KENNISMIDDAG OVER 'HELDER DENKEN'
Blijf bevragen! Hoe je de valkuilen in redeneringen herkent én repareert “Het is evident dat we dit niet moeten willen”. “Als we daaraan beginnen, wordt Nederland een derdewereldland”. “We hebben nu al zoveel geïnvesteerd, dat het meer kost om te stoppen.” Iedereen kent dergelijke zinnen wel, uitgesproken in een
‘Helder denken’, zuiver argumenteren en weloverwogen een redenering opbouwen lijken vanzelfsprekend. Zeker voor ambtenaren en politici, die besluiten nemen met grote gevolgen voor grote groepen mensen. Toch blijkt in de praktijk dat het lastiger is dan we misschien denken. Waarom? Omdat ambtenaren ook maar mensen zijn, en daarmee onderhevig aan de menselijke psychologie.
Ons brein kent allerlei manieren om ons om de tuin te leiden.
Kamerdebat, op TV of gewoon tijdens het werkoverleg. Ze klinken overtuigend, maar toch knaagt er iets… Suzanne Weusten, directeur van De Argumentenfabriek Denkacademie en expert in ‘helder denken’, helpt om dit soort drogredeneringen – want dat zijn het – te herkennen en te weerleggen. Want, zo vindt zij, “je hebt de verplichting, zeker als overheid, om je besluiten goed en volledig te onderbouwen.” En communicatieprofessionals hebben hierin een speciale rol.
Lui brein Het menselijk brein is van nature lui. Veel van onze dagelijkse handelingen zijn daarom routine. Stel dat je bij autorijden, tandenpoetsen of hoofdrekenen voortdurend na zou moeten denken. Dat maakt onnodig moe. Voor deze automatische processen is in onze hersenen een snelweg ingericht; denksysteem 1, zoals psychologen dit noemen. Daarnaast is er een denksysteem 2, voor moeilijker opgaven die buiten onze automatismen vallen. Het bereiden van een ingewikkeld gerecht, het inparkeren van een auto, het doorrekenen van een nieuwe maatregel… dit denken volgt de smalle bergpaden in ons brein, gaat langzaam en kost dus energie. Van nature tot luiheid geneigd, zal ons brein het eerst de weg van de minste weerstand kiezen. Maar dat is lang niet altijd de weg van het rationele denken. En daarmee treden fouten op. Ons brein kent allerlei manieren om ons om de tuin te leiden, informatie over het hoofd te zien, inschattings- of beoordelingsfouten te maken, of te snel tot een conclusie te komen. Dit gebeurt door haast, door gemak, waardoor we op bekende denkpatronen terugvallen, of door vooringenomenheid van het brein. Zo zul je als je zwanger bent opeens overal kinderwagens zien. Of na de aanschaf van een te dure auto vooral naar mensen luisteren die bevestigen dat het ook een wel heel goede auto is. Dit zijn onschuldige voorbeelden. Erger wordt het als een beleidsmedewerker alleen
1
Academie voor Overheidscommunicatie, oktober 2013
de informatie opneemt, die de voordelen van een maatregel onderstreept, en verzuimt de nadelen in kaart te brengen. Weustens pleidooi om afscheid te nemen van het beeld van de mens als rationeel wezen, wordt ondersteund door vele publicaties over ons brein in de laatste jaren. Toonaangevend psycholoog Daniel Kahneman publiceerde een aantal gezaghebbende studies, die aantonen dat veel van onze handelingen onbewust gebeuren, en dat we de rationele verklaring van onze keuzes er achteraf bij bedenken. De oorzaak hiervan ligt in psychologische kenmerken die de menselijke soort nodig heeft om te overleven. De mens houdt van patronen, van causaliteit, van verhalen. Deze geven ons het gevoel van controle en overzicht, en veronderstellen daarmee regie over ons bestaan in een complexe wereld. Ook zullen we ons in algemene zin conformeren aan de groep: als
De Argumentenladder Stelling Iedereen moet vegetariër worden Hoezo?
Hoezo?
Dus?
Dus?
Argument
Argument
Vegetarisme is goed voor de gezondheid
Vegetarisme is goed voor het milieu
Hoezo?
Hoezo?
Hoezo?
Hoezo?
Dus?
Dus?
Dus?
Dus?
Subargument
Subargument
Subargument
Subargument
Vegetariërs hebben minder kans op overgewicht
Vegetariërs hebben minder kans op darmkanker
Met vegetarisme minder landbouwgrond en water nodig dan met vlees
Met vegetarisme minder CO2uitstoot
Met een Argumentenladder haal je een redenering analytisch uit elkaar.