌یخواست‌که‌‌ئه‌وروپا‌هه‌ڵوێستی‌بێلیه‌نیان‌هه‌بێ،لێره‌‌هه‌ڵوێستی‌هه‌ر‌وڵته‌و‌به‌جیا‌ده‌ست‌نیشان ده‌که‌ین: له1867ئاراسته‌کانی‌نه‌مسا‌گۆڕانیان‌تێ‌که‌وتبوو،هه‌نگاریا‌تازه‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌وه‌رگرتبوو‌به‌‌نه‌مسا ده‌وترا‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسایی‌هه‌نگاری.واتا‌لێره‌‌نه‌مسا‌به‌ته‌نیا‌سیاسه‌تی‌وڵت‌دیاری‌ناکات‌به‌ڵکو هه‌نگاریاش‌به‌شداری‌تیادا‌ده‌کات. دواتر‌له‌‌دوای‌شکست‌خواردنه‌که‌ی‌له1866نه‌مسا‌بنه‌ماکانی‌سیاسه‌تی‌خۆی‌گۆری‌بوو.گرنگی‌و بایه‌خه‌کانی‌له‌‌کاروباری‌به‌لقان‌و‌ناوه‌ڕاست‌چر‌کردبوون،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ناحه‌زی‌سه‌ره‌کیی،روسیا‌بوو نه‌ک‌بڕوسیا.به‌م‌جۆره‌‌فرانسا‌بینیی‌که‌ناکرێت‌پشت‌به‌‌نه‌مسا‌ببه‌سترێت‌چونکه‌‌گرنگی‌به‌‌کاروباری ئه‌ڵمانیا‌نادات.سه‌ره‌ڕای‌هه‌موو‌دل‌رازی‌کردن‌وپاداشتانه‌ی‌ناپۆلیۆن‌له‌به‌ر‌ده‌می‌نه‌مسای‌دانان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌له‌گه‌ڵدا‌ببه‌ستێ‌دژی‌بڕوسیا‌به‌ڵم‌هه‌موویان‌بێ‌سود‌بوون.له‌‌دروست‌بوونی‌یه‌کیه‌تیی ئهڵمانیا،روسیا‌هه‌ستی‌به‌‌هیچ‌ناره‌حه‌تیه‌ک‌نه‌ده‌کرد،به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌به‌ڵکو‌نیازی‌وابوو‌هاوکاریی بڕوسیاش‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌بکات‌ئه‌و‌چاوی‌له‌‌روداوه‌کانی‌به‌لقان‌و‌پۆلۆنیا‌بوو‌بۆئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر شۆڕشه‌کانی1863دوباره‌‌نه‌بنه‌وه. روسیا‌له‌سه‌ر‌دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌بڕوسیا‌سوربوو‌بۆئه‌وه‌ی‌ئارامی‌وسه‌قامگیری‌له‌‌پۆلۆنیا‌به‌رقه‌رار‌بێ. ئه‌وکات‌حوکمڕان‌له‌‌ئینگلته‌را‌به‌ده‌ستی‌ئازادیخوازه‌کان‌بوو‌ئه‌وانیش‌به‌‌کاروباره‌‌ناوخۆییه‌کانی ئیمپڕاتۆریه‌ت‌خه‌ریک‌بوون‌له:ئهمهریکا،که‌نه‌دا،سنوره‌کانی‌هیندی_روسی،کاروباری‌هه‌ڵبژاردن ئینگلته‌رایان‌له‌‌کاروباری‌ئه‌وروپا‌وه‌دور‌خست‌بووه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مانه‌ش‌هه‌مووی،هه‌ر‌سوربوو له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌وه‌کو‌خۆیان‌بمێننه‌وه. له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیانه‌‌هیچ‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌له‌‌نێوان‌ئینگلته‌را‌و‌فرانسا‌نه‌به‌ستران،پێشبرکێ‌له‌‌نێوان‌بڕوسیا وفرانسا‌به‌رده‌وام‌بوو‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌سۆزی‌وڵته‌کان‌تا‌ساڵی1870هات‌فرانسا‌نه‌یتوانی‌هیچ هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌ئه‌نجام‌بگه‌یه‌نێ‌که‌‌بتوانێ‌هاوکاریی‌بکات‌بۆ‌له‌‌ناو‌بردنی‌بڕوسیا،به‌ڵم‌بسمارک‌له‌و
ماوه‌یه‌دا‌توانیی‌بێلیه‌نی‌به‌نه‌مساو‌ئینگلته‌را‌هه‌لبژێرێ‌ودۆستایه‌تی‌روسیاش‌وه‌ده‌ست‌بێنێ،ئه‌وسا‌ده‌ستی به‌وه‌‌کرد‌پاڵ‌به‌‌فرانسا‌وه‌نێ‌تا‌ده‌ست‌به‌‌شه‌ڕ‌بکات‌بۆئه‌وه‌ی‌خۆی‌روی‌ناشیرن‌نه‌بێ‌وه‌کو ده‌ستپێشخه‌ری‌شه‌ڕ‌نه‌یه‌ته‌‌ناسین.
هۆيه‌کانی‌جه‌نگ لهساڵی1868کێشه‌یه‌کی‌تر‌دروست‌بوو‌که‌‌بوه‌‌مایه‌ی‌زیاد‌بوونی‌گرژی‌وئالۆزی‌له‌‌نێوان‌فرانسا‌و بڕوسیا‌ئه‌ویش‌مه‌سه‌له‌ی‌ئیزابیل‌پادشای‌ئیسپانیا‌بوو،له‌‌ئه‌نجامی‌ناکۆکیه‌کی‌مێژینه‌ی‌نێوان‌پادشا‌و‌گه‌لی ئیسپانی‌پادشا‌به‌م‌هۆیه‌وه‌‌رای‌کردو‌ده‌سه‌ڵتی‌جێ‌هێشت.چاره‌نوسی‌ئیسپانیا‌که‌وته‌‌ده‌ست‌سه‌رۆک وه‌زیرانی‌پڕیم‌که‌‌ده‌بووایه‌‌چاره‌سه‌ریی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌بکات،هه‌موو‌لیه‌ک‌به‌باشیان‌زانی‌که‌‌درێژه‌‌به رژێمی‌پادشایه‌تی‌بدرێت،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌به‌دوای‌ئه‌میرێکدا‌ده‌گه‌را‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بیکه‌نه‌‌پادشا، ده‌ست‌نیشانه‌کان‌له‌سه‌ر‌لیۆبۆلد‌نیشتنه‌وه‌‌که‌‌له‌‌خانه‌واده‌ی‌هۆهنزلۆنی‌خزمی‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌و‌برای پادشای‌رۆمانیا‌بوو،بۆ‌ئه‌م‌ده‌ست‌نیشانه‌‌فه‌رنسا‌ناڕه‌زایی‌خۆی‌به‌‌ئاشکرا‌راگه‌یاند،کاره‌کان‌وه‌ستانیان تێ‌که‌وت‌تا‌هاتنی‌نێردراوی‌تایبه‌تیی‌پڕیم‌بۆ‌لی‌لیۆبۆلد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌قه‌بوول‌کات،به‌ڵم‌ئه‌رکی نیردراوه‌که‌‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو.لهساڵی1870دوباره‌‌فه‌رمانه‌که‌‌له‌به‌رده‌م‌ئه‌میر‌دانرایه‌وه‌‌ئه‌م‌جاره‌‌بۆ پادشای‌بڕوسیی‌ته‌حویل‌دا،بۆ‌ئه‌م‌پرسه‌‌بسمارک‌گه‌ڵێک‌به‌‌جۆش‌بوو،بوونی‌پادشیه‌ک‌له‌‌خانه‌واده‌ی هۆهنزلۆر‌له‌‌سه‌رته‌ختی‌پادشایه‌تیی‌ئیسپانیا‌ته‌له‌یه‌کی‌باشه.به‌م‌شێوه‌یه‌‌فرانسا‌که‌متر‌دژایه‌تیی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بڕوسیا‌ده‌کات،به‌ڵم‌پادشا‌له‌وه‌‌ده‌ترسا‌فرانسا‌به‌‌توندی‌دژی‌ئه‌و‌قه‌بوول‌کردنه‌ی بڕوسیا‌بووه‌ستێ‌ئه‌وساش‌رای‌گشتیی‌ئه‌وروپا‌ولیۆبۆلد‌پشتگیریی‌فرانسا‌بکه‌ن‌هه‌ڵوێستی‌بڕوسیا‌لواز دهبێ،به‌ڵم‌چونکه‌‌بسمارک‌بۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵه‌‌گه‌ڵێک‌تامه‌زرۆ‌بوو،توانیی‌بڕوا‌به‌‌پادشا‌و‌ئه‌میر‌بکا‌وقه‌بوولی نمایشه‌که‌‌بکات،ئه‌وه‌بوو‌ئیتر‌له21ی‌حوزه‌یران‌ساڵی1870بڕیاری‌قه‌بوولکردنی‌به‌‌جه‌نه‌رالی‌ئیسپانی راگهیاند. هه‌ر‌که‌‌فرانسا‌به‌مه‌ی‌زانی‌ناڕه‌زاییه‌کی‌توندی‌ده‌ربڕی،به‌‌بالوێزی‌خۆی‌له‌‌به‌رلین‌راگه‌یاند‌که‌‌بچێ چاوی‌به‌‌پادشا‌بکه‌وێ‌که‌‌ئێستا‌پشوی‌هاوینی‌به‌سه‌رده‌با‌له‌‌ئه‌مس‌داوای‌لێبکات‌که‌‌ده‌ست‌له‌م‌کاره وه‌ربدات‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌پاڵێوراویان‌بکێشنه‌وه.توانیی‌بڕوا‌به‌‌پادشا‌بێنێ‌و‌یه‌کێک‌له‌‌یاوه‌رانیی‌راسپار‌تا فه‌رمانه‌که‌‌به‌‌لیۆبۆلد‌رابگه‌یه‌نێ.به‌ڵم‌فرانسا‌به‌مه‌نده‌‌رازی‌نه‌بوو‌داوای‌ره‌زامه‌ندی‌به‌نوسین‌لێ‌کرد دوباره‌‌بالوێزی‌نارده‌وه‌‌لی‌پادشا‌به‌ڵم‌ئه‌وجاره‌یان‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پادشا‌گه‌ڕایه‌وه‌‌به‌رلین‌نه‌یتوانی‌چاوی پێی‌بکه‌وێ. تا‌ئێره‌‌بسمارک‌له‌‌کاره‌کان‌بێ‌ئاگا‌بوو‌به‌ڵم‌کاتێک‌پادشا‌نامه‌ی‌بۆ‌بسمارک‌نارد‌فه‌رمانه‌که‌ی‌پێ راگهیاند،بسمارک‌شێت‌وهار‌بوو‌بروسکه‌که‌ی‌پادشای‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌گشتگیر‌وپه‌خش‌کرد‌که‌‌سوکایه‌تی
کردن‌به‌فه‌رنسیه‌کانی‌پێوه‌‌دیار‌بوو.لێره‌‌ئه‌وه‌‌رویدا‌که‌‌بسمارک‌چاوه‌ڕوانی‌بوو،گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌به‌م روداوه‌‌هه‌ل‌چون‌ودژی‌بڕوسیا‌راپه‌رین‌داوایان‌له‌‌فرانساش‌کرد‌که‌‌بڕیاری‌جه‌نگ‌رابگه‌یه‌نێ. له14ی‌ته‌موز‌ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیرانی‌فرانسا‌سێ‌کۆبونه‌وه‌یان‌به‌دوای‌یه‌کدا‌ئه‌نجام‌دا‌تیایدا‌داوایان‌کرد بوودجه‌یه‌ک‌بۆ‌کاری‌سه‌ربازی‌ته‌رخان‌بکه‌ن.له19ی‌ته‌موز‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌داواکه‌یانی‌قه‌بوول کرد‌ئه‌وسا‌حکومه‌تی‌فرانسا‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌دژی‌بڕوسیا‌ده‌رکرد. روسیاش‌له20ته‌موز‌بێ‌لیه‌نی‌خۆی‌راگه‌یاند،له23ی‌ته‌موز‌دوباره‌‌گه‌ڕایه‌وه‌‌رایگه‌یاند‌له بێلیه‌نیه‌که‌ی‌به‌رده‌وام‌ده‌بێ‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌نه‌مسا‌بێ‌له‌یه‌نه‌‌هه‌رکاته‌ی‌نه‌مسا‌به‌شداریی‌کرد‌ئه‌وکات لیه‌نگری‌بڕوسیام.ئینگلته‌راش‌بێلیه‌نی‌خۆی‌راگه‌یاند،به‌م‌شێوه‌یه‌‌فرانسا‌به‌ته‌نیایی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌بڕوسیا مایه‌وه.
جهنگ له‌‌سه‌ره‌تای‌شه‌ڕ‌سیمای‌به‌هێزی‌سوپای‌بڕوسیا‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن‌چونه‌ک‌فه‌رمانده‌ی‌گشتیی‌بڕوسی له‌سه‌روی‌هه‌موویانه‌وه‌‌ڤۆن‌مۆلتکه‌‌ی‌پاڵه‌وانی‌شه‌ڕی‌سادوا‌بوو.سه‌ربازه‌کانی‌ئه‌ڵمانیای‌باش‌فێری شه‌ڕو‌جه‌نگ‌کردبوون‌بۆ‌شه‌ڕی‌به‌رده‌وامی‌راهێنابوون.ئه‌م‌هه‌ر‌له‌‌ساڵی1867ه‌وه‌‌ئه‌گه‌ری‌شه‌ڕی له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌دانابوو‌بۆیه‌‌خۆی‌بۆ‌ئاماده‌‌کردبوو‌مه‌شق‌و‌راهێنانی‌باشی‌بۆ‌کردبوو‌به‌رنامه‌و‌پلن‌و بوودجه‌شی‌بۆ‌ته‌رخان‌کردبوو‌هه‌موو‌فاکته‌ره‌کانی‌سه‌رکه‌وتنی‌ئاماده‌‌کردبوون،لێکۆلینه‌وه‌ی‌ته‌واوی له‌سه‌ر‌چۆنایه‌تی‌وچه‌ندایه‌تیی‌سوپای‌فرانسا‌ئه‌نجام‌دابوو‌تواناو‌خاڵه‌‌لوازه‌کانی‌دۆزیبوونه‌وه،بیری‌له هه‌موو‌هۆکاره‌‌کانی‌په‌یوه‌ندیی‌نوێ‌وهاتوچۆ‌و‌توانا‌سه‌ربازیه‌کانی‌تۆپ‌وشتی‌له‌م‌بابه‌ته‌ی‌کردبوو. فرانسا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ناوو‌ناوبانگێکی‌به‌رزی‌له‌سه‌ر‌ئاستی‌ئه‌وروپا‌هه‌بوو‌به‌ڵم‌له‌ڕووی‌فه‌رمانده‌ی سه‌ربازی‌و‌چه‌کی‌مه‌یدان‌و‌هۆکاره‌کانی‌په‌یوه‌ندی‌و‌هاتوچۆی‌جه‌نگ‌بێتوانا‌و‌لواز‌بوو. به‌خێراییه‌کی‌زۆر‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌سوپای‌فه‌ره‌نسی‌بکه‌وێته‌‌خۆ‌و‌له‌شکر‌کۆ‌بکاته‌وه‌‌بڕوسیا‌هێرشی‌برده سه‌ر‌فرانسا‌و‌جه‌نگی‌گواسته‌وه‌‌ناو‌خاکی‌فه‌ره‌نسا،دوای‌دوو‌رۆژ‌له‌‌په‌ڕینه‌وه‌ی‌سوپای‌بڕوسی سه‌رکه‌وتنی‌زۆریان‌وه‌ده‌ست‌هێنابوون‌له6ی‌ئاب‌له‌‌ئه‌لزاس‌ولۆرین.ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌بڕوسیا‌له پاریس‌ناڕه‌زایی‌وبێزاریه‌کی‌زۆریان‌نابووه‌وه‌‌ناپۆلیۆن‌ناچار‌بوو‌ده‌ست‌له‌‌فه‌رمانده‌ی‌گشتیی‌سوپا هه‌لگرێ‌بۆ‌جه‌نه‌رال‌بازین. به‌ڵم‌ئه‌م‌زۆر‌له‌وه‌‌دور‌بوو‌بتوانێ‌به‌رۆکی‌هێرشه‌‌کته‌پڕیه‌کانی‌بڕوسی‌بگرێ،خۆی‌له‌‌شاری‌متز‌قایم کرد‌به‌ڵم‌بڕوسیه‌کان‌گه‌مارۆیان‌دا،له‌به‌رامبه‌ر‌گه‌مارۆکه‌ی‌بڕوسی،بازین‌دودڵی‌وخۆ‌گێزراندنی‌نواند له‌وکاته‌‌ژماره‌ی6هه‌زار‌ئه‌فسه‌رو170هه‌زار‌سه‌ربازی‌له‌گه‌ڵ‌بوو‌فرانسا‌ئه‌وسا‌پێویستیی‌زۆری‌به‌م هێزه‌‌هه‌بوو‌که‌چی‌ئه‌م‌بۆ‌کات‌بردنه‌سه‌ر‌خۆی‌ده‌هێنا‌وده‌برد،سوپاکه‌ی‌تری‌فه‌ره‌نسی‌که‌‌له‌‌شاری
شالۆن‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌جه‌نه‌رال‌مه‌کماهۆ‌کۆ‌ده‌بووه‌وه،نیازی‌ئه‌وه‌‌بوو‌به‌ره‌و‌پاریس‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌به‌ڵم ناپۆلیۆن‌فه‌رمانی‌پێدا‌که‌‌بۆ‌شکاندنی‌گه‌مارۆی‌متز‌بچێته‌‌هاوکاریی‌له‌‌نزیک‌سنوری‌به‌لژیک، فه‌رمانده‌ی‌بڕوسیش‌ڤۆن‌مۆلتکه‌‌چاودێریی‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌دوای‌دا‌بچێ‌ئه‌وه‌بوو‌له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری 1870له‌‌سیدان‌پێی‌گه‌یشت‌ده‌وری‌له‌شکره‌که‌ی‌داو‌کوشتارێکی‌زۆری‌پێگه‌یاند‌و‌ژماره‌ی100هه‌زار سه‌ربازیشی‌لێ‌به‌دیل‌گرت‌به‌‌ناپۆلیۆنه‌وه. به‌‌گه‌یشتنی‌ئه‌م‌هه‌واله‌‌بۆ‌پاریس‌جه‌ماوه‌ری‌جۆشدراو‌دژی‌ئیمپڕاتۆر‌راپه‌ری‌تا‌ئیمپڕاتۆریه‌تی فه‌ره‌نسی‌یان‌روخاند،له4ی‌سه‌پته‌مبه‌ر1870جه‌ماوه‌ری‌ڕاپه‌ڕیو‌دروست‌بوونی‌کۆماری‌فرانسای سێیه‌م‌یان‌راگه‌یاند‌له‌گه‌ڵ‌حوکمه‌تی‌به‌رگرییی‌نیشتمانیی‌کاتی. ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌ئابڕوی‌فرانسا‌بڕایریاندا‌درێژه‌‌به‌‌جه‌نگه‌که‌‌بده‌ن،دوای‌ئه‌وه‌ی‌له13ی سه‌پته‌مبه‌ر‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌گه‌یشتنه‌‌لێواری‌پاریس‌گه‌مارۆیان‌به‌سه‌ر‌شاری‌پاریس‌دا‌سه‌پاند،ناچار فه‌رماندارێتیی‌جه‌نگیان‌بۆ‌شاری‌تۆر‌گواسته‌وه‌‌له‌وێ‌راو‌ته‌گبیره‌کانیان‌بۆ‌شه‌ڕی‌دژ‌بڕوسیا‌ده‌کرد. ئه‌گه‌ر‌سوپای‌فه‌رمیی‌فرانسا‌توانای‌خۆراگڕیی‌بووایه‌‌ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌ده‌یتوانی‌کارێک‌بکات‌به‌تایبه‌ت دوای‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رکرده‌ی‌گه‌له‌ری‌گامبتا‌توانیی‌له‌شکرێک‌له180هه‌زار‌که‌س‌کۆ‌کاته‌وه.له28ئۆکتۆبهر شاری‌تۆل‌وستراسبۆرگ‌روخا‌و‌له27ی‌ئۆکتۆبه‌ریش‌جه‌نه‌رال‌بازین‌خۆی‌و‌له‌شکره‌که‌ی‌خۆیان دایه‌ده‌ست‌ئه‌ڵمانیه‌کان،ئه‌وساش‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بۆ‌گه‌مارۆدانی‌پاریس‌تواناکانی‌خۆیان‌ته‌رخان‌کرد،له28ی جه‌نیوه‌ریی1871سه‌ره‌ڕای‌به‌رگریه‌کی‌توند‌ناچار‌کرا‌خۆی‌بداته‌‌ده‌ست.دوای‌راگه‌یاندنی‌ئاگر‌به‌ست دانو‌ستانه‌کان‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد‌به‌ڵم‌بسمارک‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نێکی‌نیشتمانی‌بێته‌‌هه‌ڵبژاردن‌ئه‌وسا‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌ئاشته‌واییه‌‌ئیمزا‌بکرێت. له8یشوباتی1871هه‌ڵبژاردن‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌ئه‌نجام‌درا‌دوای4رۆژ‌ئه‌نجومه‌ن‌له‌‌شاری بۆردۆ‌کۆبووه‌وه،سیاسه‌ت‌مه‌داری‌فه‌ره‌نسی‌تییر‌یان‌بۆ‌سه‌رۆکی‌جێبه‌جێکردنی‌ده‌سه‌ڵت‌هه‌لبژارد‌و ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌نجام‌دانی‌پرۆسه‌ی‌ئاشتی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیایان‌پێ‌به‌خشی.
ئیمپڕاتۆريه‌تی‌ئه‌ڵمانی دوای‌کۆتایی‌هاتنی‌شه‌ڕی‌سیدان‌وروخانی‌حوکمی‌ناپۆلیۆن‌له‌‌فه‌رنسا‌بسمارک‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ئیتر‌هیچ گرفت‌و‌ته‌گه‌ره‌یه‌ک‌له‌‌به‌رده‌م‌جێبه‌جێ‌کردنی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌ماوه‌‌پێویست‌به‌‌چاوه‌ڕوانی‌ناکات‌تا شه‌ڕه‌کان‌کۆتاییان‌پێ‌دێت.بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌کۆمه‌ڵێک‌کۆبونه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌پادشا‌و‌ئه‌میره‌‌کانی‌ئه‌ڵمانیا به‌ستن‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانی،سه‌ره‌تا‌ده‌بووایه‌‌له‌گه‌ڵیان‌بکه‌وتبایه‌‌رێککه‌وتنێک‌له‌سه‌ر‌شێوه‌ی حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیی‌نوێ،ئازادیخوازو‌رۆشه‌نبیره‌کان‌مه‌به‌ستیان‌بوو‌ده‌وڵه‌تێکی‌به‌هێزی‌دیموکراسیی
یه‌کگرتو‌بێ‌که‌‌بتوانێ‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌ئه‌میره‌کانی‌هه‌رێمه‌کاندا‌زاڵ‌بێ‌و‌ئیمتیازاته‌‌مێژووییه‌کانیان‌لێ‌بسه ێنێته‌وه.که‌چی‌ئه‌میرو‌حوکمه‌تی‌ولیه‌ته‌‌باشوریه‌کان‌به‌تایبه‌ت‌باڤاریا‌مه‌به‌ستیان‌بوو‌قه‌واره‌کانیان‌وه‌کو خۆی‌بمینێته‌وه‌‌به‌‌ئیمتیازاته‌کانه‌وه.به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هێشتا‌شه‌ڕه‌کان‌ته‌واو‌نه‌ببوون‌ده‌نگی‌باشوریه‌کان‌به هه‌ند‌وه‌رده‌گیرا‌بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌شه‌ڕه‌کان‌بۆیه‌‌له‌سه‌ر‌رژێمێکی‌یه‌کگرتو‌له‌‌ناو‌ده‌وڵه‌تی‌ئه‌ڵمانیای‌نوێدا پێکهاتن.به‌م‌شێوه‌یه‌‌میرنشین‌و‌وڵته‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌‌وه‌کو‌خۆیان‌مانه‌وه‌‌ده‌وڵه‌تی‌باڤاریاش‌هه‌ندێک ئیمتیازاتیان‌پێ‌دان‌وه‌کو‌مافی‌سه‌رپه‌رشتیی‌له‌سه‌ر‌سوپاکه‌ی‌له‌‌کاتی‌ئاشتی‌و‌گرنگی‌دان‌به‌‌سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانی. بسمارک‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌میرو‌حکومه‌ته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌رێککه‌وت‌که‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌ئه‌ڵمانیی‌یه‌کگرتو‌له‌‌بوواری سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌و‌سه‌ربازی‌به‌سه‌رۆکایه‌تی‌قه‌یسه‌ری‌ئه‌ڵمانیا‌دابمه‌زرێنرێت،له‌‌ناو‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌هه‌ر وڵته‌‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباری‌ناوه‌خۆ‌سه‌روه‌ریی‌خۆی‌ده‌پارێزێ. له‌‌کاتێک‌که‌‌پادشای‌بڕوسی‌تاقه‌‌پاڵێوراوی‌شایسته‌بوو‌بۆ‌وه‌رگرتنی‌تاجی‌پادشایه‌تیی‌ئه‌ڵمانیای نوێ،رازی‌نه‌بوو‌ئه‌و‌تاجه‌‌له‌‌سه‌ر‌ده‌ستی‌گه‌ل‌‌وه‌رگرێ،ئه‌وسا‌بسمارک‌کارێکی‌وای‌کرد‌که‌‌ئه‌میره‌کان ئه‌و‌تاجه‌‌پێشکه‌شی‌پادشا‌که‌ن. له18جه‌نیوه‌ری1871ئه‌میرو‌پادشاکانی‌ئه‌ڵمان‌له‌‌هۆڵی‌مه‌رایا‌له‌‌کۆشکی‌ڤێرسای‌کۆبونه‌وه،ئه‌مه‌‌به‌ر له‌‌روخانی‌پایته‌ختی‌فرانسا‌به10رۆژ‌له‌و‌کۆبونه‌وه‌یه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانیان‌راگه‌یاند،ولیامی‌یه‌که‌م پادشای‌بڕوسیا‌وه‌کو‌سه‌رۆکی‌ده‌وڵه‌تی‌ئه‌ڵمانیای‌نوێ‌ده‌ست‌نیشان‌کرد‌بۆئه‌وه‌ی‌نازناوی‌قه‌یسه‌ری ئه‌ڵمانیا‌هه‌لگرێ.
په‌يماننامه‌ی‌فرانکفۆرت دانوستانه‌کانی‌نێوان‌بسمارک‌ی‌راوێژکاری‌ئه‌ڵمانیا‌و‌تییر‌ی‌سه‌رۆکی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌له26ی شوبات‌ده‌ستیان‌پێکرد‌به‌ڵم‌ئه‌م‌دانو‌ستانانه‌‌به‌هۆی‌سوربوونی‌بسمارک‌له‌سه‌ر‌مه‌رجه‌کانی‌ئاشته‌وایی‌که زۆر‌توند‌بوون،درێژهیانکێشا.سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌‌سه‌رۆکی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌تییر‌زۆر‌دبلۆماسیه‌ت‌و‌هێنان و‌بردنی‌نواند‌به‌ڵم‌هیچی‌له‌‌توندی‌بسمارک‌نه‌گۆری،دوایین‌جار‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌‌مه‌رجه‌‌رسواکاریه‌کان رازی‌بوون‌له10ی‌مایۆ‌ی1871که‌‌له‌‌لیه‌ن‌هه‌ردوو‌ده‌وڵه‌ته‌وه‌‌ئیمزای‌له‌سه‌ر‌کرا‌و‌به‌‌رێککه‌وتنی فرانکفۆرت‌ناسرا،هه‌ر‌ئه‌م‌مه‌رجانه‌‌ش‌بوونه‌‌هۆکاری‌هه‌ڵگیرسانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،دیارترین مه‌رجه‌کانی‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌ئاشته‌واییه‌‌بریتین‌له: _1بڕوسیا‌هه‌رێمه‌کانی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌داگیر‌ده‌کات‌له‌گه‌ڵ‌شاری‌متز. _2له‌‌ماوه‌ی5ساڵ‌فرانسا‌مه‌بله‌غی5ملیار‌فڕه‌نک‌ی‌زێر‌وه‌کو‌سزای‌جه‌نگ‌ده‌دات.
_3هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌خاکه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌باکور‌داگیر‌ده‌که‌ن‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌سزاکه‌‌ده‌درێت)فهرهنسیهکان بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌داگیرکاری‌رزگاریان‌بێ‌سزاکه‌یان‌به3ساڵدا(.
کۆماری‌فه‌ره‌نسیی‌سێیه‌م دوای‌ئه‌وه‌ی‌له8ی‌شوبات‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌هاته‌‌هه‌ڵبژاردن،له18ی‌هه‌مان‌مانگی1871یهکهم کۆبونه‌وه‌ی‌خۆی‌به‌ست‌له‌‌شاری‌بۆردۆ‌که‌‌کرابووه‌‌باره‌گای‌حکومه‌ته‌کاتیه‌که‌ی‌فرانسای‌دوای‌روخانی ئیمپڕاتۆریه‌ت.له‌‌بڕیاره‌کانی‌کۆبونه‌وه‌که،ده‌ست‌نیشان‌کردنی‌سیاسه‌تمه‌داری‌به‌ساڵچوو)تییر(یان‌بۆ سه‌رۆکایه‌تیی‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌ست‌نیشان‌کرد‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمزا‌کردنی‌رێککه‌وتنیان‌پێدا‌ئه‌م‌پیره‌‌سیاسه‌تمه‌داره له10ی‌مایۆ‌ی1871رێککه‌وتننامه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌ئیمزا‌کرد.
شۆڕشی‌کۆمۆن سه‌رۆکی‌حکومه‌ت‌له‌‌ده‌سپێکی‌کاره‌کانی‌ڕوبه‌ڕووی‌فتنه‌یه‌کی‌مه‌زن‌بۆوه‌‌له‌‌پاریس‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌مابوو هه‌ڕه‌شه‌‌‌ی‌له‌‌ناو‌بردن‌له‌‌هه‌موو‌ده‌زگاکانی‌فه‌ره‌نسی‌بکات،زۆربه‌ی‌دانیشتوانی‌فرانسا‌مه‌به‌ستیان دامه‌زراندنی‌رژێمێکی‌شۆڕشگێڕی‌کۆماری‌بوو‌ئه‌وان‌له‌و‌رژێمه‌‌بێزاربوون‌که‌‌ده‌سه‌ڵته‌که‌ی‌به‌ده‌ست ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌بێت‌که‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌ندامانی‌له‌‌پادشا‌خوازانی‌کۆنه‌‌پارێز‌بن،دواتر‌ئه‌و‌ئه‌نجومه‌نه‌ی که‌‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌بۆ‌به‌ڕێوه‌بردنی‌ڕێککه‌وتنه‌‌ئاشته‌واییه‌که‌‌دامه‌زرابوو‌دوای‌ته‌واو‌بوونی‌ئه‌رکه‌کانی‌هه‌ر به‌‌زیندوویی‌مایه‌وه‌‌و‌له‌‌کاره‌کانی‌خۆیدا‌به‌رده‌وام‌بوو‌باره‌گاکه‌شی‌خۆی‌له10ی‌مارس‌له‌‌بۆردۆ‌وه‌‌بۆ ڤێرسای‌گواسته‌وه‌‌و‌به‌دوای‌دۆزینه‌وه‌ی‌شێوه‌ی‌حکومه‌تێکی‌نویدا‌ده‌گه‌را.چونکه‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌ندامه‌کانی‌له لیه‌نگرانی‌سیسته‌می‌پادشایه‌تی‌بوون،فه‌ره‌نسیه‌کان‌مه‌زه‌نده‌ی‌ئه‌وه‌یان‌ده‌‌کرد‌که‌‌رژێمه‌‌کۆنه‌که‌ی‌جاران به‌‌هه‌موو‌خه‌راپیه‌کانیه‌وه‌‌بگه‌رێننه‌وه.ئه‌مه‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌هه‌ستیان‌ده‌کرد‌که‌‌ئه‌نجومه‌نه‌که‌یان‌خیانه‌تی له‌گه‌ڵ‌کردون‌کاتێک‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌ئیمزا‌کردوه،ئه‌وان‌مه‌به‌ستیان‌بوو‌له‌‌رێگه‌ی شه‌ڕی‌رزگاری‌خوازانه‌وه‌‌درێژه‌‌به‌‌خه‌باتیان‌بده‌ن،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌وێنه‌ی‌سه‌ربازه‌کانیان‌به‌م‌شێوه‌‌رسواییه‌‌له پاریس‌نه‌بینن. له18ئادار‌حکومه‌تی‌ڤێرسای‌تیپێکی‌سوپای‌نارده‌‌پاریس‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌تۆپ‌وچه‌که‌‌قورسانه‌ی‌له‌‌ده‌ست شۆڕشگێڕه‌کان‌دا‌ماون‌که‌‌کاتی‌هاتنی‌سوپای‌ئه‌ڵمانه‌کان‌بۆ‌ناو‌پاریس‌که‌وتبوونه‌‌ده‌ستیان،لێیان بسێنێته‌وه،به‌ڵم‌رزگاریخوازه‌کان‌ئه‌مه‌یان‌قه‌بوول‌نه‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌که‌ی‌ڤێرسای‌کردیانه‌‌شه‌ڕو‌دوانیان له‌‌فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌که‌‌ده‌ستگیر‌کردو‌گول‌بارانیان‌کردن.دوای‌ئه‌م‌روداوه‌‌حکومه‌تێکی‌شۆڕشگێر‌له شاره‌وانیی‌پاریس‌دامه‌زراکه‌‌له‌لیه‌ن‌گه‌له‌وه‌‌هه‌لبژێردرا‌و‌زۆرینه‌یان‌له‌‌شۆڕشگێر‌وکۆماریخواز
وسۆشیالیسته‌کان‌بوون،ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌بێ‌به‌رنامه‌و‌ئامانج‌بوو‌بۆیه‌‌سیمای‌ئاژاوه‌ی‌پێوه‌‌دیار‌بوو، هه‌ندێک‌له‌‌سه‌رکرده‌کانیان‌نیازی‌له‌ناو‌بردنی‌رژێمی‌سه‌رمایه‌داریی‌هه‌بوو‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌دونیا، هه‌ندێکیشیان‌مه‌به‌ست‌و‌ئامانجی‌گۆڕانی‌فرانسایان‌هه‌بوو‌بۆ‌یه‌کیه‌تیه‌کی‌ئاره‌زو‌مه‌ندانه‌ی‌هاوپه‌یمان‌که کۆمار‌و‌هه‌رێمه‌کان‌له‌‌خۆ‌بگرێ. هه‌ر‌که‌‌تییر‌سه‌رۆکی‌حکومه‌ت‌هه‌ستی‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌ئه‌و‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌کرد‌له21تا28مایۆ 1871له‌شکرێکی‌له130هه‌زار‌سه‌ربازی‌فه‌رمیی‌رێکخست‌به‌‌فه‌رماندارێتیی‌ماک‌ماهۆ‌بۆ‌له‌‌ناو‌بردنی ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌به‌رێ‌کرد،له‌‌مێژووی‌فرانسا‌به‌‌هۆی‌دڕنده‌یی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌که‌‌ئه‌م‌هه‌فته‌یه‌‌به‌‌هه‌فته‌ی خوێن‌ناسرا.له‌م‌هه‌فته‌یه‌‌زۆربه‌ی‌شوێنه‌کانی‌پاریس‌سوتێنران‌له‌وانه‌‌کۆشکی‌تۆیله‌ری‌وخانوی شاره‌وانی،له‌م‌ماوه‌یه‌‌حوکمه‌تی‌ڤێرسای‌هیچ‌نیانی‌ودلۆڤانیه‌کی‌له‌گه‌ڵ‌شۆڕشگێڕه‌کاندا‌نه‌نواند‌دادگای سه‌ربازیی‌بۆ‌دامه‌زراندن‌زۆربه‌یانی‌لێ‌له‌‌سێداره‌داو‌به‌سه‌ر‌ئه‌وانی‌تردا‌زاڵ‌بوو.
کۆماری‌فه‌ره‌نسیی‌سێیه‌م دوای‌له‌ناوبردنی‌شۆڕشی‌کۆمۆن‌له‌‌پاریس‌ده‌بووایه‌‌حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که‌‌له‌‌شێوه‌ی‌حوکمه‌تی‌نوێی‌رۆژانی په‌شێوی‌ره‌فتار‌بکات،ده‌بووایه‌‌به‌‌زوترین‌کات‌خۆی‌بسه‌پێنێ. ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی_وه‌کو‌رای‌گشت‌خه‌ڵکه‌که،به‌سه‌ر‌دوو‌ئاڕاسته‌دا‌دابه‌ش‌ببوون: _1کۆماریخوازه‌کان‌ئه‌وانیش‌که‌مینه‌‌بوون‌له‌‌ناو‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی،ژماره‌ی‌کورسیه‌کانیان250 کورسی‌بوو‌له‌‌کۆی650کورسی،ئه‌مان‌دژی‌دامه‌زراندنی‌هه‌ر‌جۆره‌‌رژێمێکی‌پادشایه‌تی‌بوون. _2پادشاخوازه‌کان‌که‌‌زۆرینه‌‌بوون‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی،ئه‌وه‌ی‌هه‌ڵوێسته‌کانیانی‌لواز‌کردبوو، ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌ر‌شێوه‌ی‌رژێمیش‌رێک‌بکه‌وتبانا‌ناکۆکیان‌له‌سه‌ر‌که‌سی‌پادشا‌هه‌بوو،دهستهی کۆنه‌پارێزه‌کان‌داوای‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌ته‌ختی‌پادشایه‌تیان‌بۆ‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌ده‌کرد‌پاڵێوراویشیان‌کۆمت دی‌چامبۆر‌بوو‌نه‌وه‌ی‌پادشا‌شارل‌ی‌ده‌یه‌م،له‌وڵتر‌پارتێکی‌پادشاخوازی‌تر‌هه‌بوو‌بانگه‌وازیی‌بۆ یه‌کێک‌له‌‌ئه‌میره‌کانی‌خانه‌واده‌ی‌ئۆرلیان‌ده‌کرد. ئه‌م‌دابه‌ش‌بوونه‌‌هه‌ڵوێستی‌پادشاخوازه‌کانی‌تاراده‌یه‌ک‌لواز‌کردبوو‌که‌‌هه‌ندێک‌له‌‌ئه‌ندام ئه‌نجومه‌نه‌کانیان‌ده‌نگیان‌ده‌خسته‌‌پاڵ‌ده‌نگی‌کۆماریخوازه‌کانی‌کۆنه‌‌پارێز،پاڵێوراوی‌پادشاخوازه‌کانی زۆرتین‌کانس)کۆمت‌دی‌چامبوور(بوو‌به‌ڵم‌ئه‌ویش‌بۆ‌هاتنه‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌زۆر‌به‌‌توندی مه‌رجی‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتن‌له‌‌ئاڵ‌سێ‌ره‌نگیه‌که‌ی‌فرانسای‌هه‌بوو،که‌ئه‌مه‌ش‌مه‌حاڵه‌‌ئه‌نجام‌بدرێت. له‌‌به‌رامبه‌ر‌رێک‌نه‌که‌وتنی‌پادشاخوازه‌کان‌له‌سه‌ر‌یه‌ک‌پاڵێوراو‌که‌‌هه‌موو‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌پێی‌رازی‌بن تییر‌ناچار‌ده‌بێ‌بچێته‌‌پاڵ‌کۆماریخوازه‌‌کۆنه‌پارێزه‌‌کانه‌وه،هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌خۆی‌لیه‌نگری
رژێمی‌پادشایه‌تیی‌ده‌ستوری‌بووه.کاتێک‌به‌‌راشکاوی‌هه‌ڵوێستی‌خۆی‌راگه‌یاند‌به‌‌پشتگیری‌کردنی کۆماریخوازه‌‌کۆنه‌پارێز‌کان،دوبه‌ره‌کی‌له‌‌ناو‌ریزی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌دروست‌بوو‌هه‌ردوو‌پارتی پادشاخوازه‌که‌‌له24ی1873مایۆ‌دژی‌تییر‌یه‌کیان‌گرت‌ناچاریان‌کرد‌ده‌ست‌له‌‌کار‌بکێشێته‌وه. ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌جه‌نه‌رال‌ماکماهۆن‌یان‌وه‌کو‌سه‌رۆکی‌وڵت‌بۆ‌ماوه‌ی7ساڵ‌هه‌لبژارد،راو بۆچونه‌کانی‌دیارو‌ئاشکرابوون‌که‌‌له‌‌کۆنه‌پارێزه‌‌کانی‌لیه‌نگرانی‌ئه‌کلیری‌بوو‌ئاره‌زوی‌له‌‌رژێمی پادشایه‌تی‌و‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌بوو.سه‌رۆکی‌نوێی‌وڵت‌له‌‌هه‌وڵێکی‌دا‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌پادشایه‌تی‌بۆ وڵت‌به‌هۆی‌سوربوونی‌کۆمت‌دی‌چامبوور‌گه‌وره‌‌ی‌خانه‌واده‌ی‌بۆربۆن‌له‌‌سه‌ر‌هه‌ڵوێسته‌که‌ی سهرکهوتونهبوو. دواجار‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌له1875به‌‌زۆرینه‌ی‌یه‌ک‌ده‌نگ‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌رژێمی‌کۆماری‌بۆ حوکمڕانیی‌فرانسا‌ده‌نگیان‌دا‌ئه‌مه‌ش‌بوو‌به‌‌ده‌ستور‌وبه‌‌ده‌ستوری1875ناسرا. ده‌ستوری‌ساڵی1875
ئه‌م‌ده‌ستوره‌ی‌ساڵی1875که‌‌تا‌روخانی‌کۆماری‌فره‌نسای‌سێیه‌م‌له1940کاری‌پێ‌ده‌کرا‌له‌‌ده‌قه‌که‌ی دا‌رێگه‌ی‌به‌‌دامه‌زراندنی‌دوو‌ئه‌نجومه‌ن‌دا: ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌ئه‌ویتر‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران.هه‌روه‌ها،ده‌قێکی‌تری‌ده‌لێ‌له‌‌کۆبونه‌وه‌ی‌هه‌ردوو ئه‌نجومه‌ن‌سه‌رۆکی‌کۆمار‌دێته‌‌هه‌ڵبژاردن،ئه‌مه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بوو‌تا‌له‌‌شێوه‌ی‌هه‌ڵبژاردنی‌جه‌ماوه‌ری دورکه‌ونه‌وه‌‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌کۆمار‌له‌‌هه‌موو‌مه‌ترسیه‌ک.ده‌سه‌ڵتی‌جێبه‌جێ‌کردنیشیان‌دایه‌‌ده‌ست حکومه‌ت‌که‌‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌به‌رپرسیار‌ده‌بێ.
به‌شی‌حه‌وته‌م
کیشه‌ی‌رۆژهه‌لت‌و‌کۆنگره‌يبه‌رلینی1878 _سروشتی‌کێشه‌ی‌رۆژهه‌لت _جه‌نگی‌روسیی‌عوسمانی‌و‌په‌يماننامه‌ی‌سان‌ئستتیڤانۆ _کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌ی1878وبڕياره‌کانی
له‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌بڕوسیا‌سه‌رکه‌وتنی‌به‌سه‌ر‌نه‌مساو‌فرانسای‌به‌ده‌ست‌هێنا‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کانی نێوده‌وڵه‌تی‌ئاڕاسته‌یان‌لێڵ‌بوون،ئه‌ڵمانیا‌بووه‌‌شۆڕه‌سواری‌ئه‌وروپا‌نه‌ده‌توانرا‌کۆنترۆڵ‌بکرێت، فرانسای‌دۆڕاویش‌پڕ‌بوو‌له‌‌په‌شێویی‌سیاسیی،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌شدا‌له‌‌توانای‌دا‌مابوو‌چاڵکیه‌کانی‌ئه‌و‌هێزه زه‌به‌لحه‌‌سنور‌دار‌بکات،به‌تایبه‌ت‌که‌‌ئینگلته‌را_له‌‌ژێر‌کاریگه‌ریی‌زیره‌کیی‌سیاسیانه‌دابوو_نیازی ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌هه‌ڵه‌کان‌بقۆزێته‌وه،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هاوسه‌نگی‌نێو‌ده‌وڵه‌تی‌تێک‌نه‌چن،ئه‌ڵمانیاش‌نه‌بێته‌‌هێزێکی به‌هێز‌له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیه‌‌فرانسای‌له‌ناو‌نه‌برد. روسیاو‌نه‌مسا‌نه‌یان‌ده‌ویست‌کاره‌کان‌له‌وه‌‌زایتر‌ئالۆز‌تر‌بن‌ئه‌وکات‌جۆرێک‌له‌‌پارسه‌نگیه‌کی نێوده‌وڵه‌تی‌به‌رقه‌رار‌هه‌بوو‌دوباره‌‌سه‌راوگێر‌بوونی‌بارو‌دۆخه‌کان‌ماوه‌یه‌کی‌ده‌ویست‌تا‌هه‌ر‌وڵته‌و‌له روی‌سیاسیه‌وه‌‌پێشه‌خۆی‌به‌‌روناکی‌ببینێ.به‌‌تایبه‌ت‌فرانسا‌به‌دوای‌هاوپه‌یمانێک‌ده‌گه‌را‌دژی‌هێزه زه‌به‌لحه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا،کێشه‌ی‌رۆژهه‌لتی‌وای‌کرد‌هه‌ر‌وڵته‌و‌به‌‌دوای‌ریبازی‌خۆیدا‌بگه‌رێ. بنه‌ما‌سه‌ره‌کیه‌کانی‌کێشه‌ی‌رۆژهه‌لتی‌خۆیان‌له‌م‌بابه‌تانه‌‌ده‌دۆزیه‌وه:
_1ململنێیه‌‌کلسیکیه‌که‌ی‌نێوان‌رۆژهه‌لتی‌ئیسلمی‌وئه‌وروپیه‌‌سه‌لیبیه‌کان.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌بیری سه‌لیبیی‌کلسیکی‌له‌‌سه‌ده‌ی‌شازده‌هه‌مه‌وه‌‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌وون‌بوو،به‌ڵم‌گه‌لنی‌ئه‌وروپا‌چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌بوون‌ئاخۆ‌که‌ی‌ئه‌م‌بیره‌‌کلسیکیه‌ی‌ئیسلمیه‌ش‌جا‌ره‌گه‌زه‌که‌ی‌هه‌ر‌کوێیه‌ک‌بێ‌تورکی‌بێ‌یا فارسی‌یا‌عه‌ره‌بی‌وون‌ده‌بێ.ئه‌م‌هه‌سته‌‌له‌گه‌ڵ‌چاڵکیه‌کانی‌تاکی‌ئه‌وروپی‌وله‌لین‌سیاسه‌تمه‌دارانی ئه‌وروپیش‌گه‌لله‌ی‌کردبوو.حکومه‌ته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌و‌ئامانجانه‌ی‌سه‌لیبیه‌کان‌پاشگه‌ز‌نه‌ده‌بوونه‌وه ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌بووایه.له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌فراوان‌بوونی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌سه‌ر مافه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیی‌تێکشکاو‌بووایه‌‌کارێکی‌خۆشه‌ویست‌بوو‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگای‌ئه‌روپی‌و سیاسه‌تمه‌دارانی‌ئه‌وروپیش. _2لوازیی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌روی‌سه‌ربازی‌و‌ئابووری‌و‌سیاسیه‌وه‌‌ببوونه‌‌هۆکاری‌چاوبرینی‌وڵته ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌سامانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌و‌دروست‌بوونی‌کیشه‌ی‌رۆژهه‌ڵتی،ئه‌مه‌و‌هێزه‌کانی عوسمانی‌رێگر‌بوون‌له‌به‌رده‌م‌به‌ش‌بوونی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌وفراوان‌بوونیان‌له‌سه‌ر‌مافه‌کانی،تا ئه‌وکاته‌ی‌روسیا‌بووژایه‌وه‌و‌به‌‌هێز‌بوو‌هێزه‌کانی‌گه‌یشتنه‌‌پاریس‌له‌‌ساڵه‌کانی1814و1815دواتر گه‌یشتنه‌‌لێواری‌ئه‌سیتانه‌‌له1828و 1829ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌په‌یدا‌بوونی‌مه‌ترسی‌له‌لیه‌ن‌وڵته‌‌کانی تره‌وه.نه‌ک‌ته‌نها‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌ئه‌وروپیه‌‌دراوسێکانی‌وه‌کو‌نه‌مسا،به‌ڵکو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌و‌دیو‌ده‌ریاش به‌هه‌مان‌شێوه‌‌نمونه‌‌وه‌کو‌بریتانیا. کێبه‌رکێیه‌ک‌له‌‌نێوان‌روسیا‌و‌نه‌مسا‌له‌سه‌ر‌جێماوه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌به‌لکان‌هه‌بوو،به‌‌تایبه‌تی دوای‌شه‌ڕی‌قه‌رم)(1856_1853ودوای‌شه‌ڕی‌سادوا)(1866له‌و‌کاته‌وه‌‌نه‌مسا‌روی‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌ما، هه‌ر‌گۆڕانێکی‌عوسمانی‌له‌‌ناوچه‌ی‌به‌لکان‌رویان‌بدابا‌هه‌ستیاریه‌ک‌لی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو هه‌نگاریا‌دروست‌ده‌بوو.روسیاش‌جختی‌له‌سه‌ر‌بزوتنه‌وه‌ی‌سلڤی‌کردبوو‌ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌هه‌م‌بۆ ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌وهه‌م‌بۆ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌زیان‌به‌خش‌بوو،ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌خه‌باتی‌بۆ رزگارکردنی‌گه‌لنی‌سلڤی‌ده‌کرد‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌هه‌ردو‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌دا‌ده‌ژیان،هه‌روه‌ها خه‌باتیان‌بۆ‌به‌هێز‌کردنی‌روسه‌کان‌ده‌کرد‌له‌‌ناوچه‌ی‌به‌لکان،به‌‌رزگاربوونیان‌دلسۆزی‌روسیا‌ده‌بوون. ئه‌وه‌ی‌کێشه‌که‌ی‌به‌لکانی‌ئالۆزتر‌کردبوو‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌له‌‌ناو‌کێشه‌که‌یان‌چه‌ند‌کێشه‌یه‌کی‌ناوه‌خۆیی ههبوون: _1کێشه‌ی‌ململنێی‌سه‌لیبیه‌کان‌له‌‌نێو‌وڵته‌‌موسلمانه‌کان‌به‌گشتی)ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی(و‌گه‌لنی‌کریسی. _2کێشه‌ی‌گه‌شه‌‌کردنی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌نێو‌سلڤیه‌کان‌خۆیان‌له‌‌سرب‌وبوولگار‌ومجیار‌ئه‌م هه‌سته‌‌ده‌بووه‌‌دروست‌بوونی‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌به‌هۆی‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وایه‌تی.
_3هه‌ر‌له‌ناو‌به‌لکان‌جگه‌‌له‌‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ده‌مار‌گیری‌مه‌زهه‌بیش‌هه‌بوو.له‌‌کاتێکدا‌که زۆربه‌ی‌سلڤیه‌کان‌ئه‌رسه‌دۆکس‌بوون،ئه‌فلق‌و‌به‌گدان‌کاسۆلیک‌بوون،له‌وڵتر‌هه‌ندێک‌که‌مینه‌ی کاسۆلیک‌له‌‌ناو‌سلڤیه‌کان‌دا‌هه‌بوون‌له‌‌گه‌ل‌که‌مینه‌ی‌موسلمان. _4له‌‌ته‌ک‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ئاره‌زوی‌جیاکردنه‌وه‌ی‌که‌لیساکان‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌نه‌ته‌وایه‌تیش ههبوون.ئه‌گه‌ر‌بوولگاریه‌کان‌مه‌به‌ستیان‌دروست‌کردنی‌که‌لیسایه‌ک‌بووایه‌‌بۆخۆیان‌دروستی‌که‌ن،نابێ ئه‌کلیرۆسه‌که‌ی‌یۆنانی‌بێ‌یا‌سه‌ر‌به‌‌به‌تریرکی‌یۆنانی‌بێ‌به‌ڵکو‌ده‌بێ‌که‌لیسایه‌کی‌بوولگاریی‌سه‌ربه‌خۆ بێ. _5مه‌ترسیی‌ئه‌وه‌‌هه‌بوون‌که‌‌روسیا‌ده‌ست‌بخاته‌‌سه‌ر‌یه‌کێک‌له‌‌رێگه‌‌و‌بانه‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌ئاسیای ناوه‌ڕاسته‌وه‌‌یا‌رۆژهه‌لتی‌خوارو‌بۆ‌هیند‌بۆئه‌م‌مه‌سه‌له‌‌سود‌له‌‌لوازی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌وسۆزی کریسته‌کانی‌روسیا‌و‌په‌ره‌سه‌ندنی‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وایه‌تییی‌کریستیی‌سلڤی‌له‌‌به‌لکان‌وه‌رگرێ،به‌رگریی ئینگلته‌را_فهرهنسی_نه‌مسایی‌دژی‌په‌ره‌سه‌ندنی‌روسیا‌له‌سه‌ر‌حسابی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌هۆکاری دواکه‌وتن‌و‌له‌ناوچونی‌ئه‌م‌وڵته‌‌بوون. ده‌بێ‌ئه‌وه‌‌بپڕسین‌ئاخۆ‌کاره‌کان‌به‌ره‌و‌چ‌ئاڕاسته‌یه‌ک‌ده‌رۆم،پاش‌ئه‌وه‌ی‌دۆستایه‌تیه‌که‌ی روسیی_بڕوسی‌مه‌به‌سته‌کانیان‌ئاشکرا‌بوون‌که‌‌به‌‌هۆیه‌وه‌‌روسیا‌توانیی‌له1863له‌‌شۆڕشی‌پۆلۆنیا‌بدا وله‌‌ساڵی1870یش‌له‌‌به‌نده‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌پاریسی‌ساڵی1856رزگاری‌بێ؟ئه‌و‌په‌یماننامه‌یه‌ی‌چاڵکیه سه‌ربازیه‌‌ده‌ریاییه‌کانی‌روسی‌یان‌له‌‌ده‌ریای‌ره‌ش‌سنوردار‌کردبوون؟.به‌‌ره‌چاو‌کردنی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌وسا روسیا‌له‌‌دوو‌لوه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌دڵی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌ده‌کرد:به‌ره‌ی‌ئه‌رمینیا_ئه‌رزه‌رۆم،به‌ره‌ی به‌لکان. ئه‌مه‌و‌پێویستیه‌کانی‌بسمارک‌به‌‌روسیا‌دوای1871که‌متر‌بوون،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌مه‌ترسیه‌کانی‌روسیا‌له دوای1871له‌‌ئه‌ڵمانیا‌زیاتر‌بوون‌له‌وه‌ی‌له‌‌بڕوسیا.ئه‌وکات‌په‌ره‌سه‌ندنێکی‌باشی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی ئه‌وروپی‌له‌‌گه‌ل‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌دا‌هه‌بوون،له‌‌هه‌مان‌کاتیشدا‌بریتانیا‌دڵنیا‌بوو‌له‌وه‌ی‌دوای‌شه‌ڕی قه‌رم‌هێشتا‌خۆی‌باڵده‌سته‌‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌سیاسه‌ته‌کانی‌تایبه‌ت‌به‌‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست.سیاسهته کلسیکیه‌کانی‌بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ورۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست‌تا‌ساڵه‌کانی‌حه‌فتاکانی‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‌سه‌رچاوه‌یان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایانه‌‌گرتبوو: _1به‌رامبه‌ر‌به‌‌هه‌ر‌نیازێکی‌فراوانخوازیی‌ئه‌وروپی،قه‌واره‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بپارێزرێت. _2به‌هێز‌کردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌ریتانی‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌شوێنه‌‌ستراتیجه‌کانی‌رێگاوبانه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان،ئه‌و‌هه‌نگاوانه‌ی‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌نران‌بریتی‌بوون‌له: ا/دزرائیلی_سه‌رۆک‌وه‌زیران،باوکی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانی_وای‌ده‌بینی‌که‌‌ئه‌سیتانه‌‌کلیلی‌رێگای به‌ره‌و‌هینده‌‌بۆیه‌‌ده‌بینین‌به‌شی)سهم(ی‌خدێوی‌ئیسماعیل‌ی‌له‌‌کۆمپانیای‌که‌نالی‌سوێس‌ی‌له1875لێ
ده‌کری،وه‌کو‌پێشه‌کیه‌کی‌ده‌ستگرتنی‌به‌ریتانا‌به‌سه‌ر‌که‌نال‌دا،له‌هه‌مان‌کاتیشدا‌به‌گژ‌زاڵ‌بوونه‌کانی ده‌سه‌ڵتی‌روسی‌دا‌ده‌چوه‌وه‌‌له‌‌به‌نداوه‌کانی‌ده‌رده‌نیل‌و‌بۆسفۆر.
دزرائیلی
ب/زیاد‌کردنی‌دادوه‌ریه‌کانی‌به‌ریتانیی‌بازرگانی‌وسه‌ربازی‌له‌‌عێراق‌به‌‌تایبه‌تیش‌له‌‌بوواره‌کانی هاتوچۆی‌زه‌مینی‌وئاسمانی‌وده‌ریایی‌له‌‌دیجله‌و‌فورات. ج/هێزێکی‌پاسه‌وانی‌بۆ‌پاراستنی‌میرنشینه‌‌عه‌ره‌به‌کان‌دابین‌بکات‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌رواننه سه‌رده‌روازه‌‌ده‌ریاییه‌کان‌وه‌کو‌به‌حرێن‌ومیرنشینه‌‌کانی‌که‌نداوی‌عه‌ره‌بی،ده‌وڵه‌تی‌ئه‌لبووسه‌عید‌له مه‌سقه‌ت‌و‌عه‌مان‌و‌زنجبار‌وپارێزراوه‌کانی‌خواروی‌یه‌مه‌ن. د/هه‌ندێک‌له‌‌به‌شه‌کانی‌عه‌ره‌بی‌بکرێنه‌‌موسته‌عمه‌ری‌به‌ریتانی‌‌وه‌کو‌عه‌ده‌ن. له‌هه‌مان‌کات‌بریتانیا‌ئاماده‌‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ‌ئه‌گه‌ر‌روسیا‌هه‌وڵی‌له‌ناو‌بردنی‌ئه‌م بنه‌مایانه‌‌بدات،به‌ڵم‌به‌‌به‌سه‌رچونی‌رۆژگار‌سیاسه‌ته‌کانی‌به‌ریتانیا‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی گۆڕانیان‌تێ‌که‌وتن،له‌‌پاراستنه‌وه‌‌بۆ‌پارچه‌کردن‌وداگیر‌کردنی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌گۆڕان،ئه‌مه‌‌دوای چه‌ند‌ته‌نگژه‌یه‌کی‌دارایی‌و‌رێکخستنیی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌و‌میسرو‌تونس‌هاتن،چه‌ند‌په‌شێویه‌کی‌تایه‌فیش له1860له‌‌سوریاو‌لوبنان‌رودران.
دواتر‌ناوچه‌ی‌به‌لکان‌له‌‌سێیه‌کی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بووبه‌‌ناوچه‌یه‌ک‌له‌‌توانادا‌نه‌بوو‌به‌رایی‌له په‌ره‌سه‌ندنی‌گۆڕانه‌کان‌بگیرێ. له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌ئه‌وروپاش‌ئه‌و‌مه‌ترسیه‌‌هه‌ب‌که‌‌کێشه‌ی‌به‌لکان‌دورنیه‌‌هه‌موو‌ئه‌روپا‌بخاته‌‌به‌رده‌م شه‌ڕێکی‌سه‌رتاسه‌ری،بسمارک‌له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌هه‌ڵوێستی‌وڵته‌کانی‌دونیای‌به‌‌کلیلی‌چاره‌سه‌ریه‌کان ده‌بینی،پێی‌باش‌بوو‌ئه‌وروپیه‌کان‌به‌هۆی‌کێشه‌یه‌کی‌رۆژهه‌لتی‌یا‌عوسمانی‌نه‌که‌ونه‌‌گیان‌یه‌ک،بهدیدی ئه‌م‌هه‌موو‌کاره‌کان‌ده‌کرێ‌له‌رێگه‌ی‌وتو‌وێژ‌چاره‌سه‌ر‌بکرێن‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌و‌له‌سه‌ر حسابی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی. بسمارک‌ئاشتیه‌کی‌ئه‌وروپیانه‌ی‌مه‌به‌ست‌بوو‌که‌‌سه‌نگ‌وشوێنی‌تایبه‌تی‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌بۆ به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباره‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان.بسمارک‌به‌دلسۆزی‌ئاشتیی‌مه‌به‌ست‌بوو،گرنگیی‌به په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانی_فهرهنسی_به‌ریتانی،ده‌دا‌ئه‌مه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌رۆژنامه‌کان‌له‌سه‌ریان ده‌نوسی.تا‌ئه‌وکات‌حه‌زی‌له‌‌شه‌ڕی‌فه‌ره‌نسی_به‌ریتانی‌نه‌بوو،که‌‌زۆر‌له‌‌مه‌رجه‌عه‌کان‌هۆکاری‌ئه‌م شه‌ڕه‌‌بۆ‌قه‌یرانه‌کانی‌یه‌ک‌له‌‌دواییه‌کی‌دوای‌ساڵی1875له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌ده‌گێرایه‌وه‌‌که‌‌له گه‌ڵێک‌ناوچه‌ی‌ئه‌فریکا‌و‌وڵتانی‌عه‌ره‌بی‌وئاسیا‌رویان‌دان.
ئه‌وه‌تا‌بسمارک‌له‌م‌نامه‌یه‌ی‌دا‌ده‌لێ: )_ I shoud ceretainly try to maintain the peace between the European Powers; it is moreover so esential_ that it shoud be the expense of Turkey whose present day situation holds no promise of any stability. A rapprochement between England and France woud (not be disadvantageous to interests ‘ or for the balance of power in Europe
دوای‌دۆڕاندنی‌فرانسا‌له‌‌شه‌ڕی‌حه‌فتا‌و‌ئه‌و‌لوازیه‌ی‌توشی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌هاتبوو‌پارسه‌نگی وڵته‌کانی‌ئه‌وروپیی‌له‌بار‌یه‌ک‌بردبوو،بزوتنه‌وه‌ی‌رزگاری‌خوازی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌به‌لکان‌که‌وته جموجۆل.ئه‌م‌بزوتنه‌وانه‌‌له‌‌زۆر‌روه‌وه‌‌یه‌کیان‌نه‌ده‌گرته‌وه‌‌هه‌ر‌یه‌که‌ی‌ئامانج‌وبه‌رنامه‌ی‌جیای‌خۆی هه‌بوو‌دۆخه‌کانیان‌له‌‌به‌لکان‌روه‌و‌ئاڕاسته‌یه‌کی‌تر‌ده‌برد،ئه‌و‌شۆڕشه‌ی‌هه‌لگیرسابوو‌که‌‌وڵته‌کان‌پێی
حه‌په‌سان‌سه‌ره‌تا‌له‌‌هه‌رێمی‌هرسک‌هه‌لگیرسا‌له‌‌نێوان‌زۆرینه‌ی‌کریستی‌وکه‌مینه‌ی‌موسلمانی،دواتر بڵوبووه‌وه.سربیا‌وچیای‌ره‌ش‌به‌شداریان‌تێدا‌کرد‌پاشان‌بوولگاریا،وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌له‌‌به‌رامبه‌ریدا به‌سه‌ر‌چه‌ند‌راو‌بۆچونێکدا‌دابه‌ش‌بوون،روسیا‌مه‌به‌ستی‌بوو‌هاوکاریی‌شۆڕشگێڕه‌کان‌بکا‌و‌دژی ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بووه‌ستێ‌له‌‌به‌لکان،به‌ڵم‌بریتانیا‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌دژی‌هه‌ر‌جولنه‌وه‌یه‌کی‌سه‌ربازیی دهکرد.روسیا‌له‌م‌شه‌ڕانه‌‌خۆشحاڵ‌بووچونکه‌‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌عوسامانی‌بوون،به‌ڵم‌ئه‌وه‌نده‌ی نه‌برد‌هێزه‌کانی‌عوسمانی‌ده‌ستێکی‌کوشنده‌یان‌له‌‌سربه‌کان‌وه‌شاند‌وهه‌ڕه‌شه‌‌شیان‌له‌‌بوولگاریا‌کرد، لێره‌دا‌روسیا‌هاته‌‌ناو‌کێشه‌که‌و‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌دژی‌عوسمانیه‌کان‌راگه‌یاند‌و‌هێزه‌کانیان‌هه‌ردو‌شاره رۆمانیه‌که‌یان‌بری)ئه‌فلق‌وبه‌گداد(و‌به‌شداری‌شه‌ڕ‌بوون.له‌و‌کاته‌ی‌بریتانیا‌هه‌وڵه‌کانی‌بۆ‌به‌رته‌سک کردنه‌وه‌ی‌شه‌ڕه‌کان‌چرتر‌کردبوون،سوپای‌عوسمانی‌به‌رگریه‌کی‌ئازایانه‌یان‌له‌‌پلێفنا‌ده‌کرد. ئه‌وسا‌هه‌ندێک‌گۆڕانی‌ناوه‌خۆ‌رویان‌دان،مه‌دحه‌ت‌پاشا_چاکسازی‌مه‌زنی‌تورک‌پله‌ی‌سه‌دری‌مه‌زنی پێ‌سپێردرا.عبدالحمیدی‌دووه‌میش‌بوو‌به‌‌سولتان‌له(1909_1876یه‌که‌م‌ده‌ستوری‌بۆ‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌له1876ده‌رکرد.مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌‌ده‌کرا‌وه‌کو‌شه‌ڕی‌قه‌رم‌بریتانیا‌به‌‌هێزه‌وه‌‌له‌ته‌ک‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌بووه‌ستێ،به‌ڵم‌به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌هێز‌و‌بارو‌دۆخه‌کان‌گۆڕابوون‌ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(ناچار بوو‌داوای‌ئاگر‌به‌ست‌بکات،له31ی‌جه‌نیوه‌ریی1878ئاگر‌به‌ست‌راگه‌یه‌نرا‌و‌روسیا‌په‌یماننامه‌ی )سان‌ستیڤانۆ(ی‌به‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌دا‌سه‌پاند‌له3ی‌مارت‌ی1878ئه‌و‌په‌یماننامه‌یه‌ی‌بووه هۆی‌جوله‌‌کردنی‌وڵته‌کان. هۆی‌سه‌رهه‌ڵدانی‌ناڕه‌زاییه‌کان‌دژی‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ستیفانۆ‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌له‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌له‌سه‌ر‌حسابی مومته‌له‌کاتی‌عوسمانی‌و‌یۆنانی‌ده‌وڵه‌تی‌بوولگاریا‌دروست‌کرا.له‌مه‌ش‌زیاتر،به‌دیدی‌بریتانیا‌بوولگاریا بۆئه‌وه‌‌دروست‌کراوه‌‌تا‌وه‌کو‌ده‌ستێکی‌روسی‌له‌‌ناو‌جه‌رگه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بێ‌به‌‌هۆیه‌وه‌‌بتوانێ ده‌سه‌ڵتی‌به‌سه‌ر‌قوسته‌نتینیه‌دا‌هه‌بێ،دواتر‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌که‌وته‌‌ژێر‌دلۆڤانیی‌روسیا‌وهاوپه‌یمانانی له‌‌به‌لکان. ئه‌وه‌ی‌پتر‌مه‌ترسیه‌کانی‌لی‌بریتانیا‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ستیڤانۆ‌دروست‌کردن،روسیا‌له‌‌به‌ره‌ی رۆژئاواوه‌‌قارس‌وئه‌رده‌هان‌وئه‌رزه‌رۆم‌و‌زۆربه‌ی‌خاکه‌کانی‌ئه‌رمینیای‌داگیر‌کردبوو.ئه‌م‌کردارانه‌ی روسیا‌به‌‌مه‌زنده‌ی‌ئینگلیز،ئه‌گه‌ری‌دابه‌زینی‌سوپاکانی‌روسیی‌له‌‌باکوری‌عێراق‌و‌که‌نداوی‌عه‌ره‌ب‌وتا هیند‌کرده‌‌کارێکی‌له‌بار،هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئه‌م‌مه‌زندانه‌ی‌به‌ریتانی‌زیاده‌‌رۆیی‌بوون‌به‌ڵم‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌نده‌‌بلێته‌وه‌‌لی‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌ئه‌و‌روپی‌بوونه‌‌ڕاستی. له‌‌روێکی‌تره‌وه‌‌ئه‌م‌فراوانبوونه‌ی‌روسی‌ئاڕاسته‌ی‌رێگا‌کانی‌هاتو‌چۆیه‌‌جیهانیه‌کان‌بوون‌جا‌چ به‌سه‌رعێراق‌وشام‌یا‌به‌‌سه‌رمیسردا،مه‌ترسیه‌کانی‌بریتانیا‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ستیڤانۆ‌لێره‌‌سه‌رچاوه‌یان گرتبوون.
ئه‌م‌که‌شو‌هه‌وایه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌‌گرژه،هه‌وری‌شه‌ڕی‌نێوان‌بریتانیا‌وروسیا،بۆ‌بسمارک‌ده‌رفه‌تێکی‌مه‌زن بوو‌تا‌ببێته‌‌رزگارکا‌ری‌ئاشتیی‌جیهانی،ئه‌وه‌بوو‌بانگه‌وازی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌کی‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو کێشه‌کانی‌ئه‌وروپی‌له‌سه‌ر‌حسابی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌چاره‌سه‌ر‌بکه‌ن‌تا‌پارچه‌یه‌ک‌زه‌وی‌رۆژهه‌لتی لێره‌و‌له‌وێ‌نه‌بێته‌‌هۆی‌رشتنی‌خوێنی‌ئه‌وروپی.به‌ڵم‌دزرائیلی‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌رۆلێکی‌سه‌ره‌کی‌له‌‌ئاماده کردن‌وبه‌ڕێوه‌بردن‌ده‌بینی 2 ،دوای‌مشتو‌مرو‌گفتو‌گۆیه‌کی‌زۆر‌که‌‌دبلۆماسیه‌‌تورکه‌کانیان‌لێ‌وه‌دور خستبوون‌وڵته‌‌ئاماده‌‌بووه‌کان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌خالنه‌‌رێککه‌وتن: _1بوولگاریا‌ده‌بێته‌‌میرنشینێکی‌نایاب،به‌ناو‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌سولتانی‌عوسمانی‌دا‌ده‌بێ،خاوه‌نی حوکمه‌تێکی‌کریستی‌وسه‌ربازی‌نیشتمانی‌ده‌بێ
3
_2روملیی‌رۆژهه‌لت‌له‌‌بوولگاریای‌مه‌زن‌جیا‌ده‌کرێته‌وه‌‌ده‌خرێته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ڕاسته‌وخۆی عوسمانیهکان.به‌م‌شێوه‌یه‌‌بوولگاریا‌به‌رته‌سک‌ده‌بێته‌وه. _3بۆسنه‌و‌هرسک‌له‌‌ژێر‌داگیرکاریی‌نه‌مسادا‌ده‌بن‌به‌مه‌رجێ‌سنجه‌ق‌و‌نۆقی‌بازاڕ‌عوسمانیه‌کان به‌ڕێوه‌ی‌ببه‌ن. _4سه‌ربه‌خۆ‌بوونی‌چیای‌ره‌ش. _5سه‌ربه‌خۆ‌بوونی‌سربیا. _6سه‌ربه‌خۆ‌بوونی‌رۆما،به‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌هه‌رێمی‌دبروجه‌‌وله‌ده‌ست‌دانی‌هه‌رێمی‌بسارابیا‌بۆ روسیا. _7ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(ده‌ست‌له‌‌ئه‌ردهان‌و‌قارس‌وباتۆم‌هه‌لده‌گرێ‌بۆ‌روسیا. _8ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(ده‌ست‌له‌‌هه‌رێم‌و‌شاری‌خه‌تر‌هه‌لده‌گرێ‌بۆ‌فارس. _9ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(دۆڵی_ئاڵ‌کورد‌و‌شاری‌بایه‌زید(وه‌رده‌گرێته‌وه. _10ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(په‌یمانی‌چاکسازی‌له‌‌ئه‌رمینیاو‌پاراستنی‌خاکه‌کان‌له‌‌ده‌ست‌کورد 4
وجه‌رکس‌ده‌دات
_11ده‌رگای‌باڵ)باب‌العالی(په‌یمانی‌ئازادیه‌کانی‌بڕوای‌ئاینی‌له‌‌وڵته‌‌عوسمانیه‌کان‌ده‌دات،نابێ 5
بڕوای‌ئاینی‌له‌به‌ر‌ده‌م‌هاووڵتیی‌عوسمانی‌ته‌گه‌ره‌بێ‌له‌‌رێگه‌ی‌مافه‌‌کانی‌سیاسی‌وئاین. 2
سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌به‌ریتانی‌به‌رده‌وام‌دوپاتی‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌کلیلی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌هیند‌له‌‌قوسته‌نتینیه‌وه‌یه،له4ی‌حوزه‌یران 1878
په‌یماننامه‌یه‌کی‌له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کان‌ئیمزا‌کرد‌که‌‌ئه‌گه‌ر‌روسیا‌باتۆم‌یا‌ئه‌ردوهان‌یا‌قارس‌بگرێ‌ئه‌وا‌بریتانیا‌به‌‌هێزه‌وه‌‌به‌رگری‌له مومته‌له‌کاته‌کانی‌عوسمانی‌بکاو‌له‌‌به‌رامبه‌ریشی‌قوبرسی‌پێ‌بدات‌عوسمانیه‌کانیش‌بڕیاری‌تایبه‌تی‌ده‌ربکه‌ن‌بۆ‌پاراستنی‌کریسته‌کان 3
ده‌قی‌په‌یماننامه‌که‌‌رژێم‌وده‌ستوری‌بلگاریا‌دیار‌ده‌کات‌له‌گه‌ڵ‌شێوه‌ی‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کاندا‌به‌‌سنوری‌وڵتیشه‌وه‌‌به
ووردی. 4بهرونی جیاوازی ودوفاقی له سیاسهتی وڵته مهزنهکان بهدی دهکرێ،له کاتێک داوای چاکسازی له عوسمانیهکان دهکات بۆ ئهرمهنیهکان له ههمان بڕگهش داوا دهکات وڵتهکه له دهست کورد و جهرکس بپارێزرێ ،بی گوێدانه ئهوهی کورد و جهرکس خاوهن ماڵن ئهوانیتر میوان...وهرگێر. 5ئهم بڕوایانه وڵته مهزنهکان بهسهر والته بچوکهکنیاندا دهسهپاندن له کاتێکدا خۆیان پیادهیان نهدهکردن ،لهم شێوه کێشانه کێشهی
_12مافی‌کۆنسۆلخانه‌کانه‌‌هاوڵتیه‌کانیان‌بپارێزن. _13ئازادیی‌ده‌ریاوانی‌له‌‌دانوب. چ‌له‌م‌ده‌قانه‌‌ده‌گه‌ی؟وچی‌وای‌کردوه‌‌وایان‌لێبێ؟ _1رای‌به‌ریتانیا‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ستیڤانۆو‌ر‌ێگه‌‌گرتن‌له‌به‌رده‌م‌دروست‌بوونی )بوولگاریای‌مه‌زن(زاڵ‌بوون 6،هه‌روه‌ها‌دوباره‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌رومه‌لیی‌رۆژهه‌لت‌و‌تا‌چیای‌به‌لکان بۆ‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌وه‌کو‌سنوری‌سروشتی‌هاوکاره‌‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌به‌‌ئاسانتر. _2زاڵ‌بوونی‌سیاسه‌تی‌بسمارک‌که‌‌به‌ناوی‌سیاسه‌تی)ئاشته‌وایی‌قه‌ره‌بووکردنه‌وه(ناونرا،ئهم سیاسه‌ته‌‌ده‌سه‌ڵتی‌روسیای‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌به‌لکان‌و‌هی‌نه‌مساش‌له‌‌رۆژئاوا‌به‌هێز‌کرد.روسیا‌قارس وئه‌ردهان‌و‌جاتۆم‌ی‌ده‌ست‌که‌وت‌به‌ڵم‌بریتانیا‌له‌‌رێککه‌وتنێکی‌نهێنی‌دا‌له‌گه‌ڵ‌سولتان‌قوبرسی‌لێ وهردهگرێ،ئه‌م‌دورگه‌یه‌‌به‌‌دیدی‌بریتانیا‌ده‌کرێ‌وه‌کو‌بنکه‌یه‌کی‌سه‌ربازیی‌گرنگ‌بۆ‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی هه‌ر‌هێرشێکی‌روسیکه‌‌نیازیبێ‌له‌‌عێراق‌دابه‌زێ‌سودی‌لێ‌وه‌ربگیرێ.دانوستانه‌کانی‌وه‌ده‌ست‌هێنانی قوبرس‌له‌‌سه‌ره‌تا‌زۆر‌به‌‌نهێنی‌له‌‌نێوان‌ئینگلیز‌وتورکه‌کان‌ئه‌نجام‌دران،به‌‌هۆی‌مه‌ترسیه‌کانی‌روسیا له‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌رۆژگارێکی‌سه‌ختدا‌که‌‌تورکه‌کان‌پێی‌دا‌تێپه‌ر‌ده‌بوون‌له4ی‌حوزه‌یرانی 1878ئه‌م‌رێکه‌وتننامه‌یه‌ئه‌نجام‌درا)،به‌‌مه‌به‌ستی‌فراوانخوازی‌له‌‌سنوری‌ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیدا‌ئه‌گه‌ر روسیا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌قارس‌یا‌ئه‌ردهان‌یا‌باتۆم‌و‌یه‌کیان‌یا‌هه‌موویان‌داگیر‌کا‌ئه‌وا ئینگلیز‌چه‌کی‌خۆی‌به‌کار‌دێنێ‌بۆ‌پاراستنی‌مومته‌له‌کاتی‌عوسمانی‌له‌‌به‌رامبه‌ریش‌دا‌قوبرسی‌پێ ده‌به‌خشرێ. _4فرانسا‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌نهێنیه‌ی‌نێوان‌بریتانیا‌و‌عوسمانیه‌کان‌که‌تیایدا‌عوسمانیه‌کان‌‌ده‌ست‌له‌‌قوبرس هه‌ڵده‌گرن‌ئه‌مه‌ی‌به)سیدانی‌نوێ(شوبهاند.له‌به‌رامبه‌ریدا‌داوای‌قه‌ره‌بووی‌کرد،بریتانیا‌رازی‌بوو‌به سه‌رفراز‌کردنی‌فرانسا‌له‌‌تونس‌واته‌‌بۆی‌هه‌بێ‌تونس‌داگیر‌بکات،هه‌روه‌ها‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌رێککه‌وتن که‌‌له‌‌میسر‌ده‌سه‌ڵتیان‌وه‌کو‌یه‌ک‌بێت‌تا‌هیچ‌ده‌سه‌ڵت‌بۆ‌مسریه‌کان‌نه‌‌مێنێته‌وه.به‌ڵم‌بریتانیا‌دوای ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌ڵه1881تونسی‌داگیر‌کرد‌ترسی‌ل‌دروست‌بوو‌له‌وه‌ی‌فرانسا‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپیی ناوه‌ڕاست‌بۆ‌گۆمی‌فرانسا‌بگۆڕێ،ناچار‌ئه‌ویش‌له1882واته‌‌دوای‌یه‌ک‌ساڵ‌یه‌ک‌لیه‌نانه‌‌به ته‌واوه‌تی‌میسری‌داگیر‌کرد. _5زاڵ‌بوون‌به‌سه‌ر‌په‌یماننامه‌ی‌سان‌ستیڤانۆ،نه‌وه‌ستانی‌بسمارک‌له‌ته‌ک‌روسیا‌ئه‌و‌وه‌ستانه‌ی‌روسیا چاوه‌ڕوانی‌بوو،له‌‌و‌هۆکارانه‌‌بوون‌که‌‌ئسفین‌ی‌به‌هێز‌بکه‌وێته‌‌گه‌ل)یه‌کگرتوی‌سێ‌ئیمپڕاتۆره‌که( توڕه‌بوونی‌روسیا‌سودمه‌ند‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌هاوپه‌یمانێک‌له‌‌ئه‌وروپا‌بدۆزێته‌وه. ئیرلهندا له نێوان پڕۆتستانت و کاسۆلیکهکان ،ئهم برگانه وهکو بیانوی دهستێوهردانی وڵتهمهزنهکان له کاروباری وڵته بچوکهکان بهکاریان دههێنا،روسیا خۆی جوهکانی دهچهوساندهوه ،به ههمان شێوه وڵته ئهوروپیهکانیش. 6دروست بوونی ماوهی سێ یهکی سهدهیهک دواکهوت به هۆی رازی نهبوونی بریتانیا
_6ئه‌و‌زولمه‌ی‌ئینگلیزی_فهرهنسی_روسی_نه‌مسایی_که‌‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیان‌کرد‌و‌ده‌رچونی ئه‌ڵمانیا‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌له‌‌خاکه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ببات‌وایان‌له‌‌سولتان‌عبدالحمید‌ی‌دووه‌م‌کرد‌له ئه‌ڵمانیا‌نزیک‌بێته‌وه‌‌و‌سود‌له‌‌پێشکه‌وتنه‌‌ته‌کنه‌لۆژی‌وسه‌ربازیه‌کانی‌وه‌رگرێ،هه‌ر‌ئه‌م‌نزیک بوونه‌وه‌یه‌ش‌بوو‌دواتر‌بوو‌به‌‌کاکلی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌عوسمانیی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی. _7هه‌ره‌سه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌بوون: له‌ده‌ست‌دانی‌پێگه‌کانی‌له‌‌به‌لکان‌و‌هه‌روه‌ها‌له‌‌باکوری‌ئه‌فریکا‌سه‌ره‌تا‌له‌‌میسر‌و‌تا‌مه‌راکش‌و‌سودان، لێ‌دابرانی‌یه‌ک‌له‌‌دوایه‌که‌کانی‌پارچه‌کان‌له‌‌دورگه‌ی‌عه‌ره‌بی‌به‌‌پشتگیریی‌بریتانیا،ئه‌م‌لوازیه‌ی ده‌سه‌ڵتی‌تورکی‌و‌زاڵ‌بوونیان‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌حوکم‌هانی‌عه‌ره‌به‌کانی‌دا‌که‌‌داوا‌بکه‌ن‌له‌‌به‌ڕێوه بردنی‌حوکم‌به‌شدار‌بن،دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌مافه‌‌ته‌نها‌بۆ‌تورکه‌کان‌ره‌وا‌بوو. به‌ڕاستی‌ده‌ستوری‌عوسمانی‌که‌‌له‌‌ساڵی1876ده‌ریان‌کرد‌به‌‌دیدی‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌عوسمانی‌ده‌ست پێشخه‌ریه‌کی‌باش‌بوو‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌ده‌وڵه‌ت‌وگه‌له‌کانی،له‌‌هه‌ره‌س‌و‌روخان.به‌ڵم‌ئه‌و‌رسوا بوونه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌به‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌داهات،ده‌رفه‌تێکی‌دایه‌‌ده‌ست‌سولتان‌عبدالحمیدی دووه‌م‌تا‌کار‌به‌‌ده‌ستور‌نه‌کات.فه‌رمانڕه‌وایی‌ره‌ها‌بخاته‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆی‌تا‌ساڵی1908که‌‌ئه‌وسا کاکلی‌شۆڕشی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌گه‌شه‌و‌یه‌کیه‌تی‌و‌کاکلی‌بزوتنه‌وه‌ی‌ئازادیخوازی‌عه‌ره‌بی‌بوو. _8ئومێده‌کان‌به‌ره‌و‌ئاسۆیه‌ک‌هه‌نگاویان‌ده‌نان‌که‌‌مافی‌زیاتر‌به‌‌ئه‌رمه‌نه‌کان‌ببه‌خشرێ‌له‌‌ژێر‌سێبه‌ری ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی،به‌ڵم‌ئه‌رمه‌نه‌کان‌په‌له‌یان‌کرد‌له‌‌سود‌وه‌رگرتن‌له‌‌لوازی‌ده‌وله‌تی‌عوسمانی.کورد‌و تورکه‌کانیش_له‌لیه‌کی‌تر_خۆیان‌له‌‌وان‌به‌‌مه‌زنتر‌ده‌زانی‌چونکه‌‌تا‌ئه‌و‌کات‌ئه‌رمه‌نه‌کان‌له‌‌ژێر ده‌ستیان)کورد‌وتورک(دا‌بوون‌به‌‌یه‌کسانیان‌قه‌بوول‌نه‌بوو،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌نانه‌وه‌ی‌کوشتاره‌گه‌ی ئه‌رمه‌ن. 7 _9ئه‌وروپا‌دڵنیا‌بوو‌له‌وه‌ی‌تارمایی‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دور‌که‌وته‌وه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌بسمارک له‌‌بوواری‌ئاشته‌وایی‌سه‌رکه‌وتنی‌وه‌ده‌ست‌هێنا،ئه‌م‌گۆڕانه‌‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌بووژاندنه‌وه‌ی‌ئابووریی ئه‌وروپا‌تا‌بتوانێ‌به‌شداری‌له‌‌ئیمپڕیالیزمی‌ئه‌وروپا‌بکات‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌ئه‌فریکا.ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆی به‌ستنی‌کۆنگره‌یه‌کی‌نوێ‌له‌‌به‌رلین‌له1885_1884که‌‌دواتر‌دابه‌ش‌بوونی‌وڵته‌‌ئه‌فریکیه‌کان‌له‌‌نێوان وڵتانی‌ئه‌وروپادا‌لێ‌که‌وته‌وه.
7دیاره لێره نوسهر کوردیش وهکو تورک به خاوهن دهسهڵت و بهرپرسیار بهرامبهر به کوشتارگهی ئهرمهنهکان ناو دهبا له کاتێکا هیچ وهختێک کورد له ژێر دهسهڵتی عوسمانیهکان به کهمترین مافه کانی شاد نهبووه و خاوهن دهسهڵتیش نهبوه تا بتوانێ له کۆکوژیهکهی ئهرمهندا بهشدار بێ بۆ ئهوهی له بڕی دهسهڵت بهشداری له تاوان و هاوکاریی عوسمانیهکان بکا،ئهگهر وا مهزندهدهکهن،بێویژدانی و زولمێکه له کوردی دهکهن،چونکه کورد له ئهرمهنیش زیاتر قوربانیی سیاسهتی رهگهزپهرستانهی عوسمانیهکان بووه...وهرگێر.
به‌شی‌هه‌شته‌م پێشبرکێی‌ئیمپڕيالیزمی‌له‌‌نیه‌وی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م گه‌شه‌سه‌‌ندنی‌فراوانخوازی‌ئیمپڕيالیزمی،وهۆکارو‌بارودۆخه‌کانی
کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌ی1885 _ 1884
له‌‌میانه‌ی‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ‌روداوه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م،ئاستی فراوانخوازی‌وململنێکان‌روه‌و‌دابه‌زین‌بوون،به‌ڵم‌له‌‌ساڵی1830ه‌وه‌‌ئاراسته‌ی‌ئیمپڕیالیزم‌ده‌ستی‌به زیاد‌بوون‌کردوه.ئه‌وه‌‌بوو‌فرانسا‌له‌‌جه‌زائیر‌دابه‌زی،روسیاش‌به‌‌تایبه‌ت‌دوای‌شه‌ڕی‌قه‌ره‌م‌زۆری‌له ئیران‌و‌ئه‌فغانستان‌کرد‌روه‌و‌رۆژهه‌لت‌هه‌ڵمه‌ت‌به‌رن.ئینگلته‌را‌له‌‌شه‌ڕی‌ئه‌فیون‌له)(1840_ 1839 به‌سه‌ر‌چین‌دا‌زاڵ‌بوو‌و‌په‌یماننامه‌ی‌تیان‌تسن‌ی‌له1851به‌سه‌ردا‌سه‌پاند،ئه‌مه‌ریکاش‌له 1851به‌توندی‌له‌‌ده‌رگای‌ژاپۆنی‌دا،بریتانیا‌شۆڕشی‌هیندی‌مه‌زنی‌له1857له‌‌ناو‌برد‌فراوانکاریه‌که‌ی به‌‌هه‌موو‌لیه‌ک‌دا‌به‌رده‌وام‌بوو‌تا‌بۆرماو‌مه‌لویشی‌گرته‌وه،هۆڵه‌ندا‌ش‌له)دورگه‌کانی‌هیندی رۆژهه‌لت(له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌سه‌قامگیر‌بوو8رێنماکانی‌مۆنرۆ‌که‌‌رێگه‌ی‌به‌‌داگیرکاری‌تری‌نه‌‌ده‌دا له‌‌وڵته‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌ناوه‌ڕاست‌و‌باشور،ئه‌م‌رێنمایانه‌‌‌ده‌رفه‌تیان‌بۆ‌ئه‌و‌وڵتانه‌‌ره‌خساند‌که‌‌له‌‌ژێر ده‌ستی‌ئیمپڕیالزمی‌ئه‌وروپی‌دا‌ماون‌و‌به‌‌ئامانجه‌کانیان‌نه‌گه‌یشتون،هه‌روه‌ها‌ده‌رفه‌تێکی‌زێرینی‌بۆ ئه‌مه‌ریکا‌ره‌خساند‌تا‌ده‌ستێکی‌باڵی‌هه‌بێ‌له‌‌بوواری‌سیاسی‌وئابووری‌له‌‌جیهانی‌نوێدا. ئه‌مه‌‌به‌گشتی‌که‌شو‌هه‌واکانی‌پێشبرکێیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌کانی‌نیوه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بوون‌دوای‌ئه‌وه گۆڕانێکی‌ریشه‌یی‌ئه‌وتۆ‌رویان‌نه‌دا‌له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیانه: _1ئه‌و‌کوده‌تایه‌‌پیشه‌سازیه‌ی‌رویدا‌پێویستیی‌به‌‌گواستنه‌وه‌ی‌خێرایی‌به‌رهه‌مه‌کان‌ده‌کرد‌بۆ‌بازاڕه‌کانی دهرهوه،پێویستیشی‌به‌‌دۆزینه‌وه‌ی‌بازاڕ‌و‌گواستنه‌وه‌ی‌بۆ‌به‌نده‌ره‌کان‌هه‌بوو،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌بووایه به‌دوای‌ئامێری‌پێشکه‌وتودا‌بگه‌رێن. _2له‌‌ئه‌نجامی‌به‌کارهێنانی‌ئامێرله‌‌خزمه‌ت‌سوپای‌وشکانی‌وده‌ریای،شێوازی‌ئامرازی‌سه‌ربازی گه‌شه‌ی‌زۆری‌به‌خۆوه‌‌بینی.هێلی‌ئاسنین‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌سه‌رکه‌و‌تنی‌ئه‌و‌وڵتانه‌ی‌که‌‌هه‌یان بوو.به‌له‌م‌و‌که‌شتیه‌‌تۆپ‌هه‌لگره‌کان‌به‌‌توانایه‌کی‌به‌رزه‌وه‌‌به‌نده‌ره‌کانیان‌تۆپباران‌وگول‌‌باران‌ده‌کرد،له توانایاندا‌بوو‌له‌‌ناو‌روباره‌کان‌هێرش‌به‌رن‌وجێ‌گۆرکێ‌به‌‌هێزه‌کان‌بکه‌ن،به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئاراسته‌ی روباره‌کان‌ده‌هاتن‌وده‌چون‌له‌‌ناو‌جه‌رگه‌ی‌وڵته‌‌دواکه‌وتوه‌کانی‌وه‌کو‌چین‌و‌عێراق‌ده‌‌خولنه‌وه وهێرشیان‌ده‌بردن‌و‌حوکمه‌ته‌کانیان‌رسوا‌ده‌کرد‌وناچاریان‌ده‌کردن‌خۆیان‌بده‌نه‌‌ده‌ست،دواتر‌ئه‌م پێشکه‌وتنه‌‌ئامێریه‌ی‌وڵتانی‌ئه‌وروپی‌و‌دواکه‌وتویی‌وڵتانی‌رۆژهه‌لت‌خه‌رجیی‌شه‌ڕه‌کانی‌که‌م کردبوونه‌وه،شه‌ڕو‌هاتو‌چۆکان‌له‌سه‌ر‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌که‌م‌ده‌که‌وتنه‌وه،به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ‌جاری جاران.
8
دوای‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌م‌که‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌وه‌رگت‌به‌‌ئه‌نده‌نوسیا‌ناسرا.
_3ئه‌مه‌و‌فراوان‌بوونی‌پانتایی‌شه‌ڕ‌ورودانی‌فره‌‌شێوازی‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بوو، فاکته‌رێکی‌گرگرتو‌بوو‌له‌‌پێناو‌ململنێی‌وڵته‌کان‌بۆ‌بن‌ده‌ست‌کردنی‌وڵته‌‌لوازه‌کان.ئیمپڕیالزم‌ته‌نها به‌‌داگیر‌کردن‌و‌لوش‌دانی‌خێرو‌بێر‌و‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌چاوکه‌‌ئابووری‌و‌سه‌ربازیه‌کان‌نه‌ده‌وه‌ستا، بهڵکو: ا/لکاندنی‌هه‌ندێک‌له‌‌وڵته‌‌داگیر‌کراوه‌کان‌به‌‌وڵتی‌ئیمپڕیالیزمه‌وه،وه‌کو‌له‌خۆ‌گرتنی‌جه‌زائیر‌که فرانسا‌وه‌کو‌به‌شێک‌له‌‌فرانسای‌دایه‌‌قه‌له‌م. ب/پێدانی‌قه‌واره‌یه‌کی‌خۆجێیه‌تی‌به‌موسته‌عمه‌ره‌که،وه‌کو‌که‌نه‌دا‌به‌‌پابه‌ند‌بوونی‌به‌‌بریتانیاوه. ج/به‌رز‌کردنه‌وه‌ی‌ته‌نها‌ئاڵی‌وڵتێکی‌ئیمپڕیالیزم‌له‌سه‌ر‌خاکی‌گه‌ڵێکی‌دواکه‌وتو،وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له ئه‌فریکا‌رویدا‌له‌‌ده‌ستگرتنی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌سه‌ر‌تنجانیڤا. هـ/له‌‌خشته‌‌بردنی‌ریش‌سپی‌وسه‌رۆک‌هۆزه‌کان‌بۆئه‌وه‌ی‌ئیمزا‌له‌سه‌ر‌پارچه‌‌کاغه‌زێک‌بکه‌ن‌تیایدا داوای‌پاراستن‌له‌‌ئیمپڕیالیزم‌بکه‌ن‌تا‌بیان‌پارێزێ‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌مانای‌پاراستن‌تێبگه‌ن‌چی‌ده‌گه‌یه‌نێ، ئه‌مه‌ش‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمان)کارکبیترز(له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆک‌هۆزه‌کانی‌ئه‌فریکیی‌کرد‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا و‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌له‌‌رێگه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌پاراستن‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆک‌هۆزه‌کانی‌ئه‌فریکا‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌گینیی ئه‌نجام‌دابوو. و/به‌کار‌هێنانی‌شێوازی‌مرۆڤایه‌تی‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئامانجه‌‌فراوانخوازیه‌کانی‌ئیمپڕیالیزمیانه‌یاندا،بۆ نمونه‌‌بریتانیا‌به‌ناوی)نه‌هێشتنی‌بازرگانی‌کردن‌به‌‌کۆیله‌وه(ئیمپڕیالیزمێتیه‌که‌ی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌زنجبار‌له رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا‌سه‌پاند،هه‌ریه‌ک‌له‌‌فرانساو‌بریتانیاش‌چاڵکیه‌کانی‌مرۆییان‌بۆ‌مه‌رامه فراوانخوازیه‌کانی‌خۆیان‌به‌کار‌ده‌هێنان،فرانسا‌کاسۆلیکه‌کان‌وبریتانیاش‌پڕۆتستانه‌کانی‌به‌کار‌ده‌هێنا. جوانترین‌نمونه‌‌بریتانیا‌و‌ئۆگه‌ندان،هه‌روه‌ها‌به‌‌پاساوی‌پاراستنی‌کریستیه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌وچین هه‌ریه‌ک‌له‌‌بریتانیا‌وفرانسا‌ده‌ستیان‌به‌سه‌رخاکی‌نوێ‌دا‌‌گرت. ز/ئه‌و‌پێگه‌یه‌ی‌بریتانیا‌پێی‌گه‌یشتبوو‌له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌که‌‌گه‌یاندبوویه‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی بتوانێ‌رێگه‌‌له‌‌چین‌بگرێ‌هاوڵتیه‌کانی‌له‌‌ماده‌‌بێ‌هۆشبه‌ره‌کان‌قه‌ده‌غه‌‌بکات،بێ‌ئه‌وه‌ی‌که‌س به‌رپه‌رچی‌بریتانیا‌بداته‌وه،به‌هۆی‌په‌ره‌سه‌ندنی‌پایه‌ی‌ئه‌وروپا‌له‌‌دونیادا‌مه‌زنترین‌ودرندانه‌ترین‌شێوازی ره‌فتاریان‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌‌موسلمان‌و‌هیندو‌چین‌به‌کار‌ده‌هێنا‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌که‌س‌هه‌بێ‌له‌‌شوێن‌خۆی‌جوله بکات.به‌ڵم‌ئه‌گه‌ر‌پارچه‌یه‌ک‌له‌‌خاکی‌ئه‌روپا‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌م‌جۆره‌‌ره‌فتارانه‌‌ببووایه‌ته‌وه‌‌دوانیایان به‌سه‌ر‌یه‌کدا‌ده‌روخاند‌وده‌بووه‌‌مه‌زنترین‌جه‌نگ.
9
ح/خوێن‌به‌ردان‌له‌‌هێزی‌مرۆڤ،له‌‌رێگه‌ی‌بازرگانێتی‌کردن‌به‌‌کۆیله‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌پورتوگاله‌کان که‌‌خوێنیان‌له‌‌له‌شی‌کۆنگۆ‌وئه‌نگۆل‌به‌ردابوو‌له‌‌‌رێگه‌ی‌کۆیله‌‌کرین‌وفرۆشتن‌دا،ئه‌م‌بازرگانێتیه له‌لیه‌ن‌ئه‌وروپیه‌کان‌کارێکی‌قێزه‌وه‌ن‌بوو،وڵته‌‌ئیمپڕیالیزمه‌کان‌به‌‌چه‌ندین‌شێوه‌‌ئه‌م‌کاره‌یان‌ئه‌نجام ده‌دا‌وه‌کو‌گواستنه‌وه‌ی‌زنجیه‌کانی‌سه‌نیگال‌بۆ‌دورگه‌ی‌ئه‌نتیل‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌که 9یهکێک له لێکۆلهرهوهکانی ئیمپڕیالیزم دهلێ تاوانی هتلهر رسوا کردنی مرۆڤ نهبوو ،بهڵکو رسوا کردنی مرۆڤی ئهوروپی بوو بۆیه ههر ئهوان لێی ههڵسانهوه تا له ناویان برد.
فه‌ره‌نسیه‌کان‌پێی‌هه‌ڵسابوون،هه‌روه‌ها‌ئینگلیزه‌کان‌هیندیه‌‌کانیان‌له‌‌سوپا‌به‌کار‌ده‌هێناو‌زیانی‌گیانیی زۆریان‌پێ‌ده‌گه‌یاندن،مێژوو‌نوسێکی‌هیندی‌ڕاستی‌وت‌کاتێک‌ووتی‌خوێنی‌هیندیه‌کان‌بوو ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانیی‌له‌‌رۆژهه‌لت‌پاراست. ی/به‌‌بیانوی‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌شارستانێتیی‌نوێ‌و‌بیری‌نوێ‌و‌ئامێری‌نوێ‌وه‌کو‌هێلی‌ئاسنی‌وچه‌ند پڕۆژه‌یه‌کی‌تر،دارده‌ست‌و‌پاساوی‌ئیمپڕیالیزم‌بوون‌بۆ‌داگیر‌کردنی‌وڵته‌کان‌وه‌کو‌کۆنگۆ‌له‌لیه‌ن به‌لژیک،عێراق‌و‌ئه‌نازۆل‌له‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیا‌وچه‌ند‌پڕۆژه‌یه‌کی‌تر‌وه‌کو‌پڕۆژه‌ی‌که‌ندری‌سوێس‌و‌به‌نه‌ما. ک/به‌کار‌هێنانی‌کۆمپانیا‌ی‌بازرگانی‌وبانکه‌کان‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌ئابووری‌وخاکی‌وڵته‌کان‌وه‌کو کۆمپانیای‌که‌نالی‌سوێس‌و‌کۆمپانیای‌ئه‌فریکیی‌نیشتمانی‌له‌‌نیجر‌وکۆمپانیای‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکیی به‌ریتانی‌و‌کۆمپانیای‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکیی‌ئه‌ڵمانی.وڵته‌‌بچوکه‌کان‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌کۆمپانیایانه‌وه داگیرده‌کران:جه‌زائیر‌که‌وته‌‌ناو‌ته‌له‌ی‌فرانساوه‌‌چونکه‌‌داوای‌قه‌رزه‌کانی‌خۆی‌له‌‌فرانسا‌ده‌کرد، بریتانیاش‌چونکه‌‌داوای‌قه‌رزه‌کانی‌خۆی‌له‌‌میسر‌ده‌کرد‌که‌وته‌‌ژیر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕیالیزمه‌وه. هـ/شاره‌زا‌بوونی‌وڵته‌‌ئیمپڕیالیزمه‌کان‌له‌توانا‌و‌ناوچه‌‌به‌‌پیته‌‌کانی‌وڵتانی‌لواز.له‌‌میانه‌ی‌نیوه‌ی یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ناوچه‌کانی‌ئه‌فریکاوئاسیا‌ئامانجی‌وڵته‌‌ئیمپڕیالیزمه‌کان‌بوون‌ئه‌وروپیه‌کان ماوه‌یه‌کی‌زۆریان‌به‌سه‌ربرد‌تا‌شاره‌زای‌ته‌واوی‌جوگرافیاو‌دانیشتوان‌وئابووریی‌ناوچه‌کان‌بوون‌به تایبه‌تی‌ئه‌فریکا،دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئاماره‌کان‌له‌‌رێگه‌ی‌هه‌موو‌سه‌رچاوه‌کانه‌وه‌‌ته‌واو‌بوون‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ئیتر‌شه‌پۆڵی‌داگیرکاریی‌ئیمپڕیالیزم‌به‌‌چری‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد. له‌پاڵ‌زۆرتر‌شاره‌زایی‌په‌یداکردن‌له‌‌وڵته‌‌دواکه‌وتوه‌کان،بانگه‌وازیه‌کان‌بۆ‌به‌‌چاڵک‌کردنی‌کاری ئه‌وروپی‌له‌‌ئه‌فریکا‌په‌ره‌یان‌سه‌ندن‌ئه‌م‌جاره‌یان‌به‌‌ناوی)په‌یامی‌پیاوی‌سپی(یا‌به‌ناوی)به‌رگریی بازرگانی‌کۆیله(بۆ‌ئه‌م‌بیرۆکه‌یه‌‌سیاسه‌تمه‌داره‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌و‌ئه‌نجومه‌نی‌کۆمپانیاکان‌یه‌کیان‌گرتبوو‌به پشتیوانیی‌حکومه‌ته‌کان‌و‌بانگه‌وازخوازانی‌ئه‌م‌بیرۆکانه‌‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌زۆربه‌ی‌وڵتانی ئه‌فریکی. _6ئه‌وه‌ی‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌کرده‌‌ماوه‌ی‌په‌ره‌سه‌دننی‌بزوتنه‌وه‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی ئهوروپی،باش‌بوونی‌باری‌ته‌ندروستی‌له‌‌ئه‌وروپا‌و‌پێشکه‌وتنه‌‌ته‌قه‌نیه‌کان‌بوونه‌‌مایه‌ی‌زیاد‌بوونی ژماره‌ی‌دانیشتوانی‌ئه‌وروپا،وێڕای‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌ئاستی‌زانین‌و‌داهاتی‌هاوڵتیان‌رێژه‌ی‌مردن‌که‌م بووه‌وه،هه‌روه‌ها‌به‌هۆی‌کوده‌تا‌پیشه‌سازیه‌کان‌رێژه‌ی‌بێکاری‌زیادی‌کرد‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌یاسا‌ده‌رده‌چون به‌هۆی‌هۆکاری‌سیاسی‌وکۆمه‌ڵیه‌تیه‌وه‌‌ئه‌وانیش‌له‌‌زیادبوون‌دابوون.هه‌ندێک‌وڵت‌وه‌کو‌بریتانیا به‌هۆی‌فراوان‌بوونی‌رێژه‌ی‌داگیرکاریی‌له‌‌ئوسترالیاو‌نیوزیله‌ندا‌هه‌روه‌ها‌سه‌باره‌ت‌به‌‌روسیا‌له‌‌سیبیریا فراوانیی‌پێکرا‌و‌بۆ‌رزگار‌بوون‌له‌‌بێکار‌وده‌رچوان‌له‌‌یاسا‌ره‌وانه‌ی‌ئه‌و‌وڵتانه‌‌یان‌ده‌‌کردن. _7له‌‌میانه‌ی‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ته‌وژمی‌ئیمپڕیالیزم‌ته‌نها‌له‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌بریتانیا‌هه‌ل دهکرد،له‌‌کاتێک‌دا‌تاقه‌‌رکابه‌ری‌فرانسا‌بوو‌ئه‌ویش‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌چه‌ندین‌شکستی‌هاته‌‌رێ.بووه هۆی‌له‌ده‌ست‌دانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌ی.ئه‌و‌کاته‌ی‌ناپۆلیۆن‌له1815_1814خۆی‌راده‌ست‌کرد‌له‌‌توانای
بریتانیا‌دابوو‌هه‌موو‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌بن‌ده‌ست‌ده‌ر‌بێنێ‌به‌ڵم‌ته‌نها‌هۆڵه‌ندای‌لواز‌وجاوه‌‌وسۆمه‌تره )ئه‌نده‌نوسیا(ی‌بۆ‌هێشتنه‌وه. کارێکی‌قورس‌بوو‌بریتانیا‌بتوانێ‌هه‌موو‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌و‌به‌ری‌ده‌ریا‌بپارێزێ‌چونکه بوودجه‌یه‌کی‌سه‌ربازیی‌زۆری‌پێویست‌بوو.ئه‌وکات‌یه‌که‌‌سه‌ربازیه‌‌وشکانی‌وده‌ریاوانیه‌کان‌له روبه‌رێکی‌زۆر‌به‌رپرسیار‌ده‌بوون،بۆیه‌‌بریتانیا‌نیازی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌له‌مه‌‌زیاتر‌وڵت‌بخاته‌‌ژێر‌رکێڤی خۆی‌له‌‌کاتێکدا‌هێشتا‌له‌هه‌ندێک‌وڵتی‌داگیرکراو‌ئارامی‌و‌سه‌قامگیری‌به‌رقه‌رار‌نه‌بووه،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‌بتوانێ‌شۆڕشی‌هیندی‌مه‌زن‌له1857کپ‌کاو‌روسیا‌له‌‌شه‌ڕی‌قه‌ره‌م‌له1856شکست‌پێ‌بێن‌ێو رسوای‌کا،هه‌روه‌ها‌ئێران‌له‌‌شه‌ڕی1857و1858چین‌له،1859له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌بریتانیا‌ده‌ستی‌به هه‌ڵمه‌تێکی‌تری‌داگیرکاریی‌کرد.ئه‌م‌هه‌ڵمه‌ته‌‌له‌‌حه‌فتاکان‌وهه‌شتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بوو‌کاتێکی گونجاو‌بوو‌بۆ‌بریتانیا‌چونکه‌‌رکابه‌ری‌ئه‌وکاته‌ی‌که‌‌فه‌رنسا‌بوو‌گورزێکی‌کوشنده‌ی‌پێ‌که‌وتبوو،بهڵم ئه‌ڵمانیا‌زه‌به‌لحی‌نوێ‌پێویستیی‌به‌‌دۆستایه‌تی‌بریتانیا‌هه‌بوو‌نیازی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌بێته‌‌مه‌یدانی ئیمپڕیالیزم،بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌و‌مه‌یدانه‌‌ئه‌وکاته‌‌گرنگ‌بوو‌له‌‌هه‌شتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌کاتێک‌هه‌ردوو وڵته‌‌که‌ی‌ئینگلته‌راو‌فرانسا‌له‌‌روی‌ئیمپڕیالزمیه‌وه‌‌به‌هێز‌و‌باڵده‌ست‌بوون،به‌ڵم‌په‌ره‌سه‌ندنی‌ئه‌ڵمانیا له‌‌بوواری‌ئیمپڕیالزمی‌زۆر‌خێرا‌و‌ته‌واوکه‌ری‌ململنێی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئه‌وروپا‌بوو:وه‌کو‌ململنێی نێوان‌ئینگلیزو‌فه‌رنسا‌و‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ئیتالیا‌و‌به‌لژیک‌له‌‌ئه‌فریکا‌له‌‌ماوه‌ی‌هه‌شتاکان‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌و دواتر. ئه‌و‌گه‌شه‌‌کردنه‌‌مه‌زنه‌ی‌ئه‌وروپا‌له‌‌روی‌بیر‌و‌ته‌کنۆلۆژیا‌و‌بازرگانی‌توانای‌هه‌مه‌جۆریان‌بۆ په‌ره‌سه‌ندنی‌داگیرکاریه‌کانیان‌له‌‌به‌رامبه‌ریشیه‌وه‌‌دوا‌که‌وتویی‌وڵتانی‌رۆژهه‌لت‌و‌عوسمانی‌وچین‌له سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م،جیاوازیی‌خه‌ته‌رناکی‌زۆریان‌له‌‌نێوان‌رۆژهه‌لت‌ورۆژئاوا‌دروست‌کردبوو.ئهم جیاوازیانه‌‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌زیاتر‌بوون‌به‌تایبه‌تی‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌که،ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌هه‌وڵ‌و ته‌قه‌ڵی‌زۆر‌بۆ‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتنه‌وه‌ی‌هه‌ردوو‌ل،به‌ڵم‌هه‌ر‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بوون‌که‌‌له‌‌توانایاندا‌بوو به‌شێکی‌زۆری‌شارستانیه‌ت‌به‌‌وڵته‌‌دواکه‌وتوه‌‌کان‌ببه‌خشن،هه‌ر‌ئه‌و‌وڵته‌‌مه‌زنانه‌ی‌ئه‌وروپاش‌بوون له‌‌هه‌وڵی‌داگیرکاری‌و‌ئیمپڕیالیزمی‌دابوون. ئه‌و‌جیاوازیه‌ی‌شارستانی‌و‌هانده‌ره‌‌ئابووریه‌کان،کاریگه‌ریان‌هه‌بوو‌له‌سه‌ر‌ململنێی‌ئیمپڕیالیزمه‌کان، ئه‌و‌ململنێیه‌‌به‌ر‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌له‌‌نێوان‌چه‌ند‌وڵتێکی‌دیار‌مایه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌م‌سه‌ده‌یه‌‌هه‌ندێک‌وڵتی تر‌به‌ده‌ر‌که‌وتون‌به‌‌تێروانینی‌ئیمپڕیالیزمانه‌‌به‌ربه‌ره‌کانی‌ده‌که‌ن: _1به‌لژیک _2ئیتالیا _3ئهڵمانیا _4ژاپۆن له‌‌ته‌ک‌چه‌ند‌وڵتێکی‌ئیمپڕیالیزمی‌چاڵک‌له‌‌بوواری‌فراوانخوزیی‌ئیمپڕیالیزمی‌وه‌کو:
بریتانیا‌و‌فه‌رنساو‌روسیا‌و‌چه‌ند‌ده‌وڵه‌تێکی‌ئیمپڕیالیزمی‌خاو‌له‌هه‌مان‌بوواروه‌کو:ئیسپانیا‌و‌پورتوگال‌و هۆڵه‌ندا‌بوون. ئه‌مه‌‌هه‌ندێک‌له‌‌شێواز‌و‌ته‌کتیک‌و‌دیارده‌ی‌ئیمپریالیزمی‌ئه‌وروپین،په‌ره‌سه‌نده‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی ئه‌وروپی‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌و‌کاردانه‌وه‌کانی‌له‌‌پارسه‌نگی‌نێوده‌وڵه‌تی‌پێویستیی‌به چاوخشاندنێکی‌خێرا‌هه‌یه،هه‌وڵ‌ده‌ده‌ین‌گۆڕانه‌کان‌ئه‌وانه‌ی‌چاڵکیه‌کانی‌ئیمپڕیالیزم‌پێیدا‌تێپه‌ریوه‌ده‌ست نیشان‌که‌ین. له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌بریتانیا‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌چاوبرسی‌و‌دل‌له‌قینه‌کان دورو‌پارێزراوه،کلیلی‌ده‌ریاکانیش‌به‌ده‌ست‌خۆیه‌تی: _1سانتا‌لۆشیا‌له‌‌دورگه‌کانی‌هیندی‌رۆژئاوا. )_2راس‌الرجاء‌الصالح()موسته‌عمه‌ر‌کاب( _3دورگه‌ی‌ئیمزایشۆس. _4چیای‌تاریق)جبل‌طارق(. _5عه‌ده‌ن. _6به‌حرێن. _7سه‌نگافوره. _8هۆنگ‌کۆنگ. بریتانیا‌له‌‌لیه‌ن‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌به‌هۆی‌فراوانیی‌موسته‌عمه‌ره‌کانیه‌وه‌‌خۆشه‌ویست‌نه‌بوو،لهلیهن وڵته‌کانیشه‌وه‌‌دڵنیا‌کرابووه‌وه‌‌که‌‌له‌‌مه‌ترسیه‌کان‌دوره‌‌ئه‌مه‌ش‌دوای‌شکسته‌کانی‌روسیا‌له‌‌شه‌ڕی‌قه‌ره‌م ی1856و‌شکسته‌که‌ی‌فرانسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌روسیا‌له.1871 به‌ڵم‌روسیا‌دوای‌شه‌ڕی‌‌قه‌رم‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیی‌بۆ‌چاڵکیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌کانی‌به‌‌مایه‌ی‌په‌سه‌ندی نه‌ده‌‌زانی‌بۆیه‌‌روی‌وه‌رگێرایه‌‌ناوه‌ڕاستی‌ئاسیا‌وسیبیریا. سه‌باره‌ت‌به‌‌داگیرکاریی‌سیبیریا‌هیچ‌کێشه‌یه‌ک‌دروست‌ناکات،به‌ڵم‌بۆ‌ناوه‌ڕاستی‌ئاسیا‌و‌ئه‌فغانستان‌به تایبهتی،مه‌سه‌له‌یه‌کی‌درکاوی‌و‌ئالۆز‌بوو،چونکه‌‌له‌‌سیاسه‌تی‌به‌ریتانی‌ئه‌وه‌‌هه‌بوو‌رێگه‌‌به‌‌روسیا نه‌دات‌به‌ره‌و‌سنوره‌کانی‌هیندی‌باکور‌هه‌نگاو‌بنێ.بریتانیا‌کاری‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌شوێنی‌به‌گژ‌یه‌کدا چونی‌بریتانیا‌و‌روسیا‌لێواره‌کانی‌هیندی‌باکور‌نه‌بێ.به‌ڵکو‌له‌‌ناوجه‌رگی‌ئاسیای‌ناوه‌ڕاست‌بێ،لێره‌وه ئه‌فغانستان‌بوو‌به‌‌ناوچه‌ی‌ناکۆکیه‌کانی‌روسیی‌به‌ریتانی. ئینگلیزه‌کان‌له‌‌راگرتنی‌هێزه‌کانی‌روسیی‌روه‌و‌هیند‌سه‌رکه‌وتن،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌بیر‌له تاقه‌‌رێگه‌ی‌فراوان‌بوون‌بکاته‌وه‌‌که‌‌مه‌نشوریاو‌کۆریان،بۆیه‌‌له‌م‌ناوچانه‌‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌پانتایی‌زۆره‌وه گرت‌له‌‌چین‌و‌قه‌وقاز‌و‌تورکستان 10له‌‌ئه‌فریکاش‌بریتانیا‌شوێن‌پێی‌خۆی‌به‌‌چاکی‌کردبووه‌وه)وهکو کاب‌له‌‌ساڵه‌کانی1800ه‌وه‌‌تا(1874له‌و‌کاته‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌کێبه‌رکێیه‌کی‌توند‌بووه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌فرانساو هه‌ردو‌وڵته‌‌تازه‌‌پێگه‌یشتوه‌که‌ی‌ئه‌وروپا،ئیتالیا،ئهڵمانیا،کێبه‌رکێکه‌‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌زۆر‌توند‌بوو 10
دهبێ تورکمانستانی ئێستا بێ...
هه‌موو‌شێوازێکی‌فرتو‌فێله‌‌سیاسیه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کتر‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌ئامانجه‌کانیان‌به‌کار‌ده‌هێنان.فرانساو ئیتالیا‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌یه‌ک‌نزیکیان‌له‌‌تونس‌هه‌بوو،هه‌ریه‌که‌یان‌هه‌وڵی‌وه‌لنانی‌ئه‌وی‌تریان‌ده‌دا‌بۆئه‌وه‌ی خۆی‌ته‌نیا‌بمێنێته‌وه،له‌م‌هه‌وڵه‌یان‌فرانسا‌سه‌رکه‌وت‌له1881توانیی‌فێل‌له‌‌ئیتالیا‌بکا،هه‌مان‌فرتو‌فێل ئینگلیز‌له‌گه‌ڵ‌فرانسای‌به‌کارهێنا‌له‌‌میسر،ئه‌وه‌‌بوو‌له‌‌هه‌شتا‌کان‌ئه‌ڵمانیاش‌هاته‌‌ریزی‌ئیمپڕیالیزمه‌وه دوای‌ئه‌وه‌ی‌بووه‌‌خاوه‌نی‌هێزێکی‌سه‌ربازیی‌مه‌زن‌و‌خاوه‌ن‌سه‌رمایه،دوای‌ئه‌وه‌ی‌توانیان‌ئه‌ڵمانیا یه‌کخه‌ن‌ئه‌م‌سه‌رمایه‌یان‌پاشکه‌وت‌بوو،ئه‌وه‌‌بوو‌ئه‌ڵمانیا‌روه‌و‌ئه‌و‌وڵته‌‌ئه‌فریکیانه‌‌چو‌که‌‌تا‌ئه‌وکات ئیمپڕیالیزمه‌کان‌پێی‌نه‌گه‌یشتبوون،به‌‌خێراییه‌کی‌زۆر‌له1884توانیی‌خۆی‌بگه‌یه‌نێته‌‌ناوچه‌یه‌کی‌پان وبه‌رینی‌ئه‌فریکا‌و‌له‌ده‌ستی‌ئیمپڕیالیزمیان‌بپاریزێ. به‌ڕاستی‌له‌‌ساڵی1884به‌دواوه‌‌بسمارک‌وحکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌وانه‌ی‌دوای‌ئه‌ویش‌هاتنه‌‌سه‌ر‌حوکم،له ئه‌وروپا‌بۆ‌دابه‌ش‌کردنی‌وڵته‌کان‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌خاوه‌نی‌ووته‌ی‌سه‌ره‌کی‌بوون،ئه‌مه‌‌به‌‌ڕونتر‌ئه‌وسا ده‌رکه‌وت‌کاتێک‌ئه‌م‌هۆکارانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌له.1885_ 1884 دۆزه‌ره‌وه)کاپتن‌کامرۆن(له‌‌چه‌ند‌گه‌شتێکی‌دا‌ده‌ریخست‌که‌‌گۆمی‌روباری‌کۆنگۆ‌به‌‌روباری‌نیل‌ه‌وه نه‌‌به‌ستراوه‌ته‌وه،له‌و‌میانه‌دا‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆک‌هۆزه‌‌کان‌ئیمزاکرا‌مافی‌پاراستنی‌خۆیان‌و وڵته‌که‌یان‌به‌‌بریتانیا‌درا،هه‌ر‌چه‌نده‌‌حکومه‌تی‌به‌ریتانیای‌ئه‌وکات‌له‌وێ‌به‌رپڕس‌نه‌بوو.به‌ڵم‌ئه‌مه ده‌رفه‌تێک‌بوو‌بۆ‌پادشای‌به‌لژیک_گه‌نجینه‌ی‌وڵتیان‌خاڵی‌بوو_تا‌داوا‌له‌‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بکات‌له پایته‌ختی‌به‌لژیک‌کۆنگره‌یه‌ک‌ببه‌ستن‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌ئاشکرا‌کردنی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌ناو‌ئه‌فریکا‌دا‌هه‌یه‌‌وه‌کو پێشینه‌یه‌ک‌بۆ‌ده‌ست‌کردن‌به‌‌ئه‌رکی)پیاوی‌سپی(و‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌زانین‌وشارستانی‌له‌‌ناو‌ئه‌فریکا. له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌کۆنگره‌‌بوو‌که‌‌دۆزه‌ره‌وه‌ی‌ئینگلیزی‌ی‌به‌ناوبانگ‌ستانلی‌یان‌نارد‌بۆ‌مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی‌روباری‌کۆنگۆ‌له‌سه‌ر‌ئه‌رکی‌پادشای‌به‌لژیک.فرانساش‌پیاوێکی‌خۆی‌بۆ‌هه‌مان‌مه‌به‌ست نارد‌به‌‌ناوی)برازا(،دواتر‌هه‌ردو‌پیاوه‌که‌‌له1881بانگخوازی‌ئه‌وه‌یان‌دا‌که‌‌مافی‌ئه‌و‌روباره‌‌بۆ هه‌ردو‌وڵت‌ده‌گه‌ڕێته‌وه)فرانسا،به‌لژیک(.به‌ڵم‌بریتانیا‌مه‌به‌ستیبوو‌کۆنگۆ‌له‌ده‌ست‌هه‌ردو‌وڵت ده‌ربهێنێ‌وبیخاته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پۆرتوگال)که‌‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌حه‌زی‌لێ‌ناکه‌ن(چونکه‌‌ئه‌وکات‌بۆ بریتانیا‌ئاسان‌تر‌ده‌بوو‌له‌‌رێگه‌ی‌پۆرتوگاله‌وه‌‌ده‌ست‌له‌‌ئه‌فریکا‌وه‌ر‌بدات،به‌ڵم‌ستانلی‌که‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌رکی پادشای‌به‌لژیک‌کاری‌ده‌کرد‌ره‌تی‌کرده‌وه‌و‌هه‌ڵسا‌له‌گه‌ڵ‌چه‌ند‌سه‌رۆک‌هۆزی‌گۆمی‌کۆنگۆ رێککه‌وتنێکی‌له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌کردن‌تا‌داخوازیه‌کانی‌پۆرتوگال‌پوچه‌ڵ‌که‌نه‌وه.
11
له‌‌پێناو‌دورکه‌وتنه‌وه‌‌له‌‌دروست‌بوونی‌ناکۆکی‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بسمارک‌پێشنیاری‌به‌ستنی کۆنگره‌یه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌کرد‌له‌‌به‌رلین‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌ی‌کۆنگۆ‌به‌تایبه‌تی‌وکێشه‌کانی‌ئه‌فریکا‌به گشتی. بۆچی‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌له‌‌بسمارکه‌وه‌‌هات‌له‌‌کاتێکا‌ئه‌ڵمانیا‌هیچ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی‌له‌‌کۆنگۆ‌نه‌بوو‌ئه‌و خه‌ریکی‌تۆگۆلند‌‌بوو؟ 11وهنهبێ ئهم سیاسهتهی ستنلی دژی بریتانیا بێ،چونکه ئهو توانایهی ههبوو هاوبهشیهک له نێوان چاڵکیهکانی خۆی وبهرژهوهندیهکانی بریتانیا دروست کات
ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌سه‌ر‌ده‌ستی‌بسمارکی‌راوێژکاره‌که‌یوه‌‌بڕوای‌به‌وه‌‌بوو‌که‌‌ده‌بێ‌تێروانینه کانی‌ئیمپڕیالیزم‌له‌‌لیه‌ن‌بۆرجوازیه‌تی‌تازه‌‌پێگه‌یشتو‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌تێر‌بکرێن.دواتر‌بسمارک‌درکی‌به‌وه کرد‌که‌‌کات‌پێگه‌یشتوه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیاش‌له‌و‌پێشبرکێیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌‌به‌شدار‌بێ،بۆ‌رێگه‌‌گرتن‌له‌به‌ر ده‌م‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کانی‌تر‌له‌‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئیمپڕیالیزمی،دواتر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌به‌ر‌ده‌م وڵتانی‌تریش‌ده‌رگا‌وال‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌بیه‌وێ‌پارچه‌یه‌ک‌له‌‌ئه‌فریکا‌بۆخۆی‌ده‌ستی‌به‌سه‌ردا‌بگرێ،چونکه به‌‌دیدی‌بسمارک‌داگیر‌کردنی‌ئه‌فریکا‌نابێ‌له‌‌رێگه‌ی‌به‌یه‌کدادانی‌سه‌ربازی‌جێبه‌جێ‌بکرێ‌به‌ڵکو‌له رێگه‌ی‌کۆنگره‌ی‌نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‌ده‌بێ‌ئه‌نجام‌بدرێ،دیاره‌‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کانیش‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌بۆچونه‌‌کۆک بوون.بیرۆکه‌ی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌‌سه‌رکه‌وتنی‌هێنا‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری1884تا‌شوباتی1885کۆنگره‌ی به‌رلین‌به‌سترا. له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌و‌وڵتانه‌‌ئاماده‌‌بوون،شاندی‌ئینگلته‌راو‌فرانساو‌ئه‌ڵمانیاو‌روسیاو‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و‌به‌لژیک‌و‌هۆڵه‌نداو‌نه‌رویژو‌سوێد‌و‌ئیسپانیا‌و‌پۆرتوگال،به‌‌ئیمزاکردنی‌په‌یماننامه‌یه‌ک کۆتایی‌هات‌که‌‌ده‌قه‌که‌‌به‌م‌شێوه‌‌ی‌خواره‌وه‌یه: _1بێلیه‌نی‌گۆمی‌کۆنگۆ‌و‌بازرگانی‌لێی‌ئازادده‌بێ. _2ئازادی‌ده‌ریاوانی‌له‌‌گۆمی‌کۆنگۆ‌و‌نیجه‌ر. _3پوچه‌ڵ‌کردنه‌وه‌ی‌بازرگانی‌کردن‌به‌‌کۆیله‌‌و‌له‌ناو‌بردنی‌ئه‌وانه‌ی‌ئه‌م‌کاره‌‌ده‌که‌ن. _4هه‌ر‌وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌بیه‌وێ‌وڵتێکی‌ئه‌فریکی‌داگیر‌بکات‌ده‌بێ‌ئاگاداری‌وڵته‌کانی‌تر‌بکاته‌وه ئه‌گه‌ر‌وڵتێک‌له‌‌وڵته‌کان‌بانگخوازی‌ئه‌وه‌ی‌کرد‌که‌‌ئه‌و‌وڵته‌‌له‌‌ژێر‌پاراستنی‌خۆی‌دایه‌‌ئه‌مه‌‌کاری پێ‌ناکرێ‌ده‌بێ‌داگیرکردنیش‌له‌ته‌ک پاراستنه‌که‌یدا‌رابگه‌یه‌نێ. ئه‌م‌بڕیارانه‌‌زه‌مینه‌یان‌بۆ‌راگه‌یاندنه‌که‌ی‌به‌لژیک‌خۆش‌کرد،تا‌ده‌رکه‌وتنی‌کۆنگۆی‌ئازاد‌رابگه‌یه‌نێ وه‌ک‌کارئاسانیه‌ک‌بۆ‌ادگیر‌کردنی،پاش‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ساڵی1884به‌‌چه‌ند‌چاڵکیه‌کی‌داگیرکاری هه‌ڵسا‌بووه‌‌خاوه‌نی‌پانتاییه‌کی‌زۆری‌خاکه‌کانی‌ئه‌فریکی‌له‌م‌شوێنانه‌‌ی‌خواره‌وه‌‌بوو: _1تۆگۆلند _2کامیرۆن _3باشوری‌رۆژئاوای‌ئه‌فریکی _4ته‌نجانیکا _5ناوچهی)ویتو(له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا‌له‌گه‌ڵ‌دورگه‌ی)هلیگۆلند(ئالو‌گۆر‌پێکرا‌ئه‌م دورگه‌یه‌خاوه‌نی‌پێگه‌یه‌کی‌ستراتیژ‌بوو‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ده‌ریاوه. ده‌بینین‌که‌‌شه‌ڕی‌کۆمپانیاکان‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌م‌توند‌تر‌ده‌بن،وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان_ئه‌وانه‌ی‌به ئیمپڕیالیزمیه‌وه‌‌خه‌ریکن_له‌‌ململنێ‌و‌کێبه‌رکێدا‌بوون‌تا‌هه‌رچی‌پتر‌کۆمپانیاکانیان‌بگه‌یه‌ننه‌‌ئه‌فریکا‌له رێگه‌ی‌گرێبه‌ست‌و‌رێککه‌وتننامه‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆک‌هۆزه‌کاندا‌له‌م‌رێگه‌یه‌وه‌‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌وڵته‌کاندا ده‌گرت‌هه‌ر‌زو‌ئاڵی‌خۆیان‌ده‌چه‌قاند‌و‌به‌م‌کاره‌ش‌ئه‌فریکایان‌زیاتر‌پارچه‌‌پارچه‌‌کرد.
که‌متر‌له‌‌دوو‌سه‌ده‌‌له‌‌نێوان1900 _ 1800وڵته‌‌ئه‌فریکیه‌کان‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌ک‌که‌وتنه‌‌بن‌ده‌ستی وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌به‌پێی‌کاتی‌ژێرده‌ست‌بوونیان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ی‌خواره‌وه:
1880 1881 1911 1884 1884 1884 1884 1885 1885 1885 1902 1885 1886 1887 1892 1893 1898 1904
ململنێکانی‌وڵتانی‌ئه‌وروپی‌له‌سه‌ر‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌وڵته‌‌ئه‌فریکی‌وئاسیایه‌کان‌باشترین‌سه‌نگی مه‌حه‌ک‌بوون‌بۆ‌ده‌رخستنی‌نیازه‌کانیان‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌یه‌کتر. بۆ‌نمونه‌‌روسیا‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌توشی‌به‌یکدادان‌هاتن‌له‌‌ناوه‌ڕاستی‌ئاسیا‌و‌ژاپۆن‌ومه‌نشوریا،ئه‌وکاته‌ی ئه‌ڵمانیا‌له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌ده‌ستی‌لێ‌به‌ردا‌هه‌ستی‌به‌‌تالی‌یه‌کی‌زۆر‌کرد،فرانسای‌ده‌بینی‌که‌‌چۆن هێلی‌ئاسنینی‌بۆ‌دابینکرد‌له‌‌سیبیریا‌وه‌کو‌دۆستێکی‌تاسه‌رو‌به‌‌وه‌فای‌ده‌هاته‌‌به‌ر‌چاو. ئیتالیا_که‌‌به‌‌ده‌ستی‌خاڵی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌ده‌رچو،فرانساش‌کلوی‌نایه‌‌سه‌ر‌له‌‌مه‌سه‌له‌ی‌تونس، کاری‌بۆ‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسا‌ده‌کرد،وه‌ستانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ته‌ک‌کۆماری‌ئۆرنج‌و‌ترنفال‌دژی ئینگلته‌را،تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌ئینگلته‌را‌هه‌ردو‌به‌ربه‌ره‌کانی‌خۆی‌ده‌بینێته‌وه)روسیاو‌فرانسا(که‌‌بوونه‌ته هێزێکی‌به‌توانا‌بۆ‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌سێ‌قۆڵیه‌که:نهمسا،ئه‌ڵمانی،ئیتالیا،بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی فرانساو‌بریتانیا‌له‌یه‌ک‌نزیک‌ببنه‌وه‌‌که‌‌پێی‌وترا‌خۆشگوزه‌رانی1904فرانساش‌هه‌وڵی‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک
هاتنه‌وه‌ی‌بریتانیاو‌روسیای‌دا‌له1907ئه‌ویش‌پێی‌وترا)ته‌بایی‌خۆش‌گوزه‌رانیی_روسیی‌به‌ریتانی( له‌‌به‌شی‌داهاتو‌هاوپه‌یمانێتیه‌کان‌و‌دژه‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌کانی‌ئه‌م‌ته‌بایی‌و‌خۆش‌گوزه‌رانیه‌‌‌ی‌ئاماژه‌مان‌پێیان داون‌‌باسیان‌ده‌که‌ین.
به‌شی‌نۆيه‌م
هاوپه‌يمانێتی‌و‌دژه‌‌هاوپه‌يمانێتی‌و ته‌بايیه‌کان1907_ 1873 _هاوپه‌يمانێتی‌سێ‌قۆڵی)(1882 _ 1879 _هاوپه‌يمانێتی‌دووقۆڵی)(1893 _ته‌بايی)ويفاق(به‌ريتانیی‌ژاپۆنی)(1902
_ته‌بايی)ويفاق(به‌ريتانیی‌فه‌ره‌نسی)(1904 _ته‌بايی)ويفاق(به‌ريتانیی‌روسی)(1907
هاوپه‌يمانێتی‌سێ‌قۆڵی دروست‌بوونی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌دوای‌ئه‌و‌سه‌رکه‌وتنه‌‌مه‌زنانه‌ی‌وه‌ده‌ستی‌هێنابوون‌کاریگه‌ریه‌کی ره‌گه‌ز‌په‌رستانه‌ی‌نه‌ته‌وه‌په‌رستیی‌زۆری‌له‌سه‌ر‌ده‌رونی‌تاکی‌ئه‌ڵمانی‌کردبوو،ته‌نانه‌ت‌لی‌هه‌ندێک که‌س‌ئه‌و‌سه‌رکه‌وتنانه‌یان‌به‌‌کارێکی‌خوایی‌ده‌گێرایه‌وه،گوایه‌‌خوا‌له‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌مه‌به‌سته
ئه‌ڵمانیه‌کان‌په‌یامی‌شارستانی‌وپێشکه‌وتن‌به‌‌دونیا‌بگه‌یه‌نن،ده‌سه‌ڵتی‌نه‌خشه‌کێشانی‌دونیا‌خراوه‌ته‌‌ده‌ست بلیمه‌ته‌‌کانی‌ئه‌ڵمانیا_ئه‌مه‌‌به‌‌پێی‌بۆچونی‌خۆیان_گوایه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بریتانیا‌ئاوا‌نامێنێ‌وله‌‌شوێن‌ئه‌و ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌دێت،ئه‌مه‌‌له‌‌دانیشگاکانیش‌له‌سه‌ر‌زاری‌هه‌ندێک‌له‌‌مامۆستاکان‌ده‌وترایه‌وه‌‌له وانه‌‌هاینریخ‌ڤۆن‌تریتچکه.
هاینریخ‌ڤۆن‌تریتچکه
به‌م‌بانگه‌وازانه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌مه‌ترسیان‌له‌م‌گه‌نجه‌‌بلیمه‌ته‌په‌یدا‌کرد،ئه‌وان‌بڕوایان‌وا‌بوو‌که ئه‌ڵمانیه‌کان‌هه‌ر‌کوێیه‌کی‌ئه‌م‌دونیایه‌یان‌بووێ‌ده‌توانن‌له‌سه‌ری‌داکوتن‌جا‌ئه‌و‌شوێنه‌‌نه‌مسا‌بێ‌یا‌سویسرا گرنگ‌نیه،ئه‌مه‌یان‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌دامه‌زراندنی‌زانکۆیه‌کی‌ئه‌ڵمانی‌بوو. ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌مه‌ترسیانه‌یان‌مه‌زن‌ده‌کردن‌دیدو‌روانینه‌کانی‌بسمارک‌بوون،که‌‌ببووه‌‌جێی‌مه‌ترسی‌قسه‌و باسی‌فه‌رمانگه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌پیاوه،ده‌ستی‌به‌‌گه‌ڵێک‌سه‌ره‌داوی‌دبلۆماسیی‌ئالۆزی‌ئه‌وروپاوه گرتبوو،ته‌نانه‌ت‌بریتانیا‌خۆشی‌هه‌وڵی‌راوێژکردنی‌ده‌دا‌تا‌بۆ‌مه‌سه‌له‌‌کۆت‌کراوه‌کانی‌روسی‌که‌‌له کۆنگره‌ی‌پاریس‌له1856بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌درابوو،راو‌بۆچونه‌کانی‌وه‌رگرێ.
12
ئه‌وسا‌ئیتر‌شه‌ڕێکی‌هه‌مه‌‌لیه‌نیی‌رۆژنامه‌وانی‌ویاسایی‌و‌بۆچونی‌له‌سه‌ر‌مه‌سه‌له‌ی‌نه‌ته‌و‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و داگیرکردنی‌خاکی‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌له‌لیه‌ن‌نه‌ته‌وه‌یه‌کی‌تر‌به‌رپا‌ببوو.ئه‌وه‌‌بوو‌زاناکانی‌فه‌ره‌نسی_وهکو به‌رگری‌له‌‌ماف‌کردن_په‌نجه‌ی‌تاوانیان‌ئاماژه‌ی‌بسمارک‌کرد‌که‌‌به‌‌خۆپه‌رستی‌وبڕوای‌هێزه‌وه ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌لۆرین‌داگرتوه‌و‌هه‌وڵی‌سرینه‌وه‌ی‌سیماکانی‌ده‌دا،بۆ‌سیمای‌ئه‌ڵمانیی‌ده‌گۆری.وڵتهکانی ئه‌وروپی‌به‌‌هه‌ستیاریه‌وه‌‌سه‌یری‌ئه‌م‌بلیمه‌ته‌‌یان‌ده‌کرد‌که‌‌ریز‌له‌‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسینی‌گه‌لن‌ناگرێ‌و ره‌خنه‌یان‌ڕوبه‌ڕوو‌ده‌کرده‌وه،به‌ڵم‌ئه‌م‌به‌‌سینگێکی‌کراوه‌‌ره‌خنه‌‌کانی‌وه‌رده‌گرتن‌چونکه‌‌ماوه‌یه‌ک‌بوو ئه‌م‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌بۆچونانه‌‌یه‌کل‌ببووه‌وه،ئه‌وه‌‌نیه‌‌ده‌بووایه‌‌پڕۆسه‌ی‌ریفراندۆم‌له‌‌هه‌ردوو‌به‌شه‌که‌ی
12ئهمه جۆرێکه له سیاسهتی مهکربازیی بریتانیا کاتێک بیهوێ دۆستایهتی وڵتێک وهدهست بێنێ بۆ مهسهلهیهکی لهم بابهته پڕسه خهسوانێیهکی پێ دهکا ،تا ببێته سهرهتایهک بۆ بهرژهوهندی ئالوگۆر کردن سیاسهتهکانی له سیاسهته درندانهییهکانی ئهڵمانیا نیان تر نیه
دانیمارک‌له‌‌هه‌رێمه‌کانی‌شلزوینج‌وشلزویگ‌به‌پێی‌ئاشته‌وایی‌پڕاگ‌له1866له‌‌نێوان‌نه‌مساو‌ئه‌ڵمانیا ده‌بووایه‌‌ئه‌نجام‌بدا،به‌ڵم‌بسمارک‌ئه‌مه‌ی‌پشتگوێ‌خست‌وکه‌سیش‌نه‌یکرده‌‌هه‌را‌وه‌کو‌مه‌سه‌له‌ی‌لۆرن. چونکه‌‌هاوسه‌نگ‌وبه‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نێوده‌وله‌تیه‌کان‌له1871توشی‌هه‌ژان‌و‌مه‌ترسی‌نه‌بون‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له ساڵی1866رویدا.له‌‌روێکی‌تریشه‌وه‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌روپا_فرانساش‌له‌‌ناویان_هیچ‌به‌هایه‌کیان‌بۆ چه‌مکی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌دانه‌ده‌نا‌چونکه‌‌ئه‌وان‌خۆیان‌وڵتانی‌عه‌ره‌ب‌و‌ئه‌فریکیا‌و‌ئاسیایان‌داگیر کردبوو. ئه‌م‌دیارده‌شه‌ڕاویانه‌ی‌بڕوسیا‌دژی‌دانیمارک‌و‌نه‌مسا‌وفرانسا‌خوڵقاندبوونی‌ناخی‌فه‌یله‌سوفه‌کانی ئه‌وروپیی‌وروژاندبوو،به‌تایبه‌ت‌کاتێک‌روداوه‌کانی‌ئه‌و‌سه‌رده‌میان‌به‌رچاو‌ده‌خستن،له‌‌شۆڕشی فه‌ره‌نسیی‌مه‌زنه‌وه‌‌له)(1879تا‌راگه‌یاندنی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌له)،(1871ده‌یان‌بینی‌ئه‌وروپا‌له‌و ماوه‌یه‌دا‌خوێنی‌ژماره‌یه‌کی‌زۆری‌گه‌نج‌و‌پیر‌ومنداڵی‌رشتوه‌و‌کاولکاریی‌زۆری‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌سترلز‌و یینا‌و‌تورفی‌ئه‌گه‌ر‌و‌لیبزج‌و‌ده‌وروبه‌ری‌ئه‌سته‌مبۆل‌و‌له‌‌جانتا‌و‌سلفرینو‌و‌له‌‌سادوا‌وسیدان وده‌وروبه‌ری‌پاریس‌هه‌روه‌ها‌له‌‌شه‌ڕه‌خوێناویه‌کانی‌هه‌رێمه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌دژی‌داگیرکارانی‌بڕوسی‌پێ گه‌یی‌وه،فه‌یله‌سوفه‌کان‌له‌م‌روداو‌و‌خوێن‌رشتنه‌‌بێزار‌ببوون‌ئه‌وه‌نده‌‌خوێنه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و‌فرانسا‌برژێ‌له پێناو‌سه‌روه‌ری‌و‌خۆشه‌ویستی‌نه‌ته‌وه‌و‌وڵت‌و‌له‌‌پێناو‌لۆرین‌وئه‌لزاس.بۆیه‌‌بانگه‌وازی)یهکیهتیی ئه‌وروپایان(راگه‌یاند‌تا‌بنه‌ماکانی‌مرۆڤایه‌تی‌و)یاسای‌نێوده‌وڵه‌تی(و)یاسای‌چه‌ک‌داماڵین()یاسای ناوبژیوانی(بکه‌وێته‌‌نێوانیان‌و‌کێشه‌کانیان‌بۆ‌یه‌کل‌بکاته‌وه‌و‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌وه‌کو‌به‌خۆداهاتنه‌وه‌یه‌ک‌بۆ پادشا‌وفه‌رمان‌ره‌واکانی‌وڵتانبوو،تا‌کاتێک‌ره‌فتار‌ده‌که‌ن‌وانه‌زانن‌هێز‌وده‌سه‌ڵتیان‌له‌ده‌سته‌‌ده‌توانن وه‌کو‌کۆمه‌ڵێک‌چه‌ته‌و‌رێگر‌هه‌ڵسو‌که‌وت‌بکه‌ن،هه‌ر‌یه‌که‌و‌نیازی‌تالن‌کردنی‌ئه‌وی‌تری‌هه‌یه‌‌یه‌کتر ده‌کوژن‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌بکوژرێن،ئه‌مانه‌‌وه‌کو‌بانگه‌وازی‌هێور‌کردنه‌وه‌و‌به‌خۆدا‌هاتنه‌وه‌‌راگه‌یه‌ندران. رابه‌ر‌ومامۆستای‌یاسای‌نێوده‌وڵه‌تی‌ی‌به‌ناوبانگ)جیمس‌لۆریمه‌ر(ره‌نجێکی‌زۆریدا‌تا‌بیرۆکه‌ی‌بنه‌ما یاساییه‌کانی)یه‌کیه‌تیی‌ئه‌وروپا(دابڕێژێ،هه‌روه‌ها‌ڤیکتۆر‌هوگۆی_لوتکه‌ی‌بیری‌ئه‌ده‌ب_و‌گاریباڵدیی _لوتکه‌ی‌شکۆمه‌ندی‌سه‌ربازی_له1867سه‌رپه‌رشتیان‌له‌‌ده‌رکردنی‌گۆڤارێک‌کرد‌به‌‌ناوی)ویلیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌ورپی(به‌ڵم‌ته‌مه‌نی‌کورت‌بوو،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رده‌م‌سه‌رده‌می‌ئه‌م‌جۆره‌‌چه‌مکانه نهبوون،سه‌رده‌می‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌بوو،ته‌نانه‌ت‌بسمارک‌خۆیشی_بلیمه‌تی‌سیاسه‌تی‌ئه‌وروپی_ له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌م‌بۆچونانه‌‌په‌کی‌که‌وتبوو،ده‌یوت)ئه‌و‌که‌سه‌‌هه‌ڵه‌‌ده‌کات‌ئه‌گه‌ر‌بلێت‌ئه‌وروپا‌ته‌نها ده‌ربڕینێکی‌جوگرافیانه‌یه(13بسمارک‌ئه‌مه‌ی‌ده‌زانی‌که‌‌هێزی‌ئه‌ڵمانیا‌کلیلی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانیه‌تی‌و به‌رپه‌رچ‌ده‌ره‌وه‌ی‌مه‌زنده‌کانی‌فرانسایه‌‌بۆ‌تۆله‌‌وه‌رگرتنه‌وه،هه‌روه‌ها‌دابڕاندنی‌فرانساش‌کرۆکی 13ئهمه بهراورد پێ بکهوه لهگهڵ ئهوهی مهترنیخ بهر له یهکیهتیهکهی ووتی ،ئهوهی ئێستا ئهوروپا له شهستهکان وحهفتاکان لهم سهدهیه روهو )یهکیهتیی ئهروپا ( پیادهی دهکهن.
فاکته‌ره‌کانه‌‌بۆ‌رێگه‌گرتن‌له‌‌به‌رده‌م‌هاوکاریکردنی‌فرانسا‌له‌‌روی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌‌هێزێکی‌ئه‌وروپیی تر‌دژی‌ئه‌ڵمانیا.دواتر‌خه‌ریک‌بوونی‌فرانسا‌به‌‌چاڵکیه‌‌داگیرکاریه‌کان‌له‌و‌به‌ر‌ده‌ریاوه،دوردهکهوێتهوه له‌‌بایه‌خدان‌به‌‌لۆرین‌و‌ئه‌لزاسی‌ئه‌مه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌توشی‌کاره‌ساتی‌ده‌کات‌که‌‌به‌‌هۆیه‌وه هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌نابه‌ستن،بسمارک‌له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ناتوانێت‌له‌و‌که‌لێنه‌‌بپه‌ریته‌وه‌‌که‌‌که‌وتۆته‌‌نێوان فرانساو‌بریتانیا‌هه‌رچه‌نده‌‌بریتانیا‌له‌‌ساڵی 1871دۆستایه‌تی‌خۆی‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌ربڕیوه،به‌ڵم‌کێشه مه‌زنه‌که‌‌له‌وه‌‌دابوو،بسمارک‌چۆن‌ده‌توانێ‌له‌‌یه‌ک‌سات‌دا‌خۆشه‌ویستی‌و‌دۆستایه‌تیی‌روسیاو ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌و‌هه‌نگاریا‌وه‌ده‌ست‌بێنێ؟ چۆن‌‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌توانێ‌به‌رده‌وام‌خۆی‌به‌هێزکات‌بێ ئه‌وه‌ی‌مه‌ترسیی‌وڵته‌‌کانی‌تر‌بووروژێنێ‌و‌له‌‌هه‌مان‌کاتیشدا‌له‌‌رێگه‌ی‌خۆ‌به‌‌هێزکردنه‌وه‌‌فرانسا‌لواز کات؟ ئامانجه‌کانی‌بسمارک‌جاروبار‌لێره‌و‌له‌وێ‌توشی‌دژایه‌تی‌ورکابه‌ریه‌ک‌ده‌بوون‌کارێکی‌قورس‌بوو‌دڵی هه‌موو‌لیه‌ک‌رازی‌کات‌بارو‌دۆخی‌دونیا‌گۆڕابوو‌هه‌ڵوێسته‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌له‌‌په‌ره‌سه‌ندن‌و‌ئالو‌گۆر دابوون‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م. بسمارک‌دوای‌په‌یماننامه‌ی‌فرانکفۆرت‌له1871له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌فرانسا‌ناتوانێ_تا‌چه‌ند‌ساڵێکی‌تر_ له‌سه‌ر‌پێ‌بووه‌ستێ.به‌ڵم‌بۆچونه‌کانی‌هه‌ڵه‌بوون‌چونکه‌‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌به‌‌هانای‌وڵته‌که‌یانه‌وه‌‌چون،ئهو کاته‌ی‌کۆمه‌کی‌حکومه‌تیان‌کرد‌به‌‌کۆکردنه‌وه‌ی‌سزاسه‌پێندراوه‌کان،پاره‌که‌یان‌کۆ‌کرده‌وه‌و‌به‌ر‌له‌‌واده‌ی خۆی‌دایان‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌تا‌کۆتایی‌به‌‌داگیرکاریه‌‌که‌ی‌بێنێ14له‌‌میانه‌ی‌حکومه‌ته‌که‌ی‌تییر
تییر
_که‌‌به‌‌لوازی‌تۆمه‌تبار‌ده‌کرا_ئه‌م‌پیره‌‌پیاوه‌‌توانیی‌مۆله‌تێک‌به‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بدات‌بۆ‌ئه‌وه‌ی به‌ئارامی‌و‌به‌‌شێنه‌یی‌بیر‌له‌‌کێشه‌کان‌بکه‌نه‌وه‌و‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسیش‌بکه‌وێته‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌ئیتر‌با‌ئامانجی } 14بۆ مسۆگهریی پارهدانهکه که ماوهی 5ساڵیان بۆ دانابوو ئهڵمانیالهشکرێکی لهسهر خاکهکهی دانابوو به خهرجیی فرانساوه تا ئهو کاتهی پارهی دیاری کراو وهکو سزا به ئهڵمانیای دهداتهوه ،بهڵم فهرهنسیهکان بهر له تهواوبوونی وادهکه به 2سا پێش پارهکهیان رهتکردهوهو کۆتاییان به داگیر کاریهکهی ئهڵمانیا هێنا...وهرگێر{.
سه‌ره‌کیی‌فه‌ره‌نسیه‌کان)ئاشتی‌و‌ئاوه‌دانکردنه‌وه(بێت‌بۆ‌کێشه‌ی‌لۆرین‌وئه‌لزاسیش‌داوا‌کردنی دادپه‌روه‌ری‌بێت‌وێڕای‌توردانی‌بیرۆکه‌ی)جه‌نگ‌وتۆله(. ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌خه‌راپی‌له‌سه‌ر‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌بسمارک‌کرد‌که‌‌بانگه‌شه‌ی)جهنگی خۆپاراستن(ی‌دژی‌فرانسا‌کردبوو،له‌‌نێوه‌ندی‌فه‌رماناگه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌به‌‌خه‌راپ‌له‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا شکایه‌وه.بریتانیا‌وروسیا‌له‌‌وته‌کانی‌بسمارک‌وه‌رس‌بوون‌کاتێک‌داوای‌جه‌نگی‌خۆپاراستنی‌کرد بوو،ناچار‌بوو‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌بکێشێته‌وه،ئه‌مه‌ش‌بۆ‌فرانسا‌ده‌رفه‌تێکی‌باش‌بوو‌تا‌بینای‌هێزی‌ئابووری وسه‌ربازیی‌خۆی‌باکته‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌بنه‌مایه‌کی‌به‌‌هێز‌و‌هێمنانه. دوای‌ئه‌مه‌‌ترسه‌کانی‌بسمارک‌له‌‌فرانسا‌زیادیان‌کرد،دوای‌روخانی‌تییر‌له‌‌مایۆی1873دیاره‌‌که سیاسه‌تی‌ئاوه‌دانکردن‌و‌ئاشتی‌ئه‌ویش‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌رفه‌تێکی‌باش‌بوو‌تا‌نه‌خشه‌و‌پیلنه‌‌ئابووری‌ودوباره دامه‌زراندنه‌وه‌ی‌ده‌زگا‌ده‌وڵه‌تیه‌کانی‌بکاته‌وه‌‌که‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌پێویستیان‌پێیه‌تی.دواتر‌ماکماهۆن ی‌پادشا‌خوازی‌کاسۆلیکی‌دوژمنی‌سه‌رسه‌ختی‌ئه‌ڵمانیا_ئه‌مه‌‌به‌‌دیدی‌بسمارک_هاته‌‌سه‌ر‌حوکم‌که ده‌بووایه‌‌سیاسه‌تێکی‌نوێی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌گۆڕانانه‌‌په‌یره‌و‌بکرێن.
ماکماهۆن
ماکماهۆن‌هه‌وڵی‌دا‌زیاتر‌‌له‌‌روسیاو‌نه‌مسا‌نزیک‌بێته‌وه‌‌بسمارک‌قه‌یسه‌رو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌گه‌یاندنه‌‌ئه‌و بڕوایه‌‌که‌‌بارو‌دۆخه‌کان‌وا‌پێویست‌ده‌کات‌هاوکاریی‌توندترله‌‌نێوان‌ئیمپڕاتۆره‌کانی‌رۆژهه‌لت وئه‌روپاو‌ناوه‌ڕاست‌هه‌بێ.دواتر‌هه‌ندێک‌ئامانجی‌هاوبه‌ش‌هه‌بوون‌که‌‌هه‌رسێ‌هێزه‌که‌ی‌به‌یه‌که‌وه ده‌به‌ستنه‌وه‌‌ئه‌وانیش: _1که‌سیان‌حه‌زیان‌لێ‌نه‌بوو‌گۆڕانکاری‌بکه‌وێته‌‌ئه‌وروپا)ئه‌م‌دۆخه‌ی‌که‌هه‌یه‌‌به‌رده‌وام‌بێ(.
_2بزوتنه‌وه‌‌جه‌ماوه‌ریه‌کانی‌دژی‌حکومه‌ته‌‌سته‌مکاره‌کان‌له)روسیا(و)نه‌مساو‌هه‌نگاه‌یا(و)ئهڵمانیا( تازه‌‌بووژابوونه‌وه،به‌و‌ئه‌گه‌ره‌وه‌‌بۆچونه‌کانی‌هه‌ردوو‌حکومه‌تی‌سانس‌بترس‌بۆرگ‌و‌به‌رلین _به‌شێوه‌یه‌کی‌تایبه‌تی_دژی‌بزوتنه‌وه‌‌سۆشیالیستیه‌کان‌له‌یه‌ک‌نزیک‌ببوونه‌وه. _3کێشه‌کانی‌به‌لکان‌به‌ره‌و‌ئالۆزی‌ده‌چون‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌روسیاو‌نه‌مسا‌تاکڕه‌وانه‌‌ده‌سیان‌له‌‌کاره‌کان وه‌ربدابایه‌‌مانای‌ئه‌وه‌ی‌ده‌به‌خشی‌که‌‌هه‌ردوو‌وولته‌که‌‌به‌ره‌و‌شه‌ڕ‌هه‌نگاو‌ده‌نێن،وواته‌‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوان هه‌ردوو‌دۆستی‌ئه‌ڵمانیا‌روده‌دات‌ئه‌مه‌ش‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌بسمارک‌دابوو‌که‌‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌له‌‌رێگه‌ی وتووێژ‌وبه‌‌دانیشتن‌چاره‌سه‌ر‌بکرێت‌نه‌ک‌له‌‌مه‌یدانی‌شه‌ڕ.به‌تایبه‌ت‌کا‌تێک‌شه‌ڕ‌ده‌که‌وێته‌‌نێوان‌روسیاو نه‌مسا‌ئه‌ڵمانیا‌ناتوانێ‌دۆستیان‌بێ.واته‌‌ئه‌ڵمانیا‌بچێته‌‌پاڵ‌هه‌رل‌یه‌ک‌یان‌مانای‌ئه‌ویتر‌به‌ره‌و‌دۆستایه‌تی و‌هاوپه‌یمانێتیی‌فرانسادا‌ده‌چێ. ئه‌مانه_دوای‌دانو‌ستانێکی‌دورو‌درێژ‌و‌دوای‌واز‌هێنانی‌بسمارک‌له‌‌سیاسه‌تی)جه‌نگی‌خۆپاراستن( دژی‌فرانسا_هه‌مووی‌بوونه‌‌ئه‌گه‌ری‌دامه‌زراندنی)ده‌سته‌ی‌سێ‌ئیمپڕاتۆره‌که(له.151873ئهوهی رواله‌ت‌بێ‌ته‌نها‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌روسیا‌به‌رامبه‌ر‌به)جه‌نگی‌خۆپاراستن(ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌دڵی‌روسیا له‌‌گه‌ل‌فرانسا‌یه. )ده‌سته‌ی‌سێ‌ئیمپڕاتۆره‌که(پێویستیان‌به‌‌قه‌یرانێک‌هه‌بوو‌بۆئه‌وه‌ی‌تواناکانیان‌تاقی‌بکرێنه‌وه،ئه‌وه‌تا چه‌ندین‌کێشه‌‌له‌‌چاوه‌ڕوانیی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دان،به‌تایبه‌ت‌له‌‌به‌لکان.پێشتر‌ئاماژه‌مان‌به‌و‌کێشه‌‌ئالۆزانه دابوون‌که‌‌بوونه‌‌هۆی‌هه‌ڵگیرساندنی‌شه‌ڕی‌تورکیی‌روسی‌له1877و‌ئه‌نجامه‌کانی‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌له 1878له‌‌هه‌موویان‌گرنگتر‌مه‌زنده‌ی‌قه‌یسه‌ربوون‌که‌‌به‌‌بۆچونی‌ئه‌و‌ئه‌م‌کۆنگرانه‌‌هیچ‌بایه‌خێکیان‌نیه ته‌نها‌چه‌ند‌هاوپه‌یمانێتیه‌کن‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی‌بسمارک‌دژی‌روسیا،ئه‌وان‌نه‌مسایان‌له‌‌ئێمه‌‌پێ‌باشتر‌بوو بۆیه‌‌له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌به‌‌ده‌سکه‌وت‌لێی‌ده‌رچوو.ئه‌و‌ئه‌نجامانه‌‌روسیا‌چاوه‌ڕوانی‌نه‌ده‌کردن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌گۆڕانه‌کان‌سه‌لماندیان‌که‌‌ناکرێ‌دۆستایه‌تی‌دوو‌وڵتی‌رکابه‌ری‌یه‌ک‌بکات‌دواتر‌روسیا‌له کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌به‌‌ده‌ستی‌خاڵی‌ده‌رچوو_له‌گه‌ڵ‌بوونی‌ده‌سته‌ی‌سێ‌ئیمپڕاتۆره‌که_گومان‌له‌وه‌‌دانیه که‌‌له‌‌فرانسا‌نزیک‌ده‌بێته‌وه،هاوپه‌یمانی‌سه‌قامگیر_به‌‌بۆچونی‌بسمارک_که‌‌ده‌کرێ‌پشتی‌پێ‌ببه‌ستی ئیمراتۆری‌نه‌مساو‌مه‌جه‌ره،روسیاش‌زۆر‌بگۆر‌نیه،دواتر‌هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌له‌و‌داواکاریانه‌ی دور‌ده‌کاته‌وه‌‌که‌‌هه‌رده‌م‌نه‌مسا‌جه‌ختیان‌له‌سه‌ر‌ده‌کاته‌وه‌‌که‌‌بریتیه‌‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بۆ‌ره‌چه‌له‌کی لێدابراوی،هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌واته‌‌پاراستنی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌روی‌پشته‌وه‌ی‌ئه‌مه‌ش‌ده‌بێته‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌هه‌ر‌هێرشێکی‌فه‌ره‌نسی‌بێباک‌و‌پشته‌ستور‌بێ.
15به چهند قۆناغ له نێوان ئهڵمانیا وروسیا له 6ی حوزهیرانی 1873و له نێوان فرانسا وروسیا کۆبونهوه کران له 22ی ئۆکتۆبهر ونۆڤهمبهری 1873
به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌م‌بنه‌مایانه‌‌بسمارک‌له‌‌نه‌مسا‌نزیک‌بووه‌وه،هانی‌ئیمپڕاتۆر‌و‌حوکمه‌ته‌که‌ی‌ده‌دا‌تا هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌ببه‌ستن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌توانای‌پاراستن‌وبه‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی‌هه‌ر‌هێرشێکی‌هه‌بێ. گه‌یشتن‌به‌‌رێکه‌وتننامه‌‌له‌‌نێوان‌نه‌مساو‌ئه‌ڵمانیا‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو)ئه‌ندراسی(وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی نه‌مسا‌مه‌رجی‌قورسی‌دانابوون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌بسمارک‌له‌‌نێو‌دبلۆماسه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌به‌وه‌‌ناسرابوو‌که مه‌رجه‌کانی‌لیه‌نی‌به‌رامبه‌ر‌پشت‌گوێ‌ده‌خا‌وکاره‌کان‌به‌‌هه‌وه‌ستی‌خۆی‌به‌ڕێوه‌‌ده‌بات.بسمارک‌ناچار ده‌بێ‌مه‌رجه‌کانی)ئه‌ندراسی(قه‌بوول‌کات‌که‌‌بریتی‌بوون‌له:دور‌بوونی‌نه‌مسا‌له‌‌هه‌ر‌هێرشێکی‌یه‌ک لیه‌نه‌ی‌ئه‌ڵمانی‌بۆ‌سه‌ر‌فرانسا،به‌‌هه‌ر‌حاڵ‌گه‌یشتنه‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌دووقۆڵی‌له17یئۆکتۆبهری ،1879ده‌قه‌که‌شی‌به‌م‌شێوه‌یه:
ئه‌ندراسی
_1له‌‌حاڵه‌تی‌هێرشی‌روسی‌بۆ‌هه‌ریه‌ک‌له‌م‌دوو‌لیه‌نه‌‌لیه‌نی‌دووه‌م‌هاوکاریی‌هاوپه‌یمانه‌که‌ی‌ده‌کات. _2ئه‌گه‌ر‌یه‌کێک‌له‌‌لیه‌نه‌‌هاوپه‌یمانه‌که‌‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌لیه‌نی‌سێیه‌م،له‌یه‌نی‌هاو‌په‌یمان‌بێ‌لیه‌ن ده‌وه‌ستێ. _3له‌‌کاتی‌هاوکاری‌کردنی‌ئه‌رێنی‌یا‌سه‌ربازی‌له‌لیه‌ن‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌روسیا‌یا‌فرانسا،هه‌ردو‌وڵتی هاوپه‌یمان‌به‌یه‌که‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ده‌بنه‌وه. ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌ئیتالیاش‌هاته‌‌ناو‌ئه‌و‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌له20یئایاری1882به‌م‌شێوه‌یه‌‌بوونه‌‌سێ‌قۆل. هانده‌ری‌سه‌ره‌کیی‌ئیتالیا‌بۆ‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌ئه‌وه‌بوو_کاتی‌خۆی‌له‌‌تونسی‌وه‌ده‌ر‌نابوو_که‌‌دڵنیا‌بوو له‌وه‌ی‌فرانسا‌رێگه‌ی‌نادا‌پێگه‌یه‌کی‌له‌‌باکوری‌ئه‌فریکا‌هه‌بێ‌ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌سه‌نته‌ری‌هێزه‌وه‌‌قسه‌نه‌کات. بۆ‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌ئه‌ڵمانیا‌خۆشحاڵی‌خۆی‌به‌‌هاتنی‌ئیتالیا‌ده‌ربڕی،چونکه‌‌به‌‌هاتنی‌ئیتالیا‌فرانسا‌له لیه‌کی‌تریشه‌وه‌‌گه‌مارۆ‌ده‌درێ،ناتوانێ‌له‌‌یه‌کل‌هێزه‌کانی‌کۆبکاته‌وه. به‌م‌شێوه‌یه‌‌بسمارک‌له‌گه‌ڵ‌لیه‌نه‌‌له‌یه‌ک‌دوره‌کان‌په‌یماننامه‌ی‌به‌ست.له‌گه‌ڵ‌نه‌مسای‌ناحه‌زی‌روسیا وئه‌ندامی)ده‌سته‌ی‌سێ‌ئیمپڕاتۆره‌که(له‌گه‌ڵ‌نه‌مسای‌خاوه‌ن‌کێشه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌له‌سه‌ر‌سنوره‌کان،ئه‌مانه وایان‌کرد‌که‌‌وورده‌‌وورده‌‌ئه‌ڵمانیا‌بخزیته‌‌ناو‌مقۆمقۆ‌و‌ململنێکه‌ی‌ئه‌وروپی‌له‌‌به‌لکان.
له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌بسمارک‌هه‌ستی‌به‌‌دوربوونه‌وه‌‌له‌روسیا‌ده‌کرد،بۆ‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌هه‌وڵی‌زۆری‌دا‌هه‌ر نه‌بێ‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌روکه‌شیش‌بێ،تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌قه‌یرانه‌کان‌هاتن‌و‌هه‌ردو‌لی‌له‌یه‌ک‌دور‌کردنه‌وه،ئه‌ویش قه‌یرانی‌به‌لکان‌بوو‌له.1885
هاوپه‌يمانێتی‌روسیی‌فه‌ره‌نسی له1885شۆڕشێک‌دژی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌رۆمه‌للی‌ی‌رۆژهه‌لت‌به‌رپابوو،رایگه‌یاند‌که‌‌خۆی خستنه‌‌پاڵ‌بولگاریا_ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌بڕگه‌کانی‌کۆنگره‌ی‌به‌رلینی_1887ئه‌مه‌‌به‌‌پشتگیریه‌کی‌توندی بریتانیا‌که‌‌به‌‌دیدی‌بریتانیا‌بوولگاریا‌بۆته‌‌دڕک‌له‌‌تێله‌کی‌روسیادا،له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌بریتانیا‌دایه‌‌بوولگاریا خۆی‌کۆکاته‌وه‌‌به‌ڵم‌سربه‌کان‌له‌ولوه‌‌جه‌نگیان‌دژی‌بولگاریا‌راگه‌یاند‌که‌‌له‌‌شه‌ڕێکدا‌له‌‌سلیفنتزا بوولگاریه‌کان‌به‌سه‌ریاندا‌زاڵ‌بوون،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌شه‌ڕه‌کان‌کۆتاییان‌پێهات‌وبارودۆخه‌کان‌به‌‌بڕیاری په‌یماننامه‌ی‌بۆخارست‌له3یئاداری1886بۆ‌سه‌رده‌می‌به‌ر‌له‌‌شه‌ڕه‌کان‌گه‌ڕانه‌وه. له‌‌میانه‌و‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌شه‌ڕانه‌دا‌باشتر‌هه‌ڵوێسته‌کان‌رون‌بوونه‌وه‌‌که‌‌ئیتر‌له‌یه‌ک‌دور‌که‌وتنه‌وه‌‌له‌‌نێوان روسیا‌وئه‌ڵمانیا‌گه‌ڕانه‌وه‌یان‌بۆ‌نیه،بسمارک‌وه‌کو‌هاوپه‌یمانێک‌له‌‌ته‌ک‌نه‌مسا‌و‌دژی‌روسیا‌وه‌ستا. له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌شی‌له‌‌رێگه‌ی‌رۆژنامه‌و‌راگه‌یاندنه‌کانی‌هه‌وڵی‌پاراستنی‌دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌ده‌دا،بۆ ئه‌وه‌ی‌له‌‌رێگه‌ی‌رۆژنامه‌کانه‌وه‌‌هانی‌روسیا‌نه‌درێت‌هاوپه‌یمانیه‌ک‌له‌گه‌ل‌فه‌ره‌نسا‌ئه‌نجام‌بدات.له 1887توانیی‌له‌م‌هه‌وڵنه‌ی‌سه‌رکه‌وێ‌کاتێک‌په‌یماننامه‌ی)دوباره‌‌متمانه‌‌په‌یداکردن(یان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک ئیمزاکرد،ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بی‌دژی‌په‌یماننامه‌ی‌دوقۆڵی‌بوو_ئه‌مه‌‌له‌سه‌ر‌حسابی‌نه‌مسا بوو_،ده‌قی‌په‌یماننامه‌که‌‌ده‌لێ،ئه‌گه‌ر‌یه‌کێک‌له‌م‌دوو‌وڵته‌‌هێرشیان‌کرده‌‌سه‌ر‌وڵتێکی‌تر‌وڵتی‌دووه‌م بێ‌لیه‌ن‌ده‌وه‌ستێ،واته‌‌ئه‌گه‌ر‌روسیا‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌نه‌مسا‌ئه‌ڵمانیا‌بێ‌لیه‌ن‌ده‌بێ. به‌م‌شێوه‌یه‌‌ناکۆکیه‌کانی‌نێوان‌روسیا‌و‌ئه‌ڵمانیا‌قولتر‌ده‌بوون‌ئه‌و‌کاته‌ش‌ڕونتر‌بوو‌که‌‌په‌شێوی‌و نائارامی‌گه‌ڕایه‌وه‌‌بولگاریا‌و‌روسیاش‌له1887سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌پادشای‌بولگاریا‌فه‌ردیناند‌ئۆڤ ساکس‌کۆبرج‌له‌‌سه‌رته‌ختی‌پادشایه‌تی‌وه‌لنێ،بۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌نه‌مسا‌به‌‌توندی‌دژی‌وه‌ستا. کاتێک‌قه‌یسه‌ری‌روسی‌ئاماژه‌ی‌به‌کار‌هێنانی‌هێز‌کرد‌دژی‌نه‌مسا،بسمارک‌لیه‌نگریی‌له‌‌نه‌مسا‌کرد به‌‌ئاماژه‌‌دان‌به‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌دووقۆڵی‌که‌‌له‌‌شوباتی1887ده‌قی‌په‌یماننامه‌که‌ی‌بڵو‌کرده‌وه.له‌م‌دۆزه ئیتالیاو‌بریتانیا‌ش‌دژی‌روسیا‌بوون،ئه‌وسا‌روسیا‌ئاستی‌لوازیی‌خۆی‌زانی‌ئه‌گه‌ر‌بیه‌وێ‌ووشه‌ی‌خۆی به‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگای‌ئه‌وروپیدا‌بسه‌پێنێ.هه‌وڵه‌کانی‌دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌جدی‌نه‌بوون‌بۆیه په‌یماننامه‌که‌ی)دوباره‌‌متمانه‌‌بوون(سه‌ری‌نه‌گرت‌و‌پوچه‌ڵکرایه‌وه.
ئیتر‌دۆخه‌کان‌هانی‌روسیایان‌ده‌دا‌تا‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌ئیمزا‌بکات،فرانساش‌له‌‌ژوانی‌ئه‌و رۆژه‌دا‌بوو،هانده‌ره‌کانی‌په‌یماننامه‌که‌ی‌روسیی‌فه‌ره‌نسی‌ته‌نها‌سه‌ربازی‌نه‌بوون‌به‌ڵکو‌ئابووری‌و سیاسیش‌بوون. ده‌توانین‌فاکته‌ره‌‌سه‌ره‌کیه‌کانی‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانه‌‌ی‌روسیی‌فه‌ره‌نسی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌دیاری‌به‌که‌ین: _1له‌‌روی‌باری‌ئابووری،له‌و‌کاته‌ی‌روسیا‌روی‌له‌‌فراوانخاوزیی‌ئیمپڕیالزمی‌کردبوو،به‌ده‌ست دواکه‌وتنی‌پیشه‌سازی‌یه‌وه‌‌ده‌یناڵند،بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌دوو‌ئامانجه‌‌بهێنێته‌‌دی‌ده‌بووایه‌‌دوو‌ئامراز‌دابین‌بکات :سه‌رمایه‌و‌پسپۆری،ئه‌ڵمانیا‌وبریتانیا‌حه‌زیان‌له‌‌به‌هێز‌بوونی‌روسیا‌نه‌ده‌کرد،که‌وایه‌‌فرانسا‌تاقه‌‌وڵت بوو‌که‌‌بتوانێ‌سه‌رمایه‌و‌پسپۆری‌پێشکه‌ش‌به‌‌روسیا‌بکات،ئه‌م‌که‌ش‌و‌هه‌وایانه‌‌له‌‌دبلۆماسیه‌کان‌شاراوه نهبوون. بۆیه‌‌قه‌رزه‌کانی‌روسی‌له‌فرانسا‌مه‌دایه‌کی‌باشیان‌به‌خۆوه‌‌بینی،فرانسا‌بۆ‌‌کێشانی‌هێلی‌ئاسنینی‌روسی به‌ره‌و‌رۆژهه‌لت‌و‌بۆ‌پسپۆریی‌رێگه‌وبانه‌کانی‌و‌دامه‌زراندنی‌کارگه‌‌پیشه‌سازیه‌کان،هاوکاریه‌کی‌باشی روسیای‌کرد. _2له‌‌لیه‌ن‌هه‌موو‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپا‌روسیا‌وڵتێکی‌حه‌زلێنه‌کراو‌بوو،گالته‌‌پێکردنی‌له رۆژنامه‌و‌کۆشکه‌‌پادشاییه‌کان‌کارێکی‌ئاسایی‌بوو،به‌‌تایبه‌ت‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌دۆستایه‌تیی‌ئه‌ڵمانیای‌له‌ده‌ست دا،فرانسا‌به‌م‌هه‌ست‌بڕیندارکردنانه‌ی‌ده‌زانی،روناکبیره‌کانیشیان‌هه‌ستیان‌به‌و‌پێویستیه‌‌ده‌کرد‌که‌‌روسیا ده‌بێ‌هاوبه‌ستیه‌کی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێکی‌ئه‌وروپیی‌به‌هێز‌هه‌بێ‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌سه‌نته‌ری‌هێزه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا ونه‌مساو‌بریتانیا‌بدوێ.ئه‌م‌بۆچونه‌ی‌روسه‌کان‌فه‌رنسا‌هه‌ستی‌پێ‌ده‌کرد‌بۆیه‌‌توانیی‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆی‌بیان‌بقۆزێته‌وه،به‌تایبه‌ت‌دوای‌هاتنه‌‌کای‌کێشه‌‌ی‌بولگاریا. له‌‌کاتێکا‌بیری‌کۆماریی‌پێشکه‌وتن‌خوازی‌فه‌ره‌نسی‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌له‌یه‌ک‌دورکه‌وتنه‌وه‌ی روسیاو‌فرانسا،فرانسا‌توانیی‌به‌‌ده‌ستگیر‌کردنی‌هه‌ندێک‌له‌‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌و‌راده‌ست‌کردنیان‌به‌‌رژێمی روسیا،بۆ‌روسیا‌بسه‌لمێنێ‌که‌‌له‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌‌دانیه‌‌رژێمی‌قه‌یسه‌ری‌تێک‌بدات،ئه‌م‌ره‌فتاره‌ی‌فرانسا‌له‌‌نا و‌ده‌زگا‌حکومیه‌کانی‌روسیا‌ده‌نگیان‌دایه‌وه.روسیا‌ئه‌م‌چاکه‌ی‌فرانسای‌دایه‌وه‌‌کاتێک‌ئه‌ڵمانیا‌به هێزه‌کانی‌ده‌یه‌ویست‌ده‌ماری‌فرانسا‌بگرێت.کاتێک‌شه‌پۆڵی‌تۆله‌‌سه‌ندنه‌وه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌چر‌تر‌بوون‌له سه‌رده‌می‌جه‌نه‌رال‌بۆلنجیه16له‌شکری‌ئه‌ڵمانیاش‌جوله‌یان‌کرد،ئه‌وسا‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و‌فرانسا هه‌وڵیان‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌دا‌به‌ڵم‌روسیا‌به‌‌ئاشکرا‌پشتگیریی‌له‌‌فه‌رنسا‌کرد.ئه‌م‌گۆڕانانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌له یه‌ک‌تێگه‌یشتنێکی‌سیاسیانه‌‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌روسیا‌له‌‌ئابی1891که‌‌تێیدا‌هات‌سیاسه‌تی‌هه‌ردوک‌وڵت به‌رامبه‌ر‌به‌‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌ر‌هه‌ڕه‌شه‌‌یه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌بگونجێنرێت. 16ئهفسهرێکی گێل بوو ،گهیشته پلهی وهزیری جهنگ ،بهردهوام نهبوو کاتێک زانرا دهمارهکانی لهدهست دان وله فرانسا رایکرده دهرهوه
_3نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌ده‌رونی‌و‌سیاسی‌بۆ‌فرانسا‌کارێکی‌ئه‌وتۆ‌ناگه‌یه‌نێ‌ئه‌گه‌ر‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌‌یه‌کی سه‌ربازی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌روبدات،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌قه‌یسه‌ری‌روسیا‌بۆ‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌سه‌ربازی‌له‌‌ترسی ئهڵمانیا،په‌له‌ی‌نه‌بوو،به‌تایبه‌ت‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌سێقۆڵیه‌که‌ی‌ئیتالیاو‌نه‌مساو‌ئه‌ڵمانیا‌زۆر‌له‌‌روسیاو‌فرانسا ئامه‌ده‌‌تر‌بوو‌بۆ‌هه‌ر‌روداوێک،به‌ڵم‌نوێ‌کردنه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانیی‌سێقۆڵی‌له1891په‌له‌ی‌له‌‌روسیا‌کرد تا‌هه‌ردو‌وڵتی‌فرانساو‌روسیا‌به‌‌هۆی‌هاوپه‌یمانیه‌کی‌سیاسی‌وسه‌ربازی‌له‌یه‌ک‌ببه‌ستێته‌وه،ئه‌مه‌‌له دێسه‌مبه‌ری1893ئه‌نجام‌درا،ناوه‌ڕۆکی‌هاوپه‌یمانه‌که‌‌ده‌لێ:روسیا‌له‌ته‌ک‌فرانسا‌بووه‌ستێ‌ئه‌گه‌ر ئه‌ڵمانیا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌فرانسا‌یا‌ئیتالیا‌هاوکاری‌ئه‌ڵمانیا‌بکات‌له‌‌هێرشه‌کانی‌سه‌ر‌فرانسا،هه‌روه‌ها فرانسا‌په‌یمان‌ده‌دات‌که‌‌له‌‌ته‌ک‌روسیا‌بووه‌ستی‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌یا‌نه‌مسا‌هاوکاریی‌کرد له‌‌هیرشه‌کانی‌بۆ‌سه‌ر‌روسیا. ده‌رکه‌وتنی‌ئه‌و‌هاوپه‌یمانیه‌‌دوقۆڵیه‌ی‌فه‌ره‌نسیی‌روسی‌وه‌کو‌هێزێکی‌به‌رپه‌رچده‌ره‌وه‌‌دژی‌هاوپه‌یمانێتیی سێ‌قۆڵی‌لپه‌ره‌یه‌کی‌نوێ‌بوو‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌‌نێوده‌وڵه‌تییه‌کانی‌ئه‌وروپی.دوو‌کوتله‌ی‌دژ‌به‌یه‌ک‌دروست بوون‌ده‌بووایه‌‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایه‌‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌ببه‌ستن،یالیه‌نگری‌ئه‌م‌بن‌یا‌ئه‌و. به‌ڵم‌له‌ڕووی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌کوتله‌ی)هاوپهیمانێتییسێقۆڵی(له)هاوپه‌یمانێتیی‌دوقۆڵی(به‌هێز‌تر‌بوو، له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیانه: _1په‌ره‌سه‌ندنی‌ئابووری‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ده‌ره‌وه‌ی،باڵ‌ده‌ستیه‌کی‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌خشی‌بوویه‌‌هه‌ر نه‌بێ‌له‌گه‌ڵ‌ئاستی‌ئه‌و‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌فه‌ره‌نسی‌ده‌هاتنه‌وه‌‌که‌‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌به‌ده‌ستی هێنابوو.ئه‌مه‌‌له‌‌کاتێکا‌روسیا‌به‌ده‌ست‌دواکه‌وتویی‌و‌داته‌پینی‌ئابووری‌وبرسێتی‌ونه‌خۆشیه‌کانه‌وه ده‌یناڵند،جیاوازیه‌کی‌ئه‌وتۆی‌نه‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وروپا‌له‌‌کۆتاییه‌کانی‌چه‌رخی‌ناوه‌ڕاست. _2ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌مه‌جه‌ر‌کێشه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کانی‌هه‌بوو،ده‌کرا‌روسیا‌ده‌ست‌به‌م‌خاله‌‌لوازه‌وه بگرێ،به‌ڵم‌کێشه‌و‌گیرو‌گرفته‌‌ناوه‌خۆییه‌کانی‌روسیاش‌هه‌ڕه‌شه‌‌یان‌له‌‌بنیاتنانه‌وه‌ی‌قه‌یسه‌ر‌ده‌کردن. _3له‌‌روی‌سه‌ربازییه‌وه‌‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانێتیی‌دووقۆڵی‌ده‌بووایه‌‌له‌‌له‌یه‌ک‌به‌ره‌‌زیاتر‌شه‌ڕ‌بکه‌ن هه‌روه‌ها‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌ش‌هه‌مان‌شێوه،هه‌ر‌نه‌بێ‌په‌یوه‌ندیی‌به‌رده‌وام‌له‌‌نێوان‌وڵتانی هاوپه‌یمانێتیی‌سێقۆڵی‌هه‌یه‌‌به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌لی‌روسیا‌وفرانسا‌نیه. _4بوونی‌ئه‌م‌دوو‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌به‌س‌بوون‌بۆ‌نانه‌وه‌ی‌په‌شێوی‌له‌‌ئه‌وروپا.ئه‌وه‌ی‌په‌شێویه‌کانیان‌توند تر‌کردبوون،هه‌وڵی‌لیه‌نه‌کان‌بوون‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌لیه‌نگرانیان‌له‌‌وڵتانی‌ئه‌وروپی،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته فرانسا‌چاوی‌بریبووه‌‌رکابه‌ره‌‌که‌ی)ئینگلته‌را(.هه‌ر‌واش‌بوو‌هه‌ڵوێستوه‌رگرتنی‌ئینگلته‌را‌کۆتایی‌به هه‌ردو‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌‌ده‌هێنا،ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌بوونی‌هه‌ردو‌وڵته‌‌زه‌به‌لحه‌که)ئهمهریکا،ژاپۆن(له هه‌ردو‌سه‌ری‌کشوه‌ره‌‌کۆنه‌که،به‌ڵم‌ئه‌وان‌نیازیان‌نه‌بوو‌به‌شداری‌درێژه‌‌پێدانی‌شه‌ڕه‌کان‌بکه‌ن‌ته‌نها‌له کاتی‌گونجاو‌وسه‌رکه‌وتنی‌مسۆگه‌ردا‌نه‌بێ.
ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌دووقۆڵیه‌‌ی‌روسیی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌کاتێکدا‌بوو‌که‌‌عه‌سکه‌رتارێتی‌و‌ئیمپڕیالیزمێتیی ئه‌ڵمانیا‌له‌سه‌ر‌شێوه‌ی‌سیاسه‌تی‌ئیمپڕیالیزمی‌فه‌رنسیی‌روسی‌بوو‌که‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌دروست‌بوونی مه‌ترسی‌لی‌ئینگلته‌را،له‌‌دروست‌بوونی‌زه‌به‌لحێک‌له‌و‌دیو‌ده‌ریاوه.دواتر‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌دو‌قۆڵیه‌ی فه‌ره‌نسیی‌روسی‌له‌و‌کاته‌دا‌بوو‌که‌‌روسیا‌روه‌و‌رۆژهه‌لت‌له‌‌مه‌نشوریاو‌کۆڕیابۆ‌فراوان‌بوون هه‌نگاوی‌ده‌نا،که‌‌ئه‌مانیش‌له‌‌ئامانجه‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌ژاپۆنی‌بوون. هه‌روه‌ها‌ئه‌وسا‌بوو‌که‌‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌ستی‌ئیمپڕیالیزمێتیی‌بۆ‌فلیپین‌درێژ‌کردبوو‌به‌‌تایبه‌ت‌له1893کاتێک هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌ئیسپانیاو‌داگیری‌کراد.واته‌‌له‌‌دوای‌ساڵه‌کانی‌نه‌وه‌ت‌پارسه‌نگی‌هێزی‌نێوده‌وڵه‌تی به‌هۆی‌بوونی‌سێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که)ئینگلته‌را،ئهمهریکا،ژاپۆن(له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌سیسته‌می‌هاوپه‌یمانێتی سه‌قامگیر‌نه‌بوو.مه‌وداکانی‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌و‌رێککه‌وتن‌جاروبار‌وڵته‌کانی‌به‌ره‌و‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتی‌و ئه‌و‌هاوپه‌یمانێتی‌ده‌برد،بۆ‌بێ‌به‌ختی‌چاره‌نوسی‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌رسێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که)ئینگلته‌را،ئهمهریکا، ژاپۆن(به‌ره‌و‌هاوکاری‌کردن‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانێتیی‌دوو‌وڵته‌که)راسیا،فرانسا(هه‌نگاویان‌ده‌نا،که‌‌به )سیسته‌می‌گونجانی‌دۆستانه(ناونرا. گونجانی)ويفاق(به‌ريتانیی‌ژاپۆنی 1902 بریتانیا‌له‌‌نیوه‌ی‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌شانازیی‌به‌‌گۆشه‌گیری‌یه‌وه‌‌ده‌کر،هه‌ندێک‌له‌‌مێژوو‌نوسان به)شکۆ(ناویان‌ده‌برد.خۆی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ناو‌کشوه‌ر‌دور‌خستبووه‌وه‌‌نه‌‌له‌‌شه‌ڕی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیا‌و‌نه له‌‌شه‌ڕی‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌شداریی‌نه‌کرد.ته‌نها‌ئه‌و‌وڵته‌‌مه‌زنانه‌‌به‌شداریان‌تێدا‌ده‌کرد‌که‌‌ترسیان خستبوه‌‌دڵی‌هه‌موو‌که‌سێک‌هه‌ر‌کاته‌ی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌بکه‌وتبایه‌‌مه‌ترسی‌ده‌ست‌له‌‌کاروباره‌‌کان وه‌رده‌ده‌ن،له‌‌ماوه‌ی‌نێوان‌شه‌ڕی‌قه‌ره‌م‌وسه‌ره‌تاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌نه‌کرد‌که‌‌هیچ‌له وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌توانایاندا‌بێ‌له‌‌هه‌رشوێنێک‌له‌‌شوێنه‌کانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌خۆی‌گورزێکی‌لێ بووه‌شێنێ،هه‌ر‌له‌‌ئوسترالیا‌تا‌بۆرما‌ومه‌لیۆ‌وهیند‌و‌عه‌ده‌ن‌و‌ودۆڵی‌نیل‌و‌کاب‌و‌هه‌موو موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌ئه‌فریکا‌وئه‌مه‌ریکای‌ناوه‌ڕاست.ئه‌و‌کات‌که‌شتیگه‌لیی‌دوو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌که‌شتیگه‌لی وڵته‌‌ده‌ریاییه‌کانی‌تر‌بوو.له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌هه‌ستی‌به‌‌دڵنیایی‌وئازادی‌ده‌ریاوانی‌وهه‌ست‌به‌‌توانابوون‌له سه‌پاندنی‌چاره‌سه‌ریه‌کانی‌بۆ‌کێشه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌ده‌کرد،وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له1878له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین ئه‌نجام‌درا. به‌ڵم‌دۆڕاندنی‌فرانسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌له)(1871و‌وه‌ده‌رکه‌وتنی‌هاوپه‌یمانیی‌دووقۆڵی‌وهاوپه‌یمانی سێ‌قۆڵی‌و‌گۆشه‌گیریه‌که‌ی‌بریتانیا‌ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌بوونه‌‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانی.ئهم گۆڕانانه‌‌هه‌موویان‌به‌ره‌یه‌کی‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌پێک‌ده‌هێنا،له‌م‌گۆڕانانه‌‌هێچ‌پێکهاته‌یه‌کی‌به‌تین‌له به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نه‌ده‌هاتنه‌‌کا،دروست‌بوونی‌هاوپه‌یمانی‌دووه‌م‌و‌سێیه‌م‌مانای‌ئه‌وه‌یه‌‌هه‌ر‌کاتێک
بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌رکابه‌ره‌که‌ی)فرانسا(بکه‌وێته‌‌جه‌نگ‌ئه‌وا‌روسیا‌له‌‌دژی‌ده‌وه‌ستێ،ده‌کرێ‌بڵێین‌ئه‌م ئه‌گه‌ره‌‌نزیک‌بوو‌له‌‌هاوپه‌یمانی‌سێ‌قۆڵیه‌که‌‌رو‌بدات‌که‌‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌باشیشی‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌هه‌یه. فاکته‌ره‌‌بنه‌ڕه‌تیه‌که‌ی‌ئه‌م‌په‌یوه‌ندیه‌‌دۆستایه‌تیه‌‌هاوکێش‌‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌فاکته‌ری‌ناکۆکی‌که‌‌له‌‌نێوان‌فرانساو بریتانیا‌دا‌هه‌بوون،هه‌روه‌ها‌له‌‌نێوان‌روسیا‌وبریتانیا‌چ‌له‌‌به‌ره‌ی‌ئه‌وروپی‌یا‌له‌‌به‌ره‌کانی‌تری ئیمپڕیالیزمی‌له‌‌ئه‌فریکا‌و‌ئاسیا،ئه‌و‌کاته‌ی‌داگیرکاریه‌کانی‌روسی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌له‌‌دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌به‌ریتانی‌فراوان‌بوون‌ئه‌وسا‌بریتانیا‌به‌دوای‌هاوپه‌یمانێکدا‌ده‌گه‌را،به‌ڵم‌ئه‌م‌کاره کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو،فاکته‌ری‌بڕیارده‌ر‌له‌م‌دۆزینه‌وه‌یه‌‌دۆزینه‌وه‌ی‌کوتله‌ی‌گونجاو‌بوو‌له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیدا،له‌‌سه‌ر‌بنه‌مای‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌هاوبه‌شه‌کان‌ده‌بووایه‌‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌بدرێت. بۆئه‌وه‌ی‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌بریتانیا‌له‌‌گۆشه‌گیری‌ده‌رچێ‌و‌بۆی‌رونده‌بێته‌وه‌‌کێ‌هاوپه‌یمانه‌‌و‌ده‌توانێ‌کێ هه‌لبژێرێ،بریتانیا‌به‌‌گه‌ڵێک‌قۆناغدا‌تێپه‌ری‌ئه‌وسا‌به‌ڕونی‌رێگاکه‌ی‌لێ‌به‌دیار‌که‌وت،ئه‌م‌قۆناغانه‌ش بریتی‌بوون‌له: ا/هه‌وڵه‌کانی‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌و‌هه‌ره‌س‌هێنانیان. ب/به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێکی‌مه‌زنی‌نا‌ئه‌وروپی)ویفاقی‌ژاپۆنیی‌به‌ریتانی(. ج/دۆستایه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ردوو‌وڵتی‌هاوپه‌یمانی‌دوقۆڵی)روسیا،فرانسا(. ده‌با‌چاوێکیش‌به‌و‌گۆڕانانه‌‌دا‌بخشێنین. هه‌ندێک‌هۆکاری‌نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌بریتانیا‌وئه‌ڵمانیا‌هه‌بوون‌گرنگترینیان: _1وێڕای‌گومان‌له‌یه‌ک‌کردن‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌گه‌لی‌به‌ریتانی‌وئه‌ڵمانی‌رون‌و‌به‌هێز‌بوون،گه‌ڵێک‌جار بانگه‌وازی‌یه‌ک‌خستنه‌وی‌ره‌گه‌زی)تیۆتۆنی(ده‌کرا،که‌‌ره‌چه‌له‌کی‌هه‌ردو‌گه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌وبه‌ریتانی‌بوو، دیسان‌په‌یوه‌ندیه‌‌دۆستایه‌تیه‌کانی‌نێوان‌هه‌ردوو‌خانه‌وواده‌ی‌پادشاکانیان‌ته‌واوکه‌ری‌هاوپه‌یمانی‌ده‌بوون، ئه‌مه‌و‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌ده‌بوه‌‌‌نه‌وه‌ی‌فیکتۆریای‌شاژنی‌بریتانیا)(1901 _1836ئه‌م‌نه‌وه‌یه‌‌کۆشک وته‌لرو‌دێکانی‌به‌ریتانیی‌ل‌خۆشه‌ویست‌بوون،هه‌روه‌ها‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌رۆشنبیریی‌باش‌له‌‌نێوان زانکۆکانی‌به‌ریتانی‌وئه‌ڵمانی‌دا‌هه‌بوون‌به‌رهه‌مه‌‌ئه‌ده‌بیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌بریتانیا‌ره‌واجیان‌هه‌بوو. _2ئه‌وه‌ی‌له‌سه‌ر‌به‌ریتانیه‌کان‌ده‌زانرێت‌وه‌کو)پادشا‌وحکومه‌ت‌وگه‌لی‌به‌ریتانی(ئه‌م‌دیارده‌‌فانتاستی‌و کۆمه‌ڵیه‌تیانه‌‌به‌هه‌ند‌وه‌رده‌گیران‌و‌سه‌رنجی‌خه‌لکیان‌وه‌رده‌گرتن،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌هانی‌هاوپه‌یمانێتیان ده‌دات‌ده‌سکه‌وته‌‌سه‌ربازی‌وسیاسی‌و‌ئابووریه‌کانه،به‌‌دیدی‌هه‌ندێک‌له‌‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌به‌ریتانی‌ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌نجامی‌باشیان‌ده‌بێ.بازرگانێتیی‌به‌ریتانی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌بازاڕیان‌خۆش‌بوون، هه‌روه‌ها‌که‌شتیگه‌لی‌بریتانیای‌به‌‌هێز‌ترین‌که‌شتی‌گه‌لی‌دونیا‌بوو‌به‌بێ‌ململنێ‌به‌ڵم‌سوپاکه‌ی‌وانه‌بوو، سوپای‌ئه‌ڵمانیا‌به‌هێز‌ترین‌سوپای‌دونیا‌بوو،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌وبۆ‌ته‌واوکردنی‌هه‌ردوو‌هێزه‌که‌‌تا‌بتوانن
له‌‌دونیا‌ووشه‌ی‌بیستراویان‌هه‌بێ‌وبتوانن‌ئاشتی‌به‌سه‌ر‌دونیادا‌بسه‌پێنن‌ئه‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌یان‌به به‌رژه‌وه‌دنی‌ده‌بینی. _3فرانسا‌بریتانیای‌بێزرا‌کردبوو‌له‌‌داگیرکردنی‌میسردا،بۆ‌به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی‌بریتانیا‌پێویستیی‌به پشتگیریی‌هاوپه‌یمانێتیی‌سێ‌قۆڵی‌هه‌بوو‌بۆ‌چه‌سپاندنی‌داگیرکاریی. که‌ش‌وهه‌واکان‌مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌یان‌دکرد‌که‌‌هه‌رکاتێک‌بریتانیا‌له‌م‌‌گۆشه‌گیریه‌‌ده‌رچێ‌ئه‌وه‌‌حه‌تمه‌ن به‌ره‌و‌هاوپه‌یمانی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌نگاو‌ده‌نێ‌چونکه‌‌مه‌وداکانی‌به‌‌گژیه‌ک‌داچوون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌که‌م بوون_ئه‌مه‌‌له‌‌سه‌ره‌تا_
17
له‌‌کاتێکا‌قه‌یرانه‌کانی‌نێوان‌بریتانیا‌و‌هاوپه‌یمانی‌دوقۆڵی)روسیاو‌فرانسا(زۆربوون،بهڵم هاوپهیمانێتییسێقۆڵی)ئهڵمانیا،نمسا،ئیتالیا(به‌رده‌وام‌بانگه‌وازی‌ئه‌وه‌یان‌ده‌کرد‌که‌‌ئاژاوه‌و‌ناکۆکی‌له ئوروپا‌نه‌نێنرێته‌وه،ئه‌مه‌ش‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌بریتانیادا‌بوو،فرانسا‌به‌‌هه‌موو‌هزێکیه‌وه‌‌کاری‌بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆیرن‌ده‌کرد‌به‌هه‌ر‌شێوه‌یه‌ک‌بێت، به‌هۆی‌ئه‌و‌رۆله‌ی‌روسیا‌دوای‌شه‌ڕه‌کانی‌نێوان‌چین‌و‌ژاپۆن‌له1895دا‌ده‌گێرا،ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌بۆ بریتانیا‌زه‌رور‌بوو.
18
ده‌قی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌ش‌که‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ژاپۆن‌دا‌بوو‌بریتی‌بوو‌له: _1سه‌ربه‌خۆبونی‌کۆڕیا‌که‌‌سه‌ر‌به‌‌چین‌بوو،ژاپۆن‌مه‌به‌ستی‌بوو‌به‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌ڕێ‌بۆ‌داگیر‌کردنی کۆریا‌خۆشبکا، _2چین‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ژاپۆن‌ده‌ست‌له)ته‌رومۆزا(و)بیسکادۆرس(و‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌لیاوتۆنج هه‌لده‌گرێت،بۆرت‌ئه‌رسه‌ری‌به‌نده‌ریش‌له‌‌روی‌ده‌ریاوانی‌به‌‌درێژایی‌ساڵ‌ئازاد‌ده‌بێ. _3قه‌ره‌بوو‌یه‌کی‌زۆری‌یابان‌بکرێته‌وه. _4ژاپۆنیه‌کان‌مافی‌دادوه‌ری‌له‌‌چین‌وه‌ده‌ست‌دێنن‌وه‌کو‌ئه‌وروپیه‌کان‌که‌‌له‌‌چین‌هه‌یان‌بوو19ئهم ده‌رکه‌وتنه‌‌به‌‌هێزه‌ی‌ژاپۆن‌له‌‌بوواره‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئه‌وروپی‌له‌‌چین‌مایه‌ی‌رق‌و‌کینی‌هه‌موویان بوو،جگه‌‌له‌‌بریتانیا.ئهوهبووله23نیسانی1895هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌روسیا‌و‌فرانسا‌وئه‌ڵمانیا‌به‌ناوی پاراستنی‌یه‌کیه‌تیی‌چینه‌وه‌‌گه‌فێکیان‌بۆ‌ژاپۆن‌نارد،له‌‌ژێر‌فشار‌وداخوازیی‌ئه‌م‌وڵته‌‌مه‌زنانه‌‌ژاپۆن ناچار‌بوو‌هێزه‌کانی‌له‌‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌لیاوتۆنج‌بکێشێته‌وه.به‌ڵم‌ئه‌م‌سێ‌وڵته‌‌به‌مه‌‌نه‌وه‌ستان‌بێ‌گوێدانه یه‌ک‌پارچه‌یی‌خاکی‌چین‌به‌‌هه‌رسێکیان‌چینیان‌تیا‌برد. 17لهسهر فراوانخوازی ناکۆکی کهوته نێوان بریتانیا و ئهڵمانیا لهسهر ئهوه رێککهوتن له رۆژههلتی ئهفریکا وڵته کان بهم شێوهیه دابهش کهن تهنجانیقا بۆ ئهڵمانیا کینیا وئۆگهندا وسۆماڵ بۆ بریتانیا بهڵم بریتانیا دورگهی هیلجۆلند ی به ئهڵمانیا بهخشی بهرامبهر بهوه ناوچهی ویتۆ ی له رۆژههلتی ئهفریکا له ئهڵمانیا وهرگرت. 18ئهو شهڕه بۆ ئهوکات دهگهڕێتهوه کاتێک ژاپۆن لهرێگهی داگیرکردن ،مهبهستی وهدهست هێنانی نئیمپڕاتۆریهتێکی ئیمپڕیالیزمی بوو،له ئهنجام لهگهڵ دراوسێکه ی )چین( کهوته جهنگ ،له ئاکام شکستی به چین هێنا و ناچاری کرد پهیماننامهی )شیمونسکی( ئیمزا بکات. 19لهشێوهی تایبهتمهندیهکانی بێگانهکان له رۆژههلتی ناوهڕاست.
*روسیا)پۆرت‌ئاسه‌ر(یداگیرکرد. *ئه‌ڵمانیاش)شانتۆنج(یداگیرکرد. *فرانساش)کوانج‌تشوان(یداگیرکرد. *ئینگلیزیش‌له‌‌وه‌ڵمی‌ئه‌مه)وای‌های‌وای(یداگیرکرد. بۆچونی‌بریتانیا‌داگیر‌کردنی‌به‌نده‌ری)بۆرت‌ئارسه‌ر(له‌لیه‌ن‌روسیاوه‌‌دورنیه‌‌بکرێته‌‌بنکه‌یه‌کی سه‌ربازی‌که‌‌مه‌ترسیی‌زۆر‌له‌سه‌ر‌دروست‌بوونی‌جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانی‌دورست‌ده‌که‌ن، پتر‌له‌‌به‌ره‌یه‌کی‌شه‌ڕ،به‌مه‌ش‌پارسه‌نگی‌هێزه‌کان‌ده‌گۆردرێن‌لێره‌دا‌‌دیسان‌زه‌روره‌تی‌هاوپه‌یمانێک‌بۆ بریتانیا‌سه‌ری‌هه‌ڵدایه‌وه،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌یه‌که‌م‌ئاراسته‌کان‌روه‌و‌ئه‌ڵمانیا‌بوون. داخوازی‌وبانگه‌وازه‌کانی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌یشتبوونه‌‌لوتکه،کاتێک‌جۆزیف‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری 1899له‌‌گوتارێکی‌دا‌ووتی: )کارێکی‌تری‌گرنگ‌هه‌یه‌‌که‌‌له‌‌دیدی‌سیاسه‌تمه‌داران‌داخوازیه‌که‌‌پێویسته‌‌ئه‌نجام‌بدرێت،ئه‌ویش‌چیتر درێژه‌‌نه‌دانه‌‌به‌و‌گۆشه‌گیریه‌ی‌بریتانیا‌له‌‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا.به‌دیدی‌من‌هه‌ر‌کاتێک‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌‌هاته‌‌سه‌ر جێبه‌جێ‌کردن‌من‌پێم‌باش‌و‌ئاساییه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌بکه‌وینه‌‌هاوپه‌یمانێتی(. هه‌روه‌ها‌ووتی: )له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتن‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ریکا_ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیاشی‌له‌گه‌ڵ‌بێ_کاریگه‌ریی‌زیاتر‌له‌سه‌ر‌پاراستنی ئاسایشی‌دونیا‌ده‌بێ‌باشتر‌له‌‌هه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک. بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌بریتانیا‌هه‌وڵی‌فریو‌دانی‌ئه‌ڵمانیای‌دا‌به‌‌کردنه‌وه‌ی‌مه‌راکش‌له‌به‌رده‌م‌توانا‌به‌هێزیه‌کانی سه‌ربازی‌و‌سیاسی‌وئابووری‌ئه‌ڵمانی،به‌هۆی‌پڕبایه‌خی‌مه‌غریبه‌وه‌‌ئه‌ڵمانیا‌گرنگیی‌زۆری‌به‌‌مه‌غریب دهدا،ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌بتوانێ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ئه‌غادیر‌دابگرێ‌ده‌توانێ‌بیکاته‌‌بنکه‌یه‌ک‌له‌وێوه‌‌روه‌و‌ئه‌فریکا ده‌رچێ،دیسان‌سود‌وه‌رگرتن‌له‌‌کانزا‌و‌بوواری‌بازرگانی‌ئامانجێکی‌تری‌ئیمپڕیالیزمیه‌که‌‌بوون. به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م‌داخوازیه‌ی‌بریتانیای‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌تا‌دواتریش‌کێشمه‌‌کێش‌و‌توێژینه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌ره‌ت کردنه‌وه‌ی‌ولهالم‌وقه‌یسه‌ری‌ئه‌ڵمانی‌هه‌بوون‌بۆ‌زانینی‌هۆکاره‌کانی‌ئه‌م‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌یه.
ولهالم
هه‌ندێک‌مێژوو‌نوس‌ئه‌م‌ره‌تکردنه‌وه‌یه‌‌بۆ‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌ئه‌م‌دواییه‌ی‌بریتانیا‌ده‌گه‌رێننه‌وه‌‌کاتێک‌ئه‌ڵمانیا له‌شه‌ڕه‌کانی‌یه‌کگرتن‌له‌‌ساڵه‌کانی1871 _ 1863به‌‌قۆناغێکی‌ناله‌‌بار‌دا‌تێ‌ده‌په‌ری،به‌ریتانیه‌کان دڵیان‌لی‌دانیمارک‌و‌نه‌مسایی‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بوو.سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌ش‌کاتێک‌فرانسا‌توشی‌شکسته‌کانی ساڵی1870ده‌بێ‌بریتانیا‌ئه‌م‌هه‌لنه‌‌ناقۆزێته‌وه‌و‌ئاستی‌ململنێکانی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌که‌م‌ده‌کاته‌وه‌‌تا ئه‌وکاته‌ی‌فرانسا‌توانیی‌بێته‌وه‌‌سه‌ر‌پێ‌و‌به‌‌روی‌ئه‌ڵمانیا‌ی‌زه‌به‌لح‌بووه‌ستێته‌وه. مێژوو‌نوسی‌ئینگلیز)گرانتو‌تمبلی(هۆکاره‌که‌‌بۆئه‌وه‌‌ده‌گێرێته‌وه‌‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌به‌رامبه‌ر‌به ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌له‌‌سه‌رکوت‌کردنی‌روسیا‌جیاوازیی‌هه‌یه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئینگلیز،ئه‌و‌کاته‌ی‌روسیا‌هه‌وڵی فراوانخوازیی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌ده‌دا،ئه‌وسا‌ئینگلیزه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌روسه‌کان‌زۆر‌توند‌بوون‌به‌ڵم ئه‌ڵمانه‌کان‌وانه‌بوون. به‌‌مه‌زنده‌ی‌ئێمه‌‌ئه‌وسا‌بریتانیا‌به‌دوای‌هاوپه‌یمانێکدا‌ده‌گه‌را‌ئه‌ویش‌ئه‌ڵمانیابوو‌به‌ڵم‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچی‌پێ بدا،دیاره‌‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌دوای‌زۆردا‌ده‌گه‌را‌له‌‌ودیو‌ده‌ریا‌به‌ڵم‌بۆ‌هه‌ر‌شوێنێک‌بچوبا‌له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌به‌ریتانی‌به‌یه‌کیان‌داده‌دا.ئه‌مه‌‌سه‌ره‌تای‌گۆڕانه‌کانی‌هه‌ڵوێستی‌بریتانیا‌بوون‌بۆ‌گه‌ڕان به‌دوای‌هاوپه‌یمانێک. ئه‌م‌گۆڕانانه‌‌توندتر‌بوون،هه‌ر‌ئه‌وه‌نده‌ش‌نا‌به‌ڵکو‌په‌یوندیه‌‌دۆستایه‌‌تیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌وبریتانیا‌به‌هۆی سیاسه‌تی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌و‌بووژانه‌وه‌ی‌ده‌ریاوانیی‌ئه‌ڵمانی‌تێک‌چون. له‌به‌ر‌ئه‌مه‌‌بریتانیا‌کاری‌کرد‌بۆ: 20
_1له‌ناو‌بردنی‌هه‌ردو‌کۆماری‌بووێر.
_2رێگه‌‌نه‌دا‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌پڕۆژه‌ی‌هێلی‌ئاسنینی‌به‌رلین_به‌غد_کوێت‌جێبه‌جێ‌بکات. ئه‌وه‌ی‌زانراوه‌‌هۆڵه‌ندیه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر)راس‌الرجاء‌الصالح(داگرت‌بوو‌به‌ڵم‌دواتر‌له‌‌ماینه‌ی شه‌ڕه‌کانی‌ناپۆلیۆن‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌هۆڵه‌ندی)بوێر(نه‌یان‌توانی‌له‌ژێر‌حوکمی‌ئینگلیزه‌کان‌خۆیان راگرن‌به‌تایبه‌ت‌چونکه‌‌بازرگانیی‌کۆیله‌کانی‌لێ‌قه‌ده‌غه‌‌کردبوون‌ئه‌مه‌ش‌گورزێکی‌ئابووریی‌کاریگه‌ر بوو‌به)بوێر(یه‌کان‌که‌وت،بۆیه‌‌زۆربه‌یان‌بڕیاری‌کۆچ‌کردنیان‌بۆ‌باکور‌دا‌له‌وێش‌دوو‌کۆماری 20
ترسنفال و ئۆرنج...
)ترنسفال‌و‌ئۆرنج(یان‌دامه‌زراند.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌زێر‌وئه‌لماس‌له‌وێ‌دۆزرایه‌وه‌‌ئیتر‌لێشاوی لێکۆله‌ره‌وه‌‌ئابووریناسه‌‌کانی‌ئینگلیز‌ده‌ستیان‌پێ‌کرد.هه‌رزو‌بوونه‌‌ده‌سه‌ڵت‌دار‌به‌‌ئابووریی‌ئه‌و ناوچه‌یه‌‌کاریان‌بۆ‌ئه‌وه‌‌کرد‌ئه‌م‌دوو‌کۆماره‌‌بخه‌نه‌‌ژێر‌سپارده‌ی‌بریتانیا‌نه‌ک‌به‌‌خۆشی‌خۆیان‌به‌ڵکو‌به زۆره‌ملی. به‌ڕاستی‌بریتانیا‌شاره‌زایی‌بارو‌دۆخه‌کانی‌خۆی‌بوو‌ده‌یزانی‌ئه‌گه‌ر‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر‌ئه‌و‌دوو‌کۆماره‌‌و داگیریان‌کات،هه‌ڵوێسته‌کان‌به‌چی‌ده‌گه‌ن‌له‌‌هه‌مان‌کاتیش‌له‌‌هاوڵتیانی‌را‌ده‌بینی‌که‌‌کار‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته ده‌که‌ن‌به‌ڵم‌به‌‌شێوازێکی‌تر،بۆ‌نمونه‌‌هێرشه‌‌سه‌رنه‌که‌وتوه‌که‌ی‌دکتۆر‌جیمسۆن‌له‌‌دێسێمبه‌ری1895به مه‌به‌ستی‌داگیرکردنی‌ترنسفال،حکومه‌تی‌بریتانیا‌خۆی‌له‌م‌هێرشه‌‌بێ‌به‌ری‌کرد،به‌ڵم‌ولهالم‌ی‌دووه‌م دڵنیا‌بوو‌که‌‌ئه‌م‌هێرشه‌‌ته‌نها‌پیلنێکی‌به‌ریتانیه‌‌و‌هیچیتر‌نا،بروسکه‌یه‌کی‌پیرۆزبایی‌بۆ‌کروگه‌ر‌ی فه‌رمانده‌ی‌ترنسفال‌ناردبه‌‌بۆنه‌ی‌شکست‌پێهێنانی‌هێرشه‌که. ئه‌م‌کاره‌ی‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌هه‌ستێکی‌ناره‌حه‌تیی‌ئه‌ڵمانیای‌دژی‌بریتانیا‌ده‌رده‌خست‌ده‌کرێ‌بڵێین‌ئه‌مه هه‌ڵوێستی‌هه‌موو‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپا‌بوو‌به‌ڵم‌حکومه‌تی‌بریتانیا‌و‌رۆژنامه‌کانی‌هه‌موو سه‌نگێکی‌خۆیان‌خستبووه‌‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌ده‌ر‌بڕینی‌ناڕه‌زایی.هه‌ست‌وهه‌ڵوێسته‌کانی‌خه‌ڵکی‌به‌ریتانی هه‌موویان‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌هه‌لچون‌دابوون،ئه‌وه‌‌چونکه‌‌مه‌سه‌له‌ی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ئارادا نه‌مابوو،ته‌نها‌به‌دوای‌پاساوێکدا‌ده‌گه‌را‌بۆ‌هه‌ڵگیرساندنی‌جه‌نگ‌دژی‌بوێر،ده‌نگۆی‌ئه‌وه‌‌له‌‌فه‌رمانگا سیاسیه‌کانی‌بریتانیا‌به‌رز‌بوونه‌وه‌‌که‌‌مه‌ترسیه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌بۆ‌بریتانیا‌له‌‌ئارا‌دایه،سامانه‌کانی‌بوێر‌بۆ لێدانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانی‌به‌کار‌دێن،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌بریتانیا‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌بوێر.له‌‌ئه‌نجامه‌کانی ئه‌م‌جه‌نگه‌‌بریتانیا‌له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌ناتوانێ‌هاوکاری‌پێشکه‌ش‌به‌‌هیچ‌وڵتێکی‌به‌رهه‌ڵستکاری بریتانیا‌بکات‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌خاوه‌نی‌که‌شتیگه‌ڵێکی‌ئه‌و‌تۆ‌نیه‌‌له‌‌توانای‌دا‌بێ‌ئه‌م‌ماوه‌یه‌‌له‌‌ده‌ریاوه‌‌ببرێ بێ‌گوێدانه‌‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی،له‌و‌کاته‌وه‌‌کێبه‌رکێ‌له‌سه‌ر‌چه‌کی‌ده‌ریاوانی‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیاو‌بریتانیا ده‌ستیان‌پێ‌کدر،ئه‌م‌کێبه‌ر‌کێیه‌‌مه‌سه‌له‌ی‌مان‌ونه‌مان‌بوو‌بۆ‌هه‌ردو‌لیان،ئاراسته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌ئه‌وه بوون‌ئه‌و‌دیده‌ی‌بریتانیا‌به‌‌درۆ‌بخاته‌وه‌‌که‌‌ده‌لێ‌خاوه‌نی‌که‌شتیگه‌ڵێکه‌‌دوو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌وڵته هاوپه‌یمانه‌کان،ئه‌م‌بانگخوازیه‌‌گورزێکی‌کوشنده‌‌بوو‌دژی‌نیازه‌کانی‌هاوپه‌یمانیی‌ئینگلیزیی‌ئه‌ڵمانی. له‌و‌کاته‌ی‌شه‌ڕ‌له‌‌بوێر‌به‌رده‌وام‌بوو‌له‌وڵتی‌تر‌شه‌ڕی‌ئابووریش‌هه‌لگیرسا‌بوو‌له‌سه‌ر‌ململنێی ده‌ست‌به‌سه‌ر‌داگرتنی‌رێگاو‌بانی‌هێنان‌وبردنی‌ئاسنین‌وده‌ریاوانی‌به‌سه‌ر‌رۆژهه‌لتی‌عه‌ره‌بدا‌که‌‌له ژیر‌ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیه‌کاندا‌بوو،ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌عوسمانیه‌کان‌که‌وتنه‌‌رێککه‌وتنێک‌تا‌هێلی‌ئاسنین به‌‌رێگه‌ی‌به‌غداوه‌‌بگه‌یه‌ننه‌‌به‌رلین،ئه‌نجامه‌کانی‌هه‌ردوو‌پڕۆسه‌که‌‌دژی‌ویسته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بوون،له بوێر‌ئینگلیز‌سه‌رکه‌وت،له1899ش‌تاکه‌‌ده‌روازه‌ی‌هێلی‌ئاسنینی‌به‌غدا‌له‌‌رێگه‌ی‌که‌نداوی‌عه‌ره‌بیه‌وه داخرا،ئه‌مه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌به‌ستنی‌رێککه‌وتننامه‌یه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌شێخ‌مباره‌ک‌ئه‌لسه‌باح_شێخی‌کوێت_ئهنجام
درا،له‌م‌رێکه‌وتنه‌‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێککه‌وتن‌که‌‌کوێت‌بۆ‌هیچ‌وڵتێک‌واز‌له‌‌هیچ‌پارچه‌یه‌ک له‌‌خاکی‌ناهێنێ‌تا‌به‌‌ره‌زامه‌ندی‌بریتانیا‌نه‌بێ. له1866دیسان‌به‌هۆی‌بوونی‌ئیمپڕیالیزمی‌به‌ریتانی‌له‌‌میسرو‌فراوانخوازیه‌که‌ی‌له‌‌سودان‌و‌میسر رێگه‌یان‌به‌‌فرانسا‌نه‌ده‌دا‌هیچ‌هاوپه‌یمانێتیه‌ک‌له‌‌نێوان‌پاریس‌وله‌نده‌ن‌ئیمزا‌بکرێت. بریتانیا‌مه‌به‌ستی‌بوو‌له‌‌میسر‌بمێنێته‌وه‌‌بێ‌گوێدانه‌‌سۆزه‌ی‌ئه‌وسه‌رۆک‌حکومه‌تانه‌ی‌که‌‌به‌‌گه‌لی‌میسریان دابوو،به‌وه‌ی‌خاکه‌که‌یان‌جێ‌ده‌هێلن.له‌میسر‌کۆنسۆلی‌ئه‌ڵمانی‌پشتیوانیه‌کی‌ته‌واوی‌بریتانیا‌ده‌کرد‌له‌و بێزاریانه‌ی‌له‌‌لیه‌ن‌فرانساو‌روسیا‌ڕوبه‌ڕووی‌ده‌بوونه‌وه.دواتر‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌وبریتانیا‌تێک چون‌هه‌ڵوێستی‌بریتانیا‌له‌‌داگیرکاریه‌که‌ی‌میسر‌ته‌نگه‌تاو‌بوو‌ئه‌م‌پێویستیی‌به‌‌پشتگیری‌هه‌بوو‌تا به‌رامبه‌ر‌به‌‌بالوێزه‌کانی‌وڵتان‌له‌‌قاهیره‌‌توشی‌شه‌رم‌نه‌بێ،له‌و‌‌کاته‌ی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌له1899 به‌نیازی‌فراوان‌کردنی‌پانتایی‌ده‌سه‌ڵته‌کانیان‌ده‌بن،هێزێکی‌میسریش‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتیان‌له سودان‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌کانی‌کابتن‌مارشال‌ی‌فه‌ره‌نسی‌ڕوبه‌ڕووی‌یه‌کتر‌ده‌بنه‌وه. له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌فه‌رمانگه‌‌سیاسیه‌کانی‌ئه‌وروپی‌مه‌زنده‌ی‌جه‌نگیان‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌بریتانیا‌ده‌کرد‌به‌هۆی پێداگڕیی)کشنه‌ر(له‌سه‌ر‌هێنانه‌خواره‌وه‌ی‌ئاڵی‌فه‌ره‌نسی‌که‌‌له‌‌سه‌ر‌فاشوده‌‌هه‌لدرابوو‌له‌گه‌ڵ‌کشانه‌وه‌ی که‌تیبه‌ی‌مارشال،به‌ڵم‌بوونی)دلکاسیه(له‌سه‌رۆکایه‌تی‌وه‌زاره‌ته‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌هه‌والنی‌سیاسه‌تێکی نیانیان‌به‌رامبه‌ر‌به‌م‌هه‌ڵوێستانه‌‌نواندن‌که‌‌بووه‌‌هۆی‌تێپه‌ر‌کردنی‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌ئه‌مه‌‌سه‌ره‌تای‌له‌یه‌ک نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌فرانسا‌و‌بریتانیا‌بوو.
دلکاسیه
له_1902تاراده‌یه‌ک_په‌یوه‌ندیه‌کانی‌بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌باش‌بوون،به‌ڵم‌هێشتا‌له‌گه‌ڵ‌روسیاو ئه‌ڵمانیا‌زۆر‌خه‌راپ‌بوون،تا‌ئه‌وکاتیش_به‌‌دیدی‌بریتانیا_مه‌ترسیه‌کی‌مه‌زنه‌‌‌بۆ‌سه‌ر‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی به‌ریتانی‌به‌هۆی)بۆرت‌ئارسه‌ر(ه‌وه.
ئه‌وه‌‌بوو‌ئیتر‌ئاسته‌نگ‌که‌وتنه‌به‌رده‌م‌رێککه‌وتن‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌وفرانسا.مه‌ترسیه هه‌ره‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وسای‌به‌ریتانی‌له‌‌داگیر‌کاریه‌کانی‌روسیا‌‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌بوون،ناچار‌بریتانیا‌بۆ رێگه‌گرتن‌له‌‌به‌ر‌ده‌م‌ئه‌م‌فراوانخوازیه‌ی‌روسیا‌روه‌و‌رێککه‌وتنێک‌چوو‌له‌گه‌ڵ‌ژاپۆن،ژاپۆنیش‌زۆر له‌وکاتدا‌پێویستیی‌به‌و‌رێککه‌وتنه‌‌هه‌بوو‌تا‌به‌هۆی‌خاوه‌نی‌مه‌زنترین‌سوپای‌ده‌ریاوانیه‌وه‌‌ده‌ستێک‌له روسیا‌بووه‌شێنێ‌و‌دڵنیاش‌بوو‌که‌سی‌تر‌ده‌ست‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌وه‌رنادات.بۆیه‌‌دانو‌ستانه‌کانی‌نێوان‌بریتانیا‌و ژاپۆن‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌‌ئه‌زیه‌ت‌نه‌بوون‌هه‌ر‌زوو‌گه‌یشتنه‌‌رێککه‌وتنێک‌به‌‌ناوی)ته‌بایی‌و‌دۆستایه‌تیی‌ژاپۆنیی به‌ریتانی(له1902که‌‌به‌‌ساڵی‌کۆتایی‌هاتنی‌گۆشه‌گیری‌بریتانیا‌ده‌ژمێردرێت.هه‌ر‌وه‌ها‌به‌‌ساڵی‌کۆتایی هاتنی‌چاوه‌ڕوانیه‌کانی‌هاوپه‌یمانێتیی‌ئه‌ڵمانیاش‌ده‌ناسرێت. ده‌قی‌ئه‌م‌ته‌باییه‌ش‌ده‌لێ: _1داننان‌به‌‌دیفاکتۆ)امر‌الواقع(له‌‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست،له‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌کوبا‌و‌چین. _2ئه‌گه‌ر‌جه‌نگ‌له‌‌نێوان‌روسیا‌و‌ژاپۆن‌هه‌لگیرسا،بریتانیا‌بێ‌لیه‌ن‌ده‌وه‌ستێ. _3ئه‌گه‌ر‌وڵتێک‌له‌‌وڵته‌کان_بۆ‌نمونه‌‌فرانسا_هاته‌‌ناو‌کێشه‌که‌‌ئه‌وا‌بریتانیا‌هاوکاری‌سه‌ربازیی ژاپۆن‌ده‌کات. _4ماوه‌ی‌ئه‌م‌رێککه‌وتننامه‌یه5ساڵه .21 له‌دوای‌ئه‌م‌خالنه‌‌هه‌ندێک‌ئه‌نجامیان‌لێکه‌وتنه‌وه: _1دانپێنانێکی‌په‌رده‌پۆشی‌به‌ریتانی‌به‌‌مافی‌ژاپۆن‌له‌‌کۆڕیا. _2ژاپۆن‌متمانه‌ی‌به‌‌خۆکرد‌وه‌کو‌وڵتێکی‌زلهێزی‌نێوده‌وڵه‌تی‌ده‌بێ‌مامه‌ڵه‌ی‌له‌گه‌ڵدا‌بکرێ.ئهمه یه‌که‌م‌جار‌بوو‌له‌سه‌ر‌ده‌می‌هاوپه‌یمانه‌کان‌وڵتێکی‌ئاسیایی‌له‌م‌ئاسته‌‌یه‌کسان‌بێ‌له‌گه‌ڵ‌وڵته زه‌به‌لحه‌کانی‌ئه‌وروپی. _3فرانسا‌له‌‌توانای‌دا‌نه‌بوو‌بۆ‌هاوکاری‌کردنی‌روسیای‌هاوپه‌یمانی‌ده‌ست‌بخاته‌‌ناو‌شه‌ڕه‌که،ده‌نا‌ئه‌و دۆستایه‌تیه‌ی‌له1899ه‌و‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌بنیادی‌نابوو‌هه‌مووی‌تێک‌وپێک‌ده‌دان،خۆی‌بۆ‌شه‌ڕێکی‌مه‌زن به‌رچاو‌کردبوو‌نه‌ک‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌و‌لۆرین. له‌‌دوایی‌هه‌ر‌واشی‌لێهات‌ژاپۆن‌به‌‌ته‌نیایی‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌که‌وته‌‌جه‌نگ‌وزیانێکی‌زۆری‌به‌‌روسیا گه‌یاند‌و‌شکستی‌پێ‌هێنا،له‌‌ئاداری1905ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر)بۆرت‌ئه‌رسه‌ر(،له‌و‌رێککه‌وتنه‌ی کۆتایی‌به‌شه‌ڕه‌که‌‌هێنا‌به‌‌ناوی‌رێککه‌وتنی)پۆرت‌سمۆت(له5ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1905ژاپۆن‌سه‌رکه‌وتنی باشی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌وه‌ده‌ست‌هێنا.له‌م‌رێککه‌وتنه‌‌روسیا‌دانی‌به‌‌زاڵبوونی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌سه‌ربازی‌و ئابووریه‌کانی‌ژاپۆنی‌هێنا‌له‌‌کۆڕیا‌ومه‌نشوریا.هه‌ر‌وه‌ها‌رازی‌بوو‌به‌‌گواستنه‌وه‌ی‌مافه‌کانی‌روسیا‌له 21
له 1905ڕاست کرایهوه دوای شهڕی روسیی ژاپۆنی له 1911نوێ کرایهوه.
نیمچه‌‌دورگه‌ی‌لیاو‌تۆنگ‌وپۆرت‌ئه‌رسه‌ر‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ژاپۆن،هه‌مان‌شت‌سه‌باره‌ت‌به‌‌مۆکدن‌و نیوه‌ی‌سخاڵینیش‌و‌هێلی‌ئاسنینی‌پۆرت‌ئه‌رسه‌ر. له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی‌ژاپۆن،روسیا‌له‌‌چاوتێبڕینه‌‌کانی‌روه‌و‌چین‌وه‌ستا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌جارێکی‌تر له‌گه‌ڵ‌ژاپۆن‌ڕوبه‌ڕووی‌یه‌کتر‌نه‌بنه‌وه،روه‌و‌ئه‌فغانستانیش‌وه‌ستا‌بۆئه‌وه‌ی‌خۆی‌له‌‌جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا بپارێزێ.دواتر‌له1907و1910روسیا‌وژاپۆن‌له‌سه‌ر‌دیاری‌کردنی‌ناوچه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌هه‌ر‌یه‌که‌یان‌له مه‌نشوریاو‌مه‌نگۆلیا‌پێک‌هاتن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌زیانی‌پتر‌نه‌یه‌نه‌‌سه‌ر.به‌م‌شێوه‌یه‌‌ململنێی‌ئمپڕیالیزمی‌له رۆژهه‌لتی‌دور‌ئارام‌بوون.
22
گونجانی)ويفاقی(دۆستانه‌ی‌به‌ريتانیی‌فه‌ره‌نسی 1904 ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌ژاپۆنی_به‌ریتانی،وه‌کو‌روداوه‌که‌ی‌فاشودا
23
،رسواکردنی‌لیه‌نێکه‌‌له‌‌لیه‌نه‌کانی‌هاوپه‌یمانیه‌‌دوقۆڵیه‌‌که.به‌ڵم‌ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌نزیک بوونه‌وه‌‌بوو‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌دووقۆڵی،له‌به‌ر‌چه‌ند‌هۆ‌و‌گۆڕانێک: _1له‌‌فه‌رمانگه‌‌سیاسیه‌کانی‌بریتانیا‌ئه‌وه‌‌به‌‌رونی‌به‌دی‌ده‌کرا‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌و‌هه‌وڵنه‌یدا‌جیی‌مه‌ترسیه بۆ‌بریتانیا،به‌‌هۆی‌ئه‌و‌هه‌وڵنه‌ی‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌ده‌یدا‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌که‌شتی‌گه‌ڵێکی‌زه‌به‌لح‌که سه‌ر‌له‌‌که‌شتی‌گه‌لی‌به‌ریتانی‌بستێنێ‌خۆی‌ببێته‌‌خاوه‌نی‌زه‌به‌لح‌ترین‌هێزی‌ده‌ریاوانی. _2دبلۆماسیه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌سه‌ره‌ڕای‌رێککه‌وتننامه‌ی‌نێوان‌بریتانیا‌و‌کوێت‌له،1899له‌‌هه‌وڵی‌چاڵکدا بوو‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌پڕۆژه‌ی‌هێلی‌ئاسنینی‌به‌رلین-به‌غدا‌ئه‌و‌هێله‌ی‌به‌‌دیدی‌ئینگلیزه‌کان‌سه‌ری‌ئه‌و رمه‌یه‌‌که‌‌روی‌له‌‌هیندی‌به‌ریتانی‌کراوه. _3بریتانیا‌له‌‌داگیر‌کاریه‌که‌ی‌میسردا‌ئه‌وه‌نده‌‌له‌‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بێزار‌ببوو‌گه‌یشتبووه‌‌ئه‌و ئاسته‌ی‌داوا‌له‌‌فرانسا‌بکات‌بۆ‌پشتگیری‌کردنی‌له‌‌پڕۆژ‌کانی‌له‌‌میسرو‌سودان
22
24
وه‌کو‌ده‌بینین‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌شۆڕشی‌چینی1911_1910په‌ندیان‌وه‌رگرت‌هه‌وڵی‌هه‌ل‌قۆستنه‌وه‌یان‌نه‌دا،بێلیه‌نیان
هه‌لبژارد. 23له نێوان لهشکری مسری هب پشتگیریی بریتانیا وسوپای مارشالی فهرهنسی له 1899له سودان رویدا ،ئهمه له کاتێکا بریتانیا به نیازی بهستنی هاوپهیمانیتیهک بوو لهگهڵ فرانسا بهڵمبه هۆیهوه ئومێدهکان ههلوهرین... 24لۆرد جرای له یادهوهریهکانی باس لهو بێزاریانه دهکات نهک تهنها له میسر بهڵکو له ههموو ئهو شوێنانهی دهسهڵتی بریتانیای بهسهروهیه.
_4بریتانیا‌خۆی‌له‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌دور‌ده‌خسته‌وه‌‌به‌تایبه‌ت‌له‌و‌شوێنانه‌ی‌فرانسا‌به ناوچه‌ی‌زیندوی‌ده‌زانی‌وه‌کو)مه‌غریب(له‌گه‌ڵ‌ئه‌وی‌ده‌سه‌ڵتی‌بریتانیا‌له‌م‌شوێنه)مه‌غریب(زۆر په‌ره‌ی‌سه‌ندبوو‌به‌ڵم‌فه‌رمانگه‌‌سیاسیه‌کانی‌بریتانیا‌له‌ترسی‌داواکاریه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌خۆی‌له‌م‌ره‌وته‌‌ده پاراست. _5حه‌زو‌هه‌سته‌کانی‌له‌یه‌ک‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌ره‌نگیان‌دابووه‌وه‌‌سه‌ر‌سروشتی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌دۆستایه‌تی، سه‌ردانه‌که‌ی‌پادشای‌ئینگلته‌را)ئه‌دوارد‌ی‌حه‌وته‌م(بۆ‌فرانسا‌که‌شو‌هه‌وایه‌کی‌دۆستانه‌ی‌له‌‌نێو‌هه‌ردو گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌خوڵقاند‌هه‌روه‌ها‌له‌‌بواری‌رۆژنامه‌گه‌ریی‌هه‌ردوو‌وڵت.
ئه‌دوارد‌ی‌حه‌وته‌م
_6هانۆتۆکس_وه‌زیری‌فه‌ره‌نسی_دژی‌رێککه‌وتنی‌فه‌ره‌نسیی‌به‌ریتانی‌بوو،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌له گۆڕینی‌وه‌زاره‌ت‌دور‌خرایه‌وه‌‌و)دیلکاسیه(یه‌که‌م‌بانگه‌وازخوازی‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌له‌‌بریتانیا‌له‌‌شوێنی دانرا،ئه‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌یه‌‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌ده‌بوو‌ئه‌گه‌ر‌وه‌زیرێک‌له‌‌ناو‌وه‌زاره‌ته‌که‌ی‌بریتانیا‌دژی‌ئه‌م پڕۆسه‌یه‌‌بووایه،بلفۆر‌خۆی‌بڕوای‌به‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌یه‌‌هه‌بوو.
بلفۆر
هه‌ردو‌لیه‌نی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌وه‌کو‌پێشه‌کیه‌ک‌بۆ‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌‌که‌وتنه‌‌گفتو‌گۆ‌بۆ‌ده‌ست‌نیشان کردنی‌کێشه‌‌مه‌زنه‌‌کان،ئه‌م‌گفتو‌گۆیانه‌‌به‌‌به‌ستنی‌په‌یماننامه‌ی)گونجانی‌دۆستایه‌تی(له8ی‌نیسانی (1904کۆتایی‌هات.ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌هه‌ندێک‌بڕگه‌ی‌ئاشکراو‌هه‌ندێکی‌نهێنیی‌هه‌بوون.ئه‌وروپا‌به‌گشتی بڕوای‌وابوو‌که‌‌په‌رله‌مانێکی‌وه‌کو‌بریتانیای‌دیموکرات‌رێگه‌‌به‌م‌جۆره‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌نهێنیانه‌‌نادات.بهڵم حکومه‌ت‌وپه‌رله‌مانی‌به‌ریتانی‌به‌‌چاوێکی‌دوربینانه‌‌سه‌یری‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بریتانیایان‌ده‌کرد‌له‌‌پێناو پاراستنی‌ئه‌م‌به‌رژه‌وه‌ندیانه‌‌به‌‌دڵێکی‌فراوانه‌وه‌‌مامه‌ڵه‌یان‌ده‌کرد‌بۆیه‌‌به‌‌بادانه‌وه‌یه‌کی‌یاسایی‌توانیان‌ئه‌م قه‌یرانه‌‌چاره‌‌بکه‌ن. بڕگه‌ی‌دووه‌می‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌ده‌لێ،حکومه‌تی‌بریتانیا‌دان‌به‌‌مافی‌فرانسا‌ده‌نێ‌وه‌کو‌وڵتێکی‌هاو سنور‌بۆ‌وڵتی‌مه‌غریب‌به‌تایبه‌تی‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌بێ‌شه‌ونخونی‌له‌سه‌ر‌پاراستنی‌باری‌ئارامی‌ئه‌و‌وڵته بکات‌و‌له‌‌بوواری‌چاکسازیی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌ئابووری‌و‌دارایی‌وسه‌ربازی‌و‌به‌رهه‌م‌هێنان‌هاوکاریی بکات،له‌م‌بوواره‌‌بریتانیا‌ته‌گه‌ره‌‌بۆ‌فرانسا‌دروست‌ناکات،ئه‌مه‌و‌هه‌ردو‌ل‌رێککه‌وتن‌له‌سه‌ر‌ریزنان‌له مافی‌ئیسپانیا،دواتر‌به)ئه‌لریف(ی‌ئیسپانی‌ناسرا،له‌گه‌ڵ‌چه‌کدار‌نه‌کردنی‌که‌ناری‌مه‌غریبی‌به‌رامبه‌ر به‌‌چیای‌تاریق. سه‌باره‌ت‌به‌‌میسر،بریتانیا‌رایگه‌یاند‌که‌‌کار‌بۆ‌گۆڕانی‌سه‌نته‌ری‌میسری‌سیاسی‌ناکات،فرانساش‌له‌لی خۆیه‌وه‌‌هیچ‌ته‌گه‌ره‌یه‌ک‌له‌‌رێی‌کاره‌کانی‌ئینگلته‌را‌دروست‌ناکات،داواشی‌لێ‌ناکات‌واده‌ی‌کۆتایی هاتنی‌داگیرکاریه‌که‌ی‌دیاری‌بکات.به‌م‌شێوه‌یه‌‌کێشه‌کانی‌نێوانیان‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌‌له‌‌سیام‌و‌مه‌ده‌غه‌شقه‌رو گامبیا‌و‌نیجه‌ر‌و‌نیو‌فۆنلند،له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌رێککه‌وتن‌دۆڵی‌روباری‌میکۆنگ‌و‌چیای‌رانج‌سنوری له‌یه‌ک‌جیا‌کردنه‌وه‌وی‌نێوان‌هیندی‌چینیی‌فه‌ره‌نسی‌و‌بۆرماو‌مه‌لیۆ‌ی‌به‌ریتانی‌بێ. له‌م‌ماوه‌یه‌دا‌حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌درکی‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌له‌‌نێوان‌ساڵه‌کانی1905_ 1904کارێکی‌خه‌ته‌رناک له‌دژی‌ئه‌و‌له‌‌نێوان‌بریتانیا‌وفرانسا‌به‌ڕێوه‌ده‌چێ،قه‌یسه‌ری‌ئه‌ڵمانی‌به‌‌دو‌ئاڕاسته‌‌که‌وته‌‌کارکردن: ا/به‌‌سود‌وه‌رگرتن‌له‌‌شکسته‌که‌ی‌روسیا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ژاپۆن،هه‌وڵی‌تێکدانی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌نێوان روسیاو‌فرانسا‌بدات. ب/ته‌نگه‌تاو‌کردنی‌فرانسا‌به‌‌قه‌یرانێکی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌ئاستی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نوێی‌نێوان بریتانیاو‌فرانسا‌بگات،کێشه‌ی‌مه‌غریب‌ده‌رفه‌تێک‌بوو‌پێی‌دا. سه‌باره‌ت‌به‌‌روسیا،قه‌یسه‌ر‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌توانیی‌نیکۆل‌ی‌دووه‌م‌قه‌سه‌ری‌روسیا‌بگه‌یه‌نێته‌‌ئه‌و‌بڕوایه تا‌هاوپه‌یمانێتیه‌کی‌به‌رگریی‌هاوبه‌ش‌له‌‌نێوان‌روسیاو‌ئه‌ڵمانیا‌ببه‌سترێت.قه‌یسه‌ر‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌درکی به‌وه‌‌کرد‌که‌‌کاته‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌و‌تێپه‌ر‌ناکات‌بۆیه‌‌په‌له‌ی‌له‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌و‌هاوپه‌یمانێتیه کرد.له‌‌حوزه‌یرانی1905سه‌ردانی‌قه‌یسه‌ر‌نیکۆلی‌دووه‌می‌کرد‌له‌‌بیۆرکۆ،توانیی‌ئیمزایه‌کی‌لێ
وه‌رگرێ‌بۆ‌به‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌و‌رێکه‌وتننامه‌یه،به‌ڵم‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌روسیا‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌یان‌ره‌ت کرده‌وه‌‌که‌‌له‌‌پشت‌ئه‌وانه‌وه‌‌به‌رنامه‌ی‌بۆ‌دارێژرابوو،له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیانه: _1ئه‌م‌رێکه‌وتننامه‌یه،هاوپه‌یمانێتیه‌‌دوقۆڵیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌فه‌رنسا‌له‌ناو‌ده‌بات،به‌مه‌ش‌روسیا‌هێزی‌فشار بۆ‌سه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیی‌نه‌مسا‌و‌ئه‌ڵمانیا‌له‌ده‌ست‌ده‌دات. _2ده‌نگی‌روسیا‌له‌‌به‌لکان‌لواز‌ده‌بێ. _3ئه‌ڵمانیا‌به‌هێزێکی‌پڕ‌ته‌وژم‌تر‌بۆ‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌پڕۆژه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌کانی‌له‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی ده‌ست‌پێ‌ده‌کات‌ئه‌و‌ناوچانه‌ی‌به‌‌سنوره‌‌زیندوه‌کانی‌روسیا‌ده‌ناسرێن. ئه‌ڵمانیا‌درکی‌به‌وه‌‌کردبوو‌که‌‌له‌‌ساڵه‌کانی1904/1905کارێک‌له‌‌ئارادابوو‌بۆ‌دور‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا له‌‌مه‌غریب،ئه‌مه‌ش‌له‌‌نه‌خشه‌کانی‌فرانسا‌ده‌چن. سه‌ره‌ڕای‌جه‌خت‌کردنه‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌به‌رده‌وام‌بوونی‌سیاسه‌تی)ده‌رگای‌کراوه(له‌‌مه‌غریب.ئهوهی ڕاستیش‌بێ‌فرانسا‌به‌‌خشکه‌یی‌هه‌نگاوی‌بۆ‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌سیاسه‌تی‌ده‌سه‌ڵت‌ده‌نا‌تا‌له‌‌مه‌غریب به‌سه‌ر‌بازرگانیی‌ئه‌ڵمانیادا‌زاڵ‌بێ،ئه‌ڵمانیا‌نیازی‌ئه‌وه‌بوو‌فرانسا‌بخاته‌‌هه‌ڵوێستێکی‌ته‌نگه‌تاوه‌وه‌‌بۆ ئه‌وه‌ی‌ناچاربێ‌سیاسه‌ته‌کانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌مه‌غریب‌ودۆستایه‌تیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌ئاشکرا‌بکا،به‌ڵکو‌له‌م رێگه‌یه‌وه‌‌بتوانێ‌درێژه‌‌به‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌ده‌رگای‌کراوه‌‌له‌‌مه‌غریب‌بداو‌بتوانێ‌جێ‌پێ‌یه‌ک‌بۆ‌خۆی مسۆگه‌ر‌بکات‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ده‌روازه‌یه‌کی‌پێداچون‌بۆ‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌ئه‌فریکا. بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ولهالمی‌دووه‌م‌قه‌یسه‌ری‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ئاداری1905سه‌ردانێکی‌بۆ‌ته‌نجه‌‌ئه‌نجام‌دا،لهوێ رایگه‌یاند‌که‌‌حه‌ز‌ده‌کات‌سولتان‌سه‌ربه‌خۆ‌بێ‌له‌هه‌مان‌کاتیشدا‌ده‌رگای‌مه‌غریب‌بۆ‌هه‌موو‌ووڵتێک‌وال بێ. دواتر‌داوا‌له‌‌حکومه‌تی‌ئه‌لمنیا‌کرا‌که‌‌کۆنگره‌یه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌‌کێشه‌ی‌مه‌غریب ببه‌سترێت)له‌‌نیسانی(1905به‌‌هۆی‌نارازی‌بوونی‌دلکاسیه_هه‌موو‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌به ئه‌مه‌ریکاشه‌وه‌‌خۆشحاڵی‌خۆیان‌بۆ‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌ده‌ربڕی_له‌‌بیرۆکه‌ی‌به‌ستنی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌ده‌ستی‌له کار‌کێشایه‌وه‌‌به‌ڵم‌دوای‌ڕاسته‌رێ‌بوونی‌دۆستایه‌تیه‌که‌ی‌به‌ریتانیی‌فه‌ره‌نسی،که‌‌تا‌ئێستا‌به‌هه‌ر‌شێوه‌یه‌ک بێ‌به‌رده‌وامه.به‌ر‌له‌‌به‌ستنی‌کۆنگره‌‌دانوستانه‌کان‌له‌‌هه‌موو‌لیه‌ک‌به‌رده‌وام‌بوون‌له‌‌نێوان‌فرانساو ئهڵمانیا،فرانساو‌ئیسپانیا،فرانسا‌وئینگلته‌را.ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌مان‌بۆ‌ده‌سه‌لمێنێ‌که‌‌دبلۆماسیه‌تی‌فرانسا‌ئه‌وه‌نده چاڵک‌بوو‌توانیی‌به‌رگه‌ی‌هه‌موو‌فشاره‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌و‌ئه‌ڵمانیا‌بگرێ. ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌تاقی‌کردنه‌وه‌ی‌گونجانی‌دۆستایه‌تیی‌نێوان‌فرانساو‌بریتانیا‌بوو،بریتانیا‌به‌‌هه‌موو‌هیزێکه‌وه له‌‌ته‌ک‌فرانسا‌وه‌سات،له‌‌کاتێکا‌هه‌ڕه‌شه‌‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌یشتبوونه‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی‌به‌رپڕسێکی‌ئه‌ڵمانی رایگهیاند،ئه‌گه‌ر‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌سنوری‌جه‌زائیر‌به‌ره‌و‌مه‌غریب‌بپه‌رنه‌وه‌‌ئه‌وا‌هێزه‌کانمان‌له سنوری‌فرانسا‌ده‌چنه‌ژوره‌وه.
دبلۆماسیه‌تی‌فرانسا‌توانیی_به‌ر‌له‌‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی‌جه‌زیره_ئه‌ڵمانیا‌ناچار‌بکات‌دان‌به‌‌مافی‌فرانسا بنێت‌له‌‌پاراستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌له‌‌مه‌غریب‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌راگه‌یاندنی‌سه‌ربه‌خۆیی‌مه‌غریب،له‌گه‌ل ئاماده‌کاری‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌چاکسازی‌له‌‌حکومه‌تی‌مه‌غریب‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌چاکسازیانه‌ی‌په‌یوه‌ندیان‌به پۆلیس‌و‌داراییه‌وه‌‌هه‌یه. له‌‌کۆتایی‌له‌سه‌ر‌به‌ستنی‌کۆنگره‌که‌‌رێککه‌وتن‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی1905رۆژی16ی‌جه‌نیوه‌ریان‌بۆ‌دیار کرد. وته‌ی‌سه‌رۆکی‌کۆنگره‌‌شازاده‌‌دالمۆدۆڤار‌له‌‌کردنه‌وه‌ی‌کۆنگره‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌ده‌ست‌نیشانکردنی‌سێ ئامانج‌بۆ‌به‌ستنی‌کۆنگره: _1سه‌روه‌ری‌سولتان. _2له‌ده‌ست‌نه‌دانی‌خاکی‌ده‌وڵه‌تی‌مه‌غریب. _3سیاسه‌تی‌ده‌رگای‌کراوه‌‌له‌‌مه‌غریب‌له‌‌به‌رده‌م‌هه‌موو‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان. له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌کۆنگره‌که‌‌به‌‌بڕیاری‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیاو‌ئامانجه‌کانی‌ده‌رچو: _1له‌‌باجی‌ده‌ستێوه‌ردانه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌له‌‌کاروباری‌مه‌غریب‌سولتان‌کورسی‌و‌ده‌سه‌ڵته‌که‌ی‌له‌سه‌ر دانا. _2فرانسا‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌مه‌غریب‌دا‌سه‌پاند.گونده‌کانیشی‌بۆ‌ئیسپانیا‌جێ‌هێشت، ئه‌مانه‌ی‌هه‌موو‌بۆئه‌وه‌‌بوو‌تا‌رێ‌خۆشکا‌له‌به‌ر‌ده‌م‌داگیر‌کردنی‌ته‌واوی‌مه‌غریب‌له.1912 هۆی‌ده‌رچونی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌به‌‌دۆراوی‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌هاوپه‌یمانانی‌به‌‌توندی‌له‌‌ته‌کی‌نه‌وه‌ستان، نه‌مسا‌دودل‌بوو‌له‌‌بڕیاره‌کانی،ئیتالیاش‌هانی‌پڕۆسه‌ی‌ئاشتی‌و‌له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتنی‌ده‌دا،له‌‌کۆتایی‌ده‌وڵه‌ته کانی‌گونجان‌ودۆستایه‌تی‌به‌‌هێزه‌وه‌‌له‌‌کۆنگره‌‌ده‌رچون‌به‌‌هێزتر‌له‌‌به‌رله‌‌به‌ستنی‌کۆنگره. ئاارسته‌کانی‌گشتیی‌ئه‌وروپی‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌بوون‌تانیمچه‌‌گۆشه‌گیر‌بوو‌به‌ر‌له‌‌کۆنگره‌و‌دوای‌کۆنگره. دواتر‌به‌شدار‌بوونی‌ئینگلته‌را‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌و‌روسیا‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌دوقۆڵیه‌که‌ی‌گونجان‌ودۆستایه‌تی تای‌ته‌رازوی‌به‌لی‌هاوپه‌یماناندا‌شکانده‌وه،روسیاو‌فرانسا‌له‌‌چاڵکیه‌کانیان‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌خه‌مساردیان نه‌ده‌کرد. دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌پێشنیازه‌کانی‌به‌ریتانی‌سه‌باره‌ت‌به‌‌مه‌غریب‌رازی‌نابێ‌بریتانیا‌مه‌غریب ڕوبه‌ڕووی‌فرانسا‌ده‌کاته‌وه،ئه‌مه‌‌له‌وکاته‌‌دێت‌که‌‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌له‌‌هه‌وڵی‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی کیشه‌کانیان‌بوون‌له‌سه‌ر‌حسابی‌وڵته‌‌عه‌ره‌بیه‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌که‌سیان‌توشی‌شه‌ڕێک‌نه‌بن‌که‌‌ئه‌نجامه‌که‌ی دیار‌نیه. ئه‌مانه‌‌بۆ‌دوارۆژی‌ئه‌وروپا‌ئه‌نجامی‌خه‌ته‌رناکیان‌لێ‌که‌وتنه‌وه‌‌و‌به‌رپڕس‌بوون‌له‌‌خێرا‌کردنی‌رودانی جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی:
_1بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌ئه‌و‌کێبه‌رکێیه‌ی‌نێوان‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بۆ‌دابڕاندنی‌خاکی‌عوسمانیه‌کان‌چه‌ند کۆنگره‌یه‌کی‌نێو‌ده‌وڵه‌تی_له‌وانه‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین_1878به‌ستران،به‌ڵم‌ده‌رکه‌وتنی فراکسیۆنی)کوتله‌ی(وڵته‌کانی‌ئه‌وروپی‌هێزی‌بڕیاره‌کانی‌نه‌هێشتبوو‌له‌‌بڕیاره‌وه‌‌ببوونه‌‌راسپارده ئه‌ویش‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فراکسیۆنێک)کوتله‌یه‌ک(دانه‌بووایه‌‌توانای‌جێبه‌جێ‌کردن‌نه‌بوو‌دیاره‌‌که به‌رژه‌وه‌ندیی‌هه‌ردو‌فراکسیۆنه‌که‌‌دژ‌به‌یه‌ک‌بوون‌بۆیه‌‌کاره‌کان‌به‌‌ئاراسته‌ی‌به‌کار‌هێنانی‌هێز‌رۆیشتن، ئه‌مه‌‌له‌‌هه‌موو‌پارچه‌یه‌کی‌دونیا‌که‌‌دژی‌فراکسیۆنێک‌بووایه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌به‌کار‌هێنانی‌هێز‌ده‌کرا.لهم حاڵه‌تانه‌‌گۆڕانی‌بارو‌دۆخه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌لیه‌نێک‌ده‌بێ‌ودژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌لیه‌نه‌که‌ی‌تر‌ده‌بێ. ئه‌مه‌‌زیاتر‌له‌‌جارێک‌وله‌‌وڵتێکی‌موسته‌عمه‌ر‌رویان‌دا،له‌‌شوێنێک‌سه‌رکه‌وتن‌ده‌بوون‌له‌‌شوێنێکی‌تر‌ژێر که‌وتن‌کاره‌کان‌به‌ره‌و‌په‌شێوی‌و‌نائارامی‌ده‌رۆیشتن،دواتر‌به‌ره‌و‌جه‌نگ‌هه‌نگاویان‌ده‌نا،فرانسا‌بۆ‌ئه‌م ئامانجه‌‌کاری‌ده‌کرد‌چونکه‌‌به‌‌دیدی‌ئه‌و‌تاقه‌‌رێگایه‌‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین،بریتانیا‌کاتێک‌له 1904هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌ئیمزاکرد‌درکی‌به‌‌گۆڕانی‌پارسه‌نگه‌کانی‌هێز‌کردبوو‌که‌‌دژی ئه‌ڵمانیان،په‌ره‌سه‌ندنی‌دۆخه‌کان‌به‌‌ئه‌نجامی‌جه‌نگ‌ده‌گه‌یشتن‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌نیازه‌‌کانی‌ئه‌وه‌بێ‌جێی‌بریتانیا بگرێته‌وه‌‌له‌‌داگیر‌کاری‌وئیمپڕیالیزمیدا‌هه‌روه‌ها‌شکاندنی‌کۆدی‌زاڵبوونی‌بریتانیا‌له‌‌بوواری‌که‌شتیگه‌لی وهێزی‌ده‌ریاوانی،به‌‌دیدی‌حکومه‌ت‌و‌گه‌لی‌بریتانیا‌که‌س‌بۆی‌نیه‌‌بگاته‌‌ئاستی‌بریتانیا‌له‌ڕووی‌هێزی دهریاوانی.له‌‌هه‌مان‌کات‌قه‌یسه‌ری‌ئه‌ڵمانیا‌وحکومه‌ته‌که‌ی‌بڕوایان‌وابوو‌که‌‌ئه‌وان‌خاوه‌نی‌په‌یامن‌له‌م‌دونیایه ده‌بێ‌له‌وپه‌ڕی‌هێزو‌ده‌سه‌ڵتدا‌بن‌چ‌له‌‌روی‌ده‌ریاوانی‌چ‌له‌‌روی‌داگیر‌کاری،بۆ‌گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ره‌وایان‌ده بینی‌که‌‌مافی‌ئه‌وه‌یان‌هه‌بێ‌ئاراسته‌ی‌مێژووی‌دونیا‌بکه‌ن. _2ئه‌ڵمانیا‌ره‌زامه‌ندیی‌وه‌رگرتبوو‌که‌‌به‌شداری‌له‌‌ئاڕاسته‌‌کردنی‌کاروباره‌کانی‌مه‌غریب‌بکات‌به‌ڵم‌فرانسا ئه‌م‌کارانه‌ی‌به‌‌تاکره‌وی‌په‌یره‌و‌ده‌کردن،بێ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌بتوانی‌ده‌ست‌بخاته‌‌پێشی‌ته‌نها‌به‌‌شه‌ڕ‌نه‌بی، به‌ڵم‌ئه‌گه‌ر‌کاره‌کان‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌م‌ئاسته‌‌ئه‌وا‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌مسۆگه‌ری‌دۆراوه‌‌چونکه‌‌پارسه‌نگی‌هێز‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌فرانسادایه.هه‌وڵه‌کانی‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌بۆ‌شکاندنی‌گه‌مارۆی‌سه‌رئه‌ڵمانیا،سه‌ردانه‌که‌ی قه‌یسه‌ری‌روسیا‌بوو‌له‌‌بیۆرکۆ،ئه‌مه‌‌دوایین‌هه‌وڵ‌بوون‌له‌م‌بوواره‌‌که‌‌به‌‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌هه‌وڵه‌کان‌و‌پته‌وتر بوونی‌دۆستایه‌تیی‌روسیاو‌فرانسا‌ته‌واو‌بوو.به‌تایبه‌ت‌فرانسا‌بۆ‌یارمه‌تیدانی‌روسیا‌توانا‌داراییه‌کانی‌به‌کار هێنا‌وێڕای‌به‌گه‌ر‌خستنی‌توانا‌دبلۆماسیه‌کانی‌بۆ‌له‌یه‌ک‌نزیککردنه‌وه‌ی‌روسیاو‌بریتانیا،که‌‌بووه رێخۆشکه‌ری‌ته‌بایی‌و‌دۆستایه‌تیی‌روسی–به‌ریتانی‌له.1907
ته‌بايی)ويفاقی(روسی_به‌ريتانی 1907 ئاماژه‌مان‌به‌و‌ناکۆکیه‌ی‌نێوان‌روسیاو‌بریتانیا‌دا‌له‌‌جه‌نگی‌نێوان‌روسیاو‌ژاپۆن.له‌و‌میانه‌‌بۆ‌روسیا ده‌رکه‌وت‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌ده‌ستێوه‌ردانی‌بریتانیا‌دژی‌ژاپۆن‌ته‌نها‌خه‌یاڵه‌‌و‌هیچی‌تر‌نا،که‌شتیگه‌لی به‌ریتانی‌ته‌نگه‌ی‌به‌‌که‌شتی‌گه‌لی‌روسی‌هه‌لچنی‌بوو‌له‌‌که‌نالی‌سوێس‌‌له‌کاتی‌هاتنی‌بۆ‌رۆژهه‌لتی‌دور
به‌هۆی‌زاڵ‌بوونی‌به‌سه‌ر‌که‌نالی‌سوێسه‌وه،،بوونی‌هاوپه‌یمانێتیی‌به‌ریتانی_ژاپۆنی‌رێگه‌ی‌له‌‌فرانسا ده‌گرت‌هاوکاری‌روسیای‌هاوپه‌یمانی‌بکات. تالی‌وسوێریه‌کانی‌روسیا‌زۆر‌بوون،به‌ڵم‌به‌‌هۆی‌هاوکاریه‌کانی‌فرانسا‌ئازاره‌کان‌که‌م‌بوونه‌وه، هه‌روه‌ها‌کۆمه‌ڵێک‌ئامۆژگاریی‌دبلۆماسیی‌به‌‌روسیادان‌له‌وانه،بریتانیا‌سه‌رباری‌هه‌ڵوێسته مه‌ترسیداره‌کانی‌بۆ‌سه‌ر‌روسیا،هه‌رخۆی)بریتانیا(ده‌توانێ‌ته‌رازوی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌هێزه‌کان‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌هاوپه‌یمانێتیی‌دوقۆڵی‌وسێقۆڵی‌بگۆڕێ. حکومه‌تی‌روسیا‌دوای‌ژێرکه‌وتنه‌که‌ی‌وکپ‌کردنی‌شۆڕشه‌‌مه‌زنه‌‌ناوخۆییه‌که‌ی‌ساڵی،،1905له‌جیات وروژاندنی‌دوژمندارێتیه‌‌کۆن‌یا‌نوێیه‌کان‌به‌‌پێویستی‌زانی‌به‌دوای‌دۆستێک‌دا‌بگه‌رێ‌باشتره.درکیشی به‌مه‌‌کردبوو‌که‌‌ئه‌و‌هێزانه‌ی‌رێگرن‌له‌به‌ر‌ده‌م‌گه‌شه‌‌کردن‌و‌په‌ره‌سه‌ندن‌و‌فراوانبوونی‌ئه‌مانه‌ن: ا/بریتانیا. ب/ئیمپڕاتۆریهتینهمساوههنگاریا. ج/ئهڵمانیا. دوای‌ئه‌وه‌ی‌ژاپۆن‌ده‌رگای‌فراوان‌بوونی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌له‌‌روسیا‌داخست‌شوێنێکی‌ئه‌و‌تۆ له‌به‌رده‌می‌دا‌نه‌ما‌ئه‌جندای‌فراوانخوازیی‌جێبه‌جێ‌بکا ا/ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌‌ئاراسته‌ی‌عێراق‌و‌ئه‌نازۆل. ب/ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌‌ئاراسته‌ی‌به‌لکان. ج/ئیران. سه‌باره‌ت‌به‌‌فراوان‌بوون‌له‌سه‌ر‌حسابی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی،بریتانیا‌دژی‌ئه‌م‌فراوانبوونه‌‌بوو،به‌‌‌هه‌موو توانایه‌کیه‌وه‌‌دژی‌ده‌وه‌ستا‌ئه‌مه‌‌له‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌به‌نداوه‌کانی)ده‌رده‌نیل‌و‌بسفۆر(دانه‌گرێ نه‌ک‌هه‌ر‌ئه‌وه‌نده،بریتانیا‌رێگه‌ی‌به‌‌که‌شتیه‌‌روسیه‌کانیش‌نه‌ده‌دا‌به‌م‌به‌نداوه‌دا‌تێپه‌ر‌که‌ن،دیسان‌دژی فراوان‌بوونی‌روسیا‌بوو‌له‌لیه‌نی‌ئه‌نازۆل‌وباکوری‌عێراق‌ه‌وه،ئینگلیزه‌کان‌سیاسه‌تمه‌داره‌‌روسه‌کانیان به‌وه‌‌تاوانبار‌ده‌کرد‌که‌‌نه‌خشه‌‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌که‌نداوی‌عه‌ره‌بی‌داده‌رێژن،که‌‌وه‌کو‌کلیلی‌رێگای‌به‌ره‌و هیند‌وابوو. سه‌باره‌ت‌به‌‌فراوان‌بوون‌له‌‌به‌لکان،ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌مه‌جه‌ر‌دژی‌ئه‌م‌جوله‌یه‌‌ده‌وه‌ستان‌هه‌ر هه‌وڵێکی‌روسی‌ره‌تدانه‌وه‌یه‌کی‌نه‌مسای‌له‌‌پێش‌بوو‌روسیاش‌له‌‌به‌لکان‌هه‌مان‌سیاسه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا په‌یره‌و‌ده‌کرد،به‌ڵم‌وڵته‌‌به‌لکانیه‌کان‌زو‌زو‌هه‌ڵوێستیان‌ده‌گۆری‌هه‌ر‌ماوه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێک‌ده‌سازان‌به ئومێدی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سکه‌وتێک‌وه‌ده‌ست‌بێنن‌به‌هه‌ر‌رێگه‌یه‌ک‌بی. له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌یه‌ک‌له‌‌نه‌مساو‌روسیا‌له‌به‌ر‌ناسکی‌و‌پڕ‌مه‌ترسیی‌ناوچه‌که‌‌له‌‌گۆڕانی‌پارسه‌نگی هێزه‌کان‌نه‌یان‌توانی‌یه‌کیان‌به‌سه‌ر‌ئه‌وی‌تردا‌زاڵبن،ناچار‌هه‌ردو‌ل‌روسیا‌و‌نه‌مسا‌له1897لهسهر
ئه‌وه‌‌رێککه‌وتن‌که‌‌بێ‌ده‌سکاری‌ده‌ست‌به‌‌دۆخه‌کانه‌وه‌‌بگرن،دۆخه‌کان‌له‌‌به‌لکان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌مانه‌وه‌‌تا 1903ئه‌و‌کاته‌ی‌شۆڕش‌له‌‌مه‌که‌دۆنیا‌دژی‌سته‌م‌و‌زۆرداری‌تورک‌هه‌لگیرسا.له‌و‌کاته‌وه‌‌ململنێی روسیی_نه‌مسایی‌له‌‌هه‌لچونه.دواتر‌بووه‌‌شه‌ڕی)هێلی‌هاتوچۆ(ئه‌و‌کاته‌ی‌نه‌مسا‌پڕۆژه‌ی‌دروستکردنی هێلی‌ئاسنینی‌ئاماده‌‌کردبوو‌بۆ‌جیا‌کردنه‌وه‌ی‌سنوری‌سرب‌و‌چیای‌ره‌ش،روسیاش‌به‌‌کێشانی‌هێلێکی ئاسنی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌سرب‌بۆ‌که‌ناری‌ده‌ریای‌ئیجه‌‌ره‌دی‌دایه‌وه،نه‌مسا‌زۆر‌له‌وه‌‌ده‌ترا‌که‌‌سرب بکه‌وێته‌‌سه‌ر‌ده‌ریا. دواتر‌هه‌ر‌چاڵکیه‌کی‌روسی‌له‌‌به‌لکان‌ده‌بووه‌‌مایه‌ی‌دروست‌بوونی‌قه‌یرانێکی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌ئالۆز، ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌قه‌یرانانه‌‌مه‌رج‌نه‌بوو‌هه‌موویان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌روسیا‌دابن،زۆربه‌یان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی ولتانی‌به‌لکان‌ته‌واو‌ده‌بوون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌روسیا‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌له‌م‌ناوچه‌یه کاریگه‌ری‌خۆیان‌هه‌بن،هه‌مان‌بارو‌دۆخ‌سه‌باره‌ت‌به‌‌چاڵکیه‌‌فراوانخوازیه‌کانی‌روسیا‌له‌‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی،به‌ڵم‌ئومێده‌کانی‌روسیا‌به‌‌دیاری‌کردنی‌چاره‌نوسی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌هه‌ره‌سیان‌هێنا‌به‌هۆی په‌ره‌سه‌ندنی‌رۆلی‌ئه‌ڵمانیا،به‌تایبه‌ت‌سه‌باره‌ت‌به‌‌پڕۆژه‌ی‌کێشانی‌هێلی‌ئاسنینی‌نێوان‌به‌رلین_به‌غدا‌تا کازیمه‌‌له‌‌کوێت.به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌هاوشانی‌بریتانیا‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بوو‌به‌‌هێزێکی‌دیار‌و به‌رچاو‌به‌ڵکو‌له‌‌فه‌رمانگه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌وا‌ناسرا‌که‌‌مه‌ودا‌زیندوه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیه به‌تایبه‌تیش‌ئه‌نازۆل‌وعێراق. له‌به‌ر‌ده‌م‌روسیا‌جگه‌‌له‌‌ئێران‌هێچ‌شوێنێکی‌له‌به‌رده‌م‌نه‌ما‌بسه‌لمێنێ‌که‌‌روسیا‌هێشتا‌وڵتێکی‌به‌هێزه، دیاره‌‌ئه‌وسا‌چاڵکی‌داگیرکاری‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌نیشانه‌‌به‌هێزی‌وڵتان‌بوو،به‌ڵم‌ماوه‌ی‌سه‌ده‌یه‌ک‌ده‌بێ بریتانیا‌به‌‌نهێنی‌وئاشکرا‌دژی‌فراوانخوازیه‌کانی‌روسیا‌ده‌وه‌ستێ‌له‌‌ناوچه‌ی‌فارس. روسیا‌بۆئه‌وه‌ی‌ده‌رگای‌فراوانکاری‌له‌به‌رده‌م‌خۆی‌واڵکا‌ده‌بوایه‌‌لێک‌تێگه‌یشتنێک‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانی سێقۆڵی‌یا‌بریتانیا‌ئیمزا‌بکا.هه‌ر‌لێکتێگه‌‌یشتنێک‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له‌ناو‌بردنی‌هاوپه‌یمانی‌روسی_ فه‌ره‌نسی‌ده‌گه‌یه‌نێ،که‌وایه‌‌رێککه‌وتن‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌باشترین‌رێگه‌یه. له‌‌ساڵه‌کانی1907_ 1906دوای‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌له‌‌نسکۆی‌ژاپۆن‌په‌ڕو‌باڵی‌کرابوو،بریتانیاش‌له‌‌پێ داگرتنه‌کانی‌دژی‌روسیا،هه‌ندێک‌سست‌ببوو.ئه‌وه‌‌به‌‌دور‌ده‌بینرا‌روسیا‌له‌گه‌ڵ‌وڵتێکی‌مه‌زن‌خۆیبخاته شه‌ڕه‌وه،ئه‌گه‌ر‌به‌راوردێک‌به‌‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌روسیاو‌توانا‌سه‌ربازی‌وئابووریه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بکه‌ین‌که‌‌له وپه‌ری‌گه‌شه‌و‌په‌ره‌سه‌ندنی‌دابوو‌له‌‌بوواری‌به‌رهه‌مهێنان‌ودروستکردنی‌هێلی‌ئاسنینی‌و‌به‌ستنه‌وه‌ی ناوچه‌کان‌به‌یه‌که‌وه،رێژه‌ی‌تواناکان‌ئه‌ڵمانیایان‌گه‌یاندبووه‌‌ئاستێک‌به‌ر‌به‌ره‌کانی‌بریتانیای‌ده‌کرد‌له‌م بوواره‌‌زیانی‌به‌‌بازرگانی‌وئابووریی‌گه‌یاندبوو،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌رون‌وئاشکرایه‌‌دوژمنێکی‌هاوبه‌ش‌بۆ روسیاو‌بریتانیا‌وئه‌ڵمانیا‌هه‌بوو،کێشه‌کانی‌نێوان‌روسیاو‌بریتانیا‌ده‌کرا‌چاره‌سه‌ر‌بکرێن‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی کێشه‌کانی‌نێوان‌روسیا‌له‌‌لیه‌ک‌وهه‌ریه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و‌نه‌مسا‌له‌‌لیه‌کیتر.گومانی‌تیانیه‌‌ئه‌و‌رۆله‌ی
دبلۆماسیه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌بینیی‌له‌‌نزیک‌کردنه‌وه‌ی‌روسیاو‌بریتانیا‌و‌کردنه‌وه‌وی‌ده‌رگای‌گفتو‌گۆ‌و دانوستان‌بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌کێشه‌‌کانی‌نێوانیان‌به‌‌مه‌زنترین‌سه‌رکه‌وتنی‌دبلۆماسیه‌تی‌فه‌ره‌نسی داده‌نرێت‌له‌‌ماوه‌ی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی. ناوبژیوانیی‌فرانسا‌بۆ‌نزیک‌کردنه‌وه‌ی‌بریتانیا‌وروسیا‌سه‌رکه‌وتنی‌به‌ده‌ست‌هێنا،چونکه‌‌فرانسا‌له‌سه‌ر به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌له‌‌نێوان‌روسیاو‌بریتانیا‌سور‌نه‌بوو،به‌ڵکو‌داوای‌به‌ستنی‌ته‌بایی‌و‌دۆستایه‌تیه‌کی لێکردن‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له1904ئه‌نجام‌درا،له‌‌کۆتایی‌رێککه‌وتنێک‌له‌‌نێوان‌روسیا‌وبریتانیا‌له30ی‌ئابی 1907ئیمزا‌کرا،نیوه‌ی‌باکوری‌ئێران‌خرایه‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌روسیا،نیوه‌ی‌باشوری‌ئێرانیش‌خرایه‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌بریتانیا،ناوه‌ڕاستیش‌بۆ‌شای)قاجاری(جێما،ئه‌وه‌ی‌سه‌یر‌بوو‌له‌م‌رێککه‌وتنه،ده‌لێ‌پشتگیری له‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌شاو‌وڵته‌که‌ی‌ده‌که‌ین،کاتی‌خۆشی‌بریتانیا‌و‌فرانسا‌له1904له‌‌رێککه‌وتنێکا‌سه‌باره‌ت به‌‌مه‌غریب‌هه‌مان‌شێوازیان‌په‌یره‌و‌کردبوو.به‌های‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌ی‌به‌ناوی‌گونجان‌و‌ته‌بایی نێوان)فرانسا_بریتانیا(و)بریتانیا_روسیا(ئه‌وکاته‌‌ده‌زاندرێ‌کاتێک‌بیردۆزه‌که‌ی‌زانای‌به‌ریتانی )مه‌کنده‌ر(ده‌خوێنینه‌وه‌‌که‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌دۆخه‌‌ستراتیجیه‌کانی‌دونیا‌ئاو‌ا‌ده‌لێ):ئه‌وه‌ی‌حوکمڕانی رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌بکات‌ده‌توانێ‌ده‌ست‌به‌سه‌ر)دڵی‌دونیا(،وه‌بگرێ،ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌دڵی‌دونیاوه بگرێ‌ده‌توانێ‌ته‌حه‌کوم‌به)دونیایکۆن(ه‌وه‌‌بکات،ئه‌وه‌ی‌ته‌حه‌کوم‌به‌‌دونیای‌کۆنه‌وه‌‌بکات‌ده‌توانێ ده‌سه‌ڵتی‌هه‌موو‌دونیا‌بگرێته‌‌ده‌ست(.دوای‌به‌ستنی‌ئه‌م‌دوو‌رێککه‌وتننامه‌یه‌‌له‌‌توانای‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسادا نه‌بوو‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپاوه‌‌بگرن‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌شه‌ڕێکی‌جیهانی‌به‌رپا‌نه‌که‌ن‌له‌‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‌بیسته‌م. پاش‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌م‌رێککه‌وتنه‌ی‌روسیاو‌بریتانیای‌زانی‌هه‌ستی‌کرد‌گه‌مارۆدراوه،دوای‌ئه‌وه‌‌ئیتر ئهوروپا_به‌ڵکو‌دونیا‌هه‌مووی_که‌وته‌‌به‌ر‌ده‌م‌دوو‌فراکسیۆنی)کوتله(ئالۆزی‌زه‌به‌لحی‌پڕچه‌ک‌هه‌ر یه‌که‌یان‌چاوی‌بریبووه‌‌وڵتێک‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌لی‌خۆیاندا‌بشکێننه‌وه.به‌ڵم‌به‌‌هه‌موو‌حاڵه‌تێک‌تای ته‌رازوی‌وڵتانی‌گونجان‌وته‌بایی‌له‌‌ته‌رازوی‌وڵتانی‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌‌قورس‌تر‌بوو،25 هۆیه‌که‌شی‌بریتانیا‌خاوه‌نی‌هێزێکی‌ده‌ریاوانیی‌به‌رته‌قای‌هه‌موو‌دونیا‌بوو،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌ش‌هاوپه‌یمانی ژاپۆن‌بوو،له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌له1905ژاپۆنی‌ناچار‌کرد‌به‌رگری‌ده‌ریایی‌له‌‌هیند‌بکات‌ئه‌گه‌ر ڕوبه‌ڕووی‌هێرش‌بوو،هه‌روه‌ها‌له‌گه‌ڵ‌فرانسای‌خاوه‌ن‌هێزی‌ده‌ریاوانیی‌ده‌ست‌وه‌شێن‌له‌‌ده‌ریای‌سپیی ناوه‌ڕاست‌دۆستو‌ته‌بایه‌‌دیسان‌له‌گه‌ڵ‌روسیای‌خاوه‌ن‌مه‌زنترین‌سوپا‌له‌ڕووی‌ژماره‌وه‌‌دۆست‌و‌گونجاوه.
25له روی پابهند بوون به گرێبهستیهوه )هاوپهیمانێتی( له) گونجان ودۆستایهتی( به هێز تره بۆ نمونه گونجان ودۆستایهتی بهسهر بریتانیا ناسهپێنێ که بهشداری له شهڕبکات له تهک فرانسا بهڵم هاوپهیمانێتی ئهمه بهسهر روسیاوه دهکاته مهرج له کاتی ههڵگیرسانی شهڕ دهبێ روسیا له تهک فرانسا بووهستێ.
ئه‌م‌په‌یوه‌ستیه‌ی‌روسیاو‌بریتانیا‌وفرانسا‌له‌‌هۆکاره‌‌بنه‌ڕه‌تیه‌کان‌بوون‌که‌‌بڕواو‌متمانه‌‌به‌‌روسیا‌ببه‌خشی به‌سه‌ر‌زۆر‌له‌‌قه‌یرانه‌کان‌دا‌زاڵ‌بێ،قه‌یرانه‌کان‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌توندو‌تۆل‌ده‌‌کردن‌و‌ئه‌وروپایان‌به خێرا‌به‌ره‌و‌جه‌نگ‌ده‌بردن،له‌‌سه‌روی‌ئه‌م‌قه‌یرانانه: _1قه‌یرانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌که‌‌له1908بۆسنه‌و‌هرسک‌یان‌خسته‌‌سه‌ر‌وڵته‌که‌ی خۆیان. _2قه‌یرانی‌ئه‌گادیر‌له.1911 _3شه‌ڕه‌کانی‌به‌لکانی‌له.1913 _ 1911
به‌شی‌ده‌يه‌م
قه‌يرانه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کانی‌رێخۆشکه‌ر بۆ‌جه‌نگی‌يه‌که‌می‌جیهانی *قه‌يرانی‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌بۆسنه‌‌و هرسک‌له)(1908 *قه‌يرانی‌ئه‌گادير. *شه‌ڕه‌کانی‌به‌لکان1913 _ 1912 *کوشتنی‌شازاده‌ی‌نه‌مسا
*وڵته‌‌به‌شداربووه‌کانی‌جه‌نگ
دوای‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتیی‌ته‌بایی)ویفاق(روسیی_به‌ریتانی‌به‌ڕونی‌که‌ش‌و‌هه‌واکان‌ئه‌وه‌یان‌ده‌گه‌یاند که‌‌ئه‌وروپا‌به‌ره‌و‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌ردوو‌بلۆک‌هه‌نگاو‌ده‌نێ،مه‌وداکانی‌ئاشته‌وایی‌نه‌مابوون ئه‌وه‌ی‌مابوو‌مه‌ودای‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌بوو‌ئه‌وه‌ش‌له‌وه‌ته‌ی 1908تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌شه‌ڕی1914رویدا سیاسه‌تی‌لێواری‌جه‌نگ‌پیاده‌‌ده‌کرا.هێزه‌کانی‌تری‌دونیا_به‌تایبه‌ت‌ئه‌مه‌ریکا‌وژاپۆن_له‌‌نزیکه‌وه چاودێری‌دۆخه‌کانیان‌ده‌کرد‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌به‌‌هۆی‌روداوێک‌له‌‌روداوه‌کان‌له‌‌ئه‌وروپا‌دۆخه‌کان‌گه‌یشتنه ئاستی‌لوتکه.مه‌بستمان‌له‌‌روداوه‌که،کوشتنی‌شازاده‌ی‌نه‌مسا‌فرانز‌فه‌ردیناند‌بوو‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌بوو‌که ئاگری‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانیی‌هه‌لگیرساند.
قه‌يرانی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌بۆسنه‌و‌هرسک‌دا ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌به‌‌پێی‌بڕیاره‌کانی‌به‌رلین‌له1878به‌ڕێوه‌‌بردنی‌ئه‌م‌دو‌هه‌رێمه)بۆسنه و‌هرسک(ی‌سه‌ربه‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌یان‌گرتبووه‌‌ئه‌ستۆ.به‌ڵم‌نه‌مسا‌به‌‌پاساوی‌چه‌ند‌هۆیه‌ک‌له‌وانه سه‌لمه‌تی‌ئیمپڕاتۆره‌که‌ی‌به‌‌پله‌یه‌ک‌چاوی‌لێ‌بوو‌بیان‌خاته‌‌سه‌ر‌خاکی‌خۆی،چونکه‌‌داواکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌له‌‌نه‌ته‌وه‌کانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌مافی‌سه‌ربه‌خۆ‌واته‌‌هه‌موو‌نه‌ته‌وه‌کان داواده‌که‌ن‌به‌مه‌ش‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌یان‌که‌‌له‌‌چه‌ندین‌نه‌ته‌وه‌‌پێک‌هاتوه‌‌هه‌لده‌وه‌شێته‌وه. بزوتنه‌وه‌ی)کۆمکاری‌سرب(رۆژ‌له‌دوای‌رۆژ‌به‌هێزتر‌ده‌بوو،ئه‌مه‌ش‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌ملیۆنه‌ها‌سرب که‌‌له‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌دا‌ده‌ژین‌داوای‌یه‌کگرتنه‌وه‌‌ده‌که‌ن‌له‌گه‌ڵ‌نه‌وه‌ی ره‌چه‌له‌کیان‌له‌‌میرنشینی‌سرب. حکومه‌تی‌سرب‌تا‌ساڵی1882له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌دا‌بوو‌تا‌له‌‌رێگه‌ی‌کوده‌تایه‌ک رژێمی‌پادشایه‌تیی‌نه‌مسایان‌وه‌لناو‌له1903بتروس‌قه‌ره‌‌جۆرجینیچ‌یان‌دانایه‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌حوکمڕانی، ئه‌وسا‌شه‌پۆڵێک‌له‌‌پڕۆپاگه‌نده‌‌له‌‌ناو‌نه‌مسا‌بۆ‌دروست‌بوونی)سربی‌مه‌زن(بڵو‌بوونه‌وه‌‌ئه‌م‌کاره هه‌ڕه‌شه‌‌‌بوو‌بۆ‌قه‌واره‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فره‌‌نه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها‌پڕۆپاگه‌نده‌یه‌کی‌تری‌سرب‌هه‌بوو‌ده‌لێ‌هه‌ردو‌ولیه‌ته‌که‌ی‌سربی‌له‌‌بۆسنه‌‌و‌هرسک‌که‌‌له ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیه‌کانه‌‌ده‌خرێنه‌‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌دایک)سربیا(به‌ڵم‌گۆڕانه‌کانی‌ناو‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌کاره‌کانیان‌به‌ره‌و‌ئاقارێکی‌تر‌برد،له1908شۆڕشێکی‌سه‌ربازی‌دژی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیی سته‌م‌کارو‌دژی‌حوکمی‌سولتان‌عبدالحمیدی‌دووه‌م‌هه‌لگیرسا‌ئه‌و‌حوکمه‌ی‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌چاویان‌تێ بریبوو‌تا‌هه‌رده‌رفه‌تێکیان‌بۆ‌بره‌خسێ‌دابه‌شی‌که‌ن،ئه‌م‌شۆڕشه‌‌هه‌ندێک‌شۆڕشگێر‌ی‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ک‌پێی هه‌ڵسا‌که‌‌پێیان‌ده‌وت)کۆمه‌ڵه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌وگه‌شه‌کردن(یه‌کێک‌له‌‌ئامانجه‌کانیان‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌حوکمی
ده‌ستورو‌ده‌سه‌ڵتی‌تورکه‌کان‌به‌‌هێزه‌وه‌‌بۆ‌هه‌موو‌ناوچه‌کانی‌ولیه‌ته‌کانی‌بوو،به‌‌کرداریش‌وابوو هێزه‌کانی‌سوپایان‌به‌‌فه‌رماندارێتی‌ئه‌فسه‌رانی‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌یه‌‌روه‌و‌مکوم‌کردنی‌ده‌سه‌ڵت‌جوله‌یان‌پێکردن ئه‌مان‌به)یهکیهتیهکان(ناسران. کاتێک‌ئه‌م)یه‌کیه‌تیانه(بڕیاری‌شۆڕشیان‌دا‌مه‌به‌ستیان‌بوو‌شۆڕشه‌که‌یان‌سیمایه‌کی‌گشت‌گیری‌پێ ببه‌خشن،داوایان‌له‌‌ولیه‌ته‌کان‌کرد_له‌وانه‌‌بۆسنه‌و‌هرسک_نوێنه‌ریان‌بنێرن‌بۆ‌کۆبونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌وگه‌شه‌کردن. به‌ڵم‌کاتێک‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌هه‌ستی‌کرد‌که‌‌ئه‌م‌شۆڕشه‌‌دژی‌ده‌سه‌ڵتی‌سولتانه،ئه‌مه‌ی‌به ده‌رفه‌تێکی‌زێرین‌زانی،نیازی‌بوو‌دوو‌چۆله‌که‌‌به‌‌یه‌ک‌به‌رد‌بکوژێ. _1هه‌ردو‌ولیه‌ته‌که‌ی‌بۆسنه‌و‌هرسک‌بخاته‌‌سه‌ر‌خاکی‌خۆی‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌تورکه‌کان‌له‌‌گیرو‌گرفته‌کانی ناوه‌خۆ‌ده‌رباز‌بن. _2لێدانی‌گورزێکی‌کوشنده‌‌له‌‌ئومێدی‌سربه‌کان‌که‌‌به‌م‌دوو‌ولیه‌ته‌‌ئومێد‌به‌ست‌بوون. به‌ڵم‌گۆڕانی‌نه‌خشه‌ی‌به‌لکان‌به‌بێ‌ره‌زامه‌ندی‌روسیا‌سه‌رناگرێ)،ئه‌هرانت(_سیاسه‌تمه‌داری‌نه‌مسا_ ئه‌مه‌ی‌ده‌زانی‌بۆیه‌‌پیلنێکی‌داڕشت‌تا‌روسیا‌بخزێنێته‌‌ناو‌کێشه‌که‌و‌له‌‌دیفاکتۆ‌یه‌کدا‌ناچار‌بێ‌دان‌به ده‌ست‌به‌سه‌رداگرتنه‌که‌ی‌نه‌مسا‌بۆ‌بۆسنه‌و‌هرسک‌بنێ‌دواتر‌قه‌ره‌بوویه‌کی‌مادیی‌چاکی‌روسیاش بکاته‌وه،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌زفۆلسکی_سیاسه‌تمه‌داری‌روسی_که‌وته‌‌دانو‌ستان،سیاسه‌ت‌مه‌داری نه‌مسایی‌ئه‌هرانت‌به‌‌زیره‌کی‌خۆی‌توانیی‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌روسیا،هه‌ر‌زو‌دانی‌به‌‌مافی‌روسیا‌نا‌له‌‌هاتو چۆ‌کردنی‌که‌شتی‌گه‌لی‌جه‌نگاوه‌ری‌روسی‌به‌‌به‌نداوی‌ده‌رده‌نیل‌و‌بسفۆر،دڵنیابوو‌له‌وه‌ی‌هه‌م‌دۆستانی روسیا‌هه‌م‌ناحه‌زانی‌ته‌نانه‌ت‌ئینگلته‌راش‌رێگه‌‌به‌م‌داخوازیه‌‌ناده‌ن،ئه‌هرانت‌ئه‌م‌به‌زمه‌ی‌داخست وپیلنه‌که‌ی‌خۆشی‌جێبه‌جێ‌کرد،ئه‌م‌دانوستانانه‌‌به‌بێ‌ئاگاداری‌فرانسا‌به‌ڕێوه‌‌ده‌چون.له‌‌لیه‌کی‌تریشه‌وه له‌گه‌ڵ‌پادشای‌بولگاریا‌رێککه‌وت_تائه‌وکات‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌عوسمانیه‌کان‌دابوو_تا‌سه‌ربه‌خۆیی خۆی‌رابگه‌یه‌نێ،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌تا‌له‌‌پڕ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌بۆسنه‌و‌هرسک‌یان‌خسته‌‌سه‌ر خاکی‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌که‌یان .ئه‌م‌ده‌ست‌به‌سه‌رداگرتنه‌‌گورزێک‌بوو‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌درا‌به‌ڵم‌بۆ میرنشینی‌سربیای‌جه‌وان‌گورزێکی‌کوشنده‌‌تر‌بوو،بۆ‌روسیاش‌گورزێکی‌زولملێکراو‌بوو‌به‌هۆی ئه‌وه‌ی‌نه‌مسا‌ده‌سکه‌وتی‌خۆی‌وه‌ده‌ست‌هێناو‌روسیاش‌به‌‌قه‌ره‌بوو‌سه‌رگرێدراو‌کرا.حکومه‌تی‌روسیا هه‌رایه‌کی‌زۆری‌نایه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌‌روی‌له‌شکرکێشیه‌وه‌‌هیچی‌نه‌کرد،روسیا‌بۆ‌به‌‌هاناوه‌‌هاتنی‌روی‌له هاوپه‌یمانه‌‌کۆنه‌که‌ی)فرانسا(و‌دۆسته‌‌نوێکه‌ی)بریتانیا(کرد،به‌ڵم‌فرانسا‌داواکه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌گوایه روسیا‌ژێر‌به‌ژێر‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا‌گه‌ڵێک‌دانیشتن‌وه‌هه‌نگاویان‌به‌یه‌که‌وه‌‌ناوه،که‌‌ده‌بووایه‌‌راو‌بۆچونی فرانسای‌‌وه‌رگرتبا،بۆ‌مه‌سه‌له‌ی‌زولملێکراویه‌که‌ی‌‌روسیا_به‌‌بۆ‌چونی‌دبلۆماسیه‌تی‌فه‌ره‌نسی_ئهوه ناچارمان‌ناکا‌به‌وهۆیه‌وه‌‌له‌ته‌ک‌روسیا‌بووه‌ستین.
بریتانیاش‌هه‌ر‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵوێسته‌کۆنه‌که‌ی‌‌مایه‌وه‌‌که‌‌داخستنی‌به‌نداوه‌کان‌بوو‌به‌‌روی‌که‌شتیگه‌لی‌روسی. ئاسایی‌بوو‌ئه‌ڵمانیا‌فشار‌بخاته‌‌سه‌ر‌روسیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌له‌‌نانه‌وه‌ی‌قه‌یرانه‌کان‌هه‌لگرێ،به‌م‌شێوه‌یه روسیا‌له1908جارێکی‌تر‌ڕوبه‌ڕووی‌شکستێکی‌دبلۆماسی‌بووه‌وه‌‌له‌‌شێوه‌ی‌شکسته‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له کۆنگره‌ی‌دورگه‌‌له.1906 هه‌رچه‌نده‌‌روسیا‌باجی‌خۆی‌دا‌به‌ڵم‌له‌م‌باج‌دانه‌‌گه‌یشته‌‌ڕاستیه‌ک‌که‌‌ئه‌گه‌ر‌هاوپه‌یمانێتیی‌سێ‌قۆڵی سه‌رکه‌ون‌ئه‌وا‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌روسیا‌ده‌کرێ‌بۆیه‌‌ده‌بێ‌له‌سه‌ر‌پابه‌ند‌بوون‌به‌‌دۆسته‌‌کۆنه‌که‌ی)فرانسا(سور تر‌بێت. پڕۆسه‌ی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌بۆسنه‌‌و‌هرسک‌بۆ‌سربیا‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ،له‌‌داهاتو‌ناتوانێ‌بخرێنه‌وه‌‌سه‌ر )سربیای‌مه‌زن(.داگیر‌کردنی‌نه‌مسا‌بۆ‌ئه‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌‌مانای‌ئه‌وه‌نیه‌‌ئیتر‌ده‌ست‌به‌رداری‌ئه‌و‌ئومێده بوو،به‌ڵم‌له‌‌خۆگرتنی‌هه‌رێمه‌کان‌بێ‌گومان‌کۆتایی‌به‌‌ئومێده‌کان‌دێنن. ئه‌مه‌و‌رسوا‌بوونی‌روسیا‌له‌‌ژێر‌هه‌ڕه‌شه‌‌و‌فشاره‌کانی‌دۆست‌وناحه‌زانی‌ئه‌مه‌ش‌گورزێک‌بوو‌له سربه‌کان‌درا‌چونکه‌‌ئومێدێکی‌زۆری‌به‌‌خۆ‌بزاوتنی‌روسیا‌هه‌بوو‌که‌‌دژی‌نه‌مسا‌کاردانه‌وه‌یه‌کی‌هه‌بێ، سربه‌کان‌که‌مێک‌دانیان‌به‌خۆ‌داگرت‌به‌ڵم‌بۆ‌حکومه‌ته‌که‌یان‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بو‌بتوانێ‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر هه‌ستی‌سربه‌کان‌چ‌ئه‌وانه‌ی‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌چ‌ئه‌وانه‌ی‌ناو‌سربیا،ئه‌م‌کاره‌‌ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی خه‌راپی‌له‌سه‌ر‌توند‌بوونی‌قه‌یرانه‌کانی‌نێوان‌سرب‌وئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌وهه‌نگاریا‌هه‌بوو.
قه‌يرانی‌ئه‌گادير هه‌ر‌وه‌کو‌گۆڕانی‌بارودۆخه‌کان‌له‌‌به‌لکان‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌به‌‌لکاندنی‌خاکی‌بۆسنه‌و هرسک‌به‌‌ئیمپراتۆریه‌که‌یان‌بووه‌‌هۆی‌نانه‌وه‌ی‌کیشه‌یه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌ئالۆز،به‌‌هه‌مان‌شێوه‌‌گۆڕانی بارو‌دۆخه‌کان‌له‌‌مه‌غریب‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌فرانسا‌بوونه‌‌هۆی‌وروژاندنی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌دروست‌بوونی )قه‌یرانی‌ئه‌گادیر(که‌په‌شێویی‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌کوتله‌که‌‌بۆ‌ئاستێکی‌خه‌ته‌رناک‌به‌رز‌کرده‌وه. کێبه‌رکێی‌بریتانیا‌و‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌بوواری‌ده‌ریاوانی‌وداگیرکاری‌له‌وپه‌ڕی‌توندی‌دابوو،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی بریتانیا‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌هێزه‌‌ده‌ریاوانیی‌ده‌بێ‌دوبه‌رامبه‌ر‌هێزی‌ده‌ریاوانیی‌دونیابێ،هه‌وڵه‌کانی وه‌ستاندنی‌ئه‌م‌کێبه‌رکێیه‌‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوون،هۆیه‌کی‌تری‌‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌هه‌وڵه‌کانی‌وه‌ستاندنی کێبه‌رکێکه‌‌سوربوونی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو‌له‌‌ده‌ست‌هه‌لنه‌گرتن‌له‌‌به‌شی‌باشوری‌هێلی‌ئاسنینی‌به‌غدا‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‌بریتانیا‌ته‌نها‌به‌مه‌رجی‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ،له‌‌حاڵه‌تی‌هه‌ڵگیرسانی‌شه‌ڕ‌له‌‌نێوانی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌فرانسا بریتانیا‌بێلیه‌ن‌بووه‌ستێ،به‌ڵم‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌بریتانیا‌له1908بۆ‌داخوازیی‌سه‌ربازی‌مانای‌ئه‌وه‌یه
بریتانیا‌له‌‌رێککه‌وتنه‌که‌ی‌گونجان‌ودۆستایه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌فرانساو‌روسیا‌نه‌ما،کاره‌کان‌ئاماژه به‌وه‌‌ده‌که‌ن‌که‌‌بریتانیا‌سوه‌ره‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌هه‌موو‌بوواره‌کان‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیادا‌زاڵبێ. ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌وڵته‌‌کانی‌گونجان)ویفاق(ودۆستایه‌تی‌دابێ‌بۆ‌ته‌نگه‌تاو کردنیان،کاتێک‌فرانسا‌به‌‌هێزێکه‌وه‌‌چوه‌‌سه‌ر‌مه‌راکش،ئه‌ڵمانیا‌دڵنیا‌بوو‌له‌وه‌ی‌هه‌رکاته‌ی‌له‌شکری وڵتێکی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئه‌وروپی‌له‌شکرکێشی‌باکته‌‌سه‌ر‌مه‌راکش‌ئه‌مه‌‌خۆی‌له‌‌خۆیدا‌داگیر‌کردنه. چونکه‌‌کاتی‌خۆشی‌بریتانیا‌که‌‌میسری‌داگیر‌کرد‌سه‌ره‌تا‌به‌ناوی‌هاوکاری‌کردنی‌خدێوی‌وپاراستنی‌له یاخیبووان‌چوه‌‌ناو‌میسر‌به‌ڵم‌دواتر‌بوو‌به‌‌داگیرکار،ئه‌مه‌‌هه‌ر‌چه‌نده‌‌ئۆپه‌راسیۆنه‌که‌ی‌فرانسا‌زیانی زۆر‌به‌‌مه‌راکش‌ناگه‌یه‌نن‌به‌ڵم‌به‌ئه‌گه‌ری‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌رده‌م‌سه‌رنه‌که‌وتنه‌که‌ی‌کۆنگره‌ی دورگه‌‌له1906ی‌له‌بیربوو،مه‌به‌ستی‌ئه‌وه‌بوو‌کارێکی‌وا‌بکات‌ئه‌م‌کاره‌ساته‌ی‌له‌یاد‌بچێ‌یا‌هه‌ر‌نه‌بێ قه‌ره‌بووی‌ئابڕوچونه‌که‌ی‌بکاته‌وه،ئه‌مه‌‌به‌تایبه‌ت‌که‌‌ئیسپانیا‌هه‌رچه‌نده‌‌له‌م‌داگیرکاریه‌ی‌فرانسا‌ژێر به‌ژێر‌سازشیه‌کی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌دا‌هه‌بوو‌به‌ڵم‌له‌ناخه‌وه‌‌دژی‌ئه‌م‌داگیرکاریه‌‌بوو. به‌ڵم‌کاردانه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌توند‌بوو،حکومه‌ت‌کاولکاریی)پانتێر(ی‌به‌‌پڕچه‌کی‌قورسه‌وه‌‌نارده‌‌سه‌ر به‌نده‌ری‌ئه‌گادیر‌وده‌ستی‌به‌سه‌ردا‌گرتبه‌‌نیازی‌ئه‌وه‌یله‌ژێر‌ده‌ستیدابێ‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌له‌گه‌ڵی‌ده‌گه‌نه رێککه‌وتنێک،داخوازیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌قه‌ره‌بوو‌کردنی‌کۆنگۆی‌فه‌ره‌نسی‌بوو. ئه‌م‌هه‌ڕه‌شانه‌ی‌ئه‌ڵمانیا،بریتانیا‌زۆر‌به‌توندی‌به‌روی‌دا‌وه‌ستا،سیماکان‌ئه‌وه‌یان‌ده‌خوێنده‌وه‌‌که‌‌ئه‌گه‌ر جه‌نگ‌روبدات‌بریتانیا‌له‌‌پاڵ‌فرانسا‌ده‌وه‌ستێ.پسپۆره‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌زانیاریه‌کانی نه‌خشه‌ی‌جه‌نگیان‌ئالوگۆر‌ده‌کرد،له‌ولشه‌وه‌‌گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌هۆڵی‌جه‌نگیان‌لێده‌داو‌داوایان‌له‌‌قه‌یسه‌ری ئه‌ڵمانیا‌ده‌کرد‌له‌گه‌ڵیان‌توند‌بێ،به‌ڵم‌به‌‌بۆچونی‌قه‌یسه‌ر‌مه‌سه‌له‌که‌‌ئه‌وه‌نده‌‌ناهێنێ‌جه‌نگێکی‌مه‌زنی له‌سه‌ر‌به‌رپا‌بکرێ‌بۆیه‌‌به‌پارچه‌یه‌ک‌زه‌وی‌له‌‌کۆنگۆ‌رازی‌بوو‌به‌و‌ئومێده‌ی‌ئه‌م‌پارچه‌‌زه‌ویه‌‌له‌‌داهاتو بۆ‌ئه‌وان‌ببێته‌‌ده‌روازه‌یه‌ک‌بۆ‌چونه‌‌ناو‌ئه‌فریکا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌فرانسا‌له‌‌کێشه‌که‌‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌ده‌رچو ده‌سته‌کانی‌له‌‌مه‌راکش‌والبوون‌له‌‌ساڵی1912ش‌مافی‌پاراستنی‌به‌سه‌ردا‌راگه‌یاند. ئه‌م‌قه‌یرانه‌ئه‌نجامی‌گرنگیان‌لێ‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن،ئه‌ویش‌بریتانیا‌که‌‌تا‌ئه‌وسا‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا له‌سه‌رئاستی‌گونجان‌دابوو‌به‌ڵم‌به‌م‌قه‌یرانه‌‌هه‌رچه‌نده‌‌به‌‌رێککه‌وتن‌هیچ‌رانه‌گه‌یه‌ندرا‌به‌ڵم‌په‌یوه‌ندیه‌کان چونه‌‌ئاستی‌هاوپه‌یمانی. له‌‌میانه‌ی‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌و‌دواتریش‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ئیتالیاو‌روسیا‌هه‌وڵی‌سود‌وه‌رگرتنیان‌دا‌له‌م‌ده‌رفه‌ته، روسیا‌هه‌ڵمه‌تی‌کرده‌‌سه‌ر‌ئێران‌به‌‌مه‌به‌ستی‌فراوانخوازی‌به‌ڵم‌بریتانیا‌رێگه‌ی‌نه‌دا‌ئامانجه‌کانی‌بێنه دی،که‌چی‌ئیتالیا‌به‌‌ره‌زامه‌ندی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپا‌روه‌و‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌هێرشی‌برد‌له‌شکرد کێشیی‌کرده‌‌سه‌ر‌ته‌رابلس‌و‌دورگه‌ی‌دۆدیکانیز‌و‌داگیری‌کردن،تورکیا‌ناچار‌بوو‌ئاگربه‌ستی‌له‌گه‌ڵ ئیمزا‌بکا‌له‌ژێر‌مه‌ترسیی‌دروست‌بوونی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌به‌لکان)یۆنان‌وسرب‌وبولگاریا(که‌‌شه‌ڕیان‌دژی
ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌راگه‌یاند‌بۆ‌وه‌ده‌رنانی‌له‌‌وڵته‌کانی‌ئه‌وروپی،ئه‌وه‌ی‌ڕاستیش‌بێ‌بۆ‌ئامانجه فراوانخوازیه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌کانیان‌بوو.
جه‌نگه‌کانی‌به‌لکانی1913_ 1911 به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌لکان‌به‌‌به‌رمیلی‌باروت‌ناو‌ده‌بردرا،ههرواشبوو،هه‌ڵوێسته‌کانی وڵتانی‌مه‌زن‌و‌وڵته‌‌کانی‌به‌لکانیش‌ناتوانین‌دیارکه‌ین‌ئاخۆ‌کێ‌له‌گه‌ڵ‌کێ‌دابوو،کامه‌‌وڵتی‌مه‌زن دۆست‌یا‌دوژمنی‌کامه‌‌وڵتی‌به‌لکانه‌‌یا‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌چونکه‌‌له‌‌گۆڕانی‌به‌رده‌وام‌دابوون،ته‌نها‌ئه‌وه ده‌توانین‌بڵێین‌دوای‌قه‌یرانی‌بۆسنه‌و‌هرسک‌سربه‌کان‌دوژمنی‌سه‌رسه‌ختی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو هه‌نگاریا‌بوون. ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریاش‌به‌دوای‌فاکته‌رێک‌دا‌ده‌گه‌را‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌تا‌هه‌تایه‌‌پڕۆپاگه‌نده چاڵکیه‌کانی‌سربی‌مه‌زن‌بێ‌ده‌نگ‌کات،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌رێگه‌ی‌گه‌مارۆی‌ئابووریان‌به‌کار‌هێنا‌به‌ڵم بێسود‌بوو،سیاسه‌تمه‌دارانی‌نه‌مسا‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌ته‌نها‌هێز‌تاقه‌‌رێگه‌یه‌‌بتوانێ‌بیرۆکه‌ی)سربی مه‌زن(له‌‌ناوبه‌رێ،ئه‌گه‌ر‌ئه‌مه‌‌نه‌کات‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌توشی‌هه‌لوه‌شانه‌وه‌‌دێت.به‌تایبه‌ت‌دوای شۆڕشه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌که‌ی‌مه‌که‌دۆنیا‌دژی‌حوکمی‌تورکی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌لی‌سربه‌کان‌گه‌شه‌ی‌سه‌ند‌و بووژایه‌وه. مه‌که‌دۆنیا‌پێک‌هاتبوو‌له‌‌سرب‌و‌یۆنانی‌و‌بوولگاریه‌کان،رۆژنامه‌کان‌به‌‌دروشمه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌گڕیان له‌‌نه‌ته‌وه‌‌په‌رستانی‌یۆنان‌وبولگاریا‌وسربیا‌به‌ردابوو‌ئه‌م‌بوواره‌‌مه‌ودایه‌کی‌دیماگۆگیی‌به‌خۆوه‌‌بینی‌به هاندانی‌هه‌ستی‌سه‌لیبی. ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌دروشمه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیانه‌‌مان‌خستنه‌‌لیه‌ک‌وله‌سه‌ر‌بنه‌مای‌نه‌ته‌وایه‌تی‌مه‌که‌دۆنیامان‌دابه‌شی سه‌ر‌پێکهاته‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌کرد،ده‌بینین‌ئه‌م‌کاره‌‌ئه‌سته‌مه‌‌بکرێت‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌به‌‌جۆرێک تێک‌هه‌لکێش‌کراون‌له‌یه‌ک‌جیاکردنه‌وه‌یان‌کارێکی‌ئاسان‌نیه،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌چاندنی‌تۆی‌دوبه‌ره‌کی وئاژاوه‌و‌تێکچونی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌لیه‌نه‌‌به‌شداربووه‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌به‌لکان‌که‌‌له‌‌ساڵی1912 دامه‌زرابوو،هه‌ر‌چه‌نده‌‌روسیا‌پشتگیریی‌له‌م‌جۆره‌‌رێکخراوانه‌‌ده‌کرد‌به‌ڵم‌ئاشکرای‌کرد‌که‌‌ته‌نها ده‌رکه‌وتنیان‌و‌جوله‌کردنیان‌دژی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ڕوبه‌ڕووی‌هه‌مان‌چاوبڕینه‌کانی‌خۆی‌ده‌بنه‌وه‌‌له ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌واته‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ده‌درێن،فرانساو‌روسیا‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌یان‌دا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر دۆخه‌که‌‌دابگرن‌و‌چاڵکیه‌کانی‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌‌سنور‌دار‌که‌ن‌به‌ڵم‌بێ‌سود‌بوو،وڵته‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌‌له چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌‌دابوون‌روسیا‌له‌‌ته‌کیان‌بووه‌ستێ‌به‌ڵم‌ئه‌م‌هه‌موو‌هه‌وڵنه‌‌به‌دره‌نگ‌وه‌ختانێک‌هاتن، ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌چیای‌ره‌ش)مۆنتنیگرۆ(بڕیاری‌شه‌ڕی‌له‌گه‌ڵ‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌راگه‌یان‌دواتر وڵته‌کانی‌تری‌کۆمه‌ڵه‌‌چاویان‌لێکرد.
ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی‌وڵتانی‌کۆمه‌ڵه‌‌پێی‌هه‌لده‌ستان‌سه‌رکه‌وتو‌بوون‌به‌ڵم‌بووه‌‌هۆی‌سه‌راوژێر‌کردنی بارو‌دۆخه‌‌سیاسی‌و‌ستراتیجی‌ونێوده‌وڵه‌تیه‌کان، سوپای‌سربه‌کان‌به‌سه‌ر‌تورکه‌کاندا‌زاڵ‌بوون‌و‌ده‌ستیان‌گرت‌به‌سه‌ر‌مۆناستیتر‌و‌دڵی‌مه‌که‌دۆنیا. بوولگاریه‌کان‌ئومێدیان‌ده‌خواست‌که‌‌ئه‌مه‌‌به‌شه‌‌سه‌رکه‌وتنی‌ئه‌وان‌بووایه،هێزه‌کانی‌سربی‌درێژه‌یان‌به هه‌ڵمه‌ته‌کان‌دا،تا‌گه‌یشتنه‌‌دۆرازۆ،له‌وێ‌ئیتر‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌وهه‌نگاریا‌هار‌بوو‌له‌وه‌ی‌سربه‌کان ده‌روازه‌یه‌کیان‌له‌سه‌ر‌ده‌ریای‌ئیجه‌‌که‌وته‌‌ژێر‌ده‌ست.له‌‌ژێر‌فشاری‌نه‌مساو‌ئیتالیا‌سربه‌کان‌ناچار‌کران تا‌له‌‌دۆرازۆ‌بکشێنه‌وه،هه‌روه‌ها‌نه‌مسا‌فشاری‌خسته‌‌سه‌ر‌چیای‌ره‌ش)مۆنتنیگرۆ(تا‌ئه‌ویش‌ده‌ست‌له ئه‌شقوده‌ر‌هه‌لگرێ. هێزه‌کانی‌یۆنانیش‌به‌سه‌ر‌تورکه‌کان‌دا‌سه‌ر‌که‌وتن‌وشاری‌ساڵۆنیکایان‌ئازاد‌کرد،به‌ڵم‌ئه‌مه‌ش‌نیاز‌و ئومێدی‌بوولگاریه‌کان‌بوو. شاری‌ئه‌ده‌رنه‌‌ش‌که‌وته‌‌بن‌ده‌ستی‌هێزه‌‌هاوبه‌شه‌که‌ی‌سربی‌وبوولگاری،هێرشه‌کان‌روه‌و‌ئه‌سیتانه به‌رده‌وام‌به‌ره‌و‌پێش‌ده‌چون‌ئه‌وه‌نده‌یان‌نه‌مابوو‌بگه‌ن‌پێی،به‌ڵم‌ئه‌م‌جاره‌‌روسیا‌ده‌ستی‌خسته‌‌پێش‌و‌له‌وه رازی‌نه‌بوو‌به‌نداوه‌کان‌بکه‌ونه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌جا‌ئه‌و‌وڵته‌‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌بێ‌یا بچوک‌دوژمن‌بی‌یا‌دۆست،فشاری‌خسته‌‌سه‌ر‌بولگاریا‌تا‌ئه‌ویش‌بیرۆکه‌ی‌هێرش‌بردن‌روه‌و‌پایته‌ختی عوسمانیه‌کانی‌وه‌ل‌نا. ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌‌و‌ئه‌م‌ده‌ستێوه‌ردانانه‌ی‌دوو‌وڵته‌‌زلهێزه‌که‌ی‌ئه‌وروپاو‌به‌‌ره‌زامه‌ندیی‌وڵته‌کانی‌تر‌بۆ به‌رقه‌را‌بوونی‌ئارامی‌له‌‌ئه‌وروپا،به‌ر‌له‌وه‌ی‌هه‌موو‌کاغه‌زه‌کان‌تێکه‌ل‌به‌یه‌ک‌ببن،بوونه‌‌هۆی‌به‌ستنی گرێبه‌ستێکی‌ئاشته‌وایی‌له‌‌نێوان‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌و‌چوار‌وڵته‌‌به‌لکانیه‌که. ئه‌وه‌نده‌ی‌به‌سه‌ر‌نه‌چو‌تا‌وڵتانی‌کۆمه‌ڵه‌‌به‌‌روداوه‌کانی‌رابردو‌داهاتنه‌وه،بولگاریا‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌م روداوانه‌‌هیچی‌ده‌ست‌نه‌که‌وتبوو‌‌ئاخی‌هه‌لده‌کێشا،یۆنان‌و‌سربه‌کان‌هه‌ریه‌که‌‌پانتاییه‌کی‌باشیان‌له‌‌خاک که‌وته‌‌ژێرده‌ست‌که‌‌سه‌رنشینێکی‌زۆری‌لێ‌نیشته‌جێ‌بوو.ئه‌م‌سه‌رنشینه‌‌نوێ‌یانه‌‌هه‌موویان‌ته‌نها‌یۆنانی وسربی‌نه‌بوون‌به‌ڵکو‌بوولگاریش‌بوون،ده‌رخستنی‌ئه‌م‌بولگاریانه‌‌به‌‌هێز‌نه‌بێ‌ناکرێ‌بۆیه‌‌پادشای بولگاریا‌کتو‌پڕ‌هێرشێکی‌بۆ‌سه‌ر)دڵی‌مه‌که‌دۆنیا(برد‌به‌مه‌بستی‌داگیر‌کردنی‌به‌ڵم‌سربه‌کان‌دژی بوولگاریه‌کان‌هاوکاری‌یۆنانیه‌‌کانیان‌کرد،به‌م‌شێوه‌یه‌‌سربه‌کان‌بۆ‌هاوکاری‌یۆنانیه‌کان‌دژی‌بولگاریا که‌وتنه‌‌جه‌نگ،له‌شکری‌بولگاریا‌شکستی‌هێنا‌و‌به‌ره‌و‌دواوه‌‌کشایه‌وه‌‌به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌سه‌یر‌بوو‌رۆمانیا‌بۆ مه‌رامه‌کانی‌خۆی‌هاته‌‌ناو‌کێشه‌که‌و‌دژی‌بولگاریا‌که‌وته‌‌شه‌ڕ‌و‌راوه‌دوی‌بلگاریای‌نا‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌مابوو سۆفیا‌بگرێت،هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌سۆفیا‌ده‌‌کرد،له‌م‌میانه‌‌ئه‌نوه‌ر‌پاشا26که‌له‌‌ئه‌نجامی‌کوده‌تایه‌ک‌تازه 26یهکێک بوو له سێ سهرکردهکانی) یهکیهتیهکان ( دهستی به سهر تواناکانی عوسمانی داگرت تا کۆتایی جهنگی یهکهمی جیهانی، دوانهکهی تر )تهلعهت پاشا( و)جهماڵ پاشا( ن.
ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌ئه‌سیتانه‌‌گرتبووه‌‌ده‌ست‌توانیی‌ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌‌بقۆزێته‌وه‌‌و‌ئه‌ده‌رنه‌‌به‌‌ئاسانی‌بگرێته‌وه،به ده‌رچونی‌ئه‌ده‌رنه‌‌له‌‌ده‌سه‌ت‌بولگاریا‌ناچار‌ده‌بێ‌په‌یماننامه‌ی‌بۆخارێست‌له10/08/1913ئیمزا‌بکات. له‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌رۆمانیا‌قازانجی‌کرد‌هه‌رێمی)سلستریا(و‌به‌شێک‌له‌‌خواروی)دبروجه(ی‌وه‌رگرت ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌زۆرینه‌ی‌دانیشتوانی‌دبروجه‌‌بوولگارین.یۆنانیش‌خواروی‌مه‌که‌دۆنیای‌به‌رکه‌وت که‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌روازه‌ی‌ده‌ریایی‌له‌‌روی‌بولگاریا‌داخرا.ئه‌مه‌‌سه‌رباری)کریت(که‌‌دژی‌عوسمانیه‌کان شۆڕشیان‌هه‌لگیرساند‌بوو،راشیانگه‌یاند‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌یۆنان‌یه‌ک‌ده‌بن.له‌م‌سه‌ین‌و‌به‌ینه‌‌وڵتێکی‌نوێ دروست‌بوو‌ئه‌ویش‌ئه‌لبانیا‌بوو‌دروست‌بوونی‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌له‌‌خۆشی‌خۆی‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بوو‌تا سربه‌کان‌نه‌گه‌نه‌‌ده‌ریای‌ئه‌دریاتیک‌که‌‌مه‌به‌ست‌و‌به‌رنامه‌ی‌توندی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساوهه‌نگاریا‌و ئیتالیا‌بوو. ئه‌وه‌ی‌شیاوی‌باسه‌‌له‌‌میانه‌ی‌ئه‌و‌قه‌یرانانه‌‌له‌‌له‌نده‌ن‌له)(1913_1912بۆ‌دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه‌‌چاره‌یه‌کی شیاو‌کۆنگره‌‌ده‌به‌سترا،دوایین‌کۆنگره‌‌بۆ‌دابین‌کردنی‌ئاسایش‌بۆ‌ئه‌وروپا،سه‌رنه‌که‌وتو‌ترین‌کۆنگره بوو‌ئیتر‌ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌ی‌سه‌لماند‌که‌‌ته‌نها‌سوپا‌ده‌توانێ‌رێگه‌‌چاره‌‌بدۆزێته‌وه. ئه‌م‌شه‌ڕو‌جه‌نگانه‌ی‌به‌لکان‌گۆڕانی‌به‌دوای‌خۆیه‌وه‌‌هێنا‌که‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌بووه‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی، گرنگترینیان‌بریتین‌له: _1بولگاریا‌به‌‌باڵ‌شکاوی‌ده‌رچوو‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌یارمه‌تیی‌بداو‌رزگاری‌کا،تاراده‌یه‌ک‌نه‌مسا له‌ته‌کی‌وه‌ستا‌بۆیه‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌بوولگاریی_روسی‌دۆستانه‌‌نه‌مان. _2حکومه‌تی)یهکیهتیهکان(له‌‌ئاسیتانه‌‌زیاتر‌مه‌یلی‌دۆستایه‌تیان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌ل‌دروست‌بوو،دوای شه‌ڕی‌به‌لکان‌ئه‌مه‌‌زیاتر‌ره‌نگی‌دایه‌وه‌‌ئاماده‌یی‌خۆیان‌ده‌رخست‌که‌‌دوباره‌‌رێکخستنه‌وه‌ی‌سوپاکانیان‌له رێگه‌ی‌پسپۆره‌کانی‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌ده‌که‌ن،بۆیه‌‌داوایان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌کرد‌که‌‌فه‌رمانده‌یه‌کیان‌بۆ‌بنێرێ‌تا‌ئه‌رکی رێکخستنه‌وه‌ی‌سوپاکه‌یان‌بۆ‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ.ئه‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌یه‌کیه‌تیه‌کان‌له‌‌ئاسیتانه‌‌له‌گه‌ڵ ئهڵمانیا،روسیای‌ناره‌حه‌ت‌کرد‌له‌‌مه‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌ست‌بگرێ‌به‌سه‌ر‌به‌نداوه‌کان،بۆیه‌‌روسیا داوای‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌کرد‌که‌‌لیمان‌ڤۆن‌ساندرۆسله‌‌ئه‌سیتانه‌‌بکێشێته‌وه‌که‌‌بۆ‌ئه‌رکی‌رێکخستنه‌وه‌ی سوپاکه‌یانی‌ناردبوو،به‌ڵم‌بریتانیا‌به‌‌توندی‌دژی‌ئه‌م‌داواکاریه‌ی‌روسیا‌وه‌ستا‌چونکه‌‌فه‌رمانده‌یه‌کی به‌ریتانیش‌له‌‌ئاسیتانه‌‌بوو‌بۆ‌کاری‌ریکخستنه‌وه‌ی‌هێزی‌ده‌ریاوانیی‌عوسمانیه‌کان،به‌دانوستانی دێسه‌مبه‌ری1913کۆتایی‌به‌م‌مه‌سه‌لنه‌‌هاتن‌ئه‌م‌دانو‌ستانانه‌ش‌بۆ‌چاره‌سه‌ریی‌کێشه‌و‌گرفته‌کان‌بوون.
لیمان‌ڤۆن‌ساندرس
به‌‌پێی‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌لیمان‌ڤۆن‌ساندرۆس‌سه‌رۆکایه‌تیی‌ستونی‌سوپای‌تورکی‌له‌‌ئاسیتانه‌‌پێ‌سپێردرا، ئه‌مه‌ی‌له‌‌جیات‌پۆستی‌فه‌رماندارێتی‌گشتیی‌سوپای‌عوسمانی‌وه‌رگرت،به‌‌بۆچونی‌ئه‌م،پۆستی فه‌رماندارێتی‌بارێکی‌قورس‌بوو‌به‌سه‌ر‌شانه‌وه‌‌جێبه‌جێکردنی‌کارێکی‌ئاسان‌نه‌بوو،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌ره‌و‌روخان‌ونه‌مانه‌‌له‌‌ناوه‌وه‌‌نه‌ک‌له‌ده‌ره‌وه،چونکه‌‌بزوتنه‌وه رزگاری‌خوازه‌کان‌له‌‌شام‌و‌عێراق‌چاڵک‌بوون.له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌پاریس‌له1913رێککهوتن و‌له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتنێک‌له‌‌نێوان‌عه‌ره‌ب‌و‌تورک‌ئانجام‌درا‌به‌ڵم‌گۆڕانه‌کان‌ئه‌وه‌یان‌سه‌لماند‌که‌‌سیاسه‌تی تورک‌له‌گه‌ڵ‌عه‌ره‌ب‌نه‌گۆڕاوه،کێشه‌کان‌هه‌ر‌وه‌کو‌خۆیان‌مانه‌وه. _3شکسته‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌وڵتانی‌به‌لکان‌بووه‌‌هۆی‌په‌رشو‌بڵو‌بوونی‌هێزه‌کانی ئیمپڕاتۆریهتینهمساوههنگاریا،ده‌بووایه‌‌هێزێکی‌مه‌زن‌له‌‌ژێرده‌ستی‌بووایه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌چاودێریی وڵتانی‌به‌لکانیی‌پێ‌بکات‌له‌‌هه‌ر‌گۆڕان‌وکێشه‌یه‌ک‌بگاته‌‌سه‌ریان،ئه‌مه‌‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له توانای‌دا‌نه‌مێنێ‌هه‌موو‌هێزه‌کانی‌له‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌ئاماده‌‌بکات‌له‌‌حاڵه‌تێک‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م جه‌نگه‌‌روی‌دا.ئه‌مه‌و‌له‌یه‌ک‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌که‌ی‌نێوان‌وڵتانی‌گونجانه‌‌سێقۆڵیه‌که)بریتانیاو‌روسیاو فرانسا(زیادی‌کرد،هه‌رچه‌ندی‌کێبه‌رکێ‌ده‌ریاوانیه‌که‌ی‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌وبریتانیا‌زیادیان‌ده‌کرد‌نزیک بوونه‌وه‌ی‌وڵته‌‌سێقۆڵیه‌که‌ش‌زیادیان‌ده‌کرد.دانوستانی‌جه‌نگو‌ده‌ریاوانی‌له‌‌نێوان‌بریتانیا‌وفرانسا‌به‌ڕێوه چون،گرنگترین‌ئه‌و‌خالنه‌ی‌له‌سه‌ری‌رێککه‌وتن،هێزی‌ده‌ریاوانی‌فرانسا‌کۆنترۆڵی‌ده‌ریای‌سپیی
ناوه‌ڕاست‌بکات،ده‌ریاوانی‌بریتانیاش‌دوای‌کێشانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌له‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌ده‌ست به‌سه‌ر‌ده‌ریای‌باکور‌بگرێ‌له‌گه‌ڵ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌فرانسای‌باکور. رۆژنامه‌کان‌ئه‌م‌نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌وڵتانی‌گونجان‌ودۆستایه‌تیان‌زۆر‌به‌‌زیاده‌وه‌‌ده‌خسته‌‌سه‌ر‌روپه‌ری رۆژنامه‌کان‌ئه‌مه‌ش‌ده‌بووه‌‌مایه‌ی‌قولتر‌بوونی‌دوژمنایه‌تی‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانی‌سێ‌قۆڵی،ووتاره‌کانی‌بڵو کراوه‌‌له‌‌رۆژنامه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌هێرشی‌ئاگڕینیان‌ده‌کردنه‌‌سه‌ر‌روسیاو‌بریتانیا‌و‌فرانسا،رۆژنامه‌کانی‌ئه‌م سێ‌وڵته‌ش‌به‌‌هه‌مان‌شێوه‌‌و‌توندتر‌هێرشیان‌ده‌کردنه‌‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا،ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌وتاره‌‌ناحه‌زی‌وکینه‌کانی به‌ره‌و‌ئاقارێکی‌خه‌راپ‌بردن‌سه‌رباری‌رق‌و‌کینی‌حکومه‌ته‌کان‌له‌یه‌کتری. له‌‌ماوه‌ی‌چه‌ند‌ساڵێکی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ده‌ماری‌سیاسه‌تمه‌دارو‌روناکبیرانی‌گه‌ل‌توند وبه‌ستراو‌بوون‌به‌هۆی‌قه‌یرانه‌کانی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌ئامێز‌له‌‌پڕۆسه‌ی‌ئاشتی‌که‌‌روه‌و‌رمان‌ده‌چو. هه‌رجاره‌ی_که‌‌قه‌یرانه‌‌کۆتایی‌ده‌هات_ئاستی‌شه‌ڕه‌‌رۆژنامه‌کان‌به‌رز‌ده‌بووه‌وه‌‌خه‌ڵک‌توشی‌دله راوکێ‌ده‌بوو‌به‌هۆیه‌وه‌‌کێبه‌رکێی‌سیاسی‌و‌ئابووریی‌نێوان‌هه‌ردو‌کوتله‌که‌‌ده‌ستیان‌پێده‌کرده‌وه: ده‌وڵه‌تانی‌گونجان‌و‌دۆستایه‌تی)روسیا‌فرانسا‌بریتانیا(له‌‌لیه‌ک‌ئه‌ڵمانیا‌وئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو هه‌نگاریا‌له‌لیه‌کی‌تر،به‌ڵم‌ئیتالیا‌به‌‌هۆی‌په‌یوه‌ستیی‌‌به‌‌هه‌ردو‌کوتله‌وه‌‌رۆلێکی‌ئه‌وتۆی‌نه‌بوو،بهم هۆیه‌وه‌‌کوتله‌ی‌دووه‌م‌کورتی‌هێنا‌له‌‌نێوان)ئه‌ڵمانیا‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا(دا‌مایه‌وه، پڕسیاری‌بێ‌وه‌ڵم‌له‌سه‌ر‌زمانی‌سیاسه‌ت‌مه‌دارو‌به‌رپڕس‌و‌رۆژنامه‌نوسان‌ئه‌وه‌بوو:ئایا‌ده‌بێ‌کام کوتله‌‌به‌‌هێزتر‌بێ؟به‌م‌بۆنه‌وه‌‌کاری‌ستونه‌‌سوپاییه‌کانی‌هه‌موو‌لیه‌ک،ئاماده‌‌کاری‌بوو‌بۆ‌ڕوبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی‌جه‌نگێکی‌مه‌زنی‌سه‌رتاسه‌ری‌دایه،ئه‌وروپا‌له‌به‌رده‌م‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌هه‌موو‌کێشه‌کان ده‌سته‌وه‌ستان‌مایه‌وه‌‌له‌‌توانای‌دانه‌بوو‌چاره‌سه‌ری‌هیچ‌کێشه‌یه‌ک‌بکات‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین له1878که‌‌تایبه‌ت‌بوو‌به‌‌کیشه‌کانی‌رۆژهه‌لت‌و‌کۆنگره‌ی‌به‌رلین‌ی‌ساڵه‌کانی1885_ 1884تایبهت به‌‌کێشه‌ی‌داگیرکاریی‌ئه‌فریکا.کۆنگره‌ی‌دورگه‌‌له1906ده‌کرێ‌بڵێین‌یه‌کێک‌بوو‌له‌و‌‌کۆنگرانه‌ی ئه‌وروپا‌تیایدا‌خاوه‌نی‌ووشه‌یه‌کی‌هاوبه‌ش‌بوو،ئه‌مه‌‌به‌‌چاوپۆشین‌له‌‌ئه‌نجامه‌‌مه‌ترسی‌داره‌کانی‌لێی که‌وتنه‌وه،دواجار‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی‌له‌نده‌ن‌له1912که‌‌تایبه‌ت‌بوو‌به‌‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌‌کێشه‌کانی‌به‌لکان.بهم شێوه‌یه‌‌تواناکانی‌ئه‌وروپا‌بۆ‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌کان‌له‌‌رێگه‌ی‌کۆنگره‌کانه‌وه‌‌رۆژ‌له‌‌دوای‌رۆژ‌له‌‌کورتیان دا‌به‌‌ناچار‌چه‌کو‌له‌شکرکێشی‌بوونه‌‌تاقه‌‌رێگه‌‌بۆ‌بن‌برکردنی‌کێشه‌کان. ئه‌م‌هه‌سته‌‌توندانه‌بوون‌رێگه‌یان‌به‌‌سیاسه‌تمه‌دارن‌نه‌دا‌له‌‌رێگه‌ی‌بانگه‌وازی‌کۆنگره‌کان‌بگه‌نه رێککه‌وتنێکی‌ئاشتیانه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تی.بۆ‌نمونه‌‌له1899قه‌یسه‌ری‌روسیا‌بانگه‌وازی‌بۆ‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی ئاشته‌وایی‌نێوده‌وڵه‌تی‌کرد‌له‌‌ڕاستیشدا‌مه‌به‌ستی‌سود‌وه‌رگرتن‌بوو‌له‌م‌ده‌رفه‌ته‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌بێهێز کات‌له‌‌کاتێکا‌هێزه‌کان‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ده‌به‌سترانه‌وه،به‌ڵم‌وڵتانی‌ئه‌وروپا‌له‌‌به‌ستنی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه رازی‌نه‌بوون‌چونکه‌‌نیازه‌کانی‌روسیایان‌له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌ده‌زانی‌چیه.بانگه‌وازی‌دووه‌م‌له‌سه‌ر‌زمانی
تیۆدۆر‌رۆزفێلت‌ی‌سه‌رۆکی‌ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌بوو‌له،1907بریتانیا‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌شی له‌ناو‌برد‌چونکه‌‌خۆی‌هێزی‌ته‌واوی‌هه‌بوو‌که‌‌بتوانێ‌پاسه‌وانیی‌ده‌ریاکان‌و‌هێلی‌هاتو‌چۆی ئیمپڕاتۆره‌که‌ی‌پێ‌بکا،گوێشی‌له‌و‌ره‌خنانه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌وواشنتۆن‌نه‌گرتن‌که‌‌به‌‌پیر‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌نه‌چو چونکه‌‌ئه‌وسا‌له1907بریتانیا‌له‌و‌په‌ری‌هێز‌دابوو‌باکی‌به‌م‌ره‌خنه‌و‌هه‌ره‌شانه‌‌نه‌بوون. سیاسه‌تی‌خۆ‌پڕچه‌ککرد،وڵته‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌ی‌کۆک‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریاو‌ئه‌ڵمانیا‌له هه‌لچون‌دابوو‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌پێشتر‌ئه‌مه‌ی‌به‌خۆوه‌‌نه‌دیبوو،تا‌گه‌یشته‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی‌تارمایی‌جه‌نگ‌به‌دی ده‌کرا‌وڵته‌‌دیموکراسیه‌کان‌ره‌زامه‌ندیی‌په‌رله‌مانه‌کانیان‌وه‌رگرتن‌بۆ‌ته‌رخانکردنی‌بوودجه‌ی‌تایبه‌تی‌و خۆپڕ‌چه‌ککردن‌وه‌کو‌خۆپاراستنێک‌له‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌رودانی‌جه‌نگێکی‌مه‌زن.رێوره‌سمه‌‌کانی‌قه‌یسه‌ر له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسا‌وروسیا‌جختیان‌له‌‌وه‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌ده‌بێ‌ئاماده‌‌باشی‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌هه‌ر‌دۆخێکی ئاوه‌رته‌‌بکه‌ین.ئه‌مه‌‌سه‌رباری‌گوتاره‌‌ئاگڕینه‌کانی‌سیاسه‌تمه‌دارو‌وتاری‌رۆژنامه‌کان‌که‌‌هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تیان‌بڕیندار‌ده‌کرد.ئه‌وه‌ی‌جێی‌سه‌رنج‌بێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌‌رکابه‌ره‌کان‌له‌‌میانه‌ی‌ساڵی 1913بڕیاری‌زیاد‌کردنی‌هێزی‌چه‌کداریان‌ده‌رکرد،سه‌باره‌ت‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌له14ی‌جه‌نیوه‌ریی 1913یاسایێکی‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌رکرد،ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریایش‌له‌‌کۆتاییه‌کانی1913ههمان یاسای‌ده‌رکرد،فرانساش‌له7ی‌ئابی1913بۆ‌هه‌مان‌مه‌به‌ست‌یاسایه‌کی‌ده‌رکرد،روسیاش‌له کۆتاییه‌کانی1913هه‌مان‌یاسای‌ده‌رکرد،له‌‌بریتانیا‌بانگه‌وازی‌سه‌ربازیی‌به‌زۆ‌له‌ر1912 _ 1911 راگه‌یه‌ندرا‌به‌ڵم‌حکومه‌تی‌بریتانیا‌جه‌ختی‌له‌سه‌ر‌زیاد‌کردنی‌ژماره‌ی‌هێزی‌سه‌ربازیی‌کرده‌وه. _3له‌‌مه‌ترسیدار‌ترین‌ئه‌نجامی‌شه‌ڕه‌کانی‌به‌لکان‌په‌ره‌سه‌ندنی‌سربه‌کان‌بوو‌له‌‌روی‌پانتایی‌خاک‌و ژماره‌ی‌دانیشتوانیان‌هه‌روه‌ها‌جۆش‌بوونی‌بزوتنه‌وه‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌سربی‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌سربیا‌و‌له‌‌وڵته سربی‌نشینه‌کان‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریادا‌بوون.خوێندکاران‌لێره‌و‌له‌وێ جوله‌و‌چاڵکیی‌تیرۆریان‌ده‌نواندن‌له‌‌پێناو‌یه‌ک‌گرتنه‌وه‌ی‌سربه‌کان‌هێرشی‌توندیان‌ده‌کردن‌له‌‌ناوه‌وه‌ی ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌چه‌ندی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نهێنیی‌تیرۆرستی‌دامه‌زران‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌که‌سانی مه‌به‌ست‌له‌‌فه‌رمانڕه‌واکانی‌حکومی‌له‌‌بۆسنه‌‌و‌شوێنه‌کانی‌تر،کوشتنی‌ئه‌رشه‌دیق‌فرانز‌فه‌ردیناند شازاده‌ی‌نه‌مسا‌خۆی‌و‌هاوسه‌ره‌که‌ی‌له‌‌سه‌راییڤۆ‌له28حوزهیرانی1914که‌‌یه‌کێک‌بوو‌له‌و سیاسه‌تمه‌دارانه‌ی‌له‌‌هه‌موویان‌توندتر‌بوو‌بۆ‌مه‌سه‌له‌ی‌سربیه‌کان،ده‌ی‌ووت‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌به‌‌هێزنه‌بێ چاره‌سه‌ر‌ناکرێ،ئه‌م‌روداوه‌‌بوو‌په‌ره‌یسه‌ند‌تا‌له‌‌کۆتایی‌بووه‌‌هۆکاری‌هه‌ڵگیرساندنی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می جیهانی. روداوی کوشتنی‌شازاده‌ی‌نه‌مسا‌کارێکی‌ئه‌وه‌نده‌‌مه‌زن‌بوو‌له‌وه‌دا‌نه‌بوو‌نه‌مسا‌بتوانێ‌قه‌بوولی‌کا،له تۆله‌ی‌ئه‌م‌کرداره‌‌سربیه‌کان‌ده‌بووایه‌‌سزای‌خۆیان‌وه‌رگرن.دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌روداوه‌‌به‌‌لێبووردنێکی
فه‌رمیی‌دبلۆماسی‌وه‌کو‌چاره‌یه‌کی‌سیاسیانه‌‌رێککه‌وتنێکی‌له‌سه‌ر‌کرا،گه‌لی‌نه‌مسا‌ئه‌مه‌یان‌‌به‌‌رسوا بوونی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌وگه‌لی‌نه‌مسا‌ده‌زانی. بیرۆکه‌ی‌زاڵ‌بوون‌به‌سه‌ر‌قه‌یرانه‌که‌‌وبه‌رته‌سک‌کردنه‌وه‌ی‌ناکۆکیه‌کان‌له‌‌نێوانی‌سرب‌ونه‌مسا‌له‌به‌ر ده‌ست‌دابوو‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌نیازی‌له‌م‌شێوه‌یان‌هه‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌لیه‌نی‌تر‌نه‌که‌ونه‌‌ناو‌کێشه‌که‌و‌له ئه‌نجام‌ئالۆز‌تر‌بێ،به‌ڵم‌بارو‌دۆخی‌نه‌مسا‌بۆ‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیرۆکانه‌‌له‌بار‌نه‌بوو،چونکه‌‌چاره‌سه‌ریی ئاشتیانه‌ی‌مه‌سه‌له‌که‌‌لی‌نه‌مساییه‌کان‌بنبر‌کردنی‌کێشه‌که‌نه‌‌بوو‌به‌ڵکو‌له‌‌بار‌بردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌سربه‌کان بوو،به‌‌مه‌زنده‌ی‌نه‌مسا‌چ‌زو‌چ‌دره‌نگ‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌دوباره‌‌سه‌ر‌هه‌لده‌داته‌وه.که‌وابێ،ئایا‌ده‌کرێ‌کێشه‌که له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌لیه‌نی‌سرب‌ونه‌مسا‌گیر‌بخواو‌رێگه‌‌به‌هیچ‌لیه‌نێکی‌تر‌نه‌درێ‌ده‌ست‌بخاته‌‌ناویه‌وه؟ به‌ر‌له‌وه‌ی‌ببێته‌‌هۆی‌هه‌ڵگیرسانی‌جه‌نگێک‌سه‌رتاسه‌ری‌دونیا‌بگرێته‌وه؟ نه‌مسا‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌وه‌شاندنی‌گورزێک‌له‌‌سربه‌کان_شازاده‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌ژیانی‌ئه‌مه‌ی‌له‌به‌ر‌چاو گرتبوو_.سربه‌کان‌هه‌ستیان‌به‌مه‌‌ده‌کرد‌بۆیه‌‌له‌‌ئاماده‌‌باشی‌دابوون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌دانیان‌به‌وه‌‌نه‌ده‌نا‌که کوشتنی‌شازاده‌و‌هاوسه‌ره‌که‌ی‌له‌‌کرده‌ی‌ئه‌وان‌بێ،دیاره‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌لێکۆلینه‌وه‌کانی‌نه‌مساش‌بێ‌گوناهی سربه‌کانی‌له‌م‌تاوانه‌‌ده‌رخستبوو،به‌ڵم‌فه‌رمانگا‌نه‌مساییه‌کان‌گوێیان‌به‌م‌بڕیاره‌ی‌لێکۆلینه‌وه‌که‌‌نه‌ده‌دا‌و له‌‌هه‌نگاوه‌‌دوژمنکاریه‌کانی‌دژی‌سرب‌به‌رده‌وام‌بوون. له‌‌ره‌وشه‌کان‌نیازی‌نه‌مسا‌به‌دی‌ده‌کرا‌که‌‌به‌‌ته‌مای‌ئۆپه‌راسیۆنێکه‌‌دژی‌سربه‌کان،بۆ‌سه‌رپه‌رشتی کردنی‌ئه‌م‌ئۆپه‌راسیۆنه‌‌سیاسه‌تمه‌داری‌توندڕه‌وی‌نه‌مسایی‌برستلۆن‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌نه‌مسا‌که حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیاش‌پشتگیریی‌ده‌کرد‌ده‌ست‌نیشان‌کرا،یه‌که‌م‌هه‌نگاوی،گه‌فێک‌بوو‌له23تهموزی 1914به‌‌ناوی‌شانشینی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌بۆ‌سربی‌نارد. بڕیاری‌دا‌ده‌ست‌له‌‌بچوکترین‌کاروباری‌سرب‌وه‌ربدات‌له‌وانه‌‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌‌نیشتمانیه‌کان ورێگه‌نه‌دان‌به‌‌بچوکترین‌پڕۆپاگه‌نده‌و‌بڵوکراوه‌‌دژی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا،به‌‌دورخستنه‌وه‌ی هه‌موو‌فه‌رمانبه‌ره‌‌ناحه‌زه‌کانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌و‌گه‌ڵێک‌له‌‌هه‌نگاوی‌تریش‌که‌‌هیچ‌سه‌روه‌رییه‌کی‌بۆ سربه‌کان‌نه‌ده‌هێشته‌وه،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌سربیا‌ره‌زامه‌ندیی‌له‌سه‌ر‌زۆربه‌ی‌به‌نده‌کانی‌گه‌فه‌که دابوو‌به‌ڵم‌حکومه‌تی‌ڤیه‌ننا‌له28تهموزی1914بڕیاری‌شه‌ڕی‌راگه‌یاند. به‌‌دیدی‌سربه‌کان‌ئه‌مه‌‌بڕیاری‌له‌ناوبردنیانه،بۆیه‌‌به‌دوای‌لیه‌نێکدا‌ده‌گه‌ڕان‌له‌م‌ته‌نگه‌شه‌یان‌رزگارکا، دیاره‌‌بۆ‌ئه‌م‌جۆره‌‌هاوکاریانه‌‌ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌روسیا‌به‌هانایانه‌وه‌‌بێ،له‌ناوبردنی‌سربیا‌به‌ده‌ستی‌نه‌مسا، له‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌روسیا‌ده‌درێن،ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌نه‌مسا‌به‌سه‌ر‌ناوچه‌ی‌به‌لکان‌دا‌زاڵبێ‌که‌‌ئه‌مه‌ش مایه‌ی‌قه‌بوول‌کردن‌نیه‌‌له‌لیه‌ن‌روسیاوه.
به‌م‌شێوه‌یه‌‌شانشینی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌له‌به‌رامبه‌ر‌جه‌نگێک‌وه‌ستان‌که‌‌دژی‌سرب‌وروسیا‌بێ‌دواتر‌دژی هاوپه‌یمانه‌کانی‌فرانساش‌ده‌بێ،دیاره‌‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌مه‌ی‌قه‌بوول‌نیه‌‌شانشینی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌که هاوپه‌یمانێتی‌ئه‌ون،به‌‌ده‌ستی‌روسیا‌له‌ناو‌ببردرێن. فرانسا‌هه‌وڵی‌له‌گه‌ڵ‌روسیادا‌بۆئه‌وه‌ی‌تۆزێکی‌خاو‌کاته‌وه،ئه‌ڵمانیاش‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌هه‌وڵی هێور‌کردنه‌وه‌ی‌دا،بریتانیا‌رازی‌نه‌بوو‌بڕیاری‌لیه‌نگیری‌خۆی‌رابگه‌یه‌نێ‌که‌‌به‌‌له‌شکره‌وه‌‌له‌ته‌ک فرانسا‌ده‌وه‌ستێ‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌کێشه‌که‌‌په‌ره‌شی‌سه‌ندو‌هه‌ردو‌کوتله‌که‌شی‌گرته‌وه.روسیا ئامۆژگاریه‌کانی‌فرانسای‌ره‌تکردنه‌وه‌‌که‌‌داوای‌لێ‌کردبوو‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌له‌‌سنوری‌کۆکردنه‌وه‌ی‌هێز وئاماده‌‌باشی‌بنوێنێ،روسیا‌به‌مه‌‌نه‌وه‌ستا‌به‌ڵکو‌هێزو‌هه‌ڕه‌شه‌‌کانی‌ئاراسته‌ی‌ئه‌ڵمانیش‌کردن،به‌م‌شێوه‌یه ئه‌م‌دیفاکتۆیه‌ی‌به‌سه‌ر‌فرانسادا‌سه‌پاند: _یا‌له‌ته‌ک‌هاوپه‌یمانه‌که‌ی‌ده‌وه‌ستێ _یا‌روسیا‌به‌ته‌نیایی‌له‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌جێ‌ده‌هێلێ‌وئه‌وساش‌روسیا‌توشی‌شکست‌ده‌بێ،که کاردانه‌وه‌که‌ی‌به‌‌خه‌راپی‌به‌سه‌ر‌فرانساش‌دا‌ده‌شکێته‌وه. روداوه‌کان‌زۆر‌به‌خێرا‌ده‌رۆیشتن‌هه‌رچوار‌ده‌وڵه‌ته‌‌ناکۆکه‌کان)راسیا‌فرانسا‌میرنشینه‌‌دوقۆڵیه‌که‌‌و ئهڵمانیا(له‌‌ئاماده‌‌باشی‌و‌خۆکۆکردنه‌وه‌‌دابوون،یه‌کتریان‌تاوانبار‌ده‌کرد،تا‌له‌‌یه‌که‌م‌رۆژی‌ئابی1914 ئه‌ڵمانیا‌بڕیاری‌جه‌نگی‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌دا‌له3ی‌ئابیش‌بڕیاریدا‌له‌گه‌ڵ‌فرانساش‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،له‌‌وڵتانی هه‌ردو‌کوتله‌که‌‌که‌سیان‌نه‌مان‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌جه‌نگ‌جگه‌‌له‌‌ئیتالیا‌وبریتانیا،به‌ڵم‌بریتانیا‌هه‌نگاوی خه‌ته‌رناکی‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌وله‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا‌ده‌نا،که‌شتیگه‌لی‌له‌‌ده‌ریای‌باکور‌گیرسانده‌وه‌‌په‌یمانی‌به فرانسا‌دا‌که‌‌ئه‌م‌که‌شتیگه‌له‌‌رێگه‌‌نادات‌هیچ‌هێرشێکی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌فرانساوه‌‌بکرێته‌‌سه‌ری. مێژوونوسانی‌بریتانیا‌ده‌لێن‌ئه‌گه‌ر‌کاره‌کان‌له‌م‌ئاسته‌‌بووه‌ستابان‌حکومه‌تی‌بریتانیا_سه‌رۆکی‌وه‌زیران جرای‌بوو_به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌نه‌ده‌کرد،به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌پاساوی‌به‌شدار‌بوونی‌جه‌نگی‌دایه‌‌ده‌ست‌بریتانیا ئه‌و‌کاته‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌به‌لژیک‌ی‌بێلیه‌ن‌تا‌فرانسا‌داگیر‌بکات‌گوایه‌‌ئه‌م‌هانی‌رای‌گشتیی بریتانیای‌داوه‌‌تادژی‌ئه‌ڵمانیا‌بکه‌وێته‌‌شه‌ڕ. راو‌بۆچونی‌بریتانیا‌سه‌باره‌ت‌به‌‌به‌شدار‌بوونی‌بریتانیا‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌لێ:به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بریتانیا په‌یوه‌ستن‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌روسیا‌وفرانسا‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌که‌‌له‌‌پێناو‌داگیر‌کردنی‌سربیا‌دایه،بهڵم کێشه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌وڵتانه‌یه‌‌که‌‌داوای‌مافی‌ئازادی‌ده‌که‌ن( پێم‌وایه‌‌بریتانیا‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،ده‌کرا‌خۆی‌دور‌بگرێ‌ئه‌وسا‌به‌رچاوی‌زه‌لل‌تر ده‌بوو‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆشی‌به‌‌ڕونتر‌ده‌بینی‌وخزمه‌تی‌دۆزه‌که‌ی‌خۆی‌پێ‌ده‌کرا،رێککه‌وتنی)وفاق( گونجان‌ودۆستایه‌تیی‌نێوان‌بریتانیا‌و‌فرانسا‌مه‌رج‌نیه‌‌له‌م‌جۆره‌‌کێشانه‌‌به‌‌سوپاوه‌‌له‌ته‌ک‌فرانسا بووهستێ.
ئه‌و‌ئه‌گه‌ڕانه‌ی‌دوای‌به‌زاندنی‌سنوری‌به‌لژیک‌له‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌بوونه‌‌هۆی‌به‌شدار‌بوونی‌بریتانیا‌له جه‌نگ‌بریتی‌بوون: _1ئه‌گه‌ر‌فرانسا‌به‌‌ته‌نیایی‌له‌‌مه‌یدان‌جێ‌بهێلدرێت‌گومان‌له‌وه‌‌دانیه‌‌به‌رگریی‌پێ‌له‌‌سنوره‌کانی‌خۆی ناکرێت. _2به‌‌به‌شدار‌بوونی‌بریتانیا‌ئه‌گه‌ری‌به‌شدار‌بوونی‌وڵتانی‌تر‌بۆ‌لیه‌نگری‌ئه‌ڵمانیا‌وفرانسا‌هه‌بوون، که‌‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بریتانیا‌دروست‌ده‌بوو. به‌ڵم‌مه‌سه‌له‌ی‌بێلیه‌نی‌به‌لژیک‌ومافی‌ئازادی‌ودیموکراسیی‌و‌مافی‌تاک‌ودکتاتۆریه‌ت،ئه‌مانه ئایدۆلۆژیا‌یه‌‌کانن‌ڕاستیی‌ئامانجه‌کان‌داده‌پۆشن،ده‌بینین‌بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌دڕنده‌ترین‌وڵت‌له‌‌بوواری‌مافی گه‌لن‌و‌ئازادی‌هاوپه‌یمانه‌‌که‌‌روسیایه،له‌لیه‌کی‌له‌‌هه‌موو‌پارچه‌کانی‌ئه‌م‌دونیایه‌‌تریشه‌وه‌‌مافی‌گه‌لن پێشیل‌ده‌کا. ئه‌م‌جۆره‌‌ئایدیۆلۆژیانه‌‌له‌م‌بڕیاره‌‌مێژووییانه‌‌به‌رپرسیار‌نین_بڕیاری‌به‌شداری‌له‌‌جه‌نگ_که چاره‌نوسی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌ده‌ست‌نیشان‌ده‌کات،مێژوو‌نوسی‌به‌ریتانی‌له‌م‌بوواره‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌بۆچونه‌کانی خۆی‌ده‌رده‌برێ: )بڕیاری‌حکومه‌ته‌کان‌له‌‌ته‌موزی1914به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌په‌یوه‌ست‌به‌‌ئاسایش‌وسه‌روه‌ری‌وهێز، بڕیاره‌کان‌ده‌ست‌نیشان‌ده‌که‌ن( هێشتا‌جه‌نگ‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌په‌لو‌پۆی‌نه‌‌هاویشتبوو‌که‌‌چه‌ندین‌وڵت‌له‌‌لیه‌نگری‌ئه‌م‌ل‌وئه‌ول‌تێوه‌گڵن. ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری1914لیه‌نگریی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌کرد‌هه‌روه‌ها‌بولگاریا‌له 1915به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد. وڵتانی‌کۆک‌ودۆستایه‌تیش،ژاپۆن‌له1914به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد،ئیتالیا‌له1915ورۆمانیا‌و ئه‌مه‌ریکاش‌له.1917 له‌‌ئه‌نجامی‌به‌شدار‌بوونی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌جه‌نگ‌زۆرێک‌له‌‌وڵتانی‌ئه‌مه‌ریکای‌لتین‌به‌شداریان‌تێدا‌کرد به‌ڵم‌زۆربه‌یان‌به‌شداریه‌که‌یان‌کارا‌نه‌بوو‌ئه‌وانیش: _1کوبا. _2بهرازیل. _3پهنهما. _4گواتیماڵ. _5نیکاراگوا. _6هندۆراس. ئه‌م‌وڵتانه‌ی‌ئه‌مه‌ریکای‌لتینیش‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌پچراند:
_1پۆلیڤیا. _2پیرۆ. _3ئۆرۆگوای. _4ئه‌کوادۆر. سه‌باره‌ت‌به‌‌وڵته‌‌ئاسیایی‌و‌ئه‌فریکیه‌کان‌هه‌موو‌پارچه‌کانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌به‌ریتانی‌و‌فه‌ره‌نسی به‌شداریان‌کرد،سیام)تایلند(له‌‌ته‌موزی1917دژی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌جه‌نگی‌راگه‌یاند،هه‌روه‌ها‌لیبیریا وچین‌له‌‌ئابی1917جه‌نگیان‌دژی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌راگه‌یاند.
به‌شی‌يانزه‌هه‌م
هه‌ڵسه‌نگاندنی‌هێزه‌‌زه‌به‌لحه‌کانی‌ئه‌وروپای به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌يه‌که‌می‌جیهانی‌و‌له‌سه‌روبه‌نديدا _بريتانیا _فرانسا _روسیا
_ئهڵمانیا _شانشینیدوقۆڵی _ئیتالیا _به‌لکان _ژاپۆن _ويليه‌ته‌‌يه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ريکا _ده‌وڵه‌تی‌عوسمان
له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌گرژیه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌هه‌ر‌قه‌یرانێک‌ئه‌وروپا‌توشی‌ده‌هات،ئه‌وروپا‌له‌‌روی‌ئابووری وبه‌رهه‌مهێنانی‌پێشه‌سازی‌بووژانه‌وه‌و‌گه‌شه‌ی‌به‌خۆوه‌‌ده‌بینی‌سودی‌له‌‌پێشکه‌وتنه‌‌پیشه‌سازیه‌کانی وه‌رده‌گرت.هه‌روه‌ها‌دواکه‌وتویی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌کۆن‌ونوێی‌بۆ‌ئه‌و‌ببوونه‌‌مایه‌ی‌سودمه‌ندی.لهگهڵ ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیاو‌ئیتالیا‌وبه‌لژیک‌به‌‌دره‌نگ‌وه‌ختانێک‌که‌وتنه‌‌مه‌یدانی‌ئیمپڕیالزمی_به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ریکا‌بریتانیا‌وهۆڵه‌ندا_له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌موسته‌عمه‌ره‌کانیان‌ئه‌وه‌نده‌‌دواکه‌وتو‌وبرسی‌به‌رهه‌م‌بوون توانای‌هه‌ڵگرتنی‌هه‌موو‌به‌رهه‌مه‌‌پیشه‌سازیه‌کانیانی‌هه‌بوو‌نه‌ک‌هه‌ر‌هی‌ئه‌وان‌به‌ڵکو‌هی‌دوو به‌رامبه‌ریشیان‌ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌گڕ‌به‌ربێته‌‌وڵتانی‌تر‌بۆ‌کێبه‌رکێ‌کردن‌له‌‌بوواری‌ئابووری‌و سه‌ربازی‌له‌م‌ناوچانه‌دا.ئه‌مه‌‌باشتر‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌ئه‌و‌کاته‌ی‌توێژینه‌وه‌یه‌ک‌له‌سه‌ر‌بارو‌دۆخی ئابووریه‌‌سه‌ره‌کیه‌کانی‌ئه‌وروپا‌بکه‌ین. له‌‌نیوه‌ی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌کاتێک‌ئاستی‌بازرگانێتیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌دوو‌به‌رامبه‌ر‌ده‌بووه‌وه‌‌له‌‌هه‌مان کاتدا‌ململنێی‌بازرگانیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌رشت‌بوون‌دابوو.هه‌ندێک‌له‌‌مێژوو‌نوسان‌به‌‌زیاده‌وه‌‌باسیان‌له هۆکاره‌کانی‌جه‌نگ‌له‌‌نێوان‌وڵتانی)کۆک(وهاوپه‌یمانیه‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌‌ده‌کرد‌هۆکاری‌هه‌ڵگیرساندنی جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانییان‌بۆ‌هۆکاری‌ئابووری‌ده‌گێرایه‌وه،به‌ڵم‌ئێمه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌کاریگه‌ریی‌ئابووری له‌‌دروست‌بوونی‌ئه‌م‌ململنێ‌و‌کێبه‌رکێ‌یه‌‌ده‌زانین‌به‌ڵم‌به‌‌هۆکاری‌یه‌که‌می‌جه‌نگی‌نازانین،دهکرێ ئه‌مه‌‌له‌‌بابه‌تێکی‌تایبه‌ت‌به‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بخه‌ینه‌‌رو. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌زیاد‌بوونی‌قه‌واره‌ی‌بازرگانیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌لیه‌ن‌وڵتانی‌ئه‌ورپی‌له‌‌هه‌لچون دابوو،خێرایی‌زیاد‌بوونی‌قه‌واره‌ی‌بازرگانیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌بریتانیا‌وئه‌ڵمانیا‌دیارو‌به‌رچاو‌بوو. هه‌روه‌ها‌قه‌واره‌ی‌ئالوگۆری‌بازرگانی‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌دوو‌وڵته‌‌ناحه‌زه‌‌له‌‌زیاد‌بوون‌دابوو،هاتوی‌بریتانیا له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌له‌‌ساڵی1913به‌‌رێژه‌ی14.2%بوو.ته‌رازوی‌ئالوگۆری‌بازرگانیش‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا وفرانسا‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌ڵمانیا‌دابوو.فرانسا‌داوای‌مسۆگه‌رهاورده‌ی‌ره‌ژووی‌ئه‌ڵمانیای‌ده‌کرد، ئه‌ڵمانیاش‌داوای‌مسۆگه‌رهاورده‌ی‌ئاسنی‌فه‌ره‌نسیی‌ده‌کرد،ئه‌م‌هاوکاره‌‌بووه‌‌ئاکامی‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌له پڕۆژه‌کانی‌خه‌لوزی‌ئه‌ڵمانی‌به‌شدار‌بکات،ئه‌ڵمانیاش‌هه‌مان‌شێوه‌‌له‌‌پڕۆژه‌کانی‌کانزا‌فه‌ره‌نسیه‌کان به‌شدار‌بێ.هه‌ندێک‌له‌‌کانزاکانی‌جه‌زائیری‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسادا‌بوون‌له‌‌رێگه‌ی‌کۆمه‌که‌کانی ئه‌ڵمانی‌و‌فه‌ره‌نسی‌ده‌سورێندران. سه‌باره‌ت‌به‌‌روسیا‌له47%ی‌‌هاتوی‌له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌بوو‌و‌له29%ی‌ناردراوی‌روسیا‌بۆئه‌ڵمانیا‌بوو. زۆرێک‌له‌‌جوتیاره‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌به‌ده‌رفه‌تیان‌زانی‌سود‌له‌‌زه‌ویه‌کانی‌روسی‌وه‌رگرن‌بۆ‌وه‌گه‌ر‌خستنی سه‌رمایه‌کانیان‌و‌به‌رهه‌مهێنان،ئه‌مه‌‌له‌‌کاتێکدا‌ئاستی‌بازرگانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌لواز‌بوو،ئاستی په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووریی‌نێوان‌فرانسا_روسیا‌به‌رز‌نه‌بوون‌له‌‌چوارچیوه‌ی‌قه‌رزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌بۆ
گه‌یاندنی‌هێلی‌ئاسنین‌بۆ‌سیبیریای‌ره‌ت‌نه‌کردبوو‌له‌گه‌ڵ‌والکردنی‌بازاڕه‌کانی‌فه‌ره‌نسی به‌روی)سه‌نه‌ده(قه‌رزیه‌کانی‌روسی‌بۆ‌تێر‌کردنی‌پێداویستیه‌کانی‌سه‌رمایه. به‌ڵم‌په‌یوه‌ندیه‌‌ئابووریه‌کانی‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌وهاوپه‌یمانه‌که‌ی‌نه‌مساوهه‌نگاریا،لواز‌بوون،بهڵم په‌یوه‌ندیه‌‌ئابووریه‌کانی‌ئیتالیا‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مساو‌هه‌نگاریا‌یه‌کسان‌بوو‌وێڕای په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووریی‌له‌گه‌ڵ‌فرانساو‌بریتانیا.ئه‌ڵمانه‌کان‌له‌‌ئیتالیا‌توانیان‌به‌شی‌زۆرینه‌‌له‌‌کاره بانکیه‌کانی‌ئیتالیا‌بخه‌نه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆیان،به‌مه‌ش‌ده‌رفه‌تێکی‌ئابووریی‌فراوان‌بۆ‌ئه‌ڵمانه‌کان‌له‌‌ئیتالیا ره‌خسابوو. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌قه‌واره‌ی‌بازرگانیی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ر‌له‌‌ده‌ستپێکردنی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌زۆر‌له‌‌زیاد بوون‌دابوو_جگه‌‌له‌‌روسیاو‌فرانسا‌که‌‌ئاماژه‌مان‌پێیان‌دابوو_له‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌به‌لژیک‌و‌هۆڵه‌ندا‌و ئیسپانیاو‌پۆرتوگال‌و‌له‌‌به‌لکان)بولگاریاو‌سرب‌ورۆمانیا(هه‌روه‌ها‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی. ده‌بێ‌لێره‌‌ده‌ستنیشانی‌هۆکاره‌کانی‌زاڵ‌بوونی‌ئه‌ڵمانیا‌بکه‌ین‌له‌‌بوواری‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تی. به‌‌مه‌زنده‌ی‌ئێمه‌‌هۆکاری‌یه‌که‌می‌ئه‌م‌زاڵ‌بوونه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌یه‌ک‌بوونی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌به هۆیه‌وه‌‌توانا‌به‌رهه‌مهێنان‌و‌زانستیه‌‌پیشه‌سازیه‌کانی‌بۆ‌ئاستێکی‌چاوه‌ڕوان‌نه‌کراو‌به‌رز‌بووه‌وه،ئهگهر ئه‌ڵمانیا‌وه‌کو‌خۆی‌به‌‌پارچه‌یی‌بمابایه‌وه‌‌له‌و‌بڕوایه‌دانین‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌‌مه‌زنه‌ی‌بهاویشتبا. هۆکاری‌دووه‌م،چۆنایه‌تیی‌مرۆڤی‌ئه‌ڵمانی‌که‌‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ئه‌ورپی‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌ده‌رچوبوو، ده‌بووایه‌‌له‌‌روی‌بازرگانی‌وشارستانیش‌سه‌رکه‌وێ‌و‌زاڵ‌بێ،بۆ‌گه‌یشتن‌به‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌بێ‌هه‌وڵ‌و ته‌قه‌ڵی‌بۆ‌بدرێ،له‌‌کاتێکا‌بازرگانی‌ئینگلیزی‌ده‌ستی‌به‌‌پێشینه‌‌کۆنه‌کانه‌وه‌‌گرتبوو‌که‌‌مرۆڤی‌ئه‌ڵمانی لێی‌رزگار‌بووه‌‌ئه‌مان‌به‌‌شێوازی‌رۆتین‌ده‌هاتنه‌‌به‌رچاو. هۆکاری‌سێیه‌م،شوێن‌پێگه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو‌که‌‌له‌‌رێگه‌ی‌هێلی‌ئاسنین‌و‌هۆکاره‌کانی‌تری‌هاتو‌چۆ‌به بازاڕی‌هه‌موو‌ئه‌وروپاوه‌‌به‌سترابووه‌وه.بازاره‌کان‌ئاماده‌بوون‌هه‌مو‌به‌رهه‌مه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌وئینگلیزی‌و باقی‌ووڵتانی‌تر‌له‌خۆ‌بگرن‌به‌هۆی‌ئه‌و‌گۆڕانه‌‌پێشکه‌وتوانه‌ی‌له‌کۆتاییه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م وسه‌ره‌تاکانی‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌به‌سه‌ر‌وڵتانی‌ئه‌وروپاوه‌‌هاتبون. له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌په‌ره‌سه‌ندنه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌روی‌بازرگانیه‌وه‌‌به‌خۆیه‌وه‌‌بینی‌بوو‌که‌‌کارێکی‌خه‌راپی‌کردبووه سه‌ر‌بازرگانه‌کانی‌به‌ریتانی،تا‌ئه‌وکات‌ته‌نها‌بازرگانیی‌بریتانیا‌له‌‌زیاد‌بوون‌دابوو،جیاوازیه‌که‌‌دابه‌زینی ئاستی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌بوو‌به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ل‌سه‌ره‌تای‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م،له‌م‌ده‌روازه‌یه‌وه‌‌کێبه‌رکێ‌یه‌کانی بازرگانی‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا_به‌ریتانا‌به‌‌زیانی‌بازرگانه‌‌به‌ریتانیه‌کان‌ته‌واو‌ده‌بوو.به‌ڵم‌نه‌گه‌یشته‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی بازرگانه‌کان‌قه‌لۆش‌وبێ‌ئومێد‌بن. ئه‌وه‌ی‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌کێبه‌رکێیه،ده‌رچونی‌پارتی‌ئازادیخوازانی‌به‌ریتانی‌بوو‌که به‌رده‌وامیی‌به‌‌سیاسه‌تی)ئازادیی‌بازرگانی(دا‌بۆ‌په‌یره‌و‌کردنی)پاراستنی‌گومرگ(به‌روی داخوازیه‌کانی‌پارتی‌پارێزگا‌ران‌وه‌ستا،به‌‌مه‌زنده‌ی‌پارتی‌ئازادیخوازان‌پیاده‌کردنی‌سیاسه‌تی)پاراستنی
گومرگ(جه‌نگی‌ئابووری‌له‌‌نێوان‌بریتانیا‌وئه‌ڵمانیا‌روده‌دات،به‌‌بێ‌هیچ‌پاساو.پیاوه‌‌بازرگانه‌کانی بریتانیا‌خۆشیان‌له‌‌پیاده‌‌کردنی‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌رازی‌بوون‌حه‌زیان‌له‌وه‌‌نه‌بوو‌چه‌ک‌بۆ‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی کێشه‌کانی‌ئابووری‌له‌‌نێوان‌بریتانیا‌وئه‌ڵمانیا‌به‌کار‌بێت. هۆیه‌‌سه‌ره‌کیه‌که،که‌‌پیاوانی‌خاوه‌ن‌کارو‌به‌رپڕسه‌‌بازرگانیه‌کانی‌به‌ریتانی‌به‌‌ده‌مارێکی‌سارده‌وه‌‌مامه‌ڵه بکه‌ن،ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بریتانیا‌سه‌رمایه‌یه‌کی‌باشی‌خستبووه‌‌بازاڕه‌کان‌و‌بوواری‌وه‌به‌رهه‌مهێنان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی بریتانیا‌ڕوبه‌ڕووی‌هیچ‌راچله‌کانێکی‌دارایی‌وئابووری‌نه‌بێته‌وه. ئه‌مه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌سه‌رمایه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌که‌‌له‌‌ناوه‌وه‌‌وه‌به‌رهه‌م‌ده‌هات،دوای‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا بوواری‌پان‌وبه‌رین‌ره‌خسان‌که‌‌تیایدا‌وه‌به‌رهه‌م‌بێنن‌به‌تایبه‌تی‌وه‌به‌رهێنانه‌‌نیشتمانیه‌کان.له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا‌سه‌رمایه‌ی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌ژێر‌فشاری‌نه‌مسا‌رێگه‌ی‌بولگاریایان‌گرته‌‌به‌ر‌دواتر‌بۆ‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی وه‌کو‌رێ‌خۆشکردنێک‌بۆ‌پڕۆژه‌‌کانی‌ئیمپڕیالزمی‌ئه‌ڵمانی. به‌م‌شێوه‌یه‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووری‌له‌‌ئه‌وروپا‌له‌سه‌ر‌بنه‌ماکانی‌دابه‌ش‌بوونی‌ئه‌وروپا‌له‌‌نێوان‌کوتله‌کاندا دابه‌ش‌نه‌بوون،ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌مان‌بۆ‌ده‌رده‌خات‌که‌‌کێبه‌رکێ‌کانی‌ئابووری‌له‌‌ئاستی‌کێشه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌و سیاسه‌ته‌‌ستراتیجیه‌ته‌کان‌نه‌بوون‌که‌‌ئه‌وروپایان‌به‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌گه‌یاند. که‌وابێ‌توانای‌ئه‌و‌وڵتانه‌‌چیه‌‌که‌‌به‌شداریان‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌کرد؟کێشه‌کانیان‌چین؟وه‌ڵمی ئه‌م‌پڕسیارانه‌مان‌به‌شه‌‌سزاکانی‌ئه‌و‌وڵته‌‌دیاری‌ده‌کات‌که‌‌به‌‌بڕوای‌ئه‌وان‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌کورت‌خایه‌ن وکه‌م‌زیان‌ده‌بێ‌به‌ڵم‌واده‌ر‌نه‌چو‌درێژخایه‌ن‌وزیان‌به‌خش‌بوو.
بريتانیا له‌‌سه‌ره‌تای‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌بریتانیا‌به‌‌سه‌قامگیر‌ترین‌وڵتی‌ئه‌وروپا‌ده‌ناسرا. گه‌لی‌ئینگلیز‌له‌‌سه‌رده‌می‌گۆشه‌گیریدا‌له)(1902_1856به‌‌چاوێکی‌خۆبه‌زل‌زانینه‌وه‌‌سه‌یری‌گه‌لنی ئه‌وروپایان‌ده‌کرد.یه‌کێک‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌خۆبه‌زل‌زانینیان‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌رۆژێک‌له‌‌رۆژان‌بریتانیا‌له لیه‌ن‌هیچ‌وڵتێک‌داگیر‌نه‌کراوه‌‌له‌‌کاتێکدا‌هیچ‌وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌نه‌ماوه‌‌له‌‌ده‌ست‌داگیرکاری ده‌رچوبێ،ئازایه‌تیه‌که‌‌بۆ‌ده‌ریای‌مانش‌وکه‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌ده‌گه‌ڕێته‌وه. ئه‌م‌ئارامیه‌‌درێژه‌ی‌به‌سه‌ر‌بریتانیادا‌تێپه‌ری،بووه‌‌هۆی‌کوده‌تایه‌کی‌پیشه‌سازی‌دوای‌بنیاد‌نانی ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌مه‌زنه‌که‌یان‌به‌‌سه‌قامگیری‌باری‌سایاسیی‌وڵت‌له‌‌ناوه‌وه‌و‌ئه‌و‌پێشکه‌وتنانه‌ی‌به‌خۆیه‌وه بینی‌له‌ڕووی‌ده‌ستوری‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تی،بێ‌ئه‌وه‌ی‌توشی‌هیچ‌هه‌ژانێک‌بێت،ئه‌و‌رژێمه‌‌پادشایه‌تیه‌ی له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌پارتایه‌تیی‌وه‌زاری‌که‌‌وه‌زیر‌له‌‌به‌رده‌م‌په‌رله‌مان‌له‌‌که‌مو‌کوریه‌کانی‌وڵت‌به‌رپرسیار دهبێ،سیسته‌مێک‌بوو‌سیاسه‌تمه‌داران‌پێ‌شاگه‌شکه‌‌ببوون.
سیسته‌می‌سیاسیی‌ئینگلیزی‌له‌‌سه‌ر‌بوونی‌دوو‌پارتی‌مه‌زنی‌هاورک‌دروست‌ببوو،ئه‌وانیش‌پارتی ئازادیخوازان‌و‌پارتی‌پارێزگا‌ران‌بوو‌له‌‌دوای‌هه‌ڵبژاردن‌ئه‌و‌پارته‌ی‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگه‌کانی‌وه‌ده‌ست دههێنا،پادشا‌بۆ‌پێکهێنانی‌حکومه‌ت‌رای‌ده‌سپارد‌ئه‌ویش‌له‌به‌رده‌م‌په‌رله‌مان‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌به‌رپرسیار ده‌بوو. هه‌ر‌پارته‌و‌خاوه‌نی‌بیرورای‌تایبه‌تیی‌خۆی‌بوو‌که‌‌بانگه‌وازی‌خه‌ڵکی‌ده‌کرد‌بۆ‌خۆشگوزه‌رانی وپێشکه‌وتن‌له‌‌به‌ریتانی. پارتی‌پارێزگا‌ران‌له‌‌زۆرینه‌ی‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌و‌مولکدارانی‌کشوتاکالی‌پێکهات‌بوو،ئه‌وانیش‌گرنگیان‌به کشتوکاڵ‌وبه‌رهه‌مه‌کانی‌ده‌دا‌له‌ده‌ست‌بێگانان‌ده‌یان‌پاراست‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌ببووایه‌‌هۆی‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی نرخی‌خۆراکیش‌له‌‌بریتانیا.له‌‌روی‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌‌پارێزگا‌ران‌لیه‌نگرانی‌ئیمپڕیالست‌و‌ئیمپڕیالیزم‌و له‌ناو‌بردنی‌بزوتنه‌وه‌کانی‌دژی‌ئیمپڕیالیست‌بوون‌له‌‌‌بریتانیا.سه‌رده‌می‌سه‌رۆک‌وه‌زیران‌دزرائیللی‌له حه‌فتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌به‌‌سه‌رده‌می‌زێرینی‌پارتی‌پارێزگا‌ران‌ده‌ناسرێ،له‌سه‌رده‌می‌ئه‌و ئیمپڕیالیزم‌ی‌بریتانیا‌توانیی‌ده‌سکه‌وتی‌زۆر‌بۆ‌بریتانیا‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌له‌‌بوواری‌ئیمپڕیالیزمیدا‌له‌‌قوبرس ومیسر‌و‌رۆژهه‌لتی‌دور‌و‌ئه‌فریکا. به‌ڵم‌پارتی‌ئازدیخوازان‌پتر‌مه‌یلی‌چاکسازیان‌له‌‌بوواری‌ژیانی‌چینه‌‌هه‌ژه‌ره‌کان‌وچینی‌کرێکار‌هه‌بوو. ئه‌و‌گۆڕانه‌‌مه‌زنه‌ی‌له‌‌بوواری‌پیشه‌سازی‌له‌‌بریتانیا‌روی‌دا‌زۆر‌کێشه‌ی‌کرێکاری‌و‌ته‌ندروستی‌و کۆمه‌ڵیه‌تیی‌له‌گه‌ڵ‌خۆ‌هێنا‌بۆیه‌‌پارتی‌ئازادیخوازان‌بانگخوازی‌دابه‌زاندنی‌نرخی‌خۆراکی‌ده‌کرد‌له رێگه‌ی‌کردنه‌وه‌ی‌ده‌رگای‌هێنان‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌ووڵت‌ئه‌مه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌بڕوایانه‌‌کۆک‌بوون‌که سه‌رکرده‌کانی‌ئازادیخوازان‌بڕوایان‌پێ‌بوو‌ئه‌ویش)ئازادیی‌ئابووری(بوو.زۆرینه‌ی‌ئه‌ندامانی‌پارتی ئازادیخوازان‌له‌‌خاوه‌ن‌کارگه‌و‌که‌شتی‌وبازرگان‌وسه‌رمایه‌دار‌له‌‌ناوه‌وه‌و‌ده‌ره‌وه‌ی‌بریتانیا به‌رهه‌مداریان‌ده‌کرد،زاڵ‌بوونی‌پیشه‌سازی‌له‌‌بریتانیا‌به‌ند‌بوو‌به‌ده‌ست‌ئه‌وانه‌وه.ئه‌م‌بڕوایانه‌‌خزمه‌تی ئامانجه‌کانی‌ئازادیخوازانی‌ده‌کرد‌دیسان‌ئه‌مه‌‌سیاسه‌تی‌پارته‌که‌یان‌بوو،جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌بیرۆکانه باری‌کرێکاره‌کانی‌سوک‌ده‌کرد‌ده‌رگای‌بازاڕی‌به‌رخۆریی‌بۆ‌بریتانیا‌له‌‌وڵته‌‌کشتوکاڵیه‌کان‌ده‌کردنه‌وه به‌‌ناردنی‌به‌رهه‌مه‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌و‌هێنانی‌به‌رهه‌مه‌‌کشتوکاڵیه‌کان‌له‌‌به‌رامبه‌ریدا. به‌مه‌‌ده‌سکه‌وتی‌دارایی‌باش‌بۆ‌خاوه‌ن‌کارگه‌ی‌پیشه‌سازی‌و‌که‌شتیه‌کان‌وه‌ده‌ست‌ده‌هات. به‌ڵم‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌ی‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌وه‌‌زیانی‌زۆر‌له‌‌گه‌وره‌‌مولکداره‌کان‌وسه‌رکرده‌کانی‌پارتی‌پارێزگا‌ران ده‌دا‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌به‌رو‌بوومی‌کشتوکاڵی‌بازاڕه‌کانی‌بریتانیای‌داده‌پۆشی،نرخی به‌روبوومه‌‌خۆجێیه‌که‌‌داده‌به‌زی،له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌به‌کردار‌ئه‌مه‌‌سه‌لمێنرا‌که‌‌سیاسه‌تی‌پارتی‌ئازادیخوازان له‌م‌روه‌وه‌‌حکومه‌ت‌به‌ره‌و‌ئابووریه‌کی‌ئازاد‌وچاکسازیی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌ده‌با.
ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌ئاراسته‌کانی‌پارتی‌ئازادیخوازان‌به‌ره‌و‌دانانی‌یاساکانی‌چاکسازی‌وباش‌کردنی‌باری ژیانی‌کرێکاران‌وخزمه‌تگوزاریه‌‌ته‌ندروستیه‌کان‌وموچه‌و‌خزمه‌تگوزاریه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌کانی‌تر‌رون‌و دیار‌بوون.به‌ڵم‌ئه‌م‌جۆره‌‌یاسایانه‌‌بایه‌خێکی‌ئه‌و‌تۆیان‌بۆ‌کرێکاران‌نه‌بوو‌چونکه‌‌ئه‌وان‌دوای‌به‌رز بوونه‌وه‌ی‌به‌رهه‌م‌وخۆشگوزاری،له‌‌چاوه‌ڕوانی‌پتر‌دابوون. هه‌ر‌له‌‌شه‌سته‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌مه‌وه‌‌بزوتنه‌وه‌‌کرێکاریه‌کان‌له‌‌بریتانیا‌چاڵک‌و‌به‌هێز‌بوون: _له1867له‌‌له‌نده‌ن‌یه‌کیه‌تی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌کرێکاران)نێوده‌وڵه‌تیی‌کرێکاری(کۆنگره‌یه‌کیان‌به‌ست. _هه‌روه‌ها‌له1881یه‌کیه‌تی‌کرێکاران)سۆشیالیست(ی‌ره‌وتی‌مارکسی‌دامه‌زرا. _له1884کۆمه‌ڵه‌ی‌زۆرینه)فابیزم()سۆسیالستی(رۆلێکی‌باشی‌بینی‌له‌‌دۆزینه‌وه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌تایبه‌ت به‌‌پارتی‌کرێکاران. زۆربوونی‌ژماره‌ی‌کرێکاران‌ویه‌کیه‌تیه‌‌کانیان‌رۆلی‌سه‌ره‌کیان‌بینی‌له‌‌ئاڕاسته‌‌کردنی‌کرێکاران‌بۆ به‌شداری‌کردن‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی‌په‌رله‌مانی،ئه‌مه‌مه‌زن‌ترین‌فاکته‌ری‌دامه‌زراندنی‌پارتی‌کرێکاران بوو‌له.1893کاتێک‌رامز‌ماکدۆنالد‌له1894هاته‌‌ناو‌ریزی‌ئه‌م‌پارته‌‌هه‌ر‌زو‌تواناکانی‌له‌‌سه‌رپه‌رشتی کردنی‌چاڵکیه‌کانی‌فه‌رمانداری‌کردنی‌کرێکار‌و‌سۆسیالیسته‌کان‌به‌ده‌ر‌که‌وتن‌هه‌ر‌به‌‌ئاسانی‌پۆستی سه‌رۆکایه‌تیی‌گرته‌‌ده‌ست.له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌و‌سه‌ره‌ڕای‌هه‌وڵێکی‌زۆریش‌ئه‌م‌پارته‌‌رازی‌نه‌بوو‌نازناوی سۆشیالیست‌هه‌لگرێ،پاساوه‌کانیان‌ئه‌وه‌‌بوون‌که‌‌مانه‌وه‌ی‌ناوی‌پارته‌که‌‌له‌سه‌ر‌کرێکاران،پارت‌زیاتر پابه‌ندی‌کار‌وئامانجه‌کانی‌کرێکاران‌ده‌بێ‌به‌‌دانانی‌نازناوی‌سۆسیالیست‌ئه‌رکو‌ئامانجی‌تریش‌به‌سه‌ر پارته‌وه‌‌ده‌بنه‌‌ماڵ‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌م‌کۆمه‌ڵگایه‌ی‌به‌ریتانی‌که‌‌نمونه‌ی‌لوتکه‌ی‌سه‌رمایه‌داریه. پارتی‌کرێکاران‌توانیی‌رۆلێکی‌باش‌له‌‌ئاڕاسته‌کردنی‌سیاسه‌ته‌کانی‌بریتانیا‌بگێرێ‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌له ساڵه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگ‌ژماره‌یه‌کی‌که‌می‌کورسیی‌له‌‌په‌رله‌مان‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو‌به‌ڵم‌پارتی‌ئازادی خوازان‌له‌گه‌ڵ‌خۆی‌به‌شداریی‌پێکردبوو‌له‌‌حوکم.کارێکی‌ئاسایی‌بوو‌که‌‌ئه‌م‌دوو‌پارته‌‌هاوپه‌یمانی‌یه‌ک بن‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌پارتی‌ئازادیخوازان‌زانراوه‌‌ئامانجه‌کانی‌له‌‌دانای‌یاساکانی‌کرێکاری،به‌‌پێچه‌وانه‌ی پارتی‌پارێزگا‌ران‌بوو‌که‌‌دژی‌یه‌کیه‌تیه‌کرێکاریه‌کان‌بیری‌سۆشیالیستی‌کاری‌ده‌کرد،ئه‌م‌بوونی سۆشیالیست‌ویه‌کیه‌تیی‌کرێکاره‌کانی‌وه‌کو‌تێکده‌ری‌رژێمی‌پادشایه‌تی‌و‌ده‌ستوری‌هه‌ڵبژاردنی‌ده‌زانی. پارتی‌ئازادیخوازان‌له‌‌ماوه‌ی10ساڵی‌به‌ر‌له‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌تا1916حوکم‌رانیی‌له‌‌وڵت قۆرخ‌کردبوو،به‌ر‌له‌‌ده‌ست‌پێکردنی‌جه‌نگ‌به‌‌چه‌ند‌ساڵێک‌پارتی‌ئازادیخوازان‌چه‌ند‌پڕۆژه‌‌یاسایه‌کی چاکسازی‌و‌کۆمه‌ڵیه‌تیی‌خستنه‌‌به‌رده‌م‌په‌رله‌مان،کاتێک‌ئه‌نجومه‌نی)لۆرده‌کان(_زۆرینه‌یان‌له‌‌پارتی پارێزگا‌ران‌بوون_دژی‌وه‌ستانه‌وه‌‌ئه‌وانیش‌هه‌ندێک‌گۆڕانکاریان‌له‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌ئه‌نجومه‌نی‌لۆرده‌کان کردن‌که‌‌ته‌نها‌ئه‌نجومه‌نی‌گشتی)په‌رله‌مان(مافی‌ده‌رکردنی‌یاسی‌هه‌بێ_ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌نجومه‌نی لۆردات‌دژیشی‌وه‌ستان_به‌های‌ئه‌م‌چاکسازیه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌په‌رله‌مانیانه‌‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌خه‌ته‌رناک‌ترین
کێشه‌ی‌له‌‌بریتانیا‌چاره‌سه‌ر‌کرد‌و‌ریزه‌کانی‌گه‌لی‌بریتانیاشی‌یه‌کخستن‌و‌هه‌مووی‌له‌‌ده‌وری‌حکومه‌ت کۆکردنه‌وه. هه‌رچه‌ندی‌ناکۆکی‌له‌‌نێوان‌هه‌رسێ‌پارتی‌پارێزگا‌ران‌و‌ئازادیخوازو‌کرێکاران‌هه‌بووبێ،بۆ رێگه‌گرتن‌له‌‌به‌رده‌م‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌ست‌ده‌خه‌نه‌‌ناو‌بوواره‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌به‌ریتانی،هاوڕاو‌کۆک‌بوون. هێزی‌بریتانیا‌سه‌رچاوه‌ی‌له‌‌مه‌زنی‌کانزاکانی‌خه‌لوز‌و‌ئاسن‌گرتبوو‌هه‌روه‌ها‌له‌و‌کوده‌تایه‌‌پیشه‌سازیه‌ی سودی‌پێ‌به‌خشی‌بوو‌و‌ئه‌و‌چاکسازیانه‌ی‌له‌‌بوواری‌به‌رهه‌م‌هێنان‌و‌گواستنه‌وه‌ی‌به‌خۆوه‌‌بینی‌بوو، بریتانیا‌بووه‌‌مه‌زنترین‌به‌رهه‌م‌هێنه‌رو‌نێره‌ری‌به‌رهه‌مه‌کانی‌خه‌لوز‌و‌پۆلو‌چنین‌و‌پیشه‌سازیه‌کانی قورس‌وسوک.هه‌روه‌ها‌هێزه‌کانی‌سه‌رچاوه‌یان‌له‌‌فراوانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌وه‌‌گرتبوو‌که‌‌رۆژی‌لێ‌ئاوا نه‌ده‌بوو: له‌‌ئه‌فریاک:دۆڵی‌نیل‌هه‌مووی‌و‌کینیا‌وزنجبار‌و‌رۆدیسیا‌و‌یه‌کیه‌تی‌باشوری‌ئه‌فریکا‌و‌نێجروکه‌ناری زێر)ساحل‌الذهب(که‌ناری‌عاج)ساحل‌العاج(سیرالیۆن‌و‌گامبیا‌و‌سۆماڵی‌ئینگلیزی. له‌‌ئاسیا‌ئه‌م‌موسته‌عمه‌ر‌و‌پارێزراوانه‌ی)محمیات(ده‌گرتنه‌وه: عه‌ده‌ن‌ومه‌حمیات‌و‌مه‌سقه‌ت‌‌وعه‌مان‌و‌ساحلی‌موته‌ساڵح‌و‌قه‌ته‌رو‌به‌حرێن‌و‌کوێت‌و‌نیمچه‌‌کشوه‌ری هیند‌و‌بۆرماو‌مه‌لیۆو‌سه‌نگافوراو‌ئوسترالیاو‌نیوزله‌نداو‌هۆنگ‌کۆنگ‌و‌گه‌ڵێک‌دورگه‌ی‌نێوان ئوستورالیاو‌ژاپۆن‌و‌باشوری‌رۆژهه‌لتی‌ئاسیا.له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌باکور،که‌نه‌دای‌هه‌بوو‌و‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای ناوه‌ڕاستیش‌جیانای‌به‌ریتانی‌وباشوری‌دورگه‌ی‌فۆکلند. ئه‌م‌موسته‌عمه‌رانه‌‌به‌مانه‌‌تایبه‌ت‌مه‌ند‌بوون: _1هه‌ڵکه‌وتنی‌له‌سه‌ر‌هێلی‌به‌رینیی‌هه‌مه‌جۆری‌به‌ربڵو‌له‌نیوه‌ی‌باکوری‌گۆی‌زه‌وی‌ونیوه‌ی‌باشوری، ئه‌م‌هه‌ڵکه‌وتنه‌‌ده‌بێته‌‌یارمه‌تی‌ده‌ر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌رهه‌مه‌کانی‌هه‌مه‌چه‌شن‌بن‌که‌‌ئاسته‌مه‌‌گورزی‌لێ بووه‌شێندرێت. _2له‌م‌موسته‌عمه‌رانه‌ی‌دا‌به‌‌ملیۆنان‌ئینگلیزی‌لێ‌نیشته‌جێ‌کردبوون‌که‌‌بۆ‌ئینگیز‌ببوونه‌‌سه‌رمایه‌ی سه‌رو‌ماڵ‌هه‌ر‌کاته‌ی‌بریتانیا‌پێویستیی‌پێ‌بووایه‌‌روی‌تێده‌کردن،ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌سود‌وه‌رگرتن‌له تواناو‌وزه‌ی‌موسته‌عمه‌ره‌یسته‌کان‌و‌وه‌گه‌رخستنیان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆیاندا. -3به‌ڕاستی‌هه‌ندێک‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌بریتانیا‌هه‌بوون‌له‌‌ژوانی‌ئه‌وه‌دابوون‌که‌‌ده‌رفه‌تێک‌وه‌رگرن تا‌سه‌ربه‌خۆیی‌خۆیان‌راگه‌یه‌نن‌وه‌کو‌کاسۆلیکه‌‌ئیرله‌ندیه‌کان‌ومیسریه‌کان‌به‌ڵم‌زۆرینه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی بریتانیا‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌له‌‌توانایاندا‌نه‌بوو‌هه‌مان‌هه‌نگاوی‌ئیرله‌ندا‌بنێن.حکومه‌تی‌بریتانیا له‌م‌روه‌وه‌‌خاوه‌نی‌دوو‌ئه‌زمونی‌تال‌بوو،یه‌کێکیان‌شۆڕشی‌ئه‌مریکیو‌ئه‌وی‌تریان‌جه‌نگی‌بوێر‌بوو ئه‌مه‌ی‌ده‌زانی‌که‌‌گوێنه‌دانه‌‌داواکاریی‌ئۆتۆنۆمی‌کاره‌ساتی‌به‌دواوه‌‌دێت،بۆیه‌‌مافی‌ئۆتۆنۆمیی‌به‌‌که‌نه‌داو ئۆسترالیاو‌نیوزله‌نداو‌هه‌روه‌ها‌باشوری‌ئه‌فریکا‌دا‌به‌‌سیسته‌مێکی‌دیموکراسیی‌په‌رله‌مانی،ئه‌م‌به‌خشینه
پێگه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌مکوم‌تر‌کرد‌هه‌ستی‌ئه‌و‌حکومه‌تانه‌‌له‌‌هه‌ستی‌حکومه‌تی‌بریتانیا‌که‌متر‌نه‌بوو‌بۆ به‌رگری‌کردن‌له‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌دژی‌دوژمنانی‌له‌سه‌روی‌هه‌موویان‌ئه‌ڵمانیا‌و‌کار‌کردن‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان‌ئیمپڕاتۆریه‌ت. چه‌مکی)ئازادیی‌بازرگانی(که‌‌که‌شتیگه‌لیه‌کانی‌بریتانیا‌ده‌یان‌پاراست‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌بوونی بریتانیا‌بوو‌به‌‌هۆی‌دواکه‌وتویی‌وڵتانی‌دونیا‌و‌وال‌بوونی‌بازاڕه‌کانی‌دونیا‌له‌‌به‌رده‌م‌بریتانیا‌به‌م پاساوه‌وه‌‌بوو. تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌ئه‌وروپا‌به‌سه‌ر‌دوو‌فراکسیۆن)کوتله(دادابه‌ش‌نه‌بوو‌نه‌توانرا‌بریتانیا‌بهه‌ژێنن‌یا‌له تواناکانی‌به‌رگریی‌که‌م‌که‌نه‌وه. هاوپه‌یمانێتیی‌دو‌قۆڵی‌و‌هاوپه‌یمانێتیی‌سێ‌قۆڵی،ئه‌م‌وڵتانه‌ش‌که‌وتنه‌‌کێبه‌رکێ‌بۆ‌به‌هێز‌کردنی‌سوپا که‌شتی‌گه‌ل‌و‌خۆ‌پڕ‌چه‌ککردن،ئه‌و‌هه‌موو‌ماوه‌یه‌‌بریتانیا‌به‌‌ئارامی‌لێی‌پاڵ‌که‌وتبوو،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی هێزی‌ده‌ریاوانی‌و‌که‌شتیگه‌لی‌بریتانیا‌دوو‌به‌رامبه‌ر‌هه‌موویان‌ده‌بوو. به‌ڵم‌له‌‌ده‌یه‌کانی‌یه‌که‌می‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌به‌هۆی‌نه‌خشه‌کانی‌ئیمپڕاتۆری‌ئه‌ڵمانیا‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌بۆ‌به‌هێز کردنی‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌بازرگانیی‌بریتانیای‌ناره‌حه‌ت‌کرد،بریتانیا‌ناچارده‌بێ‌به‌دوای‌هاوپه‌یمانێکدا بگه‌رێ‌تا‌له‌‌گۆشه‌گیری‌ده‌رچێ.یه‌که‌م‌جار‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌کرد‌که‌‌بێ‌سود‌بوو،دواتر‌به‌‌ژاپۆن و‌فرانساو‌روسیا.له‌م‌په‌یوه‌ندیانه‌ی‌دا‌هێزو‌وزه‌یه‌کی‌به‌‌بریتانیا‌ده‌به‌خشی‌تا‌جخت‌له‌سه‌ر‌که‌شتیگه‌لیه‌که‌ی بکاته‌وه‌‌بۆ‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا. دوای‌ئه‌وه‌ی‌له1905ژاپۆن‌به‌رپرسیارێتی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌هیند‌گرته‌‌ئه‌ستۆ،بریتانیا‌توانیی‌هێزه‌کانی له‌‌ئاو‌ی‌هیند‌بکێشێته‌وه‌‌به‌ره‌و‌ده‌ریای‌باکوری‌ببا،دواتر‌کاتێک‌په‌یمانی)گونجان‌دۆستایه‌تیی‌له‌گه‌ڵ فرانسا‌ئیمزا‌کرد،قه‌یرانه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌یه‌ک‌به‌دوای‌یه‌کدا‌هاتن‌له1906فرانسا‌توانیی‌به‌رگری‌له ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌بکات‌ئه‌وسا‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌وێشی‌بۆ‌ده‌ریای‌باکور‌گواسته‌وه‌‌بۆ‌رودبه‌روبوونه‌وه له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا.به‌م‌شێوه‌یه‌‌بریتانیا‌توانیی‌هێزه‌‌په‌رشوبڵوه‌کانی‌کۆبکاته‌وه‌‌له‌‌ناوچه‌یه‌کی‌دیارو‌ناوچه دوره‌کانیش‌به‌‌هێزه‌‌‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌بسپێرێ.ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌زیادکردنی‌به‌رنامه‌‌چه‌کداریه‌که‌ی دوئه‌وه‌نده‌ی‌پێشتر‌له‌‌به‌رنامه‌کانی‌ئه‌ڵمانیای‌ره‌ت‌کرد،ئه‌مه‌‌وبه‌هۆی‌بوونی‌چاوکی‌پترۆلی‌به‌رده‌ست‌له عه‌ره‌بستانی‌ئێران‌و‌شاره‌زایی‌هونه‌ری‌شه‌ڕو‌ته‌کتیکه‌کانی،تواناکانی‌بریتانیا‌له‌‌هی‌ئه‌ڵمانیایان‌ره‌ت کردن.له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌هه‌موو‌ئاماده‌کاری‌وخۆ‌پڕچه‌ک‌کردنه‌ی‌له‌‌روی‌ده‌ریاوانی‌ووشکانی‌وئاسمانیی هێزه‌کانی‌بریتانیا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌هه‌ر‌له‌‌هه‌وڵه‌کانی‌ناوبژیوانی‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌لیه‌نی‌شه‌ڕکه‌ر‌دابوو. هه‌وڵه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌راگرتنی‌کێبه‌رکێ‌کان‌بوو‌که‌‌بۆ‌زاڵ‌بوون‌به‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌ده‌ریاوانیی بریتانیا‌هه‌وڵی‌ده‌دا،هه‌وڵه‌کانی‌بریتانیا‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌سه‌قامگیر‌بوونی‌دۆخه‌کان‌بوو،له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش
بریتانیا‌رازی‌نه‌بوو‌رێککه‌تنه‌که‌ی‌گونجان‌ودۆستایه‌تی‌بگۆری‌به‌‌هاوپه‌یمانێتی‌ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌هه‌وڵو داخوازیی‌به‌رده‌وامی‌فرانسا. ولهلم‌ئیمپڕاتۆری‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م‌داخوازیانه‌ی‌بریتانیای‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌‌که‌‌ده‌ست‌له‌‌کێبه‌رکێ‌کانی‌چه‌کداری کردن‌هه‌لگرێ،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌ڵمانیا‌وبریتانیا‌زیاتر‌له‌یه‌ک‌دور‌که‌وتنه‌وه،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌بریتانیا‌له‌سه‌ر ئه‌وه‌‌سوربوو‌که‌‌ده‌ست‌پێشخه‌ریه‌کان‌له‌ده‌ست‌خۆی‌بمێننه‌وه‌‌ئه‌وکاته‌‌بکه‌وێته‌‌شه‌ڕ‌له‌‌ته‌ک‌فرانسا‌که خۆی‌هه‌لی‌ده‌بژێری‌نه‌ک‌پێی‌هه‌لبژێرن. تارمایی‌برسێتی‌و‌لواز‌بوونی‌بازرگانی‌له‌‌بریتانیا‌ده‌کرێ‌بڵێین‌له‌پشت‌هۆکاره‌کانی‌به‌شداری‌کردنی بریتانیا‌بوو‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌هێشتا‌له‌‌روی‌توانای‌که‌شتیگه‌لی‌به‌سه‌ر‌هێزه‌کانی ئه‌ڵمانیادا‌زاڵه،له‌‌توانایدابوو‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌مارۆی‌بدات،به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌مه‌ی‌له‌‌توانا‌دا‌نه‌بوو. مه‌ترسیه‌کی‌مه‌زن‌بۆ‌بریتانیا‌له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌له‌‌ئارادابوو.به‌‌هاوکاریی‌هاوپه‌یمانانی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو ههنگاریا،ئه‌ڵمانیا‌له‌‌توانایدابوو‌له‌‌وشکانیه‌وه‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌ئه‌وروپادا‌بگرێ،له‌م‌روانگه‌یه‌وه ده‌بووایه‌‌بریتانیا‌به‌‌هێزی‌زه‌مینی‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌ڵمانیا‌ببێته‌وه،ده‌بووایه‌‌بریتانیا‌بایه‌خ‌به‌‌به‌هێز‌کردنی هێزی‌زه‌مینی‌بدات‌تا‌رێگه‌‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌دات‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپادا‌‌بگرێ،بریتانیا‌ته‌نها‌بیری‌لی فرانسا‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌لی‌هه‌موو‌شوێنه‌‌ده‌سکه‌وتوه‌‌ئیمپڕیالیزمه‌‌کۆن‌ونوێکه‌ی‌بوو‌له‌‌شام‌وعێراق‌و به‌نداوی‌ده‌رده‌نیل‌و‌بسفۆر.
فرانسا فرانسا‌له‌‌به‌‌هێز‌ترین‌وڵتانی)گونجان27ودۆستایهتی(بوو‌له‌‌روی‌هێزی‌زه‌مینی‌به‌ڵم‌کێشه ناوه‌خۆییه‌کانی‌کاری‌زۆریان‌کردبووه‌‌سه‌ری،په‌یوه‌ندیه‌کانی‌فه‌ره‌نسی_ئه‌ڵمانی‌ش‌هۆکاری په‌ره‌سه‌ندنی‌دۆخه‌کانی‌ناوه‌خۆ‌بوون. خوێندنگا‌و‌زانکۆو‌که‌لیساکان‌هه‌موویان‌هه‌رده‌م‌کۆستی‌له‌ده‌ست‌دانی‌ئه‌لزاس‌و‌لۆرین‌یان‌وه‌بیر ده‌هێنانه‌وه‌‌داوای‌گێڕانه‌وه‌یان‌له‌‌حکومه‌ت‌ده‌کرد.به‌ڵم‌بڕیاری‌شه‌ڕ‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ته‌نیا فرانسادا‌نه‌بوو،هه‌ر‌له‌دوای‌کۆسته‌که‌‌له1870/1871ڕاسته‌و‌خۆ‌زۆر‌له‌‌سه‌رکرده‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌داوای تۆله‌ی‌خێرا‌یان‌ده‌کرد‌له‌وانه)گامبیتا(،به‌ڵم‌به‌‌وشیاری‌و‌بلیمه‌تی)تییر(درکیان‌به‌‌خه‌ته‌ر‌ناکی‌ئه‌م 27ویفاق
ئه‌رکه‌‌‌کرد،بۆیه‌فرانسا‌‌له‌‌بانگ‌خوازی‌تۆله‌‌سه‌ندنه‌وه‌وه‌‌بوو‌به‌‌بانگخوازی‌دۆزینه‌وه‌ی‌چاره‌سه‌ریی دادپه‌روه‌رانه‌‌بۆ‌دۆزی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین. ئه‌گه‌ر‌تێبینی‌بکه‌ین‌ده‌بینین‌هه‌موو‌مێژوو‌نوسان‌ئه‌وانه‌ی‌باسیان‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌کردوه‌‌باسی‌ئه‌م‌دوو هه‌رێمه‌‌به‌یه‌که‌وه‌‌ده‌که‌ن‌وه‌کو‌ته‌واوکه‌ری‌یه‌ک،که‌‌له‌‌یه‌ک‌ناوچه‌ی‌جوگرافی‌بن.به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ دۆخی‌جوگرافیای‌هه‌ر‌یه‌که‌یان‌جیایه‌‌و‌ئه‌وه‌‌نیه‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌له‌یه‌ک‌بچن. نمونه،ئه‌لزاس‌پشتی‌له‌‌فرانسایه‌‌وکه‌وتۆته‌‌پشتی‌چیای)فوج(،وه‌کو‌درێژایی‌هه‌رێمی)بادن(ی‌ئه‌ڵمانی دێته‌‌به‌رچاو‌چ‌له‌‌روی‌جوگرافیای‌سروشتی‌چ‌له‌‌ڕاستیی‌ئه‌وه‌ی95%دانیشتوانی‌ئه‌ڵمانین‌ئه‌وانیتریش فه‌ره‌نسین. ئه‌لزاس‌ناوچه‌یه‌کی‌کشتوکاڵی‌ی‌به‌‌پیت‌و‌به‌رهه‌م‌هێنه‌ره،به‌ڵم‌لۆرین‌ناوچه‌یه‌کی‌گردۆلکه‌یی‌له‌‌نێوان سنوری‌ئه‌ڵمانیا‌وفرانسا‌یه‌‌هه‌ردوکیان)ئه‌ڵمانیا‌و‌فرانسا(له‌‌روی‌زمان‌وشارستانی‌و‌ره‌گه‌زی‌له‌‌نێوان خۆیاندا‌دابه‌شیان‌کردوه. ئه‌وکاته‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له1871لۆرینی‌داگیر‌کردتازه‌کی‌ئاسنی‌لێ‌دۆزرابووه‌وه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌ڵمانیا‌بووه خاوه‌نی‌هه‌موو‌جۆره‌‌که‌ره‌سته‌‌خاوه‌کانی‌به‌رهه‌م‌هێنان،خۆی‌پێشتر‌خه‌لوزی‌هه‌بوو‌له‌‌هه‌رێمی)رور(. ئه‌ڵمانیا‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌م‌ڕاستیه‌‌جوگرافیانه‌‌مافی‌ده‌سگرتنی‌به‌سه‌ر‌ئه‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌‌ده‌سه‌لماند.بهڵم فه‌ره‌نسیه‌کان‌په‌نایان‌بۆ‌ڕاستیه‌‌مێژووییه‌کان‌ده‌برد،هه‌ر‌چه‌ندی‌بیانوکانی‌ئه‌م‌یا‌ئه‌و‌به‌هێز‌بن‌ئه‌ڵمانیا‌له توانای‌دا‌نیه‌‌ئه‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌‌بۆ‌فرانسا‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌چونکه‌‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌مه‌ی‌کرد‌زۆر‌به‌لوازو‌بێ‌هێز‌دێته به‌رچاو،دواتر‌هیچ‌رێگه‌یه‌کیش‌له‌به‌ر‌ده‌م‌فرانسادانیه‌‌ئه‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌‌وه‌رگرێته‌وه‌‌جگه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌هێز نه‌بێ.چونکه‌‌زۆربه‌ی‌مێژوونوسان‌ره‌خنه‌یان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌گرت‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌زۆر‌ئه‌م‌دوو‌هه‌رێمه‌ی داگیر‌کردوه‌‌بۆیه‌‌کاره‌کان‌روه‌و‌نائارامی‌په‌ره‌یان‌سه‌ند‌تا‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌رویدا. بریتانیا‌دورگه‌ی‌هیگۆلندی‌داگیر‌کردبوو‌که‌‌ده‌که‌وته‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌باکوری‌که‌ناره‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له به‌رمابه‌ر‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتنی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌هه‌رێمی‌ویتۆ‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا‌بۆبریتانیا،ئه‌میش‌ده‌ستی‌له دورگه‌ی‌هلیگولند‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا،ئه‌ڵمانیا‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌شلزوینگ‌ی‌دانیمارک‌داگرت‌بێ‌ئه‌وه‌ی کێشه‌‌دروست‌بێ. ڕاستیی‌کێشه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌فاکته‌ری‌وای‌تیابوو‌ده‌کرێ‌ببنه‌یه‌که‌م‌کێشه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تیی به‌رده‌وام‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،فاکته‌ره‌کانیش‌بریتین‌له: _1فاکته‌ری‌شکۆمه‌ندی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌به‌هێز‌ترین‌هانده‌ر‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بوو‌بۆ‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌ی ئه‌و‌سوکایه‌تیه‌ی‌پێیان‌کرا.
_2ئه‌گه‌ر‌ئه‌و‌دو‌ناوچه‌‌له‌ده‌ست‌دراوه‌‌له‌‌نیشتمان‌دور‌بوونایه‌‌بۆی‌هه‌بوو‌ئاستی‌سوکایه‌تیه‌که‌ی‌که‌‌‌به شکۆمه‌ندی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌کرا،که‌متر‌خۆی‌نیشان‌ده‌دا‌به‌ڵم‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌به‌‌فرانساو‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌نوسابوون هه‌ر‌ده‌م‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌کێشه‌‌دروست‌ده‌بوو. _3زیانه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌گه‌ڵێک‌زۆر‌بوون،له‌‌لۆرین‌کانزای‌ئاسن‌هه‌بوو. ئه‌و‌زامه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌له‌ده‌ست‌دانی‌ئه‌و‌دوو‌هه‌رێمه‌‌له‌‌جه‌سته‌ی‌فرانسا‌دروست‌بوو‌گه‌ڵێک‌قول‌بوو تیمارکردنی‌ته‌نها‌به‌‌وه‌رگرتنه‌وه‌ی‌هه‌ردو‌هه‌رێمه‌که‌‌ده‌کرا. بێ‌ده‌سه‌ڵتی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌له‌‌حه‌فتاکان‌و‌هه‌شتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌کاتی‌گه‌یشتن به‌و‌ئامانجه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌دیاری‌بکات‌بۆیه‌‌مقۆمقۆ‌و‌ژاوه‌ژاو‌له‌‌ناوخه‌ڵک‌و‌په‌شێویش‌له‌‌هزری‌سیاسیی فرانسا‌دروست‌بوو،هه‌ندێک‌جار‌بیریان‌بۆ‌تۆله‌‌ده‌چو‌هه‌ندێک‌جاریش‌میانڕه‌وانه‌‌بیریان‌ده‌کرده‌وه، له‌ته‌ک‌بوونی‌لیه‌نی‌توندڕه‌و‌به‌‌وه‌رگرتنه‌وه‌ی‌تۆله‌‌به‌هه‌ر‌رێگه‌یه‌ک‌بێ،لیه‌نێکی‌تریش‌هه‌بوون‌بیریان له‌‌کاری‌ئاشته‌وایی‌ورێگه‌‌چاره‌ی‌یاسایی‌ده‌کرده‌وه‌‌بۆ‌ئه‌لزاس‌و‌لۆرین‌بۆئه‌وه‌ی‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌له‌گه‌ڵ ئه‌ڵمانیا‌نه‌پچرێن‌و‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌وانیش‌به‌رده‌وام‌بن. کۆماریخوازه‌کان‌له‌سه‌ر‌حوکم‌زاڵ‌بوون‌ئه‌وان‌سیاسه‌تی‌وڵتیان‌ده‌برد‌به‌ڕێوه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌لیه‌ن پادشاخوازه‌کانه‌وه‌‌دژایه‌تیان‌ده‌کرا،ئه‌وه‌بوو‌پادشاخوازه‌کان‌توانیان‌له1873حکومه‌تی‌کۆماریخوازه‌کان بروخێنن‌که‌‌به‌سه‌رۆکایه‌تی‌تییر‌بوو‌له‌‌شوێن‌ئه‌و‌مه‌کماهۆن‌دابنێن‌که‌‌پادشاخوازه‌کان‌و‌کاسۆلیکه‌کان پشتگیریان‌لێ‌ده‌کرد.به‌ڵم‌نه‌یان‌توانی‌له‌به‌ر‌ده‌م‌گه‌شه‌کردنی‌کۆماریخوازه‌‌میانڕه‌وه‌کان‌بووه‌ستن‌چونکه لهساڵی1875ده‌ستورێکی‌کۆماری‌بۆ‌وڵت‌دانرا‌به‌‌پێی‌ئه‌و‌ده‌ستوره‌‌ده‌سه‌ڵت‌که‌وته‌‌ده‌ست‌وه‌زیره‌کان ئه‌وانیش‌به‌رپرسیار‌بوون‌له‌به‌ر‌ده‌م‌په‌رله‌مان.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌تا‌به‌‌پاڵپشتی‌بۆرجوازه‌‌کان کۆماریخوازه‌کان‌له1877ده‌سه‌ڵتیان‌گرته‌‌ده‌ست. له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌باری‌ناوه‌خۆی‌فرانسا‌سه‌قامگیر‌نه‌بوو‌به‌هۆی‌پابه‌ند‌بوونی‌ئه‌م‌سه‌قامگیریه‌‌به په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیی_فهرهنسی. ئه‌گه‌ر‌خه‌ڵک‌چاوی‌بریبێته‌‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌به‌ڵم‌سیاسه‌تمه‌داران‌بڕوایان‌وابوو‌که‌‌هێشتا‌کاته‌کان‌له‌‌بار نین‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌یان،ئه‌مه‌و‌زه‌مینه‌‌له‌بار‌بوو‌بۆ‌به‌دیار‌که‌وتنی‌سه‌رۆکایه‌تیه‌کی‌دیماگۆگی‌که‌‌بتوانێ هه‌ستی‌جه‌ماوه‌ر‌دژی‌که‌م‌و‌کوریه‌کانی‌حکومه‌ت‌له‌‌به‌جێ‌نه‌گه‌یاندنی‌په‌یامه‌که‌ی‌جۆش‌بدا،لێره‌وه قه‌یرانی‌پۆلنگه‌ر‌له‌‌کۆتاییه‌کانی‌هه‌شتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌سه‌ری‌هه‌ڵدا. سیاسه‌تی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌به‌‌ئاراسته‌ی‌سیاسه‌تمه‌دار‌ی‌زیره‌ک)جۆن‌فری(ئه‌وه‌بوو‌که‌‌له‌ناو‌کێشه‌ی ئه‌لزاس‌و‌لۆرین‌نه‌خولێنه‌وه،به‌ڵکو‌به‌ره‌و‌ده‌رفه‌ته‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌هه‌نگاو‌بنێن،ئه‌مه‌‌دیاره‌‌که‌‌فرانسا به‌رله‌‌روخانی‌له30یئاداری1885له‌م‌بوواره‌‌سودی‌زۆری‌وه‌رگرتبوو.به‌ڵم‌میلله‌ت‌هه‌ر‌پابه‌ندی ئه‌لزاس‌ولۆرین‌بوون،لێره‌‌پۆلنگه‌ر)که‌‌ئه‌فسه‌رێکی‌بلیمه‌ت‌بووله‌و‌میانه‌‌ده‌رکه‌وت،بانگه‌وازی‌به‌رز
کردنه‌وه‌ی‌توانا‌سه‌ربازیه‌کانی‌وڵتی‌ده‌کرد‌له‌‌پێناو‌رازگار‌کردنی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین،ره‌خنه‌شی‌له حکومه‌ت‌ده‌گرت‌که‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌رکه‌‌نیشتمانیه‌کان‌کۆلی‌داوه.
بۆلنگه‌ر
بۆلنگه‌ر‌توانیی‌بگاته‌‌پۆستی‌وه‌زیری‌جه‌نگ،په‌نای‌بۆ‌شێوازی‌دیماگۆگی‌برد‌تا‌ل‌یه‌نگر‌بۆخۆی‌په‌یدا بکات،سه‌رکرده‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌درکیان‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌ئه‌و‌بزوتنه‌وه‌یه‌‌ده‌کرد،بۆیه‌‌ته‌نگیان‌پێ‌هه‌ڵچنی بۆلنگه‌ر‌له‌‌توانای‌دا‌نه‌بوو‌به‌رگری‌له‌م‌هێرشانه‌‌بکات،بۆئه‌وه‌ی‌لێی‌رزگار‌بن‌بڕیاری‌ده‌ستگیر کردنیان‌دا‌به‌‌تۆمه‌تی‌خیانه‌تی‌مه‌زن،ناچار‌رای‌کرد‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌ی‌فرانسا،تا‌له1891خۆیکوشت. وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌له‌‌هه‌شتاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌توشی‌گه‌ڵێک‌قه‌یران‌ببوو،گه‌لی‌فرانساش له‌‌ناوخۆیاندا‌دابه‌شی‌سه‌ر‌ئه‌م‌قه‌یرانانه‌‌ببوون،یه‌کێک‌له‌م‌قه‌یرانانه‌‌بۆلنگه‌ر‌بوو.هه‌روه‌ها‌به‌هۆی دریسفوس‌که‌‌ئه‌فسه‌رێکی‌جو‌بوو‌دابه‌شبوون‌رویدابوو‌ئه‌مانه‌‌هه‌موویان‌تۆمه‌تبار‌ده‌کران‌به‌‌خیانه‌تی مه‌زن‌ئه‌مه‌ش‌دیاره‌‌ته‌نها‌بۆ‌روکه‌ش‌کردنی‌بڕیاره‌کانیان‌بوو‌به‌ڵم‌نوسه‌ری‌مه‌زنی‌فرانسا‌ئه‌میل‌زۆل توانیی‌به‌رگه‌‌بگرێ‌و‌به‌رگری‌له‌‌خۆی‌بکات‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌فرانساو‌ده‌ره‌وه‌ی‌تا‌له‌‌کۆتایی‌بێگوناهی‌خۆی سه‌لماند. گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌دوای‌ئه‌و‌کۆسته‌ی‌له‌ده‌ست‌ئه‌ڵمانیا‌به‌سه‌ری‌هات‌هه‌ستیان‌به‌‌بۆشاییه‌کی‌سیاسی‌ده‌کرد. دواتر‌که‌شو‌هه‌واکانی‌وڵت‌له‌بار‌بوون‌بۆئه‌وه‌ی‌ڕوبه‌ڕووی‌کێشه‌ی‌تر‌ببیته‌وه‌‌خه‌ڵکه‌که‌‌له دله‌راوکێدابوو‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌دوباره‌‌ئامانجه‌‌سیاسیه‌کانیان‌ده‌گه‌رێنه‌وه‌‌دۆخی‌سروشتیی‌خۆیان.ئه‌م‌ئاواته‌ی فه‌ره‌نسیه‌کان‌هاته‌‌دی‌کاتێک‌پۆینکاریه‌‌له1903پۆستی‌سه‌رۆکایه‌تیی‌وه‌رگرت. پۆینکاریه‌‌خه‌ڵکی‌هه‌رێمی‌لۆرین‌بوو،پیاوێکی‌به‌هێزی‌له‌‌جۆری‌پله‌یه‌ک‌بوو،سه‌رده‌می‌ئه‌م‌به سه‌رده‌می‌کۆتایی‌هاتن‌به‌‌سیاسه‌تی‌به‌رگری‌و‌سه‌ره‌تای‌سه‌رده‌می‌گه‌مارۆ‌و‌گۆشه‌گیر‌کردنی‌ئه‌ڵمانیا دێته‌‌ناسین،به‌‌مانایه‌کی‌تر‌توانیی‌دۆخه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا‌سه‌ره‌و‌ژێر‌کاته‌وه.
پۆینکاریه‌‌له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ڕێوه‌یه‌‌بۆیه‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌یدا‌که‌‌جه‌نگه‌که‌‌هی‌فرانسا بێ.داواشی‌له‌‌ده‌سه‌ڵت‌داران‌کرد‌نه‌خشه‌و‌به‌رنامه‌کانی‌سه‌ربازیی‌فرانسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌ڵمانیا ده‌ستکاریه‌کی‌بنه‌ڕه‌تیی‌بۆ‌بکه‌ن.هه‌موومان‌ده‌زانین‌که‌‌فاکته‌ری‌ده‌ستپێشخه‌ری‌و‌کتوپڕی‌جه‌نگ‌له ساڵه‌کانی‌دوای‌کۆستی1871_ 1870به‌ده‌ستی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو.به‌ڵم‌له‌‌سه‌رده‌می‌پۆینکاریه‌‌ئه‌مه‌‌گۆڕا، هه‌وڵی‌دروست‌کردنی‌هێزێکی‌هێرش‌به‌ر‌له‌‌ناو‌جه‌رگه‌ی‌ئه‌ڵمانیای‌دا‌له‌گه‌ڵ‌هیزێکی‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی هێرشه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌فرانسا،ئه‌مه‌‌له‌‌روی‌ئاماده‌‌کاریی‌که‌رته‌کانی‌سوپا. به‌رپڕسه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بیریان‌له‌‌ئامانجه‌کانی‌جه‌نگ‌ده‌کرده‌وه،نه‌ک‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی هه‌ردوو‌هه‌رێمه‌که‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌وبه‌س‌به‌ڵکو‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌فراوانکردنی‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا‌له‌‌ناو ئه‌ڵمانیا‌به‌‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌که‌ناری‌چه‌پی‌روباری‌راین،به‌رپڕسه‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌تا‌ئه‌و‌ئاسته‌‌بڕوایان به‌‌خۆوه‌‌بوو‌بتوانن‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌هه‌لوه‌شێننه‌وه،له‌رێگه‌ی‌هاندان‌و‌کار‌کردن‌بۆ سه‌ربه‌خۆیی‌نه‌ته‌وه‌کان.به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌ڵمانیا‌پاڵپشتێکی‌مه‌زن‌له‌‌ناوه‌ڕاستی‌ئه‌وروپا‌له‌ده‌ست‌ده‌دا،بهڵم ئه‌مه‌یان‌ترسێکی‌له‌گه‌ڵ‌خۆی‌ده‌هێنا‌که‌‌له‌‌به‌رامبه‌ریدا‌روسیا‌هانی‌پۆلۆنیه‌کان‌بدات‌بۆ‌هه‌مان‌ئامانج، بۆیه‌‌فرانسا‌ئاماده‌‌بوو‌له‌‌پێناو‌دۆستایه‌تیی‌روسیا،گوێ‌له‌‌داخوازیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌پۆلۆنیا‌نه‌گرێ.بێ ئه‌وه‌ی‌ده‌ست‌له‌‌پڕۆژه‌ی‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌هه‌لگرێ. له‌‌روی‌بڕوابوونی‌حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌به‌‌توانای‌خۆی‌وێڕای‌ره‌زامه‌ندی‌وڵتانی‌گونجان)وفاق(و دۆستایهتی:روسیاو‌بریتانیا‌وه‌کو‌دوو‌ئیمپڕاتۆری‌ئیمریالیستی‌دونیا‌دوای‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بریتانیا.سنوری ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌م‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌باکور‌و‌رۆژئاوای‌ئه‌فریکا..له‌‌جه‌زائیر‌وتونس‌و‌مه‌راکش‌و مۆریتانیاو‌سه‌نیگال‌وگینیاو)که‌دواتر‌به‌‌چاد‌ناسرا(ماڵی‌و‌نیجرو‌ڤۆلتای‌باکور‌و‌کۆنگۆی‌فه‌ره‌نسی، هه‌روه‌ها‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا‌سۆماڵ‌ی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌ده‌روازه‌‌بوو)باب‌المندب(و‌مه‌ده‌غه‌شقه‌ر،له ئاسیاش‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌سه‌ر‌هیندی‌چینیی‌فه‌ره‌نسی)ڤێتنام‌و‌لوس‌و‌که‌مبۆدیا(داهه‌بوو‌له‌ته‌ک‌ئه‌وانیش‌چه‌ند دورگه‌یه‌کی‌په‌رش‌و‌بڵو. به‌رگری‌کردن‌له‌م‌هه‌موو‌سنوره‌‌پان‌و‌به‌رینه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌فه‌ره‌نسی‌جێی‌مشت‌ومڕی‌کاربه‌ده‌ستان‌بوو. به‌دیدی‌سه‌رکرده‌کانی‌فرانسا‌به‌رپرسیارێتی‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌له‌‌پێشینه‌ی‌نه‌خشه سه‌ربازیه‌که‌ی‌حکومه‌ت‌دابوو،به‌‌دیدی‌ئه‌مان‌دابه‌ش‌کردنی‌سوپای‌فرانسا‌به‌سه‌ر‌ئه‌م‌هه‌موو‌ناوچه په‌رشو‌بڵوه‌‌ئومێدی‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین‌تیا‌ده‌چێ.بۆ‌فرانسا‌باشتر‌ئه‌وه‌یه‌‌فراوان‌بوونی ئیمپڕایالزمیه‌که‌ی‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌کاتی‌بووه‌ستێنێ‌وجخت‌له‌سه‌ر‌له‌شکره‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بکات. ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌ی‌ئالۆزتر‌کردبوو،زیاد‌بوونی‌رێژه‌ی‌دانیشتوانی‌فرانسا‌به‌رێژه‌ی‌دانیشتوانی‌ئه‌ڵمانیا زیاد‌نه‌ده‌بوو،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌ناچاربێ‌کۆچبه‌ره‌کان‌له‌‌باکوری‌ئه‌فریکاو‌ئیتالیا‌و‌پۆله‌ندا قه‌بوول‌بکات‌بۆ‌پڕ‌کردنه‌وه‌ی‌که‌می‌رێژه‌که‌‌و‌کرێکاری.
ئه‌وه‌ی‌له‌م‌کێشه‌یه‌ی‌که‌م‌ده‌کرده‌وه‌‌جه‌زائیر‌بوو‌به‌‌رێژه‌یه‌کی‌به‌رچاو‌به‌شداریی‌له‌‌چه‌کداری‌و‌په‌یدا کردنی‌هێزی‌کرێکاری‌له‌‌فرانسا‌کرد‌چونکه‌‌باری‌که‌سایه‌تی‌وگوزه‌رانی‌ژیانی‌رۆژانه‌و‌ئاستی‌ئابووری وپیشه‌سازی‌له‌فرانسا‌به‌‌راده‌یه‌ک‌بوو‌خه‌ڵکی‌بۆخۆ‌راده‌کێشا،له‌‌سێیه‌کی‌کۆتایی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌فرانسا ببووه‌‌قیبله‌گای‌ئه‌وانه‌ی‌به‌دوای‌کارو‌خۆش‌گوزه‌رانی‌دا‌ده‌گه‌ڕان‌دیاره‌‌پێشوه‌چونی‌پیشه‌سازیش‌له‌م بوواره‌‌رۆلێکی‌کاریگه‌ری‌بووه. به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌به‌شێکی‌زۆری‌له‌‌زێری‌یه‌ده‌کی‌هه‌بوو‌مه‌ترسیی‌برسێتیی‌نه‌بوو‌وه‌ک مه‌ترسیه‌کانی‌ئیتالیا‌وبریتانیا‌له‌م‌بوواره،ئه‌مه‌ش‌بۆ‌سروشتی‌چاوکه‌کانی‌سامانه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان دهگهڕێتهوه،فرانسا‌وڵتێکی‌به‌‌پیت‌وبه‌ره‌که‌ته‌‌وڵتێکی‌کشتوکاڵی‌وپیشه‌سازی‌یه‌‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌ش فرانسا‌به‌‌وڵتێکی‌به‌رهه‌م‌هێنه‌ری‌که‌لوپه‌له‌‌جوانکاریه‌کان)که‌ماڵیه‌کان(ده‌ژمێردرێت‌که‌‌لی بۆرجوازه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌وئه‌وروپا‌بایه‌خی‌پێ‌ده‌درا،دیسان‌به‌هۆی‌رۆلی‌گرنگی‌زمانی‌فه‌ره‌نسی وجوانی‌سیماو‌سروشتی‌فرانسا_ناو‌له‌‌پاریس‌نرابوو‌شاری‌روناکی_فرانسا‌بووه‌‌جێی‌سه‌رنجی ملیۆنه‌ها‌گه‌شتکار‌و‌خوێندکار،ساڵنه‌‌گه‌شتکار‌رویان‌تێده‌کرد‌ئه‌مه‌ش‌بۆ‌فرانسا‌داهاتێکی‌باش‌بوو‌به‌م هۆیه‌وه‌‌چینی‌بۆرجواز‌سودمه‌ندی‌یه‌که‌م‌بوون‌بوونه‌‌نمونه‌ی‌ره‌وشت‌پاکی‌و‌ره‌فتاری‌کۆمه‌ڵیه‌تیی به‌رز،نمونه‌یان‌له‌سه‌ر‌ده‌هات.له‌‌نێوان‌ره‌وتی‌بۆرجوازیی‌سه‌رمایه‌داری‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌و‌ره‌وتی عه‌سکه‌رتاری‌ئیمپڕیالیزمیی‌فرانسا،بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌سۆشیالستیی‌دژی‌هه‌ردوو‌ره‌وته‌که‌‌سه‌ری‌هه‌ڵدا. سۆشیالیسته‌کان‌دژی‌خه‌رج‌کردنی‌پاره‌‌بوون‌له‌‌بوواری‌خۆپڕچه‌ک‌کردن،ره‌خنه‌شیان‌له‌و‌بووارانه ده‌گرت‌که‌‌بۆ‌روسیا‌له‌‌فرانسا‌ره‌خسابوونبۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌سودمه‌ند‌نه‌بێ،به‌‌گوته‌ی‌ئه‌وان‌ئه‌م‌وڵته کۆنه‌په‌رسته‌‌شایه‌نی‌ئه‌و‌یارمه‌تیانه‌‌نیه. له‌‌پشت‌ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌‌سۆشیالیستیه‌‌به‌ره‌یه‌کی‌به‌هێز‌هه‌بوو‌که‌‌یه‌کیه‌تی‌گشتیی‌کرێکاران(بوو‌به‌ڵم بۆرجوازیه‌تی‌حوکمدار‌له‌‌فشاره‌کانی‌کریکاران‌وسۆشیالیسته‌کان‌به‌هێز‌تربوو،نه‌یان‌توانی‌چۆکی پێدابده‌ن،حکومه‌ت‌له‌‌توانای‌دابوو‌به‌هێزه‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌هه‌ردو‌لیان‌بێته‌وه‌‌بۆ‌کپ‌کردنیان. ئه‌مه‌و‌سۆشیالیسته‌کانی‌فرانسا‌به‌و‌راده‌یه‌‌شۆڕشگێڕ‌نه‌بوون‌که‌‌بڕیارو‌راکانیان‌له‌‌سه‌روی‌ئامانجه فه‌ره‌نسیه‌کانه‌وه‌‌بگرن‌وئامانجه‌کانیان‌به‌ره‌و‌سۆشیالستی‌جیهانی‌به‌رن،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌کاتێک‌جه‌نگی یه‌که‌می‌جیهانی‌هه‌لگیرسا‌لیه‌نگری‌خۆیان‌له‌گه‌ڵ‌حکومه‌ت‌راگه‌یاند.
روسیا روسیا‌فراوان‌ترین‌وڵتی)ویفاق(گونجان‌بوو.28له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپاوه‌‌تا‌مه‌نشوریا‌وکۆڕیاو‌چین‌ی دابووه‌‌به‌ر‌خۆ.به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌بووه‌‌تاقه‌‌وڵتی‌ئه‌وروپیی‌به‌ستراو‌به‌‌رۆژهه‌لتی‌دور.به‌ڵم‌له‌‌روێکی تره‌وه‌‌جیاوازیی‌هه‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌کانی‌تری)ویفاق()فرانسا‌وبریتانیا(به‌وه‌ی‌له‌و‌دیو‌ده‌ریا‌خاوه‌نی ئیمپڕاتۆریه‌ت‌نه‌بوو. 28
روبهرهکهی به قهدهر روبهری ئهمهریکای باکوره
ده‌سه‌ڵته‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌ره‌ها‌بوون.سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌زۆر‌قه‌یسه‌ری‌به‌خۆوه‌‌بینی‌که‌‌هه‌موویان سته‌مکاری‌توندڕه‌و‌بوون.به‌ڵم‌نیقۆلی‌دووه‌م‌که‌‌شۆڕشی1917له‌‌سه‌رده‌می‌به‌رپا‌بوو‌و‌ئه‌وه‌ی خانه‌واده‌ی)رۆمانۆف(ی‌له‌‌ناو‌برد‌له‌‌هه‌موویان‌که‌متر‌سته‌مکار‌بوو،له‌هه‌مووشیان‌پتر‌خه‌ڵکی‌خۆی خۆش‌ده‌ویست،پیاوێکی‌به‌دل‌بوو‌حه‌زی‌له‌‌چاکه‌‌ده‌کرد‌بۆ‌گه‌له‌که‌ی،ته‌نها‌ئه‌وه‌بوو‌پێویستیه‌کانی‌حوکمی ئه‌و‌سه‌رده‌می‌نه‌ده‌زانی‌مه‌رجی‌پێویستی‌تیانه‌بوو‌بۆ‌حوکمڕانیی‌وڵتێکی‌وه‌کو‌روسیای‌ئه‌و‌سه‌رده‌م‌ی سه‌ره‌تاکانی‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م،که‌‌پێویستی‌به‌‌پیاوێکی‌به‌هێزی‌پشت‌ئه‌ستور‌به‌‌گه‌له‌وه‌‌هه‌بوو،یه‌کێکیتر‌له که‌مو‌کوریه‌کانی،به‌‌پێی‌پێویست‌چاکسازیی‌له‌‌ناو‌رژێمی‌حوکم‌نه‌ده‌‌کرد‌که‌‌وڵت‌بگه‌یه‌نێته‌‌ئاستی وڵتانی‌سه‌رده‌م‌له‌‌دیموکراسی‌یا‌نیمچه‌‌دیموکراسی. قه‌یسه‌ر‌له‌‌کۆشکه‌که‌ی‌خۆی‌ده‌ژیا‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌ئه‌وتۆی‌به‌‌گه‌ل‌و‌ره‌ش‌و‌روته‌وه‌‌نه‌بوو‌له‌‌پێویستیه‌کانی گه‌ل‌شاره‌زا‌نه‌بوو،په‌یوه‌ست‌نه‌بوو‌به‌‌ئومێده‌کانیان،بۆیه‌‌له‌‌توانای‌دا‌نه‌بوو‌هه‌ست‌به‌و‌بیروکراتیه‌‌بکات که‌‌به‌سه‌ر‌دام‌و‌ده‌زگا‌حکومیه‌کان‌و‌به‌سه‌ر‌ئه‌ستۆی‌مله‌ته‌وه‌‌زاڵه‌‌هه‌ستی‌به‌‌ئازاره‌کانی‌چینی‌هه‌ژار وکرێکار‌وجوتیاران‌نه‌ده‌کرد‌زانیاریی‌له‌سه‌ر‌باری‌گوزه‌رانیان‌نه‌بوو‌که‌‌تا‌چ‌راده‌یه‌ک‌به‌‌که‌سادی ونه‌هامه‌تی‌ژیان‌به‌سه‌ر‌ده‌به‌ن. خه‌ڵک‌رقیان‌له‌‌قه‌یسه‌ر‌‌بوو‌ئه‌م‌رق‌لێبوونه‌‌پڕ‌بوو‌له‌‌بێزاری‌له‌‌ده‌ست‌و‌په‌یوه‌نده‌کانی‌کۆشکی‌قه‌یسه‌ر له‌‌شکۆمه‌نده‌کان‌له‌‌هه‌موو‌سودمه‌نده‌کان.ئه‌وان‌چیرۆکی‌گه‌نده‌ڵی‌و‌ته‌ره‌نتێ‌کردن‌به‌‌پاره‌و‌پولی میلله‌تیان‌ده‌زانی،هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌چیرۆکانه‌ی‌له‌سه‌ر‌خه‌رجیاته‌کانی‌راسپۆتین‌له‌‌کۆشکی‌قه‌یسه‌رو‌ئه‌میره ده‌سترۆیه‌کان‌و‌نوبه‌لکان‌و‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌فسه‌ره‌کانیش،ئه‌مانه‌‌هه‌موو‌بوونه‌‌هۆی‌به‌رگری‌نه‌کردنی‌گه‌ل‌له کۆشک‌و‌قه‌یسه‌ر،له‌‌ئه‌نجام‌قه‌یسه‌ر‌بۆ‌هه‌تا‌هه‌تایه‌‌روخا. ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌قه‌یسه‌ری‌لواز‌کرد‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌هیچ‌کاتێک‌ئاماده‌‌نه‌بوو‌چاکسازی‌بکات‌ته‌نها‌له‌‌ژێر فشاردا‌نه‌بێ. مه‌زن‌ترین‌هۆکاری‌په‌ره‌‌نه‌سه‌ندی‌ده‌ستور‌له‌‌روسیا‌بوو،بنکه‌ی‌جه‌ماوه‌ر‌له‌‌جوتیار‌وکرێکاره‌کان پێکهاتبوو‌ئه‌مانیش‌له‌و‌په‌ری‌برسێتی‌و‌هه‌ژاری‌ونه‌خواێنده‌واری‌دابوون‌ئاماده‌نه‌بوون‌کار‌بۆ‌گۆڕانی ده‌ستور‌بکه‌ن‌که‌هیچی‌ئه‌وانی‌تیا‌نیه،گرنگیان‌به‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌نه‌ده‌دا‌ته‌نها‌ئه‌وه‌ی‌لی‌ئه‌وان‌گرنگ‌بوو باش‌کردنی‌باری‌ژیانیان‌بوو،ئه‌گه‌ر‌به‌شداریشیان‌له‌‌هه‌مووار‌کردنی‌ده‌ستور‌بکردبا‌ته‌نها‌له‌‌بڕگه‌یه‌کی که‌م‌به‌ها‌به‌شدارده‌بوون.نه‌رێنیه‌کان‌زیادیان‌کرد‌ئه‌و‌هه‌رێمانه‌ی‌نوبه‌لکانی‌لێ‌حوکم‌ران‌بوون‌به راده‌یه‌ک‌خه‌ڵکی‌هه‌ژاریان‌ده‌چه‌وسانده‌وه‌‌ده‌توانین‌بڵێین‌جوتیار‌وهه‌ژاره‌که‌‌وه‌کو‌کۆیله‌‌ده‌ژیان،ته‌نانه‌ت که‌لیساکانیش‌که‌‌ده‌بووایه‌‌له‌ته‌ک‌داخوازیه‌کانی‌چینی‌هه‌ژارو‌جوتیار‌بووه‌ستێ،داوایان‌لێده‌کردن‌پشی‌یان هه‌بێ‌ئه‌م‌سته‌مکاریه‌‌وه‌کو‌دیفاکتۆ‌قه‌بوول‌که‌ن.
ئه‌گه‌ر‌گوزه‌رانی‌کرێکاره‌کان‌له‌‌جوتیاره‌کان‌که‌مێک‌باشتر‌بێ‌ئه‌وا‌جیاوازیه‌که‌‌زۆر‌که‌م‌بوو.کێشه کۆمه‌ڵیه‌تی‌و‌ته‌ندروستی‌و‌خۆراکیی‌کرێکاران‌له‌‌شار‌زۆر‌مه‌زن‌بوون‌که‌س‌له‌‌فه‌رمانگه‌و‌کۆشکی قه‌یسه‌ر‌گوێیان‌له‌‌داخوازیه‌کان‌نه‌ده‌گرتن.حکومه‌ت‌گرنگیی‌به‌‌هه‌ڵسانه‌وه‌ی‌پیشه‌سازی‌ده‌دا‌بێ‌ئه‌وه‌ی چاوێک‌به‌‌سیسته‌می‌حوکم‌دا‌بگێرێته‌وه‌‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌گۆڕانانه‌ی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌نه‌ده‌‌گونجان. گه‌وره‌‌بازرگانه‌کان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌یا‌جو‌بوون‌یا‌بێگانه.کۆمپانیا‌مه‌زنه‌کان_دامه‌زراوی‌ئێستا_ به‌ده‌ستی‌ئه‌وان‌بوون،کاتێک‌حکومه‌ت‌هه‌وڵی‌به‌ره‌و‌پێش‌بردنی‌پیشه‌سازی‌ده‌دا‌خۆی‌له‌به‌رده‌م پێویستیه‌کانی‌سه‌رمایه‌و‌ئه‌قلی‌به‌توانا‌ده‌بینی‌که‌‌کارگه‌‌مه‌زنه‌کان‌ببه‌ن‌به‌ڕێوه،ئه‌مه‌‌ناچاری‌ده‌کرد ده‌رگای‌وڵت‌له‌به‌رده‌م‌سه‌رمایه‌دارانی‌بێگانه‌‌بخاته‌‌سه‌ر‌پشت 29.ئیمپڕاتۆریه‌تی‌روسیا‌له‌‌ناوه‌وه‌‌کێشه‌ی نه‌ته‌وایه‌تیی‌هه‌بوو‌که‌‌توشی‌گیرو‌گرفتی‌ناوه‌وه‌‌و‌ده‌ره‌وه‌یان‌ده‌کرد‌له‌وانه،فنله‌ندیه‌‌کاسۆلیکه‌کان‌له باکور‌و‌پۆله‌ندیه‌‌کاسۆلیکه‌کان‌له‌‌رۆژئاوا‌رقیان‌له‌‌حوکمی‌روسیی‌ئه‌رسه‌دۆکس‌ده‌بووه‌وه،ئومێدێکیان‌به شکسته‌کانی‌روسیا‌هه‌بوو‌تا‌به‌‌ئامانجه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌کانیان‌بگه‌ن. به‌ڵم‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌تر‌وه‌کو‌قه‌وقاز‌وتورک‌ومه‌گۆل‌به‌‌ژماره‌‌زۆر‌بوون‌به‌ڵم‌دواکه‌وتو‌بوون ئه‌وه‌‌نه‌بوون‌ئاوه‌که‌‌بشله‌قێنن. که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌فینله‌ندی‌وپۆلۆنی‌وقه‌وقازی‌وتورکی‌ومه‌گۆلی‌هه‌ریه‌که‌‌هه‌رێمی‌تایبه‌تیی‌خۆی هه‌بوو‌لێی‌کۆببوونه‌وه،به‌ڵم‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌جو‌له‌‌شاره‌کان‌په‌رش‌و‌بڵو‌بوون،هه‌موویان سه‌رمایه‌دار‌و‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌بوون‌کاریان‌کردبووه‌‌سه‌ر‌سیاسه‌ته‌‌ئابووریه‌کانی‌ده‌ره‌وه‌ی‌روسیا. که‌لێنێکی‌مه‌زن‌که‌وته‌‌نێوان‌گه‌لی‌جو‌و‌حکومه‌تی‌روسیا‌به‌هۆی‌پا‌به‌ند‌بوونیان‌به‌‌بزوتنه‌وه نه‌ته‌وایه‌تیه‌که‌یان،له‌‌ئۆدیسیا‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ک‌دامه‌زرا‌بۆ‌کۆچ‌پێکردنی‌جوه‌کان‌بۆ‌فه‌له‌ستین‌به‌‌ناوی )دۆستانی‌جو(. له‌‌ماوه‌ی‌ساڵه‌کانی‌دوایی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌مه‌ودای‌خوێندن‌وفێربوون‌به‌رفراوان‌بوو‌کۆمه‌ڵێک‌خوێندنگا و‌زانکۆ‌کرانه‌وه،به‌ڵم‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌مه‌‌به‌‌روبه‌ری‌به‌رفراوان‌بوونی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌روسیا‌به‌راورد‌پێ بکه‌ین‌که‌‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌به‌رچاو‌هه‌موو‌شوێنه‌کانی‌گرتبووه‌وه‌‌ده‌بینین‌ئه‌م‌خوێندنگا‌نوێیانه‌‌رێژه‌یه‌کی‌زۆر که‌م‌پێک‌ده‌هێنن. ئه‌وه‌ی‌جێی‌سه‌رنج‌بێ‌ئه‌م‌هه‌ڵسانه‌وه‌و‌په‌ره‌سه‌ندنه‌ی‌پیشه‌سازی‌و‌فێربوون‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌دیار‌ته‌نها هه‌ندێک‌له‌‌شاره‌‌مه‌زنه‌کانی‌گرتبووه‌وه‌‌له‌‌وانه)سانبتروسبۆرگ(ی‌پایته‌خت‌له‌م‌شاره‌وهه‌ندێک‌شاری تری‌روسیا‌به‌‌رێژه‌یه‌ک‌مامۆستاو‌زاناو‌بیرمه‌ندی‌مه‌زن‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن‌رۆژنامه‌گه‌ری‌وچاپه‌مه‌نی‌هه‌موو ئه‌و‌شارانه‌ی‌گرتبووه‌وه،ئه‌مه‌‌وێڕای‌ئه‌و‌فشارانه‌ی‌‌سه‌ر‌روناکبیر‌و‌رۆژنامه‌کان.
29
لهم بوواره فههرهنسا سهرمایهی و پسپۆری پێشکهش کردن که به هۆیهوه ،روسیا توانیی گهڵێک له پڕۆژهکانی جێبهجێ بکات
چه‌ند‌ده‌یه‌ک‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌بووژانه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌بوواری‌نوسین‌و‌بیرکردنه‌وه‌دا،روسیای داگرتبوو‌ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌دروست‌بوونی‌ره‌وتی‌بیری‌گشتی‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌په‌نایه‌وه‌‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی دروست‌بێ‌که‌‌هه‌موو‌وڵتی‌روسیا‌بگرێته‌وه‌‌له‌‌مه‌نشوریاوه‌‌تا‌روسیای‌سپی‌و‌پۆله‌ندا‌وفنله‌ندا‌وقه‌رم وتورکستان. ئه‌وه‌ی‌بووه‌‌هۆی‌دروست‌نه‌بوونی‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی،ده‌ست‌گرتنی‌نوبه‌لکان‌بوو‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی هه‌رێمه‌کان‌و‌پیاده‌‌کردنی‌شێوازی‌سته‌م‌و‌زۆرداری‌له‌گه‌ڵ‌جوتیارانی‌هه‌رێمه‌کان‌که‌‌وێنه‌یه‌کی‌رونیان ده‌رباره‌ی‌نیشتمان‌ل‌دروست‌نه‌بێ. به‌ڵم‌ده‌رکه‌وتنی‌چه‌ند‌ناودارێکی‌به‌توانا‌که‌‌بوونه‌‌جێی‌چاوی‌خه‌ڵک‌ئه‌وانیش‌له‌‌بوواری‌مۆسیک وئه‌ده‌ب‌دا‌بوون‌له‌وانه)تۆلستۆی(به‌‌لوتکه‌ی‌ئه‌ده‌بی‌نیشتمانی‌ده‌ناسرێ،هه‌روه‌ها‌راسپۆتین‌ی هاوسه‌رده‌می‌که‌‌گیانی‌ره‌خنه‌‌و‌به‌راوردیان‌بووژانده‌وه. ره‌وته‌‌هزروانیه‌کان‌زه‌مینه‌یه‌کی‌له‌باریان‌له‌‌روسیا‌ده‌‌بینی: به‌تایبه‌تی‌بیری‌پێشکه‌وتنخوازی‌سۆشیالستی‌به‌‌هه‌موو‌شێوه‌‌میانڕه‌و‌و‌توندڕه‌وه‌کان‌یه‌وه،ئه‌وه‌بوو‌گه‌ل ئاماده‌بوو‌له1905شۆڕش‌دژی‌حکومه‌ته‌که‌ی‌بکات‌به‌ڵم‌ئه‌و‌کات‌حکومه‌ت‌به‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ژاپۆنه‌وه خه‌ریک‌بوو. کارێکی‌ئاسایی‌بوو‌که‌‌قه‌یسه‌ر‌به‌‌ئاگر‌وئاسن‌ئه‌م‌شۆڕشه‌‌کپ‌کاته‌وه‌‌چونکه‌‌هیچ‌به‌رنامه‌یه‌کی‌رازی کردنی‌نه‌یاران‌له‌‌ئارادا‌نه‌بوو‌دیسان‌ده‌سه‌ڵت‌داران‌ئاماده‌ی‌ئه‌وه‌‌نه‌بوون‌گوێ‌له‌‌داخوازیه‌کانی‌کرێکار وهه‌ژاران‌بگرن،بۆیه‌‌به‌‌ئاگرو‌ئاسن‌حکومه‌ت‌وه‌ڵمی‌شۆڕشی‌دایه‌وه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌رودای‌خوێناوی‌رویان دا‌له22ی‌جه‌نیوه‌ریی.1905 هه‌ر‌که‌‌هه‌واڵی‌ژێرکه‌وتنه‌کانی‌روسیا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ژاپۆن‌بڵوبوونه‌وه،قه‌یسه‌ر‌ناچاربوو‌سه‌ر‌بۆ داخوازیه‌کانی‌گه‌لی‌روسی‌دابنه‌وێنێ،له30یئۆکتۆبهری1905له‌‌به‌یاننامه‌یه‌کدا‌جۆرێک‌له‌‌ده‌سه‌ڵتی به‌‌په‌رله‌مانی‌وڵت‌به‌خشی،به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌م‌بنه‌مایه‌‌‌ئه‌نجومه‌نی)دوما(دامه‌زرا. له‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌هه‌ندێک‌که‌سایه‌تیی‌خاوه‌ن‌بیری‌ئازاد‌وپێشکه‌وتوی‌تیاکه‌وت،به‌ڵم‌به‌هۆی‌پابه‌ندبوونی سوپا‌به‌‌بیروکراسیه‌تی‌قه‌یسه‌ره‌وه‌‌نه‌یان‌توانی‌هیچ‌کاریگه‌ریه‌کی‌ئه‌وتۆ‌له‌سه‌ر‌سیاسه‌تی‌ناوه‌وه‌‌وده‌ره‌وه‌ی روسیا‌ئه‌نجام‌بده‌ن،چونکه‌‌قه‌یسه‌ر‌باکی‌نه‌بوو‌هه‌ر‌کاته‌ی‌مه‌ترسیی‌لێ‌بنیشتایه‌‌ئه‌وا‌په‌رله‌مانی هه‌ڵده‌وه‌شانده‌وه. له‌‌ساڵه‌کانی‌به‌رایی‌چه‌ند‌پارتێک‌سه‌ریان‌هه‌ڵدا‌به‌‌شێوازی‌جیا‌جیاوه):ئۆکتۆبه‌ریه‌کان(سه‌ربه به‌یاننامه‌ی‌ئۆکتۆبه‌ر‌بوون‌که‌‌له‌‌سه‌ره‌وه‌‌ئاماژه‌مان‌پێی‌دابوو.بانگه‌وازی‌دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێکی به‌هێزیان‌ده‌دا‌له‌‌چه‌شنی‌حکومه‌تی‌بڕوسیا.
دیموکراسیه‌‌ده‌ستوریه‌کانیش)کادێت(بانگخوازی‌دیموکراسیه‌کیان‌ده‌کرد‌له‌سه‌ر‌شێوه‌ی‌بریتانیا،ئه‌م‌دو حزبه)ئۆکتۆبه‌ریه‌کان(و)دیموکراسیه‌‌ده‌ستورخوازه‌کان( له‌‌میانڕه‌و‌ترین‌و‌لیه‌نگیرترین‌پارتی‌ده‌ستوریی‌بوون. به‌ڵم‌دوو‌پارته‌که‌ی‌تر: _1پارتی‌دیموکراتی‌سۆشیالیست. _2پارتی‌شۆرشگێڕی‌سۆشیالیست. داوای‌رزگار‌کردنی‌گه‌لی‌روسیایان‌له‌‌ئۆتۆکراسی‌و‌سه‌رمایه‌داری‌وده‌ره‌به‌گایه‌تی‌وئوروستوکراتیی فه‌رمانڕه‌وا‌ده‌کرد،له‌گه‌ڵ‌گواستنه‌وه‌ی‌مافی‌مولکدارێتی‌بۆ‌هه‌موو‌گه‌لی‌روسی،هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌شێوازی کارکردن‌و‌ئامانجه‌کانیان‌نیمچه‌‌جیاوازیه‌کیان‌هه‌بوو. هه‌رچه‌نده‌‌بیروراکانی‌ئه‌م‌دوو‌پارته‌‌سۆشیالیسته‌‌له‌‌نێو‌چینی‌جوتیار‌وهه‌ژاراندا‌نامۆ‌بوون‌به‌ڵم کرێکارو‌جوتیاری‌روسیا‌به‌دوای‌دۆزینه‌وه‌ی‌که‌سایه‌تیه‌‌ونبووه‌که‌ی‌خۆیاندا‌ده‌گه‌ڕان،کاتێک‌له‌‌بڕواکانی سۆشیالیستی‌دا‌خۆیان‌ده‌‌دۆزنه‌وه‌‌وه‌کو‌خاوه‌ن‌که‌سایه‌تی‌و‌مافی‌به‌ئاسوده‌یی‌ژیان،ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌که‌سایه‌تیه له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵ‌بتاوێته‌وه‌ش‌هه‌ر‌گرنگ‌نیه.ئه‌مه‌‌بوو‌ئه‌و‌روسیایه‌ی‌پێینایه‌‌ناو‌قۆناغه‌کانی‌جه‌نگی یه‌که‌می‌جیهانی‌له‌گه‌ڵ‌دیموکراتی‌ترین‌وڵتی‌ئه‌وروپا‌که‌‌بریتانیاو‌فرانسا‌بوون‌به‌شداریی‌کرد،بهڵم کاتێک‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌سه‌ر‌قه‌واره‌ی‌وڵت‌ده‌بێ‌ئه‌وکات‌بیرو‌راو‌بۆچونه‌کان‌به‌هاو‌گرنگیان‌نامێنێ،بهم شێوه‌یه‌‌دیموکراتیه‌تی‌بریتانیا‌وفرانسا‌ئاماده‌بوو‌له‌ته‌ک‌کۆنه‌په‌رستی‌وزۆرداری‌وڵتێکی‌وه‌کو‌روسیا بووه‌ستن. تێروانین‌ودیده‌کانی‌قه‌یسه‌رو‌حکومه‌ته‌که‌ی‌له‌‌به‌شدار‌بوونی‌بۆ‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌ده‌بێ‌چی‌بن؟.دهبێ تێروانینه‌کانی‌گه‌ل‌چی‌بن؟ ئێمه‌‌هه‌ردوکمان‌له‌یه‌ک‌جیا‌کرده‌وه‌‌چونکه‌‌که‌لێنێکی‌زۆر‌له‌‌نێوان‌چاوبڕین‌وئامانجه‌کانیان‌هه‌بوون، گه‌ل‌له‌‌ئامانجه‌کانیان‌چاویان‌بریبووه‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌تایبه‌تیه‌کانیان‌و‌باش‌بوونی‌گوزه‌رانی‌ژیانیان‌هیچ به‌رنامه‌یه‌کی‌سیاسیانه‌یان‌نه‌بوو،هه‌ر‌چه‌نده‌‌گه‌ل‌ده‌یخواست‌فراوان‌بوونی‌ئیمپڕاتۆریه‌که‌یان‌له‌سه‌ر حسابی‌وڵته‌‌موسولمانه‌کانی‌دراوسێیان‌بێ‌وه‌کو‌ئێران‌و‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌هۆی‌دورو‌درێژی کێشه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌سه‌لیبی‌که‌‌ئامانجی‌سیاسی‌وئابووری‌وستراتیجیان‌به‌دواوه‌‌بوو. به‌ڵم‌قه‌یسه‌رو‌حکومه‌ته‌که‌ی‌ئامانجی‌سیاسیی‌گرنگیان‌هه‌بوون: _1مه‌به‌ستی‌روسیا‌له‌م‌جه‌نگه‌‌خۆرزگار‌کردنبوو‌له‌‌شه‌رمی‌شکست‌خواردن‌که‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌جه‌نگی کۆریا‌توشی‌هات‌له‌گه‌ل‌به‌رده‌وام‌بونی‌له‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌به‌ره‌یتانیا‌وفرانسا،ههموو ده‌رگاکانی‌فراوانخوازی‌به‌‌روی‌روسیادا‌داخرابوون‌ته‌نها‌به‌لکان‌نه‌بێ‌ئه‌ویش‌نه‌مسا‌به‌‌هاوپه‌یمانێتی ئه‌ڵمانیا‌خۆی‌به‌سه‌ردا‌کێشابوو.
_2قه‌یسه‌ری‌روسیا‌وحکومه‌ته‌که‌ی‌له‌‌په‌ره‌سه‌ندنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌تی عوسمانی‌ناره‌حه‌ت‌بوو‌به‌‌تایبه‌ت‌هێلی‌ئاسنینی‌که‌‌به‌رلین‌وئه‌سیتانه‌و‌به‌غدا‌و‌به‌سره‌ی‌به‌یه‌که‌وه به‌ستبووه‌وه،هاورده‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌په‌ره‌یان‌سه‌ندبوو‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌ستی‌به‌ته‌واوه‌تی خزاندبووه‌‌ناو‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌که‌ی‌هاوکاریی‌سه‌ربازیو‌ئابووریی‌پته‌ویان‌هه‌بوون ئه‌فسه‌ری‌ئه‌ڵمانی‌راهێنان‌و‌مه‌شقیان‌به‌‌سه‌ربازه‌‌تورکه‌کان‌ده‌کرد‌ئه‌مه‌ش‌مایه‌ی‌مه‌ترسی‌وناره‌حه‌تی بوو‌بۆ‌روسیا،ئامانج‌له‌‌چاڵکیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌رێگه‌گرتن‌بوو‌له‌‌به‌رده‌م‌مه‌ودا‌زیندوه‌کانی‌روسیا‌و‌ده‌ست گرتن‌به‌سه‌ر‌به‌نداوی‌ده‌رده‌نیل‌وبسفۆر،ئه‌مه‌ش‌له‌‌لیه‌ن‌روسیاوه‌‌به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌مایه‌ی‌قه‌بوول‌کردن نیه،که‌‌ئاماده‌یه‌‌له‌‌پێناوی‌دا‌هه‌موو‌هه‌ڵوێستێک‌وه‌رگرێ. _3حکومه‌تی‌قه‌یسه‌ر‌مه‌به‌ستی‌له‌م‌هاوپه‌یمانیی‌له‌گه‌ل‌فرانساو‌ویفاقی‌له‌گه‌ل‌بریتانیا‌ها‌ندانی‌بزوتنه‌وه‌ی )دانیشگای‌سلڤی(بوو‌بۆ‌به‌چاڵک‌کردنی‌و‌له‌به‌ریه‌ک‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌رده‌ستی‌روسیا‌له‌‌به‌لکان‌خۆش‌کات.ئه‌مانه‌‌ئومێده‌کانی‌قه‌یسه‌رو‌حکومه‌ته‌که‌ی‌بوون‌به‌م ئومێدانه‌وه‌‌به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌کرد.
ئهڵمانیا ئه‌ڵمانیای‌یه‌کگرتوو‌ده‌وڵه‌تێکی‌ساواو‌گه‌نج‌بوو‌شانازیی‌به‌‌مێژووی‌کۆن‌وتازه‌ی‌خۆیه‌وه‌‌ده‌کرد‌که زنجیره‌‌سه‌رکه‌وتنێکی‌به‌ده‌ست‌هێنابوو.گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌په‌یدا‌کردنی‌پاروی‌نان‌و‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌مافی نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌سه‌ر‌خه‌باتی‌تال‌راهاتبوون،به‌هۆیه‌وه‌‌گیانی‌له‌شکرداری‌له‌‌ناخیان‌روابو،رژێمی‌ئه‌ڵمانیا ده‌سکه‌وتی‌باشی‌بۆ‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو‌گه‌لی‌ئه‌ڵمانیاش‌بۆ‌حکومه‌ته‌که‌ی‌گوێڕایه‌ل‌و‌به‌‌بڕوا بوون،گومانیان‌له‌‌تواناکانی‌حکومه‌ت‌دا‌نه‌بوو‌که‌‌ڕوبه‌ڕووی‌هه‌موو‌ئاسته‌نگه‌کان‌ببێته‌وه،ئه‌م‌بڕوایه‌‌له سه‌رده‌می‌بڕوسیا‌له‌‌سه‌ده‌ی‌هه‌ژده‌هه‌مه‌وه‌‌که‌‌چه‌ندین‌پادشاو‌فه‌رمانداری‌به‌ناوبانگ،سه‌رکه‌وتن‌و پاڵه‌وانێتیی‌بێ‌وێنه‌یان‌له‌‌پێناو‌ئه‌ڵمانیا‌وئه‌ڵمانیه‌کان‌نواندوه.گومانی‌تیانیه‌‌که‌‌فردریکی‌مه‌زن‌وبسمارک به‌ر‌پرسن‌له‌‌راهێنانی‌گه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌گوێڕایه‌لی‌و‌پابه‌ند‌بوون‌به‌‌گیانی‌نیشتمان‌په‌روه‌ری،ئه‌م‌دوو سه‌رکرده‌یه‌‌تاراده‌یه‌ک‌به‌توانا‌وبلیمه‌ت‌بوون‌هه‌ڵوێسته‌کانیان‌وه‌کو‌ئه‌فسانه‌‌ده‌گێرنه‌وه،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له رێبازی‌دیموکراتی‌شاره‌زایه‌کی‌ئه‌وتۆ‌نه‌بوون‌به‌ڵم‌ده‌سکه‌وتی‌مه‌زنیان‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو. له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌گۆڕانه‌‌میژوییه‌‌له‌‌سروشتی‌فه‌رماندارێتیی‌ئه‌ڵمانیا،گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ر‌له‌‌ساڵه‌کانی 1970
30
پێش‌ئه‌وه‌ی‌کاربۆ‌دیموکراسی‌بکه‌ن‌کاریان‌بۆ‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌کردوه،لێره‌وه‌‌ئه‌وکاته‌ی
دوای‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌جۆرێک‌له‌‌حوکمی‌په‌رله‌مانی‌به‌گه‌ل‌درا‌ئه‌م‌پێدانه‌‌هی‌حکومه‌ت‌بوو‌نه‌ک‌له
30
ڕاستیهکهی 1870یه...
ئه‌نجامی‌هه‌وڵه‌کانی‌گه‌ل‌هاتبێته‌‌ده‌ست.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌گه‌ل‌شانازیی‌به‌‌حوکمی‌جارانی‌بڕوسیای‌ده‌کرد _سه‌ره‌ڕای‌سته‌م‌و‌زۆرداریی_چونکه‌‌ده‌سکه‌وتی‌باشی‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو. بۆیه‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیمپڕاتۆری‌ئه‌ڵمانیای‌یه‌کگرتو‌پان‌وبه‌رین‌بوو،ده‌سه‌ڵتی‌راوێژکاری‌رایخ‌بۆ‌مانه‌وه‌ی له‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌پشتی‌به‌‌ئیمپڕاتۆر‌به‌ستبوو‌نه‌ک‌ئه‌نجومه‌نی‌ده‌وڵه‌ت)ریخستاج‌یان‌بندسرات(. ئه‌نجومه‌نی‌ریخستاج‌له‌‌رێگه‌ی‌گه‌له‌وه‌‌ده‌هاته‌‌هه‌ڵبژاردن،به‌ڵم‌زۆربه‌ی‌ئه‌ندامه‌کانی‌له‌‌بۆرجوازی وئوروستوکراتی‌بوون. بندسرات،ئه‌ندامانی‌نوێنه‌ری‌ولیه‌ته‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌بوون.بڕوسیا2/3ی‌‌ئه‌ندامه‌کانی‌هه‌بوو،ئه‌مه‌‌له چاکه‌ی‌خۆی‌بوو‌دانی‌به‌‌یه‌کیه‌تیی‌ئه‌ڵمانیا‌نا،زۆر‌له‌‌ولیه‌ته‌‌بچوکه‌کان‌له‌‌گه‌ردونی‌بڕوسیا‌ده‌خولنه‌وه، چینی‌فه‌رمانڕه‌واش‌بڕوسی‌بوون،هیچ‌بڕیارێک‌ده‌ر‌نه‌ده‌کرا‌ئه‌گه‌ر‌بڕوسیا‌رازی‌نه‌بووایه،دیسان‌چینی یۆنکز‌ی‌بڕوسی‌له‌‌سوپا‌باڵ‌ده‌ست‌بوون،قه‌یسه‌رو‌حکومه‌ته‌که‌ی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌هیچ‌روداوێک‌نه‌ده هه‌ژان‌ته‌نانه‌ت‌به‌‌سۆشیالیسته‌‌رکابه‌ره‌کانیش. حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌راده‌یه‌ک‌به‌هێز‌بوو‌که‌‌توانیی‌هه‌موو‌بزتنه‌وه‌کان‌سه‌رکوت‌باکت،ئه‌م‌بزوتنه‌وه سۆشیالیستیه‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌بسمار‌کپ‌کرا‌به‌ڵم‌ولهالم‌ی‌دووه‌م‌که‌‌له1888هاته‌‌سه‌رته‌ختی‌پادشایه‌تی گه‌نجێکی‌پڕله‌‌وزه‌و‌چاڵک‌بوو‌هه‌وڵی‌دا‌هه‌موو‌چینه‌کانی‌گه‌ل‌له‌‌ده‌وری‌خۆیان‌کۆ‌کاته‌وه،لێره‌وه بسمارک‌فشاری‌سه‌ر‌به‌رهه‌ڵستکارانی‌که‌م‌کرده‌وه،به‌م‌که‌مکردنه‌وه‌یه‌‌ژماره‌ی‌به‌رهه‌ڵستکاران‌زیاد‌بوو ئه‌مه‌ش‌رێخۆشکه‌ربوو‌تا‌ولهلم‌له‌‌بسمارک‌رزگار‌بێ‌ئه‌وه‌بوو‌له1890له‌‌سه‌ر‌پۆسته‌که‌ی‌لبرد.بهڵم ئه‌م‌کاره‌‌ئاستی‌بزتنه‌وه‌ی‌سۆشیالستی‌پێ‌به‌رز‌نه‌بوه‌وه. به‌ڕاستی‌پارتی‌سۆشیالیست‌دوای‌روخانی‌بسمارک‌په‌ره‌ی‌سه‌ند،به‌ڵم‌نه‌بووه‌‌فاکته‌ری‌زاڵ،چونکه له‌لیه‌ن‌به‌شێکی‌زۆری‌گه‌له‌ناپه‌سند‌بوو. _1به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌دژی‌سیاسه‌تی‌پڕچه‌ک‌کردن‌و‌کێبه‌رکێ‌سه‌ربازیه‌کان‌بوو،له‌لیه‌ن‌فه‌رمانده‌کانی سوپا‌ناپه‌سند‌بوو. _2له‌لیه‌ن‌بازرگان‌و‌ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانیشه‌وه‌‌ناپه‌سند‌بوو‌به‌هۆی‌بانگخوازیه‌کانی‌بۆ‌به‌رز‌کردنی‌رێژه‌ی باج. سه‌رباری‌ئه‌م‌وئه‌و‌پارتێکی‌شۆڕشگێر‌نه‌بوو،به‌ڵم‌کاری‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌سه‌روی‌هه‌موو که‌سێک‌بێ،بۆیه‌‌له‌‌پشتگیری‌کردنی‌جه‌نگ‌دژی‌وڵتانی)ویفاق(نه‌‌ده‌سله‌مینه‌وه. گه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ‌گه‌لنی‌ئه‌وروپا‌یه‌کگرتو‌بوون‌ته‌نها‌له‌‌گه‌لی‌ئینگلیز‌نه‌بێ‌ده‌نا‌له‌‌هه‌موو گه‌ڵێک‌یه‌کگرتوتر‌بوون،له‌‌ناوه‌وه‌‌هیچ‌کیشه‌ی‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌ئه‌وتۆیان‌نه‌بوو،که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیی دانیمارک‌له‌‌شلزویچ‌وپۆله‌ندی‌له‌‌بڕوسیا‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌له‌‌لۆرین‌وئه‌لزاس‌بوو‌ئه‌وانه‌‌هه‌مووی‌په‌رش وبڵو‌بوون‌له‌یه‌ک‌نزیک‌نه‌بوون،رێژه‌ی7%ی‌دانیشتوانیان‌پێک‌ده‌هێنا.
به‌ره‌ی‌ناوه‌خۆی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌پارێزراو‌بوو‌به‌ڵم‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌سنوره‌کانی‌کێشه‌ی‌هه‌بوو، ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌به‌هێزی‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌خاوه‌نی‌باشترین‌سوپای‌زه‌مینیی‌ئه‌وسا‌بوو. ئه‌وه‌ی‌له‌‌به‌رده‌م‌ئه‌ڵمانیا‌کێشه‌بوو‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌سنوره‌‌دورو‌درێژه‌که‌ی‌بوو،ئه‌ڵمانیا‌وه‌کو‌هێزێکی زه‌به‌لح‌هاته‌‌ناسین‌دوژمنی‌زۆربوو‌ده‌بووایه‌‌هێزێکی‌زۆریش‌بۆ‌پاراستنی‌سنوره‌‌ئاوه‌لکانی‌ته‌رخان‌کا ئه‌مه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌بریتانیا‌بوو‌ئه‌م‌به‌هۆی‌که‌شتیگه‌لیه‌وه‌‌سنوری‌ده‌ریای‌ده‌پاراست‌زۆر‌به‌‌ئاسانی ده‌یتوانی‌خاڵی‌دابه‌زینی‌هێزه‌کانی‌دوژمن‌دیاری‌بکا‌ورێگه‌ی‌پێنه‌دا‌ده‌رباز‌بێ،له‌‌توانای‌که‌شتی‌گه‌لی به‌ریتانی‌دابوو‌که‌ناره‌کانی‌ده‌ریای‌مانش‌وده‌ریای‌باکور‌زۆر‌به‌‌ئاسانی‌بپارێزی‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی له‌ناو‌ببردرێن. فرانسا‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ری‌له‌‌سنوره‌کانی‌به‌لژیکا‌و‌سنوره‌‌هاوبه‌شه‌که‌ی‌له رۆژهه‌لت‌هه‌وڵی‌داگیر‌کردنی‌ده‌دا،له‌وه‌ش‌‌دڵنیا‌بوو‌که‌‌ئیتالیا‌هێرش‌ناکاته‌‌سه‌ری‌هه‌روه‌ها‌ئیسپانیاش، به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌ناچاره‌‌له‌‌دوو‌به‌ره‌ی‌له‌یه‌ک‌دوور‌هێرش‌بکات،به‌ره‌ی‌روسی‌وبه‌ره‌ی‌فه‌ره‌نسی،ده‌بووایه ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌به‌ره‌ی‌روسی‌بگرته‌‌ئه‌ستۆ،به‌ڵم‌هه‌ڵگیرسانی‌شۆڕش‌ودروست‌بوونی نائارامی‌له‌‌به‌لکان‌ده‌بووایه‌‌ده‌ست‌به‌‌هێزێکی‌زۆره‌وه‌‌بگرێ‌بۆ‌چاودێری‌کردنی‌ناوچه‌ی‌به‌لکان. باشترین‌به‌رنامه‌‌بۆ‌هێرشه‌کان،بلیمه‌تی‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ئه‌ڵمانیی‌رابردو)ڤۆن‌مۆتلتکه(دای‌نابوو،ئهو کاته‌ی‌داوای‌له‌‌فه‌رمانده‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌کرد‌بۆ‌ماوه‌ی‌شه‌ش‌حه‌فته‌‌کار‌له‌سه‌ر‌سوپای‌فه‌ره‌نسی‌بکه‌ن‌بۆ ئه‌وه‌ی‌بتوانن‌‌به‌‌خێرا‌به‌ره‌و‌به‌ره‌ی‌روسیا‌وه‌رچه‌رخێن،ئه‌ڵمانیا‌پشتی‌به‌‌شه‌ڕی‌کتوپڕ‌ده‌به‌ست. بارو‌دۆخی‌پێدانی‌خۆراک‌وتفاقی‌سه‌ربازی‌وای‌پێویست‌ده‌کرد‌که‌‌شه‌ڕه‌کان‌زوو‌به‌خێرا‌ته‌واو‌بن‌بۆ ئه‌وه‌ی‌درێژه‌‌نه‌کێشن‌وگه‌مارۆ‌نه‌خرێته‌‌سه‌ریان‌چونکه‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌م‌خۆراکانه‌‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا ده‌گه‌یشتن‌شوێنی‌ئه‌مبار‌کردنی‌له‌‌ساڵێک‌یا‌دوو‌ساڵی‌زیاتر‌نه‌بوو. له‌‌تواناشی‌دانه‌بوو‌پشت‌به‌‌به‌روبوومی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ببه‌ستێ‌چونکه‌‌بۆی‌نه‌ده‌کرا‌شکست‌به که‌شتیگه‌لی‌بریتانیا‌بێنێ،له‌‌روی‌ئابووریشه‌وه‌‌هاوپه‌یمانه‌که‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌له‌و ئاسته‌دا‌نه‌بوو‌بتوانێ‌هاوکاریی‌بکات‌چونکه‌‌ئه‌میش‌گیرۆده‌ی‌کێشه‌ی‌خۆی‌ببوو.ئه‌م‌کاره‌‌ئه‌گه‌ر‌درێژه‌ی بکێشابا‌زۆر‌له‌‌تواناکانی‌ئه‌م‌مه‌زنتر‌بوون. له1914ئه‌ڵمانیا‌پڕۆژه‌ی‌که‌شتیوانیی‌ته‌واو‌کرد‌که‌‌که‌ندری)به‌نداو()کییل(بوو‌ئه‌م‌که‌ندره‌‌توانایه‌کی سه‌ربازیی‌مه‌زنی‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌خشی‌که‌شتیگه‌لی‌یه‌کانی‌له‌‌به‌لتیق‌و‌ده‌ریای‌باکور‌به‌یه‌که‌وه‌‌گه‌یاندن.
ئیمپڕاتۆريه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاريا
ئه‌گه‌ر‌روسیا‌بۆ‌وڵتانی)ویفاق(وه‌کو‌ئه‌سپی‌دۆراو‌وا‌بوو،ئه‌وا‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌بۆ ئه‌ڵمانیا‌بوو‌ه‌‌هه‌مان‌شت.وه‌کو‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌ندێک‌تایبه‌تمه‌ندیی‌هه‌بوون‌به‌ڵم‌کێشه‌کانی‌رۆژ‌به‌دوای‌رۆژدا روه‌و‌خه‌راپی‌ده‌چون،ئه‌و‌جه‌نگه‌ی‌هه‌موو‌دونیا‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌دابوون‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌ئه‌ڵمانیا‌روبدات، تائه‌وکاته‌ی‌به‌‌حه‌زی‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌بوو‌روی‌نه‌دا،دوای‌ئه‌وه‌ی‌توانیی‌یه‌کیه‌تیی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو هه‌نگاریا‌ی‌هاوپه‌یمانی‌بپارێزێ. به‌ر‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌وێنه‌یه‌ک‌بوو‌له‌‌وێنه‌ی‌ئه‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌ته کۆنانه‌ی‌له‌‌چه‌ندین‌نه‌ته‌وه‌و‌ره‌گه‌زی‌جۆراو‌جۆر‌پێکهاتبوو‌هیچ‌شتێک‌کۆی‌نه‌ده‌کردنه‌وه‌‌ته‌نیا‌لیه‌نگری بۆ‌ئیمپڕاتۆر‌نه‌بێ‌ئه‌ویش‌به‌هۆکاری‌سیاسی‌و‌ئه‌ته‌نی‌و‌ئابووریه‌وه‌‌بوو.له‌‌میانه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌میش که‌‌به‌سه‌ده‌ی‌سه‌رده‌می‌نه‌ته‌وه‌کان‌ناسرا،بارودۆخه‌کان‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌گۆڕان‌به‌ڵم‌ئیمپڕاتۆر‌له‌سه‌ر‌هه‌مان دۆخ‌و‌شێوازی‌خۆی‌مایه‌وه‌‌مه‌به‌ستی‌بوو‌هه‌ر‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆی‌بمێننه‌وه،دوای‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌ساڵنی په‌نجاکان‌له‌ده‌ست‌هاوپه‌یمانی‌باکوری‌ئه‌تله‌س‌شکستی‌زۆری‌خوارد‌وله1866له‌ده‌ست‌روسیا‌رژێمی ئیمپڕاتۆریه‌ت‌گۆڕابووبه‌‌پادشا‌نشینی‌دو‌قۆڵی. سیسته‌می‌پادشانشینی‌دوو‌قۆڵی‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌دوو‌ده‌وڵه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌دامه‌زرا‌هه‌ریه‌که‌یان ده‌ستور‌ورژێم‌و‌به‌ڕێوه‌بردن‌خۆجێیه‌تیی‌تایبه‌تی‌خۆی‌هه‌بوو‌کاروباری‌به‌رگری‌وسیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌‌له پسپۆری‌به‌ڕێوه‌بردن‌ئیمپڕاتۆر‌بوو. سه‌رباری‌ئه‌مه‌‌پێکهاته‌که‌‌له‌‌نه‌مسایی‌و‌ئه‌ڵمانی‌وله‌هه‌نگاریش‌چه‌ندین‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌تر‌ی‌چاڵک ههبوون: _1چیکه‌کان‌له‌‌بۆهیمیا. _2پۆلۆنیه‌کان‌له‌‌گامبیا. _3سلڤه‌کان‌له‌‌باشوری‌ئیمپڕاتۆریه‌ت. _4کرواتیه‌کان‌له‌‌باشوری‌ئیمپڕاتۆریه‌ت. _5ئیتالیه‌کان‌له‌‌تره‌نتینۆ. ئه‌م‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیانه‌‌زۆرینه‌ی‌دانیشتوانی‌پادشا‌نشینه‌که‌یان‌پێک‌ده‌هێنا. کێشه‌ی‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌له‌‌کێشه‌‌هه‌میشه‌ییه‌کانی‌پادشانشین‌بوو،سته‌م‌وزۆرداریی‌هه‌نگاریا‌به‌رامبه‌ر به‌‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌سلڤی‌مه‌زنترین‌مه‌ترسیی‌په‌یدا‌کردبوو‌ئه‌مه‌‌بۆ‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌ده‌رفه‌تێکی باش‌بوو‌تا‌ده‌ست‌له‌‌ناوه‌خۆی‌وه‌ربده‌ن‌به‌‌ئومێدی‌له‌ناو‌بردنی‌پادشانشینی‌دو‌قۆڵی،زۆرجار‌ناویفاقی‌له نێوان‌هه‌نگاریا‌و‌نه‌مسا‌له‌سه‌ر‌سیاسه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن‌دروست‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌وڵت‌له‌م‌ته‌نگژه‌یه‌‌ده‌رباز کات‌به‌ڵم‌دیاره‌‌بێ‌سود‌بوو.
ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌داهاتی‌تاکی‌سلڤی‌زیادیان‌بکردبا‌بۆی‌هه‌بوو‌سلڤیه‌کان‌به‌رگه‌ی‌سته‌می حوکمڕانی‌هه‌نگاریایه‌کان‌بگرن،به‌ڵم‌ئابووری‌وڵت‌له‌‌خه‌راپه‌وه‌‌بۆ‌خه‌راپتر‌هه‌نگاوی‌ده‌نا‌سه‌رمایه‌و که‌ره‌سته‌ی‌خاو‌له‌‌که‌م‌بوون‌دابوون‌هاتو‌چۆ‌گرفتیان‌تێ‌که‌وتبوو‌به‌هۆی‌ناله‌باری‌دۆخه‌کانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی پێشکه‌وتنه‌‌کانی‌پیشه‌سازی‌له‌‌مه‌ترسی‌دابوون.هه‌موو‌سه‌رمایه‌دار‌وخاوه‌ن‌کۆمپانیاو‌مولکداره‌کان‌یا نه‌مسایی‌بوون‌یا‌هه‌نگاریای‌کرێکارو‌هه‌ژاره‌کانیش‌سلڤی‌بوون‌ئه‌م‌فاکته‌رانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له‌ته‌ک کێشه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌کێشه‌ی‌دادپه‌روه‌ریی‌کۆمه‌ڵیه‌تیش‌هه‌بن.سه‌رکرده‌‌خۆجێیه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تی ئاماده‌بوون‌یارمه‌تی‌ده‌ره‌کی‌وه‌رگرن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌م‌سته‌مو‌زۆرداریه‌‌رزگاریان‌بێ‌ئه‌و‌یارمه‌تی وه‌رگرتنه،حکومه‌تی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌دو‌قۆڵی‌به‌‌خیانه‌تی‌نیشتمانیان‌ده‌زانی. حکومه‌تی‌پادشانشینی‌دوو‌قۆڵی‌هه‌وڵی‌زۆری‌دا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌فره‌‌نه‌ته‌وه‌‌یه‌ک‌بخا‌به‌ڵم‌ئه‌م بیرۆکه‌یه‌‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌بیرۆکه‌یه‌کی‌پڕاکتیکی‌بێ‌بیروکراتی‌بوو.کاتێک‌ویستی‌زمانی‌ئه‌ڵمانی‌به‌سه‌ر هه‌موو‌که‌سانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌دا‌بسه‌پێنێ،له‌‌لیه‌ن‌نه‌ته‌وه‌کانه‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌به‌رگری‌و‌ناڕه‌زایی‌بوو‌و هه‌وڵه‌کان‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوون. به‌م‌شێوه‌یه‌‌کێشه‌‌ناوه‌خۆییه‌کان‌به‌سه‌ر‌نه‌ته‌وه‌کاندا‌دابه‌ش‌بوون‌که‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پادشانشینی‌دوو‌قۆڵی نه‌بێته‌‌خاوه‌نی‌یه‌ک‌گوفتار‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌ده‌ره‌کی‌هاورا‌نه‌بن،ئه‌گه‌ر‌جه‌نگێک‌روبدات‌ئاسان نه‌بوو‌چه‌مکێکی‌نیشتمانیی‌هاوبه‌ش‌بۆ‌هه‌موولیه‌ک‌بدۆزرێته‌وه. زاڵ‌بوونی‌ئه‌م‌فره‌‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌ببووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌توانادا‌نه‌بێ‌چه‌مکی‌دیموکراتی‌له هه‌ڵبژاردنه‌کان‌له‌م‌وڵته‌‌پیاده‌‌بکرێ،له‌‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌نوێنه‌ری‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌به‌سه‌ر‌په‌رله‌مانه‌کاندا زاڵ‌بن‌یا‌زۆرینه‌‌وه‌ده‌ست‌بێنن‌ئه‌وسا‌کاره‌کان‌ئه‌وانه‌ی‌به‌سه‌ر‌ئه‌ستۆی‌سلڤیه‌کانه‌وه‌‌زاڵ‌بوون‌به‌سه‌ر نه‌مساییه‌ئه‌ڵمانیه‌کاندا‌سه‌ره‌وژێر‌ده‌بنه‌وه،به‌م‌جۆره‌‌حکومه‌تی‌پادشانشینی‌دو‌قۆڵی‌حکومه‌تێکی رێوره‌سمی‌دیکتاتۆر‌بوو‌دیموکراسی‌روکه‌شێک‌بو‌خۆی‌پێ‌داپۆشیبوو. سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ش‌به‌هۆی‌ئه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌ی‌له‌‌ئیمپڕاتۆره‌وه‌‌به‌‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌‌درابوو،که‌س‌بۆی‌بۆی نه‌بو‌سیاسه‌ته‌که‌‌ریفۆرم‌بکات،پۆستی‌وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌‌ته‌نها‌بۆ‌نه‌مساییه‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بوو‌یا‌هه‌نگاریه‌کان، ئه‌م‌سیاسه‌ته‌ی‌ده‌ره‌وه‌ش‌له‌‌خزمه‌تی‌ئه‌م‌دو‌ره‌گه‌زه‌‌دابوو. ئه‌ڵمانیا‌هیچ‌کاتێک‌بیری‌له‌و‌ئه‌ڵمانیانه‌‌نه‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌که‌وتبوونه‌‌ناو‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌‌تا‌بیان‌خاته‌وه‌‌سه‌ر ئهڵمانیا،ته‌نها‌به‌‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌‌رازی‌بوو،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌یزانی‌به‌م‌هه‌نگاوه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت هه‌لده‌وه‌شێته‌وه‌‌له‌سه‌رده‌ستی‌نه‌ته‌وه‌کان،به‌ڵم‌بانگه‌وازی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ)دانیشگای‌سلڤی(مه‌ترسیدار‌ترین هه‌ڕه‌شه‌‌بوو‌بۆ‌ئیمپڕاتۆریه‌ت،مه‌ترسیی‌دووه‌م‌بانگه‌وازیی‌هه‌ڵبژاردنێکی‌دیموکراتی‌بوو.
بیرۆکه‌ی‌دانیشگای‌سلڤی‌مانای‌ده‌رچونی‌نزیکه‌ی‌سێیه‌کی‌دانیشتوانی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌وچونیان بۆناو‌سربه‌کان‌بوو،دواتر‌به‌دور‌نابینرێ‌وڵتێکی‌سلڤیی‌سه‌ربه‌خۆ‌دابمه‌زرێ‌به‌ڵکو‌له‌‌پادشانشینی دووقۆڵی‌به‌هێز‌تریش‌ده‌بێ؟. ئه‌م‌بیرۆکه‌یه‌‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌ناچار‌ده‌کا‌هه‌ڵوێستێکی‌به‌رهه‌ڵستکاری‌وه‌رگرێ،له‌‌کاتێکا‌ناوچه‌ی به‌لکان‌بووه‌‌تاکه‌‌ناوچه‌‌له‌به‌رده‌م‌نه‌مسا‌بۆ‌فراوان‌بوون،که‌‌به‌‌هۆی‌ئه‌و‌ناوچه‌یه‌‌ده‌کرێ‌بکه‌وێته سه‌رده‌ریای‌ئه‌دریاتیه‌وه. بۆیه‌‌ده‌بینین‌که‌‌پڕۆژه‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌دژی‌سربه‌کان‌بوون‌هه‌روه‌ها‌پڕۆژه‌‌ئابووریه‌کانیشی‌بۆ‌هه‌مان مه‌به‌ست‌وبۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌بوون.به‌ڵم‌ئه‌م‌جۆره‌‌پڕۆژانه‌ی،هه‌م‌روسیا‌وهه‌م‌وڵته به‌لکانیه‌کان‌دژی‌ده‌وه‌ستانه‌وه،به‌هۆی‌دروست‌بوونی‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌هه‌وڵی دامه‌زراندنی‌کوتله‌یه‌کی‌سیاسیی‌دا‌له‌‌ناو‌وڵتانی‌به‌لکان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌رنامه‌که‌ی‌پێ‌جێبه‌جێ‌بکرێ، به‌دیدی‌ئه‌م‌ئه‌و‌کوتله‌یه‌‌ده‌بێ‌له‌و‌وڵتانه‌‌پێک‌بهێندرێ‌که‌‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌به‌لکان‌له1913_1912شکستیان خواردبوو: ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌وده‌وڵه‌تی‌بولگاریا....بۆئه‌وه‌ی‌ببنه‌‌هێزێکی‌فشار‌به‌سه‌ر‌یۆنانیه‌کان‌له‌‌لیه‌ک وهێزێکی‌به‌رپه‌رچ‌ده‌ره‌وه‌‌بۆ‌هه‌ر‌ده‌ستێوه‌ردانێکی‌روسی‌له‌‌ناوچه‌که،به‌ڵم‌له‌م‌هه‌وڵه‌ی‌سه‌رکه‌وتو نه‌بوو‌تا‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌‌هاوکاری‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌وسا‌بۆی‌جێ‌به‌جێ‌کرا. فراوان‌بوون‌له‌‌به‌لکان‌ته‌نها‌روسیای‌نه‌ده‌‌وروژاند،به‌ڵکو‌ئیتالیاشی‌ده‌وروژاند‌که‌‌چاوی‌بریبووه‌‌ئیتالیا به‌هۆی‌هه‌ڵکه‌وتنی‌جیوگرافیی،هه‌ردولیه‌ن)ئیتالیاو‌پادشانشینی‌دووقۆڵی(هاوکاری‌یه‌کتریان‌ده‌کرد‌بۆ ئه‌وه‌ی‌سربه‌کان‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ئه‌لبانیاوه‌‌نه‌گرن،به‌ڵکو‌ده‌بێته‌‌به‌شی‌یه‌کێکیان،هه‌ردوکیان‌دژی‌لیه‌نی سێیه‌م‌بوون‌له‌‌هه‌رده‌ست‌تێوه‌ردانێک‌له‌‌ئه‌لبانیا،له‌هه‌مان‌کاتیش‌دا‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌له‌‌هه‌وڵی‌ئه‌ملو ئه‌ولدا‌بوون‌به‌ڵک‌و‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئه‌لبانیا‌سه‌رکه‌وتو‌ده‌بن. له‌ته‌ک‌مه‌سه‌له‌ی‌ئه‌لبانیا،کیشه‌یه‌کی‌تریش‌هه‌بوو‌به‌ناوی‌کێشه‌ی‌ئیتالیا)تره‌نتینۆ(بانگخوازه‌کانی‌ئیتالیا‌بۆ یه‌کخستنی‌خاکی‌ئیتالیا‌ده‌نگیان‌هه‌ڵده‌بڕی‌هه‌ر‌کاته‌ی‌ئیتالیا‌پێویستی‌پێ‌بووایه‌‌ئه‌مه‌ی‌وه‌کو‌چه‌کێک به‌روی‌نه‌مسا‌به‌رز‌ده‌کرده‌وه. تاقه‌‌ئومێدی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو‌که‌‌بتوانێ‌له‌م‌قه‌یرانه‌ی‌ده‌رباز‌کا‌به‌هۆی‌کێشانی‌هێلی ئاسنین‌که‌‌به‌رلینی‌به‌‌به‌غداو‌به‌سراو‌موسل‌و‌ئه‌سیتانه‌وه‌‌ده‌به‌سته‌وه،ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌‌مانای‌وایه‌‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌که‌وته‌‌ناو‌بازنه‌ی‌ئه‌ڵمانی‌که‌‌بۆ‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌هه‌یه‌‌سود‌له‌م‌به‌ستنه‌وه‌یه‌‌وه‌ربگرێ.لێره ده‌رده‌که‌وێ‌که‌‌مه‌ترسیی‌مه‌زن‌له‌سه‌ر‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئیمپڕالیستی‌ئینگلیز‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست ودور‌هه‌ن‌له‌گه‌ڵ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌روسیا‌له‌‌ئێران‌و‌پڕۆژه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌شام‌ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌یارمه‌تی ده‌ر‌بۆ‌به‌ستنی‌دوو)ویفاق(گونجان:
فه‌ره‌نسیی‌به‌ریتانی‌و‌به‌ریتانیی‌روسی.به‌م‌شێوه‌یه‌‌مه‌ترسیی‌مه‌زن‌له‌سه‌ر‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌دروست بوون‌و‌به‌رپرسیارێتیی‌له‌‌به‌رگری‌کردن‌زۆر‌زیاتر‌بوو.ئه‌وکاته‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ پادشانشینی‌دووقۆڵی‌به‌ست‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌دووبه‌ره‌وه‌‌نه‌‌که‌وێته‌‌جه‌نگه‌وه‌‌به‌ڵم‌مه‌ترسیه‌کان‌نزیک که‌وتنه‌وه،ناچاربوو‌له‌‌دوو‌به‌ره‌‌بجه‌نگێ:فرانسا‌وروسیا،هه‌روه‌ها‌پادشانشینی‌دووقۆڵیش‌ناچاره‌‌له‌‌دوو به‌ره‌وه‌‌بجه‌نگێ:روسیاو‌به‌لکان‌ئه‌مه‌‌ئه‌گه‌ر‌ئیتالیا‌روی‌وه‌رگێرا‌ئه‌وا‌ده‌بێته‌‌سێ‌به‌ره. هه‌ماهه‌نگیی‌سیاسی‌وعه‌سکه‌ری‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌هاوپه‌یمان‌زۆر‌به‌هێز‌بوون‌فه‌رمانده‌‌سه‌ربازیه‌کانی نه‌مسایی‌به‌‌شاره‌زایی‌و‌پسپۆری‌فه‌رمانده‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌کرابوون،به‌ڵم‌له‌‌روی‌ناوه‌‌خۆ جیاوازی‌زۆریان‌هه‌بوو،ئه‌ڵمانیا‌یه‌کگرتوو‌دووقۆڵیش‌له‌به‌ریه‌ک‌هه‌لوه‌شاوه‌‌بوو‌سوپای‌ئه‌ڵمانیا‌یه‌کگرو به‌هێز‌بوو‌بایه‌خیان‌به‌‌هیچ‌شتێک‌نه‌ده‌دا‌ته‌نها‌کاری‌جه‌نگین‌وبه‌ره‌ی‌جه‌نگ‌نه‌بێ،سوپای‌پادشانشینی دووقۆڵی‌بایه‌خی‌به‌‌پاراستنی‌ئارامی‌ناوه‌خۆو‌به‌رگری‌له‌‌سنورو‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌په‌شێویه نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌ده‌دا‌که‌‌ئه‌گه‌ری‌رودانیان‌هه‌بوو. له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌نگاوێکی‌مه‌زنی‌له‌‌بوواری‌پیشه‌سازی‌و‌زاڵبوون‌به‌سه‌ر‌زانستی‌پیشه‌سازی نابوو‌به‌ڵم‌دووقۆڵی‌له‌‌قۆناغه‌کانی‌به‌رایی‌دابوو‌له‌‌بوواری‌پیشه‌سازی‌که‌‌ده‌بووه‌‌هۆی‌وه‌پاش‌که‌وتن‌له کاروانی‌به‌ره‌و‌پێش‌چون.به‌ڵم‌ئه‌م‌کاروانه‌‌له‌‌نێوان‌فرانسا‌وبریتانیا‌به‌یه‌ک‌ئاست‌ده‌رۆیشتن،بهڵم روسیا‌بۆ‌ئه‌وان‌له‌‌شوێن‌دووقۆڵی‌بوو‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌واته‌‌له‌‌پاش‌بوو. ئه‌وه‌ی‌کێشه‌کانی‌دوو‌به‌رامبه‌رکردبوو،کێشه‌ی‌نه‌بوونی‌سنوری‌سروشتی‌بوو‌بۆ‌به‌رگری‌کردن سنوره‌کانی‌نه‌مسا‌هه‌مووی‌وال‌بوون‌به‌رگری‌کردن‌به‌بێ‌خاڵی‌سروشتی‌هه‌وڵ‌وبه‌رگریی‌زیاتری گه‌ره‌ک‌بوو‌سنوره‌کانی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌کراوه‌و‌درێژ‌بوون‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌مه‌ش‌کێشه‌یه‌کی‌تر‌بوو.
ئیتالیا ئیتالیا‌وڵتێکی‌ئه‌وروپیی‌گه‌نج‌بوو‌وڵتێکی‌زه‌به‌لح‌نه‌بوو‌وه‌کو‌ئه‌ڵمانیا‌وفرانساو‌بریتانیا،که‌له‌پوری ئیمپڕاتۆریه‌تی‌رۆمانی‌هانی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌تێروانینی‌دوری‌هه‌بن. ئیتالیا‌تازه‌‌دروست‌ببوو،گیرۆده‌ی‌هه‌ندێک‌کێشه‌ی‌ناوه‌خۆ‌بوو‌به‌تایبه‌ت‌دواکه‌وتویی‌باشور)نابلی(له روی‌فێربوون‌و‌ئابووری‌و‌سیاسی.به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ناوه‌ڕاست‌و‌باکور‌بوو.ئه‌ویش‌ببووه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌تێکی داگیرکه‌ر‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌لیبیا‌وسۆماڵی‌ئیتالیی‌له‌‌خۆ‌گرتبوو،به‌ڵم‌نه‌خشه‌‌داگیرکاریه‌کانی‌تری‌هه‌ندێ‌جار هه‌ستی‌ئینگلیز‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کانی‌ده‌‌وروژاند.پێویستیه‌کانی‌ئه‌م‌فراوانخوازیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌‌باری ئیتالیه‌کانی‌گران‌ده‌کرد،دوای‌شه‌ڕه‌کانی‌له‌‌لیبیا‌ئیتالیا‌توشی‌قه‌یرانێکی‌ئابووری‌ببوو‌ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی‌ئاستی‌سه‌ربازیی‌له‌سه‌ره‌وه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بوو،یه‌کێک‌له‌‌هۆکاره‌کانی‌ئه‌م‌قه‌یرانه، ژماره‌یه‌کی‌زۆر‌له‌‌گه‌نجه‌کان‌چونه‌ر‌یز‌سوپا‌به‌و‌هۆیه‌وه‌‌رێژه‌ی‌کرێکار‌که‌م‌بووه‌وه.کێشه کۆمه‌ڵیه‌تیه‌کانی‌ناو‌وڵت‌قه‌یرانه‌کانیان‌توند‌تر‌ده‌‌کردن‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌روی‌په‌ره‌سه‌ندنی‌بیری
سۆشیالیستی‌وداخوازیه‌کانی‌هاوڵتیان‌بۆ‌چاکسازیی‌کۆمه‌ڵیه‌تی،تا‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌‌به‌سه‌ر‌ره‌وشه‌که‌دا‌زاڵ بوون‌پرسیار‌ده‌کرا،ده‌بێ‌ئیتالیا‌چی‌بکات‌ئه‌گه‌ر‌جه‌نگێک‌له‌‌نێوان‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌و‌وڵتانی)ویفاق( رویدا؟وه‌کو‌دیفاکتۆ‌ئیتالیا‌له‌گه‌ڵ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌وئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌له1882وه هاوپه‌یمان‌بوو،به‌ڵم‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌ی‌ته‌نیا‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆی‌به‌کارهێناوه،کاتێک‌فرانسا بڕیاری‌دا‌لیبیا‌داگیر‌کات‌به‌دڵنیاییه‌وه‌‌بڕیاره‌که‌ی‌راگه‌یاند‌چونکه‌‌له‌وه‌‌دڵنیابوو‌که‌‌هێرش‌ناکاته‌‌سه‌ر فرانسا. ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌هاوپارسه‌نگیه‌ی‌ئیتالیا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ده‌وڵه‌تانی‌ناوه‌ڕاست‌و‌هاوپه‌یمانی‌دووقۆڵی ره‌نگدانه‌وه‌ی‌دایه‌وه‌‌سه‌ر‌گه‌لی‌ئیتالیا‌بوو‌دابه‌ش‌بوونی‌به‌سه‌ر‌دوو‌لیه‌ن‌له‌‌ئه‌نجام‌بووه‌‌مایه‌ی‌یه‌کل نه‌بوونه‌وه‌ی‌ئیتالیه‌کان،ئه‌گه‌ر‌جه‌نگ‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌فراکسیۆن)کوتله(رویدات‌لیه‌نگری‌کام‌ل‌بن؟ هه‌ندێک‌سیاسه‌تمه‌دار‌ی‌مه‌زن‌هه‌بوون‌وه‌کو)جیۆلۆتی(سه‌رۆکی‌پارتی‌ئازادیخوازان‌بانگه‌وازی ئه‌وه‌ی‌ده‌کرد‌که‌‌ئیتالیا‌داوای‌ناوچه‌‌ئیتالینشینه‌کانی‌ناو‌نه‌مسا‌بکات‌وه‌کو‌هه‌رێمی)ترنتینۆ(و‌که‌ناری دالماش‌له‌‌رێگه‌ی‌سازشی‌دیپلۆماسیانه،ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌هه‌مووشی‌وه‌رنه‌گرته‌وه‌‌با‌پارچه‌یه‌ک‌بێت،ئهم سیاساسه‌ت‌مه‌دارانه‌‌مه‌سه‌له‌ی‌ئابووریان‌ده‌خسته‌‌به‌رچاو‌بۆ‌ئه‌م‌بانگخواستنه‌یان،له‌‌حاڵه‌تێک‌ئه‌گه‌ر‌ئیتالیا بکه‌وێته‌‌ئه‌و‌جه‌نگه‌‌ئه‌وروپیه‌ی‌هه‌موو‌که‌س‌له‌‌چاوه‌ڕوانیه‌تی،ئه‌م‌هه‌رێمانه‌‌کاریگه‌ری‌ئه‌وه‌یان‌ده‌بێ نه‌ختێک‌له‌‌باری‌ئابووریی‌ناوه‌خۆی‌ئیتالیا‌به‌ره‌و‌باشی‌به‌رن.هه‌روه‌ها‌سه‌رکرده‌‌کاسسۆلیکه‌کان_ ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ری‌پاپادابوون_با‌نگخوازی‌ئیتالیایان‌ده‌کرد‌بۆ‌بێلیه‌نی‌له‌م‌جه‌نگه چاوه‌ڕوانکراوه،چونکه‌‌به‌‌دیدی‌ئه‌وان‌کارێکی‌قورسه‌‌حکومه‌تی‌ئیتالیای‌کاسۆلیک‌جه‌نگێک‌به‌رپا‌بکات له‌گه‌ڵ‌مه‌زنترین‌ده‌وڵه‌تی‌کاسۆلیکی‌ئه‌وروپا‌که‌‌نه‌مسایه. سۆشیالیسته‌‌ئیتالیه‌کانیش‌هانی‌ئیتالیایان‌ده‌دا‌تا‌خۆی‌له‌م‌قه‌یرانه‌‌ئه‌وروپیه‌‌دور‌خاته‌وه‌‌ئه‌مه‌‌وه‌کو‌پیاده کردنی‌سیاسه‌تی‌گشتیی‌پارته‌که‌یان‌بوو‌که‌‌بانگخوازی‌ئاشتیان‌ده‌کرد. به‌ڵم‌بالێک‌له‌‌ئازادیخوازان‌وبالێک‌له‌‌سۆشیالیسته‌کان‌داوای‌تێوه‌گلنی‌ئیتالیایان‌به‌م‌قه‌یرانه‌‌ده‌کرد، هه‌روه‌ها‌دیموکراسه‌‌کریستیه‌کانیش‌داوایان‌ده‌کرد‌که‌‌ئیتالیا‌له‌‌ته‌ک‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌بووه‌ستێ. دوای‌ئه‌م‌هه‌موو‌راو‌بۆچونانه‌‌کارێکی‌ئاسایی‌بوو‌ئیتالیا‌هه‌لوه‌سته‌یه‌ک‌بکا‌تا‌ده‌گاته‌‌بڕیاری‌کۆتایی. له‌به‌ر‌ده‌م‌حکومه‌تی‌ئیتالیا_به‌سه‌رۆکایه‌تی‌سیاسه‌تمه‌دار‌ساڵندرا_رێگایه‌ک‌له‌م‌سێ‌ریگایه‌‌هه‌بوون: _1بێلیه‌ن‌بووه‌ستێ‌له‌‌پای‌ئه‌م‌بێلیه‌نیه‌‌پاداشتی‌خۆی‌له‌و‌وڵته‌‌وه‌رگرێ‌که‌‌داوای‌بێ‌لیه‌نیی‌لی دهکات. _2به‌هۆی‌پابه‌ند‌بوونی‌به‌‌هاوپه‌یمانی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست،له‌ته‌کیان‌بووه‌ستێ. _3ناپاکی‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانانی‌بکاو‌بکه‌وێته‌‌لیه‌نی)ویفاق(گونجان)نه‌مسا‌وئه‌ڵمانیا(. حکومه‌تی‌ئیتالیا‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌په‌یوه‌ندیی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ردو‌لیه‌ن‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بزانێ‌ده‌توانن‌چی‌بۆ‌یه‌کتر بکه‌ن،سه‌باره‌ت‌به‌‌لیه‌نی‌ناوه‌ڕاست‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌زۆر‌بایه‌خی‌به‌‌گۆڕانه‌کانی‌سیاسه‌تی‌ئیتالیا
دهدا،چونکه‌‌به‌شدار‌بوونی‌ئیتالیا‌له‌‌جه‌نگ‌مانای‌وایه‌‌نه‌مسا‌ده‌بێ‌لنی‌که‌م‌له‌‌دوو‌به‌ره‌وه‌‌شه‌ڕ‌بکات، حکومه‌تی‌ڤیه‌نناش‌درکی‌به‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌ئیتالیا‌مه‌به‌ستیه‌تی‌نه‌مسا‌ده‌ست‌له‌‌هه‌رێمی)ترینتینۆ(هه‌لگرێ که‌‌سه‌رنشینه‌کانی‌ئیتالین‌ئه‌مه‌‌له‌‌پای‌به‌شداری‌کردنی‌ئیتالیا،به‌ڵم‌حکومه‌تی‌نه‌مسا‌بۆ‌ئه‌م‌داخوازیه‌ی ئیتالیا‌سیاسه‌تێکی‌وه‌رچه‌پانه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌به‌کار‌هێنا،که‌‌حکومه‌تی‌ئیتالیا‌مه‌ترسیی‌لێ‌نیشت‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی فرتو‌فێلی‌له‌گه‌ڵ‌ده‌کا‌و‌ده‌ی‌هێنێ‌وده‌یبا‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌شه‌ڕه‌کان‌ته‌واو‌ده‌بن‌ئه‌گه‌ر‌به‌سه‌رکه‌وتویی‌لێی ده‌رچو‌ئه‌وا‌ئیتالیا‌ناتوانێ‌هیچ‌پارچه‌‌له‌‌خاکی)ترنتینۆ(وه‌ده‌ست‌بێنێ. له‌‌ڕاستیدا‌بیرۆکه‌ی)ترینتینۆ(بۆ‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌خه‌ته‌رناک‌بوو‌چونکه‌‌ده‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان‌داوای‌چاره‌سه‌ری‌کێسه‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تیان‌به‌‌هه‌مان‌شێواز‌بۆ‌بکرێ‌به‌مه‌ش‌تارمایی هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌له‌‌ئارا‌دا‌بوو،یاله‌‌کاتی‌جه‌نگ‌یا‌دواتر. هه‌روه‌ها‌تێروانینه‌کانی‌ئیتالیا‌له‌‌پادشانشینی‌دووقۆڵیی‌بۆ‌هه‌رێمه‌کانی‌تریستاو‌ئه‌ستریا‌و‌که‌ناره‌کانی ده‌لماش‌بوو،ئه‌م‌ناوچانه‌‌هه‌مووی‌ببوونه‌‌خاڵی‌جه‌خت‌کردنی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌له‌‌به‌لکان،بۆ پادشانشینی‌دووقۆڵی‌مه‌ترسیه‌کی‌مه‌زن‌بوو‌هه‌ر‌وڵتێکی‌ئه‌وروپی‌جێ‌پێی‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌رۆژهه‌لتی ده‌ریای‌ئه‌دریاتی‌بکاته‌وه‌‌دواتر‌ئومێده‌کانی‌ئیتالیا‌دوربوون‌به‌‌ئه‌نجام‌بگه‌ن،ئه‌گه‌ر‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌له‌م جه‌نگه‌‌سه‌رکه‌ون.ئیتالیا‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌وڵتانی)ویفاق(گونجانیشه‌وه‌‌کرد،له‌‌میانه‌ی‌دانوستانه‌کان‌بۆی ده‌رکه‌وت‌که‌‌ئومێده‌کانی‌فراوان‌بوونی‌له‌‌سه‌رحسابی‌‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌زیاتر‌ده‌بن‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌هاوشان وڵتانی)ویفاق(بکه‌وێته‌‌جه‌نگ.له‌‌سیمای‌هاوپه‌یمانان‌به‌دی‌ده‌کرا‌که_له‌‌کاتی‌سه‌رکه‌وتنیا_لریان‌نیه ئیتالیا‌ئه‌م‌هه‌رێمانه‌‌وه‌ده‌ست‌بێنێ: _1هه‌رێمی‌ئه‌دیج‌ی‌سه‌رو‌ی‌دانیشتوان‌ئه‌ڵمانی. _2ئستیریای‌دانیشتوان‌سلڤی. _3به‌نده‌ری‌ڤالونا‌له‌سه‌ر‌که‌ناری‌ئه‌لبانی. _4دورگه‌ی‌ساسینۆی‌یه‌کگرتو‌له‌‌ده‌روازه‌ی‌که‌ندری)که‌نال(ئه‌وترنت. _5چه‌ند‌به‌شێک‌له‌‌که‌ناره‌کانی‌ده‌لماشی،به‌مه‌رجێک‌ده‌ستکاری‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی)سربی(نه‌کات‌که روسیا‌به‌رگریان‌لێ‌ده‌کات. _6ناوچه‌ی‌ئه‌زاڵیای‌تورکی. _7هه‌موو‌ئه‌و‌خا‌کانه‌ی‌ئیتالیه‌کانی‌لێ‌نیشته‌جێن. ئه‌م‌جیاوازیه‌‌زۆرانه‌‌له‌‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌ئیتالیا‌بوونه‌‌هۆی‌گۆڕینی‌سیاسه‌تی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌ته‌ک‌وڵتانی )ویفاق(گونجان‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،به‌‌کرداریش‌له26نیسانی1915له‌‌نێوان‌ئیتالیا‌و‌وڵتانی)ویفاق( گونجان‌کۆتایی‌به‌‌دانوستانه‌کان‌هاتن‌به‌‌ئیمزاکردنی‌رێککه‌وتننامه‌که‌‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌ل.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد )ساڵندرا(هاوپه‌یمانێتیه‌‌سێ‌قۆڵیه‌که‌ی‌له‌‌ئایاری1915هه‌لوه‌شانده‌وه. به‌ڵم‌وه‌رگرتنی‌ره‌زامه‌ندی‌له‌‌په‌رله‌مان‌زه‌رور‌بوو،لێره‌‌ساڵندرا‌توشی‌کێشه‌یه‌کی‌مه‌زن‌بوو‌تا‌بتوانێ
نه‌خشه‌کانی‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌له‌م‌ته‌نگژه‌وه‌‌ده‌رباز‌کا‌چونکه‌‌زۆربه‌ی‌ئه‌ندامانی‌په‌رله‌مان‌له‌‌بانگخوازانی بێلیه‌ن‌بوون،تا‌ئیتالیا‌له‌م‌جه‌نگه‌‌دور‌که‌وێته‌وه‌‌وڵت‌توشی‌کاولکاری‌وباجی‌جه‌نگ‌نه‌بێ.لهبهرامبهر ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌ساڵندرا‌له13ی‌مایۆ‌ده‌ستی‌له‌‌کار‌کێشایه‌وه.به‌ڵم‌بزوتنه‌وه‌‌روناکبیریه‌کانی‌شاره‌‌مه‌زنه‌کان هانی‌پادشایان‌دا‌تا‌ده‌سبه‌رداری‌ساڵندرا‌نه‌بێ‌وداوا‌له‌‌په‌رله‌مان‌بکا‌به‌‌بڕیاره‌که‌ی‌خۆیاندا‌بچنه‌وه. ئه‌م‌جۆش‌وسۆزه‌‌جه‌ماوه‌ریه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌رۆژنامه‌کانه‌وه‌‌کلپه‌ی‌ده‌کرد‌که‌‌به‌‌بڕوای‌نوسه‌ره‌کانی‌ئیتالیا وڵتێکی‌تازه‌‌پێگه‌یشتوه‌‌ده‌توانێ‌له‌‌رێگه‌ی‌به‌شداربوونی‌جه‌نگ‌سه‌نگ‌و‌بوونی‌خۆی‌له‌‌ئه‌وروپا بسه‌لمێنێ‌وبه‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌بپارێزێ‌نه‌ک‌له‌‌رێگه‌ی‌گه‌مه‌ی‌سیاسی‌و‌پێچ‌وپه‌ناوه.ئهوهبووپهرلهمانله 23یئایاری1915بڕیاری‌به‌شداری‌کردنی‌له‌‌جه‌نگ‌دا.
به‌لکان‌وده‌وڵه‌ت به‌لکان‌سه‌باره‌ت‌به‌‌گۆڕانه‌کانی‌قه‌یران‌له‌‌نێوان‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌ووڵتانی)ویفاق(گونجان‌له هه‌ستیار‌ترین‌ناوچه‌‌بوو،به‌تایبه‌ت_به‌هۆیه‌وه‌‌جه‌نگ‌هه‌لگیرسا_چونکه‌‌سربه‌کان‌که‌وتبوونه ناوه‌ڕاستی‌به‌لکان،به‌لکان‌گه‌ڵێک‌جار‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌دابوون‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌له‌یه‌ک هه‌لوه‌شێته‌وه،هه‌ندێک‌جاریش‌له‌‌ئه‌نجامه‌‌‌که‌ی‌ئه‌م‌هه‌لوه‌شانه‌وه‌یه‌‌ده‌ترسان.مه‌زه‌نده‌ی‌ئه‌وه‌‌ده‌کرا‌که رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌له‌‌چه‌ند‌وڵتێکی‌بچوک‌پێک‌بێت‌که‌‌هه‌ریه‌که‌یان‌میکرۆبێکی‌بۆ‌دراوسێیه‌که‌ی هه‌ڵگرتبێ،ئه‌م‌هه‌لوه‌شانه‌وه‌یه‌و‌نه‌بوونی‌پادشا،گومان‌له‌وه‌دا‌نیه‌‌که‌‌روسیا‌له‌‌ناوچه‌که‌‌ده‌بێته‌‌خاوه‌ن ده‌سه‌ڵتی‌به‌رز،ئه‌مه‌ش‌وڵتانی‌به‌لکان‌لێی‌ده‌ترسان. له‌‌پێچه‌وانه‌که‌شی‌هه‌ر‌ده‌ترسان،سه‌رکه‌وتنی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌به‌سه‌ر‌سربه‌کان‌مانای‌ئه‌وه‌یه‌‌نه‌مسا بووبه‌‌زه‌به‌لح‌و‌ده‌سته‌ڕۆ‌له‌‌ناوچه‌که. به‌لکان‌له‌‌چه‌ند‌ده‌وڵه‌ت‌و‌ده‌وڵه‌تۆکه‌‌پێک‌هاتبوو‌هه‌ریه‌که‌یان‌خزابوونه‌‌ژێر‌باڵی‌کوتله‌یه‌ک‌به‌‌ئومێدی سه‌رکه‌وتنی‌کوتله‌که‌ی‌به‌ڵکو‌به‌‌ئامانجه‌کانی‌ده‌گا.وڵتانی‌به‌لکان‌ئه‌مه‌یان‌ده‌زانی‌که‌‌دروست‌بوونی کێشه‌‌له‌‌نێوان‌سرب‌و‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌به‌‌رسوا‌بوونی‌سرب‌ته‌واو‌ده‌بێ‌ئه‌مه‌ش هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌ئاسایشی‌وڵته‌کانی‌تر‌ده‌کا‌جگه‌‌له‌‌بولگاریا‌که‌‌به‌‌ئاواته‌وه‌‌بوو‌رۆژێک‌دابێ‌سربه‌کان‌هه‌مان جامی‌ژه‌هر‌بخۆنه‌وه‌‌که‌‌بولگاریا‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌بۆخارێست‌له1913خواردیه‌وه. بولگاریا‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌رسوا‌بوونی‌سربه‌کان‌دابوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌په‌نایه‌وه)مه‌قه‌دۆنیا(ی‌ده‌س‌که‌وێ‌که زۆربه‌ی‌دانیشتوانی‌بوولگارین،هه‌روه‌ها‌بولگاریا‌ئومێدی‌ئه‌وه‌شی‌هه‌بوو‌هه‌رێمی)دبروجه‌ی‌باشور(له رۆمانیا‌بسێنێته‌وه. په‌ره‌سه‌ندنه‌کانی‌جه‌نگ‌له‌‌ساڵی‌یه‌که‌مه‌وه‌‌مه‌زنترین‌کاریگه‌ریان‌له‌سه‌ر‌سیاسه‌تی‌بولگاریا‌دروستکرد،
زۆرێک‌له‌‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌بولگاریا‌داوایان‌ده‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌ڕوبه‌ڕووی‌یه‌ک‌نه‌بنه‌وه‌‌ئه‌وان ساڵه‌کانی‌رابردویان‌به‌بیر‌خه‌ڵک‌ده‌هێنایه‌وه‌‌که‌‌روسیا‌چه‌ند‌رۆلی‌هه‌بوو‌له‌‌دامه‌زراندن‌‌و‌توانای له‌ناوبردنیشی‌هه‌یه‌‌ئه‌گه‌ر‌ده‌رفه‌تی‌بۆ‌بره‌خسێ.به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ره‌چاوکردنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان روسیا_بولگاریا‌سیاسه‌تمه‌داران‌به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌ئامانجه‌کانی‌بولگاریاشیان‌له‌به‌ر‌چاو‌ده‌گرت‌که‌‌له‌‌هه‌وڵی ویفاقردنه‌وه‌ی‌بوولگاریه‌کان‌دابوون،مه‌که‌دۆنیای‌سربی‌مه‌زنترین‌پێکهاته‌ی‌بوولگاری‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی بولگاریا‌پێکدێنێ،وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئه‌م‌ئامانجه‌‌روی‌بولگاریای‌به‌ره‌و‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌وه‌رده‌گێرا. نه‌مسا‌گفتی‌به‌‌بولگاریادا_دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌بڕیاری‌دابوو_که‌‌مه‌که‌دۆنیای‌سربیا‌به‌‌بولگاریا‌بدا له‌گه‌ڵ‌پشتگیری‌کردنی‌له‌‌داواکانی‌بولگاریا‌له‌‌ناوچه‌کانی‌سنوری‌تورکیا)ترافیا(. به‌ڵم‌وڵتانی)ویفاق(به‌‌ئاسانی‌ناتوانن‌گفتی‌مه‌که‌دۆنیای‌سربیا‌به‌‌بولگاریا‌بده‌ن‌چونکه‌‌ئه‌مه‌‌پێویستی‌به توێژینه‌وه‌و‌بڕیاری‌تایبه‌ت‌هه‌بوو،بۆیه‌‌بولگاریا‌له‌‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌ئه‌وه‌ی‌لێ‌وه‌ده‌ست‌ناکه‌وێ که‌‌له‌‌نه‌مسای‌لێ‌وه‌ده‌ست‌ده‌که‌وت‌گفتی‌پێدانی)ئه‌درنه(له‌‌تورکیا‌و‌به‌شێک‌له‌‌تراقیا‌که‌متره‌‌له‌وه‌ی پادشانشینی‌دووقۆڵی‌گفتی‌پێدابوو. کاتێک‌پایزی1915هات‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌ستێکی‌له‌‌روسیا‌وه‌شاندبوو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌مابوو‌روسیا رێککه‌وتننامه‌یه‌کی‌شه‌رمه‌زاریی‌له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌بکا_ئه‌مه‌‌وه‌کو‌باسده‌کرا_بۆیه‌‌بولگاریا‌رشت‌بوو،پێی باش‌بوو‌شان‌به‌شانی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،له5یئۆکتۆبهری1915به‌شداریی‌له تێکشکاندنی‌سربه‌کان‌کرد‌وبه‌لگرادی‌داگیر‌کرد. ئه‌م‌تێروانین‌و‌ئاڕاستانه‌ی‌بولگاریا‌گومانیان‌له‌وه‌دا‌نه‌هێشت‌که‌‌بولگاریا‌جێی‌مه‌ترسیه.به‌تایبه‌ت‌له لیه‌ن‌یۆنانه‌وه‌‌مه‌ترسیی‌زۆری‌له‌‌فراوان‌بوونی‌بولگاریا‌ده‌کرد‌له‌سه‌ر‌حسابی‌سربه‌کان‌له‌به‌ر‌ئه‌م هۆیانه‌ی‌خواره‌وه: _1به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌یۆنان‌له‌‌بولگاریا‌ده‌ترسا‌که‌‌رۆژێک‌له‌‌رۆژان‌تۆله‌ی‌لێ‌بکاته‌وه،بۆیه‌‌له هاوپه‌یمانێتیی‌له‌گه‌ڵ‌سربه‌کان‌به‌رده‌وام‌بوو. _2یۆنان‌به‌شێکی‌مه‌که‌دۆنیای‌خستبووه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆی‌له‌وه‌‌ده‌ترسا‌ئه‌گه‌ر‌بولگاریا‌مه‌که‌دۆنیای سربه‌کانی‌وه‌رگرته‌وه‌‌ده‌روانێته‌‌به‌شه‌‌داگیرکراوه‌که‌ی‌تریش. _3زاڵ‌بوونی‌بولگاریا‌و‌‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌به‌سه‌ر‌سربه‌کان‌و‌فراوانبوونی‌له‌سه‌ر‌حسابی‌ئه‌وان‌ڕاسته‌و خۆ‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌سه‌ر‌یۆنان‌دروست‌ده‌کا،به‌تایبه‌ت‌هه‌ندێک‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌له‌‌نێوان‌بولگاریا‌و‌پادشانشینی دووقۆڵی‌هه‌بوو،له‌ته‌ک‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌پادشانشین‌و‌دووقۆڵی‌و‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی،ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له ژواندا‌بوو‌بۆ‌یۆنان‌تا‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌جه‌نگی‌به‌لکان‌له1912/1913له‌‌ژێر‌چنگی‌ده‌رهێنابوولێی‌بسێنێته‌وه.
ره‌وشه‌کانی‌ناوه‌خۆی‌یۆنان‌رێگه‌یان‌پێنه‌ده‌دا‌سیاسه‌تێکی‌سه‌قامگیر‌بۆ‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌گۆڕان کاریه‌کان‌دابرێژێ‌که‌‌له‌‌ساڵی‌یه‌که‌می‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌رویان‌دا. به‌شدار‌بوونی‌ئیتالیا‌وبولگاریا‌له‌‌جه‌نگ،شکسته‌کانی‌روسیا،هێرشه‌کانی‌فرانساو‌بریتانیا‌بۆ‌سه‌ر گالیبۆلی‌بۆ‌کردنه‌وه‌ی‌رێگا‌بۆ‌روسیا‌به‌زۆر،ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌ده‌بووایه‌‌یۆنان‌هه‌ڵوێستێک‌له‌م‌جرت وفرتانه‌ی‌وڵتانی‌شه‌ڕکه‌ر‌وه‌رگرێ‌که‌‌له‌‌ده‌ورو‌به‌ری‌یۆنان‌ده‌خوالنه‌وه،به‌ڵم‌پادشای‌قوسته‌نتین _زاوای‌قه‌یسه‌ر‌ولهلم_له‌‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌دڵنیا‌بوو،دیسان‌له‌‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی وڵته‌که‌شی‌دڵنیا‌بوو‌به‌‌ره‌چاو‌کردنی‌به‌رپرسیارێتیی‌وه‌زاره‌تی‌یۆنانی،ئه‌م‌به‌‌سیسته‌می‌حوکمی‌بڕوسی ی‌نیمچه‌‌دیکتاتۆرشه‌یداو‌سه‌رسام‌بوو. به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌مه‌‌له‌‌ئاراسته‌کانی‌ناوه‌خۆو‌ده‌ره‌وه‌‌سیاسه‌تمه‌داری‌زیره‌ک)فینزیلۆس(ده‌یرانیه ته‌واوکردنی‌یه‌کیه‌تی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌یۆنان‌و‌ژیاندنه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بیزه‌نتی‌له‌گه‌ڵ‌پێدانی‌مه‌ودایه‌کی زیاتر‌له‌‌دیموکراتی‌و‌په‌رله‌مانی‌بۆ‌گه‌لی‌یۆنانی. به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌مه‌ش‌ته‌نها‌به‌‌لدانی‌پادشا‌نه‌بێ‌ناکرێ‌ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌ر‌راو‌بۆچونه‌کانی‌توند بمێنێته‌وه.
ڤینزیلۆس
ئه‌وه‌بوو‌له‌شکره‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌وبه‌ریتانی‌گه‌یشتنه‌‌گالیبۆلی‌بێ‌گوێدانه‌‌بێلیه‌نی‌یۆنان‌وسه‌روه‌ریه‌کانی وڵت،ئه‌وسا‌یۆنان‌که‌وته‌‌به‌رده‌م‌دووریانێک،ڤینزیلۆس‌به‌‌رازی‌نه‌بوونی‌پادشا‌بڕیاری‌دا‌وڵته‌که‌ی له‌به‌رده‌م‌هێزه‌کانی)ویفاق(گونجان‌وال‌بکا،به‌ڵم‌دابه‌زینی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌وبه‌ریتانی‌له‌‌ساڵۆنیک‌و کردنی‌به‌‌بنکه‌ی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌له‌‌ناوچه‌که‌‌ڤه‌نزیلۆسی‌پێ‌به‌هێز بوو‌ئیراده‌و‌بڕیاره‌کانی‌به‌سه‌ر‌بڕیاره‌کانی‌پادشادا‌زاڵ‌بوون،له‌‌ساڵۆنیکا‌له1916حکومه‌تێکی‌نیشتمانیی
دروست‌کردبه‌م‌شێوه‌یه‌‌یۆنان‌‌لیه‌نی)ویفاق(گونجانی‌هه‌لبژارد.له‌وپه‌ڕی‌باکوری‌رۆژهه‌لتی‌به‌لکان رۆمانیا‌هه‌وڵی‌ده‌دا‌رۆلێکی‌سه‌ره‌کی‌له‌‌کاروباری‌به‌لکان‌هه‌بێ‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌م‌میانه‌دا‌یه‌کیه‌تیی‌رۆمانیا مسۆگه‌ر‌بکاو‌ئه‌گه‌ر‌کرا‌فراوانتریشی‌باکا. ملیۆنه‌ها‌رۆمانی‌له‌‌ژێر‌حوکمی‌روسیا‌له‌‌بسارابیا‌وله‌‌ترانسلڤانیاش‌له‌‌ژێر‌حوکمی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی ده‌ژیان،وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئه‌م‌هه‌رێمانه‌‌بۆ‌رۆمانیا‌ئه‌نجام‌نادرێ‌ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌ته‌ک‌وڵتانی)ویفاق( گونجان‌نه‌که‌وێته‌‌جه‌نگ‌که‌‌دوژمنی‌پادشانشینی‌دووقۆڵیه.حه‌زێکی‌ته‌واو‌له‌‌رۆمانیا‌هه‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی بکه‌ونه‌‌لیه‌نی)ویفاق(گونجان‌به‌ڵم‌بوونی‌پادشا‌کارلی‌یه‌که‌م‌له‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌حوکم‌رێگه‌ی‌له‌مه‌‌گرتبوو _دوای‌ماوه‌یه‌کی‌کورت_رۆمانیا‌دژی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌روی‌وه‌رگێرایه‌وه،که‌‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌پادشا له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1914کۆچی‌کرد‌دوای‌ئه‌و‌فه‌ردیناندی‌برازای‌هاته‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌حوکم.فه‌ردیناند‌له توانایدا‌نه‌بوو‌به‌سه‌ر‌سیاسه‌تمه‌داری‌رۆمانیی‌و‌سه‌رۆکی‌حکومه‌ت)براتیانۆ(دا‌زاڵ‌بێ،له‌سه‌ر‌ئه‌م پیاوه‌بوو‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌رۆمانیا‌له‌م‌جه‌نگه‌‌دیارکا‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌رۆمانیا‌و داخوازیه‌کانی‌له‌‌ترانسلڤانیا‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌دابوو،هه‌روه‌ها‌بسارابیا‌که‌‌له‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌حکومه‌تی‌روسیادا‌بوو،له‌‌میانه‌ی‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌دا‌له‌‌نێوان‌بۆدابست‌و‌ڤیه‌ننا‌دڵنیا‌بوون‌که روسیا‌ده‌ست‌له‌‌ترانسلڤانیا‌هه‌لناگرێ،به‌ڵم‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌ئاماده‌بوون‌رۆمانیا‌ترانسلڤانیا وه‌ده‌ست‌بێنێ.ترانسلڤانیا_به‌دیدی‌حکومه‌تی‌رۆمانیا_پێشینه‌ی‌جولنه‌وه‌و‌چاڵکیه‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تیی رۆمانیا‌بوو‌روه‌و‌یه‌کیه‌تی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌بۆ‌هه‌موو‌رۆمانیه‌کان.بۆیه‌‌به‌رهه‌می‌وتووێژه‌کانی‌نێوان‌رۆمانیا‌و وڵتانی)ویفاق(گونجان‌په‌یماننامه‌ی‌هاوپه‌یمانی‌بوو‌له17ئابی1917که‌‌رۆمانیا‌پێشتر‌له‌‌به‌رده‌م سوپاکانی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌بوو‌له1917ئمزای‌کرد.
ژاپۆن ژاپۆن‌وڵته‌مه‌زنه‌که‌ی‌ئاسیابوو‌که‌‌به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد،له‌ته‌ک‌ژاپۆن‌وڵتی‌تری‌بچوک‌له‌‌ئاسیا به‌شداریان‌کرد‌وه‌کو‌سیام)تایلند(به‌ڵم‌رۆلی‌بچوکیان‌له‌م‌جه‌نگه‌‌گیرا،ژاپۆن‌هه‌وڵی‌وه‌رگرتنی جێماوه‌ی)وراسه(ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌وروپی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌ده‌دا،ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌م‌ئامانجه‌‌به که‌ره‌تێک‌هه‌رگیز‌نه‌ده‌بوو،کاری‌بۆ‌سود‌وه‌رگرتن‌له‌‌قه‌یرانه‌کانی‌ئه‌وروپی‌ده‌کرد‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی ده‌سکه‌وت‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور. بازاڕه‌‌قه‌له‌بالغه‌کانی‌چین‌جێی‌چاوبڕینه‌کانی‌ژاپۆن‌بوون،سه‌رباری‌تێروانینه‌کانی‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن به‌سه‌ر‌کانزاکانی‌چین‌که‌‌نه‌یتوانیوه‌‌سودیان‌لێوه‌ر‌بگرێ،بۆیه‌‌به‌دیدی‌ژاپۆن‌به‌رده‌وام‌بوونی‌له هاوپه‌یمانی‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌ئه‌م‌ده‌رگایانه‌ی‌بۆ‌ده‌خرێنه‌‌‌سه‌ر‌پشت‌ده‌توانێ‌له‌م‌رێگه‌یه‌وه‌‌ده‌ست‌به‌و شوێنانه‌دا‌بگرێ‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌چین‌له‌‌که‌نداوی)چاو‌و‌شانتۆنگ(داگیری‌کردون.
له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایانه‌‌ژاپۆن‌له23ی‌ئابی1914جه‌نگی‌دژی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌راگه‌یاند‌به‌‌ئومێدی‌به ئامانج‌گه‌یاندنی‌ئاواته‌کانی،ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌رحسابی‌وڵتانی)ویفاق(یش‌بن‌گرنگ‌نه‌بوو. دوای‌ئه‌وه‌ی‌ژاپۆن‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌ئه‌و‌شوێنانه‌‌داگرت‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌چینی‌داگیری‌کردبوون_ئهوسا ئه‌ڵمانیا‌به‌هێز‌بوو‌ئه‌وروپاش‌خه‌ریکی‌شه‌ڕ‌بوو_،هه‌وڵی‌فه‌رمان‌ره‌وایی‌به‌‌تواناکانی‌چینی‌دا،له رێگه‌ی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌لێکردن‌به‌‌ئازاد‌کردن‌و‌ناردنه‌وه‌ی‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌په‌ناهه‌نده‌‌بۆ‌ناو‌چین،دیاره‌‌ئه‌وان له‌‌توانایان‌دا‌بوو‌دژی‌ده‌سه‌ڵتی)یوان‌چی‌کای(ی‌دکتاتۆر‌ئاژاوه‌‌‌و‌نائارامی‌بخولقێنن. له‌‌جه‌نیوه‌ری1915ژاپۆن‌یاداشتێکی‌به‌‌چین‌دا_به‌‌ماوه‌یه‌کی‌کورت_تیایدا‌داوای‌ئیمتیازاتی‌سیاسی وئابوریی‌و‌سه‌ربازیی‌لێکرد،به‌م‌پێیه‌‌چین‌وه‌کو‌پارێزراوێکی)محمیه(ژاپۆن‌ده‌مایه‌وه،چین‌له‌به‌رده‌م داواکاریه‌که‌ی‌ژاپۆنی‌زه‌به‌لح‌به‌‌بال‌شکاوی‌مایه‌وه،ئه‌مه‌‌وێڕای‌ناڕازی‌بوونی‌بریتانیا‌له‌‌قورس‌کردنی باری‌چین‌و‌زیاده‌رۆیی‌له‌‌داواکاریه‌کانی‌ژاپۆن،هه‌روه‌ها‌وێڕای‌داواکاری‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌ژاپۆن‌بۆ وه‌ستانی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ناوه‌ڕۆکی‌یاداشته‌که‌‌به‌‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌خالنه‌ی‌سه‌روه‌ریی‌چین‌پێشێل‌ده‌که‌ن. ئه‌و‌رێککه‌وتنانه‌ی‌له‌‌نێوان‌چین‌و‌ژاپۆن‌له24یئایاری1915ئیمزا‌کران‌ئاوی‌روان‌بۆ‌چین ده‌هێشته‌وه‌‌ماوه‌یه‌کی‌باشیشی‌به‌‌ژاپۆن‌ده‌به‌خشی‌تا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌چین‌دابگرێ،وڵتانی)ویفاق(بههۆی خه‌ریک‌بوونیان‌به‌‌جه‌نگه‌کانی‌ئه‌وروپا‌و‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست‌ناچار‌بوون‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌ی‌نێوان چین‌و‌ژاپۆن‌په‌سندکه‌ن،ئه‌مه‌و‌بریتانیا‌په‌یمانی‌به‌‌ژاپۆن‌دا‌که‌‌ئه‌و‌دورگانه‌ی‌ژێر‌ده‌ستی‌ئه‌ڵمانیان‌له زه‌ریای‌ئارام‌به‌‌ژاپۆن‌بدات.
وليه‌ته‌‌يه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ريکا سیاسه‌تی‌ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌له)فراوانی‌هه‌رێمی(له ناوه‌وه‌ی‌کشوه‌ر‌بۆ‌‌کشوه‌ره‌‌دوره‌کان‌گۆردران)ئاڵسکا‌وهاوای(ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆکاری‌دۆزینه‌وه‌ی مه‌ودایه‌کی‌زیندو‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌لتینی.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر‌فلیپین‌که‌‌له‌ژێر‌ده‌ستی ئیسپانیادا‌بوو،هه‌روه‌ها‌که‌نالی‌په‌نه‌ما‌و‌کوبا،ئه‌مه‌ریکا‌زۆر‌به‌‌هه‌ستیاری‌مامه‌ڵه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌هاوپه‌یمانه‌کان و‌دژه‌‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌ئه‌وروپای‌ده‌کرد.هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌ببێته‌‌ناوبژیوانێکی‌به‌هێز‌بۆ‌یه‌کلکردنه‌وه‌ی کێشه‌کان‌له‌‌کشوه‌ری‌ئه‌وروپا،به‌ڵم‌به‌هۆی‌توندی‌شه‌ڕه‌کان‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌ئۆردوگای‌شه‌ڕکه‌ر‌له ئه‌وروپا‌و‌پێویستی‌نه‌بوونیان‌به‌‌ناوبژیوان‌و‌دل‌نه‌چونی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌ده‌ستێوه‌ردان،ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌بوونه فاکته‌ری‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌ریکا‌وه‌کو‌بینه‌رێک‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌نجامه‌کانی‌جه‌نگه‌که‌دا‌بێ‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌لیه‌نێک به‌سه‌ر‌ده‌که‌وێ‌ئه‌وسا‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌بنه‌ماکانی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌گه‌لی‌ئه‌مه‌ریکا‌هه‌ڵوێستێک‌وه‌گرێ.
ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌تاقه‌‌ده‌وڵه‌تی‌موسلمان‌بوو‌که‌‌بڕیاری‌به‌شدار‌کردنی‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌دا. چه‌ند‌هۆکارێک‌هه‌بوون‌که‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بچێته‌‌پاڵ‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌نه‌ک‌بێلیه‌ن‌بێ:
_1به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ناو‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌ر‌له‌‌ده‌ست‌پێکردنی‌جه‌نگ‌گه‌ڵێک‌په‌ره‌یان سه‌ندبوو.قه‌رزی‌ئه‌ڵمانی‌هه‌بوو،پڕۆژه‌ی‌هێلی‌ئاسنی‌هه‌بوو‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌پێی‌هه‌لده‌ستا،سوپای عوسمانیه‌کان‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌پسپۆره‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌مه‌شقیان‌ده‌کرد،تائه‌وکات‌لپه‌ره‌ی ئیمپڕیالیزمیی‌ئه‌ڵمانیا‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌خاوێن‌بوو. _2به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌چاوتێبڕینی‌بریتانیا‌وفرانسا‌زۆر‌به‌رون‌و‌ئاشکرا‌دیار‌بوون،چاویان‌بڕیبوه‌‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌و‌لێدانی‌گه‌لنی‌موسلمان‌له‌‌مه‌یدانی‌بڕوا‌و‌ئابووری‌یه‌وه.ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌گه‌لنی موسولمانی‌ئاسیا‌و‌ئه‌فریکا_به‌تایبه‌ت‌له‌‌هیند‌وکه‌نداوی‌عه‌ره‌بی‌و‌عه‌ده‌ن‌و‌نیل‌وباکوری‌ئه‌فریکا_ ژێرده‌ست‌و‌کۆیله‌‌کرابوون،هه‌ریه‌ک‌له‌‌بریتانیا‌فرانسا‌به‌‌چاوی‌شه‌ڕه‌وه‌‌ده‌یان‌روانیه‌‌عێراق‌و‌شام‌و به‌نده‌ره‌کان. _3روسیا‌مه‌زنترین‌مه‌ترسیی‌له‌سه‌ر‌چاره‌نوسی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌پێک‌ده‌هێنا‌که‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ته‌رابلس وبه‌لکان‌هێوریان‌کرده‌وه،روسیا‌به‌‌رونی‌به‌دوای‌له‌ناو‌بردنی‌دا‌ده‌گه‌را،حکومه‌تی‌ئه‌سیتانه‌‌له‌‌هاوینی ساڵی1914نه‌یتوانی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌بکه‌وێته‌‌رێکه‌وتنێک‌که‌‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌میسر‌وبه‌لکان له‌ده‌ستی‌دابوو‌بۆی‌بگێڕنه‌وه،بۆیه‌‌ئاراسته‌کانی‌حکومه‌تی‌ئه‌سیتانه،ئاسایی‌بوو‌که‌‌روه‌و‌ئه‌ڵمانیا‌بن. به‌ڕاستی‌هه‌ندێک‌ده‌نگ‌هه‌بوون‌داوایان‌ده‌کرد‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌تێوه‌‌نه‌گلێن.به‌ڵم‌ئه‌نوه‌ر‌پاشا 31له‌وه‌‌دڵنیا‌بوو که‌‌سه‌رکه‌وتن‌بۆ‌ئه‌ڵمانیایه‌‌بۆیه‌‌ده‌رفه‌ت‌ره‌خساوه‌‌تا‌تۆله‌‌له‌‌دوژمنه‌‌مه‌زنه‌کانی‌بکاته‌وه.که‌سایه‌تی وتوانای‌ئه‌نوه‌ر‌پادشا‌له‌و‌ئاسته‌دابوو‌که‌‌بتوانێ‌له2ی‌ئابی1914په‌یماننامه‌یه‌کی‌به‌رگری‌دژی‌روسیا له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌ئیمزا‌بکات،ئه‌مه‌‌دوای‌یه‌ک‌رۆژ‌له‌‌راگه‌یاندنی‌بڕیاری‌ئه‌ڵمانیا‌هاتکه‌‌راگه‌یاندنی ده‌تپێکردن‌به‌‌جه‌نگ‌بوو،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هیچ‌ئاسته‌نگێک‌له‌به‌ر‌ده‌م‌حکومه‌تی‌ئاسیتانه‌‌نه‌مان‌جه‌نگ‌دژی وڵتانی)ویفاق(رابگه‌یه‌نێ‌ته‌نها‌ره‌خسانی‌ده‌رفه‌ت‌نه‌بێ،به‌‌تایبه‌ت‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر ئه‌و‌دو‌که‌شتیه‌‌جه‌نگیه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌داگرت‌که‌‌له‌‌بریتانیای‌کردیبوو‌و‌هێشتا‌له‌‌به‌نده‌ره‌کانی بریتانیا‌وه‌ستابوون. کاتێک‌هه‌ردو‌که‌شتیه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌ترسی‌که‌شتیه‌کانی‌به‌ریتانی‌رایان‌کردبوو‌و‌گه‌یشتنه‌‌به‌نداوه‌کانی عوسمانی‌له11ی‌ئابووی،1914حکومه‌تی‌عوسمانی‌مافی‌هاتنه‌ژوری‌پێدان‌له‌گه‌ڵ‌وه‌ستان‌له به‌نده‌ره‌کانی.له‌‌کاتێکا‌ئه‌م‌به‌نداوانه‌‌به‌روی‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌له‌‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌داخران هه‌روه‌ها‌که‌شتیگه‌لی‌روسی‌له‌‌به‌نداوه‌کانی‌ده‌ریای‌ره‌ش‌رێگه‌یان‌پێ‌نه‌درا‌بچنه‌‌ناوه‌وه.پاساوی تورکه‌کان‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌جوبن‌وبرسلو‌بوون‌به‌‌به‌شێک‌له‌‌که‌شتیگه‌لی‌عوسمانی،ئه‌مه‌‌وه‌کو کاردانه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌سه‌ر‌گل‌دانه‌وه‌ی‌که‌شتیه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌که‌‌بریتانیا‌گلی‌دابوونه‌وه.ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌له به‌نده‌ری‌ئۆدیسا‌سباستیۆل‌ی‌روسی‌له‌‌کتوپڕی‌له‌‌که‌شتیه‌گه‌لی‌عوسمانی‌درا‌به‌‌که‌شتیه‌کانی‌جۆبن وبروسلو‌یشه‌وه‌‌ئه‌مه‌‌سه‌ره‌تای‌ده‌ست‌پێکردنی‌پڕاکتیکیی‌جه‌نگی‌تورکی‌بوو‌له‌ته‌ک‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست دژی‌وڵتانی)ویفاق(گونجان،ئه‌وسا‌ئیتر‌سولتانی‌عوسمانی_خه‌لیفه‌ی‌موسلمانان‌محمد‌ی‌پێنجه‌م 31وهزیری جهنگ و یهکێک لهو سێ کهسانهیبهسهر دهسهڵتهوه زاڵ بوون ،دوهکهی تریش تهلعهت پاشا وهزیری ناوهخۆ و جهماڵ پادشا وهزیری دهریاوانی بوو
بانگه‌وازی)جیهاد(ی‌کرد‌به‌‌هیوای‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو‌مولسلمانه‌کان‌له‌و‌وڵتانه‌ی‌بریتانیا‌وفرانسا‌وروسیا ده‌ستیان‌به‌سه‌ریانداگرتوه‌‌شۆڕش‌به‌رپا‌که‌ن 32له‌شکره‌کانی‌عوسمانی‌ئاماده‌ی‌شه‌ڕکردن‌بوون‌دژی وڵتانی)ویفاق(گونجان‌له‌‌هه‌موو‌به‌ره‌کان: _1به‌ره‌ی‌قه‌وقازی‌ئه‌نادۆڵی. _2به‌ره‌ی‌به‌لکانی. _3به‌ره‌ی‌دورگه‌ی‌عه‌ره‌بی‌وعراق‌و‌فارس. _4به‌ره‌ی‌که‌ندری)که‌نال(سوێس‌و‌شام. _5به‌ره‌ی‌یه‌مه‌ن. به‌شداری‌کردنی‌تورکیا‌وا‌به‌‌زو‌وه‌خت‌له‌و‌کاته‌ی‌روسیا‌توشی‌چه‌ند‌شکستێک‌بووه‌و‌له‌شکره‌کانی ئه‌ڵمانیا‌به‌ره‌و‌فرانسا‌له‌شکرکێشی‌ده‌که‌ن،یه‌کێک‌له‌و‌هۆکارانه‌‌بوو‌که‌‌باری‌وڵتانی)ویفاق(گونجانی قورس‌کرد‌به‌‌تایبه‌تی‌روسیا‌وبریتانیا.حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌وئه‌سیتانه‌‌زۆر‌دڵیان‌به‌‌بانگه‌وازی)جیهاد( خۆش‌بوو‌که‌‌ببێته‌‌مایه‌ی‌له‌به‌ر‌یه‌ک‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌به‌ریتانی‌وفه‌ره‌نسی‌به‌‌تایبه‌تی.بهڵم مه‌زنده‌کانی‌تورک‌وئه‌ڵمانه‌کان‌ڕاست‌نه‌بوو،ئه‌م‌بانگه‌وازه‌ی)جیهاد(نه‌بووه‌‌هۆی‌به‌رپا‌بوونی‌شۆڕش له‌‌وڵته‌‌موسولمانه‌کان،به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌ئینگلیزه‌کان‌توانیان‌هاوکاریه‌کانی‌پادشا‌حوسێن‌بن‌علی‌شه‌ریفی مه‌ککه‌‌وه‌ده‌ست‌بێننن‌له‌گه‌ڵی‌بکه‌ونه‌‌هاوپه‌یمانێک‌تا‌شه‌ریف‌خۆی‌سه‌رپه‌رشتی‌شۆڕشێکی‌عه‌ره‌بی‌بکا له1916دژی‌خه‌لیفه‌ی‌عوسمانی‌ئه‌م‌شۆڕشي‌بووه‌‌هۆی‌تێکشکاندنی‌هێزی‌بانگه‌وازی‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی‌بۆ)جیهاد(.ئاسایی‌بوو‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌دوای‌سه‌رکه‌وتنیان‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌نێوان خۆیاندا‌دابه‌ش‌که‌ن،ئه‌مه‌‌ئه‌وکات‌ده‌ستی‌پێکرد‌که‌‌بریتانیا‌رایگه‌یاند‌قوبرس‌له‌‌خۆ‌ده‌گرێ‌و‌مافی پاراستنیش‌به‌سه‌ر‌میسر‌دا‌ده‌سه‌پێنێ،هه‌روه‌ها‌به‌‌هه‌وڵه‌کانی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌به‌نداوی‌ده‌رده‌نیل‌له 1915که‌‌سه‌رکه‌وتونه‌بوو‌تیایدا،له‌‌کۆتایی‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌که‌وتنه‌‌ریککه‌تن‌له‌سه‌ر‌دابه‌ش کردنی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌که‌‌به‌ناوی‌رێککه‌تنی‌قوسته‌نتینیه‌ی 4تا10ی‌نیسانی 1915ناسرا،له‌‌ڕاستیدا‌ئه‌مه‌نامانه‌‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌وولتانه‌‌ئالوگۆڕ‌کراون‌بریتین‌له‌‌بریتانیا‌و‌فرانساو روسیا‌بۆ‌پێکهاتن‌له‌سه‌ر‌دابه‌ش‌کردنی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌م‌شێوه‌یه: _1روسیا‌ئه‌سیتانه‌و‌به‌نداوه‌کان‌وه‌ده‌ست‌دێنێ،به‌‌مه‌رجی‌ئه‌وه‌ی‌به‌نده‌ری‌ئه‌سیتانه‌‌بۆ‌بازرگانی‌ئازاد دهبێ،هه‌روه‌ها‌به‌نداوی‌ده‌رده‌نیل‌و‌بسفۆر‌کراوه‌‌ده‌بن‌له‌‌ڕوی‌پاپۆره‌کانی‌بازرگانی. _2دڵنیا‌کردنه‌وه‌ی‌وڵتانی‌به‌لکان‌له‌‌کاتی‌داگیر‌کردنی‌ئه‌سیتانه‌‌و‌به‌نداوه‌کان‌له‌‌لیه‌ن‌روسیاوه. _3ڕاست‌کردنه‌وه‌ی‌سنوره‌کانی‌نێوان‌ئه‌فغانستان_روسیا‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌داخوازیه‌کانی‌روسیا‌جێبه‌جێ بکا. _4فرانسا‌هه‌رێمی‌سار‌وه‌ده‌ست‌دێنێ‌وێڕای‌ئه‌لزاس‌ولۆرین. _5دروست‌کردنی‌وڵتێکی‌نوێ‌له‌‌که‌ناری‌چه‌پی‌روباری‌راین‌له‌‌سه‌ر‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا. 32ئهی دهبێ لیهنگرانی تورک کێ بن ؟ موسلمان بوون ؟،ئهڵمانیا ونهمساو ههنگاریا ههمان چێشت نهبوون؟...چۆن گهمهیان به ههستی ساویلکهی خهڵک کردوه بهناوی ئاین ،خۆیان کردوه به کوێخاو ریش سپی ی موسلمانان....
_6ناوچه‌کانی‌بێلیه‌ن‌له‌‌فارس‌که‌‌له‌‌ده‌قی‌رێککه‌وتنه‌که‌ی)ویفاق(گونجان‌له‌‌ساڵی1907ئاماژه‌ی پێدراوه‌‌ده‌بێته‌‌ناوچه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌ریتانیی. _7بریتانیا‌وفرانسا‌وڵته‌عه‌ره‌بیه‌کانی‌سه‌ربه‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌وه‌کو‌عێراق‌و‌شام‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا دابه‌شی‌ده‌که‌ن،دواتر‌ئه‌مه‌‌جێبه‌جێ‌کرا‌که‌‌پێی‌وترا‌رێککه‌وتنی‌سایکس_بیکۆ‌ی‌به‌ناوبانگ‌له.1915 _8فرانسا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌سوریاو‌کیلکیاو‌که‌نداوی‌ئه‌سکه‌نده‌ریه‌‌داده‌گرێ. _9حکومه‌تێکی‌ئیسلمیی‌سه‌ربه‌خۆ‌له‌‌خاکه‌کانی‌ئیسلمیی‌پیرۆز‌داده‌مه‌زرێ. _10پچراندنی‌خه‌لفه‌ت‌له‌‌تورکیا. کاتێک‌ئیتالیا‌بڕیاری‌دا‌له‌ته‌ک‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌به‌شداری‌له‌‌جه‌نگ‌بکا‌به‌شداریی‌له‌‌مه‌سه‌له‌ی دابه‌شکردنی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌دا‌کرد‌به‌م‌شێوه‌یه‌ی‌خواره‌وه: _1ده‌سه‌ڵتی‌ئیتالیا‌له‌‌‌سه‌ر‌دورگه‌ی‌دۆدیکاینز‌راده‌گه‌یه‌ندرێت،مافی‌سولتانی‌عوسمانی‌له‌‌لیبیا‌بۆ ئیتالیه‌کان‌ده‌گواسترێته‌وه. _2به‌شێک‌له‌‌هه‌رێمی‌ئه‌زاڵیا. _3له‌‌حاڵه‌تی‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌و‌فرانسا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانیادا‌بگرن،به‌شی‌ئیتالیای‌لێ ده‌ده‌ن‌‌له‌‌ناوچه‌کانی‌سنوری‌ئه‌ریتێریا‌وسۆماڵ‌ولیبیه. ئیتالیا‌به‌م‌شێوه‌یه‌ی‌لێی‌ده‌روانی‌تا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌که‌ناره‌کانی‌به‌لکان‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌که‌ونه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ئیتالیاو به‌تایبه‌ت‌که‌ناره‌کانی‌دالماشیا‌وبه‌نده‌ری‌فه‌یومی‌و‌تریستا. جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌رێککه‌وتن‌و‌بڕیارانه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌نجامه‌کانی‌کۆتایی‌جه‌نگ‌ده‌وه‌ستن،هه‌روه‌ها‌له‌سه‌ر جۆری‌پیلنه‌کانی‌دبلۆماسی‌و‌سه‌ربازیی‌بریتانیا‌ده‌وه‌ستن‌که‌‌دژی‌بوونی‌روسیاو‌فرانسا‌له‌‌تورکیاو رۆژهه‌لتی‌عه‌ره‌بی‌یه. جگه‌‌له‌مه‌‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌له‌ناوه‌وه‌‌هه‌وڵی‌له‌ناو‌بردنی‌تورکیایان‌دا‌به‌‌رێگه‌ی‌وروژاندنی هه‌ست‌و‌ئومێده‌کانی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ی‌کپ‌کراو‌دژی‌ده‌سه‌ڵتی‌حوکمی‌تورکی‌عوسمانی‌به‌تایبه‌تی: _1بزوتنه‌وه‌ی‌عه‌ره‌بی. _2تایه‌فه‌ی‌ئاشوری. _3ئه‌رمه‌ن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌مه‌یدانه‌کانی‌شه‌ڕو‌بزوتنه‌وه‌ی‌عه‌ره‌بی‌چاره‌نوسی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌ده‌ست‌نیشان دهکهن. دوای‌توێژینه‌وه‌ی‌هێزه‌‌به‌شدار‌بووه‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ده‌کرێ‌ئه‌وسا‌له‌سه‌ر‌هۆکاره سه‌ره‌کیه‌کانی‌وورد‌بینه‌وه: _1قوڵیی‌کێشه‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌ئه‌وروپا. _2رێک‌نه‌که‌وتن‌له‌سه‌ر‌چه‌مکی‌هاوسه‌نگی‌نێوده‌وڵه‌تی. _3کێبه‌رکێی‌ئیمپڕیالیزمی‌وئابووری. _4یه‌کێک‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌ڕوبه‌ڕووی‌داڕمان‌بووه‌وه.
کاتێک‌دیراسه‌یه‌کی‌به‌راوردی‌له‌‌نێوان‌وڵته‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌بکه‌ین‌ده‌بینین‌هه‌ردوو‌وڵته‌‌دیموکراته‌که‌ی )بریتانیا‌وفرانسا(خۆیان‌هێنایه‌‌ئاست‌روسیای‌دکتاتۆر‌وکۆنه‌په‌رست‌وئۆتۆکرات. له‌‌لیه‌که‌ی‌تر‌ده‌بینین‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌پێگه‌یشتوی‌به‌هێزی‌یه‌کگرتوی‌خاوه‌ن‌ئابووری‌و‌پیشه‌سازییه‌کی سه‌ربازیی‌به‌هێز‌له‌گه‌ڵ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسای‌له‌باریه‌ک‌چوی‌یه‌کنه‌گرتو‌له‌‌ناوه‌وه‌‌و‌خاوه‌ن‌فر‌ه پێکهاته‌ی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌ئابووری‌داته‌پیو،یه‌ک‌ده‌گرن‌له‌گه‌ڵ‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانیی‌سته‌مکاری‌ئه‌وپه‌ر دکتاتۆری‌کۆنه‌په‌رست‌ده‌بنه‌‌هاوپه‌یمان. له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌ته‌کانی‌هه‌ردو‌لیه‌نی‌شه‌ڕکه‌ر‌هانی‌میله‌تی‌خۆیان‌دابوو‌تا‌یه‌کگرتوانه‌‌ڕوبه‌ڕووی ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌ببنه‌وه،ده‌نگۆی‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌له‌‌وڵتێکه‌وه‌‌بۆ‌وڵتێکی‌تر‌جیاوازی‌هه‌بوو،سیمای‌یه‌کگرتن له‌‌ناو‌پێکهاته‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌له‌‌سه‌ره‌تا‌شه‌کلی‌بوون،له‌‌پادشانشینی‌دووقۆڵیش‌نه‌ته‌وه‌کان ئاماده‌بوون‌کێشه‌‌‌بنێنه‌وه‌‌ئه‌گه‌ر‌ده‌رفه‌تیان‌بۆ‌بره‌خسابایه. دیسان‌ده‌بینین‌ژماره‌ی‌دانیشتوانی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌نیوه‌ی‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌ده‌بن،جگه‌‌له موسته‌عمه‌ره‌کانیان،هه‌روه‌ها‌له‌‌وڵتانی)ویفاق(ژماره‌ی‌مرۆڤی‌یه‌ده‌ک‌زۆر‌بوو،ژماره‌ی‌سوپای وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌که‌مێک‌که‌متر‌بوو،ئه‌مه‌‌رێگربوو‌‌له‌‌به‌رده‌م‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌که‌‌بتوانن‌له‌شکری‌تر دروست‌که‌ن‌له‌‌شوێن‌ئه‌و‌له‌شکرانه‌ی‌له‌‌شه‌ڕه‌کان‌له‌ده‌ستیان‌دان.به‌تایبه‌تی‌شه‌ڕه‌کان‌شه‌ش‌هه‌فته‌‌له مه‌زنده‌ی)مۆلتکه(ی‌بچوک‌فه‌رمانده‌ی‌سوپای‌ئه‌ڵمانی‌ره‌تیان‌کرد.ئه‌و‌کاته‌ی‌شه‌ڕه‌کان‌پێویستیان‌به سه‌ربازی‌زۆرتر‌هه‌بوون‌سوپای‌ده‌وڵه‌تانی‌ناوه‌ڕاست‌له‌سه‌ر‌خاکی‌دوژمن‌شه‌ڕیان‌ده‌کرد‌له‌‌فرانساو به‌لژیک‌وبه‌لکان‌وروسیا‌ووڵتانی‌عه‌ره‌بی. له‌‌روی‌ده‌ریاوانیه‌وه‌‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌وفه‌ره‌نسی‌دو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌و‌پادشانشینی دووقۆڵی‌ده‌بوون،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌‌که‌شتیگه‌لی‌روسیا‌مان‌نه‌خستۆته‌‌ناو‌ئه‌و‌به‌راورده‌‌چونکه‌‌له‌‌ده‌ریای به‌لتیق‌و‌ده‌ریای‌ره‌ش‌گیری‌خواردبوو‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ودانیمارک‌به‌نداوه‌کانیان‌لێ داخستبوون‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌ستیان‌دا‌بوو. له‌کاتێکا‌جه‌نگاوه‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌و‌فه‌رمانده‌کانی‌سه‌ربازیان‌پله‌‌نایاب‌بوون،له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌بلیمه‌ت‌بوون، جه‌نگاوه‌ره‌‌فه‌ره‌نسی‌و‌ئینگلیزه‌کان‌تاراده‌یه‌ک‌که‌متر‌به‌‌تواناو‌مه‌شق‌پێکراو‌بوون‌له‌‌رکابه‌ره ئه‌ڵمانیه‌کانیان،به‌ڵم‌ئاستی‌فه‌رمانده‌یی‌وسه‌ربازه‌کانی‌سوپای‌روسی‌و‌ئیتالی‌و‌سربی‌خه‌راپ‌وداته‌پیو بوون‌ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌ئاستی‌ئه‌ڵمانی‌وئینگلیزی‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌راوردیان‌پێ‌بکه‌ین. هه‌ڵگیرساندنی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌نیشانه‌ی‌هه‌ره‌س‌هێنانی‌دبلۆماسیه‌تی‌ئه‌روپی‌بوو.به‌م‌شێوه‌یه چاره‌نوسی‌فه‌رمانه‌کان‌له‌‌ده‌ستی‌حوکمرانه‌‌سیاسیه‌کان‌گواسترایه‌وه‌‌بۆ‌ده‌ستی‌پیاوانی‌جه‌نگاوه‌ر‌و شه‌ڕکه‌ر.زه‌روره‌ته‌کانی‌عه‌سکه‌رتاره‌کان‌بڕیارده‌ری‌چاره‌نوسه‌کان‌بوون‌ئه‌و‌بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌گۆڕانه سیاسیه‌کان‌ده‌دا،حه‌زی‌عه‌سکه‌رتاره‌کانی‌روس‌بۆ‌پڕچه‌ک‌کردن‌و‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌کردنی‌بوواری‌سه‌ربازی زۆر‌به‌‌په‌له‌و‌خێرا‌بوو‌له‌‌کاتێکا‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌روس‌له‌م‌بوواره‌‌هێواش‌و‌له‌سه‌ره‌‌خۆبوون.
هێرشه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌داگیر‌کردنی‌به‌لژیک‌کاریگه‌ریی‌له‌سه‌ر‌خۆ‌وه‌ده‌ست‌دانی‌وا‌به‌‌خێرایی‌فرانسا هه‌بوو‌ودواتر‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌ویفاقردنه‌وه‌ی‌له‌شکر‌و‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌له‌‌به‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌و‌دواتر کاریشی‌کرده‌‌سه‌ر‌سیاسه‌تی‌ناوه‌خۆی‌وڵت. به‌ڵم‌بریتانیا،یه‌که‌م‌وڵت‌بوو‌که‌‌پارسه‌نگی‌پێویستیه‌کانی‌سه‌ربازی‌و‌مه‌ده‌نیی‌تێک‌نه‌چوو‌به‌هۆی ئه‌وه‌ی‌پشتی‌به‌‌به‌رنامه‌ی‌به‌رگری‌کردن‌به‌ستبوو‌یه‌که‌م‌جار‌له‌‌ئه‌وروپا‌و‌دووه‌م‌جاریش‌له‌‌ده‌ریای‌باکور و‌ده‌ریای‌مانش. دواتر‌بڕوایه‌کی‌گشتیش‌هه‌بوو‌که‌‌ئه‌م‌شه‌ڕه‌‌درێژه‌‌ناکێشێ،به‌ڵم‌له‌‌هاوینی1914ده‌ستی‌پێکرد‌وله پایزی1918کۆتایی‌پێهات،چوار‌ساڵ‌وپانزه‌‌هه‌فته‌‌پێیه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوون.
به‌شی‌دوانزه‌هه‌م
گۆڕانه‌کانی‌جه‌نگی‌يه‌که‌می جیهانی1918 _ 1914
قۆناغی‌يه‌که‌م‌له‌‌جه‌نگی‌يه‌که‌می‌جیهانی ئه‌ڵمانیا‌به‌هێزێکی‌زۆره‌وه‌‌‌به‌ره‌و‌فرانسا‌به‌‌ناو‌خاکی‌به‌لژیکدا‌جوله‌ی‌به‌‌هێزه‌کانی‌کرد‌به‌‌نیازی‌لێدانی فرانسا،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌حساباتی‌جه‌نگی‌وه‌ده‌رنێ.به‌هۆی‌به‌رگریه‌‌به‌هێزه‌کانی‌به‌لژیک‌له‌‌قه‌ڵو)قه‌ڵی‌لییچ ونائیمزا(سه‌نگه‌ره‌‌کانی،بۆ‌ماوه‌ی‌دوو‌هه‌فته‌‌هێرشه‌که‌‌وه‌ستێندرا،له‌وێ‌فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی هه‌ستی‌به‌وه‌‌کردکه‌‌گیرساندنه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌له‌‌لۆرین‌کارێکی‌هه‌ڵه‌یه،به‌‌هۆیه‌وه‌‌ئه‌ڵمانه‌کان‌توانیان‌بۆ ناو‌جه‌رگه‌ی‌فرانسا‌هێرش‌به‌رن. فرانسا‌ناچاربوو‌له‌‌هه‌موو‌مه‌یدانه‌کانی‌جه‌نگ‌شه‌ڕی‌پاشه‌کشه‌‌تا‌هێله‌کانی‌روباری‌مارن‌بکات.فشار له‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌که‌م‌نه‌کرایه‌وه‌‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ)ڤۆن‌مۆتکه(ناچاربووهه‌ندێک‌تیپ‌له‌‌هێزه‌کانی‌له به‌ره‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌وه‌‌بۆ‌به‌ره‌کانی‌بڕوسی‌بگوازێته‌وه‌‌تا‌له‌‌هێرشه‌کانی‌روسیا‌پارێزراو‌بێ،به‌ڵم‌روسیا
به‌ر‌له‌وه‌ی‌تیپه‌کانی‌بۆ‌به‌ره‌ی‌بڕوسیا‌بگوازێته‌وه‌‌توشی‌شکستیه‌کی‌مه‌زن‌ببوو‌له‌‌پێگه‌ی)تاننبرگ(بهر له‌‌گه‌یشتنی‌به‌‌مه‌یدانی‌جه‌نگ. گواستنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌هێزانه‌ی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌به‌ره‌کانی‌فه‌ره‌نسی،هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیای‌له‌م‌به‌ره‌یه‌‌لواز‌کرد، فرانسا‌توانیی‌ده‌رفه‌ت‌وه‌رگرێ)بۆفه‌ر(فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌دژه‌‌هێرشێکی‌کرده‌‌سه‌ر له‌شکره‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌وناچاری‌کرد‌سه‌نگه‌ری‌به‌رگری‌وه‌رگرن. ئه‌مه‌‌ده‌توانین‌بڵێین‌سه‌رکه‌وتن‌بوو‌بۆ‌وڵتانی)ویفاق(گونجان،پلنه‌کانی‌شه‌ڕی‌کتوپڕ‌سه‌رکه‌وتنیان وه‌ده‌ست‌نه‌هێنا،تا‌شه‌ڕه‌کان‌درێژه‌یان‌بکێشابایه‌‌له‌‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاستدا‌ده‌بوو. له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری1914وه‌‌نه‌خشه‌ی‌به‌رگری‌بۆ‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌له‌‌به‌ره‌کانی‌فرانسا‌پیاده‌کراو‌بوو، تیپه‌کانی‌پیاده‌‌له‌‌سه‌نگه‌ره‌کان‌جێ‌گیر‌بوون‌له‌‌دوره‌وه‌‌یه‌کتریان‌تۆپباران‌ده‌کرد،به‌ره‌یه‌کی‌دورو درێژیان‌له‌‌نێواندا‌بوو‌هێرشیان‌دژ‌یه‌کتر‌ده‌کردن،ئه‌نجامه‌کانیان‌یه‌کسان‌‌بوون،له‌‌ڤێردون‌فه‌ره‌نسیه‌کان به‌رگه‌ی‌هێرشه‌تونده‌کانی‌ئه‌ڵمانیایان‌گرت‌که‌‌ئامانجه‌که‌ی‌له‌ناوبرردنی‌تیپه‌‌فه‌ره‌نسیه‌که‌‌بوو. سه‌رکه‌وتو‌بوون‌له‌وه‌ی‌رێگه‌یان‌به‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌نه‌دا‌ده‌ست‌بگرن‌به‌سه‌ر‌هێزه‌کانیانه‌وه،زایانی ئه‌وه‌نده‌یان‌لێدان‌به‌قه‌ده‌ر‌زیانه‌کانی‌به‌خۆیان‌که‌وتبوون‌له‌‌شوباتی1916و‌زیانه‌کانی)سوم‌له‌‌ته‌موزی 1916که‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌هێرش‌به‌ربوون‌به‌ڵم‌زیان‌به‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌گه‌یشتن.پلنی‌جه‌نگ‌به‌‌جه‌نگی‌کتوپڕ سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو‌له‌‌به‌ره‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌به‌هۆی‌هاوکاریه‌کانی‌سه‌ربازیی‌ئینگلیزه‌کان‌له،1915ئهوسا فه‌رمانده‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بیریان‌له‌‌وه‌ده‌ر‌نانی‌هێزه‌کانی‌روسی‌کرده‌وه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌شه‌ڕی‌کتوپڕیه‌وه،سیماکان ئه‌وه‌یان‌ده‌‌گه‌یاندن‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌م‌جۆره‌‌نه‌خشانه‌‌سه‌رکه‌وتو‌ده‌بێ‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسیا پێویستیی‌به‌‌تفاق‌و‌زه‌خیره‌ی‌سه‌ربازی‌ده‌بێ‌بۆ‌گه‌یاندنی‌ئه‌م‌تفاق‌و‌زه‌خیرانه‌ش‌پێویستیی‌به‌‌هۆکاری هێنانو‌بردنی‌نوێ‌هه‌یه،روسیاش‌له‌م‌روه‌وه‌‌لوازه،بۆیه‌‌ئه‌گه‌ره‌کانی‌سه‌رکه‌وتن‌زیاتر‌بوون، هێرشه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌سه‌ر‌روسیا‌سه‌رکه‌وتنیان‌به‌ده‌ست‌هێنان،بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پۆله‌ندا‌و‌لیتوانیاو چه‌ند‌به‌شێکی‌خۆسه‌ویست‌له‌‌خاکی‌روسیا‌بکه‌وێته‌‌ده‌ست‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌سه‌رباری‌له‌ده‌ست‌دانی‌دوو ملیۆن‌روسی‌له‌‌کوژراو‌و‌بڕیندارو‌دیل. هه‌ڵوێستی‌سه‌ربازیی‌وڵتانی)ویفاق(گونجان،ته‌نگه‌تاوی‌تێکه‌وت‌به‌تایبه‌ت‌هێزه‌کانی‌روسیا، هێرشه‌کانی‌بریتانیا‌له1915بۆ‌سه‌ر‌ده‌رده‌نیل‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو،چ‌له‌‌ده‌ریا‌و‌چ‌له‌‌زه‌مینه‌وه،ناچار‌بوو به‌ره‌و‌دواوه‌‌هێزه‌کان‌پاشه‌کشه‌‌پێ‌باکا‌به‌م‌شکسته‌‌روسیا‌بێ‌ئومێد‌ده‌بێ‌له‌‌کردنه‌وه‌ی‌به‌نداوه‌‌داخراوه‌کان که‌‌به‌هۆیه‌وه‌‌زه‌خیره‌و‌تفاقی‌سه‌ربازیی‌پێ‌نه‌ده‌گه‌یشت. له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1915هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی_بوولگاری_نه‌مسایی‌سربیان‌داگیر‌کرد‌به‌ره‌و‌پێش‌هێرشیان برد‌تا‌گه‌یشتنه‌‌تیرانای‌پایته‌ختی‌ئه‌لبانیا،هه‌رچه‌نده‌‌ئیتالیا‌ئه‌وسا‌به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کردبوو‌به‌ڵم به‌شداریی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ده‌رده‌نیل‌وبه‌لکان‌نه‌کرد‌تائه‌وکاته‌ی‌ڕوبه‌ڕووی‌هێرشێکی‌توندی‌نه‌مسایی
ده‌بێته‌وه‌‌له‌‌پێگه‌ی‌کاپۆریتۆ‌له24یئۆکتۆبهری1917که‌‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌زیانی‌مه‌زن‌به‌‌له‌شکری‌ئیتالی دهکهون. له‌‌به‌ره‌کانی‌رۆژهه‌لتی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌هێرشه‌کانی‌بریتانیا‌که‌‌له‌‌به‌سره‌وه‌‌به‌ره‌و‌به‌غدا‌هه‌ڵمه‌تیان ده‌برد‌له‌‌کوت‌و‌عماره‌‌وه‌ستا،له‌وێ‌تورکه‌کان‌له‌شکرێکی‌ئینگلیزیان‌گه‌مارۆ‌دابوو‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی 1916ناچاریان‌کردن‌خۆیان‌بده‌ن‌به‌ده‌سته‌وه،له‌‌به‌ره‌کانی‌میسر‌ده‌ست‌پێشخه‌ریه‌کانی‌هێرش‌بردن به‌ده‌ست‌جه‌ماڵ‌پاشاوه‌‌بوو‌تا‌گه‌یشته‌‌که‌ندری)که‌نال(سوێس،به‌ڵم‌له‌شکری‌ئینگلیز‌وشۆڕشی‌عه‌ره‌بی له1916تورکه‌کانیان‌ناچار‌کردن‌له‌‌یافا‌و‌قودس‌پاشه‌کشه‌‌بکه‌ن. هێزه‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌له1915/1916له‌‌به‌ره‌کانی‌زه‌مینی‌یه‌کسان‌بوون،ئه‌نجامی‌شه‌ڕه‌کانی‌مه‌زن‌له جۆتلند‌له21ی‌ئایار1916له‌‌نێوان‌که‌شتیگه‌لیه‌کان‌هه‌میسان‌یه‌کسان‌بوون،به‌ڵم‌دواتر‌ته‌رازوی‌هێزی ده‌ریاوانی‌له‌‌به‌رژوه‌ندی‌بریتانیا‌بوون،زیانه‌کانی‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌قه‌ره‌بوو‌نه‌ده‌کرانه‌وه‌‌چونکه‌‌هێزه ده‌ریا‌وانیه‌کانی‌ئینگلیزی‌و‌فه‌ره‌نسی‌رێگه‌یان‌به‌‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌نه‌دا‌له‌‌شوێن‌خۆی‌جوله‌‌بکا‌هه‌ر‌له که‌ناره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌په‌کیان‌خستن. ئه‌ڵمانیا‌هه‌وڵی‌برسی‌کردنی‌بریتانیای‌ده‌دا‌له‌‌رێگه‌ی‌رێگه‌‌گرتن‌وژێر‌ئاو‌کردنی‌ئه‌و‌پاپۆرانه‌ی خۆراک‌وکه‌لوپه‌ل‌بۆ‌بریتانیا‌ده‌به‌ن‌چ‌ئه‌وانه‌ی‌بێلیه‌نن‌وه‌کو‌ئه‌مه‌ریکا‌یا‌ئه‌وانه‌ی‌به‌ریتانین‌چونکه ئه‌ڵمانیا‌ئه‌و‌ماوه‌یه‌‌ژێرده‌ریاوانی)غه‌واسه(یه‌کی‌زۆری‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌دروست‌کردبوو،به‌ڵم‌دیاره‌‌ئه‌م پلنه‌ش‌سه‌رناگرێ‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌به‌رنامه‌ی‌کاروانی‌پاپۆری‌گرته‌‌بووه‌ر‌که‌‌له‌‌رێگه‌ی که‌شتیگه‌لیه‌‌کانه‌وه‌‌پاسه‌وانیان‌لێ‌ده‌کرا.دواتر‌زۆر‌له‌م‌ژێرده‌ریاوانیانه‌‌به‌ده‌ستی‌که‌شتیگه‌لیه‌کانی‌ئینگلیز له‌ناو‌بردران.هێزه‌کانی‌هه‌ردو‌لیه‌نی‌شه‌ڕکه‌ر‌توانا‌و‌وزه‌کانیان‌له‌ده‌ست‌دابوون‌چونکه‌‌ئه‌وان‌خۆیان‌بۆ جه‌نگێکی‌کورت‌خایه‌ن‌ئاماده‌‌کردبوو،سیمای‌پێویستیه‌کانی‌شه‌ڕی‌درێژ‌خایه‌نیان‌پێوه‌‌دیار‌بوو،رودانی هه‌ندێک‌ئاژاوه‌و‌ناویفاقی‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌وڵتانی‌شه‌ڕکه‌ر‌نیشانه‌ی‌ماندو‌بوون‌و‌ناره‌حه‌تیان‌بوون‌که‌‌به‌هۆی ئه‌و‌ره‌وشه‌‌چاوه‌ڕوان‌نه‌کراوه‌‌دروست‌ببوو:
ئه‌سکویت
_1له‌‌بریتانیا‌وه‌زاره‌تی)ئه‌سکویت(ڕوبه‌ڕووی‌قه‌یرانی‌خۆراک‌په‌یدا‌کردنێکی‌توند‌ببوو،سوپای ئینگلیز‌که‌‌له‌‌فرانسا‌ببووه‌‌کرێکار‌پێویستیی‌به‌‌زه‌خیره‌‌هه‌بوو،له‌‌هۆکاره‌کانی‌توند‌بوونی‌ئه‌م‌قه‌یرانه بوونی‌کیچنه‌ر‌بووله‌‌پۆستی‌وه‌زاره‌تی‌به‌رگری،کچنه‌ر‌له‌‌لیه‌ن‌ئینگلیزه‌کان‌خۆشه‌ویست‌بوو‌به‌ڵم زانیاری‌و‌پۆسپۆریی‌له‌‌بوواری‌خۆراک‌په‌یداکردن‌ئازوقه‌و‌زه‌خیره‌دا‌نه‌بوو،له‌‌بوواری‌نه‌خشه‌و به‌رنامه‌‌داڕشتن‌بۆ‌داگیرکاری‌وکاری‌ئیمپڕیالیزمی‌بلیمه‌ت‌وکه‌م‌وێنه‌‌بوو،کێشه‌کان‌زیادیان‌کرد ئه‌وکاته‌ی‌پێویستیه‌کانی‌شه‌ڕی‌که‌ندر)خندق(له‌‌فرانسا‌پێویستیان‌به‌‌زیاتر‌زه‌خیره‌‌هه‌بوو. ئه‌وکاته‌ی‌ئه‌سکویت‌له‌‌ئایاری1915وه‌زاره‌تی‌گۆری)لوید‌جۆرج(ی‌به‌‌وه‌زیری)تموین(دانا،لوید جۆرج‌له‌‌بوواری‌دابین‌کردنی‌خۆراک‌و‌ئازوقه‌‌بۆ‌سوپا‌زیره‌کی‌زۆری‌نواند،نه‌خشه‌یه‌کی‌درێژخایه‌نی بۆ‌سوپای‌به‌ریتانی‌دانا،سوپایه‌کی‌نوێی‌پێکهاتو‌له70تیپ‌دامه‌زراند،لوید‌جۆرج‌خاوه‌نی‌ده‌سه‌ڵتی ره‌ها‌بوو‌له‌‌پێناو‌ئاڕاسته‌‌کردنی‌توانا‌مرۆییه‌کان‌به‌ره‌و‌به‌رهه‌م‌هێنان‌وجه‌نگ،ئه‌م‌ده‌سه‌ڵته‌ش‌دیاره‌‌له پادشاوه‌‌پێدرابوو،له‌‌دیسه‌مبه‌ری1916لوید‌جۆرج‌به‌‌هاوبه‌شی‌سێ‌که‌سی‌تر‌پۆستی‌وه‌زاره‌تی‌به‌رگریان گرته‌‌ئه‌ستۆ‌سێ‌یه‌که‌ی‌تر:کیرزن‌و‌لۆرد‌میلنه‌ر)هه‌ردوکیان‌له‌‌پارێزگاران‌بوون(و‌ئه‌رسه‌ر هندرستۆن‌له)پارتی‌کرێکاران(بوو. _2له‌‌فه‌رنسا،وه‌زاره‌تی‌ئه‌رستۆ‌بریاند‌هاوسه‌رده‌می‌خۆراگڕی‌بوو،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌وه‌زاره‌تی به‌رگریی‌به‌‌جه‌نه‌رال‌لیۆتی‌سپارد‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌کوشتارگه‌ی‌مه‌غریب‌ناسرابوو،بریاند‌زۆری‌به‌سه‌ر‌نه‌چو دهستیلهکارکێشایهوه،دوای‌ئه‌و‌چه‌ند‌وه‌زیرێکی‌لواز‌و‌ته‌مه‌ن‌کورت‌ده‌سه‌ڵتیان‌گرته‌‌ده‌ست‌تا‌له 13یئۆکتۆبهری1917جۆرج‌کلمه‌نسو‌سه‌رۆکایه‌تی‌وه‌زاره‌تی‌گرته‌‌ده‌ست،ئه‌م‌توانیی‌یه‌ک‌ریزی‌بۆ وڵت‌بگێرێته‌وه‌و‌بزوتنه‌وه‌‌یاخی‌بووه‌که‌ی1917یش‌له‌‌ناوبه‌رێ،گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌له‌پشت‌ئه‌م‌که‌له‌‌پیاوه وه‌ستان،وره‌و‌تواناکانی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسیی‌بووژاندنه‌وه،کورته‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌بریتی‌بوون:له‌‌پێناو سه‌رکه‌وتنی‌یه‌کجاره‌کی‌به‌سه‌ر‌دوژمن،ده‌بێ‌سود‌له‌‌هه‌موو‌تواناکانی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بێته‌‌وه‌رگرتن،ئه‌مه‌و به‌رامبه‌ر‌به‌‌دوژمن‌تابلێی‌یه‌ک‌گوفتارو‌یه‌ک‌هه‌ڵوێستی‌توندی‌هه‌بوو‌دیاره‌‌ئه‌مه‌‌له‌‌پێناو‌بردنه‌وه‌ی جه‌نگ‌بوو،هه‌ر‌ده‌م‌ده‌یوت: )سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌و‌سیاسه‌تی‌ناوه‌وه‌م‌یه‌کن،سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌م‌ده‌بێ‌بجه‌نگم‌سیاسه‌تی‌ناوه‌وه‌شم‌هه‌ر‌ده‌بێ بجه‌نگم‌و‌به‌رده‌وام‌ده‌بێ‌بجه‌نگم(.
جۆرج‌کلمه‌نسو‌له‌‌ناوه‌ڕاست
_3ئیتالیا‌ژماره‌یه‌کی‌زۆری‌له‌‌پارت‌و‌ده‌زگاو‌سه‌رکرده‌ی‌دژی‌جه‌نگی‌تیابوو‌که‌‌له‌‌هیچ‌وڵتێک‌له وڵته‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌نه‌بوو،ئیتالیا‌به‌هۆی‌بێ‌توانایی‌وبێ‌ئومێدی‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌سه‌رکه‌وتن تا1916له‌‌دله‌‌راوکێیه‌کی‌توندا‌بوو،ئه‌وکاته‌ی‌به‌روبوومی‌دانه‌وێڵه‌‌‌له‌‌وه‌رزی‌ساڵی1916نه‌هات‌بوو ئه‌م‌زیاد‌ناڕه‌حه‌ت‌بوو،که‌می‌خه‌لوز‌بووه‌‌هۆی‌وه‌ستانی‌زۆرێک‌له‌‌کارگه‌و‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتن‌له کێلگه‌کان.که‌‌بووه‌‌هۆی‌مان‌گرتنه‌کان‌له)تۆرین(و‌راکردنی‌سه‌ربازه‌کان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌جه‌نگ‌و‌دواتر بووه‌‌مایه‌ی‌شکست‌هێنانی‌له‌شکری‌ئیتالیا‌له)کابۆریتۆ(و‌روخانی‌وه‌زاره‌تی)بۆزیللی(، دواتر)ئۆرلندۆ(سه‌رۆکایه‌تی‌وه‌زاره‌تی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ. ده‌توانین)ئۆرلندۆ(به‌‌کلمه‌نسۆی‌ئیتالیا‌بشوبهێنین،ئامانجی‌یه‌کیه‌تی‌نیشتمانی‌بوو،به‌‌دیدی‌ئه‌م‌کلیلی هه‌موو‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌یه‌کجاره‌کین،بانگه‌وازی‌هه‌موو‌پارته‌کانی‌ئیتالیای‌کرد‌تا‌پێکه‌وه‌‌دانیشن هاوکاری‌یه‌کتر‌بکه‌ن‌له‌پێناو‌ڕوبه‌ڕووکردنه‌وه‌ی‌هه‌موو‌تواناکانی‌ئیتالیا‌به‌‌جه‌نگی‌سه‌رکه‌وتن‌و‌راماڵینی شه‌رمه‌زاریی)کابۆریتۆ(.له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌لیه‌ن‌سۆشیالیسته‌کانه‌وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌دژایه‌تی‌بووه‌وه‌‌به‌ڵم )جیۆلتی(بانگخوازی‌مه‌زنی‌سیاسه‌تی‌بێلیه‌ن،به‌هۆی‌هێرشه‌کانی‌نه‌مسا‌لیه‌نگیری‌خۆی‌بۆ‌ئیتالیاو حکومه‌ته‌که‌ی‌راگه‌یان‌تا‌به‌‌هاوکاری‌وڵتانی)ویفاق(گونجان‌پێ‌له‌سه‌ر‌داخوازیه‌کانی‌سه‌رکه‌وتن داگرن. _4له‌‌ته‌موزی1917له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ناڕه‌زایی‌سۆشیالیسته‌کان‌له‌‌قه‌رزه‌کانی‌جه‌نگ‌به‌رز‌بوونه‌وه،بووه مایه‌ی‌سه‌رهه‌ڵدانی‌قه‌یرانێکی‌ناوه‌خۆ. _5ئیمپڕاتۆریهتینهمساوههنگاریا:به‌هۆی‌درێژه‌‌کێشانی‌جه‌نگ‌وکه‌می‌خه‌رجی‌و‌کێشه‌کانی‌ناوه‌خۆ، ناله‌بارترین‌وڵت‌بوو.هه‌ندێک‌قه‌یرانی‌ئابووری‌له‌‌نێوان‌نه‌مسا‌وهه‌نگاریا‌دروست‌بوون،له نۆڤهمبهری1916ئیمپڕاتۆر‌فرانسیس‌جۆزێف‌کۆچی‌کرد،شارل‌ی‌یه‌که‌می‌کوری‌هاته‌‌شوێنی،دهستی به‌‌گۆڕینی‌وه‌زاره‌ت‌کرد،داوای‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی)ریخسرات(کرد‌کۆببنه‌وه،دیاره‌‌له1914ه‌وه‌‌ئه‌م بانگه‌وازه‌‌بۆ‌کۆبونه‌وه‌ی‌ریخسرات‌نه‌کراوه،ئه‌مه‌‌وه‌کو‌هه‌نگاوێکی‌دیموکراسیانه‌‌بوو‌ئیمپڕاتۆر‌ده‌ینا، نوێنه‌ری‌نه‌ته‌وه‌کان‌هاتنه‌‌ناو‌نه‌نجومه‌نه‌که‌‌ئه‌وان‌ته‌نها‌داوای‌مافی‌ئازادیان‌بۆ‌نه‌ته‌وه‌کانیان‌ده‌کرد، سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌هه‌نده‌را‌ن‌به‌‌سه‌رپه‌رشتی‌وڵته‌کانی)ویفاق(گونجان‌فرانساو‌بریتانیا،حکومه‌تیان‌بۆ هه‌ریه‌ک‌له‌‌پۆله‌ندا‌و‌یۆگسلڤیا‌دامه‌زراند.
_6له‌‌روسیاش‌له‌‌دێسه‌مبه‌ری1916دیارده‌کانی‌شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌به‌ده‌ر‌که‌وتن.له‌گه‌ڵ‌گرانی‌باری جهنگ،وڵته‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌له‌سه‌ر‌درێژه‌‌پێدانی‌جه‌نگ‌سور‌بوون،سه‌ره‌ڕای‌بانگه‌وازه‌که‌ی)ودرو ویلسون(سه‌رۆکی‌ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌له1916بۆ‌قه‌بوول‌کردنی‌رێککه‌وتن‌نامه‌یه‌کی ئاشته‌وایی‌که‌‌هه‌موو‌لیه‌ک‌رازی‌بکا.ئه‌م‌ئاشته‌واییه‌‌ده‌بووایه‌‌هه‌ردوو‌لیه‌نی‌شه‌ڕکه‌ر‌ده‌ست‌ل ه هه‌ندێک‌داخوازیه‌کانیان‌هه‌ڵگرن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بگه‌نه‌‌رێککه‌وتنێک،به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌له‌‌لیه‌ن‌هیچیان‌‌قه‌بوول نه‌کرا،نه‌ک‌هه‌ر‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌ڵکو‌ئه‌ڵمانیا‌ویلسۆن‌ی‌تۆمه‌تبار‌کرد‌به‌وه‌ی‌رێککه‌وتنێکی‌مه‌به‌سته‌‌ته‌نها‌له به‌رژه‌وه‌ندیی‌وڵتانی)ویفاق(دابی.شه‌ڕه‌کان‌له1916به‌رده‌وام‌بوون‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌که‌سیان‌درک‌به‌وه‌‌بکات ئاخۆ‌کامه‌‌لیه‌ن‌سه‌رده‌که‌وێ،تا‌ساڵی1917هات‌ئه‌وسا‌فاکته‌ره‌کان‌وزه‌مینه‌ی‌کۆتایی‌هاتن‌به‌و جه‌نگه‌ره‌خسا. ساڵی1917له‌‌گرنگترین‌ساڵه‌کان‌ده‌ژمێردرێت.له‌م‌ساڵه‌‌روداوو‌په‌ره‌سه‌ندنی‌مه‌زن‌رودران، کاریگه‌ری‌قولیان‌هه‌بوون‌له‌سه‌ر‌کۆتایی‌پێهێنانی‌ئه‌م‌ململنێیه‌‌تاله. ئه‌م‌گۆڕانانه‌ش‌بریتی‌بوون‌له: _1شۆڕشی‌روسی‌له‌‌سه‌ره‌تای‌ئاداری.1917 _2له2ی‌نیسانی1917ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد. _3له1917به‌ره‌ی‌ناوه‌خۆی‌ئه‌ڵمانیا‌په‌شۆکا،دواتر‌له‌‌هێرشه‌‌مه‌زنه‌که‌ی1918شکستی‌هێنا. _4خۆ‌وه‌ده‌ست‌دانی‌بولگاریا‌له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری.1918 _5پادشانشینی‌دووقۆڵی‌درزی‌تێکه‌وت. _6تورکیا‌وڵته‌‌عه‌ره‌بیه‌کان‌له‌ده‌ست‌ده‌دا).(1918_1917 روسیا‌به‌هۆی‌شکست‌ودابه‌زینی‌وره‌و‌توانا‌سه‌ربازیه‌کان‌و‌کوشتارگه‌ری‌و‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌نوخۆشی‌و برسێتی‌و‌کاره‌ساته‌‌ناوه‌خۆییه‌کانی‌و‌که‌می‌ئازوقه‌و‌تفاقی‌سه‌ربازییه‌وه‌‌یه‌که‌م‌وڵت‌ده‌بێ‌له‌‌جه‌نگ ده‌چێته‌‌ده‌روه.هه‌روه‌ها‌که‌مته‌ر‌خه‌می‌حکومه‌تی‌قه‌یسه‌ر‌بۆ‌رزگار‌کرنی‌گه‌لی‌روسی‌له‌م‌نه‌هامه‌ت‌و برسێتیه‌‌وێڕای‌که‌مته‌رخه‌می‌وڵتانی)ویفاق(له‌‌هاوکاری‌کردنی‌له‌م‌بوواره‌‌هه‌مویان‌هۆکاری‌ده‌رچونی روسیان‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،له‌‌ئه‌نجام‌له‌‌پترۆگراد‌شۆڕش‌دژی‌قه‌یسه‌ر‌هه‌لگیرسا،سوپاش‌ئاماده نه‌بوو‌دژی‌گه‌ل‌جوله‌‌بکات‌به‌‌ناچاری‌قه‌یسه‌ر‌له‌‌سه‌ر‌ته‌ختی‌حوکم‌دابه‌زی،به‌م‌شێوه‌یه‌‌حوکمڕانی خانه‌واده‌ی‌رۆمانۆف‌بۆ‌هه‌تاهه‌تایی‌کۆتایی‌پێهات،به‌‌شێوه‌یه‌کی‌کاتی)کیرنسکی(سه‌رۆکایه‌تی حکومه‌تی‌کرد،مه‌به‌ستی‌بوو‌درێژه‌‌به‌‌جه‌نگ‌بدات،به‌ڵم‌ئه‌و‌کوده‌تایه‌ی‌لینین_سه‌رکرده‌ی‌به‌لشه‌فیک
_پێی‌هه‌ڵسا‌حوکمی‌له‌‌ژێرده‌ست‌کرنسکی‌ده‌رهێنا،هه‌رزو‌هه‌وڵی‌ئاشته‌واییان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌دا، ئه‌مه‌ش‌له‌‌په‌یماننامه‌ی)برست‌لتۆفسک(ئه‌نجام‌درا‌له3یئاداری.1918 ده‌قی‌په‌یماننامه‌که‌ی‌برست‌لتۆفسک‌ده‌لێ: _1ده‌ست‌له‌‌ده‌وڵه‌تۆکه‌کانی‌به‌لتیک‌وفینله‌نداو‌پۆله‌ندا‌هه‌لده‌گیرێ. _2له‌‌ئۆکرانیا‌بکشێنه‌وه‌‌ودان‌به‌‌په‌یماننامه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌بنرێ. _3ده‌ست‌له‌‌ئه‌ر‌دوهان‌وقارس‌و‌باتۆم‌هه‌لبگیرێ‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌تورکیا. _4رێگه‌‌به‌‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌نه‌درێ. به‌م‌شێوه‌یه‌‌روسیا‌له‌‌جه‌نگ‌چوه‌‌ده‌ر،دوای‌ئه‌وه‌ی‌روبه‌رێکی‌زۆری‌ئه‌و‌خاکانه‌ی‌له‌ده‌ست‌دان‌که‌‌له ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌دابوون. ئه‌مه‌ریکا‌له6ی‌نیسان‌بڕیاری‌شه‌ڕی‌له‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌دابوو،ده‌بووایه‌‌ساڵێکی‌به‌سه‌ردا‌تێپه‌رێ‌ئه‌وسا بۆی‌هه‌بوو‌به‌‌پڕاکتیکی‌به‌شداری‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ئه‌وروپا‌بکا،لێره‌‌پڕسیارێکی‌خه‌ته‌رناک‌دێته‌‌پێش: ئایا‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌توانایدایه‌‌له‌‌ماوه‌ی‌وه‌ستانی‌شه‌ڕ‌له‌‌به‌ره‌کانی‌روسیا‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌ئه‌مه‌ریکا‌بۆی‌ده‌بێ‌به هێزه‌‌زه‌به‌لحه‌که‌ی‌خۆی‌بگه‌یه‌نێته‌‌به‌ره‌کانی‌جه‌نگ،جه‌نگه‌که‌‌بباته‌وه؟چوار‌مانگ‌له‌به‌رده‌م‌ئه‌ڵمانه‌کاندا مابوو‌تا‌هێزه‌کانی‌ئه‌مریکی‌بگه‌نه‌‌به‌ره‌کانی‌جه‌نگ‌و‌ئه‌ڵمانیا‌خۆ‌وه‌ده‌ست‌دان‌به‌سه‌ر‌فرانسادا‌بسه‌پێنێ، ئه‌مه‌‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئیتالیاش‌بکه‌ونه‌وه‌‌سه‌رپێ‌که‌‌له‌‌نسکۆی‌ئۆکتۆبه‌ری1917له‌‌جه‌نگی )کابۆریتۆ(شکستی‌خواردبوو. ئه‌وه‌ی‌زانرابوو‌ئه‌ڵمانیا‌نیازی‌وابوو‌هه‌موو‌هێزه‌کانی‌له‌‌به‌ره‌کانی‌روسی‌بۆ‌به‌ره‌کانی‌فه‌ره‌نسی بگوازێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هێرشێکی‌به‌ربڵو‌بکاته‌‌سه‌ر‌فرانسا‌و‌ناچاری‌کا‌خۆ‌بداته‌‌ده‌ست،ئه‌وه‌ی‌رویدا سه‌رکردایه‌تی‌ته‌نها‌به‌شێک‌له‌‌هێزه‌کانی‌بۆ‌به‌ره‌ی‌فه‌ره‌نسی‌گواستنه‌وه‌‌ئه‌وانی‌تری‌له‌‌شوێن‌خۆی جێهێشتن‌له‌‌به‌ر‌مه‌ترسی‌له‌‌هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌که،که‌‌له‌‌ئارادابوو‌زۆر‌به‌‌ئاسانی‌روبدات،دواتر سه‌رکرده‌و‌فه‌رمانده‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌بڕوایان‌به‌‌به‌لشه‌فیه‌کان‌نه‌بوو‌پابه‌ندی‌په‌یمانه‌کانیان‌بن‌ترسیان‌له‌وه‌بوو هه‌رده‌رفه‌تێکیان‌بۆ‌بره‌خسێ‌درێغی‌نه‌که‌ن‌له‌‌کوده‌تایه‌ک‌له‌سه‌ر‌حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا،دواتر‌ده‌زگا هه‌والگڕیه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌وبریتانیا‌وفرانسا‌له‌‌هه‌وڵی‌به‌رده‌وام‌دابوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌له‌‌جه‌نگ بمێنێته‌وه. سه‌رباری‌ئه‌م‌هۆکار‌و‌ئه‌و‌هۆکار،که‌‌بوونه‌‌کاریگه‌ر‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌هێزه‌کانیان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌روسیا بهێلنه‌وه.که‌می‌خۆراک‌له‌‌ناو‌سوپای‌ئه‌ڵمانیا‌به‌هۆی‌گه‌مارۆکانی‌دوژمنانی‌له‌‌ده‌ریاوه،حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا ئۆکرانیای‌وه‌کو‌چاوکیکی‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌ده‌بینی‌بۆ‌دابین‌کردنی‌خۆراک‌و‌که‌ره‌سه‌ی‌ژیان‌بۆ‌سوپاو‌گه‌لی
ئه‌ڵمانی،به‌ڵم‌بۆ‌دابین‌کردن‌و‌ئاماده‌‌کردنی‌به‌رهه‌مه‌کانی‌دانه‌وێڵه‌‌و‌پێداویستیه‌کان‌له‌‌ئۆکرانیا‌پێویستیی به20تیپ‌ی‌سه‌رباز‌هه‌یه،بۆ‌مسۆگه‌ر‌کردنی‌ئه‌م‌ئامانجه‌ی‌داگیرکردن‌باشترین‌گه‌ره‌نتیه. بۆیه‌‌ده‌بینین‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ته‌نها‌به‌شێکی‌که‌می‌هێزه‌کانیان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌روسیاوه‌‌بۆ‌به‌ره‌کانی‌فرانسا گواستۆته‌وه،له‌‌کۆتایی‌هیچ‌گۆڕانێک‌له‌‌پارسه‌نگی‌هێز‌له‌‌به‌ره‌کان‌دروست‌نه‌بوون‌چونکه‌‌هاوپه‌یمانانی ئه‌ڵمانیاش‌پێویستیان‌به‌‌هێزی‌سه‌ربازی‌هه‌بوو‌له‌‌به‌ره‌کانی‌تری‌جه‌نگ‌که‌‌لێی‌به‌رپرسیارن. له‌م‌بارودۆخه‌‌سه‌رکردایه‌تی‌باڵی‌ئه‌ڵمانی‌هه‌ستیان‌به‌و‌خوێن‌به‌ردانه‌‌کرد‌که‌‌له‌‌ماوه‌ی‌چوار‌ساڵی جه‌نگ‌خوێنی‌لێ‌به‌رده‌بێ،بۆقه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌زیانانه‌‌ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌جه‌نگ‌له‌‌توانایدابێ‌ئه‌نجام‌بدات ئه‌ویش‌له‌‌رێگه‌ی‌وه‌شاندنی‌گورزێکی‌جه‌رگ‌بر‌له‌‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌که‌‌له‌‌باکوری‌فرانسا جێنیش‌بوونه،به‌و‌لێدانه‌‌له‌ت‌یانکا‌وده‌ست‌به‌سه‌ر‌پاریس‌و‌که‌ناره‌کانی‌باکوری‌فه‌ره‌نسی‌دا‌بگرێ. ئه‌مه‌‌راو‌بۆچونه‌کانی)لۆدۆندۆرف(فه‌رمانده‌ی‌ئه‌ڵمانی‌بوو‌خستیه‌‌رو‌ئه‌وکات‌ووتی):له‌ماوه‌ی‌چوار ساڵ،تا‌ئاستی‌مردن،خوێن‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ردراوه،له‌‌توانادا‌نیه‌‌به‌رده‌وام‌بێ‌تا‌ده‌بێته‌‌ساڵی‌پێنجه‌م، خه‌ریکه‌‌پیاوه‌‌ناوداره‌کانمان‌ته‌واو‌ده‌بن،به‌ڵکو‌هه‌موو‌ناوداره‌کان:له‌‌ئه‌سپ،که‌لوپه‌ل،کیمیایی،کانزا، لستیک،تائێستاش‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌له‌‌حاڵه‌تی‌خوار‌پێویستی‌دان،زۆر‌به‌‌رونی‌به‌ره‌و‌نه‌مان‌ده‌چن، هه‌ڵمه‌تی‌ژێر‌ده‌ریاوانی‌هه‌ره‌سی‌هینا،له‌‌ئه‌مه‌ریکا‌تواناکان‌له‌بن‌نایه‌ن‌مرۆڤ‌روی‌زه‌ویان‌داپۆشیوه، ژێرده‌ریاوانیه‌کانمان)غواسه(له‌‌توانایاندا‌نیه‌‌له‌به‌ر‌ژێرده‌ریاوانه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌سه‌ر‌ده‌ربهێنن،بهڵم ده‌رگای‌سه‌رکه‌وتن‌تا‌ئێستاش‌له‌به‌ر‌ده‌ممان‌کراوه‌یه،ئه‌وه‌‌روسیا‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رکه‌وت‌ده‌توانین‌هێزه‌کانمان ئاراسته‌ی‌فرانسا‌جوله‌‌پێبکه‌ین،ده‌کرێ‌به‌ره‌ی‌رۆژئاوا‌به40به‌تالیۆن‌و400هه‌زار‌سه‌رباز‌داپۆشین، ده‌توانین‌سه‌رکه‌وتن‌له‌‌خاڵی‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتنه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌وه‌ده‌ست‌بێنین، هه‌ردوکیان‌له‌یه‌ک‌جیا‌که‌ینه‌وه،ئه‌نجامی‌جه‌نگ‌ببه‌ینه‌وه،ئه‌گه‌ر‌له‌مانه‌‌سه‌رکه‌وتو‌بووین‌ئه‌وا هاوکاریه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌ناگه‌ن،هیچ‌کاریگه‌ریه‌کیان‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵوێسته‌کان‌نابن(. کت‌ومت‌فه‌رمانده‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌هێرشه‌کانیان‌ده‌ست‌پێکردن‌له‌‌ماوه‌ی‌نێوانی‌ئادار‌وته‌موزی1918له چوار‌لی‌به‌ره‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌وه: _1له‌‌ناوچه‌ی)سان‌کانتین(فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی)لۆدندۆرف(له‌‌هێرشێکا‌بۆ‌سه‌ر‌به‌ره‌ی فه‌ره‌نسی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانیی‌له‌یه‌ک‌جیا‌کردنه‌وه‌‌که‌‌به‌‌فه‌رماندایه‌تی)بیتان‌و‌هیچ(بوو په‌یوه‌ندیش‌له‌‌نێوانیاندا‌زۆر‌لواز‌بوو،که‌‌بووه‌‌یارمه‌تی‌ده‌ر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌لۆدندۆرف‌بتوانێ‌سود‌له‌و‌پچرانه وه‌ربگرێ‌وده‌ستی‌باشیان‌لێ‌بووه‌شێنێ،سه‌رکرده‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌هه‌ستیان‌به‌‌فره‌‌فه‌رمانده‌یی‌کرد‌له سوپای‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانیی‌له‌‌یه‌ک‌مه‌یدانی‌جه‌نگ.به‌تایبه‌ت‌کاتێک‌ئه‌م‌مه‌یدانه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌هێرشێکی به‌ر‌بڵو‌ده‌بێته‌وه،فه‌رماندایه‌تیه‌کانیان‌یه‌ک‌خستن‌وجه‌نه‌رال)فۆش(بوو‌به‌‌فه‌رمانده‌ی‌گشتی‌به‌ره‌که‌‌له ئاداری،1918ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌‌زۆر‌به‌خێرا‌ئه‌نجام‌دران،فۆش‌له‌شکره‌کانی‌ئاماده‌‌کردن‌وبه‌‌یه‌ک
نه‌خشه‌ی‌سه‌ربازی‌جوله‌ی‌پێکردن،توانیی‌به‌رگری‌بکا‌ودواتر‌به‌رسنگی‌هێرشه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌بگرێ‌وله نیسانی1918وه‌ستاندنی.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌له‌شکری‌ئه‌ڵمانی‌سه‌رکه‌وتنیان‌به‌ده‌ست‌هێنان‌به‌ڵم‌له‌و‌کاته‌وه له‌م‌به‌ره‌یه‌‌توانای‌هێرش‌وسه‌رکه‌وتنی‌مه‌زنیان‌نه‌ما. _2له‌‌سه‌ره‌تای‌نیسانی1918ئه‌ڵمانیه‌کان‌هێرشێکیان‌له‌‌به‌ره‌ی‌ئه‌رمنتیز‌و‌لباس‌ئه‌نجام‌دا‌له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌بریتانیا‌نه‌چار‌کران‌به‌ره‌و‌دواوه‌‌بکشێنه‌وه‌‌به‌ڵم‌له‌شکره‌که‌ی‌ئه‌ڵمانی‌توانای‌به‌دواداچون و‌راوه‌دونانی‌نه‌مابوو،به‌هۆی‌که‌می‌خۆراک‌و‌بێتوانایی‌سه‌ربازی‌ئه‌ڵمانییه‌وه.دواتر‌ئه‌م‌هێرشانه‌‌ئه‌و کاته‌‌ئه‌نجام‌دران‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌فه‌رماندایه‌تی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌که‌وته‌‌ده‌ست‌فۆش،چونکه ئه‌و‌به‌هۆی‌گرد‌بوونه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌وکۆمبوونیان‌له‌به‌رده‌ستی‌له‌‌توانایدابوو به‌رپه‌رچی‌هێرشه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بداته‌وه،بۆیه‌‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌تا‌له‌شکری‌ئه‌ڵمانی‌هێرشه‌کانی‌له‌م‌به‌ره‌یه وه‌ستاندن. _3ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌مانگی‌ئایار‌هێرشیان‌برد،له‌شکره‌کانیان‌گه‌یشتنه)مارن(به‌ڵم‌وزه‌و‌تواناکانیان‌له بارچوبوون،دواتر)بیتان(توانیی‌به‌رۆکی‌هێزه‌کان‌بگرێ‌و‌بیان‌وه‌ستێنێ،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیه‌کان روبه‌رێکی‌زۆریان‌له‌‌خاکه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌ده‌ست‌به‌سه‌رداگرتبوو‌به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌ئه‌وپه‌ری‌تاواناکانی‌له‌شکری ئه‌ڵمانی‌بوو،دوای‌ئه‌مه‌‌له‌‌توانای‌له‌شکری‌ئه‌ڵمانی‌دا‌نه‌بوو‌ته‌نها‌به‌رگریش‌له‌‌خۆی‌و‌له‌و‌خاکانه‌‌بکات که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌دابوون. _4لۆدندرۆف‌له‌‌ته‌موزی1918چواره‌م‌هێرشی‌خۆی‌به‌ره‌و‌ناوچه‌ی)شمبانی(ده‌ست‌پێکرد،هێزه‌کانی ئه‌ڵمانی‌هێرشێکی‌تریان‌کرده‌‌سه‌ر)مارن(33بهڵم)فۆش(دژه‌‌هێرشێکی‌بۆ‌کردن‌و‌وه‌ستاندنی، به‌وه‌نده‌ش‌وازی‌لێ‌نه‌هێنان‌راوه‌دوی‌نان‌تا‌پاشه‌کشه‌ی‌پێ‌کردن،دواتر‌ئینگلیزه‌کان‌هێرشێکی‌کتوپڕی مه‌زنیان‌کرده‌‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌به‌ڵم‌سوپای‌ئه‌ڵمانی‌ئازایه‌تیان‌سه‌لماند‌کاتێک‌له‌‌شوێنه‌کانیان چه‌قین‌و‌زیانێکی‌یه‌کجار‌زۆریان‌له‌‌هێرش‌به‌ران‌دا‌به‌‌ده‌یان‌هه‌زار‌سه‌رباز‌له‌‌دیل‌و‌بڕیندار‌و‌کوژراو و‌بێ‌سه‌روشوێن،مه‌زنده‌ده‌کرێ. دوا‌ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌هێرشه‌‌ئه‌ڵمانیانه‌‌و‌توانا‌و‌به‌رگریه‌‌سه‌رکه‌وتوانه‌ی‌سوپای‌هاوپه‌یمانان‌به‌م‌شێوه‌یه ده‌بینین: _1له‌شکری‌ئه‌ڵمانی‌توانای‌دوباره‌‌کردنه‌وه‌ی‌هێرشه‌کانیان‌له‌به‌ر‌نه‌مابوو،به‌ڵم‌تواناکانی‌له‌شکری هاوپه‌یمانان‌له‌‌به‌رز‌بوون‌دابوو. _2کات‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌دا‌نه‌بوو،له‌شکره‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌وئینگلیزی‌له‌‌خۆئاماده‌‌کردن‌دا بوون‌بۆ‌هێرش‌بردن‌له‌‌هه‌موو‌به‌ره‌کان.
33
بهشهڕی مارنی دووهم ناسرا.
_3خۆ‌راگڕی‌فه‌ره‌نسی–ئینگلیزی‌و‌بێ‌توانایی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌بردنه‌وه‌ی‌جه‌نگ‌به‌ر‌له‌‌هاتنی سوپاکانی‌ئه‌مریکی‌بۆ‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌رویاندا،دواتر‌هاتنی‌له‌شکری‌ئه‌مریکی‌بۆ‌ئه‌وه‌‌نیه‌‌له‌شکره‌کانی فه‌ره‌نسی‌وئینگلیزی‌له‌ده‌ست‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیان‌رزگار‌کا‌به‌ڵکو‌بۆ‌ته‌واو‌کردنی‌سه‌رکه‌وتنه‌کان‌به‌سه‌ر له‌شکری‌ئه‌ڵمانیا‌دێت. فه‌رمانده‌‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌نه‌خشه‌یه‌کیان‌دانا‌بۆ‌هێرش_له‌گه‌ڵێک‌لوه_کردنه‌‌سه‌ر‌بنکه‌کانی‌ئه‌ڵمانی، دوای‌ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌مریکی‌گه‌یشتن‌ئه‌وه‌‌نه‌ما)فۆش(بیر‌له‌‌نه‌خشه‌و‌پلنی‌به‌رگری‌بکاته‌وه،ئهمه دوای‌ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌له‌‌روی‌ژماره‌وه‌‌به‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیدا‌زاڵ‌بوون،بوونه‌‌خاوه‌نی چه‌ندین‌تانک‌و‌زرێپۆش‌له‌‌کاتێکا‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌خاوه‌نی‌چه‌ند‌ژماره‌یه‌کی‌دیار‌بوون.دوای‌به‌رگری‌کردنی ئه‌ڵمانی‌له‌‌هه‌ندێک‌سوکه‌‌هێرش‌ئه‌م‌جاره‌یان)فۆش(هێرشێکی‌گشتیی‌کرده‌‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له سه‌پته‌مبه‌ری1918له‌‌هه‌مان‌کاتدا‌له‌شکره‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌سنوره‌کانی‌به‌ره‌ی‌جه‌نگ‌له بولگاریاو‌شام‌وعێراق‌ده‌ستیان‌به‌‌هێرش‌بردن‌کرد،به‌رگریه‌کان‌له‌‌ئاستی‌پێویست‌نه‌بوون‌و‌سستیان پێوه‌‌دیار‌بوو،له‌‌به‌ره‌کانی‌بوولگاری‌و‌تورکی‌ونه‌مسایی‌و‌ئه‌ڵمانی.وڵته‌کانی‌ناوه‌ڕاست‌داوای ئاگربه‌ستیان‌کرد. بۆ‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌باشتر‌بوو‌بۆ‌ئاگر‌به‌ست‌ڕاسته‌وخۆ‌په‌یوه‌ندی‌له‌گه‌ڵ‌دوژمنه‌کانیانه‌وه‌‌بکه‌ن،ئه‌گه‌ر‌کرا، 14خاله‌که‌ی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مریکی)ویلسۆن(وه‌کو‌مه‌رجی‌ئاشته‌وایی‌باشترین‌خاڵی‌به‌یه‌ک‌گه‌یشتن‌بوون، ئه‌م‌راگه‌یاندنه‌ی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مریکی‌هانده‌رێکی‌باش‌بوو‌بۆ‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌تا‌له‌سه‌ر‌بانگه‌وازه‌که‌ی ئه‌مه‌ریکا‌رازی‌بن‌باشترین‌چاره‌سه‌ریه‌‌که)کیانی(وڵتی‌پێ‌ده‌پارێزرێت. له‌به‌ر‌گرنگی‌ئه‌و14خاله‌ی‌که‌‌ویلسۆنی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1918خستبوویه‌‌به‌رده‌ست کۆنگرێس،لێره‌‌ئاماژه‌‌به‌‌ناوه‌ڕۆکی‌ئه‌م‌نامه‌یه‌‌ده‌ده‌ین: _1رسوا‌کردنی‌په‌یماننامه‌‌نهێنیه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌که.ئه‌مه‌ش‌رێگه‌‌به‌‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌دات‌له‌‌داهاتو‌باس‌له هه‌موو‌بابه‌ته‌کانی‌په‌یوه‌ند‌به‌‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپاو‌دونیا‌هه‌یه‌‌بکات،دور‌له‌‌گۆڕان‌و‌په‌ره‌سه‌ندنه‌کانی بریتانیا‌وفرانساو‌ئیتالیا‌ئه‌و‌دۆخه‌ی‌که‌‌په‌یماننامه‌‌نهێنیه‌که‌ی‌تیا‌ئیمزا‌کراوه،که‌‌له‌سه‌ر‌حسابی‌دۆست ونه‌یاران‌له‌‌یه‌ک‌کاتدا‌ئه‌نجام‌دراوه. _2مسۆگه‌ر‌کردنی‌ئازادیی‌ده‌ریاوانی،ئه‌مه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌گونجا‌که‌‌بوو‌به مه‌زنترین‌ده‌وڵه‌ت‌له‌ڕووی‌بازرگانیی‌نێوده‌وڵه‌تی.بۆیه‌‌ده‌بینین‌داوا‌ده‌کات‌ناوبره‌ئابووریه‌کانی‌نێوان وڵتانیش‌لببردرێت.له‌گه‌ڵ‌یه‌کسانی‌له‌‌ده‌رفه‌تی‌بازرگانی‌چونکه‌‌کارێکی‌سود‌به‌خشی‌ئه‌م‌بوواره‌یه. _3داواکرا‌کۆمه‌ڵه‌ێکی‌نه‌ته‌وه‌‌کان)عصبهالمم(دابمه‌زرێت‌ئه‌رکی‌سه‌رپه‌رشتی‌کردنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ده‌وڵه‌تان‌وپه‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بێ،که‌‌ببێته‌‌رێگر‌له‌به‌ر‌ده‌م‌نانه‌وه‌ی‌ئاژاوه‌و هه‌ڵگیرساندنی‌جه‌نگێکی‌تری‌خوێناویی‌له‌م‌چه‌شنه‌ی‌که‌‌روید.
_4داوای‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌چه‌ک‌کرا،ئه‌م‌داوایه‌‌به‌بێ‌ورده‌کاری‌پێشکه‌ش‌کرا‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌باس‌له‌‌چه‌ند‌و چۆن‌و‌چ‌جۆره‌‌چه‌کێک‌که‌م‌بکرێته‌وه‌‌دواتر‌هه‌ر‌چۆنی‌چه‌ک‌که‌م‌کرێته‌وه‌‌دوایین‌وته‌‌هه‌ر‌هی‌وڵته مه‌زنه‌کان‌ده‌بن‌چونکه‌‌ئه‌وان‌خاوه‌نی‌زۆرتین‌چه‌ک‌و‌به‌هێزترین‌چه‌ک‌ده‌بن. _5سه‌باره‌ت‌به‌‌وڵته‌‌به‌زیوه‌کان‌چه‌ند‌بنه‌مایه‌ک‌دانران‌بۆ‌کشانه‌وه‌‌له‌‌به‌لژیک‌وفرانسا‌و‌راده‌ست کردنه‌وه‌ی‌ئه‌لزاس‌ولۆرین،و‌رۆمانیا‌و‌سرب‌و‌مۆنت‌نیگرۆ)چیای‌ره‌ش(و‌ره‌چاو‌کردنی‌مافی نه‌ته‌وه‌کان‌له‌‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌ی‌به‌لکان،ناوچه‌‌ئیتالیه‌کانی‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌نه‌مسا‌بخرێنه‌وه‌‌سه‌ر ئیتالیا،پێدانی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌به‌و‌نه‌ته‌وانه‌ی‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌و‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌لێی پێکهاتون،به‌‌ئازاد‌کردنی‌هاتو‌چۆ‌له‌‌به‌نداوه‌کان،راسپاردرا‌ده‌وڵه‌تی‌پۆلۆنیا‌دروست‌بکرێت. بنه‌ماکانی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌ویه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌کانی‌ئه‌وروپا‌له‌سه‌ر‌بنچینه‌ی‌ریز‌گرتن‌له نهتهوهکان،مه‌زنترین‌هانده‌ری‌رازی‌کردنی‌حکومه‌ته‌کانی‌ناوه‌ڕاست‌بوون‌تا‌بڕوا‌به‌نیاز‌پاکی‌وڵته دوژمنه‌کان‌بکه‌ن‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌نیاز‌پاکی‌و‌میانڕه‌وی‌ئه‌وان‌دڵنیا‌بن.به‌تایبه‌تی‌که‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌پڕۆپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌‌بڵو‌ببووه‌وه‌‌که‌‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی‌نیه‌‌به‌ڵکو‌پیاده‌‌کردنی‌چوارده‌‌بڕواکه‌ی‌ویلسۆنه. گوایه‌‌به‌زینه‌‌سه‌ربازیه‌‌‌کانی‌وڵتانی‌ناوه‌ڕاست‌بوونه‌‌هۆی‌داوا‌کردنی‌ئه‌م‌ئاگربه‌سته؟ _1بولگاریا: مه‌زنترین‌کێشه‌ی‌بولگاریا‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌له‌‌ناو‌وڵتانی‌به‌لکان‌خۆشه‌ویست‌نه‌بوو،هێزه‌کانی‌به‌ریتانی‌و فه‌ره‌نسیش‌ساڵۆنیکایان‌کردبووه‌‌بنکه‌ی‌هێزه‌کانیان‌و‌داڵده‌دانی‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کانی‌بولگاریا‌و به‌لکان،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌رۆمانیا‌که‌‌هه‌رده‌م‌له‌‌دواوه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌بولگاریا‌ده‌کرد،له1917/1918سه‌رکوت کرابوو‌به‌ڵم‌تواناکانی‌سوپای‌بوولگاری‌له‌‌ئاست‌تواناکانی‌سوپای‌ئینگلیز‌نه‌بوو‌له‌‌به‌لکان،دواتر‌ساڵی 1917/1918ساڵێک‌بوو‌که‌‌هاوپه‌یمانانی‌بولگاریا‌له‌‌توانایان‌دا‌نه‌بوو‌هاوکاریی‌بکه‌ن‌ئه‌گه‌ر‌که‌وته ره‌وشێکی‌ناله‌باره‌وه‌‌وه‌کو‌ئه‌و‌هه‌ڵوێسته‌ی‌به‌ر‌له‌‌ئێستا‌رویدا‌بوو،زیره‌کی‌سه‌رکردایه‌تی‌هاوپه‌یمانان وتوانایان‌له‌‌داڕشتنی‌نه‌خشه‌ی‌سه‌ربازی_له‌‌دانانی‌فرانشیه‌‌دیسبیریه_له‌و‌ئاسته‌دابوو‌که‌‌له‌‌هێرشێکی کتو‌پڕدا‌بۆ‌سه‌ر‌له‌شکری‌بوولگاری‌گیانی‌به‌رخۆدانیان‌لێ‌بروخێنێ. له‌‌ناو‌ریزه‌کانی‌سه‌رکردایه‌تی‌سوپای‌بوولگاری‌گیانی‌رێککه‌وتن‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان‌هه‌بوو، دوای‌ئه‌وه‌ی‌دڵنیا‌بوون‌که‌‌سه‌رکه‌وتن‌به‌شی‌هاوپه‌یمانانه.به‌‌ئومێدی‌ئه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانه‌کان‌له‌‌تۆله‌ی هه‌ڵوێستی‌بولگاریا‌میهره‌بان‌ده‌بن‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌تۆله‌ی‌ده‌رچونی‌بولگاریا‌له‌‌ریزی‌هاوپه‌یمانه‌کانی،ئهوهی هانی‌به‌رپڕسه‌‌بوولگاریه‌کانی‌دا‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌کۆنسولی‌ئه‌مریکی‌بوو‌له‌سۆفیا. دوای‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌کورت‌له29یسهپتهمبهری1918ئاگربه‌ست‌راگه‌یه‌ندرا،به‌ڵم‌مه‌رجه‌کانی‌هاو په‌یمانان‌میهره‌بان‌نه‌بوون،توند‌وبێ‌به‌زه‌ییانه‌‌بوون:
ا/ب‌بڵوه‌‌پێکردنی)تسریح(سوپای‌بولگاریا‌و‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتنی‌له‌‌ئامێرو‌جبه‌خانه‌کان‌ی‌سه‌ربازی. ب/ده‌رکردنی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌بولگاریا. ج/هێزه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌هه‌موو‌شوێنه‌‌ستراتیجیه‌کان‌داگیر‌که‌ن‌جگه‌‌له‌‌پایته‌خت. ئه‌م‌خۆ‌وه‌ده‌ست‌دانه‌ی‌بولگاریا‌مه‌ترسیی‌له‌سه‌ر‌تورکیاو‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌دروست‌کرد،بووه کارئاسانی‌بۆ‌گه‌مارۆدان‌و‌له‌ناو‌بردنیان.دواتر‌به‌‌ده‌رچونی‌بولگاریا‌له‌‌جه‌نگ‌دوایین‌ئومێدی‌ئه‌ڵمانیا‌تیا چو،که‌‌بتوانێ‌له‌‌هه‌موو‌به‌ره‌کان‌خۆراگرانه‌‌به‌رگری‌بکه‌ن،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌روخانی‌وره‌ی‌سه‌رکرده ئه‌ڵمانیه‌کان. _2تورکیا: تواناکانی‌تورکه‌کان‌له‌‌خۆراگڕی‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌سوپای‌ئینگلیز‌له‌‌به‌ره‌ی)عێراقی‌باشور(و)فه‌له‌ستین( سنوردار‌بوو،هه‌ڵگیرسانی‌شۆڕشی‌عه‌ره‌بی‌له1916به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌ئه‌لشه‌ریف‌حوسێن‌کوری‌عه‌لی‌له عه‌ره‌بستانی‌سعودی‌وبه‌‌هاوکاری‌ئینگلیز‌مانای‌وا‌یه‌‌شوێنه‌کان‌له‌به‌ر‌ده‌م‌سوپای‌تورک‌به‌رته‌سک بوونه‌وه،ئه‌وخاکانه‌ی‌تورکی‌له‌سه‌ر‌بوو‌بوونه‌‌خاکی‌دوژمن،هێزه‌کانی‌تورک‌له‌‌یه‌مه‌ن‌و‌شام‌و‌حیجاز به‌هۆیه‌وه‌‌له‌یه‌ک‌جیا‌کرانه‌وه. ئه‌گه‌ر‌ساڵی1917ساڵی‌ئاماده‌‌باشی‌بێت‌له‌‌لیه‌ن‌ئینگلیزه‌وه‌‌بۆ‌هێرش‌کردنه‌سه‌ر‌هێزه‌کانی‌تورک‌له به‌ره‌کانی‌عێراق‌و‌شام،هه‌وڵه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌بۆ‌وه‌ده‌ر‌نانی‌وڵتانی‌عه‌ره‌بی‌له‌‌جه‌نگ‌که‌‌له ته‌ک‌ئینگلیز‌دا‌بوون‌به‌فیرۆ‌چوو،سه‌ره‌ڕای‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌سایکس_بیکۆ‌که‌‌تیایدا وڵتانی‌عوسمانیی‌عه‌ره‌بی‌له‌‌نێوان‌فرانساو‌بریتانیا‌دا‌دابه‌ش‌کردوه. هێرشه‌کانی‌ئینگلیز‌بۆ‌سه‌ر‌عێراق‌وشام‌سه‌رکه‌وتو‌بوون،عه‌قه‌به‌‌له6/7/1917و‌قودس‌له 9/12/1917له‌ده‌ست‌دران.ده‌بینین‌دیمه‌شق‌له‌‌یه‌که‌می‌ئۆکتۆبه‌ری1918ده‌ڕوخێ‌ودواتر‌به‌یروت‌و دوای‌ئه‌وه‌‌به‌هۆی‌په‌شێوی‌و‌ئاژاوه‌ی‌ناوه‌خۆ‌هێزه‌کانی‌تورکی‌تا‌تورکیا‌پاشه‌‌کشه‌‌ده‌که‌ن،دوای‌ئه‌وه به‌غدا‌ده‌ڕوخێ‌له‌‌ئاداری1918هێزه‌کانی‌ئینگلیز‌هێرش‌ده‌به‌ن‌تا‌له‌‌موسل‌نزیک‌ده‌بنه‌وه،ئهوکات بولگاریا‌خۆی‌وه‌ده‌ست‌دابوو‌ئاسیتانه‌ش‌له‌ژێر‌هه‌ڕه‌شه‌‌دابوو،ئیتر‌حکومه‌ته‌که‌ی‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری 1918داوای‌ئاگربه‌ستی‌کرد،دوای‌ئیمزا‌کردنی‌ئاگربه‌سته‌که‌‌ئینگلیز‌ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر‌موسل‌دا‌که‌‌له ئاینده‌‌دا‌بوه‌‌مایه‌ی‌دروست‌بونی‌کێشه. _3پادشانشینی‌دووقۆڵی: ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌له‌‌کاتی‌شه‌ڕه‌کانی)ڤینیتۆ(کاتێک‌به‌زین‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌له‌وساوه‌‌چاوشکێن بوون‌و‌رویان‌له‌‌شه‌ڕی‌به‌رگری‌کرد،ئه‌وساش‌هاوپه‌یمانان‌هێرشیان‌ده‌بردن،کاتێک‌بولگاریا‌خۆی ده‌داته‌‌ده‌ست‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌ناچار‌ده‌بێ‌له‌‌پتر‌له‌یه‌ک‌به‌ره‌‌شه‌ڕ‌بکا،ئه‌مه‌‌ده‌رفه‌تێک‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی
نه‌ته‌وه‌کان‌شۆڕش‌بکه‌ن‌وکۆببنه‌وه‌‌به‌تایبه‌تی‌کاتێک‌حکومه‌تی‌ئه‌مریکی14بنه‌ماکانی‌راگه‌یاند‌نه‌ته‌وه‌کان که‌وتنه‌‌خۆ،پادشانشینی‌دووقۆڵی‌په‌رته‌وازه‌‌بوو‌ئه‌و‌نه‌ته‌وانه‌ی‌له‌‌سلڤیه‌کان‌بوون‌حکومه‌ته‌کان هاوکاریان‌کردن،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ت‌له3ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1918ناچار‌ده‌بێ‌داوای‌ئاگربه‌ست‌ده‌کا. _4خۆ‌وه‌ده‌ست‌دانی‌ئه‌ڵمانیا: هێزه هێرشبه‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌توانای‌لێدان‌و‌شه‌ڕیان‌نه‌مابوو‌سوپاکانی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌هێزه‌کانی هاوپه‌یمانان‌ته‌نها‌به‌رگری‌وپاشه‌کشه‌یان‌بۆ‌مابووه‌وه،شپڕزه‌یی‌له‌‌ناو‌فه‌رمانده‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌په‌ره‌یسه‌ند بێزاری‌له‌‌ریزی‌به‌ره‌کانی‌ناوه‌خۆ‌بڵوبوه‌وه،هێزه‌‌ده‌ریاوانیه‌کان‌که‌‌ماوه‌یه‌ک‌بوو‌له‌‌کاتی‌شه‌ڕی‌جتلند له1916ه‌وه‌‌بێ‌کار‌ببوون،جێبه‌جێکاره‌‌جوه‌کان‌هانی‌هێزی‌مانگرتو‌و‌یاخیبووانیان‌ده‌دا،بێزاری‌وقات وقری‌و‌بێکاری‌سه‌رتاسه‌ری‌وڵتی‌گرته‌وه،فه‌رمانده‌کان‌ناچار‌بوون‌به‌پشت‌به‌ستن‌به14بنهماکانی ویلسۆن‌ی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌و‌به‌تایبه‌تیش)مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین(داوای‌ئاگربه‌ست‌بکه‌ن. فه‌رمانده‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌وایان‌مه‌زنده‌‌ده‌کرد‌که‌‌ئاگربه‌ست‌ئیمزاده‌کرێ‌و‌هێزه‌کان‌وحکومه‌ته‌که‌یان‌بۆ ده‌مێنێته‌وه،به‌ڵم‌ویلسۆن‌مه‌رجی‌توندی‌بۆ‌ئاگربه‌سته‌که‌‌دانان،بریتی‌بوو‌له‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتنی کاربه‌ده‌ستانی‌حکومی‌وفه‌رمانده‌‌سه‌ربازیه‌کانئه‌وانه‌ی‌سه‌رده‌می‌جه‌نگ‌له‌سه‌ر‌کاربوون،ده‌ست‌له‌کار بکێشنه‌وه‌‌و‌رێگه‌‌به‌‌دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێکی‌دیموکراتی‌بده‌ن‌کاروباری‌وڵت‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ‌تا تێگه‌یشتن‌له‌سه‌ر‌رێککه‌وتنی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌دیموکراتیه‌تی‌رۆژئاوای‌سه‌رکه‌وتو‌بکات.ئه‌وه‌ی‌ویلسۆن داوای‌کرد‌جێبه‌جێ‌بوو،ئیمپڕاتۆر‌ده‌ستی‌له‌‌کار‌کێشایه‌وه‌و‌رایکرده‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵت،سهرکرده سه‌ربازی‌و‌سیاسیه‌کان‌ده‌ستیان‌له‌‌کار‌کێشایه‌وه‌‌و‌به‌‌پڕاکتیکی‌ئاگربه‌ست‌له11ی‌نۆڤه‌مبه‌ری 1918راگه‌یه‌ندرا. دوای‌ئه‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانان‌سه‌رده‌که‌ون‌ونه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپا‌چی‌به‌سه‌ردێ؟ئاراسته‌ی‌سه‌رکرده‌ی‌وڵتانی سه‌رکه‌وتو‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌چی‌ده‌بن؟ئه‌مانه‌‌له‌‌داهاتو‌به‌‌وردی‌دێینه‌‌سه‌ر‌باسکردنی.
به‌شی‌سیانزه‌هه‌م
ئه‌نجامه‌کانی‌جه‌نگی‌يه‌که‌می‌جیهانی _کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وايی _کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان _ئه‌نجامه‌‌ئابووری‌و‌کۆمه‌ڵيه‌تیه‌کان _ژيانه‌وه‌ی‌بیرۆکه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاری
کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وايی1919 پاریس‌وه‌کو‌باره‌گای‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌هه‌لبژێردرا.بۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌هه‌ندێک‌نیشانه‌ی‌سیاسیی دیار‌هه‌بوون،له‌سه‌روی‌هه‌موویان: _1بانگخوازی‌هه‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌سویسرا‌بکرێته‌‌باره‌گای‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌گوایه‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌بێ لیه‌نه،به‌ڵم‌سه‌رۆک‌ویلسۆن‌پێی‌باش‌بوو‌پاریس‌بکرێته‌‌باره‌گای‌کۆنگره‌‌چونکه‌‌ئه‌وسا‌پاریس‌پڕی بوو‌له‌‌هێزه‌کانی‌ئه‌مریکی. _2فرانسا‌له‌‌هه‌موو‌وڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌زیاتر‌له‌م‌جه‌نگه‌‌زیانی‌پێ‌که‌وتبوو‌له‌ڕووی‌گیانی‌و‌ماڵی‌و خاپور‌بوونی‌دام‌و‌ده‌زگاو‌کارگه‌‌وکانزاکانی‌ئه‌م‌زیانانه‌‌ته‌نها‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئۆپه‌راسیۆنه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌پێی نه‌گه‌یشتبوون،زۆربه‌یان‌کاتی‌کشانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌له‌دوای‌خۆیان‌کاولیان‌ده‌کردن،لهم روانگه‌یه‌وه‌‌فرانسا‌له‌‌هه‌موویان‌زیاتر‌شایسته‌ی‌ئه‌وه‌بوو‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌له‌وێ‌ببه‌سترێ‌به‌‌پێوه‌ری‌ئه‌وه‌ی فرانسا‌مه‌زنترین‌خۆبه‌خشکاری‌دادپه‌روه‌رییه. _3به‌هه‌ڵبژاردنی‌پاریس‌وه‌کو‌باره‌گای‌کۆنگره،کلمه‌نسوی)پیره‌پیاو(بۆی‌ده‌بێ‌سه‌رپه‌رشتی‌کۆنگره بکات‌ئه‌مه‌ش‌کێشه‌ی‌سه‌رۆکایه‌تی‌کۆنگره‌‌چاره‌ده‌کات. _4بوونی‌کۆنگره‌‌له‌‌ناو‌پاریس،ده‌نگی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌باشتر‌ده‌بیسترێ‌و‌له‌ناو به‌هۆی‌سوربوونی‌ویلسۆن‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌خوێندنه‌وه‌ی‌وتاره‌که‌ی‌له‌‌ناو‌کۆنگرێس‌کۆنگره‌که که‌مێک‌دوا‌که‌وت،دیاره‌‌که‌‌ره‌وشی‌بریتانیاش‌ئه‌وسا‌ئه‌وه‌ی‌ده‌خواست‌کۆنگره‌‌دوا‌بخرێ.هاۆلی‌کۆنگره گوێی‌بۆ‌راده‌گیرێ. به‌هۆی‌سوربوونی‌ویلسۆن‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌خوێندنه‌وه‌ی‌وتاره‌که‌ی‌له‌‌ناو‌کۆنگرێس‌کۆنگره‌که که‌مێک‌دوا‌که‌وت،دیاره‌‌که‌‌ره‌وشی‌بریتانیاش‌ئه‌وسا‌ئه‌وه‌ی‌ده‌خواست‌کۆنگره‌‌دوا‌بخرێ).لویدجورج( سور‌بوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌‌ده‌بێ‌هه‌ڵبژاردنی‌دیموکراتیانه‌‌له‌‌بریتانیا‌ئه‌نجام‌بدرێ،ئه‌گه‌ر‌به‌رنامه‌کانیشی‌له کۆنگره‌‌سه‌ر‌که‌وتن،هه‌رده‌بێ‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌ئه‌نجام‌بدرێت،ئه‌م‌کاتێک‌بۆ‌کۆنگره‌‌ده‌چو‌پشته‌ستور‌بوو به‌‌جه‌ماوه‌ر‌وپه‌رله‌مان‌به‌ته‌واوه‌تی.چونکه‌‌ماوه‌ی‌هه‌شت‌ساڵی‌به‌سه‌ردا‌چوبوو‌بریتانیا‌هیچ هه‌ڵبژاردنێکی‌نه‌کردبوو،بۆیه‌‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌له‌‌دیسه‌مبه‌ر‌ئه‌نجام‌درا. له‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌بانگه‌وازی)له‌‌سێداره‌دانی‌قه‌یسه‌ری(ئه‌ڵمانیا‌به‌رز‌بوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌پاندنی‌سزای قه‌ره‌بوو‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیادا،بۆ‌به‌دبه‌ختی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌و‌ماوه‌‌دواییه‌کانی‌جه‌نگ‌کاره‌ساتی‌مرۆیی‌هاتنه‌‌رێ،
له‌وانه‌‌ژێرده‌ریاوانه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌پاپۆری‌پۆستی‌ئیرله‌ندا‌که‌‌چه‌ندین‌ژن‌ومنداڵی‌تیابوو‌ژێرئاویان‌کرد. نزیکه‌ی450ژن‌ومنداڵ‌و‌پیاو‌تیاچون.ئه‌م‌کاره‌ساته‌‌رقو‌کینی‌زۆری‌له‌‌دڵی‌به‌ریتانیه‌کان‌دژی ئه‌ڵمانیه‌کان‌دروست‌کرد،ئه‌م‌کاره‌ساته‌‌ناڕه‌زایی‌داخوازیه‌کانی‌خه‌ڵکی‌زیاد‌کرد‌بۆ‌سزادانی‌ئه‌ڵمانیا‌له تۆله‌ی‌ئه‌م‌کاره‌‌درندانه‌ییه‌ی. یه‌که‌م‌به‌ستنی‌کۆنگره‌‌له18ی‌جه‌نیوه‌ریی1919به‌سترا،په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له28ی ته‌مازی1919ئه‌نجام‌درا‌که‌‌ده‌یکرده‌‌یادی‌پێنجه‌می‌روداوی)سه‌راییڤۆ(،دوایین‌دانیشتنی‌کۆنگره‌‌له 20ی‌جه‌نیوه‌ریی1920بوو،دوای‌ئه‌وه‌‌رێککه‌وتننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌هه‌نگاریا‌وتورکیا ئه‌نجام‌درا،رێککه‌وته‌‌یه‌ک‌لیه‌نیه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له25ی‌ئابی1921کۆتاییان‌پێ‌هات، له‌گه‌ڵ‌تورکیاش)په‌یماننامه‌ی‌لۆزان(که‌‌له‌‌ته‌موزی1923به‌سترا‌به‌‌پڕاکتیکی‌له‌‌ئابی1924جێبهجێ کرا. به‌ڕاستی‌ماوه‌ی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌‌که‌‌درێژه‌ی‌کێشا،هه‌روه‌ها‌ماوه‌ی‌ئیمزاکردنی‌په‌یماننامه‌کانیش درێژهیانکێشا،ئه‌مه‌‌به‌هۆی‌ئالۆزی‌وکه‌له‌که‌‌بوونی‌بابه‌ته‌کان‌له‌سه‌ر‌مێزی‌کۆنگره‌وه‌‌بوو،سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی‌که‌‌بابه‌ته‌کان‌هه‌موویان‌هه‌ستیار‌وپڕ‌کێشه‌ی‌ئالۆزو‌له‌یه‌ک‌به‌ستراوه‌‌بوون،بۆ‌چاره‌سه‌رکردنیان ده‌بووایه‌‌لێکۆلینه‌وه‌و‌گفتوگۆی‌زۆریان‌له‌سه‌ر‌بکرابا‌تا‌هه‌موو‌لیه‌ک‌ده‌که‌وتنه‌‌رێککه‌تن‌له‌سه‌ری‌ئه‌مه‌و زۆری‌ئه‌ندامانی‌کۆنگره‌که‌‌که‌‌نزیکه‌ی‌حه‌فتا‌نوێنه‌ری‌تیا‌به‌شدار‌بوو‌کاره‌کانی‌زیاتر‌ئالۆز‌کردبوو. له‌‌بنه‌ره‌تدا‌کۆنگره‌که‌‌بۆ‌ده‌وڵه‌ته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌و‌ده‌وڵه‌ته‌‌به‌شداربووه‌کان‌بوو 34بوو‌به‌ڵم‌وڵتی‌نوێش دواتر‌که‌وتنه‌ناوی،وه‌کو‌چیکوسلۆڤاکیاو‌پۆله‌ندا،هه‌روه‌ها‌نوێنه‌ری‌ده‌زگا‌وده‌سته‌ی‌کاریگه‌ر‌له‌‌جه‌نگ ئاماده‌ی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌بوون‌وه‌کو‌عه‌ره‌ب‌ولوبنانی‌ومیسری‌وکورد‌وئه‌رمه‌ن‌و‌سایۆنی‌و‌کۆڕیه‌کان وروسیای‌سپی‌و‌ئیرله‌ندیه‌کان. ئه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ی‌نه‌ده‌بووایه‌‌به‌شداری‌بکه‌ن‌له‌‌هه‌مه‌‌جۆر‌پێکهاتبوون: _1ده‌وڵه‌ته‌‌به‌زیوه‌کان. _2روسیا. _3ده‌وڵه‌ته‌‌بێ‌لیه‌نه‌کان. بێ‌گومان‌ئاماده‌‌نه‌بوونی‌وڵته‌‌بێلیه‌نه‌کان‌که‌م‌و‌کوریه‌کی‌مه‌ترسیدار‌بوو،چونکه‌‌ئه‌م‌وڵتانه‌ش به‌ده‌ست‌کاره‌ساته‌کانی‌جه‌نگیانه‌وه‌‌ناڵندبوو‌ده‌بووایه‌‌بۆ‌نه‌خشه‌ی‌داهاتوی‌ئه‌وروپا‌گوێ‌له‌‌ده‌نگی ئه‌وانیش‌بگیرێ.
34بریتی بوون له کوبا ،بهرازیل ،پهنهما ،گواتیماڵ ،نیکهراگوا ،هندۆراس ،سیام ،چین ،لیبیریا ،ههندێک دهوڵهتی تر ههبوون که پهیوهندیان لهگهڵ وڵتانی ناوهڕاست پچراندبوو و بهشداریان له ئیمزا کردنی پهیماننامهکان کرد
ده‌رخستنی‌روسیا‌له‌‌کۆنگره‌‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌بوو‌له‌‌خۆیه‌وه‌‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رچو‌بوو،ئه‌مه‌‌بۆ‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان سودی‌زۆری‌هه‌بوو،توانیان‌به‌‌پێی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌له‌‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌بازنه‌یه‌ک‌له‌‌ده‌وری روسیا‌بکێشن‌بۆئه‌وه‌ی‌کشانی‌کۆمۆنیستی‌سنوردار‌که‌ن‌ورێگه‌‌له‌‌بڵو‌بوونه‌وه‌و‌هاتنی‌بۆ‌ناو‌ئه‌وروپا بگرن. به‌ڵم‌ئاماده‌‌نه‌بوونی‌ئه‌ڵمانیا‌وسه‌پاندنی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌به‌سه‌ر‌کۆماری‌ئه‌ڵمانیای‌نوێ‌دا،ده‌رفه‌تێک بوو‌بۆ‌سه‌رکرده‌‌نوێکانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌دواتر‌له‌‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌پاشگه‌ز‌ببنه‌وه‌‌که‌‌ئه‌وان‌رۆلیان‌له ئاماده‌‌کردنی‌دانه‌بووه. بۆ‌دابه‌ش‌کردنی‌ژماره‌ی‌ئه‌ندامان‌ی‌کۆنگره‌‌به‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تان‌دا‌رێگه‌یه‌کی‌ئالۆزیان‌گرتبووه‌‌به‌ر، ئاسایی‌بوو‌وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کانی‌مه‌زن‌به‌‌ژماره‌یه‌کی‌مه‌زنه‌وه‌‌به‌شداری‌له‌‌کۆنگره‌که‌‌ده‌که‌ن،ئهمهریکا وفرانساو‌بریتانیا‌و‌ئیتالیاو‌ژاپۆن،هه‌ریه‌که‌ی‌به5ئه‌ندام‌به‌شدار‌ده‌بوون،بۆ‌به‌لژیک‌وبه‌رازیل‌و‌سربیا هه‌ریه‌که‌‌و 3ئه‌ندام،وڵته‌کانی‌تریش‌هه‌ریه‌که‌و‌یه‌ک‌ئه‌ندامی‌ده‌بێ. ئه‌م‌هه‌موو‌نوێنه‌رانه¾ی‌دانیشتوانی‌دونیایان‌پێک‌ده‌هێنا،بۆیه‌‌ده‌توانین‌بڵێین‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی پاریس‌یه‌که‌م‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌جیهانی‌بوو،به‌‌ره‌چاو‌کردنی‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌چاره‌نوسی‌بڕیاره‌کانی‌ئه‌م کۆنگره‌یه‌‌به‌ده‌ست5وڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌بوو. کاتێک‌ده‌ست‌به‌‌کاره‌کانی‌کۆنگره‌‌کرا،چاره‌نوسی‌وڵته‌‌به‌زیوه‌کان‌و‌ره‌وشی‌وڵته‌‌بێلیه‌نه‌کان وده‌سکه‌وت‌بۆ‌وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کان‌به‌ده‌ست‌سێ‌که‌سه‌وه‌‌بوون: _1کلمه‌نسو. _2لوید‌جۆرج. _3وودرو‌ویلسۆن. ڕاسته‌‌ئیتالیاو‌ژاپۆن‌له‌‌پێنج‌ده‌وڵه‌ته‌‌مه‌زنه‌که‌‌بوون‌به‌ڵم‌ژاپۆن‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌پاریس‌رۆلی که‌می‌هه‌بوو.له‌به‌ر‌گرنگی‌رۆلی‌که‌سایه‌تی‌وده‌وڵه‌تیی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌به‌شداربووان‌به‌‌پێویستی‌ده‌زانین‌له‌م روه‌وه‌‌توێژینه‌وه‌یه‌ک‌بکه‌ین‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌تواناو‌زیره‌کی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌به‌شداربووان‌ئاشنا‌بین،با‌ل ه لوازترین‌که‌سه‌وه‌‌ده‌ست‌پێ‌بکه‌ین:
ڤیتۆریا‌ئۆرلندۆ
ا/ئۆرلندۆ ڤیتۆرا‌ئۆرلندۆ‌له‌‌ناخۆش‌ترین‌بارو‌دۆخی‌ئیتالیا‌پۆستی‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی 35وه‌رگرت‌که‌‌دوای‌کاره‌ساتی )کپۆریتۆ(بوو،توانیی‌تاسه‌رکه‌وتنی‌دوایی‌کاره‌کان‌زۆر‌به‌‌توانایی‌ببات‌به‌ڕێوه.به‌ڵم‌ره‌وشی‌ناوه‌خۆی‌ئیتالیا به‌هۆی‌ناویفاقیی‌نێوان‌پارته‌کان‌ئه‌م‌بوواره‌ی‌پێنه‌ده‌دا‌که‌‌ده‌ستی‌له‌‌هه‌موو‌بڕیاره‌کان‌کراوه‌‌بێ،،دواتر‌ئیتالیا له‌هه‌موو‌وڵتێک‌زیاتر‌که‌وتبووه‌‌ژێر‌باری‌قورسی‌کاره‌ساته‌کان‌چونکه‌‌له‌‌روی‌پیشه‌سازی‌به‌رته‌سک‌بوو وله‌‌روی‌که‌می‌که‌ره‌سته‌ی‌خاویش‌که‌میی‌هه‌بوو،ئه‌مه‌و‌په‌رله‌مانه‌که‌ی‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌دۆزه گرنگه‌کان‌بدات،حکومه‌ت‌ڕوبه‌ڕووی‌هێرش‌و‌ره‌خنه‌ی‌چه‌پڕه‌و‌و‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌بووه‌وه،خۆپیشاندان‌و مانگرتن‌زۆربه‌ی‌ناوچه‌کانی‌وڵتی‌گرته‌وه.تێروانینی‌دوریان‌بۆ‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌وڵته‌که‌یان‌هه‌بوون له‌خۆبایی‌بوونی‌ئیمپڕاتۆری‌ئیتالیاو‌خۆبه‌زل‌زانینه‌کانی‌گه‌لی‌ئیتالی‌له‌‌ئاستی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کاندا‌بوو،ئۆرلندۆ له‌‌ناو‌کۆنگره‌‌ی‌ئاشته‌وایی‌هه‌ستی‌به‌‌لوازی‌هه‌ڵوێسته‌کانی‌خۆی‌ده‌کرد‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ده‌سکه‌وتی‌مه‌زن له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌له‌‌ژێر‌فشاری‌جه‌ماوه‌ری‌و‌سیاسییتوند‌دابوو.
دواتر‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ڤالنی)کلمه‌نسو،ویلسۆن‌و‌لوید‌جۆرج(باش‌نه‌بوو،به‌تایبه‌تی‌له‌گه‌ڵ لیه‌نی‌ئه‌مریکی‌وفه‌ره‌نسی،کلمه‌نسو‌به‌هۆی‌رۆله‌‌لوازه‌که‌ی‌له‌‌جه‌نگ‌رقی‌له‌‌ئیتالیا‌بوو،ویلسۆن مه‌به‌ستی‌نه‌بوو‌مافی‌ته‌واوی‌پێبدا‌ڕاست‌گۆ‌نه‌بوو‌له‌گه‌ڵی،لوید‌جۆرج‌یش‌سۆزێکی‌ئینگلیزیانه‌ی‌بۆ هه‌بوو‌به‌ڵم‌به‌بێ‌گفت‌پێدان،هۆکاری‌ئه‌م‌هه‌ڵوێستانه‌‌سۆزداری‌نه‌بوون‌هه‌موویان‌ده‌ره‌‌نجامی پێداویستیه‌کانی‌ئاسایشی‌فرانساو‌ئینگلیز‌بوون. ئیتالیا‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ببووه‌‌ئیمپڕاتۆر،موسته‌عمه‌ره‌کانی‌دراوسێ‌بوون‌له‌گه‌ڵ موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئینگلیزی‌و‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌باکوری‌ئه‌فریکا‌و‌رۆژهه‌لتی،دواتر‌ئه‌م‌دوای‌دۆڕانه‌کانی ئه‌ڵمانیا‌و‌پادشانشینی‌دووقۆڵی‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌ئه‌وروپا‌بوو‌به‌‌ده‌وڵه‌تی‌مه‌زن‌له‌‌دوای‌فرانسا.به‌م‌پێوه‌ره‌‌بوو به‌‌خاوه‌نی‌تایبه‌تمه‌ندیی‌ستراتیژی‌که‌‌ده‌توانێ‌ده‌ستێکی‌بگاته‌‌ناو‌هه‌موو‌ئه‌وروپا‌و‌ده‌سته‌که‌ی‌تری‌بگاته باکوری‌ئه‌فریکا،به‌‌هه‌موو‌حاڵه‌تێک)ریفییرا(ی‌فه‌ره‌نسی‌درێژ‌بوونه‌وه‌ی‌ئیتالیایه‌‌و‌سقلیه‌ش‌که‌وتۆته سه‌ر‌رێگای‌نێوان‌فرانساو‌شام‌که‌‌به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی‌سایکس_بیکۆ‌له1916به‌ر‌فرانسا‌که‌وتبوو. 35
ئهوسا پادشای ئیتالیا ڤیکتۆر عهمانۆئیل ی سێیهم بوو.
له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌ده‌توانین‌هه‌ڵوێسته‌‌تونده‌که‌ی‌کلمه‌نسۆ‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئۆرلندۆ‌و)سۆنینۆ(ی‌جێگری‌له کۆنگره‌شی‌به‌کینه‌وه‌و‌لێی‌تێبگه‌ین. ناویفاقیه‌کانی‌نێوان‌نوێنه‌رانی‌ئیتالیاو‌سێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌زیادیان‌کردن‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ژێر‌به‌ژێر ئیتالیا‌رێککه‌وتنێکی‌نهێنی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی)ویفاق(ئیمزا‌کا‌که‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌ناڕه‌زایی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مریکی ویلسۆن‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی،هه‌ندێک‌له‌م‌رێککه‌وتنانه‌‌ریزیان‌له‌‌مافی‌نه‌ته‌وه‌کان‌نه‌ده‌گرت.یهکێک له‌و‌رێککه‌وتنانه‌‌ی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی)ویفاق(ئیمزاکرا‌رێگه‌‌دان‌به‌‌فراوان‌بوونی‌وڵتانی)ویفاق(له خاکه‌کانی‌به‌لکان‌بێ‌گوێدانه‌‌ره‌گه‌زی‌دانیشتوانه‌کان‌ده‌دا.بۆیه‌‌له‌لیه‌ن‌ویلسۆن‌و‌کلمه‌نسۆ‌ناڕه‌زایی لێکه‌وته‌وه،ئۆرله‌ندۆ‌وه‌کو‌ده‌ربڕینی‌ناڕه‌زایی‌هۆڵی‌کۆنگره‌ی‌جێهێشت)سۆنینۆ(ی‌له‌‌شوێن‌خۆی‌دانا وه‌کو‌نوینه‌ری‌وڵته‌که‌ی.
کلمه‌نسۆ
ب/کلمه‌نسۆ به‌هێزترین‌و‌زیره‌ک‌ترین‌و‌توند‌ترین‌که‌سی‌چوارمه‌زنه‌که‌‌بوو،ته‌مه‌نی‌له‌‌هه‌شتا‌نزیک‌کردبوو،بێ ئه‌وه‌ی‌به‌رهه‌ڵستکارانی‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌کاری‌تێبکه‌ن‌و‌ماندوی‌که‌ن‌شێوازێکی‌به‌هێزی‌هه‌بوو‌له‌‌مامه‌ڵه کردن،قسه‌زان‌بوو،له‌گه‌ڵ‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کانی‌که‌م‌نیان‌بوو،وره‌ی‌به‌ر‌نه‌ده‌دا‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر ناحه‌زه‌که‌ی‌توند‌و‌رشت‌وبه‌هێزیش‌بووایه‌‌وه‌کو‌ویلسۆنی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مریکی‌یا‌سیاسه‌ت‌مه‌داری پێگه‌یشتوی‌ئه‌وروپا‌لوید‌جۆرج،ئه‌زمونی‌که‌سایه‌تی‌وسیاسیی‌ناوه‌خۆو‌ئه‌وروپی‌و‌جیهانیی‌زۆربوون له‌م‌روه‌وه‌‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌و‌خاوه‌ن‌ئه‌زمون‌بوو،له‌هه‌موو‌دۆخه‌کانی‌وڵت‌وجیهان‌ئه‌زمونی‌هه‌بوون،له 1871_ 1870له‌‌فرانسا‌رسوای‌به‌‌چاوی‌خۆی‌بینی،له‌ده‌ست‌دانی‌ده‌رفه‌ته‌کانی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌له
حه‌فتاکان‌و‌هه‌وڵه‌‌نه‌زۆکه‌کانی‌حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌بۆ‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌ی‌ئه‌م‌قه‌یرانانه‌ی‌هه‌ست‌پێ کردبوو‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌هه‌ڵسایه‌وه‌‌سه‌رپێ‌و‌ئه‌وسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌ڵمانیای‌زه‌به‌لح‌وه‌ستا،دواتر‌وه‌ستانه پاڵه‌وانیه‌که‌ی‌فرانسا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌هێرشه‌‌کتو‌پڕیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌سه‌ره‌تای‌جه‌نگ،دواتر‌ئه‌م‌گه‌له قاره‌مانه‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌داگیر‌کردنی‌خاک‌وئازار‌و‌ئه‌شکه‌نجه‌و‌خه‌بات‌و‌خۆبه‌خت‌کردنه‌کان‌و‌خاپور بوونی‌کشتوکاڵ‌وله‌ناو‌بردنی‌رۆله‌‌مه‌ده‌نی‌وسه‌ربازیه‌کانی،جوامێرانه‌‌دانیان‌به‌‌خۆداگرت‌و‌به‌رگه‌یان گرت. به‌‌چاوێکی‌پڕ‌له‌‌حه‌سره‌ت‌و‌په‌ژاره‌وه‌‌سه‌یری‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌بریتانیای‌ده‌کرد‌که‌‌له‌‌روی‌سامان وسه‌روه‌ت‌چه‌ند‌له‌‌فرانسا‌به‌توانا‌و‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌تره‌‌ئه‌وساش‌له‌‌روداوه‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به قه‌ده‌ر‌فرانسا‌له‌‌روی‌ماڵی‌وگیانی‌زیانی‌پێنه‌گه‌یشت.له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌به‌چاوی‌چاره‌نوس‌وداهاتوه‌وه‌‌سه‌یری ئاسۆی‌فرانسای‌ده‌کرد‌دوو‌مه‌ترسیی‌مه‌زنی‌به‌دی‌ده‌کردن‌هه‌ردوکیشیان‌له‌‌دۆستانیه‌وه‌‌بوون‌ئه‌وانیش: بریتانیا‌و‌ئه‌مه‌ریکا‌بوون،ئه‌مه‌‌ده‌بێ‌مه‌ترسیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌ش‌به‌دور‌نه‌زانێ‌ئه‌گه‌ر‌مه‌رج‌نه‌خاته‌‌سه‌ر جموجۆله‌کانی‌سه‌ر‌سنوری،به‌ڵم‌کلمه‌نسۆ‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌ویلسۆن‌بایه‌خ‌به‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌فرانسا نادات‌و‌لوید‌جۆرج‌یش‌مه‌به‌ستی‌بوو‌هه‌مان‌گه‌مه‌‌لساییه‌‌که‌ی‌بریتانیا‌بکا‌که‌‌بریتیه‌‌له‌وه‌ی‌فرانسا‌ترسی له‌‌ئه‌ڵمانیا‌هه‌بێ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌به‌‌تاکره‌وانه‌‌ده‌ست‌به‌‌سه‌ر‌زۆرترین‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌و ده‌وڵه‌تۆکه‌کانی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌دا‌بگرێ.تا‌بتوانێ‌گه‌مه‌‌به‌‌هه‌موو‌لیه‌نه‌کان‌بکا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سکه‌وتی زیاتر‌بۆ‌خۆیان‌وه‌ده‌ست‌بێنن. کلمه‌نسۆ‌ده‌ستی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌موو‌کێشه‌‌ئه‌وروپیه‌‌دیار‌وشاراوه‌کاندا‌هه‌بوو،له‌‌هه‌موو‌گه‌مه‌‌سیاسیه‌کان‌که سیاسه‌تمه‌دارانی‌به‌ریتانی‌په‌یره‌ویان‌ده‌کرد‌شاره‌زا‌بوو،زانینی‌زمانی‌ئینگلیزیی‌کار‌ئاسانی‌بوو‌بۆ فێربوونی‌ئه‌م‌گه‌مانه،کلمه‌نسۆ‌تاکه‌‌که‌س‌بوو‌له‌‌نێو‌سێ‌سه‌رکرده‌‌مه‌زنه‌که‌‌هه‌رسێ‌زمانی‌ئینگلیزی‌و فه‌ره‌نسی‌و‌ئه‌ڵمانی‌بزانێ.به‌هۆی‌واقیع‌بینی‌یه‌وه‌‌له‌‌فانتازیی‌ویلسۆنی‌بردبووه‌وه‌‌له‌‌سامی‌ئه‌مه‌ریکای که‌م‌کردبووه‌وه،ئه‌م‌بلیمه‌تیه‌ی‌وای‌کرد‌خۆی‌و‌لوید‌جۆرج‌ببنه‌‌وێنه‌‌کێشی‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپا ورۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست‌تا‌دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی. بۆیه‌‌کلمه‌نسۆ‌له‌‌وتووێژ‌و‌مشتو‌مره‌‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ویلسۆن‌ولوید‌جۆرج‌توند‌و‌وشک‌بوو،ئه‌مه‌‌بووه مایه‌ی‌بێ‌ئومێدی‌له‌‌ره‌فتاری‌مرۆڤانه‌‌و‌زاڵ‌بوونی‌بیری‌خۆپه‌رستی‌فه‌ره‌نسی‌به‌سه‌ریاندا. لیه‌نێکی‌که‌سی‌هه‌بوو‌که‌‌کاری‌کردبووه‌‌سه‌ر‌ئاڕاسته‌کردنی‌کۆنگره‌‌به‌ره‌و‌سیاسه‌تێکی‌دیار، )کلمه‌نسو(ده‌یه‌ویست‌به‌‌سه‌رکه‌وتنێکی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌مه‌زنه‌وه‌‌له‌م‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایه‌‌کۆتایی‌به‌‌ژیانی بێنێ.وا‌بیری‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌رای‌گشتی‌بۆ‌دژایه‌تی‌کردنی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌گه‌ڵیه‌تی،ده‌رفه‌تیش‌له‌باره‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی فرانسا‌ببێته‌‌خاوه‌ن‌سنورێکی‌ئارام‌و‌پارێزراو،هیچ‌ده‌وڵه‌تێکی‌ئه‌وروپیش‌شک‌نابا‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌فرانسا
بکا،دیسان‌فرانسا‌ماوه‌یه‌کی‌زۆری‌له‌‌ترس‌و‌دله‌راوکێ‌به‌سه‌ر‌برد‌ئێستاش‌نۆره‌ی‌ئه‌وه‌یه‌‌به‌‌ئارامی‌و دور‌له‌‌ترسی‌سنور‌‌به‌زاندن‌بژی. فرانسا‌داوای‌زۆری‌ده‌کرد‌به‌ڵم‌به‌بێ‌زیاده‌رۆیی،سه‌ره‌کی‌ترینیان‌ئه‌مانه‌‌بوون: _1سار: سنوری‌سار‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌ساڵه‌کانی،1814/1815ئه‌م‌داخوازیه‌ی‌فرانسا‌بووه‌‌مایه‌ی‌مشتومڕ‌له‌‌نێوان کلمه‌نسۆ‌و‌لوید‌جۆرج،لوید‌جۆرج‌فرانسای‌ئاگادار‌کرده‌وه‌‌که‌‌کێشه‌یه‌کی‌تری‌وه‌ک‌ئه‌لزاس‌ولۆرین دروست‌نه‌کات،له‌‌لیه‌کی‌تریش‌ئه‌مه‌ریکا‌ئه‌مه‌ی‌به‌‌زیاده‌رۆیی‌له‌‌چوارچیوه‌ی14بنه‌ماکه‌ی‌ویلسۆن دایه‌‌قه‌له‌م36بووگوێره‌ی‌بڕواکان‌سنوری‌سار‌ده‌بێ‌بکه‌وێته‌‌ناو‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا. _2سه‌رپه‌رشتی‌کردنی‌که‌ناری‌چه‌پی‌روباری‌راین: مه‌به‌ستی‌فرانسا‌له‌م‌داوایه‌ی،دروست‌کردنی‌ناوچه‌یه‌کی‌دابڕاندنی‌سنوره‌کانی‌فرانسا‌بوو‌له‌گه‌ڵ ئهڵمانیا،ئه‌گه‌ر‌نه‌یکاته‌‌ناوچه‌یه‌کی‌چه‌ک‌داماڵراو،به‌‌سه‌رپه‌رشتی‌کردنی‌ئه‌م‌ناوچه‌یه‌‌ئه‌ڵمانیای‌لێ داده‌برێ،به‌م‌دابرانه‌ش‌ئه‌ڵمانیا‌زۆر‌له‌‌چاوکه‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌له‌ده‌ست‌ده‌دا‌که‌‌به‌هۆی‌جه‌نگه‌وه‌‌که‌میان‌تێ که‌وتبوو. _3موسته‌عمه‌ره‌کان: داوای‌پانتاییه‌کی‌زۆری‌له‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌وده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ده‌کرد،له‌‌رێککه‌وتننامه‌ی سایکس‌بیکۆ‌دابه‌ش‌کردنی‌موسته‌عمه‌ره‌کان‌دیار‌کرابوو‌عێراق‌وشام‌له‌‌نێوان‌فرانسا‌وبریتانیا‌دابه‌ش کرا،به‌ڵم‌بریتانیا‌سستیی‌ده‌نواند‌به‌‌بیانوی‌ئه‌وه‌ی‌سه‌ربازه‌کانی‌به‌ته‌نیایی‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌ئه‌و‌ناوچانه‌دا گرتوه‌‌به‌ڵم‌دواتر‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌سازشێکیان‌له‌سه‌ر‌کرد. له‌م‌کارانه‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌که‌دانو‌ستانه‌کان‌له‌‌نێوان‌کلمه‌نسۆ‌وهاورێکه‌ی‌لوید‌جۆرج‌چه‌ند‌توند‌و ئالۆز‌بوون،هه‌روه‌ها‌له‌گه‌ڵ‌ویلسۆن‌ی‌خه‌یالخواز‌دا.
ج/لويد‌جۆرج سیاسه‌ت‌مه‌دارێکی‌دروه‌شاوه‌‌بوو،به‌هۆی‌ئه‌زمونی‌له‌‌کاری‌پارێزه‌ری‌ببووه‌‌پادشای‌ده‌مه‌قار ومشتومڕانێ،له‌‌گفتو‌گۆکانی‌سیاسیانه‌یدا‌سه‌رکه‌وتو‌بوو‌شاره‌زایی‌له‌‌دانیشتنه‌کانی‌په‌رله‌مان‌و‌کاری وه‌زیری‌و‌سه‌ره‌ده‌ریی‌له‌‌کاروباره‌کانی‌ناوه‌خۆ‌وایان‌لێ‌کردبوو‌بلیمه‌تانه‌‌له‌‌هه‌موو‌کاره‌کانی سه‌رکه‌وتوبێ.
36
بنهما کانی چارهسهری کێشه نهتهوایهتیهکان
لویدجورج
لوید‌جۆرج‌وه‌کو‌که‌سێکی‌سیاسی‌له‌‌سه‌ر‌یه‌ک‌نه‌ده‌ژیا،وه‌کو‌کلمه‌نسۆ‌که‌‌به‌درێژایی‌ژیانی‌به‌زمان دژی‌به‌رهه‌ڵست‌کاره‌کانی‌بوو. به‌ڵم‌لوید‌جۆرج‌هه‌ردو‌سه‌ری‌له‌یه‌ک‌جیا‌ی‌به‌کارهێنا‌بوو:هه‌م‌کاری‌لیه‌نگری‌و‌هه‌م‌‌کاری‌رکابه‌ری. حکومه‌ته‌که‌شی‌پادشایی‌و‌سه‌قامگیر‌بوو،به‌ڵم‌فرانسا‌کۆماری‌و‌نا‌سه‌قامگیر‌بوو،بریتانیا‌ئارام‌وده‌مار سارد‌بوو‌به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌‌یه‌که‌م‌سه‌رکه‌وتنی‌نه‌بوو‌به‌ده‌ست‌بێنێ‌ئه‌وه‌تا‌له‌‌ئوتریخت 1713وپه‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌پاریس1763وکۆنگرهیڤیهننا1815و‌ئاشته‌وایی‌پاریس‌له 1856هه‌موویان‌بۆ‌بریتانیا‌سه‌رکه‌وتن‌بوون‌به‌ڵم‌فرانسا‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌ی‌وه‌کو‌شکاندنی‌کۆته‌کان‌بوون که‌‌له‌‌سه‌ده‌کانی‌رابردوه‌وه‌‌نه‌ک‌له1870/1871ته‌نها‌به‌ڵکو‌له‌‌کۆنه‌وه‌‌کۆت‌کرابوو. بنه‌ماکانی‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌هاندانی‌پادشاوه‌‌سه‌رچاوه‌یان‌گرتبوو،ئه‌م‌ئه‌وه‌ی‌ده‌زانی‌که‌‌گه‌ل‌زیاتری‌مه‌به‌سته به‌ڵم‌هه‌ندێک‌پێویستیی‌سیاسی‌هه‌بوون‌نه‌ده‌کرا‌به‌دوای‌داخوازیه‌کانی‌گه‌ل‌بکه‌وێ،له‌هه‌مان‌کاتدا ده‌بووایه‌‌ئه‌م‌گه‌له‌ش‌رازی‌بکا‌که‌‌متمانه‌یان‌پێی‌داوه،ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌ئه‌وسا‌سه‌ری‌هه‌ڵداو‌به‌دیار که‌وت‌کاتێک‌ویستیان‌نینۆکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بتاشن،لوید‌جۆرج‌مه‌به‌ستی‌بوو‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌کو‌هێزێک‌بمێنێته‌وه بۆ‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌فرانسا،دواتر‌ده‌بێ‌ته‌خمیناته‌کانی‌قه‌ره‌بوو‌به‌‌زیاده‌وه‌‌دیار‌نه‌کرێت.لێره‌‌لوید‌جۆرج ڕوبه‌ڕووی‌فشاری‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌به‌ریتانی‌وره‌خنه‌ی‌کلمه‌نسۆ‌بووه‌وه،به‌تایبه‌ت‌له‌و‌خاله‌ی‌که‌‌لوید جۆرج‌داوای‌کرد‌ته‌نها‌ئه‌ڵمانیا‌چه‌ک‌نه‌کرێ،به‌ڵکو‌ئه‌م‌بڕیاره‌‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌لیه‌ک‌جێبه‌جێ‌بکرێ ئه‌گه‌ر‌ئاشتیان‌مه‌به‌سته. داواکاریه‌کانی‌بریتانیا‌جه‌ختیان‌له‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئه‌وروپا‌ده‌کرده‌وه. بۆ‌نه‌خشه‌کانی‌ئه‌وروپا‌له‌‌ڕاستیدا‌لوید‌جۆرج‌خۆی‌نه‌خشه‌‌ساز‌و‌به‌رپڕس‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌کلمه‌نسۆ. تاراده‌یه‌کیش‌ویلسۆن،له‌سه‌ر‌ئه‌و‌نه‌خشه‌یه‌ی‌ساڵه‌کانی1920 _ 1919رێککه‌وتن‌که‌‌دواتر‌هه‌ر‌ئه‌و نه‌خشه‌بوو‌بووه‌‌هۆی‌هه‌ڵگیرساندنی‌جه‌نگی‌جیهانی‌ده‌وم.
ودرو‌ویلسۆن
د/ويلسۆن زۆربه‌ی‌هه‌ره‌‌زۆری‌مێژوو‌نوسان‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌به‌‌پیاوی‌فانتازیی‌ناوده‌به‌ن،چوارده بنه‌ماکانی‌وایان‌لێکرد‌ئه‌م‌نازناوه‌ی‌لێ‌بنرێ،به‌ڵم‌خه‌یالخوازیی‌ئاراسته‌ی‌ئه‌وروپا‌بوو،سیاسه‌ته‌کان‌له ئه‌مه‌ریکای‌باکور‌وڵتینی‌به‌وه‌‌تاوانبار‌ده‌کرا‌که)سیاسه‌تی‌دۆلره(،ئه‌مه‌ش‌سیاسه‌تێکی‌رواله‌تیه‌‌که ئامانجی‌ئه‌وه‌یه‌‌حکومه‌ت‌ی‌واشنتۆن‌له‌‌وڵته‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌لتینی‌ئابووری‌له‌‌پێشینیه‌کانیه‌تی.له‌نێوان ئه‌م‌خه‌یالخواز‌و‌رواله‌تیه‌یدا‌نیلسۆن‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌کلمه‌نسۆ‌ی‌توندڕه‌و‌له‌‌بوواری‌رواله‌تی‌ولویدجۆرج‌ی نیان،پارسه‌نگی‌له‌ده‌ست‌دا. ویلسۆن‌به‌‌گوفتار‌خوێندنه‌وه‌‌به‌ناوبانگ‌بوو،به‌ڵم‌له‌‌کاتی‌دانانی‌وشه‌‌له‌‌ده‌قی‌په‌یماننامه‌کان‌له‌‌روی یاساییه‌وه‌‌ورد‌نه‌بوو،ئه‌مه‌‌نیشانه‌ی‌ئه‌وه‌بوو‌جه‌ختی‌له‌سه‌ر‌بنه‌ماکان‌ده‌کرده‌وه‌‌نه‌ک‌له‌سه‌ر‌کێشه‌کانی رواله‌تی.دوربینیی‌له‌‌کاروباری‌جیهانی‌پایه‌یه‌کی‌سیاسیی‌جیهانی‌دره‌وشاوه‌ی‌پێ‌به‌خشی‌بوو،به‌تایبه‌ت کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان)عصبهالمم(ئه‌مه‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌پسپۆریی‌له‌‌زانسته‌‌سیاسیه‌کانه‌وه‌‌هات‌هه‌روه‌ها چونکه‌‌سیاسه‌تمه‌داری‌ئه‌مریکی‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌چاو‌له‌‌کێشه‌‌جیهانیه‌کان‌ده‌که‌نه‌وه،به‌‌شێوه‌یه‌کی تایبه‌تیش‌کێشه‌‌ئه‌وروپیه‌کان،له‌و‌میانه‌وه‌‌باشتر‌ده‌توانن‌کێشه‌‌خۆجێی‌و‌ناوخۆ‌کان‌ببینن،لێره‌‌چوارده بنه‌ماکان‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌کێشه‌ئه‌لۆزه‌کانی‌ئه‌روپا،که‌وتنه‌‌هه‌ژان،چونکه‌‌ئه‌و‌به‌رپرسیار‌بوو‌به‌رامبه‌ر‌به مافه‌‌پێشێلکراوه‌کانی‌نه‌ته‌وه‌کان‌و‌بنه‌ماکانی‌مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین،هه‌ر‌خۆشی‌به‌رپرسیا‌ره‌‌له‌و خیانه‌ته‌ی‌به‌رامبه‌ر‌به‌و‌نه‌ته‌وانه‌‌کرا‌له‌‌ده‌ست‌هه‌ڵگرتن‌و‌راده‌ست‌کردنیان‌به‌‌دوو‌زه‌به‌لحه سه‌رکه‌وتوه‌که. ویلسۆن‌نوێنه‌ری‌وڵتێکی‌دیموکراتیی‌په‌رله‌مانی‌بوو،هه‌ر‌کاته‌ی‌حزبه‌که‌ی‌له‌‌هه‌ڵبژاردن‌ده‌ر‌نه‌چی‌ئه‌م پۆسته‌که‌ی‌له‌ده‌ست‌ده‌دا،هه‌ر‌واش‌بوو‌هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1918پارتی‌کۆماری‌زۆرینه‌ی‌له کۆنگرێس‌وه‌ده‌ست‌هێنا،به‌م‌ئه‌نجامه،پۆسته‌که‌ی‌ویلسۆن‌ناسک‌بوو،هه‌ریه‌ک‌له)لوید‌جۆرج
وکلمه‌نسۆ(زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مان‌پشتیوانیان‌لێ‌ده‌کردن‌سه‌ره‌ڕای‌زۆرینه‌ی‌رای‌گشتیش. هه‌ندێک‌مێژوونوس‌وا‌لێکده‌ده‌نه‌وه‌‌که‌‌ویلسۆن‌زیاده‌ی‌به‌‌گرنگیی‌بیرۆکه‌ی‌تایبه‌ت‌به‌‌کۆمه‌ڵه‌ی نهتهوهکان)عصبهالمم(ناوه،لی‌دۆسته‌کانی‌هه‌وڵی‌زۆری‌بۆداوه‌و‌پڕ‌بایه‌خی‌کردوه‌‌بۆئه‌وه‌ی قه‌ره‌بووی‌دۆڕاندنه‌کانی‌کۆنگرێس‌بکاته‌وه‌‌کاتێکیش‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌ئه‌مه‌ریکا‌خۆی‌وه‌کو‌فریشته‌ی‌ئاشتی وئارامی‌نیشان‌بدات‌هه‌وڵه‌کانی‌له‌‌پێناو‌دابین‌کردنی‌ئاسایش‌بۆ‌ناوچه‌کان‌پڕ‌به‌ها‌نیشان‌بدات. ئه‌و‌کێشانه‌ی‌بڕیاربوون‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌بیان‌بینێ‌زۆر‌بوون،ئالۆز‌ترین‌کێشه،نه‌خشه‌‌نوێکه‌ی ئه‌وروپا‌بوو‌که‌‌مشتو‌مرێکی‌زۆر‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌پارچه‌‌زه‌وی‌وئه‌وی‌تر‌دروست‌ده‌کرد،بۆیه‌‌چه‌ند لیژنه‌یه‌ک‌بۆ‌لێکۆلینه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌کێشانه‌‌پێک‌هێنران،ڕاستیه‌که‌ی‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌میانه‌ی‌به‌رێچونی کۆنگره‌که‌‌رون‌بۆوه‌‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌ته‌نها‌سێ‌سه‌رکرده‌‌مه‌زنه‌که‌‌خاوه‌نی‌وشه‌ی‌یه‌که‌م‌ودوایی‌بوون‌له داڕشتنه‌وه‌ی‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌ورپای‌نوێ،به‌‌له‌به‌رچاو‌گرتنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌وڵته‌کانیان،ئه‌مه‌یان‌بۆ چوه‌سه‌ر‌به‌‌کۆمه‌ڵێک‌په‌یماننامه‌ی‌سه‌پێندراو‌به‌سه‌ر‌وڵته‌‌دۆراوه‌کان،ئه‌م‌په‌یماننامانه‌ش‌بریتین‌له: _1په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا)28حوزهیرانی.(1919 _2په‌یماننامه‌ی‌سان‌گرمان‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مسا. _3په‌یماننامه‌ی‌تریانۆن‌له‌گه‌ڵ‌هه‌نگاریا. _4په‌یماننامه‌ی‌نایی‌له‌گه‌ڵ‌بولگاریا. _5په‌یماننامه‌ی‌سیڤه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌تورکیا‌به‌ڵم‌دواتر‌به‌‌په‌یماننامه‌ی‌لۆزان‌هه‌مووار‌کرا. یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌پرسه‌کانی‌په‌یوه‌ست‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌گرنگتر‌بوون،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌‌هه‌ندێک‌له‌‌کێشه‌کان کاتێکی‌که‌میان‌ده‌ویست‌وچاره‌‌ده‌بوون. فرانسا‌ئه‌لزاس‌ولۆرینی‌وه‌رگرته‌وه،مافی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌کانزاکانی‌خه‌لوز‌له‌‌سار‌بۆ‌ماوه‌ی15 ساڵ‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌له‌و‌ماوه‌یه‌دا‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان)عصبهالمم(ئه‌م‌ناوچه‌یه‌‌ده‌گێرێ‌به‌مه‌رجێ چاره‌نوسی‌به‌‌رافراندۆمێک‌له1935دیاری‌بکرێت. بۆ‌حه‌زه‌کانی‌فرانسا‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ده‌سه‌ڵت‌گرتنه‌ده‌ست‌له‌‌که‌ناری‌چه‌پی‌روباری‌راین،پاساوه‌‌ئه‌منیه‌کان وایان‌نیشان‌دا‌که‌‌کلمه‌نسۆ‌بۆ‌ئه‌م‌داوایه‌‌پێ‌داده‌گرێ،به‌ڵم‌لوید‌جۆرج‌و‌ویلسۆن‌ئه‌م‌داوایه‌یان‌ره‌ت کرده‌وه‌‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ‌به‌‌قولیی50کم‌ئه‌م‌ناوچه‌یان‌له‌‌چه‌ک‌داماڵی،کلمه‌نسۆ‌ئه‌مه‌ی‌قه‌بوول‌نه‌بوو‌تا ئه‌و‌کاته‌ی‌ویلسۆن‌و‌لوید‌جۆرج‌په‌یمانی‌ئه‌وه‌یان‌پێدا‌له‌‌حاڵه‌تی‌رودانی‌به‌یه‌کدادان‌یارمه‌تیه‌کانی‌ئه‌نگلۆ _ئه‌مریکیی‌هاوبه‌شی‌پێ‌ده‌گا،به‌ڵم‌گۆڕانه‌کان‌هه‌ر‌زو‌ئه‌م‌په‌یمانه‌یان‌له‌‌ناوبرد،سه‌ناتۆی‌ئه‌مریکی په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌وایی‌ئیمزا‌نه‌کرد‌دواتر‌حکومه‌تی‌ئه‌مه‌ریکا‌به‌رامبه‌ر‌به‌م‌په‌یمانه‌‌به‌رپرسیار‌نه‌ما، ئه‌وه‌بوو‌ئیتر‌بریتانیاش‌رایگه‌یاند‌که‌‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ویلسۆن‌پابه‌ندی‌په‌یمانه‌کانی‌که‌‌به‌‌کلمه‌نسۆ‌دابوون
پابه‌ند‌نیه‌‌بۆ‌یه‌‌ئێمه‌ش‌چاو‌له‌‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌که‌ین‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌هه‌لده‌وه‌شێنینه‌وه،وا‌به‌دی‌ده‌کرا‌که کلویان‌خسته‌‌سه‌ری‌فرانسا‌بۆیه‌‌ئه‌میش‌بیری‌له‌‌گۆڕینی‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌خۆی‌کرده‌وه. سنوره‌کانی‌نێوان‌دانیمارک‌وئه‌ڵمانیا‌له‌‌شلزوینگ‌بڕیار‌درا‌ریفراندۆمێک‌بۆ‌دیاری‌کردنی‌چاره‌نوسی ئه‌م‌ناوچه‌یه‌‌ئه‌نجام‌بدرێت.،له‌‌ئه‌نجامی‌ریفراندۆمه‌که‌‌ته‌نها‌به‌شه‌‌باکوریه‌که‌‌ده‌نگیان‌بۆ‌دانیمارک‌دا ئه‌وه‌که‌ی‌تر‌له‌‌گه‌ل‌ئه‌ڵمانیا‌مایه‌وه. ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌به‌لژیک‌ئه‌مانه‌ی‌له‌ده‌ست‌دان: _1ئه‌وپین. _2ماڵمێدی. پۆله‌نداش‌پانتاییه‌کی‌زۆری‌له‌‌خاکه‌به‌‌پیته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌ده‌ست‌هێنا،به‌م‌شێوه‌یه‌ی‌خواره‌وه: _1رێره‌وه‌کانی‌پۆله‌ندی‌که‌له‌‌به‌لتیک‌کۆتایی‌دێت‌له‌‌شاری‌دانزیج‌ی‌ئه‌ڵمانی‌و‌بوو‌به‌‌‌به‌نده‌رێکی‌ئازاد، کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان)عصبهالمم(به‌ڕێوه‌ی‌ده‌برد،به‌م‌شێوه‌یه‌‌پۆله‌ندا‌بۆخۆی‌ده‌روازه‌یه‌کی‌له‌‌به‌لتیک وه‌ده‌ست‌هێنا،به‌ڵم‌له‌‌پێناو‌ئه‌مه‌‌زیانی‌زۆری‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌یاند،ئه‌م‌رێره‌وه‌‌ئه‌ڵمانیای‌کرده‌‌دوو‌به‌ش: بڕوسیای‌رۆژهه‌لت‌وئه‌ڵمانیا. دواتر‌شاری‌دانزیج‌له‌‌روی‌مێژوو‌وئابووری‌وگه‌له‌ری‌شارێکی‌ئه‌ڵمانی‌بوو،جیاکردنه‌وه‌ی‌له‌ئه‌ڵمانیا له‌گه‌ڵ‌بنه‌ماکانی‌مافی‌نه‌ته‌وه‌کان‌دژ‌وناویفاقه.هه‌روه‌ها‌بڕیاردارریفراندۆم‌‌له‌‌سیلیزیای‌باکور)باشوری سیلیزیا(له‌‌پۆلۆنیا‌ئه‌نجام‌بدرێت،به‌‌کانزاکانه‌وه،به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌سێ‌یه‌کی‌سیلیزیای‌له‌ژێرده‌ستی‌خۆی هێشته‌وه. به‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌هه‌موو‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌پۆلۆنیا‌له‌سه‌ر‌حسابی‌ئه‌ڵمانیا‌بوون‌و‌زیانی‌زۆریان پێگه‌یاندبوو،هه‌ڵه‌‌ناکه‌ین‌ئه‌گه‌ر‌بڵێین‌رودانی‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌م‌هۆکاره‌‌ڕاسته‌وخۆکه‌ی‌کێشه‌کانی نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌وپۆلۆنیا‌بوون. چیکوسلۆڤاکیا_وڵته‌‌نوێکه_ناوچه‌یه‌کی‌بچوکی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌لێ‌وه‌ده‌ست‌که‌وت‌له‌‌نزیک)ترۆپاو(. به‌نده‌ری)مه‌میل(_دانیشتوانی‌ئه‌ڵمانی‌بوون_لتوانیا‌داوای‌ده‌کرد،ئه‌وه‌نده‌‌له‌سه‌ر‌داواکردنی‌رشت بوون‌تا‌له1923ئۆقره‌یان‌نه‌ما‌له‌‌رێگه‌ی‌چه‌کداریه‌وه‌‌داگیریان‌کرد،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کێشه‌که‌‌مه‌زن‌وبڵو نه‌بێته‌وه‌‌هاوپه‌یمانان‌بڕیاریان‌دا‌سیسته‌میکی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ)مه‌میل(پیاده‌‌که‌ن،یه‌کێک‌بوو‌له‌‌سیسته‌مه هه‌ره‌‌ئالۆزه‌کانی‌دونیا‌له‌‌هه‌ندێک‌شاری‌دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌به‌ده‌ر‌که‌وت.ئهوهی په‌یوه‌ندیی‌به‌‌موسته‌عمه‌ره‌کانیشه‌وه‌‌بوو،ئه‌ڵمانیایان‌لێ‌بێبه‌ش‌کرد.فرانساو‌بریتانیا‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا دابه‌شیان‌کرد‌هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌به‌لژیک‌ویه‌کیه‌تی‌باشوری‌ئه‌فریکا‌وئوسترالیا‌ونیوزله‌نداو‌ژاپۆن‌له‌م‌دابه‌شیه شتێکیان‌به‌ر‌که‌وت‌به‌م‌شێوه‌یه‌ی‌خواره‌وه:
_1فرانسا‌وبریتانیا‌کامیرۆنیان‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌دابه‌ش‌کرد. _2بریتانیا‌مافی‌نوێنه‌رایه‌تی)انتداب(ی‌له‌‌تنجانیقا‌وتوجلند‌پێدرا. _3یه‌کیه‌تی‌باشوری‌ئه‌فریکا‌نوێنه‌رایه‌تیی)انتداب(باشوری‌رۆژئاوای‌ئه‌فریکا‌بکات. _4ژاپۆن‌دورگه‌کانی‌زه‌ریای‌ئارام‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌ڵمانیان‌وه‌کو‌دورگه‌ی‌مارشال‌وکارۆلیناو ماریان،وه‌ده‌ست‌هێنا،ناوچه‌کانی‌ئه‌ڵمانیش‌له‌‌چین‌بۆ‌مایه‌وه)کیاو_چاو‌له‌‌نیمچه‌‌دورگه‌ی‌شانتوۆنگ(. _5هه‌ندێک‌ناوچه‌ی‌گرنگ‌بۆ‌ئوسترالیا‌مانه‌وه‌‌وه‌کو‌ناوچه‌ی‌گینیای‌نوێ‌به‌‌دورگه‌کانیه‌وه، نیوزیله‌نداش‌بووه‌‌نوێنه‌ری)انتداب(دورگه‌ی‌ساموا. _6هه‌موو‌نایابه‌کان)امتیازات(له‌‌ئه‌ڵمانیا‌سه‌ندرانه‌وه‌‌که‌‌له‌‌رۆژئاواو‌چین وسیام‌وئه‌فریکای‌ناوه‌ڕاست‌پێی‌درابوو. _7که‌ندری)که‌نال(ی‌کییل‌چه‌کی‌لێ‌هه‌لماڵرێ‌و‌بڕیاری‌بێلیه‌نیی‌بدرێت. گه‌ره‌نتیی‌ڕاسته‌قینه‌‌بۆ‌وڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌مه‌رجانه‌‌جێبه‌جێ‌بکرێن‌تا‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر‌شه‌نگ‌وهێزه‌کانی‌جارانی‌بۆ‌تۆله‌‌وه‌رگرتنه‌وه‌ده‌بێ‌له‌ڕووی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌لواز‌بێ‌وئه‌م‌خالنه‌شیان به‌سه‌ردا‌بسه‌پێندرێ: _1نابێ‌ژماره‌ی‌سوپاکانی‌ئه‌ڵمانیا‌له100هه‌زار‌سه‌رباز‌ره‌تکا‌سیسته‌می‌سه‌ربازیشی‌ده‌بێ‌به به‌خۆبه‌خشین‌بێ‌نه‌ک‌به‌‌زۆر. _2نابێ‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌تانک‌وفرۆکه‌‌به‌کاربێنن. _3راده‌ست‌کردنی‌که‌شتیگه‌لیی،له‌‌داهاتوشدا‌نابێ‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌بارهه‌لگری10هه‌زار‌تۆن ره‌تکا‌له‌گه‌ڵ‌ژماره‌یه‌کی‌دیاری‌پارچه‌ی‌بچوکی‌ده‌ریاوانی. _4له‌ناوبردنی‌بنکه‌ی‌ده‌ریاوانی‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌تلیگۆلند 37به‌م‌شێوه‌یه‌‌بریتانیا‌له‌وه‌‌دڵنیابوو‌که‌له‌‌داهاتو هێزی‌ده‌ریاوانیی‌ئه‌ڵمانی‌دروست‌نابێته‌وه. قه‌ره‌بووی‌ئه‌و‌زیانه‌‌کانی‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان‌له‌‌کاول‌بوون‌و‌خه‌راپکاریه‌کان‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیادا‌سه‌پێندرا له‌گه‌ڵ‌لۆمه‌یی‌وتۆمه‌ته‌کانیشی‌له‌سه‌ر‌بوونه‌‌ماڵ.تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م‌قه‌رزانه‌‌ده‌داته‌وه‌‌خاکه‌کانی راین‌داگیر‌ده‌کرێن. کێشه‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کان‌له‌‌ئالۆزترین‌کێشه‌کانی‌نێوان‌هه‌رسێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌که‌‌بوون،فرانسا‌داوای‌زێده‌یی ههبوون،به‌ریتانیش_سه‌ره‌ڕای‌مامن‌اوه‌ندیی‌لوید‌جۆرج_ئه‌ویش‌داوای‌قه‌ره‌بووێکی‌زۆری‌ده‌کرد، ویلسۆن‌ئه‌م‌قه‌ره‌بووه‌ی‌زیانیانه‌کانی‌مه‌ده‌نی‌وسه‌ربازی‌پێ‌زۆر‌بوو،پێویست‌به‌و‌زیاده‌ییه‌‌ناکات.ئهو کاته‌‌ده‌نگ‌و‌هه‌را‌به‌رز‌بوونه‌وه‌‌کاتێک‌پسپۆره‌‌ئابووریه‌کان‌راپۆرتێکیان‌خسته‌‌به‌رده‌م‌ئه‌ڵمانیا‌تیایدا 37
له ههشتاکانی سهدهی رابردو تلیگۆلندی له بریتانیا وهرگرتبوو له بهرامبهر ناوچهی ویتتۆ له رۆژههلتی ئهفریکا
زیانه‌کانیان‌به24هه‌زار‌ملیۆن‌جونه‌ی‌ئسترلینی‌خه‌ملند،به‌ڵم‌پسپۆری‌ئابووریی‌به‌ریتانی)کینز( سه‌رمایه‌‌ئابووریه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیای‌به2هه‌زار‌ملیۆن‌خه‌ملند. لوید‌و‌ویلسۆن‌به‌‌چاکیان‌زانی‌مه‌سه‌له‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کان‌له‌‌ناو‌کێشه‌و‌رای‌گشتیی‌توندڕه‌وی‌فرانسا وبریتانیا‌وه‌ده‌ر‌نێن،ئه‌م‌کێشه‌یان‌ئاراسته‌ی‌لێژنه‌یه‌کی‌تایبه‌تی‌کرد،رای‌گشتی‌واله‌‌مه‌به‌ستی‌لیژنه گه‌یشتبوون‌که‌‌بۆ‌زیاد‌کردنی‌قه‌ره‌بووه‌کانه،به‌ڵم‌له‌‌ڕاستیدا‌بۆ‌مه‌به‌سته‌که‌ی‌لوید‌جۆرج‌و‌ویلسۆن‌بوو که‌‌پێیان‌زۆربوو‌مه‌به‌ستیان‌که‌م‌کردنه‌وه‌‌بوو.به‌هه‌ر‌حاڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌شێکی‌زۆر‌له‌‌تواناکانی‌سه‌ربازی و‌مرۆیی‌وتوانا‌ئابووریه‌کانی‌له‌‌کانزاکانی‌خه‌لوز‌وئاسن‌له‌ده‌ست‌دا‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌مه‌‌ده‌یه‌کی‌دانیشتوانیشی له‌ده‌ست‌چو،پاره‌یه‌کی‌زۆریش‌بووه‌‌قه‌رزاری‌وڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌که‌‌خۆشی‌نه‌یده‌زانی‌که‌ی‌له‌‌بنی ده‌رده‌چێ‌ژماره‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌ژماره‌ی‌خه‌یالی‌بوون. داخوازیه‌کانی‌سه‌ربه‌خۆیی‌نه‌ته‌وه‌کان‌هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریای‌ده‌گه‌یاند،یهکهم دیارده‌‌جیابوونه‌وه‌ی‌هه‌نگاریا‌بوو‌له‌‌نه‌مسا،دواتر‌شۆڕشی‌نه‌ته‌وه‌کان‌هه‌ریه‌که‌ی‌به‌‌جیا‌ئه‌وه‌بوو یۆگسلفیا‌هاته‌‌به‌رچاو‌که‌‌جوگرافیاکه‌ی‌پێک‌هاتبوو‌له‌‌سرب‌و‌بۆسنه‌‌و‌هرسک‌و‌دلماش‌و‌مۆنت‌نیگرۆ )چیای‌ره‌ش(و‌کرواتیا‌تا‌سه‌روی‌روباری‌ساف‌ودراف،وه‌کو‌ره‌گه‌زیش‌پێک‌هاتبوو‌له‌‌سێ‌ره‌گه‌زی نه‌ته‌وایه‌تی:سرب‌و‌کروات‌وسلڤی.یه‌که‌میان‌ئه‌رسه‌دۆکس‌و‌دوانه‌که‌ی‌تر‌کاسۆلیک‌بوون. دواتر‌چیکوسلۆڤاکیا‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌دانیشتوانی13ملیۆن‌که‌سه‌‌له‌‌ره‌گه‌زی‌بۆهیماو‌ئیمزاافیما‌و‌سیلیزیای نه‌مسایی‌و‌به‌شێک‌له‌‌نه‌مسای‌باشور،به‌ڵم‌ده‌وڵه‌تێکی‌هاو‌ره‌گه‌ز‌ویه‌کگرتو‌نه‌بوو،له‌‌چه‌ند‌که‌مه نه‌ته‌وایه‌تیه‌ک‌پێکهاتبوو‌به‌م‌شێوه‌یه: 3ملیۆن‌که‌سیان‌به‌‌ئه‌ڵمانی‌ده‌دوان‌به‌‌تایبه‌ت‌سودێتی‌ئه‌ڵمانی700،000که‌سیان‌هه‌نگاریای‌بوون. سه‌ره‌ڕای‌سه‌دان‌هه‌زار‌له‌‌پۆلۆنی‌و‌رۆتینی. رۆمانیا‌له‌سه‌ر‌حسابی‌هه‌نگاریاو‌روسیا‌ونه‌مسای‌دراوسێی‌فراوان‌بوو،ترانسافیای‌له‌‌هه‌نگاریا‌داگیر کرد‌وبسارابیای‌له‌‌روسیا‌داگیر‌کردو‌بۆکۆ‌ڤیناشی‌له‌‌نه‌مسا‌داگیر‌کرد.دواتر‌نه‌مسا‌ده‌ستی‌له‌‌تریستا وئیستریا‌وتیرۆل‌و‌رێره‌وی‌برنۆی‌ستراتیجی‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌ئیتالیا،به‌‌ئه‌ڵمانه‌کانیشه‌وه‌‌که‌‌له‌‌ئه‌دیجی‌سه‌رو جێنیش‌بوون،ئیتالیاش‌داوای‌به‌نده‌ری)فه‌یومی(ی‌ده‌کرد‌که)دانۆنزیو(شاعێری‌ئیتالی‌به‌زۆر‌داگیری‌کرد دواتر‌له‌گه‌ڵ‌یوگسلڤیا‌یه‌کلیی‌کرایه‌وه. به‌م‌شێوه‌یه‌‌نه‌مسا‌بوو‌به‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌بچوکی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت،بکه‌‌روبه‌رێکی‌زۆری‌له‌ده‌ست‌دا‌بۆ ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌چاوی‌له‌وه‌‌نه‌بێ‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیای‌یه‌ک‌خا،ئه‌و‌پانتاییه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مسا‌له‌‌ژێر ده‌ستی‌دابوو‌له‌‌په‌یماننامه‌ی)سان‌جرمان(به‌‌رێژه‌یه‌کی‌زۆر‌به‌رته‌سک‌بووه‌وه. زیانه‌کانی‌هه‌نگاریایش‌به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی‌تریانۆ‌که‌متر‌بوون‌له‌‌هی‌نه‌مسا،ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌نه‌مساش هاوبه‌ش‌بن‌ئه‌وا‌هیچ‌ده‌روازه‌یه‌کیان‌بۆ‌له‌سه‌ر‌ده‌ریا‌نه‌مایه‌وه.تاقه‌‌ده‌وڵه‌تی‌به‌زیو‌که‌‌هیچ‌له‌‌خاکه‌کانی
له‌ده‌ست‌نه‌دابن‌بولگاریا‌بوو،گه‌ڕاندیانه‌وه‌‌بۆ‌سنوره‌کانی‌له،1914گوایه‌‌له‌‌شه‌ڕی‌به‌لکانی‌دووه‌م‌له 1913خاکی‌زۆری‌له‌ده‌ست‌دابوو،مه‌زنترین‌زیانی‌ئه‌وسای‌که‌‌لێی‌که‌وتن‌له‌ده‌ست‌دانی‌تراقیای‌رۆژئاوا بوو‌بۆ‌یۆنان،په‌یماننامه‌ی‌نایی‌ئه‌م‌یه‌کلکردنه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌بولگاریا‌له27نۆڤهمبهری1919په‌سند‌کرد. سه‌باره‌ت‌به‌‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌ته‌نها‌سنوره‌کانی‌تورکیای‌بۆ‌مایه‌وه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئینگلیز‌عێراقیان‌داگیر کرد‌تا‌موسل‌و‌شام‌و‌حلب،هێزه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌به‌نداوه‌کاندا‌گرت‌دوباره‌‌به‌روی که‌شتیه‌‌جه‌نگیه‌کان‌یان‌داخستن‌ئه‌مه‌‌وه‌کو‌نه‌ریتی‌جیبه‌جێکراو‌له1841ه‌وه‌‌پیاده‌‌ده‌کرا،پهیماننامهی سیڤهر:له)ئابی (1920به‌سه‌ر‌تورکیایان‌دا‌سه‌پاند‌که‌‌به‌‌پێی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌تورکیا‌ده‌ست‌له‌‌هه‌موو مومته‌له‌کاته‌کانی‌له‌‌ئه‌وروپا‌هه‌لده‌گرێ‌بۆ‌یۆنان‌جگه‌‌له‌‌قوسته‌نتینیه‌‌و‌ناوچه‌یه‌کی‌بچوک‌له‌‌به‌نداوی ده‌ریای‌مه‌رمه‌ره‌‌به‌‌قولیی‌یه‌کی‌ئه‌وه‌نده‌‌که‌‌به‌سه‌ر‌به‌نداوه‌کانی‌یۆنان‌زاڵ‌نه‌بێ.ئه‌رمینیاش‌سه‌ربه‌خۆ کرا،یۆنان_چه‌ند‌دورگه‌یه‌کی‌له‌‌ده‌ریای‌ئیجه‌‌له‌‌تورکیاوه‌‌بۆ‌جێما_ئه‌رکی‌سه‌رپه‌رشتی‌کردنی ناوچه‌کانی‌ئه‌زمیر‌و‌ده‌وروبه‌ری‌پێ‌بسپێردرێت،ناوچه‌ی‌ئه‌زاڵیاش‌بخرێته‌‌ژێر‌چاودێری‌ئیتالیا،سوریا ولوبنان‌له‌‌ژێر‌نوێنه‌رایه‌تی)انتداب(فرانسا‌بێ،عێراق‌و‌فه‌له‌ستین‌ورۆژهه‌لتی‌ئوردن‌له‌ژێر نوێنه‌رایه‌تی)انتداب(بریتانیادا‌بێ. گوایه‌‌ئه‌وه‌ی‌په‌یماننامه‌ی‌سیڤه‌ری‌ئیمزا‌کرد‌سولتانی‌عوسمانی‌بوو،به‌ڵم‌بزوتنه‌وه‌ی‌نیشتمانی‌به سه‌رۆکایه‌تی‌که‌ماڵ‌ئه‌تاتورک‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌ره‌ت‌ده‌که‌نه‌وه،به‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌ئاماده‌‌نین‌ده‌ست‌له خاکی‌تورکیا‌هه‌ڵگرن،دوباره‌‌هێزه‌کانی‌تورکیا‌دامه‌زرایه‌وه،شه‌ڕیان‌له‌گه‌ڵ‌یۆنانیه‌کان‌کرد‌تا‌شکستیان پێهێنان،به‌دوای‌فه‌ره‌نسی‌وئیتالیه‌کاندا‌رۆیشتن‌تا‌خاکه‌کانی‌تورکیایان‌لێ‌سه‌ندنه‌وه.دواتر‌له‌‌په‌یماننامه‌ی لۆزان‌له24یتهموزی1923کۆتاییان‌به‌‌ره‌وشی‌جه‌نگ‌هێنا‌له‌گه‌ڵ‌تورکیا38داواکرا‌سنوری‌نێوان روکیا_عێراق‌و‌تورکیا_سوریا‌دارێژرایه‌وه،تورکیا‌ده‌ستی‌له‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌خۆی‌هه‌ڵگرت‌له‌‌وڵتانه‌ی عه‌ره‌بی.هاوپه‌یمانه‌کان‌له‌‌لیخۆیانه‌وه‌‌ره‌زامه‌ندیان‌دا‌له‌سه‌ر‌پوچه‌ڵ‌کردنه‌وه‌ی)ئیمتیازاته‌کانی(وڵتانی بێگانه،له‌هه‌مان‌رۆژ‌په‌یماننامه‌ی)به‌نداوه‌کان(ئیمزا‌کرا،که‌‌هاتو‌چۆ‌بۆ‌که‌شتیه‌کان‌له‌‌کاتی‌شه‌ڕو‌ئاشتی ئازاد‌کرا،بۆ‌هاتو‌چۆی‌هێزه‌‌ده‌ریاوانیه‌کانیش‌سیسته‌مێک‌دانرا،لێژنه‌یه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ‌سه‌رپه‌رشتی کردنی‌سه‌ر‌کاری‌به‌نداوه‌کان‌پێک‌هێنرا.به‌پێی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌هێزه‌کانی‌به‌ریتانی،فهرهنسی، ئیتالی،که‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌خاکانه‌ن‌که‌‌تورکیا‌داگیری‌کردون‌ده‌کشێنه‌وه.تاچه‌ند‌ئه‌م‌یه‌کلکردنه‌وانه‌‌دادپه‌روه‌ر بوون؟مشتو‌مری‌زۆر‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌دۆز‌و‌پڕسه‌‌کرا،رای‌جیا‌هه‌بوون،ئه‌وه‌ی‌‌به‌سه‌ر‌ئه‌م‌مشتو‌مرانه‌دا زاڵ‌بوون،ئامانجه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌بوون،به‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌ده‌توانین‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌کورتیان‌که‌ینه‌وه: 38به پشت بهستن به بنهماکانی 14بنهماکهی ویلسۆن تایبهت به مافی نهتهوهکان له بڕگهی 61،6ی پهیماننامهی سیڤهر تایبهت بوو به کێشهی کورد له کوردستانی باکور ،تیایدا دان به مافهکانی کورد دادهنرێ بهمهرجی ئهوهی مۆلهتی 6مانگ به دهسهڵتی کورد بدهن ئهگهر توانیان کاروباری خۆیان ببهن بهڕێوه ئهوا له رێگهی ریفراندۆمێک چارهنوسیان دیاری بکرێ ،سهربهخۆیی یا بهستنهوه به وڵتێکی تر ،بهڵم دواتر له پهیماننامهی لۆزان له 1923کاتێک کماڵ ئهتاتورک پابهندی سیڤهر نابێ لهشوێن ئهو له لۆزان رێک دهکهون لهوێ ئیتر ئومێدهکانی کورد ژێرخاک دهکرێن به ههڵوهشاندنهوهی بڕگهکان....وهرگێر
_1ئه‌ڵمانیا‌هه‌ستی‌کرد‌هاوپه‌یمانان‌کلویان‌له‌سه‌ری‌ناوه،هه‌رکه‌‌چه‌کیان‌دانا‌بینیان،هاوپه‌یمانان مامه‌ڵه‌ی‌سه‌رکه‌وتوو‌ژێرکه‌وتوی‌له‌گه‌ڵدا‌ده‌که‌ن،نه‌ک‌هه‌ر‌ئه‌مه‌‌به‌ڵکو‌خه‌راپتریشیان‌له‌گه‌ڵ‌به‌کار‌هێنا، وه‌کو‌نه‌ریتی‌په‌یماننامه‌‌ئاشته‌واییه‌کان‌ده‌بێ‌وتووێژ‌له‌‌نێوان‌سه‌رکه‌وتوو‌ژێرکه‌وتو‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای رێککه‌وتن‌بێته‌‌ئیمزا‌کردن‌به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌وهاوپه‌یمانان‌نه‌کرا،هاوپه‌یمانه‌کان‌دیراسه‌ی دۆخه‌کانیان‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌کرد‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌پێویستیان‌ده‌زانی‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیایاندا‌سه‌پاند،له‌‌په‌یماننامه‌یه‌کدا به‌‌ناوی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌پێیان‌ئیمزا‌کرد،ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م‌کاره‌ی‌به‌‌کارێکی‌زۆرلێکردن‌وه‌سف‌کرد،ئهم هه‌ڵوێسته‌ی‌هاوپه‌یمانانی‌کرده‌‌پاساوێک،هه‌رجاره‌ی‌بۆیان‌بلوابا‌خۆیان‌له‌‌بڕیاره‌کان‌ده‌دزیه‌وه،بۆیه ده‌کرێ‌بڵێین‌ئه‌م‌ره‌فتاره‌ی‌هاوپه‌یمانان‌به‌رپرسیاره‌‌له‌وه‌ی‌دواتر‌وه‌کو‌تۆله‌‌رویاندا،په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای نینۆکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیایان‌تاشین،تۆی‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌میان‌چاند‌هه‌روه‌کو‌په‌یماننامه‌ی‌فرانکفۆرت‌له 1871تۆی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانیی‌چاند،مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین‌که‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ئومێدی‌زۆریان‌پێی بووبۆ‌ئه‌وه‌ی‌خۆیان‌له‌‌یه‌کیه‌تیه‌کدا‌ویفاقه‌نه‌وه،بۆ‌ئه‌وان‌پێشێل‌کرا،زۆرله‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی چیکوسلۆڤاک‌وپۆله‌ندا‌وفرانسا‌ده‌ژیان‌ئه‌ڵمانیا‌کرا‌به‌‌دوو‌به‌ش‌بڕوسیای‌رۆژهه‌لت‌وئه‌ڵمانیا،ههر هه‌وڵێک‌بۆ‌یه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌دو‌به‌شه‌‌مانای‌جه‌نگێکی‌تر‌ده‌گه‌یه‌نێ. _2وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کان‌هیچ‌هه‌نگاوێکیان‌له‌‌بوواری‌چه‌ک‌داماڵین‌نه‌نا،ئه‌م‌پڕۆژه‌یه_پڕۆژه‌ی‌چه‌ک داماڵین_فێل‌بوو‌مه‌به‌ست‌ته‌نها‌ئه‌ڵمانیا‌بوو،وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌نه‌گرته‌وه. _3به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌روسیا‌له‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌ئاماده‌‌نه‌بوو،ره‌چاوی‌هیچ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی‌روسیا‌نه‌کرا‌به‌ڵکو له‌‌دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌کار‌ده‌کرا. یه‌کێک‌له‌‌هۆکاره‌کانی،بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌حوکمی‌سۆشیالیستی‌بوو‌له‌‌روسیا،وڵته‌‌مه‌زنه سه‌رمایه‌داره‌کان‌ترسیان‌له‌‌بیرۆکه‌ی‌کۆمۆنیستی‌هه‌بوو‌هاوکاریی‌سه‌ربازیان‌نه‌ده‌کرد‌چونکه‌‌دژی حوکمی‌سۆشیالیستی‌لینینی‌بوون. _4ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌وه‌کو‌پاڵپشت‌و‌به‌رگری‌کاری‌وڵته‌‌نوێنه‌ره‌کان)انتداب(خۆی نیشان‌ده‌دا،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌لێژنه‌ی)کنج‌کرین(ی‌نارده‌‌رۆژهه‌لتی‌عه‌ره‌بی،ئه‌م‌لیژنه‌یه‌‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌دا چه‌ند‌راسپارده‌یه‌کیان‌پوخت‌کردن،به‌ڵم‌فرانسا‌وبریتانیا‌گوێیان‌پێ‌نه‌دان،کاتێک‌ئه‌مه‌ریکا‌پترۆلی موسلی‌ده‌ست‌که‌وت‌ده‌رگاکانی‌به‌روی‌بزوتنه‌وه‌‌نیشتمانیه‌کاندا‌داخستن. به‌هه‌ر‌حاڵ‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌به‌ناوی‌سه‌قامگیری‌دونیا‌دانرا،به‌‌دیدی‌ویلسۆن‌ده‌بێ‌رێکخراوێکی‌جیهانی کاری‌پاراستن‌و‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌ئه‌م‌ئاشتی‌وسه‌قامگیریه‌‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ‌ئه‌ویش‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کانه)عصبه المم(.
)(2کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان
ئه‌و‌زیانه‌‌زۆرانه‌ی‌له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌جیهانی‌به‌‌ئه‌وروپا‌که‌وتن‌تیایدا‌به‌‌ملیۆنه‌ها‌مرۆڤ‌بوونه‌‌قوربانی، هانده‌رێکی‌‌به‌هێز‌بوو‌بۆئه‌وه‌ی‌به‌‌هاوبه‌شی‌وڵته‌کان‌کارێکی‌وا‌بکه‌ن‌رێگه‌‌له‌‌دوباره‌‌بوونه‌وه‌ی‌ئه‌م جۆره‌‌کاره‌ساتانه‌‌بگرن‌که‌‌ماوه‌ی‌چوار‌ساڵی‌خایاند،یه‌که‌م‌که‌س‌که‌‌بیری‌له‌م‌کاره‌‌کرده‌وه‌‌ویلۆسن‌بوو بانگخوازی‌کۆمبونی‌کۆمه‌ڵگای‌ئه‌وروپیی‌کرد‌بۆئه‌نجام‌دانی‌کارێک‌له‌‌پێناو‌ئاشتیدا،به‌‌درێژایی‌مێژوو گه‌ڵێک‌له‌‌سیاسه‌تمه‌دار‌و‌فه‌یله‌سوف‌و‌زانا‌کان‌بانگه‌شه‌ی‌دۆزینه‌وه‌ی‌کۆم‌بوونێکیان‌ده‌کرد‌له‌سه‌ر‌ئاستی ئه‌وروپا‌و‌بۆ‌هه‌مان‌مه‌به‌ست،به‌ڵم‌که‌س‌گوێی‌پێنه‌ده‌دان‌نه‌‌لیه‌نه‌‌حکومیه‌کان‌نه‌‌لیه‌نه‌‌جه‌ماوه‌ریه‌کان چونکه‌‌تائه‌وکات‌سیمای‌پێویستیه‌کی‌ئه‌وتۆ‌به‌دی‌نه‌ده‌کرا،له‌‌روێکی‌تر‌ده‌رکه‌وتنی‌بیرۆکه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌ی نهتهوهکان)عصبهالمم(که‌‌ویلسۆن‌بانگه‌وازیی‌بۆ‌ده‌کرد‌ته‌نیا‌کارو‌داخوازیی‌خۆی‌نه‌بوو،به‌ڵکو‌له ئه‌نجامی‌پێویستیه‌کانی‌قۆناغه‌که‌و‌په‌ره‌سه‌ندنی‌په‌یوه‌ندیه‌کان‌به‌‌هه‌موو‌شێوه‌کانیه‌وه‌‌هاته‌‌پێش. ئه‌وروپا‌پتر‌له‌‌جارێک‌ناچار‌ده‌بێ،کۆنگره‌یه‌کی‌مه‌زن‌ببه‌ستی‌تا‌هه‌موو‌کێشه‌‌هه‌لواسراوو‌ئالۆزه‌کانی ده‌وڵه‌تان‌که‌‌پێیان‌چاره‌ناکرێ‌له‌م‌جۆره‌‌کۆنگرانه‌‌چاره‌ی‌که‌ن،له‌و‌جۆره‌‌کۆنگرانه: کۆنگره‌ی‌وستڤالیا........................
1648
کۆنگره‌ی‌ڤیه‌ننا|...........................
1815
کۆنگره‌ی‌ئێکس‌لشابیل...............،
1818
کۆنگره‌ی‌ترۆپاو..... ..................،
1820
کۆنگره‌ی‌ڤیرۆنا........................،
1822
کۆنگره‌ی‌پاریس........................،
1856
کۆنگره‌ی‌به‌رلین........................،
1878
=به‌رلین................................،
1885 _1884
=لهای.................................،
1899
=لهای.................................،
1907
=لهندهن..................................
1913_ 1912
له‌‌میانه‌ی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌زۆرێک‌له‌‌یه‌کیه‌تی‌وده‌زگا‌و‌سیاسه‌تی‌نێوده‌وڵه‌تی‌ئه‌وانه‌ی‌گرنگیان‌به‌م جۆره‌‌بابه‌تانه‌‌ده‌دان‌له‌‌هه‌موو‌پارچه‌کانی‌دونیا‌دروست‌بوون‌له‌وانه‌‌بۆ‌نمونه: _لیژنه‌ی‌رێکخستنی‌ده‌ریاوانیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌روباری‌راین‌و‌روباری‌دانوب،به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی پاریس‌له1814وکۆنگرهیڤیهننا.1815... _یه‌کیه‌تی‌ته‌له‌گرافی‌نێوده‌وڵه‌تی1865....................، _یه‌کیه‌تی‌پۆستی‌گشتی1874......................................،
_بیرۆی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ‌بوودجه‌و‌ئه‌ندازه‌کان.1875............. _یه‌کیه‌تی‌پاراستنی‌مولکدارێتی‌پیشه‌سازی.1883..........، _یه‌کیه‌تی‌پاراستنی‌مولکدارێتی‌ئه‌ده‌بی‌وهونه‌ری.1886.... _بیرۆی‌گواستنه‌وه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تی.1890...........................، _یه‌کیه‌تی‌پیسه‌سازی‌شه‌کر.1902.................................. _بیرۆی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بۆ‌ته‌ندروستی.1903.......................... _یه‌کیه‌تیی‌ئه‌مریکی.1912............................................. ئاساییه‌‌کۆنگره‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌رێ‌خۆشکه‌ربن‌بۆ‌ده‌رکه‌وتنی‌ده‌زگاو‌دامه‌زراو‌و‌رێکخراوه‌‌سیاسیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان.بۆیه‌‌ئه‌م‌کۆنگره‌و‌یه‌کیه‌تیانه‌‌ڕێخۆشکه‌ر‌بون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌وروپا‌بیرۆکه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌کان‌له1918قه‌بوول‌کا،دواتر‌تیۆری‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان)عصبهالمم(بۆ‌کۆمه‌ڵگای‌ئه‌وروپی هه‌نگاوێک‌بوو‌بۆ‌چاره‌سه‌رکردنی‌ئه‌و‌کێشانه‌ی‌که‌‌ئیمزای‌هه‌مولیه‌کی‌پێوه‌یه‌‌که‌‌کارده‌که‌نه‌‌سه‌ر‌باری ئاسایشی‌دونیا‌به‌گشتی. په‌ره‌سه‌ندنی‌جه‌نگ‌له‌‌ژاپۆنه‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وروپا‌ودواتر‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکا،ره‌وشی‌ئه‌وروپای‌دوای‌جه‌نگی یه‌که‌می‌جیهانی‌و‌تێروانینه‌کانی‌گه‌ڵێک‌له‌‌گه‌لنی‌ماف‌خوراو‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌ئامانج‌بوونه‌‌یارمه‌تیده‌ر بۆئه‌وه‌ی‌خه‌ڵک‌به‌‌پیر‌بانگه‌وازی‌‌دامه‌زراندنی‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان)عصبهالمم(بێت. ئه‌گه‌ر‌بمانه‌وێ‌ئامانجه‌کانی‌دامه‌زراندنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان،به‌‌ئاسانی‌بۆ‌ده‌رده‌که‌وێ؟له‌سه‌روی هه‌موویان‌پاراستنی‌ئاشتی‌ودواتر‌هاوکاری‌له‌‌نێوان‌وڵته‌کاندا‌بوو. هه‌ریه‌که‌‌له‌‌لیه‌ن‌خۆیه‌وه‌‌کار‌بۆ‌پاراستنی‌ئاشتی‌بکات،له‌هه‌مان‌کات‌دا‌هاوکاری‌وڵتێک‌بکات‌ئه‌گه‌ر توشی‌به‌‌کێشه‌یه‌ک‌یا‌مه‌ترسیه‌ک‌هات،یا‌به‌رون‌تر‌بڵێین‌بیرۆکه‌ی‌به‌رگریی‌هاوبه‌ش‌و‌ئاسایشی هاوبه‌ش‌یه‌کێکه‌‌له‌‌ستونه‌‌سه‌ره‌کیه‌کانی‌ئه‌م‌رێکخراوه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌‌نوێیه. سه‌رکه‌وتن‌له‌‌جێبه‌جێکردنی‌مانای‌سه‌رکه‌وتن‌له‌‌ئه‌زمونه‌که‌‌ده‌گه‌یه‌نێ،به‌‌هه‌مان‌شێوه‌‌سه‌رنه‌که‌وتن مانای‌هه‌ره‌س‌هێنانی‌بیۆرکه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کانه. به‌دیدی‌ویلسۆن‌ئاشتیی‌جیهانی‌توشی‌هه‌ره‌س‌ده‌بی‌به‌هۆی‌حوکمی‌ئۆتۆکراتی‌وسته‌مکاری‌و دوژمنکاریی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دژی‌وڵته‌‌بچوکه‌کان،بۆیه‌‌به‌‌پێویستی‌ده‌زانی‌دونیا‌له‌م‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌و مه‌ترسیانه‌‌رزگار‌کا‌ئه‌مه‌شی‌له‌‌وته‌که‌یدا‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌ی‌پاریس‌له25ی‌جه‌نیوه‌ریی 1919به‌رونی‌ده‌ربڕی. بیرۆکه‌و‌بۆچونه‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌یه‌که‌م‌جار‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌ویلسۆن‌دایرێشت‌و‌هه‌وڵی‌بۆدا له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشتی،به‌‌مه‌زنده‌ی‌ویلسۆن‌به‌‌خستنه‌به‌ر‌ده‌ستی‌ئه‌م‌بیرۆکه‌یه‌و‌پشتیوانی‌لێکردنی‌ده‌توانێ‌به فانتازیه‌که‌ی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌سیاسه‌تمه‌دار‌وکاربه‌ده‌سته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌دا‌زاڵ‌بێ‌که‌‌خاوه‌نی‌چه‌نده‌ها‌گه‌مه‌ی
سیاسین‌ئه‌وانه‌ی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌میله‌ته‌که‌ی‌خۆیان‌لگرنگه‌و‌به‌س،واده‌زانن‌ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌ر‌حسابی‌خه‌ڵکانی تریش‌شتێ‌بۆگه‌لی‌خۆیان‌وه‌ده‌ست‌بێنن‌کارێکی‌قاره‌مانانه‌یان‌کردوه،دوای‌مشتومرو‌گفتو‌گۆیه‌کی‌دورو درێژله‌‌نێوان‌ویلسۆن‌ولوید‌جۆرج‌وکلمه‌نسۆ‌هه‌ردوکیان‌نه‌یان‌توانی‌که‌مێک‌له‌‌به‌رزایی‌ویسلۆن دابه‌زێنن‌و‌بۆخۆشیان‌نه‌یانتوانی‌هیچ‌بۆ‌فه‌نتازیه‌‌یا‌ویلسۆنیه‌که‌‌سه‌رکه‌ون،بۆیه‌‌کۆنگره‌که‌‌به‌‌ئه‌نجامی دامه‌زراندنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ته‌واو‌بوو‌به‌ڵم‌کۆمه‌ڵه‌یه‌کی‌لواز. ویلسۆن‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ی‌وه‌کو‌به‌ردی‌به‌ر‌پێی‌کۆنگره‌کانی‌ئاشته‌وایی‌لی‌کردبوو،له‌‌هه‌موو‌کۆڕ وکۆنگره‌کان‌پرسی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌له‌‌پێشه‌وه‌ی‌هه‌موویاندا‌بوو‌به‌ڵم‌کلمه‌نسۆ‌ئه‌م‌پرسه‌ی‌به پرسێکی‌سانه‌وی‌ده‌بینی‌وه‌کو‌هه‌موو‌کاره‌‌ئاساییه‌کانی‌تر‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌نه‌خشه‌ی‌ئه‌وروپای‌به‌راورد پێ‌بکه‌ین،خاڵی‌نا‌کۆک‌له‌م‌کۆمه‌ڵه‌یه_به‌دیدی‌ئینگلیز_ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌‌ناتوانێ‌نه‌‌ئه‌رکی‌پاراستنی‌ئاشتی بگرێته‌‌ئه‌ستۆ‌نه‌‌ئه‌رکی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌وڵتان.چونکه‌‌پاراستنی‌ئاشتی‌ده‌بێ‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌پڕ چه‌ک‌بکرێ‌بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌ی‌پێ‌بکرێ‌تا‌هه‌رکاته‌ی‌وڵتێک‌له‌‌وڵته‌کان‌له‌م‌هێله‌ی‌لدا‌ئه‌م‌به هێزه‌وه‌‌بیان‌هێنێته‌وه‌‌راستیان‌کاته‌وه،ئه‌مه‌ش‌بۆ‌ئه‌وکات‌کارێکی‌ناره‌وا‌بوو.دواتر‌ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ به‌رگری‌له‌و‌وڵتانه‌‌بکرێ‌که‌‌په‌یماننامه‌ی‌ئاشته‌واییان‌ئیمزا‌کردوه‌‌له‌کۆتایی‌ئه‌مه‌‌جێگیر‌ده‌بێ‌تا‌هه‌تایی، ویلسۆن‌رای‌وابوو‌که‌‌په‌یماننامه‌که‌‌کاتیه‌و‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌هه‌میشه‌یی. ئه‌م‌رایه‌ی‌ویلسۆن‌فرانسای‌بێزار‌کرد‌چونکه‌‌فرانسا‌ده‌سکه‌وتی‌زۆری‌له‌‌کۆنگره‌که‌‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌بوو مه‌به‌ستی‌بوو‌ده‌سکه‌وته‌کان‌جێگیربن‌هه‌تاهه‌تایه. به‌هه‌ر‌حاڵ‌له28نیسانی1919بڕیار‌له‌سه‌ر)میساقی(کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌درا‌وه‌کو‌رێکخراوێکی نێوده‌وڵه‌تی‌ئه‌رکی‌پاراستنی‌ئاشتیی‌جیهانی‌بێ‌به‌‌پاڵپشتی‌هێزی‌رای‌گشتی‌نه‌ک‌هێزی‌چه‌ک،هه‌روه‌ها به‌‌هێزی‌هاوکاری‌وپشتیوانیی‌نێوده‌وڵه‌تی‌وپه‌یوه‌ستیان‌به‌‌میساقی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان،که‌‌په‌نا‌بۆ‌چه‌ک نه‌به‌ن‌بۆ‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌کانی‌نێوانیان،له‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌ته‌کان‌سه‌پێندرا‌پابه‌ندی‌ئامانجه‌کانی‌بن‌که‌‌بریتی بوون‌له: _1هیچ‌په‌یماننامه‌‌و‌رێککه‌وتننامه‌یه‌کی‌نهێنی‌نه‌به‌سترێن،ده‌بێ‌هه‌موویان‌به‌‌ئاشکرا‌بن. _2ئامانجی‌هه‌موو‌په‌یماننامه‌کان‌ده‌بێ‌دادپه‌روه‌ری‌و‌ده‌ستپاکی‌و‌به‌ئابڕویی‌بن. _3کاتێک‌وڵتێکی‌مه‌زن‌نوێنه‌ری)انتداب(ناوچه‌یه‌کی‌دواکه‌وتو‌ده‌بێ. پێویسته‌‌کار‌بۆ‌گه‌شه‌‌کردن‌و‌به‌ره‌وپێش‌چونی‌ئه‌و‌ناوچه‌یه‌و‌وکۆمه‌ڵگاکه‌ی‌بکات،کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان خۆی‌بوو‌کاری‌به‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌سیسته‌می‌نوێنه‌رایه‌تی)انتداب(کرد،له‌‌سه‌ر‌ئه‌و‌خاکانه‌ی‌له‌‌ژێر 39
حوکمی‌وڵته‌‌به‌زیوه‌کاندابوون)ئیمپڕاتۆریه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌وده‌وڵه‌تی‌عوسمانی(
39سهبارهت به دورگه دواکهوتوهکان بههۆی ئهوهی خۆیان هیچ سیستهم و رژێمێکیان نهبوو بڕیار درا ههمان سیستهمی )انتداب( بهسهر ئهوانیشدا جێبهجێ بکرێ .
_4له‌‌بوواری‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تی‌میساقی‌کۆمه‌ڵه‌‌داوای‌مسۆگه‌ر‌کردنی‌هاتو‌چۆیه بازرگانیه‌کانی‌کرد. _5له‌‌بوواره‌کانی‌کرێکاری‌وکۆمه‌ڵیه‌تیدا‌کۆمه‌ڵه‌‌داوای‌به‌رزکردنه‌وه‌ی‌ئاستی‌کرێکاری‌کرد،به‌رز کردنه‌وه‌ی‌رۆژانه‌ی‌کرێکارانی‌به‌‌زه‌روره‌ت‌زانی‌بۆئه‌وه‌ی‌بتوانن‌ژیانێکی‌به‌خته‌وه‌ر‌بژین. _6پاراستنی‌ژن‌ومنداڵ‌له‌‌چه‌وساندنه‌وه. _7دابین‌کردنی‌هۆکاری‌قه‌ڵچۆکردنی‌نه‌خۆشیه‌کان. بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئه‌م‌ئامانجانه‌‌ده‌زگایه‌کی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌هونه‌ری‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردنیان‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌کانه‌وه‌‌دامه‌زراند‌به‌م‌شێوه‌یه‌ی‌خواره‌وه:
_1کۆمه‌ڵه‌ی‌گشتی)العصبه( له‌‌نوێنه‌ری‌وڵته‌کانی‌ئه‌ندام‌پێک‌دێت40هه‌ر‌ده‌وڵه‌ته‌ی‌ده‌نگێکی‌ده‌بێ،گرنگترین به‌رپرسیارێتیی،پاراستنی‌ئاشتیه.به‌ڵم‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌تواناکانی‌جێبه‌جێکردنی‌له‌به‌رده‌ست‌دا‌هه‌بن،خاوه‌نی هیچ‌هێزێکی‌سه‌ربازی‌نابێ‌بۆ‌سه‌پاندنی‌ئاشتی،له‌کاری‌چه‌ک‌داماڵین‌سه‌رکه‌وتونابێ،لێره‌‌بۆمان ده‌رده‌که‌وێ‌که‌‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌سنوردار‌بن،واته‌‌ئه‌رکی‌راوێژکاریه‌و‌به‌س،باره‌گاشی‌له‌‌جنێف‌ده‌بێ.
_2ئهنجومهن له‌‌نوێنه‌ری‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌پێک‌دێت،41له‌گه‌ڵ‌نوێنه‌ری‌چوار‌وڵتی‌تر‌که‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌گشتی‌هه‌لیان ده‌بژێرێت،له‌‌ئه‌رکه‌کانی‌ئاماده‌‌کردنی‌نه‌خشه‌ی‌پێویست‌بۆ‌پاراستنی‌ئاشتی‌و‌هه‌ر‌ئه‌رکێکی‌تری‌کۆمه‌ڵه هه‌بێ،به‌تایبه‌ت‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌کێشه‌کانی‌نێوان‌وڵتان‌به‌‌رێگایه‌کی‌ئاشتیانه،ئه‌نجومه‌ن‌ئه‌رکی‌ئاماده کردنی‌لستی‌کاره‌کانی)دادگای‌دادی‌نێوده‌وڵه‌تی(ی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ.
_3ئه‌میندارێتی‌گشتی ده‌زگایه‌کی‌به‌ڕێوه‌بردنه،به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌‌و‌ئه‌نجومه‌ن‌ده‌زگایه‌کی‌هه‌میشه‌ییه،دواتر‌چه‌ند دامه‌زراوو‌ده‌سته‌ی‌تری‌نێوده‌وڵه‌تیی‌نوێ‌به‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌گه‌یشتن‌گرنگترین‌یان: ا/دادگای‌دادی‌نێوده‌وڵه‌تی:
40فرانسا نارازی بوو لهوهی وڵته دوژمنهکان بێنه ناوی ،ئهوهندهی نهبرد هاتنه ناوی دواتر کشانهوه ،بهم هۆیهوه ئهندامهکانی زیادیان کرد تا بوونه 62دهوڵهت . 41ئهمهریکا وبریتانیا وفرانساو یئتالیاو ژاپۆن .
تایبه‌ت‌بوو‌کێشه‌ی‌نێوان‌ده‌وڵه‌تان،له‌‌روی‌یاساییه‌وه‌‌سه‌یری‌ده‌کردن‌و‌ناوبژیوانی‌بۆ‌ده‌کردن،له‌‌پێناو چاره‌سه‌ری‌ئه‌م‌جۆره‌‌کێشانه‌‌ئه‌م‌ده‌زگایه‌‌دامه‌زرا،لهای)ده‌نهاخ...وهرگێر(له‌‌هۆڵه‌ندا‌بووه‌‌باره‌گای. ب/بیرۆی‌کاری‌نێوده‌وڵه‌تی: ئامانجی‌ئه‌م‌ده‌زگایه‌‌چاودێری‌کردنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌کرێکاران‌وهه‌ڵگرتنی‌زولم‌سته‌م‌بوو،لهگهڵ ده‌رکردنی‌ئه‌و‌یاسایانه‌ی‌که‌‌مافیان‌پێ‌ده‌پارێزرێ. ئه‌م‌بارو‌دۆخانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌ده‌رکه‌وتنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌و‌شێوه‌ی‌ده‌رکه‌وتنیان‌وئامانجه‌کانی،بهڵم سه‌رکه‌وتن‌و‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌گۆڕانه‌کانی‌نێوان‌جه‌نگی‌یه‌که‌م‌و‌دووه‌می‌جیهانی‌له1918تا1939کاریان کرده‌‌سه‌ر‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان،له‌‌گرنگترین‌کێشه‌ی‌جیهانی‌که‌‌پێی‌هه‌ڵسا‌کێشه‌ی‌ئاشتیی جیهانی‌بوو،له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌رای‌خۆی‌به‌سه‌ر‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌دا‌بسه‌پێنێ‌که‌‌هه‌رده‌م‌یه‌کێکیان‌لیه‌نێکی کێشه‌که‌‌بوون‌له‌‌ئه‌نجام‌ئاشتیی‌جیهانی‌ڕوبه‌ڕووی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌ده‌بووه‌وه،کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ته‌نها‌له‌و کێشانه‌‌سه‌رکه‌وتو‌بوو‌که‌‌ده‌که‌وتنه‌‌نێوان‌وڵته‌‌بچوکه‌کان. کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌له‌م‌کێشه‌‌مه‌زنانه‌دا‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو: _1داگیرکردنی‌شاری)ڤلنا(ی‌لتوانی‌له‌‌لیه‌ن‌پۆله‌ندا‌وه_فرانسا‌پشتگیریی‌لێ‌کرد_. _2کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌نه‌یتوانی‌چین‌له‌‌هێرشه‌کانی‌ژاپۆن‌رزگارکا‌که‌‌ماوه‌یه‌کی‌زۆری‌درێژه‌‌کێشا‌له ئه‌نجامی‌ده‌ربڕینی‌ناڕه‌زایی‌چین‌له‌‌ساڵی1931له‌‌کۆمه‌ڵه کشایه‌وه. _3کۆمه‌ڵه‌‌نه‌یتوانی‌حه‌به‌شه‌‌له‌‌نه‌خشه‌سازیه‌که‌ی‌ئیمپڕیالزمی‌ئیتالیا‌رزگار‌کا‌تا‌داگیری‌کرد. _4دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌چوه‌‌ناو‌کۆمه‌ڵه،بینیی‌فرانساو‌بریتانیا‌به‌‌پێی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان‌کار‌ده‌که‌نه سه‌ر‌ئاراسته‌کانی‌کۆمه‌ڵه،مانه‌وه‌ی‌هیچ‌سود‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌ناگه‌یه‌نێ‌تا‌بتوانێ‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌ئه‌ڵمانیه‌کانی په‌رته‌وازه‌‌پێکراو‌له‌‌پۆله‌ندا‌و‌چیکو‌سلۆڤاکیاو‌شوێنه‌کانی‌تری‌پێ‌کۆ‌کاته‌وه،کشانه‌وه‌ی‌پێ‌له‌‌مانه‌وه باشتر‌بوو. ئه‌و‌کێشانه‌ی‌سه‌رکه‌وتنی‌لێ‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌بریتی‌بوون‌له: _1کێشه‌ی‌نێوان‌فنله‌نداو‌سوێد‌له‌سه‌ر‌دورگه‌ی‌ئاڵند‌له.1920 _2کێشه‌ی‌نێوان‌پۆله‌نداو‌ئه‌ڵمانیا‌له‌سه‌ر‌سنوری‌سیلیزیا‌له.1921 _3کێشه‌کانی‌سنور‌له‌‌نێوان‌یۆنان‌و‌بولگاریا‌له1925و‌نێوان‌پیرۆ‌و‌کۆلۆمبیا‌له.1933 هۆکاره‌کانی‌سه‌رکه‌وتن‌وسه‌رنه‌که‌وتن‌هه‌رچیه‌ک‌بن،بیرۆکه‌کانی‌کلمه‌نسۆ‌و‌لوید‌جۆرج‌به‌سه‌ر‌به‌ڕێوه چونی‌کاره‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌‌زاڵبوون‌و‌هه‌ر‌بۆچونه‌کانی‌ئه‌وانیش‌بوون‌کاریان‌پێ‌ده‌کرا،ئه‌وه‌بوو‌ولیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌خۆی‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌‌کێشایه‌وه،ئه‌مه‌ش‌بووه‌‌هۆی‌گۆشه‌گیر‌بوونی‌کاره‌کانی‌له
ئهوروپا،ته‌نها‌له‌‌سیاسه‌ته‌کانی‌ئه‌وروپا‌به‌شداریی‌هه‌بوو،کۆمه‌ڵه‌‌ئه‌و‌هێزه‌ی‌له‌ده‌ست‌دا‌که‌‌وه‌کو‌ئامێر به‌ده‌ست‌فرانساو‌بریتانیا‌بوو.
)(3ئه‌نجامه‌کانی‌ئابووری‌و‌کۆمه‌ڵيه‌تی‌و‌سیاسی له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌وڵته‌کان‌سیاسه‌تی‌ئاڕاسته‌کردنی‌توانا‌ئابووریه‌کان‌له‌‌خزمه‌ت پێویستیه‌کانی‌جه‌نگدا‌پیاده‌‌ده‌کرد،ئه‌م‌جه‌نگه‌ش‌درێژه‌ی‌کێشا،به‌م‌هۆیه‌وه‌‌ئابووریه‌کانی‌ئه‌وروپا‌له‌بار چون،له‌‌ئه‌نجام‌هه‌ندێک‌سیسته‌می‌نوێ‌بۆده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌به‌رهه‌مه‌کان‌هاته‌‌کا‌که‌‌جیاواز‌بوون له‌گه‌ڵ‌سیسته‌مه‌کانی‌به‌ر‌له.1914 دوای‌ئه‌وه‌ی‌جه‌نگه‌کان‌به‌‌کۆتایی‌گه‌یشتن،خه‌ڵک‌وای‌مه‌زه‌نده‌‌ده‌کرد‌که‌‌گواستنه‌وه‌‌له‌‌ئابووریه‌کانی جه‌نگه‌وه‌‌بۆ‌ئابووریه‌کانی‌ئاشتی‌کارێکی‌ئاسایی‌وئاسانه،به‌ڵم‌وانه‌بوو‌زۆر‌گران‌وئالۆز‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌بۆ وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌‌کانیش،بۆیه‌‌ئاسه‌واری‌هیلکه‌تی‌ئه‌وروپا‌تا‌ماوه‌یه‌کی‌زۆر‌دوای‌جه‌نگ‌هه‌ر‌مانه‌وه. ئه‌وه‌ی‌کاره‌کانی‌دوای‌جه‌نگی‌قورستر‌کردبوو،که‌م‌بوونی‌رێژه‌ی‌گه‌نج‌بوو‌له‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌ژماره کوشتاره‌ی‌پێیان‌گه‌یشتبوو‌که‌‌به‌‌ملیۆنان‌له‌‌مه‌یدانه‌کانی‌جه‌نگ‌ده‌کوژران،که‌می‌له‌‌کرێکار‌وهێزی کارکردن‌په‌یدا‌بوو،چونکه‌‌ئه‌وکات‌ئه‌وروپا‌به‌هۆی‌په‌ککه‌وتنی‌کارگه‌و‌کێلگه‌‌کشتوکاڵیه‌کانی،پێویستی زۆری‌به‌‌کرێکار‌هه‌بوو‌به‌تایبه‌ت‌فرانسا،ژماره‌یه‌کی‌زۆری‌پاپۆره‌کانی‌بازرگانی‌له‌‌کاتی‌جه‌نگدا ژێرئاو‌کرابوون،رێگه‌وبانه‌کانی‌شه‌ڕیان‌له‌‌ده‌وروبه‌ر‌هه‌بوو‌تێک‌چوبوون،بۆ‌هێنان‌وبردنی که‌لوپه‌له‌کان‌ئه‌وروپا‌توشی‌گرفتی‌مه‌زن‌ببوو،بۆ‌هێنانی‌که‌لوپه‌ل‌پاره‌ی‌زۆری‌گه‌ره‌ک‌بوو‌که‌‌ئه‌مه‌ش له‌‌به‌های‌که‌لوپه‌له‌کانی‌به‌رز‌ده‌کرده‌وه،زۆربه‌ی‌سه‌رمایه‌کانی‌زێریی‌وڵتانی‌شه‌ڕکه‌ر‌به‌‌هۆی درێژه‌کاێشانی‌شه‌ڕ‌له‌ده‌ست‌درابوون‌ناچارده‌بوون‌کاغه‌زی‌کاش‌ده‌رکه‌ن_وه‌کو‌پاره‌‌بۆ‌ته‌داول‌پێکردن _ئه‌مه‌ش‌بووه‌‌هۆی‌دابه‌زینی‌به‌های‌پاره‌‌له‌‌کاتێکا‌نرخی‌کالکان‌به‌هۆی‌جه‌نگ‌خۆی‌زیادیان‌کردبوو، ئه‌م‌بارو‌دۆخانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌پیاده‌‌کردنی‌سیاسه‌تی‌خۆتێرکردن)الکتفاء‌الذاتی(ئه‌م‌سیاسه‌ته‌ش‌قه‌واره‌ی بازرگانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌که‌م‌ده‌کاته‌وه،به‌مه‌ش‌له1929قه‌یرانه‌کانی‌ئابووری‌جیهانی‌قولتر‌بوون. به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌نرخی‌کال‌بووه‌‌هۆی‌تێک‌چونی‌باری‌ژیان‌و‌داهاتی‌رۆژانه‌ی‌کرێکار.له‌‌توانای حکومه‌ت‌دا‌نه‌بوو‌پله‌کان‌بۆ‌ئاستێک‌به‌رزکاته‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌نرخه‌کان‌بگونجێن.ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌پێویستی‌بوون به‌‌کرێکار،بۆ‌چاککردنه‌وه‌ی‌تێک‌چوه‌کانی‌جه‌نگ‌له‌‌کارگه‌و‌کێلگه‌ی‌کشتوکاڵی،بووه‌‌هۆکاری‌به‌رز بوونه‌وه‌ی‌رۆژانه‌ی‌کرێکاران،گورزه‌که‌‌ئه‌م‌جاره‌‌به‌وانه‌‌که‌وت‌که‌‌خاوه‌نی‌داهاتی‌نه‌گۆرن‌وه‌کو فه‌رمانبه‌رو‌خاوه‌ن‌‌مولک‌و‌سه‌نه‌ده‌کان،له‌‌به‌رامبه‌ریشی‌کۆمه‌ڵێک‌به‌ناوی)ده‌وڵه‌مه‌ندانی‌شه‌ڕ( په‌یدابوون‌ئه‌وانه‌ی‌سودیان‌له‌‌بازرگانی‌پێکردنی‌کال‌و‌چه‌ک‌و‌تفاقی‌جه‌نگ‌ده‌کرد‌له‌م‌میانه‌‌ئه‌وان سودمه‌ند‌بوون.
جوتیاره‌کان‌که‌‌خاوه‌ن‌زه‌وی‌بوون‌هه‌رچه‌نده‌‌وڵت‌توشی‌کاره‌سات‌و‌هه‌ژانی‌مه‌زن‌ده‌بوو‌به‌ڵم‌ئه‌وان ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌کار‌ده‌کرایه‌‌سه‌ر‌که‌می‌به‌رهه‌مه‌کانیان‌ده‌نا‌جگه‌له‌مه‌‌هه‌ژانی‌مه‌زنیان‌پێ‌نه‌ده‌که‌وتن،چونکه به‌‌هۆی‌به‌سه‌ربازی‌کردنی‌گشتی‌به‌رهه‌مه‌کان‌که‌میان‌ده‌کرد.دوای‌شۆڕشی‌به‌لشه‌فی‌له‌‌روسیا‌ترسێک که‌وته‌‌گیانی‌وڵته‌‌دراوسێکان،حکومه‌تی‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌بۆ‌دڵنه‌وایی‌جوتیاران‌و‌دورکردنه‌وه‌یان‌له‌‌بیری به‌لشه‌فی‌هه‌ندێک‌هه‌نگاویان‌نان‌بۆئه‌وه‌ی‌جوتیاره‌کان‌به‌لی‌خۆیاندا‌بکێشن،به‌ڵم‌بانگخوازی‌دابه‌ش کردنی‌زه‌وی‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌به‌سه‌ر‌جوتیاران‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌جوتیاره‌کان‌به‌لی‌به‌لشیفیکه‌کاندا وه‌رچه‌رخێن،،ئه‌وه‌بوو‌ئیتر‌وڵته‌کان‌په‌له‌یان‌له‌‌دابه‌ش‌کردنی‌زه‌وی‌و‌زاری‌گه‌وره‌‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌ده‌کرد و‌به‌سه‌ر‌جوتیاراندا‌دابه‌شیان‌ده‌کردن‌ئه‌مه‌‌له‌‌پۆلۆنیا‌و‌وڵته‌کانی‌به‌لتیک‌و‌رۆمانیاو‌هه‌نگاریا‌رویان‌دا ته‌نانه‌ت‌له‌‌ئه‌ڵمانیاش. ئه‌وه‌ی‌شیاوی‌باسه‌‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌به‌زیوی‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رچو‌و‌گه‌ڵێک‌بنکه‌و‌سه‌نته‌ری پیشه‌سازیی‌له‌ده‌ست‌دابوون‌وێڕای‌که‌شتیگه‌لی‌بازرگانیی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌کێشه‌و‌گرفتی‌ئابووری‌ی‌توندی نه‌بوون‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌هه‌بوو.چه‌نکه‌‌جه‌نگ‌نه‌گوازرایه‌وه‌‌ناوجه‌رگه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌دواتر‌له کاتی‌جه‌نگه‌کان‌به‌‌هۆی‌گه‌مارۆی‌دوژمنانی‌که‌‌به‌سه‌ریاندا‌سه‌پاندبوو‌پشتی‌به‌‌داهات‌وتوناکانی‌ناوه‌خۆی ده‌به‌ست‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌له‌ده‌ره‌وه‌‌خۆراک‌وکه‌ره‌سته‌ی‌خاو‌بگوازێته‌وه،بۆیه‌‌ده‌بینین‌کاتێک‌ئه‌ڵمانیا‌له جه‌نگه‌کان‌ده‌رچو‌قه‌رزاری‌که‌س‌نه‌بوو،به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌فرانسا‌وبریتانیا‌که‌‌به‌شێوه‌یه‌کی‌بێ‌سنور‌له ئه‌مه‌ریکایان‌قه‌رز‌کردبوو،ڕاسته‌‌پاره‌یه‌کی‌زۆر‌وه‌کو‌قه‌ره‌بووی‌جه‌نگ‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌کرایه‌‌ماڵ‌به‌ڵم دواتر‌به‌هۆی‌فشاری‌نێوده‌وڵه‌تی‌ئه‌م‌پاره‌یه‌ش‌کرایه‌‌ساڵنه‌و‌که‌میش‌کرایه‌وه‌‌ئه‌وه‌‌نه‌بوو‌رێگه‌‌بدرێ‌ببێته هۆی‌روخانی‌ئه‌ڵمانیا‌دوای‌جه‌نگ. دوای‌ئه‌وه‌‌ئه‌م‌گه‌مارۆ‌ده‌ریاییه‌ی‌به‌سه‌ری‌دا‌سه‌پێنرا‌ئه‌ڵمانیا‌ناچار‌ده‌بێ‌له‌شوێن‌ئه‌و‌که‌ره‌ستانه‌ی‌که ده‌بوایه‌‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌بیان‌هێنێ‌له‌‌ناوه‌وه‌‌له‌جیاتی‌بۆ‌دۆزینه‌وه،وه‌کو‌به‌کار‌هێنانی‌لستیکی‌پیشه‌سازی‌و ماتریالی‌کیمیائی‌وپترۆل‌و‌ئارموشی‌پیشه‌سازی. له‌‌روی‌گۆڕانه‌‌کۆمه‌ڵیه‌تیه‌کان‌ده‌کرێ‌بڵێین‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌به‌‌گران‌له‌سه‌ر‌وڵته‌‌شه‌ڕکه‌ره‌کان‌وه‌ستا‌له روی‌به‌خشینی‌گیان‌وماڵی‌زۆر.روسیا‌له‌‌هه‌موو‌وڵته‌کان‌پتر‌زیانی‌گیانیی‌لێ‌که‌وت،ژماره‌ی زیانه‌کانی‌گه‌یشتنه‌‌پتر‌له‌‌دوو‌ملیۆن‌که‌س،ئه‌ڵمانیاش‌که‌متر‌له‌‌یه‌ک‌ملیۆن،پادشانشینی‌دووقۆڵیش ملیۆنێک‌وچواریه‌ک‌ملیۆن،بریتانیاش‌به‌‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌یه‌وه‌‌نزیکه‌ی‌ملیۆنێک‌که‌س،فرانساش‌به‌‌نیو ملیۆن‌زیاتر‌له‌‌بریتانیا‌خه‌ڵکی‌له‌ده‌ست‌دا،ئه‌مه‌ریکاش115هه‌زار‌که‌س‌زۆربه‌یان‌به‌هۆی‌بڵو بوونه‌وه‌ی‌نه‌خۆشیی‌ئه‌نفلۆوه‌نزا‌تیاچون‌که‌‌دوای‌ئاگربه‌سته‌که‌‌توشی‌هاتن،به‌م‌شێوه‌یه‌‌زیانی‌جه‌نگی یه‌که‌می‌جیهانی10ملیۆن‌که‌سی‌له‌‌تۆغیانی‌گه‌نجێتی‌دا‌له‌ناو‌چون‌له‌گه‌ڵ‌دوو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌تریش‌بڕیندار‌و که‌م‌ئه‌ندام‌مانه‌وه‌‌تا‌دوا‌رۆژی‌ژیانیان.له‌‌رێژه‌ی‌زیانه‌‌مرۆییه‌کانه‌وه‌‌به‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ‌رێژه‌ی‌دانیشتوان ده‌ر‌ده‌که‌وێ‌که‌‌روسیا_له‌هه‌موو‌وڵته‌کان‌پتر‌زیانی‌گیانیی‌لێ‌که‌وتوه_به‌‌رێژه‌یه‌کی‌که‌متر‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و
فرانسا‌زیانی‌لێ‌که‌وتوه،ئه‌مه‌‌به‌هۆی‌زۆری‌دانیشتوانی‌روسیاوه‌یه‌‌له‌گه‌ڵ‌به‌رزی‌ئاستی‌چۆنایه‌تی هاوڵتی‌ئه‌ڵمانی‌له‌گه‌ڵ‌هاوڵتیی‌روسی. ئه‌وه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌فه‌رامۆشی‌خۆیان‌پێده‌ده‌نه‌وه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌زۆربه‌ی‌قوربانیه‌کانیان‌له‌‌دانیشتوانی موسته‌عمه‌ره‌کانن.دیسان‌ئه‌گه‌ر‌به‌راوردیه‌کی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌له‌گه‌ڵ‌جه‌نگه‌کانی‌تری‌مه‌زنی ئه‌وروپا‌بکه‌ین،ده‌بینین‌ئه‌روپا‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌توشی‌کاره‌سات‌وزیانی‌وا‌مه‌زن‌نه‌بۆته‌وه، فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌لێن‌له‌‌ماوه‌ی‌ساڵه‌کانی‌ئابی1914تا‌شوباتی1917هه‌ر‌خوله‌کێک‌فه‌ره‌نسیه‌ک‌ده‌کوژرا. لێکه‌وتنی‌ئه‌و‌زیانه‌‌مه‌زنانه‌‌له‌‌ئه‌وروپا‌سامانێکی‌زۆری‌مرۆیی‌له‌ده‌ست‌ژاماره‌یه‌کی‌وا‌به‌رز‌له هاوڵتیانی‌که‌‌هه‌موویان‌له‌‌ته‌مه‌نی‌نێوان20تا40ساڵیدا‌بوون‌تیاچون،ئه‌وروپا‌به‌‌تێکرایی‌توشی گۆڕانی‌هاوکێشه‌و‌هاوسه‌نگی‌هات‌له‌وانه‌‌ئاماره‌کانی‌ژن‌هێنان‌ویه‌کسانی‌نه‌بوونی‌رێژه‌ی‌کچ‌له‌گه‌ڵ‌کور رێژه‌ی‌له‌دایک‌بوونو‌ته‌مه‌نی‌خوێندکاره‌کان‌له‌ناو‌خوێندنگاکاندا‌وته‌مه‌نی‌کرێکارو..،تا‌چه‌ندین‌کێشه‌و گرفتی‌تربۆ‌ئه‌وروپا‌دروست‌بوون. ئه‌مه‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌شی‌ده‌کرێته‌وه‌‌که‌‌زیانه‌‌مرۆیه‌کانی‌جه‌نگ‌زۆرینه‌ی‌ره‌های‌له‌‌پیاوان‌بوون‌به‌‌تایبه‌تیش گه‌نج،رێژه‌یه‌کی‌که‌می‌له‌‌ریزی‌ژنان‌بوو،ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌تێک‌چونی‌پارسه‌نگی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌له‌‌نێوان کور‌و‌کچ،ئه‌وه‌ی‌شایانی‌ئاماژه‌یه‌‌زۆرینه‌ی‌قوربانیان،له‌دایک‌بووانی‌چاره‌که‌ی‌دوایی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م بوون.ئاسایی‌بوو‌دوای‌ته‌واوبوونی‌جه‌نگ‌رێژه‌ی‌له‌دایک‌بوون‌که‌م‌ببێته‌وه،دوای‌جه‌نگ‌ئه‌م‌رێژه‌یه زیادیان‌کرد‌ئه‌مه‌‌کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌بزوتنه‌وه‌ی‌فێربوون‌وخوێندن‌و‌کرێکاری.سه‌باره‌ت‌به‌‌خوێندنگاکان، لهساڵی1930خوێندنگاکان‌رێژه‌ی‌خوێنکاری‌ته‌مه‌ن‌له11تا15ساڵی‌زۆر‌که‌م‌بوو.سه‌باره‌ت‌به کرێکاری،حکومه‌تی‌فرانسا‌پلنێکی‌بۆ‌دروست‌کردنی‌هێلی‌ئاسنینی‌ماجینۆ‌بۆ‌به‌رگری‌دانا،له‌سه‌ر‌ئه‌و بنه‌مایه‌‌که‌‌له‌‌ساڵی1935ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌‌ته‌واو‌ببێ‌گوایه‌‌سه‌ربازه‌کان‌ساڵ‌به‌‌ساڵ‌ژماره‌یان‌که‌م‌ده‌بێته‌وه‌‌تا ده‌گاته‌‌نیوه‌ی‌ئه‌و‌ژماره‌ی‌که‌هه‌یه‌‌له‌ساڵی.1939-1934 ئه‌م‌جه‌نگه‌‌کاری‌کرده‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌په‌له‌‌له‌‌پێدانی‌مافی‌ژن‌کرا،به‌‌ئاستێک‌گه‌یه‌ندرا‌که‌‌هه‌رگیز‌‌مه‌زنده‌ی ئه‌وه‌‌نه‌ده‌کرا،له‌‌کاتی‌جه‌نگ‌و‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگ‌ژن‌زۆر‌به‌‌هێواشی‌مافی‌خۆی‌وه‌ده‌ست‌ده‌هێنا،به‌ڵم‌دوای جه‌نگ‌زۆر‌له‌و‌کۆته‌‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌وسیاسیانه‌ی‌سه‌ر‌ژن‌هه‌لگیران. له‌‌بریتانیا‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌کولفه‌ی‌زۆری‌هه‌بوو‌کاتێک‌پیاو‌ده‌چو‌بۆ‌مه‌یدانی‌جه‌نگ‌ژن‌شوێنی‌ده‌گرته‌وه‌‌له نه‌خۆشخانه‌و‌کارگه‌و‌خوێندنگا‌ته‌نانه‌ت‌گه‌ڵێک‌جار‌شوێنه‌کانیان‌له‌‌سوپاش‌پێ‌پڕ‌ده‌کردنه‌وه‌‌واته‌‌ژن له‌ته‌ک‌پیاو‌وه‌ستا‌بۆ‌پڕکردنه‌وه‌ی‌که‌لێنه‌کان‌وخۆ‌به‌خت‌کردن‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌سه‌رکه‌وتنه‌کان جیاوازیه‌کی‌ئه‌وتۆ‌له‌‌نێوان‌ژن‌و‌پیاو‌نه‌ما،مافی‌به‌شداربوون‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی‌پێدرا‌که‌‌له‌‌ته‌مه‌نی 30ساڵیه‌‌بۆی‌هه‌بێ‌به‌شداری‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌بکا،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌ندێک‌به‌ربه‌ستی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌که‌‌له نێوان‌ژن‌و‌پیاو‌هه‌بوون‌لبران. له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ناوپڕچکه‌کانی‌نێوان‌ژن‌و‌پیاو‌نه‌مان‌ناوپڕچکه‌کانی‌نێوان‌بوورجوازی‌و‌هه‌ژاره‌کانیش
نه‌مان‌ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌گۆڕانه‌کانی‌جه‌نگ‌بوون‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موویان‌بۆ‌یه‌ک‌مه‌به‌ست‌هه‌وڵیان‌ده‌دا ئه‌ویش‌سه‌رکه‌وتن‌بوو‌به‌سه‌ر‌دوژمن‌و‌شه‌ڕکردن‌له‌‌یه‌ک‌که‌ندری‌شێدار‌له‌‌باکوری‌فرانسا.
)(4گه‌شه‌‌کردنی‌تیۆريی‌ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاری ده‌رکه‌وتنی‌کۆمۆنیزم‌له‌‌ئه‌نجامی‌دروست‌بوونی‌کۆماره‌کانی‌سۆڤیه‌تی‌سۆشیالستی‌و‌هاتنی‌دکتاتۆریه‌تی پرۆلیتاریا‌بوو،ده‌رکه‌وتنی‌فاشیزم‌له‌‌ئیتالیاو‌نازیزم‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌مکوم‌کردنی‌حوکمی‌دکتاتۆریه‌تی‌دوو سه‌رکرده‌ی:به‌نیتۆ‌مۆسۆلینی‌و‌ئه‌دۆلف‌هیتله‌ر‌وسه‌رکه‌وتنی‌دکتاتۆریه‌تی‌فرانکۆ‌له‌‌ئیسپانیا ودکتاتۆریه‌تی‌ساڵزار‌له‌‌پۆرتوگال‌بوو،بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌لسایی‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌جۆره‌‌دکتاتۆریانه‌‌له وڵتانی‌نا‌ئه‌وروپی‌یا‌ل‌ناو‌پارته‌کان،ئه‌مانه‌‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نن‌که‌‌ره‌وتێکی‌به‌هێز‌ماڵی‌دیموکراتیی‌جێ هێشتوه،زۆرێک‌له‌‌سیاسی‌و‌به‌رپرس‌وجه‌ماوه‌ری‌به‌ره‌و‌تیۆری‌دکتاتۆریه‌ت‌بردوه‌به‌ڵم‌ده‌بێ‌جیاوازی له‌‌نێوان‌دکتاتۆریه‌تی‌چین‌و‌پارت‌و‌دکتاتۆریه‌تی‌شۆڕشگێر‌وتاکه‌که‌سی‌دیار‌که‌ین،له‌‌لیه‌کی‌تره‌وه ده‌بینین‌پارت‌له‌‌سۆڤیه‌ت‌ده‌توانێ‌سیاسه‌تی‌خۆی‌به‌سه‌ر‌سه‌رکرده‌دا‌بسه‌پێنێ‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌فاشت ونازیه‌کان.به‌ڵم‌ئه‌م‌جۆره‌‌جیاوازیانه‌‌له‌‌سه‌ره‌تا‌زۆر‌رون‌نه‌بوون.ئه‌م‌گۆڕانه‌‌له‌‌دیموکراته‌یتی‌رۆژئاوا بۆ‌دیکتاتۆریه‌ت‌له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌رونی‌هه‌ستیان‌پێ‌ده‌کرا‌له‌‌زۆربه‌ی‌وڵتانی دیموکراتیش:فرانسا‌وبریتانیا.رژێمه‌کانی‌ئه‌م‌دو‌وڵته‌‌ناچاربوون‌هه‌ندێک‌ده‌سه‌ڵتی‌ئاوه‌رته‌‌بخه‌نه‌‌ژێر ده‌ستی‌خۆیان‌بۆ‌دوباره‌‌سوپا‌دامه‌زراندنه‌وه‌و‌ته‌رخان‌کردنی‌بوودجه‌ی‌تایبه‌تی‌بۆ‌سوپا‌وپێداویستیه‌کانی، له‌م‌بوواره‌‌ئه‌وه‌ی‌بریتانیا‌پیاده‌ی‌کرد‌کارێکی‌تاکانه‌‌بوو‌له‌‌هیچ‌شوێنێکی‌تر‌ئه‌مه‌‌نه‌بوو‌کاتێک سیسته‌مێکی‌نوێی‌هێنایه‌‌ناو‌وه‌زاره‌ت‌به‌و‌پێیه‌‌وه‌زاره‌تێکی‌ئیئتلفی‌به‌سه‌رۆکایه‌تی‌لوید‌جۆرج‌وچوار وه‌زیری‌تر‌پێکهێنا،بۆ‌به‌ڕێوه‌‌بردن‌وگرتنه‌‌ده‌ست‌هه‌موو‌کاروباره‌کانی‌وڵت‌و‌جه‌نگ.له‌‌فرانساش چاودێریی‌په‌رله‌مانی‌ده‌سه‌ڵتی‌فراوانتری‌پێدرا‌بۆ‌سه‌رپه‌شتی‌کردنی‌تواناکانی‌جه‌نگ.ده‌بینین‌جه‌نگی یهکهمی
فرانکۆهیتله‌ر
جیهانی‌تاکی‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵ‌توانده‌وه‌‌ده‌نگی‌تاک‌نزم‌وکز‌کرایه‌وه،ئه‌مه‌‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ،متمانه‌‌به‌و رژێمه‌‌سه‌رمایه‌داریه‌‌نامێنێ‌که‌‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگ‌هه‌بوو،هه‌ر‌ئه‌و‌رژێمه‌‌نه‌بوو‌که‌‌پێشکه‌وتنی‌فکریی‌مه‌زنی به‌‌ئه‌وروپا‌به‌خشی؟به‌ڵم‌هه‌مان‌رژێمیش‌‌بوو‌که‌‌ئه‌وروپای‌توش‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌کاولکاریه‌‌کرد‌شارو‌گوندی به‌شێوه‌یه‌ک‌لێ‌خاپور‌کرد‌که‌‌ئه‌مه‌ی‌پێشتر‌به‌‌چاو‌نه‌دیبوو؟دواتر‌هه‌ر‌ئه‌و‌ده‌ستبه‌سه‌ر‌داگرتنه‌ی پیشه‌سازی‌و‌بازرگانیانه‌‌نه‌بوو‌بووه‌‌مایه‌ی‌ململنێ‌ودواتر‌جه‌نگو‌کاولکاری؟له‌‌نێوان‌کوره‌‌ئامۆزاکان له‌‌ئه‌وروپا‌که‌‌هه‌موویان‌بۆ‌یه‌ک‌ره‌گه‌ز‌ده‌گه‌رێنه‌وه؟ کۆمپانیاکان‌بوون‌ململنێ‌وجه‌نگ‌وپیلنو‌ته‌له‌ی‌سیاسیی‌به‌دوای‌خۆیدا‌هێنا‌چونکه‌‌باکی‌به‌هیچ‌نه‌بوو‌و هه‌وڵی‌هیچی‌نه‌ده‌دا‌ته‌نها‌قازانجی‌کۆمپانیاکه‌ی‌نه‌بێ‌له‌‌هیچ‌به‌رنامه‌یه‌کی‌بووژانه‌وه‌ش‌به‌شداریان نه‌ده‌کرد‌ته‌نها‌زیاد‌کردنی‌سه‌رمایه‌کانیان‌نه‌بێ،هه‌ر‌ئه‌م‌کۆمپانیایانه‌‌نه‌بوون‌ئه‌ندام‌په‌رله‌مان‌وبه‌رپڕسه حوکومی‌و‌سیاسه‌تمه‌داری‌گه‌نده‌ل‌کرد؟ره‌وشتی‌سیاسی‌وکۆمه‌ڵیه‌تیی‌خه‌ڵکیان‌ژێر‌پێخست؟خه‌می هیچ‌گۆڕان‌و‌پێشوه‌چونێکیان‌نه‌بوو‌له‌‌هیچ‌بووارێک‌چ‌له‌‌بوواری‌بنیاتنانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌یا‌بووژانه‌وه‌ی جوتیار‌و‌کرێکار. دواتر‌کێن‌قوربانیی‌ڕاسته‌قینه‌ی‌جه‌نگ؟هه‌ر‌ئه‌و‌کرێکار‌و‌جوتیارانه‌‌نین‌که‌‌کۆمپانیاکان‌ده‌یان چه‌وسێننه‌وه‌‌له‌‌پێناو‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌چاوکی‌به‌رهه‌م‌وبه‌رفراوانکردنی‌مه‌یدانی‌به‌رهه‌م‌و‌سه‌رمایه‌کانیان دواتریش‌گالته‌یان‌پێ‌ده‌که‌ن‌وکلویان‌ده‌خه‌نه‌‌سه‌ر؟ ئه‌وروپا‌له‌‌جه‌نگی‌ناوه‌خۆی)جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی(30ملیۆن‌و‌نیو‌که‌سی‌له‌‌گه‌نجی‌به‌توانا‌له‌ده‌ست دا‌زۆرینه‌یان‌کرێکار‌وجوتیار‌بوون،ئه‌وا‌جه‌نگ‌ته‌واو‌بوو‌کاتی‌ئه‌وه‌یه‌‌حکومه‌ته‌کان‌ئاورێک‌له‌و خه‌ڵکه‌‌بده‌نه‌وه‌‌که‌‌بوونه‌‌سوته‌مه‌نیی‌ئه‌و‌جه‌نگه،جیاوازیه‌کانی‌نێوانی‌چینه‌کان‌نه‌هێلن‌و‌له‌یه‌کیان‌نزیک کاته‌وه. ئه‌م‌به‌راورده‌‌بووه‌‌هۆی‌به‌رپابوونی‌شۆڕشی‌به‌لشه‌فیی‌مه‌زن‌له‌‌روسیا‌که‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌مه‌ترسیی‌وڵته سه‌رکه‌وتو‌و‌ژێر‌که‌وتوه‌کان،ئه‌وکات‌هێشتا‌بوورجوازی‌تواناکانیان‌له‌و‌ئاسته‌دابوون‌که‌‌ئاراسته‌ی سیاسه‌ته‌کانی‌ده‌وڵه‌ت‌وئه‌وروپا‌بکه‌ن،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ‌بۆرجوازیی‌چه‌وساوه‌ی‌ئه‌روپا‌مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ‌گه‌لی‌هه‌ژار‌وه‌کو‌ئه‌و‌مامه‌ڵه‌یه‌‌نه‌بوو‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ژارانی‌روسیا‌ده‌کرا.دواتر‌ئه‌وه‌بووه‌‌هۆی ئه‌وه‌ی‌شۆڕشی‌به‌لشه‌فی‌هه‌لگیرسێ،و‌چاره‌نوسی‌ره‌ش‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌خانه‌واده‌ی)رۆمانۆف(دایه‌‌له‌گه‌ڵ جه‌نه‌راله‌کانی‌قه‌یسه‌ری‌بێ‌نرخ‌و‌به‌های‌مرۆڤایه‌تی‌وکاربه‌ده‌سته‌‌گه‌نده‌ل‌و‌ده‌وروبه‌ره‌‌بۆگه‌نه‌که‌ی‌که ژماره‌یان‌تا‌بلێی‌زۆر‌بوون.ئه‌م‌جۆره‌‌شۆڕشه‌‌شایه‌نی‌روسیا‌بوو‌که‌‌تۆلستۆی‌به‌ناو‌بانگ‌وشاعیر‌و خاوه‌ن‌ناوداری‌بنه‌ماڵه‌‌ده‌ستی‌له‌‌سامان‌و‌ناوبانگی‌خانه‌واده‌که‌ی‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌هه‌ژار‌ونه‌داران‌بۆ‌ئه‌وه‌ی وه‌کو‌که‌سێکی‌ساده‌‌خۆی‌وپێنوسه‌که‌ی‌له‌‌ریزی‌خه‌ڵکه‌‌هه‌ژاره‌که‌‌خه‌بات‌بکا،به‌ڵم‌ئه‌وروپا‌پێویستیی‌به‌م جۆره‌‌شۆڕشه‌ی‌به‌لشه‌فی‌نه‌بوو‌تا‌چاکسازیه‌کی‌سه‌رتاپایی‌ئه‌نجام‌بدات‌ته‌نها‌پێویستیی‌به‌‌جۆرێک‌له
دادپه‌روه‌ریی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌هه‌بوو‌ئه‌مه‌‌به‌‌دیدی‌زۆربه‌ی‌فه‌یله‌سوفه‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌بوو.بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌ئه‌م جۆره‌‌چه‌مکانه‌‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌به‌لشه‌فی‌وسه‌ره‌ڕای‌هه‌وڵه‌‌بێ‌ئومێده‌کانی‌ئه‌مریکی‌وژاپۆنی‌و فه‌ره‌نسی‌وبه‌ریتانی‌بۆ‌کپ‌کردنی‌ئه‌م‌جۆره‌‌ده‌نگانه‌‌هه‌رله‌‌بێشکه‌وه،ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌ندێک له‌‌حوکمه‌ت‌وبۆرجوازه‌کان‌بۆرێگه‌‌گرتن‌له‌‌دزه‌کردنی‌کۆمۆنیزم‌بۆ‌وڵته‌کانیان،شه‌پۆڵێک‌چاکسازیان ئه‌نجام‌دان‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌وڵته‌کانی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌له)پۆله‌ندا/رۆمانیا/ئستونیا/لتوانیا/فنله‌ندا(ئهم رژێمانه،بایه‌خیان‌به‌‌دامه‌زراندنی‌حکومه‌تێکی‌به‌هێزوره‌ها‌دا‌حکومه‌تی‌یه‌ک‌پارتی‌به‌‌به‌رنامه‌یه‌کی نه‌ته‌وایه‌تیی‌گشتگیره‌وه‌ده‌دا. زۆرێک‌له‌‌پیاوانی‌خاوه‌ن‌تیۆریی‌سیاسه‌ت‌له‌‌مێژووی‌نوێ‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌بوونه‌وه‌‌که‌‌تایبه‌ت بوو‌به‌‌شێوازی‌ده‌سه‌ڵت،ئه‌وان‌رایان‌وابوو‌نابێ‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌گه‌ل‌له‌ده‌ست‌چه‌ند‌که‌سێک‌دا‌بن‌به هه‌وه‌ستی‌خۆیان‌گه‌مه‌ی‌پێ‌بکه‌ن‌چ‌له‌‌ده‌سه‌ڵت‌چ‌له‌‌دابه‌شکردنی‌به‌رهه‌مه‌کان‌و‌تواناو خزمه‌تگوزاریه‌کانی‌وڵت،له‌م‌جۆره‌‌که‌سانه‌‌ناوی‌چه‌ند‌‌که‌سێک‌له‌‌سیاسه‌تمه‌داران‌ده‌به‌ین: _1ئاماژه‌کانی)هۆبز(بۆ‌ده‌وڵه‌تی‌ره‌ها. _2تیۆریی‌په‌یمانی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌هی‌جان‌جاک‌رۆسۆ،وبانگخوازیه‌که‌ی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌موو‌تاکێک‌ببێته به‌شێک‌له‌‌جه‌سته‌ی‌هه‌موو)دهوڵهت(که‌‌خۆی‌له‌و‌پێک‌دێت)ئیراده‌یه‌‌گشتی(به‌‌به‌شداری‌کردنی‌تاک. له‌‌کۆتایی‌ده‌سه‌ڵت‌ده‌که‌وێته‌‌ده‌ست‌گه‌ل. _3سۆشیالیستی‌فابیزم 42له‌‌کۆتاییه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌له‌‌بریتانیا‌ده‌رکه‌وت‌بانگخوازی‌گواستنه‌وه‌ی هۆکاره‌کانی‌به‌رهه‌م‌هێنانی‌بۆ‌ده‌ست‌کۆمه‌ڵ‌ده‌کرد،حکومه‌تیش‌ده‌ست‌له‌‌کاره‌کان‌وه‌ربدا‌بۆ‌چاککردنی رۆژانه‌ی‌کرێکاران‌و‌چاک‌کردنی‌باری‌ژیانیان‌و‌سه‌پاندنی‌باج‌به‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌مه‌ندان. _4مارکسیزم،مێژوو‌به‌‌شه‌ڕی‌چینه‌کانی‌ناوزه‌د‌ده‌کا،کۆتایه‌که‌ی‌به‌‌جه‌نگی‌نێوان‌چینی‌زه‌حمه‌ت‌کێش و‌بۆرجواز‌هات.بانگخوازی‌بۆ‌نه‌هێشتنی‌مولکدارێتیی‌تاک‌ده‌کرد‌تا‌کۆمه‌ڵگا‌هیچ‌ململنێ‌وناته‌باییه‌کی تیادا‌نه‌مێنێ. تیۆریه‌‌ئابووریه‌کانی‌نوێ‌ئاستی‌چه‌مکی)ده‌وڵه‌تی‌ره‌ها(یان‌به‌رز‌کرده‌وه‌‌له‌وانه: _1گوته‌ی‌ئابووری‌ناس)لۆدردال()ئازادیی‌ئابووری‌به‌رپڕسه‌‌له‌‌نارێکی‌دابه‌ش‌کردنی‌سه‌رمایه نیشتمانیه‌کان(. _2فردریک‌لیست‌ره‌خنه‌ی‌له‌‌تیۆریی‌ئازادیی‌بازرگانی‌نێوده‌وڵه‌تی،گرت‌گوایه‌‌گورزێکی‌کوشنده‌یه‌‌له وڵته‌‌هه‌ژاره‌کان‌ده‌درێ‌هه‌ژاری‌و‌نه‌هامه‌تیان‌بۆ‌زیاد‌ده‌کا‌له‌‌هه‌مان‌کاتدا‌وڵته‌‌پیشه‌سازیه‌‌مه‌زنه‌کان‌له سه‌ر‌حسابی‌ئه‌وان‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌ده‌بن.هه‌روه‌ها‌ئاڕاسته‌‌گشتیه‌کان‌رۆلیان‌له‌‌به‌هێز‌کردنی‌ئاراسته‌ی‌به‌ره‌و ده‌وڵه‌تی‌گشتی‌گێرا،له‌‌باره‌ی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌سه‌رپه‌رشتی‌سیسته‌مه‌کانی‌فێربوون‌و‌یه‌کخستنی 42
تیۆرێکی سۆشیالیستیه ریز له مولکداری تاک و سهرمایهدار و تایبهتی دهگرێ.
به‌رنامه‌کانیان‌بکا،له‌ڕووی‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌ت‌بایه‌خ‌به‌‌خزمه‌ت‌گوزاری‌له‌‌ناوچه‌‌هه‌ژاره‌کان‌بدات‌زیاتر له‌‌ناوچه‌‌ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌ئه‌مه‌ش‌باری‌ده‌وڵه‌ت‌قورستر‌ده‌کات.به‌ڵم‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیرۆکه‌و‌ئاڕاستانه‌‌ناگه‌نه قۆناغی‌جێبه‌جێ‌کردن‌ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌گه‌ل‌خۆی‌ده‌سه‌ڵتی‌دکتاتۆریه‌تی‌گرته‌‌ده‌ست‌یا‌که‌سێکی‌به‌توانای دکتاتۆر‌به‌‌پشتگیریی‌گه‌ل‌که‌‌قبوولی‌دکتاتۆریه‌که‌ی‌بکرێ‌ده‌نا‌ئه‌م‌جۆره‌‌بۆچونانه‌‌پیاده‌‌کردنیان‌ئاسان نین،دواتر‌مه‌سه‌له‌که‌‌زیاتر‌لی‌حه‌زه‌کانی‌گه‌له‌‌ئاخۆ‌تاچه‌ند‌ئاماده‌یه‌‌ئه‌م‌که‌ش‌و‌هه‌وایه‌‌بخولقێنێ؟ئهم حه‌زو‌بۆچونانه‌ی‌گه‌ل‌شتێکی‌خۆرسک‌و‌بێ‌بنه‌ما‌نین،ئه‌مانه‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌بێ‌ئومێدی‌له‌‌سیسته‌می دیموکراتیی‌وڵته‌کانیان‌هاتۆنه‌ته‌‌کا،یا‌له‌‌ئه‌نجامی‌فشاری‌وڵته‌‌مه‌زن‌ودکتاتۆره‌کان‌ئه‌م‌ره‌وشه‌‌دێته‌‌کا، که‌‌ده‌یخاته‌‌ژێر‌قه‌یرانێکی‌ئابووری‌وسیاسی‌وسه‌ربازی‌ناچاری‌ده‌کا‌به‌دوای‌که‌سێکدا‌بگه‌رێ‌به‌ناوی ئه‌وان‌مه‌ساج‌په‌خش‌کا‌به‌‌ئومێدی‌رزگار‌بوون‌و‌به‌‌ئامنج‌گه‌یاندنیان،لێره‌‌ده‌بینین‌ده‌رکه‌وتنی‌رژێمه دکتاتۆره‌کان‌له‌‌به‌رپرسیارێتیی‌ده‌وڵه‌ته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئیمپڕیالیه،چونکه‌‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌ئیمپڕیالیانه‌‌ده‌زانن‌که دکتاتۆریه‌ت‌کاتیه‌‌بۆیه‌‌هانی‌ده‌وڵه‌تیان‌دا‌تا‌ببێته‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌دکتاۆر‌ئه‌وسا‌توشی‌قه‌یرانی‌مه‌زن‌ده‌بێ‌تا بیر‌له‌‌دیموکراتی‌نه‌که‌نه‌وه. له‌م‌رژێمه‌‌دکتاتۆریانه‌‌که‌سی‌دکتاتۆر‌و‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌بنه‌یه‌ک‌که‌س. خواسته‌کانی‌سه‌رکرده‌‌له‌‌هه‌موو‌خواسته‌کان‌به‌هێزتر‌ده‌بن،ئه‌م‌جۆره‌‌رژێمانه‌‌له‌‌هه‌موو‌وڵته‌کان‌له ماوه‌یه‌ک‌تا‌ماوه‌یه‌کی‌نادیار‌وه‌ده‌ر‌ده‌که‌وتن‌ده‌وڵه‌ته‌‌ئیمپڕیالیه‌‌رۆژئاوایه‌کان‌ته‌نها‌وه‌کو‌به‌شێک‌له گۆڕانه‌کانی‌مێژوو‌سه‌یری‌سه‌رده‌می‌ئه‌م‌دکتاۆریانه‌یان‌ده‌کرد‌سه‌یری‌پاڵه‌وانێتی‌و‌سه‌رکه‌وتن‌و ژێرکه‌وتنه‌کانیان‌ده‌کرد،به‌ڵم‌ده‌وڵه‌ته‌‌دیموکراتیه‌‌رۆژئاواییه‌کان)فرانسا‌وبه‌ریتانی(به‌‌چاوێکی‌رسوا وسوکه‌وه‌‌سه‌یری‌ئه‌ڵمانیا‌وئیتالیایان‌ده‌کرد‌له‌‌سه‌رده‌می‌هیتله‌رو‌مۆسۆلینی،به‌هۆی‌ره‌فتاری‌‌دکتاتۆریان، ئه‌مه‌‌ته‌نها‌به‌شێکه‌‌له‌‌نه‌خشه‌ی‌سیاسیی‌گشتی‌بۆ‌خشته‌‌بردنی‌هه‌ردو‌ده‌وڵه‌تی‌به‌رهه‌ڵستکاری‌فرانساو بریتانیا‌وئه‌مه‌ریکا.
به‌شی‌چوارده‌هه‌م
شۆڕشی‌کۆمۆنیزم‌و‌ده‌رکه‌وتنی‌يه‌کیه‌تی کۆماره‌کانی‌سۆڤیه‌تی‌سۆشیالستی _شۆڕش _کێشه‌‌ناوه‌خۆيیه‌کان _سیسته‌می‌حوکم
ره‌چه‌له‌کی‌شۆڕشی‌کۆمۆنیزم‌بۆ‌ئه‌و‌تیۆره‌‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌که‌‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌کارل‌مارکس 43و‌هاورێکه‌ی فریدریک‌ئینگلس‌بانگخوازیان‌بۆ‌کرد‌تا‌به)شۆڕشی‌تۆتالیتاری‌له‌‌پێناو‌کۆمه‌ڵ‌و‌یه‌کسانیی‌ره‌ها( ناسرا. تیۆریی‌کۆمۆنیزمی‌جه‌خت‌له‌سه‌ر‌توێژینه‌وه‌ی‌په‌ره‌سه‌ندنی‌مێژوویی‌ئاده‌میزاد‌ده‌کا‌له‌به‌ر‌رۆشناییه‌کانی ماتریالیزمی‌دیالکتیکی،که‌‌ده‌لێ‌مێژووی‌ئاده‌میزاد‌ده‌بێ‌له‌‌سوچی‌ئابووریه‌وه‌‌تێی‌بڕوانین‌هه‌روه‌ها‌ده‌بێ له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌تیۆری‌ماتریالیزمی‌مێژوویی‌دیراسه‌‌بکرێت.
43کارل مارکس له 1883_1818ژیاوه له رهگهزی جوی ئهڵمانیا بوو توندڕهوبوو ،یهکهم بانگخوازی کۆمۆنیزمی بوو ،به هۆیهوهحکومهتی بڕوسیا دهری کرد له وڵت کۆچی کرد بۆ فرانسا لهوێ دهرفهتی پهیوهندی کردن به هاورێکهیهوه فردریک ئینگلس بۆ رهخسا بهیهکهوه فهلسهفهی سۆرشی کۆمۆنیزمیان داڕشت ئهوهندهی نهبرد فرانساش دهری کردن ،روی له لهندهن کرد،کاتێک کۆمهڵهی کۆمۆنیزمی له برۆکسل بانگهشهیان کرد بۆ ئهوهی بنهماکانی کۆمۆنیزمیان بۆ دارێژێ ئهو بنهمایانهبوون ناونرا مهنهفێستی کۆمۆنیست له .1848
کارل‌مارکس
سه‌رده‌م‌هه‌بوون‌که‌‌بۆرجواز‌وده‌ره‌به‌گی‌به‌خۆوه‌‌گرتبوو‌سه‌رده‌می‌ده‌سه‌ڵتی‌چینی‌زه‌حمه‌تکێش خرابووه‌‌ژێر‌گله‌وه،مارکس‌یه‌که‌م‌که‌س‌بوو‌ئه‌م‌تیۆره‌ی‌بڵو‌کرده‌وه‌‌وله‌‌به‌یاننامه‌ی‌کۆمۆنیست‌له 1848رای‌گه‌یاند‌هه‌روه‌ها‌له‌‌په‌رتوکه‌که‌ی‌دا‌به‌ناوی)سهرمایهدار(ئه‌م‌تیۆره‌ی‌تیا‌شیکردۆته‌وه‌‌تیایدا بانگخوازی‌سۆشیالستی‌زانستی‌ده‌کات،که‌‌کۆمه‌ڵگایه‌کی‌بێ‌مولکداری‌و‌بێ‌چین‌و‌یه‌کسانی‌ره‌ها‌له نێوان‌تاکه‌‌که‌سه‌کاندا‌ده‌خوازێ.لێره‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌که‌‌ئه‌م‌تیۆره‌‌راگه‌یاندنی‌شه‌ڕی‌چینه‌کانه: ئۆرستوکراتی‌و‌بۆرجوازی‌و‌گه‌وره‌‌مولکدارو‌ده‌ره‌به‌گه‌کان‌و‌خاوه‌ن‌کار‌و‌خاوه‌ن‌کارگه‌‌و‌کۆمپانیا وده‌زگا‌به‌رهه‌م‌هێنه‌ره‌کان،به‌‌حسابی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مانه‌‌هه‌موویان‌نوێنه‌رایه‌تی‌هێزی‌چه‌وساندنه‌وه‌ی‌چینی زه‌حمه‌تکێش‌ده‌که‌ن. ئه‌م‌تیۆره‌‌وای‌ده‌بینی،سیسته‌می‌سه‌رمایه‌داری‌که‌‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌ئه‌وروپادا‌گرتوه‌‌خۆی‌خۆی‌له‌ناو‌ده‌با، به‌ڵم‌دادپه‌روه‌ری‌نیه‌‌چینی‌هه‌ژار‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌م‌خۆله‌ناو‌بردنه‌‌بن‌به‌ڵکو‌چه‌ند‌سه‌ده‌یه‌ک‌ده‌خایه‌نێ، ده‌بێ‌په‌له‌ی‌لێ‌بکرێ‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌خێرا‌بکرێ‌بۆ‌گه‌یشتن‌به)کۆمه‌ڵگایه‌کی‌تۆتالیتاری(لهرێگهی )شۆڕشی‌تۆتالیتاریه‌وه(کاتێک‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵگا‌گشتگیره‌‌دێته‌‌کا،ئه‌وسا‌کۆمه‌ڵگایه‌ک‌ئاماده‌‌ده‌بێ‌ئازادیه‌کان له‌‌خۆیانه‌وه‌‌رون‌وسنور‌دیار‌ده‌بن‌و‌ئازادی‌کۆمه‌ڵیه‌تی‌ده‌بێ‌نه‌ک‌ئازادی‌سیاسی. مارکس‌ئه‌وه‌‌ره‌خنه‌ی‌له‌‌ده‌وڵه‌تی‌سه‌رمایه‌دار‌نه‌ده‌گرت‌که‌‌چینێک‌چینێکی‌تر‌ده‌چه‌وسێنێته‌وه،به‌ڵکو‌بۆ ئه‌وه‌‌ره‌خنه‌ی‌لێ‌ده‌گرت‌که‌‌رژێمێک‌ده‌با‌به‌ڕێوه‌‌ده‌سه‌ڵت‌وسه‌ربه‌خۆیی‌ده‌دا‌به‌‌هه‌ندێک‌ده‌زگا‌و‌له هه‌ندێکی‌تریش‌ده‌گرێته‌وه،ئه‌مه‌ش‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌بوونی‌کۆمه‌ڵگاو‌تۆتالیتاری‌ناگونجێ،ئه‌و‌دژی‌جیا کردنه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌بوو
44
که‌‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌سه‌رمایه‌دارانه‌‌به‌‌پیرۆزیان‌ده‌زانی،بانگخوازیی‌بۆ
سه‌رپشککردنی‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌ده‌کرد،به‌‌شێوه‌یه‌کی‌قوچه‌کی‌له‌‌بنکه‌ی‌گه‌له‌وه‌‌ده‌ست‌پێ‌باک‌که‌‌ده‌بێ‌ئه‌م حوکم‌بکات،بانگخوازی‌بۆ‌دابه‌ش‌کردنی‌کاره‌کان‌کرد‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایانه: )هه‌ریه‌ک‌به‌‌پێی‌پێویستیی‌پێی‌بدرێ،هه‌ریه‌کیش‌به‌‌پێی‌توانای‌پێی‌بدرێ( کرێکار‌وچینی‌زه‌حمه‌تکێش‌ده‌بێ‌شۆڕش‌و‌جه‌نگ‌ی‌چینه‌کان‌به‌ڕێوه‌‌به‌رن،ده‌بێ‌ئه‌م‌چینانه‌‌ده‌سه‌ڵتی دکتاتۆری‌بگرنه‌ده‌ست‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌ئامانجی‌کۆمه‌ڵگای‌تۆتالیتاری‌بگه‌ن. مه‌زنده‌کانی‌کارل‌مارکس‌سه‌باره‌ت‌به‌‌شۆڕش‌له‌‌وڵته‌‌سه‌رمایه‌داره‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌ورد‌نه‌بوون‌چونکه ده‌سه‌ڵت‌به‌ده‌ست‌بوورجوازی‌بوو‌ئه‌ویش‌له‌وپه‌ڕی‌تۆغیانی‌هێز‌دا‌بوو،فراکسیۆنه‌‌کرێکاریه‌‌کانیش هه‌لوه‌شاوه‌‌بوون،به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌بوورجوازه‌کانی‌ئه‌وسا‌له‌‌دونیا،چونکه‌‌ده‌وڵه‌ته‌‌بۆرجوازیه 44
مهبهستی دهسهڵتی یاسادانان وجێبهجێ کردن و دادوهری بوو.
رۆژهه‌لتیه‌کان‌زو‌هه‌ستیان‌به‌‌بانگه‌وازه‌‌کۆمۆنیستیه‌کان‌ده‌کرد‌که‌‌پڕۆپاگه‌نده‌یان‌بۆ‌ده‌کردن‌بۆیه هه‌ندێک‌هگۆڕانیان‌له‌‌بوواری‌یاساکانی‌کرێکاری‌ئه‌نجام‌دان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌بیری‌جیهانبینی‌مارکسیان دور‌خه‌نه‌وه‌و‌به‌‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تیان‌په‌یوه‌ست‌که‌ن،ئه‌م‌گۆڕان‌وچاکسازیانه‌‌که‌مێک‌له‌‌گله‌یی‌و‌سکاڵکانی کرێکارنیان‌که‌م‌کردنه‌وه. هه‌ندێک‌له‌‌پارته‌‌سۆشیالستیه‌کانی‌ئه‌وروپای‌رۆژئاوا‌خاوه‌نی‌پانتایی‌جه‌ماوه‌ری‌به‌رین‌بوون‌هێزیان‌له هێزی‌پارته‌‌شۆڕشگێره‌‌کۆمۆنیسته‌کان‌زیاتر‌بوو،چونکه‌‌بیری‌سۆشیالیستی‌له‌‌ئیتالیاو‌فرانساو‌ئه‌ڵمانیا‌به رۆلی‌بوورجوازی،وڵتیان‌گه‌یاندبووه‌‌ئاستێکی‌پێشکه‌وتوو‌خاوه‌ن‌ئابووریه‌کی‌مه‌تین،به‌ڵم‌له‌ناوبردنی هێزی‌بوورجوازی‌به‌‌شێوازی‌بیرکردنه‌وه‌کانی‌مارکس‌ئه‌نجامه‌که‌ی‌روخانی‌ئابووری‌وڵت‌ده‌بێ‌له‌م روخانه‌ش‌چینی‌کرێکار‌له‌‌چینی‌بوورجوازی‌زیانی‌پتر‌پێ‌ده‌گا سه‌یر‌نیه‌‌ئه‌و‌وڵته‌ی‌شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌لێ‌سه‌رکه‌وتوه‌‌روسیای‌قه‌یسه‌ریی‌کشتوکاڵیی‌ده‌ره‌به‌گی دواکه‌وتو‌له‌‌روی‌خوێنده‌واری‌وپیشه‌سازی‌یه،که‌‌قه‌یسه‌ری‌ئوروستوکراتی‌گه‌نده‌ڵی‌پشت‌به‌ستو‌به فه‌رماندارێتیی‌سه‌ربازیی‌نه‌زان،حوکمی‌ده‌کا. روسیا‌وڵتێکی‌بێ‌بوورجوازیی‌وشیاربوو،له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌جیهانی‌جیهانی‌یه‌که‌م_به‌تایبه‌تی‌دوای شکسته‌کانی‌سوپای‌روسیا_ره‌وشی‌ئه‌م‌وڵته‌‌بۆ‌شۆڕش‌له‌بار‌بوو‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌شۆڕشه‌‌لیه‌نی زیان‌پێکه‌وتوی‌یه‌که‌م‌ی‌به‌ر‌که‌وێ‌که‌‌سه‌رباز‌وکرێکارو‌جوتیاره‌کان‌بوون‌وشه‌ڕ‌دژی‌گه‌نده‌لنی ده‌سه‌ڵتدار‌بکا،پڕۆپاگه‌نده‌ی‌مارکسیه‌کان‌به‌هێزو‌رێکخراو‌بوون‌له‌‌روسیا،قه‌یسه‌ر‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو ریشه‌کێشیان‌کا‌هه‌رچه‌نده‌‌زۆر‌له‌‌سه‌رکرده‌کانی‌دورخستنه‌وه‌‌وه‌کو)لینین(به‌ڵم‌رێکخراو‌و‌شانه چاڵکوانی‌کۆمۆنیستی‌له‌‌هه‌موو‌سوچه‌کانی‌وڵت‌روو‌له‌‌بڵو‌بوون‌و‌له‌‌چاوه‌ڕوانی‌ده‌رفه‌تێکدا‌بوون. لێره‌‌گۆڕانکاریه‌کانی‌جه‌نگ‌له‌ڕووی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌گرنگ‌بوون‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌مڕه‌وشه‌‌بگه‌ین‌که‌‌بووه‌‌هۆی هه‌ڵگیرساندنی‌شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌له‌‌روسیا‌و‌سه‌رکه‌وتنی. سه‌ره‌تا‌هێزه‌کانی‌روسیا‌له‌‌بڕوسیای‌رۆژهه‌لت‌هه‌ندێک‌سه‌رکه‌وتنیان‌به‌ده‌ست‌هێنابوون،ئه‌ویش به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌خه‌ریکی‌به‌گژدا‌چونه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌بوون‌به‌‌نیازی‌ئه‌وه‌ی‌له مه‌یدانی‌جه‌نگیان‌وه‌ده‌ر‌نێن،به‌ڵم‌فرانسا‌به‌رگه‌ی‌هێرشه‌کانی‌گرت‌دواتر‌ئه‌ڵمانیا‌روی‌وه‌رگێرایه‌‌لی روسیا‌وچه‌ند‌ده‌ستێکی‌به‌هێزی‌لێ‌وه‌شاندن،به‌زینه‌کانی‌روسیا‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌ک‌هاتن‌به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی ڕاستی‌بێ‌روسیا‌له‌‌جه‌نگ‌وه‌ده‌ر‌نه‌که‌وت،ئه‌م‌هێرشانه‌‌به‌‌زۆری‌له‌سه‌ر‌وه‌ستان‌نزیکه‌ی‌دوو‌ملیۆن که‌سی‌تیا‌چو‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌جه‌نگێکی‌پیرۆزانه‌‌ئه‌نجام‌بدا‌یا‌خۆراگر‌بێ،له‌مه‌ش‌زیاتر‌قاتو‌قریه‌کی‌بێ ئه‌ندازه‌‌له‌‌روی‌خۆراک‌وتفاقی‌سه‌ربازی‌که‌وته‌‌ناو‌سوپای‌روسی‌ته‌نانه‌ت‌هه‌ندێک‌هێرشی‌ئه‌ڵمانی‌هه‌ر کوشتارو‌سه‌رپه‌راندن‌بوون‌بێ‌هیچ‌به‌رگریه‌ک‌له‌‌لیه‌ن‌سوپاکانی‌روسیه‌وه،فه‌رمانده‌‌سه‌ربازیه‌کان‌‌هیچ
شاره‌زاییه‌کیان‌له‌‌هونه‌ری‌شه‌ڕدا‌نه‌بوو‌ئه‌فسه‌ره‌کان‌له‌‌زۆربه‌ی‌به‌ره‌کان‌ده‌سه‌ڵتیان‌له‌سه‌ر‌سه‌ربازه‌کان نه‌مابوو. له‌‌ناوه‌وه‌ی‌وڵتیش‌قه‌یرانه‌کان‌له‌‌خه‌راپه‌وه‌‌روه‌و‌خه‌راپتر‌هه‌نگاویان‌ده‌نا:له‌‌شارو‌کارگه‌کان‌نه‌خۆشیی مان‌گرتن‌و‌راپه‌ڕین‌و‌یاخی‌بوون‌و‌خۆپیشاندان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌به‌ربڵو‌هه‌موو‌شوێنێکی‌گرتبووه‌وه،به تایبه‌ت‌له‌‌ناوچه‌ی)سانبتروسبۆرگ(له‌‌ئاداری،1917قه‌یسه‌ر‌دور‌له‌‌پایته‌خت‌خۆی‌سه‌رپه‌رشتی به‌ره‌کانی‌جه‌نگه‌‌دۆڕاوه‌کانی‌ده‌کرد،کاتێک‌شۆڕشگێڕه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌پایته‌خت‌دا‌گرت‌ناویاننا )بترۆگراد(قه‌یسه‌ر‌ویستی‌له‌شکرێک‌بنێرێ‌بۆ‌ده‌ستگرتن‌‌به‌سه‌ریدا‌به‌ڵم‌جه‌نه‌راله‌کان‌ئه‌م‌فه‌رمانه‌یان ره‌ت‌کرده‌وه‌‌رازی‌نه‌بوون‌شه‌ڕی‌براکانیان‌بکه‌ن‌له‌‌کاتێکا‌خاکی‌روسی‌له‌‌ژێر‌پای‌ئه‌ڵمانیای داگیرکر‌ردا‌ده‌نالێنی.کاره‌کان‌له‌ده‌ست‌قه‌یسه‌ر‌ده‌رچون‌ئه‌وکاته‌ی‌بینی‌ده‌زگاو‌دامه‌زراو‌له‌‌پایته‌خت داوای‌گرتنه‌ئه‌ستۆی‌به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباری‌وڵت‌ده‌که‌ن‌له‌‌رێگه‌ی)دوما( } بهروسی مانای ئهنجومهن واته ئهنجومهنی گهلهری دهگهیهنێ {ی‌کاتی‌به‌‌سیمایه‌کی‌بوورجوازی )سۆڤیه‌تی(له)بترۆگراد(که)لیژنه‌یه‌کی‌جێبه‌جێکردنی‌سۆڤیه‌تیان(بۆ‌هه‌لبژارد،ئه‌وسا‌قه‌یسه‌ر‌ناچار‌بوو ده‌ست‌له‌‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌هه‌لگرێ‌بۆ‌برازاکه‌ی،به‌ڵم‌ئه‌ویش‌ناچار‌کرا‌واز‌بێنێ،ئه‌مه‌‌کۆتاییه‌که‌ی خانه‌واده‌ی)رۆمانۆف(ی‌به‌ناوبانگ‌بوو.
ئه‌سته‌م‌بوو‌له‌یه‌ک‌کاتدا‌ئه‌نجومه‌نی)دوما(ی‌کاتی‌و‌لیژنه‌ی‌جێبه‌جێکردن‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌سۆڤیه‌ت‌له به‌ڕێوه‌بردن‌بترۆگراد‌هه‌بێ،هه‌وڵه‌کان‌چرتر‌کران‌بۆ‌ویفاقردنه‌وه‌ی‌هێزه‌‌شۆڕشگێره‌‌نوێ‌کان، ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌ده‌ستی‌پێکردبوو‌له‌‌نێوان‌لیژنه‌ی‌دومای‌بۆرجوازی‌وئه‌نجومه‌نی‌سۆڤیه‌تی سۆشیالستی.له‌‌مایانه‌ی‌ئه‌م‌ململنێ‌یه‌‌تواندرا‌حکومه‌تێکی‌کاتی‌له‌‌بۆجوازه‌کان‌پێک‌بهێندرێت‌به پاڵپشتی‌ئه‌و‌پارتانه‌ی‌که‌‌‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌جیهانی‌ده‌رکه‌وتبوون‌وه‌کو‌پارتی)ئه‌کتۆبڕین(به‌‌سه‌رۆکایه‌تی )جۆتشکۆف(و‌پارتی)کادات(به‌سه‌رۆکایه‌تی‌ملیکۆف. وه‌زاره‌تی‌داد‌به‌‌سۆشیالستی‌میانره‌‌و‌ئه‌ندامی‌ئه‌نجومه‌نی‌دوما)کرینسکی(سپێردرا. راگه‌یه‌ندرا‌که‌‌ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌ئامانجی‌ده‌وڵه‌تێکی‌ده‌ستوریی‌دیموکراتیه،له‌گه‌ڵ‌درێژه‌‌دان‌به‌‌جه‌نگ له‌ته‌ک‌هاوپه‌یمانانه‌وه،ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌وڵتانی)ویفاق(دڵیان‌لی‌چاره‌نوسی‌قه‌یسه‌ر‌نه‌بێ، ئه‌مه‌و‌به‌نگه‌وازه‌کان‌بۆ‌کۆنگره‌کانی‌سۆڤیه‌یه‌ت‌که‌‌له‌‌نیسانی1917داوایان‌ده‌کرد: _1وه‌ستاندنی‌جه‌نگ‌وبه‌ستنی‌په‌یمانی‌ئاشته‌وایی. _2مافی‌چاره‌ی‌خۆنوسین. _3وه‌ستاندنی‌سیاسه‌تی‌قه‌یسه‌ری‌ئیمپڕیالیزمی.
ئه‌مجاره‌ش‌مه‌یدانه‌کانی‌جه‌نگ‌هۆکاری‌روخانی‌حکومه‌تی‌روسیا‌بوون،دوباره‌‌له‌شکره‌کانی‌روسی‌له مه‌یدانه‌کانی‌جه‌نگ‌شکستیان‌خوارد،برسێتی‌وئاژاوه‌‌له‌گوند‌و‌ناو‌ریزی‌سوپا‌بڵو‌بۆوه‌‌برسێتی‌له گونده‌کان‌و‌چاوبرسێتی‌له‌‌ناو‌مولکداره‌کان‌ته‌شه‌نه‌یان‌کرد،جوتیاره‌کان‌له‌‌خۆیانه‌وه‌و‌به‌‌بێ‌هیچ پشتگیریه‌کی‌حکومه‌ت‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌زه‌ویه‌کانی‌ده‌ره‌بگدا‌گرت‌وله‌‌نێوان‌خۆیاندا‌دابه‌شیان‌ده‌کرد،ئهمه خۆی‌شۆڕشێکی‌گشتگیر‌بوو. حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که‌‌له‌‌درێژه‌دانی‌جه‌نگ‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوو،به‌م‌سه‌رنه‌که‌وتنه‌ی‌هۆکاری‌مانه‌وه‌ی‌له‌ده‌ست دا،سیماکانی‌روخانی‌حکومه‌ت‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌به‌لشه‌فیک45که‌‌باڵی‌زۆرینه‌بوون‌له‌‌بزوتنه‌وه‌ی کۆمۆنیستی‌وسه‌رۆکه‌که‌ی)لینین(بوو‌ده‌ستیان‌به‌‌لێدان‌وله‌ق‌کردنی‌جێ‌پێی‌حکومه‌ت‌کرد،لینین‌که حکومه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌له1917کارئاسانیی‌بۆ‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌کرد‌بۆ‌بترۆگراد‌بۆئه‌وه‌ی‌به‌شداری‌له به‌جێگه‌یاندنی‌ئامانجه‌کانی‌شۆڕش‌بکا‌بۆئه‌وه‌ی‌کار‌له‌‌وه‌ده‌رنانی‌روسیا‌بکا‌له‌‌جه‌نگ،دیاره‌‌ئه‌مه‌ش به‌شێک‌بوون‌له‌و‌هه‌وڵنه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسا‌کاریان‌بۆ‌ده‌کرد. ماوه‌یه‌کی‌که‌می‌برد‌لینین‌به‌‌هاوکاری‌پیاوه‌‌به‌لشه‌فیه‌کان‌کوده‌تایه‌کی‌له16یتهموزی1917ته‌نها‌له بترۆگرادئه‌نجام‌دا،به‌ڵم‌حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که‌‌توانیی‌لێی‌داو‌سه‌رکوتی‌کا،ئه‌مه‌‌بۆ‌لینین‌ئه‌زمونێکی‌باش بوو،ئه‌م‌جاره‌یان‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌گشتیی‌سازدا‌به‌‌پشتگیری‌و‌پێ‌هه‌ڵسانی‌هه‌موو‌سۆڤیه‌ته‌کان‌له‌‌هه‌موو ناوچه‌کانی‌بترۆگراد‌و‌هه‌رێمه‌کان‌بۆ‌سه‌رنگون‌کردنی‌حکومه‌ته‌‌کاتیه‌که46ئه‌م‌جاره‌یان‌لینین‌له‌‌پلنه‌که‌ی سه‌رکه‌وتوبوو،حکومه‌تی‌کرینسکیی‌روخاند،لینین‌خۆی‌سه‌رۆکایه‌تیی‌ئه‌نجومه‌نی‌رێگه‌‌پێدراوی‌گه‌لی کرد‌ده‌ستی‌به‌‌جێ‌به‌جێکردنی‌به‌رنامه‌‌و‌پلنه‌کانی‌کرد. _1ئاشتی‌وئاسایش‌بۆ‌سوپا‌و‌راگرتنی‌جه‌نگ‌وئیمپڕیالیزمی. _2کارگه‌کان‌بۆ‌کرێکاران. _3زه‌وی‌بۆ‌جوتیاران.
45له 1903ناویفاقی له سهر شێوازی کارکردن دروست بوو زۆرینه دهنگیان بۆ لینین دا پێیان وترا بهلشهفیک واته زۆرینه کهمینهش به مهنشهفیک ناسرا ،ئهوان به لیهنگرانی چاکسازیی به قۆناغ دهناسران بهڵم لینین سهرۆکی توندڕهوهکان بوو. 46کرینسکی ببووه سهرۆکی حکومهت.
کرنسکی
_4جێگیر‌کردنی‌ئه‌نجومه‌نی‌گه‌ل‌له‌‌شوێن‌ئه‌نجومه‌نی‌کۆمپانیاکان. _5دورخستنه‌وه‌ی‌بۆرجوازه‌کان. _6کار‌کردن‌بۆ‌بڵو‌بوونه‌وه‌و‌به‌هێز‌کردنی‌پارته‌‌کۆمۆنیسته‌کان‌له‌و‌دیوسنوری‌روسیاوه. هه‌روایکرد‌لینین‌ده‌رگای‌دانوستانه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌خسته‌‌سه‌ر‌پشت‌په‌یماننامه‌ی)برست‌لیتۆفسک(ی له‌‌ئاداری1918له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌کرد‌بۆئه‌وه‌ی‌کاته‌کانی‌بۆ‌دوژمنانی‌شۆڕش‌ته‌رخان‌کا‌که‌‌به‌م‌شێوه‌ی خواره‌وه‌‌پۆلین‌کرا‌بوون: _1ئۆروستوکراتیی‌فه‌رمانڕه‌وا‌له‌‌سه‌رده‌می‌قه‌یسه‌ر‌به‌‌ئه‌فسه‌ره‌‌کۆنه‌کانه‌وه. _2پیاوه‌‌مه‌زنه‌کانی‌سه‌رمایه‌دار‌و‌خاوه‌ن‌کارگه‌‌و‌کۆمپانیاکان. _3ده‌ره‌به‌گ‌و‌مولکداره‌‌مه‌زنه‌کان. _4پیاوه‌‌ئاینیه‌کان. _5کۆماریخوازه‌‌میانڕه‌وه‌کان. به‌ڵم‌دواتر‌حکومه‌تی‌دژی‌شۆڕش‌له‌‌روسیای‌باشور‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی)ئه‌لکسێف(سه‌ری‌هه‌ڵدا،له ناوچهی)ڤۆلگا(ش‌به‌سه‌رۆکایه‌تی‌لۆبیدیف،له‌‌سیبیریاش‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌کۆلتشکاک،له‌‌ده‌وروبه‌ری لینینگراد)بترۆگراد(به‌سه‌رۆکایه‌تی‌یۆدینیچ،تا‌ئه‌وکاته‌ی‌روسیا‌خه‌ریک‌بوو‌له‌به‌ر‌یه‌ک‌هه‌لوه‌شێته‌وه به‌ره‌و‌دکتاتۆریه‌تی‌پڕۆلیتاریا‌هه‌نگاوی‌ده‌نا. به‌ڕاستی‌هێزه‌‌خۆجێیه‌کان‌به‌‌پشتیوانی‌سوپای‌روسی‌ئه‌م‌کارانه‌یان‌ئه‌نجام‌ده‌دا،به‌ڵم‌وره‌یان‌نزم‌بوو، دواتر‌ئامانجه‌کانی‌شه‌ڕیان‌له‌‌پێناوداده‌کرد‌دیارو‌رون‌نه‌بوون،به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌به‌لشه‌فیه‌کان‌که‌‌به‌‌خێرا هێزیان‌داده‌مه‌زرانده‌وه‌‌بۆ‌پاراستنی‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌شۆڕش‌وبه‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌ناحه‌ز‌ودوژمنان،به ئایدیۆلۆجیای‌نوێیان‌جۆش‌ده‌دان‌له‌‌ریزی‌زه‌حمه‌تکێشانیان‌یه‌ک‌ده‌خستن. ته‌نها‌ئه‌و‌هێزه‌‌خۆجێیانه‌‌نه‌بوون‌که‌‌ده‌بووایه‌‌لینین‌له‌‌ناویان‌به‌رێ‌به‌ڵکو‌هێزی‌بێگانه‌ش‌له‌‌زۆر‌شوێنی جیا‌جیا‌دابه‌زیبوون‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌خاکی‌روسیاوه‌‌گرتبوو،له‌وانه‌‌هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌ئینگلیزی وژاپۆنی‌و‌پۆله‌ندی‌ورۆمانی. فرانسا‌له‌و‌ده‌رچونه‌ی‌روسیا‌له‌‌جه‌نگ‌زۆری‌پێ‌ناخۆش‌بوو‌چونکه‌‌ئه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌‌نوێیه‌‌دانی‌به قه‌رزه‌کانی‌قه‌یسه‌ر‌نه‌ده‌نا‌فرانساش‌قه‌رزێکی‌زۆری‌له‌سه‌ر‌روسیا‌بوو.
له‌‌روێکی‌تره‌وه‌‌ئه‌وروپای‌رۆژئاوا‌ترسێکی‌زۆریان‌له‌‌شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌ده‌کرد‌له‌و‌سه‌رکه‌وتنانه‌ی له‌‌روسیا‌به‌ده‌ستیان‌ده‌‌هێنان‌له‌وه‌ی‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنانه‌یان‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌بڵو‌بوونه‌وه‌ی‌شۆڕشی‌کرێکاری له‌‌وڵته‌‌سه‌رمایه‌داره‌کانی‌ئه‌وروپا،بۆیه‌‌فرانسا‌وبریتانیا‌هه‌ر‌له‌‌بێشکه‌وه‌‌ده‌ستیان‌له‌و‌شۆڕشه‌‌وه‌شاند، فرانسا‌ده‌ستیگرت‌به‌سه‌ر‌ئۆدیسیا‌له1919بریتانیاش‌ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر_ناوچه‌کانی‌ئێران_چهند به‌شێک‌له‌‌قه‌وقاز‌تا‌باکۆ. ژاپۆنیش‌مه‌به‌ستی‌بوو‌سود‌له‌م‌په‌شۆکیه‌‌وه‌رگرێ‌که‌‌هێزه‌کانی‌روسیا‌له‌‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌وه‌‌توشی‌هاتوه هێزێکی‌ره‌وانه‌ی)ڤیلدیلفیا(کرد‌تا‌داگیری‌کا‌که‌‌به‌نده‌رێکی‌پڕ‌بایه‌خ‌بوو،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌وێشه‌وه‌‌بتوانێ ده‌ست‌به‌سه‌ر‌خاکه‌کانی‌روسیادا‌بگرێ‌له‌‌سیبیریا.پۆله‌ندا‌و‌رۆمانیاش‌که‌‌هه‌ردوکیان‌دراوسێی‌روسیا بوون‌ئه‌وان‌هه‌ستیان‌به‌‌مه‌زنی‌ئه‌و‌کاره‌ساته‌‌ده‌کرد‌ئه‌گه‌ر‌کۆمۆنیستی‌بڵوه‌ی‌وڵته‌کانیان‌بێته‌وه،بۆیه هه‌ریه‌که‌‌له‌‌لی‌خۆیه‌وه‌‌هه‌وڵی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌به‌شێک‌له‌‌خاکه‌کانی‌روسیای‌دا،پۆلۆنییا‌سنوره‌کانی به‌سه‌ر‌روسیاوه‌‌بوو‌نه‌خشه‌کانی‌به‌‌هاوکاری‌هاوپه‌یمانان‌داڕشتن،هێلی‌کیرزۆن‌وه‌کو‌هێلی‌جیاکه‌ره‌وه‌ی سنوری‌نێوانیان‌بوو،به‌ڵم‌کاتێک‌پۆله‌ندا‌ئه‌مه‌ی‌به‌ده‌رفه‌ت‌زانی‌که‌‌روسیا‌به‌‌قه‌یرانه‌کانه‌وه‌‌خه‌ریکه، بڕیاری‌جه‌نگی‌له‌گه‌ڵ‌روسیا‌راگه‌یاند‌و‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌پانتاییه‌کی‌زۆردا‌گرت‌به‌‌پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌جێنیشانی ئه‌وێ‌پۆلۆنین.
لینین
رۆمانیاش‌هه‌رێمی‌بسارابیا‌ی‌داگیر‌کرد،چونکه‌‌له‌‌دێرزه‌مانه‌وه‌‌چاوی‌تێ‌بریبوو‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی‌جینیشه‌کانی‌رۆمانین،دیاره‌‌که‌‌هاوپه‌یمانان‌له‌م‌کاره‌یدا‌پشتیوانیان‌لێ‌کرد. ئاسۆکان‌له‌به‌ر‌چاوی‌حکومه‌تی‌لینین‌تاریک‌بوون،به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌توانیان‌ڕوبه‌ڕووی‌کیشه‌کان ببنه‌وه)،سوپای‌سور(توانیی‌به‌رسنگی‌سوپای‌روسیای‌سپی‌بگرێ،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌سوپای‌روسیای سپی‌هه‌لوه‌شایه‌وه،هه‌روه‌ها‌سوپای‌سور‌توانیی‌هه‌موو‌حکومه‌ته‌‌خۆجێیه‌کانی‌لێره‌و‌له‌وێ راگه‌یاندرابوون‌هه‌لوه‌شێنێته‌وه‌‌و‌له‌ناویان‌به‌رێ.به‌ڵم‌حکومه‌ته‌‌کۆماریخوازه‌کانی‌تر‌یه‌کیه‌تی
کۆماره‌کانی‌سۆڤیه‌تی‌سۆشیالیستیان‌تاوانبار‌کرد‌به‌م‌کاره‌ی‌که‌‌له‌‌ده‌ستوری1918بڕیاری‌له‌سه‌ر درابوو. هه‌رکه‌‌له‌‌ئه‌رکه‌‌ناوه‌خۆییه‌کان‌ته‌واو‌بوو‌لینین‌روی‌له‌‌ئه‌رکه‌‌ده‌ره‌کیه‌کان‌کرد،ناچار‌ده‌بێ‌له‌و‌ناوچانه ده‌کشێته‌وه‌‌که‌‌داگیری‌کردبوون‌جگه‌‌له‌‌پۆلۆنیا‌و‌رۆمانیا،سه‌باره‌ت‌به‌‌پۆلۆنیا‌سوپای‌سور‌توانیی‌شکست به‌‌پۆلۆنیه‌کان‌بێنێ،کێشه‌کان‌به‌‌به‌ستنی‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌هات‌له18ی‌ئداری1921به‌سترا‌له‌م‌په‌یماننامه‌یه پۆله‌ندا‌خاکێکی‌زۆری‌لێ‌وه‌ده‌ست‌که‌وت‌له‌‌روسیای‌سپی.سه‌باره‌ت‌به‌‌رۆمانیا‌حکومه‌تی‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕی‌له‌وه‌ی‌هاوپه‌یمانان‌‌ره‌زامه‌ندییان‌له‌سه‌ر‌داگیر‌کردن‌وخستنه‌‌سه‌ر‌خاکی بیسارانیان‌داوه‌‌بۆ‌سه‌رخاکی‌رۆمانیا. داوای‌ریفراندۆمێکیان‌بۆ‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌کرد.به‌ڵم‌زۆری‌برد‌تا‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌توانیی‌ئه‌م‌هه‌رێمه بگێرێته‌وه. سه‌باره‌ت‌به‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه،تیۆریی‌شۆڕشی‌تۆتالیتاری‌باڵی‌به‌سه‌ر‌حکومه‌تی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌دا پۆشی‌بوو،بۆیه‌‌لینین‌بانگخوازی)نێوده‌وڵه‌تیی‌سێیه‌می‌کرد(47له‌‌ئاداری1919له‌‌مۆسکۆ،بۆ‌مه‌به‌ستی یه‌کخستنی‌بزوتنه‌وه‌‌کرێکاریه‌کان‌و‌په‌له‌‌کردن‌له‌‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌مێژوو‌به‌ره‌و‌شۆڕشی‌تۆتالیتاری.لهم 48
کۆنگره‌یه‌‌بڕیاری‌دامه‌زراندنی)کۆمنترن(درا‌که‌‌رۆلی‌به‌رچاوی‌هه‌بوو‌بۆ‌ئازراندنی)وروژاندن(
شۆڕشگێڕ‌و‌و‌شۆڕشی‌کۆمۆنیستی‌له‌‌گه‌ڵێک‌وڵتی‌ئه‌وروپی،به‌تایبه‌تی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌وهه‌نگاریا‌وئیتالیا‌له 1920 _ 1919به‌ڵم‌ئه‌م‌شۆڕشانه‌‌نه‌بوونه‌‌هۆی‌پته‌و‌کردنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌و وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان،به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌روه‌و‌خه‌راپی‌بردن،به‌تایبه‌ت‌له‌‌بوواری‌بازرگانی توند‌ووشک‌بوون. مێژوو‌نوس‌تۆمسۆن‌ئه‌م‌دیارده‌ی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌ربڕی)هه‌موو‌پارته‌کانی‌فرانسا‌بڕوای‌وایه‌‌دوو‌دوژمن هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌قه‌واره‌ی‌فرانسا‌ده‌که‌ن‌یه‌کیان‌لسایی‌که‌ره‌وه‌ی‌نه‌ته‌وه‌ییه‌‌ئه‌ویش‌ئه‌ڵمانیایه،ئه‌وی‌تریان‌نوێیه سۆشیالستی)کۆمۆنیست(یه‌‌که‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ته‌سه‌رده‌می‌حوکمڕانیی‌لینین‌به‌‌ده‌سکه‌وتو‌ئه‌نجام‌دانی کاری‌مه‌زن‌ده‌ناسرا‌له‌‌پێناو‌پاککردنه‌وه‌ی‌کێشه‌کانی‌ناوه‌خۆ‌ئه‌وانه‌ی‌دژی‌شۆڕش‌ئاژاوه‌یان‌ده‌نایه‌وه. له‌گه‌ڵ‌گه‌ڕان‌به‌دوای‌سیاسه‌تێکی‌گونجاو‌بۆ‌سیاسه‌ته‌کانی‌ده‌ره‌وه‌‌ی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت.
47نێودهوڵهتیی یهکهم بۆ یهکگرتنی کرێکارهکانی دونیا بوو له ،1864بههۆی ناویفاقی بۆچونهکانی کرێکاران ههرهسیان هێنان و چاڵکیهکانیان وهستێنران) ،نێودهوڵهتیی دووهم( چاڵکیهکانی بههۆی جهنگی یهکهمی جیهانی وهستا. 48نێودهوڵهتیی سێیهم به ناوی کۆمحنترن ناو دهبردرێ ،یهکهم دهستهی کۆمۆنیستی نێودهوڵهتی یی چاڵک بوو ،چونکه به پاڵپشتی یهکیهتی سۆڤیهت ئهرکهکانی دهبرد بهڕێوه ،ئهمه له پێشتر بۆ هیچ بزوتنهوهیهکی کۆمۆنیستی نهرهخسابووههستی.
ترۆتسکی
ستالین
به‌م‌ردنی‌لینین‌له1924و‌وه‌رگرتنی‌پۆستی‌سکرتێری‌پارتی‌کۆمۆنیست‌له‌‌لیه‌ن‌ستالینه‌وه‌‌خه‌ڵکه‌که سه‌رسام‌بوو‌چونکه‌‌چاوه‌ڕوانی‌ئه‌وه‌ده‌کرا‌ترۆتسکی)هه‌ڤالی‌لینین‌له‌‌دامه‌زراندنی‌شۆڕش(ئه‌م‌پۆسته بگرێته‌‌ده‌ست. له‌ت‌بوون‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌کامه‌یان‌جێی‌لینین‌ده‌گرێته‌وه‌‌دروست‌بوو،جێگرتنه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌کامه فه‌لسه‌فه‌و‌رێباز‌بۆ‌ئه‌م‌قۆناغه‌‌گونجاو‌تره؟نه‌ک‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌به‌راورد‌پێکردنی‌که‌سایه‌تیان. _1به‌رده‌وام‌بوون‌له‌‌بانگخوازی‌کۆمۆنیزمی‌جیهانی‌و‌جیهانی‌بونی‌شۆڕش. _2یه‌که‌م‌جار‌کارکردن‌بۆ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت،دواتر‌بۆ‌شۆڕشی‌جیهانی؟. له‌کۆتایی‌باڵی‌ستالین‌به‌سه‌ر‌که‌وتن،ده‌ستیان‌به‌‌نه‌هێشتنی‌باڵی‌به‌رهه‌ڵستکار‌کرد،ترۆتسکی‌یان‌له هه‌موو‌پله‌و‌پایه‌یه‌ک‌بێبه‌ش‌کرد‌و‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌ی‌وڵتیان‌دورخسته‌وه،دواتر‌ستالین‌ده‌ستی‌به‌‌پاکسازی‌له ناو‌دام‌وده‌زگا‌حکومی‌وحزبی‌دا‌کرد‌تا‌له‌‌ساڵه‌‌کانی‌دواینی‌سیه‌کان‌خۆی‌به‌ته‌نیا‌له‌‌مه‌یدان‌مایه‌وه‌‌بێ رکابه‌ر‌وبه‌رهه‌ڵستکار‌تا‌مردنی.ستالین‌هه‌وڵه‌کانی‌له‌‌پێناو‌توانا‌ئابووریه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت خستنه‌گه‌ر‌وجه‌ختی‌له‌سه‌ر‌کردنه‌وه،کێشه‌ی‌کشتوکاڵی‌له‌‌ئالۆزترین‌کێشه‌کان‌بوو،به‌رهه‌م‌و‌داهاتی جوتیاران‌دابه‌زی‌بوو،له‌کاتێکا‌بۆ‌هه‌ندێک‌توێژ‌کاره‌کان‌به‌‌ئه‌رێنی‌کاریان‌تێ‌کرابوو،تائهوکاتهی ستالینیش‌ده‌سه‌ڵتی‌گرته‌‌ده‌ست‌زه‌ویه‌کان‌به‌ده‌ست‌جوتیاره‌کان‌بوون‌نه‌ک‌هه‌ره‌وه‌زه‌کان. هه‌ندێک‌جوتیارکه‌‌به)کۆلک(ناسران‌توانیان‌به‌رهه‌مه‌‌به‌‌به‌هاکانیان‌ویفاقه‌نه‌وه‌و‌یه‌کخه‌ن،بۆ چاره‌سه‌ری‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌ستالین‌له1929بڕیارێکی‌ده‌رکرد،هه‌موو‌زه‌ویه‌کانی‌بۆ‌شێوازی)کێلگه‌‌ی هه‌ره‌وه‌زی(له‌‌ماوه‌ی3ساڵ‌دا‌گۆرین،کۆلکی‌تیابرد‌و‌کێلگه‌ی‌هه‌ره‌وه‌ز‌هاته‌‌مه‌یدان. له‌‌ڕاستیدا‌له‌‌قۆناغی‌گۆڕان‌داهاتی‌جوتیاران‌خه‌راپ‌بوو،به‌ڵم‌جێبه‌جێ‌کردنی)پڕۆژه‌ی‌پێنج‌ساڵی(ی یهکهم،ئاستی‌داهاتی‌جوتیارو‌به‌رهه‌م‌ی‌به‌ره‌و‌باش‌برد‌دواتر‌به‌رهه‌مه‌کان‌رۆژ‌به‌‌دوای‌رۆژ‌روه‌و باشتر‌چون‌وباری‌جوتیاری‌روسی‌باشتربوو.ده‌ستوری1936له‌‌گرنگترین‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌ستالین وباشترین‌ده‌ستوری‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تیش‌دێته‌‌ئه‌ژمار،هه‌روه‌ها‌به‌‌درێژترین‌ده‌ستوریش.هه‌رچه‌نده‌‌به دریژه‌‌پێده‌ری‌ده‌ستوری1924دێته‌‌ئه‌ژمار،به‌‌پێی‌ده‌ستوری1936گرنگی‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌دووه‌می
کۆماره‌کانی‌ناو‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌درا‌به‌تایبه‌تی‌ئه‌وانه‌ی‌تایبه‌تمه‌ندێتیی‌نه‌ته‌وایه‌تیان‌هه‌یه،هه‌روه‌ها گرنگی‌دان‌به‌‌یه‌کسانی‌له‌‌نێوان‌کۆماره‌کان،وگرنگیان‌به‌‌سیسته‌می‌قوچه‌کی‌دا‌له‌‌نوێنه‌رایه‌تی،بهم شێوه‌یه‌‌ئه‌نجومه‌نه‌کان‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن: _1یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تی: له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌قوچه‌کی‌داده‌مه‌زرێت‌له‌‌یه‌که‌‌بچوکه‌کانه‌وه‌‌ده‌ست‌پێده‌کات‌که‌‌یه‌که‌ی‌پارێزگاکان هه‌لده‌بژێرن،ئه‌مانیش‌یه‌که‌ی‌هه‌رێمه‌کان‌هه‌لده‌بژێرن،یه‌که‌ی‌هه‌رێمه‌کان‌یه‌که‌ی‌کۆماره‌کان‌هه‌لده‌بژێرن ئه‌وانیش‌ئه‌نجومه‌نی‌سۆڤیه‌تی‌یه‌کیه‌تی‌هه‌لده‌بژێرن.ئیت‌ئه‌وان‌نوێنه‌رایه‌تی‌سه‌رجه‌م‌هاووڵتیانی‌یه‌کیه‌تی دهکهن. _2ئه‌نجومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌کان: له‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌کۆماره‌کان‌وهه‌رێمه‌کانی‌ئۆتۆنۆمی‌نوێنه‌ریان‌ده‌بێ‌به‌‌رێژه‌ی‌جیا‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ژماره‌ی دانیشتوانیان،ئه‌میش‌به‌‌هاوشان‌له‌گه‌ڵ‌سۆڤیه‌تی‌یه‌کیه‌تی. تاکه‌‌په‌یوه‌ستی‌به‌ستنه‌وه‌ی‌هه‌موو‌ده‌زگا‌وئۆرگان‌و‌ده‌سته‌‌رێکخراوه‌یی‌و‌سیاسی‌وده‌ستوریه‌کان،پارتی کۆمۆنیسته،پارتی‌کۆمۆنیست‌هه‌روه‌کو‌له‌‌ده‌ستور‌ئاماژه‌ی‌پێدراوه‌‌تاقه‌‌حزبی‌وڵت‌ده‌بێ،بیرۆی سیاسیی‌ئه‌م‌پارته‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌خۆ‌و‌جیهانی‌و‌گشتی‌و‌تایبه‌تیه‌کان‌داده‌رێژێ‌هه‌ر‌خۆشی به‌رنامه‌‌بۆ‌حکومه‌ت‌ده‌ست‌نیشان‌ده‌کا،تێکه‌لی‌شه‌‌له‌گه‌ڵ‌ده‌سه‌ڵتی‌حکومه‌ت. ده‌سه‌ڵتی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌له‌‌دوو‌ده‌سته‌‌پێک‌هاتوه: _1ده‌سته‌ی‌باڵی‌سه‌رۆکایه‌تی‌سۆڤیه‌ت: ئه‌نجومه‌نی‌سۆڤیه‌تی‌یه‌کیه‌تی‌و‌ئه‌نجومه‌نی‌سۆڤیه‌تی‌نه‌ته‌وه‌کان‌به‌‌یه‌که‌وه‌‌ئه‌م‌ده‌سته‌یه‌‌هه‌لده‌بژێرن.ئهم ده‌سته‌یه‌‌فه‌رمانده‌کانی‌سه‌ربازی‌و‌نوێنه‌ره‌‌سیاسیه‌کانی‌وڵت‌داده‌مه‌زرێنن‌هه‌روه‌ها‌له‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌وانه باری‌نا‌ئاسایی‌وڵت‌رابگه‌یه‌نن،ئه‌نجومه‌نی‌په‌رله‌مان‌هه‌لوه‌شێننه‌وه،یا‌بڕیار‌له‌سه‌ر‌ئه‌نجام‌دانی هه‌ڵبژاردن‌و‌ریفراندۆمه‌کانی‌گه‌له‌ری‌بدات. _2ئه‌نجومه‌نی‌کۆمیسێری‌گه‌ل: ده‌بێته‌‌ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیران،ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌په‌رله‌مان‌دایان‌ده‌مه‌زرێنن‌ئه‌م‌ئه‌نجومه‌نه‌‌سه‌رۆکێک‌و هه‌شت‌بریکار‌و‌چه‌ند‌وه‌زیرێکی‌ده‌بێ.ده‌قی‌ده‌ستور‌له‌سه‌ر‌مافه‌کان‌ده‌لێ: _1مافی‌کارکردن. _2مافی‌فێر‌بوون. _3مافی‌بڕوا‌ئاینیه‌کان،هه‌ر‌چه‌نده‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌لینین‌و‌ستالین‌به‌شێکی‌لێ‌پیاده‌نه‌کرا. _4مافی‌راده‌ربڕین،به‌ڵم‌رۆژنامه‌گه‌ری‌مولک‌و‌ئاراسته‌ی‌حکومه‌ت‌بوو.
ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ‌هه‌ندێک‌ره‌خنه‌‌له‌‌خۆگرتن‌هه‌بوون‌ده‌زگاو‌تاکه‌‌که‌سیه‌کان‌پیاده‌یان‌ده‌کردن،بۆ‌چاوپێدا خشاندنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌کارانه‌ی‌که‌‌کراون‌نه‌ک‌پێداچونه‌وه‌ی‌په‌یره‌و. _5ئازادی‌تاکه‌که‌سی،ئه‌ویش‌بۆ‌هه‌مووان‌ره‌خسابوو،به‌ڵم‌هه‌ندێک‌فشار‌هه‌بوون‌له‌سه‌ر‌بیرکردنه‌وه تایبه‌تیه‌کان‌که‌‌هه‌ندێک‌نوسه‌ر‌و‌هونه‌رمه‌ند‌به‌ده‌ستیانه‌وه‌‌ده‌یان‌ناڵند. _6یه‌کسانی،ئه‌مه‌‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌پیاده‌‌ده‌کرا‌که‌س‌مافی‌نایابی)ئیمتیازات(نه‌بوو‌ته‌نها‌له‌‌بوواری به‌رهه‌مهێنان‌نه‌بێ. مافی‌مولکدارێتی‌هۆکاره‌کانی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌هه‌لوه‌شێندرایه‌وه،له‌‌شوێن‌ئه‌م‌مولکدارێتی‌سۆشیالستی دانرا،سه‌باره‌ت‌به‌‌زه‌ویه‌‌کشتوکاڵیه‌کان‌سیسته‌مێک‌دانرا‌بۆ‌ده‌سبه‌سه‌ردا‌گرتنی: _1کۆلخۆز: ئه‌م‌شێوازه‌‌بریتیه‌‌له‌‌کۆمه‌ڵێک‌جوتیار‌له‌‌شێوه‌ی‌ده‌سته‌یه‌کی‌هه‌ره‌وه‌زی‌کۆمه‌ڵه‌یه‌ک‌پێک‌ده‌هێنن‌یه‌ک جۆره‌‌به‌رهه‌م‌ده‌چێنن‌که‌‌حکومه‌ت‌بۆیان‌دیاری‌ده‌کات،به‌شێک‌له‌‌به‌رهه‌مه‌که‌‌بۆ‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌نێردرێت ئه‌وی‌تر‌به‌سه‌ر‌کرێکارانی‌کۆلخۆز‌دابه‌ش‌ده‌کرێت. _2سۆلخۆز: ده‌وڵه‌ت‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵه‌‌ده‌بات‌به‌ڕێوه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌کارپێکردنی‌به‌‌کرێ،لێره‌‌هه‌موو‌جۆره‌‌به‌رهه‌مێک‌دێته چاندن‌له‌گه‌ڵ‌هه‌موو‌جۆره‌‌کاری‌جوتیاری‌تا‌به‌خێو‌کردنی‌مه‌رو‌ماڵتیش.له‌‌نه‌زه‌رسۆڤیه‌ت،رودانی جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌حاڵه‌تێکی‌سروشتی‌بوو،ئه‌م‌جه‌نگه‌له‌‌ئه‌نجامی‌ململنێ‌و‌کێبه‌رکێی‌نێوان‌هێزه ئیمپڕیالیزمیه‌کان‌بوو.شۆڕشی‌ئۆکتۆبه‌ری‌روسیی‌توانیویه‌تی‌‌ته‌نها‌به‌سه‌ر‌ململنێی‌یه‌ک‌له‌سه‌رشه‌شی دونیا‌زاڵ‌بێ. به‌هۆی‌چاو‌بڕینه‌کانی‌ئیمپڕیالیزمی‌ده‌بووایه‌‌جه‌نگێکی‌جیهانیی‌مه‌زنتر‌روی‌دابا،چونکه‌‌هێزی ئیمپڕیالیزم‌خاوه‌نی‌چاڵکی‌و‌توانای‌به‌رچاوه‌‌به‌به‌رده‌وام‌له‌‌ململن‌ێو‌کێبه‌رکێدایه‌‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کتر‌له‌‌پێناو ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌وڵتانی‌بێ‌ده‌سه‌ڵت‌ولوشدانی‌خێرو‌بێریان،دیاره‌‌ئه‌م‌چاوبرسێتیه‌‌ده‌یان‌گه‌یه‌نێته ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌له‌‌پێناو‌خۆپه‌رستی‌و‌به‌رده‌وام‌بوونیان‌له‌‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌تواناکانی‌گه‌لن،یا‌له پێناو‌گه‌ل‌زیاتر‌حه‌زیان‌له‌‌چه‌وساندنه‌وه‌ی‌گه‌لی‌تره. بۆیه‌‌وبه‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌م‌بنه‌مایانه‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌دوای‌سه‌رکه‌وتنی‌شۆڕش‌له‌سه‌ر بنه‌مای‌رسواکردنی‌تێروانینی‌فراوانخوازیی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌و‌ئیمپڕیالیزمی‌بنیاد‌نرا. بۆ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌بۆ‌گه‌شه‌‌پێدان‌و‌بووژاندنه‌وه‌ی‌به‌رهه‌مه‌‌پیشه‌سازی‌و‌کشتوکاڵیه‌کانی پێویستی‌زۆری‌به‌‌رۆژئاوا‌هه‌یه،له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌هه‌مووار‌کرده‌وه‌‌که‌‌دژایه‌تی‌هێلی سنوری‌ده‌کرد،هه‌وڵی‌به‌ستنی‌په‌یمانێکی‌بازرگانیی‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌دا،له1921ئه‌مه‌‌ئه‌نجام‌درا،بهڵم ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌نه‌یتوانی‌په‌یوه‌ندیه‌‌بازرگانیه‌کانی‌نێوان‌بریتانیاو‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌هێز‌که‌ن،ئهمه
سه‌ره‌ڕای‌دروست‌بوونی‌حکومه‌تی‌کرێکاران‌له‌‌بریتانیا‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی)ره‌مزی‌ماکدۆنالد(و‌هه‌وڵی ئیمزاکردنی‌گرێبه‌ستی‌بازرگانی‌له‌گه‌ڵ‌سۆڤیه‌ت،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌گرێبه‌ستانه‌‌هێشتا‌ئیمزا‌نه‌کرابوون، حکومه‌تی‌کرێکاران‌روخا. په‌یوه‌ندیه‌کانی‌بریتانیا‌ویه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ئه‌نجامێکی‌به‌رچاویان‌نه‌بوون‌به‌ڵم‌ده‌رگاکانی‌له‌‌به‌رده‌م سۆڤیه‌ت‌و‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌وال‌کردن‌بۆ‌دانوستان‌و‌گرێبه‌ست‌ئه‌نجام‌دان،یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت بانگه‌وازیی‌ئه‌ڵمانیای‌کرد‌بۆ‌ئاماده‌‌بوونی‌کۆنگره‌ی‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌مه‌زن‌له‌‌جنوه.1922 له‌‌هه‌مان‌ساڵ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌وئه‌ڵمانیا‌په‌یماننامه‌یه‌کیان‌ئیمزا‌کرد‌به‌‌ناوی)رابللۆ(به‌های‌ئه‌م په‌یماننامه‌یه‌‌ئه‌وه‌بوو: _1بۆیه‌که‌م‌جار‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌لیه‌ن‌وڵتێکی‌ئه‌وروپیه‌وه‌‌دانی‌پێ‌ده‌نرێ،دواتر‌وڵته‌کانی‌تری مه‌زن‌وبچوک‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌ک‌دانیان‌پێنا. _2به‌شێک‌له‌و‌دیواره‌‌ئابلوقه‌ی‌ده‌وری‌سۆڤیه‌ت‌درابوو،روخا. _3به‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوان)ئه‌ڵمانیا‌و‌سۆڤیه‌ت(توند‌وتۆلتر‌بوون،که‌‌بووه‌‌مایه‌ی ناره‌حه‌تی‌ومه‌ترسیی‌وڵتانی‌تری‌ئه‌وروپی‌له‌م‌په‌یوه‌ندیانه،پڕۆپاگه‌نده‌‌بڵو‌بوونه‌وه،گوایه‌‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌به‌‌چه‌ک‌هاوکاری‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌کات‌ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌دژی‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌ی)ڤێرسای(ه. _4یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌قه‌رزه‌کانی‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌خۆش‌بوو. ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌بوواری‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌له‌‌به‌رده‌م‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌والکردن،بهڵم په‌یماننامه‌ی‌لۆکارنۆ‌که‌‌له‌‌نێوان‌به‌لژیک‌وفرانسا‌وئیتالیاو‌پۆلۆنیا‌وچیکو‌سلۆڤاکیا‌له1925ئیمزا‌کرا ترسی‌لی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌دروست‌کرد،له‌وه‌ی‌له‌‌پشت‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانه‌‌به‌رنامه‌یه‌ک‌هه‌بێ،که‌‌ئه‌ڵمانیا ئاراسته‌ی‌رۆژهه‌لتی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بکه‌ن. سۆڤیه‌ت‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌لۆکارنو‌وپڕۆژه‌ی)دۆس(بۆ‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کانی‌ئه‌ڵمانی،و سه‌پاندنی‌قه‌رزه‌‌به‌خشنده‌یه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌به‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا،له‌م‌کارانه‌‌ته‌نها‌به‌گژ‌دا‌چونه‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌تی‌ده‌بینی_نه‌خشه‌یه‌کی‌سێقۆڵیی‌فه‌ره‌نسی‌به‌ریتانی‌و‌ئه‌مریکی،بۆ‌پاڵ‌پێوه‌نانی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ژاپۆن دژی‌روسیا_به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌مه‌ریکا‌سێ‌چۆله‌که‌‌به‌‌یه‌ک‌به‌رد‌ده‌پێکێ: _1لێدانی‌سۆڤیه‌ت‌و‌له‌ناو‌بردنی‌شۆڕش‌و‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ریدا. _2دروست‌بوونی‌ململنێ‌له‌‌نێوان‌روسیا‌له‌‌لیه‌ک‌وهه‌ریه‌ک‌له‌‌ژاپۆن‌و‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌لیه‌کی‌تر‌ده‌بێته هۆی‌لواز‌کردنی‌هه‌ردو‌وڵت،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌که‌ونه‌‌ژێر‌دلۆڤانیی‌سێ‌وڵته‌که‌ی‌بریتانیا‌وفرانساو ئهمهریکا. سه‌ره‌ڕای‌رۆلی‌گرنگی‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌کو‌وڵتێکی‌مه‌زن،ڕوبه‌ڕووی‌پیلن‌ونه‌خشه‌ی‌زۆری‌به‌ریتانی وفرانسا‌بۆته‌وه‌‌که‌‌پێی‌بێزار‌بووه،ئه‌وکاته‌ی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌گومان وناره‌حه‌ت‌بوون‌ئه‌ڵمانیا‌داوای‌به‌ستنی‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌لێ‌کرد‌له1926ئه‌مه‌‌بۆ‌دڵنیا‌بوونی‌سۆڤیه‌ت بوو،ئه‌مان‌جه‌ختیان‌له‌‌سه‌ر‌په‌یماننامه‌ی‌رابلۆ‌کرده‌وه‌‌و‌هه‌ردوکیان‌په‌یمانیان‌بۆ‌یه‌کتر‌دا‌که‌‌له‌‌حاڵه‌تی .رودانی‌جه‌نگ‌له‌گه‌ڵ‌لیه‌نی‌سێیه‌م،ئه‌ویتر‌بێلیه‌ن‌بووه‌ستێ
له‌‌ساڵه‌‌کانی‌داهاتو‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌سیڤیه‌ت_ئه‌لمنی‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌به‌ره‌و‌باشتر‌چوبن،تائهوکاتهی نازیزم‌سه‌ری‌هه‌ڵداو‌کاروباری‌نێوده‌وڵه‌تی‌روه‌و‌ره‌وتی‌تر‌ی‌خه‌ته‌رناک‌ئاڕاسته‌‌کران،یهکیهتی سۆڤیه‌ت‌بڕوای‌وابوو‌که‌‌رۆژئاوا‌ی‌ئیمپڕیالی_به‌تایبه‌ت‌بریتانیا‌هانی‌نازیه‌کان‌ده‌دا‌بۆ‌هێرش‌بردنه .سه‌ر‌نه‌مسا‌وچیکو‌سلۆڤاکیا‌وه‌کو‌رێخۆشک‌ردنێک‌بۆ‌لێدانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیاوه
به‌شی‌پانزه‌هه‌م بزوتنه‌وه‌ی‌فاشیزم رۆلی‌مۆسۆلینی رژێمه‌که‌ی فراوان‌بوونه‌‌ده‌ره‌کیه‌کانی
په‌ره‌‌سه‌ندنی‌بیری‌ئیتالی‌به‌ره‌و‌فاشیزم به‌‌بڕوای‌میژونوسان،دوارۆژی‌ئیتالیا‌له‌میانه‌ی‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌له‌‌سێ‌ساڵی‌دوای‌په‌یماننامه‌ی ئاشته‌وایی‌له1919ئیتالیا‌نابێته‌‌وڵتێکی‌فاشیزم‌و‌دکتاتۆر‌و‌حوکمی‌دیموکراتی‌و‌په‌رله‌مانش‌بخاته ئه‌ولوه. به‌هۆی‌کاریگه‌ری‌شۆڕشی‌فرانسا‌به‌سه‌ر‌ئیتالیاوه‌‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌له‌‌ئیتالیا‌ره‌وتێکی به‌هێزی‌بیری‌ئازادیی‌دیموکراتی‌له‌‌جوله‌‌دابوو،بزوتنه‌وه‌ی‌یه‌کبوون‌له‌گه‌ڵ‌بزوتنه‌وه‌ی‌ده‌ستوری به‌یه‌که‌وه‌‌نوسان،هه‌روه‌ها‌شارل‌ئه‌لبێرت‌ده‌ستورێکی‌بۆ‌بیدمۆنت‌ده‌رکرد،کاتێک‌ئیمپڕاتۆری‌نه‌مسا هه‌وڵی‌دا‌فیکتۆر‌عه‌مانۆئێل‌ی‌جێگیری‌ناچارکا‌ده‌ست‌له‌‌ده‌ستور‌هه‌لگرێ،ئه‌م‌پێی‌له‌سه‌ر‌مانه‌وه‌ی ده‌ستوره‌که‌‌داگرت،به‌‌مانه‌وه‌ی‌ده‌ستور‌یه‌کیه‌تی‌ئیتالیای‌به‌‌ژیانێکی‌په‌رله‌مانه‌وه‌‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاند. به‌ڵم‌گه‌لی‌ئیتالیا‌به‌‌چاوێکی‌گومانه‌وه‌‌سه‌یری‌شێوازی‌هه‌نگاوه‌کانی‌حکومه‌ته‌که‌یان‌ده‌کرد_که به‌هۆیه‌وه‌‌یه‌کیه‌تی‌ئیتالیا‌به‌‌ئه‌نجام‌گه‌یشت‌له‌گه‌ڵ‌شێوازی‌ده‌رچونی‌ئیتالیا‌له‌‌هاوپه‌یمانی‌سێ‌قۆڵی‌و
وه‌رگرتنی‌هه‌ڵوێستی‌له‌‌ته‌ک‌وڵتانی)ویفاق(_لێی‌بێ‌ئومێد‌بوون‌به‌‌پیلنیان‌ده‌زانی،ده‌یان‌ووت‌ده‌بێ ئیتالیه‌کان‌ئه‌م‌پیلنانه‌‌قه‌بوول‌نه‌که‌ن.له‌‌و‌ماوه‌‌درێژه‌ی‌ژیانی‌په‌رله‌مانی‌وبه‌شداری‌ئیتالیا‌له‌‌سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی‌وێنه‌ی‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌ئتالیا‌له‌لی‌گه‌لی‌ئیتالی‌ناپه‌سند‌بوو،به‌‌چاوی‌پیلنگێڕی‌نێوده‌وڵه‌تی سه‌یریان‌ده‌کردن،وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ت‌دژی‌ئه‌و‌ده‌وڵه‌ت‌به‌کار‌بێنن‌له‌‌پێناو‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌تایبه‌تیان وخه‌رج‌کردن‌و‌به‌‌فیرۆ‌دانی‌سامانی‌وڵت‌له‌‌پێناو‌پۆست‌و‌پایه‌کانی‌په‌رله‌مانیی‌خۆیان‌و‌له‌‌خزمه‌ت پیلنه‌‌حزبیه‌کانیان‌خه‌رج‌ده‌که‌ن‌هه‌ر‌وه‌ها‌له‌‌خزمه‌ت‌کوتله‌بازی‌که‌‌ته‌نها‌خزمه‌ت‌به‌‌پارته‌که‌ی‌ده‌کات نه‌ک‌به‌‌گه‌ل. یه‌کێک‌له‌‌مێژوونوسان‌ئه‌وکات‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ناساندنی):خه‌ڵک‌له‌‌ئیتالیا‌رقیان‌له‌‌په‌رله‌مانتار‌و فه‌رمانبه‌ران‌ده‌بووه‌وه،ئه‌وه‌ی‌ڕاست‌و‌دادپه‌روه‌ربێ‌و‌ریز‌وخۆشه‌ویستی‌خۆیان‌پاراست‌توێژی‌سوپا بوو‌ئه‌وان‌له‌‌ژیانێکی‌دور‌له‌‌رابوواردن‌وخۆش‌گوزه‌راندا‌ده‌ژیان‌ژیانی‌خۆیان‌به‌خشی‌بووه‌‌خزمه‌ت وڵت‌و‌تاجی‌پادشا‌به‌‌دوای‌هیچ‌ده‌سکه‌وتێکی‌تایبه‌تی‌خۆیان‌دا‌نه‌ده‌چون(. ئه‌مه‌‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،به‌ڵم‌دوای‌ئه‌وه‌و‌له‌‌کاتی‌شکسته‌کانی‌سوپای‌ئیتالی‌به‌رامبه‌ر‌به سوپای‌نه‌مسا‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی)کاپۆرێتۆ(که‌‌ئیتالیه‌کانی‌زۆر‌ئازار‌دا،ودواتر‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی‌ئیتالی‌به‌سه‌ر سوپاکانی‌نه‌مسایی‌له‌‌شه‌ڕه‌کانی)ڤیتۆریۆ‌ڤینیتۆ(،سه‌رباری‌سه‌رکه‌وتنیان‌ئه‌مه‌‌نه‌بووه‌‌هۆی‌فه‌رامۆش کردنی‌ئازاری‌به‌زینه‌کانیان. دواجار‌هاوپه‌یمانان‌به‌تایبه‌ت‌فرانسا،له‌سه‌ر‌که‌می‌خه‌رجیی‌ئیتالیا‌له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگ‌گوفتاریان‌دا، ده‌سکه‌وتنی‌ئیتالیا‌بۆ‌تریستا‌و‌ئیستریا‌وترینتینۆ‌وئادیچ‌ی‌سه‌رو‌ئه‌مانه‌‌له‌گه‌ڵ‌به‌خششه‌کانی‌ئیتالیا‌نایه‌نه‌وه که‌‌هیچی‌له‌‌پێناو‌جه‌نگ‌نه‌به‌خشی‌وده‌سکه‌وتی‌زۆریشی‌وه‌ده‌ست‌هێنا. له‌‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌کاتێک‌ئیتالیا‌داوای‌موسته‌عمه‌ری‌تری‌ده‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بیان‌خاته‌‌سه‌ر موسته‌عمه‌ره‌کانی،فه‌ره‌نسیه‌کان‌گالته‌یان‌پێی‌کرد‌بۆیه‌‌ئیتالیا‌وه‌کو‌ناڕه‌زایی‌له‌‌کۆنگره‌ی‌ڤێرسای‌چوه ده‌ر‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌له‌‌ئامانجه‌‌فراوانخوازیه‌کانی‌بێته‌‌دی،مۆسۆلینی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌مه‌ی‌ده‌ربڕی: )ئیتالیا‌له‌‌خوانی‌ئیمپڕیالیزمی‌ونایاب‌ی‌بێ‌که‌لک،ده‌رچو(ئه‌گه‌ر‌به‌راوردێک‌له‌‌نێوان‌ده‌سکه‌وته‌کانی ئیتالیا‌و‌فرانساو‌بریتانیا‌بکه‌ین‌ئه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌له‌‌سه‌ر‌حسابی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌عوسمانی‌و‌ئیمپڕاتۆریه‌تی ئه‌ڵمانی‌وه‌ده‌ست‌هێناوه‌‌زۆر‌له‌‌هی‌ئه‌وانی‌تر‌پتر‌بوو.ئیتالیا‌چاوی‌بریبووه‌‌مولکه‌کانی‌ئه‌م‌دو ئیمپڕاتۆریه‌ته. ئیتالیه‌کان‌ئومێدیان‌به‌وه‌‌خۆش‌بوو‌که‌‌ئیتالیا‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رکه‌وت‌نه‌ک‌ته‌نها‌به‌سه‌رکه‌وتویی‌به‌ڵکو‌بووه خاوه‌ن‌شوێنێکی‌دیار‌له‌‌ئه‌وروپا‌و‌زۆر‌له‌‌پانتایی‌زه‌ویی‌به‌ده‌ست‌هێنا‌هه‌روه‌ها‌له‌‌ئاستی‌داهاتی ئیتالیه‌کان‌به‌رز‌بووه‌وه.بێ‌ئومێدیه‌‌که‌یان‌له‌وه‌بوو‌هاوپه‌یمانان‌چاویان‌بریبووه‌‌خاکی‌ئیتالیا،به‌رامبه‌ر‌به‌و
قه‌یرانه‌‌ئابووریه‌ی‌دوای‌جه‌نگ‌توشی‌ئیتالیا‌هاتبوو.ئیتالیا‌به‌ده‌ست‌که‌می‌خه‌لوز‌وئاسن‌و‌به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی‌کالکانه‌وه‌‌ده‌یناڵند،نمایش‌کردنی‌که‌لو‌په‌له‌کان‌له‌‌بازاڕ‌به‌رێژه‌یه‌کی‌به‌رچاو‌که‌م‌بووه‌وه، زۆرترین‌زیان‌به‌‌چینی‌کرێکار‌وخاوه‌ن‌داهاته‌‌که‌مه‌‌کان‌که‌وت‌سه‌ره‌ڕای‌باری‌گرانی‌که‌‌توشی هاتبوون‌ڕوبه‌ڕووی‌ئاراسته‌کانی‌پڕۆپاگه‌نده‌ی‌ریفۆرمی‌سۆشیالیسته‌کانیش‌ده‌بوونه‌وه. سه‌لمێندرا‌که‌‌حکومه‌ته‌کانی‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌کۆن‌نه‌یان‌توانیوه‌‌به‌‌پێی‌پێویست‌چاره‌سه‌ری‌ئامانجه نیشتمانیه‌کان‌بکه‌ن،به‌ڕاستی‌هه‌ڵوێستی‌حکومه‌ت‌له‌‌کێشه‌و‌روداوه‌کانی‌ناوه‌خۆی‌وڵت‌هه‌ڵوێستێکی شه‌رمه‌زار‌و‌پڕ‌رسوا‌بوو،ده‌ستی‌له‌‌هه‌موو‌هه‌نگاوه‌کانی‌چاره‌سه‌ری‌هه‌ڵگرتبوو‌بوواری‌به فاشسته‌کان49دابوو‌تا‌گه‌شه‌‌بکه‌ن‌و‌له‌گه‌ڵ‌سۆشیالیسته‌کان‌بکه‌ونه‌‌مل‌یه‌کتر،به‌‌دیدی‌حکومه‌ت هه‌ردوکیان‌یه‌کتر‌له‌ناو‌ده‌به‌ن‌بۆیه‌‌پێویست‌به‌وه‌‌ناکات‌حکومه‌ت‌بکه‌وێته‌‌گیانیان‌ناوبژیوانیان‌لێ‌بکا، به‌ڵم‌به‌ڕاستی‌ئه‌مه‌‌هه‌ڵوێستو‌بیرکردنه‌وه‌یه‌کی‌خه‌لفاوانه‌‌بوو.هێزه‌‌ناوه‌خۆییه‌کانی‌دژی‌حکومه‌ت‌یاخی بوونیان‌گه‌ڵێک‌زۆر‌بوون،ئاسایی‌بوو‌به‌رامبه‌ر‌به‌لوازبوونی‌حکومه‌ت‌ئه‌م‌هێزانه‌‌هه‌م‌زیاد‌ده‌که‌ن‌هه‌م گه‌شه‌‌که‌ن،به‌تایبه‌ت‌له‌‌نێو‌ریزی‌کریکاران‌که‌‌هه‌واداری‌بیری‌سۆشیالیستی‌وئاڕاسته‌‌چه‌پڕه‌ویه‌کان بوون،مان‌گرتنه‌کان‌په‌ره‌یان‌سه‌ند‌له،1919،1920،1922کارگه‌یشته‌‌ئه‌وه‌ی‌کریکاره‌کان‌کارگه‌کانیان داگیرکردن،کرێکاره‌‌کشتوکاڵی‌یه‌کانیش‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌کێلگه‌و‌زه‌ویه‌کاندا‌گرتن،پارته‌‌سیاسیه‌کانیش‌له توانایان‌دا‌نه‌بوو‌جۆرێک‌له‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌به‌هێز‌دروستکه‌ن‌یا‌هێزێکی‌به‌‌توانا‌بتوانێ‌ئاستی‌سه‌رکردایه‌تیی نیشتمانی‌بکات.پارته‌‌ڕاستڕه‌وه‌‌کلسیکیه‌کان‌هه‌لوه‌شاوه‌‌بوون،هه‌روه‌ها‌پارته‌‌چه‌پڕه‌وه‌کانیش‌هه‌مان شێوه،تینی‌سه‌رۆکی‌ئه‌وسای‌ئیتالیا‌که‌‌پارێزه‌رێکی‌ده‌ست‌پاک‌بوو‌به‌ڵم‌ئه‌وه‌‌نه‌بوو‌ببێته‌‌پیاوی‌ده‌وڵه‌ت، هیچ‌نیشانه‌و‌تایبه‌تمه‌ندێتیی‌سه‌رکردایه‌تی‌سیاسی‌وجه‌ماوه‌ریی‌تیا‌نه‌بوو. بهڵم)جیۆلێتی(له‌‌پیاوه‌‌کۆنه‌‌سیاسه‌تمه‌داره‌کان‌بوو‌خاوه‌نی‌ئه‌زمونێکی‌باش‌بوو‌له‌و‌پیاوانه‌‌بوو‌که هه‌موو‌گه‌مه‌‌سیاسیه‌کان‌شاره‌زابوو‌راهێنرابوو‌له‌سه‌ر‌هێنان‌و‌بردنه‌‌سیاسیه‌کانی‌نێوان‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵست کاره‌کانی‌ئه‌وسه‌رده‌م،به‌چاوێکی‌چنۆک‌وقینه‌وه‌‌سه‌یری‌گه‌شه‌‌کردنی‌سۆشیالیسته‌کانی‌ده‌کرد‌هه‌روه‌ها هه‌مان‌شێوه‌‌سه‌یری‌فاشسته‌کانی‌ده‌کرد،ئه‌وانه‌ی‌لیه‌نگری‌مۆسۆلینی‌بوون. مۆسۆلینی‌هه‌م‌سۆشیالیست‌وهه‌م‌نه‌ته‌وه‌‌په‌رست‌بوو،بیری‌سۆشیالیستی‌هانی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دابه‌رگری‌دژی بانگخوازانی‌جه‌نگ‌بکا،به‌ڵم‌بینیی‌چۆن‌سۆشیالیسته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌ته‌ک‌حکومه‌ته‌که‌یان‌وه‌ستان‌له‌‌کاتی جهنگ،وڵتیان‌به‌‌هه‌موو‌تواناکانیه‌وه‌‌بۆ‌جه‌نگ‌ئاماده‌‌کرد،سۆشیالیسته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ده‌ستیان‌نه‌خسته‌‌پێش حکومه‌ته‌که‌ی‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌بێلیه‌نی‌له‌‌به‌لژیک،دڵنیا‌بوو‌که‌‌سۆشیالیسته‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ئامانجه نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانیان‌خستبوونه‌‌پێش‌ئامانجه‌‌سۆشیالیستیه‌کان،که‌‌وابێ‌بۆچی‌ئه‌م‌واده‌ست‌به‌‌ئامانجێکی 49فاشی کۆمهڵێکن دژی سۆشیالیست وکۆمۆنیست ،بهر له جهنگ مۆسۆلینی پشتگیریی لێ کردن دواتر پهرهی پێ سهندن و کردنی به پارتێکی بڵو له ئیتالیا.
جیهانیه‌وه‌‌بگرێ‌وده‌ست‌به‌رداری‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌که‌ی‌بێ،ئه‌ی‌چاره‌نوسی‌سۆشیالیستی‌به‌چی‌ده‌گا‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م ئه‌و‌هه‌ڵوێسته‌ی‌وه‌رگرت؟ده‌ستی‌به‌‌فانتازیه‌وه‌‌گرت؟هاوکاریی‌حکومه‌ته‌که‌ی‌کرد‌ئه‌ویش‌به‌‌کاری فراوانخوازیه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوو؟ به‌رامبه‌ر‌به‌م‌هه‌ڵوێستانه‌‌هه‌مووی‌مۆسۆلینی50ئاڕاسته‌و‌رێبازه‌که‌ی‌خۆی‌گۆری‌به‌‌ئاراسته‌یه‌کی‌دابرد که‌‌خزمه‌ت‌به‌‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌بکات. بانگخوازی‌بۆ‌به‌شدار‌کردنی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد‌له‌ته‌ک‌هاوپه‌یمانان‌ئه‌م‌به‌شداری‌کردنه‌ی‌به‌‌زه‌رور‌دایه قه‌له‌م،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سکه‌وتی‌زه‌مینی‌وه‌ده‌ست‌بێنێ‌له‌سه‌ر‌حسابی‌نه‌مسا. ئیتالیا‌به‌شداریی‌له‌‌جه‌نگ‌کرد‌هه‌ندێک‌ده‌سکه‌وتیشی‌وه‌ده‌ست‌هێنان‌که‌‌ئیتالیه‌کان‌پێیان‌که‌م‌بوون‌ئه‌وه نه‌بێ‌که‌‌له)فه‌یومی(به‌‌رسوایی‌لێی‌ده‌رچوو. کاتێک‌ئیتالیا‌داوای‌که‌ناره‌کانی‌ده‌لماسیی‌کرد‌ته‌نها‌ئه‌وه‌‌داواکه‌ی‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌داوای‌فه‌یومیشی‌کرد، به‌ڵم‌سه‌رۆکی‌ئه‌مریکی‌ئه‌م‌داوایه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌به‌‌ئه‌گه‌ری‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌‌فراوانخوازیه‌‌ئیتالیا‌داوای دهکات،له‌سه‌ر‌ئه‌م‌خاله‌‌رێک‌نه‌که‌وتن،یۆگۆسلفیا‌به‌‌چاوێکی‌گومان‌و‌ناڕه‌زاییه‌وه‌‌سه‌یری‌داواکه‌ی ئیتالیای‌ده‌کرد‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌فه‌یومی‌چونکه‌‌فه‌یومی‌بۆ‌ئه‌وان‌به‌هایه‌کی‌بازرگانی‌وستراتیجیی‌هه‌یه. ئه‌مه‌‌سه‌ره‌ڕای‌بوو‌نی‌که‌مه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کی‌سلڤی‌له‌‌ته‌ک‌زۆرینه‌ی‌ئیتالی‌له‌‌فه‌یومی‌و‌ده‌وروبه‌ری، به‌ڵم‌هیچ‌لیه‌ک‌نه‌‌ئیتالیا‌ونه‌‌یۆگسلفیا‌له‌‌توانایان‌دا‌نیه‌‌چاره‌نوسی‌ئه‌م‌شاره‌‌دیاری‌بکه‌ن‌چونکه‌‌له‌ژێر داگیرکاری‌فرانساو‌ئینگلیز‌دابوو‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌چاره‌نوسی‌دیار‌ده‌کرێ. دانوستانه‌کان‌له‌‌ئاستێکی‌نێوده‌وڵه‌تی‌‌ده‌ستیان‌پێکرا‌به‌‌چاره‌سه‌ریه‌کی‌مام‌ناوه‌ندیانه‌‌کۆتاییان‌هات،له رواله‌تدا‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌بۆ‌پێشکه‌وتنی‌ناوچه‌که‌بوو،وڵته‌کان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌پێکهاتن‌که‌‌فه‌یومی‌ببێته شارێکی‌ئازاد‌وه‌کو)دانتزج(به‌ڵم‌رای‌گشتی‌ئیتالی‌دژی‌ئه‌م‌رایه‌‌وه‌ستان،حکومه‌تی‌ئیتالیان‌به شه‌رمه‌زار‌تاوانبار‌کرد.نوسه‌ری‌ئیتالی)د.ئانۆنزیۆ(ده‌ستی‌کرد‌به‌‌ویفاقردنه‌وه‌ی‌خۆبه‌خشکاران‌له بووندوقیه‌‌بۆئه‌وه‌ی‌به‌‌ئه‌رکی‌ئه‌و‌کاره‌‌هه‌ڵسێ‌که‌‌حکومه‌ت‌پێی‌نه‌کراوه‌‌بیکا‌ئه‌ویش‌هێرش‌بردنه‌سه‌ر فه‌یومی‌بوو‌تا‌بیخاته‌‌ژێر‌حوکمی‌ئیتالیا،ئه‌م‌پیاوه‌‌بانگه‌وازه‌که‌ی‌به‌هێز‌بوو‌بزوتنه‌وه‌که‌ی‌خه‌ڵک‌چاویان لێ‌بوو‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌حکومه‌ته‌‌رسواکراوه‌که‌‌خه‌ڵک‌دڵیان‌بۆی‌کرده‌وه‌و‌جێی‌چاوان‌بوو،هه‌ڵوێستی نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌م‌دابوو،دبلۆماسیه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌وبه‌ریتانی‌دژی‌ویسته‌کانی‌ئیتالیا‌نه‌یانتوانی 50مۆسۆلینی له 29ی تهموزی 1883له بریابیۆ له ههرێمی رۆماگنا له دایک بووه ئهو ههرێمه به شۆڕش ویاخی بوون بهناوبانگه، باوکی ئاسن گهر بوو،دایکی مامۆستا ،خۆشی دهرسی دهوتهوه دواتر رقی لێبوو سهفهری سویسرای کرد لهوێ کاری کرد ،بههۆی ئهوه هامشۆی ئاژاوهچیهکانی دهکرد لهسهر کار لبراو زیاتر له جارێک زیندانی کرا ،دواتر سویسرای جێ هێشت وچوه پاریس لهوێش به تۆمهتی بهرهلیی دهردهکرێ دواتر دهچێته ریز سوپا ،دواتر کاری رۆژنامهگهریی کردوه ودژی بهشداری کردنی ئیتالیا لهشهڕبووه کاتێک شهڕهکه دژی تورکیا دهبێ له ،1911هانی کرێکارهکانی دهدا تا هێلی ئاسنین تێک دهن بۆ ئهوهی رێگه له ناردنی سهربازهکان بگڕی تا نهگهنه بهرهکانی جهنگ ،دواتر وهکو سهرنوسهر له رۆژنامهیهکی سۆشیالستی کاری کردوه بهڵم دژی سۆشیالیستهکان وهستا کاتێک ناڕهزاییان دهربڕی له بهشداری کردنی ئتالیا له جهنگ ئهمداوای دهکرد ئیتالیا بهشدار بێ له جهنگ ،له جهنگی یهکهمی جیهانیهوه ئهستێرهکانی دهدرهوشێنهوه.
به‌رامبه‌ر‌به‌‌توانا‌کانی‌ئه‌م‌پاڵه‌وانه‌‌و‌هه‌ڤالنی‌له‌‌دۆسته‌‌چه‌کداره‌کانی،هیچ‌بکه‌ن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌فه‌یومی نه‌خرێته‌وه‌‌سه‌ر‌ئیتالیا.بۆیه‌‌بزوتنه‌وه‌ی)دئانۆنزینۆ(توانیی‌ده‌ست‌به‌‌سه‌ر‌فه‌یومی‌دابگرێ‌وفرانساو بریتانیاش‌رازی‌کا‌که‌‌ده‌بێ‌فه‌یومی‌بخرێته‌وه‌‌سه‌ر‌ئیتالیا. هێزی‌به‌یاننامه‌که‌ی‌دئانۆنزینۆ‌سه‌لماندی‌که‌‌هه‌ڤالنی‌له‌‌بزتنه‌وه‌که‌‌دڵیان‌بۆ‌براکانیان‌له‌‌فه‌یومی‌کراوه‌یه به‌رامبه‌ر‌به‌‌هه‌ڵوێسته‌‌شه‌رمه‌زاریانه‌که‌ی‌حکومه‌تیش‌ئه‌م‌بزوتنه‌وه‌یه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌حکومه‌ت‌له‌‌به‌رامبه‌ر به‌‌گه‌ل‌لواز‌وبێ‌توانا‌هاته‌‌به‌رچاو‌بێتوانا‌له‌‌ئاست‌به‌رز‌کردنه‌وه‌ی‌به‌رپرسیارێتیی‌نه‌ته‌وایه‌تیی سه‌رشانی‌له).(1919ئیتالیا‌درکی‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌ئیتر‌کاروباری‌فه‌یومی‌له‌به‌رده‌ستی‌خۆیه‌تی‌سه‌ره‌ڕای رازی‌نه‌بوونی‌ویلسنی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا.
گابریل‌دئانۆنیزۆ
بۆیه‌‌ئیتالیا‌بڕیاری‌دا‌ڕاسته‌وخۆ‌دانوستان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌وڵتانه‌‌بکات‌که‌‌په‌یوه‌ستن‌به‌م‌پرسه‌وه،له‌وانه یۆگسلفیا.ئه‌م‌دانوستانانه‌‌له1920به‌رێ‌چون‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌که‌‌فه‌یومی‌وه‌کو‌شارێکی‌ئازاد بمێنێته‌وه. سایسه‌تمه‌دارانی‌کۆن‌له‌‌به‌جێ‌گه‌یاندنی‌ئامانجه‌کان‌شکستیان‌هێنابوو،دواتر‌ئه‌مه‌‌به‌رپرسیارێتی مۆسۆلینه‌‌ئامانجه‌‌ناوه‌خۆ‌وده‌ره‌کیه‌کان‌به‌‌جێبگه‌یه‌نێ،مۆسۆلینی‌ده‌ستی‌به‌‌دامه‌زراندنی‌پارتی)فاشستی( کرد‌ده‌ستی‌کرد‌به‌‌دروست‌کردنی‌ده‌سته‌ی‌ئه‌ندامانی‌دژی‌بیری‌سیاسیی‌کلسیکیی‌کۆن،ئه‌وانه‌ی ترسیان‌له‌‌بیری‌کۆمۆنیستی‌وسۆشیالستی‌توندڕه‌و‌هه‌یه‌‌زیان‌به‌‌ئیتالیا‌بگه‌یه‌نێ.له‌م‌روانگه‌یه‌وه بزوتنه‌وه‌ی‌فاشستی‌دژی‌بیری‌کۆمۆنیستی‌بوو‌زۆر‌به‌توندی،توندتر‌له‌‌دژایه‌تیی‌بۆ‌رژێمی‌کلیسکیی
کۆن.کۆمۆنیزم‌ئامانجه‌کانی‌جیهانین،فاشیزم‌ئامانجه‌کانی‌ئیتالین‌خزمه‌تی‌نه‌ته‌وه‌ی‌ئیتالیا‌ده‌کات‌دژی چینه‌کان‌نیه‌‌هاوکاری‌‌له‌‌نێوان‌بوورجوازو‌کرێکاره‌کان‌ئامانجیه‌تی. دوای‌وه‌ستانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌هه‌ندێک‌له‌و‌سه‌ربازانه‌ی‌له‌‌سوپا‌وه‌ده‌ر‌نرابوون‌و‌بێ‌ئیش بوون‌چونه‌‌ریز‌ئه‌م‌پارته،په‌ره‌‌سه‌ندنی‌لستی‌لیه‌نگرانی‌ئه‌م‌پارته‌‌له‌‌زیاد‌بوون‌دابوو،تا‌وای‌لێهات‌له هه‌موو‌شاره‌کان‌په‌یوه‌ستیه‌کی‌وا‌هه‌بوو‌له‌‌توانایان‌دابوو‌ئاراسته‌ی‌کاره‌کان‌وه‌رچه‌رخێنن‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌که که‌مینه‌‌بوون،به‌هۆی‌له‌یه‌ک‌نزیک‌بوونی‌بۆچونه‌کانیان‌له‌‌گه‌ل‌بۆرجوازه‌کان‌ژماره‌یه‌کی‌زۆری‌ئه‌م چینه‌ی‌بۆخۆ‌راکێش‌کرد،بؤرجوازه‌کان‌له‌گه‌شه‌کردنی‌کۆمۆنیزم‌ده‌ترسان،له‌هه‌مان‌کات‌پارتی‌فاشیست پێویستیی‌به‌م‌بوورجوازانه‌و‌به‌تایبه‌تیش‌گه‌نجه‌کانیان‌هه‌بوو،چونکه‌‌ئه‌وان‌به‌دوای‌سه‌رکردایه‌تیی نیشتمانیدا‌ده‌گه‌ڕان،دواتر‌ئه‌وان‌شێوازی‌په‌رله‌مانیی‌کۆنیان‌ره‌ت‌کردبووه‌وه،ئه‌وان‌له‌‌پارتی‌فاشستی بیری‌رێکخراوی‌له‌سه‌ر‌شێوازی‌ئیتالیایان‌ده‌بینی،ئه‌مه‌بوو‌هۆی‌چونه‌ریزی‌زۆرێک‌له‌‌مامۆستایانی زانکۆ‌و‌خوێندکاره‌کانی‌بۆ‌ریز‌پارته‌که‌ی‌مۆسۆلینی. مۆسۆلینی‌جه‌ختی‌له‌‌چنگ‌که‌وتنی‌کرێکاره‌کانی‌ده‌کرده‌وه،چونکه‌‌به‌‌چنگ‌که‌وتنی‌چینی‌کرێکار به‌ره‌ی‌کۆمۆنیستی‌لواز‌ده‌بێ‌ئه‌وان‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌چینی‌کرێکاران‌هه‌وڵی‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵت‌ده‌ده‌ن‌هه‌رکاتێک‌کرێکاره‌کان‌ریزی‌کۆمۆنیسته‌کان‌جێ‌بێلن‌ئه‌وان‌لواز‌ده‌بن‌و‌فاشستیش به‌هێزده‌بێ. له‌‌سه‌ره‌تا‌زۆر‌له‌‌کرێکاره‌کان‌نه‌‌چوبوونه‌‌ریز‌پارتی‌فاشست،به‌ڵم‌له‌‌پایزی1921مۆسۆلینی‌هه‌وڵ‌و ته‌قه‌ڵی‌زۆری‌دا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌ر‌له‌‌سۆشیالیسته‌کان‌ده‌ست‌‌به‌سه‌ر‌سه‌ندیکاکانی‌کرێکاران‌دابگرێ. مۆسۆلینی)سه‌ندیکای‌فاشستی(دامه‌زراندن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کرێکاره‌کان‌له‌‌بازنه‌ی‌سۆشیالیسته‌کان‌ده‌رچن، به‌ڵم‌له‌م‌بوواره‌‌ره‌نجه‌کانی‌به‌و‌راده‌یه‌‌سود‌مه‌ند‌نه‌بوون‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌گرته‌‌ده‌ست. له‌ته‌ک‌ئه‌م‌رێکخستنه‌‌حزبیه،مۆسۆلینی‌شێوازی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌و‌تۆقاندنی‌به‌کار‌هێنا‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌پارته بهرههڵستکارهکان،.پیاوه‌‌حزبیه‌کان‌چه‌کداربوون‌ده‌ستیان‌له‌‌کوشتنی‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کان‌نه‌ده‌‌پاراست،به تایبه‌تی‌سۆشیالیست‌وکۆمۆنیسته‌کان،هێرشیان‌ده‌برده‌‌سه‌ر‌نه‌یاران‌و‌مومته‌له‌کاتیان‌لێ‌خاپور‌ده‌کردن. ئه‌م‌ده‌ست‌درێژیانه‌‌یاسایی‌نه‌بوون‌له‌‌پێناویدا‌چه‌ندی‌که‌سی‌خاوه‌ن‌رای‌ئازاد‌وبیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌تیا چون،رۆژ‌له‌‌داوی‌رۆژ‌ئه‌وه‌‌ده‌سه‌لمێنرا‌که‌‌ئه‌م‌پیاوه‌‌هیچی‌پێ‌قه‌بوول‌نیه‌‌ته‌نها‌به‌‌تاکره‌وی‌ده‌سه‌ڵت بگرێته‌‌ده‌ست،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌حکومه‌ته‌ی‌ئه‌وسا‌هه‌ستی‌به‌‌جولنه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌و‌پیلن‌و‌تالنکاری وپاتار‌کردنی‌سه‌رو‌ماڵی‌هاوڵتیانی‌ده‌کرد‌که‌‌دژی‌سۆشیالیسته‌کانی‌ئه‌نجام‌ده‌دا،له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌ئه‌م حکومه‌ته‌‌هیچ‌هه‌نگاوێکی‌وای‌نه‌ده‌نا‌تا‌سه‌رو‌ماڵی‌ئه‌م‌خه‌ڵکه‌‌له‌‌ده‌ست‌ئه‌و‌پارته‌‌بپارێزێ‌ئه‌مه‌ش‌له‌به‌ر ئه‌وه‌‌نه‌بوو‌که‌‌ئه‌قلیه‌تی‌وه‌زیره‌کان‌کۆن‌وکلسیک‌بوون،نه‌خێر‌به‌ڵکو‌بۆ‌هۆکاری‌تر‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌که ئه‌مانه‌ن:
_1حکومه‌ته‌کانی‌ئه‌وسای‌ئیتالیا‌دژی‌سۆشیالیسته‌کان‌بوون،کاره‌‌راوه‌دونانه‌کانی‌مۆسۆلینی‌وکوشتن‌و کاولکاریه‌کانی‌دژی‌سۆشیالیسته‌کان‌کارێک‌بوو‌له‌‌جیات‌حکومه‌ت‌ئه‌نجامی‌ده‌دا‌پێویست‌به‌مه‌ی‌نه‌ده‌کرد ده‌ستیان‌بگرێ. _2رای‌گشتی‌ئیتالیا‌دژی‌بیری‌کۆمۆنیستی‌بوو. _3سۆشیالیسته‌کان‌خاوه‌نی‌فه‌رمانده‌یه‌کی‌وه‌کو‌مۆسۆلینی‌به‌هێز‌نه‌بوون‌که‌‌به‌‌گوتاره‌‌ئاگرینه نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌سه‌رنجی‌جه‌ماوه‌ر‌ڕا‌بکێشێ. دواتر‌دۆخه‌کان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌مۆسۆلینی‌دابوو‌تا‌ده‌ست‌بگرێ‌به‌‌ده‌سه‌ڵت‌ئه‌وکاته‌ی‌کاره‌کان‌رون وئاشکرا‌ده‌بن،به‌تایبه‌ت‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌پارتی‌فاشستی‌ده‌بێته‌‌به‌هێزترن‌پارتی‌ئیتالیا‌ئه‌گه‌ر‌خاوه‌نی زۆرینه‌ش‌نه‌بێ. مۆسۆلینی‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌کرد‌بۆئه‌وه‌ی‌ببێته‌‌خاوه‌نی‌زۆرینه‌ی‌ره‌ها‌له‌‌روی‌ژماره‌وه‌‌پێویستیی‌به‌‌کاتێکی زۆره،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌بۆی‌ده‌رکه‌وت‌پارتی‌فاشی‌به‌سه‌ره‌وه‌ی‌بزوتنه‌وه‌ی‌سۆشیالیسته،بۆیه‌‌ده‌ستی‌به داڕشتن‌وجێبه‌جێ‌کردنی‌نه‌خشه‌‌پلنێک‌کرد‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌فه‌رمانڕه‌وایی. داوای‌کرد‌که‌‌حکومه‌ت‌ده‌بێ‌به‌‌دابه‌ش‌کردنی‌پۆسته‌‌و‌زاریه‌کاندا‌بچێته‌وه‌‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌هێز‌دابه‌شیان کا،به‌م‌کاره‌‌پارتی‌فاشستی‌پێنج‌پۆستی‌وه‌زاریی‌به‌رده‌که‌وێ،بۆیه‌‌حکومه‌ت‌ئه‌م‌داوایه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه، لێره‌‌هه‌نگاوی‌دووه‌م‌ده‌ست‌پێ‌ده‌کا‌ئه‌ویش‌ته‌نگه‌تاو‌کردنی‌حکومه‌ته،بڕیاری‌دا‌هێرش‌بکاته‌‌سه‌ر رۆما. هێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌رۆما‌خللێکی‌وه‌رچه‌رخانی‌مه‌زنه‌‌له‌‌مێژووی‌ئیتالیا‌ومێژووی‌مۆسۆلینی‌وپارته فاشیسته‌که‌ی‌به‌تایبه‌ت،داوای‌له‌‌ئه‌ندامانی‌پارته‌که‌ی‌کرد‌له‌‌کاتژمێری‌دیاری‌کراو‌له‌‌ده‌وروبه‌ری‌رۆما کۆ‌ببنه‌وه،ئه‌م‌برایاره‌‌بڕیارێکی‌یه‌کل‌که‌ره‌وه‌ی‌نێوان‌وه‌زاره‌ته‌‌کلسیکیه‌که‌ی)فاکتا(و‌بزوتنه‌وه فاشیه‌که‌ی‌مۆسۆلینیه. فاکتای‌لواز،هه‌ستی‌به‌وه‌‌کرد‌کاره‌کانی‌له‌ده‌ست‌ده‌رچون‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ده‌رچونی‌پارتێک‌له‌‌بنه‌ماکانی حکومه‌ت‌وهێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌پایته‌خت‌به‌نیازی‌روخانی‌حکومه‌ت‌به‌‌رێگه‌ی‌هێز،وه‌کو‌به‌رپرسیارێتیی نیشتمانی‌ده‌بێ‌کارێک‌و‌ئاماده‌‌باشیه‌ک‌بکا. مه‌به‌ستی‌بوو‌به‌‌هێز‌رێگه‌‌له‌‌فاشیه‌کان‌بگرێ‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌ده‌وروبه‌ری‌رۆما‌کۆنه‌بنه‌وه،داوای‌له‌‌پادشا کرد)حوکمی‌عورفی(رابگه‌یه‌نێ،له‌ترسی‌ئه‌وه‌ی‌وڵت‌نه‌که‌وێته‌‌جه‌نگێکی‌ناوه‌خۆ‌ئه‌م‌داوایه‌ی‌فاکتای جێبه‌جێ‌نه‌کرد،تا‌به‌‌چاره‌سه‌ریه‌کی‌مام‌ناوه‌ندی‌کێشه‌که‌‌چاره‌سه‌ر‌بکات. له28ى‌ئۆکتۆبه‌ر‌وه‌زاره‌ته‌که‌ی‌ده‌ستیان‌له‌‌کار‌کێشایه‌وه،پادشا‌داوای‌له)ساڵندرا(کرد‌وه‌زاره‌ت‌پێک بێنێ‌و‌له‌‌حکومه‌ته‌که‌ی‌هه‌ندێک‌وه‌زیری‌فاشی‌هه‌بن.به‌ڵم‌نیشاندانی‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌‌لوازه‌ی‌حکومه‌ته کۆنه‌که‌و‌پادشا،مۆسۆلینیی‌توشی‌له‌‌خۆبایی‌بوون‌کرد،بۆیه‌‌هه‌نگاوی‌دواتری‌راگه‌یاند‌که‌‌بریتی‌بوو‌له.
خۆی‌به‌ته‌نیا‌بووه‌‌سه‌رۆکی‌حکومه‌ت،له‌م‌داواکاریه‌‌نوێیه‌ی‌پێی‌داگرت،پادشا‌ناچارده‌بێ‌به داخوازیه‌کانی‌مۆسۆلینی‌رازی‌ده‌بێ‌که‌‌مۆسۆلینی‌ببێته‌‌سه‌رۆک‌وه‌زیران‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری1922پۆستی سه‌رۆک‌وه‌زیران‌به‌‌مۆسۆلینی‌ده‌سپێردرێت.هه‌ندێک‌تایبه‌تمه‌ندی‌هه‌بوون،هۆکاری‌گرتنه‌ده‌ستی پۆسته‌کانی‌وه‌زاری‌وپایه‌‌به‌رزه‌کانی‌فاشست‌به‌ته‌نیای‌مۆسۆلینی‌بگرێته‌‌ده‌ست.ئه‌وانیش‌بریتی‌بوون‌له: _1جه‌ختی‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌دژی‌رژێمی‌پادشا‌نیه،که‌وایه‌‌پادشا‌له‌‌شوێن‌خۆی‌ده‌مێنێته‌وه، هه‌رچه‌نده‌‌توانیی‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌که‌‌له‌‌داهاتو‌دژی‌فاشستی‌به‌کار‌ده‌هێنا‌لێی‌سه‌ندبوونه‌وه، که‌سانێکی‌زۆریش‌هه‌بوون‌که‌‌لیه‌نگرانی‌پادشا‌بوون‌مۆسۆلینی‌خۆی‌لێ‌ده‌پاراستن‌له‌‌ده‌ست‌لێوه‌شاندن چونکه‌‌پێویستی‌پێ‌نه‌بوو. _2مۆسۆلینی‌پێویستی‌به‌‌متمانه‌ی‌سوپا‌هه‌بوو‌بۆیه‌‌وه‌زاره‌تی‌به‌رگریی‌به‌‌جه‌نه‌رال)دیاز( سپارد،پاڵه‌وانی)ڤیتۆریۆ‌فینیتۆ(. _3ئه‌و‌کات‌هێشتا‌پارتی‌فاشستی‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌به‌ناوی‌زۆرینه‌‌بدوێ،مۆسۆلینی‌پێویستیی‌به‌‌کات هه‌بوو‌تا‌بتوانێ‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌بخاته‌‌ژیر‌ده‌ستی‌خۆی‌و‌له‌‌توانایدابێ‌رێوره‌سمی‌فه‌رمی‌ده‌ربکا تاخۆی‌وپارته‌که‌ی‌به‌سه‌ر‌کاره‌کاندا‌بسه‌پێنێ.گرنگترین‌هه‌نگاو‌له‌م‌پێناوه‌‌ده‌رکردنی‌یاسای‌ئه‌شیربۆ‌بوو له.1923 ئیتالیا‌وڵتێکی‌فره‌‌پارت‌بوو،هیچ‌له‌‌پارته‌کان‌له‌‌توانایاندا‌نه‌بوو‌به‌ناوی‌زۆرینه‌‌بدوێن.به‌ڵم‌مۆسۆلینی توانیی‌له‌‌رێگه‌ی‌یاسای‌ئشیربۆ‌له1923یاسایه‌ک‌ده‌ربکا‌ئه‌م‌شوێنه‌‌بۆخۆی‌مسۆگه‌ر‌بکا‌یاساکه‌‌ده‌لێ زۆرترین‌ده‌نگی‌پارته‌کان‌له‌‌هه‌ڵبژاردن‌دوو‌له‌سه‌ر‌سێی‌کورسیه‌کانی‌په‌رله‌مان‌ده‌باته‌وه،به‌م‌شێوه‌یه ده‌بێته‌‌زۆرینه‌و‌کار‌وبڕیاره‌کان‌هه‌موویان‌ده‌که‌ونه‌‌ده‌ست‌ئه‌و‌پارته،مۆسۆلینی‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌دڵنیابوو ده‌نگه‌کانی‌له‌‌سه‌ره‌وه‌ی‌سۆشیالیسته‌کانه‌‌ئه‌م‌یاسایه‌ی‌ده‌رکرد‌به‌م‌رێگه‌یه‌‌زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مانی‌برده‌وه. مۆسۆلینی‌بووه‌‌خاوه‌نی‌زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مان،ورده‌‌ورده‌‌ده‌سه‌ڵتی‌فراوانتر‌بوو،له‌‌توانایدا‌بوو پڕۆژه‌کانی‌ناوه‌وه‌‌وده‌ره‌وه‌ی‌جێبه‌جێ‌بکا،له‌‌کۆتایی‌روی‌له‌‌بنیاد‌نانی‌ده‌وڵه‌تی‌ئیتالیای‌نوێ‌کرد. وێنه‌ی‌ئه‌و‌ده‌وڵه‌ته‌‌چۆنه‌‌که‌‌مۆسۆلینی‌مه‌به‌ستیه‌تی‌دروستی‌بکا؟ ده‌وڵه‌ت‌ده‌بێ‌له‌ژێر‌فه‌رمانێکی‌به‌هێزی‌کارابێ،حوکمی‌په‌رله‌مانی،وڵت‌و‌حکومه‌ت‌و‌گه‌لی‌گه‌نده‌ل کردوه،ئه‌مه‌‌به‌هۆی‌ئه‌و‌سیاسه‌ت‌مه‌داره‌‌شاره‌زایانه‌‌له‌‌بوواری‌گه‌مه‌ی‌سیاسی‌و‌په‌رله‌می‌وبادانه‌وه‌کانیان له‌‌پێناو‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌تایبه‌تی‌وپشتگوێ‌خستنی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌نیشتمان‌رویان‌داوه. ناپۆلیۆن‌ئه‌م‌حاڵه‌ته‌ی‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌شیکرده‌وه،کاتێک‌ده‌لێ: ))ئه‌و‌ئازادیه‌ی‌سه‌رکرده‌‌په‌رله‌مانتاره‌کان‌به‌شکۆداریه‌که‌ی‌ده‌نازن،هیچ‌نیه‌‌ته‌نها)لشه‌ی‌ئازادیه‌کی بۆگه‌نه(،ئازادیه‌‌تاکه‌که‌سیه‌کان‌ده‌بێ‌بخرێنه‌‌ژێر‌چاودێری‌و‌له‌‌خزمه‌ت‌ده‌وڵه‌ت‌به‌گشتی‌دابن،ده‌بێ‌تاک
له‌‌ناو‌ده‌وڵه‌ت‌بتوێته‌وه،به‌‌هه‌موو‌تاواناکانیه‌وه‌‌له‌‌پێناوی‌گیانی‌ببه‌خشێ،له‌سه‌ر‌ئه‌م‌بنه‌مایه‌‌مۆسۆلینی سیسته‌می‌نوێ‌حوکمی‌دانا((. خۆی‌سه‌رۆکه)دۆتچێ(.. 51و52 .خاوه‌نی‌ده‌سه‌ڵتی‌باڵیه‌‌له‌‌وڵت‌وه‌کو‌سه‌رۆک‌حکومه‌ت‌وهه‌موو ده‌سه‌ڵته‌کانی‌به‌ده‌سته،خۆی‌وه‌زیر‌داده‌مه‌زرێنی‌و‌خۆشی‌لیان‌ده‌با،فه‌رمانده‌ی‌سوپایه،پادشا‌هیچ ده‌سه‌ڵتێکی‌نیه‌‌ته‌نها‌ئیمزا‌کردنی‌رێوره‌سمه‌کان‌وبڕیاره‌کان‌نه‌بێ. له‌‌ڕاستیدا‌ئیتالیا‌له‌‌ژێر‌حوکمی‌پادشایه‌تی‌مابوو‌وه‌کو‌رواله‌تێکی‌تیوری‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ئه‌و‌ده‌ستوره‌ی لهساڵی1848له‌‌سه‌رده‌می‌شارل‌ئه‌لبێرت‌ده‌رکرا،به‌ڵم‌وه‌کو‌رواله‌ت‌وا‌نه‌بوو‌له‌‌سه‌رده‌می‌مۆسۆلینی که‌س‌بۆی‌نه‌بوو‌ده‌ست‌بخاته‌‌پێش‌کاره‌کانی‌مۆسۆلینی‌هه‌ر‌خۆی‌بوو‌که‌سیتر‌نا.روکه‌شی‌په‌رله‌مانیی حوکم‌وه‌کو‌خۆی‌مایه‌وه،مۆسۆلینی‌هه‌ندێک‌گۆڕانی‌خستنه‌‌ناو‌ئه‌نجومه‌نه‌کانی‌پیران‌ونوێنه‌ران‌که به‌هۆیه‌وه‌‌هه‌موو‌کاره‌کان‌له‌‌ژێر‌ئاڕاسته‌و‌فه‌رمانه‌کانی‌ئه‌و‌بن،ئه‌نجومه‌نه‌کان‌هیچ‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌وه‌یان‌بۆ نه‌مایه‌وه‌‌تا‌سیاسه‌تی‌وڵت‌به‌ره‌و‌ئاراسته‌یه‌ک‌به‌رن‌یا‌لێپێچانه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کێک‌بکه‌ن‌گه‌ر‌مۆسۆلینی رازی‌نه‌بێ. ئه‌نجومه‌نی‌پیران‌به‌‌دامه‌زراندن‌بوو‌نه‌ک‌هه‌ڵبژاردن،که‌س‌بۆی‌نه‌بوو‌کورسیه‌ک‌له‌م‌ئه‌نجومه‌نه وه‌ده‌ست‌بێنێ‌ئه‌گه‌ر‌دۆتچێ)مۆسۆلینی(رازی‌نه‌بووایه. ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌رانیش‌له‌رێگه‌ی‌سه‌پاندنی‌لستێکی‌پارتی‌فاشستی‌به‌سه‌ر‌ده‌نگده‌ران‌هه‌موو‌ئه‌وانه ده‌رده‌چون‌که‌‌پارتی‌فاشستی‌ده‌ست‌نیشانی‌کردبوون. به‌م‌سیسته‌مه‌‌مۆسۆلینی‌ئه‌وه‌ی‌مسۆگه‌ر‌کرد‌که‌‌هه‌موو‌ئه‌وانه‌ی‌له‌م‌دوو‌ئه‌نجومه‌نه‌‌ئه‌ندامن به‌رهه‌ڵستکاری‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌نین،مایه‌وه‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌یاسا‌داناندا‌بگرێ،ده‌سه‌ڵتی‌به حکومه‌ت‌دا‌که‌‌له‌‌کاتی‌پێویست‌بۆی‌هه‌بێ‌یاسا‌وبڕیاری‌پێویست‌ده‌ربکا.بۆیه‌‌حکومه‌ت‌ده‌توانێ‌به ده‌رکردنی‌هه‌ر‌بڕیارو‌یاسیه‌ک‌پاساوی‌خۆی‌هه‌بن‌زۆر‌به‌ئاسانی،سه‌رباری‌ئه‌م‌و‌ئه‌و‌حکومه‌ت‌له په‌رله‌مان‌دابرابوو،په‌رله‌مان‌بۆی‌نه‌بوو‌حکومه‌ت‌بروخێنێ‌یا‌متمانه‌ی‌لێ‌بسه‌نێته‌وه‌‌یا‌به‌رپرسیاری‌کا، به‌م‌شێوه‌یه‌‌په‌رله‌مانیش‌متمانه‌و‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌خۆی‌له‌ده‌ست‌دابوون. دوای‌ئه‌مانه‌‌مۆسۆلینی‌ویستی‌هه‌مووارێکی‌بنه‌ڕه‌تی‌له‌‌یاسای‌نوێنه‌رایه‌تی‌گه‌ل‌بکا،هه‌ڵبژاردنه‌کانی کردنه‌‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ئابووری،سه‌ندیکاکان‌کۆده‌بوونه‌وه‌و‌نوێنه‌ریان‌ده‌ست‌نیشان‌ده‌کردن‌ئه‌م‌سه‌ندیکانه ده‌بوونه‌‌هێزی‌ڕاسته‌قینه‌ی‌وڵت‌و‌نوێنه‌ری‌گه‌لی‌له‌ناوی‌ده‌چوه‌ده‌ر.
51یا مۆسۆلینی. 52ئهو دۆخانهی بوونه هۆکار ههموو کارهکان بکهونه دهست مۆسۆلینی ،تاوانبار کردنی به کوشتنی روداوی نوێنهری سۆشیالیست ماتینۆ یهکێک له سهرکرده بهرههڵستکارهکان له رۆما زۆر له رۆژنامه وسیاسهتمهداران داوایان کرد مۆسۆلینی دهست لهکار بکێشێتهوهو بێگوناهی خۆی لهم کاره بسهلمێنی ،بهڵم مۆسۆلینی گوێی بهم داوایانه نهدان ،رایگهیاند که نهدهست له اکر دهکێشێتهوهو نه داوای بووردنیش دهکات چارهسهریش بۆ ئهم کێشهیه تهنها هێزه ،ههموو رکابهرهکانی خۆی لهناو بردن.
دواتر‌گه‌لی‌له‌‌کێشه‌‌و‌به‌گژیه‌کداچونه‌وه‌ی‌چینه‌کانی‌دور‌ده‌کرده‌وه، له1930دامه‌زراندنی)ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی(ی‌راگه‌یاند‌که‌‌له‌‌نوێنه‌ری‌سه‌ندیکاکان‌هه‌لبژێردرابوو،له هه‌مان‌کات‌نوێنه‌ری‌بوورجوازیه‌کان‌و‌روناکبیرانی‌پشت‌گوێ‌نه‌خستبوو. ئامرازی‌به‌‌هێز‌له‌به‌ر‌ده‌ستی‌مۆسۆلینی‌دابوون‌که‌‌له‌‌توانای‌دابوو‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌ده‌زگا‌حکومی‌ونا حکومیه‌کاندا‌زاڵ‌بێ،ئه‌ویش‌پارتی‌فاشستی‌بوو،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌که‌‌بووه‌‌تاکه‌‌پارتی‌وڵت‌که‌‌ده‌بێ هه‌موو‌هێزه‌‌نیشتمانیه‌کانی‌وڵت‌بگرێته‌‌خۆ‌له‌‌پێناو‌یه‌ک‌بوونی‌گه‌ل‌له‌‌کاره‌‌به‌رهه‌م‌هێنانیه‌کانیان‌بێ ئه‌وه‌ی‌پارته‌‌به‌رهه‌ڵستکاره‌کان‌بتوانن‌توشی‌سه‌ریه‌شه‌و‌ناره‌حه‌تیان‌که‌ن. له‌‌پێناو‌پته‌و‌کردن‌و‌جێبه‌جێ‌کردنی‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌ده‌بێ‌هه‌موو‌پارت‌و‌ده‌زگا‌رکه‌به‌ره‌کان‌له‌‌کارکردن قه‌ده‌غه‌‌بکا‌گوایه‌‌ده‌وڵه‌ت‌خۆی‌کار‌بۆ‌به‌رهه‌م‌هێنان‌ده‌کا،ته‌نها‌ده‌وڵه‌ت‌بۆی‌هه‌یه‌‌په‌ره‌‌به‌‌به‌رهه‌م‌بدا، ڕاستیه‌که‌ی‌خۆی‌جێی‌ئیمپڕاتۆری‌رۆمانیی‌گرته‌وه.ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌رۆژنامه‌‌و‌رۆژنامه‌گه‌ری‌دا‌گرت هه‌موو‌بڵو‌کراوه‌کان‌ده‌بووایه‌‌له‌‌خزمه‌ت‌فاشستدا‌بوونایه‌‌ته‌نانه‌ت‌جارێکیان‌رۆژنامه‌یه‌کی‌فاشستی نوسیبووی،ئه‌رکی‌رۆژنامه‌‌ته‌نها‌بۆ‌پڕۆپاگه‌نده‌‌کردنه‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فاشست.دواتر‌هه‌وڵی‌رزگار کردنی‌ئیتالیای‌دا‌له‌ده‌ست‌سیسته‌می‌فه‌رمانگه‌ی‌هه‌ڵبژاردنی‌کۆن.سیسته‌مه‌که‌‌ئیتالیای‌دابه‌ش‌چه‌ند هه‌رێمێک‌ده‌کرد‌هه‌ر‌هه‌رێمه‌و‌یه‌ک‌نوێنه‌ر‌هه‌لده‌بژێرن‌له‌وانه‌ی‌که‌‌له‌‌رۆژانی‌سه‌خت‌خزمه‌تیان‌به ئیتالیا‌گه‌یاندوه.دیدی‌مۆسۆلینی‌بۆ‌باشترین‌سیسته‌می‌حوکم‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌بوو: _1تاکه‌‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌ده‌ست‌کراوه‌ی‌حوکمی‌ره‌های‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌به‌ده‌ست‌بن.بۆیه‌‌ئه‌م‌خۆی خاوه‌نی‌هه‌شت‌وه‌زاره‌ت‌بوو‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌وه‌زیرانی‌که‌‌له18وه‌زاره‌ت‌پێکهاتبوو،سه‌رۆکی‌تاکه پارتی‌وڵت‌بوو)پارتی‌فاشستی(ئاراسته‌ی‌ڕاسته‌قینه‌ی)ئه‌نجومه‌نی‌باڵی‌پارتی‌فاسستی‌بوو(که به‌رزترین‌و‌به‌هێزترین‌پارتی‌وڵت‌بوو‌دوای‌هه‌ره‌س‌هێنانی‌په‌رله‌مان،هه‌ر‌خۆشی‌فه‌رمانده‌ی‌گشتی سوپا‌بوو. _2رێکخستنی‌گه‌نجی‌کور‌وکچ‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌گه‌نجانی‌نیمچه‌‌سه‌ربازگه‌یی‌تیایدا‌وانه‌ی‌بڕوابوون‌به رۆلی‌شارستانی‌ئیتالیا‌و‌دلسۆزیان‌بۆ‌سه‌رۆک‌مۆسۆلینی‌بخوێندرێ. _3ئاڕاسته‌‌کردنی‌کاری‌ئابووری‌له‌‌خزمه‌ت‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌و‌جه‌خت‌کردن‌له‌سه‌ر‌تواندنه‌وه‌ی‌تاک له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵ‌و‌چاڵککردنی‌له‌‌پێنا‌وبه‌رزکردنی‌ئاستی‌ئیتالیا‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگای‌نێوده‌وڵه‌تی. له‌‌بوواری‌ده‌ره‌وه،مۆسۆلینی‌له‌و‌که‌سه‌‌چاڵکانه‌‌بوو‌که‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ناوه‌خۆی‌مکوم‌وپته‌و‌کردن،ئهمه بوونه‌‌مایه‌ی‌ئومێده‌کانی‌ئیتالیا‌له‌م‌بووارانه‌‌به‌‌ده‌ره‌وه‌‌پابه‌ند‌بن: _1په‌یوه‌دنیه‌کانی‌حوکمه‌تی‌فاشیزم‌به‌‌لیه‌نگرانی‌پاپاوه. _2چاڵکیه‌‌فراوانخوازی‌و‌ئیمپڕیالیزمیه‌که‌ی.
_1په‌يوه‌نديی‌فاشیزم‌به‌‌ليه‌نگران‌پاپاوه پاپاخوازه‌کان‌له1870له‌وکاته‌ی‌فیکتۆر‌عه‌مانۆئیل‌هاته‌‌رۆما‌له‌گه‌ل‌حکومه‌تی‌ئیتالیا‌له‌‌په‌یوه‌ندیه‌کی‌نا ئاسایی‌دابوون.ئه‌م‌په‌یوه‌ندیه‌‌خه‌راپه‌‌ی‌نێوان‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌خالێکی‌لواز‌بوو‌له‌‌بزوتنه‌وه‌ی‌ژیانه‌وه‌ی ئیتالی.له‌‌ڕاستیدا‌ئیتالیا‌به‌‌گرتنه‌خۆی‌خاکه‌کانی‌پاپاخوازه‌کان‌یه‌کیه‌تیی‌ئیتالیای‌به‌‌ئامانج‌گه‌یاند،دواتر‌له 1870رۆمای‌خسته‌وه‌‌سه‌ر‌ئیتالیا‌لۆرد)ئه‌کتۆن(ڕاستگۆبوو‌کاتێک‌ووتی)کافور‌پێکانی‌خستنه‌سه‌ر شوێنێک‌که،پیرۆزتره‌‌له‌‌تیجانی‌پادشاکان(.جێی‌ئاماژه‌یه‌‌ئه‌وه‌ی‌کافور‌وڤیکتۆر‌عه‌مانۆئیل وسیاسه‌تمه‌داران‌وسه‌رکرده‌کانی‌‌بزوتنه‌وه‌ی‌ژیانه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌و‌یه‌کیه‌تی‌ئیتالیا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌پایه‌ی‌پاپا پێی‌هه‌ڵسان،خه‌راپتر‌نه‌بوو‌له‌وه‌ی‌ئینگلیز‌وفه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌رامبه‌ری‌کردیان،ئه‌مه‌‌له‌‌کاتێکا‌ئیتالیه‌کان ڕوبه‌ڕووی‌هه‌وڵێستێکی‌ئالۆز‌ببوونه‌وه‌‌ئه‌ویش‌به‌گژ‌یه‌کدا‌چونی‌بیری‌یه‌کیه‌تی‌ئیتالیا‌به‌‌بیری‌مافی دێرینی‌بۆ‌پاپا. به‌‌هه‌ر‌حاڵ‌ڤیکتۆر‌عه‌مانۆئیل‌ده‌ستی‌له‌‌پایه‌ی‌پاپا‌نه‌دا‌ته‌نها‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌ئاینیی‌لێ‌نه‌سه‌نده‌وه‌‌به‌ڵکو ده‌سه‌ڵته‌‌دونیایه‌کانیشی‌لێ‌سه‌نده‌وه،تانها‌پادشایه‌تی‌فاتیکانی‌بۆ‌هێشته‌وه،چونکه‌‌ئاراسته‌کانی‌جیهانی بڕوایان‌وابوو‌که‌‌که‌سی‌پاپا‌پیاوێکی‌پیرۆزه،کورسیه‌که‌شی‌مافی‌پاراستنی‌هه‌یه،پاپاش‌مافی‌به‌ستنی په‌یوه‌ندیی‌له‌گه‌ڵ‌ده‌ره‌وه‌‌هه‌یه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌ناردنی‌نوێنه‌ری‌سیاسی،ئه‌مه‌ش‌له‌‌چوار‌چیوه‌ی‌یاساکانی‌ئیتالیا ده‌کرێن‌نه‌ک‌یاساکانی‌نێوده‌وڵه‌تی،ئه‌م‌پایه‌‌به‌رزه‌‌جیهانیه‌و‌ئه‌م‌په‌یوه‌ندیه‌‌سه‌پێندراوه‌ی‌له‌گه‌ڵ ئیتالیا،پاپاخوازه‌کانی‌خستبووه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌له‌روداماو‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌حکومه‌تی‌ئیتالیا.هه‌روه‌ها‌حکومه‌تی ئیتالیاش‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌پاپا‌له‌روداما،چونکه‌‌وه‌کو‌ده‌وڵه‌ت‌له‌‌ناو‌ده‌وڵه‌تدا‌بوو،،به‌تایبه‌تی‌که‌‌له‌‌میانه‌ی جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌پایه‌ی‌پاپا‌ئاستی‌به‌رزبووه‌وه،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌وبریتانیا‌نوێنه‌ری دبلۆماسیان‌له‌گه‌ڵ‌پاپا‌ئالوگۆر‌پێکرد‌ئه‌م‌پایه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌‌زیاتر‌گه‌شه‌ی‌کرد،لێره‌‌مۆسۆلینی‌پێویستی‌به له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتن‌هه‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌پاپا‌بۆ‌رێککه‌وتن‌له‌سه‌ر‌چۆنیه‌تی‌په‌یوه‌ندیه‌کان،ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆکاری روپۆشکردن‌بۆ‌به‌ستنی‌رێککه‌وتنێک‌که‌‌ناوی‌نرا‌رێککه‌وتنی)لتران‌له11ی‌شوباتیت.1929 ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌په‌یماننامه‌و‌گرێبه‌ست،تیایدا‌ئیتالیا‌دان‌به‌‌فاتیکان‌ده‌نێ‌وه‌کو‌ده‌وڵه‌ت،که خاوه‌نی‌ده‌روازه‌یه‌که‌‌له‌سه‌ر‌ده‌ریا‌و‌خاوه‌نی‌کۆشکی‌فاتیکانه‌‌به‌‌هاوپێچه‌کانیه‌وه،هه‌روه‌ها‌پاپا‌خاوه‌نی سه‌روه‌ریه‌‌که‌سایه‌تیه‌کی‌نێوده‌وڵه‌تیه‌‌وکه‌نیسه‌ش‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌یه‌‌پێچانه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌کێشانه‌ی‌په‌یوه‌ندیان به‌‌که‌نیسه‌وه‌‌هه‌یه‌‌بکا‌بێ‌نارازی‌بوونی‌حکومه‌ت،مادام‌مه‌ترسی‌له‌سه‌ر‌حکومه‌تی‌ئیتالیا‌دروست‌ناکات. هه‌روه‌ها‌حکومه‌ت‌دوپاتی‌کرده‌وه‌‌که‌‌دامه‌زراندنی‌قه‌شه‌کان‌به‌ده‌ست‌پاپا‌ده‌بێ‌بێ‌ده‌ستێوه‌ردان‌له‌لیه‌ن حکومه‌ته‌وه،ته‌نها‌ئه‌گه‌ر‌هۆکاری‌سیاسیی‌به‌هێز‌هه‌بوون‌که‌‌زیان‌به‌‌حکومه‌ت‌بگه‌یه‌نن‌ئه‌وسا‌حکومه‌ت ده‌توانێ‌لریی‌هه‌بێ،ئه‌مه‌و‌حکومه‌ت‌بڕیاری‌دا‌ریز‌له‌‌خوێندنی‌ئاینی‌بنێ‌و‌له‌‌خوێندنگاکان‌بخوێندری.
مۆسۆلینی‌له‌‌به‌ستنی‌په‌یماننامه‌و‌گرێبه‌سته‌کان‌له‌گه‌ڵ‌پاپا‌سه‌رکه‌وتنی‌باشی‌وه‌ده‌ست‌هێنا،تا مێژوونوسێکی‌ئینگلیزی‌ووتبووی: )پاپا‌روناکیی‌به‌‌حکومه‌تی‌فاشستی‌دا‌ره‌ونه‌قێک،که‌س‌تائێستا‌نه‌یتوانیوه‌‌ئه‌م‌دره‌وشانه‌‌ی‌پێ‌بدا،ههر ئه‌مه‌شه‌‌ده‌بێته‌‌مایه‌ی‌مانه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌فاشستی‌له‌سه‌ر‌حوکم،گومان‌له‌وه‌دانیه‌‌مانه‌وه‌ی‌دکتاتۆر مۆسۆلینی‌ماوه‌ی21له‌سه‌ر‌حوکم‌لیه‌نی‌هه‌ره‌‌زۆری‌چاکه‌که‌‌بۆ‌پشگیریه‌کانی‌پاپاڵه‌‌مۆسۆلینی ده‌گه‌رێنه‌وه(مۆسۆلینیش‌له‌م‌باره‌یه‌وه‌‌ووتبووی):مرۆڤ‌ده‌توانێ‌له‌کاتێکا‌ئیتالیه‌کی‌چاک‌بیت)مهبهستی فاشستی(،له‌هه‌مان‌کاتدا‌کاسۆلیکێکی‌چاکیش‌بیت(.
_2چاڵکی‌فاشستیی‌فراوانخوازی‌و‌ئیمپڕيالیزمی هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌چالکیه‌کانی‌مۆسۆلینی‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بوون‌تا‌ئیتالیا‌ببێته‌‌یه‌که‌م‌وڵت‌له‌‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپێی ناوهڕاست.ئه‌گه‌ر‌سه‌یرکی‌ئه‌و‌هێزانه‌‌بکه‌ین‌که‌‌ده‌رواننه‌‌سه‌ر‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌ده‌توانین‌شوێنی ئیتالیا‌و‌مه‌ترسی‌و‌ئامانجه‌کانی‌مۆسۆلینی‌دیاری‌بکه‌ین،ئه‌وسا‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌که: _1کۆماری‌تورکیا‌ده‌یه‌وێ‌له‌‌ئاسه‌واری‌شکسته‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی رزگاری‌بێ.به‌ڵم‌تا‌ئێستا‌له‌هه‌نگاوه‌‌سه‌ره‌تاییه‌کانه،ناتوانێ‌رۆلێکی‌ئه‌رێنی‌له‌‌ئاڕاسته‌کردنی‌تواناکان روه‌و‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌ببینێ. _2نوێنه‌رایه‌تیی)انتداب(فرانسا‌له‌‌سوریا‌ولوبنان‌وهی‌ئینگلیز‌له‌‌فه‌له‌ستین‌رۆل‌و‌کاریگه‌ریی‌وڵته عه‌ره‌بیه‌کانی‌له‌سه‌ر‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌پوچه‌ڵ‌کردوه،ئه‌وه‌ی‌رۆل‌ده‌بینێ‌فرانسایه‌‌که ده‌ستێکی‌له‌ناو‌جه‌زائیر‌وتونس‌ومه‌راکش‌ولوبنان‌وسوریایه‌‌له‌‌توانای‌دایه‌‌رۆلێکی‌مه‌ترسیناک‌بگێرێ‌له رۆلی‌به‌ریتایا‌که‌متر‌نیه‌‌که‌‌له‌‌فه‌له‌ستین‌و‌میسر‌وماڵتا‌وچیای‌تاریق‌و‌قوبرس‌ده‌گێرێ. _3یۆنان‌له1922به‌رامبه‌ر‌به‌‌تورکیا‌به‌‌دۆڕاوی‌لێی‌ده‌رچوو‌ئه‌وکاته‌ی‌هێزه‌کانی‌تورکی‌سوپاکانی یۆنانیان‌له‌‌ئه‌نازۆل‌وه‌ده‌ر‌نا‌دوای‌ئه‌وه‌‌یۆنان‌هیچ‌رۆلی‌نه‌ما‌نه‌‌سیاسی‌نه‌‌سه‌ربازی‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌له به‌رامبه‌ر‌له‌شکرێک‌خۆی‌نه‌گرت‌که‌‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌‌به‌زیوی‌وه‌ده‌ر‌نرابوو‌ئه‌ویش تورکیابوو. _4ئیسپانیا‌به‌سه‌ر‌خۆیدا‌دابه‌ش‌ببوو،ڕوبه‌ڕووی‌قه‌یرانی‌ناوه‌خۆ‌ببووه‌وه‌‌له‌‌توانایدا‌نه‌بوو‌هیچ‌رۆلێکی سه‌ره‌کی‌له‌‌گۆمی‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌بگێرێ. _5به‌ڵم‌ئیتالیا‌تێروانینی‌مه‌زنی‌هه‌بوون،هه‌روابوو‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌دورگه‌ی‌داگیر‌کردبوو )دورگه‌ی‌دوده‌کانیز(و‌رۆدس،لیبیا‌به‌وه‌‌بریتانیا‌تاوانبار‌ده‌کا‌و‌پێی‌ده‌لێ‌ئێوه)ئینگلیز(داگیر‌که‌رن گۆمی‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌ده‌بێ‌خه‌ڵکی‌خۆی‌بیگێڕێ،له‌ڕاستی‌له‌‌ئاست‌ئه‌م‌تیۆره‌‌فرانسا‌له‌‌ئاست ئیتالیادایه،به‌ڵم‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌رازی‌نین‌ئه‌وان‌وئیتالیه‌کان‌له‌‌یه‌ک‌ئاست‌دا‌بن‌چونکه‌‌ئه‌وان‌ماوه‌ی‌چوار
سه‌ده‌‌له‌‌مێژووی‌ئه‌وروپا‌له‌‌پێناو‌ئه‌م‌گۆمه‌‌جه‌نگ‌ودپلۆماسیه‌تیان‌کردوه،فرانسا‌رۆلی‌سه‌ره‌کی‌له ئاڕاسته‌کردنی‌تواناکانی‌گۆمی‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌ده‌گێرێ‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌سه‌ره‌تای‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م. مۆسۆلینی‌به‌لگه‌و‌پاساوی‌مێژوویی‌هه‌بوون‌که‌‌ئه‌م‌بۆچونانه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌پوچه‌ڵکاته‌وه‌‌و‌به‌هه‌ندیان وه‌رنه‌گرێ،ئیتالیا‌دڵه‌‌زیندوه‌که‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌رۆمانیا‌بوو،هه‌موو‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست‌هه‌ر له‌وپه‌ڕی‌رۆژهه‌لته‌وه‌‌تا‌ئه‌وپه‌ری‌رۆژئاوا‌له‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌دابوو.له‌‌گوتارێکیدا‌مۆسۆلینی‌له14ئۆ کتۆبه‌ری1922دهلێ: )ئه‌گه‌ر‌ئیتالیه‌کانمان‌وه‌کو‌تاکه‌‌هێز‌به‌ره‌و‌ئه‌رکه‌‌جیهانیه‌کان‌بردو‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌وه‌کو‌ده‌ریاچه‌ی خۆمان‌لێهات،په‌یوه‌ندیمان‌له‌گه‌ڵ‌هه‌موو‌ئه‌وانه‌ی‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌ده‌ریایه‌‌ده‌ژین‌هه‌بووو‌ئه‌وه‌ی‌وه‌کو‌مشه‌خۆر له‌وێ‌ده‌ژیێ‌ده‌رمانکرد.ئه‌گه‌ر‌ئێمه‌‌ئه‌و‌کاره‌‌قورسه‌‌بکه‌ین...به‌ڕاستی‌ئه‌وسا‌سه‌رده‌مێکی‌مه‌زن‌له مێژووی‌ئیتالیا‌ده‌ست‌پێده‌که‌ین(.سیاسه‌تی‌کردنی‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌به‌‌ده‌ریاچه‌ی‌ئیتالیا)واته‌‌ده‌ریاچه‌ی خۆیان(ئه‌وه‌‌سیاسه‌تی‌مۆسۆلینی‌یه‌‌که‌‌ئاگڕی‌له‌‌هه‌ستی‌ئیتالیه‌کان‌به‌ردابوو.ئاسایی‌بوو‌هه‌ریه‌ک‌له فرانساو‌بریتانیا‌هه‌ر‌جولنه‌وه‌یه‌کی‌سیاسی‌وسه‌ربازیی‌ئیتالیا‌به‌هه‌ند‌وه‌رگرن،بۆ‌هیچ‌نا‌بۆ‌پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نایاسیه‌کانیان‌له‌و‌ناوچه‌یه.به‌ڵم‌ئیتالیا‌به‌‌هێزه‌وه‌‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌هه‌ندێک‌له‌‌وڵته ئه‌وروپیه‌کان‌له‌م‌ده‌سکه‌وتانه‌‌به‌شدار‌بن،لێره‌‌دانو‌ستان‌له‌‌نێوان‌ئیتالیاو‌وڵته‌‌په‌یوه‌ندی‌داره‌کان سه‌باره‌ت‌به‌م‌بابه‌تانه‌‌ده‌ستیان‌پێکردن: _1ئیتالیاو‌گرتنه‌خۆی‌فه‌یومی. _2ئیتالیاو‌کێشه‌ی‌ئه‌لبانیا. _3به‌شداری‌کردنی‌ئیتالیا‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌ته‌نجه. _4ڕاستکردنه‌وه‌ی‌سنورله‌‌نێوان‌لیبیا‌ومیسر)به‌ریتانی( _5ڕاستکردنه‌ه‌ی‌سنور‌له‌‌نێوان‌لیبیا‌وتونس)فرانسا(. _6به‌هێز‌کردنی‌پێگه‌ی‌ئیتالیا‌له‌‌تونس. _7داگیرکردنی‌حه‌به‌شه.
_1گرتنه‌خۆی‌فه‌يومی که‌مته‌رخه‌می‌حکومه‌تی‌جیۆلتی‌له‌‌پشتگیری‌وپاڵپشتی‌کردنی‌هه‌وڵه‌کانی‌شاعیری‌ئیتالی)دانۆنزیۆ(له فه‌یومی،به‌ڵکو‌ده‌رکردنی‌له‌‌جیات‌پشتگیری‌لێ‌کردن،ماکێکی‌ره‌ش‌بوو‌به‌‌مێژووی‌حکومه‌ته‌کانی‌به‌ر له‌‌مۆسۆلینی‌یه‌وه،دیسان‌خاڵی‌لوازی‌مۆسۆلینی‌بوو‌له‌‌به‌کارهێنانی،هه‌رکه‌‌به‌رپڕسێتیی‌گرته‌‌ئه‌ستۆ ده‌بووایه‌‌ئه‌م‌حه‌زه‌ی‌جه‌ماوه‌ر‌به‌‌ئامانج‌بگا،مۆسۆلینی‌دڵنیابوو‌له‌وه‌ی‌هێزی‌ده‌ریایی‌و‌زه‌مینی‌کافین‌بۆ
ئه‌وه‌ی‌دیفاکتۆیه‌ک‌به‌سه‌ر‌ره‌وشی‌دوژمنانی‌دا‌بسه‌پێنێ،دواتر‌ئه‌و‌کێشانه‌ی‌له‌‌بیسته‌کان‌ڕوبه‌ڕووی ئه‌وروپا‌ببوونه‌وه‌‌به‌س‌بوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌وروپا‌هه‌وڵی‌رازی‌کردنی‌ئیتالیا‌بدات‌تا‌کێشه‌کان‌مه‌زن‌نه‌بن. سه‌لماندی‌که‌‌ئه‌وروپا‌ده‌سته‌وه‌ستان‌ده‌وه‌ستێ‌کاتێک‌له1922رایگه‌یاند‌دورگه‌ی‌دۆدیکانز‌که‌‌ئیتالیا‌له 1911له‌‌تورکیای‌داگیر‌کرد،ئه‌وسا‌که‌س‌هیچ‌هه‌ڵوێستێکی‌نه‌نواند،بۆیه‌‌ئه‌م‌جاره‌یان‌هه‌نگاوێکی خه‌ته‌رناکتری‌نا. له‌‌ساڵی‌دواتر‌بڕیاری‌خستنه‌وه‌سه‌رخۆی‌فه‌یومیی‌دا،له‌و‌کاته‌وه‌‌وڵتانی‌به‌لکان‌سه‌یری‌ئیتالیا‌ده‌که‌ن وه‌کو‌هێزێکی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌بۆ‌سه‌ر‌ئاشتیی‌ناوچه‌که،به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌سه‌رکه‌وتنه‌ی‌فاشست‌به‌ده‌ستی‌هێنابوو راگه‌یاندنه‌کان‌مه‌زنتریان‌ده‌کرد‌ئه‌مه‌‌وایکرد‌ئیتالیه‌کان‌له‌‌چاوه‌ڕوانیی‌کاری‌مه‌زنتر‌بن،هه‌نگاوی ئه‌مجاره‌ی‌روه‌وئه‌لبانیا‌بوو.
_2ئیتالیا‌وئه‌لبانیا ئه‌لبانیا‌له‌‌ئه‌نجامی‌جه‌نگی‌به‌لکانی–تورکی‌له1912/1913له‌دایک‌بوو،هه‌وڵه‌کانی‌حکومه‌تی‌نه‌مساو هه‌نگاریا‌و‌ئیتالیا‌بوونه‌‌هۆی‌دروست‌بوونی‌ده‌وڵه‌تی‌ئه‌لبانیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌وڵتی‌سربیا‌به‌‌که‌نار‌ده‌ریای ئه‌دریاتی‌نه‌گات.له1914یۆنان‌وئیتالیه‌کان‌دابه‌شیان‌کرد،دواتر‌له1915نه‌مسا‌وه‌ری‌ده‌گرێته‌وه‌و‌تا هێزه‌کانی‌سرب‌وئیتالی‌و‌فه‌ره‌نسی‌له1918رزگاری‌ده‌که‌ن،له‌‌دیسه‌مبه‌ری1918ئه‌نجومه‌نێکی نیشتمانی‌وحکومه‌تێکی‌بۆ‌داده‌مه‌زرێنن،سنوره‌کانی‌ئه‌لبانیا‌بۆ‌ساڵی1913گه‌ڕایه‌وه‌‌و‌چوه‌‌ناو‌کۆمه‌ڵه‌ی نهتهوهکان،سه‌ره‌ڕای‌داواکاریه‌‌زۆره‌کانی‌ئیتالیا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ببێته)نوێنه‌ر)انتداب(ی‌ئه‌لبانیا‌به‌ڵم سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌ویلسۆن‌به‌مه‌‌رازی‌نه‌بوو‌چونکه‌‌له‌‌چاوتێبڕینه‌کانی‌ئیتالیا‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئه‌لبانیا‌ی ده‌زانی. له‌‌سه‌ره‌تای‌بیسته‌کان)احمد‌زه‌گۆ(که‌‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌مسولمان‌بوو‌له‌‌به‌‌هێزترین‌که‌سایه‌تیه‌کانی‌ئه‌لبانی بوو،بوو‌به‌‌سه‌رۆکی‌وه‌زیران،به‌ڵم‌ڕوبه‌ڕووی‌یاخی‌بوونێکی‌به‌هێز‌بوو‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌قه‌شه)نۆلی( له1924زۆگۆ‌ناچار‌ده‌بێ‌له‌وڵت‌راده‌کاته‌‌ده‌ره‌وه.به‌ڵم‌حکومه‌تی‌نۆلی‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌وڵت سهرکهوتونهبوو،دواتر‌احمد‌زۆگۆ‌توانیی‌به‌‌هاوکاری‌یۆگۆسلفیا‌بگه‌ڕێته‌وه‌‌وڵت.له1924کۆماری ئه‌لبانیای‌راگه‌یاند،خۆی‌بوو‌به‌‌سه‌رۆکی‌کۆمار‌له.1925 دوای‌ئه‌وه‌‌زۆگۆ‌روی‌له‌‌رزگار‌کردنی‌ئابووریه‌کانی‌وڵت‌کرد،به‌ڵم‌رێگه‌یه‌کی‌خه‌ته‌رناکی‌گرته‌‌به‌ر ئه‌ویش‌قه‌رز‌کردن‌له‌‌وڵته‌‌چاوبرسیه‌که‌ی‌ئیتالیا‌بوو،بۆیه‌‌ده‌بینین‌مۆسۆلینی‌قه‌رز‌له‌‌دوای‌قه‌رزی‌پێ ده‌دا‌تا‌وڵتی‌خسته‌‌ژێر‌قه‌رزه‌کان‌و‌به‌رده‌ستی‌ئیتالیا،ئه‌وسا‌ئه‌م‌ره‌وشه‌ی‌له‌‌په‌یمانێک‌که‌‌ناونرا‌په‌یمانی تیرانا‌له‌‌نێوان‌ئه‌لبانیا‌وئیتالیا‌له1926ئیمزاکرد.
یۆگسلفیا‌ئه‌م‌په‌یمانه‌ی‌دژی‌خۆی‌ده‌بینی‌بۆیه‌‌له‌‌فرانسا‌نزیک‌بووه‌وه‌‌تا‌له‌گه‌ڵی‌بکه‌وێته‌‌په‌یمانێک، کاره‌کان‌وا‌پێویستیان‌ده‌کرد‌رۆژ‌به‌دوای‌رۆژ‌ئه‌لبانیا‌له‌‌ئیتالیا‌نزیک‌بێته‌وه،په‌یمانی‌تیرانا‌له1931 نوێکرایه‌وه‌‌دوو‌ساڵ‌پێشتر‌زۆگۆ‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌دیموکراتیه‌ت‌له‌‌وڵت‌پیاده‌‌بکات،خۆی‌وه‌کو‌پادشای‌وڵت راگهیاند. هه‌ستیشی‌به‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌ئیتالیا‌ده‌ستی‌خستۆته‌‌ناوه‌وه‌ی‌خه‌ریکه‌‌له‌‌باریه‌کی‌ده‌با،هه‌ندێک‌هه‌نگاوی‌نا دژی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌ئابووری‌و‌رۆشه‌نبیریه‌کانی‌ئیتالیا‌له‌‌ئه‌لبانیا‌له،1932مۆسۆلینی‌هه‌رزو‌که‌رتێکی که‌شتیگه‌لیی‌بۆ‌به‌نده‌ری‌دورازۆ‌نارد،زۆگۆ‌ناچار‌ده‌بێ‌ئه‌م‌کارانه‌‌راده‌گرێ،به‌ڵم‌فراوانکاریه‌کانی هیتله‌ر‌ئه‌وه‌نده‌یان‌پینه‌چو‌هانی‌مۆسۆلینیان‌دا‌تا‌ئه‌ویش‌شتێ‌بۆخۆی‌وه‌ده‌ست‌بێنێ،هێزه‌کانی‌بۆسه‌ر ئه‌لبانیا‌ناردن‌وله1939پایته‌خته‌که‌ی‌لێ‌داگیر‌کرد.
_3تنه‌جه به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌ده‌سته‌کانی‌فرانسا‌له‌‌مه‌راکش‌کراوه‌‌بوون،به‌ڵم‌بریتانیا‌رازی‌نه‌ده‌بوو فرانسا‌به‌‌ته‌نیا‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ته‌نجه‌دا‌بگڕی‌بۆیه‌‌به‌‌پێی‌په‌یمانێک‌له‌‌نێوان‌فرانسا‌وبریتانیا‌له11ی ئایاری1924ئیمزا‌کرا‌به‌ڕێوه‌بردنێکی‌نێوده‌وڵه‌تیان‌بۆ‌ده‌ست‌نیشان‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌بێلیه‌ن‌به‌نی،بهڵم هه‌موو‌لیه‌ک‌ده‌زانێ‌که‌‌فرانسا‌خۆی‌خاوه‌نی‌بڕیاری‌یه‌که‌م‌ودواییه‌‌له‌م‌ئیداره‌یه‌‌به‌‌هاوکاری‌بریتانیا. ئیمزا‌کردنی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌به‌‌دیدی‌مۆسۆلینی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌ناگونجێ‌که‌‌رێگه‌‌به‌‌ئیتالیا‌ده‌دا خاوه‌نی‌رۆلی‌یه‌که‌م‌بێ‌له‌‌کێشه‌کانی‌گۆمی‌ده‌ریای‌سپیی‌ناوه‌ڕاست،له‌م‌فشارانه‌ی‌مۆسۆلینی‌کردنیه‌‌سه‌ر فرانسا‌وبریتانیا‌ئه‌وه‌بوو،ئسپانیا‌ناڕه‌زایی‌خۆی‌ده‌ربڕی‌که‌‌ده‌بێ‌ئیتالیا‌به‌شداری‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌ته‌نجه بکات‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌په‌یمانی1926هاتوه،فشاره‌که‌‌به‌رهه‌می‌بوو،به‌‌بڕیاره‌کانی‌خۆیان‌دا‌هاتنه‌وه، له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رازی‌بوون‌که‌‌ئیتالیاش‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌ئیداره‌ی‌ته‌نجه‌‌به‌شدار‌بێ،ئیتالیا‌به‌‌سێ‌ئه‌ندام‌له ئه‌نجومه‌نی‌یاسادانانی‌شار‌به‌شدار‌بوو‌که‌‌ئه‌ندامه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌و‌ئیسپانی‌بوون‌له‌گه‌ڵ که‌مینه‌یه‌ک‌له‌‌هاوڵتیه‌‌مه‌ده‌نیه‌کان. رۆژنامه‌کانی‌ئیتالیا‌ئه‌م‌ده‌سکه‌وته‌یان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌مۆسۆلینی‌به‌‌راده‌یه‌ک‌مه‌زن‌کرد.ئه‌وه‌ی‌ڕاستی‌بێ هیچ‌ده‌سکه‌وتێکی‌مادی‌له‌م‌به‌شداری‌پێکردنه‌ی‌ئیتالیا‌نه‌بوو‌ته‌نها‌وه‌کو‌روکه‌ش‌و‌له‌‌روی‌ئه‌ده‌بیاته‌وه به‌شداریه‌ک‌کرا‌ده‌نا‌سودی‌ئابووری‌و‌سامانیی‌لێ‌وه‌ده‌ست‌نه‌که‌وتن،مۆسۆلینی‌له‌‌هه‌ر‌ده‌سکه‌وتێک سه‌رکه‌وتنێکی‌مه‌زنی‌به‌دی‌ده‌کرد‌که‌‌له‌‌پێناویدا‌هه‌نگاویان‌ده‌نا،ده‌بووایه‌‌دام‌وده‌زگا‌حکومیه‌کان‌بۆ‌ئه‌م ده‌سکه‌وتانه‌‌رێکلمه‌ی‌زۆر‌بکه‌ن.
_4ڕاست‌کردنه‌وه‌ی‌سنوره‌کانی‌نێوان‌لیبیا_میسر ئیتالیا‌به‌‌پلنی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌فرانساو‌بریتانیا‌جه‌نگێکی‌دژی‌ده‌وڵه‌تی‌عوسمانی‌به‌رپاکرد‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن به‌سه‌ر‌لیبیا..ئه‌مه‌ی‌بۆ‌چوه‌سه‌ر‌له.1911/1912به‌ڵم‌گه‌لی‌عه‌ره‌بی‌لیبیی‌بێ‌ده‌سه‌ڵت،ئه‌وکات‌ته‌پ وتۆزی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانییان‌لێ‌نه‌ره‌وی‌بووه‌وه،هێشتا‌له‌‌چنگ‌داگیرکاری‌ئیتالی‌نه‌هه‌سابوونه‌وه کاتێک‌دوباره‌‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌ل‌جه‌نگ‌به‌رپا‌بوو. به‌‌ده‌ستگرتنی‌فاشست‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیتالیا‌مۆسلینی‌به‌‌بنه‌مای)گۆڕینی‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌بۆ‌ده‌ریای ئیتالی(ره‌فتاری‌ده‌کرد،پیاده‌کردنی‌ئه‌م‌گوته‌یه‌ی‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌مۆسۆلینی‌جه‌نگێکی‌له‌ناوبردن‌دژی گه‌لی‌عه‌ره‌بیی‌لیبی‌به‌رپا‌باک‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی1924ه‌وه.ئیتالیا‌دوای‌هه‌وڵو‌ته‌قه‌ڵیه‌کی‌زۆر‌توانیی ده‌ست‌بگرێ‌به‌سه‌ر‌لیبیا،به‌ڵم‌بزوتنه‌وه‌ی‌سنوسی‌چاوکی‌سه‌ریه‌شه‌و‌شۆڕش‌بوو‌بۆ‌لیبیا‌که‌‌مێرگی جغبووب_که‌وتبووه‌‌ناو‌سنوره‌کانی‌میسر_یانکردبووه‌‌باره‌گای‌خۆیان،به‌ڵم‌حکومه‌تی‌ئیتالیا‌ئه‌م مێرگه‌ی‌خسته‌‌ژێر‌چاودێری‌بۆئه‌وه‌ی‌سنوسیه‌کان‌دژی‌ئیمپڕیالیستی‌ئیتالیا‌له‌‌لیبیا‌به‌کار‌نه‌هێنن،ئه‌مه‌و زانا‌ئاینیه‌‌سنوسیه‌کان‌له‌‌سه‌رکرده‌‌عه‌ره‌به‌کان‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌ئیتالیای‌داگیرکار‌توندتر‌نه‌بوون. ئه‌و‌کاته‌‌میسر_له‌‌ساڵه‌کانی‌یه‌که‌می‌سه‌ربه‌خۆیی‌دا‌بوو_له‌‌ژێر‌کۆنترۆڵی‌به‌ریتانی‌دابوو‌ئه‌وسا میسر‌ڕوبه‌ڕووی‌فشاری‌ئیتالیا‌ده‌بووه‌وه.هه‌روه‌ها‌فشاره‌کانی‌به‌ریتانیش‌له‌سه‌ر‌میسر‌هه‌بوون‌بۆ‌چاک کردنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌و‌له‌سه‌ر‌حسابی‌میسر،میسر‌ناچار‌بوو‌ده‌ست‌له‌‌مێرگی‌جغبووب هه‌لگرێ.
_5کێشه‌ی‌سنوری‌لیبی_تونسی کێشه‌ی‌سنور‌به‌‌دوو‌کاره‌وه‌‌به‌سترابوو.ده‌سته‌ی‌ئیتالی‌که‌‌مۆسۆلینی‌مه‌به‌ستی‌بوو‌به‌سه‌ر‌فرانسادا بسه‌پێنێ،بۆئه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌بتوانێ‌له‌‌سه‌کۆیه‌کی‌بلنده‌وه‌‌گوفتار‌له‌‌فرانسا‌بدات،به‌ڵکو‌له‌‌داهاتو‌ئیتالیا ده‌توانێ‌له‌‌سه‌نته‌ری‌هێزه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌بدوێ،کێشه‌ی‌سنوری‌نێوان‌لیبیا‌وتونس‌یه‌کێک‌بوو‌له‌و کێشانه‌ی‌ڕاسته‌وخۆ‌هه‌ردو‌لیه‌نی‌ئیتالی‌وفه‌ره‌نسی‌ی‌به‌‌گژیه‌کدا‌ده‌بردن،له‌م‌کێشه‌یه‌‌ئیتالیا‌ڕوبه‌ڕووی نه‌یارێکی‌یاخی‌بوو‌که‌‌ئه‌وه‌نده‌‌ئاسان‌نیه‌‌وه‌کو‌کێشه‌که‌‌جغبووب‌زو‌بێته‌‌ده‌ست،بۆیه‌‌ئیتالیا‌له‌م‌کێشه‌یه شتێکی‌ئه‌وتۆی‌ده‌ست‌نه‌که‌وت‌جگه‌‌له‌‌ده‌سکاریه‌کی‌زۆر‌که‌م‌له‌‌سنوره‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بتوانێ‌کاروانه‌کانی تێدا‌تێپه‌رکات‌که‌‌لیبیا‌وئه‌فریکای‌ناوه‌ڕاست‌به‌یه‌که‌وه‌‌بگه‌یه‌نێ.
_6کێشه‌ی‌ئیتالیه‌کان‌له‌‌تونس
ئه‌وه‌ی‌زانرابوو،ئیتالیا‌مه‌به‌ستی‌بوو‌ده‌ست‌بگرێ‌به‌سه‌ر‌تونس‌به‌ڵم‌فرانسا‌پێشی‌گرته‌وه،له1881 له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌له‌‌سه‌ر‌داگیر‌کردنی‌رێککه‌وت،بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌نه‌مساو‌ئه‌ڵمانیا بکه‌وێته‌‌هاوپه‌یمانی‌و‌هه‌ڵوێستی‌له‌‌به‌شداربوونی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌بگۆڕێ‌له‌‌ته‌ک‌هاوپه‌یمانان که‌وته‌‌جه‌نگ،له‌و‌کاته‌وه‌و‌تا‌بیسته‌کانی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌فرانسا‌هه‌وڵی‌به‌هێز‌کردنی‌که‌مینه‌ی‌فه‌ره‌نسی له‌‌تونس‌ده‌دا‌هانی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ده‌دا‌بۆ‌کۆچ‌کردن‌تا‌شوێن‌پێی‌خۆی‌لێ‌قایم‌کا‌به‌ڵم‌له‌م‌پلنه‌ی ئیتالیه‌کانیش‌بێبه‌ش‌نه‌بوون‌ئه‌مه‌‌لی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ئه‌وه‌نده‌‌شوێن‌هه‌ستیاری‌نه‌بوو‌چونکه‌‌هه‌رنه‌بێ ئیتالیه‌کانیش‌به‌دیدی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌ئه‌وروپین‌بۆیه‌‌له‌م‌کۆچکردنه‌‌به‌شی‌ئیتالیه‌کانیشی‌تێ‌که‌وت،چونکه بێکاری‌له‌‌ئیتالیا‌زۆر‌بوو‌ناچار‌بوون‌ئیتالیه‌کان‌بۆ‌کار‌کۆچکه‌نه‌‌تونس‌تا‌وای‌لێهات‌کۆچبه‌ری‌ئیتالی رێژه‌یان‌به‌‌راده‌یه‌ک‌زیادیان‌کرد‌ده‌‌ئه‌وه‌نده‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بوون‌ئه‌وانه‌ی‌له1881ه‌وه‌‌له‌‌تونس‌جێنیش ببوون. هه‌وڵه‌کانی‌فرانسا‌بۆ‌سه‌رکه‌وتنی‌رێژه‌ی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌به‌سه‌ر‌ئیتالیه‌کان‌سه‌رکه‌وتو‌نه‌بوون،فشاره‌کانی به‌رده‌وامی‌ئتالیا‌بۆ‌سه‌ر‌حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌ئه‌نجامه‌کی‌ئه‌وه‌‌بوو‌که‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌رازی‌بوون‌له‌‌یه‌کل کردنی‌کێشه‌که‌‌له1896له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ئیتالیا‌دان‌بنێ‌به‌وه‌ی‌فرانسا‌تونس‌بپارێزی‌له‌‌به‌رامبه‌رئه‌وه‌‌ئیتالیا ئه‌م‌مافه‌‌نایابانه‌ی)ئیمتیاز(له‌‌تونس‌هه‌بن: _1که‌سی‌ئیتالی‌له‌‌تونس‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌بێ‌له‌ته‌ک‌ره‌گه‌ز‌نامه‌ی‌تونسی‌ره‌گه‌زنامه‌ی‌ئیتالیشی‌هه‌بێ. _2ئیتالی‌وفه‌ره‌نسی‌له‌‌مافی‌مه‌ده‌نی‌یه‌کسان‌ده‌بن. _3ئیتالیه‌کان‌مافی‌کۆچکردنیان‌بۆ‌تونس‌ده‌بێ. ئه‌م‌مافانه‌‌به‌‌ئیتالیه‌کان‌دران‌بۆئه‌وه‌ی‌ئیتالیه‌کان‌له‌‌تونس‌ببنه‌‌جالیه‌یه‌کی‌به‌هێز‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی‌سه‌ده‌ی بیسته‌م‌وه‌کو‌ده‌وڵه‌تێک‌له‌‌ناو‌ده‌وڵه‌تێکی‌لێ‌هاتبوو.فرانسا‌مه‌به‌ستی‌بوو‌له‌خۆبایی‌بوونی‌ئیتالیه‌کان‌له تونس‌به‌‌رێگه‌یه‌کی‌یاسایی‌بشکێنێ،به‌ڵم‌ئیتالیا‌بۆی‌له‌ژواندابوو‌هه‌موو‌رێگه‌کانی‌لێده‌گرتن،بوواری ئه‌وه‌ی‌نه‌ده‌دا‌له‌‌هیچ‌هه‌وڵێکی‌سه‌رکه‌وتو‌بێ. کاتێک‌حکومه‌تی‌فرانسا‌هه‌وڵی‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌په‌یمانی1896ی‌دا‌حکومه‌تی‌ئیتالی‌به‌‌توندی‌دژی وه‌ستایه‌وه،رۆژنامه‌کانی‌ئیتالی‌شالوێکی‌توندیان‌دژی‌فرانسا‌له1926/1927راگهیاند،ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌به هه‌لواسراوی‌مایه‌وه‌‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌نزیک‌بوونه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌فرانساو‌ئیتالیا‌رویدا‌له،1935ئه‌وسا‌هه‌ردو‌ل له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێککه‌وتن‌کێشه‌ی‌ئیتالیه‌کان‌له‌‌تونس‌چاره‌‌بکه‌ن،له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌فرانسا‌ته‌واو‌بوو.واته‌‌به پوچه‌ڵ‌کردنه‌وه‌ی‌رێککه‌وتنی1896ورده‌‌ورده،له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌وه‌‌مۆسۆلینی‌په‌یمانی‌له)لفال(ی سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌فه‌ره‌نسی‌وه‌رگرت‌که‌‌ده‌ست‌نه‌خاته‌‌پێش‌سیاسه‌ته‌کانی‌ئیتالیا‌له‌‌حه‌به‌شه،بهدیدی ئیتالیا‌ئه‌مه‌‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌که‌‌خۆیان‌له‌‌هه‌وڵه‌کانی‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌حه‌به‌شه‌‌دا‌سه‌رکه‌وتو‌ده‌بن.
_7ئیتالیای‌فاشستی‌هێرشێکی‌دوژمنکارانه‌ی‌کرده‌‌سه‌ر‌حه‌به‌شه‌‌و‌له1936داگیری‌کرد‌ئه‌مه سه‌ره‌ڕای‌بڕیاری‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان. یه‌کێک‌له‌‌مێژوونوسانی‌ئیتالی‌له‌‌سیه‌کان‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌باس‌ده‌کات: )ئیتالیا‌له‌‌ژێر‌پێکانی‌مۆسۆلینی‌ده‌نالێنێ،به‌مه‌ش‌توانیی‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌چاڵکیه‌کانی‌ژیانی ئیتالیه‌کاندا‌بگرێ،گه‌نده‌ڵی‌هه‌موو‌گیانی‌سیسته‌می‌کۆمه‌ڵیه‌تیی‌ئیتالیا‌گرته‌وه،ئه‌مه‌‌له‌‌ئه‌نجامی‌زاڵ بوونی‌فاشستی‌به‌سه‌ر‌ئیتالیه‌کان‌که‌‌خه‌ریک‌بوو‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌ئیمزاانه‌ی‌لێدابی‌ئاوا‌ده‌خورێ،له 1940هه‌موو‌بنه‌ماکان‌خۆرکه‌یان‌لێ‌درابوو،هیچ‌شێوازێکی‌به‌ره‌نگار‌بوونه‌وه‌‌له‌ده‌ست‌ئیتالیه‌کان نه‌مابوو‌تا‌له‌م‌زولم‌و‌سته‌مه‌ی‌فاشستیه‌کان‌رزگاریان‌بێ،ئه‌ندامه‌کانیان‌به‌‌ئه‌ده‌به‌وه‌‌ناوی‌حکومه‌تیان نه‌ده‌برد،چونکه‌‌له‌‌خزمه‌تچیه‌ک‌زیاتر‌هیچی‌تر‌نه‌بوون،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رکرده‌فاشیسته‌کان‌به نه‌زانی‌وبێباکی‌دۆتچێ‌ئاگادار‌بوون‌که‌‌چۆن‌پێ‌له‌سه‌ر‌هه‌ڵه‌‌داده‌گرێ‌و‌گوێناداته‌‌راو‌بۆچونه‌کانی ده‌وروبه‌ری،سوکایه‌تی‌پێکردن‌لی‌ئه‌وان‌یاسا‌بوو،که‌س‌بۆی‌نه‌بوو‌هه‌ر‌له‌‌پادشاوه‌‌تا‌وه‌زیر وفه‌رمانده‌و‌لوتکه‌ی‌پیشه‌وه‌ره‌کان‌وهاوڵتیان‌که‌س‌زاتی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌دژی‌بووه‌ستێ.
به‌شی‌شانزه‌هه‌م
ئه‌ڵمانیاله‌‌حکومه‌تی‌فیماره‌وه‌‌تا‌نازيه‌کان
حکومه‌تی‌فیمار
فریدریک‌ئیبێرت
حکومه‌ته‌که‌ی‌ئێیبێرت‌ی‌سۆشیالیست‌له‌‌ئه‌نجامه‌‌شکستخوارده‌نه‌که‌‌به‌رپرسیاره،ده‌بووایه‌‌ڕوبه‌ڕووی ئه‌نجامه‌کانی‌کۆنگره‌ی‌ئاشته‌وایی‌و‌قه‌یرانه‌کانی‌ئابووری‌و‌ئه‌و‌قه‌یرانانه‌ی‌کۆمۆنیسته‌کان‌و‌کۆنه‌په‌رسته پادشا‌خوازه‌کان‌ده‌یان‌نایه‌وه‌‌ببێته‌وه.له‌‌یه‌ککاتدا: _1ئاشکرایه‌‌که‌‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌هیچی‌بۆ‌حکومه‌ته‌که‌ی‌ئێیبێرت‌نه‌هێشتبووه‌وه‌‌تا‌گفتو‌گۆیان‌له‌سه‌ر بکا،ئه‌وکات‌هێشتا‌هه‌ندێک‌له‌‌خاکی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌ئه‌ڵمانیا‌مابوه‌وه،حکومه‌ت‌خۆی‌له‌‌خانه‌ی تاوانبار‌ده‌بینیه‌وه،گوایه‌‌سڤیله)مه‌ده‌نیه(به‌زیوه‌کان‌بوونه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌به‌زینه‌کان به‌رپرسیار‌بێ.به‌هۆیه‌وه‌‌زنجیره‌یه‌ک‌گوناه‌خرانه‌‌پاڵ‌ئه‌ڵمانیا‌که‌‌ده‌بووایه‌‌قه‌ره‌بوویان‌بکاته‌وه: ا/پارچه‌کردنی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌نێوان‌پتر‌له‌‌یه‌ک‌وڵتی‌دراوسی،ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌سه‌ر یه‌کخستنی‌وڵته‌که‌یان‌کۆک‌بوون. ب/دابڕینی‌پارچه‌ی‌به‌پیت‌له‌‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا. ج/فرانسا‌داوای‌قه‌ره‌بووێکی‌زۆر‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌کات. د/له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌ئێیبێرت‌خۆی‌بۆرجوازی‌بوو‌حکومه‌ته‌که‌ی‌ڕوبه‌ڕوو‌یهێرشی‌راستڕه‌وو‌جه‌پڕه‌وه‌کان ده‌بێته‌وه. _2سه‌رکه‌وتنی‌کۆمۆنیسته‌کان‌له‌‌روسیا‌هانی‌کۆمۆنیسته‌کانی‌ئه‌وروپای‌دا‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌ده‌سه‌ڵت،بهڵم حکومه‌تی‌ئێیبێرت‌توانیی‌بزوتنه‌وه‌ی‌کۆمۆنیستی‌له‌‌ناو‌به‌رێ،تا‌دواتر‌ڕوبه‌ڕووی‌تێروانینه‌کانی کۆنه‌په‌رستانی‌ڕاستڕه‌و‌ده‌بێته‌وه،که‌‌به‌‌په‌یماننامه‌یه‌ک‌له‌‌حوکمیان‌دور‌ده‌خاته‌وه،حکومه‌تی‌فیمار‌به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی‌کۆنه‌په‌رستیدا‌زاڵ‌بوو‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌حکومه‌تی‌فیمار‌سوپا‌به‌کار‌بێنێ‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی
بزوتنه‌وه‌‌کۆنه‌په‌رستیه‌کان‌و‌‌ئه‌فسه‌ره‌‌حزبیه‌کانیش‌له‌م‌گۆڕانه‌‌له‌‌شوێن‌خۆیان‌مانه‌وه‌‌به‌ڵم‌بووه‌‌مایه‌ی بێزاری‌ودلگرانی‌خه‌ڵک،که‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ره‌خنه‌ی‌توند‌بووه‌وه. _3کێشه‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کانیش_،به‌‌هاوشان‌له‌گه‌ڵ‌کێشه‌ی‌ئابووری_له‌‌ئالۆزترین‌ئه‌و‌کێشانه‌بوو‌که ڕوبه‌ڕووی‌حکومه‌تی‌فیمار‌بووه‌وه.فرانسا‌داوای‌قه‌ره‌بووێکی‌یه‌کجار‌زۆری‌ده‌کرد،سه‌رۆکی‌کۆماری فه‌ره‌نسی‌بووانکاریه‌‌له‌م‌روه‌وه‌‌زۆر‌توند‌وپێداگر‌بوو،هه‌وڵی‌زۆردران‌بۆ‌له‌یه‌ک‌نزیک‌کردنه‌وه‌ی بۆچونه‌کانی‌هه‌ردو‌ل‌ویه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌که،به‌ڵم‌هه‌ردو‌لیه‌نی‌نه‌یار‌فه‌ره‌نسی‌و‌ئه‌ڵمانی‌له‌یه‌ک دور‌بوون،یه‌کیان‌به‌‌زیاده‌وه‌‌داوای‌قه‌ره‌بووی‌ده‌کرد‌ئه‌ویتریان‌به‌‌زیاده‌وه‌‌مه‌به‌ستی‌نه‌دان‌بوو.فرانسا هیچی‌له‌به‌رده‌م‌نه‌ما‌ئه‌وه‌نده‌‌نه‌بێ‌هه‌نگاوێکی‌خه‌ته‌رناک‌بنێ‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌داگیر‌کردنی‌راین‌ورۆهه‌ر له1923له‌‌به‌رامبه‌ر‌قه‌ره‌بووه‌کانی. ئه‌وه‌بوو‌ئه‌ڵمانیا‌شالوێکی‌دبلۆماسیی‌توندی‌دژی‌فرانسا‌له‌‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌وه‌‌به‌رپا‌کرد‌له‌م‌شاڵو وهه‌ڵمه‌تانه‌ی‌فه‌رمانگه‌‌سیاسیه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌وبریتانیا‌پشتگیری‌داواکانی‌ئه‌ڵمانیایان‌ده‌کرد‌به‌‌دیدی‌ئه‌وان ئه‌م‌ره‌فتاره‌ی‌فرانسا‌دژی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤیرسایه.ئه‌وه‌بوو‌بریتانیا‌به‌‌فه‌رمی‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌فرانسای‌به نایاسایی‌دایه‌‌قه‌له‌م. بریتانیا‌له‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌مه‌به‌ستی‌ئه‌وه‌ی‌نه‌بوو‌تا‌ئه‌ڵمانیا‌بکاته‌‌هێزێک‌بۆ‌به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی‌فرانسای‌به‌کار بێنێ،به‌ڵکو‌ئامانجی‌تریشی‌هه‌بوون‌که‌‌تایبه‌ت‌بوون‌به‌‌فراوان‌کردنی‌بازرگانی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا،دواتر‌بۆ بریتانیا‌له‌ڕووی‌بازرگانیه‌وه‌‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌یه‌کگرتو‌باشتره‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیایه‌کی‌له‌به‌ریه‌ک‌هه‌لوه‌شاوه.به‌هه‌ر حاڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ده‌ست‌ئه‌م‌داگیرکردنه‌ی‌فرانسا‌وه‌‌ده‌یناڵند‌که‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌راینی‌داگیرکرد. به‌شێوه‌یه‌ک‌نرخی‌مارک‌دابه‌زی‌که‌‌هیچ‌به‌هایه‌کی‌نه‌مابوو،ئاژاوه‌‌و‌په‌شێوی‌بڵو‌بووه‌وه،جێ‌پێی کۆمۆنیسته‌کان‌له‌‌سکسۆنی‌قایم‌بوو،باڤاریا‌هه‌وڵی‌سه‌ربه‌خۆیی‌دا،حکومه‌ت‌له‌‌چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کان‌شکستی‌ده‌هێنا‌چونکه‌‌شێوازی‌چاره‌سه‌ریه‌که‌‌بریتی‌بوو‌له‌‌لدانی‌فه‌رمانبه‌ران‌له‌سه‌ر‌کار‌و ده‌رکردنی‌پاره‌یه‌کی‌نوێ،له‌کاتێکا‌کێشه‌‌سه‌ره‌کیه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌ده‌ست‌دانی‌سه‌نته‌ره‌‌مه‌زنه‌کانی پیشه‌سازی‌وداخستنی‌بازاڕه‌‌کان‌به‌روی‌بازرگانیی‌ئه‌ڵمانیاو‌پێویستیی‌به‌سه‌رمایه‌‌بۆ‌بژاندنه‌وه‌ی پیشه‌سازی‌بوو. حکومه‌تی‌فیمار‌هیچ‌ده‌رچونێکی‌بۆ‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌پێنه‌بوو‌تا‌ئه‌و‌کاته‌ی‌پایه‌ی‌بووانکاریه‌‌له‌‌به‌رامبه‌ر ناڕه‌زاییه‌کانی‌بریتانیا‌و‌ئه‌مه‌ریکا‌گلۆر‌بووه‌وه‌‌و،لهههڵبژاردنهکانی1924روخا،ئه‌مه‌‌له‌‌کاتێکدا‌هات که‌‌سترێسمان‌بووبه‌‌راوێژکاری‌کۆماری‌ئه‌ڵمانی .پیاوێکی‌میانڕه‌و‌بوو‌هه‌ستی‌به‌‌ئازاری‌به‌رده‌وام بوونی‌گۆشه‌گیری‌ئه‌ڵمانیا‌وقه‌یرانه‌کانی‌ئابووری‌ده‌کردن،بڕیاری‌دا‌کۆتایی‌به‌‌ماوه‌ی‌نه‌رم‌ونیانی‌له‌گه‌ڵ حکومه‌تی‌واشنتۆن‌وپاریس‌وله‌نده‌ن‌بێنێ،به‌تایبه‌تی‌کاتێک)ئه‌دوارد‌هیریۆ(ی‌رادیکالی‌سۆشیالیستی سه‌رۆکایه‌تی‌وه‌زیرانی‌فرانسای‌گرته‌‌ده‌ست،ئه‌وکات‌پڕۆژه‌ی)دۆوز(هاته‌‌به‌ر‌چاو‌بۆ‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی قه‌ره‌بووه‌کانی1924له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌کشانه‌وه‌ی‌فرانسا‌له‌‌رۆهه‌ر‌و‌پێدانی‌قه‌رزێکی‌زۆر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌مارکی
ئه‌ڵمانی‌متمانه‌‌وه‌ده‌ست‌بێنێ،کردنه‌وه‌ی‌بانکێک‌له‌‌سه‌نته‌ری‌ئه‌ڵمانیا.به‌‌پڕاکتیکیش‌ئه‌مه‌‌کرا‌فرانسا‌له رۆهه‌ر‌کشایه‌وه‌و‌مارکی‌ئه‌ڵمانی‌بوونی‌خۆی‌سه‌لمانده‌وه.
گوستاڤ‌سترێسمان
ئه‌ڵمانیا‌به‌شێکی‌له‌‌قه‌ره‌بووه‌کان‌دانه‌وه‌‌ئه‌مه‌ش‌بووه‌‌مایه‌ی‌له‌یه‌ک‌نزیک‌بوونه‌وه‌ی‌وڵتانی‌هاوپه‌یمان له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و‌چاوخشاندنه‌وه‌‌به‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانیان،ئه‌مه‌‌پێشه‌کیه‌ک‌بوو‌بۆ‌دانوستانه‌کانی‌هاوینی1929که کۆتاییان‌به‌‌داگیرکاریه‌که‌ی‌هێزه‌کانی‌هاوپه‌یمانان‌له‌‌راین‌هێنا‌له‌‌ماوه‌یه‌کی‌دورترین‌کات‌به‌‌حوزه‌یرانی 1930دیاری‌کرا،ئه‌م‌هه‌نگاوانه‌‌هانی‌ئه‌ڵمانیایان‌دا‌تا‌به‌رده‌وام‌بێ‌له‌‌دانه‌وه‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کان‌به‌‌پێی پڕۆژه‌ی‌نوێ‌بۆ‌یه‌کلیی‌کردنه‌وه‌‌که)یۆنگ(دایاننابوو،هه‌روه‌ها‌فرانساش‌ده‌ستی‌له‌‌چاودێری‌کردنی ئه‌ڵمانیا‌هه‌ڵگرت‌بۆ‌چه‌ک‌داماڵین،ئه‌وه‌ی‌له‌‌په‌یمانی‌ڤێرسای‌له‌سه‌ری‌رێککه‌وتبوون،هه‌ر‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م ده‌سکه‌وتانه‌ی‌لێ‌وه‌ده‌ست‌که‌وتن‌له‌په‌نایه‌وه‌‌به‌دوای‌ئامانجی‌تردا‌ده‌گه‌را،بۆ‌نمونه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌داخوازی به‌رز‌ده‌بوونه‌وه‌‌که‌‌کاتی‌ئه‌وه‌‌هاتوه‌‌وڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌هه‌رێمی)سار(بۆ‌وڵتی‌دایک‌بگێڕنه‌وه،لهگهڵ هه‌ڵگرتنی‌قه‌ده‌غه‌کاری‌له‌سه‌ر‌خاکه‌کانی‌راین‌و‌ده‌بێ‌فرانسا‌ئه‌وه‌‌بسه‌لمێنێ‌که‌‌وڵتێکی‌ئاشتیخوازه ئه‌وه‌ش‌به‌‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌سوپا‌ده‌کرێ. له‌‌بێ‌به‌ختی‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌م‌داواکاریانه‌ی‌له‌‌کاتێکی‌زۆر‌ناسک‌وهه‌ستیار‌هاتن‌ئه‌وکاته‌‌قه‌یرانی‌ئابووری وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌گرتبووه‌وه‌‌ته‌نگه‌ی‌پێ‌هه‌لچنی‌بوون‌به‌دوای‌پاره‌‌دا‌ده‌گه‌ڕان‌تا‌له‌م‌قه‌یرانه‌یان‌ده‌رباز‌کا ئه‌مه‌‌له1929بوو.بۆیه‌‌فرانسا‌داوای‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌کرد‌به‌رده‌وام‌بێ‌له‌‌دانه‌وه‌ی‌قه‌ره‌بووه‌کان.له‌مه‌ش خه‌راپتر،ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکاش_که‌‌قه‌رزێکی‌زۆری‌به‌‌حوکمه‌تی‌ئه‌ڵمانی‌و‌پیشه‌سازی ئه‌ڵمانیا‌دابوو_داوای‌له‌‌دانه‌وه‌ی‌سه‌رمایه‌کانی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌کرد‌تا‌ڕوبه‌ڕووی‌قه‌یرانه‌‌ئابووریه‌کان‌بێته‌وه.
ئه‌مه‌‌ئاسته‌م‌بوو‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌کاتێکا‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌وم‌قه‌یرانه‌‌ده‌‌بێته‌وه‌و‌قه‌ره‌بووه‌کانی‌فرانساشی پێبدرێته‌وه،له‌‌ژێر‌فشاری‌ئه‌مه‌ریکا‌وبریتانیا‌بڕیاردرا‌کێشه‌ی‌قه‌رزه‌کان‌یه‌کل‌بکرێنه‌وه،به‌ڵم‌ئه‌ڵمانیا‌له ژێر‌دلۆڤانیی‌قه‌یرانه‌‌مه‌زنه‌کانی‌سیاسی‌وئابووری‌وکۆمه‌ڵیه‌تیه‌‌ناوه‌خۆیه‌کان‌مایه‌وه‌‌که‌‌رێخۆشکه‌ر بوون‌بۆ‌ده‌رکه‌وتنی‌هیتله‌ر‌و‌پارته‌‌که‌ی‌به‌ناوی‌نازی‌له‌‌سه‌ر‌شانۆی‌سیاسیی‌ئه‌ڵمانیا‌ونێوده‌وڵه‌تی،به سودوه‌رگرتن‌له‌و‌ئازارانه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌گه‌یشتبوون.ئه‌مه‌‌له‌‌هه‌ژانی حکومه‌ته‌که‌ی‌فیماری‌ساڵ‌دوای‌ساڵ‌هات.
بارو‌دۆخی‌گه‌يشتنی‌هیتله‌ر‌بۆ‌سه‌ر‌حوکم‌و‌مکوم‌کردنی ئه‌ڵمانیا‌له‌سه‌رده‌می‌حکومه‌تی‌فیمار‌له‌‌ون‌بوونێکی‌سیاسیی‌دا‌ده‌ژیا،ئه‌و‌ڕاستیه‌‌سیاسیه‌ی‌نه‌ده‌ددۆزیه‌وه که‌‌ده‌بووایه‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌سه‌ری‌بڕوا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بگا‌به‌‌پایه‌ی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانی‌ئه‌وروپا،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌به‌م‌رسواییه‌ی‌گه‌یاندبوو.قه‌یرانه‌‌ناوه‌خۆییه‌کان‌وپه‌شێویه‌‌ئابووریه‌کانیش‌هۆکاری ئه‌م‌ره‌وشه‌‌ناله‌باره‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌بوون،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌گرنگ‌بوو‌له‌‌حکومه‌ته‌که‌ی‌فیمار،کاره‌کانی‌له‌‌ئاستێک جێگیر‌کردبوون‌که‌‌ته‌نها‌پێویستی‌به‌‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌خاوه‌ن‌سه‌نگ‌وده‌سه‌ڵت‌هه‌بوو‌که‌‌جه‌ماوه‌ر‌له ده‌وری‌کۆببێته‌وه‌‌به‌‌به‌رنامه‌یه‌کی‌سه‌رکه‌وتو‌ده‌توانێ‌بیان‌خاته‌وه‌‌سه‌ر‌هێل،دیاره‌‌هیتله‌ر‌ئه‌و‌که‌سه‌‌بوو که‌‌دوای‌تێپه‌ر‌کردنی‌هه‌موو‌کێشه‌و‌قه‌یرانه‌کان‌توانیی‌به‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ره‌ها‌بگات. ئۆدۆلف‌هیتله‌ر‌هاوڵتیه‌کی‌نه‌مسایی‌بوو،له‌‌خوێندن‌زۆر‌که‌می‌خوێندوه،له‌سه‌ر‌پیشه‌ی‌نه‌خش وفرۆشتنی‌وێنه‌‌ده‌ژیا،له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌‌خۆبه‌خش‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسا‌خزمه‌تی سه‌ربازیی‌کرد‌و‌له‌‌میۆنیخ‌بزوتنه‌وه‌ی‌سۆشیالیست‌دوای‌به‌زینه‌کان‌زۆر‌چاڵک‌بوو،ئه‌میش‌وه‌کو‌هه‌ر ئه‌ڵمانیه‌ک‌به‌و‌‌چاوه‌‌سه‌یری‌ده‌کرد‌ئاخۆ‌کێ‌بتوانێ‌سه‌روه‌ریه‌له‌ده‌ست‌دراوه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بگێرێته‌وه؟،له کۆت‌وبه‌نده‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسایان‌رزگار‌کا‌که‌‌په‌یمانێکی‌رسواکار‌بوو‌بۆ‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌هه‌روه‌ها ئه‌وکه‌سه‌ی‌بتوانێ‌له‌‌جوه‌کانیان‌خاوێنکاته‌وه‌‌ئه‌و‌جوانه‌ی‌خیانه‌تیان‌به‌رامبه‌ر‌به‌‌و‌نیشتمانه‌‌کرد‌که‌‌لێی
ده‌ژین،ئه‌مانه‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌بڕواکانی‌پارتی‌کرێکاری‌سۆشیالیست‌بوون‌له‌‌میونیخ،له‌وکاته‌ی‌هتله‌ر‌چوه ریزیان‌توانا‌و‌بلیمه‌تی‌خۆی‌سه‌لماند،ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌تا‌هیتله‌ر‌بووه‌‌خاوه‌نی)پارتی‌کرێکاری سۆشیالیستی‌نیشتمانی(دواتر‌له1920به‌‌پارتی‌نازی‌ناسرا. پارتی‌نازی‌وتیۆریی‌نازی‌که‌‌هیتله‌ر‌خۆی‌داینا‌به‌‌گرنگترین‌تیۆره‌کانی‌ده‌سه‌ڵتی‌دکتاتۆری‌که‌‌له سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌ده‌رچو‌ده‌ناسرێ،ئه‌م‌تیۆره‌‌له‌‌کاتێک‌ده‌رچو‌ئه‌ڵمانیا‌پێویستیی‌به‌م‌جۆره‌‌تیۆره‌‌هه‌بوو،ئهم تیۆره‌‌خۆی‌ده‌بینێته‌وه‌‌له: _1په‌رتوکی)خه‌باتم(که‌‌ئه‌وکاته‌ی‌له‌‌به‌ندیخانه‌بوو‌نوسیبوی،دوای‌سه‌رنه‌که‌وتنی‌بووزوتنه‌وه شۆڕشگێڕه‌که‌ی‌دژی‌حکومه‌ت‌له1923و‌به‌رگریه‌کانی‌که‌‌له‌‌میانه‌ی‌دادگایی‌کردنی‌له‌‌خۆی‌ده‌کردن تیابوو. _2به‌رنامه‌ی‌پارته‌که‌ی،بڵوکراوه‌کانی،ئه‌وانه‌ی‌له‌‌خۆیه‌وه‌‌ده‌رچون‌به‌ر‌له‌‌ده‌سه‌ڵت‌گرتنه‌ده‌ست. له‌‌خواره‌وه‌ش‌گرنگترین‌بڕوا‌وئامانجه‌کانی‌هیتله‌ر‌و‌پارته‌که‌ی‌ده‌خه‌ینه‌‌روو: _1به‌‌دیدی‌هیتله‌ر‌جێرمه‌نه‌کان‌رێزدارترین‌ره‌گه‌زی‌ئاده‌میزادن،خاوه‌ن‌به‌رزترین‌پایه‌ن،بۆیه‌‌ده‌بێ هه‌رده‌م‌ئه‌وان‌ئاڕاسته‌کان‌ببه‌ن‌به‌ڕێوه،ده‌بینین‌هیتله‌ر‌لستێکی‌ره‌گه‌زه‌کانی‌ئاده‌میزادی‌داناوه،تیایدا ره‌گه‌زی‌ئاری‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌لوتکه‌ی‌هه‌موویانه‌و‌له‌‌هه‌موویان‌به‌هێزتره،له‌دوای‌ئه‌وان‌نۆرد‌دێت )دانیمارکی‌و‌نه‌رویجی‌و‌سوێدی(دواتر‌نۆرماندۆییه‌کان‌وئه‌نگلۆ‌ساکسۆنیه‌کان،له‌‌دوایین‌لیسته‌که‌‌سلڤ و‌عه‌ره‌ب‌وجو‌و‌قوله‌کانن.زانا‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌ره‌نجی‌زۆریان‌دا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بسه‌لمێنن‌ره‌گه‌زی‌ئاری‌باوکی هه‌موو‌ره‌گه‌زه‌کانی‌ئاده‌میزاده،ئه‌و‌مه‌شخه‌لی‌شارستانێتیی‌له‌‌کۆنه‌وه‌‌هه‌ڵگرتوه،هه‌ر‌خۆشی‌بوو‌ئه‌م مه‌شخه‌له‌ی‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکا‌برد‌که‌‌له‌‌وێ‌بڕوایان‌وابوو‌عیسا‌بڕواکه‌ی‌جو‌بووه‌‌به‌ڵم‌خۆی‌له‌‌ره‌چه‌له‌کی ئاری‌بووه‌‌که‌‌ئه‌مه‌‌له‌‌بڕوا‌گرنگ‌تریشه. باسی‌ره‌گه‌زی‌ئاریی‌ده‌کرد‌که‌‌هه‌لگری‌هه‌ندێ‌سیفه‌تی‌تایبه‌تیه‌‌به‌هۆیه‌وه‌‌ده‌چێته‌‌ژێر‌باری‌قورسی وڵت‌وئه‌و‌له‌‌هه‌موو‌ره‌گه‌زه‌کانی‌تر‌به‌تواناتره‌‌بۆ‌خۆ‌به‌ختکردن‌له‌‌پێناو‌نیشتمان‌و‌دواتر‌له‌‌پێناو ده‌وڵه‌تی‌ئاری. ئه‌مه‌یه‌‌ره‌گه‌زی‌ئاری،ئه‌مه‌شه‌‌ئه‌رک‌وفه‌رمانه‌کانی‌که‌‌خوا‌له‌‌ناو‌میله‌ته‌کانی‌هه‌لبژاردوه‌‌تا‌ئه‌رکه‌کان جێبه‌جێ‌بکا،بۆیه‌‌ده‌بێ‌هه‌موو‌هه‌وڵه‌کان‌بخرێنه‌‌گه‌ر‌تا‌خاوێنی‌ئه‌م‌ره‌گه‌زه‌‌بپارێزرێت.رێگه‌‌به‌‌گه‌له لوازه‌کانی‌تر‌نه‌درێت‌تێکه‌لی‌بن،بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌وه‌‌به‌سه‌ر‌فرانسا‌هات‌له‌‌ئێمه‌‌دوباره‌‌نه‌بێته‌وه،ئهوهی به‌سه‌ر‌فرانسا‌هات‌وبه‌سه‌ر‌ئه‌مه‌ریکا‌دێت_به‌‌دیدی‌هیتله‌ر_به‌‌تێروانینی‌هیتله‌ر‌له‌‌ئه‌نجامی‌تێکه‌لو بوونی‌ره‌گه‌زی‌جو‌له‌گه‌ڵ‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌وتێکه‌لو‌بوونی‌قوله‌ره‌شه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مریکیه‌کان‌ئه‌و‌کاره‌سات و‌به‌د‌ره‌وشتیه‌ی‌لێ‌که‌وته‌وه. بانگخوازه‌‌نازیه‌کان‌جه‌ختیان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌شارستنێتیی‌دونیا‌له‌‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌شارستانێکی
شه‌رمه‌زار‌وروه‌و‌نه‌مانه،ئابڕوی‌نیه،ئه‌مه‌ش‌ته‌نها‌بۆیه‌‌وای‌لێ‌به‌سه‌ر‌هاتوه‌‌چونکه‌‌جوه‌کان‌له پێشه‌وه‌ی‌زۆربه‌ی‌بوواره‌‌زیندوه‌کانی‌جیهانی‌و‌ده‌سه‌ڵتی‌حکومه‌ته‌‌مه‌زنه‌کان‌دان،هۆکاره‌‌سه‌ره‌کیه‌که‌ی دۆڕاندنی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌بوو‌سه‌نته‌ره‌‌هه‌ستیاره‌کانی‌ده‌وڵه‌ت‌ئه‌وسا به‌ده‌ست‌جوه‌کان‌بوو. بۆ‌به‌رپڕسه‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌باشترین‌رێگه‌‌بۆ‌دابین‌کردنی‌دوارۆژی‌ئاری‌ده‌بێ‌خۆیان‌له‌‌جوه‌کان‌رزگار که‌ن‌جا‌به‌هه‌ر‌شێوازێک‌بێ،کۆچ‌پێکردنیان‌یا‌هه‌ر‌رێگه‌یه‌کی‌ئه‌م‌ئامانجه‌‌بپێکێ،ئه‌مه‌‌سه‌باره‌ت‌به ناوه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا،به‌ڵم‌سه‌باره‌ت‌به‌و‌ناوچه‌‌ئه‌ڵمانیانه‌ی‌له‌ده‌ست‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌رچون‌وله‌ژێر‌داگیرکاری‌دان، ده‌بێ‌حکومه‌ت‌هه‌وڵ‌وره‌نجی‌زۆر‌بدا‌بۆ‌گێڕانه‌وه‌یان‌بۆ‌باوه‌شی‌ده‌وڵه‌تی‌ئاریی‌نیشتمانی‌دایک،ئهم ئه‌رکه‌‌ئه‌رکێکی‌قورس‌بوو‌له‌سه‌ر‌شانی‌پیاوان،بیری‌نازی‌جه‌ختی‌له‌سه‌ر‌به‌ستنه‌وه‌ی‌ژن‌به‌‌ماڵه‌وه‌‌کرد بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌رکی‌منداڵ‌بوون‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ‌کاری‌سنوردار‌کردنی‌منداڵ‌بوون‌و‌نه‌زۆکی‌وراگرتنی منداڵ‌بوون،بووه‌‌کارێکی‌قێزه‌وه‌ن‌جه‌خته‌کان‌له‌سه‌ر‌زیاد‌کردنی‌منداڵ‌بوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ره‌گه‌زی‌ئاری ژماره‌یان‌زیاد‌بکا،ئه‌مه‌‌به‌‌جولندنی‌هه‌ستی‌ره‌گه‌زپه‌رستیی‌تاکی‌ئه‌ڵمانی‌جۆش‌ده‌درا.به‌ڵم‌له توێژینه‌وه‌‌زانستیه‌کان‌که‌‌به‌رله‌‌هاتنی‌هیتله‌ر‌ودوای‌ئه‌و‌کرا‌ئه‌وه‌‌سه‌لمێندرا‌که‌‌ئه‌م‌به‌رنامه‌یه‌‌ئه‌نجام وبه‌رهه‌می‌نه‌بوو،واته‌‌هیچ‌ره‌گه‌زێک‌له‌‌دونیا‌ناتوانێ‌بێ‌گه‌ردی‌خۆی‌بپارێزێ،به‌ڵکو‌هه‌موو ره‌گه‌زه‌کانی‌کۆن‌له‌‌رێگه‌ی‌ژن‌وژنکاری‌وهاوسه‌رگیری‌تێکه‌ل‌به‌یه‌ک‌بوون‌و‌هه‌ندێکیان‌له‌ناو‌چون. _2ره‌گه‌زی‌ئاری‌ده‌بێ‌خۆی‌سه‌رانگێری‌دونیا‌بکا_به‌‌دیدی‌هیتله‌ر_هه‌ر‌تیۆریێکی‌تری‌جیهانی ده‌بێ‌له‌ناو‌ببردرێت،لێره‌وه‌‌دوژمنکاریه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌کۆمۆنیسته‌کان‌زۆر‌توند‌بوو‌چونکه‌‌ئامانجیان دکتاتۆریه‌تی‌پڕۆلیتاریای‌جیهانی‌بوو.دژی‌مه‌زهه‌به‌کانی‌کاسۆلیک‌و‌پڕۆتستانت‌بوو‌چونکه‌‌بڕوایان‌به سه‌رکه‌وتویی‌و‌زه‌روره‌تی‌پێدانی‌ده‌سه‌ڵت‌به‌ره‌گه‌زی‌ئاری‌نه‌بوو.هه‌روه‌ها‌به‌‌وه‌ی‌که‌‌گیانی‌جێرمانی وجه‌سته‌یان‌سه‌ره‌تاو‌دوایی‌ته‌نها‌بۆ‌جێرمه‌نیه‌کانه‌‌و‌ده‌بێ‌مافی‌هاووڵتی‌ته‌نها‌به‌‌جێرمانه‌‌بێگه‌رده‌کان بدرێ‌وئاماده‌یان‌که‌ن‌بۆ‌پێ‌سپاردنی‌ئه‌رکی‌دوارۆژ. _3به‌ڕێوه‌‌بردنی‌کاروباری‌گه‌یاندنی‌نه‌ته‌وه‌ی‌جێرمانی‌تا‌ده‌گاته‌‌لوتکه‌ی‌ده‌سه‌ڵت‌ده‌بێ‌به سه‌رکرده‌یه‌کی‌دیار‌وهه‌ڵکه‌وتو‌بسپێردرێت.یارمه‌تیی‌بدات‌له‌‌جێبه‌جێ‌کردنی‌ئامانجه‌‌ئاری‌یه‌کان )پوخته‌ی‌نایاب(له‌گه‌ڵ‌هێزی‌رێکخراو.ده‌کرێ‌خاوه‌نی‌زۆرینه‌ش‌نه‌بێ،به‌ڵم‌به‌‌بڕوابوونی‌به‌‌ئاریایه‌تی وهێزو‌تواناکانی‌پشت‌به‌ستو‌به‌‌ئاریه‌کان‌و‌له‌‌پێناو‌نه‌ته‌وه‌ی‌جێرمه‌نی‌وسه‌رۆکایه‌تیه‌کی‌به‌هێز‌ده‌توانێ ئه‌و‌کۆته‌‌بشکێنێ‌که‌‌له‌‌ده‌وری‌کێشراوه‌‌ئه‌م‌پوخته‌یه‌‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌دا‌بگرێ).هیتلهر(خۆی‌له‌و شوێنه‌‌دانا‌که‌‌ده‌توانێ‌کۆته‌کان‌بشکێنێ‌وخۆی‌بگه‌یه‌نێته‌‌به‌رزترین‌ئاست‌هه‌موو‌هه‌وڵه‌کان‌له‌‌پێناوی دروست‌کردنی‌ده‌وڵه‌تێکی‌جێرمه‌نیی‌به‌هێز‌وه‌گه‌ر‌نێ‌به‌رپرسیارێتیه‌‌مه‌زنه‌که‌ی‌به‌ره‌و‌سه‌رکه‌وتنی ره‌گه‌زی‌ئاری‌بگرێته‌‌ئه‌ستۆ.
هیتله‌ر‌بۆچونی‌خۆی‌بۆ‌ئه‌م‌شێوه‌‌رژێمه‌‌که‌‌به‌‌باشترین‌سیسته‌می‌فه‌رمانداریی‌ده‌ستور‌ده‌زانی،بهم شێوه‌یه‌‌ده‌ربڕی)باشترین‌ده‌ستور‌و‌شێوه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌ئه‌وه‌یه‌‌بتوانێ‌رێگه‌ی‌سروشتی‌بگرێته‌‌به‌رو به‌تواناترین‌ئه‌قلی‌کۆمه‌ڵگای‌نیشتمانپه‌روه‌ر‌بگه‌یه‌نێته‌‌به‌رزترین‌بنکه‌‌و‌باشترین‌و‌گرنگترین‌جه‌ماوه‌ر.. که‌‌هه‌ر‌سه‌رۆکێک‌ده‌سه‌ڵتی‌به‌سه‌ر‌خوار‌خۆیدا‌هه‌بێ‌وله‌‌به‌رامبه‌ر‌سه‌ره‌وه‌شی‌به‌رپرسیار‌بێ..دهبێ ده‌سه‌ڵت‌بۆ‌به‌هێزترین‌بێ،تا‌له‌ناو‌لوازدا‌نه‌توێته‌وه،ئه‌وسا‌گه‌وره‌ییه‌که‌ی‌له‌ده‌ستبدا(. _4بنیاد‌نانی‌ده‌وڵه‌تی‌جێرمه‌نی‌ده‌بێ‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌ته‌واوکاریی‌به‌رهه‌می‌کشتوکاڵیی‌پیشه‌سازی‌بێ نه‌ک‌ئاڕاسته‌‌کردن‌به‌ره‌و‌پیشه‌سازی،که‌‌تا‌ئێستا‌ئه‌م‌ئارسته‌یه‌‌له‌سه‌ر‌بیری‌کاربه‌ده‌ستانی فه‌رمانڕه‌واکانی‌وڵتانی‌ئه‌وروپی‌زاڵه. بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌وکاته‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌جێرمه‌نی‌توشی‌جه‌نگێک‌دێت‌له‌‌ئه‌نجامی‌گه‌مارۆ‌توشی‌هه‌ره‌سهێنان‌نه‌یه‌ت به‌ڵکو‌پشت‌به‌خۆ‌ببه‌ستێ‌وسیاسه‌تی)خۆتێرکردن(په‌یره‌و‌بکا‌که‌‌یه‌کێکه‌‌له‌‌ستونه‌‌کانی‌تیۆریی‌نازی. _5دوای‌ئه‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌ئه‌نجام‌ده‌گا‌و‌هێزی‌ئابووریی‌به‌ره‌و‌پێش‌ده‌چێ،ده‌بێ‌کار‌بۆ‌به جێرمه‌نی‌کردنی‌ئه‌وروپا‌بکه‌ین،ئه‌مه‌ش‌به‌‌له‌‌خۆگرتنی‌به‌شه‌کانی‌تری‌ئه‌ڵمانیا‌و‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌ئاریه‌کانه‌وه نزیکن‌ده‌کرێ‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌کار‌بۆ‌به‌هێز‌کردنی‌سیفاته‌‌کانی‌ئاریی‌ده‌کرێ‌به‌‌هه‌موو‌شێوازێک،دواتر رێگه‌‌نه‌ده‌ین‌ده‌وڵه‌تێکی‌سه‌ربازیی‌به‌هێز‌له‌‌سه‌ر‌سنوری‌ئه‌ڵمانیا‌دروست‌بێ،تا‌ئه‌وه‌ی‌هیتله‌ر‌بینیی )له‌ناو‌بردنی‌فرانسا،رێگه‌‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌دات‌ده‌ست‌به‌سه‌ر‌خاکه‌کانی‌رۆژهه‌لت‌دا‌بگرێ(. _6تاکی‌ئاری‌ده‌بێ‌ئه‌وپه‌ری‌هه‌وڵو‌ته‌قه‌ڵکانی‌بخاته‌‌گه‌ر‌بۆبه‌‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌ئه‌و‌ئامانجانه‌ی‌خراونه‌ته سه‌رشان‌نه‌ته‌وه‌که‌ی،هه‌روه‌ستانێک‌له‌‌لیه‌ن‌خۆی‌یا‌حکومه‌ته‌که‌ی‌روبدات‌به‌‌که‌مته‌رخه‌م‌دێته‌‌ئه‌ژمار که‌‌لێبووردن‌نایگرێته‌وه،ده‌بێ‌بۆ‌خۆی‌کارو‌بۆ‌منداڵه‌کانیش‌داهات‌مسۆگه‌ر‌بکرێت53تا‌له‌‌خوێندن به‌رده‌وام‌بن‌به‌‌بیری‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌جۆش‌بدرێن‌و‌ئاڕاسته‌‌ئاریه‌کان‌له‌‌ناخیان‌قو‌لتر‌ببنه‌وه. ئه‌مانه‌‌بڕواو‌ئامانجه‌کانی‌هیتله‌رو‌پارته‌که‌ی‌بوون،له‌‌روی‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌وه‌‌زۆر‌توندڕه‌و‌بوو،زاڵ بوونێکی‌نه‌ویستی‌ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی‌به‌سه‌ر‌خه‌ڵکدا‌سه‌پاند،مافی‌زۆرگه‌لیشی‌پێشێل‌کرد‌ئه‌وانه‌ی‌رێیان بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌خۆشکرد‌تا‌به‌م‌هه‌ڵسانه‌وه‌یه‌‌بگات،دواتر‌هه‌ر‌چۆنێکی‌هه‌بێ‌سه‌لمێنرا‌که‌‌تیۆریی‌ئه‌م‌نه‌ته‌وه‌یه له‌م‌نه‌ته‌وه‌یه‌‌به‌رزتر‌وسه‌روه‌رتره‌‌یا‌ئه‌مه‌‌هه‌لبژێردراوی‌نه‌ته‌وه‌کانی‌تره‌‌ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌نیشانه‌ی ره‌گزپه‌رستی‌وپاساوی‌داگیرکارین‌نیشانه‌ی‌توندڕه‌وی‌نه‌ته‌وایه‌تین،له‌گه‌ڵ‌ئاراسته‌کانی‌ئیسلمیش‌نایه‌ن که‌‌مافی‌به‌‌خاوه‌ن‌کتابه‌کان‌داوه)اهل‌الکتاب(له‌گه‌ڵ‌مسولمانه‌کان‌یه‌کسان‌بن‌و‌له‌گه‌ڵ‌کریس‌که‌‌داوای
} 53ئهو رێنماو بڕیارانهی ئهوسا که هیتلهر سهبارهت به داهات بۆ منداڵن بڕیاری لهسهر دا دواتر له ههموو وڵتهکانی ئهوروپا ئهم سیستهمه پیاده کرا و تا ئهمرۆش به باشترین بڕیار له بوواری مافی منداڵ دادهنرێ وپهیرهو دهکرێ که پێی دهوترێ..کیندهر بایسلخ.... واته هاوکاریهکانی منداڵن ،تا تهمهنی منداڵ له رۆژی لهدایک بوونیهوه دهبێته 18ساڵ سود لهم یارمهتیه وهردهگرێ ئهگهر داهاتی باوک ههرچهندی کهم یا زیاد بن پهیوهندیی بهم هاوکاریهوه نابی...وهرگێر.
به‌هه‌شت‌و‌خۆشه‌ویستی‌ده‌کا،هه‌روه‌ها‌له‌گه‌ڵ‌دیموکراتیی‌نوێ‌که‌‌مافی‌هاوڵتی‌بوون‌ده‌دا‌بێ‌گوێدانه بیرو‌بڕوا. به‌‌بڕوای‌من‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌‌ره‌گه‌زپه‌رستیانه‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌ره‌واجی‌نابێ‌ئه‌مه‌‌ته‌نها‌بۆ‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌ی ئه‌و‌شه‌ڕمه‌‌مه‌زنه‌ی‌له‌‌ئه‌نجامی‌شکسته‌کانی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌خواردیان‌ده‌کرێن‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌ئه‌وسا پێویستیی‌به‌‌که‌سێکی‌به‌هێز‌و‌به‌وره‌‌هه‌بوو‌تا‌ده‌رگاکان‌له‌به‌رده‌م‌ئومێده‌کان‌بکاته‌وه.به‌تایبه‌ت‌ئه‌م‌گه‌له به‌مێژووی‌ژیانێکی‌نیمچه‌‌ئه‌فسانه‌یی‌ژیاوه‌‌له‌‌بڕوسیا‌که‌‌له‌‌سه‌ه‌رده‌مه‌کانی‌فریدریک‌ی‌مه‌زن‌و سه‌رده‌می‌بسمارک،که‌مینه‌ی‌بڕوسیی‌ئاری‌توانای‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌ی‌هێزی‌ده‌یان‌جار‌ئه‌وه‌نده‌ی هێزه‌کانیان‌هه‌بوو‌بێ‌هیچ‌گرفتێک‌دیاره‌‌ئه‌م‌گه‌له‌‌هێشتا‌له‌‌ژێر‌کاریگه‌ری‌ئه‌و‌ئه‌فسانانه‌‌ده‌ژی. هیتله‌ر‌توانیی‌خۆی‌وپارته‌که‌ی‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئه‌ڵمانیا‌دا‌بسه‌پێنێ‌وحوکمه‌که‌‌توند‌وتۆل‌کا،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌ده‌ستوریش‌یه‌کیان‌نه‌گرتنه‌وه،بۆیه‌‌دوو‌جۆره‌‌رێکخراوی‌نیمچه‌‌سه‌ربازیی‌پێکهێنا: _1خاوه‌نی‌کراسه‌‌خۆله‌مێشیه‌کان)ئێس.ئهی()..گه‌رده‌لول(. _2تیپی‌پاسه‌وانی‌ره‌ش).ئێس.ئێس(. له‌‌ڕاستیدا‌ته‌نها‌رژێمی‌نازی‌ئه‌م‌شێوازه‌ی‌نه‌گرتبووه‌‌به‌ر‌بۆ‌تۆقاندن‌وسه‌پاندنی‌رای‌پارته‌که‌ی‌به‌سه‌ر جه‌ماوه‌ری‌شه‌قام‌وحکومه‌ت،به‌ڵکو‌رێکخراوی‌تر‌هه‌بوون‌سه‌ربه‌م‌ر‌ێکخراوه‌‌بوون،بۆ‌نمونه‌‌و به‌تایبه‌ت..رێکخراوه‌‌کۆمۆنیستیه‌کان،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ناویفاقی‌له‌‌نێوان‌پارتی‌کۆمۆنیست‌ونازیه‌کان هه‌بوو‌نه‌ده‌‌گونجا‌هه‌ردوکیان‌بمێننه‌وه،به‌گژیه‌کدا‌چون‌به‌به‌رده‌وامی‌له‌‌نێوانیان‌روده‌درا. پیاوه‌کانی‌نازی‌شێوازی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌بۆ‌خۆیان‌وپارته‌که‌یان‌وئابڕوبردنی‌نه‌یاره‌کانیان‌گرتبووه‌به‌ر‌ئه‌م شێوازه‌‌پێشتر‌نه‌بوو،رادیۆ‌و‌رۆژنامه‌‌و‌بڵوکراوه‌و‌کۆبونه‌وه‌‌و‌نمایش‌و‌پیلنی‌نهێنی‌و‌ئاشکرایان به‌کار‌ده‌هێنان،له‌‌ڕاستیدا‌نازیه‌کان‌کاتێک‌ئه‌م‌شێوازانه‌یان‌به‌کارهێنا‌یه‌که‌م‌که‌س‌نه‌بوون‌که‌‌به‌کاریان هێنابوو،به‌ڵم‌له‌وه‌‌زیره‌کیان‌نواند‌گه‌شه‌یان‌به‌‌شێوازه‌که‌داو‌فراوانیان‌کرد،به‌ر‌له‌وان‌ئه‌م‌به‌ر‌بڵویه‌ی به‌خۆوه‌‌نه‌دیبوو،له‌‌لیه‌کی‌تره‌وه‌‌نه‌یارانیان‌ئه‌مانه‌یان‌زیاتر‌مه‌زن‌کرد. گه‌یشتن‌به‌‌ده‌سه‌ڵت‌له‌‌سه‌ره‌تای‌دامه‌زراندنی‌پارته‌که‌ی‌مه‌به‌ستی‌هیتله‌ر‌بوو،له‌‌نه‌خشه‌که‌ی‌سستی نهبوو،به‌‌دیدی‌هیتله‌ر‌بارو‌دۆخی‌دوای‌ڤێرسای‌ده‌بێ‌حکومه‌ت‌سه‌رنگوم‌بکرێ‌ئه‌وساش‌پشتگیری ئاسانه،به‌ڵم‌له‌‌هه‌وڵی‌یه‌که‌می‌سه‌رنه‌که‌وتو‌ده‌ستگیر‌کراوله1923خرایه‌‌به‌ندیخانه‌وه.ئه‌م‌روداوانه سه‌رنجی‌خه‌ڵکی‌به‌لی‌خۆی‌و‌پارته‌که‌ی‌و‌فه‌لسه‌فه‌که‌یدا‌راکێشا،ئه‌م‌سه‌رنه‌که‌وتنه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌به و‌رێگایه‌دا‌بێته‌وه‌‌که‌‌پارته‌که‌ی‌رێکی‌خستبوو،سه‌لماندیان‌ئه‌م‌شێوازه‌‌سه‌رکه‌وتونیه. لێره‌‌لینین‌وهیتله‌ر‌له‌یه‌ک‌ده‌چن‌هه‌ردوکیان‌له‌‌هه‌وڵی‌یه‌که‌میان‌سه‌رناکه‌وتن،له‌‌هه‌ڵسه‌نگاندنه‌کانیان‌بۆ سه‌رنه‌که‌وتن‌بۆیان‌ده‌رده‌که‌وێ‌نرخی‌گشگیری‌له‌‌شۆڕش‌چه‌نده‌‌گرنگه.به‌م‌جۆره‌‌هۆکاره‌کان‌یه‌ک‌بوون به‌ڵم‌ئامانجه‌کان‌یه‌ک‌نه‌بوون.
هیتله‌ر‌کاری‌بۆ‌سیسته‌می‌بڵوکردنه‌وه‌ی‌شانه‌کان‌کرد،ئه‌م‌شانانه‌‌بانگخوازیان‌بۆ‌گیانی‌نازی‌و کۆکردنه‌وه‌ی‌هێزی‌خۆجێیه‌تی‌و‌بۆ‌په‌یدا‌کردنی‌دۆست‌و‌لیه‌نگران‌بۆ‌پارته‌که‌یان‌تا‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان زیاتر‌کورسی‌له)ریخستاد(وه‌ده‌ست‌بێنن. هه‌روه‌ها‌کاریان‌بۆ‌بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌گیانی‌شه‌ڕ‌به‌رنامه‌کانی‌ده‌کرد‌ئه‌مه‌‌له‌‌ناو‌گه‌نجه‌کان‌باوی‌هه‌بوو پێشوازیی‌لێوه‌‌ده‌کرا‌به‌‌تایبه‌ت‌کاتێک‌رسواکاریه‌که‌ی‌حکومه‌تی‌فیمار‌یان‌به‌بیرده‌هاته‌وه.ئه‌و‌قه‌یرانه ئابووریه‌ی‌حکومه‌ته‌که‌ی‌فیمار‌له1929توشی‌هات‌مه‌زنترین‌ده‌رفه‌تی‌بۆ‌هیتله‌ر‌ره‌خساند‌تا‌ده‌سه‌ڵت بگرێته‌‌ده‌ست.له1929بێکاری‌زیادی‌کرد‌به‌‌راده‌یه‌کی‌مه‌تریسدار،باری‌ژیانی‌خێزانی‌ئه‌ڵمانی‌ناله‌بار بوو،وڵت‌ڕوبه‌ڕووی‌شه‌پۆڵێکی‌بێزاری‌و‌ناڕه‌زایی‌بوو،ئه‌نجومه‌نی‌کۆمپانیاکان‌که‌وتنه‌‌جوله‌‌بۆ دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه‌‌چاره‌یه‌ک‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌پارتی‌کۆمۆنیست‌ئه‌م‌هه‌ڵه‌‌بقۆزێته‌وه‌و‌گه‌ل‌وه‌کو‌روسیا‌له ده‌وڵه‌ت‌هه‌ستێته‌سه‌رپێ،هیتله‌ر‌ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌ی‌به‌هه‌ل‌زانی‌هێرشی‌توندی‌کرده‌‌سه‌ر‌حکومه‌تی‌فیمار،که زۆر‌لوازیی‌و‌بێتوانایی‌پێوه‌‌دیار‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌کۆمپانیاکان‌له‌‌هیتله‌ر‌و‌پارته‌که‌ی‌نزیک‌ده‌بوونه‌وه، هاوکاریی‌پاره‌و‌ماڵ‌وسیاسیان‌ده‌کرد‌گوایه‌‌وڵت‌پێویستیی‌به‌‌که‌سێکی‌له‌م‌جۆره‌‌به‌‌هێز‌وتوانا‌هه‌یه‌‌تا وڵت‌له‌م‌قه‌یرانه‌‌رزگار‌کا،له‌‌لیه‌کی‌تره‌وه‌‌ئه‌م‌کۆمپانیا‌بازرگانیانه‌‌که‌وتنه‌‌به‌ر‌ره‌وتی‌گه‌له‌ریی‌گشتی هه‌موویان‌به‌یه‌که‌وه‌‌له‌‌ده‌وری‌هیتله‌ر‌کۆ‌ده‌بوونه‌وه،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌سه‌رکرده‌یه‌کی‌به‌هێز‌بوو‌و‌له ماوه‌یه‌کی‌کورت‌ده‌بێته‌‌به‌هێزترین‌سه‌رکرده‌ی‌پارته‌کان. هه‌روابوو‌زۆر‌به‌خێرا‌لیه‌نگرانی‌هیتله‌ر‌وپارته‌که‌ی‌له‌‌هه‌لکشاندا‌بوون،لهههڵبژاردنهکانی1932 به‌رامبه‌ر‌به‌‌پارته‌کانی‌تر‌زۆرینه‌ی‌کورسیه‌کانیان‌به‌ده‌ست‌هێنان.له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌مارت‌ونیسانی 1932هیتله‌ر‌خۆی‌بۆ‌پۆستی‌سه‌رۆک‌کۆمار‌پاڵوت،به‌رامبه‌ر‌به‌هندن‌بوورگ‌‌ده‌رنه‌چو‌به‌ڵم‌تای ته‌رازوی‌به‌هێز‌و‌سه‌نگین‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌راوێژکاری‌کۆماری‌له1932ڤان‌پاپن‌پێی‌باش‌بوو‌هیتله‌ر‌ببێته راوێژکار‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌رکابه‌ره‌که‌ی‌ڤۆن‌شلیخه‌ر‌ده‌رنه‌چێ‌هه‌روه‌ها‌بۆئه‌وه‌ی‌کۆمۆنیسته‌کان‌ده‌سه‌ڵت نه‌گرنه‌‌ده‌ست،له‌به‌رده‌م‌هندن‌بوورگ‌یه‌ک‌رێگا‌مابوو‌بۆئه‌وه‌ی‌کۆمۆنیسته‌کان‌په‌ک‌بخا‌بۆیه ئامۆژگاریه‌کانی‌ڤان‌پاپن‌ی‌له‌‌گوێگرت‌کاتێک‌پێشنیاری‌بۆ‌کرد‌پۆستی‌راوێژکاری‌به‌‌هیتله‌ر‌بسپێرێ‌له 30جه‌نیوه‌ریی،1933له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌پارته‌که‌ی‌زۆرینه‌‌نه‌بوو،پشتی‌به‌‌هێزه‌کانی‌ده‌وروبه‌ر‌به‌ست‌بۆ گه‌یشتن‌به‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ره‌ها.ره‌وشه‌کانی‌ئه‌ڵمانیای1933 _ 1929یارمه‌تی‌ده‌ر‌بوون‌بۆ‌گه‌یشتنی‌هیتله‌ر‌به دهسهڵت،ده‌توانین‌ئه‌و‌هێزانه‌ی‌پارتی‌نازی‌ئاوا‌ده‌ست‌نیشان‌که‌ین: _1سوپای‌نیزامیی‌ئه‌ڵمانی: پشتی‌حکومه‌تی‌گرتبوو‌بۆیه‌‌هیتله‌ر‌رێگه‌ی‌به‌‌که‌سێکی‌تر‌نه‌ده‌دا‌فه‌رمان‌به‌م‌سوپایه‌‌بدات،ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان‌بۆ‌رون‌ده‌کاته‌وه‌‌که‌‌هیتله‌ر)رۆهم(ی‌فه‌رمانده‌ی‌هێزی)گه‌رده‌لول(ی‌گوله‌باران‌کرد‌له‌‌کاتێکا ئه‌م‌رۆلی‌سه‌ره‌کیی‌هه‌بوو‌له‌‌گه‌یاندنی‌هیتله‌ر‌به‌‌ده‌سه‌ڵت،رۆهم‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌هێزه‌کانی‌گه‌رده‌لول
له‌گه‌ڵ‌سوپا‌یه‌کخا‌بۆئه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌فه‌رماندایه‌تیی‌بکه‌وێته‌‌ده‌ست،له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌هیتله‌ر‌گول‌بارانی کردچونکه‌‌نیازه‌کانی‌به‌‌خه‌راپ‌لێکدانه‌وه. _2سه‌رۆکه‌‌نیشتمانپه‌روه‌ره‌کان‌وودامه‌زراوه‌‌ئابووریه‌کان: هه‌رکه‌‌هیتله‌ر‌پۆسته‌که‌ی‌گرته‌ده‌ست‌ده‌ستی‌به‌‌پیاده‌‌کردنی‌به‌رنامه‌که‌ی‌کرد،سه‌ره‌تا‌تایبه‌ت‌بوو‌به‌‌له‌ناو بردنی‌نه‌یاران‌وده‌ستکه‌وتنی‌ده‌سه‌ڵتی‌ره‌ها،وا‌رێکه‌وت‌له27 _ 26یشوباتی1933ئاگر‌له‌‌باره‌گای ریخستاد‌که‌وت،هه‌رزو‌په‌نجه‌ی‌تاوان‌بۆ‌کۆمۆنیسته‌کان‌درێژ‌کرا،هیتله‌ر‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ریان‌له‌بار یه‌کی‌بردن‌کۆبونه‌وه‌و‌سه‌رکرده‌کانی‌ته‌فرو‌تونا‌کرد،له‌‌هه‌مان‌کات‌نه‌یاره‌‌نا‌کۆمۆنیسته‌کانیشی‌تێبردن، ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌هه‌موو‌پارته‌کانی‌هه‌لوه‌شانده‌وه.تاکه‌‌پارت‌که‌‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌بۆیان‌هه‌بێ‌کاری‌تایا‌بکه‌ن پارتی‌نازی‌ده‌بێ،توانیی‌ده‌سه‌ڵتی‌فراوان)دکتاتۆری(وه‌ده‌ست‌بێنێ‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌رایخستاد‌و‌دواتر هه‌لی‌وه‌شانده‌وه،دوای‌مردنی‌هندن‌بۆرگ‌له2ی‌ئابی1934به‌‌ئامانجه‌کانی‌گه‌یشت‌که‌‌ده‌سه‌ڵتی‌ره‌ها بوو‌له‌وکاته‌وه‌‌ئیتر‌خۆی‌بووه‌‌پیاوی‌یه‌که‌می‌ده‌وڵه‌ت‌ئه‌وسا‌ئیتر)رایخی‌سێ‌یه‌م(ده‌ست‌پێده‌کا. رایخی‌سێیه‌م‌که‌‌سه‌رۆکه‌که‌ی‌هیتله‌ره‌‌شێوه‌یه‌که‌‌له‌‌شێوه‌کانی‌حوکمی‌ره‌های‌ره‌گه‌زپه‌رستیی‌توندڕه‌و _واته‌‌هیتله‌ر_خۆی‌تاقه‌‌سه‌رکرده‌بوو،پارته‌که‌شی‌تاقه‌‌پارت‌بوو،یا‌ده‌بێ‌نازی‌بیت‌یا‌خائینی، ئابووریه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌بێ‌به‌‌وردی‌له‌‌خزمه‌ت‌به‌رنامه‌کانی‌ره‌گه‌زپه‌رستیی‌فراوانکاری‌دابن‌یه‌کێک‌له مێژوونوسانی‌ئینگلیز‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌پێناسه‌ی‌ئه‌م‌رژێمه‌‌ده‌کات: )مه‌ترسیه‌کانی‌له‌‌حوکمی‌ره‌ها‌ده‌رده‌که‌ون‌ئه‌وه‌یه‌‌نوێنه‌ری‌ده‌سه‌ڵتێکی‌رون‌وئاسانه،به‌ڵم‌ده‌سه‌ڵتێکی روته‌‌بێ‌چاودێره(. سیماکانی‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌نوێیه‌‌له‌‌ساڵه‌کانی‌دواتر‌وێنه‌یه‌کی‌ده‌وڵه‌تی‌تۆتالیتاریی‌دکتاتۆری‌نیشان‌ده‌دا، ده‌وڵه‌تێک‌هه‌موو‌تواناکانی‌له‌‌خزمه‌ت‌به‌رنامه‌یه‌کی‌یه‌کگرتوی‌دارێژراو‌دابێ،ئه‌مه‌ش‌ئه‌وه‌بوو‌که هیتله‌ر‌مه‌به‌ستی‌بوو،به‌‌دیدی‌هیتله‌ریش: _1پێدا‌هاتنه‌وه‌‌له‌‌چۆنایه‌تیی‌سیاسی‌وئیداریی‌ئه‌ڵمانیا‌وه‌کو‌ده‌وڵه‌تێکی‌یه‌کگرتوی‌نیمچه‌‌فیدرال‌که‌‌هه‌ر هه‌رێم‌و‌ویلیه‌تێک‌مافی‌تایبه‌تی‌خۆی‌هه‌یه.بۆیه‌‌هیتله‌ر‌ئه‌م‌مافانه‌ی‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه،به‌ڕێوه‌بردن وحوکمی‌سه‌نته‌ر‌به‌ده‌ستی‌هیتله‌ر‌بوون،به‌م‌شێوه‌یه‌‌هه‌نگاوێکی‌نا‌که‌‌بسمارک‌وولهمیش‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌یان نه‌نابوو،ئه‌ڵمانیا‌به‌‌کردار‌و‌به‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌له1934بووه‌‌یه‌ک‌ده‌وڵه‌تی‌یه‌کگرتو‌به‌‌سیسته‌مێکی سۆشیالستیی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌ره‌گه‌زپه‌رستیی‌جێرمه‌نی. _2له‌‌ناوبردنی‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵستکارو‌رکابه‌ره‌کانی‌دژی‌ئه‌م‌به‌رنامه‌یه‌کگرتوه‌ی‌ده‌وڵه‌ت،بۆیه)پۆلیسی نهێنی(ی‌دامه‌زراند‌که‌‌به)جستابۆ(ناسرا‌ده‌سه‌ڵتی‌فراوان‌وره‌ها‌خێرای‌جێبه‌جێکردنی‌خستنه به‌رده‌ست‌دژی‌به‌رهه‌ڵستکارانی‌رژێمی‌نوێی‌وڵت،پیاوانی‌جستابۆ‌له‌‌شار‌وگوند‌وهه‌موو‌شوێنیک‌له
ده‌زگا‌حکومیه‌کان‌هه‌بوون.جستابۆ‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌سه‌ربه‌خۆ‌بن‌هیچ‌چاودێریه‌کی‌دادوه‌ریان‌به‌سه‌ره‌وه نه‌بوو‌ده‌یتوانی‌ئازادی‌له‌‌خه‌ڵک‌زه‌وتکه‌ن،ژماره‌یه‌کی‌زۆری‌خه‌ڵک‌بئاخننه‌‌به‌ندیخانه‌کان. _3پاککردنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌به‌د‌ره‌وشتان‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌جوه‌کان‌یاسایه‌کی‌ده‌رکرد‌به‌ناوی‌یاساکانی نۆرنبێرگ‌که‌‌ده‌لێ: ا/ده‌رکردنی‌هه‌موو‌فه‌رمانبه‌ره‌‌جوه‌کان‌له‌سه‌ر‌کاره‌کانیان. ب/رێگه‌نه‌دان‌به‌‌و‌جوانه‌ی‌پارێزه‌ر‌یا‌رۆژنامه‌نوس‌یا‌دکتۆر‌یا‌ده‌رمانساز‌یا‌بڵوکه‌ره‌وه‌ن‌کار‌بکه‌ن. ج/بێ‌به‌شکردنیان‌له‌‌زه‌ویی‌جێماوه)ویراسه(. له‌م‌یاسایانه‌‌توندڕه‌وی‌له‌‌ره‌گه‌زپه‌رستیی‌دژی‌جوه‌کان‌ده‌رده‌که‌وێ،به‌ڵم‌جوه‌‌سایۆنیزمه‌کان‌له‌‌وان ره‌گه‌ز‌په‌رستترن ، 54جوه‌‌سایۆنیزمه‌کان‌بڕوایان‌وایه،ئه‌وان‌گه‌لی‌هه‌لبژارده‌ی‌خوان‌گرنگ‌نیه‌‌له‌‌کوێ ده‌ژین‌هه‌موو‌شوێنێک‌هی‌ئه‌وانه‌‌ته‌نها‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌ئابووری‌جێگۆرکی‌ده‌که‌ن،هه‌ندێکیشیان‌بڕوایان‌وایه که‌‌سه‌رکردایه‌تی‌هه‌ر‌ده‌بێ‌بۆ‌جو‌بێ،له‌‌لیه‌کی‌تره‌وه‌‌حکومه‌تی‌ئه‌مه‌ریکا_تا‌ئێستاش_کۆت‌ده‌خاته سه‌ر‌قوله‌ره‌شه‌کان‌بێ‌هیچ‌پاساوێک‌ته‌نها‌به‌هۆی‌ره‌نگه‌وه،ره‌نگ‌نابێ‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌خولقانی‌بوونی ئاده‌میزاد. _4رێکخستنی‌گه‌نجان‌و‌فێرکردنیان‌له‌سه‌ر‌بنه‌ماکانی‌نازیی‌نه‌ته‌وه‌یی‌ره‌گه‌ز‌په‌رستیی‌گێرمه‌نی. _5یه‌کخستنی‌سیاسه‌تی‌ئابووریی‌ده‌وڵه‌ت‌به‌شێوه‌یه‌ک‌حکومه‌ت‌ده‌ست‌به‌‌به‌رهه‌مه‌وه‌‌بگرێ وسه‌رانگێری‌بکا،کرێکار‌وجوتیاره‌کانیش‌به‌رپرسیارێتی‌ومافی‌خۆیان‌هه‌یه،له‌م‌حاڵه‌ته‌‌پێویست‌به بوونی‌سه‌ندیکاکان‌ناکات_به‌‌دیدی‌هیتله‌ر_به‌رگری‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌کرێکاروخاوه‌ن‌پیشه‌کان بکات،بۆیه‌‌سه‌ندیکاکانی‌کرێکاری‌هه‌لده‌وه‌شێنرێنه‌وه،له‌‌شوێنیان)به‌ره‌ی‌کار(دامه‌زرا.که‌‌له‌‌بنه‌ره‌تدا‌له کرێکاره‌کان‌به‌رپڕسه‌‌بۆئه‌وه‌ی‌رێنمای‌جێبه‌جێ‌کردنی‌به‌رنامه‌کانی‌پارتی‌نازی‌یان‌بکات.ده‌بینین هه‌ندێک‌سیمای‌له‌یه‌ک‌چو‌له‌‌نێوان‌رژێمی‌ئه‌ڵمانیای‌نازی‌و‌رژێمی‌فاشستی‌هه‌ن. _1سه‌رۆکایه‌تیی‌ره‌های‌نه‌ته‌وایه‌تی. _2تاک‌له‌‌نێو‌کۆمه‌ڵی‌تۆتالیتاری‌ده‌توێته‌وه. _3پارتی)فاشستی‌یا‌نازی(تاقه‌‌پارتی‌ده‌وڵه‌ته. _4پشت‌به‌ستن‌به‌‌رێکخراوێکی‌به‌هێز‌له‌ڕووی‌جه‌ماوه‌ری‌و‌نیشتمانیه‌وه‌‌له‌‌سه‌ندیکاکان‌و‌رێکخراوه گه‌نجیه‌کان. _5رێگه‌‌نه‌دان‌به‌‌هێچ‌هێزێکی‌به‌رهه‌ڵستکار‌دژی‌رژێمی‌فاشستی‌بووه‌ستێ. _6به‌کار‌هێنانی‌شێوازی‌پۆلیسی‌وتۆقاندن‌بۆ‌سه‌پاندنی‌یاسا‌و‌بیرو‌بۆچونه‌کان. _7نه‌خشه‌کێشانی‌دیار‌بۆ‌سیاسه‌ته‌کانی‌ده‌ره‌وه‌‌و‌ناوه‌وه. 54
ئهمه به دیدی نوسهر.
_8دوژمندارێتیی‌توند‌بۆ‌پارتی‌کۆمۆنیست. _9تێروانین‌بۆ‌هه‌مووار‌کردنی‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای. _10تێروانین‌بۆ‌فراوان‌بوون‌له‌‌ئه‌وروپا. _11به‌هه‌ند‌وه‌رگرتن‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌مه‌وداکانی‌زیندو‌له)به‌لتیک‌وئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌وئیتالیا‌و ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌و‌ئه‌فریکا(55هه‌روه‌ها‌کارکردن‌بۆ‌وه‌ده‌ست‌هینانی‌مه‌وداکانی‌ئیمپڕیالی،به‌لنی‌که‌م به‌قه‌ده‌ر‌ئه‌و‌‌پانتاییه‌ی‌بن‌که‌‌له‌‌ژێر‌ده‌ستی‌فرانساو‌ئیتالیادایه. _12پشت‌به‌ستن‌به‌‌سومبلێکی‌باڵی‌مێژوویی)لی‌نازیه‌کان‌ئاریایه‌تی‌و‌لی فاشسته‌کان‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌رۆمانی(. سیاسه‌ته‌‌ناوه‌خۆییه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌کێشه‌‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌کان‌دروست‌ده‌که‌ن.وه‌کو‌به‌رگری‌کردنی‌فرانسا وبریتانیا‌وئه‌مه‌ریکا‌له‌‌مافی‌جوه‌کان‌له‌‌ئه‌ڵمانیا،هه‌روه‌ها‌یه‌کخستنه‌وه‌ی‌هه‌موو‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌کێشه‌‌له‌گه‌ڵ چیکوسلۆڤاکیاو‌نه‌مساو‌ئیتالیاو‌پۆله‌ندادروست‌ده‌کات‌له‌گه‌ڵ‌دوباره‌‌په‌یوه‌ندی‌کردنه‌وه‌‌له‌‌نێوان‌روسیا وئه‌ڵمانیا،ئه‌مانه‌‌هه‌مووی‌ره‌وشه‌کانیان‌به‌ره‌و‌گرژی‌ده‌بردن. له‌‌ڕاستیدایه‌کخستنه‌وه‌ی‌هه‌موو‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌یه‌ک‌ده‌وڵه‌تی‌نازیدا‌ئامانجی‌یه‌که‌می‌هیتله‌ر‌بوو،بهڵم پێشتر‌چه‌ند‌هه‌نگاوێک‌هه‌بوون‌ده‌بووایه‌‌بنرابان‌به‌ر‌له‌م‌هه‌نگاوه‌‌ئه‌ویش،زۆر‌له‌‌خاکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌تا ئه‌وکات‌له‌‌ژێر‌چنگی‌داگیرکاری‌ده‌یان‌ناڵند)فهرهنسی(،یا‌به‌‌ڕونتر‌بڵێین‌دوباره‌‌پڕچه‌ککردنی‌ئه‌ڵمانیا وگێڕانه‌وه‌ی)سار(بۆ‌ئه‌ڵمانیا.له‌گه‌ڵ‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌بۆ‌راینی‌له‌چه‌ک‌راماڵراو‌به‌پێی په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای. پڕچه‌ک‌کردنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌جێی‌مشتو‌مری‌هاوپه‌یمانانی‌دوێنێ‌بوو)فرانساو‌بریتانیا‌وئه‌مه‌ریکا(، هیتله‌ر‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌ی‌وه‌کو‌پێشێلکاری‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌نه‌ده‌خسته‌‌رو،به‌ڵم‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌به‌وه تاوانبار‌ده‌کرد‌که‌‌بڕگه‌کانی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌تایبه‌ت‌به‌‌چه‌کداماڵینیان‌پێشێل‌کردوه،به‌ڵم‌کاتێک وڵتانی‌هاوپه‌یمان‌رازی‌نابن‌چه‌که‌کانیان‌داماڵن،ماف‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌ده‌ن‌که‌‌خۆی‌پڕچه‌ک‌کاته‌وه، ئه‌مه‌ریکا‌وبریتانیا‌رایان‌له‌م‌باره‌یه‌‌وابوو‌که‌‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌چه‌ک‌داماڵین‌ئه‌سته‌مه‌‌جێبه‌جێ‌بکرێت،بۆیه به‌‌یه‌کسانی‌چه‌کدار‌بکرێن. فرانسا‌له‌م‌رایه‌‌توند‌بوو‌گوایه‌‌ئه‌و‌ڕوبه‌ڕووی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌بێته‌وه‌‌ئه‌گه‌ر‌خۆی‌پڕچه‌ک‌کرد،به‌رگه‌ی‌زیاتر ناگرێ‌له‌وه‌ی‌له‌‌جه‌نگی‌حه‌فتاکان‌وجه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌به‌سه‌ریهات،به‌ڵم‌بارو‌دۆخه‌کان‌له ناڕه‌زاییه‌کانی‌فرانسا‌به‌هێزتر‌بوون،هیتله‌ر‌پێی‌له‌سه‌ر‌خۆچه‌کدار‌کردن‌داگرت،پابه‌ند‌نه‌بوونی‌خۆشی
55لهم بابهته هیتلهر دهلێ ئێمه دان بهوه دهنێین که دهریای ناوهڕاست دهریاچهیهکی ئیتالیه ههروهکو دهریای بهلتیک دهریاچهیهکی ئهڵمانیه.
راگه‌یاند‌له‌‌ئه‌ندامێتیی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ریفراندۆمێکی‌راگه‌یاند‌تا‌ده‌نگ‌له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی‌یا‌ده‌رچونی‌بده‌ن،ریفراندۆمه‌که‌‌له‌‌ئۆکتۆبه‌ری1933ده‌نگاین‌به‌‌ده‌رچون‌دا. هیتله‌ر‌بۆ‌دونیای‌سه‌لماند‌که‌‌به‌ده‌رچونی‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌نیازی‌هێرش‌کردن‌نیه‌‌بۆ‌سه‌ر‌هیچ وڵتێک،به‌ڵکو‌له‌گه‌ڵ‌پۆله‌ندا_زۆرترین‌وڵتی‌فراوانکراو‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی_کهوته په‌یمانێک‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌که‌سیان‌ده‌ست‌درێژی‌نه‌کاته‌‌سه‌ر‌ئه‌وی‌تر.ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌له‌‌جه‌نیوه‌ریی1934 ئیمزا‌کرا،له‌‌ده‌قه‌که‌یدا‌هاتبوو،هه‌موو‌کێشه‌کان‌به‌رێگه‌ی‌ئاشتی‌چاره‌سه‌ر‌بکرێن،هیتله‌ر‌کاتێکی گونجاوی‌بۆ‌ئیمزا‌کردنی‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌هه‌لبژارد،حوکمی‌نیمچه‌‌دکتاتۆری‌پۆلۆنیا‌ئه‌وکات سه‌رسامبوون‌به‌‌رژێمی‌نازی،به‌‌مه‌زنده‌ی‌ئه‌و‌پۆلۆنیا‌له‌‌نێوان‌دو‌زه‌به‌لحی)ئه‌ڵمانیای‌نازی‌و‌یه‌کیه‌تیی سۆڤیهت(ده‌توانێ‌گه‌مه‌ی‌سیاسی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ردوکیان‌بکات‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌وبریتانیا‌دڵنیایان کردبووه‌وه‌‌له‌‌هه‌ر‌ده‌ست‌درێژیه‌ک‌له‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌ده‌گه‌نه‌‌هانای،دیسان‌به‌‌مه‌زنده‌ی‌پۆلۆنیا‌ده‌توانێ‌له رێگه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیای‌نازیی‌به‌هێزتر‌له‌‌فرانسا‌ده‌سکه‌وت‌وه‌ده‌ست‌بێنێ.پۆلۆنیاله‌گه‌ڵ بریتانیا‌له‌سه‌ر‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ده‌سکه‌وت‌له‌‌ئه‌نجامی‌کێشه‌‌ناوه‌خۆکانی‌ئیتالیا‌به‌مل‌یه‌کدا‌ده‌چن‌و‌هه‌ندێک چاوبڕینه‌کانی)ته‌ماحه‌کانی(له‌‌چیکسلۆڤاکیا‌به‌‌ئامانج‌ده‌گه‌یه‌نێ.هیتله‌ر‌له‌م‌هاوپه‌یمانیته‌ی‌سودی وهرگرت،له1936ئه‌وکاته‌ی‌هێزه‌کانی‌چونه‌‌ناو‌راین‌پۆلۆنیا‌بێلیه‌ن‌وه‌ستا،هه‌روه‌ها‌کاتی‌فشاری خسته‌‌سه‌ر‌چیکوسلۆڤاکیا‌له‌‌سه‌بته‌مبه‌ری1938له‌‌میانه‌ی‌قه‌یرانی‌میونخ. کێشه‌ی‌سار‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌کێشه‌‌ورد‌و‌هه‌ستیاره‌کان‌هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌به‌رونی‌ئاماژه‌ی بۆ‌دراوه‌‌که‌‌ده‌لێ: سار‌له‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌فرانسا‌ده‌بێ‌بۆ‌ماوه‌ی15ساڵ‌ئه‌وسا‌له‌‌ریفراندۆمێک‌دا‌چاره‌نوسی‌دیاری‌ده‌کرێ. هیتله‌ر‌داوای‌ساری‌ده‌کرد‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌ریفراندۆمێک‌ئه‌نجام‌بدرێ‌و‌بیخاته‌وه‌‌سه‌ر‌خاکی‌ئه‌ڵمانیا. به‌ڵم‌بینیی‌ئه‌نجام‌دانی‌ریفراندۆم‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌بێ‌بۆیه‌‌به‌ریفراندۆم‌رازی‌بوو،ئه‌وه‌بوو ئه‌بجامه‌که‌ی‌که‌‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی1935کرا‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌رچو. ئه‌مه‌‌به‌ته‌واوه‌تی‌ئه‌نجام‌نه‌درا‌تا‌هیتله‌ر‌بڕیاری‌راگه‌یاندنی‌سیاسه‌ته‌که‌ی‌سه‌باره‌ت‌به‌‌چه‌کداری‌کردن‌دا، به‌‌بۆچونی‌خۆی‌تاکه‌‌رێگه‌یه‌‌بۆ‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌بۆ‌راینی‌چه‌ک‌لێ‌داماڵراو. بریتانیا‌به‌رنامه‌یه‌کی‌نوێی‌بۆ‌چه‌کدارکردن‌راگه‌یاند،به‌رنامه‌که‌ی‌زۆر‌مه‌زن‌بوو،له‌‌وه‌ڵمی‌ئه‌م به‌رنامه‌یه‌‌هیتله‌ر‌له9یئاداری1935به‌‌به‌رنامه‌ی‌به‌رزکردنه‌وه‌ی‌تواناکانی‌هێزی‌ئه‌ڵمانی‌ره‌دی دایه‌وه،وڵته‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌سه‌ره‌کانی‌به‌رزبوونه‌وه‌ی‌تواناکانی‌سه‌ربازیی‌ئه‌ڵمانی_له‌‌فرانسا‌وبریتانیاو ئیتالیا_داوای‌به‌ستنی‌کۆنگره‌ی)ستریزا(یان‌کرد‌له‌‌نیسانی،1935ئه‌م‌وڵتانه‌‌ناڕه‌زاییان‌له‌‌پێشێل کردنی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌ده‌ربڕی‌که‌‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیا‌پێشێلکرا‌به‌‌پابه‌ند‌نه‌بوونی‌له‌‌دیاری‌کردنی تواناکانی‌سه‌ربازی‌ئه‌ڵمانیا،به‌ڵم‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌هه‌نگاوێکی‌پڕاکتیکی‌بنێن،ئیتالیا‌زو‌زو‌له‌‌ئه‌ڵمانیا
نزیک‌ده‌بووه‌وه‌‌و‌بریتانیاش‌به‌‌دوژمنکار‌یه‌که‌ی‌ئیتالیا‌بۆسه‌ر‌حه‌به‌شه‌‌خه‌ریک‌بوو،نه‌یده‌ویست‌پانتایی کێشه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌به‌رینتر‌بن‌بۆئه‌وه‌ی‌نه‌که‌وێته‌‌باوه‌ش‌ئه‌ڵمانیا.مه‌به‌ستی‌بوو‌ئاراسته‌کانی‌ئه‌ڵمانیا روه‌و‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌به‌رێت،بۆیه‌‌په‌یماننامه‌یه‌کی‌ده‌ریاوانیی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌له1935ئیمزاکرد،ئهم په‌یماننامه‌یه‌‌بۆ‌سنوردار‌کردنی‌هێزی‌که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌بوو. سه‌یری‌بلیمه‌تی‌هیتله‌ر‌که‌ن‌له‌‌کاتێکا‌پۆلۆنیای‌به‌لی‌خۆیدا‌کێشا،له‌‌حوزه‌یرانی1934هه‌وڵی‌کێشانی ئیتالیاشی‌دا‌بۆلی‌خۆی،هێزه‌کانی‌نازیه‌‌نه‌مساییه‌‌کانیشی‌پشته‌ستور‌ده‌کرد‌ئه‌وانه‌ی‌دژی‌حکومه‌تی )دلفۆس(کاریان‌ده‌کرد‌که‌‌دواتر‌له24ى‌ته‌موزی1934تیرۆریان‌کرد،ئه‌وکات‌زۆر‌هێمن‌و‌له‌سه‌ره‌خۆ بوو‌کاتێک‌دۆتچێ‌هێزی‌نارده‌‌رێره‌وی‌برنۆ‌له‌‌کاردانه‌وه‌ی‌کوشتنی‌دلفۆس‌به‌ده‌ستی‌نازیه‌کان،هیتله‌ر‌نه وروژا‌و‌هیچ‌قه‌یرانێکی‌له‌گه‌ڵ‌دروست‌نه‌کرد،له‌‌په‌یماننامه‌یه‌کدا‌که‌‌له1936به‌سترا‌دڵنیای‌کرده‌وه‌‌که ریز‌له‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌نه‌مسا‌ده‌گرێ،تا‌ئه‌وکاته‌ی‌له7ی‌جه‌نیوه‌ریی1935په‌یمانێک‌له‌‌نێوان‌ئیتالیا وفرانسا‌به‌سترا‌تیایدا‌دان‌به‌‌سه‌ربه‌خۆیی‌نه‌مسا‌نرا‌و‌کۆبونه‌وه‌کانی‌ئیتالیا‌و‌بریتانیا‌و‌فرانسا‌له‌‌سترێزا‌له نیسانی1935بۆ‌ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕین‌له‌‌خۆچه‌کدار‌کردنه‌وه‌که‌ی‌هیتله‌ر.تا‌دواجار‌هیتله‌ر‌له‌‌وه‌ده‌ست هێنانی‌دۆستایه‌تی‌ئیتالیا‌سه‌رکه‌وت‌که‌‌ته‌وه‌ری)ئاکسیس(ی‌ئیتالی_ئه‌ڵمانی‌یان‌پێکهێنا،ئه‌م‌دو‌لیه‌نه زۆر‌له‌یه‌ک‌ده‌چون‌له‌‌روی‌ئامانج‌ودروست‌بوون،کاتێک‌گۆڕانه‌کان‌ئه‌م‌له‌یه‌ک‌چونانه‌یان‌به‌هێزتر کردن‌به‌تایبه‌تی‌له‌‌روی: _1دوژمندارێتیان‌بۆ‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌دیموکراتیی‌ئیمپڕیالیزمی‌له‌‌روی‌ئایدیۆلۆجیا‌و‌ئابووری‌و دوژمندارێتیان‌بۆ‌کۆمۆنیستی. _2پێویستیی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌وئیتالیا‌به‌‌موسته‌عمه‌ری‌تر‌به‌هۆی‌به‌رز‌بوونه‌وه‌ی‌رێژه‌ی دانیشتوانیان‌و‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌کردنه‌وه‌ی‌بازاڕی‌نوێ. _3رێککه‌وتنی‌ئامانجه‌کان‌له‌‌جه‌نگی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانی. _4رێککه‌وتن‌له‌سه‌ر‌دامه‌زراندنی‌ده‌وڵه‌تێکی‌تۆتالیتاریی‌سۆشیالیستی‌بۆرجوازیی‌نه‌ته‌وایه‌تیی ده‌سه‌ڵتدار. _5هه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌وئیتالیا‌رقیان‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌بوو،ئیتالیا‌له1937لێی‌ده‌رچوو‌دوای چوار‌ساڵ‌له‌ده‌رچونی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌یه‌ک‌ساڵ‌له‌خۆ‌کێشانه‌وه‌ی‌ژاپۆن.بۆیه‌‌کارێکی‌ئاسان‌بوو‌بۆ‌هیتله‌ر داوا‌له‌‌دۆتچێ‌باکا‌بێته‌‌ناو)میساق(ی‌ئه‌ڵمانیی‌ژاپۆنی‌ی‌دژی‌کۆمۆنیستیی‌نێوده‌وڵه‌تی،که‌‌پێشتر‌له 25ی‌نۆڤه‌مبه‌ری1936به‌سترا،هه‌رواش‌بوو‌ئتالیاش‌له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری1937چوه‌‌ریزی.به‌ڵم‌فرانسا‌له‌م به‌هێز‌بوونه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌بێزار‌ببوو،په‌نای‌بۆ‌پیاده‌‌کردنی‌سیاسه‌ته‌‌رادیکالیه‌که‌ی‌برد‌ئه‌ویش‌بریتی‌بوو‌له هاوپه‌یمانێتی‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بۆئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌توانێ‌به‌‌ته‌نیای‌ده‌ست‌له‌‌فرانسا‌بووه‌شێنی‌له‌و حاڵه‌ته‌‌له‌‌دو‌لوه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌لێ‌ده‌کرێ)،1936_1935کاتێک‌هیتله‌ر‌به‌مه‌ی‌زانی‌بڕیاری‌دا‌که‌‌ئه‌م
په‌یماننامه‌یه‌‌پڕۆسه‌ی‌ئاشتی‌وکیانی‌ئه‌ڵمانی‌ده‌خاته‌‌مه‌ترسیه‌وه‌‌بۆیه‌‌له‌‌پێناو‌ڕاست‌کردنه‌وه‌ی‌پارسه‌نگی نێودهوڵهتی،هێزێکی‌نارده‌‌سه‌ر‌راینی‌له‌‌چه‌ک‌داماڵراو. لێره‌‌حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌ڕوبه‌ڕووی‌ره‌خنه‌و‌تیرو‌توانجی‌زۆر‌بووه‌وه‌‌که‌‌هیچ‌هه‌ڵوێستێکی‌به‌رامبه‌ر‌به‌م سنور‌به‌زاندنه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌نه‌بوو‌له‌کاتێکا‌هێزه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌زۆر‌له‌‌هێزه‌کانی‌فرانسا‌لواز‌ترو‌بێ‌توانا ترن،که‌شتیگه‌لی‌ئه‌ڵمانی‌هێشتا‌له‌‌بێشکه‌دابوو‌هه‌روه‌ها‌چه‌کی‌ئاسمانیی،به‌ڵم‌ده‌بێ‌له‌به‌ر‌چاو‌بگڕین‌که ئه‌م‌ته‌خمینانه‌‌دوای‌قه‌یرانه‌که‌‌بوون‌نه‌ک‌له‌‌میانه‌ی.فرانسا‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌به‌یه‌کدادانه‌‌ته‌نیاییه‌کانی‌له‌گه‌ڵ ئهڵمانیا،ده‌ترسا. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌گه‌لی‌فه‌ره‌نسی‌رقیان‌له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌جه‌نگ‌بوو. حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسی‌ته‌نیا‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌به‌رپڕس‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌له‌‌زیاتر‌له‌‌یه‌ک‌کێشه‌‌لێی‌به‌رپرسیار‌بوو، وه‌زاره‌تی‌لفال‌له‌ژێر‌فشاره‌کانی‌دوژمنکاریی‌ئیتالیا‌بۆسه‌ر‌حه‌به‌شه‌‌ی‌ده‌ناڵند،دواتر‌هه‌ڵبژاردنه‌کان هاتن‌که‌‌تیایدا)به‌ره‌ی‌گه‌لی(ی‌چه‌پڕه‌وی‌فه‌ره‌نسی‌سه‌رکه‌وتن،به‌هۆی‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌‌حکومه‌تی‌فرانسا‌له توانایدا‌نه‌بوو‌هیچ‌سیاسه‌تێک‌دیاری‌باکا‌بۆ‌کێشه‌‌خه‌ته‌رناکه‌که،ئه‌م‌لێدانه‌‌زۆر‌سه‌رکه‌وتوبوو‌به راده‌یه‌ک‌هتله‌ر‌خۆشی‌بڕوای‌وانه‌بوو‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌ده‌بێ،بووه‌‌هۆی‌هه‌ژاندنی‌پێگه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌فرانسا، که‌‌هاوپه‌یمانه‌کانی‌فرانسا)پۆله‌ندا‌وبه‌لژیک‌وئینگلته‌را(سیاسه‌تێکی‌نا‌دوژمنکارانه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا گرتبووه‌‌به‌ر،ببووه‌‌هۆی‌که‌م‌بوونه‌وه‌ی‌گرژی‌له‌‌نێوانیان.
به‌شی‌حه‌ڤده‌هه‌م فرانساو‌بريتانیا‌له‌‌نێوان‌هه‌ردووجه‌نگی‌جیهانی‌دا
حکومه‌ت‌و‌گه‌لی‌فرانسا‌دڵیان‌بۆ‌تواناکانی‌ئه‌ڵمانیا‌لێده‌دا‌ئاخۆ‌له‌‌روی‌ئابووری‌وسه‌ربازی‌وجێنیشی تاچه‌ند‌گه‌شه‌ی‌کردوه،ئه‌م‌مه‌ترسیانه‌‌مایه‌ی‌باس‌وخواس‌بوون،له‌‌هه‌مان‌کات‌مایه‌ی‌مشتومڕ‌و ناویفاقیش‌بوون،به‌هۆی‌بێ‌توانایی‌حکومه‌تی‌فرانسا‌له‌‌درک‌کردن‌به‌‌سیاسه‌تی‌نێوده‌وڵه‌تی‌و‌به‌هۆی سه‌رنه‌که‌وتنی‌حکومه‌ت‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی‌زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مان. چونکه‌‌فرانسا‌وڵتێکی‌فره‌‌پارت‌بوو‌یه‌ک‌پارت‌به‌‌ته‌نیایی‌ناتوانێ‌زۆرینه‌‌وه‌ده‌ست‌بێنێ،دواتر حکومه‌ته)ئیئتیلفیه‌کان(به‌‌هۆی‌تێکه‌وتنی‌پارتی‌خاوه‌ن‌سیاسه‌تی‌جیا،له‌‌توانایان‌دا‌نه‌بوو‌به‌رنامه‌یه‌کی رون‌ودیار‌بۆ‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌و‌ناوه‌وه‌‌دیاری‌که‌ن. هه‌ندێک‌وه‌زیر‌شێوازی‌ده‌رکردنی‌رێوره‌سمیان‌گرتبووه‌‌به‌ر،له‌جیات‌ئه‌وه‌ی‌پڕۆژه‌‌پێشکه‌ش‌په‌رله‌مان که‌ن‌له‌خۆیانه‌‌بڕیاریان‌ده‌رده‌کرد‌ئه‌مه‌ش‌پێشێلی‌یاساکانی‌دیموکراتیی‌په‌رله‌مانه.ئه‌مه‌‌ته‌نها‌بۆئه‌وه‌بوو‌تا په‌رله‌مان‌گرفت‌نه‌خه‌نه‌‌به‌ر‌پڕۆژه‌کانیان،ڕاسته‌وخۆ‌بڕیاریان‌له‌سه‌ر‌کاره‌کانی‌خۆیان‌ده‌دا،ئه‌م‌شێوازه سه‌ره‌تا‌لفال‌گرتیه‌‌به‌ر‌هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌لیه‌ن‌بانگخوازانی‌به‌‌هێز‌کردنی‌ده‌زگا‌جێبه‌جێکاریه‌کانی‌ده‌وڵه‌ت ڕوبه‌ڕووی‌ره‌خنه‌ی‌زۆر‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌شێوازه‌‌بووه‌وه. ئه‌مانه‌‌له‌‌کاتێکا‌رودران‌که‌‌ئاراسته‌ی‌دونیا‌روه‌و‌ئه‌وه‌‌ده‌چو‌ده‌سه‌ڵت‌بخرێته‌‌ده‌ست‌سه‌رکرده‌یه‌ک‌بۆ ئه‌وه‌ی‌به‌‌توانایی‌و‌به‌‌هێزه‌وه‌‌وڵت‌به‌رێت‌به‌ڕێوه‌و‌ڕه‌وڕه‌وه‌ی‌به‌رهه‌م‌هێنان‌و‌سیاسه‌ت‌به‌ره‌و‌لوتکه
به‌رێ،فه‌ره‌نسیه‌کان‌ئه‌م‌شێوازه‌یان‌یه‌که‌م‌جارله‌‌دوژمنه‌که‌یانه‌وه‌‌بینی‌بۆیه‌‌ده‌نگی‌ناڕه‌زایی‌و‌داخوازی چاکسازی‌ریفۆرم‌له‌‌دام‌وده‌زگا‌حکومیه‌کان‌به‌رز‌بوونه‌وه. فرانسا‌مافی‌خۆی‌بوو‌ساڵ‌به‌‌ساڵ‌ترسی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌زیاد‌بکا،هاوپه‌یمانه‌کانی‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی به‌‌دروستی‌هاوکاریان‌نه‌کرد،بۆیه‌‌ده‌بێ‌پشت‌به‌‌خۆی‌ببه‌ستێ‌له‌‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا، هه‌رچه‌نده‌‌فرانسا‌چه‌ند‌په‌یمانوکه‌یه‌کی‌له‌گه‌ڵ‌وڵتانی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌به‌ستن‌له‌وانه)یۆگسلفیا، رۆمانیا،چیکوسلۆڤاکیا،پۆلۆنیا(به‌ڵم‌ئه‌م‌وڵتانه‌‌ناتوانن‌سنگ‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌بگرن،بۆیه‌‌ترسه‌کانی‌هه‌ر وه‌کو‌خۆیان‌مانه‌وه‌‌له‌وه‌ی‌جارێکی‌تر‌ئه‌م‌دو‌وڵته‌‌ڕوبه‌ڕووی‌یه‌کتر‌ببنه‌وه‌‌هه‌روه‌کو‌ئه‌و ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌بسمارک‌و‌ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م‌رویدا،به‌تایبه‌ت‌ئه‌م‌ترسانه‌‌ئه‌وکاته‌‌زیادیان کرد‌که‌‌ئابووریی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌سی‌یه‌کان‌گه‌شه‌یان‌کرد‌ده‌بوونه‌‌مایه‌ی‌بووژانه‌وه‌ی‌سه‌ربازیی‌خێرا. ترسه‌کانی‌فرانسا‌له‌‌ژیانه‌وه‌ی‌ئابووریی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌شوێن‌خۆیان‌بوون‌به‌تایبه‌ت‌له‌‌ساڵه‌کانی‌سیه‌کان‌و دواتریش،رۆژنامه‌یه‌کی‌به‌ریتانی‌له‌م‌باره‌یه‌وه‌‌له‌‌سه‌ره‌تاکانی‌جه‌نیوه‌ریی1933به‌م‌شێوه‌یه‌‌له‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا ده‌نوسێ: )ئه‌ڵمانیا‌بووه‌‌به‌هێزترین‌وڵتی‌ئه‌روپا‌له‌ڕووی‌ئابووریه‌وه،خاوه‌نی‌پیشه‌سازیه‌کی‌ته‌واوه..له‌‌توانایدایه هه‌موو‌دونیا‌به‌‌کال‌هه‌رزانه‌کانی‌داپۆشێ،رکابه‌ر‌وکێبه‌رکێ‌کارێکی‌خه‌ته‌رناک‌و‌دژواره‌‌نه‌ک‌هی ئه‌وروپای‌ناوه‌ڕاست‌به‌‌ته‌نها‌به‌ڵکو‌هی‌هه‌موو‌ئه‌وروپا(. حکومه‌تی‌فرانسا‌پێویستیی‌به‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌به‌هێز‌هه‌یه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ببێته‌‌هاوپه‌یمانی‌بۆ‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ‌حکومه‌تی‌نازیی‌هیتله‌ری‌ومۆسۆلینیی‌فاشستی.به‌ڵم‌حکومه‌تی‌فرانسا‌ناتوانێ‌چۆنایه‌تیی‌وه‌کو‌ئه‌م دوو‌حکومه‌ته‌‌بێ،به‌هۆی‌سروشتی‌گه‌لی‌فرانسا‌و‌جیاوازیی‌له‌گه‌ڵیان،ئه‌و‌گه‌له‌ی‌تامی‌تالی‌و‌سته‌می حوکمی‌ره‌های)لویسی‌چوارده‌م(وشۆڕشی‌سته‌م‌کاری)سه‌رکرده‌‌شۆڕشگێره‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان(و‌کۆمه‌ڵی په‌شێوی)حکومه‌تی‌به‌ڕێوه‌بردن(و‌پادشاخوازی‌ده‌ستوریی‌لوازی)لویسی‌هه‌ژده‌هه‌م‌وشارل‌ی‌ده‌یه‌م(و ئیمپڕاتۆریه‌تی‌تاک‌ره‌وی)ناپۆلیۆن‌ی‌یه‌که‌م(و‌ئیمپڕاتۆری‌ده‌ستوریی)ناپۆلیۆنی‌سێیه‌م(وکۆماریی دیموکراتیی‌پارتی‌هه‌ڵبژاردنی‌ئیمپڕیالیی)کۆماری‌سێیه‌م(ی‌کردبێ،ره‌وشه‌کان‌به‌‌سه‌قامگیری‌ده‌ستوری کۆماری‌کۆتاییان‌هات‌حه‌زه‌کانی‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌بۆ‌دیموکراتی‌له‌‌تێربوون‌دابوون‌ده‌رفه‌تی‌مه‌زن‌بوونیان بۆ‌ره‌خسا‌که‌‌له‌‌کاتی‌واته‌رلۆوه‌‌له1815به‌دوایدا‌ده‌گه‌ڕان. که‌وابێ‌حوکمه‌تی‌فرانسا‌به‌دوای‌حکومه‌تێکی‌به‌هێزدا‌ده‌گه‌را‌نه‌ک‌فاشستی‌ونه‌ک‌نازی‌به‌ڵکو دیموکراتیی‌حزبی،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌دیموکراتیی‌رۆژئاوا‌ڕوبه‌ڕووی‌هێرشی‌ره‌خنه‌ی‌توند‌ده‌بوو،لهگهڵ هه‌وڵه‌کانی‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌و‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌بۆ‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت،به‌ڵم‌سه‌رده‌م‌بووه‌‌سه‌رده‌می چینی‌زه‌حمه‌تکێش،به‌های‌حکومه‌ت‌له‌‌به‌رنامه‌ی‌سۆشیالیستیه‌که‌ی‌دابوو،به‌های‌پارته‌کانیش‌له‌‌مه‌ودای خۆبه‌ستنه‌وه‌یان‌به‌‌چینی‌کرێکارو‌جوتیاران‌دابوو،زۆرێک‌له‌‌پارتی‌چه‌پڕه‌و‌له‌‌فرانسا‌وه‌ده‌ر‌که‌وتن،ئهم جۆره‌‌پارتانه‌‌پاڵێوراو‌بوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌سه‌ڵت‌بگرنه‌‌ده‌ست.
به‌ڵم‌ناویفاقیه‌کانی‌نێوان‌پارته‌کان‌دروست‌بوونی‌به‌ره‌ی‌به‌‌دواخست،تا‌ئه‌وکاته‌ی‌ئه‌م‌پارتانه‌‌هه‌ستیان به‌‌مه‌ترسیی‌هابه‌ش‌کردن‌له‌‌سه‌رکه‌وتنی‌پارتێکی‌فاشست‌به‌سه‌ریان‌ئه‌وسا)به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری(له‌‌پارته چه‌پڕه‌وه‌کان‌دامه‌زرا‌بۆئه‌وه‌ی‌بگه‌ن‌به‌‌ده‌سه‌ڵت‌و‌به‌رنامه‌ی‌چاکسازیی‌گشتگیر‌جێبه‌جێ‌که‌ن. ئه‌م‌به‌ره‌یه‌‌له‌‌ده‌‌پارت‌پێکهات،بۆچونی‌جیایان‌له‌سه‌ر‌مه‌سه‌له‌ی‌پڕۆلیتاریا‌و‌بوورجوازی‌هه‌بوون: _1پارتی‌رادیکالی. _2پارتی‌کۆمۆنیست. _3پارتی‌سۆشیالیست. _4کۆمه‌ڵه‌ی‌مافی‌مرۆڤ. _5بزوتنه‌وه‌ی‌خه‌بات. _6یه‌کیه‌تی‌گشتیی‌کۆنفیدرالی‌بۆ‌کاری‌یه‌کگرتو. _7یه‌کیه‌تی‌گشتی‌کۆنفیدرالی‌بۆ‌کار. _8کۆمیته‌ی‌روناکبیرانی‌دژی‌فاشیست. _9کۆمیته‌ی‌جیهانی‌دژی‌فاشیزم‌وجه‌نگ. _10یه‌کیه‌تی‌سۆشیالیستی‌کۆماری. چه‌ند‌هۆکارێکی‌ناوه‌کی‌وده‌ره‌کی‌هه‌بوون‌بۆ‌دروست‌بوونی)به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری(له1935له‌‌فرانسا گرنگترینیان‌ئه‌مانه‌ن: _1به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پارتێکی‌به‌هێز‌له‌‌وڵت‌حوکمی‌نه‌گرتبووه‌‌ده‌ست‌که‌‌بتوانێ‌ڕوبه‌ڕووی‌مه‌ترسیه‌کان بێته‌وه،متمانه‌‌به‌‌حکومه‌ت‌نه‌مابوو،دیسان‌به‌هۆی‌ململنێی‌نێوان‌سیاسه‌تمه‌دارو‌فه‌رمانڕه‌واکانی‌پارتیی فرانسا‌نه‌توانرا‌سیاسه‌تێکی‌رون‌و‌ئاشکرای‌ناوه‌وه‌‌وده‌ره‌وه‌‌بۆ‌فرانسا‌دیار‌بکرێ،ته‌نها‌ئه‌وه‌‌نه‌بێ‌دژی ئه‌ڵمانیا‌سیاسه‌تی‌توند‌په‌یره‌و‌ده‌کرا. _2فره‌پارتی‌له‌‌وڵت‌و‌زاڵ‌نه‌بوونی‌یه‌کیان‌به‌سه‌ر‌ئه‌ویتر‌بووه‌‌مایه‌ی‌لوازی‌حکومه‌ت‌و‌بێتوانایی‌له ئه‌نجام‌دانی‌به‌رنامه‌ی‌چاکسازی‌وبه‌هێز‌کردنی‌ده‌زگا‌جێبه‌جێ‌کاریه‌کان‌ته‌نها‌جه‌خت‌کردنه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر ده‌سه‌ڵته‌کانیان‌له‌‌ئیتالیا‌ی‌فاشیست‌و‌ئه‌ڵمانیای‌نازی‌په‌یره‌و‌ده‌کرد. _3ئابڕوچونه‌کانی‌دارایی‌که‌‌ئه‌ندام‌په‌رله‌مان‌و‌پیاوه‌‌ده‌سه‌ڵتداره‌کان‌و‌فه‌رمانبه‌ران‌ده‌ستیان‌تێدا‌هه‌بوو و‌تێیه‌وه‌‌گلبوون،بانگخوازیه‌کانی‌رسواکردنیان‌و‌پاکتاو‌کردنی‌دامو‌ده‌زگای‌حکومه‌تی‌فه‌ره‌نسیی دیموکراتی‌له‌‌گه‌نده‌ڵی،ببوونه‌‌مایه‌ی‌گالته‌جاری‌مۆسۆلینی‌و‌هیتله‌ر. _4په‌یماننامه‌ی‌فه‌ره‌نسیی‌سۆڤیه‌تی‌له1936هانده‌رێک‌بوو‌بۆئه‌وه‌ی‌پارتی‌کۆمۆنیستی‌فه‌ره‌نسی‌له‌گه‌ڵ حکومه‌ت‌بکه‌وێته‌‌ئاشت‌بوونه‌وه‌یه‌ک،دواتر‌له‌گه‌ڵ‌پارته‌‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌که‌وتنه‌‌دروست‌کردنی فراکسیۆنێک‌بۆ‌به‌رگری‌کردن‌دژی‌فاشیزم‌ونازیزم.
له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌م‌کۆمبوونه‌ی‌چه‌په‌کان‌کۆمبوونێکی‌ڕاستڕه‌وه‌کانیش‌پێکهێنرا،ئه‌میان‌ئاماده‌‌بوو‌گه‌مه‌‌به فرانک‌بکا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌چه‌په‌کانی‌پی‌ته‌نگه‌تاو‌کا‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌یان‌رق‌و‌کینی‌له‌‌نێوان‌چه‌په‌کان‌و ئۆلیگارکیه‌‌داراییه‌کان‌که‌‌ده‌ستیان‌به‌‌تواناکانی‌وڵته‌وه‌‌گرتبوو‌دروست‌کرد،بانکی‌فرانسا‌له‌‌رێگه‌ی پشکداره‌‌مه‌زنه‌کانه‌وه)سه‌هم(ئاڕاسته‌‌ده‌کرا،ئه‌وان‌له‌‌توانایان‌دابوو‌گه‌مه‌‌به‌‌ئابووریی‌وڵت‌بکه‌ن. ئه‌م‌کۆمبوونه‌‌چه‌په‌‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌ئاماده‌‌کرابوو،له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کان‌به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی لیۆن‌بلۆم‌سه‌رکه‌وت،حوکمه‌تی‌له‌‌گه‌وره‌‌چه‌پڕه‌وانی‌فه‌ره‌نسی‌پێک‌هێنا‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌پارتی‌کۆمۆنیتس به‌شدار‌بێ‌به‌ڵم‌نوێنه‌رانی‌پشتگیریان‌لێ‌کرد. به‌رنامه‌کانی‌به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌روه‌و‌رودانی‌گۆڕانێکی‌بنه‌ڕه‌تی‌ی‌رادیکالی‌له‌‌رێکخستنی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و یاسادانان‌و‌کرێکاری‌وئابووری‌وبه‌رهه‌مهێنان‌ودارایی‌هه‌نگاوی‌ده‌نا،به‌‌شێوه‌یه‌ک‌گه‌ره‌نتی‌بن‌بۆ‌به‌هێز کردنی‌تواناکانی‌فرانسا‌بۆ‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیای‌نازیی‌په‌ره‌سه‌ندو. له‌م‌سۆنگه‌یه‌وه‌‌به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌کاری‌بۆ‌به‌هێز‌کردنی‌ده‌سه‌ڵته‌کان‌کردن‌تا‌هه‌موو‌ده‌سه‌ڵته‌کانی‌خستنه به‌رده‌ست‌حکومه‌ت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ببێته‌‌هێزێکی‌به‌توانا‌ی‌کاریگه‌ر‌به‌‌ده‌زگاکانیه‌وه.له‌هه‌مان‌کات‌کاری‌بۆ پاکتاو‌کردنی‌ده‌زگاکان‌کرد‌له‌‌فاشسته‌کان‌که‌‌له‌‌فرانسا‌بڵو‌ببوونه‌وه. له‌‌روی‌چاکسازی‌به‌ڕێوه‌بردن،به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌به‌رنامه‌و‌ئامانجی‌رون‌و‌زۆری‌هه‌بوون،کاری‌زۆری ئه‌نجام‌دان‌به‌ڵم‌گه‌نده‌ڵی‌له‌‌دام‌وده‌زگا‌حکومیه‌کان‌له‌م‌ئاسته‌‌نه‌بوون‌تاقه‌‌حکومه‌ت‌بتوانێ‌هه‌موویان ریشه‌کێش‌کا،له‌ڕووی‌چاککردنی‌باری‌ژیانی‌کرێکار‌و‌زیاد‌کردنی‌رۆژانه‌ی‌کرێکاران‌سه‌رکه‌وتو بوو،به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌کاتژمێری‌کارکردنی‌که‌م‌کرده‌وه،کردنی‌به‌‌چل‌کاتژمێر‌له‌‌حه‌فته‌یه‌ک‌دا،کرێی رۆژانه‌شی‌زیاد‌کرد،هه‌ندێک‌پیشه‌سازیی‌سه‌ربازیی‌خۆماڵی‌کردن)تامیم(،له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌به‌رهه‌م‌زۆر نهبوو،ره‌خنه‌‌زیاتر‌بوون،ناویفاقیه‌کانی‌نێوان‌سه‌رکرده‌کانی‌به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری‌رون‌بوون،بۆیه‌‌ئه‌م‌به‌ره‌یه درێژه‌ی‌به‌‌حوکمڕانی‌نه‌دا،وه‌زاره‌تی)لیۆن‌بلۆم(به‌هۆی‌بێتوانایی‌له‌‌ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌قه‌یرانه ئابووریه‌کان‌روخا،ئه‌و‌قه‌یرانانه‌ی‌له‌‌ماوه‌ی‌جه‌نیوه‌ری1936تا‌جه‌نیوه‌ری1937فرانسا‌توشی‌هات. گومان‌له‌وه‌دانیه‌‌که‌‌تواناکانی‌به‌ره‌‌له‌‌ئه‌نجام‌دانی‌گۆڕانی‌بنه‌ڕه‌تی‌سنوردار‌بوون،گومان‌له‌وه‌شدانیه‌‌ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‌ئه‌م‌حکومه‌ته‌‌ده‌سه‌ڵت‌دار‌بوو‌کێشه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان‌بایه‌خیان‌زیاتر‌ده‌ویست‌له‌‌کێشه ناوه‌خۆییه‌کان،به‌ر‌له‌وه‌ی‌به‌ره‌‌ده‌سه‌ڵت‌بگرێته‌‌ده‌ست‌ئه‌ڵمانیا‌راینی‌داگیر‌کردبوو،ئۆپه‌راسیۆنه دوژمنکاریه‌کانی‌ئیتالیاش‌له‌‌حه‌به‌شه‌‌یه‌ک‌له‌دوای‌یه‌ک‌بوون،هه‌روه‌ها‌ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی‌فاشستی‌ئیتالی و‌نازیه‌کان‌وسۆڤیه‌ته‌کان‌له‌‌جه‌نگی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانیا‌باڵیان‌به‌سه‌ر‌ره‌وشه‌کاندا‌کێشابوو‌ئه‌مانه‌‌بوونه هۆکاری‌ئه‌وه‌ی)لیۆن‌بلوم(له‌‌گۆڕانه‌‌ناوه‌خۆییه‌کان‌که‌م‌بایه‌خ‌بێ. له‌م‌ماوه‌یه‌‌بریتانیا‌له‌سه‌ر‌ره‌وشێکی‌سه‌قامگیری‌سیاسی‌مایه‌وه،ململنێ‌له‌نێوان‌سێ‌پارتی‌مه‌زن‌بوو: _1پارتی‌پارێزگاران. _2پارتی‌ئازادی‌خوازان.
_3پارتی‌کرێکاران. مشتو‌مره‌کان‌له‌سه‌ر‌سیسته‌می‌وه‌زاری‌بوون‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌که‌س‌ده‌ست‌بخاته‌‌ناوی. قه‌یرانه‌‌مه‌زنه‌کانی‌توشی‌بریتانیا‌هاتن‌دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌بریتی‌بوون‌له: _1مان‌گرتنی1926وقه‌یرانی‌ململنێ‌له‌‌نێوان‌کرێکاران‌و‌پارێزگاران. _2قه‌یرانی‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تیی‌مه‌زن‌له.1929 _3کێشه‌‌درێژخایه‌نه‌که‌ی‌ئیرله‌ندا. _4ده‌ست‌هه‌ڵگرتنی‌پادشا‌ئه‌دواردی‌هه‌شته‌م‌له‌‌ته‌ختی‌پادشایه‌تی‌له.1936 هێزی‌ره‌وتی‌سۆشیالیست‌له‌‌بریتانیا_وه‌کو‌هه‌موو‌وڵتانی‌تری‌ئه‌وروپا_دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی سه‌ریان‌هه‌ڵدا،له‌‌دوای1920خۆپیشاندان‌ومان‌گرتن‌له‌‌ریزی‌کرێکاره‌کان‌ئه‌نجام‌ده‌دران‌به‌تایبه‌ت‌له‌ناو کرێکارانی‌کانزاکان،بۆ‌توێژینه‌وه‌‌له‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌‌لیژنه‌یه‌ک‌به‌سه‌رۆکایه‌تی)سیرجۆن‌سانکی(پێکهات. له‌‌راپۆرتی‌ئاماده‌‌کراو‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌م‌لیژنه‌یه،به‌‌ئاشکرا‌په‌نجه‌ی‌تاوان‌بۆ‌ئه‌و‌سیسته‌مه‌ی‌حکومه‌ت‌درێژ ده‌کات‌که‌‌تائه‌و‌کات‌بۆ‌به‌ڕێوه‌بردن‌کانزاکان‌پیاده‌‌ده‌کرا،راپۆرته‌که‌‌داوا‌ده‌کات‌چاو‌به‌و‌رێنما‌وسیسته‌مه دابرێژرێته‌وه‌‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌پانتایی‌زیاتری‌جه‌ماوه‌ر‌له‌‌خاوه‌ندارێتی‌ئه‌م‌کانزانه‌‌بکه‌ن‌و‌ره‌چاوی به‌رژه‌وه‌نده‌یکانی‌کرێکاران‌بکرێ.به‌ڵم‌حکومه‌تی‌پارێزگاران_که‌‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌کانی1921بهسهر پارتی‌کرێکاران‌وئازادیخوازان‌سه‌رکه‌وتبوو_ئه‌م‌داوایانه‌یان‌به‌‌ئه‌نقه‌ست‌پشتگوێ‌خستن. کرێکاره‌کان‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌مان‌گرتنی‌گشتیان‌کرد‌له1921به‌ڵم‌حکومه‌ت‌گوێی‌پێنه‌دان.ئه‌وه‌بوو‌له‌‌ئایاری 1926دوای‌ئه‌وه‌ی‌دانوستانه‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌حکومه‌تی‌سه‌رمایه‌دار‌که‌‌مه‌به‌ستی‌بوو‌رۆژانه‌کان‌که‌م‌کاته‌وه، هه‌ره‌س‌دێنن‌دوباره‌‌کرێکارانی‌کانزاکان‌بڕیاری‌مان‌گرتنێکی‌گشتیان‌دا. مان‌گرتنه‌که‌ی1926له‌گه‌ڵ‌ئه‌وانی‌پێشتر‌جیابوو،به‌وه‌ی‌به‌رفراوانتربوو‌و‌زۆرێک‌له‌‌کۆمه‌ڵه جیهانیه‌کان‌پشتگیریان‌بۆ‌ده‌ربڕین‌که‌‌ئه‌مانه‌‌بوون: _1کرێکارانی‌هێلی‌ئاسنین‌و‌گواستنه‌وه. _2کرێکارانی‌چاپه‌مه‌نی. _3کرێکارانی‌بیناسازی. _4کرێکارانی‌کانزای‌ئاسن‌و‌پۆل. له‌ته‌ک‌ئه‌مان‌هه‌ندێک‌کارگه‌ڕانی‌بوواری‌بازرگانیش‌هه‌بوون،ئه‌م‌مان‌گرتنه‌‌بووه‌‌سه‌نگی‌مه‌حه‌ک‌بۆ ده‌رکه‌وتنی‌توانا‌وخۆراگڕی‌کرێکاران‌به‌رامبه‌ر‌به خاوه‌ن‌سه‌ر‌مایه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان. حکومه‌تی‌پارێزگاران‌رشت‌بوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌مان‌گرتنه‌‌سه‌رنه‌گرێ،له‌رێگه‌ی‌به‌ڕێوه‌‌بردنی وێستگه‌‌وبنکه‌‌پیشه‌سازیه‌کان‌وده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌بنکه‌‌ی‌بارکردن‌وداگرتن‌و‌هاتوچۆی‌ناوه‌خۆ. حکومه‌تی‌پارێزگاران‌به‌رامبه‌ر‌به‌م‌فراکسیۆن‌سازیه‌‌کرێکاریانه‌‌خۆراگر‌بوو،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌له
1927هه‌وڵی‌بڵوه‌‌پێکردنی‌مان‌گرتوانی‌دا‌به‌‌ده‌رکردنی‌بڕیار‌و‌ناساندنی‌مان‌گرتنه‌کان‌به‌‌نایاسایی‌به پاساوی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌سه‌ر‌حکومه‌ت‌و‌نه‌ته‌وه‌‌ده‌که‌ن. کاتێکیش‌قه‌یرانی‌ئابووریی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له1929رویدا‌و‌نرخی‌جونه‌یهی‌ئسته‌رلینی‌دابه‌زی‌ئه‌وسا کرێکاره‌کان_به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌ره‌مزی‌ماکدۆنالد_ده‌سه‌ڵتیان‌گرتبووه‌‌ده‌ست،به‌ڵم‌کێشه‌ی‌ئابووری زۆر‌ئالۆز‌بوو،ماکدۆنالد‌ناچار‌ده‌بێ‌له‌‌هاوینی1931حکومه‌تی‌یه‌کیه‌تی‌نیشتمانی‌داده‌مه‌زرێنێ،کاری بۆ‌که‌م‌کردنه‌وه‌ی‌خه‌رجی‌و‌موچه‌کان‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌زیاد‌کردنی‌باج‌و‌گومرگ‌له‌سه‌ر‌هاتو‌بۆئه‌وه‌ی‌له کۆمبوونی‌کاش‌دورکه‌وێته‌وه.هه‌روه‌ها‌کاری‌بۆ‌پته‌وکردنی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووری‌له‌گه‌ڵ موسته‌عمه‌ره‌کانی‌بریتانیا‌کرد،ئه‌مانه‌‌بریتانیایان‌له‌‌سیاسه‌تی‌لسایی‌که‌ره‌وه‌‌دور‌ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌بریتی‌بوو له)بازرگانیی‌ئازاد(. به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌تواناکانی‌ئابووری‌بریتانیا‌له‌‌په‌ره‌سه‌ندن‌دابوو‌ئه‌مه‌‌بووه‌مایه‌ی‌فراوان‌بوونی ده‌سه‌ڵته‌کانی‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌ی. ئه‌گه‌ر‌سیاسه‌تی‌ناوه‌خۆو‌ئابووریی‌بریتانیا‌سه‌قامگیربێ‌و‌ببێته‌‌هۆی‌بووژاندنه‌وه‌‌وزیاترده‌ست‌گرتنی ئیمپڕاتۆریه‌ت‌به‌سه‌ر‌موسته‌عمه‌ره‌کانی،ئه‌مه‌‌نیشانه‌ی‌ئه‌وه‌یه‌‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌ی‌به‌دیدی‌زۆر‌له مێژوونوسان‌سیاسه‌تێکی‌سه‌رکه‌وتوبووه‌‌هه‌ر‌ئه‌مانه‌ش‌بوونه‌‌هانده‌ری‌هیتله‌ر‌تا‌دژی‌ئه‌وروپای رۆژهه‌لت‌و‌په‌یماننامه‌ی‌ڤیرسای‌ئه‌م‌کاره‌‌جه‌ربه‌زه‌ییانه‌‌بکات،ئه‌م‌مێژوو‌نوسانه‌‌دوای‌جه‌نگ حکومه‌تی‌بریتانیایان‌به‌مانه‌ی‌خواره‌وه‌‌تاوانبار‌ده‌کرد: _1هاندانی‌ئه‌ڵمانیا‌بۆ‌فراوان‌بوون‌به‌‌ئاراسته‌ی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌و‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت. _2به‌هێزکردنی‌بوورجوازیی‌نه‌ته‌وایه‌تیی‌توندڕه‌وی‌نازی‌له‌ڕووی‌سه‌ربازیه‌وه‌‌به‌‌هاوکاری‌کردنیان‌به چه‌ک‌و‌بسپۆری‌و‌هونه‌ری‌سه‌ربازی،ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکاش‌به‌‌هه‌مان‌ئاراسته‌ی‌خه‌ته‌رناکدا ده‌رۆیشت. _3حکومه‌تی‌بریتانیا‌به‌‌راشکاوانه‌‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌له‌‌ته‌ک‌نازیزمی‌ئه‌ڵمانی‌وه‌ستا،ئه‌وکاته‌ی‌په‌یمانی حوزه‌یران‌ی‌له1935له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌کرد‌که‌‌به‌‌پێی‌ئه‌م‌په‌یمانامه‌یه‌‌هاوکاریی‌مادیی‌و‌هونه‌ریی‌ئه‌ڵمانیا ده‌کات‌بۆ‌بنیاد‌نانه‌وه‌ی‌ژێرده‌ریاوانیه‌کانی،به‌م‌شێوه‌یه‌‌بریتانیا‌و‌ئه‌مه‌ریکا‌جێبه‌جێ‌کردنی‌تیۆریی )ئاسایشیبهکۆمهڵ(یان‌بن‌چال‌کرد‌که‌‌یه‌کیه‌تی‌روسیاش‌پابه‌ندی‌بوو،له‌ئه‌نجام‌کاره‌ساتی)میونخ(ی به‌ناوبانگ‌له1938رویدا. به‌دیدی‌چمبرل_سه‌رۆکی‌پارێزگاران_له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتن‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌باشتره‌‌له‌‌راکردن‌به‌دوای بیرۆکه‌ی)ئاسایشیبهکۆمهڵ(ته‌نانه‌ت‌بیرۆکه‌ی‌به‌ستنی‌کۆنگره‌شی‌وه‌لنا‌که‌‌رۆزفلت_سهرۆکی ئهمهریکا_پێشنیاری‌کرد‌بوو‌بۆ‌مه‌به‌ستی‌هێور‌کردنه‌وه‌ی‌په‌شێویه‌کانی‌دونیا.له‌‌دانو‌ستان‌و سازشیه‌کان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌به‌رده‌وام‌بوو‌تا‌گه‌یشته‌‌ئه‌و‌ئاسته‌ی‌داوای‌له‌‌هتله‌ر‌کرد‌هه‌موو‌کێشه‌کانی نێوده‌وڵه‌تی‌یه‌کل‌که‌نه‌وه‌و‌هه‌ندێک‌موسته‌عمه‌ره‌کانیش‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا‌بگێرێته‌وه،به‌ڵم‌حکومه‌تی‌بریتانیا‌له‌م
هه‌وڵنه‌ی‌ڕاستگۆیه؟یا‌مه‌به‌ستی‌کرینی‌ئاشتیه‌کی‌کاتی‌بوو‌به‌‌هه‌ر‌نرخێک‌بێت‌تائه‌و‌کاته‌ی‌له‌گه‌ڵ فرانسا‌یا‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌خۆی‌ده‌خاته‌‌که‌ندرێکی‌مان‌ونه‌مان؟هه‌موو‌بڕواکان‌ده‌لێن‌که‌‌چمبلن‌گه‌مه‌ی به‌‌یاریه‌کی‌زۆر‌مه‌زن‌ده‌کرد‌تا‌ئه‌وه‌بوو‌له‌‌داگیرکردنه‌که‌ی‌نه‌مسا‌و‌دانوستانه‌کانی‌میونخی1938یش‌بێ ده‌نگ‌بوو.
به‌شی‌هه‌ژده‌هه‌م
قه‌يرانه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌دووه‌میجیهانی _1دوژمنکاريی‌ئیمپڕيالیزمی‌ژاپۆنی‌بۆ‌سه‌ر‌چین _2ئیمپڕيالیزمی‌ئیتالی‌بۆ‌حه‌به‌شه _3شه‌ڕی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانی‌ودکتاتۆريه‌تی‌فرانکۆ _4هیتله‌رو‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌يه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانی
)(1دوژمنکاريی‌ئیمپڕيالیزمی‌ژاپۆنی‌بۆ‌سه‌ر‌چین کێشه‌ی‌چینی_ژاپۆنی‌یه‌کێک‌بوو‌له‌و‌کێشانه‌ی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌دووه‌می‌جیهانی‌هه‌موو‌دونیای‌پێ نیگه‌ران‌ببوون،دیرۆکی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌ژاپۆن‌ببووه‌‌وڵتێکی‌مه‌زن‌له‌سه‌ر‌ئه‌وروپا،ژماره‌ی جێنیشی‌زیادیان‌کردبوو‌به‌رهه‌مه‌‌زۆره‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌ژماره‌‌که‌مه‌کانی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌تێکیان نه‌ده‌کردنه‌وه‌‌ئه‌و‌موسته‌عمه‌رانه‌ی‌له‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌بۆی‌جێ‌مابوو‌له‌‌ناوچه‌کانی‌رۆژهه‌لتی‌دور‌و‌فه‌رمۆزا و‌کوبا،داگیرکردنی‌به‌نده‌ری‌بۆرت‌هانی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌له‌‌فراوانکاری‌به‌رده‌وام‌بێ‌له‌‌مه‌نشوریا،بهڵم مه‌نشوریا‌چینی‌بوو‌ئه‌وکات‌چین)چانگ‌کای‌چیک(سه‌رۆکایه‌تیی‌ده‌کرد‌ئه‌وه‌نده‌‌له‌‌مێژ‌نه‌بوو‌له‌‌شه‌ڕی ناوه‌خۆ‌رزگار‌ببوو،ئیتر‌سیاسه‌ته‌کانی‌ژاپۆن‌به‌رامبه‌ری‌گۆڕان‌هێرشێکی‌ئابووریی‌کردنه‌‌سه‌ر‌وه‌کو رێخۆشکه‌ر‌بۆ‌داگیر‌کردنی‌مه‌نشوریا. ناردن‌وهێنانی‌ژاپۆنی‌بۆ‌مه‌نشوریا‌به‌‌رێژه‌یه‌ک‌زیادیان‌کرد. ژاپۆنیه‌کان‌پڕۆژه‌ی‌ئابووریی‌لێ‌جێ‌به‌جێ‌کردن‌وه‌کو‌هێلی‌ئاسنین،به‌‌ده‌یان‌هه‌زار‌ژاپۆنی‌کۆچیان کرده‌‌مه‌نشوریا.ئه‌م‌سیاسه‌ته‌ی‌ژاپۆن‌بووه‌‌فاکته‌ری‌مانه‌وه‌و‌روخانی‌وه‌زاره‌ته‌کان،کامیان‌بایه‌خی‌به مه‌نشوریا‌ده‌دا‌وکامیان‌پشتگوێی‌ده‌خا.سه‌رکرده‌‌سه‌ربازیه‌کانی‌ژاپۆنیش‌له‌‌بیسته‌کان‌وسیه‌کانی‌سه‌ده‌ی بیسته‌م‌زۆر‌به‌‌په‌رۆش‌بوون‌مه‌نشوریا‌بگرن.
حکومه‌تی‌چین_ئه‌ندام‌بوو‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان_مه‌به‌ستی‌بوو‌سه‌رنجی‌وڵتان‌بۆ‌ئه‌م‌جولنه‌وه دوژمنکاریه‌ی‌ژاپۆن‌راکێشێ‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌خۆی‌هیچ‌هه‌نگاوێک‌له‌م‌بوواره‌‌بنێ،چونکه‌‌ره‌وشه‌کانی‌ئه‌وسا له‌بار‌نه‌بوون‌به‌‌هۆی: قه‌یرانه‌‌ئابووریه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌که‌ی1929که‌‌هه‌موو‌دونیا‌پێیه‌وه‌‌خه‌ریک‌بوو.دیسان‌به‌هۆی‌گه‌شه‌‌کردنی فاشیست‌له‌‌ئیتالیاو‌نازی‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌و‌خه‌ریک‌بوونی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌‌کێشه‌‌ناوه‌کیه‌کانیه‌وه‌‌و‌ئه‌ندام نه‌بوونی‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌و‌له‌ق‌بوونی‌جێ‌پای‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان،به‌تایبه‌ت‌دوای‌ده‌رچونی ئه‌ڵمانیا‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌‌له‌‌ساڵی1933و‌خۆکێشانه‌وه‌ی‌ئیتالیا‌له.1936 دواتر‌حکومه‌تی‌چینی‌نیشتمانی‌ناچارده‌بێ‌پشت‌به‌‌هێزه‌‌په‌رشو‌بڵوه‌که‌ی‌خۆی‌ببه‌ستێ‌بۆ‌به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی‌هێرشه‌‌دوژمنکاریه‌‌سه‌ربازی‌وئابوورییه‌که‌ی‌ژاپۆن،ئه‌لبه‌ت‌ئاسایی‌بوو‌که‌‌کاردانه‌وه‌ی ژاپۆنیه‌کان‌بۆ‌پڕۆژه‌‌ئابووریه‌کانی‌چین‌که‌‌هێلی‌ئاسنین‌بوو‌توند‌ده‌بێ،هه‌روه‌ها‌دژی‌کۆچی‌کرێکاره چینیه‌کان‌بوو‌بۆ‌مه‌نشوریا،ئه‌مه‌‌کۆچێکی‌نه‌خشه‌‌دارێژراو‌بوو‌نه‌ک‌هه‌ره‌می. به‌‌زیاد‌بوونی‌کێبه‌رکێکانی‌ئابووریی‌چین‌و‌ژاپۆن‌له‌‌مه‌نشوریا‌روداو‌له‌‌نێوان‌گه‌لی‌ژاپۆنی‌وگه‌لی چینی‌له‌‌مه‌نشواریا‌له‌‌زیادبوون‌دابوو،که‌‌زۆرجار‌ده‌بووه‌‌هۆی‌کوشتن‌له‌‌هه‌ردو‌لیه‌ن.ئه‌م‌کارانه‌‌بوونه هۆی‌جولندنی‌هه‌ستی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌له‌‌هه‌ردو‌ل،بانگخوازی‌له‌‌نێو‌فراوان‌خوازانی‌ژاپۆنی‌به‌رزبوونه‌وه بۆ‌هێرش‌بردنه‌‌سه‌ر‌چین،ئه‌م‌داخوازیانه‌‌زیاتر‌بوون‌به‌‌زیاد‌بوونی‌رێژه‌ی‌بێکاری‌به‌هۆی‌قه‌یرانه ئابووریه‌که‌ی‌نێوده‌وڵه‌تی.به‌م‌شێوه‌یه‌‌شه‌ڕکردن‌له‌گه‌ڵ‌چین‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌ی‌ئابووری‌و‌هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تیی‌ژاپۆنیه‌کان‌ده‌کات‌وێڕای‌پێویستی‌ژاپۆن‌به‌‌مه‌ودای‌فراوانتر‌بۆ‌دۆزینه‌وه‌ی‌چاره‌ی زیادبوونی‌سه‌رنشینه‌کانی. ژاپۆن‌روداوی‌تێکدانی‌هێلی‌ئاسنینیه‌که‌ی‌له‌‌مه‌نشوریای‌به‌‌هه‌ل‌زانی،بێ‌ئاگاداری‌وگه‌فل‌ێکردن له‌شکره‌کانی)کوانتۆنج(هێرشیان‌کرده‌‌سه‌ر‌پێگه‌کانی‌سه‌ره‌کیی‌و‌ستراتیجی‌له‌‌خواروی‌مه‌نشوریا‌له سه‌بته‌مبه‌ری1931و‌داگیری‌کرد. چین‌په‌نای‌بۆ‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌برد‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌بڕگه‌ی11که‌‌ده‌لێ‌هه‌نگاوی‌پێویست‌بگرێته به‌ر‌بۆئه‌وه‌ی‌وڵتێک‌هێرش‌نه‌کاته‌‌سه‌ر‌وڵتێکی‌تر. هه‌روه‌ها‌په‌نای‌بۆ‌ئه‌مه‌ریکا‌برد‌به‌‌پشت‌به‌ستن‌به‌و‌په‌یماننامه‌یه‌ی‌له‌‌نێوان‌ئیتالیا‌و‌واشنتۆن‌و‌ئه‌ڵمانیاو یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌ئابی1928ئیمزاکرا‌له‌‌بۆ‌رێگه‌‌نه‌دان‌به‌‌هه‌ڵگیرسانی‌جه‌نگ‌و‌کارکردن‌بۆ‌یه‌کل کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌کان‌له‌‌نێوان‌وڵتان‌به‌‌رێگه‌ی‌ئاشتیانه،ئه‌مه‌ش‌به‌‌ناوی)میساق(ی‌بریاند_کلۆج‌ناسرا. کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌له‌‌توانای‌دا‌نه‌بوو‌هیچ‌بڕیارێکی‌یه‌کل‌که‌ره‌وه‌‌بدات‌دواتر‌ژاپۆن‌ئاماده‌‌نه‌بوو گوێڕایه‌لی‌بڕیاره‌کانی‌بێ‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کانیش‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌که‌مته‌رخه‌م‌بوون‌هیچ‌بڕیار وهه‌نگاوێکیان‌دژی‌نه‌نا.که‌مته‌رخه‌می‌ئه‌مه‌ریکا‌پێویستی‌به‌‌توێژینه‌وه‌‌هه‌یه‌‌چونکه‌‌به‌هێز‌بوونی‌ژاپۆن
مانای‌وایه‌‌تێروانینه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکای‌ئیمپڕیالی‌بۆ‌رۆژهه‌لتی‌دور‌تیاده‌چن،ئه‌مه‌ریکا‌له‌م‌هێرشه دوژمنکاریه‌‌ته‌نها‌به‌‌به‌یاننامه‌یه‌کی‌ناڕه‌زایی‌وه‌ستا‌له‌مه‌‌زیاتر‌هه‌ڵوێستی‌نه‌بوو،به‌ڵم‌ئه‌م‌بێ‌هه‌ڵوێسته‌ی ئه‌مه‌ریکا‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی،به‌‌بڕوای‌ئه‌مه‌ریکا‌فراوان‌بوونی‌ژاپۆن‌له‌سه‌ر‌حسابی‌چین‌هه‌ڕه‌شه‌‌یه بۆ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌که‌‌بنکه‌ی‌ده‌رچون‌وهاوکاریکردنی‌چاڵکیه‌کانی‌بزوتنه‌وه‌ی‌کۆمۆنیستیی‌چین‌بوو، دواتر‌ژاپۆن‌به‌‌دیدی‌به‌رپڕسه‌‌ئه‌مریکیه‌کان‌به‌رسنگ‌گڕی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ته،ده‌بێ‌له‌م‌کارانه‌‌ده‌ست کراوه‌‌بێ،ئه‌گه‌ر‌چی‌هه‌ندێکیش‌له‌گه‌ڵ‌تیروانینه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکاش‌نه‌یه‌نه‌وه.....هێزه‌کانی‌ژاپۆن‌له‌‌داگیر کردنی‌مه‌نشوریا‌به‌رده‌وام‌بوون،دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌ی‌بۆ‌چوه‌‌سه‌ر‌حکومه‌تێکی‌خۆجێیی‌بۆ‌دامه‌زراندن وسه‌ربه‌خۆیی‌راگه‌یاند‌به‌ناوێکی‌نوێ)مۆنشۆکۆ(له1932ژاپۆنیه‌کان‌ئیمپڕاتۆری‌کۆنی‌چین)پو-یی( یان‌کرده‌‌ئیمپڕاتۆری‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌له‌رزۆکه.
پو.یی
حکومه‌تی‌ژاپۆن‌به‌رده‌وام‌بوو‌تا‌هه‌رێمی)جیهۆ(ی‌داگیر‌کرد‌که‌‌ده‌که‌وته‌‌نزیک‌په‌کین،لوازی‌چین له‌‌روی‌سه‌ربازی‌و‌پشت‌تێکردنی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌و‌تێک‌چونی‌ره‌وشی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌هۆکاری
گه‌شه‌‌کردنی‌ژاپۆن‌و‌چاوبرسێتیه‌که‌ی‌بوون،ژاپۆن‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌له27یئاداری1933خۆی کێشابووه‌وه. ده‌ستی‌کرد‌به‌‌داڕشتنی‌سیاسه‌تی‌گێڕانی‌رۆلێکی‌سه‌ره‌کی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئاسیا‌وه‌کو‌ئه‌و‌رۆله‌ی ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌دونیای‌نوێ‌ده‌بینێ‌به‌‌گوێره‌ی‌بڕواکانی‌مۆنرۆ. ئه‌مه‌‌کاتێک‌ده‌رکه‌وت‌که‌‌بانگخوازی‌ئه‌وه‌ی‌دا‌که‌‌هیچ‌وڵتێک‌مافی‌نیه‌‌ده‌ست‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور وه‌ربدا‌جگه‌‌له‌‌وڵتانی‌ئاسیایی،له‌م‌پێناوه‌‌کاری‌بۆ‌گه‌شه‌‌پێدانی‌که‌شتیگه‌لیی‌کرد‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌رامبه‌ر‌به که‌شتیگه‌لی‌ئه‌مریکی‌وبه‌ریتانی‌بووه‌ستێ،به‌م‌کاره‌ی‌کێبه‌رکێیه‌کی‌ده‌ریاوانی‌و‌سیاسیی‌خوڵقاند. ئه‌م‌گه‌شه‌‌کردنه‌ی‌ئیمپڕیالیزمی‌ژاپۆنی‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌ئاست‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به سیاسه‌ته‌کانی‌خۆیدا‌بێته‌وه،ئه‌وه‌بوو‌وه‌کو‌رێخۆشکه‌ریه‌ک‌دانی‌پێنا‌بۆگرتنه‌به‌ری‌سیاسه‌تێکی‌هاوبه‌ش دژی‌مه‌ترسیه‌کانی‌ژاپۆن،به‌ڵم‌له‌هه‌مان‌کات‌داوای‌له‌‌ژاپۆن‌ده‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌چین‌له‌‌ده‌رگایه‌کی‌کراوه‌دا بێ56به‌روی‌هه‌موو‌لیه‌ک‌بۆئه‌وه‌ی‌وه‌کو‌کاری‌داگیرکاری‌سودی‌لێ‌وه‌رگرن‌بۆیه‌هێله‌‌رکابه‌ره‌کانی ژاپۆن‌له‌ده‌وری‌مانه‌وه‌‌ژاپۆن‌ناچارده‌بێ‌هه‌نگاوێکی‌خه‌ته‌رناکتر‌بنێ،بریتی‌بوو‌له‌‌ده‌ست‌خستنه‌سه‌ر چین‌به‌گشتی‌گشتی‌که‌وته‌‌ژێر‌ده‌سه‌ڵتی‌ئابووریی‌ژاپۆن‌به‌‌هێز‌بێ‌یا‌به‌‌ره‌زامه‌ند،چین‌رازی‌نه‌بوو‌به خۆشی‌خۆی‌ببێته‌‌موسته‌عمه‌ری‌ژاپۆن،له‌‌ئه‌نجام‌جه‌نگ‌له‌‌نێوان‌ژاپۆن‌و‌چین‌له1937رویدا،به‌بیانوی ئه‌وه‌ی‌ژیانی‌هاوڵتیانی‌ژاپۆنی‌له‌‌ئه‌نجامی‌سیاسه‌ته‌کانی‌چین‌له‌‌مه‌ترسیدایه،به‌ر‌له‌وه‌ی‌چین‌بکه‌وێته‌‌خۆ و‌ئاماده‌‌باشیه‌کانی‌سه‌ربازیی‌به‌سه‌رۆکایه‌تی)شیان‌کای‌چیک(ی‌دوژمنی‌سه‌رسه‌ختی‌ژاپۆن. له‌‌کاتی‌روداوی‌سنور‌که‌‌له‌‌نێوان‌هێزه‌کانی‌چین‌و‌ژاپۆن‌له‌‌شاری)وان-بنج(روی‌دا‌له‌‌سه‌ره‌تای تهموزی،1937حوکمه‌تی‌ژاپۆن‌داوای‌له‌‌چین‌کرد‌هێزه‌کانی‌له‌‌باکوری‌چین‌بکێشێته‌وه،واتا چاره‌نوسی‌باکوری‌چین‌وه‌کو‌چاره‌نوسی‌مه‌نشوریای‌لێهات،حکومه‌تی‌چانگ‌کای‌شیک‌ئه‌مه‌ی‌ره‌ت کرده‌وه. ئه‌وه‌بوو‌هێزه‌کانی‌ژاپۆنی‌له‌‌ناوه‌ڕاستی‌مانگی‌ته‌موز‌هێرشیان‌کرده‌‌په‌کین‌وله18ی‌ته‌موز‌داگیریان کرد،دواتر‌بۆ‌شانگهای‌ونانکی‌له‌‌ساڵی‌پاشتر.دواتر‌بۆ‌چینی‌باکورو‌ناوه‌ڕاست‌و‌که‌ناره‌کانی‌چینی باشور،ئه‌وکات‌چانگ‌کای‌چیک‌په‌نای‌بۆ)چۆنگ‌کینج(برد‌که‌چی‌ئه‌و‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌شه‌ڕکردن. سه‌ره‌ڕای‌شکست‌و‌کاره‌ساته‌کانی‌یه‌ک‌له‌‌دوای‌یه‌کی‌سوپاکانی‌چینی‌و‌له‌ده‌ست‌دانی‌ملیۆنه‌ها‌سه‌رباز‌له مه‌یدانه‌کانی‌جه‌نگ‌و‌ده‌ست‌گرتن‌به‌سه‌ر‌یه‌ک‌له‌سه‌ر‌پێنجی‌باشترین‌خاکه‌کانی‌چین‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌مه‌ش‌به تێروانینه‌کانی‌چینیه‌کان‌سه‌رکه‌وتن‌بۆ‌ئه‌وان‌بوو،ئه‌م‌تێروانینانه‌ش‌بنه‌مایان‌له‌م‌خالنه‌وه‌‌گرت‌بوو:
56
سیاسهتی دهرگای کراوه.
_1ژاپۆن‌نه‌خشه‌ی‌بۆ‌شه‌ڕێکی‌خێرا‌و‌کتو‌پڕ‌دانابوو‌تا‌هێزی‌خه‌باتی‌چینی‌له‌‌بار‌به‌رێ‌بۆئه‌وه‌ی حوکمه‌تی‌نیشتمانیش‌ناچارکا‌به‌‌مه‌رجه‌کانی‌ژاپۆن‌رازی‌بێ،ئه‌وسا‌ژاپۆن‌خۆی‌بینیه‌وه‌‌توشی‌به شه‌ڕێکی‌درێژخایه‌ن‌و‌پان‌و‌به‌رین‌بووه. _2هێزه‌کانی‌ژاپۆن‌ده‌ستی‌گرتبوو‌به‌سه‌ر‌شارو‌پێگه‌‌ستراتیجیه‌کان‌به‌ڵم‌گونده‌کانی‌چینی‌له‌‌ژێر ده‌سه‌ڵتی‌چینی‌نیشتمانی‌بوون‌ئه‌مه‌ش‌بۆ‌ژاپۆنیه‌کان‌هه‌ڕه‌شه‌‌بوو‌که‌‌ڕوبه‌ڕووی‌شه‌ڕێکی‌پارتیزانی دژوار‌ببنه‌وه. _3ژاپۆنیه‌کان‌بڕوایان‌وابوو‌دوای‌لێدانه‌کان،حکومه‌تی‌چانگ‌کای‌چیک‌ده‌روخێ،به‌ڵم‌به‌رگریی‌کرد و‌به‌رده‌وام‌بوو‌له‌‌خۆراگڕی‌سه‌ره‌ڕای‌نابه‌رامبه‌ری‌هێزه‌کانی‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌‌زه‌به‌لحه‌که‌ی‌ژاپۆن. _4سیاسه‌تی‌ژاپۆنی‌ئابووری‌هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌ئه‌وروپی‌له‌‌ناو‌خاکی‌چین‌ده‌کرد،ئهمه بووه‌‌زه‌رور‌که‌‌له‌‌بچوکترین‌ده‌رفه‌ت‌ئه‌وروپیه‌کان‌جوله‌یه‌ک‌بکه‌ن.ئه‌م‌شه‌ڕانه‌‌به‌رده‌وام‌بوون‌تا‌جه‌نگی جیهانی‌دووه‌م‌به‌رپابوو‌ئه‌وسا‌ئه‌مانه‌ش‌بوونه‌‌به‌شێک‌له‌‌جه‌نگی‌جیهانی‌دوم،به‌شێکی‌زۆر‌گرنگیش دوای‌ئه‌وه‌ی‌ژاپۆن‌له‌‌لیبرال‌هاربه‌ر‌ی‌دا‌له.1941
)(2ئیمپڕيالیزمی‌ئیتالی‌بۆسه‌ر‌حه‌به‌شه ئه‌فریکای‌ره‌ش‌له‌‌نیوه‌ی‌دوایی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ئامانجی‌ئه‌وروپای‌داگیرکار‌بوو،ئه‌وکات‌هیچ وڵتێکی‌سه‌ربه‌خۆ‌له‌‌ئه‌فریکا‌نه‌بوو،جگه‌‌له‌‌حه‌به‌شه‌ی‌کریستی‌که‌‌حاکمێکی‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌هه‌بوو ئه‌ویش‌هیلسی‌لسی‌بوو.به‌ڵم‌ئه‌و‌کاته‌ی‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌ئیتالی‌له‌‌ئه‌ریتێریاو‌سۆماڵی‌ئیتالی‌بڵو ببوونه‌وه‌‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌‌ببووه‌‌ده‌وڵه‌تێکی‌ناوه‌خۆ،هه‌روه‌ها‌موسته‌عمه‌ره‌کانی‌به‌ریتانی‌و‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌سودان وسۆماڵی‌ئینگلیزی‌و‌سۆماڵی‌فه‌ره‌نسی)جیبۆتی(ههبوون،ئیتالیای‌دل‌پڕ‌له‌‌کین‌له‌‌هه‌موو جێماوه‌کانی)وراسه(فه‌ره‌نسی‌وبه‌ریتانی‌وئه‌ڵمانی‌له‌‌ئه‌فریکا،ته‌نها‌حه‌به‌شه‌ی‌به‌‌مه‌ودای‌گونجاوی‌خۆی ده‌بینی،به‌تایبه‌تی‌ئه‌گه‌ر‌ئیتالیا‌ئه‌م‌شوێنه‌‌داگیر‌کا‌ده‌بێته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌په‌یوه‌ندی‌به‌رده‌وامی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌موو موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌فریکا‌هه‌بێ. داگیرکردنی‌حه‌به‌شه‌‌بۆ‌ئیتالیا‌و‌ئه‌وروپا‌ئامانجی‌تری‌ده‌‌پێکا: _1گه‌لی‌ئیتالی‌تا‌ئه‌وکات‌به‌زینه‌کانی‌پێگه‌ی)عدوه(له1896یان‌له‌‌بیرمابوو
که‌‌پادشا)منلیک(هێنابوویه‌‌رێی‌سوپاکانی‌ئیتالی.مۆسۆلینی‌یه‌کێک‌بوو‌له‌و‌سه‌رکردانه‌ی‌مه‌به‌ستی وه‌ده‌ست‌هێنانی‌ئه‌وجۆره‌‌سه‌رکه‌وتنانه‌‌بوون‌که‌‌پێشتر‌نه‌یان‌توانیوه‌‌وه‌ده‌ستی‌بێنن‌تا‌بلیمه‌تی‌خۆی بسه‌لمێ‌به‌‌سه‌لماندنی‌زاڵ‌بوونی‌ئیتالیای‌دۆتچێ‌و‌فاشست. _2ئه‌وروپا‌بۆ‌تیۆریی‌زاڵبوونی‌ره‌گه‌زی‌ئه‌وروپی‌و‌په‌یامی‌مرۆیی‌پیاوی‌سپی،زۆرده‌مارگیربوو، ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌رئه‌م‌په‌یامه‌‌له‌سه‌رلشه‌ی‌ئه‌فریکیه‌‌کانیش‌ته‌واوبێ،دواترداگیرکاریه‌که‌ی‌ئیتالیا‌بۆحه‌به‌شه‌‌له ئه‌وروپا‌پێشوازیی‌لێ‌کرا‌ته‌نها‌له‌‌لیه‌ن‌هه‌ندێک‌سه‌رکرده‌ی‌ئه‌وروپی‌نه‌بێ‌ئه‌ویش‌له‌به‌ر‌هۆکاری سیاسی‌بوو. _3فاتیکان‌له‌‌ئاماده‌کاریه‌کانی‌ئیتالیا‌بۆ‌داگیر‌کردنی‌حه‌به‌شه‌‌بێلیه‌نی‌خۆی‌راگه‌یاند،له‌هه‌مان‌کاتیشدا ناڕه‌زایی‌له‌م‌هه‌نگاوه‌‌ده‌رنه‌بری،مه‌زنده‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌‌ده‌چن‌که‌‌له‌م‌داگیرکردنه‌ی‌فراوان‌بوونی‌مه‌وداکانی بڵو‌کردنه‌وه‌ی‌کاسۆلیکیی‌ده‌بینی‌له‌گه‌ڵ‌ده‌سته‌ڕۆ‌بوونی‌که‌نیسه‌ی‌قبتی‌له‌‌حه‌به‌شه‌‌و‌دواترراده‌ست کردنی‌بۆ‌کاسۆلیکی. به‌ڵم‌به‌‌جێ‌گه‌یاندنی‌ئه‌م‌ئامانجه‌‌ته‌گه‌ره‌ی‌زۆری‌له‌‌پێشه‌‌وابه‌‌ئاسانی‌ئه‌م‌مه‌رامانه‌‌به‌‌ئه‌نجام‌ناگه‌ن،ئهم کاره‌‌هه‌موو‌دونیا‌ده‌خاته‌‌به‌رده‌م‌قه‌یرانێکی‌ئالۆز‌هه‌ندێک‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌کاته‌‌دژی‌ئیتالیا،گرنگترین کۆسپه‌کان‌بریتین‌له: بریتانیاو‌فرانسا‌له1906ه‌وه‌‌ده‌سه‌ڵتیان‌له‌‌حه‌به‌شه‌‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا‌دابه‌ش‌کردبوو،هه‌ر‌سنور به‌زاندنێک‌مانای‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌یه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌دوو‌وڵته،به‌ڵم‌ئه‌م‌هاوکاریه‌‌له‌‌روبووروبوونه‌وه به‌هۆی‌ناویفاقیه‌کانی‌سیاسه‌تی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌‌نێوان‌ئینگلیز‌وفرانسا‌لوازه.فرانسا‌ترسی‌له‌‌به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی‌پڕۆژه‌که‌ی‌ئیتالیا‌هه‌بوو‌نه‌بادا‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌به‌رپه‌رچ‌دانه‌وه‌یه‌‌نزیک‌بوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا روبدا‌یا‌ببێته‌‌مایه‌ی‌جه‌خت‌کردنه‌وه‌ی‌چاڵکیه‌کانی‌ئیتالیا‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست‌که‌‌ئه‌مه‌ش‌بۆ‌فرانسا سه‌ریه‌شه‌یه. _2حه‌به‌شه‌‌له1923ببووه‌‌ئه‌ندام‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌ئیتالیا‌روداوێکی‌خه‌ته‌رناکه‌‌بۆ کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌به‌ر‌له‌‌ئێستا‌روی‌نه‌داوه‌‌کۆمه‌ڵه‌‌ده‌خاته‌‌هه‌ژان،ئه‌مه‌‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای)ئاسایشی به‌کۆمه‌ڵ(بنیاد‌نراوه‌‌بۆ‌پاراستنی‌ئاسایشی‌ده‌وڵه‌تانی‌ئه‌ندام.نه‌ده‌بووایه‌‌وڵته‌کان‌ئه‌مه‌‌قه‌بوول‌که‌ن‌چونکه ئه‌مه‌‌چاره‌نوسی‌هه‌موویانه‌‌به‌ڵم‌هه‌ڵوێستی‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌هێز‌به‌‌مه‌ساجی‌کۆمه‌ڵه‌‌ده‌دات‌هه‌ر‌ئه‌و هه‌ڵوێسته‌شه‌‌یاچه‌مکه‌کان‌به‌‌هێز‌ده‌کا‌یا‌شه‌رمه‌زار.مۆسۆلینی‌ده‌یزانی‌که‌‌هه‌مووشتێک‌ده‌کرێ‌گفتوگۆو سازشیان‌له‌سه‌ر‌بکرێ‌چ‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیای‌ئیمپڕیالیزم‌چ‌له‌گه‌ڵ‌فرانسای‌ئیمپڕیالیزم‌که‌‌شه‌وو‌رۆژ‌ترسی له‌‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانیه‌تێکه‌‌له‌‌نێوان‌ئیتالیا‌وئه‌ڵمانیا.لێره‌وه‌‌ئاماده‌‌باشیه‌کانی‌ئیتالیا‌بۆ‌سه‌ربازی‌ودانوستان له‌گه‌ڵ‌پاریس‌وله‌نده‌ن‌وه‌رگیران.
دیاره‌‌که‌‌فاکته‌ری‌ئابووری‌له‌‌دوژمن‌کاریه‌که‌ی‌ئیتالیا‌بۆ‌سه‌ر‌حه‌به‌شه‌‌به‌دی‌ده‌کران،ئه‌م‌فاکته‌ره‌ش دوسه‌ره‌‌بوو: _1نێردراوه‌‌زانستیه‌کانی‌ئیتالیی‌هه‌ڵسابوون‌به‌‌ئه‌نجام‌دانی‌توێژینه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌توانا‌ئابووریه‌کانی حه‌به‌شه،راپۆرته‌کانی‌ئه‌م‌نێردراوانه‌‌باسیان‌له‌‌ده‌وڵه‌مه‌ندی‌حه‌به‌شه‌‌کردبوو‌له‌‌روی‌سامان‌و‌به‌رهه‌می کشتوکاڵیی‌سه‌ر‌زه‌مین‌و‌یه‌ده‌کی‌ژێر‌زه‌مین‌ته‌نانه‌ت‌هه‌ندێکیان‌ئاماژه‌یان‌به‌‌بوونی)پلتینیۆم(یش‌دابوو. _2چاره‌سه‌ر‌کردنی‌فاشست‌بۆ‌قه‌یرانی‌ئابووریی‌ئیتالیا‌که‌‌له‌‌ساڵی1929وه‌‌ڕوبه‌ڕووی‌ببووه‌وه، به‌شێکه‌‌له‌‌چاره‌سه‌ری‌قه‌یرانی‌ئابووریی‌جیهانیی‌مه‌زن‌که‌‌چاره‌سه‌ریه‌کی‌ریشه‌ییان‌بۆی‌پێنه‌کرا‌تا ئیتالیاش‌توشی‌هات‌و‌دواتر‌ڕوبه‌ڕووی‌شه‌پۆڵی‌بێ‌کاریش‌هات،فاشست‌ئه‌م‌بێکاریه‌ی‌له‌‌رێگه‌ی به‌سه‌ربازی‌کردن‌په‌رده‌‌پۆش‌کرد‌که‌ئه‌مه‌ش‌توانایه‌کی‌سه‌ربازیی‌به‌رفراوان‌ده‌خاته‌‌به‌رده‌ست‌حکومه‌تی ئیتالیا،ده‌توانێ‌چاوتێبڕینه‌کانی‌له‌‌فراوانکاری‌پێ‌به‌‌ئه‌نجام‌بگه‌یه‌نێ. دواتر‌ئیتالیا‌خۆی‌ئه‌ریتێریای‌داگیر‌کردوه‌‌ئه‌گه‌ر‌بریتانیا‌ئاوی‌حه‌به‌شه‌ی‌له‌‌روباری‌نیله‌وه‌‌لێبگرێته‌وه ئه‌م‌ده‌توانێ‌کار‌بکاته‌‌سه‌ر‌بریتانیا‌و‌ئه‌م‌پڕۆژه‌یه‌ی‌نه‌زۆک‌کا،ئه‌وکاته‌ی‌بریتانیا‌ویستی‌له‌مپه‌رێک‌له سه‌ر‌ده‌ریاچه‌ی)تانا(دروست‌کا،ئیتالیا‌له‌گه‌ڵی‌که‌وته‌‌سازشیه‌ک،له1925به‌م‌شێوه‌یه‌‌پێک‌هاتن: _1بریتانیا‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌یه‌‌له‌مپه‌رێک)به‌نداو(ێک‌له‌‌شوێن‌ده‌رچونی‌ده‌ریاچه‌ی‌تانا‌دروست‌کا. _2به‌شی‌رۆژئاوای‌حه‌به‌شه‌‌ناوچه‌ی‌ده‌سه‌ڵتی‌ئیتالیا‌ده‌بێ. په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئابووریی‌ئیتالیاو‌حه‌به‌شه‌‌به‌‌پێی‌به‌رنامه‌یه‌کی‌دارێژراو‌له‌‌گه‌شه‌‌کردن‌دابوو،لهگهڵ ئهوهی)میساق(ی‌دۆستایه‌تی‌و‌خۆشه‌ویستی‌له‌‌نێوان‌ئیتالیا‌وحه‌به‌شه‌‌دا‌هه‌بوو‌له1928ه‌وه‌‌به‌ڵم ئابووریی‌ئیتالیا‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌مه‌ترسی‌دار‌خزابووه‌‌ناو‌ده‌زگاکانی‌حه‌به‌شه‌‌که‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌یان‌له‌‌سه‌ربه‌خۆیی ده‌کرد‌بۆیه‌‌هیلسی‌لسی‌ناچار‌ده‌بی‌داوا‌له‌‌سه‌رمایه‌دارانی‌ئه‌مه‌ریکا‌بکا‌بۆئه‌وه‌ی‌له‌‌مه‌ترسیه‌کانی ئیتالیایان‌رزگار‌کا‌وله‌ده‌ست‌فشاره‌کانی‌ئابووری‌ئیتالیاش‌نه‌جاتی‌بێ،به‌ڵم‌بوونی‌ئیتالیا‌وه‌کو‌دراوسێ‌و نه‌بوونی‌شوێن‌پێی‌ئه‌مه‌ریکا‌له‌‌ناوچه‌که‌و‌دوره‌ده‌ستی‌و‌هه‌ڵوێسته‌‌نه‌رێنیه‌که‌ی‌بریتانیا‌وفرانسا‌له‌‌ده‌ست تێوه‌ردانه‌کانی‌ئیتالیا،ئه‌مانه‌‌بوونه‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌ی‌مۆسۆلینی‌فشاره‌کانی‌توند‌تر‌بکا‌و‌له‌‌ژوانی ده‌رفه‌تێکدا‌بێ‌تا‌داگیری‌کا.ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌‌له‌‌کاتێکدا‌هات‌که‌‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌له‌وپه‌ڕی‌ئالۆزی‌دا بوون‌له‌‌ساڵه‌کانی،1934/1935له‌‌دێسه‌مبه‌ری1933کێشه‌یه‌کی‌چه‌کداری‌له‌‌نێوان‌هێزه‌کانی‌ئیتالی‌و حه‌به‌شه‌‌له‌سه‌ر‌خاوه‌ندارێتی‌گوندی)وال‌وال(دروست‌بوو‌تیایدا30سه‌ربازی‌ئیتالی‌کوژران،لهگهڵ ئه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌ئیتالی‌ده‌ستیان‌گرتبوو‌به‌سه‌ر)وال‌وال(به‌ڵم‌مۆسۆلینی‌داوای‌قه‌ره‌بووی‌ده‌کرد،رازی نه‌بوو‌هیچ‌گفتو‌گۆیه‌ک‌له‌سه‌ر‌هۆکاره‌کانی‌دروست‌بوونی‌ئه‌م‌کێشه‌یه‌‌بکه‌ن.حه‌به‌شه‌‌ش‌په‌نای‌بۆ )میساق(ی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌برد،داوای‌ناوبژیوانیی‌کرد‌به‌‌پێی)میساق(ی‌دۆستایه‌تی‌وخۆشه‌ویستیی نێوان‌ئیتالیاو‌حه‌به‌شه،به‌ڵم‌ئیتالیا‌له‌‌فشارو‌ویفاقردنه‌وه‌ی‌هێزه‌‌سه‌ربازیه‌کان‌به‌رده‌وام‌بوو،سه‌ره‌ڕای
داوا‌کردنی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌بۆ‌چاره‌سه‌ر‌کردنی‌کێشه‌که‌‌به‌‌پێی)میساق(ی‌ناوبراو،ئیتالیا‌هه‌موو هه‌وڵه‌‌ئاشتیخوازه‌کانی‌ره‌ت‌کردنه‌وه‌و‌هێزه‌کانی‌به‌ره‌و‌ناوجه‌رگه‌ی‌حه‌به‌شه‌‌بردن. ئه‌م‌جه‌ربه‌زه‌ییه‌ی‌ئیتالیه‌کان‌بۆ‌ئه‌مانه‌‌ده‌گه‌رێنه‌وه: _1که‌سایه‌تیی‌به‌هێزی‌مۆسۆلینی‌و‌رشت‌بوونی‌له‌‌داگیر‌کردنی‌حه‌به‌شه‌‌له‌‌پێناو‌چه‌سپاندنی‌سیاسه‌ته فاشستیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌که‌ی. _2سه‌رکه‌وتنی‌له‌‌دانوستانه‌کانی‌له‌گه‌ڵ)بییر‌لڤال(ی‌وه‌زیری‌فه‌ره‌نسی‌که‌‌تیایدا‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌پێکهاتن، چاوپۆشی‌له‌‌هه‌نگاوه‌کانی‌ئیتالیا‌بکرێ. _3لوازی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌به‌‌رونی‌ئاشکرا‌بوو‌که‌‌ناتوانێ)ئاسایشیبهکۆمهڵ(بۆ‌وڵتان‌و به‌تایبه‌ت‌بۆ‌حه‌به‌شه‌‌دابین‌بکا. _4بریتانیا‌به‌ره‌و‌ئه‌و‌ئاراسته‌یه‌‌چو‌تا‌ئیتالیا‌به‌‌به‌شێک‌له‌‌حه‌به‌شه‌‌رازی‌کا_نه‌ک‌هه‌مووی_و‌له‌سه‌ر ئه‌م‌بابه‌ته‌‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌که‌وته‌‌گفتوگۆ.له‌هه‌مان‌کات‌سمۆیل‌هۆر‌بڕوای‌وابوو‌که‌‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌بکه‌ونه گفتوگۆ‌و‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانیش‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌به‌کار‌بێنن‌وه‌کو‌هێزێکی‌فشار.له‌گه‌ڵ‌ده‌رکردنی بڕیارێک‌له‌‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ئیتالیا‌وه‌کو‌ده‌ست‌درێژ‌له‌م‌کرده‌وه‌‌ناو‌ببا‌به‌ڵکو‌خۆباییه‌کانی‌ئیتالیا سنوردار‌ده‌بن.سه‌ره‌ڕای‌جوله‌کردنی‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانی‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست،وره‌ی‌مۆسۆلینی دانه‌به‌زی،هه‌روه‌ها‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ره‌زامه‌ندیی‌له‌سه‌ر‌سه‌پاندنی‌سزا‌به‌سه‌ر‌ئیتالیا‌دا، بریتانیا‌مه‌به‌ستی‌نه‌بوو‌له‌سه‌ر‌کێشه‌ی‌حه‌به‌شه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌بکه‌ونه‌‌جه‌نگ‌بۆیه‌‌خۆی‌ده‌هێنا‌وده‌برد،سزا سه‌پێندراوه‌کانیش‌ئابووری‌بوون‌کارێکی‌ئه‌وتۆیان‌به‌سه‌ر‌ئیتالیاوه‌‌نه‌بوو.دوایین‌هه‌وڵه‌کانی‌حه‌به‌شه‌‌ئه‌و رێککه‌وتنه‌‌بوو‌که‌‌له‌‌نێوان‌هۆر‌و‌لفال‌ئه‌نجام‌درا‌له‌‌پێناو‌ده‌ستکه‌وتنی‌ده‌روازه‌یه‌کی‌ده‌ریایی‌له به‌نده‌ری)عه‌سه‌ب(حه‌به‌شه‌‌رازی‌بوو‌له‌‌ده‌ست‌گرتنی‌ئیتالیا‌به‌سه‌ر‌پانتاییه‌کی‌زۆری‌خاکه‌کانی‌حه‌به‌شه. به‌ڵم‌بریتانیا‌به‌م‌خیانه‌ته‌‌رازی‌نه‌بوو‌که‌‌ئه‌ندامێکی‌کۆمه‌ڵه‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌سه‌رفراز‌بکرێ‌بۆیه)هۆر( دهستیلهکارکێشایهوه،هه‌روه‌ها‌وه‌زاره‌تی‌لفال‌یش‌روخا،به‌ڵم‌ئیتالیه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌سه‌ر‌هه‌موو‌خاکی حه‌به‌شه‌‌دا‌گرت‌و‌فیکتۆر‌عه‌مانۆئیل‌ی‌سێیه‌میان‌کرد‌به‌‌ئیمپڕاتۆری‌حه‌به‌شه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌له‌‌ساڵی1936 رۆژهه‌لتێکی‌ئه‌فریکیی‌ئیتالی‌دروست‌بوو‌ئه‌و‌ساڵ‌هه‌مان‌ساڵ‌بوو‌که‌‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانیا‌به‌رپا بوو.
)(3جه‌نگی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانی‌و‌دکتاتۆريه‌تی‌فرانکۆ
فرانکۆ
دوای‌جه‌نگی‌پێنجه‌می‌له‌گه‌ڵ‌ولیه‌ته‌‌یه‌کگرتوه‌کانی‌ئه‌مه‌ریکا‌له1898و‌له‌ئه‌نجامی‌له‌ده‌ست‌دانی موسته‌عمه‌ره‌کانی‌له‌‌ئه‌مه‌ریکای‌باشور‌له‌‌چوار‌یه‌کی‌یه‌که‌م‌و‌دووه‌می‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م،ئیسپانیا‌له هه‌ره‌سێکی‌گشتی‌دابوو،پادشای‌فه‌رمانڕه‌وا‌له‌‌ئیسپانیا‌له‌‌حوکم‌رانییدا‌پشتی‌به‌‌که‌نیسه‌ی‌کاسۆلیکی‌و ده‌سه‌ڵتی‌دکتاتۆری‌به‌ستبوو،ده‌ستوریشی‌په‌ک‌خستبوو،به‌ڵم‌هێزه‌‌ریفۆرمه‌کان‌له‌‌ده‌سه‌ڵتی کۆنه‌په‌رستان‌به‌هێزتر‌بوون،بیری‌سۆشیالیست‌و‌لیبرالی‌له‌‌نێو‌کرێکاران‌و‌دانیشگاکان‌بڵو‌بوونه‌وه، ئه‌م‌په‌ره‌سه‌ندنه‌ی‌لیبرالیه‌کان‌ره‌گی‌گه‌نده‌ڵی‌و‌ئۆروستوکراتیه‌تی‌کۆشکی‌پادشایه‌تیی‌قولتر‌کرد. به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هێزی‌رکابه‌ری‌ئۆتۆکراتیی‌ده‌سه‌ڵتدار‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌هێز‌نه‌بوو‌هه‌روه‌ها‌بووژانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵتی‌سه‌ربازیه‌‌لیه‌نگره‌کانی‌پادشا،هه‌موو‌شۆڕشه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی‌که‌‌له‌‌ئیسپانیا به‌رپا‌ببوون‌کاری‌گه‌ر‌نه‌بوون‌وه‌کو‌شۆڕشی‌به‌رشه‌لۆنه‌‌له1909به‌ڵم‌هه‌ژاندنی‌مه‌زن‌که‌‌هه‌موو کۆمه‌ڵگای‌ئیسپانیی‌هه‌ژاند‌له‌‌رۆژئاواوه‌‌هاتبوو.له1921سه‌رکرده‌ی‌موجاهیدی‌عه‌ره‌بی‌له‌‌گونده‌کانی ئیسپانیا‌توانیی‌هێزه‌‌نه‌یاره‌کان‌وهێزه‌‌نیشتمانپه‌روه‌ره‌کان‌دژی‌ئیمپڕیالیزمی‌ئیسپانی‌ویفاقاته‌وه،هه‌روه‌ها عبدالکیرم‌الخطابی‌توانیی‌له1921کاره‌ساتێک‌به‌سه‌ر‌له‌شکری‌ئیسپانی‌بێنێ‌که‌‌تیایدا‌پتر‌له‌‌ده‌هه‌زار کوشتیار‌هه‌بوون. گورزه‌کانی‌به‌‌حکومه‌تی‌ئیسپانی‌ده‌که‌وتن‌کوشنده‌‌بوون،به‌ڵم‌کوشنده‌‌تر‌ئه‌و‌گه‌نده‌ڵیه‌‌بوو‌که‌‌پادشا فۆنسۆ‌ی‌سیانزه‌هه‌م‌تێی‌که‌وتبوو. ئه‌گه‌ر‌که‌سانی‌نیشتمانپه‌روه‌ر‌ده‌ست‌بگرن‌به‌سه‌ر‌وه‌زاره‌ته‌کان‌ئه‌وسا‌که‌س‌له‌توانایدا‌نیه‌‌به‌رگری‌له ئابڕو‌چونه‌کانی‌پادشا‌بکاو‌له‌ده‌ست‌گه‌لی‌رزگار‌کا،ئه‌مه‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌رۆژنامه‌کان‌و‌په‌رله‌مان‌داوای ئاشکرا‌کردنی‌گه‌نده‌ڵی‌و‌کاره‌ساته‌کانیان‌ده‌کرد‌داوایان‌ده‌کرد‌هۆکاری‌ئه‌و‌کاره‌ساته‌‌سه‌ربازیانه‌‌رون بکرێنه‌وه،ئه‌وه‌بوو‌کاریان‌بۆ‌روخانی‌حکومه‌ت‌کرد....حکومه‌تێک‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌دکتاتۆر‌جه‌نه‌رال بریمۆ‌دی‌ریڤێرا‌له‌‌سه‌پته‌مبه‌ری1923پێکهات. ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌په‌رله‌مان‌هه‌ڵوه‌شایه‌وه،ئازادیه‌کان‌سنوردار‌کران‌ورکابه‌ره‌‌کانیش‌دور‌خرانه‌وه، به‌ده‌ستێکی‌پۆلیین‌ده‌ست‌گیرا‌به‌سه‌ر‌حوکم،به‌ڵم‌ئه‌م‌جۆره‌‌حوکمڕانیه‌‌توندو‌تیژه‌‌ناتوانێ‌درێژه‌‌به ده‌سه‌ڵت‌بدا‌به‌ڵکو‌رۆژ‌له‌‌دوای‌رۆژ‌لیه‌نگرانی‌که‌م‌ده‌بنه‌وه‌‌و‌چاره‌سه‌ری‌دله‌راوکێی‌گه‌ل‌ناکا‌تا
کاتێک‌خۆی‌به‌‌گۆشه‌گیر‌ده‌بینێته‌وه‌‌ته‌نها‌له‌‌رێگه‌ی‌سوپا‌حوکم‌رانی‌ده‌کا.ئه‌گه‌ر‌متمانه‌ی‌خه‌ڵکیش له‌ده‌ست‌بدا‌ئه‌وا‌چاره‌نوسی‌روخانه. ئه‌مه‌‌له1929به‌سه‌ر‌بریمۆ‌دی‌ریڤێرا‌هات‌له‌‌ئه‌نجامی‌فشاری‌گه‌ل‌بۆ‌حکومه‌تێکی‌هه‌لبژێردراو‌ی نوێنه‌رایه‌تیی‌ده‌ستوری،ناچار‌ده‌بێ‌له1930ده‌ست‌له‌‌کار‌بکێشێته‌وه.پادشا‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌کرد‌که‌‌ره‌وتی پێشکه‌وتن‌خواز‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌هێزه‌‌ئه‌سته‌مه‌‌به‌رۆکی‌لێ‌بگیرێ.بۆیه‌‌رێوره‌سمێکی‌ده‌رکرد‌به‌‌ره‌ها‌کردنی ئازادیه‌کان‌وئه‌نجام‌دانی‌هه‌ڵبژاردن،ئه‌مه‌‌ده‌رفه‌تێکی‌باش‌بوو‌بۆ‌سه‌رکرده‌‌سۆشیالیسته‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی بگه‌نه‌‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌ران‌و‌کورسیی‌وه‌زاره‌ت....پارته‌‌کۆماریخوازه‌کان‌سه‌رکه‌وتنی‌باشیان‌وه‌ده‌ست هێنا،کاری‌کرده‌‌سه‌ر‌پادشا‌تا‌وڵت‌جێ‌بێلێ......له1931کۆماری‌راگه‌یه‌ندرا)زائیمزاا(به‌‌شێوه‌یه‌کی کاتی‌بوو‌به‌‌سه‌رۆک‌کۆمار،حکومه‌تێکی‌سۆشیالستی‌چه‌پڕه‌وی‌به‌رهه‌ڵستکاری‌که‌نیسه‌‌و‌پادشایه‌تی‌و دکتاتۆریی‌سه‌ربازیش‌پێک‌هێنرا.حکومه‌تی‌زائیمزاای)ئیئتلفی(به‌رنامه‌ی‌چاکسازی‌خۆی‌له‌سه‌ر‌ئه‌م بنه‌مایانه‌‌داڕشت: _1ده‌سه‌ڵتێکی‌کۆماریی‌په‌رله‌مانیی‌دیموکراتیی‌هه‌لبژێردراو. _2ئازادی‌ئاینی،له‌‌پێناو‌پاراستنی‌یه‌ک‌ریزی‌رۆشنبیرانه‌ی‌گه‌ل،خوێندنگا‌ئه‌کلیرکیه‌کان هه‌لده‌وه‌شێندرێنه‌وه. _3جێبه‌جێ‌کردنی‌چاککردنی‌کشتوکاڵی‌و‌خۆماڵی)تامین(کردنی‌مولکه‌کانی‌که‌لیسا. _4توانا‌ئابووریه‌کانی‌وڵت‌له‌‌خزمه‌ت‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌گشتی‌دابن.حکومه‌تی)ئازانا(_له‌دوای‌حوکمه‌تی زائیمزا‌هات_هه‌نگاوی‌مه‌زنی‌له‌‌مه‌یدانی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌به‌رنامه‌کان‌نابوو،به‌ڵم‌ئه‌وه‌نده‌ی‌نه‌برد‌له ئه‌نجامی‌هێرشی‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌توشی‌په‌شێوی‌هات،زیاتر‌شۆڕشگێڕ‌یان‌لێ‌داوا‌ده‌کردن،به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی له‌‌ئه‌نجامی‌جێبه‌جێ‌کردنی‌به‌رنامه‌ی‌چاکسازی‌زیانی‌زۆر‌به‌‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌پادشاخواز‌و سه‌ربازیه‌کان‌و‌ده‌ره‌به‌گ‌و‌کاسۆلیکه‌کان‌که‌وتبوو،ئه‌وانیش‌بۆ‌قۆستنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌هه‌ڵه‌‌پێکهاته‌ی‌ڕاستڕه‌و له‌مان‌وچه‌پڕه‌ویش‌له‌‌لیه‌نی‌چه‌پڕه‌وه‌کان‌پێک‌هێنران‌بۆ‌روخانی‌حوکمه‌ته‌که‌ی)ئازانا(.دوای‌ئه‌وه‌‌ئیتر حوکمه‌ت‌که‌وته‌‌ناو‌قه‌یرانێکی‌تایبه‌تی‌به‌هۆی‌نه‌مانی‌متمانه‌‌و‌سپاردنی‌پۆستی‌وزاری‌به‌‌که‌سانی‌بێ بنکه‌‌جه‌ماوه‌ری‌و‌بێ‌توانا‌بۆ‌به‌ره‌نگار‌بوونه‌وه‌ی‌روداوه‌‌کتوپڕیه‌کان. وڵت‌ڕوبه‌ڕووی‌شۆڕشێکی‌کۆمۆنیستی‌بوو‌له1934به‌ڵم‌هه‌ر‌زو‌کپ‌کرایه‌وه‌‌و‌ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی خه‌راپی‌له‌‌ناو‌جه‌ماوه‌ر‌جێ‌هێشت،هێزی‌چه‌پڕه‌وه‌‌هه‌ستی‌به‌وه‌‌ده‌کرد‌که‌‌خه‌ریکه‌‌کاره‌کانی‌له‌ده‌ست ده‌رده‌چن‌و‌ڕاست‌ره‌وه‌کان‌گورزی‌خۆیان‌ده‌وه‌شێنن.بۆیه‌‌شێوازی‌کلسیکیان‌گرته‌‌به‌ر‌بۆ‌وه‌ده‌ست هێنانی‌زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مان‌که‌‌له1936ئه‌نجام‌ده‌درێ.مه‌زنده‌کانیان‌واده‌رچون‌له1937هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام‌دراو‌و)به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری(زۆرینه‌ی‌کورسیه‌کانی‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌که‌‌بریتی‌بوو‌له267کورسی، به‌ڵم‌ئه‌م‌سه‌رکه‌وتنه‌ی‌له‌سه‌ر‌حسابی‌پارتی‌میانڕه‌و‌وه‌ده‌ست‌هێنا‌که60کورسیی‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو،پارته
ڕاستڕه‌وه‌کانیش132کورسی،ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌مسۆگه‌ر‌بوونی‌ڕوبه‌ڕوو‌بوونه‌وه‌‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌نه‌یار، به‌ڵم‌ڕاستڕه‌وه‌کان‌شێوازی‌تۆقاندنی‌چه‌کدارانه‌یان‌گرتبووه‌‌به‌ر‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌نه‌یارانیان. )به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری(کاری‌بۆ‌دورخستنه‌وه‌ی)زائیمزاا(کرد‌له‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌کۆمار،له‌‌شوێن‌ئه‌م)ئازانا( یان‌دانا‌به‌ڵکو‌ئه‌م‌بتوانێ‌ده‌ست‌بگرێ‌به‌سه‌ر‌دۆخه‌که‌‌به‌ڵم‌به‌هۆی‌تێک‌چونی‌ره‌وشه‌که‌و‌زۆر‌بوونی هێزی‌تێک‌هه‌لچو‌ئه‌مه‌ی‌بۆ‌نه‌کرا،ئه‌م‌هێزه‌‌تێک‌هه‌لچوانه‌ش‌بریتی‌بوون‌له: _1کۆمۆنیسته‌کان،بنکه‌کانیان‌له)ئستۆریاس(و)سه‌ڤیلس(. _2هاوپه‌یمانێتیی‌نێوان‌هه‌ندێک‌له‌‌سه‌رکرده‌‌سۆشیالیسته‌کان‌و‌سه‌رکرده‌‌کانی هه‌ندێک‌له‌‌سه‌ندیکاکان. )_3فلنگ(ئه‌مه‌ش‌دکتاتۆری‌پێشو‌خۆسێ‌کوری‌ئه‌نتۆنیۆ‌دی‌ریڤیرا‌له‌‌کۆمه‌ڵێک‌ئه‌فسه‌ر‌دروستی کردبوو. وڵت‌که‌وته‌‌ره‌وشێکی‌ئاژاوه‌‌و‌هێزه‌کان‌که‌وتنه‌‌گیان‌یه‌کتر‌له‌‌شه‌قامه‌کان‌کوشتار‌ده‌کرا‌تۆقاندن هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌خێزان‌ده‌کرد،ئه‌و‌دادوه‌ره‌ی‌فه‌رمانی‌به‌سه‌ر‌یه‌کێل‌له)فلنگ(بسه‌پاندبا‌لشه‌که‌یان‌به کوژراوی‌ده‌‌دۆزیه‌وه،رۆژنامه‌وانه‌کان‌ئه‌گه‌ر‌هێرشیان‌بکردبایه‌‌سه‌ر‌لیه‌نێک‌تیرۆر‌ده‌کران، کۆمۆنیسته‌کان‌و‌ئاژاوه‌گێڕان‌مان‌و‌خۆپیشاندانی‌مه‌زنیان‌ئه‌نجام‌ده‌دان‌له‌‌مه‌درید،کاره‌کان‌په‌ره‌یان‌سه‌ند بێ‌کاری‌زیاد‌بوو‌به‌رهه‌م‌نه‌ما‌وڵت‌که‌وته‌‌دۆخێکی‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆ‌و‌شۆڕش‌دژی‌حکومه‌ت‌به‌رپا‌بوو. سه‌ره‌تای‌شۆڕش‌به‌ده‌ستی‌چه‌ند‌ئه‌فسه‌رێک‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌کالفو‌ستیلۆ‌ده‌ستی‌پێکرد،که‌‌وه‌زیری‌دارایی بوو‌له‌‌وه‌زاره‌تی‌دکتاتۆر‌ریڤێرا.به‌ڵم‌له13یتهموزی1936کوژرا‌به‌هۆیه‌وه‌‌جه‌نه‌رال‌سان‌جۆرجۆ‌له مه‌راکیشه‌وه‌‌دژی‌ئیسپانیا‌هه‌ڵسایه‌وه‌و‌ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر‌سپته‌‌وملیلیه،کاتێک‌به‌‌روداوی‌فرۆکه‌‌ده‌مرێ جه‌نه‌رال‌فرانسکۆ‌فرانکۆ‌جێی‌ده‌گرێته‌وه.هه‌ر‌زو‌ئه‌و‌خه‌ڵکانه‌ی‌به‌ده‌ست‌حکومه‌ت‌چه‌وسابوونه‌وه‌‌چونه ریزی‌ئه‌م‌شۆڕشه‌‌بۆیه‌‌روخانی‌حکومه‌تی‌پێ‌کارێکی‌ئاسان‌بوو،به‌ڵم‌حکومه‌ت‌پشتی‌به‌‌هێزێکی زۆری‌سوپا‌به‌ستبوو،ده‌بووایه‌‌جه‌ماوه‌ریش‌ئه‌وه‌ی‌رقی‌له‌‌دکتاتۆریه‌تی‌سه‌ربازی‌و‌سوپای‌فرانکۆیه‌‌که هێزی‌رۆژئاواشی‌له‌گه‌ڵدا‌بوو،ده‌بێ‌ئه‌وروپا‌له‌‌ته‌ک‌روسیاو‌فرانسا‌وئیتالیا‌وئه‌ڵمانیا‌به‌رپڕس‌که‌ن‌له درێژه‌‌کێشانی‌ئه‌و‌خوێن‌رشتنه‌‌ناوه‌خۆییه‌ی‌که‌‌ساڵه‌کانی1936تا1939رویان‌دا.ئیتالیا10هه‌زار سه‌ربازی‌وه‌کو‌هاوکاری‌به‌‌فرانکۆ‌دا،ئه‌مه‌و‌چونکه‌‌حکومه‌ته‌‌نوێکه‌ی‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی)کالبیرۆ(ی سۆشیالیست‌کاری‌بۆئه‌وه‌‌ده‌کرد‌تا‌به‌رپه‌رچی‌فرانکۆ‌بداته‌وه‌‌له‌‌مه‌درید‌ئه‌و‌حکومه‌ته‌ی‌پێکیاتبوو‌له سۆشیالیسته‌کان‌وکۆمۆنیسته‌کان،یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌‌سه‌ربازی‌و‌هه‌موو‌شێوه‌کان‌پشتگیریی‌لێ‌ده‌کردن. به‌م‌شێوه‌یه‌‌ململنێکه‌‌له‌‌ئیسپانیا‌له‌‌نێوان‌سۆشیالیستی‌بوورجوازیی‌نه‌ته‌وه‌خواز‌له‌‌لیه‌ک‌کۆمۆنیستی جیهانی‌له‌‌لیه‌کی‌تربوو،به‌ڵم‌ئایا‌ئه‌م‌ئایدیۆلۆژیانه‌‌تاکه‌‌هۆکار‌بوون‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌و‌ئیتالیا‌وئه‌ڵمانیا‌ده‌ست‌بخه‌نه‌‌ناو‌کێشه‌‌ناوه‌خۆییه‌کانی‌ئیسپانیاو‌که‌‌ئه‌م‌هه‌موو‌قوربانی‌و
زیانانه‌ی‌لێ‌بکه‌ێته‌وه؟...ئامانجی‌قول‌لی‌وڵته‌کان‌هه‌بوون‌که‌‌بوونه‌‌هۆی‌ده‌ستێوه‌ردانیان‌که‌‌ئه‌مانه‌ن:
ئیتالیا له‌‌مه‌زنترین‌وڵتی‌ده‌ست‌تێوه‌رده‌ری‌ئیسپانیا‌بوو‌ژماره‌ی‌سه‌ربازه‌کانی‌گه‌یشتبوونه40هه‌زار‌سه‌رباز، مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌‌ده‌کرا‌له‌‌به‌رامبه‌ریدا‌دورگه‌ی)بلبیار(له‌‌فرانکۆ‌وه‌رده‌گرێ‌که‌‌ده‌که‌وێته‌‌به‌رامبه‌ر‌چیای تاریق‌ی‌ئینگلیزی‌یا‌به‌شداریی‌پێ‌له‌‌داگیرکاری‌مه‌راکشدا‌ده‌کات.
ئهڵمانیا مه‌زنده‌ی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌کرد‌هه‌ندێک)ئیمتیاز(ی‌له‌‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌کانزاکانی‌پێ‌بدا‌له‌هه‌مان‌کات‌مانه‌وه‌ی فرانکۆ‌له‌سه‌ر‌ده‌سه‌ڵت‌فرانسا‌ناچار‌ده‌کا‌هێزێکی‌زۆر‌له‌‌برانس‌بهێلێته‌وه‌‌ئه‌مه‌ش‌ده‌بێته‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی هێزه‌کانی‌فه‌ره‌نسی‌پارچه‌‌پارچه‌‌بن،به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌کاته‌ی‌دۆستایه‌تیه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیی‌ئیتالی‌رون‌و ئاشکرابوو‌که‌‌له‌‌زیاتر‌له‌‌پێگه‌یه‌ک.هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌‌فرانسا‌ده‌کرد
يه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت مه‌به‌ستی‌بوو‌کۆمۆنیست‌به‌روی‌سته‌می‌فاشست‌له‌‌ئه‌وروپای‌رۆژئاوا)ئهڵمانیا_ئیتالیا_ئیسپانیا _بورتوگال(به‌هێز‌کا،هاوکاریه‌کانی‌بۆ‌هه‌ردوو‌لیه‌ن‌ده‌نارد،هه‌موو‌هه‌وڵه‌کانی‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌بۆ راگرتنی‌ده‌ست‌تێوه‌ردانه‌‌کان‌ونێرده‌‌مرۆیی‌وته‌قه‌مه‌نیه‌کان‌بێ‌سود‌بوون.کورتی‌مه‌وداکه‌‌له‌‌ئیتالیا‌و‌بێ سۆزی‌فرانسا‌بۆ‌کۆماریخوازه‌کان‌وبریتانیا‌ش‌به‌‌وه‌رگرتنی‌هه‌ڵوێستی‌بێلیه‌ن،بوونه‌‌هۆکار‌و‌یارمه‌تی ده‌ری‌مانه‌وه‌ی‌فرانکۆ‌و‌به‌‌‌هێزبوونی‌که‌‌توانیی‌له‌‌ئاداری1939مه‌درید‌بخاته‌وه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌خۆی،بهم شێوه‌یه‌‌کۆتایی‌به‌‌شه‌ڕی‌ناوه‌خۆی‌خوێناوی‌هات.ئه‌نجامه‌کانی‌دوای‌جه‌نگ‌که‌‌فرانکۆ‌لێی‌ده‌رچو‌مایه‌ی سه‌رسورمانی‌وڵتانی‌دراوسێ‌بوو‌به‌تایبه‌ت)ئهڵمانیاوئیتالیا(،سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌مۆسۆلینی‌وه‌کو‌دیار بوو‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رچو.به‌رای‌ئێمه‌‌ئه‌وه‌ی‌له‌م‌شه‌ڕه‌‌به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌ده‌رچو‌تاراده‌یه‌ک ئیتالیاو‌بریتانیاو‌فرانسا‌وئه‌ڵمانیا‌بوون.ئه‌مه‌ش‌باج‌وئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌جه‌نگه‌‌ناوه‌خۆییه‌ی‌ئیسپانیایه فرانکۆ‌حوکمێکی‌دکتاتۆریی‌ئیسپانیای‌ده‌کرد‌ئه‌م‌جۆره‌‌حوکمانه‌‌ناکرێ‌بۆ‌دکتاتۆرێکی‌تر‌سه‌ردابنوێنێ، هه‌ر‌که‌‌له‌‌قه‌یران‌و‌ته‌نگه‌تاوه‌کانی‌ناوه‌خۆ‌ته‌واو‌بوو‌ئیتر‌نۆره‌ی‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌سایه‌تیی‌به‌هێزی‌خۆی‌بۆ ده‌رو‌دراوسێکان‌بسه‌لمێنێ‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌وانه‌ی‌له‌‌رۆژه‌‌ره‌شه‌که‌ش‌به‌‌هانای‌هاتن‌بۆئه‌وه‌ی‌چاوی‌ئه‌وه‌یان نه‌بێ‌له‌‌تۆله‌ی‌ئه‌م‌چاکه‌یه‌‌سودێکیان‌پێبگه‌یه‌نێ‌یا‌تۆله‌یان‌بۆ‌ده‌کاته‌وه،ئه‌مه‌‌له‌‌نێوان‌فرانکۆ‌ومۆسۆلینی وهیتله‌ر‌رویدا،به‌تایبه‌تیش‌له‌‌نێوان‌فرانکۆ‌و‌مۆسۆلینی،ئه‌و‌کاته‌ی‌ئیتالیا‌ئه‌م‌خۆبه‌خشینه‌ی‌پێشکه‌ش ده‌کرد‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌له‌سه‌رخاکی‌ئیتالیا‌خۆیان‌ده‌به‌خشن،کاتێک‌ئیتالیاو‌ئیسپانیا‌گفتوگۆیان‌له‌سه‌ر‌به‌ستنی په‌یمانێک‌ده‌کرد‌که‌‌هه‌ردو‌ل‌گه‌یشتبوونه‌‌ئیمزاکردنی‌تیایدا‌هیچ‌تایبه‌تمه‌ندیه‌کی‌جیا‌به‌‌ئیتالیا‌نادات،
هه‌روه‌ها‌فرانکۆ‌رازی‌نه‌بوو‌بچێته‌‌ناو‌هاوپه‌یمانێتیی‌دژایه‌تی‌کۆمۆنیستی،ئه‌م‌سوربوو‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی بێلیه‌ن‌ده‌بێ. _2هه‌ردوو‌حکومه‌تی‌فرانساو‌بریتانیا‌دانیان‌به‌‌حکومه‌تی‌فرانکۆ‌نا،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌فرانسا‌گرنگیه‌کی جیای‌به‌‌سنوره‌کانی‌برانس‌دابوو‌به‌ڵم‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌هه‌مووی‌له‌‌میانه‌ی‌جه‌نگی‌ناوه‌خۆ‌نه‌یاری‌فرانکۆ نهبوون،لیۆن‌بلۆم_یاریده‌ده‌ری‌فرانکۆ_ناچار‌ده‌بێ‌له‌‌پێناو‌سه‌لمه‌تی)به‌ره‌ی‌گه‌له‌ری(هیچ هه‌نگاوێک‌نانێ. _3سه‌رکه‌وتنی‌فرانکۆ‌له‌‌خۆیدا‌سه‌رکه‌وتنی‌فاشیزم‌بوو‌و‌به‌زینی‌دیموکراتی‌بوو،به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش ئیتالیا‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ئه‌وروپا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌هه‌لپه‌رستی‌هیتله‌ر‌بنکه‌ی‌له‌ده‌ست‌دان_خه‌ریک‌بوونی‌ئیتالیا به‌‌شه‌ڕه‌کانی‌ئیسپانیای‌به‌‌‌هه‌ڵ‌زانیبوو_،له‌‌سه‌رحسابی‌ئیتالیا‌ده‌سه‌ڵتی‌له‌‌به‌لکان‌فراوان‌کرد،یه‌کێک‌له مێژوو‌نوسان‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌هه‌ڵوێسته‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌لێ: ئه‌مه‌‌نه‌‌یه‌که‌م‌جاره‌و‌نه‌‌دواجاریش‌ده‌بێ‌ئه‌ڵمانیا‌ئیتالیا‌وه‌کو‌نینۆکی‌پشیله‌‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆی به‌کاری‌ده‌هێنێ. ئه‌م‌شه‌ڕه‌ش‌بریتانیا‌وفرانسای‌له‌‌به‌رنامه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌بێخه‌به‌ر‌کرد‌له‌و‌هه‌موو ماوه‌یه. _4جه‌نگی‌ناوه‌خۆی‌ئیسپانیا‌ده‌رفه‌تێکی‌به‌‌ئه‌ڵمانیا‌وئیتالیا‌به‌خشی‌کاره‌کانیان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌بگونجێنن‌بۆ ئاماده‌باشی‌به‌ئه‌نجام‌گه‌یاندنی‌په‌یمانی)میساق(ی‌سیقۆڵیی)ئیتالیاو‌ژاپۆن‌و‌ئه‌ڵمانیا(له‌‌نۆڤه‌مبه‌ری 1936دژی‌کۆمۆنیست. _5سه‌روه‌ری‌کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌له‌‌ده‌ست‌درا،له‌وکاته‌وه‌‌شتێک‌نه‌ما‌ناوی)ئاسایشیبهکۆمهڵ(بێت یا)چاره‌سه‌ر‌کردنی‌کێشه‌کان‌به‌‌رێگه‌ی‌ئاشتی(ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌کردنه‌وه‌ی‌ده‌رگا‌بۆ‌به‌کار‌هێنانی‌توندو تیژی‌بۆ‌به‌‌ئامانج‌گه‌یاندنی‌داخوازیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان.بۆ‌شکاندنی‌ئه‌م‌ره‌وته،چمبلن‌هه‌وڵی‌کێشانی ئیتالیای‌دا‌بۆ‌لی‌بریتانیا،کێشه‌ی‌حه‌به‌شه‌‌ئه‌وکات‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئیتالیا‌ته‌واو‌ببوو. فرانکۆ‌له‌‌ئیسپانیا‌سه‌رکه‌وتنی‌وه‌ده‌ست‌هێنابوو‌و‌هیتله‌ریش‌نه‌مساو‌چیکوسلۆڤاکیای‌داگیر‌کردبوو،بۆ بریتانیا‌له‌م‌حاڵه‌ته‌‌باشترین‌هه‌نگاو‌ئه‌وه‌یه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئیتالیا‌هه‌وڵێک‌بدا‌به‌ڵکو‌له‌‌باوه‌شه‌کانی‌هیتله‌ر دوردهکهوێتهوه،مۆسۆلینی‌هه‌ستی‌به‌و‌سودانه‌‌ده‌کرد‌ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌رێک‌بکه‌وێ‌هه‌رنه‌بێ ده‌سکه‌وته‌کانی‌پێشتری‌ده‌چه‌سپێن،رێککه‌وتنی‌جه‌نتلمان‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوکیان‌له‌‌جه‌نیوه‌ری1937ئهنجام درا،له‌م‌رێککه‌وتنه‌‌هه‌ردوکیان‌دانیان‌به‌‌مافه‌‌زیندوه‌کانی‌یه‌کترنا‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست،ئه‌مه‌‌سه‌ره‌تایه‌ک بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بگه‌نه‌‌رێککه‌وتنی‌فراوانتر‌سه‌باره‌ت‌په‌یوه‌ندیه‌‌کانیان‌له‌‌ده‌ریای‌ناوه‌ڕاست،له‌‌نیسانی 1938گه‌یشتنه‌‌رێککه‌وتنێک: _1ئیتالیا‌داوای‌هیچ‌فراوان‌بوونێک‌له‌‌ئیسپانیا‌نه‌کات،له‌گه‌ڵ‌کشانه‌وه‌ی‌هێزه‌کانی‌بێگانه. _2راگرتنی‌جه‌نگی‌پڕۆپاگه‌نده‌‌له‌‌نێوان‌هه‌ردول.
_3پاراستنی‌ره‌وشی‌ناله‌باری‌که‌نالی‌سوێس. _4بریتانیا‌دان‌به‌‌مافه‌کانی‌ئیتالیا‌ده‌نێ‌له‌‌حه‌به‌شه. به‌ڵم‌په‌یوه‌ندیه‌کانی‌ئیتالیی_ئه‌ڵمانی‌له‌وه‌‌به‌هێز‌تر‌بوون‌تا‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه‌‌له‌یه‌کیان‌جیا‌کاته‌وه.
)(4هیتله‌رودوباره‌‌يه‌کگرتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا ا/ئه‌نشیلۆس}نه‌مساو‌ئه‌ڵمانیا‌به‌‌يه‌که‌وه‌‌پێی‌ده‌وترێ‌ئه‌نشیلۆس{ دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌ڕووی‌سه‌ربازی‌و‌نێوده‌وڵه‌تی‌به‌‌هێز‌ده‌بێ‌ده‌ستی‌گرت‌به‌سه‌ر‌ساروراین، به‌لژیک‌وپۆله‌ندا‌بوونه‌‌وڵتی‌بێلیه‌ن،بریتانیاش‌هیتله‌ر‌ئه‌و‌ئه‌رکه‌ی‌بۆ‌به‌جێ‌گه‌یاند‌که‌‌ساڵه‌های‌ساڵ بوو‌به‌‌ئومێد‌بوو،که‌‌یه‌کخستنی‌نه‌مسا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌بوو،ئه‌مه‌‌بێ‌گواێ‌دانه‌‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌که له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌له‌سه‌ری‌پێکهاتبوون‌سه‌ربه‌خۆیی‌نه‌مسا‌بپارێزن‌ئه‌وکاته‌ی‌له11ی‌ته‌موز‌ئیمزایان کردبوو،به‌ڵم‌ئه‌وه‌ی‌پاساوه‌کانی‌هیتله‌ری‌به‌هێزکردبوو‌گه‌شه‌‌کردنی‌پارتی‌نازیزم‌له‌‌ناوه‌وه‌ی نه‌مساوپشتگیری‌کردنیان‌بووبۆ‌تێروانینه‌کانی‌هیتله‌ر. بۆیه‌‌ده‌بینین‌کاتێک‌نازیه‌کانی‌نه‌مسا‌له1934دلفۆس‌ی‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌نه‌مسا‌ده‌کوژن‌هیتله‌ر‌له شوباتی1938گه‌فێک‌بۆ)شۆشنگ(ی‌سه‌رۆک‌وه‌زیرانی‌نوێی‌نه‌مسا‌ده‌نێرێ‌بۆئه‌وه‌ی‌پۆستی‌وه‌زاریی زیاتر‌به‌‌نازیه‌کانی‌نه‌مسا‌بدات،هه‌ر‌دوای‌ئه‌و‌گه‌ف‌گه‌فێکی‌تری‌بۆ‌ده‌نێرێ‌که‌‌ده‌بێ‌حوکم‌بداته)سایس ئه‌نکورات(سه‌رۆکی‌نازیی‌نه‌مسایی. سه‌رۆک‌کۆماری‌نه‌مسا)کۆلس(له‌م‌داوایه‌‌رازی‌نه‌بوو،بهڵم)ئه‌نکوارت(توانیی‌بگات‌به‌‌پۆستی سه‌رۆک‌وه‌زیران،ئه‌وسا‌هیتله‌ر‌رایگه‌یاند‌نه‌مسای‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌یه‌کخست. بۆئه‌وه‌ی‌رێگه‌‌له‌و‌وڵتانه‌‌بگڕی‌که‌‌نیازیانه‌‌به‌‌بیانوی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌ده‌ست‌له‌‌کاره‌کان‌وه‌رده‌ن‌و بێنه‌‌ناو‌کێشه‌که،ریفراندۆمێکی‌راگه‌یاند‌که‌‌ئه‌نجامه‌که‌ی97%له‌به‌رژه‌وه‌ندی‌یه‌کخستن‌دا‌بوو. ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌‌جه‌ربه‌زه‌ییه: _1هیتله‌ر‌سه‌لماندی‌که‌‌رای‌گشتیی‌جیهانیی‌هه‌لوه‌شاوه‌‌هیچ‌به‌هایه‌کی‌نیه. _2په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌روی‌پێشه‌وه‌ی‌وڵته‌‌سه‌رکه‌وتوه‌کان‌بوو‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،بهم هه‌نگاوه‌‌که‌وته‌‌به‌ر‌پێی‌وڵته‌‌به‌زیو‌وسه‌رکه‌وتوه‌کان‌به‌یه‌که‌وه. _3کۆمه‌ڵه‌ی‌نه‌ته‌وه‌کان‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌دوو‌له‌‌ئه‌ندامانی‌سه‌ربه‌خۆیی‌خۆیان‌له‌ده‌ست‌دا‌هیچ‌به‌هایه‌کی نه‌ما. _4ئیتالیا‌ئه‌م‌یه‌کخستنه‌‌نوێیه‌ی‌ئه‌ڵمانیاو‌نه‌مسای‌پێ‌خۆش‌نه‌بوو‌به‌ڵم‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش‌قه‌بوولی‌کرد، هیتله‌ر‌هه‌ستی‌به‌وه‌ده‌کردئه‌م‌یه‌کخستنه‌‌له‌سه‌ر‌دڵی‌دۆتچێ‌چه‌ند‌گرانه‌‌به‌ڵم‌گفتی‌دا‌که‌‌ده‌بێ‌له‌‌ئه‌نجامه
خۆشه‌که‌ی‌ئه‌م‌ئه‌نشیلۆسه‌‌تۆله‌‌بۆ‌ئارامی‌وخۆراگڕی‌مۆسۆلینی‌بکاته‌وه،ده‌بێ‌ره‌چاوی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی بکا‌له‌‌داهاتو،به‌ڵم‌ئاشکرا‌بوو‌که‌‌دوای‌یه‌کخستنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌دوو‌ده‌وڵه‌ته‌‌ته‌وه‌ری‌هێزه‌کان‌که‌وتنه‌‌ده‌ست ئه‌م‌دوو‌ده‌وڵه‌ته،ئیتالیا‌له‌‌ساڵی1938له_هه‌رنه‌بێ_ئاست‌ئه‌ڵمانیا‌دابوو،به‌ڵم‌دوای‌یه‌ک‌خستنه‌که مۆسۆلینی‌ده‌بووایه‌‌به‌‌ئاراسته‌ی‌سیاسه‌ته‌کانی‌هیتله‌ر‌بڕوا. _5جیاکه‌ره‌وه‌کانی‌ستراتیجی‌که‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌م‌یه‌کخستنه‌‌وه‌ده‌ستی‌که‌وت‌گه‌ڵێک‌مه‌زن‌بوون، بۆ‌نمونه‌‌به‌یه‌کجار‌رێژه‌ی‌جێنیشی‌شه‌ش‌ملیۆن‌ونیو‌ئه‌ڵمانیی‌سۆزداری‌بۆ‌زیاد‌بوو،ئه‌ڵمانیا‌ڕاسته‌وخۆ به‌‌دو‌له‌‌مه‌زنترین‌وڵتانی‌به‌لکان‌به‌سترایه‌وه)یۆگسلفیا،ههنگاریا(ئه‌مه‌‌وێڕای‌ئاسان‌بوونی‌په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ‌هاو‌په‌یمانه‌که‌ی)ئیتالیا(. _6یه‌کخستنی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌نه‌مسا‌ترسه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تیان‌وروژاندن،پێشنیاری‌کرد‌تا)ئاشتی‌به کۆمه‌ڵ‌رزگار‌که‌ین(به‌ڵم‌بریتانیا‌ره‌تی‌کرده‌وه‌‌به‌های‌به‌‌تیۆریی‌مسۆگه‌ر‌کردنی‌به‌‌کۆمه‌ڵ‌دانه‌نا،له ژێره‌وه‌‌وای‌نیشاندا‌که‌‌لریی‌له‌‌یه‌کخستنی‌ئه‌ڵمانیا‌ونه‌مسا‌نیه،یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بریتانیا‌و‌وڵته سه‌رمایه‌داره‌کانی‌به‌وه‌‌تاوان‌بار‌کردن‌که‌‌چاوپۆشی‌له‌‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌نه‌مسا‌ده‌که‌ن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌رۆژێک له‌‌رۆژان‌ئه‌ڵمانیا‌به‌هێز‌که‌وێ،هێزێکی‌ئه‌ڵمانیای‌نازی‌روه‌و‌سۆڤیه‌ت‌هێرش‌به‌رێ،مێژوو‌نوسه سۆڤیه‌تیه‌کان‌داویفاقی‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌ده‌که‌ن‌که‌‌له‌‌ژێره‌وه‌‌رێککه‌وتن‌له‌‌نێوان‌به‌رلین‌و‌واشنتۆن‌ئه‌نجام دراوه‌‌له‌سه‌ر‌دابه‌شکردنی‌بازاڕه‌کانی‌جیهان‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌هیتله‌ر‌کۆمۆنیسته‌کانی‌روسیا‌له‌ناو به‌رێ. _7چیکوسلۆڤاکیا_ئامانجی‌داهاتوی‌یه‌کیه‌تی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو_ده‌وره‌ی‌به‌‌له‌شکری‌ئه‌ڵمانی‌گیرابوو،بۆ ئه‌مه‌‌جه‌نه‌رال‌یۆدل‌ی‌نازی‌ده‌لێ)):خاکه‌کانی‌چیکوسلۆڤاکیا‌تا‌ئه‌م‌دواییه‌ی‌مێژوو‌پاڵپێوه‌نه‌ری هاتنه‌ناوه‌وه‌ی‌خاکه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بوو،پشدێنێکی‌ته‌سکیش‌بوو‌روه‌و‌فرانسا‌ده‌کرا‌تا‌هه‌رده‌م‌ببێته‌‌بنکه‌یه‌کی ئاسمانی‌بۆ‌هێزه‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌به‌تایبه‌ت‌روسیا،ئێستاش‌چیکوسلۆڤاکیا‌به‌‌دول‌ده‌وری‌دراوه،ره‌وشی ستراتیجیی‌خه‌راپه،به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌له‌‌هه‌ر‌هێرشێکی‌ئێمه‌‌بکرێته‌‌سه‌ری‌ده‌رباز‌بوونی‌مه‌حاڵه‌‌هاوکاریه ئاسمانیه‌کانی‌رۆژئاواش‌به‌‌هانای‌نایه‌ن((. ئه‌م‌کێشه‌‌نێوده‌وڵه‌تیانه‌‌بوونه‌‌هۆی‌نه‌مانی‌بڕواو‌متمانه‌‌له‌‌ناو‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌لێره‌‌تیۆریی )دبلۆماسیه‌تی‌پیلندار(به‌سه‌ر‌تیۆریی)مسۆگه‌رکردنی‌به‌‌کۆمه‌ڵ(دا‌زاڵ‌بوو. ئه‌ڵمانیا‌و‌بریتانیا‌وئه‌مه‌ریکاو‌ویه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌زیاتر‌له‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌‌بوون‌که‌‌به‌سه‌ر‌ئه‌م‌دبلۆماسیه‌ته ئالۆزه‌دا‌دابه‌ش‌ببوون‌که‌‌ساڵه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌میان‌گۆری‌بوو،وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌بڵێین‌ببووه )ئاژاوه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تی().میساقه‌کان(ریزیان‌لێ‌نه‌ده‌گیرا،په‌یماننامه‌کان‌ته‌نها‌بڕین‌و‌پارچه‌کردنی‌کاغه‌ز بوون،سه‌ربه‌خۆیی‌وڵته‌‌بچوکه‌کان‌ده‌کرا‌له‌سه‌ر‌مێزی‌چاو‌برسیه‌‌ئیمپڕیالیزمیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کان‌له‌‌ئانو ساتێکدا‌تیا‌بچێ.ئه‌وکاته‌‌ئه‌م‌ئاژاوه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌‌زیاد‌ده‌کا‌که‌‌هیتله‌ر‌هه‌نگاوه‌‌خه‌ته‌رناکه‌که‌ی‌تر‌ده‌نێ ئه‌ویش‌یه‌کخستنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌و‌پۆله‌ند‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیایه.
ب/له‌خۆگرتنی‌چیکوسلۆڤاکیا چیکوسلۆڤاکیا‌له‌‌مه‌زنترین‌ده‌وڵه‌تی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌بوو‌که‌‌دوای‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی ده‌رکه‌وت.....،سه‌رکرده‌کانی‌دونیا‌په‌رۆشی‌چاره‌نوسی‌ئیمپڕاتۆریه‌تی‌نه‌مساو‌هه‌نگاریا‌نه‌بوون‌که به‌هۆی‌فره‌‌نه‌ته‌وه‌یی‌وره‌گه‌زی57هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌و‌ئه‌م‌هه‌موو‌ده‌وڵه‌تۆکانه‌ی‌هه‌مه‌‌جۆری‌ره‌گه‌ز‌ی گه‌مارۆدراوی‌بێ‌ده‌روازه‌‌له‌سه‌ر‌ده‌ریا‌لێ‌وه‌پاش‌که‌وتن،به‌ڵم‌توانیی‌ببێته‌‌خاوه‌نی‌پیشه‌سازیه‌کی پێشکه‌وتوی‌به‌‌په‌یوه‌ندیی‌بازرگانی‌له‌گه‌ڵ‌وڵته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌و‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌تایبه‌تی‌له‌‌روی ئامێری‌ئۆتۆمبیلی. ستالین‌خاوه‌نی‌دبلۆماسیه‌تێک‌بوو‌گرنگی‌چیکسلۆڤاکیای‌ده‌زانی‌نه‌ک‌ته‌نها‌له‌‌روی‌په‌یوه‌ندیه‌کانی ئابووری‌به‌ڵکو‌به‌هۆی‌هه‌ڵکه‌وتنی‌له‌‌هێلی‌پێشه‌وه‌ی‌به‌رگری‌کردن‌له‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت،پۆله‌نداش‌بۆ‌ئه‌م هێله‌‌دووه‌م‌و‌کۆتاییه. به‌هۆی‌سروشتی‌چیکوسلۆڤاکیا.له‌‌فره‌ره‌گه‌ز‌و‌پێک‌هاته،تایبه‌تمه‌ندیه‌کی‌به‌‌شێوازی‌به‌ڕێوه‌بردن‌پێ‌دا، که‌‌هه‌ر‌پێکهاته‌و‌خۆی‌ببات‌به‌ڕێوه.ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌وه‌کو‌کوتله‌یه‌ک)فراکسیۆن(ی‌نه‌ته‌وایه‌تی خۆشیان‌ده‌هات‌له‌‌یه‌کخستنه‌وه‌ی‌نه‌مسا‌به‌‌ئه‌ڵمانیا،ئه‌ڵمانیا‌ده‌ستی‌یارمه‌تیی‌بۆ‌ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌درێژ کرد. هیتله‌ر‌ئاشکرای‌کرد‌که‌‌یه‌کخستنی‌سودێت‌به‌‌ئه‌ڵمانیاوه‌‌به‌زه‌روری‌ده‌زانێ.بۆ‌ئه‌م‌کاره‌ی‌ته‌نها‌پشتی‌به ئامانجه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌ئه‌ڵمانی‌نه‌ده‌به‌ست،به‌ڵکو‌ده‌یوت‌به‌‌ده‌ستگرتن‌به‌سه‌ر‌سودێت‌گورزێکی‌به‌‌هێزله کۆمۆنیست‌ده‌وه‌شێنێ،چونکه‌‌دۆستایه‌تی‌سه‌رۆکی‌چیک‌و)بینیش(وستالین‌خۆش‌بوو،گه‌شه‌‌کردنی بزوتنه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیی‌نازی‌له‌‌ناوه‌وه‌ی‌چیکوسلۆڤاکیا‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌کۆنراد‌هنلن‌سه‌رۆکی‌پارتی‌سودێتی ئه‌ڵمانی‌ده‌رفه‌تێک‌بوو‌بۆ‌هیتله‌ر‌تا‌به‌رگری‌له‌‌ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌بکا‌بۆئه‌وه‌ی‌وا‌لێک‌نه‌درێته‌وه‌‌که له‌م‌هه‌نگاوه‌‌دوژمنکاریه‌ی‌دا‌مه‌به‌ستی‌چیکوسلۆڤاکیا‌یه،هیتله‌ر‌کاری‌بۆ‌هه‌ردوک‌ئه‌رک‌ده‌کرد: به‌شێوه‌یه‌ک‌ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌یه‌کخا‌که‌‌هه‌مووچیکوسلۆڤاکیا‌یه‌کخا)داگیری‌کا(،وڵته ئه‌وروپیه‌کان‌وا‌تێگه‌یشتبوون‌که‌‌ته‌نها‌سودێتی‌ئامانجه. چیکوسلۆڤاکیا‌له‌گه‌ڵ‌فرانسا‌و‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له1924ه‌وه‌‌هاوپه‌یمان‌بوو. یه‌کێک‌له‌وانه‌ی‌حکومه‌تی‌براگ‌گره‌و‌ی‌له‌سه‌ر‌کردبوو‌ئه‌وه‌بوو‌که‌‌هتله‌ر‌ناتوانێ‌ئه‌م‌سه‌ره‌رۆیه‌‌بکا له‌گه‌ڵ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌و‌فرانسا‌بکه‌وێته‌‌شه‌ڕێکی‌مه‌زن‌له‌‌پێناو‌سودێت.به‌ڵم‌لێره‌‌پڕسیارێکی‌تر‌دێته 57چیکوسلۆڤاکیا لهم نهتهوانه پێک هاتبوو چیک ،سلۆڤاک ،رۆتینیهکان ،ههنگاریایهکان ،لهتهک ئهڵمانیه سودێتهکان وئهڵمانیهکانی بهسهر ناوهوهی چیکوسلۆڤاکیادا دابهش بوو ،هتلهر خۆی وتبووی که دهوڵهتێکی دروست کراوه.
پێش‌خه‌ته‌رناکیی‌له‌وانی‌تر‌که‌متر‌نیه:فرانساو‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ئاماده‌‌بوون‌له‌‌پێناو‌سودێت‌له‌گه‌ڵ ئه‌ڵمانیا‌بکه‌ونه‌‌جه‌نگه‌وه؟له‌‌ڕاستیدا‌وڵته‌‌مه‌زنه‌کان‌زۆرجار‌له‌‌پێناو‌گه‌یشتن‌به‌‌چاره‌سه‌ر‌چاویان‌له که‌م‌پۆشیوه.دواتر‌هه‌ڵکه‌وتنی‌جوگرافیای‌چیکوسلۆڤاکیا‌که‌‌ناکرێ‌هاوکاری‌سوپایی‌بۆ‌بنێردرێ‌ته‌نها‌له رێگه‌ی‌وڵتێکی‌تردا‌نه‌بێ‌یا‌پۆلۆنیا‌یا‌هه‌نگاریا‌یا‌یۆگسلفیا،ئه‌م‌وڵتانه‌ش‌چاویان‌بریبووه چیکوسلۆڤاکیا،ئه‌مه‌‌به‌‌ئاسانی‌قه‌بوول‌نه‌ده‌کرا‌رێگه‌‌به‌م‌وڵتانه‌‌بدرێ‌به‌ناو‌خاکیاندا‌ره‌ت‌ببن‌و‌به‌هۆیه‌وه ئه‌وانیش‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌بکه‌ونه‌‌کێشه‌‌هاوپه‌یمانێتیی‌فرانساو‌سۆڤیه‌ت‌و‌چیکوسلۆڤاکیا‌به‌هێزبوو‌به‌ڵم له‌سه‌ر‌کاغه‌ز‌و‌بۆ‌جێبه‌جێ‌کردن‌لواز‌بوو،مه‌به‌ستیان‌ئه‌وه‌بوو‌سه‌ربه‌خۆیی‌چیکوسلۆڤاکیا‌له‌‌روی ئه‌ڵمانیا‌بچه‌سپێنن،به‌ڵم‌گۆڕینی‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانێتیه‌‌بۆ‌به‌رنامه‌ی‌کارپێکردن‌ئه‌مه‌‌فه‌رمانێکی‌ئالۆزه، بریتانیاله‌‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌ی‌کێشه‌ی‌چیکوسلۆڤاکیا‌رۆلی‌بینی‌نه‌ک‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌یا‌فرانسا،ئه‌میش له‌به‌ر‌ئه‌م‌هۆیانه: _1هه‌ر‌ده‌ست‌تێوه‌ردانێکی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تی‌یا‌فه‌رنسی‌ئه‌وه‌‌ده‌گه‌یه‌نێ‌بچنه‌‌پاڵ‌هاوپه‌یمانه‌که‌یان،بهڵم بریتانیا‌به‌م‌هاوپه‌یمانه‌‌په‌یوه‌ست‌نه‌بوو. _2ده‌ستێوه‌ردانی‌بریتانیا‌له‌‌کێشه‌که_به‌‌بۆچونی‌بریتانیا_له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌راگرتنی‌پارسه‌نگی نێوده‌وڵه‌تی‌بوو‌ئه‌م‌پارسه‌نگه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌ش‌لستیکه‌‌ده‌کرێ‌تا‌دابه‌ش‌کردنی‌ده‌وڵه‌تێک‌له‌‌ده‌وڵه‌ته‌کان له‌یه‌ک‌بکێشرێ. _3بۆچونه‌‌سیاسیه‌کانی‌له‌‌فه‌رمانگه‌‌به‌ریتانیه‌کان‌ده‌رده‌چون،ده‌یان‌ووت‌کاتێک‌بریتانیا‌ناوبژیوانی کێشه‌یه‌ک‌ده‌کا‌ره‌چاوی‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌ده‌کا. _4حکومه‌تی‌پارێزگاران‌به‌‌سه‌رۆکایه‌تی‌نیفیل‌چمبرلن‌دوژمندارێتیه‌کی‌ئه‌وتۆی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیه‌کان نهبوو،ئه‌مان‌کۆمۆنیسته‌کانیان‌له‌‌نازیه‌کان‌به‌‌خه‌ته‌رناکتر‌ده‌بینی.رێککه‌وتنه‌‌ده‌ریایه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانیا وبریتانیا‌له1935بریتانیای‌دڵنیا‌ده‌کرده‌وه.
نیڤیل‌چمبرلن
نیفیل‌چمبرلن‌خۆی‌و‌هتله‌ر‌رێککه‌وتن،بڕوای‌وابوو‌گه‌یشتن‌به‌‌رێککه‌وتن‌له‌سه‌ر‌کێشه‌ی‌نێوان چیکوسلۆڤاکیاو‌ئه‌ڵمانیا‌پێویست‌به‌وه‌ناکات‌له‌گه‌ڵ‌لیه‌نی‌په‌یوه‌نددار)ئهڵمانیا،چیکوسلۆڤاکیا(دابنیشن.ئهم بۆچونه‌‌یه‌کیک‌بوو‌له‌وه‌ی‌سیاسه‌ت‌مه‌داران‌ره‌خنه‌یان‌لێگرت،به‌ڵم‌به‌‌بڕوای‌ئێمه‌‌ئه‌مه‌‌یه‌کێکه‌‌له دبلۆماسیه‌تی‌پیلندار‌که‌‌سیاسه‌ت‌مه‌دارانی‌بریتانیا‌له‌‌مێژه‌‌پیاده‌ی‌ده‌که‌ن،له‌‌روێکی‌تره‌وه‌‌به‌ریتانیه‌کان به‌‌چاوێکی‌نزمه‌وه‌‌سه‌یری‌گه‌لی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لتیان‌ده‌کرد،هیتله‌ر‌زانای‌ئه‌م‌بوواره‌‌بوو،که‌‌به تیۆریی‌زاڵ‌بوونی‌ره‌گه‌زی‌ئاریی‌کار‌ده‌کرد،ئه‌وه‌بوو‌بریتانیا‌زۆر‌زیره‌کانه‌‌هه‌مان‌تیۆریی‌له‌گه‌ڵ خۆیان‌به‌کار‌هێنایه‌وه.چیکوسلۆڤاکیا‌یه‌کێک‌بوو‌له‌‌قوربانیانی‌خوانی‌ئاشته‌وایی‌به‌ریتانیی‌ئه‌ڵمانی‌به‌هۆی رق‌و‌کینی‌ئه‌ڵمانیه‌‌نازیه‌کان‌و‌به‌ریتانیه‌کان‌له‌‌گه‌لنی‌سلڤی،هه‌ریه‌ک‌به‌‌رێگه‌ی‌تایبه‌تی‌خۆیه.ئهمه وێنه‌ی‌نێوده‌وڵه‌تی‌بوو‌له‌ته‌ک‌ئه‌مه‌ش‌هه‌وڵه‌‌نه‌زۆکه‌کانی‌فرانساو‌بریتانیا‌بۆ‌رێگه‌‌گرتن‌له‌‌نانه‌وه‌ی ئاژاوه‌و‌په‌شێوی‌له‌‌لیه‌ن‌کرێگرتانی‌نازیی‌ئه‌ڵمانی‌و‌فاشست‌بۆئه‌وه‌ی‌ئیمپڕاتۆریه‌ته‌که‌یان‌له‌ده‌ست نه‌چێ،به‌‌پێدانی‌ده‌رفه‌تی‌زاڵ‌بوونی‌ئابووریی‌ئه‌ڵمانیی‌ژاپۆنی‌به‌‌هه‌ست‌کردن‌به‌‌دابه‌زینی‌ئیمپڕیالیستی به‌ریتانیی‌فه‌ره‌نسی.هیتله‌ر‌ئه‌مه‌ی‌ده‌زانی‌که‌‌فرانساو‌بریتانیا‌نابێ‌له‌سه‌ر‌موسته‌عمه‌ره‌کانیان‌به‌ئارامی خه‌ویان‌لێ‌بکه‌وێ،ده‌بێ‌باجی‌ئه‌م‌ئارامیه‌‌بده‌ن،باجه‌که‌شی‌ئه‌ڵمانیای‌رۆژهه‌لته‌‌ده‌بێ‌به‌‌هیتله‌ر‌بدرێ به‌تایبه‌ت‌له‌‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌ی‌چیکوسلۆڤاکیا‌رۆلی‌تێوه‌گلنی‌بریتانیا‌له‌م‌پیلنه‌‌ئاشکرا‌بوو‌چۆن‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی‌خۆی‌و‌ئه‌ڵمانیا‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تی‌په‌راوێز‌کرد،به‌‌بڕوای‌هیتله‌ر‌ریزی‌هاوپه‌یمانانی له‌ت‌کرد،که‌‌له‌مه‌و‌دوا‌به‌ناوی‌هاوپه‌یمان‌ناتوانن‌کۆببنه‌وه،هه‌روه‌ها‌به‌‌دیدی‌خۆی‌ده‌توانێ‌گه‌مه‌‌به بریتانیا‌و‌فرانسا‌بکا‌و‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌دور‌بووه‌ستێ‌وه‌کو‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌له‌‌کێشه‌کانی‌ئه‌وروپا‌به‌رپرسیار نیه،به‌ڵم‌مێژوو‌نوسه‌‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بڕوایان‌وابوو،پیلنێکی‌مه‌زن‌دژی‌سۆڤیه‌ت‌هه‌لده‌چنرێ بۆ‌ئه‌وه‌ی‌رێگه‌ی‌لێ‌بگرن‌له‌‌هه‌ر‌جولنه‌وه‌یه‌ک‌که‌‌هاوکار‌بێ‌بۆ‌کێشه‌ی‌چیک. له‌و‌کاتانه‌دا‌بوو‌ژاپۆن‌هێرشی‌کرده‌‌سه‌ر‌خاکه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌نزیک‌ده‌ریاچه‌ی‌هاسان‌له هاوینی،1938به‌م‌شێوه‌یه‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌توانا‌که‌وت‌تا‌چیکوسلۆڤاکیا‌له‌م‌کێشه‌یه‌‌رزگار‌کا. کاتێک‌نیفل‌چمبرلن‌له15یسهپتهمبهری1938له‌گه‌ڵ‌هتله‌ر‌کۆبووه‌وه‌‌له)برخستجاد(وێنه‌یه‌کی‌نیمچه رونی‌لبوو‌له‌و‌داوایانه‌ی‌دوایی،ئاماده‌بوو‌داواکاریه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌جێبه‌جێ‌باکات‌له‌‌وه‌ده‌ست‌هێنانی ئه‌ڵمانیه‌کانی‌سودێت‌وهه‌موو‌ئه‌و‌ناوچانه‌ی‌ئه‌ڵمانیه‌کانی‌لێ‌جێنیشنه‌‌به‌مه‌رجی‌ئه‌وه‌ی‌گره‌نتیه‌کی نێوده‌وڵه‌تی‌به‌‌چیکوسلۆڤاکیا‌بدات‌که‌‌سنوره‌‌نوێکانی‌پارێزراو‌ده‌بن. واهات‌هه‌ردوکیان‌هیتله‌ر‌وچمبرلن‌که‌وتنه‌‌ئه‌و‌رێککه‌وتنه‌‌و‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌بنه‌مایانه،دواتر‌ئاشتی هه‌ڕه‌شه‌‌ی‌له‌سه‌ر‌بوو‌نه‌ک‌له‌‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیا‌به‌ڵکو‌له‌‌لیه‌ن‌چیکوسلۆڤاکیاوه‌‌ئه‌وکاته‌ی‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌ی که‌‌له‌لیه‌ن‌وڵتانی‌دیموکراتیه‌وه‌‌بۆ‌ئاماده‌‌ده‌کرێ‌ره‌تی‌ده‌کاته‌وه.له‌م‌فشاره‌ی‌فرانسا)هاوپه‌یمانه‌که‌ی( به‌شداریی‌کرد‌وه‌کو‌به‌رگریکارێک‌له‌و‌وڵتانه‌ی‌تازه‌‌به‌‌پێی‌په‌یماننامه‌ی‌ڤێرسای‌دروست‌بوونه.
به‌ڵم‌دواتر‌بریتانیا‌وفرانسا‌ئه‌و‌رێککه‌تنه‌ی‌باسی‌لێوه‌کرا‌به‌سه‌ر‌چیکوسلۆڤاکیا‌یاندا‌سه‌پاند.له‌‌ڕاستیش قه‌بوول‌کردنی‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌مانای‌ئه‌وه‌یه‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ی‌پێکهاته‌یان‌له‌‌فره‌نه‌ته‌وه‌یه‌‌داوا‌ده‌که‌ن بخرێنه‌وه‌‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌دایک.به‌ڵم‌فشاره‌کانی‌به‌ریتانی‌وفه‌ره‌نسی‌توند‌بوو،بینش‌سه‌رۆکی‌کۆماری چیکوسلۆڤاکیا‌ده‌بینێ‌که‌‌باری‌دۆسته‌کان‌له‌‌هی‌دوژمنه‌کان‌به‌سه‌ریه‌وه‌‌قورس‌تره،ناچار‌ده‌بێ‌قه‌بوولی کا،چمبرلن‌شانازیی‌به‌و‌رێککه‌وتنه‌‌ده‌کرد‌گوایه)ئاشتیی‌رزگار‌کردوه(چوه‌‌جۆدس‌بێرگ‌له‌سه‌ر‌راین بۆ‌دیده‌نی‌هیتله‌ر.به‌ڵم‌به‌سه‌ر‌سورمانه‌وه‌‌بینیی‌گۆڕان‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌هیتله‌ر‌رویداوه،هیتله‌ر‌داواکاریه‌کی پێدا‌داوای‌گرتنه‌وه‌ی‌خێرای‌سودیت‌ی‌کرد‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌نجام‌دانی‌ریفراندۆم‌له‌‌به‌شه‌کانی‌تری‌که‌‌جێی کێشه‌ن‌له‌سه‌ر‌ناسنامه‌ی‌یان،ئه‌ڵمانین‌یا‌چیکی،کاغه‌زه‌کان‌له‌ده‌ست‌چمبرلن‌که‌وتن،هه‌ستی‌به‌و سوکایه‌تیه‌‌کرد‌که‌‌هیتله‌ر‌به‌‌مه‌زنی‌بریتانیا‌وفرانسای‌ده‌کا،کاره‌کان‌چونه‌‌دۆخێکی‌تره‌وه‌‌بیری‌له گێڕانه‌وه‌ی‌سه‌روه‌ریه‌کانی‌به‌ریتانی‌کرد‌ئه‌مه‌ش‌به‌‌کاری‌ئاماده‌‌باشی‌سه‌ربازی‌نه‌بێ‌ناکرێ.ده‌ستی‌به ئه‌نجام‌دانی‌مانۆری‌سه‌ربازی‌کرد‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌و‌که‌شتیگه‌لی‌به‌ریتانیی‌له‌‌ئاماده‌‌باشی‌دانا،لێره‌‌چمبرلن بیری‌له‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌کرده‌وه‌‌وه‌کو‌هێزێکی‌زه‌به‌لح‌له‌‌توانایدایه‌‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌بکا‌له‌و‌په‌ری رۆژهه‌لته‌وه،پێشنیاری‌کرد‌گفتوگۆیه‌ک‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌بکه‌ن،ئینگلیز‌و‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌راکانیان‌ئالو‌گۆر کردن،چیوکسلۆڤاکیا‌هه‌ندێک‌له‌‌هێزه‌کانی‌ویفاقردنه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئاماده‌باشیی‌سه‌ربازی،به‌ڵم‌له‌میانه‌ی ئه‌مانه‌‌بێ‌بڕوایی‌به‌سه‌ر‌وتووێژه‌کاندا‌زاڵ‌بوو،له‌ولشه‌وه‌‌هیتله‌ر‌هه‌وڵی‌ئه‌وه‌ی‌ده‌دا‌تا‌گه‌مه‌‌به هه‌موویان‌بکا،وێنه‌کان‌به‌گشتی‌وابه‌دیار‌ده‌کران‌که‌‌دونیا‌له‌سه‌ر‌لێواری‌جه‌نگه.خه‌ڵک‌رقیان‌له‌م‌وشه‌یه ده‌بووه‌وه‌‌حه‌زیان‌له‌‌دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه‌‌چاره‌یه‌ک‌ده‌کرد‌به‌تایبه‌ت‌کاتێک‌هیتله‌ر‌به‌‌بلیمه‌تی‌رۆلی‌له‌ناو دۆخه‌کان‌ده‌گێرا‌و‌ئه‌وکاته‌ی‌چمبرلن‌وتی‌دوایین‌داخوازیه‌کانی‌هیتله‌ر‌ئه‌وانه‌ن‌که‌‌دواین‌داواکاریی ئه‌وروپان.ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌جاره‌‌داواکاریه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌جێبه‌جێ‌کران‌ئاشتیه‌کی‌درێژخایه‌ن‌ده‌بێ،ده‌رگاکانی ناوبژیوانان‌و‌هه‌وڵده‌رانی‌رێگه‌‌چاره‌‌کراوه‌‌بوون.بانگخوازیه‌که‌ی‌رۆزفلت_له‌‌رێگه‌ی‌کۆنگره‌یه‌کی نێوده‌وڵه‌تی‌ئاشتی‌رزگارکه‌ن_ئومێدێک‌بوون‌وڵتانی‌رۆژئاوا‌پێیه‌وه‌‌په‌یوه‌ست‌بوون،چمبرلن وهالیفاکس‌له‌‌لیه‌ن‌بریتانیا‌و‌دولدبیه‌‌و‌بۆنیه‌‌له‌لیه‌ن‌فرانسا‌و‌هیتله‌ر‌و‌رۆبنترب‌له‌لیه‌ن‌ئه‌ڵمانیا‌و مۆسۆلینی‌و‌چیانۆ‌له‌لیه‌ن‌ئیتالیا‌له‌‌میونخ‌له30_29یسهپتهمبهری1938کۆبونهوه،یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت بۆ‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌داوه‌ت‌نه‌کرا،بۆیه‌‌به‌ستنی‌ئه‌م‌کۆنگره‌یه‌‌به‌‌زولم‌لێکردن‌ی‌ده‌زانی‌و‌له‌هه‌مان‌کات وه‌کو‌پیلنێک‌وابوو‌بۆ‌ئه‌و،به‌تایبه‌ت‌باسکردن‌له‌سه‌ر‌ئه‌ڵمانیا‌تێروانینی‌له‌خۆگرتنی‌کرواتیای‌هه‌بوو ئه‌مه‌ش‌مه‌ترسیه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ده‌وروژێنێ‌و‌زیاتر‌له‌‌به‌لگه‌یه‌کی‌به‌ده‌سته‌وه‌یه‌‌که‌‌دیموکراتیه‌کانی ئیمپڕیالیزم‌ئه‌م‌دلنه‌وایه‌‌نابه‌خشێ‌که‌‌مه‌ترسیه‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌بره‌وێنته‌وه.له‌م‌کۆنگره‌یه‌‌بڕیار‌درا چیکسلۆڤاکیا‌ورده‌‌ورده‌‌له‌ناوبه‌رن‌وئه‌م‌یه‌کل‌کردنه‌وه‌یه‌ش‌به‌سه‌ر‌وڵته‌کان‌بسه‌پێنن.کاتێک‌ئه‌م‌تاوانه مه‌زنه‌‌خرایه‌‌به‌رده‌م‌په‌رله‌مانی‌بریتانیا‌به‌‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگ‌ره‌زامه‌ندیان‌له‌سه‌ر‌دا،رۆژنامه‌کان رێکلمه‌یان‌بۆ‌ئاشتیه‌که‌ی‌بریتانیا‌ده‌کردو‌پێیاندا‌هه‌لده‌گوت،هه‌روه‌ها‌ئه‌نجومه‌نی‌نیشتمانی‌فه‌ره‌نسیش
ره‌زامه‌ندیی‌له‌سه‌ر‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌دا،هیتله‌ر‌ده‌ستی‌به‌سه‌ر‌چیکوسلۆڤاکیا‌داگرت،یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له توانای‌دا‌نه‌بوو‌هیچی‌بۆ‌بکا‌به‌تایبه‌ت‌که‌‌سنوریان‌به‌سه‌ر‌یه‌که‌وه‌‌نه‌بوو‌و‌ده‌بووایه‌‌به‌ناو‌خاکی‌وڵتاندا ره‌ت‌کا‌ئه‌م‌وڵتانه‌ی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لتیش‌متمانه‌یان‌به‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌نه‌بوو‌دیسان‌به‌هۆی‌ترسی ئه‌م‌وڵتانه‌‌له‌‌هیتله‌ر.هۆکارێکی‌تریش‌لوازی‌سوپای‌سۆڤیه‌تی‌وبێتوانایی‌له‌‌سوپایه‌کی‌زۆری‌له‌وپه‌ڕی رۆژهه‌لت‌گیرساند‌بووه‌وه‌‌به‌هۆی‌دوژمنکاریه‌که‌ی‌ژاپۆن‌بۆسه‌ر‌چین‌و‌هێرشه‌کانی‌ژاپۆن‌بۆسه‌ر خاکه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌ناوچه‌کانی‌مه‌نگۆلیاوه.ئه‌نجامه‌کانی‌ئه‌م‌فراوانکاریه‌‌نوێیه‌‌چی‌بوون؟ _1ترسه‌کانی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌له‌‌جولنه‌کانی‌دژیان،ئاشکرا‌بوون‌که‌‌وڵته‌‌دیموکراتیه ئه‌وروپیه‌کان‌لریان‌نیه‌‌ئه‌گه‌ر‌سه‌ودا‌به‌‌وڵتێک‌بکه‌ن‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ده‌سکه‌وتی‌ئیمپڕیالیزمیان، رۆمانیا‌په‌یمانێکی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانی‌به‌ست‌له‌‌ئاداری1939یۆگسلفیاش‌دانی‌به‌‌یه‌کخستی‌ئه‌لبانیا‌به‌‌ئیتالیا نا‌له1939_1937بریتانیا‌هه‌وڵی‌دا‌ئیتالیا‌له‌‌ته‌وه‌ره‌که‌‌بێنێته‌ده‌ر،له‌‌نیسانی1938په‌یمانێکی‌له‌گه‌ڵ به‌ست. _2سامی‌بریتانیا‌له‌‌پێش‌ئه‌ڵمانیا‌شکا،تواناکانی‌زیادیان‌کردن‌بۆ‌ئه‌نجام‌دانی‌بلیمه‌تی‌سه‌ربازی،داوای )بدنزج(ی‌ئه‌ڵمانی‌و)پپل(ی‌کردنه‌وه،ئه‌م‌جاره‌یان‌چمبرلن‌روی‌له‌‌وه‌ڵمی‌به‌کارهێنانی‌توندو‌تیژی‌کرد بۆ‌داخوازیه‌‌نوێکانی‌ئه‌ڵمانی.ئه‌نجومه‌نی‌گشتیی‌به‌ریتانی‌بڕیاری‌بانگهێشتی‌سه‌ربازییی‌به‌زۆری راگه‌یاند‌له‌‌کاتی‌ئاشتی_ئه‌مه‌‌بۆیه‌که‌م‌جاره‌‌له‌‌مێژووی‌به‌ریتانی_،هیتله‌ر‌دکتاتۆرێکی‌پێداگر‌بوو‌زۆر به‌‌توند‌تر‌وه‌ڵمی‌دایه‌وه: پوچه‌ڵ‌کردنی‌په‌یمانی‌ده‌ست‌درێژی‌نه‌کردنه‌‌سه‌ر‌یه‌کتر‌که‌‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌وپۆله‌ندا‌ئیمزاکراوه‌‌له ،1934ئه‌مه‌‌بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌جه‌خت‌له‌سه‌ر‌ئامانجه‌‌داهاتوه‌که‌ی‌بکا‌ئه‌ویش‌پۆلۆنیا‌بوو.ئه‌مه‌‌ئه‌وکاته دهکرێ،یا‌په‌یمانێک‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ببه‌ستێ‌یا‌له‌گه‌ڵی‌بکه‌وێته‌‌جه‌نگ،هیتله‌ر‌‌له‌وه‌‌ده‌ترسا‌له دولوه‌‌جه‌نگ‌بکا‌بۆیه‌‌هه‌وڵی‌له‌یه‌ک‌تیگه‌یشتنی‌دا،ئه‌مه‌‌چۆن‌هیتله‌ر‌ده‌توانێ‌به‌سه‌ر‌کین‌و‌بووغزیدا زاڵ‌بێ‌و‌په‌یمانێکی‌له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌بکا؟...له13ی‌ئابی)1939میساق(ێک‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌و‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌ئیمزا‌کرا.
ج/قه‌يرانی‌ئه‌ڵمانیی‌پۆلۆنی کێشه‌ی‌پۆلۆنی_وه‌کو‌کێشه‌ی‌چیک_په‌یوه‌ندیه‌کانی‌نێوده‌وڵه‌تی‌زیاتر‌کاریگه‌ریان‌به‌سه‌ره‌وه‌‌بوو له‌وه‌یی‌کێشه‌یه‌ک‌بێت‌له‌‌نێوان‌دوو‌وڵتی‌دراوسێ.جێبه‌جێ‌کردنی‌داواکاریه‌‌نه‌ته‌وایه‌تیه‌‌که‌ی‌هیتله‌ر‌له )دانتزج‌ی‌ئه‌ڵمانی‌و‌له‌‌دۆزینه‌وه‌ی‌رێگه‌یه‌کی‌ڕاسته‌وخۆ‌به‌‌رێره‌وه‌کانی‌پۆلۆنی‌دا‌که‌‌بڕوسیای رۆژهه‌لت‌و‌ئه‌ڵمانیا‌به‌یه‌ک‌ببه‌ستێته‌وه،ته‌نها‌ره‌زامه‌ندی‌پۆلۆنیای‌گه‌ره‌ک‌نه‌بوو‌به‌ڵکو‌ره‌زامه‌ندی‌وڵته مه‌زنه‌کانیشی‌ده‌با‌له‌سه‌ر‌بووایه.ئه‌م‌جاره‌یان‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌چونکه‌‌سنوری‌هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ‌پۆلۆنیا‌و‌بڕوسیای‌رۆژهه‌لت‌هه‌یه،گوفتاره‌کان‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌دوباره‌‌ده‌بوونه‌وه‌‌که‌‌هیتله‌ر)دانزیج(
داوا‌ده‌کات‌ده‌بێ‌به‌‌ئه‌نجام‌بگات‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌رێگه‌ی‌قه‌ره‌بوو‌کردنه‌وه‌ی‌پۆلۆنیا‌بێت‌له‌‌ئۆکرانیای به‌پیت.له‌م‌هه‌موو‌کێشمه‌‌کێشمه‌‌بۆ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ده‌رده‌که‌وێ‌که: _1ئه‌و‌تیۆره‌ی‌که‌‌ده‌لێ‌ئه‌ڵمانیا‌روه‌و‌رۆژهه‌لت‌هان‌ده‌درێ،ڕاسته‌‌و‌له‌رێگایه،ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی داهاتوش‌له‌‌نێوان‌ئه‌ڵمانیا‌و‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌و‌پۆلۆنیا‌ده‌بێ. _2سه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌هیتله‌ر‌گه‌یشتۆته‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌‌که‌‌ده‌توانێ‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌ناوبه‌رێ،به‌ڵم‌ئه‌مه‌ی بۆ‌ناچێته‌‌سه‌ر‌تا‌نه‌بێته‌‌هێزێکی‌مه‌زنی‌به‌توانا،به‌‌سه‌رکه‌وتویی‌له‌‌جه‌نگ‌ده‌رچێ‌دژی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت و‌به‌سه‌ر‌ئیمپڕیالیه‌تی‌رۆژئاواش‌زاڵ‌بێ. _3نازیه‌کان‌وئیمپڕیالیستی‌فه‌ره‌نسی‌و‌به‌ریتانی‌گه‌مه‌‌له‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌ده‌که‌ن،ئه‌گه‌ر‌هیتله‌ر‌بتوانێ‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌بخاته‌‌ناو‌ئه‌و‌گه‌مه‌‌خه‌ته‌ره،ده‌توانێ‌ده‌ستێک‌له‌‌پۆلۆنیا‌بووه‌شێنێ‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌یه‌ک‌له‌م وڵتانه‌‌به‌ده‌نگ‌بێن،ئه‌گه‌ر‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌شداری‌کردنی‌له‌م‌گه‌مه‌ی‌ره‌ت‌کرده‌وه‌‌ئه‌وا‌ده‌ستی‌یه‌که‌م ئه‌ڵمانیا‌له‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ده‌وه‌شێنێ‌له‌‌کاتێکا‌ئیمپڕیالیزمی‌ژاپۆنی‌هه‌ڕه‌شه‌‌‌له‌‌خاکه‌کانی‌یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت‌ده‌کا‌له‌‌روی‌مه‌نگۆلیا‌و‌ده‌ریاچه‌ی‌بیکال.دیاره‌‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌ناتوانێ‌له‌‌دو‌به‌ره‌‌جه‌نگ‌بکا بۆیه‌‌ده‌بێ‌له‌سه‌ر‌یه‌ک‌له‌م‌هێلنه‌‌بڕوا: ا/به‌ستنی‌په‌یمانێک‌له‌گه‌ڵ‌بریتانیا‌وفرانسا‌دژی‌هه‌ر‌دوژمنکاریه‌کی‌ئه‌ڵمانی‌بۆ‌سه‌ر‌پۆلۆنیا‌یا‌یه‌کیه‌تی سۆڤیهت. ب/یا‌له‌گه‌ڵ‌هیتله‌ر‌بگه‌نه‌‌له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتنێک. دوای‌ئه‌وه‌ی‌هیتله‌ر‌داوای)بدانزج(ی‌کرد‌ستالین‌پێشنیاری‌به‌ستنی‌هاوپه‌یمانێتی‌یه‌کی‌به‌رگریی‌له فرانساو‌بریتانیا‌کرد‌دژی‌ئه‌ڵمانیا،به‌ڵم‌بریتانیا‌و‌ده‌وڵه‌ته‌‌ئه‌وروپیه‌کان‌زیاتر‌له‌‌ته‌گه‌ره‌یه‌کیان‌خسته به‌رده‌م‌ئه‌م‌په‌یمانه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌بۆچونی‌سیاسه‌تمه‌داری‌به‌ریتانی‌چرچل‌ئه‌م‌هاوپه‌یمانیه‌ی‌به‌‌کلیلی‌ئاشتی ده‌زانی‌بۆ‌بریتانیا......ته‌گه‌ره‌کانیش‌بریتی‌بوون‌له: _1دلدی‌بیه_سه‌رۆک‌وه‌زیارنی‌فرانسا_زۆر‌رقی‌له‌‌کۆمۆنیسته‌‌فه‌ره‌نسیه‌کان‌و‌کۆمۆنیسته جیهانیه‌کان‌ده‌بووه‌وه،دوای‌کاره‌ساتی‌چیکوسلۆڤاکیا‌مه‌به‌ستی‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌ڵمانیا‌بگه‌نه‌‌له‌یه‌ک تێگه‌یشتنێک. _2کۆلۆنێل)بیک(_وه‌زیری‌ده‌ره‌وه‌ی‌پۆلۆنیا_مه‌به‌ستی‌نه‌بوو‌له‌گه‌ڵ‌ستالین‌هاوکاری‌بکا_بهدیدی ئهم_چونکه‌‌کۆمۆنیزم‌له‌‌نازیزم‌خه‌ته‌رناک‌تره. _3بریتانیا_له‌سه‌رده‌ستی‌چمبرلن_له‌‌نێوان‌ئۆردوگای‌ئه‌ڵمانی‌ویه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌تی‌ئه‌م‌به‌رو‌ئه‌و‌به‌ری ده‌کرد‌هانی‌ئه‌می‌ده‌دا‌له‌گه‌ڵی‌رێککه‌وێ‌دژی‌ئه‌وی‌تر،ئه‌مه‌‌بووه‌‌مایه‌ی‌ئه‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بڕوای پێ‌نه‌ما،ستالین‌بڕیاریدا‌هاوکاری‌ڕاسته‌وخۆ‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌لیه‌نه‌‌به‌هێزه‌‌بکا‌که‌‌ده‌توانێ‌ئه‌م‌مه‌ترسیانه بجولێنێ‌یا‌بیان‌وه‌ستێنێ،ئه‌وه‌بوو‌ئیمپڕیالیستی‌رۆژئاوا‌له‌سه‌ر‌شێوازی‌خۆی‌له‌‌میونخ‌دانیشتن.
ده‌با‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌به‌ختی‌خۆی‌تاقی‌کاته‌وه‌‌دور‌له‌‌پیلنه‌کانی‌چمبرلن‌وهاندانه‌کانی‌فرانسا....به رێککه‌وتنی‌ستالین‌له‌گه‌ڵ‌هیتله‌ر‌ده‌توانێ‌هێرشه‌کانی‌ژاپۆنی‌له‌‌خاکه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له رۆژهه‌لتی‌دور‌بووه‌ستێنێ. له‌مه‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێ‌که‌‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌بێ‌ئومێد‌ده‌بێ‌له‌‌دروست‌کردنی‌هاو په‌یمانێتیه‌کی‌ئه‌وروپی‌دژی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌شێوه‌ی‌هاوپه‌یمانێتیه‌که‌ی‌جه‌نگی‌یه‌که‌می‌جیهانی،هه‌وڵی‌دا‌خۆی پبارێزێ‌له‌ده‌ست‌لێدانه‌‌قورسه‌که‌ی‌ئه‌ڵمانی_ژاپۆنی،که‌‌دواتر‌فه‌رمانگه‌‌سه‌رمایه‌داره‌‌ئیمپڕیالیسته‌کان‌و واشنتۆن‌و‌له‌نده‌ن‌وپاریس‌و‌برۆکسل‌به‌ر‌له‌‌به‌رلین‌و‌رۆما‌وتۆکیۆ،چه‌پله‌ی‌بۆ‌لێ‌ده‌ده‌ن. دانوستانه‌کانی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌و‌ئه‌ڵمانی‌له‌‌ته‌موزی1939به‌رده‌وام‌بوون)،میساق(ی‌ده‌ست‌درێژی نه‌کردنه‌‌سه‌ر‌یه‌ک‌له‌‌نێوان‌هه‌ردو‌ل‌له13ی‌ئابی1939ئیمزا‌کرا،که‌‌ئه‌مه‌ش‌ده‌قه‌‌که‌یه‌تی: _1رێگه‌‌نه‌دان‌له‌‌به‌کار‌هێنانی‌هێز. _2ئه‌گه‌رهه‌ر‌لیه‌ک‌ڕوبه‌ڕووی‌جه‌نگ‌بووه‌وه‌‌لیه‌نی‌دووه‌م‌له‌م‌جه‌نگه‌‌بێ‌لیه‌ن‌ده‌وه‌ستێ. مێژوو‌نوسانی‌رۆژئاوا‌واده‌بینن‌ئه‌م)میساقه(ی‌ئه‌ڵمانی_سۆڤیه‌تی‌له‌یه‌ک‌تێگه‌یشتنێکه‌‌له‌سه‌ر‌دابه‌ش کردنی‌ئه‌وروپای‌رۆژهه‌لت‌له‌‌نێوان‌خۆیاندا،به‌ڵم‌مێژوو‌نوسانی‌سۆڤیه‌ت‌ئه‌م)میساق(ه‌یان‌وا‌لێک ده‌دایه‌وه‌‌که‌‌بۆ‌رزگار‌کردنی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ته‌‌له‌‌کاره‌ساتی‌هێرشه‌کانی‌ژاپۆنی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌دور‌و ئه‌ڵمانی‌له‌‌بڕوسیاو‌پۆلۆنیا‌و‌ئینگلیزیی‌فه‌ره‌نسی‌له‌‌رۆژهه‌لتی‌ناوه‌ڕاست،به‌م‌شێوه‌یه‌‌ئه‌م)میساقه( رێگه‌ی‌له‌‌رودانی‌ئه‌م‌کاره‌ساته‌‌گرت،هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌به‌ره‌ی‌دژی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌له‌‌میونخ‌پێکهات ئه‌ویشی‌پوچه‌ڵ‌کرده‌وه،ئه‌مه‌ش‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ئاشتی‌دایه.له‌‌بنه‌ره‌ت‌دا‌مۆسکۆ‌هه‌رده‌م‌دوپاتی ده‌کرده‌وه‌‌که‌‌هیتله‌ر‌له‌سه‌ر‌ئه‌م)میساق(ه‌‌به‌رده‌وام‌نابێ،له‌چاوه‌ڕوانی‌ڕوبه‌ڕوو‌بووندا‌بوو. هه‌روه‌ها‌مێژوو‌نوسانی‌سۆڤیه‌ت‌جه‌خت‌له‌سه‌ر‌ئه‌نجامێکی‌گرنگ‌ده‌که‌نه‌وه‌‌که‌‌مێژوو‌نوسه رۆژئاواییه‌کان‌پشتگوێ‌یان‌خستوه،ئه‌ویش‌ئه‌و‌قه‌یرانه‌ی‌دوای‌ئیمزا‌کردنی)میساق(ه‌که‌‌له‌‌نێوان‌به‌رلین وتۆکیۆ‌دروست‌بوو،حکومه‌تی‌ژاپۆن‌ناڕه‌زایی‌ده‌ربڕی‌له‌‌ئیمزاکردنی‌ئه‌و)میساقه(و‌به‌م‌شێوه‌یه‌ی رای‌خۆی‌له‌سه‌ر‌ده‌ربڕی‌ده‌لێ))ده‌ق‌وناوه‌ڕۆکی،ناویفاقن‌له‌گه‌ڵ‌میساقی‌قه‌ڵچۆکردنی‌کۆمنترن((ئهمه بووه‌‌هۆی‌ده‌ست‌له‌‌کار‌کێشانه‌وه‌ی‌وه‌زاره‌تی)هیرا‌نۆما(و‌رێککه‌وتن‌له‌‌نێوان‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌و مه‌نگۆلیا‌و‌ژاپۆن‌له‌سه‌ر‌کێشه‌‌سنوریه‌کان‌له15سه‌پته‌مبه‌ری،1939هه‌رچیه‌ک‌بێت‌ئه‌م‌په‌یماننامه‌یه ئه‌نجام‌درا.هه‌ردو‌لیه‌نی‌یه‌کیه‌تی‌سۆڤیه‌ت‌وئه‌ڵمانی‌له‌سه‌ر‌هه‌مان‌ره‌وشی‌دوژمنکاری‌مانه‌وه هه‌ریه‌که‌یان‌چاودێری‌ئه‌وی‌تریانی‌ده‌کرد. گومان‌له‌وه‌‌دانیه‌‌ئه‌م‌رێککه‌وتنه‌‌ده‌رفه‌تێکی‌به‌‌هیتله‌ر‌دا‌دژی‌پۆلۆنیا‌جوله‌‌بکا،داوای‌یه‌کخستنه‌وه‌ی ئه‌ڵمانیای‌ده‌کرد‌مه‌به‌ستی‌بوو‌ده‌ستی‌به‌سه‌ردا‌بگرێ‌ئه‌م‌دیمه‌نانه‌‌به‌ر‌له‌‌روداوه‌کانی‌چیکوسلۆڤاکیا ونه‌مسا‌بینرا‌بوون،به‌ڵم‌ئه‌مه‌‌دوا‌وێنه‌کانی‌به‌ر‌له‌‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌م‌بوون.
بزوتنه‌وه‌ی‌نازیزم‌له‌‌دانتزیج‌هانی‌ئه‌ڵمانیایان‌ده‌دا‌به‌ناوی‌ئه‌ڵمانی‌نه‌ک‌به‌ناوی‌فراوانکاری‌ده‌ست‌بخاته ناویان،هه‌روه‌ها‌به‌ناوی‌رزگار‌کردنی‌ئه‌ڵمانیه‌کان‌له‌‌چنگ‌چه‌وسانه‌وه‌ی‌ره‌گه‌زپه‌رستی‌پۆلۆنی،بۆ‌ئه‌م هه‌ره‌شانه‌‌بریتانیا‌وفرانسا‌گه‌ره‌نتی‌به‌هێزیان‌به‌‌پۆلۆنیا‌دا.له‌‌ئاداری1939په‌یمانێکیان‌له‌گه‌ڵ‌ئیمزا‌کرد، داوی)میساق(ی‌ئه‌ڵمانیی‌سۆڤیه‌تی‌فشاره‌کانی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌سه‌ر‌پۆلۆنیا‌زیادیان‌کردن،وه‌کو‌هه‌موو‌جارێک بریتانیا‌له‌سه‌ر‌ده‌ستی‌چمبرلن‌هه‌وڵی‌ئاسایی‌کردنه‌وه‌ی‌دۆخه‌کانی‌دا‌به‌ڵم‌ئه‌م‌جاره‌یان‌دلسۆزی چاره‌سه‌ریی‌مامناوه‌ندی‌نه‌بوو،له‌‌لیه‌کی‌تره‌وه‌‌حکومه‌تی‌پۆلۆنیا‌سور‌بوو‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌جاره ده‌ست‌له‌‌هیچ‌هه‌لناگرێ‌بۆ‌ئه‌ڵمانیا.هیتله‌ر‌یه‌کی‌دێسه‌مبه‌ری‌دیار‌کرد‌بۆ‌له‌ناو‌بردنی‌پۆلۆنیا.هێرشه‌کانی ئه‌ڵمانی‌له‌‌رۆژی‌دیاری‌کراو‌بۆسه‌ر‌پۆلۆنیا‌ده‌ستیان‌پێکرد‌که‌‌دواتر‌ورده‌‌ورده‌‌سه‌رتاپای‌دونیای گرته‌وه‌‌کۆتاییه‌که‌شی‌له‌‌ئیتالیا‌له1944و‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌نیسانی1945وله‌‌ژاپۆن‌له‌‌ئاب‌ئه‌ویش‌به خۆوه‌ده‌ست‌دانی‌ته‌واوه‌تیی‌بێ‌مه‌رج‌کۆتاییان‌پێهات.
وه‌رگێڕ‌له‌چه‌ند‌دێرێکدا
www.serben.com khalidherki@chello.nl
خالید‌عومه‌ر‌میکائیل‌ناسراو‌به)خالید‌هه‌رکی( له‌‌پایزی1954له‌‌هاوینه‌‌هه‌واری‌سه‌لحه‌دین)سه‌ربه‌ن،پیرمام(له‌‌دایک‌بوه. خوێندنیسهرهتاییوناوهندییلهوێتهواوکردوهبۆخوێندنیئامادهییچۆتهههولێروکشتوکالیههولێریلهخهباتله975 – 974ته‌واو‌کردوه. له‌‌مایسی1977ئهوکاتهیفهرمانبهریبانکیکشتوکالیشهقلوهبوهبههۆیئاشکرابونیرێکخستنهکانیاندهگیرێوبه10سال‌زیندانی‌ده‌کرێ‌ماوه‌ی‌که‌متر‌له3سال‌له‌‌زیندانی ئه‌بو‌غرێب‌ده‌مێنێته‌وه‌‌دواتر‌به‌ر‌لێبوردنه‌‌گشتیه‌که‌ی979ده‌که‌وێ. دوای‌ئازاد‌بونی‌بۆ‌چه‌ند‌ساڵێک‌رو‌له‌‌شاخ‌ده‌کا‌وده‌بێته‌‌پ.م. له996ه‌وه‌‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌ولت‌له‌‌هۆله‌ندا‌ده‌ژیێ،ماوهی5ساڵێکه‌‌گه‌راوه‌ته‌وه‌‌کوردستان. -باری‌کۆمه‌ڵیه‌تیی،خێزانداره‌و‌خاوه‌نی2کچ‌و 3کوڕه.
یه‌که‌م‌نوسینی‌له973بوهلهرۆژنامهیبرایهتیوتائێستادهنوسێبهچهندیننوسینووتاریرهخنهوشیکردنهوهبهشدارییلهرۆژنامهگهرییکوردیکردوهلهمالپهرو رۆژنامه‌کاندا. له‌بواری‌چاپکردن‌دا‌خاوه‌نی4په‌رتوکی‌وه‌رگێڕانه/1مێژویهاوچهرخئهوروپالهشۆڕشیفهرهنسیهوهتاجهنگیدووهمیجیهانی/2بیره‌وه‌ریه‌کانی‌دیگۆل/3.ترۆتسکی/4. کوردو‌ئه‌رمه‌ن،په‌یوه‌ندیه‌کانی‌‌مێژویی.......له‌‌ژێرچاپیش‌په‌رتوکی)کوردستان‌و‌کورد( ی‌هه‌یه.
زنجیرةى‌ضاثكراوةكانى‌سالى2009ى بةر-یوةبةرایةتى‌طشتیي‌رؤذنامةنووسي‌و‌ضاث‌و‌بلوكردنةوة بةر-یوةبةرایةتى‌بلوكردنةوةى‌هةولیر ذ
ناوى‌كتیب
ناوى‌نووسةر
بابةت
نرخ
لثةر-ة
362
"البعد‌السیاسي‌للمشكلت‌القومیة"الكرد‌نموذجا
د.خلیل‌اسماعیل‌محمد
دراسة
1000
104
363
خؤرى‌ئارابخا‌كةركوكء‌ذیانى‌عةبدولر--ةحمانى‌نفووس
زانیار‌سةردار
لیكؤلینةوة
1000
104
364 365 366 367
العلم..والصحافة هةلویستةكان..دةسكةوتةكان‌و‌وتارو‌دیمانةكانى‌سةرؤك مسعود‌بارزانى لة‌درزى‌هزرةوة توانةوة
صابر‌محمود‌عبدال مستةفا‌سلیم
دراسة وتارو‌دیمانة
1500 -
120 552
368
مصباح‌القلوب‌و‌مفرج‌الكروب
الجزء‌الول
6000
784
369
مصباح‌القلوب‌و‌مفرج‌الكروب
بةهزاد‌حةویزى غةفوور‌سالح عةبدولل مل‌عبدالرحمان‌مل طه مل‌عبدالرحمان‌مل طه د.شیركؤ‌بابان
وتار رؤمان
1500 2000
256 204
الجزء‌الثاني
7000
896
370
ر-یزمانى‌ئامرازى‌ثةیوةندى
لیكؤلینةوة
3000
312
371
میذووى‌هونةرى‌فؤتؤ
د.فةرهاد‌ثیربال
3000
96
372
ثةلكة‌زیر-ینة
سةید‌مةولود‌بیخالى
لیكؤلینةوةى میذوو فؤلكلؤر
2000
80
373
كى‌ثةنیرى‌من‌ظةطوهاست؟
و.ناهیدا‌درى
ضیرؤك
1500
104
374
كانةبییان
رؤمان
2000
224
375
مناخس‌اللم
رةزا‌سةید‌طول بةرزنجي د.بشیر‌الطوري
شعر
1000
224
376
مسرحیتان‌كومیدیتان
عادل‌دنو
مسرحیة
1000
48
377
ضنینةوة
378
كورد‌و‌سیستمى‌نیو‌دةولةتى
لیكؤلینةوة
1500
152
379
ئاسمانى‌طةل‌بابردووةكان
د.لةتیف‌محةمةد حةسةن د.عوسمان‌عةلى میرانبةط نةرمین‌جةعفةر
شیعر
2000
448
شعر
1000
120
380
طؤظةندیك‌لة‌هةلبةست
موسى‌زاخؤرانى
شعر
1000
104
381
كةلةثووورى‌كوردةووارى
عةباس‌ضنارانى
فؤلكلؤر
3000
288
382
تراذیدیا‌كوردان
وریا‌رةحمانى
ر-اثؤرتى‌سیاسي
2000
208
383
بانطهیشتیك‌بؤ‌سةرهةلدان
ئاشتى‌فةلةكةدین
رÚ-ؤمان
2000
208
384
لة‌ثیناوى‌تازةطةریي‌فیكریدا
نةجات‌حةمید‌ئةحمةد
طشتى
25000
544
385
ئاطرثذین‌و‌بوومةلورزةكان
ئةمیرة‌ئیسماعیل
زانستي
3000
144
386
ملحمة‌سیامند‌وخجة
مصطفى‌خؤشناو‌حمو
لیكؤلینةوة
1000
112
387
طةشت‌و‌طوزار
قادر‌باوةجان
طشتي
5000
400
388
نامةیةك‌لة‌قوبرسةوة
ئازاد‌كةریمي
كورتة‌ضیرؤك
1000
80
389
ضةند‌لیةنیك‌ذدیرؤكا‌ئیسلما‌سیاسي
و.جمال‌عةبدول
لیكؤلینةوة
1000
96
390
ضالكیةكاني‌وةزارةتي‌رؤشنبیري
ئا/روقیة‌عةبدولفةتاح
ضالكى
---
160
391
جةذنیك‌بؤ‌ثیر
رؤوف‌محمود
لیكؤلینةوة
4000
368
392
دوایین‌هةستي‌ترسناك
سةرهةنط‌جةمال
رؤمان
1500
136
393
ثةرةسةندنى‌كوردستانى‌نوآ
رامیارى
4000
640
394
فرمیسك‌و‌تةمةن‌و‌خةون
جةمیل‌محةمةد ئةرطوشى ماریة‌ئةحمةد
شیعر
1000
395
بركان‌التنهدات
دانیال‌شابؤ
شیعر
1000
160
396 397
دیبلؤماتیك میذووى‌هاوضةرخ
ماجید‌نوورى خالد‌هةركي
ثر-ؤذة میذووى
500 4000
40 664
176