AWM 24

NBBSU t F KBBSHBOH t ĂŠ t OVNNFS

architectenweb magazine

praktisch vakblad over bouw en architectuur

w w w . a r c h i t e c t e n w e b . n l

praktisch vakblad over bouw en architectuur

interview woningen

Kempe Thill project Crystal Court Amsterdam, Savanne Huys Rotterdam, 240 in Utrecht focus Prijsvraag Internationaal Strafhof them@gazine Verlichting

high-tech PVC vloersystemen

Praktische oplossing voor beschadigde renovatievloeren Esthetische, functionele vloer voor nieuwbouwprojecten Sluit vloeistofdicht af

-

Gepatenteerd verbindingssysteem. Oogt naadloos en sluit vloeistofdicht af

-

Bestand tegen zware (rol)belastingen, reduceert stofvorming

-

Modulair, dus snel en eenvoudig te leggen

-

Vervaardigd uit 7 mm. massief, flexibel PVC; comfortabeler dan beton, epoxy etc.

-

door TNO CE-gecertificeerd volgens EN14041, getest volgens EN649, voldoet aan de hoogste brandklasse (Bfls1)

-

Leverbaar in diverse kleuren en motieven

-

Custom-kleuren behoren tot de mogelijkheden, waaronder transparant!

Contact: Royal Campen impex exclusief importeur van Tuff-Seal Eckertstraat 5 8263 CB Kampen t (038) 333 70 99 f (038) 333 87 71 e info@tuffseal.nl w www.tuffseal.nl

>\e`\k mXe c`Z_k \e Yl`k\eclZ_k

?XXc d\\i i\e[\d\ek l`k ln YXcbfe

FeY\^i\ej[\ df^\c`ab_\[\e d\k YXcbfeY\^cXq`e^

M\i^iffk ln nffeil`dk\

JfcXiclo `j gif[lZ\ek mXe mflnnXe[\e \e YXcbfeY\^cXq`e^% 9XcbfeY\^cXq`e^ d\k f] qfe[\i Xcld`e`ld gif]`\c# ^\ jfc\\i[ f] fe^\ jfc\\i[ mffi e`\lnYfln$ \e i\efmXk`\gifa\Zk\e% BnXc`kXk`\] \e XiZ_`k\Zkfe`jZ_ _ff^nXXi[`^\ kf\gXjj`e^\e [`\ mfc[f\e XXe [\ _ff^jk\ \`j\e mXe n`e[$ \e nXk\i[`Z_k_\`[# ZfejkilZk`\ \e m\`c`^_\`[%

JfcXiclo E\[\icXe[ GfjkYlj ,* .++' 89 E`am\i[Xc K ',+/ -*(*)* `e]f7jfcXiclo%ec nnn%jfcXiclo%ec

[[ VAN DE REDACTIE INHOUDSOPGAVE

PROJECT

Lui Gras Jaren geleden had ik een stadsexcursie in Brussel. De gids sprak de gevleugelde woorden: “Een plein is pas een plein als alles eromheen geen plein is”. Een kinderlijk simpele uitspraak, die mij tot op de dag van vandaag intrigeert. Er zijn dus zaken die hun bestaansrecht ontlenen aan een contrast, het hebben van een bepaalde dynamiek. Zonder vol geen leeg, zonder verdriet geen vreugde en zonder berg geen dal.

Je hoeft geen econoom te zijn om te weten dat een gezonde economie ook zijn bestaansrecht ontleent aan een contrast: zij die naar de top willen en zij die op de top staan. Economieën groeien door de constante wil van bedrijven om met innovatieve ideeën de top te bereiken. Eenmaal aan de top volgt hoogmoed of de angst om te vallen.

Ook dat heeft zijn functie.

Vanuit deze redenatie is het opmerkelijk dat er wereldwijd honderden miljarden euro’s worden gepompt in het kunstmatig op peil houden van economieën. Los van het feit dat overheden uiteindelijk onvoldoende financiële middelen hebben om die last te dragen, druist het in tegen het principe dat economieën dynamisch moeten zijn om gezond te blijven. Het huidige beleid kan het beste worden vergeleken met het veroorzaken van ‘lui gras’: gras dat kunstmatig wordt besproeid en daardoor slecht wortel schiet. Het lijkt zinvol, maar het doet meer kwaad dan goed.

We moeten de crisis zijn werk laten doen, want een crisis is op zich heel nuttig. In tijden van crisis vallen er bedrijven van de top.

Sommige vallen te pletter, andere glijden af. Zo ook in de architectenwereld. (EEA) Erick van Egeraat Associated Architects is failliet, OMA heeft 50 mensen ‘laten gaan’, zoals het bureau het zelf noemt. Op korte termijn erg vervelend voor de betrokkenen, op lange termijn zullen de bedrijven er beter van worden. Ze worden gestimuleerd hun weg naar de top opnieuw in te zetten. Dat vergt verse ambitie, nieuwe ideeën en een kritische kijk op de organisatie. Kortom, ingrediënten voor een groeiende economie.

Er zullen ongetwijfeld meer architectenbureaus ten prooi vallen aan de kredietcrisis. Daar moeten we niet te dramatisch over doen.

Erick van Egeraat heeft alweer een doorstart aangekondigd. Zo moet het kennelijk gaan. Met vallen en opstaan en op eigen kracht de top bereiken.

30 30 Microsoft Cepezed

PROJECT

34 34 Crystal Court TANGRAM Architekten

PROJECTEN 30 Microsoft Cepezed

34 Crystal Court, Amsterdam TANGRAM Architekten

44 Privium Club Lounge, Amsterdam M+R

48 Raad van State, Den Haag Merkx + Girod architecten

52 Savanne Huys, Dierg. Blijdorp LAM Architects

56 New Amsterdam, Amsterdam

4

de Architekten Cie.

Jeroen van Oostveen Hoofdredacteur AWM

66 240 woningen, Utrecht

jvo@architectenweb.nl

coverfoto: kvadrat

Biq stadsontwerp

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

PROJECT

INTERVIEW

56

20

56 New Amsterdam de Architekten Cie.

20 Kempe Thill

PROJECT

52

44

LAM Architects

72 72 Internationaal Strafhof

Plastic classicisme

PROJECT

52 Savanne Huys Blijdorp

FOCUS

44 Privium Club Lounge

THEM@GAZINE

92 92 Verlichting

M+R

Sfeer als functie

ARCHIPEDIA

PRODUCTINFORMATIE

EN VERDER...

100 Oscar Niemeyer

86 productinformatie

04 05 12 15 16 18

van de redactie inhoudsopgave nieuws agenda nieuws buitenland column Kees van der Hoeven Terug naar de basis

83 column Peter Drijver Zuid-As | As is

104 109 110 110

NUMMER 24 - MAART 2009

boeken Arch.maaik advertentie index colofon

5

Verlaag de EPC van uw gebouw met KONE Eco-efficiënte™-oplossingen Met nieuwe energiebesparende en duurzame producten draagt KONE bij aan de verlaging van de EPC van uw gebouw. Bespaar warmte met KONE EcoDrive® en reduceer het elektriciteitsgebruik met KONE EcoDisc®.

Kijk op www.kone.nl/eco-efficient hoe KONE u verder kan ondersteunen om de EPC van uw gebouw te verlagen.

KONE Eco-efficiënte™-oplossingen

www.kone.nl/eco-efficient

Veiligheiden encomfort comfortininde deopenbare openbareruimte ruimte Veiligheid

Peukendoofbakken-en enzuilen zuilen // PeukendoofbakkenDorpel-en endrempelplaten drempelplaten // DorpelAfvalbakken-en enzuilen zuilen // AfvalbakkenFietsparkeersystemen // Fietsparkeersystemen Zitmeubilair // Zitmeubilair Planten-en enboombakken boombakken // PlantenMeebuigendeparkeerverbodparkeerverbod// Meebuigende enafzetpalen afzetpalen en RhinoSystemsondersteunt ondersteunteen eengastvrije gastvrije RhinoSystems omgeving, door ergonomische en omgeving, door ergonomische en duurzameproducten productenteteleveren. leveren. duurzame onzekarakteristieke karakteristiekegebruiksgebruiksInInonze vriendelijkepeukendoofbakkenpeukendoofbakken-en en vriendelijke zuilen kunnen uw gasten hun zuilen kunnen uw gasten hun rokersafval op een discrete rokersafval op een discrete en hygiĂŤnische wijze en hygiĂŤnische wijze deponeren. deponeren.

Voor informatie en advies bel Voor en 74 advies met informatie tel. 070- 393 35 bel met tel. op 070- 393 74 35 of kijk ofwww.rhinosystems.nl. kijk op www.rhinosystems.nl.

w ww ww .R.Rhhini nooSSyy stsetemm s.sn.nl l

Al onze producten verhogen Al onze producten verhogen de veiligheid en het comfort de veiligheid en het comfort in uw directe omgeving. in uw directe omgeving.

:kYeIgdc^X HnhiZb

9Z jai^ZbZ kdgb kVc cVijjga^_`Z kZci^aVi^Z

KCK d[ KgVV\\ZhijjgYZ CVijjga^_`Z KZci^aVi^Z odg\i kddg ZZc ZkZcl^X]i ijhhZc \ZXdcigdaZZgYZ cVijjga^_`Z ajX]iidZkdZg Zc bZX]Vc^hX]Z ajX]iV[kdZg# =Zi c^ZjlZ 9jXdIgdc^X HnhiZb kZgoZ`Zgi ZZc dei^bVaZ kZci^aVi^Z Yddg bZi^c\ de Yg^Z [VXidgZc/ YZ W^ccZc" Zc Wj^iZciZbeZgVijjg! ]Zi 8D'"\Z]VaiZ ^c Za`Z gj^biZ Zc YZ gZaVi^ZkZ kdX]i^\]Z^Y ^c YZ ÈcViiZÉ gj^biZh# =Zi O"lVkZ egdidXda odg\i kddg ZZc Z[[^X^ ciZ Zc YgVVYadoZ Xdbbjc^XVi^Z ijhhZc YZ XdbedcZciZc# =Zi 9jXdIgdc^X HnhiZb aZkZgi ZZc ZZc ;F9#m_dij jej &"(,

mmm$ZkYe$[k

C6IJG6A 8DB;DGI >CH>9:

C^Zjl

(EEMBETONåISåALåMEERåDANå åJAARåDEåTOONAANGEVENDEåPRODUCENTåVANåHOOGWAARDIGEåPREFABå CASCO S å7EåSTAANåINåDEåMARKTåBEKENDåALSåEENåBETROUWBARE åUITERSTåDESKUNDIGEåPARTNERåMETå BEWEZENåERVARING å(ETåSUCCESåVANå(EEMBETONåISåMEDEåTEåDANKENåAANåDEåINNOVATIEVEåROLåDIEå WEåVERVULLEN å$OORåSTEEDSåWEERåNIEUWE åNOGåBETEREåPRODUCTENåENåDIENSTENåTEåLEVEREN åå %NåALLESåONDERåÎÎNåDAKåAANåTEåKUNNENåBIEDEN åVANåVLOERåTOTåNOK å$ITåMAAKTå(EEMBETONåTOTå DEåMEESTåCOMPLETEåDIENSTVERLENERåALSåHETåGAATåOMåPREFABåBOUWEN å

!,,%3 /.$%2å²².å$!+

/0,/33).'%.å/0å-!!4 -ETå-AAT"ETON¥åLEVERENåWEåDEåMEESTåUITGEBREIDEåOPLOSSINGå VOORåUWåRUWBOUWPROJECT å/FåHETåNUåGAATåOMåVOLLEDIGEåCASCO Såå OFåLOSSEåELEMENTEN åUåKUNTåOPåONSåBOUWENåVOORåECHTåMAATWERKå ENåEENåKOSTELOOSåONTWERPADVIES

3,)--%å3/&47!2% 3MART"ETON¥åISåDEåGRENSVERLEGGENDEåMANIERåVANåBOUWENåå METåPREFABåCASCO å-ETåDEåSLIMME åGRATISåSOFTWAREåKUNTåUåZELFå EENVOUDIGåWONINGENåMODELLEREN å'EHEELåNAARåWENS åMETå ONEINDIGåVEELåMOGELIJKHEDEN

$%å+2//.å/0å%,+%å"/57 (%%-"%4/.å"6

-ETå3MART"ETON¥å4OP%LEMENTåKUNTåUåOOKåPREFABåBETONNENå

6AARTWEGå å,ELYSTAD

TOP GEVELSåMODELLERENåENåCALCULEREN å$EåELEMENTENåZIJNå

4å å å å

TOEåTEåPASSENåOPåELKåTYPEåONDERBOUWåZOALSåKALKZANDSTEEN å

&å å å å %åINFO HEEMBETON NL

777 (%%-"%4/. .,

BEKISTINGPLAATVLOEREN åINåHETåWERKåGESTORTEåWANDENåENå TUNNELBEKISTING

"%4%2å"/57%.å-%4å02%&!"å#!3#/

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007 Al 10 jaar lang uw partner in licht....

Project Design Lighting BV Ringveste 11, 3992 DD Houten

The Netherlands

T : +31(0)30 - 6347640 F :

2008

+31(0)30 - 6347644

info@pdlighting.com www.pdlighting.com

2009

[[ NIEUWS BINNENLAND

ECOBARRIER WINNEND ONTWERP PRIJSVRAAG SCHIPHOL Toine van Goethem is de winnaar van de ontwerpwedstrijd Create a Barrier of Silence. De architect en stedenbouwkundige, werkzaam bij de dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente Amsterdam, zond het beste en meest innovatieve idee in voor een geluidscherm om het grondlawaai te verminderen voor bewoners van Hoofddorp die

last hebben van startende vliegtuigen op de Polderbaan. ‘Ecobarrier’ verwierf met name waardering van de jury vanwege zijn dynamisch karakter, duurzame mogelijkheden en akoestische principes.

Schiphol ontving in totaal 97 inzendingen uit zeventien landen.

KONINGIN OPENT GERENOVEERD MINISTERIE VAN FINANCIËN Koningin Beatrix opent op donderdag 12 maart het gerenoveerde gebouw van het ministerie van Financiën. Het gebouw is stevig op de schop genomen. Meyer & Van Schooten Architecten handhaafde de oorspronkelijke stijl, maar friste het pand flink op. De gevel aan het Korte Voorhout is doorgebroken, waardoor de grote binnentuin een toegankelijk ‘hof’ is geworden. De kleine binnentuin is veranderd in een atrium met vergadercentrum. Op de hoek Korte Voorhout/Prinsessegracht is een transparante wintertuin toegevoegd. Deze glazen hoekbebouwing vormt een duidelijk herkenningspunt in de entree tot de Haagse binnenstad.

IMRE CSANY/ STUDIO CSANY

HET KLOKHUIS BOUWT EEN ECHT KLOKHUIS

12

NPS-programma Het Klokhuis is in februari met het crossmediale project ‘Het Klokhuis bouwt het KlokHUIS’ gestart. Hiermee wil Het Klokhuis kinderen betrekken bij de bouw van een huis. Uiteindelijk wordt in Almere een echt huis gebouwd dat geheel door kinderen is ontworpen. Het gaat wel om een mengeling van verschillende ontwerpen, die door architect Marlies Rohmer en regisseur Jord den Hollander worden samengevoegd tot een geheel. In de tweede fase wordt het KlokHUIS daadwerkelijk gebouwd op een plek in de nieuwe wijk Cascadepark (Almere-Poort).

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ARCHITECTENBUREAU ERICK VAN EGERAAT MAAKT DOORSTART

JOHN KÖRMELING ONTWERPT BRUG PIUSHAVEN De nieuwe brug over de Piushaven in Tilburg wordt gebouwd naar ontwerp van John Körmeling. De kunstenaar en architect won de bijbehorende prijsvraag, waarna het college van Kruikenstad akkoord ging. Het ontwerp bestaat uit een stalen ophaalbrug met twee torens en twee hijsarmen met een ballasthuis ertussen. Het ballasthuis zorgt ervoor dat de brug in evenwicht is en beweegt mee met het openen en sluiten van de brug. Op het huis komt in witte verlichting het woord ‘Piushaven’ te staan, dat als welkomstwoord van veraf zichtbaar zal zijn.

MONOLAB ARCHITECTS

(EEA) Erick van Egeraat Associated Architects heeft een doorstart gemaakt nadat het in januari failliet was gegaan.

Het ongeveer 150 medewerkers tellende bureau met vijf vestigingen in geheel Europa ging op de fles nadat enkele grote projecten stil werden gelegd. De architect wist zich te verzekeren van de steun van enkele investeerders en sloot een overeenkomst met curator Raymond de Bok. Hierdoor kan Van Egeraat het werk aan zijn projecten voortzetten.

Een ander groot Nederlands bureau, Office for Metropolitan Architecture (OMA), nam alvast maatregelen tegen een eventuele financiële malaise. Hoewel het volgens zakelijk directeur Victor van der Chijs goed gaat met OMA, nam het afscheid van vijftig medewerkers. De afslanking ging volgens het directielid gemakkelijk, omdat er veel met tijdelijke contracten wordt gewerkt. Met name in Rotterdam heeft OMA personeel moeten laten gaan, zegt Van der Chijs, “ook architecten”.

Deze berichten vormen de sombere start van een zware periode, zo blijkt uit onderzoek van BNA onder architecten en het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) voor de gehele bouwsector. Ruim de helft van de Nederlandse architectenbureaus verwacht voor 2009 een daling van de omzet, een kleine dertig procent voorziet een krimp van het personeelsbestand. Het EIB verwacht dat de bouw van woningen en grote nieuwbouwprojecten tot respectievelijk elf en tien procent daalt. Pas in 2012 wordt een herstel van de bouwproductie verwacht.

MONOLAB WIL ‘ECHTE’ WOLKENKRABBER IN ROTTERDAM Rotterdam staat bekend als de architectuur- en hoogbouwstad van Nederland. Monolab architects was daar niet van overtuigd en kwam daarom met een eigen advies om dit ‘waar te maken’. Het bureau wil midden in de Maashaven een 450 meter hoge toren bouwen: de City Tower. “Rotterdam is te aarze-

lend, te defensief en te veel een underdog”, zegt Jan Willem van Kuilenburg, directeur van Monolab, “we hebben naast onze mooie brug nu een echte wolkenkrabber nodig die vanuit Europa aandacht krijgt en waar Rotterdam trots op kan zijn.”

De toren moet in het water komen te staan en wordt via een

boulevardpier verbonden met het metrostation Maashaven.

Het gebouw is bedekt met Photovoll-glas, dat alle noodzakelijke energie levert. De hoogbouwzone, die de dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting voor Rotterdam heeft gepland, is door Monolab zuidwaarts uitgebreid, zodat de zone nu door

de gehele stad loopt: vanaf het Stationsgebied via de Coolsingel en over de Kop van Zuid tot aan het Zuidplein/Ahoy. In deze zone is de City Tower de eerste in een reeks torens die zich zuidwaarts uitstrekt.

NUMMER 24 - MAART 2009

13

LIAG ARCHITECTEN EN BOUWADVISEURS

[[ NIEUWS BINNENLAND

WINNAARS SCHOLENBOUWPRIJS 2008 BEKEND

JEROEN MUSCH

Staatssecretaris van Onderwijs Sharon Dijksma heeft eind januari de winnaars van de Scholenbouwprijs 2008 bekend gemaakt. Het thema van deze negende editie was ‘Het duurzame schoolgebouw, kwaliteit in samenhang’. Prijswinnaar in de categorie voortgezet onderwijs is Niekée in Roermond. In de categorie primair onderwijs heeft de brede school De Matrix in Hardenberg de prijs gewonnen.

Beide scholen ontvingen een ingelijste foto van hun school en een cheque met een waarde van 15.000 euro. Niekée is ontworpen door LIAG architekten en bouwadviseurs, De Matrix komt van de tekentafel van Architectenbureau Marlies Rohmer.

De jury heeft besloten twee extra prijzen toe te kennen aan scholen die op een bijzondere manier hebben ingespeeld op de kwaliteiten in de omgeving of onderdeel zijn van een samenhangende ruimtelijke en maatschappelijke opgave. De Omgevingsprijzen zijn gewonnen door het Insula College in Dordrecht van DKV architecten en door De Vlinder in Ter Apel van De Zwarte Hond.

VLAARDINGS TEAM WINT PRIJSVRAAG VLAARDINGEN Een combinatie van GelukTreurniet Architecten, beeldend kunstenaar Wilma Kuil en Tomaello Sierbeton heeft de prijsvraag voor de herinrichting van het Veerplein in Vlaardingen gewonnen. Frappant genoeg zijn alle ondernemingen in het team afkomstig uit de stad zelf. Alle 27 inzendingen waren anoniem. Van de drie plannen die aan de Vlaardingse bevolking werden voorgelegd, verwierf het ‘Nieuw Vlaardings Tapijt’ een ruime meerderheid van de stemmen. Nadat de gemeente zich had aangesloten bij de uitslag, bleken de ontwerpers uit Vlaardingen zelf afkomstig te zijn.

14

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

NIEUWE JURYVOORZITTER VOOR BIBLIOTHEEK UTRECHT Er is een nieuwe voorzitter gevonden voor de jury die moet beslissen wie de Bibliotheek Utrecht gaat ontwerpen. Aad Veenman, tot voor kort de president-directeur van de NS, moet ervoor zorgen dat de beslissing deze keer wel ordelijk genomen wordt. De langlopende strijd gaat tussen de bureaus Rapp+Rapp en VMX. Na een fout in de berekening van de jury werd de opdracht aan VMX gegund, waarop Rapp+Rapp naar de rechter stapte. Die besloot dat er een nieuwe jury moest komen. Voorzitter Veenman zal bij zijn klus hulp krijgen van de Bond van Nederlandse Architecten.

AGENDA 6 maart tot en met 1 juni Oscar Niemeyer Overzichtstentoonstelling van het enorme oeuvre van de Braziliaanse architectuurlegende Oscar Niemeyer (1907). De als visionair en communist bekend staande architect geldt als een van de wegbereiders van de moderne architectuur. www.glaspaleis.nl 11 tot en met 13 maart Urban Spaces Internationale conferentie gericht op de kandidaatstelling van BrabantStad (de vijf grote steden van de provincie) als Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. www.bureaucultuurmakelaar.nl 12 maart Ruimtelijk ontwerpen met water Slotconferentie van de pilotprojecten die zijn uitgevoerd onder de vlag ‘Ruimtelijk ontwerpen met water’. www.nirov.nl 14 maart tot en met 23 mei Klimaatvriendelijke Metropool Expositie gewijd aan klimaatvriendelijk bouwen met nadruk op de resultaten van het onderzoek ‘Samenwerken aan een klimaatvriendelijke stad’. www.arcam.nl

MUZIEKTEMPEL ZIGGO DOME OPEN IN 2011 Amsterdam is begin 2011 een concerthal rijker. De bouw van het zogeheten Ziggo Dome begint dit voorjaar tegenover de ingang van de Amsterdam ArenA. In de muziektempel, die plek biedt aan 15.600 bezoekers, moeten grote artiesten als Lenny Kravitz, Beyoncé, U2 en Guus Meeuwis het podium betreden. De Ziggo Dome is er in de eerste plaats voor versterkte muziek. “We doen daarom geen concessies aan de akoestiek, de zichtlijnen en het comfort”, zei Erik Molenaar, commercieel directeur van Black Box Real Estate BV. De concerthal ziet eruit als een zwarte doos van 90 bij 90 meter en heeft een hoogte van 30 meter.

Enkele hoogstandjes: de zaal heeft een akoestisch plafond, meer dan 50.000 ledlampjes aan de buitenzijde van het pand en een ijzersterk dak waar in totaal 100 ton aan materiaal kan worden opgehangen. Benthem Crouwel Architects heeft zich aan de bouw van de Ziggo Dome verbonden. De bouwkosten voor de enorme concerthal bedragen 60 miljoen euro.

tot en met 16 maart 10 jaar Geslaagd Ontwerp Lustrumeditie van de jaarlijkse expositie Geslaagd Ontwerp, waar afstudeerders hun werk tonen. Er wordt getoond wat er terecht is gekomen van de ontwerpen, die de in totaal 178 afstudeerders sinds 1998 hebben ingezonden. www.architectuurcentrumtwente.nl tot en met 29 maart Architectuur en Alfabet Deze tentoonstelling is het resultaat van een inspirerend onderzoek naar de symbiotische relatie tussen letters en gebouwen. www.rapsite.nl tot en met 5 april Beton Belvédère Expositie over de Franse kunstenaar Cyprien Gaillard.

Hij is gefascineerd door hedendaagse ruïnes en houdt zich bezig met de gestage vernietiging van modernistische architectuur. www.stroom.nl inschrijven tot en met 1 mei Ontwerpwedstrijd duurzaamheidscentrum Op de kop van de Afsluitdijk moet een groot ‘duurzaamheidscentrum’ komen dat oplossingen aandraagt voor energie- en milieuvraagstukken wereldwijd. De bouw van het centrum van 3.000 vierkante meter met viersterrenhotel moet in 2013 beginnen. www.worldsustainabilitycentre.org

KANTTEKENINGEN HULPVERLENING BRAND TU DELFT Door een goed uitgevoerde ontruiming zijn er in mei 2008 geen slachtoffers gevallen bij de brand in de Bouwkundefaculteit van de Technische Universiteit (TU) Delft. Dat concludeerde het Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement (COT) in zijn onderzoek naar de brand. Het instituut zag daarentegen wel ‘knelpunten’ in het optreden van hulpverlenende instanties. De afbraak van het uitgebrande faculteitsgebouw is inmiddels voltooid. Ook zijn er acht genomineerden aangewezen voor het ontwerp van de nieuwbouw op het Mekelpark. De prijswinnaars en eervolle vermeldingen worden op 14 maart bekend gemaakt.

Cyprien Gaillard, View over Sighthill, 2008 / Courtesy of Laura Bartlett Gallery, London

NUMMER 24 - MAART 2009

15

5

7 2 4 1

CLAUS EN KAAN ARCHITECTEN

[[ NIEUWS BUITENLAND

3 6 1 SPANJE

CLAUS EN KAAN ONTWERPT STADSDEEL BARCELONA Architect Kees Kaan (Claus en Kaan Architecten) ontwerpt een nieuw stadsdeel bij Barcelona, in de gemeente Prat. Het stadsdeel verrijst bij de rivier de Llobregat langs de autowegen en railwegen die het centrum van Barcelona verbinden met de luchthaven in de agglomeratie.

2 BELGIË

ZAHA HADID ONTWERPT HAVENKANTOOR ANTWERPEN Zaha Hadid ontwerpt het nieuwe hoofdkantoor voor het Antwerpse Havenbedrijf. Het op een brandweerkazerne geplaatste gebouw moet vanaf 2013 de status van de Vlaamse stad als wereldhaven symboliseren. Tevens is het een verlengstuk van de toekomstige Lange Wapper-brug.

3

CHINA

MEGACOMPLEX LINKED HYBRID OPGELEVERD In Peking is megacomplex Linked Hybrid opgeleverd. Met dit project wil architect Steven Holl een nieuw type stedenbouw introduceren in de Chinese hoofdstad: een ‘open stad binnen een stad’. Het 220.000 vierkante meter omvattende complex telt 750 woningen, winkels, een hotel, een Montessorischool en een bioscoop.

16

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

4 DUITSLAND

PORSCHE MUSEUM STUTTGART GEOPEND

PORCHE

Het Porsche Museum in Stuttgart heeft eind januari zijn deuren geopend. Een ode aan snelheid, zo bestempelt Delugan Meissl Architects zijn creatie. Dit motto vertaalt zich in een dynamisch en onregelmatig gevormd gebouw, dat uit een onderbouw en een ‘zwevend’ museumgedeelte bestaat.

5 VERENIGDE STATEN

VAN BERKEL ONTWERPT PAVILJOEN HUDSON-VIERING

OMA / FRANS PARTHESIUS

New York krijgt een Nederlands paviljoen. Het gebouwtje met informatie over de Nederlandse achtergrond van de Amerikaanse metropool komt op het zuidpuntje van Manhattan. Het paviljoen is een ontwerp van architect Ben van Berkel (UNStudio).

6 TAIWAN

UNSTUDIO

OMA PRESENTEERT ONTWERP THEATER TAIPEI Office for Metropolitan Architecture heeft het ontwerp voor het Taipei Performing Arts Centre onthuld. Het gaat om een kubusvormig gebouw, waarin drie theaterzalen zijn ondergebracht. De zalen kunnen apart worden gebruikt, maar ook in combinatie met elkaar.

7 BELGIË

West 8 urban design & landscape architecture heeft in samenwerking met het Belgische BAS-Dirk Jaspaert de prijsvraag voor een brug over het spoor in Aarschot (België) gewonnen. De voetgangers- en fietsersbrug verbindt verschillende delen van de stad met elkaar en vormt een cruciale schakel in het regionale fietspadennetwerk.

WEST 8 URBAN DESIGN & LANDSCAPE ARCHITECTURE

WEST 8 WINT PRIJSVRAAG BRUG IN AARSCHOT

NUMMER 24 - MAART 2009

17

COLUMN KEES VAN DER HOEVEN

TERUG NAAR DE BASIS Nu 2009 net begonnen is, kijken we over onze schouder nog even terug naar het voorbije jaar. Wat waren zoal de zaken die ons als beroepsgroep bezighielden? Werd het debat beheerst door het thema duurzaamheid of vooral door de gebrekkige totstandkoming van overheidsopdrachten? En anticiperen we al op de gevolgen van de kredietcrisis en het vallen van de banken?

Mij viel op dat de meeste architectenbureaus vooral met zichzelf bezig waren, met hun eigen projecten en met hun publicitaire opmars in de vaart der volkeren. De aandacht van architecten bleek voornamelijk naar binnen gericht en wat mij betreft kunnen we daarom beter spreken van een jaar van navelstaren en gebrekkig publiek debat.

Een van de belangrijkste gebeurtenissen in 2008 was vanzelfsprekend de totale verwoesting door brand van de Bouwkundefaculteit in Delft. De begrijpelijke verbijstering werd echter (nog) niet gevolgd door een debat over hoe zoiets nu kon gebeuren… Als echte Hollanders weten we van aanpakken, dus binnen een mum van tijd stond er op de aangrenzende voetbalvelden een nieuwe faculteit in de vorm van een tentenkamp. En nog voor het jaar was afgelopen bleek het oude hoofdgebouw van de universiteit vakkundig te zijn omgetoverd tot een bruisende en actuele onderwijsmachine, met straks nog twee indrukwekkende glazen overkappingen van de hand van fabrikant en hoogleraar Mick Eekhout. Vervolgens kwam er een groots opgezette wereldwijde ontwerpprijsvraag voor een nieuwe faculteit.

De meer dan 400 inzendingen zijn inmiddels binnen.

Slechts de studenten stelden zich de vraag of er wel een nieuwe faculteit moet komen en, zo ja, hoe die er dan moet uitzien. In intensieve workshops werden ook hun gedachten aan een nadere beschouwing onderworpen en op de Biënnale van Venetië legden ze hun ideeën voor aan de internationale gemeenschap. Kern van hun boodschap is dat een toekomstige faculteit veel meer dan nu midden in de maatschappij moet staan. Waar in of aansluitend

18

aan de onderwijsgebouwen ook belangrijke architectenbureaus zijn gevestigd, zodat kennis direct gedeeld kan worden en studenten meteen praktijkervaring kunnen opdoen. Maar ook industrieel ontwerpers en toeleveranciers zouden er een plaats moeten krijgen, zodat interdisciplinair onderzoek en ontwerp tot snellere resultaten kunnen leiden. Deze verfrissende studie zou zelfs een positieve invloed kunnen hebben op de tot nu mislukte pogingen van het bestuur van de BNA om de kennisontwikkeling binnen de eigen gelederen beter te structureren. Er wordt reeds jarenlang overlegd hoe de nu verdeelde energie van drie Studiestichtingen (de Staro voor onderwijsgebouwen, de Stagg voor de zorg en de Stawon voor wonen en woonomgeving) te bundelen in een nieuwe, krachtige kennisorganisatie, die straks natuurlijk intensief moet gaan samenwerken met de TU’s en de academies. Het zou in 2009 kunnen lukken, maar dan moeten eerst nog enkele bestuurders afstappen van hun ingesleten meningen. Ik raad ze aan om de genoemde studie eens door te nemen en in te zien dat afscherming van kennis geen enkel nuttig doel meer dient. Solidariteit biedt immers een betere en vruchtbaardere basis en intensieve samenwerking met onderwijs en onderzoek – toch ook de bron van onze eigen kennis – moet de BNA veel positiefs kunnen opleveren. Het snel en slim gerenoveerde voormalige hoofdgebouw past Bouwkunde trouwens als een ‘oude jas’ en de faculteit zindert er als nooit tevoren. Ze kunnen er wat mij betreft nog jaren verder. Misschien is het in deze tijden van crisis beter om het verzekeringsgeld van de brand nog even vast te houden en niet direct in een nieuw gebouw te steken?

Leestip: Process Portfolio - Delft, Venice - Future Faculty, experimental studio for advanced research and design on architecture education - zie ook: www.futurefaculty.org

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

architectuurboeken koopt u voortaan op

architectenweb.nl/store

M ruim

1400 boektitels M elke week het nieuwste aanbod M veilig betalen met creditcard, PayPal, iDeal of acceptgiro M op werkdagen voor 14.00 besteld, is de volgende dag in huis (indien voorradig) M geen verzendkosten bij een bestelling boven â‚Ź25,-

[[ INTERVIEW KEMPE THILL

PLASTIC CLASSICISME Atelier Kempe Thill wordt regelmatig genoemd als voorbeeld van een bureau uit de voorhoede van een nieuwe generatie architecten. Afgelopen zomer kwam het bureau in het nieuws met zijn rapport over de praktijk van de Europese Aanbesteding van grote bouwprojecten.

TEKST ERIC FRIJTERS EN OLV KLIJN

et werk van Atelier Kempe Thill kan worden omschreven als ‘plastic classicisme’, waarin innovatieve interpretaties van ruimtelijkheid en ambachtelijkheid centraal staan. André Kempe en Oliver Thill zijn opgegroeid in het voormalige Oost-Duitsland. Beiden genoten hun architectuuropleiding in Dresden.

De keuze om in Rotterdam een bureau te beginnen was een strategische. Op dat moment was Rotterdam een van de belangrijkste architectuursteden ter wereld. De stad aan de Maas was bovendien een goedkope vestigingsplaats. De architecten wilden in een zo gunstig mogelijk klimaat een positie als architect opbouwen.

H

Is het architectuurklimaat in Nederland nog steeds zo gunstig?

De stedelijke ontwikkeling was al in de jaren negentig in Oost-Duitsland tot stilstand gekomen. Toen wij afstudeerden was er heel weinig werk en was het toekomstperspectief ronduit slecht. Voor ons stond dus vast dat we daar niet wilden blijven. Nederland was in de jaren negentig heel aantrekkelijk. Niet alleen

20

was er sprake van een opkomend architectuurklimaat, ook stond de markt hier open voor jonge buitenlandse bureaus.

Andere bureaus, zoals S333 en VMX hadden zich al in Nederland gevestigd en Christian Rapp had zelfs de Jonge Maaskant-prijs gekregen. Inmiddels zijn we dertien jaar verder en moeten we constateren dat de condities waaronder wij in Nederland werken, op alle fronten verslechterd zijn.

Is daar een verklaring voor?

Dat heeft bijvoorbeeld te maken met de procedures voor de Europese Aanbestedingen, die voor jonge bureaus in Nederland zeer beperkend werken.

In feite komt het erop neer dat jonge bureaus in Nederland geen kans maken om ooit nog in aanmerking te komen een groot openbaar gebouw te ontwerpen, omdat ze onmogelijk aan de selectiecriteria voor de aanbesteding kunnen voldoen. Ook door de opstelling van veel overheden wordt de rol van architecten gemarginaliseerd. In Rotterdam bijvoorbeeld maakt de gemeente zelf geen stedenbouwkundige plannen meer. Zij besteden alles uit aan ontwikkelaars.

Maar ook op andere manieren worden architecten in Nederland weggedrukt.

Zo neemt de aannemerij een steeds sterkere positie in en worden projecten in toenemende mate op een Design & Build-achtige manier aanbesteed. Dat houdt in dat in plaats van de architect nu de aannemer de opdracht krijgt en de architect zijn onderaannemer wordt.

De Nederlandse bouwmethodiek dreigt hierdoor zo gestroomlijnd te worden dat wanneer je bij woningbouwprojecten de gevels weglaat, je niet meer kunt zien van welke architect het project is. Tot slot is er op de opleiding van architecten wel wat af te dingen. Veel net afgestudeerde architecten zijn eigenlijk niet in staat zelfstandig te werken, omdat ze te weinig technische kennis hebben. Kortom, er is een hele reeks oorzaken te noemen voor de neerwaartse spiraal waarin we ons als beroepsgroep bevinden.

Maar er is toch nog altijd de Superdutch generatie?

De zogenaamde Superdutch generatie maakt inderdaad nog steeds interessante projecten, maar vooral in het buitenland.

Zij exporteren hun product wereldwijd, ¡

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ROLF VOGEL NUMMER XX - MAAND 0000

21

[[ INTERVIEW KEMPE THILL

maar het niveau van de architectuur die in Nederland wordt gerealiseerd is ten opzichte van de jaren negentig duidelijk teruggevallen. Er is bovendien weinig doorstroming van jonge bureaus en wij zien de toekomst daarom somber in.

Niet zo zeer voor onszelf, maar vooral voor deze generatie en de volgende. Wij hebben het geluk gehad dat we in 2000 zijn begonnen. Wij hebben nog net een plek kunnen verwerven in de woningbouwmarkt. Dat levert met enige regelmaat opdrachten op. Maar je ziet dat de projectontwikkeling zich langzaam terugtrekt uit de architectenwereld. Daar ontstaat een gat waarin anderen hun posities innemen. Dat is beangstigend.

Is er een historische verklaring te geven voor deze ontwikkeling?

Wij zien in Europa twee modellen om architectuur te maken. Er bestaat een Continentaal model dat vooral in Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk en Spanje wordt toegepast. In dat model heeft de architect een grote verantwoordelijkheid voor zowel het ontwerp als de uitvoering van gebouwen. De tegenhanger is het Angelsaksische model, dat vooral toepassingen kent in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Daarin heeft de architect veel minder verantwoordelijkheden. Gek genoeg heeft Nederland

zich de laatste tien jaar heel sterk op het Angelsaksische model georiënteerd.

Een mogelijk meer algemene verklaring hiervoor is dat de traditionele voorkeur voor de sociaaldemocratie in de Nederlandse politiek plaats heeft gemaakt voor een neoliberale politiek afkomstig uit de Angelsaksische wereld.

Ook dat is een verrassende ontwikkeling, want hoewel de sociaaldemocratie een product van de negentiende eeuw is, bestonden in Nederland al in de 17de eeuw sociaaldemocratische condities.

Hier gold al eeuwen de strategie van de polder. Daar kon men zich geen interne vijanden veroorloven, want je hebt stabiliteit nodig.

De recente neoliberale oriëntatie heeft daarom ingrijpende gevolgen voor architecten en stedenbouwers. Het is geen geheim dat het neoliberalisme geen interessante steden produceert. Dat zie je in Amerika. In plaats daarvan produceert het ‘gettovorming’ en sociale problemen, en dat is niet wat we in een dicht bevolkt land nodig hebben. De huidige situatie, waarin financiële reuzen omvallen alsof het niets is, toont aan dat er

ATELIER KEMPE THILL

Beangstigend?

Ja en verwarrend. De ontwikkelingen in de laatste vijfhonderd jaar op het gebied van ruimtelijke cultuur zijn in Nederland bijzonder interessant. Er bestaat geen boek over stedenbouw- of architectuurtheorie zonder dat er wordt gerefereerd aan modellen die in Nederland bedacht zijn. Toch dreigt die traditie van samenwerken, van overleg en van plannen

afgebroken te worden, doordat de overheid zich als speler heeft teruggetrokken. Nederlanders lijken plotseling een hekel te hebben aan het organiseren en plannen van de ruimte en haar gebruik.

Ook op het gebied van architectuur is iets dergelijks gaande. Bijna nergens is het modernisme als zo’n constante stroming van 1910 tot 1995 aanwezig geweest als hier. Beide tradities worden op dit moment overboord gezet en dat is uitzonderlijk.

Kempe Thill: “Op het niveau van het gebouw introduceren wij atria om een vorm van gemeenschappelijkheid te creëren”

22

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ULRICH SCHWARZ

Kempe Thill: “Geen referenties, geen omzet, toch geselecteerd: Franz Liszt Konzerthaus Raiding, Oostenrijk”

een behoorlijke decadentie is ontstaan.

Het neoliberalisme krijgt van vele kanten flinke kritiek. Mensen worden langzaamaan wakker en merken dat cultuur te allen tijde iets is wat bewust benaderd moet worden. Je moet ervoor vechten: geen laissez-faire, maar hard werken!

Misschien is dat het positieve effect dat we uit de kredietcrisis kunnen halen. Als iedereen wat armer wordt, moeten grote ontwikkelaars veel beter nadenken over de kwaliteit die ze afleveren. Het is niet meer een leuk plaatje maken, realiseren, verkopen en wegwezen.

Leidt de constatering dat het spaak loopt met de inrichting van Nederland en de analyse hoe dit komt voor jullie als bureau tot een andere opstelling dan voorheen?

Voor ons zijn er twee kanten aan die constatering. De ene kant is dat wij keuzes maken in hoe wij ons opstellen in de praktijk van ons bureau. Dat betekent concreet dat we altijd proberen te bouwen aan een onderliggende structuur en inzetten op maakbare dingen.

Kostencontrole en innovatieve bouwtechnologie zijn hierbij buitengewoon belangrijk. Ook hebben wij er bewust

NUMMER 24 - MAART 2009

“De condities waarop wij in Nederland werken, zijn op alle fronten verslechterd” voor gekozen om opdrachten voor publieke gebouwen in het buitenland te verwerven.

De andere kant is dat we besloten hebben actiever te worden op het vlak van de politiek. Het laatste is een verhaal apart. Het is voor ons begonnen met de vaststelling dat eigenlijk iedereen die wij spraken ontevreden was over de Europese Aanbestedingen. Inmiddels lopen er verschillende rechtszaken, maar toen wij ruim vier jaar geleden begonnen met onze aanbestedingsstudie was er van de kant van architecten geen enkele gestructureerde tegenkracht merkbaar.

De Rijksbouwmeester en de BNA zijn eindelijk wakker geworden.

Sinds medio vorig jaar hebben we met de BNA heel intensief contact over de aanbestedingsstudie. Naar ons idee moet de BNA zich als belangenorganisatie inspannen voor de oprichting van een organisatie die de aanbestedingen gaat organiseren. De belangenorganisaties voor architecten in de ons omringende

landen doen dat al langer en hebben hier aparte organisaties voor opgezet.

Verrassend genoeg vond de BNA dat tot voor kort niet tot zijn taak behoren.

Even hebben we toen met de gedachte gespeeld om zelf een alternatieve BNA op te richten. We zijn al snel tot de conclusie gekomen dat wij daar de tijd en de middelen niet voor hebben. Vervolgens hebben we onze aandacht op de politiek gericht en hebben we het Belgische model van aanbesteding gepromoot als model om in Nederland te introduceren.

Dat klinkt bijna alsof jullie architecten oproepen om zich activistisch op te stellen, of toch nog niet?

Niet activistisch in de zin van ’68 en stenen gooien, maar wel om te proberen een gestructureerde analyse en argumentatie te leveren waar de politiek niet omheen kan. Verder willen we vooral onze generatiegenoten wakker schudden uit de droom van de jaren negentig.

Sinds we in 2004 ons onderzoek zijn ¡

23

[[ INTERVIEW KEMPE THILL

daar natuurlijk blij mee. Voor ons is het volgende aandachtspunt de positie van de architect in de hele bouwwereld, in samenhang met nieuwe aanbestedingsvormen. Daarnaast willen we ons ook richten op de kwaliteit van de opleiding, met name die aan de TU Delft. Wij werken aan een trilogie over de condities waaronder architectuur tot stand moet komen.

“Jonge bureaus maken geen kans meer ooit nog een publiek gebouw te ontwerpen” begonnen, hebben we namelijk moeten constateren dat heel veel van hen heel tevreden zijn met hun positie in een soort subcultuur. Eigenlijk willen veel van onze generatiegenoten helemaal niet concurreren met de grote bureaus, laat staan samenwerken met grote projectontwikkelaars. Wat zij willen is leuke culturele dingen doen en mooie ontwerpen bedenken. Ze beseffen nauwelijks wat hen door de nieuwe Europese regels voor aanbesteding wordt ontnomen. Sowieso realiseren de meeste kleine bureaus zich niet dat zij überhaupt geen kans meer hebben om bijvoorbeeld ooit nog een stadhuis te bouwen.

Jullie hebben forse kritiek geuit op de BNA, maar zijn er eigenlijk wel andere manieren waarop architecten zich beter zouden kunnen organiseren om een vuist te maken tegen de huidige regelgeving?

Architecten laten zich altijd heel moeilijk organiseren. Ze zijn bang voor negatieve publiciteit, maar dat is een verkeerde instelling om iets voor elkaar te krijgen.

De aannemers hebben zich verenigd in een superlobby-organisatie. Zij zijn hierdoor juist heel goed in staat om aan te geven onder welke condities ze willen werken. Doordat de BNA bestaat uit diverse subclubs met allemaal verschillende ideeën en doordat er altijd wel weer een architect te vinden is die bereid is onder nog slechtere condities te werken, slagen de architecten er keer op keer niet in om duidelijk te zeggen wat ze te bieden hebben en onder welke voorwaarden ze willen werken.

Zoals gezegd was de BNA aanvankelijk niet bereid ons initiatief te ondersteunen. Inmiddels hebben wij begrepen dat ze samen met de Rijksbouwmeester toch bezig zijn om stappen te ondernemen tegen het huidige beleid. Wij zijn

Een integraal ontwerp voor de architectuur en stedenbouw van een woon-/

ATELIER KEMPE THILL

werkgebied in Hilversum

24

Het is indrukwekkend hoe jullie je inzetten om de condities voor architecten te verbeteren. Heeft deze opstelling ook gevolgen voor de productie van jullie eigen architectuur?

Goede architectuur kan naar ons idee alleen ontstaan als er politieke condities aanwezig zijn die goede architectuur mogelijk maken. Een direct gevolg van die overtuiging is, dat wij ons altijd heel professioneel opstellen. Als klein bureau moet je goed uitkijken welke bouwwerken je maakt, want je wordt keihard afgerekend op het laatste project. Wanneer we een opdracht aannemen, proberen we het bouwproces voor honderd procent onder controle te krijgen. De bouwer krijgt dus van ons alle stukken aangeleverd. Voor onze medewerkers betekent dit een heel harde leerschool. Iedereen binnen het bureau is erop gespitst te controleren of de aannemer het werk binnen de tijd en het budget afkrijgt en dat het er nog goed uitziet ook. We zorgen ervoor dat ons aandeel in het werk voor elkaar is, zodat we eisen kunnen stellen aan de mensen die het werk moeten uitvoeren.

Onze manier van werken schept vertrouwen bij opdrachtgevers, waardoor we in staat zijn gebleken steeds interessantere opdrachten te verwerven.

Behalve een vakinhoudelijke kant heeft onze aanpak ook een marketingtechnische achtergrond. We leven in een heel vreemde tijd, waarin we continu overstroomd worden door informatie. Als je twintig jaar geleden eens in de drie jaar iets moois afleverde, konden mensen dat onthouden. Dat is nu niet meer zo. Het probleem is dat de heel grote bureaus een ontzettend hoge productie

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Je zou kunnen beweren dat jullie architectuurproductie een monotoon karakter heeft. Wat is het doel van jullie architectuur?

We merken dat we afkoersen op een soort classicistische architectuur. Het begrip classicisme roept natuurlijk bij de meeste mensen een bepaald beeld op, maar het gaat ons niet om vormof stijlkenmerken, maar om de ratio van het ontwerp – en bouwproces. Een bouwproces start met iemand die ruimte nodig heeft en kan beschikken over de middelen om een gebouw te maken. Een architect probeert vervolgens het proces van het bouwen an sich te conceptualiseren. Wat centraal staat in dit proces is de productie van ruimtes. Architectuur is eigenlijk het zoeken van de mogelijkheid een ruimtestructuur te creëren die niet alleen pragmatisch is, maar die ook kan verheffen tot een bepaalde culturele dimensie.

Veel collega-architecten starten het maken van architectuur met de aanname dat je een vrije keuze hebt voor gebouwconcepten. Als je echt een goed gebouw wilt maken, heb je in onze ogen een beperkte keuze. Wij denken dat juist in die beperkte omstandigheden een conceptuele potentie zit. Wij verwerpen daarmee dus ook de conceptuele manier van denken die bijvoorbeeld door de TU in Delft sinds de jaren negentig enorm is gepusht. In onze ogen verdwijnt daarin namelijk de aandacht voor de onderliggende basis van het ambacht volledig.

Wij denken dat het tijd is om aan die basis te werken.

Die ambachtelijke insteek leidt in jullie geval dan wel tot een ‘plastic classicisme’?

We lopen inderdaad het risico om als

NUMMER 24 - MAART 2009

ATELIER KEMPE THILL

hebben. Die leveren gemiddeld vijf of zes projecten per jaar af en zijn daardoor continu aanwezig in de media en dus in het geheugen van opdrachtgevers.

Ons antwoord op deze situatie is dat wij proberen in ons werk een zekere continuïteit en herkenbaarheid te combineren met een bepaalde mate van variatie.

Het interieur van de nieuwe kantoorruimte van Atelier Kempe Thill in de oude Van Nelle Fabriek in Rotterdam

ambachtelijk versleten te worden. In werkelijkheid gebruiken wij het woord ambacht alleen maar, omdat wij vinden dat het op dit moment te weinig aandacht krijgt. Zelf zijn we vooral geïnteresseerd in industriële productiemethoden.

We zijn fans van extrusie processen en de glasindustrie, om het zo maar te zeggen. In tegenstelling tot Kollhoff, Krier, of zelfs Zumthor, gaan wij uit van het conceptualiseren van het vak zelf. De benadering die zij kiezen, vinden wij uitermate twijfelachtig. Hoewel veel architecten daar erg enthousiast over zijn, vragen wij ons af wat de culturele waarde van dat werk over vijftig jaar is. Het zegt ons heel weinig over de tijd waarin wij leven. Die variant van ambachtelijkheid is gewoon niet van deze tijd. Wij zijn eigenlijk meer ‘trashy’ modernisten, die menen dat de basis van de architectuur in het bouwen zelf ligt. Of het materiaal nu plastic is, of golfplaat, een verbinding wordt samengesmolten, of geniet, dan nog moet je het conceptualiseren om

tot iets krachtigs te komen. Dus je moet het conceptualiseren, anders kun je niets zeggen over het bouwen en is het geen architectuur.

Het werk van Atelier Kempe Thill is gebaseerd op een grote hoeveelheid constanten. Jullie stedenbouwkundige voorstellen gaan altijd over een randbebouwing met grote binnenruimtes. Culturele gebouwen zijn altijd blokken met een gat erin.

Terwijl woningen altijd schuil gaan achter een hele grote pui met daarachter een vide. Waarop berust deze consistentie?

We proberen om onze projecten altijd een collectieve dimensie te geven. Deze ambitie kan op verschillende niveaus ingestoken worden. Op stedenbouwkundig niveau introduceren wij een hoftypologie om een vorm van gemeenschappelijkheid te creëren. Op het niveau van het gebouw kan dat een atrium zijn, of een vide. Wij denken dat dit een belang- ¡

“De Rijksbouwmeester en de BNA zijn eindelijk wakker geworden” 25

[[ INTERVIEW KEMPE THILL

ROLF VOGEL

alleen maar kunnen realiseren, omdat ze eigenlijk al dertig jaar aan dat gebouw hebben gewerkt. In het gebouw zie je alle Cepezed-gebouwen terugkomen zonder dat het dwangmatig overkomt.

Het aantrekkelijke daarvan is dat er een evolutie is. Heel veel gebouwen die vandaag de dag worden gerealiseerd, ook van bekendere collega-architecten, zijn qua ruimtebeleving, materialisering en detaillering volstrekt onbeheerst. Je ziet dat er heel kort-door-de-bocht wordt gezocht naar een aansprekende vormentaal, zodat het gebouw als icoon gaat werken. De ruimtelijkheid lijkt in die gebouwontwerpen helemaal geen rol te spelen. In veel gebouwen worden teveel thema’s verenigd, waardoor de samenhang volledig zoek raakt. Ook wij streven naar een steeds complexere architectonische vormentaal, maar doen dat stapje voor stapje.

rijk onderdeel is van de perceptie van een gebouw. Zoals we eerder stelden gaat architectuur over ruimtelijkheid. Wij proberen projecten te realiseren waar het heel aantrekkelijk is om naar binnen te lopen en vooral ook binnen te blijven.

Dat is precies omgekeerd ten opzichte van de ontwikkeling van architectuur in de jaren negentig, waar het voornamelijk ging om het gebouw als icoon en niet om de ruimte zelf. Wij proberen het evenwicht tussen de ervaring van het exterieur en het interieur weer te herstellen door eisen te stellen aan de structuur. Wij vinden dat de structuur een bepaalde flexibiliteit moet hebben om dingen in de toekomst toe te kunnen laten. In dat opzicht zijn wij eigenlijk felle tegenstanders van de traditie van het functionalisme, omdat wij menen dat het programma volstrekt oninteressant is voor de architectuur. Dat programma

is wat na tien, of twintig jaar verdwijnt en dan wordt de architectuur pas echt architectuur. Overigens gaat het ons niet in de eerste plaats om vormgegeven ruimte. Wij zijn vooral geïnteresseerd in de ruimtelijkheid van het casco en in die zin geloven wij dat de structuur zelf de belangrijkste voorwaarde is voor architectonische ruimte. Dat inzicht kenmerkt al ons werk.

De grondgedachte van jullie architectuur is niet aan een enkel project verbonden: elk project lijkt voort te bouwen op het vorige. Is de architectuur van Kempe Thill pas aan het eind van jullie carrière volmaakt?

Hoewel het een interessante manier van denken is, werkt het helaas niet zo.

We waren onlangs bij de opening van kantoorgebouw van Rijkswaterstaat in Utrecht. Cepezed heeft dat gebouw

“Wij proberen onze projecten altijd een collectieve dimensie te geven” 26

Gaat deze gedisciplineerde opvatting van architectuur niet in tegen het idee dat elke opgave uniek is en dus een eigen antwoord verlangt?

Wij vinden dat je ontwerpopgaven niet moet mystificeren. Ontwerpen is een rationele bezigheid, waarbij het gaat om objectieve gegevens, zoals locatie, oriëntatie, programma en budget. In Nederland zijn veel van die gegevens op hoofdlijnen hetzelfde. Wij worden in ieder geval steeds met vergelijkbare vraagstellingen geconfronteerd.

Nederland is daarom bij uitstek het land voor een prototypische architectuur. Wij starten altijd vanuit het idee dat we prototypes moeten ontwerpen.

Vervolgens bekijken we uiteraard per opgave welke aanleidingen de context biedt om er vanaf te wijken. Het gekke is dat er op dit moment weinig bureaus zijn die op deze manier hun architectuur proberen te conceptualiseren, of proberen te systematiseren. Wij geloven echter dat door systematisering de producten die je kunt leveren, beter worden. En dat is uiteindelijk wel waar het om gaat: het maken van het best mogelijke product voor een zo scherp mogelijke prijs. ¡

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

LEOLAC GEEFT VORM AAN UW IDEE! Innovatieve toepassingen in Foamcoating Mede dank zij de mooie ontwerpen of gewaagde constructies van onze opdrachtgevers, hebben wij het afgelopen jaar zeer innovatieve coatingsrecepturen en verwerkingstechnieken gerealiseerd.

Hierdoor zien wij de toepassingen in vrijwel elke branche zeer explosief groeien. Heeft men ĂŠĂŠnmaal ervaring met de Leolac coating dan blijkt dat dit leidt tot tal van nieuwe ideeĂŤn en producten.

Het gepatenteerde procedĂŠ van Leolac: door middel van een applicatietechniek, wordt er een gesloten huid aangebracht op alle soorten schuim, snijschuim en vormschuim delen. Echter de diversiteit van de materialen waarop de coating wordt toegepast neemt toe. Naast schuim wordt de coating ook toegepast op hout, EPS, metaal en polycarbonaat als een ideale oppervlakteafwerking.

Een aantal grote voordelen t.o.v. traditioneel methoden en stoffering: s -OGELIJKHEID TOT NAADLOOS WERK OF GEEN STIKNADEN s /NDOORDRINGBAAR EN WATERDICHT s 56 LICHT BESTENDIG s %ENVOUDIG TE REINIGEN (YGIÔNISCH EN OF antibacterieel s !FWERKING VAN ZACHT EN mEXIBEL TOT ZEER HARD IN $ EN $ VORMGEVING

$OOR DE UNIEKE EIGENSCHAPPEN VAN DE COATING ZIJN ER reeds toepassingen in de vele sectoren: s +ANTOORINRICHTINGEN BV BALIES SCHEIDINGS WANDEN

tafels, geluidbeheersings- en wandafwerkingen, etc. s 2ETAIL EN RECLAMESECTOR BV ZITELEMENTEN PRESENtatie-units, kastwanden, balies, blow-ups etc. s :ORGSECTOR BV BALIES ZITMEUBILAIR MATRASSEN

wandafwerkingen, wasbedden etc.

Maar denk ook aan toepassingen voor: Sanitair, !UTOMOTIVE 3CHOLEN EN +INDERDAGVERBLIJVEN ETC /CTROOI PATENT 7IJ WILLEN ALLE GEBRUIKERS OF TOEKOMstige klanten adviseren geen producten af te nemen van inbreukmakers op het Nederlands en het %UROPEES /CTROOI 5 KUNT BIJ ONS INFORMEREN WELKE BEDRIJVEN GEBRUIK maken van een Leolac licentie.

Voor informatie kunt u ons bereiken op: Stayerhofweg 25B, 5861 EJ Wanssum Tel: 0478 539 230, e-mail: info@leolac.com www.leolac.com

G

TM

graphic concrete creatief met prefab beton!

R V S balustraden G L A S

economisch aantrekkelijk met grote vrijheid in ontwerp

S T A A L H O U T

Shell Epicentre Rijswijk

Sterkos Bouw BV ontwerpt, produceert en monteert designbalustraden en leuningen van glas en roestvaststaal (rvs). Dit voor uiteenlopende binnenen buitenlandse opdrachtgevers, variĂŤrend van architecten, aannemers en projectontwikkelaars in de utiliteit- en woningbouw tot particulieren.

Foto: Fabienne de Boer

voor meer informatie: info@companero.nl / www.companero.nl

~ companero specialist in loopvlakstructuur

Sterkos Bouw BV Fahrenheitweg 26 Postbus 540 8901 BH Leeuwarden

Tel. 058 212 54 34 Fax 058 212 77 94 www.sterkos.nl info@sterkos.nl

Gratis jaarboek t.w.v. â‚Ź39,50 bij een jaarabonnement op Architectenweb Magazine

Surf snel naar architectenweb.nl/awm

Beton is grijs/groen* Betonkernactivering Door intelligent gebruik van de thermische massa van beton kan het energiegebruik in gebouwen drastisch worden gereduceerd.

Thermische massa optimaliseert de voordelen van gratis zonnewarmte, vertraagt en dempt piektemperaturen en reduceert het energieverbruik voor verwarming en koeling. Door het verminderde energieverbruik draagt beton bij aan beperking van de CO2uitstoot, de hoofdveroorzaker van het broeikaseect.

Beton is veel meer dan een duurzaam, constructief bouwmateriaal. De thermische kwaliteiten kunnen bijdragen aan een comfortabel en energiezuinig binnenklimaat. Zo ontstaat toegevoegde waarde.

Dat vergt een nieuwe manier van denken. Het bouwkundig en installatietechnisch ontwerp moeten worden afgestemd op het actief inzetten van thermische massa. Integratie van architectuur, constructie en klimaatinstallatie is de grote opgave van de komende jaren.

Het Cement&BetonCentrum ontplooit activiteiten om deze integratie van ruimte, materiaal en installatie te bevorderen. Door kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Zo werd ook de basis gelegd voor akoestische betonvloeren met BKA*. Beschikbare publicaties vindt u op onze website www.cementenbeton.nl.

*) Doe de Snelle Kennistest BKA op www.cementenbeton.nl

www.cementenbeton.nl

Cement&BetonCentrum

[[ PROJECT THE OUTLOOK THE OUTLOOK OP SCHIPHOL, AMSTERDAM DOOR CEPEZED

HET NIEUWE FLEXWERKEN In opdracht van Schiphol Real Estate heeft architectenbureau cepezed in het hart van Schiphol een modern kantoorcomplex ontworpen waarin flexibel werken een nieuwe dimensie heeft gekregen.

TEKST OLV KLIJN FOTOGRAFIE FAS KEUZENKAMP, LUUK KRAMER

[[ PROJECT THE OUTLOOK

1 kantoor

3 patio

2 overdekte entree

4 dakterras

2

1

2

1

2

1

2

3 1

1

4

1

1

4

plattegrond 32

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

dwarsdoorsnede

et als verscheidene andere internationale knooppunten bestaat ook Schiphol al lang niet meer louter uit voorzieningen voor reizigers. De winkelfaciliteiten en de kantoorcapaciteit zijn in de afgelopen jaren snel gegroeid en zullen dat naar verwachting blijven doen.

N

De opgave die Schiphol Real Estate cepezed meegaf was een hoogwaardig kantoorcomplex te ontwerpen dat door verschillende huurders tegelijkertijd gebruikt zou kunnen worden. De architecten uit Delft hebben de vraag beantwoord met een op het eerste oog onopvallend kantoorgebouw. Aan een centrale zone met trappenhuizen, liften en techniekschachten zijn om en om drie korte en vier langere kantoorvleugels geschakeld. Twee ondergrondse parkeerlagen en een parkeerplint voorzien in de parkeerbehoefte en tillen het kantoorvolume op elegante wijze van het maaiveld.

Cepezed streefde ernaar een licht en ruimtelijk kantoor te maken waarin tal van werkopstellingen mogelijk zouden zijn.

Door een slank staalskelet met stijve kanaalplaatvloeren te combineren is men erin geslaagd brede en relatief hoge kantoorruimten – verdiepingshoogte 2,90m – te realiseren. Een minimum aan kolommen in de kantoren zorgt voor bijna volledig vrij indeelbare plattegronden. De grote ramen, die van vloer tot plafond lopen en uitgevoerd zijn zonder verticale stijlen, versterken het gevoel van vrijheid in het interieur. De grote vides met representatieve trappen werken als lichthoven en garanderen een verticale relatie tussen de verschillende kantoorvloeren.

een regulier kantoorpand met een traditionele indeling op een slecht bereikbare locatie op Schiphol-Rijk. In het nieuwe gebouw is een nieuwe werkfilosofie van kracht geworden. Hierin staat niet langer de werkplek centraal, maar de manier van werken.

De medewerkers van Microsoft bepalen zelf of ze thuis of op kantoor werken, of ze virtueel of persoonlijk contact hebben met collega’s en klanten. The Outlook is een ontmoetingsplaats, die geopend is van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat. Het concept biedt interessante mogelijkheden doordat het − ondanks flexen thuiswerken − de sociale samenhang in de organisatie stimuleert. Dit wordt nog versterkt door het interieurontwerp van het Londense architectenbureau Sevil Pech Gence Associates. Zij hebben ingezet op een heldere en ruimtelijke structuur.

Het is moeilijk te voorspellen of het kantoorconcept van Microsoft een lange levensduur zal hebben en in hoeverre het de sociale cohesie daadwerkelijk zal bevorderen. Het feit dat het nieuwe werkconcept moeiteloos in het ontwerp van cepezed gerealiseerd kon worden, doet vermoeden dat het gebouwontwerp in ieder geval robuust genoeg is om ook toekomstige inzichten in de relatie tussen organisaties en werkplekken te kunnen accommoderen.

OPDRACHTGEVER

SCHIPHOL REAL ESTATE

ARCHITECT

CEPEZED (WWW.CEPEZED.NL)

AANNEMER

BOUWCOMBINATIE VOORMOLEN BOUW J.P. VAN EESTEREN, ROTTERDAM

Al tijdens de ontwikkeling van het complex werd duidelijk dat Microsoft Nederland hoofdhuurder van het gebouw zou worden. De naam van het gebouw ‘The Outlook’ verwijst ernaar.

De softwaregigant was ontevreden over het oude onderkomen: NUMMER 24 - MAART 2009

CONTRUCTEUR

DHV (D3BN), DEN HAAG

GEVELS

SCHELDEBOUW / PERMASTEELISA

BINNENWANDEN

UNISPACE, ULFT

STAALCONSTRUCTIE

SMULDERS DUSCOM, BLADEL

REALISATIE

DECEMBER 2008

33

CRYSTAL COURT IN AMSTERDAM DOOR TANGRAM ARCHITEKTEN

ONZICHTBARE

VERDICHTING

[[ PROJECT CRYSTAL COURT

De woningen zijn als legoblokken op elkaar gestapeld. Op enkele plaatsen ontstaan overstekken van wel vijf meter

Met Crystal Court heeft Tangram een evenwichtige invulling gegeven aan een ‘vergeten plek’ in het stedelijk weefsel. Er ontstaat een synthese van gebouw en omgeving.

TEKST RALPH JANSSEN FOTOGRAFIE JOHN LEWIS MARSHALL

et benutten van zogenaamde verwaarloosde of vergeten plekken in de stad is een strategie die ingezet kan worden om verdichting van het stedelijk weefsel te bewerkstelligen. Samen met intensiever grondgebruik kan verdichting uitkomst bieden in het dilemma waarin de ruimte in ons land zich bevindt: er moet veel gebouwd worden en de ruimte is schaars. In de groeiende wens het landelijke gebied niet verder aan te tasten, ligt het terrein van de toekomstige bouwopgave voor een groot deel in het stedelijk domein. Dit komt ook tot uitdrukking in de Nota Ruimte waarin het Ministerie van VROM als doel stelt dat veertig procent van het nieuwe bouwvolume binnen de bestaande stedelijke gebieden gerealiseerd moet worden.

H

doorsnede 36

Die benadering past in de filosofie van Tangram Architekten, waarin de stad wordt opgevat als een stapeling van lagen die elkaar continu beïnvloeden en waarin door verdichting ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Vanuit de woningen is ruim zicht op het atrium, wat de sociale controle en het contact tussen de bewoners bevordert

en intensivering mogelijkheden ontstaan voor nieuwe ruimte en nieuwe woonvormen. Crystal Court is het tastbare bewijs hiervan .

Locatie ‘de Kamp’ aan de Willem van Weldammelaan in Buitenveldert was zo’n vergeten plek: gelegen tussen het Amsterdamse Bos en het Flevopark is het echter een van de mooiste en meest gewilde locaties van Buitenveldert. In de periferie van Amsterdam ligt de Zuidas op loopafstand terwijl de tram binnen tien minuten het Museumplein aandoet. Tot 2001 vormde ‘de Kamp’ echter een onbestemd overgangsgebied tussen het winkelcentrum Groot Gelderlandplein en het Gijsbrecht van Aemstelpark. In dat jaar schreef het gemeentebestuur voor ontwikkelaars een gecombineerde prijsvraag uit voor deze en nog twee andere locaties in Buitenveldert. Als onderdeel van deze prijsvraag die gewonnen werd door Hillen & Roosen Projectontwikkeling B.V. uit Amsterdam ontwierp Tangram Architekten voor ‘de Kamp’ het prestigieuze Crystal Court. Voor de andere twee locaties tekenden respectievelijk architectuurbureau Sluijmer en Van Leeuwen en Erick van Egeraat Associated Architects (EEA).

De opgave voor ‘de Kamp’ was een woonprogramma te realiseren van ongeveer veertig ruime woningen in het NUMMER 24 - MAART 2009

hogere marktsegment. Met een gezamenlijk oppervlak van circa 8000 m2 resulteert dit op de relatief kleine locatie in een ongekende dichtheid met een ‘floor space index’ van vier. Dit betekent dat het totale aantal vierkante meters vloeroppervlak viermaal zo groot is als de totale oppervlakte van het plangebied. Daarbij stelden de projectarchitecten Charlotte ten Dijke en Bart Mispelblom Beyer zich ten doel om het gebouw en de omgeving op natuurlijke wijze met elkaar te verweven. Als belangrijk onderdeel hiervan gold het uitgangspunt dat het doorzicht van de wijk richting het park behouden moest blijven.

Dit is bereikt door het programma niet te ordenen in één gesloten volume maar in een compositie van vier ogenschijnlijk los van elkaar staande sculpturen. Deze staan elk met een minimale voet op de grond en groeien in een boomstructuur op de verdiepingen dichter naar elkaar toe.

De ruimte tussen de sculpturen is zowel in de gevels als in het dak gevangen in glas. Hierdoor ontstaat een gemeen- ¡

Tangram ziet de stad als een stapeling van lagen 37

[[ PROJECT CRYSTAL COURT

Het atrium bemiddelt tussen binnen en buiten schappelijk atrium dat in diverse opzichten fungeert als een intermediair tussen gebouw en omgeving.

Op de eerste plaats moet dit atrium voor de beoogde doelgroep een belangrijk sociaal veilig overgangsgebied vormen.

Om die reden is de open ruimte fysiek begrensd met glazen puien en is er een centrale entree aan de zijde van het winkelcentrum. Daarbij zijn de onderliggende parkeerkelder en het atrium via een tweetal in- en uitgangen direct met elkaar verbonden. Voor extra controle beschikt Crystal Court over een eigen beheerder die toezicht houdt vanuit een aparte ruimte aansluitend op de centrale entree. Op verzoek verleent deze beheerder ook diensten als maaltijd- en stomerijvoorzieningen. De sociale controle wordt verder bevorderd doordat alle appartementen in de sculpturen uitzicht hebben op de gezamenlijke binnenruimte en hieraan ook hun ingang hebben.

Behalve een sociale functie vervult het atrium ook een klimatologische rol doordat de ruimte fungeert als energiezuinige buffer tussen het binnenklimaat van de appartementen en het buitenklimaat van de stad. Gebalanceerde ventilatie had het energiegebruik nog verder kunnen reduceren, maar omwille van het vrijelijk kunnen openen van de ramen als onderdeel van het contact met de omgeving is die bewust achterwege gelaten. Daar staat tegenover dat de vloeren van de appartementen zijn uitgerust met een ingenieus en energiebesparend koel- en verwarmingssysteem.

Boven alles echter is het atrium een heel aangename verblijfs- en ontmoetingsplek. Her en der bevinden zich terrassen en vlonders, afwisselend voor privé- en gemeenschappe-

lijk gebruik. De vlonders zijn onderdeel van waterpartijen die op het dek van de parkeerkelder via een smalle open ruimte onder de glazen gevels van binnen naar buiten doorlopen.

Het water dat op natuurlijke wijze het atrium bevochtigt, is hierdoor ingezet als een wezenlijk element in het continuüm van gebouw en omgeving. Het is de bedoeling dat met inheemse planten zoals de dotterbloem en de grote waterweegbree een volwaardige biotoop ontstaat. De apotheose van de verweving van gebouw en omgeving zal zijn als de watertuinen worden bevolkt door eenden en kikkers uit het park. De praktijk zal moeten uitwijzen tot hoever in dat geval de verdraagzaamheid van mens en natuur reikt.

In de sculpturen zijn uiteindelijk zesendertig appartementen gerealiseerd en gerangschikt in een ogenschijnlijk willekeurige stapeling met fascinerende doorzichten naar de wijk en het park. Hierdoor ontstaat in feite een nieuwe typologie van wonen die het beste kan worden omschreven met vrijstaandgestapeld en waarbij elke woning door zijn specifieke ligging een unieke relatie heeft met zijn omgeving. De appartementen variëren in grootte van 92 m² tot 250 m² welke variatie is af te lezen in de soms enorme overstekken van de verschillende bouwlagen. Op enkele plaatsen bedragen de uitkragingen die zich in verschillende richtingen voordoen, wel vijf meter op verschillende verdiepingen boven elkaar.

Om die reden is gebruik gemaakt van een geprefabriceerd betonskelet in combinatie met een gewichtsbesparende holle vloerconstructie, de zogenaamde infraplus-vloer. Het bepalen van de positie en de grootte van de openingen in de met western red cedar bekleedde gevels bleek daarbij een ware legpuzzel in de mix van eisen die worden gesteld door constructie, lichtinval en privacy.

Ten aanzien van de indeling van de appartementen was er volledige vrijheid. Van die vrijheid heeft ongeveer driekwart van de bewoners gebruik gemaakt, waardoor geen enkele plattegrond hetzelfde is. Doordat de installatieleidingen die zich in de holle vloeren bevinden eenvoudig aangepast kunnen worden, is de plattegrond zelfs na de ruwbouw nog te veranderen. Toch houden het individuele en gemeenschappelijke belang elkaar in het opzoeken van hun grenzen voortdurend in evenwicht. Dat blijkt misschien wel op zijn mooist in de top van de boomstructuur. Want hoewel de sculpturen in hun gevarieerde en legoblokachtige stapeling van woningen in zichzelf stabiel zijn, wordt aldaar via doorkoppeling het totale evenwicht bereikt.

Eigenlijk is evenwicht in algemene zin het kenmerk van Crystal Court, dat middels verdichting en intensivering op even sublieme als doeltreffende wijze een voorzet geeft voor het oplossen van de toekomstige bouwopgave. Hoewel verdichting en intensivering hierin bruikbare en wellicht zelfs onmisbare instrumenten zijn, is er bovenal het grotere ¡

38

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

In het atrium versmelten gebouw en omgeving. Door de open verbinding tussen de watertuinen en het park kan een volwaardige biotoop ontstaan NUMMER 22 - DECEMBER 2008 / JANUARI 2009

39

[[ PROJECT CRYSTAL COURT

5

4

4 5

7 4

4

4e verdieping

5e verdieping

5

5

4

6

4

6

7 7 4 4

2e verdieping

3e verdieping

1

2

2

5

4

6

1

entree

2

water

3 vlonders en looppaden 4 appartementenblok A

2 3

3

5

appartementenblok B

6

appartementenblok C

7

appartementenblok D

6 1

4 2

7

begane grond

40

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

BART MISPELBLOM BEYER

De appartementen zijn zo gerangschikt dat er in de doorzichten een fascinerende wisselwerking met het park ontstaat

NUMMER 24 - MAART 2009

41

[[ PROJECT CRYSTAL COURT

1 2 3 4 5

6 7

8

14

9

10

11

12 13

42

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De watertuinen geven het atrium een extra ruimtelijke

De gevels van western red cedar passen goed bij de park-

dimensie

achtige omgeving

1 grind ballastlaag

verband van gebouw en omgeving. In de synthese van beide ontstaat een nieuw stedelijk verbond van het collectieve en het private domein. Dat verbond viert zijn hoogmis in de kathedraal van het atrium dat als een functioneel gelaagde ruimte de rol van bemiddelaar speelt tussen binnen en buiten, of beter gezegd tussen de gebouwde en ongebouwde ruimte. Door van plaats te verwisselen lijken de oorspronkelijke tegenpolen van gebouw en omgeving elkaar zelfs op te heffen. Het gebouw wordt omgeving en omgekeerd.

Dat is de meest ultieme vertaling van een besef van plaats en tijd waarin architectuur in al haar evidentie uiteindelijk ยก onzichtbaar wordt.

2 isolatie Rc >2,5 3 afschotisolatie 4 dampremmende laag 5 afwijkende infravloer 6 358mm infravloer 7 140mm isolatie Rc = 2m5 8 18mm Western Red Cedar 9 staalconstructie (doorsn. 51,0) 10 staalconstructie (doorsn. 66,3) 11 water 12 dakbedekking 13 200mm kanaalplaat 14 louvreraam met vaste lamellen

OPDRACHTGEVER

HILLEN & ROOSEN PROJECTONTWIKKELING

ARCHITECT

TANGRAM ARCHITEKTEN (WWW.TANGRAMARCHITEKTEN.NL)

PROJECTARCHITECTEN

BART MISPELBLOM BEYER EN CHARLOTTE TEN DIJKE

NUMMER 24 - MAART 2009

CONSTRUCTEUR

VAN ROSSUM, RAADGEVENDE INGENIEURS

AANNEMER

HILLEN & ROOSEN BOUW

REALISATIE

2008

43

[[ PROJECT PRIVIUM CLUBLOUNGE PRIVIUM CLUBLOUNGE OP SCHIPHOL, AMSTERDAM DOOR M+R

44

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

PRIVILEGES VOOR FREQUENT FLYERS Privium ClubLounge op Luchthaven Schiphol is een exclusieve wachtruimte, bedoeld voor de reiziger in het topsegment. De door M+R interieurarchitecten ontworpen lounge kenmerkt zich door een vloeiende vormgeving en sfeervolle verlichting.

TEKST OLV KLIJN FOTOGRAFIE STUDIO DE WINTER

NUMMER 24 - MAART 2009

45

[[ PROJECT PRIVIUM CLUBLOUNGE

a de Tweede Wereldoorlog hebben vliegvelden zich in korte tijd ontwikkeld van een modderig veldje met een hangar en een controletoren tot uiterst functionele of zelfs futuristisch ogende luchthavens in de jaren zeventig. Vanaf de jaren tachtig heeft de exponentiële groei van het luchtverkeer geresulteerd in gereguleerde luchthavens waar controle en efficiëntie overheersen. De democratisering van het vliegen heeft ons vrijheid gegeven, maar heeft het vliegen ook getransformeerd tot een bureaucratische en massale aangelegenheid.

N

Om het wachten voor het topsegment-reizigers te veraangenamen beschikken diverse luchthavens daarom over ‘airport lounges’. In de afgelopen jaren is op een aantal luchthavens een nieuw type lounge geïntroduceerd. Na Hong Kong en Londen beschikt ook Schiphol sinds kort over een designlounge waar comfort en persoonlijke service centraal staan. De Privium ClubLounge, te vinden tussen Vertrekhal 1 en 2, borduurt voort op het Privium-concept van de nationale luchthaven: iedereen die frequent reist kan zonder oponthoud inchecken middels biometrische identificatie.

M+R interieurarchitecten kreeg na het winnen van een internationale prijsvraag de opdracht voor het interieurontwerp van de lounge. Het bureau stond voor de opgave ruim 600 m² in te richten met faciliteiten en verschillende comfortabele zit- en werkplekken. De entree van de lounge is vanuit de vertrekhal herkenbaar aan de op de toegangsdeuren geprinte menselijke pupil, een knipoog naar het feit dat Schiphol de eerste luchthaven was die de irisscan introduceerde.

Het ruimtelijk concept van de lounge, overigens zonder ramen en uitzicht, is door M+R uitgewerkt in een ‘aerodynamische’ vormentaal. De gekromde wanden zijn speciaal ontworpen door het bureau. Alle wanden zijn samengesteld uit houten staanders en schenkels, en voorzien van brandvertragende buigbare mdf. Aanvankelijk zouden de wanden onder een hoek van zeven graden geplaatst worden, maar dat is uit financieel oogpunt beperkt gebleven tot een enkele wand.

Door in de lounge verschillende plekken te creëren, zoals de bar 46

in het midden van de ruimte, ontstaan verschillende vormen van gebruik. De gekozen opstelling van de aaneengeschakelde werk- en zitplekken maakt afzondering mogelijk. Tegelijkertijd biedt de opzet ook de meest solistische reiziger de mogelijkheid tot ontmoeting van anderen.

In de lounge is een scala aan designklassiekers geplaatst, waaronder de Bubble Chair van Eero Aarnio en Arne Jacobsen’s Egg Chair. Niveauverschillen in de vloer, in combinatie met de golvende wanden, zorgen ervoor dat in de open ruimte verschillende sferen ontstaan. Ook de verlichting speelt hier een grote rol. Indirecte RGB-ledverlichting, aangebracht in de afgeronde boven- en onderplinten van de wanden, zorgt voor afwisseling in lichtintensiteit en lichtkleur. Gedurende de dag kunnen verschillende moodsettings worden gecreëerd. In de Light Energy Cabin, een ruimte waarin daglichtlampen zijn geplaatst, kan de reiziger bovendien letterlijk direct energie opdoen.

M+R heeft zich sterk ingeleefd in de verscheidenheid aan behoeften van de frequent flyer. Het aanbod aan privileges blijft in de lounge echter beperkt. Goed beschouwd zijn de interneten horecavoorzieningen afzonderlijk reeds op de luchthaven aanwezig. Waarschijnlijk is de grootste luxe die de bezoeker van de Privium ClubLounge wordt geboden dan ook de mogelijkheid tot afzondering in een prettige ambiance. Rust lijkt daarmee de grootste luxe te zijn geworden voor de reiziger.

Lees meer over luchthavens in het themadossier: www.architectenweb.nl/vliegvelden

OPDRACHTGEVER

SCHIPHOL AIRPORT - PRIVIUM

ARCHITECT

M+R INTERIEURARCHITECTEN, EINDHOVEN

TEAM

HANS MARÉCHAL, MARIE-LOUISE ROOIJMANS, MARCEL VISSER, BART DIEDEREN

VERLICHTING ONTWERP

M+R INTERIEURARCHITECTEN I.S.M. FLOS ARCHITECTURAL EN CLS

MEUBELONTWERP

M+R INTERIEURARCHITECTEN

INSTALLATIEADVISEUR

DEERNS

AANNEMER

HEYMANS

INTERIEURBOUWER

INTOS INTERIEURMAKERS

WANDEN

INTOS INTERIEURMAKERS

REALISATIE

2008

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

NUMMER 24 - MAART 2009

47

[[ PROJECT RAAD VAN STATE RAAD VAN STATE (FASE 1) IN DEN HAAG DOOR MERKX+GIROD

48

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

fase 2

fase 1

HET TUSSEN

Merkx+Girod won in 2000 de opdracht voor een ingrijpende verbouwing en uitbreiding van de kantoren van de Raad van State in Den Haag. De eerste fase van het project is onlangs voltooid. Achter een gerenoveerde negentiende-eeuwse gevelwand gaat een geheel nieuwe ruimtelijke structuur schuil.

TEKST OLV KLIJN FOTOGRAFIE ROOS ALDERSHOFF

e Raad van State is onafhankelijk adviseur van de regering over wetgeving en bestuur en is de hoogste algemene bestuursrechter van ons land. De Raad was gevestigd in een ingewikkeld gebouwencomplex, bestaande uit verschillende monumentale panden daterend uit de zestiende tot de twintigste eeuw. Toen de Raad de beschikking kreeg over een aantal aanpalende negentiendeeeuwse panden, ontstond de mogelijkheid voor een grootscheepse renovatie.

D

van de nieuwbouw. De ruimte tussen oud en nieuw is zo een bron van natuurlijk licht en vormt een driedimensionale ontsluitingsstrook voor het gehele gebouw.

De entree van elke kantoorvleugel wordt gemarkeerd door een facilitaire kern met reproruimte, toiletten, kasten en een pantry. De materialisatie van de toegangen wisselt per

Via een besloten prijsvraag van de Rijksgebouwendienst werd de complexe opdracht verleend aan Merkx+Girod. Belangrijke voorwaarde was het behoud van de monumentale herenhuizen aan de Parkstraat. Merkx+Girod hebben niet alleen de gevels behouden, maar ook de aanzet van de achterliggende kamers. In een rechte lijn parallel aan de oorspronkelijke gevel is alles gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw.

Een lichtstraat scheidt de oorspronkelijke bebouwing van het nieuwe gedeelte. De nieuwbouw bestaat uit een plint van twee verdiepingen en vier dwars geplaatste kantoorvleugels.

Trappen in de vides verbinden de oude vloerniveaus met die

NUMMER 24 - MAART 2009

49

[[ PROJECT RAAD VAN STATE

50

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

1

2

2

2 2

3

3

4

3

4

3e verdieping

verdieping en varieert van rubber, Corian, hout, aluminium tot zwart mdf. Door de wisselende materialisering ontstaat een ingetogen, maar gevarieerde ruimtelijkheid met vele zichtlijnen.

Net als in het interieur is in het exterieur op een heldere manier oud en nieuw van elkaar gescheiden, maar is tegelijk ook alles met elkaar verbonden. De gevel van het poortgebouw is met behulp van twee smalle terugliggende stroken

4

1 binnenplaats

3 facilitaire kern

2 kantoor nieuwbouw

4 kantoor oude bebouwing

optisch losmaakt uit de monumentale gevelwand. Hiermee hebben Merkx+Girod ruimte gecreëerd voor een eigen gevelcompositie.

Door het ‘tussen’ zowel organisatorisch als in de ruimtelijke compositie te gebruiken als verbinding is – zonder dat nieuw letterlijk aansluit op oud – een harmonieus totaalbeeld ontstaan.

OPDRACHTGEVER

RIJKSGEBOUWENDIENST, DEN HAAG

ARCHITECT

MERKX + GIROD ARCHITECTEN, AMSTERDAM (WWW.MERKX-GIROD.NL)

TEAM

PATRICE GIROD, EVELYNE MERKX, MARCEL STEEGHS (PROJECTARCHITECT), TIEMEN KOETSIER (PROJECTARCHITECT), RAPHAËL VAN AMERONGEN, JAN WILLEM WIJKER, MARK VAN DER GEEST, GIDEON DE JONG, SANNE OOMEN, JOHN ROUS, BOUWE VAN DEN ENDE, ERIC HEEREMANS, PATRICK BENTO, DET VAN OERS, IRIS DERKS, RUBEN BUS, BAS BERCK, RAMON WIJSMAN, RUPERT ZWIRN, HANS WINSEMIUS, JOHN VAN DER MEIJDEN

NUMMER 24 - MAART 2009

CONSTRUCTEUR

ZONNEVELD, ROTTERDAM

GEVELPUIEN

BRAKEL ATMOS, UDEN

INTERIEURBOUW

SPANJAART, BEVERWIJK

LANDSCHAPSARCHITECT

MICHAEL VAN GESSEL, AMSTERDAM

AANNEMER

HILLEN & ROOSEN, AMSTERDAM

REALISATIE

2008

51

SAVANNEHUIS IN DIERGAARDE BLIJDORP DOOR LAM ARCHITECTS

KRAAL Het giraffenverblijf in Diergaarde Blijdorp straalt eenvoud uit: een ovalen kraal van houten, ruim zeventien meter hoge spanten en riet. In wezen vormt het verblijf een samenballing van adequate oplossingen voor een onalledaagse opgave.

DOOR MARJOLEINE VAN SCHAIK FOTOGRAFIE WILLEM FRANKEN

[[ PROJECT SAVANNEHUIS

anaf het bezoekersplatform kijken de bezoekers vanaf een hoogte van ruim 2,5 meter de kraal in.

Door de kromming van de hardhouten spanten is een bolvormige binnenruimte ontstaan, rondom begrensd door wanden die bekleed zijn met stroken van geperst bamboegras.

Het resultaat oogt strak. De bovenkant wordt afgesloten door een schuin geplaatst, transparant plafond van stalen balken en heldere kunststof. Door het plafond heen zijn de doorgaande gevels en de zinken afdekkappen op de ruim zeventien meter hoge spanten te zien, die het dak van buitenaf aan het zicht onttrekken. In de wanden zijn op schijnbaar willekeurige plaatsen openingen geplaatst, waardoor het zonlicht geschakeerd naar binnen valt en waardoor de dieren naar buiten kunnen kijken. In de wand tegenover het platform staat een drietal zeven meter hoge deuren bijna het gehele jaar door open. Ze lijsten het uitzicht in op de achtergelegen savanneachtige biotoop, dat de giraffen naar eigen believen kunnen afwisselen met de beschutting van de kraal.

Architect Menno Lam wilde een ‘shelter’ maken vol zonnewarmte, schaduw en daglicht, dat niet zou misstaan in een savanneachtige omgeving. Uitgangspunt voor het ontwerp was het welzijn van de giraffen, uitgangspunt voor de shelter het creëren van een energiezuinige constructie, overeenkomstig het streven van Diergaarde Blijdorp om binnen enkele jaren volledig CO2-neutraal te worden.

Het kraalconcept is ontleend aan traditionele Afrikaanse methoden om vee bijeen te houden. Verschillende specifieke eisen die vanuit het dierenwelzijn gesteld werden, zijn in de kraal verwerkt: de hoogte van het verblijf, het gebruik van niet-giftig, onbehandeld materiaal en de ronde vorm waarin de dieren elkaar niet klem kunnen zetten. Interessant is de wijze waarop

V

1

2 5

3

5

4

2

5

1

1 vlonder 2 sluis 3 publieksruimte 4 balkon plattegrond 54

5 ‘knuffelmuur’

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

doorsnede

LAM architects de spanning tussen de klimaatneutrale ambities enerzijds en de klimaateisen van de Afrikaanse giraffen anderzijds weet te verenigen in de integrale energiehuishouding. De kraal is dusdanig georiënteerd en vormgegeven dat de stand van de zon en de daglichttoetreding zowel in de winter als in de zomer optimaal worden benut. De wisselende hoogte van de invulling tussen de spanten en de speels geplaatste openingen in de wanden fragmenteren de zomerzon. De laagstaande winterzon wordt binnengehaald door het schuin geplaatste, transparante dak, bestaand uit heldere, isolerende en - overeenkomstig de Cradle-to-Cradle filosofie - volledig recyclebare PMMA kunststofplaten. In najaar en winter staan de dieren aan de noordwand van het gebouw uit de wind, maar in de zon. Natuurlijke ventilatie, gefaciliteerd door de openingen onder het dak van het bezoekersplatform en boven de hogen deuren, voorkomt dat het te heet wordt in de kraal en voorziet tegelijkertijd in de luchtverversing. Op koude dagen kunnen de dieren zich warmen aan de in stalen elementen gevatte ‘laag temperatuur convectorverwarming’, die puur dankzij de benaming ‘knuffelmuur’ een even hoge aaibaarheidsfactor krijgt als de giraffen zelf.

De kraal heeft dankzij de bolle vorm en de uitstekende spanttoppen een sterk silhouet, passend bij de robuuste uitstraling van de toegepaste materialen: FSC-gecertificeerde, onderhoudsvrije en onbehandelde hardhoutsoorten Guariuba en Tatajuba voor de spanten en snel vernieuwbare grondstoffen riet en bamboe voor de wanden. De strakke afwerking en zorgvuldige dosering van ‘niet-duurzaam-uitziende’ materialen als staal en transparante kunststof verlenen het ontwerp de finishing touch: niet alleen goed, ook nog mooi.

NUMMER 24 - MAART 2009

OPDRACHTGEVER

ST.KON. ROTTERDAMSE DIERGAARDE BLIJDORP

ONTWERP

LAM ARCHITECTS (WWW.LAM-ARCHITECTS.NL)

TEAM

ROBERT VAN HERK, BOB KNIESE, MENNO LAM, JAQUESS RADDER, GERARD VISSER

AANNEMER

DURA VERMEER BOUW HEYMA ROTTERDAM

CONSTRUCTEUR

CAE NEDERLAND

SPANTEN

HEKO SPANTEN (HEKOSPANTEN.NL)

LEVERANCIER HOUT

(GUARIUBA, TATAJUBA, SAPUPIRA) PRECIOUS WOODS EUROPE/A VAN DEN BERG NIEUWERBRUG A/D RIJN

MASSARANDUBA LOOPDEK

VAN DER SIJDE HOUTHANDEL

OP CLOEZIANA PALEN REALISATIE

2008

55

[[ PROJECT NEW AMSTERDAM

DECADENT WONEN

Wonen tussen kantoortorens is in Nederland niet gebruikelijk. Aan de Amsterdamse Zuidas is de luxe woontoren ‘New Amsterdam’ ingezet om de levendigheid van de zakenwijk Mahler4 ook buiten kantooruren te laten voortduren. De toren van natuursteen en glas is er bepaald geen fremdkörper.

TEKST ROBERT-JAN DE KORT FOTOGRAFIE LUUK KRAMER, JEROEN MUSCH

en vleugje Londen, New York wellicht. Door de toevoeging van openbaar programma is de sfeer in de zakenwijk Mahler4, gelegen in de Amsterdamse Zuidas, bijzonder stedelijk. Aan de Claude Debussylaan, de enige straat die door de nieuwe bebouwing wordt begrensd, bevinden zich behalve commerciële ruimten enkele koffiebars en restaurants. Centraal in de zakenwijk staat de 85 meter hoge woontoren ‘New Amsterdam’. Gebied en woontoren zijn ontworpen door Branimir Mediç en Pero Puljiz van de Architekten Cie.

E

In de Amsterdamse plannen voor de ontwikkeling van de Zuidas is het Mahler4-gebied het eerste deel dat in ontwikkeling is. Het gebied ligt direct aan de A10, op een steenworp afstand van Schiphol en bevat een verzameling hoge gebouwen van internationaal gerenommeerde architecten als Toyo Ito en Rafael Viñoly. In de gebouwen huizen banken, verzekeringsmaatschappijen en consultancyfirma’s.

Zakelijke

en

Debussylaan 56

stedelijke

levendigheid

in

de

Claude

Woontoren ‘New Amsterdam’ is vooralsnog het enige gebouw met een woonprogramma. Beoogde doelgroep is de expat. De naam van het gebouw is daarom treffend gekozen. Internationaal associeert men ‘Amsterdam’ vooral met de grachtengordel. De toevoeging van het woord ‘New’ benadrukt de ambitie van het gebouw om die associatie te verleggen naar de moderne zaken- en woonwijk. In totaal bevat het gebouw 230 (huur-)appartementen en 20 pent¡ houses.

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

NEW AMSTERDAM TE AMSTERDAM DOOR DE ARCHITEKTEN CIE.

[[ PROJECT NEW AMSTERDAM

Entreehal aan de Claude Debussylaan met balie en wachtruimte

Travertijn en glas New Amsterdam heeft een opbouw in drie delen. Op straatniveau bevindt zich een laagbouwdeel van twee verdiepingen, dat zich over het plot uitstrekt en de openbare ruimte rondom het gebouw organiseert. In die plint zijn, behalve twee toegangen tot de parkeergarage en de expeditie voor het afleveren van goederen, commerciële ruimten ondergebracht. Op de laagbouw is een rechthoekige toren geplaatst die wordt gecomplementeerd door een drie etages hoog, taps toelopend topgedeelte waarvan de doorlopende vloerbanden aan de korte zijden concaaf gekromd zijn. In de afwerking van het gehele gebouw hebben de architecten zich beperkt tot het gebruik van de sjieke materialen natuursteen en glas.

De gevel is opgebouwd uit horizontale banden, bekleed met travertijn en glasstroken waarin vensters worden afgewisseld door penanten die met glazen panelen bekleed zijn.

Elk paneel bevat een reliëfpatroon dat een uitvergroting

Wie het gebouw betreedt zou haast denken dat het een hotel betreft 58

voorstelt van het oppervlak van travertijn, maar dat vooral het beeld van een rimpelig wateroppervlak oproept. Voor de productie van de panelen is gebruik gemaakt van groen, bruin en blauw glas dat veelal wordt toegepast in het produceren van drankflessen. In het gevelconcept is getracht het volume op te knippen in zes torens.

Zes verticale stroken met loggia’s zijn ingezet om de horizontale geleding van de gevel te breken. De hoogte van de natuurstenen banden en de kleur van de glazen platen die de penanten afdekken, wisselt. Toch overheerst in de definitieve verschijningsvorm de horizontale geleding. Het contrast tussen de verschillende kleuren van de penanten is tamelijk subtiel, zodat de opdeling van het gebouw in zes torens nauwelijks zichtbaar is. Dit wordt nog eens bevestigd door het horizontaal gelede topgedeelte dat als een deksel op het volume gezet is en het geheel bij elkaar houdt.

Het patroon op de gekleurde glazen panelen valt niet direct op en daar waar het wel opvalt, bij de kolommen van de entree aan de Gustav Mahlerlaan, is het eigenlijk niet geslaagd. Tussen de constructie en de ombouw zit lucht en dat is goed te zien door het glas heen. De illusie van de massa van de kolommen wordt hierdoor teniet gedaan. Het ‘waterpatroon’ op het glas maakt het geheel ook nog eens ¡ ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De wachtruimte met luie stoelen wordt geflankeerd door een kas waarin bloempotten hangen 59

[[ PROJECT NEW AMSTERDAM

1

1

1

4

5

5

6 2

3

8 7

tussenverdieping plint

1 1

1 10

1

5

2

5

6

11

3 3

9

1

begane grond 60

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

1

commerciele ruimtes

2

entreehal noord

3

entreehal zuid

4

openbare entree parkeergarage

5

liften en trappenhuizen

6

bergingen

7

leisure centre

8

service centre

9

inrit parkeergarage

12

12

5

10 laad- en losruimte

12

12

11 entree parkeergarage bewoners 24e woonlaag

12 casco appartementen

12

12

5

12

12

19e woonlaag

5

5

1e woonlaag NUMMER 24 - MAART 2009

61

[[ PROJECT NEW AMSTERDAM

Het water van het zwembad sijpelt rustig over de opstaande glazen rand. Glas en water vormen één geheel

druilerig, hetgeen het statige karakter van de hoofdentree enigszins ontkracht.

Hotel of woongebouw?

Wie het gebouw vanaf de Gustav Mahlerlaan betreedt, zou haast denken dat het een hotel betreft. De riante lobby, met monumentale natuurstenen trappartij, is een even indrukwekkende als gastvrije ruimte. Hier bevinden zich de liften en leidt een smalle trap naar het servicecentrum. Tevens is er een wachtruimte met luie stoelen die geflankeerd wordt door een kas waarin bloempotten zweven. De luxe sfeer is een voorbode voor de bovengelegen woningen.

Het healthcentrum en zwembad vormen het luxe hoogtepunt 62

De opzet van de plattegrond van de toren met twee centrale kernen en vrij indeelbare verdiepingsvloeren, vaker toegepast in kantoren dan in woongebouwen, maakt een flexibele woningverdeling mogelijk. Per verdieping kunnen maximaal zestien woningen worden gesitueerd. In totaal zijn er meer dan dertig woningtypes gerealiseerd, variërend van compacte appartementen tot ruime woon/werkmaisonnettes. Het zijn niet zomaar appartementen, maar eerder hotelsuites.

Compleet ingericht met designmeubels, kunstwerken en bedden met hagelwit beddengoed. De plafondhoogte van drie meter en de royale hal benadrukken de ruime opzet van ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Materialisering met wanden van gekleurd glas en vloeren van Zwitsers natuursteen zorgen voor een luxueuze uitstraling

de suites. Alle woningen zijn voorzien van een elektronisch regelsysteem waarmee men de gordijnen kan openen of sluiten, de lichten kan dimmen en boodschappen of kaarten voor de schouwburg kan bestellen.

Op de bovenste drie lagen bevinden zich een aantal imposante topappartementen, waarvan de grootste (400 m2) zich uitstrekt over drie verdiepingen. Elk appartement heeft riante buitenruimten. De voor bepaalde tijd verblijvende expats en de permanent gehuisveste rijken maken mede door het servicegerichte karakter van de woningen dat New Amsterdam een constante cross-over is tussen privaat woongebouw en hotel.

Room with a view Dan is er het aspect dat men in alle hoogbouw cadeau krijgt: het uitzicht. Zowel op stedenbouwkundige schaal als op de schaal van de woning is er geraffineerd mee omgegaan. Een aantal appartementen heeft, afhankelijk van de positie in het gebouw, verdiepingshoge glasstroken die het effect van hoog wonen en het bijbehorende uitzicht maximaliseren.

Het naastgelegen gebouw van Toyo Ito bevat een door het stedenbouwkundig ontwerp opgelegde, schuine kopgevel en een opening die de zichtlijnen langs en door het gebouw richten. Het uitzicht vanuit New Amsterdam wordt zo omkaNUMMER 24 - MAART 2009

derd door de omliggende architectuur. Verder zijn alle daken waar vanuit de toren op neergekeken wordt, bekleed met gras, zodat de torens in het groen lijken te staan. Vanuit de hoger gelegen appartementen is enerzijds de binnenstad en anderzijds het Nieuwe Meer, de Bosbaan en het Amsterdamse Bos te zien. De beleving van de stad komt primair voort vanuit de zichtrelatie ermee.

Zweten en zwemmen Via een van de twee lobby’s zijn de collectieve voorzieningen te bereiken. Die zijn voor de bewoners 24 uur per dag toegankelijk. Verspreid over de eerste en tweede verdieping zijn er vergaderruimtes, koelkasten voor de bestelde boodschappen en een balie waar gereserveerde kaarten kunnen worden afgehaald. Het hoogtepunt is het health centrum met fitnessruimte, sauna’s en een zwembad. De ruimten worden gedefinieerd door wanden van gekleurd glas en vloeren van Zwitsers natuursteen. Het krachthonk is gesitueerd boven de in- en uitrit van de parkeergarage. De spieren van de bewoners op de hardloopapparaten en hometrainers vormen een dynamische combinatie met de paardenkrachten van de in- en uit rijdende bolides. De ruimte met het zwembad en de sauna’s is volledig door glas omgeven en opent zich naar de omgeving. De opstaande rand van het bad is van gela- ¡

[[ PROJECT NEW AMSTERDAM

1

15

10

11

12

13

14

2

3

4

9

5

6 7

8

1

RVS buis rond 50mm

9

2

balusters hoh ca 1500mm

10 tegelpad

3

gehard gelaagd glas

11 dakbedekking 10mm

4

gezette aluminiumplaat

12 isolatie (120mm - 250mm)

5

natuursteen

13 constructieve vloer

6

waterkerende laag

14 versterkte strook 1500x450mm

7

isolatie

15 voorziening tbv glazenwasinstallatie

8

gezette geperforeerde aluminium plaat

64

roosterplaat

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ALLARD VAN DER HOEK

De royale terrassen van de penthouse hebben concaaf gekromde balustraden

mineerd glas waar het water rustig overheen sijpelt. Glas en water worden hierdoor één geheel. Buiten is een plein gesitueerd waaraan een koffiebar huist. De hoogte tussen het plein en het zwembad wordt overbrugd door een trapsgewijze waterval die de waterpartij van het zwembad doortrekt tot aan het plein. Op mooie dagen kunnen de bewoners op een bordes met hun natte lijven en donkere zonnebrillen een kopje espresso drinken en op gepaste afstand flirten met de zakenmannen en -vrouwen op het terras. De confrontatie is stedenbouwkundig mooi geregisseerd en architectonisch krachtig vormgegeven.

Anders dan bij een hotel is er geen van binnenuit ontsloten bar of restaurant. Alle overige ruimten in de plint zijn via de straat toegankelijk. Voor een broodje of een nieuw pak zal Een volledig ingericht woon/werkappartement de bewoner zich toch echt op straat moeten begeven, wat ten goede komt aan de levendigheid van het gebied. Het gebouw is hierdoor geen introverte luxe enclave, maar stimuleert door zijn programmering de stedelijke dynamiek. De zakelijke sfeer van Mahler4 in combinatie met het decadente woongebouw ‘New Amsterdam’ verrijken zo de Nederlandse FORTIS VASTGOED, ING REAL ESTATE EN G&S ¡ OPDRACHTGEVER stedenbouw én woningbouw.

VASTGOED

ARCHITECT

DE ARCHITEKTEN CIE. (WWW.CIE.NL)

PROJECTARCHITECTEN

BRANIMIR MEDIÇ & PERO PULJIZ

PROJECTTEAM

H. HAMMINK, D. POSTMA, R. LAMBRACHTS, R. VAN DE KROFT, W. VAN MULKEN, H. DE KIEVIT, M. WAFELBAKKER

Bekijk meer hoogbouw op www.architectenweb.nl/hoogbouw

NUMMER 24 - MAART 2009

CONSTRUCTEUR

INGENIEURSGROEP VAN ROSSUM

AANNEMER

G&S BOUW

REALISATIE

2008

65

66

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

PROJECT

240 SOCIALE EN VRIJE SECTOR HUURWONINGEN IN UTRECHT DOOR BIQ

SYMMETRIE Biq stadsontwerp heeft in Leidsche Rijn, Utrecht, twee woongebouwen ontworpen, die een uitdrukking zijn van een verregaand streven naar eenvoud in de architectonische compositie.

TEKST MICHIEL VAN RAAIJ FOTOGRAFIE STEFAN MÜLLER

NUMMER 24 - MAART 2009

67

[[ PROJECT 240 WONINGEN

e twee door Biq ontworpen woongebouwen vormen het sluitstuk van de Utrechtse uitbreidingswijk Langerak, een onderdeel van Leidsche Rijn. De woongebouwen zijn gesitueerd aan het begin van de wijkontsluitingsweg, de Langerakbaan. De twee gebouwen zijn vrijwel identiek, het ene gebouw is plaatselijk een verdieping hoger.

De groenstrook dwars op de Langerakbaan was voor de architect aanleiding de gebouwen ten opzichte van elkaar te spiegelen.

D

Het stedenbouwkundig plan van KCAP voor het gebied vroeg om een afwisseling van rustiger delen met accenten. Een ‘Polka-patroon’ noemden de stedenbouwkundig ontwerpers het. De eis vertaalde Biq in een ontwerp waarin een lager galerijblok geflankeerd wordt door twee hogere, alzijdige koppen.

Met een U-vormige plattegrond vormt het gebouw naar de Langerakbaan een gesloten wand. De plint introduceert volgens de architect “een vertrouwd binnenstedelijk motief in een buitenwijk”. De plint wordt gevormd door de half 68

verdiept gelegen parkeergarage. De half verdiepte ligging van de parkeergarage heeft als voordelen dat hij natuurlijk verlicht en geventileerd wordt en dat hij boven het grondwater ligt.

Bij de ingangen naar het gebouw krult de plint omhoog om ingangsportalen te vormen.

De onderlinge symmetrie van de twee gebouwen, de symmetrie van de gebouwmassa’s zelf en de symmetrische kopgevels maken de architectuur zeer monumentaal. Het is op het pompeuze af. Het lijkt echter een vergissing de gebouwen enkel hierop af te rekenen. Het ontwerp van Biq staat boven alles in het teken van de zoektocht naar eenvoud. De Amerikaanse architect Greg Lynn stelt dat symmetrie in de biologie wordt gezien als een gebrek aan informatie. De informatie om de ene helft van het boomblad te maken, wordt simpelweg herhaald voor de andere zijde. Andersom kan symmetrie in de architectuur ook een instrument zijn om de compositie te vereenvoudigen.

De door de architect gezochte orde blijkt ook uit de plattegronden. De gebouwen staan op een strikt herhaalde stramienARCHITECTENWEB MAGAZINE

kelder

3e verdieping

begane grond

maat van 7500 mm. Doordat de beuken overal evenwijdig zijn, kon voor de constructie tunnelbekisting worden gebruikt. Dat scheelde in de bouwkosten (€ 650,- /m² excl. BTW).

Aan het andere uiteinde van de Langerakbaan staat een groep appartemententorens van een decennium geleden heel anders in het landschap. De torens staan schijnbaar willekeurig verspreid over een grote parkeerplaats. Een straat is hier niet.

De dikformaat bakstenen gevel wordt strak belijnd met een per verdieping doorlopende bakstenen rollaag. Met de belijning en horizontale geleding van de gevel wordt het buitenleven gevierd: met de brede balkons en rijen ramen richten de gebouwen zich op het suburbane stad- en natuurlandschap.

De balkons van de woningen in de ‘koppen’ zijn hoofdzakelijk op het oosten en westen georiënteerd, de balkons van het galerijblok op het zuiden.

Ondanks de vingerwijzing naar de suburbane context houden de woongebouwen een sterk stedelijk karakter. De gevels vormen denkbeeldige straatwanden, straten die in de Vinexwijk ontbreken. Het project staat zodoende enigszins wereldvreemd in zijn context, maar kan daardoor ook gezien worden als een subtiele kritiek op de naar zijn randen toe verdunnende stad. Biq houdt de stad de spiegel voor: zo kan het ook.

NUMMER 24 - MAART 2009

Hans van der Heijden, directeur van Biq, onderzoekt in ‘Architectuur in de kapotte stad’ ontwerpen voor de beschadigde stad. Te koop in de Architectenweb boekwinkel: www.architectenweb.nl/bk1448

OPDRACHTGEVER

MITROS, UTRECHT

ARCHITECT

BIQ STADSONTWERP BV (WWW.BIQSTAD.NL)

TEAM

THEO VAN DE BEEK, MARJOLEIN VAN EIG, HANS VAN DER HEIJDEN, MATHIEU KASTELIJN, PAUL VOORN, RICK WESSELS, MANORA VAN WIJCK

CONSTRUCTEUR

PIETERS BOUWTECHNIEK, DELFT

KOSTENADVISEUR

BOUWHAVEN, BARENDRECHT

AANNEMER

BAM, UTRECHT

BOUWSOM

€ 22.000.000,-- EXCL. BTW

REALISATIE

JANUARI 2009

69

Graktit.ws.v.

jaarboe

â‚Ź39,50

Architectuur in Nederland jaarboek 2007-2008

De succesvolle publicatie Architectuur in Nederland wordt dit jaar voor de laatste keer samengesteld door Daan Bakker, Allard Jolles, Michelle Provoost en Cor Wagenaar. Zij maken ook dit jaar een selectie van de meest opmerkelijke architectuur die het afgelopen jaar op Nederlands grondgebied is gerealiseerd.

Met projecten van onder meer DKV, Arons & Gelauf, BUROBEB, Claus en Kaan, Dynamo Architecten, Friedensreich Hundertwasser, Korteknie Stuhlmacher, Van Sambeek & Van Veen, VMX, Han Westelaken en anderen.

Word nu AWM abonnee en ontvang het jaarboek “Architectuur in Nederland” t.w.v. €39,50 cadeau!

Gratis jaarboek t.w.v. € 39,50 bij een jaarabonnement op AWM. O Ik neem een jaarabonnement (10 nummers) inclusief AWM digitaal voor €120,- en ontvang als welkomstgeschenk het boek: Architectuur in Nederland ter waarde van €39,50 O Ik neem een jaarabonnement (10 nummers) voor €120,- met een éénmalige korting van €20,-.

Ik betaal het eerste jaar €100,-.

Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . m/v Bedrijfsnaam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postcode/Plaats:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Telefoon: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E-mail: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Handtekening:

architectenweb

Stuur deze antwoordcoupon in een envelop naar:

Architectenweb BV, antwoordnummer 526, 1400 VB BUSSUM. Een postzegel is niet nodig.

Het abonnement geldt tot wederopzegging en wordt door middel van een acceptgiro in rekening gebracht.

U ontvangt het welkomstgeschenk nadat het abonnementsgeld door u is voldaan.

Online aanmelden: www.architectenweb.nl/awm

Architectenweb Magazine

[[ FOCUS PRIJSVRAAG INTERNATIONAAL STRAFHOF

INTERNATIONAAL

STRAFHOF Eind november wees een internationale jury drie winnaars aan in de prijsvraag voor het Internationaal Strafhof in Den Haag. Een aantal innovatieve ontwerpen van vooral Nederlandse architecten viel buiten de selectie. Wat was de opgave voor de prijsvraag en hoe oordeelde de jury?

TEKST MICHIEL VAN RAAIJ

oor de vorig jaar gehouden prijsvraag voor het Internationaal Strafhof in Den Haag hebben negentien architecten uit de hele wereld een ontwerp ingezonden. Eind november 2008 heeft een jury onder leiding van Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol drie winnaars aangewezen. Het ontwerp van Ingenhoven (Düsseldorf) werd beloond met de eerste prijs.

Het ontwerp van Schmidt Hammer Lasson met Bosch & Fjord (Århus) eerde de jury met de tweede prijs. De derde prijs ging naar Wiel Arets (Maastricht).

V

In de opgave voor het Internationale Strafhof in Den Haag komen een aantal van de belangrijkste thema’s uit het internationale architectuurdebat samen. Hoe kan een groot gebouw met een internationale uitstraling ingepast worden in een kleinschalige, lokaal georiënteerde context? Hoe kan voldaan worden aan de eis het gebouw een krachtige uitstraling te geven, zonder de functionaliteit en gebruiks72

vriendelijkheid uit het oog te verliezen? Hoe kan in het ‘tijdperk na 9/11’ nog vormgegeven worden aan een thema als openbaarheid?

De genoemde thema’s hebben de betrokken architectenbureaus steeds op hun eigen manier ingevuld. Samen vormen de ontwerpen een breed spectrum aan oplossingen. De keuze van de jury belicht maar een klein deel van het spectrum. Voor een compleet beeld van de prijsvraag moet de scope verbreed worden. Daarom zullen in dit artikel ook zes andere ontwerpen besproken worden.

Programma Het programma voor het ontwerp voor het Internationaal Strafhof is in totaal 46.000 m² groot. Ter vergelijking: de door Jo Coenen ontworpen Bibliotheek van Amsterdam heeft een oppervlakte van 10.000 m². In de kleinschalige Hollandse stad is het gepland Internationaal Strafhof een ARCHITECTENWEB MAGAZINE

CLAUS EN KAAN

In de visie van Claus en Kaan richt de rechtbank zich met een geabstraheerde colonnade naar de stad

flink gebouw. De relatief grote schaal maakt het bijna automatisch tot een monument.

Het grootste programmaonderdeel betreft de kantoorruimte voor de 1200 medewerkers van het Internationaal Strafhof. Het gaat om kantoren voor de rechters, de openbaar aanklagers en de rechtbankorganisatie. De layout van de kantoren dient in de ogen van het Internationaal Strafhof lange looplijnen te voorkomen en interactie te stimuleren. Voor de parkeergarage wordt een kwart van het totale vloeroppervlak gereserveerd. Ten slotte dient er voorzien te worden in drie rechtszalen. De ontwerpers is gevraagd een gebouw te ontwerpen dat eenvoudig uit te breiden is, en zelf een eerste uitbreiding in hun ontwerp mee te nemen.

Duinlandschap De winnaar van de derde prijs, Wiel Arets, heeft het NUMMER 24 - MAART 2009

Internationaal Strafhof als een bunker ingegraven in het duinlandschap. Het publiek betreedt het gebouw via een lage strook onder in de verder hermetisch gesloten, dubbele gevel. Het gebouw is volledig in zichzelf gekeerd en richt zich op tien binnenhoven. Het is een rechtbank gevat in de typologie van het klooster.

Het ontwerp van Wiel Arets heeft een plek gekregen achter op de kavel, zo ver mogelijk van de straat af. De daklichten van de vier rechtszalen rijzen hoog op boven de laagbouw met kantoren. De grillig gevormde daken gaan een dialoog aan met de pieken van het erachter gelegen duinlandschap.

Zoals meer deelnemers aan de prijsvraag acht Wiel Arets de grote schaal van het complex onverenigbaar met de kleinschaligheid van de Hollandse stad. Wiel Arets plaatst zijn ontwerp liever buiten de stad in het open landschap.

Internationaal blijft zo gescheiden van lokaal, grootschalig ยก blijft op afstand van kleinschalig.

73

WIEL ARETS

[[ FOCUS PRIJSVRAAG INTERNATIONAAL STRAFHOF

Het Internationaal Strafhof ligt in de visie van Wiel Arets verzonken in het landschap

De twee inzenders uit Japan gaan nog een stap verder door het Internationaal Strafhof in een kunstmatig, golvend duinlandschap onder te brengen. Het grote programma kan zo gecombineerd worden met de eis het gebouw een niet-autoritaire uitstraling te geven, “passend bij het Internationaal Strafhof”. Met de groendaken camoufleren de architecten strategisch de bouwmassa en ontlopen ze het probleem van de representatie: een gevel naar de stad ontbreekt.

WIEL ARETS

Nikken Sikkei heeft voor zijn ontwerp ‘wind’ als uitgangspunt genomen. Het kantoorprogramma is ondergebracht in zes duinruggen. De rechtszalen zijn in een zevende duin geplaatst. Kenga Kuma gooit het over een iets andere boeg door het complex onder één flauw hellende duin te plaatsen. Een serie hoven brengt licht het complex binnen.

Het publiek betreedt het gebouw via een grote snede in de duin.

Wiel Arets heeft de rechtszalen in zijn ontwerp voorzien van hoge daklichten 74

Neutelings Riedijk kiest een vergelijkbare aanpak. De uitkragende gevelbanden zijn in het ontwerp rondom voorzien van beplanting. Het kantoorprogramma heeft het Rotterdamse architectenbureau ondergebracht in een laag, trapeziumvormig bouwblok. Om de daglichttoetreding te optimaliseren helt de zuidgevel voorover en de noordgevel achterover. Drie bollen met de rechtszalen zijn boven op het gebouw geplaatst. Ze vormen het zwaartepunt in de compositie. De architectuur van de onderbouw toont verwantschap met de architectuur van de strandhotels in Scheveningen. Is dit een gepaste uitstraling voor een Internationaal Strafhof?

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

NIKKEN SEKKEI

Het Japanse architectenbureau Nikken Sekkei heeft het Internationaal Strafhof ondergebracht in zeven duinruggen

Drie modellen De negentien inzendingen voor de prijsvraag van het Internationaal Strafhof tonen drie modellen met betrekking tot de envelop van het complex: (a) Landschapsmodel, (b) Stadsmodel, en (c) Sculptuurmodel.

KENGA KUMA

Elk model verhoudt zich anders tot de in de inleiding genoemde thema’s. In het landschapsmodel is het gerechtsgebouw gedacht als onderdeel van het landschap en staat het complex tegenover de stad. De lage, compacte gebouwen die het landschapsmodel opleveren zorgen voor korte looplijnen. Het overal schuin lopende dak maakt de gebouwen echter ook minder functioneel. De gesloten envelop van het landschapsmodel lijkt strategisch voor de beveiliging van het complex, maar gaat ten koste van het Kenga Kuma heeft het strafhof vormgegeven als een lage publieke karakter van de rechtbank. De meest uitgesproken voorbeelden van het landschapsmodel zijn Nikken Sekkei ¥ brede duin, die wordt doorsneden door een passage NUMMER 24 - MAART 2009

75

[[ FOCUS PRIJSVRAAG INTERNATIONAAL STRAFHOF

Schmidt Hammer Lasson en Bosch & Fjord heeft het Internationaal Strafhof voorzien van een uiterst abstracte gevel

en Kenga Kuma. Het ontwerp van Wiel Arets moet hier ook toe gerekend worden.

SCHMIDT HAMMER LASSON MET BOSCH & FJORD

In het stadsmodel staat het Internationaal Strafhof met een plein, poort of gevel aan de straat. Het complex is gedacht als onderdeel van het stedelijk weefsel van de stad. In het stadsmodel is het gebouw ook intern georganiseerd volgens pleinen en straten. Het stadsmodel biedt de architect de kans de verschillende functies van de rechtbank te voorzien van een eigen uitdrukking in de gevel of deze zelfs te situeren in afzonderlijke gebouwonderdelen. Het ontwerp van Claus en Kaan en het ontwerp van Schmidt Hammer Lasson met Bosch & Fjord (de tweede prijs) zijn sterke voorbeelden van dit model.

De twee verdiept gelegen straten aan weerszijden van de rechtbank vormen een 10 meter veiligheidszone 76

Leidend in het derde model, het sculptuurmodel, is het idee dat het Internationaal Strafhof een monument is in de stad. De bijzonderheid van het gebouw komt in dit model met name tot uitdrukking in de vorm van het gebouw. Het gebouw is een eenvoudige of complexe sculptuur die zich van de grond verheft, zodat ze van grote afstand vanuit de stad zichtbaar is. Het sculptuurmodel kenmerkt zich door een stapeling van programmaonderdelen. De verticale ontsluiting van het complex verdient daarom extra aandacht.

De beste voorbeelden van het sculptuurmodel zijn de ontwerpen van Mecanoo en SeARCH/OMA. De stad Een ontwerp dat zich strategisch en uitgesproken tot de ARCHITECTENWEB MAGAZINE

De monumentale compositie is verwant aan de Franse landschapsarchitectuur. In Nederland komt het compositieschema traditioneel veel voor bij paleizen en stadhuizen.

SCHMIDT HAMMER LASSON EN BOSCH & FJORD

Het hoofdvolume in het ontwerp van Claus en Kaan richt zich met een geabstraheerde colonnade tot de stad. Het is een strenge gevel, passend bij een gerechtsgebouw. Met een brede trap manifesteert het gebouw zich aan de straat.

Het vooruitgeschoven entreegebouw, en de corridor erachter richting het hoofdgebouw, lijken een verwijzing naar de entree van het Gemeentemuseum in Den Haag, ontworpen door Berlage. Het is zodoende een echt Haags gebouw.

De Deense architecten hebben hun ontwerp georganiseerd rond hoven. De kantoren zijn ondergebracht in zes schijven, de rechtszalen zijn gestapeld tot een lage toren. Zowel de volumes als de gevels zijn uiterst abstract vormgegeven.

Door de gevel van de kantoren te voorzien van een fijnmazig raster (een verdieping is vier ramen hoog) is deze ‘schaalloos’ geworden. De stoïcijnse uitstraling past uitstekend bij een gerechtsgebouw.

De winnaar van de eerste prijs, Ingenhoven, heeft een ¡

NEUTELINGS RIEDIJK

stad richt is het ontwerp van Claus en Kaan. De publieksruimtes en rechtszalen zijn door de architecten ondergebracht in een hoog volume dat is teruggelegd van de straat.

De kantoren van het strafhof liggen hierachter. Net als Wiel Arets heeft ook Claus en Kaan het gebouw teruggelegd van de straat. Het ontwerp van Claus en Kaan verhoudt zich echter heel anders tot de straat. Het ligt niet laag en verscholen ten opzichte van de straat, maar hoog en trots.

Schmidt Hammer Lassen en Bosch & Fjord, winnaar van de tweede prijs, hebben hun ontwerp vormgegeven als een bouwblok in de stad. Het gebouw ligt verdiept ten opzichte van de straat: trappen aan de voor- en achterzijde van het complex leiden naar beneden. De ‘straten’ aan weerszijden van het gerechtsgebouw bieden bezoekers de mogelijkheid om het gebouw heen te lopen. De straten vervullen een dubbelfunctie: ze vormen ook de vereiste tien meter veiligheidszone rond het gebouw.

Neutelings Riedijk heeft de rechtszalen van het Internationaal Strafhof gehuisvest in drie bollen NUMMER 24 - MAART 2009

77

INGENHOVEN

[[ FOCUS PRIJSVRAAG INTERNATIONAAL STRAFHOF

Met een alles overkoepelend dak/pergola bindt Ingenhoven in zijn ontwerp de verschillende programmaonderdelen van het Internationaal Strafhof aaneen

ontwerp gemaakt dat in het teken staat van transparantie.

De Duitse architecten hebben de verschillende programmaonderdelen –rechtszalen, kantoren en parkeergarage– elk een eigen architectuur meegegeven. Het is een dorp in de stad. De rechtszalen hebben een ovale plattegrond en vormen een ‘kop’ aan de Van Alkemadelaan. De verschillende onderdelen worden met een alles overkoepelend dak/ pergola samengebonden.

INGENHOVEN

Ingenhoven heeft de verkeersstromen van het publiek en de rechters van elkaar gescheiden door ze eenvoudigweg op verschillende niveaus te leggen. Vanaf de begane grond kan het publiek de rechters op de eerste verdieping zien lopen. Het is een model dat ook is toegepast in het door Pi de Bruijn ontworpen gebouw voor de Tweede Kamer. De ruimte rond de rechtszalen heeft Ingenhoven ingericht als een grote, voor het publiek toegankelijke lobby. Het is een uitnodigend en democratisch gebaar.

De ovale rechtszalen vormen een ‘kop’ aan de Van Alkemadelaan, de publieksentree bevindt zich aan de zijkant 78

Icoon en anti-icoon Van de negentien ontwerpen die zijn ingezonden voor de prijsvraag, stammen er vijf uit Nederland. Naast Wiel Arets, Neutelings Riedijk en Claus en Kaan gaat het om Mecanoo en SeARCH met OMA. De laatste twee architectenbureaus kozen ervoor het Internationaal Strafhof in een hoog object met grote overstekken onder te brengen. In de ontwerpen ARCHITECTENWEB MAGAZINE

SEARCH/OMA

SeARCH en OMA hebben de rechtszalen gestapeld en de kantoren hier als een band omheen gewikkeld

Voor zijn ontwerp koos Mecanoo de cirkel als leidend motief. Die verbeeldt volgens de architect ‘oneindigheid en universaliteit’. De kantoren en rechtszalen heeft Mecanoo opgetild van het maaiveld. De perfect ronde onderzijde van het hoofdvolume is een verwijzing naar de weegschaal van Vrouwe Justitia. De ronding van de schaal komt in het interieur terug in de vorm van de publiekstribunes.

De publieksfuncties zijn in het ontwerp van Mecanoo ondergebracht in de plint. De persruimte, een conferentiezaal en het personeelsrestaurant zijn onder een ‘duin’ geplaatst. Een amfitheater overbrugt het hoogteverschil tussen de entree en de glazen lobby onder de schaal.

De lobby fungeert als scheiding tussen het publieke deel van het strafhof en het beveiligde deel in de schaal. De architectuur, zoals Mecanoo die voorstelt, bouwt voort op de traditie van de Moderne Beweging. Ondersteund door ‘pilotis’, zweeft het ontwerp boven een groen landschap.

Een prachtige sculptuur.

In tegenstelling tot Mecanoo kiest SeARCH met OMA er nadrukkelijk voor geen herkenbare vorm te maken. SeARCH en OMA stapelen de rechtszalen en wikkelen de kantoren er in een band van drie verdiepingen losjes omheen. De rechtszalen vormen het voor het publiek zichtbare centrum van het gebouw, terwijl de band met kantoren zelfstandig de ruimte eromheen ‘ontdekt’.

Het eenvoudige schema van SeARCH/OMA resulteert door de slingerende kantorenband in een complexe vorm. Het is een vorm die moeilijk leesbaar is. Met hun ontwerp zetten de architecten zich af tegen de iconen met een herkenbare vorm of iconografie, zoals bijvoorbeeld het ‘vogelnestje’ van Herzog & de Meuron in Beijing. Als het aan SeARCH/ ¡

SEARCH/OMA - MODEL: VINCENT DE RIJK

is getracht de importantie en de internationale uitstraling van het strafhof tot uitdrukking te brengen in een gebouw dat duidelijk zichtbaar is in de stad. Het zijn iconen die hun plek opeisen in het stadslandschap.

Het eenvoudige schema dat SeARCH/OMA voorstellen, levert een complexe sculptuur op

NUMMER 24 - MAART 2009

79

[[ FOCUS PRIJSVRAAG INTERNATIONAAL STRAFHOF

De cirkel is het leidend motief in het ontwerp voor het Internationaal Strafhof van Mecanoo

OMA ligt wordt het Internationaal Strafhof een anti-icoon.

Het ontwerp van SeARCH/OMA roept ook praktische vragen op. De lange band van kantoren zorgt voor flinke looplijnen. De weinig compacte bouwvorm zal door zijn relatief grote geveloppervlak niet bevorderlijk zijn voor de energiezuinigheid. De vorm van het complex gaat zo ten koste van de bruikbaarheid van het gebouw.

Juryrapport Uit het rapport van de jury blijkt een sterke voorkeur voor 80

de ontwerpen volgens het landschaps- of stadsmodel. In het rapport motiveert de jury zijn keuze opvallend vaak met praktische argumenten. Er wordt veel aandacht besteed aan de bouwbaarheid van de ontwerpen, de uitbreidbaarheid, het energieconcept en de geschatte kosten voor onderhoud. Hierop voortbouwend beoordeelt de jury de lage bebouwing van het landschaps- en stadsmodel als praktischer dan de hogere bebouwing van het sculptuurmodel. In het juryrapport ontbreekt een bespiegeling over de verhouding van het gebouw tot de stad en over architectuur als culturele uiting.

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

MECANOO

Vanuit de publieke glazen lobby leiden roltrappen omhoog naar het beveiligde deel van de rechtbank

De jury zegt echter ook overtuigd te zijn door het ontwerpconcept. “Het ontwerp biedt een uniek en onafhankelijk, bijna dramatisch, beeld. Het is een kunstwerk […]”. Als puntje bij paaltje komt beoordeelt de jury de ambitie echter als “te hoog”.

MECANOO

Het is teleurstellend dat een ontwerp voor een gebouw met een grote internationale uitstraling weggezet wordt als te ambitieus. In zo’n geval kan de ambitie toch niet hoog genoeg zijn?

Typerend voor de visie van de jury is het oordeel over het ontwerp van SeARCH/OMA. Het zijn vooral praktische bezwaren die de jury opvoert tegen het ontwerp. De hellende banen met kantoren zorgen volgens de jury voor ‘ruimteverlies’, de opzet van de plattegronden wordt als ‘inflexibel’ bestempeld. Verder noteert de jury dat vluchttrappen vanuit de zwevende banen ontbreken. Het ontwerp is begroot als “boven budget” en ook het onderhoud wordt als “bovengemiddeld” ingeschat. De ondertoon die in het oordeel van de jury doorklinkt, is dat een complexe vorm moeilijk te bouwen is en duur is in onderhoud.

NUMMER 24 - MAART 2009

Het ontwerp van Ingenhoven, dat is bekroond met de eerste prijs, beantwoordt de huisvestingsvraag van de opdrachtgever uitstekend. De voorgestelde architectuur is echter zeer behoudend. De vraag die het ontwerp oproept, is of het meer is dan de pragmatische oplossing van een ruimtelijk vraagstuk. Is het ontwerp van Ingenhoven eigentijds en levert het een bijdrage aan de ontwikkeling van de culturele dimensie van de architectuur? Het antwoord is ontkennend: het gebouw levert die bijdrage niet. Dat is een gemiste kans.

De overheid heeft een voorbeeldfunctie en zou ernaar moeten streven architectonische vernieuwing te stimuleren, in plaats van innovatie angstig uit de weg te gaan. ¡

Bekijk alle ontwerpen voor het strafhof op de website van de prijsvraag: www.icc-architectural-competition.com

81

&$#'&+&' ! '#$ #&& " " )##% ("&' " ( '((% & " + ) $$ %

% ' #$ $ % ' $% & "' ' & " !(& % ," " & #*%##!&

% #(* %##'' & ) #$' " " " ) ( (" ' & )##% ' ## &' ' #! #%'

& " %' ##% #!$ ' ! ' " " " " % ' " & "

"' "' '#$ #&& " " ) " (!'# #( " " % ,"' " ' * ' ' $ % ' " "& ' & * ' *

"# ! "

COLUMN PETER DRIJVER

ZUID-AS | AS IS Is de Zuid-As mislukt wanneer het streven om de infrastructuur ondergronds te brengen te ambitieus blijkt − als er geen dokmodel komt, maar uitgeweken moet worden naar een dek- of dijkmodel? Moet de rijksoverheid dokken om er een volwaardig stadsdeel van te maken, zoals de Amsterdamse wethouder Maarten van Poelgeest beweert? Het hangt maar net van je ambities af.

De Zuid-As kon opkomen in de luwte van het gekrakeel rond de IJ-oevers. De gemeente Amsterdam, supervisoren en wereldberoemde ontwerpers stapelden om beurten hun torenhoge ambities op de kaden aan het IJ. Misschien dat we toen met zijn allen even niet alert waren, maar de zichtlocatie aan de A10 ontwikkelde zich in korte tijd tot een heus ‘businesspark’.

Na het vastlopen van de IJ-oever-ontwikkeling verplaatste ook de gemeente de bal naar het speelveld aan de De Boelelaan. Saab garage ‘De Snelheid’ ging tegen de vlakte, om plaats te maken voor het hoofdkantoor van ING. Te midden van de kantorenexplosie door ontwikkelaars en particuliere beleggers bleef de overheid ver achter. De infrastructuur van station Zuid-WTC is tot op de dag van vandaag niet meer dan een overvol boemeltje, tegelwerk en een verveloze kap. Een royale afslag van de ring met een fraaie boulevard is er ook nog niet. Is dat dokmodel wel het dragend concept van de Zuid-As, of is het een noodsprong ‘om er nog wat van te maken’?

Bij naspeuringen op het web blijkt het niet gemakkelijk een beeld te krijgen van wat de masterplanners eind jaren ’90 met de Zuid-As voor ogen stond. Een bezoek geeft niet het idee dat we hier te maken hebben met de eerste bouwfasen van een nieuw stadsdeel in wording.

Wanneer de Zuid-As zich zou schikken in zijn identiteit van ‘high-density business park’, dan voldoet het nu al aan de verwachtingen. Maar een echt stadsdeel? Nou nee.

NUMMER 24 - MAART 2009

Globale kaarten tonen een matje dat over de A10 en het spoortracé is heen gelegd. Rode blokjes emuleren het beeld van een stadskaart. Ruimtelijke schetsen illustreren dat de rode blokjes soms vrijstaande gebouwen zijn, soms vrijstaande gebouwen op sokkels en soms alleen maar sokkels. Ter plaatse, één op één, blijken al die blokjes individuele kavels. Wanneer elk bouwblok één bouwheer, één ontwerper en één handschrift heeft, zou de stedenbouwer een rijk palet aan bouwvoorschriften uit de kast moeten trekken om het geheel de diversiteit en rijkdom te geven van een waarlijk stadsdeel.

Het voorstel van wethouder Carolien Gehrels om de Zuid-As te verrijken met een culturele voorziening is door de beoogde bruikleengevers afgeschoten. Het Museumplein ligt al onhandig ver verwijderd van de schilderachtige kern en de recente geschiedenis leert dat de opkomst van de P.C. Hooftstraat echt niet aan de nabijheid van het Van Gogh Museum te danken is.

Het sterke aan La Défense is dat het een kunstmatige heuveltop is vanwaar je terugkijkt op de historische stad: het is een ‘businesspark’ dat een eigen ruimtelijk concept heeft, maar dat tegelijkertijd een relatie houdt met de stadskern. Clemens Steenbergen heeft weliswaar aangetoond dat de Grande Arche een derderangs toevoeging aan de as van André le Nôtre is, maar het blijft een schoolvoorbeeld van een samenhangend concept. En een sterk concept is flexibel naar de toekomst, omdat het draagvlak heeft. Het masterplan voor de Zuid-As ontbeert dat ten ene male en noch een Rembrandt, noch een peperduur dok lost dat op. Het is een middelmatig ‘businesspark’ en dat blijft het. Het is te hopen voor Maarten van Poelgeest dat hij de bonnetjes heeft bewaard.

post@scala-architecten.nl

83

Daglichttoetreding, energieverbruik en binnenklimaat visualiseren!

VELUX Daylight visualiser 2.0 In dit programma kunt u iedere gewenste ruimte driedimensionaal samenstellen en dakvensters toevoegen. Zo kunt u vooraf visualiseren wat de effecten zijn van daglichttoetreding in ruimten.

VELUX Energy Indoor Climate visualizer 1.0 Visualiseer energieverbruik en binnenklimaat met de Indoor Climate Visualizer. De prestatie van een eengezinswoning op het gebied van energiegebruik, ventilatie en binnenklimaat kan met dit visualisatieprogramma worden voorspeld.

Kijk voor meer informatie en het gratis downloaden van deze visualizers op: www.velux.nl/duurzaam_leefklimaat

Steeds een andere invalshoek, denk Trespa

Platen als decoratieve buitenlaag Overal ter wereld maken architecten gebruik van Trespa Meteon-platen om gebouwen met een geheel eigen karakter te realiseren die zich onderscheiden in het hedendaagse stadsbeeld.

Trespa Perspectives is de inspirerende bron van nieuwe ideeÍn voor designers, die verschillende architectonische elementen omvat op basis van de thema’s Ritme, Diepte en Karakter. Voor nadere informatie kijk op: www.trespa.com

Trespa International B.V. Verkoop Nederland Postbus 110, 6000 AC Weert Wetering 20, 6002 SM Weert Tel.: 31 (0) 495 458 850 Fax: 31 (0) 495 540 535 infonederland@trespa.com www.trespa.com

[[ PRODUCTINFORMATIE

GEGOTEN VOOR GEVELS Make-up voor het gebouw, zo noemt Holonite de gevels en gevelelementen uit gegoten composietsteen. De producent, vooral bekend van deur- en raamdorpels, vensterbanken en muurafdekkingen, biedt steeds meer maatwerk. Nu introduceert Holonite het Geveltotaalconcept: gegoten composietsteen voor functionele, constructieve en esthetische elementen in het metselwerk en totaalgevels van woningen en gebouwen. Het materiaal geeft architecten en ontwerpers vrijheid in vorm, kleur en textuur.

Het heeft bovendien een aantal aantrekkelijke eigenschappen. Zo gaat het kunststofkarakter koudebruggen tegen en tevens zorgen de toeslagmiddelen zoals zand en natuursteengranulaat voor een volledig natuurlijke uitstraling.

Holonite www.holonite.nl

STOEL ALS EEN BLOEM Een elegante nieuwkomer in de collectie van Fritz Hansen is de Rin. De stoel is ontworpen door de jonge Japanse vormgever Hiromichi Konno en is een antwoord op de steeds meer in elkaar overvloeiende formele en informele situaties. Het comfort van het ontwerp maakt het mogelijk om langere tijd op de stoel te zitten. De textuur van de schaal geeft de stoel een zachte, uitnodigende uitstraling. De schaal is geheel vervaardigd uit kunststof, is licht flexibel om het comfort te verhogen, en is draaibaar op de stervormige voet, zodat men in brainstorm- of overlegsituaties makkelijk naar elkaar toe kan draaien. Het Japanse woord Rin duidt op een verschijning die verbluffend, elegant en dapper is. Tevens betekent het: ĂŠĂŠn enkele bloem. Fritz Hansen www.fritzhansen.com

PUUR BAKSTEEN Het aanzicht van een baksteengevel wordt in grote mate bepaald door de tint van de steen. De voegkleur speelt een belangrijke rol en moet zorgvuldig worden gekozen. Wil men de ruwe en natuurlijke charme van de baksteentinten volledig tot zijn recht laten komen, dan is voegloos metselwerk de beste oplossing. Daarvoor bestaan verschillende verwerkingstechnieken, met elk hun voor- maar ook nadelen. Volgens HUWAVandersanden wordt daardoor in de praktijk vaak afgestapt van voegloos metselen. De fabrikant ontwikkelde de Zero, een gevelsteen die volgens de klassieke metselmethode verwerkt wordt maar een voeguitzicht van amper 4 mm geeft. Door een uitsparing aan de bovenzijde van de Zero verzinkt de mortelspecie voor een groot deel in de baksteen en blijft de voorzijde schoon. Huwavandersanden BV www.zerobrick.be 86

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

ONZICHTBAAR BINNENKOZIJN Een standaard binnenkozijn kan een doorbreking van een minimalistisch interieurontwerp betekenen. Het realiseren van een vlakke wand met binnenkozijnen van staal of hout levert vaak problemen. Waar het stucwerk aansluit op hout of staal, ontstaat bijna altijd een scheurlijn, doordat de materialen anders reageren op veranderingen in temperatuur of relatieve luchtvochtigheid.

Under-Cover Doorframes kozijnen zijn vervaardigd uit een materiaal met dezelfde uitzettingscoĂŤfficiĂŤnt als gips. Daarnaast is Under-Cover Composite zeer sterk en hard. Dat is vooral bij de hoeken van binnendeurkozijnen een belangrijk aspect. De kozijnen zijn leverbaar tot een hoogte van 300 cm, in een enkeldeurs en dubbeldeurs uitvoering. Under-Cover Doorframes

PAUL TAHON AND RONAN & ERWAN BOUROULLEC

www.under-cover-doorframes.com

LANG EN SLANK

De ontwerpers Ronan en Erwan Bouroullec ontwikkelden in samenwerking met Kvadrat een textiel tegelconcept: Clouds. De onregelmatig gevormde tegels zijn voorzien van een rubber strip, waarmee ze onderling kunnen worden verbonden. Zo kan men een zachte sculptuur vormen, die als vanzelf een vloeiende, dynamische en driedimensionale vorm krijgt. Het resultaat kan eenvoudig weer worden aangepast of uitgebreid. De textielwolk kan aan de wand of aan het plafond worden gehangen, als een installatie of als een grillige ruimtescheiding. Clouds is leverbaar in de stoffen Divina en Tempo, respectievelijk in vier en drie kleurstellingen. Beide stoffen zijn er in dozen van acht of 24 tegels; in het laatste geval bevat de box een mix van drie kleurstellingen. Kvadrat

In de sanitairlijn Tara heeft Dornbracht een aantal verfijningen doorgevoerd. Zo is de perlator bij alle kranen nu van kunststof. Ook is er een wandkraan waarbij de uitlaat aan een van beide zijden is geplaatst, met aan de andere kant naast elkaar de beide kraanknoppen. Nieuw is verder de lange en slanke Tara-douchestang. De verticaliteit komt goed tot haar recht door de uitvoering zonder doucheslanggarnituur. Hiervoor ontwikkelde Dornbracht een inbouwelement met een eenpuntsbevestiging, zodat alle techniek weggewerkt is. De douche heeft een separate koude- en warmteknop. De collectie Tara, een ontwerp van Sieger Design, is leverbaar in chroom, platina, mat platina, en als nieuwe afwerkingen mat wit en mat zwart. Dornbracht

www.kvadratclouds.com

www.dornbracht.nl

ZACHTE WOLK

NUMMER 24 - MAART 2009

87

[[ PRODUCTINFORMATIE

STRAKKE LEDENRADIATOR De Twine van Jaga herinnert aan de oudere generaties ledenradiatoren, maar de vormgeving is strak en gestileerd en de techniek is modern. De Twine is geschikt voor lagetemperatuurverwarming (LTV), condensatieketels en warmtepomptoepassingen.

Met LTV op 55/45 graden heeft de verwarming een hoog EN-442-vermogen van 1.000 Watt/m2.

Een bijzonderheid is de ophangbeugel die geheel rond zijn as kan draaien. Daardoor is de Twine LR zowel links als rechts en de Twine BT zowel onder als boven aan te sluiten. De diverse hoogtematen (50, 90, 180 en 200 cm) maken plaatsing zowel onder het raam als wandvullend mogelijk. De stralingsbuizen zijn in alle Jaga-kleuren, glanzend en mat, leverbaar. Opvallend is de limited edition Twine Piano, met afwisselend witte en zwarte stralingsbuizen. Jaga Konvektco Nederland B.V. www.theradiatorfactory.com

BRANDVEILIGE TAATSDEUR De Zwitserse systeemleverancier Jansen AG heeft zijn assortiment van stalen gevelsystemen uitgebreid met een nieuwe brandwerende taatsdeur. De distributeur ODS heeft de dubbele taatsdeur laten testen door het centrum voor brandveiligheid Efectis Nederland. Die bevestigde de brandwerendheid van zestig minuten.

De deur heeft een breedte van 1,60 en een hoogte van 3 meter. De vrije doorgang van de taatsdeur is 1,10 meter in de breedte. Dit maakt, in combinatie met de brandwerendheid, het product interessant voor onder andere zorginstellingen. Bij een evacuatie kunnen ook ziekenhuisbedden de taatsdeuren snel passeren. ODS bv www.odsbv.nl

FUNCTIONELE TANIS De vormgever Pierre Paulin startte in 1954 een samenwerking met Thonet-France, die leidde tot ontwerpen voor met name bureaus en stoelen. In dat jaar ontwierp hij het functionele, minimalistische bureau CM 141.

Het meubel bestond uit een zwart gelakt stalen onderstel, een zwart melamineschrijfblad en een ladenblok met essen fineer. Ligne Roset brengt het model nu opnieuw op de markt onder de naam Tanis. De firma heeft met respect voor Paulins oorspronkelijke ontwerp slechts de afwerking gemoderniseerd. Het schrijfblad is vervaardigd uit zwart Corian of bestaat uit een zwart gesatineerde, gelaagde plaat. Het ladenblok is afgewerkt met www.ligne-roset.nl naturel notenfineer. Ligne Roset Nederland 88

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

GROTE KLOK Het opvallende ontwerp van de Oclock is volgens de vormgever en architect Anthony Duffeleer vooral ingegeven door het productieproces. Bij rotatiegieten wordt plastic poeder gegoten in een vorm, die vervolgens in een oven wordt geplaatst en geroteerd. Het plastic houdt vast aan de wand en krijgt zo zijn uiteindelijke vorm. In het geval van de Oclock is dat een min of meer halve bol met een diepte van 98 cm. De wijzerplaat heeft een diameter van bijna 120 cm. Toch is het object door het productieproces licht van gewicht. Zijn formaat maakt de Oclock bijna opdringerig aanwezig, volgens Duffeleer: “Zelfs als de ruimte verder leeg is, is ze met de klok desalniettemin gevuld.” Van Esch www.van-esch.com

LEDERVLOER Tretford introduceert een nieuw type vloerbedekking: de veledoledervloer. Het product wordt geheel uit natuurlijke materialen vervaardigd. De oppervlakte bestaat uit leervezelstof, een materiaal dat wordt gewonnen uit de productieresten van leren artikelen.

Daarmee is veledo een goed alternatief voor echt leer. De leervezelstof wordt met een HDF-paneel verbonden, dat aan de onderzijde van kurk wordt voorzien. Een oppervlaktebehandeling op basis van natuurlijke oliën en wax maakt de vloer volgens Tretford sterk, slijtvast en makkelijk in onderhoud. Veledo werkt geluidsreducerend en warmte-isolerend. De collectie biedt de structuren croco, torro en buffalo in verschillende natuurlijke tinten. Tretford tapijt www.veledo.nl

LICHTLIJN Slank en eenvoudig is de nieuwe lichtlijn Linaria van Zumtobel. De strakke armatuur is slechts 30 mm breed.

De speciale Seamless lamp biedt de bijzondere mogelijkheid om doorlopende lichtlijnen te creëren. Door de tijdloze uitstraling en de speciale lamp is de Linaria, ontworpen door de vormgever Klaus Adolph van AG Licht in samenwerking met Zumtobel, in vele interieurontwerpen toepasbaar. De armatuur heeft geen zichtbare lamphouders. De lampuiteinden worden als het ware omgebogen over een hoek van 180° en in de speciaal ontwikkelde lamphouders geklikt. Die kunnen via een slim liftsysteem makkelijk in de behuizing worden gedrukt. De Linaria kan als vrijstralend armatuur gebruikt worden, maar drie verschillende afdekkingen geven de lichtlijn een andere uitstraling. Zumtobel Lighting NV www.zumtobel.nl NUMMER 24 - MAART 2009

89

[[ PRODUCTINFORMATIE

VLOEIEND LEDLICHT Het Zweedse lichtmerk Wästberg breidt zijn collectie uit met vier nieuwe armaturen van bekende ontwerpers. Carlo Colombo ontwierp een tafel- en bureaulamp die de (zijns inziens gebruikelijke) gecompliceerde mechanismen en verstelmogelijkheden achterwege laat. Zijn ontwerp “geleidt het licht op een zachtere wijze, als een blad, naar het werkvlak”, aldus Colombo. De techniek is verborgen achter de vloeiende vorm, waardoor de gebruiker de ledlamp intuïtief bedient en de vormgeving helder en puur blijft. De lamp is er in een witte en grijsblauwe uitvoering. Wästberg www.wastberg.com

KUNSTSTOF ZITTING De zoektocht van het Italiaanse Kristalia naar een nieuw materiaal voor meubelen heeft geresulteerd in de BCN-kruk. De zitting is vervaardigd uit een kunststof dat gewoonlijk wordt gebruikt als isolatiemateriaal voor elektronische componenten. Het materiaal is zeer goed bestand tegen slijtage, hitte en oplosmiddelen. De ergonomische zitting heeft zachte rondingen en is als geheel omgevouwen. De BCN is leverbaar met een stalen buizenframe in verchroomde uitvoering, of in een gekleurde versie die aansluit bij de zitting: in wit, zwart of fluorescerend groen. De kruk is er met een zithoogte van 50, 66 en 76 cm. Kristalia www.kristalia.it Bekijk meer producten op www.architectenweb.nl/producten

ELEGANT BUITENMEUBILAIR Architect Vincent van Duysen heeft voor het Belgische merk van outdoor designmeubelen Tribù een collectie met een sobere elegantie ontworpen. De collectie Neutra bestaat uit een armchair, easy chair, footrest, lounger en twee tafels, uitgevoerd in zwart of wit. Van Duysen combineert in zijn ontwerp eenvoudige vormen en vloeiende lijnen met grote aandacht voor details. Zo heeft het frame van de stoelen een driehoekig profiel dat de illusie van extra dunne lijnen schept. De armleuning van de stoelen en de lounger heeft een inleg van zwart weerbestendig kunstleer. In de uitvoering is gekozen voor innovatieve technieken en duurzame materialen. Zo is het frame volkomen naadloos doordat het aluminium is spuitgegoten. Tribù www.tribu.com

90

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

8ck`a[ \e fm\iXc [XkX \e \c\bkiX d\k [\ >pgifZ :XYc\ Jkl[ nXe[ :[ X[^e[\j[ WWd \b[n_X_b_j[_j _d ZWjW [d [b[ajhW mehZj ij[[Zi ]hej[h$ =ofheY 9WXb[ IjkZ mWdZ[d X_[Z[d ZWWh [[d _Z[Wb[ efbeii_d] leeh$ :Wdap_` Z[ Xb_`l[dZ je[]Wda[b_`a[ hk_cj[ edZ[h _d Z[ mWdZ" akdd[d [b[ajh_iY^[ _dijWbbWj_[i [[dlekZ_] WY^j[hW\ WWd][XhWY^j mehZ[d1 pedZ[h \h[[im[ha" pedZ[h d_[km[ mWdZW\m[ha_d]$ =ofheY 9WXb[ IjkZ mWdZ[d p_`d eea p[[h ][iY^_aj leeh Zecej_YW efbeii_d][d$ C[[h m[j[d5 8[b &)*-#)(+'&& e\ a_`a ef mmm$]ofheYYWXb[ijkZ$db

=ofheY" km ]_Zi _d ]_fi$

:[ mWdZ Wbi d ]hej[ aWX[b]eej

SFEER ALS FUNCTIE

92

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ THEM@GAZINE VERLICHTING

Links: een porseleinen kroonluchter van Diffuse. Boven: de lamp Warm van Karboxx is er in een interieur- en een exterieurversie (via Illum Kunstlicht).

In toenemende mate wordt gekleurd licht als zelfstandig vormgevingselement ingezet.

Het trekt aandacht en schept sfeer. Sfeerbepalende verlichting kan ook functioneel zijn: dynamic lighting.

TEKST ROBERT MUIS

icht is enerzijds technisch en functioneel, anderzijds een manier om sfeer te creëren. Er moet voldoende licht op onze tafel vallen om te kunnen werken of de straat verlichten om er ’s avonds veilig te kunnen lopen, maar in het restaurant willen we een warmer en gedempter licht. De sfeer die met verlichting kan worden bereikt, lijkt een prominentere rol te zijn gaan spelen in projecten. Magnus Wästberg, die vorig jaar onder zijn familienaam een nieuw lichtmerk startte, meent dat we inmiddels alles verlichten, terwijl we slechts licht zouden moeten toepassen waar we het nodig hebben Hij wil terug naar verlichting als “een vuur waarrond we ons verzamelen”. Zijn collectie bestaat uit mooie ontwerpen voor plaatselijke verlichting van onder andere James Irvine, Jean-Marie Massaud en Michael Young. Lichtarmaturen worden zelfstandige objecten met een decoratieve waarde, volgens ontwerpersduo Brand van Egmond. De vormgeving wordt soms bijna sculpturaal, zoals bij de kroonluchters waarvoor Swarovski regelmatig bekende ontwerpers vraagt. Brand van Egmond ziet een vraag naar toepassing van kostbare of bijzondere materialen, zoals nikkel, bladgoud of zilver. Bijzondere effecten worden ook bereikt met porselein, zoals bij de kroonluchter uit visjes van Scabetti. Gespecialiseerd in lampen uit porselein is het Engelse

L

NUMMER 24 - MAART 2009

Diffuse. Volgens Arjen Ingenbleek, directeur van Modular Lighting Nederland, is vormgeving in het algemeen belangrijker geworden, en dus ook voor verlichtingsarmaturen. “De meeste projecten lenen zich niet voor uitgesproken armaturen. Maar ook bij ingetogen armaturen is er aandacht voor vormgeving.”

Ook het licht zelf neemt de laatste jaren een steeds belangrijker plaats in als vormgevingselement. Er wordt meer gekleurd en indirect licht toegepast. Leds spelen daarbij een voorname rol.

Gebouwen worden in kleuren aangelicht, bars en winkels hebben ledwanden met wisselende kleuren of afbeeldingen, Armatuur Gizmo van Atomis ruimten worden in kleur architectural lighting uitgelicht. In armaturen 93

Concrete, een uitgesproken armatuur van Wever & Ducre

De ledlamp Falling van Tobias Grau

worden geregeld gekleurde leds ingezet voor indirect sfeerlicht dat boven of achter de behuizing uit schijnt, terwijl een heldere verlichtingsbron zorgt voor de functionele verlichting.

van de gehele ruimte of voor toepassing als straatverlichting.

Volgens Feenstra is die kritiek onterecht. Juist omdat het licht van leds zich met optieken beter laat sturen dan dat van andere lichtbronnen, ziet hij grote kansen voor het gelijkmatig aanlichten van bijvoorbeeld het wegdek. Veel fabrikanten passen inderdaad reflectoren of lenzen toe. Soms wordt een betere lichtspreiding slim opgelost in de vormgeving van de armatuur.

De recente collectie van Catellani & Smith zet daar sterk op in, onder meer met reflecterende schalen. Bij de lamp ‘Falling’ van Tobias Grau maakt een lens deel uit van de armatuur en zorgt zo voor spreiding van het licht. Lighting Accents en Beau McClellan for Brumberg bijvoorbeeld creëren armaturen uit kristallen, al of

Ontwikkelingen in leds Wereldwijd wordt 19% van de geproduceerde elektriciteit voor verlichting gebruikt (in Nederland 14%). Leds zouden een grote bijdrage aan energiebesparing kunnen leveren. Dat hun energieverbruik beduidend lager ligt dan bij de gewone gloeilamp, is een van de redenen waarom ze nu al een aantal jaren de belofte van de toekomst zijn. Een aantal nadelen houdt de doorbraak echter tegen. “De lichtopbrengst van de gewone leds is tot nu toe niet bijzonder groot”, stelt Philip Feenstra, designer en mede-eigenaar van Atomis architectural lighting. Hij geeft aan dat een T5 tl-buis tot circa 104 lumen per Watt (lm/W) levert, een CFL-lamp (Compact Fluorescent Lightbulb, de spaarlamp) circa 65 lm/W, en de (commerciële) led zit daar volgens hem nog niet ver boven. Om met een led dezelfde opbrengst te krijgen als met een tl-buis is een led met een betere lm/W-verhouding nodig. Die ontwikkeling laat niet lang meer op zich wachten, volgens Feenstra. De beperkte lichtopbrengst ziet Ingenbleek ook als probleem bij retrofitlampen. Dat zijn leds met een fitting of voet die in bestaande armaturen past. Naast de beperkte lichtopbrengst vindt hij bij retrofit de kleurweergave en de combinatie met de transformators problematisch. Ingenbleek: “Op retrofit ligt momenteel sterk de nadruk, terwijl je toch het beste haalt uit een led in een nieuw armatuur.”

Een veelgehoord kritiekpunt is de kleine stralingshoek van de led. Daardoor zou hij ongeschikt zijn voor het verlichten 94

Powercast van Erco is een familie ledlichtarmaturen voor gericht en gespreid licht ARCHITECTENWEB MAGAZINE

[[ THEM@GAZINE VERLICHTING

niet gematteerd, die als geheel oplichten. De Japanse fabrikant Tranlogue gebruikt een transparant acryl, dat de led-verlichting over het gehele vlak uitstraalt. Een heel andere toepassing is bijvoorbeeld de Powercast van Erco Lighting, uitgerust met leds en Spherolit-reflectoren. Powercast is een verlichtingsfamilie voor exterieurtoepassingen, die voor zowel gericht als gespreid licht kan worden ingezet.

Verder zijn de matige kwaliteit van de drivers voor ledlampen en de koele lichtkleur, ook bij de rgb-leds, punten van kritiek.

De ontwikkelingen gaan echter snel. De zogeheten powerleds geven al zo’n twintig keer meer licht dan normale leds en uitvoeringen met verbeterde lichttemperatuur komen ruimer beschikbaar. Ze zijn nog wel prijzig. De verwachtingen rond de oled (organic light emitting diode) zijn zeer verschillend. Bij de oled bestaat de emitterende laag uit polymeer of uit kleine moleculen. Een led is een felle puntbron, terwijl de oled een vlakkenstraler is. Oleds worden momenteel veel ingezet als (kleine) beeldschermen, zoals bij telefoons en mp3-spelers. Voor verlichtingsdoeleinden zijn polymere oleds vooralsnog moeilijk te produceren en laten molecuul-oleds zich juist moeilijk toepassen. Veel van de lichtopbrengst gaat verloren in de organische laag. Op het gebied van oleds wordt in laboratoria en aan universiteiten nog volop onderzoek gedaan.

Voor de architect hebben leds toch een aantal voordelen. Het kleine formaat geeft een grote vrijheid in het (verborgen) verwerken van de lichtbron. Doordat het licht gericht, krachtig en trillingloos is, kunnen leds goed worden ingezet in up- en downlighters, voor bijvoorbeeld het uitlichten van logo’s of details of voor een lichtbundel tussen vensters. Daarnaast blijven de praktische voordelen, zoals de lange levensduur. Met zo’n 50.000 branduren gaat de lichtbron in de praktijk vaak langer mee dan het project waar hij is toegepast. “De lange levensduur weegt dan misschien nog niet volledig op tegen de hogere aanschafkosten, maar anderzijds is het onderhoud ook laag.

Dat levert weer een efficiëntievoordeel op”, zegt Feenstra. “De verwachting is dat eind 2012 de led een opbrengst van rond de 200lm/W heeft, terwijl de kostprijs sterk is gedaald. De led is dan de belangrijkste lichtbron en geeft invulling aan de vraag naar ecologisch verantwoorde verlichting.” Andere voordelen zijn het direct oplichten en het feit dat leds goed tegen in- en uitschakelen kunnen. Bovendien is de sterkte van ledlicht regelbaar zonder kleurverlies en kan een dynamische weergave van nagenoeg het hele kleurenspectrum worden geregeld.

Dynamische verlichting Met wisselend gekleurd licht bieden leds goede decoratieve mogelijkheden in bijvoorbeeld winkels, bars, restaurants en hotels. Ze kunnen de aandacht trekken en een aantrekkelijke sfeer scheppen, maar minstens zo interessant is een andere toepassing, waarvoor de belangstelling toeneemt. Bij zogenoemde dynamisch lichtconcepten wordt met meerdere leds van verschillende kleurtemperaturen die apart geregeld kunnen NUMMER 24 - MAART 2009

De Izar is een ontwerp van interieurarchitect Gerd Couckhuyt voor Modular Lighting Instruments.

worden een daglichtsituatie nagebootst. Er wordt veel onderzoek gedaan naar de stimulerende werking van dynamische verlichting in winkels, kantoren en zorginstellingen. Licht heeft een positieve invloed op onze stemming en gezondheid, maar ook op onze prestaties. Licht heeft invloed op de aanmaak van hormonen als melatonine en cortisol, die ons respectievelijk slaperig en rustig, dan wel wakker en actief maken. Helder licht stimuleert concentratie en alertheid. Nu is het niet zo dat een dag lang helder licht de prestaties verbetert: het is vooral de aanpassing aan de behoefte, de omstandigheden en de werkzaamheden van het moment.

Vilans (kenniscentrum voor langdurende zorg) is samen met Zorginstelling Vivre te Maastricht in 2008 een onderzoek gestart naar de effecten die het bijstellen van lichtkleur en -sterkte gedurende de dag heeft op de activiteit van ouderen. Ondersteunen van het dag- en nachtritme kan ouderen helpen activiteiten makkelijker en zelfstandiger uit te voeren. Dynamische verlichting kan ook de medewerkers van zorginstellingen ondersteunen. In het Jeroen Bosch Ziekenhuis te Den Bosch is in samenwerking 95

Pendelarmatuur Blade van Next (via Illum Kunstlicht)

met Adviesbureau Medilux het dynamisch verlichtingsconcept Carpe Diem van Philips onderzocht. Daar is specifiek gekeken naar het welbevinden van het verpleegkundig personeel op de afdeling neonatologie. Hoewel het onderzoek te kleinschalig was voor harde conclusies, waren de resultaten bemoedigend: de verpleegkundigen voelden zich veelal fitter, alerter en minder vermoeid tijdens de nachtdienst en werkten vooral geconcentreerder. De Rijksgebouwendienst voorzag bij wijze van proef de meldkamer van een museum van een installatie, waarbij zowel het lichtniveau als de kleurtemperatuur handmatig en via afstandsbediening instelbaar waren. Ook hier zag men

positieve uitkomsten, zowel bij de dag- als de nachtbezetting.

Alle bewakers gaven aan geregeld gebruik te maken van de mogelijkheden om de kleurtemperatuur en lichtintensiteit aan te passen aan de behoefte. Dynamische verlichting kan ook een oplossing zijn in flexibele kantoorconcepten, waar ruimten diverse functies hebben en werkplekken of opstellingen kunnen veranderen. Verschillende soorten activiteiten vragen om verschillende soorten verlichting. Bij vergaderingen is een koele, halfheldere verlichting van de ruimte geschikt, terwijl voor geconcentreerd werken een koele heldere verlichting van het bureaublad nodig is. Gebruikt men de ruimte voor ontspanning, dan is daarvoor een warme algemene verlichting in combinatie met accentverlichting geschikt.

Er zijn twee soorten dynamische verlichting: voor individuele behoefte en voor algemene sfeer. Bij de ‘dynamische ambiance’, zoals Philips een van de scenario’s aanduidt, wordt de verlichting gedurende de dag in de hele ruimte volgens een geprogrammeerd patroon geregeld. Dit type dynamiek is vooral geschikt bij open werkvloeren. De behoeften van mensen zijn verschillend. Met het ‘persoonlijk licht’ kan de gebruiker zelf de verlichting via een afstandsbediening in- en bijstellen. Dit is vooral geschikt voor cellenkantoren of anderszins afgescheiden kleinere ruimten. Alleen al het idee dat hij invloed kan uitoefenen op elementen in zijn werkomgeving, blijkt belangrijk voor de motivatie van de werknemer. Tot die elementen behoort ook de verlichting.

Lees meer over verlichting in het themadossier: www.architectenweb.nl/verlichting

Brand van Egmond krijgt steeds meer vraag naar ‘specials’

96

Het boek Light In Architecture beschrijft de werking van dag- en kunstlicht in landschap, architectuur en interieurontwerp. Te koop in de architectenweb boekwinkel: www.architectenweb.nl/bk537

ARCHITECTENWEB MAGAZINE

VelopA staat al 50 jaar stil bij de openbare ruimte 19 MAART 2009 STILL EVENT DE TOEKOMST VAN DE OPENBARE RUIMTE! VOORAANSTAANDE SPREKERS WAARONDER: LODEWIJK BALJON (LANDSCHAPSARCHITECT) OVER HET ONTWERP EN DE TOEKOMST VAN DE OPENBARE RUIMTE

PETER DE BOIS (LECTOR MEERVOUDIG INTENSIEF RUIMTEGEBRUIK UVA / TU DELFT) - TERUGBLIK OP VIJFTIG JAAR OPENBARE RUIMTE

KIJK OP WWW.VELOPA.COM VOOR MEER SPREKERS EN AANMELDEN

Still tijdsbeeld van de openbare ruimte

VELOPA BESTAAT 50 JAAR EN TER GELEGENHEID DAARVAN VERSCHIJNT STILL, MAGAZINE OVER DE OPENBARE RUIMTE VAN 1959 TOT 2059.

tijdsbeeld van de openbare ruimte

STILL WORDT GRATIS VERSPREID ONDER RELATIES VAN VELOPA EN LEZERS VAN HET VAKBLAD STEDELIJK INTERIEUR. WILT U STILL OOK ONTVANGEN? GA NAAR WWW.VELOPA.COM.

1959 barcelona ashok bhalotra wetenschappers 2009 shanghai boris v/d ham waarzeggers 2059

Creatieve vrijheid begint bij BUVA…

BUVA ISO-PLUS 4000 Hardglas BUVA breidt het programma hardglas ramen uit met een nieuwe serie ISO-PLUS 4000 naar binnendraaiende ramen. Het meest in het oog springende onderscheid is dat de bevestiging van het beslag van buitenaf volledig onzichtbaar is.

De BUVA ISO-PLUS 4000 hardglas ramen kunnen worden voorzien van prints.

De mogelijkheden zijn onbeperkt. Foto’s, tekeningen, rasters, figuren, logo’s,

Bremen 5

cijfers en letters. BUVA geeft u creatieve vrijheid om een afbeelding over

2993 LJ Barendrecht

meerdere glasvlakken of zelfs over een gebouw te verdelen. Met ISO-PLUS 4000

Telefoon: 0180 69 75 00

geeft u een glazen geveldeel of gebouw een compleet eigen, unieke uitstraling.

Email: info@buva.nl

Kijk voor meer informatie op www.buva.nl

Duurzaam & Doordacht.

Metaalwarenfabriek Phoenix B.V sierplafonds@phoenixmetaal.nl

Metaalwarenfabriek Phoenix b.v. heeft een uniek procédé waarbij metaal plaat in zeer kleine series in allerlei vormen geproduceerd kan worden. Van zowel staal als roestvast staal, aluminium, messing etc. zijn allerlei denkbare panelen te produceren met allerlei afwerkings mogelijkheden zoals hoogglans, geslepen, gelakt, geëloxeert etc.

Producten welke bij Phoenix te vervaardigen zijn, hebben een maximale maat van 2200x1100mm.

Gereedschapskosten voor een custom-made ontwerp vanaf €500,=. Daarnaast heeft Phoenix ook de meest andere moderne plaatbewerkings technieken in huis.

Producten waar Phoenix vooral toegevoegde waarde ziet zijn plafondpanelen, deurpanelen, wandpanelen en gevelbekleding. Voor dit soort producten biedt Phoenix een veelvoud van mogelijkheden aan.

Bezoek voor verdere informatie of voorbeelden: www.no-limits-sierplafonds.nl

Metaalwarenfabriek Phoenix b.v.

Fijenhof 6 5652 AE Eindhoven

[[ ARCHIPEDIA

OSCAR NIEMEYER

VALTER CAMPANATO/ABR

VRIJZINNIG MODERNIST

het Auditorium in het Ibirapuera Park te São Paulo. Dit park werd in 1951 in samenwerking met landschapsarchitect Roberto Burle Marx ontworpen ter ere van de 400e verjaardag van de stad.

Niemeyer ontwierp hiervoor een reeks gebouwen die door een betonnen baldakijn met elkaar werden verbonden. Het Auditorium, dat als laatste element uit het park in 2005 werd opgeleverd, heeft qua vorm niets weg van een traditioneel theater. De eenvoudige witte betonnen wig heeft als brekende elementen een golvende rode entree en een glooiend spiraalvormig looppad in de lobby. Het gebruik van deze sculpturale vormen is tekenend voor het werk van Niemeyer.

O

Braziliaanse barok en modernistische

Bon Vivant Oscar Niemeyer werd op 15 december 1907 geboren in de wijk Laranjeiras in Rio de Janeiro als Oscar Ribeiro de Almeido de Niemeyer Soares. Hij beleefde een zorgeloze jeugd, trouwde op 21-jarige leeftijd en ging aan de slag in de drukkerij van zijn vader, waarna hij begon aan zijn opleiding tot architect aan de Escola Nacional de Belas Artes in zijn geboortestad.

AOAASSIS

Eenzelfde combinatie van sterke geometrische vormen met een opvallend rood element vinden we in het ontwerp van

100

TEKST SASKIA BOOM

THOMBO2

scar Niemeyer geldt als één van de invloedrijkste architecten van de 20e eeuw. Talloze ontwerpen in geboorteland Brazilië hebben hem gemaakt tot wegbereider van het modernisme in de niet-westerse wereld. Zijn inspiratie en gedrevenheid lijken oneindig. Op de eerbiedwaardige leeftijd van 101 jaar werkt Niemeyer nog steeds aan de uitbreiding van zijn oeuvre; in 2007 werd het Cultureel Centrum in Goiãnia, Brazilië, opgeleverd. Het complex bestaat uit een betonnen schild, een wit blok en een cilinder op kolommen en herbergt een bibliotheek, muziekcentrum en museum. De compositie van geometrische volumes wordt gecompleteerd door het Monument voor de Mensenrechten, een grote rode driehoek die op krachtige wijze het belang van het complex onderstreept.

Een indrukwekkend oeuvre vol vrijzinnige interpretaties van het modernisme heeft Oscar Niemeyer internationale faam bezorgd. Tot op de dag van vandaag resulteren zijn experimenten met gewapend beton in sculpturale vormen en sensuele rondingen, waarmee hij een duidelijk stempel drukt op de moderne architectuur.

ideeën komen samen in de kerk (1943) in Pampulha

Niemeyer liet zich onder andere inspireren door de geschriften van Le Corbusier.

Na zijn opleiding begon hij in 1934 als assistent van Lucio Costa, eveneens groot bewonderaar van Le Corbusier. Toen Costa werd gevraagd om het Palácio Capanema (het Ministerie van Onderwijs en Volksgezondheid) in Rio de Janeiro te

De sensuele vormen van het Cultureel Centrum in Goiãnia (2007) tonen Niemeyers vrijzinnige interpretatie van het modernisme ARCHITECTENWEB MAGAZINE

oeuvre. Niemeyer herinnert zich het commentaar van Le Corbusier op zijn eerste individuele ontwerp: ‘Oscar, wat je maakt is weliswaar barok, maar het is erg goed gedaan’.

STELLA DAUER

Internationale faam In 1939 ontwierp Niemeyer samen met Costa het Braziliaanse paviljoen voor de Wereldtentoonstelling in New York. Toen kort daarop de Tweede Wereldoorlog uitbrak, werden architecten in Europa en de Verenigde Staten beperkt in hun werk.

Niemeyer, die vanuit Brazilië onbelemmerd kon werken, behoorde plots tot de voorhoede van de internationale moderne architectuur. Na de oorlog ontwierp Niemeyer samen met Le Corbusier het Hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York (1947-1953). De bijna veertig verdiepingen tellende wolkenkrabber werd opgetrokken in gewapend beton, glas en aluminium. Het hoofdkwartier van de VN geldt als een van de belangrijkste symbolen in de wereld en betekende Niemeyers internationale doorbraak.

Brasilia ‘Oscar, we gaan nu samen de hoofdstad van Brazilië bouwen. Modern en bovendien de mooiste hoofdstad ter wereld,’ waren de woorden van Juscelino Kubitschek, na zijn verkiezing tot president van Brazilië. Met de bouw van een nieuwe hoofdstad wilde Kubitschek niet alleen de bevolkingsspreiding naar het binnenland bespoedigen, maar ook beoogde hij met de realisatie van een moderne stad uitdrukking te geven aan ¡

De betonnen baldakijn verbindt de entree van het Auditorium (2005) met de andere gebouwen van het Ibirapuera Park (São Paolo)

Pampulha Hoewel Niemeyer meewerkte aan het ministerie ziet hij het Pampulha-complex als zijn eerste eigen ontwerp. Tijdens zijn studie ontwikkelde hij een groot respect voor de historische architectuur van zijn geboorteland. Geïnspireerd door de Braziliaanse barok ontwikkelde hij een vrije vormentaal, waarvan de glooiende vormen doen denken aan het golvende en wilde Braziliaanse landschap.

Hij kon zijn ideeën in praktijk brengen toen Juscelino Kubitschek, burgemeester van Belo Horizonte, hem vroeg vorm te geven aan Pampulha: een vrijetijdsdistrict ten noorden van de stad. Kubitschek had NUMMER 24 - MAART 2009

‘de mooiste wijk ter wereld’ voor ogen, waarin een kerk, casino, club en restaurant moesten worden gerealiseerd.

De gebouwen die Niemeyer voor Pampulha ontwierp, kenmerken zich door golvende en geometrische vormen.

Door elke ronding een functie te geven hield hij vast aan het modernistische principe van functionaliteit. De kerk van São Francisco, die een opvallend lichtblauw gegolfd dak heeft, is via wiskundige berekeningen ontworpen. Wegens de onorthodoxe vorm en de moderne schilderingen op de gevel weigerde de katholieke kerk in eerste instantie het gebouw in te weiden. Het casino, een combinatie van een vervormde kubus en een peervorm, wordt door velen gezien als het esthetische hoogtepunt van zijn Het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York vormde Niemeyers internationale doorbraak

ZEROONE

ontwerpen, vroeg hij Le Corbusier, wiens ideeën nog zelden in de praktijk waren gebracht, op te treden als adviseur. Het resultaat dat in 1943 werd voltooid, kan worden beschouwd als een van de eerste gebouwen die fundamenteel modernistisch waren.

101

Door toepassing van betonnen kolommen en glas past de kathedraal van Brasilia goed in de eveneens door Niemeyer ontworpen stad

het democratisch elan, de herwonnen trots en het geloof in de toekomst van Brazilië. ‘Vijftig jaar vooruitgang in vijf jaar’ was zijn streven: Brazilië moest gaan behoren tot de progressieve, stijlvolle, geïndustrialiseerde en moderne landen van de wereld.

Volgens critici is Brasilia het schoolvoorbeeld van ontspoorde ideologische stedenbouw. Niemeyer streefde naar een stad die deed denken aan de droomwereld in surrealistische schilderijen. Door het onwerkelijke stedenbouwkundig ontwerp ademt de stad een weidse monumentaliteit uit. Kubitschek had de populatie van Brasilia op 700.000 inwoners geschat. Inmiddels wonen er meer dan twee miljoen mensen, grotendeels in de uitgestrekte krottenwijken die zich rond

LEONELPONCE

De stad, waarvoor Lucio Costa de stadsplattegrond ontwierp, moest verrijzen midden in het onbewoonde binnenland.

Het betrof een gebied van bijna 6.000 vierkante kilometer, gelegen op 12.000

kilometer van Rio de Janeiro. Niemeyer ontwierp binnen enkele maanden de belangrijkste gebouwen van Brasilia, dat tussen 1956 en 1961 in slechts 41 maanden gebouwd werd. Brasilia werd gebouwd volgens de functionalistische principes van de Moderne Beweging, zoals die in 1933 waren vastgelegd door de CIAM. Dat is onder andere terug te zien in de situering van hoogbouw in een openbare groene omgeving en het ‘optillen’ van de bouwmassa door die op kolommen te plaatsen. De basis van het plan wordt gevormd door twee assen die samen een kruis vormen en de stad een formele eenheid laten uitstralen. Aan de Monumentale As staan de belangrijkste gebouwen van Niemeyer; vermaard zijn het capitool (1958-1960) en de kathedraal (1959-1970).

Samen met Lucio Costa ontwierp Niemeyer de volledige stadsplattegrond van Brasilia inclusief een aantal gebouwen, waaronder het Nationaal Congres 102

LEONELPONCE

MARCELOMETAL

[[ ARCHIPEDIA

Grote

oppervlakken

vormgegeven

modernistisch

glas-in-lood

zorgen

voor veel licht in het interieur van de kathedraal

de stad hebben gevormd. Ondanks het onwerkelijke visioen waarnaar de stad is gebouwd, is Brasilia opgenomen op de lijst van mondiaal cultureel erfgoed van Unesco.

Vlucht Als jonge idealist werd Niemeyer in 1945 lid van de Braziliaanse Communistische Partij. Toen in 1964 in Brazilië een staatsgreep werd gepleegd, veranderde de democratie in een dictatuur. Voor Niemeyer betekende dat het einde van zijn talrijke opdrachten. In 1964 vluchtte hij naar Frankrijk, waar hij begon aan een nieuwe fase in zijn leven. Hij opende een kantoor op de Champs Elysées en verwierf onder meer de opdracht voor het cultureel centrum Les Volcans in Le Havre en het hoofdkantoor van de Franse Communistische Partij. Het laatste is een compositie van een golvend rechthoekig volume, gecombineerd met een wit, betonnen schild. Een relatie met zijn recentste ontwerpen is snel gelegd.

Toen het dictatorschap in 1985 ten einde ARCHITECTENWEB MAGAZINE

Hoogtepunt Het Museu de Arte Contemporânea (MAC) oftewel het museum van hedendaagse kunst in Niterói, Brazilië, wordt door velen beschouwd als het belangrijkste werk van Niemeyer. De vorm van het gebouw en de unieke locatie geven een bijzonder beeld. Volgens Niemeyer zelf staat het gebouw als een bloem in de ruimte. Het museum, gebouwd tussen 1991 en 1996, is gepositioneerd op een klif aan de Guanabarabaai. Vanaf de kust lijkt het gebouw een UFO die zojuist op een uitstekende rots is geland. Het museum is zestien meter hoog, heeft een diameter van vijftig meter en telt drie verdiepingen. Door de panoramaramen hebben de bezoekers naar alle kanten een vrij uitzicht. Een waterbassin van 800 vierkante meter onder het gebouw verbindt het museum met de zee. Het museum is toegankelijk via een golvende spiraalvormige loopbrug met rode bedekking, die de bezoekers naar de expositiehal leidt.

Eeuwige roem De faam van Niemeyer werd in 2003

FELIPE VIEIRA

kwam en de Braziliaanse politiek geleidelijk liberaler werd, keerde Niemeyer terug naar Brazilië. De terugkeer wordt door hem getypeerd als de laatste fase in zijn leven.

Met deze uitbreiding kreeg het Oscar Niemeyer Museum al snel de bijnaam Museo del Olho oftewel Museum van het Oog

bevestigd door de opening van het Oscar Niemeyer Museum in Curitiba, Brazilië.

Het museum draagt de naam Novo Museu of New Museum, maar door het opvallende ontwerp wordt het ook wel Museu do Olho of Museum of the Eye genoemd. Deze naam verwijst naar de aanbouw in de vorm van een ‘oog’, waarmee Niemeyer zijn ontwerp uit 1967 uitbreidde. De twee gebouwen beslaan een oppervlakte van 35.000 vierkante meter, waarvan meer dan de helft wordt gebruikt voor het tentoonstellen van kunst, architectuur en design. Roberto Burle Marx tekende voor het landschappelijk ontwerp. Het museum draagt

alle kenmerken van Niemeyers inmiddels bekende signatuur: het gebruik van gewapend beton, geometrische vormen, sculpturale rondingen in contrast met rechthoekige volumes, golvende looppaden, grote wit geschilderde vlakken en levendige muurschilderingen.

‘Dit is wat ik met mijn architectuur wil vertellen. Mijn ontwerpen zijn vol van moed en idealisme, maar tegelijkertijd ben ik me bewust van de dingen die echt belangrijk zijn in het leven: vrienden en de pogingen van de wereld een betere plek te maken’, aldus Niemeyer in 2000.

Niemeyer won de Gold Medal van het American Institute of architects in 1970 en in 1988 ontving hij de prestigieuze Pritzker Prize. De tentoonstelling die sinds 2007 vanuit Rio de Janeiro door heel Brazilië reist en binnenkort voor het eerst in Europa te zien is, geeft een diepere kijk op het werkproces van Niemeyer, de architect die Brazilië gevormd en modern gemaakt heeft. ¡

LEONELPONCE

Bekijk vanaf 6 maart in Heerlen de oeuvre-tentoonstelling over Oscar Niemeyer: www.glaspaleis.nl

Het sculpturale museum voor moderne kunst staat als een net gelande UFO in de omgeving bij Niterói NUMMER 24 - MAART 2009

Dit artikel is gebaseerd op de interactieve architectuurencyclopedie Archipedia op architectenweb.nl, die duizenden artikelen bevat en continu wordt aangevuld. Wilt u een bijdrage leveren aan Archipedia, neem contact op met Linda Zenger - lz@architectenweb.nl

103

[[ BOEKEN

DE ARCHITECTONISCHE KLEUR

Theorie Jan de Heer 2008 Uitgeverij 010 Gebonden ISBN 978 90 6450 670 3 17 x 24 cm 246p € 34,50 Nederlands

In de jaren twintig en dertig werden architectuurfoto’s meestal in zwartwit geschoten, waardoor het kleurenpalet dat Le Corbusier in zijn gebouwontwerpen toepaste niet direct waarneembaar was. De architectonische kleur is een fascinerende studie die ons meeneemt in het hoe en waarom van het gebruik van polychromie in de architectuur van Le Corbusier. De nadruk ligt op de jaren twintig, een periode van ‘totale dematerialisatie, een pure reductie op de architectonische vorm en de kleur’.

Vanuit zijn ervaring als schilder en als grondlegger van het purisme (samen met Amédée Ozenfant) construeerde Le Corbusier zijn denkbeelden over kleur als architectonisch ornament, door een gamma van kleuren op te stellen die als basis dienden voor het beschilderen van zijn gebouwen. In zijn latere werk valt er meer systematiek in zijn kleurgebruik te ontdekken. De architectonische kleur is rijk geïllustreerd met uniek beeldmateriaal, zoals kleurstalen, veelal afkomstig uit de collectie van de auteur zelf. (OK)

THE FORCE IS IN THE MIND. The Making of Architecture

Theorie Elke Krasny (ed.)

2008 Birkhäuser Softcover ISBN 978 3 7643 8980 2 19 x 25 cm 188p € 39,50 Engels 104

De vraag naar de procedure van het ontwerpen, en wanneer het ontwerpproces eindigt, wordt maar zelden gesteld. Wat is de samenhang tussen de architect, zijn gereedschap en zijn werkplek en in hoeverre is dit van invloed op het ontwerpproces? Dat is de centrale vraag van The Force is in the Mind, dat als catalogus verscheen bij een Weense architectuurtentoonstelling. Een twintigtal studio’s werd bezocht, waaronder Atelier Bow-Wow, Lina Bo Bardi, Lacaton & Vassal, SOM en UNStudio. Uit het vergelijkingsmateriaal wordt duidelijk hoe verschillend architecten te werk gaan en vooral welke tools daarbij favoriet zijn, variërend van het 6B potlood tot 4D computerontwerpen. Eén van de inzichten die de studie biedt is dat er een heuse relatie bestaat tussen methode en ontwerp. Des te opvallender dat de meeste architecten de door hen gehanteerde ontwerpmethode vrijwel onveranderd blijven toepassen. Wellicht dat ontwerpers zich bewuster worden van het feit dat verandering van werkmethode tot een dynamischer ontwerpproces kan leiden. (EF) ARCHITECTENWEB MAGAZINE

LIMES

Stedenbouw, landschap, openbare ruimte M. van Stiphout 2008 Architectura & Natura Ingenaaid ISBN 978 90 7686 350 4 17 x 22 cm 245p € 35,00 Nederlands

Wat is de Limes in Nederland? En, belangrijker nog, wat moeten we ermee? De verdedigingslinie die ooit de noordelijke grens van het Romeinse Rijk vormde, loopt vanuit Engeland via ons land naar de Zwarte Zee. In de tussenliggende landen geldt de oude rijksgrens als werelderfgoed, maar de onzichtbaarheid van het Nederlandse deel maakt ons weifelend in onze omgang met de ondergronds gelegen grenslinie. De verhulde charme garandeert het behoud, maar houdt het artefact onkenbaar; blootlegging levert kennis en inzicht op, maar betekent in feite vernietiging van het object. De vraag staat centraal in de uitgave Limes, waarin elke centimeter van de grenslinie in kaart en beeld is gebracht met behulp van GPS. De uiterst informatieve en aantrekkelijk vormgegeven kaarten, foto’s en begeleidende teksten smeden de Limes aan elkaar en treffen de balans tussen het laten rusten en het kunstmatig tot leven wekken, die hopelijk ook gevonden wordt in de ruimtelijke omgang met de grenslinie. (MvS)

LOST BUILDINGS

Bouwkunst, architectuur Jonathan Glancey 2008 Carlton Books Ltd Gebonden ISBN 978 18 4796 001 6 256p 26 x 31,5 cm € 40,99 Engels NUMMER 24 - MAART 2009

Het nieuwste boek van Jonathan Glancey is er één vol nostalgische herinneringen aan vervlogen architectuur. Maar het weerzien met zoveel verdwenen gebouwen, vastgelegd in prachtige foto’s en tekeningen, roept ook een gevoel van weerzin op.

De vlotgeschreven beschrijvingen van Glancey brengen de gebouwen, onder meer verloren gegaan door natuurrampen, oorlogsgeweld, constructiefouten of ouderdom, voor even weer tot leven. Grote namen, als de Rijksdag in Berlijn, Crystal Palace in Londen en het World Trade Centre in New York, worden daarbij afgewisseld met minder bekende en kleinere bouwwerken. Allen komen aan bod in de negen thema’s waarin Glancey het boek heeft opgedeeld. Opmerkelijk daarbij zijn de thema’s ‘lost in myth’, ‘lost in dreams’ en ‘left on the drawing board’, die nader ingaan op gebouwen die alleen op papier, in onze gedachten of in verhalen, poëzie of films (hebben) bestaan. De prachtige verhalen in het boek ‘Lost buildings’ waarmee Glancey een eerbetoon brengt aan verloren gebouwen, roepen herinneringen op aan de mooie verhalen uit de geschiedenisles van vroeger. Jammer alleen dat ook deze verhalen geen goede afloop hebben. (EvV) 105

[[ BOEKEN

MAKEN EN LATEN

Architect M. Steenhuis 2008 NAi Uitgevers Gebonden ISBN 978 90 5662 657 0 271p 28 x 26 cm € 79.90 Nederlands

Opvallend dat landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen vergeleken met architecten veelal uit de schijnwerpers blijven, maar dat de biografieën die over hen geschreven worden, des te aantrekkelijker zijn.

Marinke Steenhuis boog zich eerder over Alle Hosper, Pieter Verhagen en Jan Kalff en het is te merken dat het genre haar niet vreemd is. De uitgave is met essays over zijn professionele ontwikkeling en invloeden als Deense tuinarchitectuur en de Bossche School wat je ervan verwacht. Het feit dat de selectie van de getoonde en besproken werken is voortgekomen uit een uitgebreide workshop in 2007, waarin liefst 500 ontwerpen werden geanalyseerd en beoordeeld door praktijkgenoten als Michael van Gessel, Ank Bleeker en Jhon Veelen, geven het boekwerk extra relevantie voor de huidige praktijk. Want Pieter Buys geldt niet alleen als voorman van de naoorlogse landschapsarchitectuur, maar veel van zijn ontwerpen zijn nu in gebruik, waardoor kennis van zijn werk onontbeerlijk is in het actuele debat in landschapsarchitectuur. (MvS)

MATERIOLOGY

Materialen Daniel Kula, Élodie Ternaux 2009 Frame Publishers, Birkhäuser Verlag Hardcover ISBN 978 90 7717 421 0 344p 20 x 29,5 cm € 79,90 Nederlands (ook in Duits, Engels en Frans) 106

De titel suggereert een welhaast wetenschappelijke benadering, maar moeten we waarschijnlijk met een knipoog lezen. Het boek, geïnitieerd door Matério, gaat weliswaar zeer breed in op materialen en technieken, het is vooral een inspiratie- en naslagwerk. Ook het laatste ‘theoretische’ hoofdstuk ‘Think Different’ biedt geen stevig analyserende artikelen, maar korte overdenkingen omtrent bijvoorbeeld de tegenstelling natuurlijk en kunstmatig, de noodzaak om productieprocessen te herzien en de betekenis van materiaal en materie. ‘Materiology’ is bedoeld voor alle ontwerpers en architecten die geen specialistische technische kennis hebben, maar wel behoefte hebben aan een gedegen basisbegrip. Het eerste hoofdstuk gaat uitvoerig in op de fysieke, chemische en technische eigenschappen van elf vertrouwde materialenfamilies, van hout, glas en plastic tot licht. Deel twee is een ‘catalogus’ van 110 materialen, elk gepresenteerd met een foto, een beschrijving, voorbeelden van gebruikelijke toepassingen en de plus- en minpunten.

Hoofdstuk drie is een uitgebreid overzicht van fabricage- en verwerkingstechnieken. De toon is toegankelijk en luchtig.

Ook de illustraties geven van tijd tot tijd een knipoog. (RM) ARCHITECTENWEB MAGAZINE

TOWN HOUSES

Architectuur Günther Pfeifer, Per Brauneck 2009 Birkhäuser Softcover 978 3 7643 8610 8 23 x 28 cm 128 € 29,90 Engels

Town Houses is na Courtyard Houses en Row Houses het derde deel uit een serie onderzoeken, geïnitieerd door de Universiteit van Darmstadt. Het vierde deel, Single Houses, volgt later. Het hier besproken onderzoek is een holistische benadering van huisvesting door het samenstellen van een typologische catalogus voor het ontwerpen van woongebouwen. De samenleving verandert voortdurend onder invloed van nieuwe communicatiemiddelen en een steeds ouder wordende bevolking. Dit vormt het uitgangspunt voor de stelling dat vooral in steden vraag ontstaat naar nieuwe woonvormen en ruimtelijke interpretaties van het private en het gemeenschappelijke, waar echter nog niet aan wordt voldaan. In deze publicatie worden veertig innovatieve woontypologieën geïdentificeerd die op een intelligente manier zijn voortgekomen uit bestaande woningbouwoplossingen. Op systematische wijze zijn de projecten onderverdeeld in zes stedelijke configuraties, geleidelijk oplopend van bouwblok, rijwoning tot stedelijke infills. Alle projecten worden ingeleid met een korte tekst en zijn voorzien van sobere zwartwit fotografie en plattegronden. (EF)

SCHOONE EENHEID

Architectuur Victor Freijser, Marcel Teunissen 2008 De Nieuwe Haagsche Hardcover ISBN 978 90 7703 286 2 368p 25 x 30 cm € 49,00 Nederlands NUMMER 24 - MAART 2009

Het is een indrukwekkend boek, dat over de Nieuwe Haagse School is verschenen.

Het ontstaan van de ‘school’ wordt beschreven, de stedenbouw en gemeentepolitiek, de gebouwtypologieën, en de biografieën van de belangrijkste architecten. De tekst wordt afgewisseld met een grote hoeveelheid foto’s, waarin de verschijning en verscheidenheid van de architectuur tot uitdrukking komt. De Nieuwe Haagse School ontstond in de jaren dertig binnen een hechte groep Haagse architecten die sterk beïnvloed waren door de architectuur van Frank Lloyd Wright. Het monopolie van de ‘school’ werd vanuit de Gemeente Den Haag geconditioneerd. Als adviseur van de gemeente speelde Berlage hierin een niet te onderschatten rol. Door de middenpositie die de Nieuwe Haagse School inneemt tussen het Nieuwe Bouwen en de Delftse School is het in de architectuurgeschiedenis ondergesneeuwd. Met de herontdekking van het ornament in de architectuur lijkt de tijd rijp voor een herwaardering van de architectuur met de ‘schoone eenheid’. (MvR) 107

DIAMOND BOARDS ARE FOREVER

Diamond Board gipskartonplaten van Knauf.

Op alle vlakken superieur.

Knauf Diamond Board

Q

Stootvast & sterk

Q

Brandwerend

Q

Bestand tegen vocht

Q

Optimaal verwerkbaar

Q

Geluidsisolerend

www.diamondboard.nl

ARCH. MAAIK elke dag een nieuwe strip van arch.maaik op architectenweb.nl

NUMMER 24 - MAART 2009

109

NUMMER 17 - MEI 2008

109

colofon

advertentie index

AWM (Architectenweb Magazine) is een uitgave van Architectenweb B.V. en verschijnt tien keer per jaar.

Alenco Buva Cement & Beton Companero Duco Dynamobel Gyproc Heembeton Knauff Kone Leolac Pdlighting Phoenix metaal Rhino systems Royal Campen Solarlux Sterkos Trespa Velopa Velux Zumtobel

Redactieadres Postbus 394, 1400 AJ Bussum T (035) 692 08 74 F (035) 692 26 78 I redactie@architectenweb.nl W www.architectenweb.nl Uitgever Marjoleine van Schaik (mvs@architectenweb.nl) Hoofdredacteur Jeroen van Oostveen (jvo@architectenweb.nl) Redactie Michiel van Raaij (mvr@architectenweb.nl), Robert Muis (rm@architectenweb. nl), Linda Zenger (lz@architectenweb.nl), Ronnie Weessies (rw@architectenweb.nl)

111 98 29 28 9 112 91 10 108 6 27 11 99 8 2 3 28 85 97 84 82

Eindredactie Theo Janssen Aan dit nummer werkten verder mee Remco Arnold, Peter Drijver, Ralph Janssen, Eric Frijters, Kees van der Hoeven, Olv Klijn, Robert-Jan de Kort, Sjoerd Reitsma en Karin Roelofse.

Architectenweb Magazine is een uitgave van Architectenweb B.V. Postbus 394, 1400 AJ Bussum media@architectenweb.nl Advertenties Martijn Postmus, Guido Mensink (035) 69 20 874 sales@architectenweb.nl Art-direction en grafische Vormgeving Danny Tupang Huizen, Architectenweb B.V. Naarden Druk Thieme GrafiMedia Groep Informatie over abonnementen Losse nummers € 13,75 (incl. 6% BTW) Jaarabonnement (10 nummers) € 120,- (excl. 6% BTW) Alle nummers zijn na te bestellen via www.architectenweb.nl/store Alle prijzen zijn onder voorbehoud van prijswijzingen. Het abonnementsgeld dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. Voor de betaling ontvangt u een factuur. Abonnementen kunnen per nummer ingaan en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggen dient schriftelijk te gebeuren bij Architectenweb.nl, minimaal vier weken voor de verschijningsdatum van het laatste nummer van uw abonnement. Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven.

Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld, Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook.

© 2009 - Architectenweb B.V. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of op enigerlei wijze worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever, Architectenweb B.V.

colofon

Wet op de persoonsregistratie Wij maken u erop attent dat wij enkele door u als abonnee verstrekte gegevens, zoals naam, adres en telefoonnummer, hebben opgenomen in ons gegevensbestand.

Tube Light Furniture:

Dé LED lichtrevolutie van dit moment!

Hier afgebeeld op ware grote! (kleinste maat)

TLF, kort voor Tube Light Furniture, is dé LED lichtrevolutie van dit moment.

Voor het eerst sinds 1935 is er een vervanging voor de bekende TL-buis. TLF is nieuw, energiezuinig, heeft een lange levensduur én geeft bovendien heel mooi licht!

TLF is ontwikkeld door Alenco, de marktleider in Tube Light Furniture.

Kijk voor het maken van een afspraak en technische specificaties op www.alenco.nl

Newtonstraat 16 1704 SB Heerhugowaard

T +31 (0)72 576 45 55 F +31 (0)72 576 45 59

info@alenco.nl www.alenco.nl