Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność
prof. UAM dr hab. Adam Pomieciński – UAM Poznań mgr Ewelina Ebertowska – PHD candidate UAM Poznań mgr Longin Graczyk – PHD candidate UAM Poznań, Fundacja Ari Ari
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Temat badawczy prowadzony był w ramach projektu Dokumentacje i inwentaryzacje 2019 Polacy w Armenii nr 6/W/WPD/2019 – grant Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego Zagranicą POLONIKA oraz Fundacji Ari Ari. Kierownik naukowy: prof. UAM dr hab. Adam Pomieciński Główna wykonawczyni: mgr Ewelina Ebertowska, PHD candidate UAM Wykonawczynie: Wirginia Jankowska Jagoda Konsztowicz Joanna Kowalska Zuzanna Kowalczyk Michalina Milewska Tłumaczka: Tatev Khachatryan Koordynator projektu: mgr Longin Graczyk, PHD candidate UAM, Fundacja Ari Ari
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Główne cele projektu: (1) Inwentaryzacja i dokumentacja historii Polaków w Armenii (min. spisanie i oznaczenie miejsc pochówku Polaków, zebranie materialnych śladów polskiej obecności w Armenii, dotarcie do źródeł archiwalnych dokumentujących historyczne losy Polaków) (2) Dokumentacja działalności na rzecz Polaków i osób pochodzenia polskiego mieszkających współcześnie w Armenii (min. analiza działalności stowarzyszeń polonijnych „Polonia”, „Dom Polski”, „Rodzina Polska”)
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Metody, czas trwania projektu, miejsca badań Projekt Dokumentacje i inwentaryzacje 2019. Polacy w Armenii trwał 4 miesiące (data rozpoczęcia 2019-08-04 data zakończenia 2019-11-15) Miejsca prowadzenia badań: Erywań, Gyumri, Vanadzor, Armavir, Kapan, Eczmiadzyn, Hrazdan, Artaszat, Abovian Główne metody badań: (1) kwerendy archiwalne, inwentaryzacja miejsc pochówku (drobne prace konserwatorskie, tworzenie dokumentacji fotograficznej) (2) analiza dostępnych opracowań naukowych dotyczących Polaków w Armenii i na Kaukazie (3) prowadzenie obserwacji i wywiadów etnograficznych z Polakami żyjącymi w Armenii oraz Ormianami, którzy zachowali pamięć o Polakach osiedlonych na Kaukazie
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Dostępna literatura na temat Polaków w Armenii M. B. Lepecki, Sowiecki Kaukaz. Podróż do Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, Warszawa 1935. J. Rakowski, Szkice z podróży po Kaukazie, Kraków 1893. T. Wyganowski, Wspomnienia z Kaukazu, Warszawa 1907. B. Baranowski, K. Baranowski, Polaków kaukaskie drogi, Łódź 1985. A. Koseski, Polacy w Armenii. Problematyka kwerendy i główne kierunki badań, red. E. Walewander, Lublin 2000, s. 25-39. A. Chodubski, Z dziejów kontaktów polsko-ormiańskich, red. E. Walewander, Lublin 2000, s. 41-59. J. Derlicki, Nowe podejścia do starych tematów? Ludność polskiego pochodzenia w krajach byłego ZSRR, „Etnografia Polska”, z. 1-2, 2015, s. 31-44. E. Ebertowska, Polki w Armenii – kobiecy punkt widzenia na emigrację, Our Europe. Ethnography – Ethnology – Anthropology of Culture t. 7, s. 1120, Wydawnictwo PTPN, Poznań 2018.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Polacy w Armenii (rys historyczny) - Pierwsze próby nawiązania stosunków politycznych Polski z państwami kaukaskimi w tym z Armenią sięgają XV wieku, - Ożywienie kontaktów nastąpiło w XVII i XVIII wieku głównie za sprawą Ormian – obywateli Rzeczypospolitej, którzy wcześniej uciekając przed prześladowaniami dotarli min. do Polski (były to przede wszystkim kontakty handlowe i dyplomatyczne) - Pod koniec XVII wieku stała się przedmiotem zainteresowania polskich misjonarzy, którzy dokonywali chrystianizacji Kaukazu (min. stworzenie Domu Misyjnego w Erywaniu; poza działalnością prozolityczną zajmowali się rozpoznawaniem warunków politycznych, obyczajów, kultury; misje jezuitów ks. Tadeusz Krusiński (1675-1756) i ks. Michał Ignacy Wieczorkowski (16741751)
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Polacy w Armenii. Rys historyczny (cd.) - Pierwsi uchodźcy przymusowi pojawili się w Armenii już w XIII wieku (byli oni uprowadzeni przez Tatarów – efekt wojen polsko-tatarskich) oraz w XVI i XVII wieku (trafili na Kaukaz wraz z wojskiem rosyjskim – efekt wojen polsko-ukraińskich i polsko-rosyjskich) - Polacy liczniej pojawili się w Armenii w XIX wieku (po rozbiorach Polski); szacuje się, że na tzw. kaukaskim zesłaniu znalazło się ponad milion Polaków; część z nich trafiła do Armenii; pod koniec XIX wieku na obszarach Armenii mieszkało około 5 tysięcy osób polskiego pochodzenia - W XIX wieku na Kaukaz i do Armenii trafiali również Polacy z różnych stron imperium rosyjskiego (głównie jako wojskowi i wraz z administracją państwową jako urzędnicy, inżynierowie, nauczyciele)
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Polacy w Armenii. Rys historyczny (cd.) - Działalność polskich zesłańców w XIX wieku (wybrane postacie) Józef Chodźko – topograf i geodeta, sporządzał mapy i szkice regionu, w 1850 roku zorganizował wyprawę na szczyt Araratu Tadeusz Łada-Zabłocki – poeta, utrzymywał związki z młodzieżą akademicką, przez kilka lat był kierownikiem kopalni soli w Kulpach w Armenii Kazimierz Łapczyński – interesował się dziejami narodu ormiańskiego i kulturą, nadzorował budowę szpitala wojskowego w Nachiczewanie Ludwik Młokosiewicz – interesował się florą i fauną Armenii, był leśniczym, w 1889 roku zorganizował wyprawę na szczyt Araratu
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Polacy w Armenii. Rys historyczny (cd.) - XX wiek otworzył nowy okres w formowaniu środowisk polonijnych w Armenii i na obszarze całego Kaukazu: (1) w czasach I wojny światowej powstał jeden z jedenastu oddziałów Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (2) po wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji, Polacy założyli w Erywaniu Polski Związek Demokratyczny, a w Aleksandropolu Blok Socjalistyczny Polski (Zjednoczenie Socjalistyczne Polskie) (3) po powstaniu niepodległego państwa polskiego w 1918 roku część z Polaków mieszkających w Armenii powróciło do kraju (proces repatriacji); (4) diaspora polska w I połowie XX wieku postrzegana była jako przedsiębiorcza, dobrze zorganizowana i zasymilowana z ludnością ormiańską (np. w 1931 roku przez polskiego leśnika Edmunda Leonowicza założony został dendropark/ arboretum w prowincji Lori)
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Polacy w Armenii. Rys historyczny (cd.) (5) według oficjalnych danych z 1926 roku (spis ludności) do polskich korzeni przyznało się 705 osób (dane zaniżone w obliczu radzieckiej polityki narodowościowej) (6) falę emigracji wywołał wybuch II wojny światowej i podział Polski między ZSRR i nazistowskie Niemcy (deportacje w głąb radzieckiej Rosji w tym na obszar Kaukazu). Oprócz tego w Armenii znaleźli się Polacy ewakuowani podczas II wojny światowej z Zachodniej Ukrainy, Lwowa i Brześcia (tzw. Kresy Wschodnie) (7) po II wojnie światowej do Armenii przybyli polscy migranci z Syberii i Kazachstanu, a także z innych republik byłego ZSRR (była to przede wszystkim kadra inżynierska i małżeństwa mieszane polsko-ormiańskie) (8) ostatnią falę polskiej migracji do Armenii datuje się na lata po 2000 r., kiedy po transformacji lat 90. XX wieku oraz zawieszeniu broni w konflikcie o Górski Karabach do Armenii zaczęli wracać Ormianie, również z Polski. W wyniku tej powrotnej migracji ormiańskiej pojawili się nowi polscy imigranci, głównie Polki z małżeństw polsko-ormiańskich.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Odrodzenie polskiej tożsamości w Armenii - odrodzenie świadomości narodowej polskiej diaspory w Armenii nastąpiło w latach 90. XX wieku - w 1995 roku grupa Polaków zamieszkujących Armenię wyszła z inicjatywą stworzenia wspólnoty/ stowarzyszenia jednoczącej/ jednoczącego miejscowe środowiska polonijne - w 1996 roku wspólnota polska otrzymała status prawny (w Ministerstwie Sprawiedliwości w Erywaniu zarejestrowano stowarzyszenie Polaków w Armenii) - obecnie funkcjonują trzy organizacje polonijne: Związek Polaków w Armenii „Polonia” (1996 r.), Współpraca Polaków „Dom Polski” (2013 r.), Organizacja „Polska Rodzina” (2014 r.) - według różnych szacunków w Armenii żyje dziś około 250 Polaków
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekty i miejsca, które udokumentowałyśmy w czasie wyjazdu badawczego w dniach 16-30.10.2019 r.: A01 – obraz H. Siemiradzkiego, Galeria Narodowa A02 – obraz S. Żukowskiego, Galeria Narodowa A03 – obraz J. Suchodolskiego, Galeria Narodowa A04 – Ambasada RP A05 – Związek Polaków w Armenii, Erywań A06 – Grób Zawadzkiego, XIX wiek A07 – Grób Stefana, XVII wiek A08 – Grób Jadwigi, XIX/ XX wiek (?) A09 – Tsitsernakaberd, drzewko zasadzone przez A. Kwaśniewskiego A10 - Tsitsernakaberd, drzewko zasadzone przez Jana Pawła II A11 – grób Wiery, okolice Hovtashat, XXI wiek A12 – dokumenty w Muzeum Tumanyana A13 – Gabinet Języka Polskiego, Erywań A14 – grób Olgi, Giumri, koniec XX wieku A15 - Centrum Języka Polskiego, Erywań A16 – pomnik i grób zbiorowy w Giumri na cmentarzu rosyjskim A17 – Dom Polski w Giumri A18 – Związek Polaków w Armenii, Giumri A19 – grób E. Leonowicza, Dendropark A20 – Dendropark
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsc te znajdowały się w następujących miejscowościach:
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność W Erywaniu natomiast miejsca znajdują się:
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekty A01, A02 i A03 to obrazy polskich malarzy. Znajdują się w Galerii Narodowej w Erywaniu
Henryk Siemiradzki, Naśladując bogów, 1843-1902
Stanisław Żukowski, Wiosna, 1894
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność
Jan Suchodolski, Podwórze, 1834
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A04 to Ambasada RP w Erywaniu, która znajduje się przy ul. Hanrapetutyan 44a. Istnieje od 20 stycznia 2001 r.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A05 to siedziba Związku Polaków w Armenii „Polonia”, który znajduje się przy ul. Tumanyana 28/20. Organizacja ta istnieje od 1995 r. Obecną prezeską jest Pani Liana Harutyunyan
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A06 to grób Ludwika Zawadzkiego, syna Recisa, który żył w latach 1846-1884. Pochówek znajduje się w miejscowości Etchmiadzin obok kościoła św. Gayane. Niestety nie udało się uzyskać więcej informacji o samym Ludwiku Zawadzkim.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A07 to grób Stefana z Polski, który w XVII wieku pracował w Etchmiadzinie, jako bibliotekarz i tłumacz w latach 1668-1686, a umarł w 1689 r. i został pochowany przy kościele św. Hripsime. W chwili śmierci miał 80 lat.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A08 to nagrobek Jadwigi znajdujący się w Tsaghkadzor przy kościele Keczaris. Trudno określić w, którym wieku powstał. Inskrypcje na nagrobku uległy zniszczeniu i jedynie jest możliwe odczytanie w pełni imienia Jadwiga. Niestety nie udało się uzyskać więcej informacji o osobie pochowanej.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekty A09 i A10 to drzewka zasadzone kolejno przez Aleksandra Kwaśniewskiego oraz Jana Pawła II w roku 2001 ku pamięci ofiar Genocydu Ormian z roku 1915. Drzewka te są posadzone na wzgórzu Tsitsernakaberd w Erywaniu.
A09
A10
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A11 to grób Wiery Arutcjunian, która umarła na początku XXI wieku. Jej dziadek Ludwik Stańczykowski był polskim generałem, który walczył w wojnie rosyjsko-tureckiej za co otrzymał ziemie w Gruzji. Wiera urodziła się w Gruzji, ale wyszła za Ormianina i wyemigrowała do Armenii. Nagrobek znajduje się niedaleko miejscowości Hovtashat.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A12 to fotografia Józefiny, żony osobistego lekarza Tumanyana. Fotografia ta znajduje się w Muzeum Tumanyana w Erywaniu. Zbiory te nie są na stałej ekspozycji muzealnej. Za życia mówiono na nią Józia. Miała korenspontować z Tumanyanem osobiście. Wysłała mu m.in. wiersz Adama Mickiewicza.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A13 to Gabinet Języka Polskiego na Yerevan State University, który znajduje się na Wydziale Filologii Rosyjskiej. Powstał w roku 2008. Język polski obecnie wykłada Pani Agnieszka Wasilczuk.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A14 to grób Olgi Januszewicz, która zmarła w 1965 r. Przyjechała do Armenii za swoim mężem Griszą Martirosyanem. Niestety rodzina wie o niej niewiele ze względu na to, że szybko zmarła. Nagrobek znajduje się na nekropolii w Giumri.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A15 to Centrum Języka Polskiego na Uniwersytecie Lingwistycznym im. Briusowa w Erywaniu. Powstało w roku 2014. Obecnie język polskie wykłada Pani Jolanta Goździk.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A16 to zbiorowy grób żołnierzy walczących w wojnie rosyjskotureckiej, a konkretnie w bitwie pod Karsem w latach 1855, 1877-1878. Jest to cmentarz rosyjski znajdujący się w mieście Giumri. Wśród wszystkich poległych znalazłyśmy ok 30 polskobrzmiących nazwisk. Pochodzenie tych osób jest niepewne i niepotwierdzone. Nie udało nam się dotrzeć do archiwów.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A17 to siedziba Współpracy Polaków „Dom Polski” znajdująca się przy ul. Sewak 11 w Giumri. Organizacja powstała 2013 r. Prezesem jest Artiom Karłowicz. Obecnie miejsce to funkcjonuje również, jako hostel „Dom Polski”
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A18 to siedziba filii Związku Polaków w Armenii „Polonia” znajdującą się w Giumri. Otwarcie tego miejsca nastąpiło 28 października 2017 r. Filia natomiast istnieje od 2008 r. Nauczycielką języka polskiego jest Pani Monika Lotosz.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Obiekt A19 to grób Edmunda Leonowicza, który znajduje się w Dendroparku, Stepanavan. Edmund Leonowicz był założycielem tego miejsca. Jego ojciec był Polakiem, a matka Francuzką. Żył w latach 1902-1986.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Miejsce A20 to Dendropark, który znajduje się obok miejscowości Stepanavan. Istnieje od ok. lat 30 XX wieku. Obecnie dyrektorem parku jest Wasilij Leonowicz, syn Edmunda Leonowicza.
Polacy w Armenii. Dziedzictwo kulturowe i współczesność Dziękujemy!!