AWM 22 by Architectenweb

EFDFNCFS KBOVBSJ t F KBBSHBOH t ĂŠ t OVNNFS

architectenweb magazine

praktisch vakblad over bouw en architectuur

w w w . a r c h i t e c t e n w e b . n l

praktisch vakblad over bouw en architectuur

interview Ole Bouman project belicht Driegatenbrug Leiderdorp, Villa in de Duinen Hoek van Holland, Renovatie Stadsschouwburg Haarlem techniek Betonconstructies them@gazine Gevelbekleding

Worldwide project the finest murano glass

Mariposa, design Marco Piva. La Murrina Den Haag bv Denneweg 15 - 2514 CB Den Haag Tel. 070 3606633 - Fax. 070 3604466 info@lamurrina.nl - www.lamurrina.nl

Athens Barcelona Beijing Dubai Istanbul Jakarta Los Angeles Lugano Miami Milano Moscow Munich New York Roma Seoul Shanghai.

UNIEK

www.epcwinst.nl

Ber eken uw w ins t op w w w.e pc w inst . n l

Het eerste EPC herberekeningsprogramma dat een geïntegreerde oplossing biedt om op een eenvoudige en snelle manier de winst te berekenen, nodig om “Gezond” te ventileren.

Met het programma kunt u kiezen voor het meest geschikte ventilatiesysteem, voor een energiezuinige verwarmingsketel al dan niet inclusief een verklaring met betrekking tot hulpenergie, voor een combiketel en eventueel voor een douche-wtw.

Welke keuze of combinatie u ook maakt, u beschikt steeds onmiddelijk over het correcte EPC-niveau.

Rockpanel geeft verhalen vorm

Elk bedrijf, elk gebouw, elke gevel heeft een uniek verhaal. Met Rockpanel kunt u deze verhalen vormgeven. Unieke verhalen worden unieke gevels, unieke gebouwen, uw gebouw. Het rijke palet aan kleuren en designs van Rockpanel plaatmateriaal geeft u de vrijheid elke visie uit te beelden. Zo vertellen uw creaties het unieke verhaal dat schuil gaat achter de gevels. Deze gevel vertelt het verhaal van Rockpanelâ&#x20AC;&#x2122;s productieproces: het verhitten van basalt en het spinnen van het ruwe basisproduct. Lees het volledige verhaal op www.rockpanel.nl.

[[ VAN DE REDACTIE INHOUDSOPGAVE

PROJECT BELICHT

Crisis Balkenende, Bos en Wellink trekken samen op om de wereldwijde kredietcrisis te bezweren. Barack Obama is tot president van Amerika verkozen. Het kabinet schaft de verplichte welstandstoets af. Opzichzelfstaande gebeurtenissen die zo op het eerste gezicht niets met elkaar hebben te maken. Of toch wel? Wie de afgelopen tijd het nieuws over de Amerikaanse verkiezingen heeft gevolgd, is het wel duidelijk geworden dat politiek weinig te maken heeft met ratio. Het gaat niet om het beste plan: het voornaamste dat telt, is een mooi praatje en de juiste connecties hebben. Dus inspelen op populaire thema’s en je wezenloos lobbyen. Dan krijg je de macht. Het wordt mij steeds duidelijker dat ook ons land geregeerd wordt op basis van deze principes. Regeringszetels worden vergeven op basis van ‘ons kent ons’ en niet op basis van de beste man op de beste plek. Daardoor is de Nederlandse politiek doordrenkt van inconsequent en desastreus beleid. Want vrijwel dagelijks lanceert ons kabinet plannen waarvan vooraf feitelijk al vaststaat dat ze niet zullen werken. Zo heeft ons kabinet de mond vol over de verrommeling van ons land. Het ontwikkelt plannen en stelt geld beschikbaar om Nederland mooier te maken. Daarentegen wordt zonder pardon de verplichte welstandstoets afgeschaft en mogen in het vervolg gewone ambtenaren, zonder enige kennis van zaken, bouwplannen toetsen op welstandsnota’s. Hoe hebben we het zover kunnen laten komen? Waar was de architectuurlobby in deze kwestie? Wie heeft zich in de strijd geworpen om dit vreselijke wetsvoorstel tegen te houden? Ik vrees helemaal niemand. Want het ontbeert onze branche aan echte lobbyisten die als pitbulls de belangen van een goed ruimtelijk beleid behartigen. We zijn daardoor afhankelijk van bijvoorbeeld Nout Wellink die als voorzitter van de Stichting Architectuur Prijs Achterhoek heel misschien – als hij een betere verstandhouding met Balkenende had gehad – nog enige invloed had kunnen uitoefenen op het kabinetsbesluit. Het mocht (natuurlijk) niet zo zijn. We zijn overgeleverd aan PvdA-ministers Plasterk en Cramer. Beide schitteren in hun gebrek aan visie en ervaring met hun portefeuille. Ons land is inderdaad in crisis, maar dan vooral als het gaat om ons ruimtelijk beleid.

38 38 Driegatenbrug Groosman Partners

PROJECT BELICHT

76 76 Renovatie Schouwburg Haarlem EEA

PROJECTEN KORT 32 HK Schuurman Groep, Alkmaar Bekkering Adams

34 Body House, Rotterdam Monolab

52 Heineken The City, Amsterdam Tjep.

56 Bedrijfsbebouwing Floridadreef, Utrecht Cita

68 Witbrant West, Tilburg

JMW

Jeroen van Oostveen Hoofdredacteur AWM

88 Parkeergarage De Cope

jvo@architectenweb.nl

coverfoto: Tjep.

JHK Architecten

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

PROJECT BELICHT

58 58 Villa in de Duinen Zandbelt&vandenBerg

PROJECTEN KORT

88 88 Parkeergarage De Cope JHK Architecten

INTERVIEW

22 22 Ole Bouman

TECHNIEK

100 100 Betonconstructies

Cross-Selling Architecture

THEM@GAZINE

124 124 Gevelbekleding

Complexe Constructies in Beton

PROJECTEN KORT

52 52 Heineken The City

Trends in Gevelbekleding

Tjep.

ARCHIPEDIA

PRODUCTINFORMATIE

EN VERDER...

134 Het Spuikwartier 134 Stedenbouwkundige plannen

112 productinformatie 120 nieuw online / bouwproducten

06 07 14 18 20

Plan Berlage, Plan Dudok, Plan 2000, Plan Nervi, Plan Weeber, Plan Krier, Plan Kollhoff

136 Invloedrijke architecten Rob Krier, Hans Kollhoff

137 Beroemde gebouwen

Je geld of je leven

92 nieuw online / projecten 95 column Peter Drijver

De Zwarte Madonna, Castalia

137 Stedenbouwkundige termen Cityvorming

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

van de redactie inhoudsopgave actueel binnenland actueel buitenland column Kees van der Hoeven

Duurzaam

138 142 144 145 146 146

publicaties agenda vacatures Arch.maaik advertentie index colofon

ZICHT MET INZICHT

kijkt verder Uw uitdaging: gevelopeningen esthetisch en kleurrijk afwerken, daarbij ook voldoen aan alle isolatie-eisen en graag nog gevrijwaard blijven van groot onderhoud. HĂŠt antwoord: zendow, een toekomstgerichte visie op het afwerken van gevelopeningen.

www.zichtmetinzicht.nl

# &# ' $ ' $ *! ( #

) #$ ! %( % & & $)$% '!!# # &# ' $ ' $ *! ( # * ! #$ ( % % & % ! % % '!# ' # % $ ( # % # % % %!% !"' # % '

!' % ' !" !$$ $% ' ) #$ $

' # &( ) #$ $ &( " #% # '!!# # % %! $ !" !$$ % & & $ % # % & %$% $ % $ ! $" # # # % %&&# % # $ # ( # % ' % % ! % %!% ' % ) #$

% & . % # $$ # # % %! $ ! ' "#! & % ' ) #$ ! % % !" % ! * # % % ' $ &#$ !" ((( # ) #$ ! +

Innovatief van Foreco

Duurzaamheid met de waarborg van 15 jaar projectgarantie WaxedWoodÂŽ voor natuurlijk houteffect + + + +

1 5 jaar onafhankelijke garantie tegen houtaantasting duurzaam zonder onderhoud waterwerend

+ g unstig in kostprijs ĂŠn in jaarlijkse kosten + Komo gecertificeerd

WaxedWoodÂŽ Color + M et transparant of dekkend + ' # $)$% + # # % % houtaantasting + ! # !& $ #

pagina 1 Foreco BV, Dalmsholterweg 5, Dalfsen, Telefoon +31 529 43 15 48, www.foreco.nl

XELLA onderscheidt zich in duurzame bouwoplossingen.

Met XELLA minimaal energieverbruik tijdens én na het bouwproces. XELLA neemt het milieu en het veranderende klimaat heel serieus. Dit bewijst zich in opvallende bouwoplossingen die zowel tijdens als na het bouwproces duurzame resultaten opleveren. Zo zijn XELLA bouwproducten van natuurlijke, volledig recyclebare grondstoffen gemaakt, met minimaal gebruik van energie. Maar ook ná de oplevering van een bouwproject zorgt XELLA voor minder energieverbruik, dankzij slimme bouwmethoden en sterk isolerende producteigenschappen. XELLA’s nieuwste innovatie op dit gebied is MULTIPOR. Een superlicht isolatiemateriaal van cellenbeton voor zowel binnen- als buitentoepassingen in de woningen utiliteitsbouw.

XELLA. Onderscheidende bouwmerken.

www.xella.nl

COLOUR Y OUR R EFLECTION COLOUR YOUR REFLECTION

LA ACO COBE B L. L W ON ND DE ERF R UL COLOURFUL COLLOU OURF RFFUL UL G L SSS LA LACOBEL. WONDERFUL GLASS

LACOBEL. WONDERFUL COLOURFUL GLASS. Laat uw design weerspiegelen in Lacobel gelakt glas van AGC Flat Glass Europe. Gelakt glas brengt kleur tot leven in fonkelende lichtpartijen. Ontdek de 25 nieuwe Lacobel-kleuren en speel met gla(n)s en ruimte.

AGC Flat Glass Nederland - Tiel - Tel +31 (0)344 67 99 22 - Fax +31 (0)344 67 97 24 - sales.nederland@eu.agc-ďŹ&#x201A;atglass.com - www.yourglass.nl

Terca gevelbakstenen. Trends in vorm en kleur.

Wienerberger werkt voortdurend aan nieuwe trends in keramische bouwmaterialen. Wij houden van de grenzeloze schoonheid en de natuurlijke warmte van gebakken stenen. Samen met u willen we nieuwe ideeĂŤn ontwikkelen. Combineren met vormen, kleuren en patronen. Zoals Te Kiefte Architecten in Borne deed bij het ontwerp voor de eigen huisvesting. Door in de gevel te spelen met verschillende formaten baksteen kreeg het gebouw een bijzondere textuur. Duurzaam en basic. Met de pure uitstraling van baksteen.

Baksteen. Voor mensen gemaakt. Wienerberger B.V. info.nl@wienerberger.com, www.wienerberger.nl

[[ ACTUEEL BINNENLAND

EERSTE PAAL BEDIENINGSGEBOUW VOLKERAKSLUIZEN De eerste paal is geslagen van het nieuwe bedieningsgebouw van de Volkeraksluizen in Willemstad. Het door architectuurstudio DP6 ontworpen gebouw won in 2002 de welstandsprijs Noord-Brabant en moet oktober 2009 opgeleverd worden. Het nieuwe bedieningsgebouw maakt deel uit van de renovatie van een van de grootste Europese binnenvaartsluizencomplexen. Het gebouw vervangt na voltooiing het bestaande centrale bedieningsgebouw en faciliteert de toekomstige behoefte aan ruimte en functies. O architectenweb.nl/n16515

UNIEKE RENOVATIE HISTORISCHE PANDEN ROTTERDAM Historische woningen mogen dan veelal een authentiek karakter hebben, door de vaak slechte isolatie en verouderde technieken verslinden ze veel energie. Niet in Rotterdam, waar zeven panden uit begin 20e eeuw volgens de hoogste eisen worden gerenoveerd. De woningen op het Noordereiland worden vier tot vijf keer energiezuiniger dan wettelijk

verplicht is. Volgens woningcorporatie Woonstad Rotterdam is het voor het eerst in Nederland dat het maximaal haalbare energielabel (A++) wordt toegepast in een renovatieproject. Minister Cramer (VROM) gaf onlangs het startsein voor het project. O architectenweb.nl/n16812

BOUW VRIJETIJDSPARK ZEP MIDDELBURG VAN START De bouw van vrijetijdspark Zep Middelburg is gestart. In dit park komen vanaf Kerst 2009 attracties, onderwijs, een evenementenhal, sport, winkels en horeca. De belangrijkste attracties zijn Miniatuur Walcheren en het voetbalmuseum Voetbal Experience. Het ROC Zeeland zal op Zep Middelburg een aantal opleidingen huisvesten. Zep Middelburg komt te liggen in het toeristische hart van de provincie Zeeland, centraal op Walcheren aan de rijksweg A58 in de stadsuitbreiding De Mortiere. Aanpalend komen een nieuw hotel, een golfbaan en een woonboulevard te liggen.

O architectenweb.nl/n16708 14

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ARONS EN GELAUFF ONTWERPT HOTEL AMSTELKWARTIER

ECONOMISCHE CRISIS VOELBAAR IN DE BOUW

O architectenweb.nl/n16950 O architectenweb.nl/n16927

ARONS EN GELAUFF

De kredietcrisis die de wereld dit najaar in de greep houdt, gaat logischerwijs ook niet aan de bouw en architectuur voorbij. Wereldwijd worden er grote projecten ‘on hold’ gezet, in Nederland treft de malaise onder meer de woningbouw. De belangenorganisaties Aedes (woningcorporaties) en Neprom (projectontwikkelaars) hebben aangegeven dat de productie van woningen de komende jaren met 20.000 woningen op jaarbasis zal terugvallen. De vier grote steden hebben bij het Rijk aangeklopt voor geld, om te voorkomen dat grote bouwprojecten stil vallen. Partijen in de bouwsector hebben zelf in een enquête van USP Marketing Consultancy ook aangegeven dat ze de gevolgen van de economische neergang merken.

De gemeente Amsterdam heeft Arons en Gelauff, in samenwerking met NAT Architecten, geselecteerd voor het ontwerp van hotel Amstelkwartier. De zeventig meter hoge toren komt op de hoek van de Spaklerweg en de toekomstige Nuonweg. Het plan bevat 210 hotelkamers en 14 hotelappartementen. Bijzondere aandacht ging uit naar de buurtfuncties in de onderste twee lagen en de exclusieve skybar op het dak. Het interieurontwerp van deze lagen is van NAT Architecten. Het Amstelkwartier is onderdeel van Overamstel, dat gaat veranderen van een werk- naar een grootstedelijk woonwerkgebied. O architectenweb.nl/n16625

FUKSAS-BLOB KRIJGT ‘ONLOGISCHE CONSTRUCTIE’ Ondanks een kort geding vanwege zichtproblemen voor de omwonenden is in oktober de eerste paal voor een blob in het centrum van Eindhoven van start gegaan. Het markante gebouw naar ontwerp van Massimiliano Fuksas is ook in constructief opzicht opmerkelijk: het bouwwerk bevat de helft minder kolommen dan gebruikelijk.

Bovendien zijn ze ‘kriskras’ door het gebouw gezet; bijna geen enkele kolom staat recht boven een andere. De onlogisch ogende constructie van de blob is zeer licht. De oplevering is naar verwachting eind 2009.

O architectenweb.nl/n16744

Station Driebergen-Zeist heeft sinds eind oktober de eerste duurzame en energieneutrale stationsrestauratie van Nederland, ontworpen door architectenbureau RAU. Gezondheid, natuur en energieëfficiëntie staan centraal in het ontwerpconcept van Natuurcafé La Porte. Door toepassing van onder andere warmte/koudeopslag, warmteterugwinning, zonnencollectoren en -boilers voor tapwaterverwarming en binnenkort ook een windturbine en fotovoltaïsche cellen is het Natuurcafé (bijna) geheel energieneutraal. Bij de materialisering heeft RAU bewust gekozen voor recyclebare, allergievrije materialen op basis van natuurlijke of gerecyclede grondstoffen. O architectenweb.nl/n16772

ENERGIENEUTRALE STATIONSRESTAURATIE GEOPEND

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

[[ ACTUEEL BINNENLAND

SLAPEN BOVEN DE RAILS IN AMSTERDAM

RULAND + PARTNER ARCHITEKTEN / NS POORT

Hotelketen Ibis heeft maandag bij het Centraal Station in Amsterdam een gebouw geopend dat boven de spoorrails staat. De nieuwbouw, ontworpen door Ruland + Partner Architecten, is een uitbreiding van het hotel dat er al stond. Niet eerder werd er in Nederland een hotel of ander commercieel project boven het spoor gebouwd. Het bouwwerk bestaat uit zes verdiepingen, die boven vier sporen van Amsterdam Centraal gebouwd zijn. De totale oppervlakte ervan is circa 5500 vierkante meter. Door het nieuwe pand is de capaciteit van het hotel verdubbeld tot ruim 360 kamers. O architectenweb.nl/n16932

WINNAARS NATIONALE STAALPRIJS 2008 BEKEND

TREINSTELLENHAL NEDRAIL (GERARD VAN BEEK FOTOGRAFIE)

Tijdens de Nationale Staalbouwdag werd in vijf categorieën de Nationale Staalprijs 2008 uitgereikt. Winnaars van deze tweejaarlijkse prijs zijn Het Kraanspoor van OTH (categorie utiliteitsbouw), treinstellenhal Nedrail door ADP architectuur design en planning (industriebouw), de door Wessel de Jonge Architecten en Mei architecten uitgevoerde renovatie van pakhuis Jobsveem (woningbouw), fiets- en voetgangersbrug ’t Sasje van Van Roosmalen Van Gessel Architecten E.P. (infrastructuur) en het kunstwerk Kooi-met-geenpoema-er-in van de kunstenaar Maarten de Reus. Er waren 149 inzendingen.

O architectenweb.nl/n16782 16

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

NIEUWS IN HET KORT Amsterdam University College kiest Mecanoo Mecanoo architecten is aangewezen als winnaar van de architectenselectie voor de huisvesting van het Amsterdam University College (AUC). Het zesduizend vierkante meter bevattende gebouw voor de nieuwe opleiding zal in 2012 in gebruik worden genomen. O architectenweb.nl/n17004

ARCHITECTUUR VIJFJE IN OMLOOP GEBRACHT Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol heeft bij de Koninklijke Nederlandse Munt in Utrecht een speciale zilveren 5 euromunt geslagen. De herdenkingsmunt is uitgegeven ter gelegenheid van ‘Nederland en Architectuur’. De voorzijde van het door kunstenaar Stani Michiels ontworpen geldstuk gaat in op de geschiedenis van de Nederlandse architectuur. Het portret van Koningin Beatrix is op karakteristieke wijze opgebouwd uit namen van belangrijke architecten uit de Nederlandse geschiedenis. Voor de verzamelaar is er ook een hoogwaardige zilveren versie en een gouden munt van tien euro beschikbaar. O architectenweb.nl/n16880

TWINTIG MILJOEN VOOR MOOIER NEDERLAND Tot 2013 is twintig miljoen euro beschikbaar voor plannen die bijdragen aan een fraaiere inrichting van Nederland. Het geld wordt in drie tranches verdeeld. Dat maakte minister Jacqueline Cramer in oktober bekend. Via de subsidies, die beschikbaar komen via het Innovatieprogramma Mooi Nederland, hoopt de minister ‘gemeenten, provincies en andere partijen te stimuleren om projecten te realiseren voor een mooier Nederland’. De minister zegt op zoek te zijn naar ‘inspirerende plannen en projecten met een voorbeeldwerking voor anderen’. Dan kan het gaan om zuinig ruimtegebruik, duurzaamheid of het tegengaan van verrommeling. Het Innovatieprogramma Mooi Nederland, dat naar verwachting in 2009 van start gaat, moet volgens Cramer ‘de kers op de taart’ van haar ruimtelijk beleid worden. Bij elke inschrijfronde of tender staan drie of vier thema’s centraal. De eerste thema’s zijn ‘groene zones met betekenis voor de stad’, ‘werklandschappen met karakter’ (inpassing bedrijventerreinen) en ‘impulsen voor identiteit’. Bij het laatste thema ligt de nadruk op kunst en (landschaps-) archtitectuur, en op projecten uit het Belvédère-programma. O architectenweb.nl/n16822

Het stedenbouwkundig bureau Juurlink [+] Geluk gaat voor de gemeente Utrecht de structuurvisie voor de ontwikkeling van Rijnenburg maken. Het moet het meest duurzame en klimaatbestendige woonlandschap van Nederland worden. In 2009 wordt de visie gepresenteerd. O architectenweb.nl/n17003

Crepain pakt stationsgebied Veenendaal aan Het gemeentebestuur van Veenendaal heeft Jo Crepain aangesteld als architect voor het nieuwe Stationskwartier. Dit gebied aan de zuidkant van het centrum moet waterrijk worden en in het oog springen. O architectenweb.nl/n16982

Atelier Fryslân adviseert over ruimtelijke kwaliteit Atelier Fryslân, de werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit in de

Nieuwe campus VU op Zuidas stap dichterbij De bouw van een nieuwe campus van de Vrije Universiteit (VU) op de Zuidas is een stap dichterbij gekomen. De gemeente Amsterdam, Zuidas Amsterdam en de VU hebben nu op hoofdlijnen overeenstemming bereikt over de uitgangspunten van de ontwikkeling. O architectenweb.nl/n16979

Centrum voor duurzaamheid in Eindhoven Onder de naam ‘International Centre for Sustainable Excellence’ (ICSE) start in april 2009 in Eindhoven een centrum waarin duurzaamheid gestalte moet krijgen. In de voormalige Philipsfabriek in Eindhoven gaan bedrijven, (kennis)instellingen en organisaties samenwerken aan nieuwe projecten en het verbeteren van eigen producten en (bedrijfs)processen. O architectenweb.nl/n17002

HET CENTRUM VOOR DUURZAAMHEID IN EINDHOVEN

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MUNT

Juurlink [+] Geluk maakt visie Rijnenburg

provincie Friesland is geopend. Het atelier wil een inspirerende plek zijn, waar gevraagd en ongevraagd advies wordt gegeven op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Het werkatelier staat voor ‘handen uit de mouwen’, ontwerpend onderzoeken en samen ontwikkelingen vorm geven. O architectenweb.nl/n16981

Centrum voor duurzaamheid in Eindhoven

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

RUDY UYTENHAAK ARCHITECTENBUREAU

[[ ACTUEEL BUITENLAND

4 7 3 2 6 1 5 1 JORDANIË

RUDY UYTENHAAK BOUWT AMBASSADE IN AMMAN In de Jordaanse hoofdstad Amman wordt een bestaande villa door Rudy Uytenhaak getransformeerd tot een duurzaam ambassadegebouw. Het ontwerp komt voort uit een combinatie van onder meer de plaatselijke bouwcultuur en ideeën op het gebied van duurzaam bouwen. O architectenweb.nl/n16511

2 ZWITSERLAND

WINKEL- EN VRIJETIJDSCENTRUM LIBESKIND GEOPEND In Bern is het winkel- en vrijetijdscentrum Westside Shopping Center van Daniel Libeskind geopend. Het gebouw, dat ongeveer 322 miljoen euro heeft gekost en dat 55 winkels, een hotel, een bioscoop, een restaurant en een zwembad omvat, is over de snelweg gebouwd en vormt een poort naar de stad. O architectenweb.nl/n16527

3 BELGIË

Het parlement van de Duitstalige gemeenschap in België heeft Atelier Kempe Thill gekozen voor het ontwerp van het nieuwe parlementsgebouw in Eupen. De opdracht bestaat uit het renoveren van een classicistisch sanatoriumgebouw en het vormgeven van een uitbreiding. Deze nieuwbouw vormt als het ware een sokkel voor het bestaande gedeelte. O architectenweb.nl/n16840 18

ATELIER KEMPE THILL

ATELIER KEMPE THILL ONTWERPT PARLEMENTSGEBOUW

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

4 GROOT-BRITTANNIË

‘INSIDE-OUTTHEATER’ RAFAEL VIÑOLY OPENT DEUREN In het Engelse Leicester is het Curve Theatre geopend. Architect Rafael Viñoly noemt zijn eerste Brits gebouw een ‘inside-outtheatre’. Anders dan in andere theaters wordt namelijk het productieproces achter een voorstelling zichtbaar gemaakt voor toeschouwers en passanten. O architectenweb.nl/n16871

ONTWERP MICHAEL SCHUMACHER TOWER ONTHULD De architecten Tobias Wallisser (ex-UNStudio) en Chris Bosse hebben het ontwerp van de Michael Schumacher World Champion Tower in Abu Dhabi onthuld. De 59 verdiepingen hoge ‘aerodynamische’ woontoren is ontworpen in samenwerking met de Formule 1-coureur. O architectenweb.nl/n16484

(EEA) ERICK VAN EGERAAT ASSOCIATED ARCHITECTS

5 VERENIGDE ARABISCHE EMIRATEN

6 HONGARIJE

ERICK VAN EGERAAT ONTWERPT STADHUIS BOEDAPEST Erick van Egeraat heeft de internationale competitie voor het ontwerpen van een stadhuis in het centrum van Boedapest gewonnen. Het ontwerp combineert de restauratie van het bestaande, 18e-eeuwse gebouw in barokke stijl met nieuw te bouwen futuristische vleugels zodat een hedendaags centraal plein ontstaat. O architectenweb.nl/n16916

7 DENEMARKEN

MVRDV WINT HOOGBOUWPRIJSVRAAG KOPENHAGEN

O architectenweb.nl/n16933

MVRDV

MVRDV heeft samen met het Deense ADEPT de ontwerpprijsvraag voor de 116 meter hoge toren Rødovre Skyscraper in een onafhankelijke deelgemeente binnen Kopenhagen gewonnen. Het ontwerp ‘Sky Village’ omvat appartementen, een hotel, retail en kantoren.

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

COLUMN KEES VAN DER HOEVEN

JE GELD OF JE LEVEN Als ik moet optreden bij congressen, vraag ik in de debatfase altijd even aan de zaal wie er ondernemer is. Veel vingers omhoog. Maar als ik vervolgens vraag wie er ondernemer is met zijn eígen geld, blijft er slechts een handjevol vingers over. Het bevestigt mijn stelling dat er maar weinig echte ondernemers zijn. Ondernemen met andermans geld is nu eenmaal een stuk gemakkelijker. Je ziet weer eens goed hoe dat werkt tijdens de actuele kredietcrisis. Wethouders en gedeputeerden blijken grote bedragen kwijt te zijn, omdat ze het geld van de belastingbetaler (ons geld dus) niet in staatsleningen hebben belegd, maar in kortlopende deposito’s bij buitenlandse banken. Omdat ze daar een half procentje meer rente kregen. “Wij nemen dus geen risico”, zegt de gedeputeerde van de provincie Noord-Holland, “we brengen onze gelden onder bij verschillende banken met een A-rating […] wat er ook gebeurt, dat geld zal terugkomen”. Wij weten inmiddels dat Lehman Brothers bankroet is en dat de IJslandse banken niet meer gedekt worden door de staat aldaar. “Een normale bank behoort dat geld gewoon terug te betalen. En dit is een grote en een normale bank – geweest”, besluit hij zijn betoog in het NOS-Journaal. Dat zo 100 miljoen overheidsgeld dreigt te verdampen, neemt hij kennelijk op de koop toe. Hij is wel verantwoordelijk, maar heeft geen fouten gemaakt. Wat zou hij met zijn eigen geld doen? Ik voorspel u dat hij niet zal aftreden vanwege deze kapitale blunders. Gelukkig valt het salaris van een provinciebestuurder nog binnen de Balkenendenorm, maar in de nieuwe markt van fuserende organisaties met een publiek doel komen we wel anders tegen. Daar staat geen gewone directeur meer aan het hoofd; die kennen allemaal een heuse Raad van Bestuur, met bijpassende bonussen natuurlijk. Denk aan de ziekenhuizen, de scholengemeenschappen, de thuiszorg en de

woningcorporaties. Met name bij de laatstgenoemde is het schrijnend om te zien hoe ze in de jaren na de grote bruteringsoperatie zijn omgegaan met ‘hun’ kapitaal en beloning. Dat onze voorouders dat bezit in verenigingsverband hebben opgebouwd met dubbeltjes en kwartjes uit hun eigen portemonnee, weten nog maar weinigen. En als minister Bos ze vennootschapsbelasting oplegt, huilen ze krokodillentranen, want ze zijn immers niet écht vergelijkbaar met private ondernemingen! Dan ook maar geen bedrijfje spelen, zou ik zeggen. Adequate zorg en ‘ouderwetse’ verantwoordelijkheid die horen bij het werken met gemeenschapsgeld, worden in ons land nog slechts door ministers gevoeld. Bij nalatigheid of grove ambtelijke fouten treden ze nog wel eens af. Naar aanleiding van de Schipholbrand stapten Jan Hein Donner en Sybilla Dekker (denk bij de actualiteit van vandaag nog eens aan haar slogan: “Centraal wat moet - decentraal wat kan”) uit het kabinet. Nee, deze keer zouden er ook ambtelijke koppen moeten rollen, eiste de Tweede Kamer manhaftig. Het bleef echter opvallend stil: de topambtenaar, die als opdrachtgever bij Justitie verantwoordelijk was voor de ontwikkeling van de noodlottige gevangenis, was in een nieuwe leidende rol bij de Rijksgebouwendienst ook nog eens rechtstreeks verantwoordelijk voor de realisatie van dat gebouw. Dubbel verantwoordelijk dus. Maar nee, hij trad niet terug, hij werd niet op een zijspoor gezet of ontheven van zijn functie, hij zit er nog steeds. En daar ging het niet slechts om geld, daar ging het om echte levens. Elf in getal. Leestip: Arthur Zanders - Crisismanagement (2008) Coutinho, Bussum ISBN 9789046900437

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Blijf dagelijks op de hoogte met architectenweb.nl

architectenweb

www.architectenweb.nl/actueel

Elke dag vindt u op architectenweb.nl - het laatste bouwen architectuurnieuws - specials, interviews en informatie over evenementen - bouwproductgids met het laatste productnieuws - projectgids met projectportfolioâ&#x20AC;&#x2122;s van honderden Nederlandse architecten - vacaturebank met honderden vacatures en kandidaten - architectengids met circa 3.000 architectenprofielen - bedrijvengids met duizenden bouwen architectuurgerelateerde bedrijven - arch.Maaik, de enige echte architectuurstrip ter wereld - bouwkosteninformatie (i.s.m. Archidat) - controleplannen, gebundelde kennis van ervaren bouwkundigen (i.s.m. CBB) Schrijf u ook online in op onze wekelijkse nieuwsbrief! *) Bron: www.alexa.com

online

Architectenweb.nl heeft dagelijks iets te bieden voor architecten, opdrachtgevers, en iedereen die op een andere manier met de architectuur- en bouwwereld te maken heeft. Breng daarom iedere dag een bezoek aan de populairste* bouwen architectuursite van Nederland zodat u op de hoogte blijft van de laatste ontwikkelingen.

[[ INTERVIEW OLE BOUMAN

CROSS-SELLING ARCHITECTURE

“In het generalistische proces dat architectuur is, ontstaat kenniswaarde die op andere manieren vermarkt kan worden”, stelt Ole Bouman, directeur van het NAi. Architectuur is volgens Ole Bouman een breed vak. Architecten die zich blijven richten op het ambacht, laten kansen liggen. DOOR ERIC FRIJTERS EN OLV KLIJN

ls directeur van het Nederlands Architectuurinstituut wil Ole Bouman (1960) het publieke debat over architectuur nieuw leven inblazen. In de Grote Zaal van het NAi houdt Bouman in plaats van tentoonstellingen liever manifestaties. Na de ‘Happening’ is er nu ‘Maak ons land’.

Onze veronderstelling is dat u als directeur van het NAi een goed beeld heeft van het huidige nationale en internationale architectuurklimaat. Hoe zou u het huidige klimaat beschrijven? “Mijn kernthema’s hebben een internationaal perspectief. Dat is haast onontkoombaar. De afgelopen jaren was ik door mijn betrokkenheid bij het tijdschrift Volume aardig afgedreven van het nationale debat. Dat ben ik nu sinds anderhalf jaar weer aan het ophalen. Ik ben ook intensief bezig om de relatie tussen het NAi en de stad Rotterdam te verstevigen. Het stedelijk model van deze stad biedt geweldige concrete voorbeel-

den en thema’s om de relatie met het internationale debat te leggen. Een van mijn strevens is dus dat als wij binnen het NAi onderwerpen aan de orde stellen, in debatten of tentoonstellingen, of via coalities met anderen, we ook tonen hoe die een materiële weerslag hebben in een stad als Rotterdam. Het gaat dan om vragen als: wat zijn de gevolgen van migratiestromen, van digitaliseringsprocessen, van vergrijzingstendensen, van nieuwe financieringstechnieken in het vastgoed, van onderwijsveranderingen; en wat doen architecten daarmee? Al die vertalingen naar wat het vak eigenlijk is, kun je demonstreren met hoe zich dat in een stad manifesteert.” Uw stelling is: de opgaven liggen er en de condities zijn er. Maar is er ook een nieuwe generatie mensen met de capaciteiten om daar wat mee te doen? De zes mensen die deelnamen aan het door u georganiseerde symposium Architectuur 2.0 bestempelt u als: ‘De beste generatie Nederlandse architecten

ooit’. Maar het einde van die carrières komt langzaam in zicht. Dient een nieuwe generatie zich aan? “Die vraag kun je herleiden tot twee aspecten. Aan de ene kant is de generatie en het talent dat het vertegenwoordigt aan de orde. Aan de andere kant speelt de vraag of de huidige lichting talenten de ruimte heeft om te investeren zoals die generatie dat deed. Ik denk dat het op beide aspecten nog niet vanzelf spreekt. Je kunt niet zeggen dat op dit moment architecten met een leeftijd tussen dertig en zeg vijfenveertig jaar op dezelfde ideeënrijkdom kunnen bogen als dat tien tot vijftien jaar geleden het geval was. De huidige generatie moet zich nog bewijzen. Het is ook gewoon een feit dat sommige tijden het genoegen van veel aanwezig talent hebben en andere tijden minder. Toch is talent niet alleen wat zich toevallig genetisch aandient. Talent heeft ook een sociaal-maatschappelijke component. Dat heeft ermee te maken of er omstandigheden zijn die een generatie kansen biedt om te excelleren. Je moet g

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

DARIA SCAGLIOLA NUMMER XX - MAAND 0000

[[ INTERVIEW OLE BOUMAN

“In de jaren negentig was de voorspoed groot, maar de inhoud gering” erkennen dat de situatie nu niet zo gunstig is als een aantal jaren geleden. In de jaren negentig stonden vrijwel alle seinen op groen. We beleefden een economische hoogconjunctuur zonder weerga. Er was een architectuurklimaat dat inzette op het verschaffen van een podium aan jonge architecten. ‘Iedereen een boek en een tentoonstelling’ leek het motto. Een groot aantal architecten was op zijn vijfendertigste gevierd, internationaal gerespecteerd en voorzien van een monografie. Als architect had je daardoor meteen een positie. Dat is nu allemaal wat minder.”

Die vraag lijkt veel mensen bezig te houden. Bezien vanuit een Nederlands perspectief lijkt er een tweede versie van de architectuur te zijn, in een parallel universum. Sommige van ‘onze’ architecten maken overal ter wereld belangrijke gebouwen, terwijl anderen

ANA DJOKIC

In de jaren negentig werd definitief gebroken met het denken in stijlen, waardoor een vacuüm is ontstaan waarin iedereen iets leuks mocht doen. Maar waar ging de architectuur toen eigenlijk over? “Je kunt je inderdaad afvragen wat eigenlijk het onderwerp was in de jaren negentig. Was er een urgentie? Als we nu de architectuur van toen op dat punt afrekenen, moet je misschien stellen dat de voorspoed groot was, maar de inhoud gering. Terwijl we nu misschien

voor een tijd staan waarin we het minder goed gaan hebben, maar waarin we weten dat er problemen zijn die vragen om oplossingen en waar veel eer mee te behalen valt. De omstandigheden nu vind ik daarom veel interessanter. Deze situatie deed zich al eerder voor bij de opkomende generatie van de jaren ’60 en ’70. Daarvan werd internationaal gezegd dat zij veel baat hadden bij de laagconjunctuur van de economie. Doordat er zo weinig werk was, legden figuren als Aldo Rossi, Peter Eisenman en Hans Hollein zich toe op het herdefiniëren van de architectuur. Ze hebben het vak veel preciezer bij de kop genomen en stelden fundamentele vragen. Wat beweegt ons? Waar gaat het eigenlijk over?”

Het Nederlandse paviljoen op de Biënnale van Venetië stond in het teken van onderzoek en debat over de afgebrande Faculteit Bouwkunde van de TU Delft

eindeloos boerderettes produceren. Tussen beiden uiteinden van het spectrum houdt men er opvattingen op na over wat architectuur is. Hoe erg is dat? “Architectuur is zo’n genereus, breed vak dat iedereen er een plaats in heeft. Al tweeduizend jaar lang laat architectuur alles toe wat mensen kunnen bedenken. De buitenwereld ziet steden met bijzondere gebouwen ontstaan en landschappen veranderen, en heeft daar een mening over. Die kan, als ze goed wordt begeleid, begrijpen dat het allemaal architectuur is. Daar doet het NAi zijn best voor. In de uitvoering van het vak leunt architectuur echter sterk op het elkaar uitsluiten. Dat uitsluitingmechanisme heeft me altijd zeer verbaasd. Zeker wanneer je in ogenschouw neemt dat het vak architectuur beroemd is geworden vanwege haar breedte. Zelfs op een studiedag als Architectuur 2.0 waar door een heel respectabele vertegenwoordiging van de architectuur sterk verschillende stemmen naar voren komen, wordt uiteindelijk toch hard geklapt voor de architect die er zeer normatieve opvattingen op na houdt met een houding van ‘nee, het moet zo’. Willem Jan Neutelings hield een fantastisch verhaal over wat hij ziet als de kern van het vak. Dat hij voor zo’n betoog een verademend applaus krijgt, zegt veel. Bij mij roept het de vraag op waarom we elkaar niet de ruimte gunnen om ons in een heleboel verschillende richtingen te ontwikkelen?” Behalve het naast elkaar bestaan van uiteenlopende opvattingen over architectuur krijgt ook een andere tegenstelling gestalte. Een groep vindt dat architectuur in eerste instantie een ambacht is en een andere groep, waar u zelf toe behoort, is er voortdurend op uit verder te kijken dan waar het vakgebied nu eindigt. Werkt de systematiek van uitsluiting vernieuwing van het vakgebied tegen? “Ik vraag me inderdaad regelmatig af

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ANA DJOKIC

Debat in het Nederlandse paviljoen op de Architectuurbiënnale in Venetië: ‘ArchiFeniks - Faculteiten voor architectuur’

of dergelijke afwijzende opstellingen de aanwezige verkokering niet verder versterkt. Binnen de ruimtelijke disciplines bestaat immers nog altijd een sterk onderscheid tussen landschappers, stedenbouwers en architecten. Het lijkt me zeer waarschijnlijk dat we hier veel kansen laten liggen. Dat wordt versterkt door de enorme herwaardering voor het ambacht. De kunst van het maken staat daarin centraal. Maar als je dan vraagt: ‘wat is dat maken dan?’, dan hoor je al heel snel dat je het aan moet kunnen raken. Die eendimensionale opvatting over het maken wordt uiteindelijk weer herleid tot een middeleeuws idee van de bouwmeester die iets maakt. Dat beeld sluit de gedachte uit dat je misschien ook met processen iets kan maken.” Wat je over de veelsoortige opvat-

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

tingen over architectuur zou kunnen zeggen, geldt evenzeer voor de architectuurkritiek. Op dit moment wemelt het van de architectuurbladen, in alle schalen, soorten en formaten. Is de rol van de journalistiek in dat geheel aan begripsvervaging onderhevig? “Lange tijd was er een heel duidelijke rolverdeling. Je bereidde je voor op architectuur, dan was je student; je maakte architectuur, dan was je architect; je beschouwde architectuur, dan was je criticus. Dat waren echt verschillende werelden. Nu is dat heel anders. Je ziet dat op scholen gebruik gemaakt wordt van studenten om dingen te maken en onderzoeksopdrachten uit te voeren voor de professionele wereld. Architecten zelf beginnen zich breder te ontplooien en maken niet alleen maar gebouwen. Critici werken meer en

meer samen met architecten of hebben het over heel andere dingen dan architectuur. De werkterreinen zijn verwaterd en vertonen overlap. Aan de ene kant denk ik dat dit nieuwe kansen schept. In 2005 verscheen in Volume 3 een prachtig stuk van Alejandro Zaera-Polo over ‘Broadcasting Architecture’. Daarin geeft hij toe dat het broadcasten, ofwel promoten van zijn bureau, ook een architectuurproject is. Daar worden alle beschikbare middelen voor ingezet: onderwijsactiviteiten, het werken met jonge mensen, management van bureau, het bewerken van journalisten en af en toe ook nog een gebouw maken. Het is allemaal onderdeel van een veel grotere strategie. Wat betekent dit? Je kan in ieder geval zeggen dat er veel meer propaganda in het spel is. Dat zie je ook bij heel veel bladen: ze leunen heel

[[ INTERVIEW OLE BOUMAN

“Architecten die een nieuw soort praktijk ontwikkelen, zijn niet erg populair bij hun vakbroeders” zwaar op de bouwmarkt en de architecten. Maar wat is de waarde daarvan? Misschien is het tijd om te zoeken naar andere vormen van journalistiek.” Is architectuurkritiek nog mogelijk en in welke vorm is die denkbaar? “Mijn eigen antwoord op die vraag is om te zoeken naar datgene waar de architectuur nu het meeste aan heeft. Voorheen was de architectuur er het meest mee gediend om met een heel scherpe blik en een scherpe pen de zwakke punten uit de ontwerpen te halen en niet alleen het goede te bejubelen. Op dit moment is voor die rolverdeling geen waardering en zeker geen markt meer. Desondanks denk ik dat het goed is dat zoiets bestaat. Zelf heb ik het meest geïnvesteerd in het verkennen van de mooiste kansen van het vak op langere termijn. Het identificeren van die kansen vind ik een hele mooie taak voor critici, curatoren en beschouwers. In zo’n geval fungeer je niet als toetssteen, maar als een antenne voor het vakgebied.” Op dit moment zijn de omstandigheden om architectuur te bedrijven verre van ideaal. De markt staat onder druk, de competitie is groot en dan lijdt het vak ook nog eens een keer aan het ‘the winner takes all’-syndroom, of is dat te somber gezien? “Veel architecten starten met de ambitie om de top te halen. Zij zien zichzelf in eerste instantie niet als dienstverlener, maar willen iemand zijn die boven de materie staat. Zij staan voor de opgave om zich te profileren als auteur. Mede door de dynamiek die de jaren negentig teweeg hebben gebracht, is gebroken met de traditie van de meester die de jonge garde opleidde. Gelet op de loop-

banen van toparchitecten moet je je al op jonge leeftijd manifesteren met een unieke toets. Het beeld van de ‘starchitect’ beheerst zogezegd de levens van vele architecten en leidt tot een soort tunnelvisie op wat architectuur is. Je moet je voorstellen dat er honderden, zo niet duizenden architecten in ons land zo’n ideaalbeeld in het hoofd hebben. Het principe van ‘The winner takes all’ zorgt er echter voor dat uit het proces – dat tien, twintig, misschien wel dertig jaar je carrière beheerst – maar een enkeling echt als ‘starchitect’ naar voren komt. De meeste architecten vallen dus terug in een productiesituatie en ontwikkelen tegenover die groep waar je eerst twintig jaar in geloofd hebt, een soort haat als zij erachter komen dat het doel niet gehaald is. Dat psychologische effect wordt nog te weinig onderkend. Het is schrijnend dat je als architect heel veel beslissingen neemt op basis van zo’n ideaalbeeld. Je sluit immers ook veel uit, zoals de omgang met alternatieve invalshoeken, revisies, samenwerkingsverbanden en het geven van credits aan anderen. Want dan ga je het nooit halen. is de misvatting.” U beschrijft een architectuurkritiek die niet langer als geweten opereert, maar als verkenner. Wordt de nieuwe rol van de architectuurkritiek door architecten herkend? “De architectuurpraktijk stevent af op een maximale divergentie tussen het selecte groepje toppers en een grote groep naamloze, lokaal, of nationaal gebonden beroepsbeoefenaren. Verreweg de meeste aandacht in de architectuurkritiek gaat uit naar het bedienen van de top. Er is heel weinig kritiek, doordat de architecten ervoor zorgen dat zij de receptie van hun werk

zoveel mogelijk onder controle houden. Als iemand een stuk schrijft over hun werk dat afbreuk doet aan het perspectief van het sterrendom, wordt de auteur gewoon de vijand. Eigenlijk zouden architecten dankjewel moeten zeggen voor de kritische bijdrage, maar tegenwoordig is kritiek iets wat veel architecten economisch in de weg zit. Dat is een ernstige zaak, die niet alleen hier speelt: het is een ontwikkeling die het architectenvak internationaal doormaakt. Hierdoor is wantrouwen jegens de kritiek ontstaan, waardoor het zicht op de mogelijke nieuwe rol van de kritiek is weggenomen en bijgevolg maar ten dele wordt begrepen. Het ontbreken van de bereidheid een brede blik te hanteren, wordt tevens veroorzaakt door de tucht van de markt. Als architect heb je helemaal geen tijd om nieuwe kansen te verkennen. Het zou de dagelijkse praktijk van architecten echter heel veel rust kunnen brengen als zij wisten dat er een gezonde, energieke architectuurkritiek is, die hun helpt om over de toekomst na te denken en daarin kansen te identificeren. Ik denk dat de rol van de kritiek zo begrepen kan worden. Het ‘superster’-model is niet alleen nadelig doordat alles een icoon moet worden en dat er weinig ruimte is voor een genuanceerde opvatting over ruimte, detail, textuur of andere waarden van het architectenvak. Het is ook nadelig voor het idee dat een architect zich op een heleboel manieren maatschappelijk kan manifesteren.” Kan architectuur een instrument zijn om maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen? “Architectuur heeft al duizenden jaren bewezen dat het dat kan. De Twin Towers zijn het meest recente, weliswaar omgekeerde, voorbeeld daarvan. Je zou kunnen zeggen dat in dit geval de vernietiging van een architectonisch symbool de wereld heeft veranderd. De aanslagen van 11 september 2001 heeft over de hele wereld consequenties gehad, tot op de dag van vandaag.

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

MAARTEN LAUPMAN

Tot en met 3 mei 2009 wordt in Zaal 1 van het NAi de manifestatie ‘Maak ons land’ gehouden

Dat geldt zowel voor de geopolitieke verhoudingen, als voor de wijze waarop we ons openbaar domein vormgeven en gebruiken. Een ander voorbeeld is al veel ouder. Met de opkomst van de kerkenbouw in Europa, pakweg tussen 1000 en 1400, kon de liturgie een bepaalde maatschappelijke positie verwerven. Doordat architecten in staat waren hun spiritualiteit te verbinden met materialiteit, of anders gezegd het hiernamaals te verbinden met het hiernumaals, kreeg de positie van de kerk in de samenleving een enorme impuls. Ook valt goed vol te houden dat het ontstaan van massawoningbouw in de jaren twintig en dertig in Europa de onderkant van de samenleving een plek heeft gegeven, waardoor de sociale cohesie is versterkt. Dat heeft een pacificerend effect gehad

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

op een cultuur die in de negentiende eeuw werd gekenmerkt door revoluties en twisten over de hegemonie in het publieke domein. Maar als je dit soort ontwikkelingen niet (er)kent, dan zul je als architect ook niet snel aankomen met vergrijzing, digitalisering, of veiligheids- en armoedevraagstukken als een uitgangspunt voor een perspectief op de architectuur. Je moet het weten, je moet de inspiratie voelen. Dan ga je volgens mij veel sneller bij de architectuur te rade om nieuwe wegen te openen. Daar kan de kritiek natuurlijk heel erg bij helpen.”

U stelt dat nieuwe vraagstukken automatisch leiden tot nieuwe opvattingen over architectuur. Wij hebben vaak de indruk dat architecten niet zo heel erg betrokken zijn bij het formuleren van nieuwe opgaven, maar eerder met het uitvoeren van opdrachten. Herkent u dat beeld? “Er zijn nog niet veel architecten actief bezig met het identificeren van nieuwe opgaven en die op het niveau van het ontwerp te doorgronden. Maar het begint wel te komen. Steeds meer architecten breiden hun activititeiten uit. Bijvoorbeeld door zichzelf ook als g

“In de architectuur ontstaat kenniswaarde die op andere manieren vermarkt kan worden” 27

ontwikkelaar te zien. Mei Architecten bijvoorbeeld biedt een keten van diensten aan. Ook bepaalde projectontwikkelaars laten in eigen huis ontwerpconcepten ontwikkelen. Er zijn architecten die werken met een duidelijke visie over hergebruik, zoals 2012 Architecten. Anderen investeren in nieuwe woonconcepten, of denken na over moskeeën die niet meer een vijandbeeld belichamen, maar geïntegreerd worden in het stedelijk weefsel. Iedereen manifesteert zich op een bepaalde manier met een maatschappelijk argument. Daar gaat het om. Deze ontwikkelingen zijn nu nog vrij pril, maar de urgenties groeien en zullen uiteindelijk een omslag creëren. Architecten die op basis van nieuwe opgaven zich op dit moment de vraag stellen: ‘Hoe ziet die meerwaarde van architectuur er nu uit?’ worden vaak hard aangevallen. Architecten die een nieuw soort praktijk ontwikkelen en daarin een legitimatie proberen te vinden, doen namelijk iets nieuws en dat maakt ze niet erg populair bij hun vakbroeders. Dat is overigens universeel. Het is een goed teken dat ze worden aangevallen, want dat betekent dat ze ergens op drukken.” Zijn er al navolgbare voorbeelden, of modellen? Kan de samensmelting van Archis met AMO en de C-Lab dienen als een prototype voor het architectuurbureau van de toekomst? “Het zou me niet verbazen. OMA/AMO is eigenlijk ontstaan als een vorm van cross-selling. Architecten hebben een bepaald soort expertise en die kun je op verschillende manieren verkopen. De vraag is: Hoe kan ik datgene wat ik goed kan effectiever inzetten en beter uitnutten? Bijvoorbeeld, je hebt voor een bepaalde opdrachtgever onderzoek

CASSANDER EEFTINCK SCHATTENKERKX

[[ INTERVIEW OLE BOUMAN

Ole Bouman: “De superspecialist richt zich op productie, de kennisarchitect concentreert zich op nieuwe vraagstukken”

gedaan om aan de opdracht te voldoen. In dat proces is zo veel kennis verzameld, dat het vanuit economisch perspectief doodzonde is om die kennis niet op andere manieren in te zetten. Zo kom je vanzelf uit bij activiteiten die zich buiten het bekende domein van architectuur ophouden. In dat hele ingewikkelde, generalistische proces dat architectuur is, ontstaat kenniswaarde die op andere manieren vermarkt kan worden.” Wat is de volgende stap: de kennisarchitect? “Het zou best kunnen dat je in de toekomst heel veelzijdige en meeontwikkelende bureaus krijgt, die veel meer risico dragen dan juist die super gespecialiseerde ziekenhuisbouwers, of scho-

“Architectuur is zo’n genereus, breed vak dat iedereen er een plaats in heeft” 28

lenbouwers. In de tijd kan dat best een interessante werkverdeling zijn, maar ongetwijfeld ook weer vatbaar voor stereotypering. Tegenover de groep die een puur afwachtende houding aanneemt in de stellingnamen ‘Ik ben goed in het maken van een specifiek gebouw, dus maak ik alleen dat soort gebouwen’, vormt de kennisarchitect misschien wel het contrast voor de toekomst. Onze huidige kenniseconomie stimuleert het proces waarbij architecten zich op meerdere terreinen buiten de wereld van het bouwen zullen gaan bewegen. In de toekomst zijn het wellicht die bureaus die heel veelzijdig en op verschillende fronten tegelijk actief zijn vanuit een meerwaarde die zij kunnen inbrengen vanuit een specialisme in ruimtelijke organisaties. Het is een mooie periode voor het vak: er voltrekt zich een paradigmawisseling. Het onderscheid krijgt op een klassieke manier gestalte: de superspecialist richt zich op productie, de kennisarchitect concentreert zich op f nieuwe vraagstukken.”

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Architectenweb Magazine nu ook digitaal

PROBEER AWM DIGITAAL NU 3 MAANDEN GRATIS Architectenweb Magazine is nu ook digitaal beschikbaar, inclusief een handige zoom-, zoeken printfunctie. Als webabonnee kunt u met uw persoonlijke code de digitale editie altijd en overal lezen. Tevens heeft u toegang tot het AWM archief, met daarin alle eerdere verschenen edities van Architectenweb Magazine. U kunt nu drie maanden lang gratis kennis maken met het webabonnement van Architectenweb Magazine. Kijk voor alle informatie op: www.architectenweb.nl/awmdigitaal/

&". &' /01."+ 3&' 1 !" 01")" 0 ),$1/ 0," *"0 $.,0" ("16" + !"1.(.1(("+ %"0 ..&7."2.&'" .$, 5/0"* "+ ,+6" ,-),//&+$ 2,,. !" ")"(0.,+&/ %" 0,"$ +$/ ,+0.,)" "!".) +! +! 1". ""3,)!" ")"#,,+ ")"# 4 333 #3 +"!".) +! +)

HK SCHUURMAN GROEP IN ALKMAAR DOOR BEKKERING ADAMS ARCHITECTEN

HET STEREOTYPE VOORBIJ

Recent realiseerde Bekkering Adams Architecten een nieuw hoofdkantoor voor een groothandel, dat in geen geval een clichématige doos langs de snelweg kan worden genoemd. ekkering Adams Architecten ontwierp een gebouw met een trapeziumvormige plattegrond en plaatste het in de hoek van het beschikbare kavel. Hierdoor is het pand niet alleen goed zichtbaar en bereikbaar vanaf de snelweg, maar profiteert het ook optimaal van het naastgelegen natuurgebied. Zowel in beeld als in verblijfscomfort wordt in het

ontwerp afgerekend met het clichébeeld van non-architectuur op bedrijventerreinen. De gevel is zeer expressief ontworpen en de scherpe belijning richt zich bij de hoeken op om de transparante plint zichtbaar te maken. De donkergekleurde gevel heeft onregelmatig uitge-

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

sneden vlakken, die afwisselend met glas of met polycarbonaat zijn ingevuld. Het programma bestaat uit kantoren, een showroom en een grote bedrijfshal. De kantoren zijn over een strook langs de zuidgevel verdeeld en beslaan drie verdiepingen. In het ontwerp wordt goed gebruik gemaakt van zonlicht en warmte. Verschillende daklichten en een patiotuin op de tweede verdieping brengen een natuurlijke lichtinval diep in het gebouw. Het streven naar een hoogwaardig gebouw met een aantrekkelijk voorkomen wordt gecombineerd met verschillende ingrepen op het gebied van duurzaamheid, zoals betonkernactivering, warmtekoudeopslag, energiezuinige lampen en een beheerssysteem dat als pilotproject van Philips is uitgevoerd. Wat dit ontwerp misschien nog het meest onderscheidt van het stereotiepe bedrijfsgebouw, is de aandacht die is besteed aan verblijfscomfort. Het gebouw lijkt van binnen uit te zijn ontworpen. Het zicht naar buiten wordt bepaald door de vormgeving van de gevel die schuin langs de vloeren steekt en door de uitgesneden vlakken spannende vensters oplevert. Aan de NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

zuidzijde steekt de gevel uit, wat binnen esthetisch wordt uitgebuit: de zo ontstane verdikking in de wand is op bijzonder wijze gedetailleerd, daarmee het ruimtelijk verband tussen binnen en buiten versterkend. (OK) O architectenweb.nl/p10348 OPDRACHTGEVER

SCHUURMAN GROEP

ARCHITECT

BEKKERING ADAMS ARCHITECTEN

ONTWERPTEAM

JULIETTE BEKKERING, MONICA ADAMS,

(WWW.BEKKERINGADAMS.NL) FRANK VENHORST, VINCENT HECTOR, LUKAS HEINIGER, PAUL MICHIELSEN, ALBERT-JAN VERMEULEN PROJECT MANAGEMENT

BOUWHAVEN CONSULTANTS B.V.

AANNEMER

VAN SPLUNDERâ&#x20AC;&#x2122;S AANNEMINGSMAATSCHAPPIJ B.V.

CONSTRUCTIE

ABT B.V., DELFT

ADVISEUR W-INSTALLATIE

KEM ENERGIE MANAGEMENT B.V.

ADVISEUR E-INSTALLATIE

ELEKTROKERN SOLUTIONS B.V.

CONCEPT INRICHTING

I-ORLANDO

REALISATIE

2008

FOTOGRAFIE

CHRISTIAN RICHTERS

BODY HOUSE TE ROTTERDAM DOOR MONOLAB

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

PROJECTEN KORT

dwarsdoorsnede

WOON

RUIMTE In het Body House op Katendrecht, Rotterdam vormt de keuken met eetkamer letterlijk het middelpunt van het huis. In een stalen netwerk hangt de kamer vrij in de ruimte, ter hoogte van wat normaal gesproken de tweede verdieping zou worden genoemd.

et programma van eisen dat Monolab Architects meekreeg van de particuliere opdrachtgevers, was eenvoudig. Er werd gevraagd om een centraal gelegen woonkeuken en zoveel mogelijk kubieke meters ruimte. De woonruimte kwam er. Bij een vloeroppervlak van 150 mÂ˛ heeft het huis een inhoud van ruim 500 mÂł. Een ontwikkelaar zou het niet bedenken.

Om een loft te realiseren hebben de architecten in de plint de functies verzameld die in zichzelf een besloten karakter hebben: de berging, de badkamer en de slaapkamer. De ruimte hierboven is op de woonkeuken na open gebleven. Het is een enorm hoge ruimte: de afstand tot het plafond is bijna acht meter. NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Helemaal leeg is de ruimte niet. Uitgaande van de opgetilde woonkeuken is in de loft een ‘body’ ontworpen met een vrije vorm. Het lichaam staat met één ‘been’ op de vloer en grijpt zich bovenin vast aan het dak. Aan de beide zijden is het lichaam vrij gehouden van de woningscheidende wand, aan de achterkant staat het vrij van de achtergevel.

dakterras

3e verdieping

2e verdieping

Achter de taatsdeur in de straatgevel loopt een trap binnen het lichaam omhoog naar de eerste verdieping en verder naar de tweede verdieping. Vanuit de woonkamer loopt er echter ook een tweede trap óver het lichaam naar de keuken/eetkamer. Deze buitentrap loopt zonder onderbreking door naar de derde verdieping: een roostervloer met een vrij programma. Aan de andere zijde van het lichaam loopt een laatste trap naar het dakterras. De ‘body’ is geconstrueerd als amorf vakwerk, dat via het dak de stalen portaalconstructie op de betonnen plint stabiliseert. Het stalen skelet van het lichaam is plaatselijk omtrokken met een huid van stof, glas, stalen roosters of een pakket van multiplex, glasvezel en epoxy. De structurerende rol die de ‘body’ in het huis speelt komt krachtig tot uitdrukking in de manipulatie van de voorgevel, de enige gevel die niet vrij staat van het lichaam. Ter plaatse van de eetkamer is een trapeziumvormig raam uitgespaard dat is verdraaid richting de Maas. In het ontwerp voor het Body House bouwt Monolab voort op het ruimteconcept van de Moderne Beweging. Volgens dit concept zijn de wanden en hoeken van de ruimtes vrijgemaakt, zodat deze als abstract figuur beleefbaar geworden is. Elementen die de ruimte vanuit hun aard onderbreken – kasten, toiletten, keukens, leidingkokers en trappen – zijn zoveel mogelijk gecombineerd in vrijstaande meubels. Een beroemd voorbeeld van dit ruimteconcept is het Farnsworth House (1951) van Mies van der Rohe. Monolab is er met de ‘body’ in geslaagd het ruimteconcept van de Moderne Beweging extra dimensies te geven. Het vrijstaande meubel heeft zich zodanig uitgerekt, dat het meerdere verdiepingen bestrijkt, beklimbaar is en tot uitdrukking komt in de gevel. Zonder het dogma van het functionele opent zich een wereld van mogelijkheden. (MvR)

1e verdieping

O architectenweb.nl/p10361 OPDRACHTGEVER

TIJS VAN RUITEN EN PAULA COLENBRANDER

ONTWERP

MONOLAB (WWW.MONOLAB.NL)

ARCHITECT

JAN WILLEM VAN KUILENBURG MET WALTER HOOGERWERF

STAALCONSTRUCTIE

DIJKSTAAL, MAASSLUIS

DRAAGCONSTRUCTIE

K-CONSTRUCTIES, ROTTERDAM & OVE ARUP, LONDON

begane grond 36

AANNEMER

HOFMAN, MAASDIJK

FOTOGRAFIE

ROB ‘T HART

REALISATIE

2003-HEDEN

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

DRIEGATENBRUG TE LEIDERDORP DOOR GROOSMAN PARTNERS

TE GAST IN HET LANDSCHAP De wijk Driegatenbrug, aan de rand van Leiderdorp, kijkt uit over het recreatiegebied de Kagerplassen en zijn omliggende polders. De overgang tussen stad en landschap is in het stedenbouwkundig plan voor de wijk vormgegeven met specifieke woningtypologieĂŤn en een onorthodoxe opzet van de openbare ruimte. DOOR ROBERT-JAN DE KORT FOTOGRAFIE TOM BAAS

[[ PROJECT BELICHT DRIEGATENBRUG

Het polderlandschap met grasvlakken en brede sloten loopt tussen de polderwoningen door

et driehoekige gebied Driegatenbrug, ooit een boerenerf, wordt begrensd door de Oude Spoorbaan (N445), de rivier de Zijl en het kanaal de Dwarswatering. De voormalige agrarische functie – met schuren, eigen meelfabriek en arbeiderswoningen – functioneerde autonoom, waardoor het gebied een status aparte had: het hoorde niet bij de stad en niet bij het aangrenzende landschap. Bij de transformatie van het gebied tot woonwijk vanaf 2001 is door de gemeente Leiderdorp de ambitie uitgesproken Driegatenbrug landschappelijk in te passen en tegelijkertijd de rand van de stad helder te markeren. Het Rotterdamse bureau Groosman Partners ontwierp het stedenbouwkundig plan en het merendeel van de architectonische invulling. Inmiddels begint de ambitie in de wijk zichtbaar te worden.

situatie 40

Wandelpaden en een kleine jachthaven zorgen op dit moment voor de infrastructurele verbinding van Driegatenbrug met de nabijgelegen Kagerplassen en het polderlandschap. De vormgeving van de openbare ruimte zorgt voor de fysieke en visuele verbinding. Het polderlandschap loopt tussen de woningen door en rukt op tot aan de stadsrand. Die heeft gestalte gekregen in een rij zogeheten boogwoningen langs de Oude Spoorbaan. De woningen volgen de kromming van de weg. De rij wordt aan de Zijl beëindigd door een tien verdiepingen hoge woontoren met startersappartementen. Het ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De grotendeels gesloten façades zijn het resultaat van de directe relatie tussen bebouwing en de weg

enige overgebleven gebouw uit het agrarische verleden is de oude meelfabriek aan de Zijl. Dit monumentale pand werd omgebouwd tot kookcentrum. De ‘Donjon’, een tien verdiepingen hoge toren met appartementen, vormt de wig van het plan. Verderop wonen studenten en bevinden zich drie watersportverenigingen. De rietgekapte poldervilla’s springen het meest in het oog. Deze woningen lijken op maat gesneden voor de positie van Driegatenbrug als deel van het polderlandschap. Boogwoningen Het verkeerslawaai van de drukke Oude Spoorbaan (N445) vereiste een geluidsbuffer tussen de weg en de nieuwe wijk. Architect Mark Siebers van Groosman Partners benadrukt dat hij er geen heil in zag om Driegatenbrug achter een geluidswal te posteren. Een geluidswal zou de wijk isoleren van de weg, waar Siebers juist een directe relatie zocht tussen de weg en de nieuwe bebouwing. Dat leidde ertoe dat 33 eengezinswoningen dicht tegen de, op een dijk gelegen, Oude Spoorbaan geplaatst zijn en als geluidsbuffer voor de wijk fungeren. De bufferfunctie is af te lezen aan de doorsnede van de woningen: ze hebben een kleine setback ten opzichte van de Oude Spoorbaan. De ruimte tussen de woningen en de weg is afgebakend met een muur die de directe geluidsgolven weerkaatst. Een af te sluiten vide aan de wegzijde van de woningen zorgt ervoor dat het NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

geluid geïsoleerd wordt, terwijl het zonlicht diep de woning kan binnenvallen. De gevel aan de Oude Spoorbaan is grotendeels gesloten gehouden. Aan de polderzijde bevinden zich de buitenruimten in de vorm van terrassen. De woonkamer op de eerste verdieping kraagt anderhalve meter uit in de richting van het uitzicht. Bijkomend voordeel is dat de uitkraging beschutting biedt bij de voordeur op de begane grond. Naast de geluidsbelasting vanBoogwoningen aan polderzijde gen de boogwoningen, om de openbare ruimte zo leeg mogelijk te houden, zowel de eigen parkeerbelasting op, als die van de Donjon. Op de begane grond bevindt zich een inpandige parkeerstraat. Poldervilla’s Vanaf de Oude Spoorbaan ontvouwt zich ter plaatse van de korte onderbrekingen in de rij boogwoningen een uitzicht op het Groene Hart. De bakstenen boogwoningen vormen als het ware een stedelijk kader waardoorheen het veld met g 41

[[ PROJECT BELICHT DRIEGATENBRUG

Het polderlandschap van Driegatenbrug wordt doorsneden door minimale straten. Een stoep ontbreekt

de 31 rietgedekte poldervilla’s kan worden gade geslagen. De hoekverdraaiing tussen de Oude Spoorbaan en de verkaveling van de poldervilla’s zorgt ervoor dat de rieten kappen een landschap op zichzelf vormen. Bij de poldervilla’s bestaat de openbare ruimte uit een groen polderlandschap dat continu tussen de kavels doorloopt. In dit landschap zijn de kavels strak afgebakend met schanskorven. Architect Mark Siebers is erin geslaagd het landschapsconcept voor de openbare ruimte ver door te voeren. Om het landschap zover mogelijk op te rekken zijn de wegen zo smal mogelijk gehouden en zijn er geen stoepen aangelegd.

De geluidsoverlast van de Oude Spoorbaan is in de Boogwoningen getemperd met een afsluitbare vide 42

De positionering van de huizen volgt de richting van de onderliggende polderstructuur. De structuur van grasvlakken en rechte sloten is versterkt door de sloten te verbreden en er treurwilgen langs te plaatsen. De open grasvlakken tussen de woningen zijn hier en daar ingevuld met fruitbomen. De woningen zijn te gast in dit landschap, wat betekent dat ze zich moeten houden aan regels. Het is de bewoners niet toegestaan schuttingen en schuren te plaatsen. De semiopenbare ruimte is bezit van de vereniging van eigenaren en de gemeente. Zij zijn samen verantwoordelijk voor het beheer ervan. Het landschap moet letterlijk nog groeien en vormt een ecosysteem dat zich constant zal blijven ontwikkelen. Het initiële groeiproces zal nog zeker een paar jaar duren. Woningtypologie De poldervilla’s komen in twee typen voor: er zijn 22 tweeonder-een-kapwoningen en negen vrijstaande villa’s. Alle woningen kennen dezelfde opbouw. De begane grond bestaat uit een basement van lichte dikformaat handvormbaksteen. Daarop is een iets taps toelopende rieten kap geplaatst die drie, soms vier, verdiepingen omvat. Er is voor riet gekozen vanwege het zachte, natuurlijke karakter van het materiaal en de link die het legt met het agrarische verleden van de plek. Doordat de kap taps toeloopt, maar de achterliggende constructie recht is, neemt de negge van g ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De alzijdige Donjon staat in het water en is alleen via een loopbrug te bereiken NUMMER 19 - JULI / AUGUSTUS 2008

[[ PROJECT BELICHT DRIEGATENBRUG

9 7 10

6 5 9 7

7 7

3 5

lifthal

trappenhuis

entreehal

woonkamer

woonkeuken

serre

slaapkamer

studeerkamer

wasruimte

10 badkamer plattegrond ‘Donjon’

boven naar beneden in maat toe, tot bijna een meter. De woningen ogen hierdoor erg fors. De poldervilla’s hebben geen tuinen, maar enkel een strook grind om de woning heen, die onder andere dient als oprit. Het grind refereert aan een boerenerf en functioneert als waterbuffer voor de afwatering van de rieten kap. Op de begane grond is een grote woonkeuken en garage gesitueerd. Evenals bij de boogwoningen is bij de poldervilla’s de parkeernorm (2,0) volledig inpandig opgelost. Elke woning is uitgerust met een dubbele garage. Het gemis aan tuinen wordt gecompenseerd met een op het zuiden gelegen terras op de eerste verdieping, dat in directe verbinding staat met de woonkamer. De boven gelegen verdiepingen bevatten de slaap- en badkamers. Een monumentale trap leidt bezoekers naar de voordeur op de eerste verdieping. Vanaf dit niveau kan men tussen de woningen door het rijke landschap van het recreatiegebied de Kagerplassen aanschouwen. De woonverdieping kraagt net als bij de boogwoningen uit en steekt als een telescoop door de rietkap heen. Hierdoor wordt een royaal woonoppervlak gecreëerd en hebben de woningen een duidelijke oriëntatie richting het Groene Hart.

Door hun verdraaide situering vormen de poldervilla’s samen een ‘zaagtand’ compositie 44

Publiek-Privaat De eerste woningen zijn in 2007 opgeleverd. Nu een jaar later begint de verhouding tussen het wonen en het landschapsconcept zich af te tekenen. De treurwilgen en fruitbomen zijn geplaatst en hier en daar begint het gras het ruige polderkarakter te krijgen. De wijk is heel open, wat conflicARCHITECTENWEB MAGAZINE

8 8 7

8 5 9

2e verdieping

dwarsdoorsnede

4e verdieping

1e verdieping

begane grond

3e verdieping

entree

terras woonkamer

eetkeuken

terras woonkamer

10 dakterras

wasruimte

gang

garage

slaapkamer

teert met de wensen van de bewoners. De openheid zet de private ruimten van de huizen onder druk. Waar in doorsnee woonwijken de voor- en achtertuinen de hiërarchie organiseren tussen de publieke en private delen van de woningen, vereisen de tuinloze poldervilla’s een andere perceptie van deze aspecten. Goed bedacht is de scheiding tussen de woonkeuken/garage op de begane grond en de meer private woonkamer op de eerste verdieping. Het optillen van de woonkamer blijkt een goede manier om de scheiding tussen publiek en privaat te maken. De onconventionele positie van de voordeur op de eerste verdieping is de achilleshiel van de woningen. Omdat naast de voordeur zich ook het private terras bevindt, maakt de brede, monumentale trap die naar de voordeur leidt het mogelijk om vanaf de straat ver in het private domein van de woning door te dringen. Het gebrek aan privacy op de begane grond wordt derhalve niet gecompenseerd door een hoger gelegen, volledig private buitenruimte. De toegang tot de voordeur op de eerste verdieping is door sommige bewoners versperd met grote bloempotten. De in het Bouwbesluit verplichte voordeur op de begane grond is bij de meeste NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

zolderkamer

bewoners toch de hoofdvoordeur geworden, terwijl deze vanaf de straat vaak onzichtbaar is gepositioneerd aan de zijkant van de woning. Ondanks deze kanttekening overtuigt het landschapsconcept in combinatie met de poldervilla’s. Deze onorthodoxe buurt kan door zijn specifieke relatie met het aangrenzende landschap en de relatie van de woningen met de bijzondere openbare ruimte een precedent worden voor opgaven waarin gezocht wordt naar een confrontatie tussen stad en f landschap.

OPDRACHTGEVER

PROPER-STOK WONINGEN, ROTTERDAM

ONTWERP

GROOSMAN PARTNERS, ROTTERDAM (WWW.GP.NL)

PROJECTARCHITECT

MARK SIEBERS

DIRECTIE

PROPER-STOK WONINGEN, ROTTERDAM

CONSTRUCTEUR

GROOSMAN PARTNERS, ROTTERDAM

BOUWFYSICA

CAUBERG HUYGEN RAADGEVENDE INGENIEURS

AANNEMER POLDERWONINGEN

DU PRIE BOUW & ONTWIKKELING, LEIDEN

AANNEMER BOOGWONINGEN

KANTERS BOUWBEDRIJF, BARENDRECHT

REALISATIE

2008

[[ PROJECT BELICHT DRIEGATENBRUG 1

3 2

4 5

metalen afdekkap

rieten dak/gevel, Hollands riet, 280 mm

volkern beplating

dakisolatie

breedplaatvloer

stijl en regelwerk gevuld met isolatie, afgewerkt met multiplex

meranti kozijn

console

knelplank multipoint

10 gevelmetselwerk 11 gaas i.v.m. ongedierte 12 prefab betonwand, gefilmd, behangklaar

13 gevelisolatie 14 afwerkvloer, 70 mm 15 druklaag, 70 mm 16 kanaalplaat, 200 mm 17 vloerisolatie

11 12 13

14 15 16 17

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Blik vanuit de woonkamer op de eerste verdieping richting het polderlandschap en de Kagerplassen

Gerelateerd op architectenweb.nl projectportfolio

Vier Jaargetijden

projectportfolio

Met het ontwerp won Groosman Partners de prijsvraag voor het Dura-Slikkerveenterrein in Ridderkerk. Het plan behelst de nieuwbouw van 240 woningen op de plaats van een aantal Dura-Coignet flats stonden. Een belangrijk ingrediënt van de nieuwbouw zijn de parkeergarages, waardoor de binnengebieden autovrij konden blijven. Groosman Partners O architectenweb.nl/p10363

portret van…

Mark Siebers

Renovatie De Valk Bij de renovatie van De Valk Apeldoorn is het woongebouw uit de jaren ’60 eerst gestript en vervolgens vernieuwd. In het herontwerp heeft het schijfvormige gebouw twee verschillende georiënteerde delen gekregen en is het contrast tussen beide geveldelen opgevoerd. Groosman Partners O architectenweb.nl/p10364

virtuele tour

Driegatenbrug

“Architectuur is al het zichtbare”, stelt architect Mark Siebers: “Niet alleen het gebouwde maar ook de ruimte, het landschap speelt een evenredige rol.” Het leukste aan zijn werk vindt Siebers dat hij via projecten heel Nederland leert kennen en overal mensen kan inspireren. Groosman Partners

Ook een kijkje nemen in Driegatenbrug, Leidschendam? Surf dan snel naar architectenweb.nl voor de virtuele tour!

O architectenweb.nl/n17127

O architectenweb.nl/n17133

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Geïsoleerde stalen ramen en deuren.

Forster Unico, het nieuwe geïsoleerde brandwerende proﬁelsysteem. Milieuvriendelijk: 100% recyclebaar volgens het “cradle to cradle” principe.

Oplossingen voor: 60 minuten brandwerendheid Warmte isolatie Geluidisolatie Inbraakwering Wind- en waterdichtheid

Agentor B.V. Postbus 53 4750 AB Oud Gastel

Tel.: +31 (0)165 - 511155 Fax.: +31 (0)165 - 514011 web: www.agentor.nl Mail: r.gorree@agentor.nl

Beton is grijs/groen* Betonkernactivering Door intelligent gebruik van de thermische massa van beton kan het energiegebruik in gebouwen drastisch worden gereduceerd. Thermische massa optimaliseert de voordelen van gratis zonnewarmte, vertraagt en dempt piektemperaturen en reduceert het energieverbruik voor verwarming en koeling. Door het verminderde energieverbruik draagt beton bij aan beperking van de CO2uitstoot, de hoofdveroorzaker van het broeikaseďŹ&#x20AC;ect. Beton is veel meer dan een duurzaam, constructief bouwmateriaal. De thermische kwaliteiten kunnen bijdragen aan een comfortabel en energiezuinig binnenklimaat. Zo ontstaat toegevoegde waarde.

Dat vergt een nieuwe manier van denken. Het bouwkundig en installatietechnisch ontwerp moeten worden afgestemd op het actief inzetten van thermische massa. Integratie van architectuur, constructie en klimaatinstallatie is de grote opgave van de komende jaren. Het Cement&BetonCentrum ontplooit activiteiten om deze integratie van ruimte, materiaal en installatie te bevorderen. Door kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Zo werd ook de basis gelegd voor akoestische betonvloeren met BKA*. Beschikbare publicaties vindt u op onze website www.cementenbeton.nl.

*) Doe de Snelle Kennistest BKA op www.cementenbeton.nl

www.cementenbeton.nl

Cement&BetonCentrum

SENSAZIONALE HPL van Arpa is voor elke creatieve kenner het meest voor de handliggende antwoord op de doorlopende vraag naar sterk, kleurecht (10 jaar gegarandeerd) en weerbestendig Italiaans topdesign. Arpa laminaat geeft elke gevel een exclusieve uitstraling en biedt u de mogelijkheid om elk project naar uw hand te zetten. Building Grade is de naam die door Arpa gekozen is voor haar exclusieve lijn van gevelbeplating voor buitentoepassingen. Arpa Building Grade is leverbaar in vele (uni)kleuren, metallic look en verschillende houtstructuren. Afhankelijk van de toepassing kan worden overlegd in welke gewenste dikte de beplating moet worden geleverd. Onderzoek en ontwikkeling hebben geresulteerd in een optimaal product dat volledig aansluit op de speciaal daarbij ontworpen bevestigingsmaterialen. Het garandeert een succesvolle en duurzame toepassing, die laat zien dat Arpaâ&#x20AC;&#x2122;s techniek grenzenloos is. Bent u geĂŻnteresseerd in de vele mogelijkheden van het HPL van Arpa? Neem dan vrijblijvend contact op met:

Tel. 010 285 73 15 E. verkoop@arpa-nl.com www.arpa-nl.com

Arpa nederland bv Nieuw Mathenesserstraat 69 3113 AE Schiedam

Nederland

INTERIEUR ‘HEINEKEN THE CITY’ IN AMSTERDAM DOOR TJEP.

[[ PROJECTEN KORT

KOEL CONCEPT Met de door Tjep. vormgegeven conceptstore ‘The City’ sluit Heineken zich op geloofwaardige wijze aan bij de heersende marketing- en vormgevingstrends in winkelinterieurs. lagshipstores van grote merken dienen als architectonisch uithangbord voor een marketingstrategie waarin het niet in de eerste plaats gaat om het oorspronkelijke product, maar om de beleving, de totaalervaring die rondom een product wordt geweven. De vier sectoren waarin de eerste conceptstore van Heineken is opgedeeld, te weten Fashion, Tickets and Travel, Beer en de Refreshing Sounds Studio, zijn vooral gericht op het aanbieden van luxe en bijzondere producten op het gebied van muziek, mode en reizen en dragen bij aan het ‘branden’ van Heineken als way of life.

Ook in vormgeving volgt Heineken het voorbeeld van grote merken die niet zozeer producten, dan wel een bepaalde lifestyle vertegenwoordigen. Vergeleken met stores van wereldmerken als Mercedes of Apple is de behuizing voor The City echter opvallend onopvallend; zes monumentale panden in de Amsterdamse binnenstad zijn van buiten ongewijzigd gebleven en van binnen volledig gestript. Dankzij de carte blanche die de ontwerpers hebben gecreëerd, kon de ruimte geheel opnieuw worden ingericht met twee wit-met-groene verdiepingen, waarin de verschillende sectoren zijn ondergebracht. Voor het herontwerp van het interieur heeft Tjep. weinig verrassend de metafoor van het verfrissende koude bier ingezet, maar gelukkig heeft het uiteindelijke ontwerp hier niet onder geleden. Blikvanger in de ruimte is de brede groenglazen trap, die tevens in materiaaltoepassing de toon zet voor het hele inteNUMMER 22 - JANUARI 2008 / DECEMBER 2009

3 7

4 9

8 2 1

1e verdieping

begane grond

1 entree

5 ‘Icebar’

9 vide

2 ‘Beershop’

6 winkel en mode

10 muziekstudio

3 winkel

7 ‘Tickets and Travel’

4 coffeeshop

8 muzieklounge

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

rieur: hip, modern, koel. Met de nadruk op koel. De abstracte ijsscheuren in de doorzichtige gietvloeren vloeien naadloos over in de witte displays van de diverse sectoren, die overgaan van vloer naar muur tot plafond. In de sectie Beer staat een ijskast van drie verdiepingen hoog, geflankeerd door een kristalsculptuur langs de muur waarin honderden groene flesjes steken. Bij de ingang hangt een logo van ijs, waardoor de entree een verfrissende ervaring is. Koel is ook de verlichting, die voor honderd procent uit led bestaat, een primeur in Europa. Het zijn leuke ‘gadgets’ waar behoorlijk wat technologie achter schuilgaat. Nu is de toepassing van hypermoderne snufjes een wijdverbreide trend in retaildesign, net als ledverlichting en het creëren van een ‘experience’ in plaats van een winkelinterieur. Maar Tjep heeft de trend ingezet met een twist. In het geval van The City is de modernste technologie doelbewust geïntegreerd in een ontwerpconcept dat sterk gelinkt is aan het imago van het biermerk: een zo volledige mogelijke zintuiglijke ervaring van koude, verfrissing en luxe, waardoor niet alleen het concept van Tjep, maar ook de store van Heineken uiterst geloofwaardig is. (MvS) O architectenweb.nl/p10350 OPDRACHTGEVER

HEINEKEN BV

INTERIEURARCHITECTEN

TJEP. (WWW.TJEP.NL)

PROJECT TEAM

FRANK TJEPKEMA, JANNEKE HOOYMANS, TINA STIEGER, LEONIE JANSSEN

PRODUCTIE

HYPSOS

FOTOGRAFIE

TJEP.

REALISATIE

2008

NUMMER 22 - JANUARI 2008 / DECEMBER 2009

BEDRIJFSBEBOUWING FLORIDADREEF TE UTRECHT DOOR CITA

SAMENHANG

Op basis van een door Cita Architecten ontworpen catalogus is aan de Floridadreef in Utrecht een gevarieerde, maar samenhangende rij bedrijfsgebouwen gerealiseerd. en rommelig straatbeeld, een laagwaardige architectuur en een weinig efficiënt ruimtegebruik: de verrommeling van Nederland begint bij de opzet van onze bedrijventerreinen. In Utrecht Overvecht bewijst Cita dat het anders kan. Voor de Gemeente Utrecht maakte het architectenbureau een ontwerp om een strook van 700 meter aan de Floridadreef te ontwikkelen tot de ‘gouden rand’ van het achterliggende gebied.

1e verdieping 56

In het stedenbouwkundig plan van Cita zijn langs de straat zeventien volumes geprojecteerd. De volumes zijn maximaal vier beuken breed en vier beuken diep. De hoogte is maximaal drie verdiepingen voor en twee verdiepingen achter. Voor de gewenste dichtheid en samenhang is er ook een ondergrens gesteld aan de invulling van de kavels. Aan de ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

voorzijde moet het gebouw minimaal twee verdiepingen hoog zijn, aan de achterzijde minimaal één verdieping. Met modules van zes bij zes meter kunnen bedrijven naar eigen inzicht een plattegrond ontwerpen binnen de envelop. Om tot de vereiste bouwmassa te komen kunnen kleinere bedrijven samen worden gehuisvest. In de nu opgeleverde eerste fase is het kleinste bedrijf (75 m²) gehuisvest met vier anderen. Het grootste bedrijf (1800 m²) vult de gebouwenvelop in zijn eentje. Ook voor de invulling van de gevel zijn er zowel eisen als keuzemogelijkheden. Binnen een grid van aluminimum penanten hebben de bedrijven keuze uit glas, profielglas of een sandwichpaneel. De representatieve ruimtes, zoals de showroom, entree en kantoren, dienen aan de voorzijde geplaatst te worden. De straathoeken moeten een verbijzondering krijgen in de vorm van een derde bouwlaag of erkers. NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

De schaal van de ontwikkeling aan de Floridadreef lijkt in zijn voordeel te werken. Er kunnen kosten bespaard worden door samen groter in te kopen. Met het ontwerp toont Cita aan dat met eenvoudige regels een kader geschapen kan worden waarin flexibiliteit en keuzevrijheid hand in hand gaan met schoonheid en een hoge dichtheid. (MvR) O architectenweb.nl/p10360

OPDRACHTGEVER

VAN BEKKUM PROJECTEN, HOOGLANDERVEEN

ONTWERP

CITA ARCHITECTEN, UTRECHT (WWW.CITA.NL)

ARCHITECT

ROBERT JOCKIN (PROJECTARCHITECT), THIES BENING, KOEN VAN WEERT

ADVISEUR CONSTRUCTIE

PIETERS BOUWTECHNIEK, UTRECHT

ADVISEUR BOUWFYSICA

W/E ADVISEURS, UTRECHT EN TILBURG

AANNEMER

BOUWONDERNEMING VAN BEKKUM, AMERSFOORT

FOTOGRAFIE

PAUL GERLINGS

REALISATIE

2008

VILLA IN DE DUINEN DOOR ZANDBELT&VANDENBERG ARCHITECTURE AND

URBAN DESIGN

VILLA VOOR KUNSTMINNAARS Breng een kunstminnende opdrachtgever en twee jonge ambitieuze architecten samen en er ontstaat iets moois. Dat geldt in ieder geval voor de buitengewoon fraaie ‘Villa in de Duinen’ bij Hoek van Holland. DOOR JAAP EKHART FOTOGRAFIE CHRISTIAN RICHTERS

[[ PROJECT BELICHT VILLA IN DE DUINEN

rchitectenbureau Zandbelt&vandenBerg ontwierp een woning voor een echtpaar dat kunst verzamelt uit het Interbellum. In de ontwerpopgave stond de wens tot interactie tussen het duinlandschap en de behuizing voorop. Bovendien moest er genoeg wandoppervlak komen om schilderijen aan te hangen, waaronder werk van Charley Toorop. Maar de woning mocht absoluut geen museum worden. Het echtpaar beschikte niet over architectuurjargon om zijn wensen kenbaar te maken. Daarom volgden er gesprekken over beeldende kunst, design en kunstenaars zoals de vroege Mondriaan, waarbij termen als kleurtoon, compositie, expressie en naturalisme als communicatiemiddel dienden. Zandbelt&vandenBerg maakte vervolgens een vertaalslag naar de architectuur. Het verklaart de steeds terugkerende associaties met kunst en design die de villa oproept.

De erker steekt uit de zuidgevel, bekleed met geprofileerd beton, als een schilderijlijst

De duinvilla wordt gekenmerkt door grote glaspartijen en een huid die is samengesteld uit zeer uiteenlopende materialen: groen marmer, leisteen en diverse soorten beton. Zowel het marmer als het beton zijn op verschillende manieren behandeld. Ondanks de bonte mix komt de verschijningsvorm harmonieus over. Terwijl de naam van de villa doet denken aan een Hollands stilleven, wekt de veelvoud aan gezichten die de villa laat zien, een haast kubistische indruk. Vergelijk het met een weloverwogen, volkomen uitgebalanceerde compositie van Georges Braque of Pablo Picasso. Vier aanzichten De opdrachtgever wilde graag beton omdat het qua structuur en kleur passend werd gevonden in het zanderige, met bunkers bestippelde duinlandschap. Verder werd er zoveel mogelijk toepassing van natuurlijke materialen gewenst. Het beton is nadrukkelijk aanwezig in de onderste bouwlaag en de zuidgevel van de villa. De onderzijde van de westkant heeft een bekleding van leisteen. Boven, achter de houten borstwering, bestaat de gevelwand uit geborsteld marmer. Het ruwe oppervlak lijkt te verwijzen naar de craquelĂŠ in de leisteenplaten. De grote raampartijen in de oostkant worden omlijst door gepolijst marmer, dat goed aansluit op de gladde verschijningsvorm van het vele glas. Tegen de noordgevel is een hellende, verdiepingshoge spiegelwand gezet, waarin zich continu wisselende landschapspanoramaâ&#x20AC;&#x2122;s afspelen. De betonnen zuidgevel oogt gesloten. Absolute blikvanger hier is de erker, die als een schilderijlijst naar buiten steekt. Het massieve karakter van de gevel wordt verfijnd door cannelures in het beton. De wand is op zijn fraaist als de schaduwpartijen van de ruisende bomen over de sleuven en richels strijken, want dan ontstaat een fascinerende g dieptewerking.

De spiegelwand zit op het noorden. De westgevel is bekleed met leisteen en geborsteld marmer op de verdieping

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

situatie

De zuidgevel is bekleed met geprofileerd beton, de oostgevel met groene gepolijste mamerplaten rondom de enorme raampartijen

[[ PROJECT BELICHT VILLA IN DE DUINEN

Het gastenverblijf ligt verzonken in het duin en heeft ook in

De trap naar de verdieping illustreert de complexiteit van

de sobere materialisering een ‘bunkerachtige’ uitstraling

de interne routing

Routing Zandbelt&vandenBerg realiseerde met de villa in de duinen een Gesamtkunstwerk: de architecten tekenden van tuin tot interieur en van gevel tot trapleuning. Vanuit de tuin zijn er maar liefst zeven manieren om de villa te betreden. Door de vele keuzemogelijkheden ontstaat in de eenvoudige opzet een complexe routering. Deze complexiteit wordt inpandig voortgezet. Steeds weer ga je dóór wanden, naar links, naar rechts en langs de patio. Door de glooiingen in het omringende landschap raak je dikwijls gedesoriënteerd. En dat is precies wat de architecten voor ogen hebben, want de sequentie van ruimtelijke ervaringen is de leidraad van hun ontwerp. In de directe nabijheid van de drie bouwlagen tellende villa

staat aan de overkant van de weg een fiks aantal bunkers. Dit gegeven is prominent verwerkt in de onderste bouwlaag, zowel in het materiaalgebruik (schoon beton) als in de vormgeving. Ter versterking van het bunkereffect is de U-vormige onderbouw half verzonken in de grond. Ongeveer de helft van de U-vorm bestaat uit een ruime entreehal, een garage, een fietsenstalling en een washok. Het overige deel fungeert als gastenverblijf. Een grote, hellende voordeur in de bunkerachtige onderbouw biedt toegang tot de ruime entreehal, die aangelicht wordt door de patio. Wanden van onbewerkt, ruw beton bepalen de sfeer van het inwendige. Een enorme stalen trapbalustrade, die als een sculptuur aan de muur hangt, domineert de circa 5,5 meter hoge hal. Het staal is met beits bewerkt waardoor een kleur ontstaan is die associaties oproept met het gloedvolle roodbruin van schilder Mark Rothko. De realisatie van een gastenverblijf, bestaande uit woon-, en slaapkamer, badkamer en keuken, maakte deel uit van de opgave. Het onderkomen is eenvoudig van opzet. Sommige binnenwanden zijn onbewerkt gelaten, tonen het onbewerkte, ruwe beton in volle glorie. Andere muren zijn bekleed met licht getint vurenhout. Door de halfverdiepte situering biedt het gastenverblijf beperkt uitzicht. De architecten spreken dan ook van een Spartaanse uitstraling. Overnachten in de villa is voor de gasten overnachten in een bunker. Maar het wordt verlicht g

De hellende voordeur in de bunkerachtige onderbouw biedt toegang tot de ruime entreehal ARCHITECTENWEB MAGAZINE

doorsnede

Wanden van ruw beton bepalen de sfeer van het inwendige

NUMMER 19 - JULI / AUGUSTUS 2008

[[ PROJECT BELICHT VILLA IN DE DUINEN 15

13 20

16 12

19 17

bel-etage

verdieping

4 7 6

entreehal

11 terras

garage

12 patio

fietsenberging

13 studio

washok

14 kantoortje

gastenverblijf / woonkamer

15 vide entreehal

gastenverblijf / slaapkamer

16 master bedroom

gastenverblijf / entree

17 garderobe

woonkamer

18 badkamer

eetkamer

19 terras

10 keuken

20 bergruimte

begane grond

door zachte vloerkleden, kleurrijke meubels, de eigen keuken en de eigen badkamer en de zorgvuldige afwerking. Hiervan getuigt bijvoorbeeld het lampje, dat subtiel in het plafond is verzonken. Terugkerend element De trap die vanuit de onderste bouwlaag naar de bel-etage voert, bestaat uit twee delen. Het eerste deel begint náást de hal, in een zeer nauwe nis die doet denken aan een bunkertoegang. Boven in de nis leidt een opening in de muur weer terug naar de hal. Daar begint het tweede, roodbruine deel van de trap, het deel dat vanuit de entreehal te zien is en als een sculptuur aan de muur hangt. Op ooghoogte, aan de wand tegenover, hangen twee grote schilderijen. De trapvoering van de bel-etage naar de slaapkamer op de derde verdieping is volgens hetzelfde principe uitgevoerd: een smal begin, dóór een muur en daarna een ruime voortzetting. De nauwe bunkertoegang is naar boven toe een steeds terugkerend architectonisch element. De tweede bouwlaag, de bel-etage, is samen met de derde bouwlaag het dagelijks woondomein. Op de bel-etage bevinden zich de woonkamer, de eetkamer, de keuken, een kantoortje en een studio. Alle functies zijn gegroepeerd rondom de patio. De slaapkamer plus garderobe en badkamer bevinden zich in de derde woonlaag. Langs deze drie ruimtes ligt een langgerekt dakterras. 64

Zandbelt&vandenBerg wilde door wisselende ordeningen en wisselend materiaalgebruik iedere bouwlaag een totaal eigen sfeer geven. Daarom géén ruw beton en géén beperkt uitzicht in de bel-etage. Het dagelijks domein van de bewoners wordt gedomineerd door wit stucwerk en grote glaspartijen. De gewenste interactie tussen het landschap en de behuizing is hier duidelijk voelbaar: vanuit elk vertrek is er ruim uitzicht op het omringende landschap, er is een constante afwisseling van zichtlijnen. Met een gang rondom de patio ervaar je de hoogteverschillen in de duintuin. Vanuit de woonkamer is er toegang tot het halfoverdekte, met travertijn geplaveide terras en een luie trap biedt een directe verbinding met de lager gelegen tuin. De keuken aan de achterkant hangt meer dan drie meter boven een duinpan en twee grote schuifpuien bieden de mogelijkheid de keuken naar buiten te openen. De erker, die het uitzicht vanuit de eetkamer omlijst, is als een uitpandige loggia; het is een volkomen beschutte ruimte buiten de strikte lijnen van het woondomein. De slaapkamer, meer afgeschermd van de buitenwereld, heeft een gesloten sfeer. Een hooggeplaatst strookraam laat de ochtendzon toe. Door de hoge plaatsing van het raam lijkt het dak boven de kamer te zweven. Dwars door de garderobe loopt een slingerpad, het zogeheten slakkenhuis. Het verbindt de slaapkamer met de natte ruimte. Langs de hele slaapverdieping ligt een dakterras met een borstwering van dark red meranti. Tegen de slaapkamer, in de buitenlucht, is een gimARCHITECTENWEB MAGAZINE

Door divers materiaalgebruik heeft elke bouwlaag een eigen sfeer; de bel-etage wordt gekenmerkt door ruimtelijkheid mick geplaatst: een monumentale trap die nergens naartoe leidt. Tijdens bijeenkomsten en feestjes is de trap een gewild verzamelpunt. Gewoonweg omdat je vanaf de hoge positie een fantastisch uitzicht hebt op het weidse duinlandschap.

Terug naar het begin. Het ontwerpconcept is grotendeels ingegeven door gesprekken over kunst, met name uit de periode tussen de wereldoorlogen. Door in de villa te wonen heeft het echtpaar meer oog gekregen voor ruimtelijke werking en moderne architectuur. Dat heeft onder meer geleid tot een verbreding van hun kunstinteresse naar sculpturen en hedendaagse schilderijen. Wonen in ‘de villa’ vormt voor hen ook aanleiding om ter plekke open dagen en tentoonstellingen te organiseren. De Villa in de Duinen van Zandbelt&vandenBerg ontwikkelde zich van beeldend kunstconcept tot een villa en vervolgens tot villa met kunstagenda. De smaak van de opdrachtgever bepaalde de vormgeving, de vormgeving op haar beurt beïnvloedt en stuurt nu de opdrachtgever. En dat alles met jonge, ambitieuze f architecten als inspirerende intermediairs. Kan het mooier? OPDRACHTGEVER

PIETER EN DIANA VAN TOOR

ARCHITECT

ZANDBELT&VANDENBERG

PROJECTARCHITECTEN

DAAN ZANDBELT EN ROGIER VAN DEN BERG

MEDEWERKERS

TOM BOKKERS, DAVID LUQUE

AANNEMER

ZWARTS BOUWBEDRIJF, NAALDWIJK

(WWW.ZANDBELTVANDENBERG.NL)

ADVISEUR CONSTRUCTIE

ABT, DELFT

ADVISEUR BOUWTECHNIEK

BUREAU BOUWKUNDE, ROTTERDAM

INTERIEURARCHITECT

ZANDBELT&VANDENBERG, ROTTERDAM

LANDSCHAPSARCHITECT

ZANDBELT&VANDENBERG, ROTTERDAM

MEDEWERKERS

THOMAS STURKENBOOM, BART WITTEMAN

De vernauwing van doorgangen is

BEELDEND KUNSTENAAR

HETTY HEYSTER, AMSTERDAM

een terugkerend element in het ontwerp

REALISATIE

2008

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

[[ PROJECT BELICHT VILLA IN DE DUINEN 1

2 3 4 5

aluminium afdekplaat

spouw: houten regelwerk h.o.h. 400 mm

betonplex als verloren bekisting

geprofileerd, in het werk gestort beton

kanaalplaat

travertin

stalen hoeklijn

travertin, demontabel i.v.m. glas

multiplex, geschilderd

10 breedplaatvloer 11 Ducotop ventilatierooster 12 aluminium kozijn, Sch端co Royal S65 13 cementdekvloer 7 8 10

11 12

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De geslotenheid van het souterrain contrasteert met de openheid van de bel-etage, in materialisering en in ruimtelijkheid

Gerelateerd op architectenweb.nl projectportfolio

Stedenbouwkundig plan

projectportfolio

Natuur en menselijke activiteit zijn op deze plek nauw verweven: er zijn sterke contrasten aanwezig die worden ingezet voor een a-typische ontwikkeling van het waterfront. De site is verdeeld in vier zones met maximale ruimte voor bestaande en nieuwe natuurwaarden. Dat levert fantastische leefmilieus op. Zandbelt&vandenberg O architectenweb.nl/p10358

projectportfolio

Huis voor Visuele Cultuur

Het complex fungeert als magneet van alle soorten activiteiten die de campus te bieden heeft. Door elke verdieping verder naar buiten te duwen ontstaat in het hart een centraal atrium. De markante vorm markeert de hoofdentree van de campus en is de raison d’être van een duurzaam en energiezuinig gebouw. Zandbelt&vandenberg Oarchitectenweb.nl/p10357

projectportfolio

Twee centra voor hedendaagse kunst in Rotterdam bundelen hun krachten door een Huis voor de Visuele Cultuur te ontwikkelen. Het ontwerp verbetert de routing, flexibilteit, klimaatbeheersing en beveiliging van het bestaande gebouw. Een opbouw levert ruimte voor een auditorium en grootschalige kunst. Zandbelt&vandenberg O architectenweb.nl/p10356

portret van

Daan Zandbelt

Studentencomplex ETH Zürich

Metropolitane studies Londen, Parijs, Shanghai, Randstad, San Francisco en Los Angeles - In deze serie worden ruimtelijk beleid, sturingsinstrumenten en plaatselijke fenomenen onderzocht om grip te krijgen op de metropolitane ontwikkeling en om een toolbox te ontwikkelen voor de stedenbouwer van de eenentwintigste eeuw. Zandbelt&vandenberg O architectenweb.nl/p10359

portret van

Rogier van den Berg

Daan Zandbelt meent dat het zonder opdrachtgevers nooit wat wordt. Hij adviseert jonge architecten om gewoon te beginnen en heeft zin in een toekomst vol verkennend ontwerpen. Bovendien hanteert hij het uiterst actuele motto: “Yes, we can!” (Barack Obama) Zandbelt&vandenberg

Mies is de favoriete ontwerper van Rogier van den Berg, die in de toekomst altijd op de roemruchte ‘shortlists’ hoopt te staan. Vroeger wilde hij musicus worden. Hij weigert te kiezen tussen functie en vorm en vind het leukste aan zijn werk het gezamenlijk maken van iets goeds. Zandbelt&vandenberg

O architectenweb.nl/n17124

O architectenweb.nl/n17125

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

WITBRANT WEST IN TILBURG DOOR JMW

PROJECTEN KORT

PLASTIEK Een door Architectenburo JMW gewonnen ideeënprijsvraag voor een flexibel en demontabel kantoorgebouw transformeerde gedurende het ontwerpproces in een opdracht voor een woongebouw.

p negenentwintig meter afstand van treinstation Tilburg Reeshof West, de minimale afstand die vanuit veiligheidsoverwegingen wordt voorgeschreven, is een woningbouwproject gerealiseerd dat opvalt door de rondom gaande, witte banden. Oorspronkelijk was de opgave om een industrieel, flexibel en demontabel (ifd) kantoorconcept te ontwerpen. Een stagnerende markt voor kantoren en een groeiende vraag naar starterwoningen zorgde ervoor dat de opgave opnieuw werd geformuleerd tot een woongebouw voor starters.

Het programma is door Architectenburo JMW verdeeld over drie schijven van verschillende lengte. Om de volumes, die parallel aan het spoor zijn geplaatst, als geluidswal voor de erachter liggende woonwijk te laten werken, is de ruimte tussen de volumes afgedicht met glazen geluidsschermen. De vier verdiepingen hoge bouwblokken huisvesten in totaal 113 huurapNUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

partementen, waarvan het merendeel een woonoppervlak heeft van 48 m². De woninggrootte is afgeleid van het huurpuntensysteem en geldt daardoor als het ‘existenzminimum’ anno 2008. Kleiner wordt het niet. De beukmaat van het complex is afgeleid van de plattegrond van de kleine woningen. Alleen op de bovenste verdiepingen zijn 26 grotere appartementen gerealiseerd met een dubbele beukmaat. Als de omstandigheden er in de toekomst om vragen, kunnen ook de andere woningen worden samengevoegd. Op initiatief van de gemeente zijn in de plint van het complex zorgvoorzieningen ondergebracht: onder meer een huisartsenpraktijk, een apotheek, en een fysiotherapeut. De constructie van de drie gebouwen bestaat uit een betonnen tunnelskelet met verdiepingshoge, aluminium gevelelementen. De trappenhuizen, balkons en galerijen zijn uitgevoerd in zwart 69

3 3

4 5

balustrade zuidgevel

gelaagd glas

aluminium profiel, 350 mm

stalen kokerprofiel, 100 mm

stalen rooster

aluminium sandwichpaneel

stalen U-profiel, UNP 240

balustrade noordgevel

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

1e verdieping

gecoat staal; voor de vloerafwerking is hout gebruikt. De kopgevels zijn afgewerkt met lichtgrijze vezelcementplaten. De witte banden in de gevel zijn dunne aluminium sandwichplaten, die met geëxtrudeerde aluminium profielen op een stalen frame zijn bevestigd. Omwille van de geluidsisolatie zijn de galerijen aan de spoorkant dichtgezet met glas. Aan de andere kant, de zuidkant, liggen de balkons. Bij nadere beschouwing blijkt hier de borstwering niet volledig gesloten, maar te zijn ingevuld met witte, stalen roosters. JMW heeft zich naar eigen zeggen laten inspireren door het Nederlands Forensisch Instituut in Rijswijk van Claus en Kaan Architecten en de plastieken en geometrische vormentaal van kunstenaar Jan Schoonhoven. Licht- en schaduwwerking in diens werk komen volgens de architect terug in het ontwerp van de gevel. NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Het ontwerp van Witbrant West overtuigt door zijn doelmatigheid, materialisering en eenvoud in vorm. Dit werd ook ingezien door de jury van de AM NAi prijs 2008, die het project nomineerde. (OK) O architectenweb.nl/p10362

OPDRACHTGEVER

WONENBREBURG

ONTWERP

ARCHITECTENBURO JMW

ARCHITECT

JEROEN WOUTERS, MARIT RAUPP (PROJECTARCHITECT)

AANNEMER

BALLAST NEDAM BOUW

ADVIES:

GRONTMIJ

PROJECTMANAGEMENT

3PNETWERKPARTNERS

FOTOGRAFIE

RENÉ CASTELIJN

REALISATIE

2008

De dunste spouwisolatie, door de natuur geïnspireerd. de dunste

tanden groefverbinding voor een perfecte aansluiting

vochtbestendig ruwe zijde beschermt tegen aantasting stevig en vormvast

levenslang

glanzende reflecterende zijde

De natuur is voor onze product innovators een onuitputtelijke bron van inspiratie. Zo ontwikkelden ze Eurowall, een perfect isolerende, duurzame en ultradunne spouwisolatie. Meer weten over Eurowall of andere producten van Recticel Insulation? Surf naar www.eurowall-recticel.nl

Recticel Insulation - Postbus 1 - 4040 DA Kesteren Tel. +31(0)488 48 94 00 - insulation_info@recticel.com

Waarom Eurowall aanraden? ƾ de dunste spouwisolatie dankzij de uitstekende isolatiewaarde ƾ met 0,023W/mK heeft Eurowall de laagste lambdawaarde voor spouwisolatie in de markt ƾ gemakkelijk in ontwerp en plaatsing: de standaard muurbreedte kan behouden blijven bij verhoogd isolatiepeil ƾ Recticel Insulation is de enige fabrikant van harde isolatieplaten met een Keymark-certificaat ƾ ATG-gekeurd ƾ de nieuwe tanden groefverbinding aan de vier zijden elimineert koudebruggen en voorkomt energieverlies en een hoge CO2-uitstoot ƾ asymmetrische bekleding voor betere isolatie en bescherming tegen cement ƾ vormvaste, vochtresistente en dimensioneel stabiele platen

de dunste spouwisolatie

FalcoMax; Ideaal als containeroverkapping, maar ook als carport of loopoverkapping. Flexibel, want de standaardelementen zijn eenvoudig te koppelen.

FalcoRoller; Als rolstoelen, rollators of kinderwagens droog moeten staan. Met optionele verkrijgbare buis voor veilig stallen. Diverse zijwand- en dakopties mogelijk.

FalcoGrand; Een grootse overkapping voor kleine voertuigen, scooters, motoren of als grote ﬁetsen-overkapping. Ook als afsluitbare berging verkrijgbaar.

Een heel gamma aan mogelijkheden De FalcoGamma is een ﬁetsoverkapping met een natuurlijke gratie. De

centrale

polycarbonaat

draagkolom geven

uitgekiende

FalcoGamma

een

boogoverkapping open

van

transparant

karakter, waardoor de overkapping in elke urbane omgeving past. Ook prettig: de sociale controle is maximaal. Verkrijgbaar als FalcoGamma Hi (inloophoogte FALCOGAMMA

210

cm)

FalcoGamma

(inloophoogte 168 cm).

MEER WETEN? VRAAG HET 276 PAGINA’S DIKKE FALCO GROTE BUITENBOEK AAN. BEL (0546) 55 44 44 OF KIJK OP WWW.FALCO.NL

fem[h[Z Xo Ijh_aeb_j^

;BA; 8;JEDBEEA EF ;BA; :;DA87H; FB;A XgZVi^kîZî ^c hijXXd! kVc kdgb cVVg ^c]djY 7Zidcadd`h kVc HijY^d HijXXd hiVVi \VgVci kddg Za` \ZlZchi WZidcZ[[ZXi# LVVg YVc dd` =Zi ^h idZeVhWVVg de \Z hdaZZgYZ \ZkZah idi VVc cViiZ YdjX]Zgj^biZh idZ Gj^biZ kddg XgZVi^ZkZ ^YZZ c Yjh# @dgi \ZoZ\Y WZiZ`Zci ]Zi/ YZc`Zc kVc kdgb! cVVg ^c]djY# IZg dcYZghiZjc^c\ kVc jl XgZVi^ZkZ dcilZgeegdXZhhZc hiVVc YZ dcilZgeeVgicZgh kVc HijY^d HijXXd j idi Y^Zchi db \ZeaZ^hiZgYZ VgX]îZXijjg d[ YZh^\c iZ XdVX]Zc kVc kdgb cVVg ^c]djY# 7ZidcZ[[ZXi ^h c kVc YZ YZXdgVi^ZkZ hijXV[lZg`^c\Zc W^ccZc YZ c^ZjlZ XdaaZXi^Z kVc HijY^d HijXXd Zc ^h c^Zi kVc ZX]i WZidc iZ dcYZghX]Z^YZc#

KadZgZc bZi ZZc WZidcWZaZk^c\ ldgYZc \ZgZVa^hZZgY ^c hVbZclZg`^c\ bZi mmm$ÔeehYedY[fji$db

mmm$ij#ij$db

IJH?AEB?J> 8$L$ > e] %-%% ,- ,) *+* > [m (& % &+' *' ') -( > ^c[d5hi"hi#ca > lll#hi"hi#ca A^hhZckZaY . " &( > EdhiWjh *' > ).)% 67 GVVbhYdc`hkZZg

T G M E Q N Q )

DLU: )DFLOLW 68 op de .0 o 3 t r s e e n So dnumm n a t s 7: Hal 3, de 12 9 to op s 7.A03 e 0 n o r S umme n d n a st Hal 7,

(HQ JHKHHO QLHXZ SURGXFW YDQ Gp ORFNHUVSHFLDOLVW YDQ 1HGHUODQG

GH ORFNHU *R

Dit innovatieve lockersysteem onderscheidt zich door maximale flexibiliteit met behoud van een uniform design: er is keuze uit 7 verschillende vakgroottes die zelfs in één kolom gecombineerd kunnen worden. 'H YDQGDOLVPHEHVWHQGLJH GHXUHQ zijn gemaakt van composiet materiaal, een glasvezel-versterkte kunststof met unieke materiaaleigenschappen: door een door gekleurd, glad en ongevoelig voor vingervuil, geluidarm, onderhoudsarm en eenvoudig recycleerbaar. Maar bovenal behoort intrappen van de deuren tot het verleden. 'H ORFNHU LV YRRUEHUHLG YRRU GH WRHSDVVLQJ YDQ GLYHUVH VRRUWHQ HOHNWURQLVFKH VOXLWV\VWHPHQ, waarbij de kabels in veilige en toegankelijke kabelgoten aan de voorzijde ondergebracht worden.

621(672 % 9 - De Boeg 4 - 9206 BB Drachten - 7 0512 53 93 94 ZZZ VRQHVWR QO

)

0512 53 88 01 - info@sonesto.nl

RENOVATIE STADSSCHOUWBURG HAARLEM DOOR (EEA) ERICK VAN EGERAAT ASSOCIATED ARCHITECTS

THEATRALE

PLASTIEK

[[ PROJECT BELICHT STADSSCHOUWBURG HAARLEM

Theaters leiden een dubbelleven. Overdag zijn ze in stilte en duisternis gehuld, ’s avonds gaan de lichten aan en stromen de mensen toe. Erick van Egeraat is er met een rigoureuze verbouwing van de Haarlemse Stadsschouwburg in geslaagd het theater ook overdag te laten oplichten. De allure bevindt zich aan de achterzijde. DOOR JOS LAFEBER FOTOGRAFIE CHRISTIAN RICHTERS

e Haarlemse Stadsschouwburg anno 2008 is het resultaat van vijftien jaar getouwtrek over de toekomst van het gebouw, in 1918 gerealiseerd naar ontwerp van architect J.A.G. van der Steur. Door de lastige ligging aan de rand van het uitgaanscentrum, de verouderde organisatie van het gebouw en de staat waarin het verkeerde, is zelfs totale sloop en herbouw op een geschiktere locatie overwogen. De landelijk geroemde intimiteit van de zaal en de status van Rijksmonument van het voorhuis hebben de schouwburg echter van de slopershamer gered. De tekortkomingen van het theatergebouw waren echter even talrijk als structureel. Ze betroffen zowel het publieksdeel, het zogeheten ‘voorhuis’, als het ‘achterhuis, het deel voor artiesten en personeel. Het voorhuis was te klein om een foyer van de gewenste omvang te huisvesten. Complicerende factor vormde de status van Rijksmonument, waardoor aanpassingen in dit deel van het theater beperkt

moesten blijven. Het vereiste behoud van het monumentale voorhuis stond echter op gespannen voet met de gewenste vernieuwing van het achterhuis. De kern hiervan, de toneeltoren, voldeed niet langer aan de huidige toneeltechnische eisen, In verband met de uitwisselbaarheid van voorstellingen binnen Nederland zijn de afmetingen van toneeltorens voor grote theaters gestandaardiseerd en het forse volume van een eigentijdse toneeltoren zou de betrekkelijk delicate massa van het te handhaven voorhuis kunnen gaan overheersen. (EEA) Erick van Egeraat associated architects werd benaderd om voor deze gevoelige kwestie een oplossing te bedenken. Kleurstelling De theaterzaal in het voorhuis, de sierlijke hoefijzervormige ‘pralinedoos’ van het bonbonnièretype die van origine werd gekenmerkt door blinkend goud en rood pluche en die rijkelijk voorzien was van beeldhouwwerk, is door EEA volledig g ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Complicerende factor was de monumentale status van het voorhuis

NUMMER 19 - JULI / AUGUSTUS 2008

[[ PROJECT BELICHT STADSSCHOUWBURG HAARLEM

gerenoveerd met behoud van het originele karakter. Om het zitcomfort te vergroten werden nieuwe stoelen geplaatst en om betere zichtlijnen te creĂŤren werd de opstelling volledig herzien, waarmee het aantal zitplaatsen verlaagd werd tot 656. Hiertoe werd de trapsgewijs oplopende zaalvloer vervangen door een uitgetimmerde vloer, die in twee richtingen gekromd oploopt. De enige zichtbare aanpassing aan de zaal is de wijziging in kleurstelling. Na een lange gedachtewisseling met de Monumentencommissie heeft de zaal een frisse, feestelijke kleurstelling gekregen met twee tinten rood en goud op de wanden en een blauw accent in het plafond, waardoor het stoffige bruine imago van de zaal is verdwenen. Teneinde de foyerruimte te vergroten was in een vroege ontwerpvariant voorzien in een apart voorgebouw met daarin de entree en foyerruimten, maar de oplossing werd te duur bevonden. Om de foyerruimte toch te kunnen uitbreiden, met inachtname van de monumentale status, heeft EEA een inventieve dubbelslag geslagen. Het souterrain werd omgevormd tot publieksruimte en alle restruimten rond de smalle publieksomloop werden bij de foyer getrokken. De

hoofdentree van het theater is door deze ingreep verplaatst van de bel-etage naar het souterrain. Het entreeplein loopt geleidelijk af naar de nieuwe entree, die zich als een ovalen glazen pui voor een donkere opening toont, gelegen onder de voorgevel van de oorspronkelijke Stadsschouwburg. In het souterrain zijn nu de entreehal, de kassa en de garderobe ondergebracht. In de voormalige entree op de bel-etage is een uitgiftebar geplaatst en deze ruimte is aan de publieksomloop toegevoegd. Kleinere ruimten aan de omloop, die vroeger als vergaderkamer of opslag dienst deden, hebben door een afwijkende en uitgesproken afwerking een eigen karakter gekregen en zijn voor het publiek toegankelijk gemaakt. De voorzichtigheid waarmee het voorhuis is benaderd, vindt zijn tegenpool in de rigoureuze aanpak van het achterhuis. Alle gebouwdelen achter de zaalwand zijn gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Centraal in het achterhuis staat de gesloten doos van de nieuwe toneeltoren. De toneeltoren is op alle verdiepingen omringd door kleedkamers en kantoren, erachter is op de begane grond de expeditieruimte gepositioneerd.

Architectonische elementen uit de oudbouw zijn doorgetrokken in de nieuwbouw

Keramiek Om de massa van de toneeltoren te maskeren heeft EEA in het exterieur van de nieuwbouw ingezet op materialen die naar mate ze hoger worden toegepast, lichter van tint zijn. Tegen de dakrand wordt de materialisering bepaald door glas dat in verticale, verspringende stroken naar beneden

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

In het interieur vloeit oud en nieuw in elkaar over. Naarmate de vertrekken hoger gelegen zijn, zijn ze lichter van kleur

geleidelijk transformeert in glimmende keramische elementen, om op de begane grond over te gaan in het zware bruinrode metselwerk dat aansluit op de materiaaltoepassing in de gevels van het voorhuis. De keramische elementen, ontworpen in samenwerking met keramiste Babs Haenen en met waar vakmanschap vervaardigd door Koninklijke Tichelaar te Makkum, zijn in hun schittering en zachte kleurverloop kenmerkend voor het uiterlijk van de nieuwbouw. Als in een waterval stroomt de keramiek langs de gevel naar beneden. Om de schittering van het licht te breken zijn sommige keramische elementen niet als vlakke tegel uitgevoerd, maar als ruimtelijk ornament. In de verticale stroken van diverse breedtes vermengen zich verschillende functies en materialen, soms zijn kozijnen ingevuld met keramiek, en soms zijn glasvlakken voorzien van een zeefdruk met een motief van ijsschotsen, dat samenvloeit met de motieven van de keramische elementen. Dat ook in baksteen kunststukjes kunnen worden uitgevoerd bewijst niet alleen de naar boven toe terugwijkende achtergevel, maar ook de twee deuren naar de expeditieruimte, ter weerszijden van de toneeltoren, die onzichtbaar zijn weggewerkt in de baksteengevel. Een hydraulische bediening is noodzakelijk om het openen en sluiten mogelijk te maken. Vloeiende overgang EEA heeft in de detaillering van het exterieur geprobeerd NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

oud- en nieuwbouw van voor- en achterhuis in elkaar te laten overvloeien. Zo werden architectonische elementen uit de oudbouw doorgetrokken in de nieuwe gevels. Bijvoorbeeld door originele kozijnen, compleet met ornamenten, in de nieuwe metselwerkvlakken op te nemen. De vervloeiing van oud en nieuw is ook zichtbaar in de keramische elementen die in de verticale gevelinsnijdingen van het achterhuis zijn geplaatst; als uitvergroting van de bescheiden tegeltableaus g

De plaatsing van de verspringende glasstroken zorgen binnen voor een speelse lichtinval 81

[[ PROJECT BELICHT STADSSCHOUWBURG HAARLEM

3 15

1e verdieping

begane grond

souterrain 82

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

17 17

3e verdieping

3 17

2e verdieping

hoofdingang

werkplaats

15 solisten kleedkamer

ticketbalie

expeditie

16 2e balkon

foyer

10 artiesteningang

17 kantoren

garderobe

11 zaal

18 toneeltoren

orkestbak

12 toneel

19 repetitieruimte

kleedkamers

13 1e balkon

20 theatertechnische ruimte

backstage

14 spiegelzaal

21 technische ruimte

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

[[ PROJECT BELICHT STADSSCHOUWBURG HAARLEM

Als in een waterval ‘stroomt’ het glas en de keramiek langs

De foyers worden naarmate ze zich hoger bevinden, steeds

de gevel naar beneden

lichter en flonkender

waarmee de art-decogevel van het voorhuis versierd is, verwijzen zij naar originele details van het gebouw. In het interieur vloeien oud- en nieuwbouw zelfs naadloos in elkaar over. De bezoekersrouting vroeg om een tweede trap in de foyer, die uitgevoerd is als een bijna exacte kopie van het houten origineel. Alleen de lift in de foyer is als losstaand, nieuw element in de publieksruimte toegevoegd. Het thema ‘naar boven lichter en kleuriger’, dat kenmerkend is voor de materialisatie van de nieuwbouw van het achterhuis, is ook in het interieur van het voorhuis doorgevoerd. De kleurstelling van het souterrain is nog donker, maar op de verdiepingen wordt de foyer lichter en flonkerender, met glasmozaïek op de kolommen en goudkleurige verf op wanden en kolommen. De bovenste laag van de foyer kent een lichtzinnige kleurstelling in roze en paars. Zo heeft elke verdieping een eigen karakter gekregen. Achter de schermen is de afwerking echter minder van kwaliteit, een manco dat veroorzaakt is doordat een verzakking tijdens de werkzaamheden aan de Stadsschouwburg financieel verholpen moest worden met een greep uit het budget dat bestemd was voor de bouw. In tegenstelling tot de publieksruimtes werden de ruimtes in het achterhuis minimaal afgewerkt: sauswerk op gipsplaten en geen verlaagde plafonds. Of, zoals in de artiestenfoyer, om akoestische

redenen slechts een eenvoudig systeemplafondje. Net als de besparingen op de entreepartij is de eenvoudige afwerking illustratief voor het moeizame financiële beleid dat de gemeente Haarlem met dit cultureel gezien zeer lovenswaardige project heeft gevoerd.

De fijnzinnige art-decostijl is vervangen door moderne barok 84

Maar of het nu door het moeizame financiële beleid komt of niet, in het exterieur van de nieuwbouw ontbreekt de subtiliteit van het oorspronkelijke theater. Het fijngevoelige van de originele art-decostijl waarin het voorhuis is gebouwd, is aangevuld met moderne barok, waarin enkele stijlelementen sterk zijn uitvergroot om visuele effecten te bereiken. De ingreep lijkt bovendien niet met volle overtuiging doorgevoerd: het glimmende barokke spektakel dat de Stadsschouwburg na lange tijd weer doet oplichten, bevindt f zich tenslotte aan de achterkant. OPDRACHTGEVER

GEMEENTE HAARLEM

ARCHITECT

(EEA) ERICK VAN EGERAAT ASSOCIATED ARCHITECTS, ROTTERDAM (WWW.EEA-ARCHITECTS.COM)

AANNEMER

BOUWCOMBINATIE STADSSCHOUWBURG HAARLEM VOF (HILLEN & ROOSEN AMSTERDAM /BOUWBEDRIJF M.J. DE NIJS EN ZONEN B.V. WARMENHUIZEN)

ONTWERP KERAMISCHE ELEM.

BABS HAENEN VOOR ERICK VAN EGERAAT

PRODUCTIE KERAMISCHE ELEM.

KONINKLIJKE TICHELAAR MAKKUM

THEATERTECHNISCH ADVISEUR

THEATERADVIES BV AMSTERDAM

HISTORISCH RESTAURATIE ADVIES

BBA BOUWKUNDIG BEGELEIDINGS ADVIESGROEP AMSTERDAM

AKOESTISCH ADVIES

PEUTZ B.V. ZOETERMEER/MOOK,

REALISATIE

2008

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De zaal heeft een frisse, feestelijke kleurstelling gekregen met twee tinten rood en goud op de wanden

[[ PROJECT BELICHT STADSSCHOUWBURG HAARLEM

1 2

keramiektegels 10 -15 mm, 125 x 250 mm

20 mm watervaste vezelcement achterplaat

Belgisch hardsteen

50 mm afwerkvloer

170 mm staalplaatbetonvloer

paneelvulling: keramiek 125 x 250 mm 20 mm watervaste vezelcementplaat

isolatie d: 45 mm dampremmende laag 120 mm prefab beton 7

100 mm metselwerk

50 mm luchtspouw

100 mm harde isolatie plus dampremmende laag

10 120 mm prefab beton met filmlaag d: 5 mm 11 50 mm minerale wol 12 naadloos akoestisch gipsplafond 4

7 11

9 10

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De bovenste laag van de foyer kent een lichtzinnige kleurstelling in roze en paars

Gerelateerd op architectenweb.nl projectportfolio

Mahler 4, Amsterdam

projectportfolio

De kantoortoren ‘Mahler4’ bevindt zich in een door de architekten Cie. ontworpen masterplan aan de zuidrand van Amsterdam. Dankzij de originele compositie van gestapelde, ten opzichte van elkaar verschoven volumes en een materialisering die naar boven toe steeds zwaarder wordt, is de toren een expressieve landmark. eea architects O architectenweb.nl/p10351

projectportfolio

Vershina, Surgut Het acht verdiepingen tellende ‘trade and entertainment centre’ staat in het centrum van Surgut, Siberië. Het concept is gebaseerd op de dialoog tussen donker en licht, massief en transparant, wat resulteert in een introvert gebouw met zorgvuldig uitgesneden geveluitsparingen. Een enorm atrium beschermt tegen de Siberische kou. eea architects O architectenweb.nl/p10353

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Hoofdgebouw/aula, Univ. Leipzig De expressieve aula doet ook dienst als kerk en refereert aan de in 1968 gesloopte universiteitskerk. Het ontwerp houdt rekening met de culturele betekenis van de kerk en het collectieve geheugen van de stad. Het ensemble maakt het mogelijk de campus weer in de stadsstructuur van Leipzig te integreren. eea architects O architectenweb.nl/p10352

projectportfolio

Woon/winkelgebouw, Hamburg SPV 1-4 maakt deel uit van het Überseequartier en de veelomvattender ontwikkeling van de ‘HafenCity’ in Hamburg. het gebouw bevat winkels, kantoren en woningen op 37.000 m2. Het gebouw refereert aan de bakstenen havenesthetiek van de historische Speicherstadt en de traditionele witgepleisterde gevels van de binnenstad. eea architects O architectenweb.nl/p10354 87

PARKEERGARAGE DE COPE IN UTRECHT DOOR JHK ARCHITECTEN 88

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ PROJECTEN KORT

dwarsdoorsnede

DRIVE-IN

KANTOOR

Dat de tijden van de dogmatisch vormgegeven parkeergarage voorbij zijn bewijst de door JHK Architecten ontworpen parkeergarage de Cope in het Utrechtse Papendorp. In het vorig jaar verschenen The Architecture of Parking onderzoekt Simon Henley de architectonische betekenis van parkeergarages, die volgens hem doorgaans als ondergewaardeerde typologie van de moderne tijd worden beschouwd. De hier besproken parkeergarage van JHK Architecten zou wellicht in het boek zijn opgenomen, al was het maar vanwege de onconventionele plattegrond en materialisering.

Om het op grote schaal parkeren in de openbare ruimte op Papendorp een halt toe te roepen werd aan JHK Architecten gevraagd om een stallinggarage te ontwerpen met ca. 460 parkeerplaatsen, gecombineerd met 3000 m2 kantoorruimte. JHK ontwierp twee volumes die op verschillende niveaus onderling met elkaar verbonden zijn. De plattegronden zijn in vorm gelijk aan elkaar, maar gespiegeld. De twee gebouwen verschillen in hoogte: in het lage volume wordt op iedere verdieping geparkeerd, in het twee verdiepingen hogere gebouwdeel zijn de bovenste drie lagen als kantoorruimte ingericht. De toegang tot de garage en de entree van de kantoren zijn eveneens in dit volume opgenomen. De typologie van de parkeergarage wordt architectonisch sterk uitgebuit door de ontsluiting, die zich aan beide uiteinden bevindt, te ontwerpen als een opwaartse spiraal. De gevels zijn bekleed met getoogde en geperforeerde Platibond composietplaten, die zijn voorzien van een goudkleurige coating. NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Het visuele spel in de gevel verbindt de beide functies van het gebouw met elkaar, door het verloop dat in de perforatie is aangebracht en het laten verspringen van de platen ten opzichte van elkaar. Als je goed kijkt zie je dat de gevelopeningen in het hogere volume zich naar onder toe steeds meer vernauwen: een parkeerdek kan met minder daglicht toe dan een kantoor. Met de Cope laat JHK Architekten op overtuigende wijze zien dat ook in de parkeergarage een interessante ontwerpopgave ligt besloten. (OK)

OPDRACHTGEVER

KROON GROUP

ARCHITECT

JHK ARCHITECTEN (WWW.JHK.NL)

STEDENBOUWKUNDIG PLAN

WISSING STEDEBOUW EN RUIMTELIJKE VORMGEVING

AANNEMER

WESSELS ZEIST BV

PROJECTMANAGEMENT

A&O BOUWTEAMPARTNERS V.O.F.

CONSTRUCTEUR

VAN ROSSUM RAADGEVENDE INGENIEURS

ADVISEUR INSTALLATIES W EN E

DE BOSMAN BEDRIJVEN B.V.

ADVISEUR BOUWFYSICA

DGMR

REALISATIE

2008

FOTOGRAFIE

BURG + SCHUH, (WWW.PALLADIUM.DE)

O architectenweb.nl/p10349

begane grond

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Architecten presenteren zich met een projectportfolio op architectenweb.nl

architectenweb

www.architectenweb.nl/projecten

Belangrijkste kenmerken projectgids - Presentaties van circa 4200 projecten onderverdeeld in de disciplines architectuur, stedenbouw, tuin en landschap en interieur - Handige zoekfunctie op projectsoort, trefwoord en naam architect - Wekelijks aangevuld met nieuwe projecten - Heldere projectpresentaties in woord en beeld Schrijf u ook online in op onze wekelijkse projecten nieuwsbrief! Uw projectportfolio ook op architectenweb.nl? Word lid van Architectenweb.nl en presenteer uw bureau op de grootste architectuursite van Nederland. (meld u aan op www.architectenweb.nl/wordlid).

online

Architecten zijn trots op hun projecten. En vaak terecht. Architectenweb.nl biedt Nederlandse architecten daarom een podium om hun projectportfolio te presenteren aan een breed publiek. Handig als u zich wilt voorbereiden op de keuze van een architect. Maar ook voor diegene met liefde voor architectuur is de architectenweb projectgids een rijke bron om dagenlang in te verdwalen.

[[ NIEUW ONLINE PROJECTEN

NIEUWE PROJECTEN OP ARCHITECTENWEB.NL

Op deze pagina treft u een selectie aan van projecten die recent zijn toegevoegd aan architecten web.nl. Voor een volledig overzicht van alle projecten surft u naar www.architectenweb.nl/projecten

WOONWIJK DE HOEF - 2, HEESCH

HAVENPOST, DIVINATIO, UTRECHT

In samenwerking met Compositie 5 Architectuur heeft Elings een inrichtingsplan gemaakt dat diverse woningtypen zorgvuldig inpast in het bestaande landschap. Elementen als reliëf, houtwallen en monumentale bomen bepalen de structuur en de maatvoeringen. Er is veel aandacht voor ecologische systemen en duurzaam materiaalgebruik. Elings O architectenweb.nl/p10064

Het gebouw Havenpost huisvest onder meer een presentatieruimte, een ontvangstruimte en het restaurant Divinatio. Aan de centrale toren met een kelder en vier verdiepingen hangen een terras en vier erkers. De stoere vormgeving is geïnspireerd op gebouwen die te maken hebben met havens en scheepvaart. Architectuurbureau Sluijmer & Van Leeuwen O architectenweb.nl/p10140

ZORGCOMPLEX DICHTERBIJ, OOSTRUM

HORIZON COLLEGE, HOORN

FACULTEIT DIERGENEESKUNDE, UTRECHT

De Stichting Dichterbij heeft voor haar verstandelijk gehandicapte cliënten met een ernstige gedragsproblematiek een bijzondere locatie. Oostrum biedt een beschermende omgeving in de vorm van een dorpje met 42 individuele, geclusterde huisjes aan een overdekt straatje. De eigen steenmix maakt elke cluster herkenbaar. van aken architecten O architectenweb.nl/p10160

Voor het Horizon College is een nieuw schoolvolume gebouwd, dat met een deel van de bestaande gebouwen is verbonden door een atrium. Daarlangs ligt een aantal publieke functies. De overbodige gebouwen worden gesloopt. Grote glasvlakken maken de hele basis van het gebouw transparant. Royal Haskoning Architecten

Het zogeheten studielandschap, de bibliotheek en gevarieerde studieruimten zijn onderdeel van de gehele renovatie van de faculteit Diergeneeskunde. In het ontwerp leidt een brede eiken trap in de entreehal naar het studielandschap, een tweede trap naar de bibliotheek. In de luwte daarvan liggen studieruimten. Kingma Roorda architecten O architectenweb.nl/p10169

Uw projectportfolio ook op architectenweb? Word lid van Architectenweb.nl en presenteer uw bureau op de grootste architectuursite van Nederland.

O architectenweb.nl/p10162

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

CENTRUMPLAN KERKRADE, KERKRADE

NIEUW VENNE, NIEUWVEEN

ROUTEONTWERP A58 EN N62, MIDDELBURG

Een nieuw plein vormt het hart van het Centrumplan. Aan dit plein komen winkels, appartementen en een hotel. Het stadshotel met een zalencentrum wordt gekoppeld aan het bestaande theatercomplex. De winkelrouting sluit logisch aan op de huidige looproutes en verbindt het centrum van Kerkrade met de Rodahal. BFAS architectuur stedebouw O architectenweb.nl/p10078

De nieuwbouwwijk Nieuw Venne zal bestaan uit zestig eengezinswoningen, verdeeld in veertien huur- en zesenveertig koopwoningen. Kop- en hoekwoningen vormen met poort- en tussenwoningen in totaal vijf blokken. Ze worden geplaatst in een carré dat het binnengebied omsluit. Osório Lobato Architecten O architectenweb.nl/p10194

Zeeland is een oase van rust en ruimte in de omringende verstedelijkte delta. Het routeontwerp voor de voornaamste snelwegen, de A58 en N62, zet in op behoud van het landelijke en typerend Zeeuwse beeld. Het ontwerp geeft sturing aan het wegontwerp en aan de ontwikkelingen van de directe omgeving. veenenbos en bosch landschapsarchitecten O architectenweb.nl/p10201

GOUDPLEVIER, SINGELWONINGEN, HOOGVLIET

WOONHUIS J14, LOENEN AAN DE VECHT

DE RODE WINKEL, HOUTEN

Bij deze dertig singelwoningen in Hoogvliet kunnen de kopers via interactieve software hun eigen woning samenstellen. De basiswoning kan worden uitgebreid in het aantal bouwlagen en in de plattegrond. De straat wordt daardoor een afwisselend geheel, terwijl het eendere materiaalgebruik zorgt voor eenheid. BBVH architecten BV O architectenweb.nl/p10205

De gevels van deze vrijstaande woning ogen streng, maar kennen een subtiele hiërarchie. De ordening van de ramen is klassiek, terwijl hun uiting van het functionele modern is. De entree ligt, onverwacht bij de klassieke opbouw, aan de zijkant van het huis. In veel facetten speelt het woonhuis een spel met tegenstellingen. KEESVANHOEK. architect O architectenweb.nl/p10217

Bij de nieuwe flagshipstore van De Rode Winkel zijn direct achter de glazen pui verticale houten lamellen geplaatst. Ze scheiden de jeansshop van het winkelcentrum en creëren een besloten sfeer. Blikvanger is de grote leren kassabalie. De verschillende presentatiemeubelen lenen zich voor regelmatig wisselende opstellingen. OPERA Amsterdam O Architectenweb.nl/p10221

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Gratis jaarboek t.w.v. â&#x201A;Ź39,50 bij een jaarabonnement op Architectenweb Magazine

Surf snel naar architectenweb.nl/awm

COLUMN PETER DRIJVER

DUURZAAM Het went blijkbaar, de vanuit een helikopter gemaakte beelden van gipsplaten, hometrainers en bankstellen in de branding voor de zuidkust van de Verenigde Staten. Elke orkaan blaast steevast een deel van het Amerikaans vastgoed de zee in, waarna met ondeugdelijke hypotheken weer net iets luxueuzer houten huizen worden teruggetimmerd. Dat duurzaam bouwen ook in de oude wereld een mijnenveld is, mag blijken uit de stapels nota’s die over dit onderwerp geproduceerd worden. Daarin wordt het ‘duurzaam bouwen’ weliswaar omarmd (want wie kan daar nu tegen zijn?), maar terloops wordt er een eigen inhoud aan gegeven om de compatibiliteit met het overige sectorale overheidsbeleid niet te verliezen. De gemeente Rotterdam zoekt de duurzaamheid bijvoorbeeld vooral in de inrichting van de buitenruimte en de ‘innovatieve en duurzame architectuur’, die het handelsmerk van de stad moet blijven. Verder wil Rotterdam de hele binnenstad tot ‘lounge van de regio’ maken en ‘cultuurhistorisch erfgoed bij voorkeur behouden’. De permanente evenementenoverlast die dit voor de bedrijven, woningen en winkels in de Rotterdamse binnenstad impliceert, is voor Utrecht juist weer reden tot ingrijpen. In de Domstad heeft men de kwaliteiten van de binnenstad als woon- en werkgebied gelukkig nog niet uit het oog verloren. De gemeente Den Haag vindt de historische binnenstad duurzaam wanneer ‘de vervoerbewegingen zijn gestroomlijnd’ (verkeersdoorbraken?), wanneer ‘materialen worden toegepast die het milieu zo min mogelijk belasten en hergebruikt kunnen worden’ (wel aluminium, kunststof en glas, maar geen metselwerk en hout dus?) en wanneer de vastgoedontwikkeling multifunctioneel is (parkeergarages met vlakke vloeren, uitzicht en ten minste 2,6 meter vrije hoogte?). Alle binnensteden ten slotte zetten de fietser en voetganger centraal, omdat de luchtkwaliteit er naar Europese maatstaven eenvoudigweg te slecht is. Het meest intrigerende aspect echter – het feit dat de bin-

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

nensteden al generaties lang met kleine aanpassingen aan elkaar worden doorgegeven – wordt niet in deze opportunistische overwegingen betrokken. De werkelijke duurzaamheid van de binnenstad ontgaat ons. Een intelligente studie van FlexusAWC toonde onlangs aan hoe de historische kernen van steden en dorpen sinds de industriële revolutie steeds meer de woonkamer of lounge van hun stadsregio zijn geworden. In die beschermde stadsgezichten is op grote schaal huisgehouden om achtereenvolgens de industrie, de warenhuizen, de etagewoning, het autoverkeer, de meubelzaken, de ramsjzaken, kledingwinkels en nu weer het openbaar vervoer te accommoderen. Wat geeft die kernen hun schijnbare eeuwige jeugd, ondanks dat ze gehavend en van hun economische oorsprong vervreemd zijn? Een deel van de verklaring ligt in de authenticiteit die historische kernen hebben. Het is de optelsom van maat, schaal, harmonie, complexiteit, functionele mix, bewandelbaarheid en het feit dat de architectuur er gewoon zichzelf is. De vorm vertelt nu eens níet welke functie er huist of hoe er geventileerd wordt. Generaties die zich niet meer gebonden achten door religie (jaren ’50), spiritualiteit (jaren ’60) of solidariteit (jaren ’70) willen nu individueel hun positie in het leven bepalen en formuleren kwaliteit van leven aan de hand van authentieke ijkpunten. Dat gebeurt bij voorkeur aan de hand van authentieke ervaringen in een authentieke omgeving. Wethouders, winkeliers en evenementenbureaus zouden de zinvolle vraag naar authenticiteit moeten gebruiken om tot werkelijk duurzaam beleid met hun stads- en dorpskernen te komen. In ‘Randstad 2040’ signaleert minister Kramer wel dat de oude stadskernen die waarde vertegenwoordigen, maar met haar pleidooi voor hoogbouw in de stad fungeert zij als kwartiermaker voor die ontwikkelaars die het uitzicht op de binnenstad maar al te graag te gelde willen maken. Ten koste van de stad. post@scala-architecten.nl

:C@D8GCLJ FE<

J>>

J^[ =h[[d ED;

K_i\\ `e Fe\1 D`c`\lY\_fl[ <e\i^`\Y\jgXi`e^ :fd]fik J>>

:C@D8GCLJ FE< `j \\e

e\lkiXXc `jfc\i\e[\ _ffî\e[\d\ekjY\^cXqè^ d\k le`\b\ gi\jkXk`\j fg _\k ^\Y`\[ mXe k_\id`jZ_\ `jfcXk`\ \e qfee\nXidk\n\iè^%

L 4 (#' N&d)B ^ 4 '#+0

mfc^\ej <E -.* d\k 8i^femlcc`e^ 0' d\k jgfln (, dd%

:C@D8GCLJ FE< [iXX^k jk\ib Yà XXe m\idè[\iè^ mXe _\k \e\i^`\^\Yil`b k%Y%m% m\inXidè^ f] m\ibf\cè^%

J>>

nnn%jX`ek$^fYX`e$^cXjj%Zfd

6 " 0( 6

: 6 !

" 6 6 : : " 6 : : 6

" % &

% ,+ ,'4 )*=( $A / " (=)0 ==**** 2 3 (=)0 =,+4=, 5 " " "

6 & 6 ! ; ! / 7

$ & ?/ # $ & # 2 @ 0((/

ALAN DEMPSEY

COMPLEXE

CONSTRUCTIES IN BETON

REISER + UMEMOTO, RUR ARCHITECTURE

[[ TECHNIEK BETONCONSTRUCTIES

Bij complexe betonconstructies moet een grote hoeveelheid stalen wapening ter plaatse worden gevlochten (O-14, RUR Architecture)

Bij complexe draagconstructies zoals die van O-14 in Dubai, Seebad Kaltern of het Transferium in Haren kiezen architecten voor uitvoering in beton. Gevouwen vlakken en vloeiende lijnen kunnen in beton zonder naden of facettering gerealiseerd worden. DOOR ROBERT MUIS

et de huidige software zijn steeds complexere constructies te ontwerpen en driedimensionaal voor te stellen. In tegenstelling tot complexe vormen in staal, die altijd worden geconstrueerd als een netwerk waar een bekleding overheen wordt geplaatst, kan bij beton het draagconstructieve vlak ook het zichtbare vlak zijn. Vrije vormen en andere complexe constructies in beton zijn geen nieuw fenomeen. Volgens Joop Paul, directeur van Arup Nederland en sinds november 2007 hoogleraar Ontwerpen van Draagconstructies aan de TU Delft, heeft de speciale software voor het ontwerpen, tekenen en verifiëren van draagconstructies het realiseren van gebouwen met een complexe geometrie wel vereenvoudigd. De ontwikkeling van de ‘eindige-elementenmethode’ is het belangrijkst. Deze methode maakt het mogelijk voor elke vorm en belasting de spanningen en vervormingen snel en nauwkeurig te berekenen, bij uiteenlopende (combinaties van) materialen.

Er zijn twee typen complexe geometrie: dubbelgekromde vormen en gefacetteerde vormen. Beide zijn in de meeste

Vezelversterkt beton maakt slanke constructies mogelijk 102

gevallen te realiseren met een zwaardere wapening. Dat geldt ook voor draagconstructies als sterk uitkragende volumes. Wapeningstaal wordt over het algemeen in het werk met de hand gevlochten. Bijzondere constructies vergen meer materiaal, meer tijd en meer mankracht, en zijn dus duur. Bij complexe vormen is ook de bekisting niet standaard. Die moet eveneens ter plaatse worden gemaakt. De vormvastheid en het afsteunen van de bekisting kunnen daarbij voor extra hoofdbrekens zorgen. Daarom zien we volgens Paul niet-traditionele en vrije vormconstructies in beton vooral in landen gerealiseerd worden waar de opdrachtgever veel geld heeft en arbeid goedkoop is. Op het moment zijn dat onder meer India, China en Dubai. Bouwwerken waarbij de gevel, de draagconstructie en de vorm samenvallen, zorgen voor een extra complexe situatie. Het ontwerp van UNStudio voor de OV Terminal in Arnhem is hiervan een voorbeeld. Het dak heeft variabele krommingen in verschillende richtingen. De Swiss Re-toren in Londen van Foster + Partners heeft ook een complexe constructie, maar was eenvoudiger te realiseren, omdat zowel de constructie als de gevel is opgebouwd uit repeterende delen. De constructie bestaat uit rechte stalen balken die zijn samengebracht in knooppunten. In de knopen treedt de vormverandering op. Daar overheen is een gevel uit vlakke delen aangebracht. Paul: “Wil men bij beton de kosten eruit halen, dan moet het productiemiddel, de ARCHITECTENWEB MAGAZINE

mal, vele malen worden gebruikt. Daarom fabriceert men vaak alleen de standaardelementen als een vloer, een kolom en de rechte wanden.” In staal zijn er meer mogelijkheden om met standaardelementen complexe constructies te vormen. Gevlochten staal of vezels Ontwikkelingen op het gebied van beton verwacht Paul met name in het zoeken naar kostenvermindering. Zo wordt getracht het beton als materiaal te verbeteren. Zelfverdichtend beton bestaat al langer, maar wordt pas sinds een jaar of vijf echt veel toegepast. Het heeft zonder twijfel de mogelijkheden van in het werk gestorte vormen vergroot. Een ander punt van ontwikkeling is de wapening. Kostenvermindering is bereikbaar met de prefabricage van wapeningskorven. De gebogen vormen zouden ook in de fabriek kunnen worden gemaakt om vervolgens in het werk te worden samengebracht. Zulke opdrachten krijgen de fabrikanten echter te weinig om erin te investeren. Het wapeningswerk blijft zo voornamelijk handwerk.

WERNER HUTHMACHER

Wel zijn er experimenten om onder meer glas- en staalfibers in het beton te mengen. Dit kan twee voordelen hebben. Hoe meer wapening in de vorm van gevlochten staal nodig is, hoe dikker de betonlaag moet worden. Vezelversterkt beton maakt De schuin geplaatste, dragende kolommen bepalen het beeld van de CMA slankere constructies mogelijk. Verder CGM-toren in Marseille, een ontwerp van Zaha Hadid maken (stalen) fibers het arbeidsintensieve staalvlechten overbodig. Vooralsnog lijkt beton, versterkt met stalen of andersoorHet in beton mengen van fibers blijkt in de praktijk echter tige fibers, geschikt enkel voor kleine bouwwerken: eenlaanog bijzonder moeilijk. Om er zeker van te zijn dat er overal gse gebouwen, huisjes en paviljoens. Een toepassing van voldoende staalfibers in het beton zitten moet men er een vezelversterkt beton is het [C]space paviljoen in Londen, grote hoeveelheid doorheen roeren. “Voor een bouwwerk een ontwerp van Alan Dempsey en Alvin Huang. Zij pasten als de toekomstige OV Terminal in Arnhem, meerlaags en dunne profielen toe, gesneden uit standaard platen Fibre-C, met sterk krommende wanden, is moeilijk aan te tonen voor een lage constructie met een continue vorm. Bij dat beton met staalfibers sterkte- en doorbuigtechnisch hogere gebouwen of een brug zijn de lasten die het beton voldoet”, meent Paul. “Dit beton maakt het bouwen moet dragen vele malen groter en lijkt een gevlochten misschien makkelijker, maar wij denken dat de hoeveelstaalwapening goedkoper. Verder kan men, waar de veiligheid staalfibers die nodig is, hoger is dan wanneer je met heid van de gebruiker in beeld komt, niet experimenteren, gevlochten staal werkt.” Een ander, voorlopig nadeel is maar moeten de EU-regels gevolgd worden. Die zijn voor dat er in de afwerking roestend staal te zien is als zwarte g vezelversterkt beton nog niet vastgesteld. puntjes in het beton. NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

103

BB-CON

[[ TECHNIEK BETONCONSTRUCTIES

Opstelling bij de TU Eindhoven om het bouwen volgens het betonballonconcept te beproeven

Mallen en ballonnen Bij bijzondere constructies zijn prefab betonelementen zelden mogelijk, omdat de bekisting een unieke vorm heeft en geen onderdeel herhaald wordt. Daarom wordt aan de TU Delft nagedacht over een flexibele mal. De flexibele bekisting bestaat uit een raamwerk met individueel instelbare dempers. Daarop wordt een flexibele plaat gelegd. Zo zouden relatief snel en goedkoop vrije vormen in beton

gemaakt kunnen worden. Bij de betonelementen uit de flexibele mal zijn de randen vooralsnog problematisch. Juist daar leidt een kleine maatafwijking al snel tot onnauwkeurige aansluiting van de delen. De leveranciers van prefab beton zijn weinig geïnteresseerd, zolang de risico’s groter zijn dan bij de standaardelementen van beton. Een tweede recente ontwikkeling is het Betonballonconcept. Met deze bouwmethode zijn gewelven op industriële wijze in situ te produceren. Over een voorgevormde, luchtgevulde ballon wordt snelhardend beton van onder naar boven in dunne lagen aangebracht. Als het beton is uitgehard kan de ballon worden verwijderd en opnieuw worden gebruikt. Vloeren worden met ankers aan de betonnen schil gehangen. De druk van de bevestigde vloer op de wand zou wapening tegen het ‘spreiden’ van de koepel overbodig maken. De onderneming BB-Con heeft begin oktober 2008 in een proefopstelling aan de TU Eindhoven op deze wijze een gebouw van twee etages gerealiseerd. De voordelen van deze bouwmethode zijn besparingen in arbeidskracht, tijd en materiaal (50% minder beton, tot 90% minder staal). Ook de betonballon-methode lijkt vooral geschikt voor laagbouw. Hoe ingewikkeld de vormen ook zijn, technisch zijn ze volgens Paul niet moeilijk te realiseren. Veel vormen zijn bovendien variaties op of te herleiden tot traditionele constructies met bogen of kolommen. Bij andere projecten gaat achter de complexe gevel een traditionele betonconstructie schuil. “Vormen die continu zijn, houdt men veelal laag en klein

Transferium, Haren. Plattegrond 104

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

MARK SEKUUR

Het gevouwen betonnen ‘dak’ van het Transferium in Haren wordt gedragen door dunne, stalen kolommen

vanwege de problemen met krachten,” legt Paul uit. “Als de gebouwen hoger worden, herken je vaak nog rechte lijnen, zoals bij O-14, of zijn het losse kolomstructuren die als een bouwpakket in elkaar worden gezet, zoals bij de SMA CGM Head Office Tower.” Vanwege de kosten verwacht hij dat de realisatie van complexe constructies in beton niet zullen toenemen. Al is er wel een uitdaging: “Het is boeiend dat je een vorm kan inzetten om de prestatie van een gebouw te verbeteren. Denk aan isolatie of comfort. Bij O-14 zorgt de betonconstructie met gaten rondom voor een tempering van het felle zonlicht. Ik denk dat vorm en functie meer op elkaar worden afgestemd.” Transferium, Haren - Onix Architectenbureau Onix koos ervoor om het Transferium in Haren voornamelijk in beton uit te voeren. Zo kon men grote, continue vlakken realiseren. Daarnaast moest het transferium robuust en vandaalbestendig zijn. Het hoogteverschil van anderhalve meter tussen de parkeerplaats en het busstation is opgelost met een slingerende hellingbaan. Het gevouwen dak volgt de hellingbaan en wordt gedragen door dunne, stalen kolommen. Om de horizontale krachten op te vangen zijn zes kolommen in twee richtingen schuin geplaatst. Vanuit de voet van enkele kolommen wordt het dak aangelicht. Bij de bushalte vormt een betonnen wand de rugleuning van een lange bank. Het betonnen dak is in het werk gestort, de wanden zijn geprefabriceerd. De betonnen ‘vloer’ is gebezemd om de gebruikers grip te geven.

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Transferium, Haren, detail van de doorsnede

[C]Space Pavillion, Londen - Alan Dempsey + Alvin Huang Het [C]space paviljoen, de winnende inzending bij de DRL TEN Pavillion design competition 2007, is een continue vorm die verandert van horizontale vloer naar zitting, wand, dak en terug. Alan Dempsey en Alvin Huang ontwierpen de vorm als een waaierend lattenwerk uit Fibre-C, een met glasvezel versterkt betonnen paneel. Fibre-C is sterk, vormbaar en duurzaam als beton, maar ook dun, licht van gewicht en heeft een hoge treksterkte. Fibre-C is echter in de eerste plaats ontwikkeld als bekleding en niet als constructiemateriaal. Voor de daadwerkelijke bouw van het paviljoen, op Bedford Square in Londen, zijn dan ook uitgebreide buigtests uitgevoerd. De geometrie is regelmatig met speciale software nagerekend en aangepast. In het ontwerp 105

ALAN DEMPSEY

VALERIE BENNETT

[[ TECHNIEK BETONCONSTRUCTIES

Bij de constructie van het [C]Space paviljoen was een houten maquette onontbeerlijk om te zien waar elk profiel uit Fibre-C moest worden geplaatst

Labels II, doorsnede

Labels II, plattegrond 106

is het paviljoen benaderd als drie afzonderlijke constructies: het gewelfde dak, de zitting en de vloer. Op deze manier konden Dempsey en Huang de structuur optimaliseren en de mogelijke toleranties bij de verbindingen beperken. Het uiteindelijke paviljoen meet circa 5 x 10 x 6 m. De constructie is hybride en bestaat uit 13 mm dikke profielen van Fibre-C, verstevigd met 15 mm dikke stalen flensen. De betonnen profielen zijn gesneden uit standaardplaten Fibre-C. Ze zijn door sleuven in elkaar geschoven en worden door spanning op hun plaats gehouden. Geen enkele verbindingshoek bij de profielen was eender. Rubberen koppelingen in de sleufverbindingen vangen de eventuele speling en hoekverdraaiing op. Fibre-C is relatief licht, maar blijft een betonnen paneel. Het dak bleek vooral te drukken op de ‘neuzen’, de twee rondingen vanuit de vloer. Om de krachten naar de vloer af te dragen, zijn de ribben op deze plaatsen versterkt door drie Fibre-C lamellen te lamineren. Labels II, Berlijn - HHF Architekten In het modecentrum Labels II in Berlijn worden meerdere showrooms en evenementenruimten onder een dak samengebracht. Het Zwitserse bureau HHF Architekten nam voor het ontwerp van Labels II twee sinuslijnen als basis. De ritmisch golvende lijnen worden gebruikt voor zowel de draagconstructie als de gevel, beide uit zichtbeton. In het interieur zorgt de keuze voor dragende boogconstructies voor flexibiliteit in de indeling van de ruimten. Op een aantal plaatsen wordt gevarieerd op de twee golflijnen. Op de begane grond wordt de spanwijdte van de boog zo groot mogelijk gemaakt om te voorkomen dat die bij evenementen in de weg staat. Bij het geplande restaurant wordt de golf kleiner om een relatie tussen interieur en exterieur te bewerkstelligen. De vorm van de draagconstructie komt in de gevel terug in een golvende ‘rok’ van prefab betonnen platen. De sinuslijnen in het ontwerp voor Labels II verwijzen ARCHITECTENWEB MAGAZINE

HHF ARCHITEKTEN

Bij Labels II worden ritmisch golvende lijnen gebruikt voor zowel de draagconstructie als de gevel uit zichtbeton

naar het naastgelegen gerenoveerde pakhuis Labels I, waar de boogramen in de façade de ervaring van het exterieur bepalen en door de geringe bouwdiepte ook het interieur karakteriseren. De gebouwen maken deel uit van een stedenbouwkundig plan voor een gebied langs de Spree. De oplevering staat gepland voor de eerste helft van 2009.

Neue Apostolische Kirche, Zuchwill - Smarch De ongewone vorm van de Neue Apostolische Kirche in het Zwitserse Zuchwill bestaat uit twee betonplaten die aan de kopse uiteinden naar elkaar toebuigen. De een vouwt van luifel tot vloer en vervolgens tot achterwand; de ander vouwt van luifel tot plafond. Tussen de betonplaten zijn twee muren gestort in gewassen sierbeton met kiezels uit de streek. De kerk staat op een V-vormige voet en verzonken plint. Achter de glazen gevel op de begane grond ligt de foyer. Van daaruit bereikt men via de ontmoetingsruimten en via een doorgang in de omhoog lopende vloer de g

REISER + UMEMOTO (RUR ARCHITECTURE)

O-14, Dubai - Reiser + Umemoto, RUR Architecture Sinds oktober dit jaar verrijst aan de oever van Dubai Creek de toren O-14 van Jesse Reiser en Nananko Umemoto (RUR Architecture). Zij kozen niet voor de vaak in Dubai toegepaste vliesgevel, maar voor een ‘exoskelet’. De beton-

nen draagconstructie omhult het gebouw als een schaal, waardoor het interieur efficiënte, kolomvrije ruimtes krijgt. Tevens waarborgt het exoskelet de stabiliteit en vangt het de windbelasting op. De schaal fungeert niet alleen als draagconstructie maar ook als zonwering. De buitenmuur is rondom voorzien van onregelmatig geplaatste openingen met een verschillende diameter. Bij de spreiding van de uitsparingen is rekening gehouden met het uitzicht en de inval van zonlicht. De draagconstructie leidt de krachten diagonaal weg. Tussen de buitenwand en de daarachter gelegen glazen wand bevindt zich ongeveer een meter ruimte, waarin met het schoorsteeneffect de warme lucht wordt afgevoerd. De twintig verdiepingen tellende toren heeft horizontaal een golvende gevel, verticaal is hij recht. De bekisting is daardoor niet ingewikkeld. De grote hoeveelheid stalen wapening wordt ter plaatse gevlochten. De uitsparingen worden verkregen door in de bekisting computergestuurd gesneden polystyreen vormen te verwerken. De oplevering staat gepland voor de zomer van 2009.

De betonnen draagconstructie omhult de toren O-14 als

De gevel van O-14, uitgevouwen

een schaal NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

107

THOMAS JANTSCHER

[[ TECHNIEK BETONCONSTRUCTIES

Tussen de twee betonnen platen door valt licht op de altaarwand van de Neue Apostolische Kirche in Zuchwill (Zwitserland). De muren uit gewassen sierbeton hebben de typerende kleur van kiezels uit de streek

Neue Apostolische Kirche, doorsnede 108

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ZAHA HADID ARCHITECTS

De vormverandering van de CMA CGM-toren valt samen met een

diepingen

verandering in de interieurarchitectuur

kerkzaal. De convexe vloerplaat dient als tribune. Aan beide uiteinden buigen de vloer en het dak dusdanig naar elkaar, dat slechts smalle strepen overblijven. Aan de achterzijde valt daardoor ‘onzichtbaar’ licht op de altaarwand. Om het raam aan de voorzijde niet te smal te maken zijn de betonnen platen zo dun mogelijk gehouden en hangen ze aan een voorgespannen dwarsbalk. De krachten worden aan twee stalen kolommen achter de façade afgedragen. Het gewicht van de altaarwand wordt via de achterste poot van

de V-vormige voet weggeleid. Om te voorkomen dat de andere poot door de vloer drukt is er een dwarsbalk tussen de voet en de vloer aangebracht. De betonnen platen zijn geïsoleerd en bestaan uit een dragende constructie, een spouw en een sierlaag. De constructie van het dak is in het midden voorgespannen. De gehele constructie is in drie fasen gestort: eerst de vloerplaat en altaarwand, vervolgens de binnenste muur- en dakplaten, en tot slot de buitenste muur- en daklaag. De opvallende structuur op de achterwand is het gevolg van water dat naar beneden liep gedurende het storten van het beton. De architecten besloten de structuur te behouden, omdat ze bijdraagt aan de ruimtebeleving en aansluit bij de tekening van het marmeren altaar.

BEAT MATHYS

CMA CGM-toren, plattegrond van de hoger gelegen ver-

Als lichte lijnen zijn de naar elkaar nijgende betonplaten in het exterieur van het kerkgebouw te zien NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

CMA CGM Head Office Tower, Marseille - Zaha Hadid Architects Bij kantoorgebouwen wordt veelal een uniform vloerplan ontworpen, dat wordt herhaald om bouwtijd en kosten te beperken. De nadruk in het ontwerp ligt dan ook vaak op het exterieur, op publieke ruimten als een atrium, of op de entree. Zaha Hadid Architects speelt met deze typische kenmerken van de kantoortoren in haar ontwerp voor het CMA CGM, dat momenteel in Marseille wordt gebouwd. De rechte toren wordt breder aan de basis. Deze vormver109

[[ TECHNIEK BETONCONSTRUCTIES

Seebad Kalten, Begane Grond

Seebad Kaltern, eerste verdieping

110

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

LUKAS SCHALLER

Zes betonnen kernen dragen het eerste niveau met zonnedek en zwembaden van Seebad Kaltern

Seebad Kaltern (Caldaro), Italië - the nextENTERprise Het Seebad Kaltern ligt aan het Noord-Italiaanse Kalternmeer. Het ontwerp van the next ENTERprise architecten moest zo min mogelijk grond in beslag nemen, zodat er voldoende ruimte zou blijven voor het zonnebaden en het zicht op het meer vanaf de promenade niet zou worden verstoord. De architecten ontwierpen het bad als een dikke gestorte betonconstructie met twee niveaus. De grillige vormen en de niveauverschillen verwijzen naar het omringende landschap. Vanwege de ongunstige bodemcondities moest voor de fundering worden geheid. Dat dwong de architecten ertoe de belasting te concentreren op zo min mogelijk plaatsen. Uiteindelijk dragen zes betonnen kernen de bovenverdieping. De verdieping biedt plaats aan het zonnedek, twee zwembaden, de kassa en een kiosk. Twee kernen steken als rotsen door het zonnedek en het zwembad. In de holle poten zijn onder andere een ‘whirlpool’ en ‘regenkamer’ ondergebracht. Beneden zijn lockers, douches, de technische installaties, personeels- en opslagruimten ondergebracht. De overdekte buitenruimte wordt extra verlicht via twee ronde ramen in de bodem van het zwembad en via glasstenen in het zonnedek. De twee niveaus zijn onderling verbonden met een grote trap annex tribune.

LUKAS SCHALLER

andering valt samen met een verandering in de interieurarchitectuur: de bovenverdiepingen zijn standaardkantoorvloeren, de lagere verdiepingen bieden royale ruimtes, die flexibeler zijn in gebruik. Om de ruimte niet te onderbreken zijn de dragende kolommen rondom in de dubbele gevel geplaatst. Daarmee bepalen zij ook het aanzicht van het gebouw: ze vormen een aantal lijnen die geleidelijk naar elkaar toe buigen, om vervolgens weer te wijken. De schuin geplaatste, geprefabriceerde kolommen vormen een verassend dynamisch beeld. De constructie is niet bijzonder gecompliceerd; alleen het stellen van de kolommen kan de bouwtijd verlengen. De oplevering van het gebouw staat gepland voor het najaar van 2009.

Seebad Kaltern

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

111

[[ PRODUCTINFORMATIE

Nieuwe producten op de Orgatec 2008, Keulen, 21-25 oktober 2008 EMBODY Ergonomie staat centraal bij het ontwerp van de betere bureaustoelen. Een van de meest in het oog springende ontwerpen op de Orgatec was de Embody van Herman Miller. De rugleuning imiteert, in vormgeving maar volgens de firma ook in functie, de wervelkolom. De constructie van rugleuning en zitting zorgt ervoor dat de gebruiker in elke houding – voor- of achterover geleund, rechtop zittend – steeds ondersteund wordt. Ook in de onderrug. Volgens Herman Miller zullen beeldschermwerkers daardoor meer bewegen in hun stoel en steeds de juiste ondersteuning krijgen. De Embody is MBDC Cradle to Cradle Silver gecertificeerd.

WORK De Zweedse fabrikant Ragnars presenteerde zich op de Orgatec 2008 voor het eerst aan de Europese markt. Strakke belijningen en een consequente minimalistische vormgeving kenmerken de uitgebreide series bureaumeubilair. Work is een programma waarbij een complete kantoorinrichting kan worden samengesteld uit een groot aantal archief-, laden- en bureaukasten, tafels en bureaus. Daarbij komt een ruime keus uit scheidingswanden, akoestische achterwanden en fronten. In uitvoering kan worden gekozen uit zwart, wit en stijlvol houtfineer.

4+ De meubelserie 4+ van de Zwitserse fabrikant Züco bestaat uit bureau-, vergader-, loungeen bezoekersstoelen en een vergadertafel. De vormgeving is consequent doorgevoerd in de hele serie, die eerder stijl en comfort uitstraalt dan zakelijkheid. Vooral de bureau- en vergaderstoel ogen daardoor niet als klassiek kantoormeubilair. De rugleuning en de zitschaal lijken gescheiden, maar zijn een geheel. De sculpturale vorm wordt benadrukt door de naden van de stoffering. Armleggers zijn optioneel en de stoelen kunnen worden bekleed in stof of leer.

112

AIRFLAKE Grote open ruimten in kantoren, lobby’s of restaurants kunnen leiden tot geluidsoverlast. Daarnaast willen mensen zich enigszins kunnen afzonderen. De Airflake van Abstracta fungeert tegelijkertijd als ruimtescheiding en als geluidabsorptie. Het modulaire systeem bestaat uit zeshoekige paneeltjes van gevormd, stevig vilt. Er zijn vijf kleuren en vier uitvoeringen, zoals een opengewerkte en een dichte ster en een ster met bergruimte. De zeshoeken kunnen naar keuze worden gecombineerd en met een aluminium rails aan het plafond of langs de wand worden opgehangen.

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

GLAZEN WANDEN De afgelopen jaren zijn in kantoorinterieurs steeds vaker glazen wanden toegepast, om de transparante en open werkvloer te combineren met de mogelijkheid tot afzondering en concentratie. Leveranciers spelen daar op in met complete glazen wandsytemen. De RF van Bene houdt de transparantie zo groot mogelijk door het ontbreken van verticale profielen. De glazen platen, met een maximale afmeting van 3,50 m hoog en 1,5 m breed, worden geklemd tussen een aluminium profiel langs de vloer en het plafond. Bijpassend zijn er schuif-, enkele draai- en dubbele draaideuren.

SONIC CHAIR Bij de Sonic Chair met geïntegreerde luidsprekers zit men midden in het geluid. Een speciaal membraan dat als rugleuning dient brengt diepe, maar niet hoorbare frequenties voort en versterkt het gevoel het geluid ‘live’ te horen. Door de isolatie ontstaat in de bolvorm als het ware een resonantievrije geluidsbel. Buiten de stoel is nauwelijks iets te horen; geluiden van buiten dringen nauwelijks binnen de bol. De Sonic Chair van Designatics is daarmee interessant voor bijvoorbeeld winkels, hotellobby’s of wachtlounges. De stoel, uitgevoerd in hoogwaardige materialen, is uit te breiden met een tafel, laptoptafel, iPod dockingstation of computer met touchscreen.

IR RELIEF De Finse kunstenares Ilona Rista combineert haar creatieve houtsnijwerk met praktische toepassingen, zoals kasten, wandbekleding en akoestische panelen. Bij de IR Relief-wanden hebben de decoratieve patronen van het houtsnijwerk ook een geluiddempende werking. Het motief dat Rista bedenkt, werkt zij dan ook uit in samenspraak met deskundigen op het gebied van akoestiek. Het driedimensionale resultaat gebruikt de kunstenares bovendien voor een sfeervolle toepassing van licht. De geluiddempende wanden maakt Rista in opdracht.

EXEC-V De grote tafel Exec-V van Walter Knoll is in hoogte verstelbaar, zodat men er zittend en staand aan kan werken. Door de aluminium poten en de afgeschuinde zijden van het blad oogt de tafel zeer rank. De tafel kan vrijstaand of als bureau worden toegepast. De bekabeling is in het meubel verwerkt. Bijpassend zijn er ladeblokken, kasten en vergadertafels. Het representatieve Exec-V programma kenmerkt zich door strakke lijnen en een verzorgde afwerking in verschillende soorten houtfineer, een lichte natureltint en een stijlvol mat zwart.

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

113

[[ PRODUCTINFORMATIE

O ZWART KERAMIEK

Een opvallende noviteit van Clou is het fonteinassortiment in zwart keramiek. De recent ge誰ntroduceerde sanitairlijn First, die opvalt door de ovale vormen, is uitgebreid met een fontein in de zwarte versie. De fontein is verkrijgbaar met de kranenbank links of rechts. In de Flush serie zijn zowel de rechthoekige, compacte Flush 1 als de grotere Flush 3 leverbaar in zwart keramiek. Ook de ronde Flush 6 met bekersifon is in deze kleur leverbaar. Alle modellen zijn er in mat en glanzend keramiek. Andere noviteiten zijn de First-fontein met kranenbank in wit keramiek en in het composietmateriaal Cristalplant, de First-fontein zonder kranenbank in gezoet basalt en de First wastafel met kranenbank in Cristalplant. Fonteinplanchets zijn er in hout, beton en gezoet basalt.

Clou www.clou.nl O architectenweb.nl/bp9934

O HALFEDELSTENEN De Semiprecious Stone Collection is een nieuwe productreeks van Cosentino, een producent van natuurstenen oppervlakken. De producten in de collectie zijn vervaardigd uit halfedelstenen en fossiele gesteenten. Het eindproduct combineert duurzaamheid met de schoonheid van de materialen, die traditioneel voor juwelen worden gebruikt. Denk aan gesteenten als kwarts, amethist, agaat, jaspis, versteend hout en fossielen. De decoratieve collectie bestaat uit twaalf kleuren en afwerkingen. De Semiprecious Stone Collection is geschikt voor de aankleding van uiteenlopende ruimten.

Cosentino www.cosentinogroup.net O architectenweb.nl/bp9936

114

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

O DUSK Dusk is een nieuwe geweven kwaliteit met gesneden pool, uit wol en kunstzijde. Met een poolhoogte van 12mm en een poolgewicht van 3.200 gram per vierkante meter is het een luxe tapijt. Dit wordt nog versterkt door de zachtheid van de kunstzijde, die het tapijt ook een zachte glans geeft. Het ingetogen dessin zorgt ervoor dat de luxe uitstraling niet te overdreven wordt. De Dusk is verkrijgbaar in drie natuurlijke kleurstellingen, gebaseerd op de huidige trends, en past in zowel een klassiek als modern interieur. Het tapijt wordt gemaakt in een breedte van vier meter, waardoor het kamerbreed is toe te passen. B.I.C. Carpets kan het tapijt met een onzichtbare rand afwerken, zodat deze kwaliteit ook als karpet op elk formaat leverbaar is. B.I.C. Carpets www.bic-carpets.be O architectenweb.nl/bp9970

O SCHOONLOOPTAPIJT EMCO Benelux breidt het assortiment producten voor schoonloopzones uit met de Maximus en de Maximus Image: duurzaam elastisch en slijtvast schoonlooptapijt van getuft velours met een poolgewicht van 1.000 g/m2. Dit maakt het geschikt voor intensieve belasting. Verder heeft het tapijt een stevig reinigend effect en een hoge vochtopnamecapaciteit. Beide series zijn geschikt voor trappen en bestand tegen rolstoelen. Ze zijn antistatisch, warmtedoorlatend, geluidabsorberend en moeilijk ontvlambaar. De Maximus is leverbaar in zeven uniforme en vijf gedessineerde kleurstellingen. De serie Maximus Image bestaat uit 45 heldere kleuren. Op aanvraag zijn alle Pantone-kleuren leverbaar. De serie onderscheidt zich door de mogelijkheid om naar wens dessins en logo’s in het schoonlooptapijt te verwerken. Hierdoor kunnen bijzondere ontwerpen worden gecreëerd die bijdragen aan de ‘corporate identity’ van de klant.

EMCO Benelux B.V. www.emco-benelux.com O architectenweb.nl/bp9972

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

115

[[ PRODUCTINFORMATIE

O BOOMROOSTER UIT CORTENSTAAL De Cortengo is een nieuw boomrooster uit weervast staal. Het natuurlijke oxidatieproces van het materiaal zorgt voor een afwisselend kleurenspel. De dikke verzinkte rand langs het rooster accentueert het effect. De eerste corrosielaag beschermt het staal en maakt het rooster duurzaam en onderhoudsvrij. De vierkante roosters zijn voorzien van een rond plantgat en kleinere vierkante uitsparingen die een abstract beeld van het wortelverloop geven. De grootte en het aantal gaten laten voldoende water en lucht door. De Cortengo is er in verschillende afmetingen en is eenvoudig te plaatsen en te monteren. Het boomrooster, een ontwerp van Imoss, bureau voor Stedenbouw uit Amersfoort, wordt gelegd in een deelbaar verzinkt stalen frame.

VelopA-Citystyle www.velopa.com O architectenweb.nl/bp9937

O EIGENTIJDSE PANIEKOPENER De Freedom Line paniekopeners van LIPS + VEMA zijn speciaal ontworpen voor nieuwbouw- en renovatieprojecten. De serie heeft een eigentijdse uitstraling en kan worden toegepast bij enkele of dubbele deuren. De openers zijn leverbaar als paniekbalk of -stang. De vormgeving van beide uitvoeringen is op elkaar afgestemd. Dit voorkomt afwijkingen in het totaalbeeld wanneer in een gebouw beide varianten worden toegepast. De paniekopeners zijn verkrijgbaar in een rond of recht ontwerp, in diverse kleurcombinaties en in drie uitvoeringen: 1 sluitpunt, 2-3 sluitpunten en 2-3 zijsluitingen. De serie is geschikt voor toepassing op branden rookwerende deuren en voldoet aan de NEN-EN 1125. De centrale stalen dagschoot is voorzien van een blokkering. Het buitenbeslag is vandalismebestendig.

LIPS + VEMA www.lips.nl O architectenweb.nl/bp9975

116

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

O DECEUNINCK ZENDOW De familie kunststof kozijnen Deceuninck Zendow bestaat uit drie series. Zendow flex is een 70 mm kozijnsysteem met een vlakke, afgeronde vorm. Vijf profielkamers zorgen voor een goede thermische en akoestische isolatie. Het systeem Zendow royal is bedoeld voor de standaardbouwmethode in Nederland. De ramen hebben een inbouwdiepte van 115 mm en een schuinverdiepte voorzijde. Zendow monorail is een kozijnsysteem voor schuifpuien tot maximaal 2,5 m hoog en 6 m breed. Het materiaal is corrosie- en weerbestendig en vuilafstotend. Deceuninck Zendow biedt goede mogelijkheden van recycling en levert goede prestaties ten aanzien van energieverbruik en CO2-uitstoot. De kozijnprofielen voldoen aan hoge veiligheidseisen en dragen het SKG-certificaat. Ze zijn te combineren met de gangbare types veiligheidsbeslag en –beglazing en voorzien van een centrale stalen barrière.

Deceuninck www.deceuninck.nl O architectenweb.nl/bpxxxx

O HEAT

De armatuur Heat is geïnspireerd op de verwarmingsspiralen, zoals die worden toegepast langs plinten in industriële ruimtes. De behuizing is bij de meeste armaturen bepalend voor de esthetische uitstraling. Bij de Heat is de behuizing gereduceerd tot de lampvoeten aan weerszijden van de armatuur. De Heat bestaat feitelijk enkel uit een lichtbron – de tl-buis – met eromheen de speciaal ontwikkelde en draaibare lamellenspiegel. Die reflecteer licht zowel naar boven als naar beneden. Door het richten van de lamellen kan de gebruiker de intensiteit van het directe en indirecte licht regelen.

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

De lamellenspiegel is zo gedimensioneerd dat hij werken beeldschermvriendelijk is en voldoet aan de Europese normen. De Heat is leverbaar in twee lengtes en in een dimbare uitvoering.

Robin Hood Produkties www.robinhoodprodukties.nl O architectenweb.nl/bp9978

117

[[ PRODUCTINFORMATIE

O SENIORENBANK In de openbare ruimte wordt niet vaak rekening gehouden met senioren voor wie het wat moeilijker is om te gaan zitten en op te staan. De Seniorenbank biedt hun daarbij meer gemak en comfort. De bank heeft een verhoogde zitting met een geïntegreerde gasdrukveer die het zitten en opstaan vergemakkelijkt. De gasdrukveer, het zitgedeelte en de brede voetsteun staan met elkaar in verbinding. Bij het gaan zitten, naar achteren schuiven en de voeten op de steun plaatsen zorgt de gasdrukveer ervoor dat men ‘vanzelf’ comfortabel zit. De Seniorenbank is verkrijgbaar in uitvoeringen van een- tot vierzitsbank. De bank is verkrijgbaar met een ingebouwde parkeermogelijkheid voor rollators. Die parkeerplek kan tegelijkertijd dienen als zitplaats.

Falco bv www.falco.nl O architectenweb.nl/bp9995

O ZIGZAG De treden van de ZigZag-trap zijn om en om aan een van beide zijden open. Dat geeft de trap een transparante uitstraling, terwijl de stalen constructie stevig is. Alle treden en zijden zijn met elkaar verbonden. De trap wordt met een speciale methode aan de muur bevestigd. De ZigZag-trap wordt door EeStairs in opdracht vervaardigd; in het project op de foto bestaat de balustrade uit een ononderbroken glaspaneel, waarmee het ruimtelijke effect van de trap gewaarborgd blijft. EeStairs heeft inmiddels meerdere exemplaren van deze trap gemaakt; omdat het maatwerk betreft, kan rekening worden gehouden met wensen van de opdrachtgever. De trap kan bijvoorbeeld in diverse kleuren of met verschillende balustrades worden uitgevoerd. De ZigZag-trap voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit.

EeStairs trappen.eestairs.com O architectenweb.nl/bp9996

118

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Bouwproducten vindt u eenvoudig en doeltreffend op architectenweb.nl

architectenweb

www.architectenweb.nl/bouwproducten

Belangrijkste kenmerken productgids - Presentaties over circa 4.200 bouwproducten - Handige zoekfunctie op productsoort, trefwoord en naam leverancier - Wekelijks aangevuld met nieuwe bouwproducten - Heldere productbladen in woord en beeld, gericht op de esthetische producteigenschappen - Responsformulier voor het aanvragen van documentatie Schrijf u ook online in op onze wekelijkse nieuwsbrief met productnieuws! Uw bouwproducten ook op architectenweb.nl? Word dan lid van Architectenweb.nl en presenteer uw bouwproducten op de grootste architectuursite van Nederland. (meld u aan op www.architectenweb.nl/wordlid).

online

U blijft graag op de hoogte van het laatste bouwproductnieuws. Logisch, want kennis van de laatste ontwikkelingen stelt u mede in staat vernieuwende gebouwen te ontwerpen. Maar ook als u zich alleen wilt oriĂŤnteren op wat er zoal op de markt te verkrijgen is, biedt de Architectenweb productgids u de uitkomst. Momenteel vindt u van maar liefst 4.200 bouwproducten uitgebreide productinformatie in woord ĂŠn beeld.

[[ NIEUW ONLINE BOUWPRODUCTEN

NIEUWE BOUWPRODUCTEN OP ARCHITECTENWEB.NL

Op deze pagina treft u een selectie aan van bouwproducten die recent zijn toegevoegd aan de bouwproductgids op architectenweb.nl. Voor een volledig overzicht van alle bouwproducten surft u naar www.architectenweb.nl/bouwproducten.

CAPACOUSTIC MELAPOR

ULTRAGLIDE

Deze elementen zijn vervaardigd uit een high-tech kunststof met een open, fijne cellenstructuur. Dit zorgt zowel voor een hoge geluidsabsorptie als voor warmte-isolatie. De lichtgewicht platen zijn eenvoudig te verwerken. Naar keuze kunnen zij worden bedrukt of afgewerkt met een speciale verf. Caparol Nederland

Het schuifsysteem Ultraglide garandeert een draagkracht tot 300 kg, terwijl de normale schuifvleugel tot 250 kg kan dragen. Dit maakt schuifelementen van drie meter hoog haalbaar. De Ultraglide omvat ook alle gangbare systemen als schuiframen, hefschuiframen en monorail-toepassingen. Aliplast Aluminium Systems

O architectenweb.nl/bp9658

O architectenweb.nl/bp9733

TRANSLEVELONE

BLADE

ARTE MUNDIT

De balustrade TransLevelOne bestaat uit een slank aluminium draagconstructie die tegen de betonvloer of aan de trap wordt bevestigd. Daarin wordt het glas geplaatst. De bovenzijde van de glaspanelen kan worden afgewerkt met een roestvast stalen of houten bovenleuning. De balustrade heeft een KOMO attest. Storax

De aluminium designradiator Blade is leverbaar in een horizontale en een verticale uitvoering, met de vaste afmeting van 1700 x 360 mm. Door de aansluitingen aan de achterzijde kunnen leidingen uit het zicht blijven. De standaardkleur is sanitairwit, maar levering in andere kleuren is mogelijk. Instamat Warmtetechniek BV

Arte Mundit reinigt diverse stenen oppervlakken zonder overlast door stofvorming, water en chemicaliĂŤn. De speciale natuurlatex wordt op de ondergrond aangebracht en na een tot drie dagen afgenomen. Daarbij neemt hij de vervuiling mee, zonder schade aan de ondergrond. Remmers Bouwchemie B.V.

O architectenweb.nl/bp9751

O architectenweb.nl/bp9767

O architectenweb.nl/bp9774

Uw bouwproducten ook op architectenweb.nl? Word lid van Architectenweb.nl en presenteer uw bouwproducten op de grootste architectuursite van Nederland.

120

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

CIELLO

NATUURSTEEN MUURSTENEN

MEUBELEN MET BETONAFWERKING

De zitting, rugleuning en hoofdsteun van de Ciello zijn voorzien van het nieuwe type netbespanning DuoLatex. Het verschaft de stoel zijn slanke silhouet en zijn zitcomfort. De welving van de rugleuning zorgt voor een ergonomisch juiste lichaamshouding. Met een druk op de knop wordt de stoel ingesteld op het lichaamsgewicht. Klöber O architectenweb.nl/bp9804

Oprey & Beisterveld levert diverse steensoorten, zoals gres, leisteen, gneis en kwartsiet, die als muursteen zijn te gebruiken. Hierdoor is er tevens keus uit diverse kleuren. Stenen zijn leverbaar met gezaagde of met behakte zijden, in standaard afmetingen of in een gewenste vorm. Michel Oprey & Beisterveld natuursteen bv

Van der Plas Meubel & Project levert meubelen met een betonafwerking in diverse grijstinten. Een circa 3 mm dikke laag wordt aangebracht op watervast verlijmd multiplex, waardoor de producten licht van gewicht zijn. De afwerking is zeer duurzaam en geschikt voor toepassing bij binnen- en buitenmeubilair. Van Der Plas Meubel & Project BV O architectenweb.nl/bp9826

MICROSORBER

KITLOZE VOLGLAS WANDSYSTEMEN

LOCKER

De microperforaties in de Microsorber®geprinte folies en plexiglaspanelen leveren een sterke geluidsreductie. Ook kunnen zij het binnenklimaat positief beïnvloeden. De transparante folies en panelen zijn eenvoudig aan te brengen; ze zijn ook verkrijgbaar als kant-en-klare standalone delen, rolluiken en gordijnlamellen. SI-X

Met SGG Systems Clip In zijn volglazen scheidingswanden mogelijk zonder gebruik van kit. Door een groefje in de zijkanten van de ruiten kunnen ze met een slank koppelprofiel aaneen worden geklikt. Voor een kitloze aansluiting op de bouwkundige constructie is er het SGG CLICK25-profiel. SaintGobain Glass Interior Glass Solutions

Dit lockermeubel is leverbaar in breedtes van een, twee of drie kolommen. In hoogte kan men kiezen voor een tot tien vakken per kolom. De romp is van geëpoxeerd staal. De deuren uit zes mm dik kunststof zijn vandalismebestendig, onderhoudsarm, door en door gekleurd, geluidarm en geschikt voor elektronische sloten. Sonesto BV

O architectenweb.nl/bp9848

O architectenweb.nl/bp9863

O architectenweb.nl/bp9869

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

O architectenweb.nl/bp9823

121

( ( ( (

Oase

van rust...

...die vloeren van Gerflor

Want onze producten zijn: Geluiddempend Zeer makkelijk te onderhouden Slijtvast Beschermd tegen schimmels en bacteriĂŤn

Telefoon NL +31 (0)40 266 1700 www.gerflor.com

Galloway Residence Mercer Island, USA Miller Hull Architects

U ontwerpt kunstwerken. Laat Ceder uw canvas zijn. Voor de expressieve architect is Western Red Cedar zowel onderscheidend als duurzaam. Een hernieuwbare grondstof rechtstreeks uit de natuur. Ceder zorgt voor duurzame elegantie, warmte, schoonheid en prestige voor de huizen die u creĂŤert. Voor meer informatie, bezoek onze website www.wrcea.org.

www.wrcea.org

TRENDS IN GEVELBEKLEDING Onderhoudsgemak, een blijvend mooie uitstraling en brandveiligheid zijn belangrijke aspecten in de keuze voor een gevelbekleding. Kunststof en composiet voldoen aan deze eisen en kunnen daarom rekenen op een groeiende markt. Hetzelfde geldt voor zink, dat zich ontdoet van een slecht imago. DOOR ROBERT MUIS

oewel gevelbekleding een belangrijke esthetische functie heeft, spelen praktische eigenschappen bij de keuze voor het materiaal een grote rol. Kleurechtheid, brandveiligheid en een minimaal onderhoud zijn veelgestelde eisen. Duurzaamheid en effecten op het milieu niet minder, zo blijkt uit gesprekken met leveranciers. Particulieren hebben een voorkeur voor baksteen, dat zij associĂŤren met robuustheid en duurzaamheid, al dan niet in combinatie met accenten uit hout. Architecten kiezen vaker voor glas, metaal of vezelcement panelen. Composiet lijkt sterk in opkomst en ook hout is geliefd, in elk geval als uitstraling. Dat blijkt onder meer uit de vele kunststof- en vezelcementcollecties met rabatdelen en een houtstructuur, zoals Profort en Shera. Verder breiden collecties met gelamineerde houtdecors uit, zoals recent Wood Decors van Trespa. Hout Echt hout heeft een natuurlijke en warme uitstraling, maar opdrachtgevers schrikken terug voor toepassing, vanwege de gevoeligheid voor weersinvloeden en het onderhoud. Het duurzame tropisch hardhout is een beladen product. Hout kan echter aan veel eisen voldoen. Er is steeds meer FSC-gecertificeerd hout beschikbaar. Door te letten op de duurzaamheidsklassen

124

kan men zien hoe goed een houtsoort bestand is tegen de weersomstandigheden, met name tegen vocht. Hout in klasse 1, 2 en eventueel 2-3 kan onbehandeld als gevelmateriaal worden toegepast. In deze klassen vallen bijvoorbeeld western red cedar, robinia en eiken. Ze zijn alle met FSC- en PEFC-keurmerk te verkrijgen. Houtsoorten in klasse 3, 4 of 5 moeten worden geschilderd of verduurzaamd voor het als gevelmateriaal kan worden toegepast. Verduurzaamd hout valt in klasse 2 en gaat vijftien tot vijfentwintig jaar mee. Hout dat door thermische modificatie is verduurzaamd, zoals Modiwood (Fetim International) en Platonium (Plato International), lijkt een milieuvriendelijk alternatief voor tropisch hardhout. Ook WaxedWood is geschikt als gevelbekleding: hout dat is geĂŻmpregneerd en behandeld met was. Kunststof Rabatdelen zijn verkrijgbaar in kunststof en vezelcement met een houtstructuur die zeer overtuigend kan zijn. Een kunststof als pvc heeft voor velen een negatieve bijklank, terwijl delen uit pvc bijzonder duurzaam, onderhoudsvriendelijk en eenvoudig te verwerken zijn. Verder is pvc kleurecht, vlamdovend en 100% recyclebaar. Door de onderhoudsvrije afwerking hoeven kunststofplaten niet te worden geverfd. Dat maakt ze ook geschikt

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ THEM@GAZINE GEVELBEKLEDING Composiet Desgevraagd constateren leveranciers een sterke opkomst van composietmateriaal. De verzamelnaam kan feitelijk elk samengesteld materiaal aanduiden. Zo is Steni een composiet gevelplaat van een met glasvezel versterkte polymeercomposiet, Platibond een composiet sandwichplaat met een kern van polyethyleen en aan weerszijden een metalen bekleding en Petrarch is een composiet gevelpaneel dat bestaat uit een mengsel van natuurlijke mineralen, pigmenten, hars en een glasvezel wapening. Over het algemeen zijn kunststof vezels gecombineerd met kunststof hars. De voordelen van composietmaterialen zijn het lichte gewicht, een geringe werking, flexibiliteit en een eenvoudige bewerking. Composiet gevelbekleding is goed bestand tegen de wisselende weersinvloeden, en de achterconstructie kan eenvoudig zijn. Het Composiet Reliëf Gevelpaneel (CRS) is ontwikkeld door Poly Products

voor toepassing op moeilijk bereikbare plaatsen. Ze worden uitgevoerd in tal van kleuren en structuren. Metaal De keuze voor metalen gevelbekleding is veelal een esthetische, maar ze heeft ook praktische voordelen. Metaal is duurzaam, kan worden hergebruikt en vergt weinig onderhoud. Zink, koper en aluminium zijn bovendien licht van gewicht. Nadat er veel te doen is geweest over de schadelijke effecten van de uitloging van zink, koper en lood, lijkt zink als gevelbekleding weer enigszins meer te worden toegepast. Uit onderzoek bleek dat de genoemde metalen zich hechten aan kleine slibdeeltjes in het oppervlaktewater. De mate waarin de deeltjes giftig zijn voor mens en milieu is echter onduidelijk. Men weet dat een gering aantal metaaldeeltjes een geringe negatieve invloed en een grote concentratie van deeltjes zeker een slechte invloed hebben. Het grijze middengebied is echter erg groot. SenterNovem stelt dat er geen wetenschappelijke grond is om het gebruik in de bouw af te raden. Bovendien heeft de verminderde zuurgraad van de regen ook de uitloging verminderd. Toch willen waterbeheerders en gemeenten de concentraties in het oppervlaktewater verminderen en wensen alternatieven. Bij metalen bouwdelen uit het zicht zijn gecoate metalen een mogelijkheid. Bij gevelbekleding kan men kiezen voor aluminium of verzinkt en gemoffeld staalplaat, dat de kleur van zink benadert. De legering titaanzink vermindert de uitloging, maar volgens SenterNovem niet substantieel. De belangrijkste Europese fabrikanten van bouwzink leveren geprepatineerd zink. Patineren vermindert de uitloging, maar verloopt op natuurlijke wijze zeer langzaam. Elke fabrikant heeft een eigen tint geprepatineerd zink. NedZink levert het materiaal bijvoorbeeld in een licht grijs. De onderneming heeft ook zink met een ‘backside coating’ die montage direct op de isolatie mogelijk maakt, zonder spouw en eventueel met een dampdoorlatende folie.

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Kleur Om opwarming van de gevelbekleding te voorkomen, valt de keuze vaak op lichtere, sterker reflecterende tinten. Bij donkerder kleuren is er een grotere kans op werken en bij schuimmateriaal zelfs het bobbelen van panelen. Daarnaast zijn donkere pigmenten gevoeliger voor UV-straling en verkleuring. Het gebruik van de juiste pigmenten in een hoge dichtheid maakt donkerder kleuren geen probleem. Profort van Fetim Professional bijvoorbeeld bevat een pigment dat warmte reflecteert.

Verduurzaamd hout, zoals hier van Plato International, is geschikt als gevelbekleding

Bezoek ook de volgende websites: www.milieucentraal.nl www.duurzaambouwmetaal.nl www.duurzaambouwen.senternovem.nl/infobladen

125

Deze pagina’s bevatten gesponsorde onderdelen

[[ THEM@GAZINE GEVELBEKLEDING

Foreco Dalfsen 0529 43 15 48 www.foreco.nl

Rockwool Rockpanel 0475 35 34 75 www.rockpanel.nl

WAXEDWOOD

ROCKPANEL COLOURS

WaxedWood verduurzaamd hout is volgens de leverancier volledig onderhoudsvrij tijdens het gehele bouwproces. Het product is onder vacuüm en druk geïmpregneerd tegen houtaantasting. Verder wordt een wasemulsie in de houtporiën aangebracht, die voorkomt dat water het hout binnendringt. Dit beperkt de werking van het hout met circa tachtig procent. WaxedWood wordt schoon geproduceerd volgens ISO 9001:2000 en onder KOMO-certificaat. De gebruikte houtsoorten zijn afkomstig uit duurzaam beheerde bossen. WaxedWood beschikt over het DUBOKEUR certificaat. Het product combineert duurzaamheid met een decoratieve functie en kan binnen en buiten worden toegepast. Het WaxedWood Color-programma bestaat uit dertig eigentijdse, natuurlijke kleuren en verder alle RAL kleuren.

Met de decoratieve Rockpanel-gevelpanelen speelt Rockwool in op huidige thema’s als organische vormen, gelaagdheid en licht. De panelen zijn door hun flexibel maar robuust materiaal in alle gewenste vormen en formaten toe te passen. Het Rockpanel Colours-assortiment biedt standaard 100 kleuren, die zijn geformeerd rond de kleurgroepen grijs/lood, geel/ zand, rood/terra, groen/zee en blauw/lucht. Tussen de uitersten van deze kleurtonen is telkens een schakering van tinten gezocht. Daarmee kan een harmonieus samenspel of een gedurfd contrast in de gevel worden gecreëerd. Veel tinten zijn goed te combineren met min of meer natuurlijke materialen als ongeverfd hout, metselwerk, dakpannen of beton. Ook de combinatie van verschillende Rockpanel producten kan verrassende effecten creëren.

O architectenweb.nl/bp10021

O architectenweb.nl/bp10040

126

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

M2uur 0570 67 00 07 info@m2uur.nl www.m2uur.nl

KME Germany 078 62 12 991 info-nl@kme.com www.tecu.com

VINYL OP GLAS

GESTRUCTUREERD KOPER

Door de verbeterde eigenschappen en levensduur van vinyl, inkten en laminaten, en de gunstige prijs en productietijd vormt vinyl een interessante optie voor het realiseren van prints op glazen gevels en wanden. M2uur realiseert creatieve ontwerpen op glazen gevels, waartoe de onderneming veelvuldig vinyl als drager gebruikt. In opdracht van ProRail kreeg de glazen faรงade van station Amsterdam Zuid-WTC een 300 m2 groot ontwerp. Door gebruik van een transparant vinyl was een kleurrijk ontwerp mogelijk met behoud van de transparantie. Een werk van kunstenares Elspeth Diederix is gefotografeerd en digitaal met een UV-werende inkt geprint op het vinyl, dat werd afgewerkt met een beschermlaminaat. De glaspanelen zijn bekleed met de vinylstroken, waarna het glas in het raamwerk is afgehangen.

De TECU-producten zijn vervaardigd uit koper en koperlegeringen. Persen, hameren en hydraulisch vervormen zorgen voor divers gestructureerde oppervlakken. De amorfe structuren, golfpatronen, organische 3D-tekeningen of bolvormige figuren dragen bij aan een levendig en individueel gevelontwerp. Het koperoppervlak biedt onder invloed van wisselende lichten weersomstandigheden telkens een andere aanblik. Daarnaast evolueert het uiterlijk in de loop der tijd door het natuurlijke oxidatieproces. De ontwikkeling daarvan hangt mede af van de helling waaronder het materiaal is aangebracht. De structuur in het TECU-koper wordt gevormd na het produceren van de basisuitvoering, zonder nadelige invloed op de kwaliteit. Het materiaal blijft makkelijk te vormen en te verwerken, duurzaam en volledig te recyclen.

O architectenweb.nl/bp10061

O architectenweb.nl/bp10068

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

127

Deze pagina’s bevatten gesponsorde onderdelen

[[ THEM@GAZINE GEVELBEKLEDING

MEER PRODUCTEN

Op deze pagina treft u een selectie aan van andere bouwproducten die vallen binnen binnen het het thema thema“vloeraf“gevelwerking”. WiltWilt bekleding”. u meer u meer weten weten over een van over een deze van deze producten? producten? Surf Surf dan naar naar dan www.architectenweb.nl www.architectenweb.nl en typ typ en het het bijbehorende bijbehorende wwwpagina wwwpanummer gina nummer in. in.

METALKERN

EXTORIET UNI

MetalKern bestaat uit een massieve kunststof kern met aan weerszijden een decoratieve metaallaag. De plaat is met normale houtbewerkingsmachines te bewerken. MetalKern is slag- en stootvast, zelfdragend en kan rechtstreeks op een regelwerk worden verlijmd of bevestigd met bijbehorende torxschroeven. BuildingSuits

De Extoriet Uni-gevelbekleding is ontworpen voor buitentoepassingen. De collectie laminaatplaten biedt een breed scala aan kleuren, die zelfstandig of in combinatie zijn toe te passen. Naast de Extoriet Uni-collectie zijn er diverse andere kleurgroepen beschikbaar, zoals Steen, Hout en Metallic. Dekoriet

O architectenweb.nl/bp9946

O architectenweb.nl/bp9992

SLATE LINE

ALU GEËXTRUDEERDE LAMELLEN

DUCOWALL SOLID

Natuurlijk leisteen is een niet-poreuze en uniforme steensoort. Het is daardoor uitermate goed bestand tegen invloeden van buiten. Leisteen is onderhoudsvriendelijk, waardoor het een economische keuze is voor diverse soorten toepassingen. De steensoort is leverbaar in diverse kleuren, texturen en maten. Lei Import

Het ruime assortiment aluminium geëxtrudeerde lamellen heeft Storax uitgebreid met doorsteekveilige lamellen, akoestische lamellen, zonweringlamellen en lamellen met een fysische luchtdoorlaat van 76%. De lamellenwanden zijn eenvoudig te plaatsen als zelfdragende constructie of tegen een bestaande constructie. Storax Zwijndrecht O architectenweb.nl/bp10003

De Solid lamellenwandsystemen kunnen tegen een bestaande constructie of als losstaande, niet-dragende constructie geplaatst worden. Ze zijn te gebruiken als intensief ventilatiesysteem of als een functionele en architecturale façade. De geponste aluminium lamellen worden met het Direct Clip-systeem op het draagprofiel geklikt. Duco O architectenweb.nl/bp10006

Volgend thema De volgende keer is het thema “verlichting” “vloerafwerkingen”

O architectenweb.nl/bp9993 128

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

CW 60_DRL

ALPHATON

WANDPROFIEL 50-930

Bij dit vliesgevelsysteem is de beglazing gefixeerd met klemprofielen uit onderhoudsvrij siliconenrubber. Daardoor blijft de uitstraling van een vlakke glaswand behouden. Aan de binnenzijde werkt het systeem met geïsoleerde aluminium kokerprofielen. Het systeem is onderhoudsvrij en kent een korte verwerkingstijd. Reynaers

Lander ontwikkelt samen met architecten en opdrachtgevers nieuwe structuren en kleuren voor Alphaton keramische gevelelementen. Geglazuurde elementen kunnen in standaardkleuren of in praktisch elke RAL-kleur naar wens geproduceerd worden. Het eenbrand-proces zorgt voor een constante kwaliteit. Lander Bouw

Het wandprofiel 50-930 heeft een krachtige uitstraling. De half ronde vorm is egaal en vertoont geen strepen. Bijpassend zijn er hoekoplossingen. De a-zijde van de platen is voorzien van een Colorcoat HPS200, PVF2 of Colorcoat Prisma, de b-zijde van een 15 mu dikke lichtgrijze primer. Finish Profiles

O architectenweb.nl/bp10015

O architectenweb.nl/bp10022

O architectenweb.nl/bp10025

ALUMINIUM FELSSJABLONEN

WOOD DECORS

PLATOHOUT FRAKÉ

Prefa Trading levert ruitvormige aluminium felssjablonen in het standaardformaat van 29 x 29 cm. De felssjablonen kunnen naar wens in andere formaten en met speciale structuren worden geleverd. De sjablonen zijn in elke RAL-kleur leverbaar. Aluminium is duurzaam en kent geen uitloging. Prefa Trading

De collectie natuurlijke kleuren en structuren van Trespa Meteon is uitgebreid met zeven op hout geïnspireerde decors. De nieuwe Wood Decors lopen uiteen in tekening en kleurschakeringen, en zijn zelfstandig maar ook in combinatie met ander Trespa-plaatmateriaal toe te passen. Trespa International

O architectenweb.nl/bp10037

O architectenweb.nl/bp10038

Een recente toevoeging aan het assortiment Platonium geschaafd gevelhout is PlatoHout Fraké. Fraké is een snelgroeiende houtsoort, afkomstig uit duurzaam beheerde bossen in West-Afrika. Het hout heeft een mooie gevlamde tekening, die door het Plato-proces van thermisch modificeren wordt geaccentueerd. Plato International O architectenweb.nl/bp10039

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

129

[[ THEM@GAZINE GEVELBEKLEDING

STOPRAY T

RAFICLAD UNICOLOR

VECTOGRAMM

De zonwerende beglazing van het Stopray T-programma biedt een versterkte thermische isolatie. De lage zontoetredingsfactor draagt bij aan lagere airconditioningskosten. Stopray T heeft een zeer beperkte lichtreflectie en kan worden gebogen. Bij breuk valt het glas in kleine onscherpe stukjes uiteen. AGC Flat Glass Nederland

Raficlad Unicolor is een massief composiet gevelpaneel met een dekkende kleur. Het glasvezelversterkte polyester is door en door gepigmenteerd en voorzien van een UV-barriĂ¨re, die een duurzame kleurechtheid garandeert. Een klantspecifiek ontwerp met eigen plaatafmetingen en contouren is mogelijk. Holland Composites Industrials O architectenweb.nl/bp10044

Vectogramm vertaalt elke gewenste afbeelding naar een freesprogramma, waarna die wordt gefreesd in een plaatmateriaal naar keuze. Door het contrast tussen de kleuren van de kern en het oppervlak van de plaat is de afbeelding haarscherp en blijvend zichtbaar. In afmetingen is er geen restrictie. Steward Design Panels

ALUMINIUM DRAAGSYSTEMEN

HOESCH MATRIX

SMOG-ETEND NATUURSTEEN

Wageco biedt veilige en snel te monteren aluminium draagsystemen voor verschillende soorten gevelbekleding. Onder meer is er voor stroken uit gevelglas een systeem met een regelmatig patroon van zichtbare bevestigingen en voor 8 of 10 mm keramische geveltegels is er een clipsysteem. Wageco Benelux

Het stalen sandwichpaneel Hoesch Matrix biedt een alternatief voor voorgehangen regenbeschermingsgevels. De gelijkmatige voegen in horizontale en verticale richting zorgen voor een homogeen gestructureerde gevel. Het paneel voldoet aan de eisen voor warmte-isolatie en brandveiligheid. ThyssenKrupp Bouwsystemen

Via Terratorium is een natuursteencomposiet leverbaar dat door de toevoeging van TX active aan het cement zelfreinigend en luchtzuiverend is. De werking, gebaseerd op fotokatalyse, is permanent. Het product is leverbaar in achttien standaardkleuren. Ook kan bij Terratorium een eigen versie worden gemaakt. Kolen Groep

O architectenweb.nl/bp10054

O architectenweb.nl/bp10062

O architectenweb.nl/bpxxxx

O architectenweb.nl/bp10042

130

O architectenweb.nl/bp10045

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Forty years forward

Celebrating continuity Celebrating change In 1968, the VOLA design was radical. Forty years on, it has become a classic. As we mark the passage of time - and our passion for constant innovation we pay tribute to a design that is truly timeless.

VOLA Sanitair BV, Tel.: 020 - 36 56 356, E-mail: info.nl@vola.com, www.vola.com

MT&V wordt gefeliciteerd door:

bulter

architecten

www.bulterarchitecten.nl

â&#x20AC;&#x2122;s-hertogenbosch

Adviseurs voor bouw, industrie, verkeer, milieu en software

Ke rkstraat 204 1017 GV Amster

dam P ostb us 15550 1001 NB Amster

Soeter s Van Eldonk architecten T

(020) 624 29 39

(020) 624 69 28

ar ch@soetersvaneldonk.nl

www .soetersvaneldonk.nl

%. #!.,! % (%.!!- %* $!/ /+/ ./ * -!*#!* 1 * --%5-!. %**!* ! - $%/! /00- *4! #!.,! % (%.!!- ! 2!-1%*# !* .!(! /%! 1%.!0-. 1!-10((!* ( & - ( *# ++- !!* .0 !.1+((! )%3 1 * 2!-1%*# .!(! /%! !/ $!-%*# !* %*/!-%) ) * #!)!*/ ! ) %/%! 1 * 2!-'*!)!- !* 2!-'#!1!- ++- )!!- %*"+-) /%! +1!- +*4! %!*./1!-(!*%*# +" 1 /0-!. +, $!/ #! %! 1 * /! $*%. $ !* +*./-0 /%!" /!'!*2!-' 0-! 0 +02'+./!* !* ,-+&! /) * #!)!*/ '0*/ 0 +*/ / +,*!)!* )!/ )./!- )

!* +. $

!* #

+//!- )

/-! $/

2+((!

/!(

Voor stijl in grootse vorm. Hansastela brengt een stijlvol element in de badkamer. Opvallend zijn de joystickbedieningshendel en de brede, rechthoekige uitloop. Hansacube is de nieuwe thermostaatserie voor bad en douche die onmiskenbaar verwijst naar architectuur en design. Stijlvol design voor de moderne badkamer. www.hansa.com

graphic concrete creatief met prefab beton! economisch aantrekkelijk met grote vrijheid in ontwerp

Foto: Fabienne de Boer

voor meer informatie: info@companero.nl / www.companero.nl

~ companero specialist in loopvlakstructuur

Gratis jaarboek t.w.v. â&#x201A;Ź39,50 bij een jaarabonnement op Architectenweb Magazine Surf snel naar architectenweb.nl/awm

Hendrik Petrus Berlage, Willem Marinus Dudok, Pier Luigi Nervi, Carel Weeber: het zijn niet de minste architecten geweest die hun tanden stuk hebben gebeten op het Spuikwartier, een niervormig gebied tussen het Centraal Station van Den Haag en de Nieuwe Kerk op het Spuiplein. De Haagse sleutellocatie gold in de twintigste eeuw als de beruchtste bouwput van Nederland. DOOR ROEL GRIFFIOEN

nmiddels staat er een betrekkelijk coherent ensemble van gebouwen in het Spuikwartier, maar gemakkelijk is het niet gegaan. Het verhaal van de ontwikkeling van het gebied is een klaagzang op de

weerbarstigheid van stadsplanning. Amper honderd jaar geleden was het voormalig havengebied van Den Haag een lappendeken van sloppen en geïmproviseerde hofjes. Omdat elke structuur ontbrak was een dras-

Skyline van het Spuikwartier, met vlnr de Hoftoren, de Zurichtoren en een van de twee torens van Castalia

tische aanpak geboden: sanering. De oudbouw werd gesloopt en op de tabula rasa, ‘de schone lei’, moest een prachtig nieuw centrum verrijzen. Het gedroomde centrum kwam echter niet van de grond. Tientallen plannen liepen vast door geldgebrek, trage besluitvorming, gekrakeel tussen belanghebbenden of politieke koerswijzigingen. Carel Weeber putte uit eigen ervaring toen hij over het ontwerp van zijn opvolger Rob Krier schamperde: “... uiteindelijk zal blijken dat dit het zoveelste plan is. Als er een nieuwe wethouder komt, komt er ook een nieuw plan.” Weeber kreeg ongelijk: Plan Krier kwam tot uitvoering en markeerde de start van de succesvolle – maar omstreden – ontwikkeling van het gebied.

STEDENBOUWKUNDIGE PLANNEN VOOGD075

MICHEL VEENMAN

HET SPUIKWARTIER

Zicht op de Fluwelen Burgwal, opname uit 1992. De grijze toren is nu het Ministerie van Volksgezondheid. 134

Plan Berlage Het eerste stedenbouwkundige plan voor het Spuikwartier werd in 1908 gemaakt door H.P. Berlage. Zijn ontwerp werd in 1912 goedgeARCHITECTENWEB MAGAZINE

ARCHIPEDIA

keurd door het Haagse stadsbestuur, maar de fundamenteelste ingreep – de verwijdering van het Centraal Station, dat als een wig in het stedelijk weefsel was gedreven – werd niet geaccepteerd. Pas in de jaren twintig begon men weifelend met bebouwing langs de grens van het Spuikwartier. Het terrein zelf werd gesaneerd en de rommelige oudbouw gesloopt, maar het eerste en enige gebouw verrees pas in 1936. Plan Dudok Direct na de Tweede Wereldoorlog boog W.M. Dudok zich als stadsbouwmeester van Den Haag over het Spuikwartier. In 1947 presenteerde hij het plan, Groot ’s-Gravenhage. Net als bij Plan Berlage was de bestemming van het Spuikwartier onderdeel van een integraal structuurplan voor Den Haag. Dudok pleitte, tevergeefs, voor een ondergronds station. Het lege Spuikwartier wilde hij invullen met een nieuw gecentraliseerd regeringscentrum, dat nodig was omdat het Binnenhof het uitdijende ambtelijke apparaat niet langer kon huisvesten. De regering liet echter weten dat het Binnenhof geen ’concurrentie’ beliefde van een ander machtscentrum. Spreiding van regeringsgebouwen kreeg daarom de voorkeur. Plan 2000 Twee jaar na Dudoks structuurplan zag Plan 2000 het licht: een radicaal modernistisch plan, ontworpen door de Haagse architecten J.J. Hornstra, J.G.W. Luyt, J.H. Munnik, H.C.P. Nuyten en P. Verhagen. De bestaande stad was volgens de opstellers van het plan niet veerkrachtig genoeg en zou in het tijdperk van de auto hopeloos dichtslibben. Op een klein aantal monumenten na moest de stad daarom volledig herbouwd worden in een overzichtelijk raster van grote autowegen. Plan 2000 is niet aangenomen, maar de geïntroduceerde thema’s cityvorming en bereikbaarheid met de auto bleven tot in de jaren tachtig doorslaggevend in de NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

Plan Dudok uit 1947. Geheel links het Spuikwartier en rechts daarvan het ondergrondse Centraal Station

planologische uitwerking van het Spuikwartier. Plan Nervi In opdracht van een projectontwikkelaar presenteerde het bureau Lucas en Niemeyer in 1962 een plan voor een ’nieuw administratief centrum’ in het Spuikwartier, ontwikkeld in samenwerking met de Italiaan Pier Luigi Nervi. Het ontwerp werd aanvankelijk positief ontvangen, maar in 1968 toch teruggefloten vanwege een te hoge toren (140 meter). Drie forse kantoorgebouwen door Lucas en Niemeyer herinneren nog aan dit masterplan: het Transitorium (inmiddels door Michael Graves verbouwd tot Castalia) en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie uit 1978, die in 2012 gesloopt zullen worden. Plan Weeber In 1980 trad Carel Weeber aan als supervisor van het Spuikwartier, nadat hij eerder adviseur was geweest voor het geplande tramtracé door dit gebied. Zijn doelstelling was het realiseren van een gevarieerd aanbod van winkels, kantoren en woningen gericht op verschillende maatschappelijke segmenten. De Turfmarkt werd een voetgangerscorridor tussen het station en het Spuiplein.

Verder zijn er slechts scherven van het Plan Weeber uitgevoerd, zoals de Zwarte Madonna, het Pullmanhotel (beide door Weeber zelf ontworpen) en de theaters rond het Spuiplein (van onder anderen Rem Koolhaas en Herman Hertzberger). De plannen van Weeber werden voor voltooiing doorkruist door twee ad-hocbeleidsbeslissingen. Eerst besloot de Rijksgebouwendienst het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu in het Spuikwartier te parkeren. Vervolgens werd drie jaar later, in 1986, een kavel naast het Spuiplein door de gemeenteraad aangewezen als locatie voor het nieuwe gemeentehuis, dat gebouwd zou worden naar een ontwerp van Richard Meier. Plan Krier Na een flirt met Norman Foster, die te duur bleek, benaderde de Haagse gemeenteraad in 1988 de Luxemburger Rob Krier om het Spuikwartier onder de loep te nemen. Krier brak met de voorgaande geometrisch geordende plannen; hij bepleitte een middeleeuws stratenpatroon met aansluiting op de historische stad, ingevuld door gevarieerde traditionalistische architectuur en afwisselende straatwanden. Zijn inmenging heeft geleid tot g 135

ARCHIPEDIA

De Resident, een tussen 1996 en 2002 gerealiseerd postmodern en eclectisch woon- en kantoorgebied met gebouwen van onder anderen Krier zelf, Cesar Pelli, Michael Graves en Sjoerd Soeters. Obstakels als de trambaan en het Transitorium zijn in het samenspel van gebouwen geïntegreerd. In vormen materiaalkeuze hebben de architecten geprobeerd een Haagse sfeer op te roepen, in overeenstemming met de genius loci.

INVLOEDRIJKE ARCHITECTEN

KRAMER-GIOGOLI_PHOTODESIGN

Rob Krier

Rob Krier (1938) is een Luxemburgse architect en stedenbouwkundige die, 136

Het Haegsch Hof is illustratief voor de traditionalistisch aandoende architectonische stijl van Krier, zoals die ook te vinden is in de Resident.

evenals zijn broer Léon, bekend staat als discipel van het traditionalisme. Als leerling van O.M. Ungers en Frei Otto maakte Krier in eerste instantie naam als theoreticus met zijn in 1975 gepubliceerde boek De stedelijke ruimte in theorie en praktijk, waarin hij het begrip stadsreparatie poneerde als alternatief voor de modernistische methode van stadssanering. In 1993 opende Krier samen met Christoph Kohl (1961) het bureau Krier und Kohl Architekten. De Resident was het project waarmee hij zijn reputatie als stedenbouwkundige in Nederland definitief vestigde. De bouwstijl die in dit project gedemonstreerd werd, sloeg aan bij het publiek en bij bestuurders, zodat Kriers bureau in korte tijd veel opdrachten binnensleepte voor buurtschappen in historiserende trant: van Brandevoort (sinds 1996), Centrumgebied Vleuterweide, Utrecht (vanaf 2000), Meander in Amsterdam (2004), Slot Haverleij (1997) tot Citadel Broekpolder (2008). Hans Kollhoff Hans Kollhoff (1946) is een Duitse architect die werkzaam is vanuit Berlijn, maar ook kantoren heeft in

PETRA-SCHNEIDER

Plan Kollhoff Nadat in 1998 werd overgegaan tot de herbouw van de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie en in 2001 besloten werd tot de sloop van de Zwarte Madonna, won de Berlijnse architect Hans Kollhoff in 2002 de prijsvraag voor de nieuwe ministeries met zijn ontwerp ‘Chicago aan de Turfmarkt’. De ambtelijke instituties worden ondergebracht in een tweetal 140 meter hoge kantoortorens in een art-decostijl met gotisch aandoende accenten. Kollhoffs partner Christian Rapp ontwierp de aanpalende woontoren De Kroon (125 meter). Behalve het ontwerp voor de ministeries is ook het masterplan voor het gebied van Kollhoff; in essentie wijkt dit plan weinig af van de door Weeber bedachte verkaveling.

Rotterdam en Rotkreuz. Hij heeft vooral woningbouwprojecten gerealiseerd, maar hield zich ook bezig met stadsplanning. Kollhoff werkte na zijn studie onder andere bij Gerhard Assem en Hans Hollein en opende in 1978 zijn eigen architectenbureau in Berlijn, waarvan hij sinds 1984 de leiding deelt met Helga Timmermann. In Nederland ontwikkelde hij na kantoor- en winkelgebouwen in Maastricht en woningbouw op het Chassé-terrein in Breda onder meer projecten op de Kop van Zuid in Rotterdam, in Amersfoort en in het Oostelijk havengebied in Amsterdam. Op dit eiland realiseerde hij het woongebouw Piraeus (1989-1994) in nauwe samenwerking met zijn in Nederland werkzame landgenoot Christian Rapp van Rapp + Rapp. ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De Zwarte Madonna De Zwarte Madonna (1985) was een van de bekendste woningbouwcomplexen van het Nederland. Die bekendheid dankte het aan het gedecideerd rationalistische ontwerp van de architect Carel Weeber, maar ook aan het jarenlange conflict tussen de gemeente en de bewoners over de sloop. In juni 2008 is het gebouw gesloopt.

JORIS

BEROEMDE GEBOUWEN

Liefhebbers beschouwden De Zwarte Madonna als een ‘sociaal gedenkteken’.

MICHEL VEENMAN

Het grote woonblok van zes en acht woonlagen bevatte 336 sociale huurwoningen bestaande uit twee, drie of vier kamers. Het gebouw was al sinds de oplevering in 1985 omstreden. De kritiek richtte zich op het formaat (‘inhumaan’), de uniformiteit (‘onpersoonlijk’) en de bekleding van ontelbaar veel kleine zwarte tegeltjes (‘doodskist’). Liefhebbers beschouwden het gebouw als een ’sociaal gedenkteken’ in een peperdure en technocratische omgeving.

De daken van Castalia refereren aan de typologie van het Hollandse herenhuis

De schaal van het gebouw werd echter vaak inhumaan gevonden

In hun optiek moest het rücksichtslose uiterlijk als statement worden opgevat. In 2002 stemde de Haagse gemeenteraad in met het voorstel het gebouw te slopen, maar na een lange juridische strijd verlieten de laatste bewoners hun appartementen pas in december 2006. Castalia Castalia, ontworpen door Michael Graves, is een opvallende verschijning in het Spuikwartier en maakt deel uit van de Resident. De 104 meter hoge kantoortoren met twee markante zadeldaken huisvest samen met het aanpalende Helicon-gebouw (Sjoerd Soeters) het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Voor Castalia is het volledig gestripte Transitorium van Jan Lucas en Henk Niemeyer hergebruikt. Graves werd bij het architectenteam van De Resident betrokken om het skelet van deze grauwe kantoortoren te transformeren tot een icoon voor de stad. De daken en rechthoekige vensters met brede lijsten refereren aan de typologie van het Hollandse

herenhuis. Graves ontwierp ook het interieur van de ontvangstruimte op de vierde en vijfde verdieping van het gebouw. Omdat de ruimte binnen in de 35 meter hoge puntdaken geen bestemming heeft, is de architect vaak beticht van spektakelarchitectuur. Het gebouw (21 verdiepingen, 33.400 vierkante meter kantoorruimte) is ook bekend onder de bijnaam de ‘Haagse Tieten’.

STEDENBOUWKUNDIGE TERMEN Cityvorming Cityvorming is omvorming van het stadscentrum tot het commercieel stadshart, voornamelijk ten koste van de woonfunctie. Cityvorming werd tussen 1930 en 1970 – maar vooral tijdens de Wederopbouw – nodig geacht om de stad te prepareren op de eisen van de moderne tijd. De stadscentra werden gestroomlijnd, oude wijken gesaneerd, kantoren opgetrokken. Woningen, ziekenhuizen en industrie werden overgeheveld naar de periferie van de stad.

Archipedia is een educatieve, interactieve architectuurencyclopedie die continu wordt bijgewerkt. In deze rubriek vindt u een extract uit de duizenden artikelen op www.archipedia.nl. Wilt u belangeloos meewerken aan de totstandkoming van Archipedia, door bijvoorbeeld een artikel te schrijven of beeldmateriaal te leveren? Neem dan contact op met Linda Zenger, 035 – 69 93 052 of mail naar lz@architectenweb.nl NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

137

[[ PUBLICATIES

COMPOSING LANDSCAPES. ANALYSIS, TYPOLOGY AND EXPERIMENTS FOR DESIGN

Landschapsarchitectuur Clemens Steenbergen 2008 Birkhäuser Verlag Hardcover 978 3 7643 8782 2 432p 27,0 x 21,0 cm € 49,90 Engels

In tegenstelling tot andere ruimtelijk ontwerpers zijn landschapsarchitecten goed in staat het wiel niet onnodig opnieuw uit te vinden. Landschappers leren zogezegd. Het bewijs levert Composing Landscapes. Prof. dr. ir. Steenbergen laat zien dat onderzoek wezenlijk deel uitmaakt van landschapsontwerpen, waardoor de discipline een realistische en betrouwbare signatuur verwerft. Centraal staat de vraag in hoeverre bestaande lagen, sporen en elementen kunnen worden afgebroken om plaats te maken voor een hernieuwde compositie in het landschap. De uitgave brengt honderden landschappen en hun onderliggende methodes bijeen presenteert ze overzichtelijk en kernachtig in tekst en tekening. Steenbergen heeft geput uit onderzoeksmateriaal dat hij de afgelopen vijftien jaar heeft verzameld en dat hier opnieuw wordt gerubriceerd. Telkens wordt verwezen naar de oorspronkelijke bron, waarbij alleen de essentiële gegevens, zoals de gehanteerde tekentechniek, zijn vermeld. (EF)

EURO ISLAM ARCHITECTURE NEW MOSQUES IN THE WEST

Architectuur Christian Welzbacher 2008 Sun Paperback ISBN 978 90 8506 637 8 112p 20 x 20 cm € 24,50 Engels (ook in Nederlands verkrijgbaar)

Christian Welzbacher houdt in zijn boek Euro Islam Architecture een vurig pleidooi voor objectivering van het debat over de bouw van moskeeën in West-Europa. In plaats van ons te laten leiden door vooroordelen over Islam is het beter deze religie in West-Europa als een gegeven te zien. De bouw van moskeeën vormt bovendien een welkome aanvulling op het architectonische palet. Naast de invloed van Islamitische architectuur op het Westen beschrijft Welzbacher de historie en ontwikkelingen in het ontwerp van moderne moskeeën. Daarbij blijken westerse invloeden een steeds grotere rol te spelen, zodat met recht van een Euro-IslamArchitectuur gesproken kan worden. Hoewel het grondpatroon van qibla (de oriëntatie op Mekka), mihrab (gebedsnis) en minbar (de preekstoel) vastligt, zijn in de vormgeving vele variaties mogelijk. Aan de orde komen traditionele, geromantiseerde exemplaren en zeer moderne (niet altijd uitgevoerde) ontwerpen, zoals een schitterende golvende moskee van Zaha Hadid voor Straatsburg. (JC)

Architectuurboeken zijn nu ook verkrijgbaar op architectenweb.nl/store r WFJMJH CFUBMFO NFU *%&"- QBZQBM 138

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

HANDBOEK DUURZAME MONUMENTENZORG

Monumentenzorg Evert Jan Nusselder e.a. 2008 SBR Gebonden ISBN 978 90 5367 484 0 242 p 20 x 20 cm â&#x201A;Ź125,00 Nederlands

Duurzaam restaureren van monumenten is een zeer specifieke expertise. De huidige instrumenten voor duurzaam bouwen zijn voor monumentenzorg slechts beperkt bruikbaar. Maatregelen voor het behoud van het monument zijn soms zelfs in strijd met duurzaamheidseisen uit het Bouwbesluit. Het Handboek Duurzame Monumentenzorg geeft hierop een antwoord in theorie en praktijk, onder andere met uitgebreid beschreven en rijk geĂŻllustreerde praktijkvoorbeelden. Verder biedt het handboek een instrument om de ambities op het gebied van duurzaamheid en monumentwaarden vast te leggen met de DuMo-coĂŤfficiĂŤnt. Het boek beoogt geen standaardduurzaamheidsmaatregelen te geven, omdat restauratie en instandhouding van monumentale gebouwen altijd maatwerk zal blijven. Wel worden twintig DuMo-strategieĂŤn met voorbeeldprojecten aangereikt die een positief effect sorteren in duurzaamheid en monumentenbehoud. Voor een indicatie van de milieueffecten in combinatie met het behoud van de cultuurwaarde is bovendien een richtinggevend rekenmodel beschikbaar via de website van de SBR (SBR-info.nl). (JC)

HET ONTWERPEN VAN WONINGEN

Architectuur Bernard Leupen, Harald Mooij (red.) 2008 NAi Uitgevers Hardcover ISBN 978 90 5662 646 4 352p 17 x 24 cm â&#x201A;Ź 34,50 Nederlands

Het ontwerpen van woningen is een systematische beschrijving van het woongebouw in al zijn verschijningsvormen. De typologische studie begint bij de ruimtelijke configuratie van de woning. De eenvoudigst denkbare woning is ĂŠĂŠn bij ĂŠĂŠn beuk groot en heeft een eenzijdige oriĂŤntatie. De woning die denkbaar is als de meest complexe, heeft meerdere verdiepingen met elk een andere oriĂŤntatie. Het boek vervolgt met de typologie van de woningontsluiting, de gebouwvorm, de tektoniek en uiteindelijk de stedelijke context. De auteurs beschrijven de woningbouw in zijn volledige breedte. Het is daarmee een rijk boek, dat zeker bij de hand moet worden gehouden bij het ontwerpen van woningen. Maar wel als naslagwerk. Niet als handboek, zoals de ondertitel van het boek voorstelt. In wetenschappelijk correcte taal wordt in het boek uiteengezet wat de mogelijkheden in de woningbouw zijn, de ontwerper krijgt echter weinig of geen hulp bij het maken van een gemotiveerde keuze. Het komt zo uiteindelijk toch aan op de ervaring en het vakmanschap van de architect. (MvR)

DSFEJUDBSE PG BDDFQUHJSP r HFFO WFS[FOELPTUFO CJK CFTUFMMJOH CPWFO ĂŠ r WPPS CFTUFME NPSHFO JO IVJT /6..&3 %&$&.#&3 +"/6"3*

139

*indien voorradig

[[ PUBLICATIES

LANDSCHAPPEN VAN VERBEELDING

Landschapsarchitectuur E. de Jong, M. Lafaille, C. Bertram 2008 NAi Uitgevers Paperback ISBN 978 90 5662 029 5 260p 24,0 x 30,0 cm € 27,50 Nederlands / Engels

Vergeleken met het architectonisch ontwerp worden van het landschappelijk ontwerp zelden samenhangende collecties verzameld of tentoongesteld. Een verrassende constatering, gezien het belang van het landschappelijk ontwerp in de westerse cultuur en de hoge artistieke waarde die de plattegronden, doorsneden en perspectieven vaak hebben. Evenementen als de Internationale Triënnale voor Landschapsarchitectuur (2008) bieden de gelegenheid om het tij van het gemis te keren. Landschappen van Verbeelding behandelt het belang van landschapsarchitectuur als ontwerpdiscipline. Zes moderne projecten worden uitgebreid besproken in een catalogus van chronologisch geordende ontwerptekeningen, van Hans Puechfeldners Nützliches Khünstbüech der Gartnereij uit 1593 tot Dredge Landscape Park van Gerwin de Vries en Alexander Herrebout (2007). Sommige ontwerptekeningen zijn bekend, andere van anonieme makelij of nooit eerder gepubliceerd. De solide introductie is van Erik de Jong en Michel Lafaille. Een inspirerende uitgave. (MvS)

NEUES BAUEN IN DEN ALPEN

Architectuur Mayr Fingerle, Christoph (red.) 2008 Birkhäuser Verlag AG Hardcover ISBN 978 3764 3894 7 390p 22 x 28 cm 49,90 Duits / Italiaans / Engels

Naar aanleiding van de door Sexten Kultur in 2006 uitgereikte architectuurprijs en ten geleide van de tentoonstelling is een boek verschenen met daarin 31 van de 419 ingezonden projecten. De zes categorieën die pas tijdens het jureringsproces zijn ontstaan, moeten een beeld geven van de verschillende manieren waarop met eenzelfde bouwopgave kan worden omgegaan. De jury ziet het boek, behalve als een tentoonstellingscatalogus, als een onderzoek naar het bouwen in de Alpen. De volledigheid van het onderzoek valt echter te betwijfelen, omdat de door de jury gesignaleerde nieuwe tendenzen angstvallig uit de projectselectie zijn geweerd. De lezer krijgt bovendien slechts beperkt inzicht in het juryoordeel: het boek is veeleer een manifest van hoe de jury bouwen in de Alpen had willen zien. Maar met poëtische beschrijvingen, prachtig beeldmateriaal, een blik in het ontwerpproces en de inspiratie van de architecten, niets dan lof voor de oproep van de jury om te bouwen in harmonie met de omgeving. De geselecteerde projecten zijn prachtig. (LZ)

Architectuurboeken zijn nu ook verkrijgbaar op architectenweb.nl/store r WFJMJH CFUBMFO NFU *%&"- QBZQBM 140

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

STEDENBOUWKUNDIGE REGELS VOOR HET BOUWEN

Stedenbouw Han Meyer, John Westrik, MaartenJan Hoekstra SUN 2008 Ingenaaid ISBN 978 90 8506 494 7 28,2 x 25,0 cm 140p â&#x201A;Ź29,90 Nederlands

Na Het ontwerp van de stadsplattegrond (2002) en Het ontwerp van de openbare ruimte (2006) komen in het derde deel van de vierdelige reeks â&#x20AC;&#x2DC;De kern van de stedebouw in het perspectief van de 21e eeuwâ&#x20AC;&#x2122; de stedenbouwkundige regels voor het bouwen aan bod. Net als de voorgaande delen biedt de uitgave veel meer dan de droge titel doet vermoeden: behalve het instrumentarium van de stedenbouwkundige regelgeving en voorbeelden van typen regelgeving worden â&#x20AC;&#x2DC;vingeroefeningen in de grammatica van het stedelijk weefselâ&#x20AC;&#x2122; behandeld en de fysieke onderdelen van de regelgeving, zoals dichtheid, verkaveling en de overgang tussen openbaar en privĂŠ. Herkenbaar is ook de prettige lay-out, die de juiste balans treft tussen beeld en tekst en die de uitgave geschikt maakt voor zowel de snelle referentie als een diepgaandere bestudering van de kern van stedenbouw. Wat een fijne reeks. Waarom publicatie van het vijfde afsluitende deel Stedenbouw: techniek, kunst, sociaal werk of wetenschap is geschrapt, is een raadsel. (MvS)

THE MODEL AND ITS ARCHITECTURE

Theorie Patrick Healy 2008 010 Publishers Paperback ISBN 978 90 6450 684 0 208p 23,5 x 17,0 cm â&#x201A;Ź 24,50 Engels

Na The Body in Architecture, Crossover en De-/signing the Urban nu een vierde deel in de serie publicaties die voortkomt uit onderzoek van de TU Delft. Filosoof Patrick Healy legt in het boek een interessante relatie tussen filosofie en architectuur door de betekenis van het model voor het wetenschappelijk en architectonisch discours te doorgronden. Hoewel het werken met modellen staat voor een manier van denken die door een filosoof als Plato anders werd toegepast dan door Gilles Deleuze, wordt volgens Healy in alle gevallen het model ingezet als middel om kennis op te doen. Om zijn stelling te onderbouwen onderzocht hij onder meer de geschriften van Vitruvius, Vasari en Brunelleschi. The Model and its Architecture leest als een wetenschappelijke roman, vooral ook vanwege de structuur van het boek: inhoudsopgave, inleiding en hoofdstukken ontbreken. De lezer wordt zo feitelijk gedwongen het boek als geheel te lezen. (EF)

DSFEJUDBSE PG BDDFQUHJSP r HFFO WFS[FOELPTUFO CJK CFTUFMMJOH CPWFO ĂŠ r WPPS CFTUFME NPSHFO JO IVJT /6..&3 %&$&.#&3 +"/6"3*

141

*indien voorradig

[[ AGENDA

TENTOONSTELLINGEN

VERMEER, GEZICHT OP DELFT

tot en met Intense Dense 27 december Tien Utrechtse voorbeelden laten verschillende manieren van inbreiding zien. Er komen gerealiseerde projecten aan bod en er wordt belicht wat de toekomst nog voor Utrecht in petto heeft. O www.aorta.nu tot en met Bewonderde Stad [1] 11 januari 2009 De opkomst van Hollandse steden, bestuurd door machtige burgers, leidde tot een revolutie in de schilderkunst. Het stadsgezicht ontstond als schildersgenre. De tentoonstelling geeft een overzicht van dit bijzondere type schilderij, met beroemde voorbeelden als Vermeers Gezicht op Delft. O www.mauritshuis.nl tot en met Building India [2] 24 januari 2009 Een expositie en een symposium over vijf dichtbevolkte Indiase steden. ARCAM vroeg vijf architecten uit Ahmedabad, Mumbai, Delhi, Bangalore en Kolkata om hun stad in beeld te brengen en een plattegrond te maken die aangeeft hoe de stad in de toekomst zal veranderen. O www.arcam.nl tot en met All things must pass 1 februari 2009 Mark Pimlott is een kunstenaar/ontwerper, die fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en films maakt. Zijn fascinatie richt zich op plekken en voorwerpen, op toevallige en gemeenschappelijke relaties binnen de stedelijke omgeving en op betekenisgeving. O www.stroom.nl tot en met Haarlemmermeer in kaart gebracht 21 februari 2009 Het Historisch Museum Haarlemmermeer houdt een tentoonstelling over de kaarten van de Haarlemmermeer. Het zijn een twintigtal geografische kaarten van de polder en de omgeving met daarop de historische, de huidige en de toekomstige situatie van de regio. O www.podiumarchitectuur.nl tot en met Stilte en Stedelijkheid [3] 15 maart 2009 Midden in het drukke stadsleven organiseert de Franse architect Christian de Portzamparc vrijplekken, oases van rust en ruimte, waar de stadsmens zich in paradijselijke sferen waant. In de tentoonstelling worden tien grote projecten voor het voetlicht gebracht van bijzondere schoonheid. O www.casla.nl

142

ÂŠ ATELIER CHRISTIAN DE PORTZAMPARC

tot en met Changing Ideals: Re-thinking the House 29 maart 2009 Om het veranderende ideaal van het huis te onderzoeken worden in deze expositie zeer uiteenlopende woonconcepten met elkaar geconfronteerd, van de Domus Cosmographica van het Mauritshuis tot aan de televisiecultuur van het Big Brother-huis. O www.naimaastricht.nl tot en met Transformatie Piushaven [4] 30 april 2009 De transformatie van de Piushaven, een van de grootste binnenstedelijke ontwikkelingen van Tilburg, vormt een bijzondere stedenbouwkundige opgave. Deze buitententoonstelling brengt de transformatie in beeld. O www.castonline.nl

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

CONGRESSEN EN SEMINARS 9 tot en met Bouwbeurs 2009 14 februari ‘Bouwen in Balans’ is het thema van de Internationale Bouwbeurs 2009. Aan de beurs is een keur aan activiteiten en themapresentaties gekoppeld, variërend van het Houtpaviljoen tot het kennisplein ‘Energie in Balans’. Innovatieroutes leiden bezoekers langs de allernieuwste trends. O www.bouwbeurs.nl tot en met Tuinarchitectuur_nu! 27 februari 2009 Debattenreeks over de status quo van de hedendaagse tuinarchitectuur in Nederland. Onderwerp van discussie zijn: de scheiding tussen tuinontwerp en landschapsarchitectuur die alsmaar groter lijkt te worden, en het ontbreken van een opleiding waarmee de titel tuinarchitect kan worden behaald. O www.makeblijde.nl

LEZINGEN EN DEBATTEN 9 december De Achtertuin van Arnhem Zo’n veertig creatieve professionals uit Arnhem en omstreken hebben in workshops prikkelende visies geformuleerd op de toekomstige ontwikkeling van de landschappelijke noordrand van Arnhem. Tijdens deze avond zullen hun ideeën worden toegelicht en besproken. O www.casa-arnhem.nl 11 en 18 december Werken in het buitenland Verschillende architecten en hoogleraren geven in deze Capita Selectalezingenreeks hun visie op de Europese bouw -en ontwerpculturen. Op 11 december spreekt de Kroatische architect en hoogleraar Hrvoje Njiric en een week later sluit Dick van Gameren de reeks af. O www.tudelft.nl

PRIJSVRAGEN inschrijven tot Hardop dromen over 2040 9 januari 2009 De provincie Noord-Holland zoekt naar innovatieve ruimtelijke oplossingen die recht doen aan de kwaliteiten van haar landschap en aan de eisen op het gebied van klimaat en duurzaamheid. De prijs voor het winnende ontwerp is 50.000 euro. O www.noord-holland.nl inschrijven tot Gezondheidszorg in Oost-Europa 9 januari Ontwerpprijsvraag rond de ontwikkeling van onroerend goed in de gezondheidszorg in de voormalige planeconomieën van Centraal- en Oost-Europa. Architecten en architectuurstudenten kunnen laten zien wat hun visie is in deze uitdagende omstandigheden. O www.tno.nl/duchacompetition inschrijven tot eVolo Skyscraper Competition 12 januari In deze editie van de prestigieuze hoogbouwprijsvraag staat ‘verticale dichtheid’ centraal. Gevraagd worden ideeën en innovatieve ontwerpen voor de ontwikkeling van hoogbouw in zich snel ontwikkelde landen, met inachtneming van onder andere de historische context. O www.evolo-arch.com

NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

143

[[ VACATURES Kijk voor meer vacatures en een uitgebreide beschrijving van onderstaande advertenties op www.architectenweb.nl en vul het bijbehorenden wwwpagina nummer in. Vacature plaatsen of CV online zetten? Surf ook daarvoor naar onze online vacaturebank!

BOUWKUNDIG ONTWERPER Onderzoeken naar trillingen en akoestiek, daarmee houd je je als projectleider in deze functie bezig. Als projectleider ben je ook het aanspreekpunt voor vragen op het gebied van geluid en trillingen. De resultaten van je onderzoek vertaal je in een helder advies aan opdrachtgevers. Voor deze starterfunctie vragen wij een afgeronde Universitaire opleiding. Continu Engineering Arnhem (026) 442 30 50 b.marcus@continu.nl www.continu.nl O architectenweb.nl/v9379

BOUWKUNDIG TEKENAAR

PROJECTLEIDER / TEKENAAR

Studeer jij bouwkunde (MTS / HTS / TU) ben je minstens 1 dag per week beschikbaar om relevante werkervaring op te doen? Bij ons werk je bouwtechnische tekeningen uit, kijk je mee met architecten, maak je detailtekeningen, werktekeningen en bestektekeningen. Je vraagt bouwvergunningen en toetst aan het bouwbesluit. Ervaring met AutoCAd of Arkey ASD is een pre. Continu Engineering Eindhoven (040) 243 19 19 m.boom@continu.nl www.continu.nl O architectenweb.nl/v9369

Voor meerdere architectenbureaus in Noord-Brabant zijn wij op zoek naar startende projectleiders. Wil je meer variatie in je functie en vind je het leuk om projecten van A tot Z te begeleiden? Neem dan contact op met InterWork! Wij bieden doorgroeimogelijkheden richting procesmanagement. Wij vragen MTS of HTS niveau en minimaal 5 jaar werkervaring. InterWork Eindhoven (040) 26 52 000 eindhoven@interwork.nl www.interwork.nl O architectenweb.nl/v8797

BOUWKUNDIG TEKENAAR

VASTGOEDINSPECTEUR

Ben jij een bouwkundige met MTS/HTS opleiding die nauwkeurig is en graag in teamverband werkt? Bij een fraai bureau in Den Haag werk je mee aan bijzondere projecten in alle fasen van het bouwproces. Je bent onderdeel van een team. Wij bieden een goed salaris en goede arbeidsvoorwaarden, en werken in een ongedwongen sfeer met veel aandacht voor carrièrebegeleiding. InterWork Delft (015) 25 15 000 peter.freriks@interwork.nl www.interwork.nl O architectenweb.nl/v8990

Ben jij een bouwkundige en zoek je een afwisselende functie? Een TOP adviesbureau met jonge mensen, standplaats Amsterdam/ Alkmaar, voert bouwkundige inspecties uit in vastgoed. Als inspecteur werk je in binnen- en buitendienst en heb je een afwisselend takenpakket. Prima arbeidsvoorwaarden. HBO of MBO, bereid tot aanpakken, bereid tot leren en ontwikkelen. InterworkAmsterdam (020) 42 30 855 eelko@interwork.nl www.interwork.nl O architectenweb.nl/v9317

BOUWKUNDIG TEKENAAR

ARCHITECT

Wij zoeken een ervaren tekenaar met aanleg voor leidinggeven. Van het meedenken aan het ontwerp tot het DO ben je uitvoerend bezig. Hierna volgt het aansturen van de overige tekenaars, die het project tot en met de bouwaanvraag uitwerken. Jouw taken zijn dan ook deels uitvoerend, deels coördinerend en je zult een stuk leidinggeven. Minimaal 5 jaar ervaring, MBO-HBO niveau. InterWork Arnhem (026) 35 30 980 susanne.martin@interwork.nl www.interwork.nl O architectenweb.nl/v9381

Wij zoeken per direct een echte dorpsarchitect met metropolitane allure. We zitten te springen om een ‘ontwerpkameleon’, die er plezier in heeft opdrachtgevers met uitdagende ontwerpen te behagen. 1 tot 2 jaar ervaring, HBO/universitair. We bieden een Bourgondische werksfeer en een passend salaris.

144

V+G Architekten (0115) 45 14 61 goethals@vg-architekten.nl www.vg-architekten.nl O architectenweb.nl/v9356

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ARCH. MAAIK elke dag een nieuwe strip van arch.maaik op architectenweb.nl

NUMMER 22 - DECMBER 2008 / JANUARI 2009

145

NUMMER 17 - MEI 2008

145

advertentie index

colofon

Agc Agentor Alcoa Brickhouse Cement en Beton Companero Continu Engineering Deceuninck Dereka Duco Falco Foreco Fsb Winkhaus Gerflor Groeneveld Sign Systems Hansa Hunter Douglas La Murrina Luxlight MaterialXperience Arpa MT & V Recticel Reynaers Rockpanel Saint Gobain Sonesto Studio Stucco Vola Wienerberger Wrcea Xella

Architectenweb Magazine is een uitgave van Architectenweb.nl en verschijnt acht keer per jaar. Architectenweb Magazine is een nieuw praktisch vakblad en is een logisch vervolg op het succes, de bekendheid en de goede waardering van www.architectenweb.nl.

12 49 147 48 50 133 97 8 94 3 73 10 30, 31 122 122 133 99 2 96 148 51 132 72 9 4,5 98 75 74 131 13 123 11

Redactieadres Postbus 394, 1400 AJ Bussum T (035) 692 08 74 F (035) 692 26 78 I redactie@architectenweb.nl W www.architectenweb.nl Hoofdredactie Jeroen van Oostveen (jvo@architectenweb.nl) Redactie Michiel van Raaij (mvr@architectenweb.nl), Marjoleine van Schaik (mvs@ architectenweb.nl), Robert Muis (rm@architectenweb.nl), Linda Zenger (lz@ architectenweb.nl), Ronnie Weessies (rw@architectenweb.nl) Eindredactie Theo Janssen Aan dit nummer werkten verder mee Remco Arnold, Peter Drijver, Jaap Ekhart, Eric Frijters, Roel Griffioen, Kees van der Hoeven, Olv Klijn, Robert-Jan de Kort, Jos Lafeber, Sjoerd Reitsma en Karin Roelofse. Architectenweb Magazine is een uitgave van Architectenweb Media B.V. Postbus 394, 1400 AJ Bussum media@architectenweb.nl Advertenties Martijn Postmus, Guido Mensink (035) 69 20 874 sales@architectenweb.nl Art-direction en grafische Vormgeving Danny Tupang Huizen, Architectenweb Media B.V. Naarden Druk Thieme GrafiMedia Groep Informatie over abonnementen Losse nummers € 9,50 Jaarabonnement (8 nummers) € 69,Nabestellingen € 11,90 per nummer (incl. BTW en verzendkosten) Alle prijzen zijn onder voorbehoud van prijswijzingen. Het abonnementsgeld dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. Voor de betaling ontvangt u een factuur. Abonnementen kunnen per nummer ingaan en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggen dient schriftelijk te gebeuren bij Architectenweb.nl, minimaal vier weken voor de verschijningsdatum van het laatste nummer van uw abonnement. Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven.

colofon

Wet op de persoonsregistratie Wij maken u erop attent dat wij enkele door u als abonnee verstrekte gegevens, zoals naam, adres en telefoonnummer, hebben opgenomen in ons gegevensbestand. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld, Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook.

Met Alcoa Architectuursystemen maakt u geschiedenis door aan de toekomst te bouwen Aluminium systemen voor ramen, deuren, serres en gevels Bouwbeurs Utrecht 2009 Hal 1 A142

Harderwijk

tel. 0341-464611

www.alcoa-architectuursystemen.nl

material xperience

Todayâ&#x20AC;&#x2122;s inspiration is tomorrowâ&#x20AC;&#x2122;s innovation

9 t/m 14 februari Ma-vr: 9.30 - 17.30 uur Za: 9.30 - 16.00 uur Bouwbeurs (Media Plaza), Utrecht

material xperience is het vakevenement met materiaalinnovaties voor architecten, interieurarchitecten, ingenieursbureaus en overige creatieve professionals voor een gratis toegangskaart gaat u naar

www.materialxperience.nl Materiaal Xperience wordt georganiseerd door