20
DE VOLKSKRANT WOENSDAG 30 JANUARI 2013
Wetenschap Ook voortplanting verstoord
Nanodeeltjes remmen groei regenwormen Van onze verslaggever Rene Didde
amsterdam Voor het eerst zijn in een Nederlands proefschrift effecten beschreven van nanodeeltjes in regenwormen. Zowel veel toegepaste koolstofnanodeeltjes (C60, beter bekend als buckybal of fullerenen) als zilverhoudende nanodeeltjes (AgNP) verstoren de groei en voortplanting van de pieren. Ze blijken ook sneller dan normaal het loodje te leggen na blootstelling aan de minuscule deeltjes. Ook beschadigen ze huidweefsel en de darmwand, wat vaak gepaard gaat met de aantasting van de onderliggende spieren in de pieren. Dit blijkt uit onderzoek dat Merel van der Ploeg uitvoerde bij onderzoeksinstituut Alterra. Vandaag promoveert zij aan Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR). Nanodeeltjes hebben een grootte van één miljoenste tot één tienduizendste millimeter en worden steeds meer toegepast in medicijnen, cosmetica, textiel, transport en computers. Ze kunnen daardoor tijdens de productie, tijdens het gebruik door slijtage en na afdanking als afval vrijkomen in het milieu. Zo komen in rubber toegepaste nanodeeltjes vrij bij remmende auto’s en spoelen in douchegel en deodorant verwerkte nanodeeltjes (scrubbers) weg in het riool. De reactiviteit en persistentie van de nanodeeltjes vormen een reden tot zorg, maar de gevaren ervan zijn niet goed bekend, aldus Van der Ploeg. Ze vulde potten met grond, voegde nanodeeltjes toe en stopte er regenwormen in en vergeleek de effecten met die bij pieren in schone grond. De meetmethode van de nanodeeltjes toonde de stoffen in de pieren aan. Het complexe onderzoek staat nog in
de kinderschoenen. ‘Analyse van conventionele chemische stoffen in het milieu heeft zich in vijftig jaar ontwikkeld, maar met nanodeeltjes staan we na vijf jaar pas aan het begin’, licht copromotor Nico van den Brink van Alterra toe. Analyse van nanodeeltjes in zeewater en rivierwater, bijvoorbeeld bij analyse van de beruchte plasticsoep, bevindt zich in verder gevorderd stadium dan de het onderzoek op land.
Onderzoek naar effecten nanodeeltjes in kinderschoenen Bij de Nederlandse Cosmetica Vereniging (NCV) zal directeur wetenschappelijk onderzoek Ronald van Welie de dissertatie voorleggen aan de werkgroep toxicologie van de cosmeticabranche. ‘Volgens de Europese REACH-wetgeving moeten we ons goed vergewissen van de levenscyclus van onze grondstoffen. We kijken bijvoorbeeld of de geloosde stoffen worden weggevangen in de waterzuiveringsinstallatie.’ Hij vraagt zich wel af of de in het WUR-onderzoek gebruikte hoeveelheden nanodeeltjes representatief zijn voor de in de bodem voorkomende proporties. ‘Ik vraag me zelfs af of nanodeeltjes uit cosmeticaproducten wel in aanzienlijke hoeveelheden in de bodem terechtkomen.’ Dat weet co-promotor Nico van den Brink ook niet. ‘Ons doel was vooral het mechanisme van de effecten van de nanodeeltjes aan te tonen. De weg ligt nu vrij voor meer uitgebreide risico-evaluaties.’
‘Gamers wanen zich een 17de-eeuwse koopman’ Interview Oscar Gelderblom Utrechtse onderzoekers lanceren vrijdag een historisch verantwoorde game over handelaren in de Gouden Eeuw. Van onze verslaggever Tonie Mudde
I
n het Spel van de Gouden Eeuw kruipen spelers in de huid van Hans Thijs, een koopman die zijn fortuin vergaarde in het 17de eeuwse Amsterdam. De game is gratis te downloaden voor iPhones en iPads. Volgens een van de bedenkers van het spel – economisch historicus Oscar Gelderblom van de Universiteit Utrecht – biedt de game een realistische weergave van de geschiedenis. Zo zijn de financiële transacties die spelers uitvoeren gebaseerd op de kasboeken van de echte Hans Thijs. Ook de prijsontwikkelingen volgen de 17de eeuwse markten. Voor wie is dit spel bedoeld? ‘Voor iedereen met een interesse in geschiedenis en economie, of je nu zestien of zestig bent. Het spel is vermakelijk, maar heeft ook een serieuze kant. Het is geen Angry Birds of PacMan. Je zult je echt even vijf minuten moeten verdiepen in de spelregelsvan de 17de-eeuwse handel om het tot een goed einde te brengen.’
Illustratrie uit ‘Gouden Eeuw’.
Ook toen gingen ondernemers regelmatig failliet Historicus Oscar Gelderblom, omgetoverd tot 17de-eeuwse koopman.
De Amsterdamse koopman Hans Thijs staat model voor de game. Wat was hij voor iemand? ‘Een handelaar zoals er wel meer rondliepen in de Gouden Eeuw. Hij moest elke dag keuzes maken die hem rijker of armer konden maken. Kies je voor een veilige bulkinvestering met een laag rendement, door bijvoorbeeld een partij graan of haring op te kopen? Of kies je voor een luxe-investering in leer of wollen lakens? Daar kun je een hoog rendement op halen, maar je weet ’t pas over zeven maanden. In die tijd kan er veel mis gaan en moet je
ABC van denkfouten
rente over je lening betalen. Wat Hans Thijs extra bijzonder maakt, is dat hij als een van de eerste kooplieden aandelen aanbood als onderpand voor een lening in contanten. Daar is hij erg rijk mee geworden.’ In de Gouden Eeuw was het sowieso makkelijk geld verdienen, toch? ‘Dat denken mensen vaak, maar ook toen gingen ondernemers regelmatig failliet. Zo duurde het jaren voordat investeringen in de VOC zich gingen uitbetalen, dus het instapmoment in die aandelen was bepalend . Ook kon er zomaar een oogst mislukken of een schip vergaan: als je dan niet voldoende reserve in kas hebt, krijg je grote problemen met je crediteuren, zoals ook de spelers van de game zullen ondervinden.’ Wat is een goede high score? ‘Hans Thijs beëindigde zijn carrière met een nettovermogen van 62.000 gulden, wat naar huidige maatstaven neerkomt op ruim 900.000 euro. Hij verdiende het grootste deel van dat geld in de periode waarin ook de game zich afspeelt: 1594-1611. Spelers die meer dan die 62.000 gulden van Hans Thijs vergaren, hebben de economie van de Gouden Eeuw uitstekend begrepen.’
A BC D E FG H IJK LMNO PQ RSTUV WXYZ
Ugly sisters: waarom we niet op een naam kunnen komen k zie zijn hoofd voor me en ik weet dat hij Paul heet, maar ik kan niet op zijn achternaam komen, hoezeer ik ook mijn best doe. De enige die me te binnen schiet is Paul Schnabel. Maar die bedoel ik niet, al lijkt hij er wel een beetje op. Het lijkt alsof de ene Paul voor de andere schuift, waardoor ik hem niet kan vinden. En hoe meer ik zoek, hoe verder ik van huis raak. Nee, ook niet Paul Auster of Paul de Leeuw. Wat ellendig is dit. Ik geef het op. Ugly sisters, noemde de Britse psycholoog James Reason deze opdringerige woorden die het woord blokkeren dat je zoekt. Met een knipoog naar de zusters van Assepoester uit het sprookje van Grimm, die bij de prins in de gratie wilden komen door te doen alsof zij het schoentje hadden verloren. Ugly sisters zijn een speciale vorm van het puntje-van-de tong-fenomeen: je zoekt een naam of een woord, maar je kunt er net niet opkomen. De lelijke zusjes zijn niet zozeer een denkfout alswel een verbindingsfoutje van het geheugen. Ze zorgen er para-
I
doxaal genoeg voor dat het langer duurt voordat je het gezochte woord vindt. Doordat ik mijn aandacht op Paul Schnabel blijf richten, blijft de naam van de Paul die ik zoek geblokkeerd. Ugly sisters dringen zich vooral op bij namen, omdat het geheugen daarvoor nauwelijks aanknopingspunten heeft. In de westerse cultuur verwijzen namen niet naar kenmerken of eigenschappen van een persoon. Maar de opdringerige zussen laten zich ook gelden bij woorden die op elkaar lijken of hetzelfde klinken. Zo vertelde geheugenpsycholoog Douwe Draaisma me dat hij niet op het woord kon komen voor een ‘tijdelijk algemeen verbod’, omdat het woord ‘mortuarium’ zich aan hem opdrong. ‘Ik stel me de ugly sister altijd concreet voor’, aldus Draaisma. ‘Je belt aan en wie doet er open... ?’ Meestal verdwijnt een ugly sister wanneer je er geen aandacht aan besteedt en springt het woord dat je zoekt na enige tijd spontaan in je herinnering. Maar soms ook
niet. Hoe frustrerend en pijnlijk zo’n geheugenblokkade kan zijn, beschrijft de Amerikaanse psycholoog Daniel Schacter levendig in The Sevens Sins of Memory. Het helpt, schrijft hij, om in zo’n geval het alfabet af te lopen en te zoeken naar de eerste letter. Daar heb je meer aan dan aan extra informatie over de persoon, zoals zijn beroep of het feit dat hij al dan niet een bril
draagt. En als je de eerste letter al weet, denk dan aan situaties waarin je die persoon eerder hebt gezien. Dit kan net de trigger zijn om het geblokkeerde woord te vinden. Wie een naam zeker wil onthouden, kan beter vooraf een ezelsbruggetje bedenken. Je kunt bijvoorbeeld visualiseren waaraan de naam je letterlijk doet denken. Zo stel ik me bij de PvdA-voorzitter een man voor die spek verkoopt. Maar je kunt ook de klank van het woord als hulpje gebruiken: bijvoorbeeld, Jansen, dansen, Bakker, wakker, Leeuw, sneeuw. Mijn Paul is nog steeds niet opgedoken. Maar als ik de ugly sisters negeer, meldt hij zich vast een keer. Dit is de 21ste aflevering van een 26-delige serie over denkfouten. Suzanne Weusten is directeur van De Argumentenfabriek Denkacademie.