Μεταφράζοντας την Ανώνυμη Αρχιτεκτονική ενός Τόπου στη Σύγχρονη by Κοροβέση Άρτεμις

Φοιτήτρια: Κοροβέση Άρτεμις_Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Πετρίδου Βασιλική Πανεπιστήμιο Πατρών_Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Πάτρα_Οκτώβριος 2018

Φοιτήτρια: Κοροβέση Άρτεμις Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Πετρίδου Βασιλική

Ευχαριστίες

Ευχαριστώ ιδιαίτερα την κ. Πετρίδου Βασιλική για την καθοδήγησή της, τις ενδιαφέρουσες κατευθύνσεις που μου έδωσε και για τους προβληματισμούς τους οποίους μου έθεσε. Επίσης ευχαριστώ θερμά την κ. Κουβελά Αγνή για την πρόθυμη βοήθειά της, το υλικό που μου χορήγησε και την συνέντευξη την οποία έδωσε.

_Περίληψη_ Η ανώνυμη αρχιτεκτονική λαμβάνει ολοένα και περισσότερη αναγνώριση ήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Η επιστροφή στο παρελθόν αποτελεί συχνά μια πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία κάτι καινούργιου. Η αξία της ανώνυμης κατασκευής όμως δεν είχε το ίδιο βεληνεκές επιρροής με εκείνο ενός αρχαίου ελληνικού ναού ή ενός ρωμαϊκού θεάτρου, που ήταν επίσημα αναγνωρισμένα έργα. Γι’ αυτό και η επαφή με το ανώνυμο πραγματοποιήθηκε σταδιακά, αφού άλλωστε απαιτούσε πρώτα την συστηματική μελέτη των κοινωνιών, που το χαρακτήριζαν. Το εύρος αυτής της μελέτης βέβαια είναι μεγάλο και συνεχίζεται μέχρι σήμερα προσθέτοντας νέα στοιχεία στα ήδη καταγεγραμμένα. Τα πορίσματα των αναλύσεων γύρω από την ανώνυμη αρχιτεκτονική αποτελούν εναύσματα για μια διαφορετική σύγχρονη αρχιτεκτονική, που χρησιμοποιεί το παρελθόν της, αφού πρώτα το έχει κατανοήσει. Η παρούσα έρευνα στοχεύει αρχικά στην κατανόηση των γενικών αρχών των ανώνυμων έργων σε παγκόσμιο επίπεδο μέσα από παραδείγματα και αποτελέσματα προηγούμενων σχετικών ερευνών. Έπειτα προσανατολίζεται στην συστηματικότερη ανάλυση σύγχρονων αρχιτεκτονικών συνθέσεων, οι οποίες αποσκοπούν στη μεταφορά των αρχών του ανώνυμου στην ευρύτερη σύγχρονη αρχιτεκτονική.

_ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ_

_Εισαγωγή : Θέτοντας Προβληματισμούς_

σελ.12

_ΜΕΡΟΣ 1ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΙΤΛΟΥ_

_Κεφάλαιο 1ο : Ανώνυμη Αρχιτεκτονική_ • • • • •

Χρονικό πλαίσιο Πώς ορίζεται Χαρακτηριστικά Η σχέση της με την έννοια της παράδοσης Πώς χρησιμοποιήθηκε από το Μοντέρνο

σελ.16 σελ.17 σελ.17 σελ.20 σελ.21

_Κεφάλαιο 2ο : Τόπος_ • • • •

Η σημασία του τόπου για την ανώνυμη αρχιτεκτονική και τη μετάφρασή της Προσαρμογή στο κλίμα και χρήση τοπικών υλικών Ένταξη στη τοπογραφία και το δομημένο περιβάλλον Η χρήση αναγνωρισμένων λύσεων σε αταίριαστες περιβαλλοντικές συνθήκες

σελ.29 σελ.29 σελ.32 σελ.35

_Κεφάλαιο 3ο : Μετάφραση_ • • • •

Πώς ορίζεται Σε ιστορικό-παραδοσιακό πλαίσιο Σε οποιαδήποτε τοποθεσία Το πρόβλημα της μίμησης

_Συμπέρασμα πρώτου μέρους_

σελ.37 σελ.38 σελ.39 σελ.43 σελ.46

_ΜΕΡΟΣ 2ο : ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ_

_Κεφάλαιο 4ο : Wang Shu_ • • •

Βιογραφικά Στοιχεία του Αρχιτέκτονα Ανοικοδόμηση παραδοσιακού οικισμού Γενικότερο έργο

σελ.50 σελ.50 σελ.53

_Κεφάλαιο 5ο : D. Francis Kéré_ • • •

Βιογραφικά Στοιχεία του Αρχιτέκτονα Κατασκευές κοντά σε παραδοσιακούς οικισμούς της Αφρικής Γενικότερο έργο σε Ευρώπη, Αμερική, Κίνα

σελ.63 σελ.64 σελ.70

_Κεφάλαιο 6ο : Αγνή Κουβελά_ • • •

Βιογραφικά Στοιχεία της Αρχιτέκτονα Έργα σε άμεση σχέση με τη παράδοση Γενικότερο έργο στην Ελλάδα

σελ.77 σελ.77 σελ.80

_Συμπέρασμα δεύτερου μέρους_

σελ.86

_Γενικό Συμπέρασμα_

σελ.87

_Παράρτημα_

σελ.88

_Βιβλιογραφία_

σελ.101

_Πηγές Φωτογραφιών_

σελ.106

_Εισαγωγή : Θέτοντας Προβληματισμούς_

01: Πεντάλοφος, Κοζάνη. Τοίχος κατοικίας σε οικισμό των Μαστοροχωρίων.

«Και ν’ ανοίξουμε τα μάτια μας για τα δικά μας προβλήματα, σχετικά με τη σύγχρονη κατοικία. Για να καταλάβουμε πως πολλά από τα τόσα που προσπαθούμε να καταφέρουμε σήμερα τα είχανε καταφέρει κάποιοι εδώ και πόσες χιλιάδες χρόνια. Όπως τα καταφέρνουνε και σήμερα οι λαϊκοί άνθρωποι, στα φτωχόσπιτά τους και στις προσφυγικές παράγκες και όχι εμείς οι αρχιτέκτονες που σπουδάσαμε σε Πολυτεχνεία και κρατάμε και ένα δίπλωμα στα χέρια μας.»1 Κωνσταντινίδης Άρης «…η τάση να βλέπουμε τρώγλες από λάσπη ή ασήμαντες χαρτοκαλύβες εκεί που στη πραγματικότητα υπάρχουν κτίσματα υψηλής ποιότητας, που έχουν πολλά να μας διδάξουν […] Η λαϊκή παράδοση είναι πολύ πιο κοντά στην κουλτούρα της πλειονότητας και στη ζωή όπως πραγματικά βιώνεται, απ’ όσο η επίσημη αρχιτεκτονική παράδοση, που αντιπροσωπεύει τη κουλτούρα της ελίτ.»2 Rapoport Amos «Τη φύση πήρε για δάσκαλο ο άνθρωπος στο δρόμο του στη ζωή του. Σε στενή συνεργασία με εκείνη ένιωσε το πώς μπορεί μόνο να προχωρήσει. Μιάν ιδέα του φυσικού τούτου δρόμου μπορούμε σήμερα να πάρουμε από τη ζωή του φυσικού ανθρώπου, του χωριάτη. Αν κοιτάξεις, θα δεις πως η φύση είναι εκείνη που έβαλε τις βάσεις και ρύθμισε τη ζωή του. Το αναγκαίο, το χρήσιμο, τη γεμίζουν τόσο, όσο που να μην περισσεύει χώρος για το αυθαίρετο και το περιττό.»3 Πικιώνης Δημήτρης 12

Πολλοί έχουν εκθειάσει με τα λόγια τους το μεγαλείο της ανώνυμης, λαϊκής ή δημώδους αρχιτεκτονικής. Αναφέρονται συχνά στην αλήθεια και την εσωτερικότητα της μορφής της, τον απλοϊκό τρόπο κατασκευής, τη σχέση της με τον άνθρωπο και τη φύση, το αυθεντικά ακανόνιστο σχήμα της και την καθοδήγησή της από το αναγκαίο. Μιλώντας βέβαια για ανώνυμη αρχιτεκτονική αναφερόμαστε ουσιαστικά σε ένα μεγάλο σύνολο παραδειγμάτων, που ανήκουν σε διαφορετικά χρονικά, χωρικά και πολιτισμικά πλαίσια. Πράγματι τα παραδείγματα αυτά μπορεί να αναδεικνύουν μια τεράστια ευφυΐα των λαϊκών ανθρώπων του κάθε πολιτισμού, που τίποτα δεν έχει να ζηλέψει από τη δική μας4, δεν γίνεται όμως να τα διαχωρίσουμε από τις συνθήκες, μέσα στις οποίες δημιουργήθηκαν. Αν προσπαθούσαμε να θέσουμε ένα χρονικό όριο διαχωρισμού της σύγχρονης κοινωνίας από τις κοινωνίες της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, θα μπορούσαμε ίσως δανειζόμενοι τους ορισμούς του Amos Rapoport για την πρωτόγονη, τη προβιομηχανική και την επίσημη-σύγχρονη αρχιτεκτονική5 να πούμε πως το όριο αυτό εντοπίζεται στη λήξη της προβιομηχανικής εποχής και την σταδιακή απογείωση της βιομηχανίας. Ο συνεχής μεταβαλλόμενος χαρακτήρας μιας σύγχρονης πόλης ή κωμόπολης έρχεται σε αντιδιαστολή με τον σπάνια μεταβαλλόμενο χαρακτήρα των παραδοσιακών κοινωνιών6. Κυριότερες αιτίες αυτής της αντίθεσης μεταξύ των δύο, είναι οι πιο ανεπτυγμένες τεχνολογικές δυνατότητες του σύγχρονου κόσμου σε σχέση με εκείνες της προβιομηχανικής εποχής, αλλά και η αυστηρή προσήλωση των προβιομηχανικών και πρωτόγονων κοινωνιών στην ιερότητα της παράδοσής τους. Από ιστορικής άποψης είναι σίγουρα ενδιαφέρον να μελετήσουμε παραδείγματα ανώνυμης αρχιτεκτονικής, καθώς πρόκειται για τεκμήρια τρόπων ζωής και παραδόσεων. Αφού όμως χαρακτηρίζονται από τόσο διαφορετικά μέσα, ταχύτητες, υλικά και χώρο-χρονικές συνθήκες, δεν μπορούν να συνεχίσουν να εφαρμόζονται απαράλλακτα στο σύγχρονο κόσμο. Γιατί λοιπόν μοιάζει τόσο χρήσιμη η μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής για τη σύγχρονη; Το παραπάνω ερώτημα αποτελεί το πρώτο από τα δύο σκέλη του προβληματισμού της παρούσας έρευνας. Η αποδοχή της σημαντικότητας της μελέτης της ανώνυμης αρχιτεκτονικής από τους σύγχρονους αρχιτέκτονες εγείρει ένα ακόμη ερώτημα σχετικά με τις μεθόδους μεταφοράς των στοιχείων του παρελθόντος στη σύγχρονη εποχή. Η έρευνα παρελθοντικών οικισμών είναι κομμάτι που ανήκει στους ερευνητές7, έτσι ώστε να γίνει με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο και να προσφέρει τα ανάλογα πορίσματα. Τα αποτελέσματα των ερευνών οφείλουν να μελετηθούν σε βάθος8 από τους μελλοντικούς χρήστες τους -τους αρχιτέκτονες- έτσι ώστε οι ίδιοι, εκτός της προσωπικής τους εμπειρίας στη παράδοση, να έχουν μια στέρεη βάση προτού ξεκινήσουν τη νοητική και σχεδιαστική τους σύνθεση. Στη σύγχρονη εποχή συναντάται συχνά -και κυρίως σε περιόδους κρίσης της εθνικής ταυτότητας9μια ρομαντική αναπόληση της παράδοσης, η οποία είναι συνήθως έντονα συναισθηματικά φορτισμένη και όχι τόσο λογικά επεξεργασμένη. Αυτή η αναπόληση φανερώνει μια έντονη αναζήτηση του ανθρώπου για μια σίγουρη και αξιόλογη ταυτότητα, δοκιμασμένη στο χρόνο, που μπορεί παρ’ όλ’ αυτά να είναι απατηλή, καθώς πλάθεται στο μυαλό απλοϊκά και ιδεατά μη λαμβάνοντας πάντα υπ’ όψη όλα τα επιστημονικά ή ιστορικά στοιχεία, που επιτρέπουν μια πιο αντικειμενική προσέγγιση. Μια τέτοια ρομαντική βλέψη του παρελθόντος ή μια ελλιπής έρευνα σχετικά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική ενός τόπου οδηγεί στην επιπόλαια10 μίμηση οικείων μορφών, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια για κάποια ερμηνεία ή επαναπροσδιορισμό αξιών. Όπως αναφέραμε, κάθε ανώνυμη αρχιτεκτονική ανήκει στο χώρο-χρονικό πλαίσιό της. Δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί εκ νέου σε μακρινό χώρο και χρόνο δίχως να περάσει πρώτα από κάποια επεξεργασία. Η αρμοδιότητα κριτικής επιλογής των στοιχείων της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, που θα χρησιμοποιηθούν στον σύγχρονο κόσμο, ο οποίος αναζητά -και πρέπει να αναζητά- ένα δικό του λεξιλόγιο και μια δική του ισορροπία11, μοιάζει πραγματικά δύσκολη, καθώς δεν φαίνεται να υπάρχουν κανόνες.

Συνεπώς το δεύτερο ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: Τι διατηρούμε στο σχεδιασμό και τι όχι από τα όσα μελετάμε; Για ποιόν λόγο; Με ποιόν τρόπο; Εν ολίγοις πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί μια ορθή, αξιόλογη και ουσιαστική μετάφραση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος ενός τόπου-πολιτισμού στη σύγχρονη πραγματικότητα; Μεθοδολογία Έρευνας Η εκπόνηση της παρούσας έρευνας με σκοπό την απάντηση του παραπάνω διττού προβληματισμού πραγματοποιείται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τρία κεφάλαια, σε καθ’ ένα από τα οποία ορίζεται μια από τις εξής λέξεις-κλειδιά: ανώνυμη αρχιτεκτονική, τόπος, μετάφραση. Έτσι γίνονται θεωρητικά κατανοητές οι έννοιες των λέξεων αυτών και προσδιορίζονται οι σχέσεις μεταξύ τους. Το τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με την διατύπωση οκτώ κύριων αρχών, που εμφανίζονται ευρύτερα στην ανώνυμη αρχιτεκτονική και μαρτυρούν την σημασία μελέτης, διαφύλαξης και μετάφρασής της στο σύγχρονο. Παράλληλα παρατίθενται συμπερασματικά κάποιες προϋποθέσεις για μια συνειδητή και στοχευμένη μετάφραση, σύμφωνα με επίκαιρες προσεγγίσεις. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αποτελείται επίσης από τρία κεφάλαια, στα οποία καταγράφεται η μελέτη του έργου τριών αρχιτεκτόνων (ένα κεφάλαιο για κάθε αρχιτέκτονα), οι οποίοι επηρεάζονται έντονα από την ανώνυμη αρχιτεκτονική και προσπαθούν να την ερμηνεύσουν στον σύγχρονο σχεδιασμό. Έτσι διαπιστώνουμε ποιες από τις καταληκτικές οκτώ αρχές του πρώτου μέρους εφαρμόζουν και με ποιόν τρόπο τις χρησιμοποιούν, τόσο όταν σχεδιάζουν μέσα σε παραδοσιακό οικισμό όσο και οπουδήποτε αλλού. Στο πλαίσιο της γενικότερης έρευνας πραγματοποιήθηκαν δύο συνεντεύξεις-συζητήσεις: με την Κουβελά Αγνή (αρχιτέκτονας, απόφοιτος ΕΜΠ 1966) και την Οικονόμου Ουρανία (Αρχιτέκτονας, μέλος ΣΑΔΑΣ). Η δεύτερη συνέντευξη-συζήτηση έγινε κατά τη διάρκεια του «Δέκατου Τρίτου Συνεδρίου Φυσικής Δόμησης» στην Άλλη μεριά Βόλου το Μάιο του 2018. Οι πλήρεις συνεντεύξεις και η σύντομη περιγραφή του σεμιναρίου συμπεριλαμβάνονται σε ένα παράρτημα, το οποίο έπεται των τελικών συμπερασμάτων. Υποσημειώσεις Κωνσταντινίδης Α. (2013), Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, Ημερολογιακά Σημειώματα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 30 2 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 11 3 Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, σελ. 56-55 4 «…έχουν ωστόσο χτιστεί από ανθρώπους που χρησιμοποιούν τη νοημοσύνη τους και τις ικανότητές τους (που δεν διαφέρουν σε τίποτα από τις δικές μας)…» Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 13 5 Στο ίδιο, σελ. 19 6 Hobsbawm E. (2004), «Επινοώντας Παραδόσεις», Η Επινόηση της Παράδοσης, Εκδόσεις: Θεμέλιο, επιμ. Hobsbawm E., Ranger T., μτφρ. Αθανασίου Θ., Αθήνα, σελ. 10 7 Κονταράτος Ι. Σ. (1972), «Μοντέρνα και Ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.61 8 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 9 Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ.47 10 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.50 11 «Η σημερινή αρχιτεκτονική έχει ανάγκη από μια τέτοια ισορροπημένη και εσωτερική σχέση μεταξύ κατασκευής, λειτουργίας και μορφής. Μόνο που δεν μπορεί να τη βρει έτοιμη ή να τη δανειστεί, αλλά πρέπει να μοχθήσει και να καταβάλει το τίμημα για να την αποκτήσει.», Στο ίδιο, σελ.53 1

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΙΤΛΟΥ

ανώνυμη αρχιτεκτονική,τόπος,μετάφραση

_Κεφάλαιο 1ο: Ανώνυμη Αρχιτεκτονική_

_Χρονικό πλαίσιο_ Όταν αναφερόμαστε στον όρο ανώνυμη αρχιτεκτονική, αυτόματα ανοίγει ένα ευρύ και ασαφές χρονολογικό πλαίσιο, καθώς ξέρουμε σίγουρα πως πρόκειται για χρόνους παρελθοντικούς, πόσο εγγύς όμως είναι στην δική μας εποχή; Ο άνθρωπος ξεκινά να έχει σαν ανάγκη το καταφύγιο από την αρχή της ύπαρξής του πάνω στη γη, για να προστατεύεται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες1 και τις διάφορες αντιξοότητες. Συνεπώς και η ανώνυμη κατασκευή ξεκινά από πολύ νωρίς. Η βιομηχανική επανάσταση αποτελεί κομβικό σημείο για την ιστορία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Με την αυγή της εκβιομηχάνισης δεν μπορούσε πλέον να παραχθεί ανώνυμη αρχιτεκτονική, με τον τρόπο που συνέβαινε έως τότε. Μέσα σε μια ταχύτερη και πιο εξελιγμένη τεχνολογικά κοινωνία πολλά από τα χαρακτηριστικά μιας λαϊκής αρχιτεκτονικής δεν μπορούσαν να συνεχίσουν να λειτουργούν. Για παράδειγμα η χειρωνακτική εργασία έδωσε τη θέση της στις μηχανές, τα ακατέργαστα φυσικά υλικά αντικαταστάθηκαν από βιομηχανοποιημένα (όπως σίδερο, μπετόν, γυαλί) και η σχέση του ατόμου με τη φύση κατακερματίστηκε2. Έτσι η αρχιτεκτονική έπειτα από την βιομηχανική επανάσταση απομακρύνθηκε σημαντικά από την προγενέστερή της, όσον αφορά στην ουσία αλλά και τις τεχνικές υλοποίησής της.

Ο Amos Rapoport προσπαθώντας να ορίσει το ανώνυμο στο βιβλίο του «Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες», διασπά την γενικότερη αρχιτεκτονική σε τρείς φάσεις: την πρωτόγονη, την προβιομηχανική ανώνυμη και τη σύγχρονη αρχιτεκτονική3. Σύμφωνα με το διαχωρισμό αυτό οι πρωτόγονες κοινωνίες ανήκουν χρονολογικά σε όρια που έχουν θέσει οι ιστορικοί και χαρακτηρίζονται από λιγοστούς τύπους κτιρίων, τους οποίους όλα τα μέλη μιας κοινωνίας γνωρίζουν να κατασκευάζουν. Οι προβιομηχανικές κοινωνίες περιλαμβάνουν περισσότερες αλλά περιορισμένες τυπολογίες κτιρίων, με εκτενέστερη ποικιλία παραλλαγών και μεγαλύτερη -αλλά όχι απόλυτη02: Παλιά πόλη Σανάα, Υεμένη

εξειδίκευση στη κατασκευή. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από την κατασκευαστική πρω�τοτυπία κάθε κτιρίου και την έντονη εξειδίκευση που απαιτεί. Κατά συνέπεια η τελευταία αποτελεί μια επώνυμη αρχιτεκτονική, που πραγματοποιείται από συγκεκριμένους και διαφορετικούς ειδικούς. Σαν απόρροια των παραπάνω η ανώνυμη αρχιτεκτονική, όπως λαμβάνεται υπ’ όψη στη παρούσα ερευνητική, λήγει μαζί με το τέλος της προβιομηχανικής εποχής, πριν την έναρξη της έντονης μεταβλητότητας4. Ξεκινά όμως από την προϊστορική εποχή, διότι κι οι προϊστορικές αρχιτεκτονικές έχουν ζωντανά στοιχεία, που μπορούν να μας επηρεάσουν κι ας βρίσκονται στο άδυτο του χρόνου. Ο Le Corbusier θαύμαζε5 τις Πυραμίδες της Αιγύπτου για τη καθαρότητα των μορφών τους, χαρακτηριστικό που υιοθετήθηκε από τον Μοντερνισμό. Ο Renzo Piano μελέτησε6 τη μορφολογία των καλυβών των Ινδιάνων της σημερινής Νέας Καληδονίας, για να παραγάγει τη μορφή του Centre Kanak (εικ.03). Αλλά και ολόκληρες προϊστορικές πόλεις, όπως οι υπόσκαφοι οικισμοί της Καππαδοκίας7, οι χωμάτινοι πολιτισμοί της Υεμένης ή οι αγροτικές κοινωνίες της Πορτογαλίας, έχουν αποτελέσει πρότυπα οργάνωσης για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική.Ανώνυμη αρχιτεκτονική εξακολουθεί να υπάρχει στον σύγχρονο κόσμο σε ένα ποσοστό σε φτωχογειτονιές, παραγκουπόλεις και χωριά, όπου συνήθως, λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης, οι άνθρωποι κτίζουν με ό,τι υλικό βρουν. Η μελέτη της σύγχρονης ανώνυμης αρχιτεκτονικής αποτελεί μια άλλου είδους έρευνα, που απομακρύνεται από τους στόχους της παρούσας εργασίας. _Πώς ορίζεται_ Η ανώνυμη αρχιτεκτονική αφορά σε ένα σύνολο αρχιτεκτονικών έργων, που δεν σχεδιάζονται από κάποιον αρχιτέκτονα8, αλλά κατασκευάζονται επιτόπου από τους ίδιους τους ανθρώπους, που θα κατοικήσουν μέσα σε αυτά ή από κοντινούς τους έμπειρους τεχνίτες. Απέχει από τη λόγια αρχιτεκτονική των επίσημων αρχιτεκτονικών επιτευγμάτων, όπως τα θέατρα, οι ναοί, τα μοναστήρια ή τα αρχοντικά, όντας πιο κοντά στην ταπεινή έκφραση του κάθε χωρικού και απλού ανθρώπου με τις καθημερινές ζωτικές και πνευματικές του ανησυχίες. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική, σύμφωνα με τον ξένο όρο vernacular, που χρησιμοποιείται για να την ορίσει, έχει σχέση με την έννοια του ιθαγενούς (=vernaculus) ή του σπιτικού (=vernaculus), αλλά και γενικότερα με οτιδήποτε κατασκευασμένο «στο σπίτι», που δεν έχει τιμή προς πώληση, αλλά έχει κατασκευαστεί για οικιακή χρήση (=vernaculus kind)9. Πρόκειται κατ’ επέκταση για μια λαϊκή αρχιτεκτονική, που προκύπτει από τη κοινότητα μέσα στην οποία δημιουργείται κι έχει άμεση σχέση μαζί της. Δηλαδή ανάλογα με τον τρόπο ζωής και τις παραδόσεις της εκάστοτε κοινωνίας προσδιορίζεται η κατασκευαστική τεχνική των κτιρίων της, η σχέση της με το φυσικό ή το δομημένο περιβάλλον, καθώς και η διάταξη των χώρων συλλογικών δραστηριοτήτων μέσα σε αυτήν. _Χαρακτηριστικά_ Αρκετές σύγχρονες πόλεις αποτελούν την εξέλιξη κάποιου ιστορικού οικισμού, γι’ αυτό και εγκλείουν κάποιο -συχνά προστατευόμενο- ιστορικό κέντρο. Η Clermont-Ferrand της Γαλλίας (εικ.04) ή το Porto της Πορτογαλίας είναι τέτοια παραδείγματα. Σε όλα τα σημεία του πλανήτη έχουν υπάρξει κοινωνίες, που έκτιζαν τη δική τους ανώνυμη αρχιτεκτονική, ανάλογα με τις προδιαγραφές και τις αντιλήψεις τους, κατοχυρώνοντας έτσι και την ταυτότητά τους σε σχέση με άλλους λαούς. Οι ανώνυμες αρχιτεκτονικές παρουσιάζουν φυσικά πολλές διαφορές μεταξύ τους, αφού το βεληνεκές της της επιρροής από τον ένα τόπο στον άλλο δεν ήταν όσο μεγάλο είναι σήμερα. Καθένας χρησιμοποιούσε ό, τι είχε διαθέσιμο και ήξερε ό,τι του μάθαιναν οι προγενέστεροί του. Παρ’ όλ’ αυτά οι ανώνυμες αρχιτεκτονικές παρουσιάζουν κάποια κοινά στοιχεία, όσον αφορά στην οργάνωση, τις ανάγκες, τον τρόπο προσέγγισης της κατασκευής, τη προσαρμοστικότητα, την πίστη στις παραδόσεις και την έννοια της κοινότητας. Στη συνέχεια παρατίθενται πιο συγκεκριμένα και πιο αναλυτικά τα 17

03: Renzo Piano, Centre Kanak, Νέα Καληδονία, 1998. Σύγκριση με τις καλύβες των Ινδιάνων

στοιχειώδη αυτά κοινά χαρακτηριστικά:

Τυπολογίες: Τα ανώνυμα έργα χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένους τύπους (types10), που αναπαράγονται με μικρές παραλλαγές, εάν το κρίνει αναγκαίο ο κατασκευαστής. Αυτή η επανάληψη εκμηδενίζει την ανάγκη σχεδιασμού. Αρχιτέκτονας και κατασκευαστής είναι ο ίδιος άνθρωπος και δημιουργεί επί τόπου. Ακόμη κι αν ένας ιδιοκτήτης προσλάβει κάποιον περισσότερο εξειδικευμένο τεχνίτη, για να του χτίσει το σπίτι του, γνωρίζει κι ο ίδιος τις βασικές κατασκευαστικές αρχές11. Καθένας έχει μάθει από τις προηγούμενες γενιές και μαθαίνει στις επόμενες ποια είναι η κατασκευαστική τεχνική, που ακολουθείται στην κοινότητά του. Με αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη τεχνική δοκιμάζεται μέσα στο χρόνο και βελτιώνεται, χωρίς να χάνει την ειδοποιό ιδιότητά της. Οι βαθιές ρίζες αυτών των τεχνικών μέσα στο χρόνο και η πολλαπλή δοκιμή τους είχαν καταστήσει τους ανώνυμους κτίστες ικανούς να προστατεύουν ολόκληρο τον οικισμό σε περίπτωση απειλής, παίρνοντας κατασκευαστικά μέτρα αποκαι αναπροσαρμογής των κτιρίων σε περίπτωση καταστροφής12.

Ανάγκη: Η ανώνυμη αρχιτεκτονική ασχολείται «με τον άνθρωπο και το πρόβλημά του»13. «Και όλα ξεκινάνε από μιάν ΑΝΑΓΚΗ», λέει ο Κωνσταντινίδης14. Μια αληθινή αρχιτεκτονική παράγεται, όταν υπάρχει ανθρώπινη ανάγκη που θα την γεννήσει15. Όλων των ειδών τα αγαθά των προϊστορικών και προβιομηχανικών κοινωνιών ήταν σε μεγάλο βαθμό περιορισμένα. Οι άνθρωποι έπρεπε να αρκεστούν σε ό, τι είχαν, αξιοποιώντας το μέγιστο βαθμό απόδοσής του. Δρούσαν με οικονομία, αυτονομία και κοινοκτημοσύνη, για να επιβιώσουν. Θα χρησιμοποιούσαν, για παράδειγμα, τη ζέστη της φωτιάς του μαγειρείου για να ζεσταθούν (εικ. 05) ή θα εκμεταλλεύονταν το νερό της βροχής για να ποτί-

04: Clermont-Ferrand, Ωβέρνη, Γαλλία. Διακρίνεται το προστατευόμενο ιστορικό κέντρο και η σύγχρονη πόλη γύρω του.

σουν τα φυτά τους μέσα από μύλους, στέρνες και έξυπνα διαμορφωμένα υπόγεια κανάλια (εικ.06). Ο τρόπος ζωής και ο μόχθος για την ικανοποίηση των αναγκών, όχι μόνο μιας οικογένειας, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας, οδηγούσε αβίαστα στη μορφή τόσο των σπιτιών όσο και του περίγυρού τους. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται η έννοια της «εσωτερικότητας της μορφής16» της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Παράδοση: Η ικανοποίηση της ανάγκης του ανθρώπου περιλαμβάνει εκτός από τον υλικό και τον πνευματικό τομέα, με μεγαλύτερη ίσως βαρύτητα στον πνευματικό. Σύμφωνα με τον Rappoport οι πολιτιστικοί παράγοντες, όπως οι εθιμοτυπίες, οι παραδόσεις, η θρησκεία, η οικογένεια και οι ταξικές διαφορές ενός λαού, πολύ συχνά παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση τόσο των προϊστορικών και προβιομηχανικών οικισμών όσο και των σύγχρονων κοινωνιών17. Η σχέση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής με την έννοια της παράδοσης είναι ωστόσο ιδιαίτερα στενή, καθώς οι άνθρωποι σε εκείνες τις κοινωνίες διαφύλασσαν με ιερότητα την ταυτότητα και το ιδίωμά τους. Γι’ αυτό η παράδοση, σύμφωνα με τον Eric Hobsbawm, έχει σαν αντικείμενο το αμετάβλητο18 και οφείλει να διατηρηθεί, όσο ακόμα είναι ζωντανή, γεγονός που εξηγεί γιατί οι τυπολογίες των σπιτιών δεν άλλαζαν εύκολα, παρά μόνο αν υπήρχε κάποια μεταβολή στις ίδιες τις παραδόσεις ή κάποια ανάγκη, που το επέβαλε. Η μεταβολή δε σε μια τέτοιου είδους κοινωνία δεν ήταν ποτέ συνταρακτική. Συνήθως επρόκειτο για μικρές αναγκαστικές διαφοροποιήσεις από το μέχρι τότε παραδοσιακό, έτσι ώστε το καινούργιο να είναι συμβατό ή παρόμοιο με το προηγούμενο. Κοινωνία: Η ανώνυμη αρχιτεκτονική γεννιέται και ζει με τη συλλογικότητα. Σε πολλά χωριά οι άνθρωποι δρούσαν ομαδικά για την κατασκευή του οικισμού, αλλά και για τη διατήρηση της ζωής του. Τα σπίτια, οι δρόμοι, τα δρομάκια, οι σκάλες, οι στοές, οι γέφυρες, οι ημι-υπαίθριοι και οι ενδιάμεσοι χώροι αποτελούσαν μια ενότητα19, το ένα ήταν συνέχεια του άλλου και διαμορφώνονταν μαζί, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις συνήθειες της κοινωνίας. Ο καταμερισμός εργασιών στα άτομα του χωριού-οικισμού γινόταν έτσι, ώστε να λειτουργεί η οικονομία20 του συνόλου, αλλά υπήρχε ταυτόχρονα μια λογική κοινής ωφέλειας, όπως για παράδειγμα όταν ο φούρνος του χωριού έμενε ανοιχτός μετά το πέρας των εργασιών για να ψηθεί ψωμί για όλους και να ζεσταθούν οι φτωχοί, που δεν είχαν εστία21. Ένα τέτοιο σύστημα υφίσταται ακόμα σε χωριά της Αφρικής, της Ινδίας ή άλλων περιοχών, όπου οι τεχνολογίες δεν είναι τόσο εξελιγμένες. O F. Kéré αναφέρει συχνά στις ομιλίες του πως, όταν οι άνθρωποι στη μικρή κοινότητά του στη Burkina Faso θέλουν να κατασκευάσουν κάτι, πρέπει να δουλέψουν όλοι μαζί, κάτι που μάλιστα θεωρούν γιορτή και ψυχαγωγία.

05: Παραδοσιακό trébede, Ισπανία. Η θέρμαση του χώρου από το μαγειρείο

Φύση: Το ανώνυμο συνυφαίνεται πολύ συχνά με το φυσικό. Αυτό σημαίνει, ότι η μορφή του προκύπτει φυσικά, χωρίς να είναι προσχεδιασμένη ή να παίρνει καθαρά σχήματα, μένει ακανόνιστη και έτοιμη πάντα να δεχθεί τροποποιήσεις ή επεκτάσεις, εάν χρειαστεί22. Προσαρμόζεται στο περιβάλλον της, λαμβάνοντας υπ’ όψη τόσο το κλίμα, όσο και την τοπογραφία. Τα υλικά, που χρησιμοποιεί το ανώνυμο, προέρχονται κατευθείαν απ’ τη φύση και παρότι κάποιες φορές είναι ελάχιστα –λόγω φυσικών περιορισμών- καταφέρνει να τα αξιοποιήσει στις πλήρεις δυνατότητές τους23. Αποκτά έτσι μια αξιοθαύμαστη και ευρέως αναγνωρισμένη αρμονία, διότι συμπίπτει με την αρμονία της φύσης, όπου τίποτε δεν είναι πάντοτε όμορφο, τέλειο και όμοιο με το διπλανό του. Η σχέση του ανώνυμου με το φυσικό παραπέμπει στην σύνδεσή του με το αναγκαίο, το αύταρκες και το αυτόνομο. Η φύση δεν γνωρίζει το περιττό, δημιουργεί μόνο ό,τι της είναι απαραίτητο. Έτσι κι ο άνθρωπος του χωριού δεν έχει ακολουθήσει μια εκπαιδευτική διαδικασία και αντιδρά με το ένστικτό του, καθώς γνωρίζει πολύ καλά τις ανάγκες του και τους περιορισμούς του24, έτσι ώστε να μην κάνει κακό στην φύση, αλλά να συμβαδίσει μαζί της, ωφελούμενος από αυτήν στο μεγαλύτερο βαθμό που μπορεί. Έτσι, ενώ η φύση βάζει τα εμπόδια, η ίδια βοηθά και στη λύση τους.

_Η σχέση με την έννοια της παράδοσης_ Η συγκεκριμένη υπό-ενότητα εμβαθύνει περαιτέρω στο δεσμό της ανώνυμης αρχιτεκτονικής με 06: Tarragona, Καταλονία, Ισπανία. Οργάνωση υπονόμων νερού την έννοια του όρου παράδοση, καθώς η πρώτη και διάγραμμα λειτουργίας τους φαίνεται να είναι άκρως σημαντική για την κατανόηση και εξέλιξη της δεύτερης. Η παράδοση και η κουλτούρα είναι στοιχεία πρωτεύοντα για την ταυτοποίηση ενός λαού. Κατά συνέπεια είναι και αυτά που με μόχθο οι άνθρωποι προσπαθούσαν κι εξακολουθούν να προσπαθούν να διαφυλάξουν25. Σήμερα η προστασία των παραδοσιακών οικισμών και της πολιτιστικής τους ταυτότητας απασχολεί ολοένα και περισσότερους ερευνητές. Η παράδοση, σαν έννοια, από τη φύση της είναι αφηρημένη26. Η ερμηνεία της λέξης, σύμφωνα με το λεξικό27, είναι: κληρονομιά, κληρονομική μεταβίβαση, πολιτιστικά στοιχεία του παρελθόντος. Σχετίζεται δηλαδή με την μεταβίβαση πολιτιστικής κληρονομιάς από μια γενιά στην επόμενη. Εκτός ενός επιστημονικά τεκμηριωμένου πλαισίου αυτό, που παραδίδεται σε μια γενιά από τη προγενέστερή της, μπορεί για τον καθένα να είναι «ό,τι θέλει»28, ώστε να ικανοποιήσει τους σκοπούς του. Μπορεί έτσι αλήθειες να διαστρεβλωθούν και κάποιες παραδόσεις να γίνουν επίσημα ή ανεπίσημα «επινοημένες»29, σύμφωνα με τον Hobsbawn Ε. Οι τελευταίες συγχέουν καινούργιο και 20

παλιό, ποικίλουν ανάλογα με τους λόγους, για τους οποίους δημιουργήθηκαν ή με τις ομάδες, από τις οποίες επινοήθηκαν, ενώ δεν είναι εύκολα διακριτές. Οι διάφορες κρίσεις ταυτότητας, που περνά ένας λαός σε συνθήκες κοινωνικοοικονομικής αστάθειας30, μπορούν να οδηγήσουν στην επιλεκτική ανάδυση εικόνων του παρελθόντος, με τρόπο ειδυλλιακό και απομακρυσμένο απ’ την αλήθεια, έτσι ώστε να καθησυχασθούν οι ανασφάλειές του μέσα από αξίες σίγουρες, δοκιμασμένες και αποδεκτές. Σαν αποτέλεσμα γεννιούνται μυθοπλασίες για ένα ιδανικό παρελθόν, φορτισμένες με συναισθηματισμούς, εκθειάζοντας πράγματα άλλων εποχών, απροσάρμοστα στο παρόν, σαν καλά και σωστά31. Οι παραδόσεις, που έχουν νόημα να συνεχίζονται, δεν χάνονται, ούτε χρειάζονται ανανέωση32, εκείνες όμως, που είτε έσβησαν, καθώς δεν είχαν λόγο ύπαρξης, είτε αδυνατούσαμε να τις προσαρμόσουμε33, αναγκαστικά θα εκλείψουν και θα αντικατασταθούν ή ίσως αναγεννηθούν από άλλες, εάν είναι εφικτό. Αυτή η σύγχυση, που προκαλεί η έννοια της παράδοσης, θα μπορούσε να χαλιναγωγηθεί μέχρι ενός σημείου μέσα από την κατανόηση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Η τελευταία δεν είναι αφηρημένη, καθώς είναι απτή. Αποτελεί τεκμήριο, πάνω στο οποίο αποτυπώνονται οι παραδόσεις, αλλά και οι μετασχηματισμοί34 αυτών. Η σχολαστική μελέτη των τυπολογιών και της διαμόρφωσης του δημόσιου χώρου μπορεί να μας δώσει σημαντικές πληροφορίες για το παρελθόν. Προϋπόθεση είναι βέβαια η ανάγνωση των αρχιτεκτονημάτων να γίνεται σε συνάρτηση με τον κοινωνικό ανθρώπινο παράγοντα κάθε περίστασης35. Για παράδειγμα, για πολλούς λαούς το σπίτι τους αποτελούσε και ναό36, όμως στον καθένα θα εκφραζόταν με διαφορετική διάταξη, άλλα αντικείμενα, ιδιαίτερους τόπους δοξασιών, άλλα ύψη ή υλικά κ.λπ. Εν ολίγοις η ανώνυμη αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στην απόκτηση αντικειμενικής αντίληψης γύρω από την παράδοση και στη βαθύτερη κατανόηση αυτής. Έτσι θα μπορέσουμε να αναλογιστούμε καλύτερα τον λόγο, για τον οποίο οφείλουμε να διαφυλάξουμε ό,τι έχει απομείνει και να αναγνωρίσουμε κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες, που μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό για τη καλύτερη διαβίωσή μας σήμερα, δημιουργώντας ταυτόχρονα χώρο στη συνέχιση και την αναβίωση της παράδοσης του τόπου. Για την Α. Κουβελά η ροή της παράδοσης μέσα στο χρόνο αποτελεί μια συνέχεια37. Τίποτε δεν σταματά για να ξεκινήσει κάτι άλλο, όλα βρίσκονται σε μια ενότητα κάνοντας βήματα προς τα πίσω, προς τα εμπρός και πάλι προς τα πίσω. Είναι όμως, σύμφωνα με προσωπικές της εμπειρίες, ιδιαίτερα δύσκολη η αποκόλληση του κοινού από παγιωμένες εικόνες και πρακτικές γύρω από την έννοια του παραδοσιακού, αφού έχουν εντυπωθεί στο μυαλό κι ενδυναμωθεί με τον χρόνο. _Πως χρησιμοποιήθηκε από το Μοντέρνο_ Το Μοντέρνο Κίνημα συνδέεται άμεσα με την άρνηση του παρελθόντος38. Ορθότερα όμως η τελευταία φράση θα έπρεπε να διατυπωθεί ως εξής: άρνηση του κοντινού παρελθόντος39. Η περίοδος της ιστορίας πριν το Μοντέρνο χαρακτηρίζεται από ένα είδος κρίσης της αρχιτεκτονικής40 δημιουργίας, καθώς τα όσα πραγματεύεται άρχισαν τότε σιγά-σιγά να παραδίδονται στη βιομηχανία, στην ταχεία παραγωγή και στην μέριμνα για τη μέγιστη δυνατή εργασιακή απόδοση. Δημιουργήθηκε απότομα ένα χάσμα ανάμεσα στους νέους τρόπους κατασκευής και εκείνους των παραδοσιακών κοινωνιών, ενώ οι νέες δυνατότητες εργασίας στις πόλεις οδήγησε στην ερήμωση των οικισμών της υπαίθρου. Στις ανερχόμενες οικοδομές, που βρίσκονταν κοντά σε παραδοσιακά κτίρια, έγιναν προσπάθειες41 συγκράτησης «παραδοσιακών» μοτίβων, καταλήγοντας όμως σε επιδερμικές42 σχέσεις με τους παρακείμενους οικισμούς. Η συνθήκη αυτή σε συνδυασμό με την ανάγκη γρήγορης ανοικοδόμησης λειτουργικών έργων, όπως εργατικές κατοικίες, οδήγησε πολύ εύκολα στην εγκατάλειψη της προσπάθειας διατήρησης του «παραδοσιακού» και αντ’ αυτού στην ευρεία χρήση του αμιγούς βιομηχανοποιημένου τρόπου ανοικοδόμησης. 21

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν προφανώς δεν υπήρχε χώρος και χρόνος για τέχνη, στην οποία ανήκει και η αρχιτεκτονική43. Αυτή τη συνθήκη επιθυμεί να αλλάξει το Μοντέρνο, συνδυάζοντας τέχνη με βιομηχανία44. Για να επιτύχει αυτό το σκοπό, αλλά και την διάδοση του International Style, όχι μόνο δεν απορρίπτει την ανώνυμη αρχιτεκτονική, αλλά την κάνει σύμμαχο. Oι Μοντέρνοι επικαλέστηκαν ανοιχτά τις παραδόσεις, αναγνωρίζοντας την ευφυΐα και τις αξίες τους45, με σκοπό να ισχυροποιήσουν τη θέση τους46 και να κατοχυρώσουν την έναρξη της Νέας Εποχής. Η πρόθεση του International Style (Διεθνές Στυλ) προσεγγίζει την θέσπιση μιας παγκόσμιας ενότητας, με κοινό λεξιλόγιο κατασκευής και κοινό τρόπο αντιμετώπισης των χωρικών προβλημάτων, σύμφωνα με ένα δυτικοευρωπαϊκό πρότυπο ζωής ενός μεσοαστού/μισθωτού47. Η βλέψη αυτή παραπέμπει στο μοντέλο ενός παραδοσιακού οικισμού, που δρα μαζικά, έχει κοινή μέθοδο οργάνωσης του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, εκφράζει μια ενοποιημένη κουλτούρα και εξυπηρετεί συγκεκριμένους τρόπους ζωής. Μια τέτοια ενοποιημένη κοινότητα μοιάζει να «ονειρεύεται» ο Μοντερνισμός σε παγκόσμια όμως κλίμακα. Η προτροπή του Μοντέρνου για την συνύπαρξη αρχιτέκτονα και μηχανικού σε ένα πρόσωπο48, παραπέμπει στη περίπτωση του τεχνίτη-καλλιτέχνη του παρελθόντος. Ο χτίστης ήταν συχνά αυτός που οργάνωνε το χώρο και καλλιτεχνούσε τις υφές, τα υλικά, την συνολική αρμονία. Ακόμα και στην επίσημη αρχιτεκτονική, αυτή των ναών και των θεάτρων, η τέχνη του κτίζειν («art de batir49») ήταν συνυφασμένη με τον αρχιτέκτονα, διότι μια από τις αρετές της αρχιτεκτονικής δημιουργίας θεωρούταν ο επιδέξιος χειρισμός της στατικής50. Η τάση του Μοντέρνου σχετικά με τη λειτουργία, που ακολουθεί την μορφή (Form Follows Function) και την γενικότερη υποταγή στο αναγκαίο, θυμίζει ένα απ’ τα πρωτεύοντα χαρακτηριστικά του ανώνυμου. Ο Le Corbusier θαύμαζε την αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική για την ειλικρίνειά της μορφής της και για την αποχή της από διακόσμους ή περιττά στοιχεία, αφού υπηρετούσε καθημερινά προβλήματα51. Οι Μοντέρνοι, εκτός από την απόλυτη λειτουργική επίλυση, αναζητούσαν και μια καλή διαβίωση μέσα στους χώρους που διαμόρφωναν. Τους απασχολούσε η σχέση με το φως, τη κλίμακα, την αρμονία, τον ενδιάμεσο χώρο, το φυσικό περιβάλλον και τον τόπο, στοιχεία που βρήκαν ήδη επιλυμένα στο ανώνυμο. Υπάρχουν παραδείγματα μοντέρνων αρχιτεκτόνων, οι οποίοι, ενώ εκπροσώπησαν το πνεύμα της εποχής τους, είχαν παράλληλα επιρροές από την παράδοση τόσο σε θέματα βιωσιμότητας, όσο και κοινωνικής οργάνωσης ή σχέσης με το φυσικό περιβάλλον. Ο Alvar Aalto στο Terrace House στη Kauttua (εικ.07), προσπαθώντας να προσαρμόσει το έργο του στο περιβάλλον, επηρεάστηκε52 από τις λύσεις των δωμάτων-αυλών της Σαντορίνης. Αντίστοιχα ο Alvaro Siza οργάνωσε τον οικισμό Evora (εικ.08) στα προάστια της ιστορικής πόλης, με ημι-υπαίθριους και ενδιάμεσους χώρους, τόσο για τον καλύτερο αερισμό και φωτισμό, αλλά και για την αναβίωση της συνάντησης, όπως συνέβαινε στον παραδοσιακό Ρωμαϊκό οικισμό53. Στη Taliesin Villa54 στις Ηνωμένες Πολιτείες (εικ.09) ή στο Falling Water House (εικ.10) στην Pensylvania, ο Frank Lloyd Wright χρησιμοποίησε υλικά προερχόμενα από τη φύση, όπως πέτρα, αρχέγονη πρακτική που, σε συνδυασμό με την προσεκτική τοποθέτησή των κτιρίων στο περιβάλλον, φανερώνει την προσπάθεια ένταξης στον τόπο. Αυτή η τάση ερμηνείας στοιχείων της παράδοσης στο μοντέρνο τρόπο σχεδιασμού εκφράζεται μέσα από το κίνημα του Κριτικού Τοπικισμού, το οποίο σύμφωνα με τον K. Frampton προσπαθεί να συν�δυάσει την οικουμενικότητα του σύγχρονου κόσμου με την κλιματική, γεωγραφική και πολιτισμική ιδιαιτερότητα κάθε τόπου. Βασίζεται στην έντονη κριτική τόσο απέναντι στον εκσυγχρονισμό, όσο και απέναντι στην διατήρηση μορφών ή γενικότερων στοιχείων του παρελθόντος55. Οι οπαδοί, τους 22

07: Alvar Alto, Terraced House, Κauttua, Φινλανδία, 1937-38

οποίους κέρδιζε ολοένα και περισσότερο αυτή η στροφή στη παράδοση, δεν οφείλονταν μόνο στην επίλυση βιώσιμων και ζωτικών προβλημάτων, αλλά και στο γεγονός αγανάκτησης απέναντι στους βαλτωμένους «καθαρούς» όγκους του Μοντέρνου56. Καταλήγοντας, αν και το έντονα ριζοσπαστικό Μοντέρνο αποτέλεσε αιτία σχίσματος57 με το παρελθόν, αναγκάστηκε να στραφεί σε αυτό και να το χρησιμοποιήσει πολλαπλά, αφού ταυτόχρονα το μαχόταν και το θαύμαζε58.

08: Alvaro Siza, Τμήμα του οικισμού Evora, Πορτογαλία, 1977

09: Frank Loyd Wright, Taliesin Villa, Αριζόνα, Ηνωμένες Πολιτείες, 1938

10: Frank Loyd Wright, Falling Water House,Πενσυλβανία, Ηνωμένες Πολιτείες, 1935-38

Υποσημειώσεις Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française, σελ. 15 2 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 41 3 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Δι� αμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ.19 4 Η μεταβλητότητα, όπως είδαμε στην εισαγωγή αλλά και όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω, αποτελεί βασικό διαχωριστικό στοιχείο μιας παραδοσιακής από μια σύγχρονη κοινωνία. 5 Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française, σελ. 19 6 Blaser W. (2001), Renzo Piano - Centre Kanak: Kulturzentrum der Kanak / Cultural Center of the Kanak People, μτφρ. στα αγγλικά Steiner K., Almberg B., Heber-Schärer B., εικον. Piano R., Εκδόσεις: Birkhäuser, Γερμανία, σελ. 9 7 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν, σελ. 67 8 «Εφόσον όλοι κατέχουν τη γνώση του προτύπου δεν χρειάζονταν ούτε σχέδια ούτε αρχιτέκτονες.», Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ.17 9 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.re� searchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/ download (Λήψη: 2018/07/09),σελ.33 10 «L’évolution du tissu urbain et la formation des modèles et des types ; deux phénomènes en relation très étroite ; vont conduire à la construction de nombreuses solutions spatiales et formelles…», Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française, σελ. 71 11 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Δι� αμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ.17 12 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.re� searchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/ download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 70 13 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.52 14 Κωνσταντινίδης Α. (2013), Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, Ημερολογιακά Σημειώματα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ.109 15 Στο ίδιο, σελ. 31 16 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 50 17 Αυτό δεν σημαίνει πως οι πολιτιστικοί παράγοντες είναι καθοριστικοί, αλλά επηρεάζουν πολύ περισσότερο τη μορφή ενός λαϊκού σπιτιού (maison populaire) ή την οργάνωση του οικισμού απ’ ότι παράγοντες όπως το κλίμα, τα υλικά ή η οικονομία. Μάλιστα πολλές φορές η ίδια βασική ανάγκη, όπως το φαγητό, το λουτρό ή το κάθισμα μπορεί να έχει τελείως διαφορετικές εκφάνσεις ανάλογα με το εθιμοτυπικό πλαίσιο κάθε πολιτισμού. Σαν αποτέλεσμα στη περίπτωση των πρωτόγονων και προβιομηχανικών οικισμών, προκύπτουν πολλές διαφορετικές μορφές της βασικής μονάδας κατοίκησης παρά τη πληθώρα υλικών περιορισμών που μπορεί να θέτει η φύση. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και σε σύγχρονες κοινωνίες, μόνο που εδώ σαν πολιτιστικοί παράγοντες δρουν περισσότερο οι τάσεις της μόδας και των διαφημίσεων παρά αξίες όπως εκείνες των παραδοσιακών οικισμών, ενώ οι υλικοί περιορισμοί είναι ελαχιστοποιημένοι. Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώ�νυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 70-101 18 Hobsbawm E. (2004), «Επινοώντας Παραδόσεις», Η Επινόηση της Παράδοσης, Εκδόσεις: Θεμέλιο, επιμ. Hobsbawm E., Ranger T., μτφρ. Αθανασίου Θ., Αθήνα, σελ. 10 19 «…vernacular building cultures live in the landscape through the visual aspect of materials, earth, stone, wood, plants, farmhouses and outbuildings (barns, stables, washhouses, dovecotes),roofs, building and decoration details, relationships between buildings and their surroundings (paths, ponds, streams)», Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/publication/310449583_ VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.53 20 Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française, σελ.15 1

«…communal ovens where the fire was traditionally kept burning day and night, in order to cook bread for all the community and provide as well, a source of warmth for the poorest.», Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heri�tage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.59 22 Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, σελ. 57 23 Λάββας Γ.Π., Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αρχιτεκτονικά Θέματα Τεύχος 06, 1972, σελ. 50 24 «Από ρυθμούς και χαρακτήρα δεν νιώθει.[…]Ξέρει πλέρια τις ανάγκες του», Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, σελ.56 25 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.re� searchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/ download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.70 26 «A priori λοιπόν ο όρος είναι φορτισμένος με ασάφεια», Σκουτέρη-Διδασκάλου Ν. (1985), «Η παράδοση της «παράδοσης» από τον καθημερινό στον επιστημονικό λόγο», στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ.28 27 Μπαμπινιώτης Γ. (2011), Ετυμολογικό Λεξικό, Εκδόσεις: Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, σελ. 44 28 Σκουτέρη-Διδασκάλου Ν. (1985), «Η παράδοση της «παράδοσης» από τον καθημερινό στον επιστημονικό λόγο», στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ.31 29 «Ο όρος ‘επινοημένη παράδοση’ χρησιμοποιείται με μία ευρεία αλλά όχι ανακριβή έννοια. Περιλαμβάνει τόσο ‘παραδόσεις’ που πραγματικά επινοήθηκαν, κατασκευάστηκαν και θεσπίστηκαν επίσημα όσο και εκείνες που αναδύονται με λιγότερο εύκολα ανιχνεύσιμο τρόπο εντός μιας βραχείας και χρονολογήσιμης περιόδου –υπόθεση λίγων ετών ίσως- και καθιερώνονται με μεγάλη ταχύτητα», Hobsbawm E. (2004), «Επινοώντας Παραδόσεις», Η Επινόηση της Παράδοσης, Εκδόσεις: Θεμέλιο, επιμ. Hobsbawm E., Ranger T., μτφρ. Αθανασίου Θ., Αθήνα, σελ. 09 30 Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ. 47 31 Σκουτέρη-Διδασκάλου Ν. (1985), «Η παράδοση της «παράδοσης» από τον καθημερινό στον επιστημονικό λόγο», στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ.31 32 «Εκεί όπου οι παλιοί τρόποι είναι ζωντανοί, οι παραδόσεις δε χρειάζεται ούτε να αναβιώσουν ούτε να εφευρεθούν», Hobsbawm E. (2004), «Επινοώντας Παραδόσεις», Η Επινόηση της Παράδοσης, Εκδόσεις: Θεμέλιο, επιμ. Hobsbawm E., Ranger T., μτφρ. Αθανασίου Θ., Αθήνα, σελ. 17 33 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 34 Η παράδοση σύμφωνα με τον Hobswam E. πραγματεύεται το αμετάβλητο, αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι παραδοσιακές κοινωνίες αρνούνταν ολοκληρωτικά τους μετασχηματισμούς, όντας αναλλοίωτες και ανάξιες μελέτης. Μεταβολές υπήρχαν, αλλά πραγματοποιούνταν σε πιο αργές ταχύτητες από τις σημερινές. Hobsbawm E., Η Επινόηση Της Παράδοσης, Εκδ. Θεμέλιο, (μτφ) Αθανασίου Θ., Σεπτέμβριος 2004, σελ. 13 35 Φιλιππίδης Δ. (1972), «Αναζητώντας την Ανώνυμη Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 64,66 36 «…για πολλούς λαούς…το σπίτι ήταν και ο μοναδικός ναός που υπήρχε.» Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 63 37 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 38 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 75 39 Παπαδοπούλου Τ. (1985), «Ο λόγος των αρχιτεκτόνων του μοντέρνου κινήματος: η ιδέα της «παράδοσης»» στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 110 40 Muller W. et Vogel G., Atlas d’architecture mondiale, version française, dir. par J.L. Godivier, M. Senechalle-Couvercelle; trad. Y. Series, 1978, σελ. 71 41 Χριστοφέλλης Α. (1985), «Η σημασία της ιστορίας για τη σημερινή αρχιτεκτονική» στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 96 42 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 50 43 «…και η αρχιτεκτονική είναι τέχνη…», Κονταράτος Ι. Σ., Μοντέρνα και ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης, Αρχιτεκτονικά Θέματα Τεύχος 06, 1972, σελ. 61 44 Ο συνδυασμός αυτός, βέβαια εκ των πραγμάτων καταλήγει στην υπαγωγή της τέχνης στη μηχανή, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα. 45 «για κάθε νεωτερισμό έχουμε ανάγκη τη παράδοση», Παπαδοπούλου Τ. (1985), «Ο λόγος των αρχιτεκτόνων του μοντέρνου κινήματος: η ιδέα της «παράδοσης»» στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 119 21

Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ. 63 47 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Δια� μαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 185 48 Παπαδοπούλου Τ. (1985), «Ο λόγος των αρχιτεκτόνων του μοντέρνου κινήματος: η ιδέα της «παράδοσης»» στο Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο, Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 117 49 Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française, σελ. 11 50 Στο ίδιο, σελ. 11 51 Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ. 63 52 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 49 53 El Croquis (2000), Alvaro Siza 1958-1994, επιμ. Levene R. C., Cecillia F. M., Τεύχος 68/69+95, σελ. 36 54 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 75 55 «Ο κριτικός τοπικισμός […] παρ’ ότι στέκεται κριτικά απέναντι στον εκσυγχρονισμό, εντούτοις αρνείται να εγκαταλείψει τις ελευθερωτικές και προοδευτικές όψεις της μοντέρνας αρχιτεκτονικής ή κληρονομιάς. […] αντί να δίνει έμφαση στο κτίριο ως ελεύθερο αντικείμενο, ρίχνει το βάρος στο ζωτικό χώρο, που θα δημιουργηθεί από την τοποθέτηση του έργου στη συγκεκριμένη τοποθεσία. […] αν και είναι αντίθετος στη συναισθηματική απομίμηση του τοπικού ιδιώματος, θα εισαγάγει, κατά περίπτωση επανερμηνευμένα παραδοσιακά στοιχεία […] θα επιδιώξει να καλλιεργήσει μια σύγχρονη, τοπικά προσανατολισμένη κουλτούρα, χωρίς να γίνεται αδικαιολόγητα εσωστρεφής είτε σε επίπεδο της μορφολογικής αναφοράς, είτε στο επίπεδο της τεχνολογίας.», Frampton K. (2009), «Κριτικός Τοπικισμός: μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτιστική ταυτότητα» στο Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και Κριτική, επιμ. Κούρκουλας Α., μτφρ. Ανδρουλάκης Θ. Πάγκαλου Μ., 4η έκδοση, Εκδόσεις: Θεμέλιο, Αθήνα, σελ.288 56 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 49 57 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 75 58 Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ.62 46

_Κεφάλαιο 2ο: Τόπος_

_Η σημασία του τόπου για την ανώνυμη αρχιτεκτονική και τη μετάφρασή της_ Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της ανώνυμης αρχιτεκτονικής είναι η συνεχής επικοινωνία της με τον τόπο, στον οποίο βρίσκεται. Αυτό συμπεριλαμβάνει την τοπογραφία, το κλίμα, τα υλικά, αλλά και το δομημένο περιβάλλον της. Η στενή σχέση του ανώνυμου με το «τοπικό» αναφέρθηκε εν τάχει στο χαρακτηριστικό φύση του προηγούμενου κεφαλαίου. Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται μια εκτενέστερη ανάλυση, έτσι ώστε να κατανοήσουμε, πως η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι αναπόσπαστη από τα χαρακτηριστικά του τόπου της και πρέπει αυτά να λαμβάνονται σοβαρά υπ’ όψη, όταν επιθυμούμε να την μεταφέρουμε από τον ένα μέρος στο άλλο. _Προσαρμογή στο κλίμα και χρήση τοπικών υλικών_ Οι κατασκευαστές των προβιομηχανικών και πρωτόγονων κοινωνιών ήταν πολύ καλοί γνώστες του κλίματος και της συμπεριφοράς των διαθέσιμων υλικών, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούν με επιδεξιότητα ό,τι τους προσφέρεται προς όφελός τους. Για παράδειγμα σε ζεστά-ξηρά κλίματα, αλλά και σε ψυχρά-υγρά, γνώριζαν πως έπρεπε να χρησιμοποιούν συμπαγείς και παχείς πλίνθινους ή πέτρινους τοίχους, έτσι ώστε να περιορίζεται η διακύμανση της θερμοκρασίας λόγω της μεγάλης θερμοχωρητικότητας1 του τοίχου. Ταυτόχρονα φρόντιζαν για τον σωστό αερισμό2, έτσι ώστε να αποτρέπεται η υγρασία και να εκτονώνεται η εσωτερική θερμότητα. Υπάρχει πληθώρα παραδειγμάτων, που χρησιμοποιούν αυτή τη λογική, όπως οικισμοί της Πορτογαλίας (εικ.12) με μεσογειακό κλίμα ή της Γαλλίας (εικ.13) με πιο ψυχρό κλίμα. Σε περιοχές με έντονο βόρειο άνεμο έχτιζαν τα σπίτια σε πλαγιές, προσαρμοζόμενοι στις κλίσεις, με τη βορεινή όψη να βρίσκεται στη μεγαλύτερη κλίση του εδάφους, έτσι ώστε να αποφεύγουν τους 11: Χωριό Monsanto, Πορτογαλία

12: Πόρτο, Πορτογαλία. Σπίτια με 13: α. Ωβέρνη, Γαλλία. Χωριό, όπου εντοπίζεται ο συνδυασμός πέτριτοίχους υψηλής θερμοχωρητικότη- νης κατασκευής με την τεχνική της συμπιεσμένης γης και β. Οξιτανία, Γαλτας και κοινό αίθριο λία. Περιοχή, όπου χρησιμοποιείται συνδυασμός τεχνικών κατασκευής με γη

βοριάδες. Γνώριζαν, πως η θερμοχωρητικότητα της γης ήταν η μέγιστη δυνατή. Διαμόρφωναν λοιπόν τον χώρο τους εξ ολοκλήρου ή εν μέρει μέσα στη γη, για να επωφελούνται από την θερμότητά της σε ψυχρές συνθήκες ή από τη δροσιά και την υγρασία της σε ζεστές και ξηρές συνθήκες. Ολόκληρες πόλεις, όπως η Matera της Ιταλίας (εικ.14) ή η Καππαδοκία της Τουρκίας (εικ.15) είχαν κτιστεί μέσα στο έδαφος, διαμορφώνοντας δίκτυα αερισμού, συλλογής νερού και κίνησης για την καλύτερη διαβίωση της κοινωνίας. Ακόμη χρησιμοποιούσαν τη φύτευση σαν λύση ποικίλων προβλημάτων, εκμεταλλευόμενοι την ιδιότητα των φυλλοβόλων δέντρων και αυτή της διαπνοής των φύλλων. Εκμεταλλεύονταν ακόμη την ιδιότητα του ανέμου να ανέρχεται, όταν είναι θερμός και να κατέρχεται, όταν είναι ψυχρός, δημιουργώντας ρεύματα, όπως συμβαίνει στη περίπτωση των πύργων ανέμου (εικ.16) ή των αιθρίων (εικ.17), με σκοπό τον αερισμό και τον δροσισμό3. Πολλές φορές επωφελούνταν από τη θερμότητα των ζώων ή του μαγειρείου για να θερμάνουν τον χώρο, όπως στο χωριό Anta της Πορτογαλίας, όπου οι λειτουργίες του σπιτιού χωρίζονταν κατακόρυφα σε επίπεδα και στο κατώτερο πάτωμα τοποθετούνταν τα ζώα4, θερμαίνοντας τα πάνω πατώματα. Αυτά και πολλά άλλα παραδείγματα αναδεικνύουν πώς με τα λιγότερα μέσα κι αγαθά κατόρθωναν τελικά να έχουν συνθήκες άνεσης, στις οποίες κι ένας σημερινός άνθρωπος θα μπορούσε να ζήσει, ίσως και καλύτερα απ’ ότι στη σημερινή εποχή.

Το γεγονός ότι χρησιμοποιούσαν υλικά, που έβρισκαν στον τόπο, ενέτασσε με πολύ πετυχημένο τρόπο τα κτίρια στο περιβάλλον τους, τόσο μορφολογικά όσο και λειτουργικά, ενώ την ίδια στιγμή επέτρεπε μια τοπική αυτονομία. Οι κάτοικοι δεν είχαν εύκολα την δυνατότητα να ταξιδέψουν μεγάλες αποστάσεις για να προμηθευτούν υλικά, με συνέπεια να αρκούνται σε αυτά που έχουν, να τα επεξεργάζονται και να δημιουργούν μια οικονομία, που ξεκινά από τη κοινότητα για τη κοινότητα. Αυτό δεν περιοριζόταν μόνο σε υλικά οικοδομής, αλλά περιλάμβανε και δέρματα, μαλλιά, μέταλλα, νερό κ.ά. Όσον αφορά στα κατασκευαστικά ζητήματα, εάν βρισκόταν μια λύση που λειτουργούσε, έπειτα όλος ο οικισμός κτίζονταν σύμφωνα με αυτή. Η χρήση συγκεκριμένων υλικών και λύσεων κατ’ επανάληψη μέσα στα χρόνια, οδήγησε κάθε ανώνυμη αρχιτεκτονική να αποκτήσει έναν δικό της ιδιαίτερο ομοιογενή χαρακτήρα, που ξεκινά από τα σπίτια, συνεχίζει στον δημόσιο χώρο και ομαλά ενοποιείται με το φυσικό περιβάλλον του. «Γι’ αυτό και δεν μπορείς να τα ξεχωρίσεις. Δεν μπορείς, για παράδειγμα, να πεις ‘εδώ είναι ο Ανάβατος της Χίου ο παραδοσιακός οικισμός, κι

14: Αρχαία πόλη Μatera, Μπαζιλικάτα , Ιταλία

15: Καπαδοκία, Τουρκία. Οργάνωση ζωής κάτω από το έδαφος.

16: Ιράν. Λειτουργία τυπικού πύργου ανέμου

17:

Λειτουργία

φυτεμένου

αιθρίου

σε

συνδυασμό

με

πύργο

ανέμου

εδώ είναι ο βράχος του Ανάβατου’. Ο βράχος και ο Ανάβατος είναι ένα. Και όσο περνούν τα χρόνια, ο οικισμός ξαναγυρίζει στο βράχο και γίνονται πιο έντονα ένα.»5 _Ένταξη στη τοπογραφία και το δομημένο περιβάλλον_ Η επιλογή της τοποθεσίας ενός οικισμού στις προβιομηχανικές και πρωτόγονες κοινωνίες δεν καθοριζόταν μόνο από παράγοντες όπως το κλίμα, οι προσανατολισμοί ή τα διαθέσιμα τοπικά υλικά, αφού οι παραδόσεις και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ποτέ δεν σταμάτησαν6 να παίζουν σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις. Ωστόσο, όποια κι αν κατέληγε να είναι τελικά η τοποθεσία, ο οικισμός συμμορφωνόταν μαζί της. Κι αυτό, διότι τότε ο άνθρωπος δεν είχε την τεχνολογική ισχύ για να επιβληθεί στη φύση, οπότε έπραττε μαζί της και την έπαιρνε για οδηγό7. Παραδείγματα, όπως το χωριό Kayaköy στην Τουρκία (εικ.18), η Al Hajjara (εικ.19) της Υεμένης ή ο ιστορικός οικισμός της Σαντορίνης (εικ.20), αποδεικνύουν την ικανότητα ενός οικισμού να προσαρμόζεται πραγματικά σε οποιοδήποτε έδαφος, εάν υπήρχε αιτία ιδεολογικού, αμυντικού ή άλλου χαρακτήρα. Εκτός από τη συνεργασία του οικισμού με το φυσικό περιβάλλον, ιδιαίτερα αξιόλογη ήταν και η συνεργασία των στοιχείων, που αποτελούσαν τον δομημένο χώρο στο σύνολό του. Τα στενά, οι μεγάλοι δρόμοι, οι σκάλες, οι πλατείες, οι στοές, οι ημι-υπαίθριοι χώροι τοποθετούνταν με τέτοιο τρόπο, ώστε να ενοποιούν το ιδιωτικό με το δημόσιο, σαν να βρίσκεται το ένα στη συνέχεια του άλλου, χωρίς να έχουν σαφή όρια8. Οι στοές για παράδειγμα αποτελούσαν ένα μεταβατικό χώρο από το εξωτερικό στην ιδιοκτησία, αλλά ταυτόχρονα ήταν χώρος περιπάτου, συνάντησης ή αγορών. Όλα είχαν συνοχή, καθώς προέκυπταν σιγά σιγά και ανάλογα με το ποια ανάγκη υπήρχε, χωρίς τίποτε να μοιάζει μορφολογικά με το διπλανό του9. Είχε επιτευχθεί λοιπόν μια μορφολογική και κοινωνική συνοχή στο εσωτερικό του οικισμού, που αποτελούσε και την ταυτότητά του. Οι άνθρωποι των προβιομηχανικών κοινωνιών επενέβαιναν στη φύση και το περιβάλλον, χρησιμοποιώντας τα όσο τους το επέτρεπε η τεχνολογία τους. Ίσως αυτό ήταν και το όριο, που τους εμπόδιζε να καταπατήσουν το φυσικό περιβάλλον, όπως συμβαίνει στη σημερινή εποχή. Γι’ αυτό 32

18: Kayaköy, Τουρκία. Εγκαταλελειμένος οικισμός σήμερα

19: Πόλη Alhajarh, Χαράζ, Υεμένη

20: Σαντορίνη. Προσαρμογή του οικισμού στην απότομη κλίση του βράχου της Καλντέρας.

21: Κόρδοβα, Ισπανία. Τυπικό αίθριο με πολλά φυτά.

και δεν μπορούμε να θεωρήσουμε εκείνους τους ανθρώπους σαν ιδανικά πρότυπα, αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε πως ο έμπειρος χειρισμός των διαθέσιμων αγαθών σε συνδυασμό με τους διάφορους περιορισμούς, είχαν σαν αποτέλεσμα μια καλή ισορροπία. _Η χρήση αναγνωρισμένων λύσεων σε αταίριαστες περιβαλλοντικές συνθήκες_ Όλη αυτή η στάση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής απέναντι στο τόπο δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση -και ούτε πρέπει- να μεταφερθεί ακέραιη στη σημερινή εποχή. Οι κλιματολογικές συνθήκες άλλωστε έχουν αλλάξει σε κάποιο βαθμό, λόγω της πυκνότητας κατοίκησης και των διάφορων ενεργειών μας πάνω στον πλανήτη. Μέσα από τον χαρακτήρα της όμως η ανώνυμη αρχιτεκτονική μπορεί να μας διδάξει την συνεργασία ανάμεσα στον τόπο και την κοινωνία. Σύμφωνα με τον Rapoport σήμερα δεν καταφέρνουμε εύκολα να δράσουμε ομαδικά και συντονισμένα μέσα σε μια πόλη ακολουθώντας το κλίμα της, αλλά κάποιες φορές προωθείται η αντίληψη της μορφολογικής πρωτοτυπίας σαν αυτοσκοπός10. Φαίνεται να υποβιβάζεται το ενδιαφέρον για το πρόβλημα της άνετης διαβίωσης, που καταλήγει να ρυθμίζεται σε μεγάλο βαθμό με μηχανικό εξοπλισμό και όχι μέσα από τον ίδιο το σχεδιασμό. Η μείωση των φυσικών περιορισμών και η ποικιλία οικοδομικών υλικών σε συνδυασμό με τις διάφορες τάσεις δημιούργησε μια κοινή, σχεδόν παγκόσμια, αντιμετώπιση της κατασκευής, που δεν λαμβάνει ιδιαίτερα υπ’ όψη της το τόπο και τις ιδιαιτερότητές του11. Έτσι σε μια σύγχρονη προσπάθεια βιοκλιματικού σχεδιασμού, που προσπαθεί να αντλήσει στοιχεία του παρελθόντος αναγνωρισμένα για το χαμηλό ενεργειακό τους αποτύπωμα, μπορεί να συναντήσουμε λύσεις, πολύ αξιόλογες για τον τόπο τους, εφαρμοσμένες σε άλλες περιοχές με διαφορετικές συνθήκες, όπου κατά συνέπεια δεν λειτουργούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Habitat 6712 στον Καναδά, το οποίο έχει επηρεαστεί από τη διάταξη ενός ελληνικού νησιώτικου οικισμού, όπου η ταράτσα του ενός χρησιμοποιείται σαν βεράντα του άλλου. Η διάταξη αυτή δεν ταιριάζει στο κλίμα του Καναδά, το οποίο είναι ηπειρωτικό13 έως πολικό και χαρακτηρίζεται από βαρείς, κρύους χειμώνες, συχνά με χιόνια, αλλά ταυτόχρονα υγρά και ζεστά καλοκαίρια εξ’ αιτίας των πάγων. Συνεπώς η διαμονή σε αυτές τις βεράντες δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστη καμμία εποχή του έτους. Ακόμη περιπτώσεις σύγχρονων κατοικιών σε μεσογειακά κλίματα, επηρεασμένων από διάφορα αρχιτεκτονικά οικουμενικά πρότυπα με πολύ μεγάλα ανοίγματα, μπορεί να προκαλέσουν δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης. Το Calders House των Narch στη Βαρκελώνη (εικ.22), αν και ικανοποιεί μια λεπτή κι ευαίσθητη αντιμετώπιση του χώρου, έχει μεγάλες πληρώσεις από συρόμενα υαλοστάσια και στις τέσσερις όψεις του, χωρίς την πρόβλεψη σκίασης στο νότο ή κάποιας θερμομόνωσης. Βέβαια επιτυγχάνεται πολύ καλός διαμπερής αερισμός, όταν είναι όλα ανοιχτά, αλλά σε περίπτωση άπνοιας το καλοκαίρι o ήλιος θα υπερθερμάνει το σπίτι και η ψύξη του μέσω κλιματισμού θα είναι αρκετά δαπανηρή, ενώ οι τόσες θερμογέφυρες δεν θα επιτρέπουν την οικονομική διατήρηση της θέρμανσης το χειμώνα στο εσωτερικό. Τέλος η σχέση του με τη φύση -που ήταν και σκοπός του σχεδιασμού14επιτυγχάνεται, αλλά η φύση δεν χρησιμοποιείται σαν σύμμαχος στο δροσισμό ή τη σκίαση σε ένα τόσο ξηρό κλίμα. Συνεπώς είναι απαραίτητη μια κριτική επιλογή μέσα στη πληθώρα δεδομένων, λύσεων, γνώσεων και τεχνικών, που κατέχουμε σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο, έτσι ώστε να μπορούν να συνομιλήσουν επιτυχώς τόσο μεταξύ τους, όσο και με το περιβάλλον τους. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική «διαβάζεται» μαζί με τον τόπο της και συνεπώς η χρήση χαρακτηριστικών της στον σύγχρονο κόσμο οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψη σοβαρά αυτόν τον παράγοντα. 35

22: Νarch, Calders House, Βαρκελώνη, Ισπανία, 2016

Υποσημειώσεις βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν 2 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 214 3 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν 4 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 96 5 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 6 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 107-108 7 Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, σελ. 57-53 8 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 132-133 9 «…Για παράδειγμα υπάρχει μια τεράστια ποικιλία από σκάλες στη παράδοση. Κοιτώντας με προσοχή θα καταλάβουμε, γιατί κάθε σκάλα ήταν έτσι. Δεν αντέγραφε κανείς τη σκάλα του πλαϊνού. Η σκάλα, που τοποθετούσε ο καθένας εξυπηρετούσε την ανάγκη ανάλογα με τη θέση, στην οποία βρισκόταν και το τι ήθελε να συνδέσει. Συνεπώς η μορφή της άλλαζε. Δεν υπήρχε επανάληψη με αυτήν την έννοια, αλλά υπήρχε ομοιομορφία, πράγμα που προέκυψε και από τα διαθέσιμα τοπικά υλικά, τα οποία ήταν περιορισμένα.», βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 10 «...ο πολιτισμός μας δίνει μεγάλη σημασία στη πρωτοτυπία, συχνά επιδιώκοντάς την ως αυταξία.» Rapoport Α., Φιλιπ�πίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα, σελ. 18 11 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.re� searchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/ download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 37-36 12 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 49 13 Πρεσβεία της Ελλάδος στην Οτάβα-Γραφείο οικονομικών και εμπορικών Θέσεων (2017), Καναδάς, Οδηγός επιχειρείν. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.pcci.gr/evepimages/EmpNL3818_2017_F25374.pdf (Τελευταία Επίσκεψη: 19/08/2018) 14 Arch Daily (2018), Calders House/narch, 22 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/889438/ calders-house-narch (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/18) 1

_Κεφάλαιο 3ο: Μετάφραση_

_Πώς ορίζεται_ Η έννοια της μετάφρασης εντοπίζεται στη μεταφορά αξιών από την ανώνυμη αρχιτεκτονική στη σύγχρονη, όχι με βάση τη μορφή, αλλά τις ερμηνείες που κρύβονται πίσω από αυτήν. Σύμφωνα με τη Κουβελά Α. «…αυτό που μας διδάσκει (η παράδοση) δεν είναι η μορφή, είναι το γιατί αυτή η μορφή είναι έτσι, πώς προέκυψε.»1 Όλα αυτά, που ένας χωρικός πράττει ασυνείδητα, ακολουθώντας το ένστικτό του, έχουν πλέον καταγραφεί και σήμερα μπορούν να χρησιμοποιηθούν συνειδητά, τόσο μέσα σε ένα προστατευόμενο ιστορικό οικισμό, όσο και οπουδήποτε αλλού. Η μεταφορά αυτών των αναγνωρισμένων πλέον αξιών μπορεί να πραγματοποιείται διαφορετικά2 για τον κάθε δημιουργό, αφού κάθε περίπτωση απαιτεί ιδιαίτερο χειρισμό. Στην ανώνυμη αρχιτεκτονική η εξέλιξη των έργων δεν τελείωνε ποτέ3. Οι μορφές πλάθονταν σιγά-σιγά και λάμβαναν συνεχώς βελτιώσεις ή προσθήκες, εάν χρειαζόταν. Αυτός ο συνεχής μετασχηματισμός τις διατηρούσε ζωντανές και τους χάριζε την αξιοζήλευτη ποιότητά τους. Με μια τέτοια ευαισθησία καλείται και ο σύγχρονος αρχιτέκτονας να πλάσει τις δικές του μορφές, που δεν θα έχουν τίποτα να θυμίζουν τις παλιές, εκτός από τις δικές του εσωτερικές ερμηνείες, που ίσως μόνο εκείνος ξέρει τελικά και που δεν πρέπει να τον νοιάζει, αν θα αναγνωρισθούν4, αλλά σιωπηλά να ξέρει πως τις έχει χρησιμοποιήσει για να δημιουργήσει νέες βάσιμες αρχιτεκτονικές αξίες και ποιότητες. Δεν μπορεί με ευκολία να προσδιορισθεί μια σωστή ή λανθασμένη μετάφραση και ποιος είναι ο χαρακτήρας που θα έχει. Σημασία έχει η συνειδητή προσπάθεια εύρεσης σχέσεων με το παρελθόν, που έχουν πράγματι να προσφέρουν λύσεις στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Μια μετάφραση θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί τόσο σε ιστορικό-παραδοσιακό πλαίσιο όσο και σε οποιοδήποτε άλλο περιβάλλον. 23: Marshabiyya, Jeddah, Σαουδική Αραβία

Ειδοποιός διαφορά αυτών των δύο περιπτώσεων είναι ο εντονότερα περιοριστικός χαρακτήρας της πρώτης σε σχέση με τη δεύτερη. Θα αναλυθούν και οι δύο εκτενέστερα στη συνέχεια.

24: Moulin, Ωβέρνη, Γαλλία. Διακρίνεται ο όγκος του πολυώροφου κτιρίου ανάμεσα στο υπόλοιπο χωριό

_Μέσα σε ιστορικό-παραδοσιακό πλαίσιο_ Η ανοικοδόμηση ενός ιστορικού οικισμού, η οικοδόμηση μέσα σε ιστορικό κέντρο ή η κατασκευή μέσα σε ιστορική περιοχή αποτελούν ενέργειες που στοχεύουν πρώτα στη διαφύλαξη, έπειτα στην αναβίωση της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου, αλλά και την εκ νέου διαβίωση μέσα σε αυτήν. Συνεπώς είναι επόμενο να υπάρχουν κάποιοι επιπλέον περιορισμοί, που οφείλουν να ακολουθούνται, έτσι ώστε ό,τι παραδοσιακό μπορεί να διατηρηθεί να μένει ανέπαφο και ό,τι κτίζεται εκ νέου να μην προσβάλει το παλιό, χωρίς όμως να χάνει το σύγχρονο χαρακτήρα του.

Έτσι μια σύγχρονη επέμβαση, κατασκευή ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να μεταφράσει όσα εξέλαβε από τη παράδοση που βρίσκεται γύρω, όχι τόσο μέσα από τη μορφή, όσο από στοιχεία που φανερώνουν τον σεβασμό και τη προσαρμογή στο ιστορικό περιβάλλον. 25: Σπλίτ, Κροατία. Όρια προστατευόμενου ιστορικού κέ- Από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά, που οφείλει ντρου να τηρήσει μια τέτοια προσέγγιση είναι η κλίμακα. να τηρήσει μια τέτοια προσέγγιση είναι η κλίμακα. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική ακολουθούσε την ανθρώπινη κλίμακα. Συνεπώς η αγνόησή της δημιουργεί μια καταστροφική5 σχέση με έναν παρακείμενο οικισμό. Η Οικονόμου Ουρανία λέει: «Πιστεύω πως πρέπει να σέβεται κανείς τη κλίμακα των ιστορικών οικισμών. Ο οικισμός θα ήταν καλό να οριοθετείται και οτιδήποτε εκτός της κλίμακάς του να χτίζεται εκτός αυτού του ορίου, σύμφωνα με πολεοδομικές διατάξεις όχι τόσο αυστηρές όσο εκείνες μέσα στον οικισμό, αλλά ούτε παρόμοιες με εκείνες της πόλης. Κάθε μέρος έχει την ιδιαιτερότητά του. Δεν μπορούν οι ίδιες πολεοδομικές αρχές να διέπουν τα πάντα.»6 Στο χωριό Moulin της Γαλλίας, ενώ διατηρείται ακόμη και σήμερα μια μικρή κλίμακα, υπάρχει ένα πολυώροφο κτίριο που ξεφεύγει αυτής και διασπά την ομοιογένεια του συνόλου (εικ.24). Στην πόλη Σπλίτ της Κροατίας έχει οριοθετηθεί το ιστορικό κέντρο και οι σύγχρονες, εκτός της κλίμακάς του κατασκευές, τοποθετούνται εκτός αυτού του ορίου (εικ.25). Ένα ακόμη στοιχείο, που οφείλει να ληφθεί υπ’ όψη, όταν μιλάμε για επέμβαση μέσα σε ιστορικό πλαίσιο, είναι η διατήρηση κάποιας σχέσης με τα υλικά της παράδοσης και τις τεχνικές κατασκευής. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να δημιουργηθούν κτίσματα πανομοιότυπα με τα προγενέστερα, αλλά να ακολουθήσουν τις κατασκευαστικές τους αρχές σε μια πιο σύγχρονη εκδοχή, όπως συμβαίνει στη περίπτωση της οικοδόμησης του χωριού New Barrid της Αιγύπτου από τον Hassan Fathy, ο οποίος δεν διστάζει να αντλήσει αμιγή στοιχεία παραδοσιακών τεχνικών, όπως ψημένες πλίνθους, αψίδες ή πύργους ανέμου (εικ.26). Αν τηρηθούν αυτά, τότε οι ίδιες οι τεχνικές θα οδηγήσουν στη διατήρηση μιας αρμόζουσας κλίμακας, αφού η τεχνολογία του παρελθόντος ήταν αυτή που έθετε από μόνη της τους περιορισμούς της κλίμακας και της ομοιογένειας. Για παράδειγμα, αν κατασκευάζαμε μια στέγη με τον παραδοσιακό τρόπο, δεν θα μπορούσαμε να ξεφύγουμε κατά πολύ από τις γνωστές κλίσεις7. 38

26: New Baris Village, Kargha,Egypt, Hassan Fathy, 1967. Διακρίνονται οι πύργοι ανέμου και οι παραδοσιακές τεχνικές κατασκευής

Όλος αυτός ο σεβασμός προς το παλιό δεν συνεπάγεται την έλλειψη ελευθερίας έκφρασης των σύγχρονων αναγκών και μέσων. Ο Alvaro Siza στο Centro Galego de Arte Contemporânea8 στην Ισπανία, αν και σέβεται τη κλίμακα του ιστορικού κέντρου και του Ναού του αγίου Δομίνικου, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα (εικ.27), συνομιλεί με τη πέτρα χρησιμοποιώντας ένα σύγχρονο υλικό στο εξωτερικό, ενώ δημιουργεί έναν ολοκληρωτικά μοντέρνο χώρο στο εσωτερικό (εικ.28). _Σε οποιαδήποτε τοποθεσία_ Η μετάφραση στοιχείων της ανώνυμης αρχιτεκτονικής σε οποιαδήποτε τοποθεσία εκτός παραδοσιακού περιγύρου, είναι πιο ελεύθερη στην έκφρασή της, αφού το περιβάλλον τής το επιτρέπει και δεν οφείλει να συνδέεται άμεσα με κάποια παράδοση. Σε περιπτώσεις κατασκευής σε τοποθεσίες, όπως ένα μεγάλο αστικό κέντρο, η ανώνυμη αρχιτεκτονική φαίνεται να μην έχει θέση, όμως μπορεί να προσφέρει πολλά, ακόμη κι αν δεν είναι απευθείας διακριτά στο αποτέλεσμα. Το σπίτι της Γεωργαλά Βάνας, κτισμένο από αχυροπηλό, ξύλινο σκελετό και cob, ενώ σε θέμα μορφής και ανέσεων δεν διαφέρει σε τίποτα από τον υπόλοιπο αστικό ιστό του Βόλου, κατορθώνει να αξιοποιήσει τις παραδοσιακές τεχνικές κατασκευής των χωριών της περιοχής, τα τοπικά υλικά, τη χειρωνακτική κατασκευή, την συνεργασία και τη χαμηλή ενεργειακή απόδοση9. Οι επιρροές λοιπόν, που μπορεί να λάβει η σύγχρονη από την ανώνυμη αρχιτεκτονική σήμερα, εντοπίζονται περισσότερο σε μεθόδους και διδαχές τρόπου ζωής, προσαρμοστικότητας και αντιμετώπισης των καταστάσεων. Πρώτη και ιδιαίτερα σημαντική είναι η ένταξη και συνεργασία με το περιβάλλον, είτε αυτό είναι φυσικό, αραιά ή πυκνά δομημένο. Αυτό δεν περιορίζεται μόνο στην αισθητική συνάφεια μιας περιοχής, αλλά και στη συνοχή των κοινωνικό-οικονομικών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, η προσαρμογή στο κλίμα, τις τοπικές συνθήκες και η γενικότερη βιώσιμη προσέγγιση, είναι πλέον αναγκαία για τη διαβίωση μας –ή ίσως την επιβίωση- και έχει τις ρίζες της στην ανώνυμη αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερα στο κομμάτι της βιωσιμότητας10 η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι αυτή που μπορεί να μας διδάξει την αυτονομία, την αυτάρκεια και την προσπάθεια εύρεσης της οικονομικότερης λύσης. Για παράδειγμα η μεταφορά των υλικών από μακρινά μέρη ή η χρήση μηχανικού εξοπλισμού σε κάθε κατασκευή μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας αποτελεί ένα πρόβλημα, το οποίο οι προβιομηχανικές και πρωτόγονες κοινωνίες επέλυαν με τη χρήση τοπικών υλικών και χειρωνακτικής, συλλογικής εργα-

27: Alvaro Siza, Centro Galego de Arte Contemporânea, 1988-1993. Άποψη εξωτερικού σε διάλογο με τον παρακείμενο ναό του Αγίου Δομίνικου 40

28: Alvaro Siza, Centro Galego de Arte Contemporânea,1988-1993. Άποψη εσωτερικού

σίας. Αρχιτέκτονες, όπως ο Kengo Kuma11, προσπαθούν να επαναφέρουν την αξιοποίηση του τοπικού, τόσο όσον αφορά στα υλικά όσο και στις παραδοσιακές τεχνικές κατασκευής. Έτσι επιτυγχάνεται η εξοικονόμηση ενέργειας σε μεταφορές και μηχανική υποστήριξη, αλλά και η διατήρηση στοιχείων της ταυτότητας του όποιου τόπου, αναμειγμένων χωρίς δισταγμό και με νεωτεριστικές πρακτικές. Ακόμη στα θέματα βιωσιμότητας δεν είναι λίγες οι προσπάθειες, που έχουν πραγματοποιηθεί για τη μεταφορά παραδοσιακών τεχνικών, όπως οι πύργοι ανέμου (wind catchers), τα αίθρια, η θερμική μάζα κλπ., στο σύγχρονο σχεδιασμό, για τη δημιουργία παθητικών κτιρίων. Τέτοια παραδείγματα είναι το Torrent Research Center στην Ινδία12, που αξιοποιεί τους πύργους ανέμου (εικ.29) ή το Institut du Monde Arabe των Enrique Jan, Jean Nouvel και Architecture-Studio, όπου βασικό στοιχείο της ιδέας είναι η ρύθμιση του ηλιασμού μέσω ρυθμιζόμενων μεταλλικών μοτίβων (εικ.30), που προέρχονται μορφολογικά και λειτουργικά από το αντίστοιχο αραβικό παραδοσιακό σύστημα mashrabiyya13 (εικ.23).

Τέλος η αξία της συλλογικότητας, της συνάντησης, των κοινών δραστηριοτήτων ή εργασιών, που είναι σταθερές ενός παραδοσιακού οικισμού, δεν μπορούν να βρεθούν στον ίδιο βαθμό σε μια πόλη. Το ίδιο συμβαίνει και με το φυσικό στοιχείο, το οποίο είναι αλληλένδετο με την ανώνυμη αρχιτεκτονική, αλλά συχνά απομακρυσμένο από τη σύγχρονη καθημερινότητα. Η κατανόηση της ανάγκης επαναφοράς αυτών των αξιών μπορεί να συμβάλει στην αναζήτηση τρόπων ένταξής τους στο σύγχρονο κόσμο. Στη Ρώμη για παράδειγμα έχει εφαρμοστεί αστική καλλιέργεια (urban agriculture) μέσα σε ελεύθερα οικόπεδα της πόλης14 (εικ.31). Παρόμοια πράγματα γίνονται και σε ταράτσες κτιρίων μεγάλων πόλεων, όπως το River Farm Manhattan (εικ.32), καθώς δεν υπάρχουν πάντα ελεύθερα ισόπεδα οικόπεδα. Το εγχείρημα της αστικής καλλιέργειας κάνει μια αρχή για τη διατρο-

φική αυτονομία μέρους των κατοίκων, επαναφέρει το φυσικό στοιχείο μέσα στο έντονα αστικό και προσεγγίζει τη λογική των παλιών συλλογικών παραγωγικών δραστηριοτήτων στις αυλές, τα αίθρια και σε άλλους κοινόχρηστους χώρους.

29: Torrent Research Center, Ahmedabad, Ινδία. Σχεδιάγραμμα λειτουργίας των πύργων ανέμου σε συνδυασμό με σύστημα ψύξης του εισερχόμενου αέρα

_Το πρόβλημα της μίμησης_ Η στροφή στο παρελθόν και η αναζήτηση έμπνευσης από καταξιωμένα πρότυπα διαφόρων περιόδων της ιστορίας εμφανίζεται συχνά, όταν η αρχιτεκτονική φτάνει σε κάποιο αδιέξοδο15. Συχνά όμως αυτές οι επικλήσεις στο παρελθόν μένουν στη μορφολογική επαναφορά ενός άξιου παρελθόντος, όπως συνέβη στη περίπτωση του νεοκλασικισμού16. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται καλύτερα αυτό που έχει δει, με αποτέλεσμα να συνδέει αξίες με συγκεκριμένα πρότυπα και να προσκολλάται στις μορφές τους. Επειδή είμαστε μαθημένοι να μιμούμαστε17 και επειδή η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι αναγνωρισμένη τόσο για την αισθητική ομορφιά της, όσο και για τον ευφυή χειρισμό του περιβάλλοντός της, πολλές φορές μας κάνει να υποκύπτουμε στην παγίδα της μίμησης όσων έχουμε δει και θαυμάσει. Ξεχνάμε όμως συχνά πως κάθε κτιριακό κέλυφος δεν μπορεί να μείνει ασύνδετο με το είδος ζωής που φιλοξενούσε (γεγονός που έχει τονιστεί επανειλημμένα στην παρούσα έρευνα). Κι όμως, σύμφωνα με τον Δ. Φιλιππίδη, σε πολλές περιπτώσεις καταγραφών και μελετών ανώνυμης αρχιτεκτονικής, η έρευνα αρκούνταν στη καταγραφή των τυπολογιών, δίχως την σύνδεσή τους με την ιστορικο-πολιτιστική πραγματικότητα18.

Όπως είδαμε, το μοντέρνο αλλά και το μεταμοντέρνο19 άρχισε να προβληματίζεται γύρω από την ανώνυμη αρχιτεκτονική και κυρίως γύρω 30: Institut du monde Arab, Jean Nouvel, Παρίσι, Γαλλία από τη μεσογειακή ανώνυμη αρχιτεκτονική20. Με την έκρηξη της εκβιομηχάνισης οι παραδοσιακοί οικισμοί άρχισαν να απειλούνται και κατά συνέπεια ξεκίνησαν οι καταγραφές τους και οι ανησυχίες για το αν και πώς θα διατηρηθούν ή αν θα έπρεπε να κατεδαφιστούν. Έτσι σιγά-σιγά έγινε κατανοητή η αξία τους, όχι μόνο ως προς τη σχέση τους με τη φύση, το κλίμα κλπ., αλλά και ως προς τη σύνδεσή τους με τη κοινωνική21 ζωή των κατοίκων εκείνης της περιόδου. Υπό την ανάγκη της διατήρησης και αναβίωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ταυτόχρονη σύγχυση των εκθετικά αυξανόμενων νέων δυνατοτήτων, άρχισε να καθιερώνεται η χρήση νέων ταχυτήτων και υλικών, επενδυμένα με προσόψεις, που μιμούνται το παραδοσιακό. Τέτοιες τεχνικές χρησιμοποιούν σύγχρονες εκκλησίες «βυζαντινού στυλ», σύγχρονα νησιώτικα σπίτια σε «παραδοσιακό στυλ», ή σύγχρονα κτίρια στη Βορειοδυτική Ευρώπη σε «μεσαιωνικό στυλ»22. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης, για την οποία αρκετοί εξέφρασαν 43

31: Urban Gardens, Ρώμη, Ιταλία

32: Riverpark, Μανχάταν, Νέα Υόρκη

την απογοήτευσή τους. Δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στην μορφολογική αναπαράσταση του παλαιού οικισμού, αγνοώντας άλλες σημαντικές σχέσεις με τη παράδοση. Έτσι παραδοσιακές μορφές χτίζονταν σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα φαινομενικά «παραδοσιακές», αλλά κατασκευασμένες εξ’ ολοκλήρου με σύγχρονα υλικά, τεχνικές και ταχύτητες. Η Κουβελά Α., που συμμετείχε στην εκσκαφή του παραδοσιακού οικισμού της Σαντορίνης και γνωρίζει σε βάθος τη παράδοση του νησιού λέει: «Αυτό το νέο-παραδοσιακό πρότυπο, που αναπαραγόταν εκείνη την εποχή […], ήταν αποτέλεσμα κακής μεταφοράς και κακής σχέσης με τη παράδοση»23. Σήμερα γίνεται ολοένα και περισσότερο αντιληπτό, πως τέτοιες μιμητικές σχέσεις δεν είναι κατασκευαστικά ειλικρινείς απέναντι στην εποχή τους και αμαυρώνουν την παράδοση, αντί να την ανυψώνουν. Οι μορφές του ανώνυμου έχουν προκύψει από ανθρώπινα χέρια και έχουν υποστεί πολλές επεξεργασίες, γι’ αυτό και τείνουν να έχουν μια πιο οργανική μορφή. Αυτό δεν προσδιορίζει αυτόματα την μορφή της αρχιτεκτονικής, που συνδέεται άμεσα με την λαϊκή24. Η οργανική μορφή προέκυψε σαν αποτέλεσμα όλων των υπολοίπων χαρακτηριστικών της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Η προσπάθεια αναπαράστασης μιας τέτοιας μορφής χωρίς όλα τα υπόλοιπα δεν έχει σκοπό. Αντίστοιχα δεδομένα ισχύουν για την διακοσμητική χρήση υλικών, που έχουν συνδεθεί με τα παραδοσιακά κτίσματα, όπως στη περίπτωση επένδυσης πέτρας πάνω σε οπλισμένο σκυρόδεμα. Ένας τέτοιος τοίχος, δεν μπορεί να ευνοήσει το κτίριο με τις ιδιότητες της θερμικής μάζας. Σύμφωνα με την Οικονόμου Ουρανία πρέπει «να είναι αληθινό αυτό που θα κάνεις, να βρεις ποιες είναι οι αλήθειες ενός παραδοσιακού οικισμού και να τις χρησιμοποιήσεις.» Εν κατακλείδι, η μετάφραση στοιχείων από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική έχει μέτρο την νοητική ενασχόληση με το ίδιο το παρελθόν, το ενδιαφέρον για τις διδαχές του, την αποδοχή της θέσης του μέσα στο χρόνο και την ευαισθησία για αυτό που σχεδιάζεται, καθώς πρόκειται για κάτι νέο, αδιαμόρφωτο ακόμα. Η μετάφραση σχετίζεται με τη προσωπική ερμηνεία κάθε δημιουργού και δεν έχει συγκεκριμένες συνταγές. Συνεπώς η μορφή που θα παραχθεί δεν θα έχει υπάρξει ξανά σε κάποιο βαθύ παρελθόν, ούτε χρειάζεται να προσπαθεί να θυμίσει κάτι από αυτό, αλλά μπορεί φυσικά να το χρησιμοποιεί. Ο δημιουργός έχει την ελευθερία χρήσης των σύγχρονων μέσων, αλλά και την ευθύνη της κριτικής σκέψης.

Υποσημειώσεις βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή Κονταράτος Ι. Σ. (1972), «Μοντέρνα και Ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 61 3 Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, σελ.57 4 Στο ίδιο, σελ.55 5 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 6 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Συζήτηση με Οικονόμου Ουρανία 7 Στο ίδιο 8 El Croquis (2000), Alvaro Siza 1958-1994, επιμ. Levene R. C., Cecillia F. M., Τεύχος 68/69+95, σελ. 11-24 9 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Κατοικία από αχυροπηλό στο Βόλο 10 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 11 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.79 12 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν 13 Winstanley Τ. (2011), AD Classics: Institut du Monde Arabe / Enrique Jan + Jean Nouvel + Architecture-Studio, 2 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/162101/ad-classics-institut-du-monde-arabe-jeannouvel (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/20) 14 Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 113 15 Φιλιππίδης Δ. (1972), «Αναζητώντας την Ανώνυμη Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 60 16 «Ο νεοκλασικισμός γεννήθηκε, ως αισθητική προσέγγιση και αρχιτεκτονική πρακτική, στην κεντρική Ευρώπη, σε χώρες όπως τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία.», Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/vasiakatramadaki/docs/ katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018), σελ. 47 17 «Σαν άνθρωποι της οπτικής γλώσσας παρασυρόμαστε από τον αισθητικό και μορφολογικό τους πληθωρισμό.», Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.50 18 Φιλιππίδης Δ. (1972), «Αναζητώντας την Ανώνυμη Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 63 19 Arch Daily, Vladimir Belogolovsky, Ricardo Bofill: “Why Are Historical Towns More Beautiful Than Modern Cities?”, Σεπτέμβριος 2016, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/795215/ricardo-bofill-why-are-historical-towns-more-beautiful-than-modern-cities (19/08/2018) 20 Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 49 21 Στο ίδιο, σελ. 50 22 Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε σε σύγχρονα σπίτια, τα οποία μιμούνται τον παραδοσιακό ξύλινο σκελετό των σπιτιών του Μεσαίωνα με μεταλλικό ή με απλή βαφή, διατηρώντας τον τελικά σαν διακοσμητικό στοιχείο. 23 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή. 24Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architec� ture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.36 1 2

_Συμπέρασμα πρώτου μέρους_

Ολοκληρώνοντας το πρώτο μέρος της έρευνας μπορεί να δοθεί απάντηση στο πρώτο σκέλος του προβληματισμού μας σχετικά με τον λόγο για τον οποίο μελετάμε την αρχιτεκτονική ενός μακρινού παρελθόντος, που μάλιστα κατασκευάστηκε εμπειρικά από καθημερινούς ανθρώπους. Η αρχιτεκτονική αυτή, ανάλογα με τον τόπο και το πολιτισμό που εντάσσεται, έχει διαφορετικές εκφάνσεις και χαρακτήρα, αλλά παραμένει ίδια κατ’ ουσία, αφού πάντα ασχολείται με το ίδιο αντικείμενο: τον άνθρωπο. Συνοψίζοντας τα παραπάνω κεφάλαια, οδηγούμαστε στην αναγνώριση οκτώ βασικών αρχών, που συναντάμε γενικότερα στην ανώνυμη αρχιτεκτονική: • • • • • • • •

αρχή αρχή αρχή αρχή αρχή αρχή αρχή αρχή

πρώτη: δεύτερη: τρίτη: τέταρτη: πέμπτη: έκτη: έβδομη: όγδοη:

Άμεση σχέση με το περιβάλλοντα χώρο-Προσαρμογή σε αυτόν Σχέση με τη φύση Επικοινωνία της κοινότητας-Συνάντηση Βιωσιμότητα Διαφύλαξη της ταυτότητας, του πολιτισμού, της παράδοσης Εσωτερικότητα της μορφής-Σύνδεση με τον τρόπο ζωής Χρήση τοπικών και διαθέσιμων υλικών-Οικονομία κατασκευής Χειρωνακτική κατασκευή-Συνεργασία της κοινότητας

Οι αρχές αυτές παραμένουν διαχρονικά απαραίτητες για τον άνθρωπο και τη καλή ποιότητα ζωής του. Είναι κατά συνέπεια βοηθητικές για τον επαναπροσδιορισμό της κατεύθυνσης του σημερινού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Μπορούν να γίνουν έναυσμα αμφισβήτησης των προτεραιοτήτων μας και δημιουργίας νέων προτύπων, δημιουργικών, που θα συνδιαλέγονται με το παρελθόν τους, θα υποβοηθούνται απ’ αυτό, ενώ ταυτόχρονα θα «μιλούν» με σύγχρονο λεξιλόγιο, αποφεύγοντας τη παγίδα των τάσεων1 της κάθε εποχής. Υπάρχουν υλοποιημένα παραδείγματα –κάποια αναφέρθηκαν στο πρώτο μέρος και άλλα θα αναλυθούν εκτενέστερα στο δεύτερο μέρος της έρευνας- τα οποία αποδεικνύουν, πως η παράδοση σε κάποιες περιπτώσεις μοιάζει αναγκαία για την αναγέννηση του καινούργιου από το παλιό. Η Διοτίμα έλεγε στο Σωκράτη, πως η ανθρώπινη φύση προχωρά και παραμένει αθάνατη, επειδή από το παλιό, και όταν αυτό ωριμάσει, γεννάται το νέο2. Αν αποδεχθούμε αυτό, δεχόμαστε ταυτόχρονα την αλλαγή, δηλαδή το νεωτερισμό, αλλά και τη παράδοση και μαζί τα όσα αυτή μπορεί να προσφέρει στο καινούργιο μέσα από σταθερούς και ώριμους μετασχηματισμούς. Η αναγνώριση της σημασίας της ανώνυμης αρχιτεκτονικής αναπόφευκτα δικαιολογεί και το γιατί οφείλουμε να τη διαφυλάσσουμε και να την σεβόμαστε, όπου ακόμα υπάρχει. Τα ζωντανά τεκμήρια ενός πολιτισμού δίνουν περισσότερη πληροφορία για αυτόν σε σχέση με τα εικονικά και ενισχύουν τη θύμηση της ταυτότητας του τόπου. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, που ένας λαός αναζητά το «ποιος είναι» μέσα από τη παράδοσή του. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δρα σαν υλική έκφραση αυτής της παράδοσης, πιστοποιώντας έτσι τον κάθε λαό και τον χαρακτήρα του.

Οι μέθοδοι μετάβασης από το παλαιό στο νέο αλλάζουν χαρακτήρα ανάλογα με τις επίκαιρες αντιλήψεις και αντιμετωπίσεις της εκάστοτε χρονικής περιόδου. Για παράδειγμα οι σημερινές προσεγγίσεις της παράδοσης διαφέρουν από εκείνες του Μοντέρνου. Η μετάφραση των όρων της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στη σύγχρονη, σύμφωνα με πρόσφατα αρχιτεκτονικά παραδείγματα, φαίνεται να υπακούει στις ακόλουθες προϋποθέσεις, τόσο στη περίπτωση ένταξης σε ένα ιστορικόπαραδοσιακό πλαίσιο, όσο και σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία: • στην έκφραση του σύγχρονου κόσμου σε οποιαδήποτε παρέμβαση • στην αποφυγή της επιδερμικής μίμησης • στο σεβασμό των χαρακτηριστικών της τοπικής παράδοσης, ειδικότερα σε περιπτώσεις δημιουργίας μέσα σε ιστορικό οικισμό • στην βαθιά κατανόηση και μελέτη της ιστορίας • στην κριτική επιλογή των λύσεων, που θα αντληθούν από την ανώνυμη αρχιτεκτονική και • στη προσαρμογή τους στις κλιματικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές συνθήκες. Στο δεύτερο μέρος της έρευνας θα αναλυθούν έργα αρχιτεκτόνων, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, κυρίως του τόπου τους, ενώ παράλληλα έχουν λάβει επιρροές από τη δυτική αρχιτεκτονική. Έτσι έχουν πραγματοποιήσει έργα, τόσο μέσα σε περιβάλλον παραδοσιακού οικισμού, όσο και εκτός αυτού. Σκοπός μας είναι να εντοπίσουμε ποιες από τις παραπάνω οκτώ αρχές υιοθετούν και πώς τις μεταφέρουν στη πράξη στο σύγχρονο σχεδιασμό.

Υποσημειώσεις «Although creativity has always been present in 20th Century architecture, it is difficult to find examples of personal creativity not connected with academies, fashion trends and imported languages, simply inspired by local tradition combined with the architect’s private Universe.» Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomor�row_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ.79 2 Oriaka (2012), Περί έρωτος, ο Διάλογος Σωκράτους-Διοτίμας. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/ watch?v=ftVl-u7ZmMoω (Τελευταία επίσκεψη: 30/07/2018) 1

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ

49 Wang Shu, D. Francis Kéré, Αγνή Κουβελά

_Κεφάλαιο 4ο: Wang Shu_

_Βιογραφικά στοιχεία του αρχιτέκτονα_ O Κινέζος αρχιτέκτονας Wang Shu γεννήθηκε το 1963. Δουλεύει μαζί με τη γυναίκα του Lu Wenyu στο πλαίσιο των Amateur Architecture Studio. Η αρχιτεκτονική του Wang Shu στρέφεται προς τη συνεργασία του σύγχρονου σχεδιασμού με τη παραδοσιακή κινέζικη αρχιτεκτονική, καθώς και του χειρωνακτικού με τον βιομηχανικό τρόπο κατασκευής1. Πολλές φορές έχει δηλώσει2 την θλίψη του για την κατεδάφιση μεγάλου ποσοστού παραδοσιακών κατοικιών στη χώρα σε μικρό χρονικό διάστημα, υπό το όνομα της αστικοποίησης. Σχεδόν το %90 των ιστορικών κτιρίων σε κάθε πόλη της Κίνας κατεδαφίστηκε ολοκληρωτικά και η καταστροφή άρχισε να επεκτείνεται και στην εξοχή3. Απ’ τη στιγμή που η κυβέρνηση της χώρας έγινε υπερβολικά ανοιχτή στην καπιταλιστική οικονομία άρχισαν να ανοικοδομούνται με μεγάλη ταχύτητα κτίρια συμπαγή και ψηλά, έναντι των οποίων ο Wang Shu επιμένει να μάχεται. Γι’ αυτό το λόγο και επί αρκετό καιρό αρνιόταν να κατασκευάσει, καθώς ένιωθε αδύναμος μπροστά σε αυτή τη κατάσταση4. Ο Wang Su έχει επιλέξει να κατοικεί στο Hangzhou, το οποίο αρχικά ήταν μια μικρή πόλη, που λειτουργούσε σε απόλυτη ισορροπία με τη φύση5. Πλέον αποτελεί πολιτισμική πρωτεύουσα της Κίνας. Σε αυτή τη πόλη ο Κινέζος αρχιτέκτονας έχει σχεδιάσει είκοσι δύο κτίρια6 για το Campus Xiangshan (λόφος των Ελεφάντων) της Ακαδημίας Τεχνών, όπου ο ίδιος διδάσκει αρχιτεκτονική. _Ανοικοδόμηση παραδοσιακού οικισμού_ Στην ανοικοδόμηση του χωριού Wencun της Κίνας ο Wang Shu έρχεται αντιμέτωπος με έναν παραδοσιακό οικισμό, του οποίου τον χαρακτήρα είχαν αρχίσει να αλλοιώνουν σε μεγάλο βαθμό οι κάτοικοι, προσπαθώντας να τον εκσυγχρονίσουν σύμφωνα με τα πρότυπα της δυτικής αρχιτεκτονικής7 (εικ.34). Θέλοντας να διαφυλάξει την κουλτούρα του τόπου και να την αναζωπυρώσει (αρχή πέμπτη) ο αρχι�τέκτονας δεν κατεδαφίζει παλιά κτίρια, που ακόμα στέκουν, αλλά κτίζει νέα που συνομιλούν με τα 50

33: Πίνακας του Shan Shui

34. Σύγκριση παραδοσιακού σπιτιού Wencun με αυτο που κατασκευάζει ο χωρικός σήμερα

παλιά (εικ.35), τόσο μέσω της κλίμακας, όσο και μέσω της υλικότητας, δημιουργώντας τελικά μια πολύ ισορροπημένη εικόνα, που ενοποιεί ξανά τον οικισμό. Αν και ήταν δύσκολο να πείσει τους κατοίκους, οι οποίοι ήταν επηρεασμένοι από προβαλλόμενα πρότυπα της αστικοποίησης, κατορθώνει να σχεδιάσει εξ’ ολοκλήρου νέα μοντέλα κατοικίας (εικ.37). Κανένα σπίτι που σχεδιάζει δεν είναι ίδιο με το άλλο, αφού το περιβάλλον που τοποθετείται κάθε φορά είναι διαφορετικό (αρχή πρώτη). Σε όλα του τα μοντέλα όμως φροντίζει να εντάσσει έναν εν� διάμεσο χώρο, όπως αίθρια ή αυλές, που κατ’ επανάληψη συναντιούνται στην παραδοσιακή κινέζικη αρχιτεκτονική. Οι χώροι αυτοί ενισχύουν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση (αρχή δεύτερη) και τη συνάθροιση των ατόμων (αρχή τρίτη). Οι κάτοικοι, όταν άρχισαν να χτίζουν μόνοι τα σπίτια τους υπό την ανάγκη ανοικοδόμησης του χωριού, ακολουθώντας τα προαναφερθέντα πρότυπα, παρέ� λειπαν8 αυτούς τους ενδιάμεσους χώρους, προκειμένου να αξιοποιήσουν ολόκληρο το οικόπεδο που είχαν στη διάθεσή τους. Παράλληλα με τα κτίρια του χωριού σχεδιάζει και τον εξωτερικό χώρο (εικ.36), αφού πάντοτε βλέπει ό,τι κατασκευάζει σαν μέρος του περιβάλλοντος και τα διαμορφώνει μαζί (αρχή πρώτη). Ταυτόχρονα έχει σκοπό να δημιουργήσει χώρους συνάθροισης των κατοίκων, όπως συμβαίνει στη γέφυρα του χωριού, την οποία ανακατασκευάζει. Τα υλικά που χρησιμοποιεί τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά προέρχονται από την περιοχή (αρχή έβδομη) και είναι κυρίως πέτρα, ξύλο, συμπιεσμένη γη και παραδοσιακά μαύρα κεραμίδια, σαν αυτά που υπάρχουν ήδη στα παλαιά σπίτια του χωριού. Μεριμνώντας για μια σταθερή κατασκευή, δοκιμάζει τις συμπεριφορές των υλικών πριν τα τοποθετήσει και φυσικά χρησιμοποιεί οτιδήποτε του είναι χρήσιμο από σύγχρονες κατασκευαστικές τεχνικές και υλικότητες, όσο δεν επηρεάζουν τον παραδοσιακό χαρακτήρα που προσπαθεί να προφυλάξει. 51

35: Πριν και μετά την ανοικοδόμηση

36. Σχεδιασμός και κατασκευή του περιβάλλοντος μαζί με την κατασκευή των κτιρίων

_Γενικότερο έργο_ Σε οποιοδήποτε έργο του Wang Shu εντοπίζονται στοιχεία της κινέζικης παράδοσης, τόσο σε συμβολικό όσο και σε κατασκευαστικό ή συνθετικό επίπεδο. Παρ’ όλ’ αυτά κανένα κτίριό του δεν θυμίζει μορφολογικά τη παραδοσιακή κινέζικη αρχιτεκτονική. Η σχέση με το παραδοσιακό είναι εμφανής στο αποτέλεσμα, χάρη στη επιδέξια σύνθεση των επιμέρους μεταφρασμένων στοιχείων. Πρωταρχική ανησυχία του αρχιτέκτονα είναι τα κτίριά του να μην επεμβαίνουν στο περιβάλλον τους, αλλά να συνομιλούν με αυτό, αφού, σύμφωνα με εκείνον, ένα κτίριο ως αντικείμενο δεν υφίσταται, 37. Οι διαφορετικοί τύποι κατοικιών που κατασκευάστηκαν αλλά είναι κομμάτι του περιβάλλοντος9 του (αρχή πρώτη). Στο σχεδιασμό του Contemporary Art Museum στο Ningbo της Κίνας, ο Wang Shu αντιμετωπίζει τον δημόσιο χώρο σαν τμήμα του κτιρίου, καθώς δεν φτιάχνει μια μεγάλη πλατεία, αλλά οργανώνει διακριτικούς χώρους κίνησης, πεζόδρομους, σκάλες, χώρους πρασίνου και ενδιάμεσους χώρους (στοά), έτσι ώστε να επιτυγχάνεται μια ομαλή μετάβαση από το έξω στο μέσα και από τον αστικό χώρο στο οικόπεδο του μουσείου (εικ.38). Για το Wang Shu απαραίτητο κομμάτι για την αρχιτεκτονική του σύνθεσή είναι το φυσικό στοιχείο (αρχή δεύτερη) και γι’ αυτό προσπαθεί να το εντάξει οπουδήποτε του επιτρέπεται. Σύμφωνα με ένα ρητό, που έχει κληρονομηθεί από την αρχαία Κίνα, η αρχιτεκτονική ως τέχνη δεν είναι παρά η μετάθεση αυτού που παρατήρησε ο άνθρωπος στη φύση10. Ακόμη και όταν κατασκευάζει ένα πολυώροφο κτίριο στο Hangzhou, το Vertical Courtyard Apartments (εικ.39), προκειμένου κάθε κάτοικος να έχει πρόσβαση στη φύση τοποθετεί ένα διπλού ύψους κήπο ανά δύο ορόφους της πολυκατοικίας11. 53

38. Nigbo, Κίνα, Contemporary Art Museum, 2005

54 39.

Hangzhou, Κίνα, Vertical Courtyard Apartments, 2006

Την επίτευξη της αλληλεπίδρασης με τη φύση κατορθώνει και με τη γενικότερη χρήση κήπων στα έργα του, είτε υπάρχει άμεση πρόσβαση στο πραγματικό φυσικό τοπίο είτε όχι. Η διαμόρφωση αυτών των κήπων έχουν ταυτόχρονα και ένα δεύτερο καθήκον, αυτό της υπενθύμισης της κινέζικης παράδοσης (αρχή πέμπτη), σύμφωνα με την οποία «οι κήποι κατασκευάζονται και δεν φυτεύονται»12. Γι’ αυτό και σε κάποια παραδείγματα συναντάμε μαζί με τους κήπους και άλλα στοιχεία που τους συνοδεύουν, όπως ακανόνιστες τρύπες στους τοίχους ή νερό, χαρακτηριστικά που αντλούνται επίσης από την παράδοση. Το Tengtou Pavillion στο Ningbo συνδυάζει τις ακανόνιστες τρύπες στους τοίχους με τη φύτευση (εικ. 40), ενώ στο Campus Xiangshan της Ακαδημίας Τεχνών του Hangzhou είναι πολλές οι περιπτώσεις ακανόνιστων ανοιγμάτων στους τοίχους, υδάτινων εκτάσεων και άλλων συμπληρωματικών κατασκευαστικών στοιχείων, όπως σκάλες, γέφυρες κ.ά. (εικ.41). Γενικότερα, οι διδαχές που έχει λάβει ο Wang Shu από τη παράδοση και η ευαισθησία του γύρω από το νόημά της τον έχουν οδηγήσει να την εκφράσει με πολλαπλούς τρόπους μέσα στην αρχιτεκτονική του. Έχει επηρεαστεί ιδιαίτερα από την παραδοσιακή κινέζικη ζωγραφική13. Ο σχεδιαστής τοπίου Shan Shui(=ψηλό βουνό), απεικονίζει συνήθως τοπία με νερό και βουνά, δύο ιερά στοιχεία για την κινέζικη παράδοση. Τα διαφορετικά υψομετρικά επίπεδα μέσα στη ζωγραφική του Shan Shui (εικ.33) αντιπροσωπεύουν τους διαφορετικούς βαθμούς πνευματικής κατάστασης, που καλείται ο άνθρωπος να ανέβει, έτσι ώστε να φτάσει από την γήινη ζωή στη φιλοσοφία14. Μια τέτοια πνευματική ανύψωση προσπαθεί να επιτύχει ο Wang Shu στο χώρο φιλοξενίας του Campus Xiangshan, το Wha Shan (λόφος των κεραμιδιών). Τοποθετεί το μακρόστενο κτίριο ανάμεσα στο ποτάμι και το βουνό (εικ.42), για να δημιουργήσει ένα διάλογο μεταξύ των δύο (αρχή πρώτη και δεύτερη). Η κατασκευή βρίσκεται σε διάταξη παράλληλη προς το ποτάμι, έτσι ώστε επτά διάδρομοι να τη διασχίζουν εγκάρσια, μένοντας ανοιχτοί προς το φυσικό περιβάλλον και επιτρέποντας την άμεση σύνδεση του ποταμού και του βουνού. Η κίνηση πάνω στο Wa Shan, αλλά και σε άλλα κτίρια του Campus, όπως στις κατοικίες (εικ.43), είναι διαμορφωμένη, έτσι ώστε να καλεί κάποιον να ανέβει πράγματι σε ένα «λόφο», αλλά τεχνητό, με πολλαπλά «επίπεδα» να εξερευνήσει, όπως στη παραδοσιακή ζωγραφική. Στο Wha Shan, όπως και στο Fuyang Cultual Complex στο Fuyang της Κίνας, η δυνατότητα περιήγησης και

40. Ningbo Tengtou Pavilion, Έκθεση στην 41. Εγκατάσταση του Xiangshan Campus, 2η φάση, 2013 Σανγκάη, Κίνα, 2010

42. Wa Shan, Xiangshan Campus, Hangzhou, Κίνα, 2013. H διάταξή του σε σχέση με το ποτάμι και το βουνό.

ανύψωσης μέσω της διαδρομής φτάνει μέχρι τα κεραμίδια, προσφέροντας σκόπιμα όμορφα κάδρα του τοπίου κατά την διάρκεια της ανάβασης(εικ.44). Η κίνηση ανάμεσα στις διαφορετικές λειτουργίες και επίπεδα στο εξωτερικό και εσωτερικό των κτιρίων του Wang Shu πραγματοποιείται μέσα από δίκτυα γεφυρών, πλατφορμών, κλιμακοστασίων και ραμπών, έτσι ώστε να προωθείται η εξερεύνηση του μέρους, ο αποπροσανατολισμός και η συνάντηση με τους άλλους (αρχή τρίτη) (εικ.45). Εκτός από τους χώρους κίνησης παρατηρούνται συχνά και χώροι στάσης, όπως τα αίθρια στα κτίρια της Ακαδημίας Τεχνών στο Campus Xiangshan (εικ.46) ή οι ημι-υπαίθριοι χώροι (εικ.47) και οι κήποι, που έχουν πάλι σαν σκοπό την επικοινωνία, αλλά και τη δημιουργία μιας πορώδους σχέσης του μέσα και του έξω (αρχή πρώτη). Η διά� ταξη αυτή αποδίδει σκόπιμα μια πολυπλοκότητα, που προκύπτει από την σύνθεση των διαφορετικών λειτουργιών και αναγκών κίνησης ή στάσης, προσεγγίζοντας την εσωτερική συνάφεια μορφής και λειτουργίας ενός παραδοσιακού οικισμού (αρχή έκτη).

Η θλίψη του Wang Shu για την καταστροφή της παραδοσιακής κληρονομιάς εξ’ αιτίας της έντονης αστικοποίησης έχει επηρεάσει τις κατασκευαστικές μεθόδους, που επιλέγει. Μια πρακτική, που

συναντάται στα περισσότερα κτίριά του και έχει τις ρίζες της βαθιά στο παρελθόν, είναι η τεχνική wa pan (εικ.48) . Πρόκειται για την επαναχρησιμοποίηση υλικών (αρχή έβδομη) από τα γκρεμισμένα σπίτια της χώρας, με σκοπό τη πιο γρήγορη και οικονομική κατασκευή, αλλά και τη διαμαρτυρία απέναντι στα γεγονότα. Με τη βοήθεια των φοιτητών του15 ο Wang Su συλλέγει χιλιάδες κεραμίδια και τούβλα από τα ερείπια των κατεδαφισμένων σπιτιών και τα χρησιμοποιεί για να κατασκευάσει τόσο τοίχους, όσο και στέγες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το History Museum στο Ningbo της Κίνας (εικ.49), για το οποίο του απονεμήθηκε το Pritzker Price το 2012, το Tengtou Pavillion επίσης στο Ningbo και διάφορα από τα κτίρια του Campus Xiangshan, όπως το Wa Shan. Η χρήση του wa pan δεν αναβιώνει απλά μια παραδοσιακή τεχνική, αλλά διατηρεί πραγματικά ίχνη της παράδοσης (τούβλα, κεραμίδια, πέτρες), αναβιώνοντάς την και δημιουργώντας ταυτόχρονα μια νέα, που συνομιλεί με τον σύγχρονο τρόπο ζωής (αρχή έκτη). Εκτός του wa pan, ο Wang Shu ενστερνίζεται κι άλλες αναφορές σε αρχαίες κατασκευαστικές τεχνικές και υλικά. Τοίχοι κτισμένοι από τοπικό χώμα συμπιεσμένοι στο χέρι, αλλά και τοίχοι από πέτρα, από μπαμπού και από μπετόν, συνδυάζουν μια παλέτα διαφορετικών χρωμάτων και υφών στα έργα του. Υπερασπίζεται16 έντονα τη χειρωνακτική κατασκευή (craftsmanship) και την πραγματοποιεί

43. Εγκατάσταση του Xiangshan Campus, 2η φάση, 2013

44. Fuyang Cultural Complex, Fuyang, Κίνα, 2016

45. Wa Shan. Οι χώροι κίνησης, που επιδιώκουν την επικοινωνία.

46. Εγκατάσταση του Xiangshan Campus. Αίθριο με στοιχείο νερού και φύτευση.

47. Wa Shan. Ημι-υπαίθριοι χώροι συνάντησης σε άμεση σχέση με τη φύση.

48. Κατασκευαστική τεχνική wa pan από ανακυκλωμένα τούβλα, κεραμίδια κ.ά.

49. Ningbo History Museum, Ningbo, Κίνα, 2008

επανειλημμένα στα έργα του (αρχή όγδοη), καθώς πιστεύει πως μπορεί ακόμα να λειτουργήσει και να προσφέρει, παρ’ όλο που άρχισε να εγκαταλείπεται λόγω της έντονης βιομηχανικής ανάπτυξης. Η χειρωνακτική εργασία και τα υλικά που χρησιμοποιεί, εκτός από οικολογικές και βιώσιμες λύσεις, (αρχή τέταρτη) αποτελούν μια πολιτική στάση απέναντι στην απότομη οικουμενική χρήση του μπετόν, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει την άρνηση του εκσυγχρονισμού. Αντίθετα, η πρόθεσή του τείνει στη συνεργασία παλαιού και σύγχρονου, έτσι ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για νέες προοδευτικές λύσεις. Στο κέντρο φιλοξενίας Wa Shan η πολύπλοκη δομή της στέγης αποτελεί μια ολοκληρωτικά προσωπική κατασκευαστική καινοτομία, που ίσως έχει μια αναφορά στις πολύπλοκες συνδέσεις των ξύλινων παραδοσιακών στεγών της Κίνας17 (εικ.50), ενώ αποτελείται από τοπικό φθηνό ξύλο και έχει συναρμολογηθεί στο χέρι με συνηθισμένες βίδες (αρχή έβδομη). Η επιμονή του στη χειροποίητη κατασκευή, αλλά και η γενικότερη αρχιτεκτονική θεωρία του αρχίζει να παρουσιάζεται έμπρακτα στον κόσμο εκτός Κίνας με το Tiled Garden (εικ.51) στη 10η Biennale και το Decay of a Dome στη 12η Biennale της Βενετίας. Ο Wang Shu συνδέεται περισσότερο με την ανώνυμη αρχιτεκτονική παράδοση έναντι της επίσημης, πράγμα που πιστοποιείται με την εξής παρατήρηση: δεν χρησιμοποιεί ιδιαίτερα το ξύλινο στοιχείο, που θεωρείται το εθνικό στυλ18 της κινέζικης αρχιτεκτονικής, αλλά περισσότερο μονολιθικούς συμπαγείς τοίχους. Η χρήση ξυλείας ήταν πιο συχνή σε παλάτια της Βόρειας Κίνας και σε Βουδιστικούς ναούς. Αντίθετα η κινέζικη ανώνυμη αρχιτεκτονική, σύμφωνα με μια έρευνα που έκαναν οι Lin Huiyin και Liang Sicheng19 στη κινέζικη ύπαιθρο, παρουσιάζει μια πολύ μεγάλη ποικιλομορφία και είναι λίγες οι περιπτώσεις, που ακολουθεί τα κατασκευαστικά πρότυπα των παλατιών. Χαρακτηρίζεται πιο συχνά από λιθοδομές ή συμπιεσμένη γη σαν υλικό κατασκευής τοίχων, πατωμάτων και άλλων στοιχείων, όπως παρατηρείται σε παραδείγματα της περιόδου των Warring States20. Καταλήγοντας, η αρχιτεκτονική προσέγγιση του Wang Shu και γενικότερα των Amateur Studio αναγνωρίζει την αξία διατήρησης πολιτισμού και προσπαθεί να την μεταφέρει σε οποιοδήποτε χωρικό πλαίσιο, εκφράζοντας ταυτόχρονα με διαύγεια το χρονολογικό της παρόν και τις σύγχρονες ανάγκες. Ο αρχιτέκτονας εφαρμόζει μια νέα αρχιτεκτονική προσέγγιση σε άμεση σχέση με το ιδίωμα του τόπου του, μεταφράζοντας στοιχεία της κινέζικης ανώνυμης αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με

50. Τυπική κινέζικη αρχιτεκτονική ξύλινης σύνδεσης στέγης από την έρευνα των Liang Sicheng και Lin Huiyin

51. Tiled Garden, 10η Biennale Αρχιτεκτονικής, Βενετία, Ιταλία, 2006

εκείνα, που υιοθετεί από την δυτική αρχιτεκτονική και άλλα, που ο ίδιος εφευρίσκει. Η τοπική κουλτούρα λειτουργεί σαν έναυσμα στην αρχιτεκτονική του Wang Shu, όχι μόνο για την αναβίωση της παράδοσης του κινέζικου λαού, αλλά και για την αναθεώρηση της σχέσης πόλης-υπαίθρου, για την αμφισβήτηση των παγιωμένων μοντέρνων κατασκευαστικών τεχνικών και υλικών, καθώς και για την προώθηση μιας βιώσιμης και οικολογικά συνειδητής αρχιτεκτονικής. Υποσημειώσεις Louisiana Channel (2017), Wang Shu Interview: Architecture is a Job for God. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. youtube.com/watch?v=n7S3rZ01X1U (02/09/2018) 2 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 3 Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/01) 4 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 5 Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/01) 6 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 7 Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/01) 8 Στο ίδιο 9 Louisiana Channel (2017), Wang Shu Interview: Architecture is a Job for God. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. youtube.com/watch?v=n7S3rZ01X1U (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/02) 10 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 11 Chinese-architects: Profiles of Selected Architects (χ.χ.), «Vertical Courtyard Apartments», Amateur Architecture Studio, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.chinese-architects.com/en/amateur-architecture-studio-hangzhou/ project/vertical-courtyard-apartments (Τελευταία επίσκεψη: 20/09/2018) 12 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 13 Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/01) 14 Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 15 Στο ίδιο 16 Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/01) 17 UNESCO (2010), Daemokjang, traditional wooden architecture. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/ watch?v=Gx7_n9AqSkc 18 «…only one dominant architectural style could best represent China’s “national style:” the official timber structure 1

exemplified by the Northern Chinese royal palaces and Buddhist temples, especially the ones built during the period from the Tang to Jin dynasties.», Zhu T. (2012), «To Search High and Low: Liang Sicheng, Lin Huiyin, and China’s Architectural Historiography 1932-1946», Spacegot, θέμα: 3, σελ.30. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: ttps://hub.hku.hk/bitstream/10722/160154/1/Content.pdf?accept=1 (Λήψη: 30/08/2018) Στο ίδιο Fu X. (2017), «Essay One: Representations of Architecture on Vessels of the Warring States Period», Traditional Chinese Architecture: Twelve Essays, επιμ. Steinhardt N., μτφρ. Harrer A., Εκδόσεις: The Princeton-China Series. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://assets.press.princeton.edu/chapters/s11011.pdf (Λήψη: 2018/08/30) 19 20

_Κεφάλαιο 5ο: D. Francis Kéré_

_Βιογραφικά στοιχεία του αρχιτέκτονα_ Ο Diébédo Francis Kéré γεννήθηκε το 1965 στο Gando, ένα χωριό της Burkina Faso με πληθυσμό 3.000 κατοίκους. Οι συνθήκες ζωής εκεί είναι φτωχικές, ενώ δεν υπάρχει ούτε ηλεκτρισμός ούτε καθαρό νερό. Σε μια τέτοια κοινωνία η μόρφωση προφανώς δεν έχει τόσο πρωτεύουσα σημασία όσο η γεωργία και η καλλιέργεια της γης, που θα εξασφαλίσει την επιβίωση. Ο Kéré, γιος του αρχηγού του χωριού, σε ηλικία επτά ετών στάλθηκε από την οικογένειά του σε σχολείο κάποιας πόλης, έτσι ώστε να υπάρχει ένα τουλάχιστον μέλος που θα γνωρίζει να διαβάζει και να γράφει. Στα δέκα-οκτώ του χρόνια κατάφερε να πάρει υποτροφία1 και να σπουδάσει αρχιτεκτονική στο Βερολίνο. Η μικρή κοινωνία του Gando ακολουθεί μια Αφρικανική παράδοση, σύμφωνα με την οποία, όποιο μέλος της κοινότητας καταφέρει να αποκτήσει μια καλύτερη ζωή, οφείλει να μεριμνήσει για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την οικονομική ενίσχυση του υπόλοιπου χωριού2. Για το λόγο αυτό οι ελπίδες ολόκληρης της κοινότητας για ένα καλύτερο μέλλον εναποτέθηκαν επάνω στον Francis, όταν εγκατέλειψε το χωριό για να μορφωθεί. Ο ίδιος αναφέρει σε ομιλία του3 πως στο τέλος κάθε καλοκαιριού, όταν αποχαιρετούσε το χωριό του για να πάει στη πόλη να συνεχίσει τα μαθήματά του, όλες οι γυναίκες τού έδιναν ό, τι χρήματα είχαν, συνεισφέροντας στα δίδακτρά του, με την ελπίδα ότι θα γίνει επιτυχημένος και θα μπορέσει να βοηθήσει, ώστε να βελτιωθεί η ποιότητας ζωής της κοινότητας. Οι σπουδές του λοιπόν δεν αποσκοπούσαν απλά στην εκπαίδευση του πάνω στην αρχιτεκτονική, αλλά στην επίτευξη ενός οράματος: να μπορέσει να γυρίσει πίσω και να προσφέρει, όσα έμαθε, στη κοινωνία του, έτσι ώστε να εκπληρωθεί η επιθυμία των ανθρώπων του τόπου του για τη βελτίωση του τρόπου ζωής τους. Παράλληλα με τις σπουδές του ίδρυσε την Kéré Foundation, ένα ίδρυμα οικονομικής ενίσχυσης του έργου του. Αρχικά από φίλους κι έπειτα από ολοένα και περισσότερους ξένους δωρητές, μάζεψε σιγά σιγά το ποσό των 50.0004 αμερικάνικων δολαρίων, με το οποίο θα πραγματοποιούσε το πρώτο του έργο στο Gando: ένα δημοτικό σχολείο. Έπειτα από αυτό, ολοκλήρωσε πολλά έργα σε χωριά και πόλεις της Αφρικής, ενώ επεκτάθηκε στα52. Χώρος συνάθροισης ανάμεσα στις αίθουσες του Primary School, Gando, Burkina Faso, Αφρική, 2001

53. Gando, Burkina Faso, Αφρική. Διακρίνονται τα οικιστικά σύνολα (compounds) και η περιορισμένη βλάστηση

διακά και στον υπόλοιπο κόσμο. Κέρδισε πολλές φορές διακρίσεις και βραβεία, όπως το το Global Award for Sustainable Architecture το 2009, το χρυσό Global holcim Award το 2012, το Green Planet Architects Award το 2013 και πολλά ακόμη. Το 2017 του ζητήθηκε να σχεδιάσει το Serpentine Pavillion στο Λονδίνο. Από το 2005 μέχρι σήμερα εργάζεται στην ομώνυμη εταιρεία του Kéré Architecture στο Βερολίνο, ενώ διατηρεί και την Kéré Foundation. _Κατασκευές κοντά σε παραδοσιακούς οικισμούς της Αφρικής_ Κυρίαρχο μέλημα του αρχιτέκτονα, που επηρέασε τον σχεδιασμό και τις μεθόδους κατασκευής των έργων του, ήταν η αξιοποίηση των παραδοσιακών τεχνικών και υλικών του τόπου (αρχή έβδομη), εμπλουτισμένα με επιρροές από τον σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο5. Πιστεύει, πως η παράδοση πρέπει να διατηρηθεί (αρχή πέμπτη), να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για το μέλλον και να διδάσκει τους νέους μέσα από τη ανάμειξή της με μοντέρνες μεθόδους, όπου είναι απαραίτητο. Για παράδειγμα, βασικός προβληματισμός του Kéré στην σύλληψη της ιδέας του δημοτικού σχολείου ήταν ο συνδυα� σμός του παραδοσιακού τρόπου ζωής και κατοίκησης του χωριού με τον σύγχρονο τρόπο διδασκαλίας6 (αρχή έκτη).

Αν και αρχικά ήταν δύσκολο να πεισθούν οι ντόπιοι της Αφρικής, οι οποίοι επιζητούσαν τον εκσυγχρονισμό σύμφωνα με τα δυτικό-ευρωπαϊκά πρότυπα που θαύμαζαν7, το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στα έργα του Kéré στην Αφρική είναι η συμπιεσμένη γη (ramped earth) ή απλά ο πηλός. Από αυτόν κατασκευάζονταν8 παραδοσιακά οι τοίχοι και κάποιες στέγες των κτισμάτων στα οικιστικά σύνολα του χωριού (compounds) (εικ.53). Οι τυπολογίες των κτιρίων στο Gando είναι δύο: οι καλύβες σε κυκλική κάτοψη με κωνική από άχυρο στέγη και πήλινους τοίχους και τα τετράπλευρα μονώροφα κτίρια με επίπεδη πήλινη στέγη και πήλινους τοίχους9. Η πρώτη δομή χρησιμοποιούνταν σαν αποθήκη σιτηρών, ενώ η δεύτερη σαν μονάδα κατοίκησης. Η υλικότητα και των δύο άρχισε να αλλάζει, όταν το σκυρόδεμα έκανε την εμφάνισή του. Για παράδειγμα οι τοίχοι, που αποτελούνταν από πήλινα ψημένα στον ήλιο τούβλα (banco), άρχισαν να έχουν σε μεγάλο ποσοστό σκυρόδεμα και οι επίπεδες πήλινες στέγες των τετράπλευρων σπιτιών αντικαταστάθηκαν σιγά σιγά με μονόκλινες στέγες από κασσίτερο. Το πρόβλημα της διάβρωσης των πήλινων τοίχων από τις επίμονες βροχές10, που δέχεται ο τόπος, προφανώς οδήγησε τους κατοίκους στην αναζήτηση άλλων πιο ανθεκτικών

54. Center for Health Care and Social Promotion Laongo, Burkina Faso, Αφρική

μεθόδων, όπως το σκυρόδεμα, όταν υπήρχε η οικονομική δυνατότητα να το προμηθευτούν, αγνοώντας το μεγάλο οικολογικό του αποτύπωμα. Ακόμη επιχείρησαν την ανάμειξη τσιμέντου και άλλων κονιαμάτων στο πηλό ή απλά την επένδυση του ανατολικού τοίχου των κτισμάτων -όπου υπάρχει το σοβαρότερο πρόβλημα- με άσφαλτο11. O Kéré κατάφερε να αξιοποιήσει τις αρχικές παραδοσιακές τεχνικές (αρχή έβδομη) υπερνικώντας την απειλή της διάβρωσης χάρη στις ιδιοφυείς στεγάσεις του. Στα περισσότερα κτίριά του στη 55. Gando, Burkina Faso, Teacher’s Houses. Διακρίνονται τα δοκάρια Burkina Faso το σκυρόδεμα δεν χρησιμο� από οπλισμένο σκυρόδεμα. ποιείται παρά μόνο σε ελάχιστα σημεία, συνήθως σαν πλαίσιο τόξου (εικ.55), σαν ανώφλι ή σαν εγκάρσια δοκάρια. Στα Primary School, Primary School Extension, Teacher’s Houses, Library, τα οποία βρίσκονται στην ίδια περιοχή, οι τοίχοι και τα δάπεδα είναι εξ’ ολοκλήρου κτισμένα με συμπιεσμένη γη, έχοντας σαν κονίαμα λάσπη και μόνο 8%12 βιομηχανικό τσιμέντο. Για παράδειγμα, στο Primary School εξωτερικά το δάπε�δο αποτελείται από εξαγωνικά πήλινα πλακάκια και εσωτερικά οι αίθουσες έχουν συμπαγές έδαφος συμπιεσμένης γης σταθεροποιημένο με τσιμέντο. Σε πολλές περιπτώσεις, όπως αυτή του Center for Health Care and Social Promotion, τα θεμέλια περιλαμβάνουν ελάχιστο μη οπλισμένο σκυρόδεμα σαν συνδετικό υλικό και αποτελούνται κυρίως από πέτρες τοπικού γρανίτη. Σχηματίζουν ουσιαστικά ένα βάθρο, πάνω στο οποίο έρχεται και εναποτίθεται το υπόλοιπο κτίριο (εικ.56). Η τεχνική αυτή έχει αναφορά στην κατασκευή των παραδοσιακών σιταποθηκών13, που περιεγράφηκαν παραπάνω. Η προσαρμοστικότητα του Kéré στον κάθε τόπο φανερώνεται από το γεγονός ότι, όταν η περιοχή αλλάζει, εκείνος αξιοποιεί τα υλικά που υπάρχουν διαθέσιμα εκεί (αρχή πρώτη και έβδομη), εφευ�ρίσκοντας νέες παραλλαγές στα όσα ήξερε. Στο Secondary School του Dano ή στο Noomdo Orphanage

57. Βιβλιοθήκη, Gando, Burkina Faso, Αφρική 66

56. Primary School, Gando, Burkina Faso, Αφρική. Διακρίνονται τα πέτρινα θεμέλια, που παραπέμπουν στην παραδοσιακή κατασκευή του βάθρου των σιταποθηκών.

του Koudougou για παράδειγμα, αν και οι τεχνικές κατασκευής παραμένουν παρόμοιες με εκείνες του Gando, σαν υλικό χρησιμοποιείται η πέτρα λατερίτη14, που υπάρχει διαθέσιμη στη περιοχή. Χτίζει με «ό,τι υπάρχει διαθέσιμο»15, περιορίζοντας τις εισαγωγές υλικών, όπως τσιμέντο ή μέταλλο. Στο παράδειγμα της βιβλιοθήκης του Gando ανακυκλώθηκαν μέχρι και παραδοσιακά πήλινα δοχεία16, που τοποθετήθηκαν σαν ανοίγματα στην οροφή (εικ.57), με σκοπό τον αερισμό και τον φωτισμό του εσωτερικού (αρχή τέταρτη). Στο συνολικό έργο του Kéré η πιο συχνά εμφανιζόμενη επιρροή του από τη παράδοση της Αφρικής

είναι το zandi17. Με τον όρο αυτό στην Αφρική αναφέρονται σε ένα δένδρο, το οποίο με τον ίσκιο του δημιουργεί έναν ευχάριστο σημείο συνάντησης για απλή συλλογική συζήτηση ή για την διευθέτηση προβλημάτων της κοινότητας (εικ.58). Άλλωστε τα δέντρα εκεί είναι λιγοστά λόγω του κλίματος και των τερμιτών, με αποτέλεσμα να είναι ιερά για αυτούς τους πολιτισμούς. Στα περισσότερα έργα του -αν όχι σε όλα- υπάρχει κάπου ένας χώρος συνάθροισης και συνάντησης (αρχή τρίτη), που έχει αναφορά στο zandi. Για παράδειγμα στα σχολεία που σχεδίασε τοποθετούσε ενδιάμεσα στις αίθουσες έναν ανοιχτό προς το φυσικό περιβάλλον χώρο, με καθιστικό για τη ξεκούραση και τη συνάντηση των παιδιών. Ο σκελετός της ενιαίας μεταλλικής κυματιστής στέγης, που προστατεύει τα σχολικά συγκροτήματα μαζί με τους ενδιάμεσους χώρους, αποτελεί μια ακόμη αναφορά στα δέντρα, αλλά μορφολογική, αφού οι μεταλλικές ράβδοι που τη στηρίζουν διακλαδίζονται σαν απολήξεις φυλλωμάτων δέντρων. Για την ολοκλήρωση των περισσότερων έργων στην Αφρική συνεργάστηκαν όλοι οι κάτοικοι της κάθε κοινότητας (αρχή όγδοη), είτε ήταν άνδρες, γυναίκες ή παιδιά. Μέσα από αυτή τη διαδικασία εκπαιδεύτηκαν και απέκτησαν δεξιότητες σε κάτι καινοτόμο, όντας μοναδικοί στο είδος τους. Κατά συνέπεια, κάποιοι από αυτούς κερδίζουν μέχρι σήμερα τα προς το ζην18 χάρη σε αυτή τους τη γνώση, συνεισφέροντας στη διαφύλαξη και τη βελτίωση του μέλλοντος όλης της κοινότητας. «Είναι καλύτερα να τους μάθεις να ψαρεύουν19» υποστηρίζει ο Kéré, επισημαίνοντας στον δυτικό κόσμο τα

58. Zandi, ομαδικές εργασίες κάτω απο το δέντρο σε αντιστοίχιση με τον χώρο συνάθροισης στο Primary School

59. Η ρύθμιση του ανέμου στα compounds σε αντιστοιχία με το Secondary School

60. Βιοκλιματική Συμπεριφορά του Primary School

όσα κατάφερε η κοινότητα του και εκθειάζοντας την ισχύ της ενότητας της κοινωνίας, στην οποία πιστεύει (αρχή όγδοη). Είναι επομένως φανερό, πως το έργο του στην Αφρική δεν αφορά μόνο στο σχεδιασμό και την κατασκευή χώρων, αλλά στην πρόοδο μιας φτωχής κοινωνίας μέσα από τις δικές της τοπικές δυνάμεις. Μια σοβαρή έλλειψη του τόπου είναι η βλάστηση. Δεν υπάρχουν πολλά δένδρα, τα περισσότερα φυτά είναι σε θαμνώδη μορφή, ενώ υπάρχουν αρκετές ξηρές εκτάσεις, καθώς υπάρχει εξ’ ίσου έλλειψη νερού. Για τους λόγους αυτούς, στα πλαίσια της Kéré Foundation, ξεκίνησε η φύτευση δένδρων κυρίως στα σχολεία, όπου κάθε μαθητής είναι υπεύθυνος για την φροντίδα ενός από τα δένδρα (αρχή δεύτερη). Όσο για το νερό, σε κάποιες περιπτώσεις συλλέγεται από τη βροχή και σε άλλες έχουν δημιουργηθεί πηγάδια. Ταυτόχρονα άμεσος στόχος των κτιριακών συγκροτημάτων είναι η εκμάθηση της αγροτικής καλλιέργειας στους νεότερους, αφού πρόκειται για τη κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα της περιοχής (αρχή πέμπτη). Για παράδειγμα υπάρχουν μικροί κήποι με καλλιέργειες στο Primary School, Secondary School, καθώς και στο Burkina Faso Parliament, στο οποίο εισάγεται η έννοια της αστικής αγροτικής καλλιέργειας (urban agriculture)20. Ένα σημείο της αρχιτεκτονικής του Kéré είναι η προσπάθειά του για θερμική άνεση, μικρό οικολο�γικό αποτύπωμα, καλό αερισμό, προσαρμογή στις κλιματολογικές συνθήκες του τόπου και βιωσιμότητα (αρχή τέταρτη). Αυτό το επιτυγχάνεται με το συνδυασμό παραδοσιακών μεθόδων και σύγχρονου βιοκλιματικού σχεδιασμού. Παραδοσιακά στο Gando υπήρχε πάντοτε μέριμνα21 για τον καλό αερισμό και προσανατολισμό των οικισμών. Η κυκλική διαμόρφωση (εικ.59) των κατοικιών μέσα στα οικιστικά σύνολα, γίνονταν με σκοπό την καλύτερη ροή του δυτικού δροσερού ανέμου στο εσωτερικό τους και την αποφυγή του ανατολικού υγρού, ζεστού και χαρματάν22 ανέμου. Αξιοποιώντας αυτά, ο Kéré προσανατολίζει τα κτίριά του ανάλογα με τους ανέμους, ενώ η χαρακτηριστική διπλή στέγαση που χρησιμοποιεί εκμεταλλεύεται το κενό ανάμεσα σε στέγη και οροφή για τη καλύτερη ροή του αέρα και κατ’ επέκταση για τον δροσισμό23 του εσωτερικού (ει.60). Τα άφθονα αντικριστά παντζούρια στους δυτικούς και ανατολικούς τοίχους, κυρίως των σχολείων, ενισχύουν το διαμπερή αερισμό, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις αξιοποιείται η παραδοσιακή τεχνική δροσισμού λόγω εξάτμισης (cooling through evaporation)24, τοποθετώντας μια λεκάνη25 με νερό έξω από τα παράθυρα. Στο συγκρότημα του Secondary School στο Gando, ο Kéré έχει κατορθώσει να συνδυάσει ένα σύνολο παθητικών συστημάτων, που προσφέρει δροσισμό του εσωτερικού χώρου μέσω καλλιεργειών στην πιο θερμή όψη (εικ.61), ηλεκτρικό ρεύμα μέσω φωτοβολταϊκών, αερισμό μέσω πύργου αιολικής ενέργειας26 (windtower) και νερό άρδευσης μέσα από δεξαμενές συλλογής βρόχινου νερού.

61. Χρήση καλλιέργειας για δροσισμό του εσωτερικού και προστασία από τους πολύ θερμούς ανέμους. Secondary School with passive ventilation system, Gando

_Γενικότερο έργο σε Ευρώπη, Αμερική, Κίνα_ Ο Kéré κρατά για σύμμαχό του όσα γνωρίζει από το πολιτισμό του στη πλειοψηφία των έργων του εκτός Αφρικής. Είτε πρόκειται για εκθέσεις, προσωρινές κατασκευές, διαγωνισμούς ιδεών, διαμορφώσεις εσωτερικών χώρων ή κατασκευές επίπλων, ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει πάντοτε με αφορμές στοιχεία της παράδοσής του, τα οποία προσαρμόζει κατάλληλα στο σύγχρονο περιβάλλον. Σαν σημείο εκκίνησης του σχεδιασμού επιλέγει πολύ συχνά το zandi και την ιδέα του χώρου συνάντησης, επικοινωνίας και κοινών δραστηριοτήτων (αρχή τρίτη). Για παράδειγμα, στο Serpentine Pavilion 2017 στο Λονδίνο κεντρική ιδέα είναι η δημιουργία ενός στεγασμένου δημόσιου χώρου συγκέντρωσης, όπου διαφορετικές δραστηριότητες όπως συζήτηση, παιχνίδι, καφές, ξεκούραση συναντιούνται (εικ.62), έχοντας σαν κοινό στόχο την επικοινωνία27. Παρομοίως, στην έκθεση του Louisiana Museum of Modern Art το 2015 στη Δανία με θέμα «AFRICA Architecture Identity and Culture»28 ο Françis Kéré σχεδίασε το Louisiana Canopy, δηλαδή έναν ξύλινο χώρο καθιστικού με μια επίσης ξύλινη κάλυψη από πάνω του, καλώντας τους επισκέπτες να καθίσουν όπως επιθυμούν29 και να επικοινωνήσουν (εικ.63). Παρόμοια λογική ακολουθεί ο σχεδιασμός του χώρου συνάθροισης στο Tippet Rise Art Centre της Μοντάνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής30 (εικ.64). Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα επαναλαμβάνεται ένα συγκεκριμένο μοτίβο: ένας χώρος συνάντησης με μια κάλυψη-στέγαση από πάνω του, που παραπέμπει στο χώρο συγκέντρωσης κάτω απ’ το δέντρο και στο φύλλωμα, που τον καλύπτει σκιάζοντάς τον.

Παρ’ όλη την επανάληψη της ιδέας του «δέντρου» του Gando, που κι ο ίδιος ο Kéré χρησιμοποιεί συχνά για να εξηγήσει τη δουλειά του, τα έργα του δεν έχουν μορφολογικές ή υλικές σχέσεις μεταξύ τους. Αλλιώς θα μεταφράσει την ιδέα του zandi στο Beijing Pavilion στην Ιαπωνία, αλλιώς στο Serpentine Pavilion στο Λονδίνο και αλλιώς στη Δανία (εικ.65). Κάθε φορά θα αξιοποιήσει τα υλικά και τις τεχνικές που έχει διαθέσιμες (αρχή έβδομη), λαμβάνοντας υπ’ όψη πολιτιστικό και δομημένο ή αδόμητο περιβάλλον (αρχή πρώτη). Έτσι δεν περιορίζεται στην έκφραση της αρχιτεκτονικής του. Όταν του δοθεί η ευκαιρία θα χρησιμοποιήσει παραμετρικό σχεδιασμό και ελαφριά υλικά, ενώ όταν βρίσκεται στην Burkina Faso, θα επιμείνει στις συμπαγείς κατασκευές που επιβάλλει το οικονομικό και περιβαλλοντικό πλαίσιο. Συνεπώς η ιδέα του χώρου συνάθροισης και επικοινωνίας αποκτά πολύ πιο βιομηχανοποιημένο χαρακτήρα στο Serpentine του Λονδίνου απ’ ότι στο Canopy του μουσείου της Δανίας, όπου εκφράζεται με μια μονολιθική ξύλινη κατασκευή. Στο Chicago Tribune Tower στην έκθεση της Chicago Architecture Bienniale των Ηνωμένων Πολιτείων

62. Serpentine Pavilllion, Λονδίνο, 2017 με σκίτσο οργάνωσης των λειτουργιών και της βασικής ιδέας.

63. Louisiana Canopy, Humlebæk, Δανία, Προσωρινή έκθεση στο Louisiana Museum of Modern Art

64. A Pavilion for Tippet Rise Art Center, Fishtail, Μοντάνα, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής 71

65. Louisiana Canopy, Serpentine Pavillion Beijing Pavillion σε σύγκριση

το 2017, η ίδια ιδέα (αυτή της επικοινωνίας και των κοινών δραστηριοτήτων) προσαρμόζεται στις ανάγκες της κατακόρυφης κατοίκησης του Chicago, συνδυάζοντας διαφορετικούς τύπους καθημερινών δραστηριοτήτων καθ’ ύψος (εικ.66). Χαρακτηριστικό γνώρισμα του Kéré σε κάθε αρχιτεκτονικό γεγονός που εμφανίζεται είναι η αναφορά στο έργο του στην Αφρική. Γι’ αυτό είτε εκθέτει φωτογραφίες και βίντεο με τις φάσεις κατασκευής των κτιρίων στη Burkina Faso, είτε παραθέτει δείγματα πήλινων τούβλων 1:1, ενώ δεν παραλείπει σχεδόν ποτέ να μιλήσει και ο ίδιος σχετικά με το πώς η κοινωνία του Gando, εργαζόμενη συνεργατικά, κατάφερε να ολοκληρώσει το πρώτο σχολείο και ό,τι ακολούθησε. Και φυσικά μοναδικός σκοπός του δεν είναι να προβάλει το τόπο του σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο, αλλά να τον χρησιμοποιήσει σαν παράδειγμα μιας ενωμένης κοινότητας και των όσων αυτή μπορεί να επιτύχει (αρχή όγδοη), χωρίς μάλιστα ιδιαίτερους πόρους. Το Sensing Spaces Pavilion (εικ.67) που στήθηκε σε έκθεση του Royal Academy of Arts στο Λονδίνο ή το Colorscape που στήθηκε σε έκ� θεση του Philadelphia Museum of Art των Ηνωμένων Πολιτειών, αποτελούν παραδείγματα εφήμερων κατασκευών, που δημιουργούν μικρούς χώρους συνάθροισης και αλληλεπίδρασης. Το ιδιαίτερο αυτών των χώρων είναι η διαδραστικότητά τους και η πολυχρωμία τους. Προσκαλούν τον επισκέπτη να συμμετέχει σε μια δραστηριότητα και να αλληλοεπιδράσει με τους υπόλοιπους, ενώ η έντονη πολυχρωμία θυμίζει γιορτή, αφού στο Gando κάθε συνεργατική δουλειά όλης της κοινωνίας είναι εορταστικό γεγονός.

Η έντονη ενασχόληση του Françis Kéré με τον βιώσιμο σχεδιασμό και κυρίως με τον καλό αερισμό στα έργα της Αφρικής τον επηρέασαν έντονα και στην δουλειά του στις άλλες ηπείρους (αρχή τέταρτη). Στο Serpentine 2017 του Λονδίνου η καλή ροή του αέρα επιτυγχάνεται μέσα από τρεις τρόπους: από το στέγαστρο, που βρίσκεται σε απόσταση από την ισόγεια κατασκευή, από τα κενά του ξύλινου διαχωριστικού και από τη κυκλική μορφή του, που παραπέμπει στο τρόπο λειτουργίας των παραδοσιακών compounds31 του Gando. Το Serpentine, αλλά και το Beinjing Pavilion (εικ.68), έχουν επιπλέον σαν στόχο τη συλλογή νερού της βροχής, αναδεικνύοντας μια εναλλακτική αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης του μέλλοντος. Στο Gando, όπου δεν υπάρχει ούτε ηλεκτρισμός ούτε αρκετό νερό, ο Kéré κατόρθωσε να δημιουργήσει με πολύ οικονομικό τρόπο ένα αυτόνομο κτίριο, που λειτουργεί παθητικά και καλύπτει όλες του τις ανάγκες. Σε έναν σύγχρονο αστικό κόσμο, τεχνολογικά πιο εξελιγμένο από την Αφρική, δεν θα μπορούσε αυτός ο παθητικός χειρισμός να

ενταχθεί στην αστική κλίμακα; Συνοπτικά η αρχιτεκτονική του Françis Kéré είναι έντονα ευαισθητοποιημένη γύρω από τον άνθρωπο και τη συνύπαρξή του με άλλους. Στο τόπο του διδάσκει τους ανθρώπους του πώς, μέσα από τις δικές τους δυνάμεις και παραδόσεις, μπορούν να δημιουργήσουν κάτι εντελώς νέο, από το οποίο μάλιστα θα βιοποριστούν, χωρίς να χρειάζεται να μιμούνται πρότυπα του δυτικού κόσμου, αλλά μόνο να τα χρησιμοποιούν, όπου υπάρχει λόγος. Αντίθετα στις υπόλοιπες χώρες, οι οποίες έχουν ήδη έναν ισχυρό και οικουμενικό χαρακτήρα, η δουλειά του Kéré επαναφέρει τις παραγκωνισμένες αξίες της «κοινότητας» και τις εντάσσει στο κάθε ζητούμενο. Τέλος διατηρώντας όσα στοιχεία έχουν εντυπωθεί μέσα του από τη παράδοση της Αφρικανικής ζωής και κουλτούρας, προσθέτει στην σημερινή πολυπολιτισμική αρχιτεκτονική το ιδίωμα του δικού του πολιτισμού, ανοίγοντας νέους ορίζοντες.

66. Chicago Tribune Tower, Chicago Architecture Bienniale, Προσωρινή έκθεση, Σικάγο, Ηνωμένες Πολιτείες

67. Royal Academy of Arts Sensing Spaces Pavilion, Προσωρινή Έκθεση, Λονδίνο

74 68. Σύγκριση του συστήματος συλλογής βροχής στο Serpentine και Beinjing Pavillion

Υποσημειώσεις Leutenegger M. (2012), «Global Holcim Awards Gold 2012: Secondary school with passive ventilation system, Gando, Burkina Fasο», Regional and global Holcim Awards competitions for sustainable construction projects and visions 2011/2012, Holcim Foundation for Sustainable Construction, Ζυρίχη, σελ. 15-8. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/7f0cacf1-a4ba-4576-8e01-0908a3ba68e1/HolcimAwards_2011-2012.pdf (Λήψη: 2018/04/30), σελ. 10 2 «According to African tradition, each person has to care for other members of his family and of his community, too. », Στο ίδιο, σελ.10 3 TED (2013), Diébédo Francis Kéré: How to build with clay…and community, [TEDTalks], Manhattan: TED studio. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=MD23gIlr52Y (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/22) 4 Στο ίδιο 5 Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018) 6 Kéré Architecture (χ.χ.), Secondary School with passive ventilation system, Lafarge Holcim Foundation, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/48da66-5167b438-0e-ad832-98bd5d4e121/HA11_QAFOC_A12GLgoBK_ small.pdf (Λήψη: 30/04/2018) 7 Οι λαοί της Αφρικής συχνά προσπαθούν να οικειοποιηθούν οποιαδήποτε στοιχεία του δυτικού κόσμου, διότι τα θεωρούν ένδειξη κύρους. Σε κάποια χωμάτινα σπίτια σε Αφρικανικά χωριά, παραδείγματος χάρη, τοποθετούνται δίρριχτες στέγες από αλουμίνιο , διότι αυτό μοιάζει προοδευτικό στα μάτια του λαού, αγνοώντας όμως το γεγονός, πως το κλίμα της Αφρικής δεν ευνοεί καθόλου μια τέτοια τεχνική. Sojkowski J. (2015), Why I Created a Database to Document African Vernacular Architecture, 3 Ιουνίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/638933/why-i-created-a-database-to-documentafrican-vernacular-architecture (Τελευταία επίσκεψη: 1018/08/23) 8 Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018), σελ.3 9 Στο ίδιο, σελ. 3 10 Harvard GSD (2011), «Bridging the Gap,» Francis Kéré. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=t�sHZYI4kwfw (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 11 Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018), σελ.3 12 Στο ίδιο, σελ.6 13 Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018), σελ.5 14 Kéré Foundation. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://kere-foundation.com/en/ (Τελευταία επίσκεψη: 27/08/2018) 15 «According to the architect, he works in Gando just as he would in a studio – much is decided on site. “It always depends on what is available at the time,” the pragmatist maintains.» , Leutenegger M. (2012), «Global Holcim Awards Gold 2012: Secondary school with passive ventilation system, Gando, Burkina Fasο», Regional and global Holcim Awards competitions for sustainable construction projects and visions 2011/2012, Holcim Foundation for Sustainable Construction, Ζυρίχη, σελ. 15-8. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/7f0cacf1-a4ba-45768e01-0908a3ba68e1/HolcimAwards_2011-2012.pdf (Λήψη: 2018/04/30), σελ.10 16 De Zeen (2017), Francis Kéré’s lecture at World Architecture Festival 2017. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. dezeen.com/2017/11/15/livestream-diebedo-francis-kere-lecture-world-architecture-festival-2017-video/ (Τελευταία επί�σκεψη: 2018/04/30) 17 Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018), σελ. 5 18 «Their training may also help them find work in the village, which will slow emigration and secure Gando’s future. », Στο ίδιο, σελ.13 19 Leutenegger M. (2012), «Global Holcim Awards Gold 2012: Secondary school with passive ventilation system, Gando, Burkina Fasο», Regional and global Holcim Awards competitions for sustainable construction projects and visions 2011/2012, Holcim Foundation for Sustainable Construction, Ζυρίχη, σελ. 15-8. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src. lafargeholcim-foundation.org/dnl/7f0cacf1-a4ba-4576-8e01-0908a3ba68e1/HolcimAwards_2011-2012.pdf (Λήψη: 2018/04/30), σελ.13 20 Lynch P. (2016), In Wake of Revolution, Francis Kéré Envisions a Transparent New Architecture for the Burkina Faso Parliament Building. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/797283/in-wake-of-revolution-francis-kere-envisions-atransparent-new-architecture-for-the-burkina-faso-parliament-building (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/21) 21 Kéré Architecture (χ.χ.), Secondary School with passive ventilation system, Lafarge Holcim Foundation, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/48da66-5167b438-0e-ad832-98bd5d4e121/HA11_QAFOC_A12GLgoBK_ small.pdf (Λήψη: 30/04/2018) 22 Εποχικός αέρας συγκεκριμένη περίοδο του χρόνο στην Αφρική, στο ίδιο. 1

Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.akdn.org/sites/akdn/files/ media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018), σελ.4 24 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν 25 De Zeen (2017), Francis Kéré’s lecture at World Architecture Festival 2017. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. dezeen.com/2017/11/15/livestream-diebedo-francis-kere-lecture-world-architecture-festival-2017-video/ (Τελευταία επί�σκεψη: 2018/04/30) 26 βλ. Παράρτημα, Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ: Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν 27 De Zeen (2017), Francis Kéré’s lecture at World Architecture Festival 2017. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. dezeen.com/2017/11/15/livestream-diebedo-francis-kere-lecture-world-architecture-festival-2017-video/ (Τελευταία επί�σκεψη: 2018/04/30) 28 Louisiana Museum of Modern Art (2015), Africa Architecture, Culture and Identity [Έκθεση],Δανία, 25 Ιουνίου-25 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://en.louisiana.dk/exhibition/africa (22/08/2018) 29 Louisiana Channel (2015), Diébédo Francis Kéré Interview: Architecture is About People. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=JHCYZQLbGSA (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 30 Walsh N. P. (2018), «Francis Kéré to Design New Pine Log Pavilion for Tippet Rise Art Center», 17 Μαΐου, Arch Daily. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/894702/francis-kere-to-design-new-pine-log-pavilion-for-tippetrise-art-center (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 31 Γενικότερα οι μορφές των κατασκευών του Kéré στις περιοχές εκτός της Αφρικανικής Ηπείρου τείνουν να είναι πιο οργανικές σε σχέση με εκείνες εντός Αφρικής. Ίσως αυτό συμβαίνει, επειδή στον δυτικό κόσμο του επιτρέπεται πιο συχνά η χρήση ελαφρών, εύκαμπτων υλικών, αλλά και επειδή η σύνδεση με τα compounds έχει μεγαλύτερη διδακτική σημασία εκτός του γενεσιουργού τους τόπου. Σε παραδείγματα όπως το Palazzo Litta Courtyard Village σε έκθεση της Ιταλίας ή το κατάστημα Camper Pop-up στη Γερμανία, η μορφολογική αναφορά στα κυκλικά compounds είναι μέρος της κεντρικής ιδέας με σκοπό τόσο τη δημιουργία προστατευμένων χώρων συνάντησης, επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης, όσο και την πολιτιστική αναφορά στην Αφρική. Kéré Architecture, Projects. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.kere-architecture.com/projects/ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/04/30) 23

_Κεφάλαιο 6ο: Αγνή Κουβελά_

_Βιογραφικά στοιχεία της Αγνής Κουβελά_ Η Αγνή Κουβελά γεννήθηκε το 1943 και αποφοίτησε από το ΕΜΠ το 1966. Από το 1967 διατηρεί αρχιτεκτονικό γραφείο στην Αθήνα. Είναι ευαισθητοποιημένη γύρω από θέματα διατήρησης, καταγραφής και σεβασμού της παράδοσης. Εντάσσει τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό στα έργα της από νωρίς -από τη πρώτη της κιόλας κατοικία στην Ανάβυσσο-επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από τις διαμορφώσεις περιβάλλοντος του Δ. Πικιώνη1. Γενικότερα στην αρχή της σταδιοδρομίας της επηρεάστηκε από τους: Άρη Κωνσταντινίδη, Τάκη Ζενέτο και Δημήτρη Πικιώνη, προοδευτικές μορφές που άρχισαν να αντιμετωπίζουν ριζοσπαστικά την έννοια της παράδοσης. Ακολουθεί βιοκλιματικές αρχές σχεδιασμού και συμμετέχει στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση με διαλέξεις και άρθρα. Έχει πραγματοποιήσει έργα τόσο μέσα σε ιστορικό-παραδοσιακό περιβάλλον όσο και σε αστικό σύγχρονο. Αρκετά δημοσιευμένο και από πολλούς σχολιασμένο έργο της είναι το «σπίτι των ανέμων» στη Σαντορίνη το 1993. Άλλα αντιπροσωπευτικά έργα της είναι η εξοχική κατοικία στην Άνδρο, το επιτόπιο μουσείο Νάξου, το αρχαιολογικό πάρκο Τύμβου Μαραθωνομάχων, το μουσείο προϊστορικής Θήρας (επέμβαση μέσα σε παλαιό κέλυφος), κτίριο γραφείων στο Πειραιά και το Οικολογικό Πάρκο Ευρυάλης. _Έργα σε άμεση σχέση με τη παράδοση_ H Κουβελά επιδιώκει πάντοτε μια ειλικρινή -για εκείνη- σχέση με την παράδοση του κάθε τό� που στον οποίο αναλαμβάνει να σχεδιάσει, προστατεύοντας με μεγάλη ευαισθησία τα μνημεία της ιστορίας και υποστηρίζοντας ταυτόχρονα τον σύγχρονο σχεδιασμό. Οι ειλικρινείς σχέσεις που αναζητά απαλλάσσονται από κάθε είδος μιμητισμού ή ρομαντικής αναπόλησης του παρελθόντος, φαινόμενο συχνό στον ελλαδικό χώρο. Η ίδια αναφέρει2, πως το «σπίτι των ανέμων» στη Σαντορίνη ήταν ένα προσωπικό στοίχημα για εκείνη, καθώς προσπαθούσε να αντιταχθεί3 στις τακτικές4 ανοικοδόμησης, που επικρατούσαν τότε στο νησί και που δεν είχαν καμμία ουσιαστική σχέση με 69. Νοτιοανατολική άποψη, Σπίτι των Ανέμων, Σαντορίνη, 1993

70. Κάδρο του τοπίου, Σπίτι των Ανέμων, Σαντορίνη, 1993

παραδοσιακούς οικισμούς5. Πιο συγκεκριμένα, η αρχιτέκτονας υποστηρίζει πως η ανοικοδόμηση επρόκειτο για μια επιπόλαιη τυποποίηση ψευτο-παραδοσιακών6 κατασκευών, που αναπαράγονταν ασύστολα σε διογκωμένη7 κλίμακα. Κι αυτό δεν συνέβαινε μόνο στη Σαντορίνη. Έτσι στο «σπίτι των ανέμων» η Κουβελά αναζητά στοιχεία, που συνομιλούν με το παραδοσιακό οικισμό, χωρίς όμως να τον μιμούνται. Τα ανοίγματα της ανατολικής όψης για παράδειγμα, συνδιαλέγονται με τα πολυπαράθυρα της προϊστορικής πόλης, ενώ οι επικλινείς τοίχοι έχουν μια αναφορά8 στο Γουλά του Εμπορείου, μεσαιωνικό φρούριο του 15ου αιώνα. Ακόμη ο υπαίθριος χώρος κοινών δραστηριοτήτων9 της κατοικίας βρίσκει αναφορά στους παραδοσιακούς υπόσκαφους οικισμούς10. Με παρόμοιο τρόπο στην εξοχική κατοικία της Άνδρου η αρχιτέκτονας, προσαρμοζόμενη στα χαρακτηριστικά της τοπικής παράδοσης (αρχή πέμπτη), διασπείρει τις λειτουργίες11 στο χώρο συνδέοντάς τες μέσω σκιασμένων περιοχών, πλακόστρωτων περασμάτων (ανοικτών ή στεγασμένων) και σκαλοπατιών, συνθέτοντας μια χαλαρή διάταξη, που παραπέμπει σε εκείνη των οικισμών του νησιού12. Αντίστοιχα στο επιτόπιο μουσείο της Νάξου διαμορφώνει την δημόσια πλατεία σε τρία επίπεδα, που αντιστοιχούν στην ιστορική διαστρωμάτωση του τόπου13. Η Κουβελά έχει «εμμονή» με την φύση και την ένταξη της στο σχεδιασμό, αποφεύγοντας κάθε αντίσταση ή επιβολή σε αυτήν (αρχή δεύτερη). Όπως ένα μνημείο πάνω στο οποίο έχουν επιδράσει οι φυσικές δυνάμεις ξαναγυρίζει στη φύση, έτσι πιστεύει ότι όλα κάποια στιγμή επιστρέφουν σε αυτήν14 μέσω της φθοράς τους. Συνεπώς τα έργα της θέλει να είναι ένα με το φυσικό τους περιβάλλον, να αναπτύσσονται μαζί. Φροντίζει κατά συνέπεια να μελετά την εμπειρία της μετάβασης από το εσωτερικό στο εξωτερικό, να διαμορφώνει τις αυλές με έναν ηθελημένα ατημέλητο τρόπο15, να στοχεύει με τα παράθυρα σε συγκεκριμένα κάδρα του τοπίου (εικ.70) και να χρησιμοποιεί ανε78

71. Εξοχική Κατοικία, Άνδρος, 2001

πεξέργαστα υλικά, όπως η πέτρα στον βορειοανατολικό τοίχο της κατοικίας της Άνδρου (εικ.71) ή η ντόπια χονδρόκοκκη άμμος στην κατοικία της Σαντορίνης. Ιδιαίτερα στο σπίτι στη Σαντορίνη η σύνδεση με το φυσικό στοιχείο φτάνει στο αποκορύφωμά της, αφού το ίδιο το κτίριο αποτελεί ουσιαστικά μια μετάφραση16 του τοπίου και των φυσικών δυνάμεων που το μεταβάλλουν. Ακόμη στο αρχαιολογικό πάρκο Τύμβου Μαραθωνομάχων βασικοί της στόχοι ήταν η εξυγίανση του φυσικού περιβάλλοντος, τόσο για την ανάδειξη του μνημείου όσο και για την προστασία της υπάρχουσας φύσης17. Περιμετρικά του πάρκου πρόσθεσε επιπλέον φύτευση για τη διατήρηση ενός καθαρού από ήχους και οσμές εσωτερικού. Τα έργα της Κουβελά προσαρμόζονται πάντοτε στο περιβάλλον (αρχή πρώτη) και την ιστορία του τόπου, τόσο μέσα από την ένταξη στη κλίμακα, τη τοπογραφία και το κλίμα όσο και μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις. Για παράδειγμα στο επιτόπιο μουσείο της Νάξου προσπαθεί να διατηρήσει τη κλίμακα της παλαιάς πόλης, αποφεύγοντας δυσαρμονίες, τόσο με τα αρχαιολογικά ευρήματα όσο και με τις παλαιές εκκλησίες στο περίγυρο του οικοπέδου18. Ακόμη στην Άνδρο και τη Σαντορίνη έχει προσαρμόσει πλήρως τις κατοικίες στη κλίση της τοπογραφίας, γεγονός που έχει συμβάλει ενεργά στη μορφή και την οργάνωση των λειτουργιών, θυμίζοντας τη διαδικασία προσαρμογής των παραδοσιακών οικισμών στις χαράδρες και στις πλαγιές του κάθε νησιού αντίστοιχα (αρχή έκτη). Όσον αφορά στη κλιματολογική προσαρμογή, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και πάλι το «σπίτι των ανέμων», το οποίο, όπως εκφράζει και το όνομά του, μάχεται τον άνεμο της Σαντορίνης. Μέσα από χοάνες σκαμμένες στο πάχος του βόρειου και ανατολικού τοίχου ο αέρας εισχωρεί, επιταχύνεται και κατά την έξοδο του λειτουργεί σαν προστατευτικό πέτασμα, εκτρέποντας τον κατά μέτωπο άνεμο, που αλλιώς θα εισέβαλλε στο εσωτερικό των χώρων (εικ.72). Ταυτόχρονα με το κατάλληλο προσανατολισμό του σπιτιού, τη χρήση τοπικού μονωτικού πωρόλιθου και τη προστατευτική πέργκολα στον νότο, η όλη κατοικία λειτουργεί παθητικά χωρίς να χρειάζεται κλιματισμό19 (αρχή τέταρτη). Ολοκληρώνοντας την περιήγηση στις στρατηγικές με τις οποίες η Κουβελά αντιμετωπίζει τις επεμβάσεις σε άμεση επαφή με τη παράδοση, πρέπει να αναφέρουμε την σχέση της με τα υλικά και τον κοινόχρηστο χώρο. Στα πλαίσια προσαρμογής στον τόπο και θέσπισης μιας βιώσιμης αρχιτεκτονικής, η αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί κατά βάση υλικά που διαθέτει ο τόπος (αρχή έβδομη), όπως η σχιστόπλακα στην Άνδρο, η εύπλαστη ελα� φρόπετρα του ηφαιστιογενούς εδάφους της Σαντορίνης και το μάρμαρο της Νάξου. Δεν διστάζει βέβαια να χρησιμοποιήσει σύγχρονα υλικά, όπου είναι απαραίτητο. Στο επιτόπιο μουσείο περιβάλλει το χώρο των εκθεμάτων με ένα σύγχρονο βιομηχανικό τούβλο, που συνδιαλέγεται με το παραδοσιακό χωμάτινο πλιθί σαν μια πιο σύγχρονη έκφανσή του20. Η Κουβελά προσδίδει μεγάλη σημασία τον κοινό�χρηστο χώρο (αρχή τρίτη), αφού τον θέτει κύριο χώρο διαβίωσης στη κατοικία στη Σαντορίνη, ενώ τον χρησιμοποιεί21 για να πυροδοτήσει μια εντελώς διαφορετική σχέση των κατοίκων της Νάξου με το μουσείο και τη παράδοση.

72. Τρόπος λειτουργίας χοάνων σε κάτοψη και τομή

_Γενικότερο έργο στην Ελλάδα_ Η πολύ βαθιά γνώση της Κουβελά γύρω από την ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν την αφήνει ανεπηρέαστη στον γενικότερο σχεδιασμό της. Ο σχεδιασμός σε

ένα παραδοσιακό περιβάλλον αφορμάται σχεδόν υποχρεωτικά από τη παράδοση του τόπου αυτού και οφείλει να συνομιλεί μαζί της. Εκτός αυτών των πλαισίων όμως η αρχιτέκτονας φαίνεται να συγκρατεί αρχές και μέσα της λαϊκής αρχιτεκτονικής ακόμη και σε ένα αστικό κέντρο. Η κυριότερη επιρροή, που και η ίδια παραδέχεται ότι κρατά στο σχεδιασμό της από την ανώνυμη αρχιτεκτονική, είναι η ενεργειακή προσέγγιση (αρχή τέταρτη). Πράγματι φροντίζει να λαμβάνει υπ’ όψη πάντοτε το προσανατολισμό του κτιρίου και να βρίσκει λύσεις παθητικού αερισμού, φωτισμού ή δροσισμού. Οι λύσεις αυτές έχουν πολύ συχνά τις ρίζες τους σε παθητικές τεχνικές προβιομηχανικών και πρωτόγονων κοινωνιών, στις οποίες έχουμε ήδη αναφερθεί. Στην διπλοκατοικία στη Κηφισιά, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί το κλιμακοστάσιο σαν καμινάδα ρύθμισης του εσωτερικού αέρα, θυμίζοντας ένα είδος πύργων ανέμου (windtowers) (εικ.73). Στο ίδιο συγκρότημα η αρχιτέκτονας εκμεταλλεύεται την εξωτερική φύτευση για την καλύτερη θερμική ισορροπία στο εσωτερικό, μια στρατηγική που συναντάται στους παλαιότερους πολιτισμούς, όπως είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στη πολυκατοικία της Κηφισιάς, ενισχύει το νότο με φυλλοβόλα δένδρα και χαμηλές φυτεύσεις σε κάθε όροφο ανάμεσα στα δωμάτια και το προστατευτικό περίβλημα από περσίδες22 (εικ.74). Όπως και στο σπίτι στη Σαντορίνη έτσι, όπου κι αν βρεθεί, «μάχεται» τις φυσικές δυνάμεις, λαμβάνοντας διαφορετικά μέτρα κάθε φορά, διότι καμία περίπτωση δεν είναι ίδια με την προηγούμενη. Στο κτίριο γραφείων στον Πειραιά χρησιμοποιεί κατακόρυφα σκίαστρα προφύλαξης από τον ήλιο, ενώ στη διπλοκατοικία της Κηφισιάς τοποθετεί οριζόντιες περσίδες. Αυτό οφείλεται στο διαφορετικό προσανατολισμό και τοποθεσία των δύο κτιρίων, που έχει σαν συνέπεια τη διαφορετική πρόσπτωση του φωτός στο εσωτερικό, τη διαφορετική ένταση θερμότητας, που εισέρχεται και τη διαφορετική συμπεριφορά του ανέμου. Γίνεται επομένως αντιληπτό, πως η Κουβελά προσαρμόζεται στο κλίμα και τις συνθήκες της κάθε τοποθεσίας (αρχή πρώτη), παράγοντας έτσι έργα τελείως διαφορετικά μεταξύ τους, που έχουν όμως κοινό στόχο την όσο το δυνατόν περισσότερη φυσική θερμική άνεση στο εσωτερικό των χώρων. Ταυτόχρονα προσαρμόζεται στο περίγυρό της μέσω των υλικών, των υφών και των μορφών της θέλοντας πάντοτε να μένει διακριτική και συμβατή με τον ήδη υπάρχοντα –συνήθως δομημένο- χώρο. Γι’ αυτό στις πολυκατοικίες της χρησιμοποιεί συμβατική κατασκευή, εφαρμόζοντας μια λεπτή διχρωμία του σκελετού και της πλήρωσης, με σκοπό να εντάξει το κτίριο στη κλίμακα των γύρω23. Αντίστοιχα στο πάρκο της Ευρυάλης σχεδιάζει πολύ αυστηρά γεωμετρικά «κουτιά», που αντιτίθεται στην οργανική μορφή του πάρκου, αλλά συνομιλούν με τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Η στρατηγική προσαρμογής της Κουβελά στην τοποθεσία περιγράφεται εν συντομία μέσα από την θεωρία της τοπικότητας24. Είναι ένας όρος, που η ίδια χρησιμοποιεί συχνά, αναφερόμενη στο περιβαλλοντικό και πολιτιστικό ιδίωμα του κάθε τόπου. Πιστεύει πως κάθε τόπος έχει έναν δικό του

73. Διπλοκατοικία, Κηφισιά, Μέδοδος φυσικού αερισμού μέσω του κλιμακοστασίου, χαμηλών ανοιγμάτων και κατάλληλου προσανατολισμού

74. Διπλοκατοικία, Κηφισιά. Διακρίνεται η φύτευση που μεσολαβεί στο εσωτερικό και το εξωτερικό, δημιουργώντας μια επιπλέον «πλήρωση» εκτός από αυτή του τοίχου.

βαλλοντικό και πολιτιστικό ιδίωμα του κάθε τόπου. Πιστεύει πως κάθε τόπος έχει έναν δικό του χαρακτήρα, ο οποίος δεν πρέπει να χαθεί και να ξεχαστεί, αλλά να διαφυλαχθεί μέσω των σύγχρονων πρακτικών, χωρίς να φοβάται να αναμειχθεί με άλλες τοπικότητες. Για το λόγο αυτό, όπως και στο βιοκλιματικό της σχεδιασμό διατηρεί αρχές και μέσα του παρελθόντος, που την βοηθούν να παραγάγει ένα επιτυχημένο αποτέλεσμα, έτσι και στο θέμα του πολιτισμού φροντίζει να γνωρίζει καλά το υπόβαθρο της κάθε τοποθεσίας και να το εντάσσει στη σχεδιαστική ιδέα, αναβιώνοντας και διατηρώντας το (αρχή πέμπτη). Για παράδειγμα στο οικολογικό πάρκο Ευρυάλης στη Γλυφάδα το υδάτινο στοιχείο (εικ.75) είναι μια αναφορά στα παλαιά τοπικά ρυάκια, από τα οποία δανείζεται τον ρυθμό και τον ήχο ροής, ενώ η επικοινωνία και δραστηριότητα όλων των ηλικιών οργανώνεται σε ένα δίκτυο αρχετυπικών σχηματισμών, όπως πεζοδρόμου, ποδηλατοδρόμου, μονοπατιού, πλατείας, ρυακιού, ελαιώνα, οπωρώνα25. Αντίστοιχα στο κτίριο γραφείων του Πειραιά τα προστατευτικά σκίαστρα, που θυμίζουν ιστία (εικ.76), αποτελούν μια υπόμνηση των ιστιοφόρων, που κατέκλυζαν κάποτε το γειτονικό λιμάνι του Πειραιά26. Η συνειρμική σύνδεση με το παρελθόν είναι για τη Κου�βελά ένα από τα σημεία εκκίνησης για τη σύλληψη της ιδέας, όπως η ίδια καταθέτει27. Αφού έχει κατανοήσει και γνωρίσει πολύ καλά τον τόπο, είναι σε θέση να επεξεργαστεί την πληροφορία, που έχει λάβει και σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες προτεραιότητές της να μετατρέψει τη θεωρητική προσέγγιση σε σχέδιο.

Το φυσικό στοιχείο δεν σταματά να παίζει σημαντικό ρόλο για τη Κουβελά, ακόμη και μέσα στον πυκνό αστικό ιστό. Εκτός από την βιοκλιματική διάσταση του θέματος υπάρχει και η διάθεση απλής σύνδεσης με τη φύση (αρχή δεύτερη). Η φύτευση δεν λείπει από κανένα έργο της, ενώ ακόμα και αν υπάρχει φυσική βλάστηση μπορεί να προσθέσει περισσότερη, όπως στη διπλοκατοικία της Κηφισιάς,

75. Οικολογικό πάρκο Ευρυάλλης, Γλυφάδα, Αττική, 2012

στο σπίτι στην Ανάβυσσο (εικ.77) ή στην πολυκατοικία στου Παπάγου (εικ.78). Ακόμη επιλέγει υλικά στο πραγματικό τους χρώμα, όπως ξύλο ή μέταλλο και εκμεταλλεύεται τις φυσικές ιδιότητές τους. Για παράδειγμα, όπως και στη Σαντορίνη χρησιμοποιεί τον πωρόλιθο για να μονώσει όλη την κατοικία επιτρέποντάς της να «αναπνέει», έτσι και στα γραφεία του Πειραιά επενδύει έναν τυφλό τοίχο με φύλλα ψευδαργύρου κάνοντάς τον αυτόματα ενεργειακό. Συμπερασματικά η Κουβελά Αγνή, έχοντας ασχοληθεί σχολαστικά με την ανώνυμη αρχιτεκτονική, τόσο αυτή της Ελλάδας όσο και άλλων χωρών, έχει κατανοήσει σε βάθος τις εσωτερικές της σχέσεις με τη τελική μορφή. Γι’ αυτό και αναγνωρίζει πως η μίμηση αυτής δεν είναι βάσιμη ή προσοδοφόρα για τον σύγχρονο σχεδιασμό. Πιστεύει όμως, πως η συμβολή της παράδοσης είναι απαραίτητη

76. Κτίρια Γραφείων, Πειραιάς, 2014

77. Κατοικία στο Μαύρο Λιθάρι Αναβύσου, Αττική, 1967

για την επίλυση του σημερινού ενεργειακού προβλήματος, αφού έχει παραγάγει εδώ και χιλιάδες χρόνια λύσεις ιδιάζουσες για κάθε τόπο, που, εάν συνδεθούν28 με τη σύγχρονη τεχνολογία, μπορούν να επιλύσουν και το δικό μας πρόβλημα. Προσπαθεί λοιπόν να μεταφράσει τα στοιχεία της κάθε τοπικότητας μέσα από τα δεδομένα, που της παρέχει το παρόν. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί νέες τοπικότητας μέσα από τα μέσα που της παρέχει το παρόν. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί νέες τοπικότητες, που συνδυάζουν παρελθόν και παρόν, αλλά και το τοπικό με το παγκόσμιο. Για να ορίσει την τελευταία σχέση τοπικού-παγκοσμίου η Κουβελά εισάγει τον όρο διατοπικότητα29.

78. Διπλοκατοικία στον Υμηττό, Αθήνα, 1980

Υποσημειώσεις GreekArchitects.gr (2014), Αγνή Κουβελά. Κατοικημένες αυτοβιογραφίες, Διαδικτυακή σειρά, επ. 09. Διαθέσιμο στην ιστο� σελίδα: https://vimeo.com/95260757 (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/26) 2 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 3 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (1996), «Κατοικία στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα-Architecture in Greece Τεύχος 30, σελ. 60-56, βλ. και GreekArchitects.gr (2014), Αγνή Κουβελά. Κατοικημένες αυτοβιογραφίες, Διαδικτυακή σειρά, επ. 09. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://vimeo.com/95260757 (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/26) 4 Σε αυτό το θέμα παίρνουν μια ελαφρώς αντικρουόμενη θέση ο Γ.Π. Λάββας και ο Κονταράτος Σ., ο οποίος συμμετείχε στην ανοικοδόμηση. Σύμφωνα με την άποψη του Λάββα, οι προθέσεις διατήρησης της μορφής του παλαιού οικισμού ήταν καλές και επηρεασμένες από τη γοητεία της παλιάς πόλης των Θηρών, που μοιάζει ειδυλλιακή μπροστά στα σημερινή μονοτονία της αρχιτεκτονικής μορφής. Η παράλειψη σύνδεσης των ιστορικών μορφών με την εκάστοτε κοινωνική ζωή και η στείρα τυποποίηση «παραδοσιακών» μορφών στο σχεδιαστήριο όμως, έφεραν μη επιτυχημένα αποτελέσματα. Ο Κονταράτος, αν και συμφωνεί με το προβληματικό χαρακτήρα της ανοικοδόμησης, αναφερόμενος στον περιορισμένο χρόνο και στη μεγάλη ζήτηση κατοικιών, υποστηρίζει πως η τυποποίηση ήταν η καλύτερη λύση, ενώ κάποιες σχεδιαστικές αποφάσεις, όπως ο θόλος συνέβαλαν στην επίλυση ουσιαστικών προβλημάτων και όχι στην ικανοποίηση μιμητικών τάσεων. Έτσι αναρωτιέται αν θα έπρεπε να κρίνουμε την ανοικοδόμηση «για αυτό που είναι και όχι για ότι δε θέλησε να είναι». Η Κουβελά παίρνει θετική στάση απέναντι στα λεγόμενα του Κονταράτου Σ., αλλά αναφέρει πως η όλη κατάσταση εκτροχιάστηκε μετέπειτα. Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.49-52, Κονταράτος Ι. Σ. (1972), «Μοντέρνα και Ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ.60-62 και βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 5 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 6 Κουβελά Α. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2016), Το Σπίτι των Ανέμων στη Σαντορίνη, Εκδόσεις: Shape IKE τεχνικές εκδόσεις, Αθήνα 7 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 8 Η κλίση των τοίχων του σπιτιού παραπέμπει στους επικλινείς τοίχους των ιστορικών Γουλάδων, αλλά ταυτόχρονα, εκφράζει τον απότομο βράχο της Καλντέρας. 9 Κουβελά Α. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2016), Το Σπίτι των Ανέμων στη Σαντορίνη, Εκδόσεις: Shape IKE τεχνικές εκδόσεις, Αθήνα, σελ.16 10 Αυτό συμβαίνει με δύο τρόπους: α)μέσω της συνειρμικής του σχέσης με την αφαίρεση μάζας από το συνολικό όγκο του κτιρίου, όπως συνέβαινε με τα υπόσκαφα που προκύπταν από το «σκάψιμο» του βράχου και β)μέσω της λειτουργίας του ως κόμβος ανάμεσα σε ανεξάρτητες λειτουργίες, αντανακλώντας τον υπαίθριο χώρο συνάντησης των ανεξάρτητων υποσκάφων. 11 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 12 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Εξοχική κατοικία στην Άνδρο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio. gr/κτιρια/κατοικιεσ/εξοχική-κατοικία-στην-άνδρο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 13 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Eπιτόπιο μουσείο στη Nάξο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/ 1

κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/eπιτόπιο-μουσείο-στη-nάξο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27)

ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/eπιτόπιο-μουσείο-στη-nάξο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 14 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 15 GreekArchitects.gr (2014), Αγνή Κουβελά. Κατοικημένες αυτοβιογραφίες, Διαδικτυακή σειρά, επ. 09. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://vimeo.com/95260757 (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/26) 16 Αυτό επιτυγχάνεται μέσα απ’ τον συνδυασμό θεωρητικών σχέσεων και απτών μέσων: μορφή, υλικότητα, επιμέρους δομικά στοιχεία. Τα πολλαπλά ανοίγματα με διαφορετικά μεγέθη, βάθη και κλίσεις παραπέμπουν στη διάβρωση της μάζας των γκρεμνών της Καλντέρας από τον ισχυρό άνεμο του νησιού. Οι πεσσοί της πέργκολας, που τμήμα τους έχει αποκολληθεί από το έδαφος και ο ελαφρώς μετατοπισμένος από τη βάση του νότιος τοίχος του μαγειρείου αντιπροσωπεύουν επίσης μια νοητή διάβρωση, αλλά αυτή τη φορά από τη θάλασσα. Όπως το κύμα χτυπά τα βράχια, έτσι έχει διαβρώσει τη νότια όψη, αφήνοντας στοιχεία διάσπαρτα, τα οποία αντιπαραβάλλονται με τη συμπαγή μάζα του υπόλοιπου έργου. O ημι-υπαίθριος χώρος αντιπροσωπεύει την αφαίρεση μάζας από τον συνολικό κτιριακό κύβο, όπως ο άνεμος αφαιρεί μάζα από τα βράχια σιγά-σιγά. Τα περιμετρικά δομικά στοιχεία ανασυνθέτουν μερικώς τη μορφή, όπως τα νησιά τριγύρω στην Καλντέρα, απομεινάρια από την περίμετρο της προϊστορικής Στρογγύλης. Τέλος οι επικλινείς τοίχοι της κατοικίας έρχονται σαν συνέχεια των πλαγιών της υπάρχουσας τοπογραφίας. Κουβελά Α. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2016), Το Σπίτι των Ανέμων στη Σαντορίνη, Εκδόσεις: Shape IKE τεχνικές εκδόσεις, Αθήνα, σελ. 68-14 17 Κουβελά Α., Ηλιάκης Μ. (2009), «Αρχαιολογικό πάρκο Τύμβου Μαραθωνομάχων», Building Green Magazine, Tεύχος 12, σελ. 50-54 18 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Eπιτόπιο μουσείο στη Nάξο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio. gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/eπιτόπιο-μουσείο-στη-nάξο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 19 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 20 Couvelas A.(2018), Synergy of Sustainable design and Cultural Heritage, IV International Conference on Structural Engineering Education: Without Borders, 20-22 Ιουνίου, Μαδρίτη. Προσωπικό αρχείο της Κουβελά Α. 21 Η πλατεία του μουσείου, όπου παλαιότερα στάθμευαν οχήματα επεκτάθηκε δημιουργώντας μεγαλύτερα προαύλια στις εκκλησίες και ελεύθερο χώρο για το κοινό. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Επιτόπιο μουσείο στη Nάξο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/eπιτόπιο-μουσείο-στη-nάξο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 22 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Διπλοκατοικία στην Κηφισιά», Building Green Magazine, Tεύχος 02, σελ. 24-26. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/bgrkouvela_v2.pdf (Λήψη: 2018/10/02) 23 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 24 Κουβελά Α. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2016), Το Σπίτι των Ανέμων στη Σαντορίνη, Εκδόσεις: Shape IKE τεχνικές εκδόσεις, Αθήνα, σελ.66, υποσημείωση 7. 25 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Οικολογικό πάρκο στην Ευρυάλη Γλυφάδας», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http:// www.ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/οικολογικό-πάρκο-στην-ευρυάλη-γλυφάδας (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 26 Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Ανακατασκευή κτιρίου γραφείων με ενεργειακό σχεδιασμό», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/ κτιρια/κτιρια-γραφειων/ανακατσκευή-κτιρίου-γραφείων-στον-πειραιά-0 (Τελευταία επίσκεψη: 27/09/2018) 27 βλ. Παράρτημα, Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή 28 Couvelas A.(2018), Synergy of Sustainable design and Cultural Heritage, IV International Conference on Structural Engineering Education: Without Borders, 20-22 Ιουνίου, Μαδρίτη. Προσωπικό αρχείο της Κουβελά Α. 29 Στο ίδιο

_Συμπέρασμα δεύτερου μέρους_ Ολοκληρώνοντας και το δεύτερο μέρος της έρευνας μπορούμε πλέον να αντιληφθούμε σε ένα βαθμό πώς μπορεί πρακτικά η σύγχρονη αρχιτεκτονική να αποτελέσει μια μετάφραση της ανώνυμης. Όπως ήδη έχει επισημανθεί μέσα στο κείμενο, οι περισσότερες από τις αρχές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, που αριθμήσαμε στο συμπέρασμα του πρώτου μέρους της έρευνας, έχουν υιοθετηθεί και από τους τρείς αρχιτέκτονες, των οποίων το έργο αναλύσαμε. Το εντυπωσιακό είναι πως καθένας διδάσκεται από την τοπική λαϊκή αρχιτεκτονική της χώρας του και, παρότι πρόκειται για τρείς εντελώς διαφορετικούς πολιτισμούς (Κίνα, Burkina Faso, Ελλάδα), καταλήγουν όλοι να ακολουθούν κοινές στρατηγικές σχεδιασμού και να αναπτύσσουν παρόμοιες ευαισθησίες. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την κοινή κατεύθυνση των λαϊκών αρχιτεκτονικών και την οικουμενική επιρροή που μπορούν να ασκήσουν. Καθένας μοιάζει να συνδέεται με κάποιο χαρακτηριστικό της παράδοσης περισσότερο από τα υπόλοιπα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υποστηρίζει τα υπόλοιπα. Για τον Wang Shu φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, που άρχισε να απαλείφεται ταχύτατα προκαλώντας του μεγάλη θλίψη. Για τον Kéré το μεγαλύτερο δίδαγμα είναι η συνεργασία των ανθρώπων μιας κοινωνίας και όσων μπορούν να κάνουν μαζί. Για τη Κουβελά σημείο ενδιαφέροντος είναι η συνεισφορά των αρχέγονων τεχνικών στη θέσπιση μιας σύγχρονης βιώσιμης αρχιτεκτονικής. Και οι τρείς αρχιτέκτονες βρίσκονται σε στενή επαφή με τη λαϊκή αρχιτεκτονική και είναι δεμένοι μαζί της. Η αγάπη και το ενδιαφέρον τους γι’ αυτήν τους επέτρεψε να γνωρίσουν το βαθύτερο νόημά της, να την κατανοήσουν και κατά συνέπεια να την «κουβαλούν» μαζί τους παντού. Αναγνωρίζουν την αξία της διατήρησης του ιδιώματος κάθε τόπου και μοχθούν γι’ αυτό, ενώ ταυτόχρονα αποδέχονται πλήρως τις προοδευτικές τακτικές και τις παγκόσμιες επιρροές. Όλα αυτά τα στοιχεία τους οδήγησαν στην εύρεση ενός προσωπικού αρχιτεκτονικού λεξιλογίου, που μεταφράζει πρώτα απ’ όλα τον τόπο και τη παράδοση μέσα από τα δικά τους σύγχρονα μάτια.

_Γενικό Συμπέρασμα_ Όσοι αρχιτέκτονες αναζήτησαν λύσεις σε στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής του πολιτισμού τους, μπορούν να τεθούν σαν παραδείγματα για τον κάθε τόπο, έτσι ώστε να στραφεί στη δική του λαϊκή αρχιτεκτονική και να δει τις τοπικές του αξίες. Κατά συνέπεια κάθε λαός θα ευαισθητοποιηθεί μέσα από την σύγχρονη αρχιτεκτονική σχετικά με τη ταυτότητα, που οφείλει να διατηρήσει και παράλληλα θα μπορέσει να κρίνει ποια στοιχεία έχει ανάγκη να λάβει από εξωγενείς επιρροές. Γενικά η ανώνυμη αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένες αρχές, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ευρύτερα, προσαρμοζόμενες στα επιμέρους περιβάλλοντα, πολιτισμούς και ανάγκες. Για παράδειγμα η ανακύκλωση υλικών, που καθιερώνει ο Wang Shu, αποτελούσε παραδοσιακή κινέζι�κη τεχνική, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί με παρόμοιο τρόπο σε οποιοδήποτε μέρος χρειάζεται για εξοικονόμηση υλικών και μείωση του κόστους κατασκευής ή μεταφοράς. Αντίθετα η αντιμετώπιση του Κéré στην Αφρική, όπου χρησιμοποιεί κατάλληλο προσανατολισμό και παθητικές τεχνολογίες για να αντιμετωπίσει το τοπικό κλίμα, δεν μπορεί να εφαρμοστεί οπουδήποτε, αλλά μόνο σε μέρη με παρόμοιες συνθήκες. Η ενεργειακή προσέγγισή του ωστόσο μπορεί να υιοθετηθεί σαν στρατηγική και να προσαρμοστεί στο κάθε κλίμα. Συνεπώς σε έναν πλανήτη, όπου η οικουμενικότητα είναι αναπόφευκτη και επιθυμητή μέχρι ενός σημείου, κάθε πολιτισμός μπορεί να εκμεταλλευτεί τα στοιχεία, που ήδη του παρέχει η παράδοσή του και να δανειστεί ότι χρειάζεται απ’ έξω σε πολιτιστικό, κοινωνικό, οικονομικό ή περιβαλλοντικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό συναντάται η έννοια της δια-τοπικότητας της Κουβελά, που συμβάλλει στη δημιουργία νέων τοπικοτήτων ή αλλιώς νέων παραδόσεων, που αποτελούν ταυτόχρονα υπενθύμιση και συνέχεια των παλιών. Σε κάθε τόπο έχει απομείνει ακόμα μέρος της ανώνυμης αρχιτεκτονικής του, είτε στην επαρχία είτε σε ιστορικά κέντρα. Η διατήρησή της κληρονομιάς αυτής είναι σημαντική, διότι, εκτός από την ηθική της διάσταση, κατοχυρώνει την ύπαρξη ζωντανών παραδειγμάτων για τη διδαχή της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Η κατανόηση της παράδοσης χρειάζεται βαθιά έρευνα και βιωματική ευαισθησία προτού χρησιμοποιηθεί. Εάν τα τεκμήρια δεν υπάρχουν, θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να μελετηθεί και να μεταφραστεί από τους μεταγενέστερους.

_ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ_

Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή Η προσέγγισή σας στη περίπτωση του σπιτιού της Σαντορίνης γίνεται σε πολλά σημεία έντονα συμβολική. Αυτά τα εσωτερικά σύμβολα δεν γίνονται με τη πρώτη ματιά αντιληπτά, αλλά ίσα-ίσα απαιτούν μελέτη του έργου σε βάθος. Παρ’ όλ’ αυτά είναι αλήθεια πως, χωρίς να γνωρίζει κανείς το υπόβαθρο των συνειρμών, βλέπει στο τελικό αποτέλεσμα την ευαισθησία, την ποιότητα και την ανησυχία ένταξης στο περιβάλλον. Κατά πόσο η θεωρητική ερμηνεία μπορεί να είναι ικανοποιητική για τον αρχιτέκτονα στην προσπάθειά του να υποστηρίξει το δημιούργημά του ακόμα και απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό; Όταν ξεκινάς να φτιάξεις κάτι, οτιδήποτε, το θέμα είναι πώς το προσεγγίζεις. Και μένα μου αρέσει πάντοτε να προσεγγίζω θεωρητικά κάτι. Δηλαδή σε ένα άσπρο χαρτί μπροστά μου δεν θα αρχίσω να τραβάω γραμμές, κοιτάζοντας πρώτα τη λειτουργία ή μια αναφορά σε αισθητικά πρότυπα που έχω ή κάτι τέτοιο. Προσπαθώ να απαντώ πάντα στο ερώτημα «γιατί το κάνω αυτό;». Και το «γιατί» πρέπει να πείθει αυτόν που θα το εξετάσει ή αυτόν που θα το χρησιμοποιήσει κατά κύριο λόγο. Ακόμη κι όταν πρόκειται για ένα θέμα που έχεις ως φοιτητής στο πανεπιστήμιο, πρέπει να φανταστείς ποιος είναι αυτός που θα το χρησιμοποιήσει και με ποιόν θα κάνεις αυτόν το διάλογο. Πρέπει να έχεις πάντα κάτι απέναντί σου. Δεν είναι ποτέ αυτοαναφορικά αυτά που κάνω. Γι’ αυτό υπάρχει και πολύ μεγάλη ποικιλία σε αυτά που σχεδιάζω. Δεν είναι τίποτε ίδιο με κάτι άλλο. Βέβαια, υπάρχει και η άλλη προσέγγιση που κάνουν πολλοί συνάδελφοι, που δεν τους ενδιαφέρει πού θα τοποθετηθεί αυτό που θα σχεδιάσουν ή για ποιόν, αλλά φτιάχνουν κάτι για τον εαυτό τους τελικά, το οποίο τοποθετούν παντού. Αυτό, για μένα είναι βαρετό. Πόσες φορές θα εκφράσεις πια τον εαυτό σου και για ποιο λόγο; Τόσο σημαντικός είναι αυτός ο εαυτός; Καλό είναι να παίρνεις από έξω τα διάφορα ερεθίσματα και αυτά τα ερεθίσματα να τα βάζεις σε μια τάξη και μια οργάνωση, θεωρητικά στην αρχή, και έπειτα να τα μεταφράσεις σε πράξη. Όσον αφορά στην επιρροή σας, τουλάχιστον αρχικά, από τον Κωνσταντινίδη, ο οποίος έβαζε σε πρώτη σημασία τη λειτουργία κι έπειτα τη μορφή, σχεδιάζοντας από μέσα προς τα έξω, ποια είναι η θέση σας σήμερα;

Στην αρχή ως φοιτήτρια επηρεάστηκα, καθώς ήταν πάρα πολύ σημαντικός για τους αρχιτέκτονες δάσκαλους και εξακολουθεί, καθώς είναι μια μορφή αδιαφιλονίκητα εξέχουσα. Αλλά τώρα πια που έχω φτάσει σε αυτή τη φάση, έχοντας ασχοληθεί πολλά χρόνια με την αρχιτεκτονική, μπορώ να ξέρω και να καταλάβω περίπου τον τρόπο που σκεφτόταν και κατά πόσο ο δικός μου τρόπος σκέψης μοιάζει με τον δικό του. Σε άλλα σημεία ταυτίζομαι, σε άλλα καθόλου. Ο Κωνσταντινίδης προσπαθούσε να τυποποιήσει. Η τυποποίηση είναι χρήσιμη πολλές φορές, αλλά δεν είναι αυτοσκοπός. Ενώ τον ενδιέφερε η σχέση με τη φύση και την έβαζε πρώτη στα γραπτά, όταν συνέθετε τις μονάδες σε ένα συγκρότημα, την ίδια μονάδα την επαναλάμβανε με διαφορετικό προσανατολισμό κάθε φορά. Αυτό σημαίνει ότι οι μονάδες δεν λειτουργούσαν καθόλου με τον ίδιο τρόπο. Ο ήλιος έμπαινε με διαφορετικό τρόπο μέσα στο χώρο, για να το πω πιο απλά και πρακτικά. Υπήρχε τεράστια διαφορά, αν έβαζε τα μεγάλα ανοίγματα στην Ανατολή ή στον Νότο. Σε αυτό δεν συμβαδίζω. Ακόμη η σχέση του με το τοπίο προσανατολιζόταν στο πώς αντιλαμβάνεται το τοπίο ο χρήστης ενός κτιρίου, είτε ήταν ξενοδοχείο, σπίτι, οτιδήποτε. Δηλαδή, πώς από το εσωτερικό καδράρει το τοπίο, έτσι ώστε να το βλέπει ο χρήστης. Όμως ο διάλογος, δηλαδή το πώς τοποθετείς ένα κτίριο μέσα στο τοπίο

είναι εξ’ ίσου σημαντικός. Ναι, το τοποθετείς με τέτοιο τρόπο, ώστε να έχεις τη καλύτερη θέα. Αλλά τι έχεις κάνει στο περιβάλλον; Το τοποθετείς ποτέ στην κορυφή ενός βουνού ή μέσα σε αρχαιολογικό χώρο; Αναφέρετε σε παλαιότερη συνέντευξη, πως ο σχεδιασμός του σπιτιού διήρκεσε μόλις μια εβδομάδα. Οι αξίες του όμως είναι πολλές και η σύνθεσή τους επιδέξια. Η πολύχρονη συναναστροφή σας με τον τόπο και η ανάμειξη στις ανασκαφές ήταν αυτή που αυθόρμητα σας έδωσε τις απαντήσεις που χρειαζόσασταν μέσα σε αυτή την εβδομάδα ή κάνατε περαιτέρω έρευνα; Ήταν ένα προσωπικό στοίχημα αυτό το σπίτι. Ήθελα να φτιάξω κάτι εκεί. Και πιο πολύ γι’ αυτό το έκανα, όχι επειδή είχα ανάγκη να έχω ένα εξοχικό στη Σαντορίνη. Δεν ήθελα να επαναλαμβάνεται αυτό το νέο-παραδοσιακό πρότυπο που αναπαραγόταν εκείνη την εποχή, το οποίο ήταν αποτέλεσμα κακής μεταφοράς και κακής σχέσης με τη παράδοση. Μια παράδοση που δεν υπήρχε πια και τα πρότυπα αυτά δεν είχαν καμία σχέση με αυτήν. Όλα αυτά τα στοιχεία που αγνοούσε κάποιος, όταν έφτιαχνε το νέο-παραδοσιακό, ήταν και αυτά που στην ουσία έπρεπε να λάβει υπ’ όψη του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κλίμακα. Κάτι που υφίσταται σε μέγεθος 3x3 δεν γίνεται να μεταφέρεται σε μέγεθος 10x10. Δεν είναι παραδοσιακό αυτό. Είναι λάθος, διότι όλη του η σχέση, με τον τόπο, με τα παλιά, αλλά και με το περιβάλλον του είναι τελείως διαφορετική, ενώ παράλληλα είναι φοβερά ισχυρό το αποτύπωμά του και υπερβολικά έντονη η παρουσία του, με αποτέλεσμα να είναι καταστροφικό. Το σπίτι λοιπόν δεν ήθελα να έχει κατευθείαν σχέση με όλα αυτά τα πρότυπα, αλλά ήθελα να έχει κατά κύριο λόγο αναφορά στο φυσικό περιβάλλον και τον τρόπο με τον οποίον έχτιζαν τα παλιά τα χρόνια. Με ενδιέφεραν, δηλαδή τα υπόσκαφα και το σκάψιμο της μάζας μέσα στο υλικό, που δημιουργούσε πάρα πολύ εύκολα ένα χώρο για να ζήσουν. Οι αναφορές μου ασφαλώς συνδέονταν και με τον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου, στην ανασκαφή του οποίου είχα δουλέψει, περισσότερο εξ’ αιτίας του μουσείου που θα φτιάχναμε αργότερα. Όλα αυτά, μαζί με τις πάρα πολλές και εκτεταμένες συζητήσεις, που έκανα με τους αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες της ανασκαφής, είχαν ζυμωθεί στο μυαλό μου με τέτοιο τρόπο που ήμουν πραγματικά έτοιμη να σχεδιάσω, όταν το αποφάσισα. Στο ανάγλυφο της Βλυχάδας, ας πούμε, αυτό το σκάψιμο της μάζας από την αμμοβολή, που προκαλείται από το δυνατό άνεμο, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη σχεδίαση του σπιτιού. Και ακόμα, όσον αφορά στην απόφαση της θέσης του, ήθελα να ληφθεί υπ’ όψη στο σχεδιασμό η έκθεσή του στον πολύ δυνατό άνεμο, τον βοριά και γενικά στα μελτέμια. Όσον αφορά στο «σκάψιμο» της μάζας στα παράθυρα, η συμβολική χροιά του και η φυσική φθορά ήταν διαδικασίες που συνέβαιναν ταυτόχρονα στον σχεδιασμό. Δηλαδή η μια σκέψη έφερνε την άλλη και ξαναγύριζε στη πρώτη. Ο Κονταράτος Σ., ο οποίος συμμετείχε στην ανοικοδόμηση, αναφέρει σχετικά με αυτήν σε ένα άρθρο του1 ότι η τυποποίηση ήταν η καλύτερη δυνατή λύση, λόγω της μεγάλης ζήτησης σε μικρές χρονικές προθεσμίες και πως κατασκευαστικές λύσεις, όπως ο θόλος που χρησιμοποιήθηκε, δεν είχε σκοπό να αντιγράψει τα παλιά, αλλά ήταν πραγματικά η πιο γρήγορη και αποτελεσματική λύση. Καταλήγει λοιπόν να αναρωτιέται εάν κρίνουμε το αποτέλεσμα της ανοικοδόμησης όχι για αυτό που είναι, αλλά για αυτό που δεν προσπάθησε να είναι. Ποια είναι η δική σας άποψη πάνω σε αυτό; Ναι, συμφωνώ. Θέλανε να είναι κάτι άλλο. Η βούληση προέρχεται απ’ την ανάγκη, γι’ αυτό και έπρεπε να είναι κάτι άλλο. Και τα κατάφερε μέχρι έναν βαθμό. Αλλά αργότερα προέκυψαν τα προβλήματα. Κατ’ αρχήν η έκταση ήταν πολύ περιορισμένη, πολύ λίγα πράγματα έγιναν. Ύστερα άρχισαν πολλών ειδών πιέσεις, κυρίως οικονομικές, που οδήγησαν στη σημερινή φοβερή μορφή, η οποία είναι καταστροφική για το νησί. Ακόμη ο κόσμος στη Σαντορίνη εκείνη την εποχή δεν ήταν έτοιμος 89

να δεχτεί πράγματα, διότι είχε πολύ χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο. Πώς να τα εφαρμόσεις αυτά; Γι’ αυτό και πολλά χρόνια δεν είχα προσπαθήσει να έχω ένα παράρτημα στη Σαντορίνη, καθώς δεν υπήρχαν προϋποθέσεις. Και τώρα που φτιάχνω πράγματα εκεί, δυσκολεύομαι πάρα πολύ. Όχι τόσο πια εξ’ αιτίας των νόμων -που είναι ένας παράλογος και ανερμάτιστος περιορισμός για μένααλλά εξ’ αιτίας των ανθρώπων. Όχι των μαστόρων, καθώς εκείνοι είναι εξαιρετικοί στη δουλειά τους. Το πρόβλημα εμφανίζεται με τους λεγόμενους εργολάβους, οι οποίοι θέλουν πολύ γρήγορα να κερδίσουν πολλά. Η κοινή γνώμη είναι συχνά προσανατολισμένη σε συγκεκριμένες μορφές, όσον αφορά στο τι είναι «παραδοσιακό». Θεωρούμε δεδομένο κάποιες φορές, πως γνωρίζουμε καλά περί τίνος πρόκειται, αφού βρίσκεται «παγωμένο» μέσα στο χρόνο2. Αν τα παραπάνω αληθεύουν, είμαστε έτοιμοι σαν πολιτισμός να δεχθούμε και τα κατανοήσουμε την έννοια και το μορφολογικό αποτέλεσμα μεταφράσεων σαν τη δικιά σας; Καθόλου έτοιμοι δεν είμαστε. Είναι τόσο δύσκολο να προσανατολίσεις τον κόσμο σε κάτι άλλο και δεν ξέρω αν υπάρχει καν αυτή η ελπίδα. Διότι θέλει φοβερή προσπάθεια και πρέπει να ανταγωνιστεί κανείς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπου ο τρόπος εργασίας είναι κι αυτός μέσα στα ίδια πλαίσια. Δηλαδή ο δημοσιογράφος πρέπει να γράψει ή να πει κάτι εύληπτο γρήγορα και εύκολα. Παίρνει, λοιπόν κάτι έτοιμο που έχει ακούσει και το επαναλαμβάνει. Κι αυτή η επανάληψη γίνεται σε όλα τα επίπεδα, από το τί ακούς μέχρι το τί λες και τί θέλεις να βλέπεις. Αυτό πιστεύετε περιορίζεται στην Ελλάδα ή είναι ευρύτερο πρόβλημα, από τη στιγμή που σε χώρες του εξωτερικού αποδέχονται πιο εύκολα τέτοιες προσεγγίσεις; Παντού υπάρχει αυτό το πρόβλημα, αλλά σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετικό τρόπο. Διότι από τον ένα τόπο στον άλλο, είναι διαφορετικό το πολιτιστικό επίπεδο και άλλες οι συνθήκες. Στο εξωτερικό καλύτερα ότι αυτή είναι η απάντηση και η λύση. Βέβαια, όταν χτίζουν μαζικά, όπως για παράδειγμα στη Τουρκία, όπου κατασκευάζουν συγκροτήματα απευθυνόμενοι σε πιθανούς Γερμανούς αγοραστές, που θέλουν κάποιο ακίνητο για να κάνουν τις διακοπές τους ένα μήνα το χρόνο, τα αποτελέσματα είναι τραγικά. Διατηρείτε μια παρόμοια αντιμετώπιση του σχεδιασμού σας από το πρώτο σας έργο. Πώς ανακαλύψατε από τόσο νωρίς αυτό που επιζητούσατε; Ναι, ισχύει σε μεγάλο βαθμό αυτό. Και προσπαθώ να χρησιμοποιώ πάντα όσο το δυνατόν τοπικά υλικά και ενδημικά φυτά στους κήπους, χωρίς να προσπαθώ να επιβληθώ έντονα πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, όμως υπάρχει πάντα και μια γεωμετρία. Η αυστηρή γεωμετρία ήταν πολύ σημαντική για εμένα από τα πρώτα χρόνια, κι ακόμα είναι. Είναι εντυπωσιακό πως κατορθώνετε να μείνετε τόσο ανεπηρέαστη από τις τυπικές και αναγνωρίσιμες παραδοσιακές μορφές των σπιτιών, παρ’ όλο που τις χρησιμοποιείτε σαν αναφορές. Διότι συνήθως, όταν έχουμε δει κάτι που μάλιστα θαυμάζουμε και έχει χαρακτηριστική μορφή, είναι δύσκολο να μείνουμε ανεπηρέαστοι στη προσπάθεια αναβίωσής ή ερμηνείας του. Για εσάς παρουσιάστηκε αυτό το εμπόδιο ποτέ; Είναι δύσκολο να μείνεις ανεπηρέαστος. Πρέπει, όμως να ζυμωθεί μέσα σου ό,τι ξέρεις και να δεις πως θα το αποδόσεις. Για παράδειγμα, έχω μελετήσει πάρα πολύ τη παράδοση και τους οικισμούς της Σαντορίνης, αλλά πιστεύω ότι αυτό που μας διδάσκει δεν είναι η μορφή, είναι το γιατί αυτή 90

η μορφή είναι έτσι, πώς προέκυψε. Θα έλεγα ότι κάνουμε μια αιτιατή-γενετική ανάλυση. Καταλήγουμε βέβαια στη μορφή, αλλά δεν την βλέπουμε επιφανειακά ως σχήμα ή ως μάζα ή ως όγκο μέσα στο χώρο. Για παράδειγμα, υπάρχει μια τεράστια ποικιλία από σκάλες στη παράδοση. Κοιτώντας με προσοχή θα καταλάβουμε γιατί κάθε σκάλα ήταν έτσι. Δεν αντέγραφε κανείς τη σκάλα του πλαϊνού. Η σκάλα που τοποθετούσε ο καθένας εξυπηρετούσε την ανάγκη, ανάλογα με τη θέση στην οποία βρισκόταν και το τι ήθελε να συνδέσει. Συνεπώς, η μορφή της άλλαζε. Δεν υπήρχε επανάληψη με αυτήν την έννοια, αλλά υπήρχε ομοιομορφία, πράγμα που προέκυψε και από τα διαθέσιμα τοπικά υλικά, τα οποία ήταν περιορισμένα. Ποια ήταν η σκέψη σας σχετικά με τους επικλινείς τοίχους που παραπέμπουν κατά βάση στην κλίση του βουνού, αλλά θυμίζουν και τον Γουλά του Εμπορείου, ή στον θόλο, που είναι ασύμμετρος, αφού δεν θέλει να ταυτιστεί με το παραδοσιακό, αλλά παραπέμπει και στα υπόσκαφα; Ο θόλος είναι και υπόσκαφα και παράδοση. Οι τοίχοι είναι και η φύση και ο Γουλάς του Εμπορείου. Διότι η θεωρία μου γύρω από αυτό είναι ότι όλα επιστρέφουν στη φύση, ιδιαίτερα τα μνημεία. Ένα μνημείο, πάνω στο οποίο έχουν επιδράσει τα φυσικά στοιχεία και οι φυσικές δυνάμεις, ξαναγυρίζει στη φύση. Γι’ αυτό και δεν μπορείς να τα ξεχωρίσεις. Δεν μπορείς, για παράδειγμα να πεις «εδώ είναι ο Ανάβατος της Χίου ο παραδοσιακός οικισμός, κι εδώ είναι ο βράχος του Ανάβατου». Ο βράχος και ο Ανάβατος είναι ένα. Και όσο περνούν τα χρόνια, ο οικισμός ξαναγυρίζει στο βράχο και γίνονται πιο έντονα ένα. Όπως ένας ιστορικός οικισμός, τόσο λόγω της ηλικίας του όσο και λόγω της υλικότητάς του, μπορεί να διαβάζεται σαν ένα σώμα με το τοπίο του, έτσι μπορεί και ένας σύγχρονος οικισμός, όντας δομημένο περιβάλλον να διαβαστεί μαζί με το φυσικό περιβάλλον γύρω του σαν ένα; Ναι, θα γίνει και αυτό. Βέβαια δημιουργούνται καινούργιες τοπικότητες. Αυτό που θέλουμε είναι αυτές οι τοπικότητες να εκφράζουν πάντα το σήμερα. Στη προσπάθεια αυτή, εκφράζουμε και το παλιό με νέο τρόπο, χτίζουμε στο παλιό με σύγχρονο τρόπο, είτε είναι παραδοσιακό είτε είναι μοντέρνα πόλη, είτε οτιδήποτε. Σε ένα πυκνό αστικό τοπίο, στο πλαίσιο ένταξης πώς μπορεί να επιτευχθεί κάποια σχέση με τη φύση ή την παράδοση του τόπου αυτού, που ξεχάστηκε με την ταχύτατη δόμηση. Το τοπίο έχει αλλάξει, όμως χωρίς ιδιαίτερη κριτική, αισθητική κι ευαισθησία. Παρ’ όλ’ αυτά είμαστε καταδικασμένοι να υπακούσουμε σε αυτό; Κι αν όχι, πώς θα παραμείνουμε διακριτικοί; Στη διπλοκατοικία στου Παπάγου είχα προβληματιστεί σχετικά με αυτό το θέμα. Υπήρχαν αντικρουόμενες απαιτήσεις. Από τη μια πλευρά οι ανάγκες στέγασης της οικογένειας επέβαλλαν εξάντληση του συντελεστή δόμησης και πιο ψηλό κτίριο. Η απορροή των νερών της βροχής απαιτούσε τοποθέτηση του κτιρίου πιο ψηλά. Από την άλλη πλευρά ήθελα να είναι κρυμμένο χωρίς να επιβάλλει έντονη την παρουσία του. Τελικά το τοποθέτησα χαμηλά, κάνοντας τη ράμπα εισόδου λίγο πιο κυρτή, ενώ έλυσα το πρόβλημα των νερών της βροχής με κατάλληλες σχάρες, που διατηρούνται καθαρές. Ακόμη δεν ήθελα να έχω μεγάλες, ενιαίες επιφάνειες στις όψεις, που να είναι τόσο παρούσες. Αν είχα για παράδειγμα ένα μόνο υλικό στη βόρεια όψη, θα ήταν πολύ πιο έντονη η παρουσία της. Ενώ, με το γεγονός ότι έχει κάποια στοιχεία από εμφανές μπετόν, κάποια άλλα από σοβά και μια όχι πολύ έντονη διχρωμία, την εντάσσει στη κλίμακα των γύρω. Επίσης ήθελα το κτίσμα να είναι εσωστρεφές, διότι είναι μια κατοικία. Γι’ αυτό δεν έχω μεγάλα ανοίγματα, παρά μόνο εκεί που η θέα είναι πιο ενδιαφέρουσα, όπου την καδράρω, αλλά και πάλι αυτά παραμένουν μικρά. Επίσης 91

φρόντισα σε κάποια παράθυρα να φυτέψω απ’ έξω μεγάλα δέντρα, όπως πλατάνι, καρυδιά και κυπαρίσσια, τα οποία κάνουν μια πολύ ωραία σύνθεση μεταξύ τους και δημιουργούν προστατευτικές όψεις για το κτίριο. Τα φυλλοβόλα φυτά, στη δυτική όψη επιτρέπουν τον χειμώνα να εισέρχεται μέσα ο ήλιος και το καλοκαίρι να προστατεύεται από αυτά. Όσον αφορά στην σχέση με τον τόπο και στην ιστορία του είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει αναφορά σε αυτά, διότι γκρεμίζονται όλα τα παλιά σπίτια, δεν έχει μείνει τίποτε σχεδόν εδώ γύρω. Για παράδειγμα στου Παπάγου υπάρχουν παλιά σπίτια εδώ κι εκεί, μονώροφα ή διώροφα, όπως και στο δικό μας οικόπεδο υπήρχε ένα πέτρινο μονώροφο, αλλά το γκρεμίσαμε, καθώς δεν μπορούσαμε να το χρησιμοποιήσουμε με τίποτα. Υπάρχει μια άποψη, πως η παράδοση είναι λέξη ασαφής3 από τη φύση της, καθώς ο καθένας ανάλογα με την αντίληψη, τους συναισθηματισμούς ή τα πολιτικά συμφέροντα μπορεί να της δώσει διαφορετικό ορισμό. Τι σημαίνει για εσάς παράδοση; Παίζει πάρα πολύ ρόλο ο τρόπος, που προσεγγίζει κανείς ένα θέμα. Είναι μια ενότητα. Δεν είναι το πριν, το σήμερα και το μετά, τρία διαφορετικά επίπεδα προσέγγισης. Ένα είναι. Το ένα περνάει στο άλλο και συνεχίζεται. Πάει πίσω και ξανά εμπρός. Δεν γίνεται να ξεπεράσεις το σήμερα και να πας στο αύριο κατευθείαν ή να αποκοπείς από το χθες. Και στο κεφάλι μας είναι ένα, αλλά ίσως δεν θέλουμε ή δεν μπορούμε να το δούμε ή δεν το έχουμε μελετήσει, έτσι ώστε να τα λάβουμε όλα αυτά υπ’ όψη. Οι Κινέζοι το κατάφεραν, εμείς εδώ ακόμα δεν το έχουμε μάθει. Όταν σχεδίαζα για την Άνδρο κάτι πιο πρόσφατο, δεν μπορούσαν εκεί να καταλάβουν, ότι το να μείνεις πιστός στη παράδοση δεν σημαίνει ότι πρέπει να αντιγράψεις τη χώρα της Άνδρου και να κάνεις «νεοκλασικίζοντα» κτίρια. Η ενδοχώρα της Άνδρου, αν τη μελετήσεις σε βάθος, χωρίς να μένεις στα κλισέ των φωτογραφιών, που έρχονται από τη χώρα, είναι τελείως άλλο πράγμα, με φοβερό πλούτο. Για παράδειγμα ο τρόπος που χρησιμοποιούσαν την σχιστόπλακα στην Άνδρο έχει μια φοβερή ποικιλομορφία και δίνει αποτελέσματα καταπληκτικά. Δεν μπορούσαν να το καταλάβουν αυτό. Και όλα είναι ένα, δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τίποτα. Στο παρελθόν οι παραδόσεις άλλαζαν, δεν έμεναν αμετάβλητες4, όπως νομίζουμε σήμερα, αλλά μεταβάλλονταν όταν πράγματι υπήρχε λόγος. Βέβαια, έτσι είναι, άλλαζαν. Σήμερα έχει γίνει μανιέρα, αντιγραφή και μίμηση. Αλλά είναι και αυτό κομμάτι της εξέλιξης. Εμείς προσπαθούμε να κάνουμε κάτι άλλο, γιατί μας αρέσει, θεωρούμε ότι είναι σωστότερο και κυρίως γιατί το συνδέουμε με την ενεργειακή προσέγγιση. Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική, και εδώ θέλω να μείνω, έχει ανάγκη την μελέτη της παράδοσης και αυτός νομίζω είναι και ο λόγος, για τον οποίο πρέπει να ξαναγυρίσουμε στη μελέτη της. Υπάρχουν κανόνες ή σταθερές κατά τη γνώμη σας γύρω από τη προσπάθεια μεταφοράς παραδόσεων του παρελθόντος σε ένα σύγχρονο λεξιλόγιο; Υπάρχουν ορισμένες αρχές που πρέπει να ακολουθήσει κανείς. Δεν μιμούμαι, ερευνώ, μελετάω τη σχέση με τον τόπο, το κλίμα και το πώς τα φυσικά στοιχεία επιδρούν επάνω στον τόπο. Με βάση όλα αυτά σχεδιάζω για τον τόπο, με όσο το δυνατόν τοπικά υλικά. Εφαρμόζοντας αυτά έχει γίνει ήδη ένα μεγάλο μέρος της διαδρομής για τον σχεδιασμό. Πόσο δύσκολο ήταν να πάρετε την άδεια για κάτι «μη παραδοσιακό» κατά τα πρότυπα του νησιού; 92

Δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολο η αλήθεια είναι. Οι συνάδελφοι τότε ήταν καλοπροαίρετοι και ενέκριναν τη μελέτη. Οι τοίχοι είναι αλλού πιο χοντροί κι αλλού πιο λεπτοί, ανάλογα με το εάν έχουν χοάνες ή όχι. Είναι όμως όλοι κατασκευασμένοι από ελαφρόπετρα; Οι κολώνες από τι υλικό είναι; Οι τοίχοι είναι τελείως διαφορετικοί από το ένα έργο στο άλλο, κάνουν όμως την ίδια δουλειά. Δηλαδή ανάλογα με το που είναι τοποθετημένοι και πώς είναι τα ανοίγματα πάνω σε αυτούς έχεις ένα αποτέλεσμα σχετικά με το μέσα και το έξω, το αγγλικό “interface”. Είναι δηλαδή η επιφάνεια, πάνω στην οποία αποτυπώνεται το έξω και το μέσα. Περνάει το μέσα στο έξω και αντίθετα. Στη διαμόρφωση όλης αυτής της ζώνης-επιφάνειας συμβάλει η υλικότητα, το μέγεθος, τα ανοίγματα σε σχέση με τη θέση και την αναλογία τους, η θέση, ο προσανατολισμός του τοίχου. Είναι όλοι οι τοίχοι από το ίδιο υλικό, αλλά έχουν άλλο πάχος, ανάλογα με το τι θέλω να πετύχω κάθε φορά. Για παράδειγμα, στον βορινό και ανατολικό τοίχο υπάρχει η ιδέα του «σκαψίματος της μάζας», που είναι σαν να έχει γίνει από έξω προς τα μέσα. Ήθελα αυτό να αποτελεί ένα «κομμάτι» των βράχων της Καλντέρας, οι οποίοι βρίσκονται σαν σε μια παράταξη, αλλά κανένα κομμάτι δεν μοιάζει με το πλαϊνό. Αντίστοιχα ήθελα να υπάρχει ένα μέτωπο, αυτό του ανατολικού τοίχου, το οποίο να μπορεί να μεγαλώνει κατά οποιαδήποτε έννοια, σε περίπτωση που θα ήθελα ποτέ να προσθέσω κάτι, σαν να αποτελεί το μέτωπο του βράχου της Βλυχάδας. Κατά συνέπεια η επέκταση αυτή θα αντιμετωπιστεί πάλι με τον ίδιο τρόπο: το σκάψιμο, τον χειρισμό του ανέμου κ.ο.κ. Ο παχύς τοίχος της μάζας δεν μπορούσε να γυρίσει και από τις τέσσερις πλευρές, γιατί υπάρχει ένα μέτωπο στη Βλυχάδα, παχύ μεν, με βάθος, αλλά δεν παύει να είναι μέτωπο. Όσο για τις κολώνες, είναι κι αυτές από τσιμεντόλιθο, δηλαδή τοπική ελαφρόπετρα σε συνδυασμό με τσιμέντο, που κόβεται πολύ εύκολα, δημιουργώντας ό,τι σχήμα θες. Χρειάζεται κλιματισμό, θέρμανση ή θερμομόνωση το σπίτι; Το βάθος των παραθύρων βοηθά στον σκιασμό τους; Όσον αφορά στη θερμομόνωση αρκεί η μόνωση που προσφέρει ο τσιμεντόλιθος, ένα υλικό που αναπνέει. Επίσης έχει πολύ ελαφρόπετρα πάνω από το θόλο, που προσδίδει πολύ καλή μόνωση. Δεν υπάρχουν κλιματιστικές μονάδες και όλες τις μέρες, ακόμη και αυτές του καύσωνα, τις περνάμε ανοίγοντας κατάλληλα τα παράθυρα. Τα σκίαστρα τα αφαιρούμε το Σεπτέμβρη, δεν μου αρέσει να τα τοποθετούμε για πολύ καιρό, γιατί θέλω να βλέπω τον ουρανό. Τα παράθυρα παίζουν βέβαια ρόλο στο σκιασμό. Στη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων πήρατε κάποιο στοιχείο από τα παραδοσιακά; Πως αποφασίσατε να χαράξετε αυτές τις περίτεχνες γωνίες στο εσωτερικό, τόσο στη Σαντορίνη και περισσότερο στην κατοικία στην Άνδρο; Η ανεξαρτησία των χώρων είχε να κάνει και με τις ανάγκες της διαβίωσης και με την αναφορά στα παραδοσιακά. Οπότε ήταν και τα δύο. Και η αναφορά αλλά και η λειτουργική ανάγκη. Υποσημειώσεις

Κονταράτος Ι. Σ. (1972), «Μοντέρνα και Ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 60-62 2 Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο (1985), Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα 3 Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο (1985), Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα 4 Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα 1

Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο – Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και Εναλλακτική Προσέγγιση της Αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ _Χρονικό και χωρικό πλαίσιο_ Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εβδομάδας του Μαϊου 2018 (26 Μαϊου-1η Ιουνίου) πραγματοποιήθηκε για δέκατη τρίτη χρονιά το συνέδριο φυσικής δόμησης και εναλλακτικής προσέγγισης της αποκατάστασης στην Άλλη Μεριά Βόλου από τον ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ1. Το συνέδριο έλαβε χώρα στο τριώροφο αρχοντικό Χατζηαργύρη, χτισμένο το 18642, το οποίο δώρισε ο δημοσιογράφος Κώστα Στούρνας στο Σύλλογο μετά τον πρόωρο θάνατο του γιού του Στάμου Στούρνα, φοιτητή αρχιτεκτονικής στο Ε.Μ.Π.. Για το λόγο αυτό το αρχοντικό έχει σήμερα τον τίτλο «Ξενώνας Στάμου Στούρνα» και χρησιμοποιείται για διάφορες δράσεις γύρω από την αρχιτεκτονική. Όταν καταφθάσαμε στο αρχοντικό τη πρώτη μέρα του εργαστηρίου μάς υποδέχθηκε η υπεύθυνη κ. Ουρανία Οικονόμου, παλαιό μέλος του Συλλόγου. Κατά τη διάρκεια της εβδομάδας πραγματοποιήθηκαν κάποιες διαλέξεις από διδάκτορες, μεταπτυχιακούς ή τελειόφοιτους αρχιτέκτονες, καθώς και από ανθρώπους ειδικευόμενους στα υλικά αποκαταστάσεων και φυσικής δόμησης. Όλοι είχαν σαν κοινό σημείο εκκίνησης την αναζήτηση μιας αρχιτεκτονικής, που θα αξιοποιεί: -τεχνικές βαθιά ριζωμένες μέσα στον χρόνο, αφού πρώτα τις κατανοήσει και -φυσικά υλικά, χωρίς πολλές χημικές προσθήκες, με τη προϋπόθεση βέβαια πως έχουν χρησιμοποιηθεί με τρόπο συμβατό. Από τις κύριες ανησυχίες του συγκεκριμένου εργαστηρίου ήταν η θερμική άνεση των κτιρίων και η συνεργασία με το περιβάλλον του. Όσες μέρες παραμείναμε εκεί, ολοκληρώθηκαν κάποια χειρωνακτικά εργαστήρια στα πλαίσια της κατασκευής με φυσικά υλικά και παραδοσιακές τεχνικές, με σκοπό την βαθύτερη κατανόηση της συμπεριφοράς αυτών των υλικών, της συμβατότητας μεταξύ τους και της αξίας τους στους παραδοσιακούς οικισμούς. Πιο συγκεκριμένα κατασκευάσαμε ωμούς πλίνθους με αυτοσχέδια καλούπια, αναλύσαμε διαφορετικά είδη χώματος μέσω κατάλληλου εξοπλισμού, κατασκευάσαμε μια μικρή καλύβα με καλάμια της περιοχής, άμμο και λάσπη και τέλος αποτυπώσαμε την πόρτα της κεντρικής εισόδου του αρχοντικού. Το κλίμα του εργαστηρίου ήταν ιδιαίτερα φιλικό και πρόσχαρο. Όλες οι δράσεις έγιναν μέσα στο ξενώνα ή γύρω από αυτόν. Επειδή όμως ο ξενώνας αποτελούσε ταυτόχρονα το χώρο διαμονής όλων των παρευρισκόμενων, υπήρχαν πολλές ευκαιρίες για ενδιαφέρουσες συζητήσεις και προβληματισμούς μεταξύ μας. _Συζήτηση με την Οικονόμου Ουρανία-παλαιό μέλος του ΣΑΔΑΣ_ Η Οικονόμου Ο. εξέφρασε τις απόψεις γύρω από θέματα ένταξης σύγχρονων κατασκευών στα πλαίσια ιστορικών οικισμών, αλλά και γύρω από τη μετάφραση αυτών στη σύγχρονη εκδοχή τους, τόσο σε ένα ιστορικό τόπο όσο και σε ένα σύγχρονο αστικό περιβάλλον: «Βρισκόμαστε στο Πήλιο, όπου υπάρχει ένα διάταγμα σχετικά με την ανοικοδόμηση των κτιρίων. Τα αποτελέσματα είναι κακές σκηνογραφίες και καταστροφές των οικισμών, παρ’ όλο που μερικοί διατηρούνται ακόμα. Σήμερα δεν υπάρχουν κανονισμοί, που να πιστοποιούν άλλη ασφαλή κατασκευαστική τεχνική εκτός από τη «δοκό επί στύλου» με οπλισμένο σκυρόδεμα. Κι αυτό, διότι είναι ευρέως γνωστός και βολικός τρόπος ανοικοδόμησης για την εργολαβία. Πιστεύω θα μπορούσαν να υπάρχουν κανονισμοί για φέροντες πέτρινους τοίχους. Υπάρχουν πιστοποιημένες τεχνικές, που μπορούν να μετρήσουν την αντοχή ενός φέροντα οργανισμού. Έτσι, πιστεύω πως, έστω και με τη χρήση σενάζ, 94

θα μπορούσαμε να έχουμε μέχρι και τριώροφα κτίρια κτισμένα με τις παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές, εάν γινόταν η διαδικασία διαμόρφωσης μιας τέτοιας νομοθεσίας. Θα έπρεπε να υπήρχε διάταγμα, που να θέτει τις κατάλληλες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα τις αντισεισμικές προδιαγραφές ανάλογα με τον τόπο, όπως ήδη συμβαίνει για το οπλισμένο σκυρόδεμα. Κάθε φορά, που γίνεται ένας σεισμός ενισχύεται ο αντισεισμικός κανονισμός, αλλά μόνο όσον αφορά στο μπετόν. Ακόμα και στις σιδηροκατασκευές, τα πράγματα είναι πολύ πρωταρχικά στην Ελλάδα. Γυρνώντας πάλι στα παραδοσιακά θεωρώ πως, έστω για τους μικρούς οικισμούς και τουλάχιστον για μονώροφα πετρόκτιστα, θα μπορούσε να υφίσταται κάποιος κανονισμός, καθώς με τις παρούσες συνθήκες έχουν καταστραφεί πολλά χωριά και πολλές μικρές πόλεις. Παλαιότερα η πολεοδομία επέτρεπε τρία συστήματα δόμησης: το συνεχές, που είναι ευρέως γνωστό, το πανταχόθεν ελεύθερο και το σύστημα των πτερύγων. Το τελευταίο περιελάβανε τη δυνατότητα δημιουργίας κτιρίων σχήματος Γ στο οικόπεδο, εφαπτόμενα μεταξύ τους, με τον ακάλυπτο, που ορίζει ο νόμος, στο μπροστινό μέρος. Το ’73 το σύστημα αυτό καταργήθηκε και σε όλα τα χωριά ήταν υποχρεωμένοι να χτίζουν με πανταχόθεν ελεύθερο ή συνεχές σύστημα. Σαν αποτέλεσμα τα χωριά, στα οποία επικρατούσε το σύστημα των πτερύγων, έχασαν τον χαρακτήρα τους. Για τη διατήρηση του συστήματος αυτού θα χρειαζόταν κάποιου είδους τυποποίηση, για να μη δημιουργούνται αντιδικίες. Αντ’ αυτού καταργήθηκε εξ΄ ολοκλήρου και τώρα κάθε μικρός οικισμός έχει συνεχές σύστημα. Πέραν αυτού πιστεύω πως πρέπει να σέβεται κανείς τη κλίμακα των ιστορικών οικισμών. Ο οικισμός θα ήταν καλό να οριοθετείται και οτιδήποτε εκτός της κλίμακάς του να χτίζεται εκτός αυτού του ορίου, σύμφωνα με πολεοδομικές διατάξεις όχι τόσο αυστηρές όσο εκείνες μέσα στον οικισμό, αλλά ούτε παρόμοιες με εκείνες της πόλης. Κάθε μέρος έχει την ιδιαιτερότητά του. Δεν μπορούν οι ίδιες πολεοδομικές αρχές να διέπουν τα πάντα. Όταν συμβαίνει αυτό καταλήγουμε στις γνωστές σκηνογραφίες. Μέσα από τέτοιους περιορισμούς θα μπορούσε να προκύψει μια εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, που θα εμπεριέχει σύγχρονες ανάγκες, αντιλήψεις, τεχνολογίες και ό,τι άλλο ζητάει η εποχή μας, αλλά θα τις εκφράζει με το αλφάβητο του παραδοσιακού. Θα ακολουθεί το αλφάβητό του και θα φτιάχνει καινούργιες λέξεις. Στους παλιούς οικισμούς, η ίδια η τεχνολογία τους δεν τους επέτρεπε να κάνουν κάτι μη αρμονικό. Τους περιόριζαν τα υλικά και οι δυνατότητες. Για παράδειγμα μια στέγη, αν την κατασκευάζαμε με τον παραδοσιακό τρόπο, δεν θα μπορούσαμε να ξεφύγουμε κατά πολύ από τις γνωστές κλίσεις, εξ’ αιτίας της τεχνολογικής ανεπάρκειας. Αντίστοιχα ένα πολύ μεγάλο κτίριο δεν μπορεί να γίνει με τοίχους από πέτρα. Θα έπρεπε να διανεμηθεί σε μικρότερα κτίρια. Όταν δεν υπάρχει λοιπόν κανονισμός, οφείλεις από μόνος σου να βάζεις περιορισμούς. Όχι να αντιγράφεις, αλλά να σέβεσαι τις αρχές και τη κλίμακα του οικισμού. Τότε θεωρώ ότι κάτι θα μπορούσε να είναι πολύ πιο συμβατό με τα παραδοσιακά από το να χρησιμοποιήσεις, για παράδειγμα, σχιστόπλακες Πηλίου. Καλύτερα να βάλεις μπετόν αρμέ και να μην βάλεις πλάκες Πηλίου. Να είναι αληθινό αυτό που θα κάνεις. Να βρεις ποιες είναι οι αλήθειες ενός παραδοσιακού οικισμού και να τις χρησιμοποιήσεις. Γι’ αυτό και, αν ήταν στην ευχέρειά μου, θα ήθελα να καταργηθεί κάθε μορφολογικός κανονισμός και να επισημανθούν περισσότερο κανόνες όσον αφορά στα υλικά, την κλίμακα κλπ. Σε έναν αστικό ιστό, όπως για παράδειγμα στην Αθήνα, όπου έχει απομείνει κάποια παλιά πολεοδομική χάραξη, υπάρχει κανονισμός, που επιτρέπει τη συνένωση δύο οικοπέδων και ανοίγει δρόμο σε πολυώροφα κτίρια. Στην Αττική μπορεί να κατεδαφίστηκαν τα νεοκλασικά, αλλά υπήρχε ένα περιορισμένο ύψος -ακόμα και για τις συμβατικές πολυκατοικίες της Αθήνας- έτσι ώστε να επιτρέπεται η 95

θέα στην Ακρόπολη. Και όχι απαραίτητα να είναι ορατή η Ακρόπολη από παντού, αλλά να διατηρηθεί η κλίμακα που υπήρχε. Το ’68 δόθηκε παραπάνω όροφος μέσα στο κέντρο της πόλης. Πιστεύω θα ήταν προτιμότερο να κρατηθεί αυτή η κλίμακα, όπου παραμένει ο παλιός πολεοδομικός ιστός και οι επεκτάσεις να αποκτήσουν μια άλλη κλίμακα έξω από αυτόν, έχοντας πάντα μια συνεργασία με το τοπίο. Οι κανονισμοί δυστυχώς ήταν ισοπεδωτικοί.

79. Κατοικία από αχυροπηλό στο Βόλο

Η πιο συγκρατημένη σε τέτοια θέματα πόλη που επισκέφθηκα ποτέ, ήταν το Σίδνεϋ. Έχουν ουρανοξύστες και τη πρώτη φορά, που την είχα επισκεφθεί, υπήρχε μια μακέτα, όπου ο καθένας τοποθετούσε το κτίριο, που ήθελε να κτίσει, έτσι ώστε να φανεί πως ταιριάζει με το γύρω περιβάλλον και να γίνουν οι κατάλληλες τροποποιήσεις. Αργότερα η κατάσταση ξέφυγε και οι ουρανοξύστες έγιναν πολλοί.»

_Κατοικία από αχυροπηλό στο Βόλο_ Στα πλαίσια του σεμιναρίου η αρχιτέκτονας Γεωργαλά Βάνα μας έκανε μια παρουσίαση της κατοικίας της, η οποία βρίσκεται μέσα στη πόλη του Βόλου και είναι κτισμένη εξ΄ ολοκλήρου με φυσικά υλικά όπως ξύλο, άχυρο και λάσπη. Οι κατασκευαστικές τεχνικές, που χρησιμοποιεί, είναι αποτέλεσμα προσωπικής της μακρόχρονης έρευνας και καταγραφής των παραδοσιακών οικισμών της Θεσσαλίας. Η έκφραση της παράδοσης στον σχεδιασμό της Γεωργαλά εντοπίζεται κυρίως στην υλικότητα και όχι σε άλλες συμβολικές, μορφολογικές ή λειτουργικές συνδέσεις. Το τελικό αποτέλεσμα της κατοικίας δεν διαφέρει μορφολογικά από τα γύρω σπίτια του αστικού ιστού. Έχει όμως πολύ μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα και «αναπνέει» λόγω της υλικότητάς του. Ο φέρων οργανισμός είναι ξύλινος, ενώ οι πληρώσεις αποτελούνται από άχυρα εμποτισμένα στη λάσπη και εγκιβωτισμένα σε έναν λεπτό, αλλά πυκνό ξύλινο κάνναβο (εικ.79). Εξωτερικά οι τοίχοι είναι επιχρισμένοι με cob, δηλαδή μείγμα πηλού, άμμου, αχύρου και νερού σε κατάλληλες αναλογίες, για να εξασφαλιστεί σταθερότητα και πυροπροστασία. Το cob είναι επενδυμένο με υαλόπλεγμα. Έπειτα από αυτό υπάρχει η τελική στρώση σοβά. Οι δυσκολίες ήταν αρκετές, για να ολοκληρωθεί αυτή η κατασκευή, καθώς τυποποιημένες κατασκευαστικές τεχνικές για τον πηλό δεν υπάρχουν, ούτε τεχνολογική υποστήριξη, με συνέπεια να χτιστεί μεγάλο μέρος του σπιτιού χειρωνακτικά από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες και άλλους εθελοντές. Το πείραμα πέτυχε και οι ενεργειακές καταναλώσεις είναι ελάχιστες. Η ανάγκη για μηχανικό κλιματισμό είναι μηδαμινή, αφού τα υλικά λειτουργούν πολύ καλά με το περιβάλλον τους. Με τη κατάλληλη χρήση του κτιρίου επιτυγχάνεται ο κατάλληλος αερισμός το καλοκαίρι και το χειμώνα διατηρείται στο εσωτερικό υψηλότερη θερμοκρασία από έξω, λόγω της θερμοχωρητικότητας των τοίχων. Το εγχείρημα αυτό αποδεικνύει την αποτελεσματικότητα εναλλακτικών κατασκευαστικών μεθόδων και θέτει μια αρχή για την ανασκόπηση των νομοθετικών κανόνων. Προσαρμόζεται στις υπάρχουσες προδιαγραφές μιας κοινότυπης αστικής αρχιτεκτονικής στον Ελλαδικό χώρο, όντας με αυτόν τον τρόπο ενταγμένο στο περιβάλλον του. 96

_Στοιχεία σημερινής ενεργειακά συνειδητής αρχιτεκτονικής εμπνευσμένα από το παρελθόν_

80. Τυπική διάταξη πύργου ανέμου

81. Torrent Research Center, Ινδία. Διακρίνονται εξωτερικά οι πύργοι ανέμου

Κάποιες από τις παρουσιάσεις και συζητήσεις, που έγιναν, είχαν σαν θέμα την χρήση αρχετυπικών συστημάτων θερμικής άνεσης στη σημερινή αρχιτεκτονική. Αν και πλέον τέτοια συστήματα έχουν αρχίσει να γίνονται ευρέως γνωστά, αξίζει να αναφέρουμε συνοπτικά κάποια παραδείγματα αυτών, που χρησιμοποιούνται σήμερα στον λεγόμενο «βιοκλιματικό σχεδιασμό», αλλά έχουν τις ρίζες τους πολύ βαθιά στο χρόνο. Ονομαστικά κάποιες από τις τεχνικές, που παρουσιάστηκαν στο σεμινάριο από την Βαφειάδου Ελένη και θα αναφερθούν εδώ είναι οι εξής: ο αερισμός-δροσισμός μέσω πύργων ανέμου (wind towers/ wind catchers), ο κλιματισμός μέσω της εξάτμισης του νερού (evaporative cooling), η μείωση διακυμάνσεων της θερμοκρασίας στο εσωτερικό λόγω θερμικής μάζας (earth shelters/thermal mass) και τέλος ο παθητικός αερισμός-φωτισμός μέσω αιθρίων(atriums). Πύργοι ανέμου: Οι πύργοι ανέμου ήταν πολύ συνηθισμένοι σε οικισμούς της Περσίας, του Ιράν και της Τουρκίας, αλλά συναντιούνται γενικότερα τη Μέση Ανατολή. Πρόκειται για στενούς κατακόρυφους πύργους τετράγωνης ή ορθογώνιας κάτοψης, οι οποίοι στο πάνω μέρος είναι καλυμμένοι, αλλά έχουν ανοίγματα και στις τέσσερις πλευρές τους. Ακόμη έχουν ένα κατακόρυφο σταυροειδές διαχωριστικό στο εσωτερικό τους. Έτσι, «παγιδεύουν» οποιασδήποτε διεύθυνσης άνεμο, οδηγώντας τον στο εσωτερικό από τη μια πλευρά του διαχωριστικού και εκτονώνοντας ταυτόχρονα τον θερμό αέρα από την άλλη πλευρά του (εικ.80). Αυτό το σύστημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σήμερα για την εκτόνωση του θερμού εσωτερικού αέρα ενός κτιρίου, αλλά και για τον δροσισμό του με κάποιο επιπλέον μηχανισμό ψύξης του εισερχόμενου ανέμου. Για παράδειγμα στο Torrent Research Center στην Ινδία (εικ.81) έχουν εφαρμοστεί πλευρικοί πύργοι εκτόνωσης και κεντρικοί πύργοι συσσώρευσης του ανέμου, με μηχανισμό ψύξης αυτού πριν την εισαγωγή του στο συγκρότημα. Κλιματισμός μέσω εξάτμισης του νερού: Σε πολύ θερμά και ξηρά κλίματα, όπως στη Μέση Ανατολή, την Ινδία ή την Αίγυπτο, οι άνθρωποι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ένα σύστημα άμεσου δροσισμού του ανέμου πριν αυτός εισέλθει στο κτίριο. Ο δροσισμός αυτός επιτυγχανόταν μέσω της εξάτμισης του νερού λόγω της υψηλής θερμοκρασίας του περιβάλλοντος και της χαμηλής υγρασίας. Το νερό τοποθετούνταν μέσα σε πήλινα δοχεία, είτε εσωτερικά σε ένα προστατευμένο διάτρητο τμήμα του τοίχου (εικ.82), είτε εξωτερικά μπροστά από σκιασμένα παράθυρα (εικ.83). Τέτοια δοχεία νερού μπορούσαν επίσης να τοποθετηθούν μέσα σε πύργους ανέμου, με αποτέλεσμα να δροσίζουν τον πα-

82. Δροσισμός δια μέσου εξάτμισης στο εσω�τερικό. Το άνοιγμα αποτελεί ένα είδος του συστήματος marshabiyya

83. Δροσισμός δια μέσου εξάτμισης στο εξωτερικό. Είδος marshabiyya.

85. Διαφορετικά είδη υποσκάφων

84. Πύργος ανέμου με δοχείο νερού στην είσοδο του ανέμου για δροσισμό

86. Σχεδιάγραμμα λειτουργίας τοίχου trompe με ανοίγματα πάνω και κάτω για τη καλύτερη ροή του αέρα.

87. Πύργος ανέμου με δοχείο νερού στην είσοδο του ανέμου για δροσισμό 98

γιδευόμενο άνεμο πριν αυτός οδηγηθεί στο εσωτερικό του κτίσματος (εικ.84). Μια τελευταία παραλλαγή του κλιματισμού με εξάτμιση αποτελούσε το εσωτερικό σιντριβάνι, το οποίο δρόσιζε τον αέρα που εισέρχονταν με ταχύτητα από πύργους ανέμου, ενώ ταυτόχρονα ανοίγματα σε μεγάλο ύψος εκτόνωναν τον θερμό αέρα. Σύγχρονα παραδείγματα, κατασκευασμένα σε θερμά και ξηρά κλίματα, έχουν αξιοποιήσει τις παραπάνω πρακτικές, διατηρώντας την ουσία τους, αλλά εντάσσοντάς τες σε μοντέρνο σχεδιασμό. Τέτοια παραδείγματα είναι το Pearl Academy of Fashion στο Jaipur της Ινδίας (εικ.87) αλλά και κάποια από τα κτίρια του Kéré στην Αφρική, που χρησιμοποιούν το νερό σαν τεχνική δροσισμού. Διατήρηση σταθερής θερμοκρασίας-μείωση θερμικών διακυμάνσεων λόγω θερμικής μάζας: Ολόκληροι αρχαίοι πολιτισμοί, όπως αυτοί της Καπαδοκίας ή της Σαντορίνης, είναι κατασκευασμένοι μέσα στη γη. Η γη έχει τη μεγαλύτερη δυνατή θερμοχωρητικότητα και συνεπώς μπορεί να απορροφά μεγάλο ποσοστό θερμότητας, διατηρώντας δροσερό το εσωτερικό του σπιτιού σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Ταυτόχρονα σε χαμηλές θερμοκρασίες η γη εκπέμπει προς το ψυχρό εσωτερικό του σπιτιού την θερμότητά της. Σήμερα υπάρχουν παραδείγματα, που χρησιμοποιούν αυτή τη συνθήκη, όντας σκαμμένα μέσα στο έδαφος, δηλαδή υπόσκαφα, με διαφορετικούς τρόπους (εικ.85). Υπάρχουν βέβαια και παραδείγματα παραδοσιακών κτισμάτων, που δεν είναι υπόσκαφα, αλλά είναι κατασκευασμένα από τοίχους με λίγα ανοίγματα και με υλικά μεγάλης θερμοχωρητικότητας, όπως πέτρα, πηλό, συμπιεσμένη γη, τούβλα. Οι συμπαγείς αυτοί τοίχοι απορροφούν θερμότητα την ημέρα, αλλά λόγω του πάχους τους δεν της επιτρέπουν να εισέλθει στο εσωτερικό. Τη νύχτα η συσσωρευμένη θερμότητα εκπέμπεται και πάλι στο ψυχρότερο περιβάλλον διατηρώντας δροσερό το εσωτερικό. Με αντίστοιχο τρόπο τον χειμώνα η εσωτερική θερμότητα δεν χάνεται στο εξωτερικό περιβάλλον. Η θερμική μάζα ενός στοιχείου επηρεάζεται από το πάχος, το υλικό και την πυκνότητά του. Γι’ αυτό ένας τοίχος από συμπιεσμένη γη με λίγα ανοίγματα έχει μεγαλύτερη θερμική μάζα από έναν άλλο ίδιου υλικού, αλλά με περισσότερα ανοίγματα, ενώ ταυτόχρονα ένας τοίχος από συμπιεσμένη γη έχει μεγαλύτερη θερμοχωρητικότητα από έναν ίδιο τούβλινο τοίχο. Τις αλήθειες αυτές τις χρησιμοποιεί σήμερα η αρχιτεκτονική ποικιλοτρόπως. Για παράδειγμα ένας μόνο τοίχος ή ένα δάπεδο με μεγάλη θερμική μάζα μπορεί να τοποθετηθεί στο Νότο, για να συλλέγει θερμότητα το χειμώνα (τοίχος trompe) (εικ.87). Άλλο παράδειγμα είναι η κατασκευή με υλικά όπως η συμπιεσμένη γη ή η πέτρα στο πάχος που πρέπει, έτσι ώστε το κτίριο να ευνοηθεί ενεργειακά από τις ιδιότητες των υλικών, όπως συμβαίνει στο βραβευμένο Contemporary Vernacular 21st Century house στην Ισπανία (εικ.88) ή στο Wa Shan στη Κίνα. Αίθρια: Το αίθριο αποτελεί κι αυτό μια πρακτική, που συναντάται από τα αρχαία χρόνια, όπως σε χαρακτηριστικά παραδείγματα κατοικίας στους οικισμούς της Ολύνθου ή της Πομπηίας (εικ.89). Το αίθριο αποτελούσε σε πολλές περιπτώσεις το κυριότερο μέρος του σπιτιού και η οργάνωση των χώρων γινόταν γύρω από αυτό. Ήταν ανοικτό προς την ατμόσφαιρα και εκτός του φωτισμού χρησίμευε στη συλλογή νερού. Αποτελούσε χώρο συνάντησης και εξισορροπούσε την εσωστρέφεια αυτών των παραδοσιακών παραδειγμάτων, τα οποία είχαν μικρά ανοίγματα προς το εξωτερικό περιβάλλον. Με την εξέλιξη του χρόνου το αίθριο συνέχισε να χρησιμοποιείται, αλλά σε πολλές διαφορετικές εκφάνσεις. Δεν είναι πάντοτε ανοικτό, αφού πολλές φορές καλύπτεται με υαλοστάσια, λειτουργώντας σαν συλλέκτης θερμότητας εκτός των άλλων. Ένα παράδειγμα καλυμμένου αιθρίου αποτελεί αυτό του Rensselaer Polytechnic Institute Center for Biotechnology and Interdisciplinary Studies στη Νέα Υόρκη (εικ.90).

88. Contemporary Vernacular 21 Century House, Ayerbe, Ισπανία

89. Atrium, House of the Silver Wedding, Πομπηία, 1ος αιώνας μ.Χ.

90. Rensselaer Polytechnic Institute Center for Biotechnology and Interdisciplinary Studies , Νέα Υόρκη , Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

Υποσημειώσεις ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ = Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών – Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ (χ.χ.), Ξενώνας Στάμου Στούρνα. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.sadas-pea.gr/xenonas-stamou-stourna/ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/07/12) 1 2

100

_Βιβλιογραφία_

Ελληνική Βιβλιογραφία 11. Κονταράτος Σ. κ.ά./ Συλλογικό έργο (1985), Αρχιτεκτονική και Παράδοση, Εκδόσεις: Θ. Καστανιώτη, Αθήνα 22. Κουβελά Α. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2016), Το Σπίτι των Ανέμων στη Σαντορίνη, Εκδόσεις: Shape IKE τεχνικές εκδόσεις, Αθήνα 33. Κωνσταντινίδης Α. (2013), Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, Ημερολογιακά Σημειώματα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 44. Μπαμπινιώτης Γ. (2011), Ετυμολογικό Λεξικό, Εκδόσεις: Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, σελ. 44 55. Πικιώνης Δ. (2014), Κείμενα, επιμ. Πικιώνη Α., Παρούσης Μ., 5η έκδοση, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα Ξένη μεταφρασμένη Βιβλιογραφία 1. Frampton K. (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και Κριτική, επιμ. Κούρκουλας Α., μτφρ. Ανδρουλάκης Θ. Πάγκαλου Μ., 4η έκδοση, Εκδόσεις: Θεμέλιο, Αθήνα 2. Hobsbawm E. κ.ά./ Συλλογικό έργο (2004), Η Επινόηση της Παράδοσης, Εκδόσεις: Θεμέλιο, επιμ. Hobsbawm E., Ranger T., μτφρ. Αθανασίου Θ., Αθήνα 3. Rapoport Α., Φιλιππίδης Δ. (2010), Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες, Εκδόσεις: Μέλισσα, επιμ. Διαμαντής Γ., Κομίνη Δ., Αθήνα Ξένη Βιβλιογραφία 1. Blaser W. (2001), Renzo Piano - Centre Kanak: Kulturzentrum der Kanak / Cultural Center of the Kanak People, μτφρ. στα αγγλικά Steiner K., Almberg B., Heber-Schärer B., εικον. Piano R., Εκδόσεις: Birkhäuser, Γερμανία 2. Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/ publication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_ Architecture/download (Λήψη: 2018/07/09) 3. Vogel G. κ.ά./Συλλογικό έργο (1978), Atlas d’architecture mondiale: des Origines A Byzance, επιμ. J.L. Godivier, μτφρ. στα γαλλικά Sériès Y., Εκδόσεις: Stock et Librairie générale française

101

Ελληνική Αρθρογραφία 11. Κονταράτος Ι. Σ. (1972), «Μοντέρνα και Ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 60-62 22. Κουβελά Α., Ηλιάκης Μ. (2009), «Αρχαιολογικό πάρκο Τύμβου Μαραθωνομάχων», Building Green Magazine, Tεύχος 12, σελ. 50-54, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.yolkstudio.gr/ sitegr/files/kouvelamara8onas.pdf (Λήψη: 2018/08/24) 33. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (1996), «Κατοικία στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα-Architecture in Greece Τεύχος 30, σελ. 60-56 44. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Ανακατασκευή κτιρίου γραφείων με ενεργειακό σχεδιασμό», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/ κτιρια/κτιρια-γραφειων/ανακατσκευή-κτιρίου-γραφείων-στον-πειραιά-0 (Τελευταία επίσκεψη: 27/09/2018) 55. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Διπλοκατοικία στην Κηφισιά», Building Green Magazine, Tεύχος 02, σελ. 24-26. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/ bgrkouvela_v2.pdf (Λήψη: 2018/10/02) 66. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Εξοχική κατοικία στην Άνδρο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/εξοχική-κατοικία-στην-άνδρο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 77. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Eπιτόπιο μουσείο στη Nάξο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα:http://www.ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/eπιτόπιομουσείο-στη-nάξο (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 88. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Οικολογικό πάρκο στην Ευρυάλη Γλυφάδας», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/οικολογικόπάρκο-στην-ευρυάλη-γλυφάδας (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/27) 99. Λάββας Γ.Π. (1972), «Ανώνυμη και Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 49-59 1010Φιλιππίδης Δ. (1972), «Αναζητώντας την Ανώνυμη Αρχιτεκτονική», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 06, σελ. 62-72 Ξένη Αρθρογραφία 1. AD Editorial Team (2017), «In «Vertical City,» 16 Contemporary Architects Reinterpret the Tribune Tower at 2017 Chicago Architecture Biennial», Arch Daily, 14 Σεπτεμβρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/879715/in-vertical-city-16-contemporaryarchitects-reinterpret-the-tribune-tower-at-2017-chicago-architecture-biennial (Τελευταία επίσκεψη: 05/09/2018) 2. Arch Daily (2018), Calders House/narch, 22 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https:// www.archdaily.com/889438/calders-house-narch (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/18) 3. Arch Daily (2016), Courtyard Village / Kéré Architecture, 19 Απριλίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/785776/courtyard-village-kere-architecture (Τελευ�ταία επίσκεψη: 2018/08/18) 4. Belogolovsky V. (2016), «Ricardo Bofill: “Why Are Historical Towns More Beautiful Than Modern Cities? », Arch Daily, 13 Σεπτεμβρίου.Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily. com/795215/ricardo-bofill-why-are-historical-towns-more-beautiful-than-modern-cities (Τελευταία επίσκεψη: 19/08/2018) 5. Dobbins T. (2018), «Kéré Architecture Designs Sceneography for Exhibition on Racism», Arch Daily, 10 Ιουνίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/895850/new102

επίσκεψη: 2018/09/05) 6. El Croquis (2000), Alvaro Siza 1958-1994, επιμ. Levene R. C., Cecillia F. M., Τεύχος 68/69+95 7. Lynch P. (2016), In Wake of Revolution, Francis Kéré Envisions a Transparent New Architecture for the Burkina Faso Parliament Building. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/797283/in-wake-of-revolution-franciskere-envisions-a-transparent-new-architecture-for-the-burkina-faso-parliament-building (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/21) 8. Sojkowski J. (2015), Why I Created a Database to Document African Vernacular Architecture, 3 Ιουνίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/638933/why-i-created-adatabase-to-document-african-vernacular-architecture (Τελευταία επίσκεψη: 1018/08/23) 9. Walsh N. P. (2018), «Francis Kéré to Design New Pine Log Pavilion for Tippet Rise Art Center», 17 Μαΐου, Arch Daily. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/894702/ francis-kere-to-design-new-pine-log-pavilion-for-tippet-rise-art-center (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 10. Winstanley Τ. (2011), AD Classics: Institut du Monde Arabe / Enrique Jan + Jean Nouvel + Architecture-Studio, 2 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.archdaily.com/162101/ ad-classics-institut-du-monde-arabe-jean-nouvel (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/20) 11. Zhu T. (2012), To Search High and Low: Liang Sicheng, Lin Huiyin, and China’s Architectural Historiography 1932-1946», Spacegot, θέμα: 3, σελ.30. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: ttps:// hub.hku.hk/bitstream/10722/160154/1/Content.pdf?accept=1 (Λήψη: 30/08/2018) Ιστότοποι 11. ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ (χ.χ.), Ξενώνας Στάμου Στούρνα. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.sadas-pea. gr/xenonas-stamou-stourna/ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/07/12) 2. De Zeen (2017), Francis Kéré’s lecture at World Architecture Festival 2017. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.dezeen.com/2017/11/15/livestream-diebedo-francis-kere-lectureworld-architecture-festival-2017-video/ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/04/30) 3. Kéré Architecture, Projects. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.kere-architecture.com/ projects/ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/04/30) 4. Kéré Foundation. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://kere-foundation.com/en/ (Τελευταία επίσκεψη: 27/08/2018) 5. Louisiana Museum of Modern Art (2015), Africa Architecture, Culture and Identity [Έκθεση],Δανία, 25 Ιουνίου-25 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://en.louisiana.dk/exhibition/ africa (22/08/2018) Κινηματογραφικό Υλικό 1. BSIBank (2013), BSI Swiss Architectural Award 2010 - Diébédo Francis Kéré. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=kdT_TwcA0qQ (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/25) 2. GreekArchitects.gr (2014), Αγνή Κουβελά. Κατοικημένες αυτοβιογραφίες, Διαδικτυακή σειρά, επ. 09. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://vimeo.com/95260757 (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/26) 3. Harvard GSD (2011), «Bridging the Gap,» Francis Kéré. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https:// www.youtube.com/watch?v=tsHZYI4kwfw (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 4. Louisiana Channel (2014), Diébédo Francis Kéré Interview: Architecture is a Wake-Up Call. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=4VUcj_s39wM (Τελευταία επίσκε�ψη: 2018/08/23) 103

5. Louisiana Channel (2015), Diébédo Francis Kéré Interview: Architecture is About People. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=JHCYZQLbGSA (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 6. Louisiana Channel (2017), Wang Shu Interview: Architecture is a Job for God. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=n7S3rZ01X1U (Τελευταία επίσκεψη: 2018/09/02) 7. Natasa Bozini (2015), Ντοκιμαντέρ: Ο Αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=MQXZxM7nnz4 (Τελευταία Επίσκεψη: 2018/09/26) 8. Oriaka (2012), Περί έρωτος, ο Διάλογος Σωκράτους-Διοτίμας. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ftVl-u7ZmMoω (Τελευταία επίσκεψη: 30/07/2018) 9. Royal Academy of Arts (2014), Diébédo Francis Kéré. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www. youtube.com/watch?v=iOdIdyPV8Dw (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/22) 10. Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκε� ψη: 2018/09/01) 11. Serpentine Galleries (2017), Serpentine Pavilion 2017: Francis Kéré. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https ://www.youtube.com/watch?v=azS1bRSv8PY (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/23) 12. Serpentine Galleries (2017), Serpentine Architecture: Francis Kéré in Conversation. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=44a_NKgfpKs (Τελευταία επίσκεψη: 2018/05/23) 13. TED (2013), Diébédo Francis Kéré: How to build with clay…and community, [TEDTalks], Manhattan: TED studio. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=MD23gIlr52Y (Τελευταία επίσκεψη: 2018/08/22) 14. UNESCO (2010), Daemokjang, traditional wooden architecture. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=Gx7_n9AqSkc 15. Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France Ερευνητικές Εργασίες 11. Κατραμαδάκη Β. Α (2015), Σύγχρονες μεταφράσεις της αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://issuu.com/ vasiakatramadaki/docs/katramadaki_areti_vasiliki (Λήψη: 23/03/2018) 22. Ρουσοπούλου Α. (2015), «Διατήρηση της συνέχειας με το τοπίο την ιστορία και τη παράδοση», Γεωμετρίες της φύσης, Η αρχιτεκτονική του Άλβαρο Σίζα, Ερευνητική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, σελ. 49-63 Αναφορές /Πρακτικά Βραβεύσεων 1. Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https:// www.akdn.org/sites/akdn/files/media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20 School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018) 2. Leutenegger M. (2012), «Global Holcim Awards Gold 2012: Secondary school with passive ventilation system, Gando, Burkina Faso», Regional and global Holcim Awards competitions for sustainable construction projects and visions 2011/2012, Holcim Foundation for Sustainable Construction, Ζυρίχη, σελ. 8-15. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcimfoundation.org/dnl/7f0cacf1-a4ba-4576-8e01-0908a3ba68e1/HolcimAwards_2011-2012.pdf (Λήψη: 2018/04/30) 3. Kéré Architecture (χ.χ.), Secondary School with passive ventilation system, Lafarge Holcim Foundation. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: 104

https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/48da5167-66b0-438e-ad98-832bd5d4e121/HA11_ QAFOC_A12GLgoBK_small.pdf (Λήψη: 30/04/2018) Προσωπική Επικοινωνία 11. ΣΑΔΑΣ (2018), Δέκατο τρίτο εβδομαδιαίο Εργαστήριο-Σεμινάριο «Φυσική Δόμηση και εναλλακτική προσέγγιση της αποκατάστασης» του ΣΑΔΑΣ, 26 Μαίου-1 Ιουνίου, Άλλη Μεριά Βόλου 22. Συνέντευξη με την Κουβελά Αγνή (2018), 30 Αυγούστου, Αθήνα

105

_Πηγές Φωτογραφιών_

106

11. Προσωπικό αρχείο 2. https://news.bahai.org/story/1163/ 3. Blaser W. (2001), Renzo Piano - Centre Kanak: Kulturzentrum der Kanak / Cultural Center of the Kanak People, μτφρ. στα αγγλικά Steiner K., Almberg B., Heber-Schärer B., εικον. Piano R., Εκδόσεις: Birkhäuser, Γερμανία, σελ. 5, 30-31, 34 44. Προσωπικό αρχείο 5. Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze University Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/pub�lication/310449583_VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Ar� chitecture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 267 6. Correia M., Dipasquale L., Mecca S. (επιμ.) (2014), VerSus Heritage for Tomorrow: Vernacular Knowledge for Sustainable Architecture, European Research Project, Φλωρεντία: Firenze Univer� sity Press. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.researchgate.net/publication/310449583_ VerSus_Heritage_for_Tomorrow_Vernacular_Knowledge_for_Sustainable_Architecture/download (Λήψη: 2018/07/09), σελ. 148 7. https://www.alvaraalto.fi/en/architecture/terraced-house/ 8. http://www.juanrodriguezphotography.com/proyectos.htm?id=46&paxina=28&w=true&query=alvaro +siza 9. https://www.flickr.com/photos/nichitecture/5656423339/in/album-72157626425912407/ 10. https://www.khanacademy.org/humanities/art-1010/architecture-20c/a/frank-lloyd-wrightfallingwater 11. https://i.pinimg.com/originals/a2/93/c3/a293c3951360fd362ce64a8edae591c8.jpg 12. https://gr.pinterest.com/pin/122793527310723503/ 1313α.http://osmiaarchitecture.com/wp-content/uploads/2016/10/39270_E475_09-683x1024.jpg, β.http://osmiaarchitecture.com/index.php/2017/11/18/pise-adobes-et-damier-dans-leshautes-pyrenees/ 14. https://gr.pinterest.com/pin/534943261984039679/ 15. http://avax.news/educative/Multi_Level_Underground_City_Cappadocia_Turkey.html 16. https://gr.pinterest.com/pin/85286986670767326/ 1717Προσωπική επεξεργασία σχεδιαγράμματος διαθέσιμου στην ιστοσελίδα: http://www.tectonicaonline.com/temas/energia/edificio-como-intercambiador-energia-ramon-araujo/28/ 18. https://www.apartmenttherapy.com/maxwells-best-photos-of-turkey-154365?utm_campaign=Feed% 3A+apartmenttherapy%2Fmain+%28Main%29&utm_medium=feed&utm_source=feedburner 19. https://500px.com/photo/4788935/alhajarh-city-haraz-yemen-by-saddam-al-harazi 20. https://www.volcanodiscovery.com/photo-of-the-week/2015-apr-13.html 21. http://andaluciaqueestapasando.blogspot.com/ 22. https://www.archdaily.com/889438/calders-house-narch 23. http://oharabiafelix.blogspot.com/2014/07/ventanas-de-yeda.html 24. Προσωπικό αρχείο 25. http://whc.unesco.org/en/documents/101202 26. Προσωπικό κολλάζ στοιχείων διαθέσιμων στην ισοσελίδα: http://www.hiddenarchitecture. net/2016/04/new-barrid-village.html 27. El Croquis (2000), Alvaro Siza 1958-1994, επιμ. Levene R. C., Cecillia F. M., Τεύχος 68/69+95, σελ. 197 28. El Croquis (2000), Alvaro Siza 1958-1994, επιμ. Levene R. C., Cecillia F. M., Τεύχος

68/69+95, σελ. 205 29. http://www.archidev.org/spip.php?article1115 30. https://www.archdaily.com/162101/ad-classics-institut-du-monde-arabe-jean-nouvel?ad_ medium=gallery 31. http://www.saudicaves.com/gallery2001/oj08.jpg 32. https://inhabitat.com/nyc/photos-inhabitat-tours-riverparks-urban-farm-on-a-stalledmanhattan-construction-site/riverpark-farm-23 33. https://en.wikipedia.org/wiki/Shan_shui 34. Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 01/09/2018) 35. Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 01/09/2018) 36. https://www.archdaily.com/867419/kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-luwenyu/58cfd27de58ece29c100031b-kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-lu-wenyuimage 37. Royal Academy of Arts (2016), The Annual Architecture Lecture 2016: Wang Shu and Lu Wenyu. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=ctQwsSRODFQ (Τελευταία επίσκεψη: 01/09/2018) 38. https://www.archiweb.cz/en/b/muzeum-soucasneho-umeni-v-ningbo 39. https://www.flickr.com/photos/clementguillaume/5881738628/ 40. Φωτογραφία: Lu Wenyu, https://www.dezeen.com/2012/02/28/key-projects-by-wangshu/#more-195845 41. https://www.archdaily.com/630645/an-interview-with-lu-wenyu-amateur-architecture-studio 42. https://iwan.com/portfolio/wa-shan-guesthouse-hangzhou-china/ 43. https://www.archdaily.com/630645/an-interview-with-lu-wenyu-amateur-architecturestudio/55526004e58ece92c7000288-an-interview-with-lu-wenyu-amateur-architecture-studiophoto 44. https://www.archdaily.com/867419/kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-luwenyu/58cfd557e58ece29c1000321-kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-lu-wenyuimage 45. Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 46. Φωτογραφία: Evan Chakroff, https://www.archdaily.com/630645/an-interview-with-lu-wenyuamateur-architecture-studio/55526047e58ece92c700028e-an-interview-with-lu-wenyu-amateurarchitecture-studio-photo 47. Wa Shan : La maison d’hôtes(2015) (DVD), Juliette Garcias (παραγωγός), Γαλλία: ARTE France 48. http://www.themilanese.com/?p=2505 49. https://www.archdaily.com/867419/kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-luwenyu/58cfd448e58eceb1280001b2-kenneth-frampton-on-the-work-of-wang-shu-and-lu-wenyuimage 50. Zhu T. (2012), To Search High and Low: Liang Sicheng, Lin Huiyin, and China’s Architectural Historiography 1932-1946», Spacegot, θέμα: 3, σελ.30. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: ttps:// hub.hku.hk/bitstream/10722/160154/1/Content.pdf?accept=1 (Λήψη: 30/08/2018) 51. Φωτογραφία: Lu Wenyu, https://www.archilovers.com/projects/51288/tiled-garden.html 52. http://www.kere-architecture.com/projects/school-extension-gando/ 53. https://en.wikipedia.org/wiki/Gando,_Burkina_Faso 54. http://kere-architecture.com/projects/csps/ 107

55. https://www.archdaily.com/785956/gando-teachers-housing-kere-architecture 56. Varanda F. (2004), Primary School, Burgina Faso. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https:// www.akdn.org/sites/akdn/files/media/documents/AKAA%20press%20kits/2004%20AKAA/Primary%20 School%20-%20Burkina%20Faso.pdf (Λήψη:29/04/2018) 57. http://www.kere-architecture.com/projects/school-library-gando/ 58. Σύνθεση φωτογραφιών, διαθέσιμες στα: http://kere-foundation.com/en/our-work/women-center και https://archnet.org/system/publications/contents/5062/original/DPC1785.pdf?1384787576 59. Kéré Architecture (χ.χ.), Secondary School with passive ventilation system, Lafarge Holcim Foundation, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/dnl/48da5167-66b0-438e-ad98-832bd5d4e121/HA11_QAFOC_A12GLgoBK_small.pdf (Λήψη: 30/04/2018) 60. TED (2013), Diébédo Francis Kéré: How to build with clay…and community, [TEDTalks], Manhattan: TED studio. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://www.youtube.com/watch?v=MD23gIlr52Y (Τελευταία επίσκεψη: 22/08/2018) 61. Kéré Architecture (χ.χ.), Secondary School with passive ventilation system, Lafarge Holcim Foundation, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://src.lafargeholcim-foundation.org/ dnl/48da5167-66b0-438e-ad98-832bd5d4e121/HA11_QAFOC_A12GLgoBK_small.pdf (Λήψη: 30/04/2018) 62. https://seek.rs/image/32537/pserpentine-pavilion-2017-francis-kereppa-hrefhttps και https://www.cosstores.com/en_eur/explore/projects/design/cos-serpentine-galleries-parknights-2017.html 63. http://www.kere-architecture.com/projects/canopy-louisiana-museum-modern-art-humlebaekdenmark/ 64. http://www.kere-architecture.com/projects/pavilion-tippet-rise-art-center 65. http://www.kere-architecture.com/projects/canopy-louisiana-museum-modern-art-humlebaekdenmark/, http://www.kere-architecture.com/projects/ciab2013/ και https://www.curbed. com/2017/12/15/16780120/serpentine-pavilion-2017-location-london-francis-kere 66. http://www.kere-architecture.com/projects/chicago-tribute-tower 67. http://www.kere-architecture.com/projects/sensing-spaces/ 68. http://www.kere-architecture.com/projects/ciab2013/ k’ https://www.ribaj.com/culture/profile-francis-kere-architecture-serpentine-pavilion-hyde-park 69. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (1996), «Κατοικία στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα-Architecture in Greece Τεύχος 30 70. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (1996), «Κατοικία στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα-Architecture in Greece Τεύχος 30 71. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (χ.χ.), «Εξοχική κατοικία στην Άνδρο», Κτίριο. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/εξοχική-κατοικία-στην-άνδρο (Τελευταία επίσκεψη: 27/09/2018) 72. Κουβελά-Παναγιωτάτου A. (1996), «Κατοικία στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα-Architecture in Greece Τεύχος 30 73. http://couvelas.net/portfolio/diplokatoikia-kifissia/ 74. http://www.ktirio.gr/ κτιρια/κατοικιεσ/διπλοκατοικία-στην-κηφησιά 75. http://www.ktirio.gr/κτιρια/κτιρια-δημοσια-εκπαιδευσησ-υγειασ/οικολογικό-πάρκο-στην-ευρυάλη-γλυφάδας 76. http://www.ktirio.gr/ κτιρια-γραφειων/ανακατσκευή-κτιρίου-γραφείων-στον-πειραιά-0 77. http://couvelas.net/portfolio/monokatoikia-mavro-lithari/ 78. http://couvelas.net/portfolio/diplokatoikia-ymhtto/ 79. Προσωπικό αρχείο της κ. Γεωργαλά 80-90. Από τις παρουσιάσεις του συνεδρίου 108

109

110