ont zag wek kend
Musica Sacra Maastricht t kunstenfestival
18 - 21 september 2014
Richard Barrett · life-form Arne Deforce · cello Richard Barrett, Centre Henri Pousseur · elektronica • zaterdag 20 september · 17.15 - 18.15 uur · sint janskerk
Richard Barrett 1959
Toelichting
life-form, for cello and electronics (2011-2012) Een digitale wind waait door onze huizen 1. anaphase - the stage in cell-division (meiosis)
In de essaybundel De transparante samenleving stelt
where the chromosomes of a cell
de Duitse filosoof Byung Chul Han dat onze huizen
are drawn to its opposite ends
tegenwoordig ‘doorzeefd zijn met gaten voor mate-
2. axon - the thread linking the two ends of a nerve-cell
riële en immateriële kabels. Het huis is vervallen tot een ruïne, waar de wind van de communicatie door
3. arboreal - life in trees and forests
de kieren blaast’. De digitale wind van communicatie
4. aciculae - spine- or bristle-like features
en informatie dringt door in alles en iedereen en maakt
in living organisms or crystals 5. afar - a region of Ethiopia where many pre-human
schijnbaar alles doorzichtig. Met ongekende snelheid blaast een nieuwe wind door de open samenleving.
remains have been found (of course, ‘afar’ could
Nieuwe vormen van communicatie, intermedia, clouds
also mean ‘at a great distance’)
en sociale media hebben een steeds grotere invloed
6. aerial - life in the air (birds, flying insects, seeds…)
op ons leven en zijn zonder dat dat zichtbaar is, een
7. anthesis - the process by which a flower
verlengde van ons zenuwstelsel geworden.
or comparable structure opens out 8. apoptosis - is the process wherein a body destroys
Het menselijk brein herschept en vermenigvuldigt zich in een nieuwe biotoop van elektronische ‘levens-
its own cells as part of growth or metamorphosis,
vormen’ waar nieuwe ruimtes worden geschapen,
as when an insect larva is in its cocoon.
waar mensen werken en spelen, zichzelf heruitvinden
9. abyss - life in the depths
en digitaal vormgeven.
10. anapanasati - ‘mindfulness of breathing’ in yoga zaterdag t 17.15
Het digitale scherm lijkt de nieuwe metafoor van het
Daarin staat de volgende vraag centraal: hoe en in
licht, waar een onzichtbare cloud, een regenwoud aan
welke mate kunnen verschillende organische levens-
elektronische circuits, de oerruis van het menselijk zijn
vormen (van het gedrag van enkele cellen of zelfs
produceert. De impact en de gevolgen op onze samen-
moleculen tot metamorfoses van insecten, de com-
leving zijn verstrekkend en raken de meest fundamen-
plexiteit van een ecosysteem, en de geologische tijd-
tele lagen van het bestaan.
schaal van de evolutie) functioneren als metafoor voor
De natuur van het digitale landschap is onmetelijk, overrompelend en niet te stuiten, tegelijkertijd wonderbaarlijk en onweerstaanbaar.
de ontwikkeling van nieuwe muzikale processen, het ‘tot leven’ wekken van elektronische klanken, en – verdergaand – tot nieuwe muzikale esthetische reflecties. Een belangrijk element daarbij is dat niet langer de elektronica het spel van de musicus zou manipuleren (zoals in de klassieke live-elektronica het
Als een steeds complexer wordend, uitdijend heelal
geval is), maar dat de musicus met zijn spel van puur
is het netwerk van elektronica een nieuw soort natuur
akoestische klanken, vooraf gecomponeerde ‘vaste
van de menselijke soort. Elektronica beroert de mens
elektronische structuren’ verandert en bij wijze van
tot in zijn diepste wezen. Onmerkbaar verspreiden
spreken ‘life’ tot leven wekt (metamorfose), tot een
lichaam, geest en ziel zich in het onmetelijke web van
organisch klinkend regenwoud van levende stemmen
nullen en enen. De natuur van het digitale landschap
die voortkomen uit de oerruis, de nieuwe digitale wind
is onmetelijk, overrompelend en niet te stuiten, tege-
van onze hedendaagse wereld.
lijkertijd wonderbaarlijk en onweerstaanbaar. Life-form is gecomponeerd voor cello solo en elektroTerribilis est locus iste
nica, ruimtelijk opgesteld met een ‘dome’ van acht
Deze gedachten liggen aan de basis van het nieuwe
luidsprekers rondom het publiek. Het is in alle opzich-
werk life-form (2011-2012) van de Britse componist
ten een transcendent en ontzagwekkend werk van
Richard Barrett. Niet de elektronica an sich is het uit-
kosmische* allure. De ondertitels van het werk
gangspunt tot musiceren, maar het onderzoek om in
spreken voor zich.
een visionaire partituur tot een nieuwe verhouding te komen tussen mens, technologie, kosmos en natuur.
Arne Deforce * Kleine anekdote, het idee van de compositieopdracht ontstond na het horen van Stockhausens Cosmic Pulses in de Philharmonie in Keulen, waarop ik na de extatische ervaring van het concert meteen Richard opbelde met de vraag een werk met kosmische allures te componeren voor cello en elektronica.
Toelichting door de componist Het elektronisch deel van deze compositie is (voor-) gecomponeerd, maar wordt tijdens de uitvoering gemanipuleerd door de cellist, door middel van een computerprogramma dat is gemaakt door Patrick Delges van het Centre Henri Pousseur. De cellist is hier niet alleen een concertsolist, hij is ook Arne Deforce © David Sameyn
dirigent en coördinator van het ‘virtuele orkest’, dat
de locatie ruimtelijk en akoestisch omgeeft. Dit met
instrument verschillende vormen doorlopen (de tradi-
de bedoeling twee ideeën te combineren: ten eerste
tionele stemming wordt alleen gebruikt in deel 8).
een exacte coördinatie van de elektronica met het instrument, zonder de speler te forceren tot het volgen
Koeienbellen
van een onbuigzame, vaststaande partij; ten tweede
Geen van de elektronische geluiden is afkomstig van
een ‘orkestrale’ complexiteit van weefsels en timbres,
de cello, de meeste geluiden zijn kunstmatig en niet
door voorgecomponeerde klanken te gebruiken die
gebaseerd op geluiden die opgenomen zijn. Dit kan
tot stand zijn gekomen door processen die niet in real
paradoxaal lijken of tegenstrijdig met het idee van de
time tot stand gebracht kunnen worden of buiten-
‘life form’. Maar ook dit idee is niet illustratief bedoeld:
gewoon gecompliceerd zijn om te reproduceren. De
het is eerder zo dat de auditieve processen vergeleken
cellist verklankt – alleen – een heel orkest, dat zijn
kunnen worden met de processen van metabolisme
eigen onafhankelijke leven (en dood) aanneemt.
naar catabolisme, snelle toename, differentiatie en ontbinding, zoals we die zien bij levende (en dode)
Metamorfose
organismen en in de interactie van hele ecosystemen.
De vorm van het werk, waaraan de titel is ontleend,
De enige niet-kunstmatige geluiden zijn de koeien-
is gerelateerd aan de metamorfe levenscycli van ver-
bellen in het laatste elektronische gedeelte van deel
schillende soorten wezens, met name insecten. Cycli
vijf, opgenomen in 2012 in de Auvergne.
in de loop waarvan een organisme verschillende keren zijn huid verliest, waarna steeds een andere vorm optreedt die onder de oppervlakte al groeide en zich ontwikkelde. Het is niet de bedoeling dat de muziek een specifieke metamorfose illustreert, maar dat zij in zichzelf de ‘life-form’ is. De cello ondergaat zelf een
De cello ondergaat een soort metamorfose, alsof hij verandert in een aantal verschillende instrumenten.
soort metamorfose, alsof hij verandert in een aantal verschillende instrumenten, bijvoorbeeld door het
De beeldhouwer Andy Goldsworthy heeft het in zijn
herstemmen voor elk van de tien delen van de com-
film Rivers and Tides over ‘het begrijpen van de steen’,
positie, soms ook binnen de delen, waardoor het
dat nodig is om een stabiele structuur tot stand te
harmonische karakter en het klankkarakter van het
brengen. De stabiliteit van de structuur, de symmetrie en de schoonheid ervan, bepalen de manier waarop dit begrip een waarneembare vorm aanneemt en zichzelf communiceert met degene die het aanschouwt. De aandachtige kijker komt niet zozeer iets te weten over de artiest als wel over het materiaal, over de steen. Ik ben van mening dat dit idee veel gemeen heeft met mijn opvatting over hoe muziek overkomt op de luisteraars, en met name hoe ik aankijk tegen (zelf-) expressie. t Richard Bennett
Richard Barrett
Life-form werd geschreven voor Arne Deforce in opdracht van Concertgebouw Brugge, November Music (‘s-Hertogenbosch), Centre Henri Pousseur (Luik) en de Academie der Kunsten, het samenwerkingsinstituut van de Universiteit Leiden en de Hogeschool voor de Kunsten, Den Haag.
Arne Deforce · cello
In juni van datzelfde jaar vertolkte hij tijdens het
Arne Deforce (Oostende, 1962) studeerde hedendaag-
Holland Festival Notturno voor cello en orkest van
se muziek, cello en kamermuziek aan het Koninklijk
Helmut Lachenmann. Verder gaf Arne Deforce uit-
Conservatorium van Gent en Brussel. Als cellist richt hij
voeringen van spraakmakende werken als Brian
zich met name op het hedendaagse solo- en kamer-
Ferneyhough’s Time and Motion Study II voor cello en
muziekrepertoire, met een voorkeur voor zogenaamd
elektronica (2006) en het Celloconcert van Morton
‘onspeelbare’ werken (Xenakis, Barrett, Cage, Ferney-
Feldman met het Vlaams Radio Orkest (2007).
hough), elektronische toepassingen in samenwerking
ZIjn discografie omvat opnamen van werken van on-
met het Centre de Recherches et de Formation Musi-
der anderen Jonathan Harvey, Giacinto Scelsi, Morton
cales de Wallonie CRFMW (Luik), naast experimentele
Feldman, Iannis Xenakis, Phil Niblock en Mika Vaino
improvisaties met beeld en geluid. Hij heeft geregeld
en diverse cd’s zijn onderscheiden met prijzen als een
samengewerkt met componisten als Jonathan Harvey,
Diapason d’Or (5x), Coupe de coeur Académie Charles
Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en Gunther
Cros en Prix Caecilia 2012.
Steinke. Daarnaast is hij actief in Champ d’Action, en-
In 2012 promoveerde Arne Deforce aan de Universiteit
semble voor hedendaagse en experimentele muziek.
van Leiden (in samenwerking met het Orpheus-
Arne Deforce was te horen op diverse festivals, waar-
Instituut in Gent) op de uitvoeringspraktijk van laat-
onder Ars Musica, Agora Paris, Archipel Genève, Musica
twintigste-eeuwse complexe muziek.
Strasbourg, het Huddersfield Contemporary Music Festival en Wien Modern. Ook bij Musica Sacra Maastricht was hij al enkele keren te gast.
Zie ook het festivalmagazine (p.27) voor een fragment
In 2005 debuteerde hij met het BBC Scottish Symphony
uit ‘Muziek‘ van de Franse filosoof Michel Serres dat de
Orchestra in het Celloconcert van Jonathan Harvey.
strekking van ‘life-form’ op poëtische wijze verwoordt.
Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX voor NPO Radio 4. Uitzending zal plaatsvinden op een nader te bepalen datum in het programma MAX Avondconcert, zie www.maxavondconcert.nl.
Stichting Musica Sacra, Theater aan het Vrijthof Maastricht en Omroep MAX Radio 4.
musica sacra maastricht is een coproductie van
Hugo Haeghens Jean Jacobs, Eddy Klomp, Bas Huijser programmacommissie Jacques Giesen (voorzitter), Hugo Haeghens, Stijn Boeve en Fons Dejong (Theater aan het Vrijthof), Russell Postema (Omroep MAX), Jos Leussink en Sylvester Beelaert projectleiding en fondsenwerving Stijn Boeve marketing en publiciteit Nicole de Boer productie Peter Noten redactie Philip Leussink en Jacinta Wetzer vormgeving Philip Leussink uitbalie Daan Grol, Diederik Honing en Elsbeth Willems techniek Remco van der Giessen facilitair Claire Dullens en Nandi Nijsten financiën Jos Spauwen en Joyce Paquay festivalbeeld bewerking van een foto genomen in buurtschap Cartils, gemeente Gulpen-Wittem © Maurice Hertog Fotografie festivaldirectie bestuur
Stichting Musica Sacra Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht info@musicasacramaastricht.nl • www.musicasacramaastricht.nl
Fonds Podiumkunsten, Gemeente Maastricht, Provincie Limburg, Stichting Elisabeth Strouven, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, Limburgs Festival Platform, VVV Maastricht, SNS Reaalfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds Limburg, VSBfonds en de Vrienden van Musica Sacra Maastricht samenwerkingspartners Theater aan het Vrijthof, Omroep MAX, NPO Radio 4, RKK, Academie Beeldende Kunsten Maastricht, Collegium ad Mosam, Conservatorium Maastricht, Koninklijk Conservatorium Den Haag, Intro in situ, Lumière Cinema Maastricht, Philharmonie Zuidnederland, Schola Cantorum van het Ward-Instituut, Stichting Maastrichtse Componisten, Studium Chorale, Toneelacademie Maastricht, VVV Maastricht, Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies), dr. Fons Kurris, ds. Joen Drost en alle deelnemende locaties. mediapartners Omroep MAX, L1, Media Groep Limburg, RTV Maastricht. Omroep MAX maakt opnamen voor (live) uitzending op NPO Radio 4. met dank aan
Steun het festival Voor een bijdrage vanaf € 40 geniet u als Vriend van Musica Sacra Maastricht vele voordelen. Zie voor meer informatie en aanmelding www.musicasacramaastricht.nl. VOLGENDE EDITIE donderdag 17 t/m zondag 20 september 2015