Аляксей Талстоў
САМАКАНТРОЛЬ
Аляксей Талстоў
Да праекта “Самакантроль” 1
Аляксей Барысёнак, Вольга Сасноўская
Драбленьне Адзінства: пра рэпрэзэнтацыю ўлады ў праекце А. Талстова “Самакантроль” 9
Тацьцяна Сiланцьева
Памежны разлад 19
Аляксей Талстоў
Да праекта “Самакантроль” Калі Эдвард Сноўдэн чакаў у Шарамецьева вырашэньня свайго лёсу, на нейкі момант мне падалося, што гэта сапраўды больш нагадвае добра напісаны кінасцэнар, чым рэальную гісторыю. Колькі ён там праседзеў? Тыдні з два, напэўна. Нейкая сумесь Тэрміналу і шпіёнскай байкі часоў халоднай вайны. Вядома, калі вырашыўся зьліць інфармацыю па выкарыстаньні тэхналёгій татальнага кантролю, варта быць гатовым да таго, што вялікаму брату гэткае свавольства можа не спадабацца. Зрэшты, з чаго б камусьці падабаліся нападкі на ўласны бізнэс? Але зьліўшы ў прэсу інфу па PRISM і іншых праграмах, Сноўдэн разам з тым не сказаў нічога новага, адно папросту пацьвердзіў тое, пра што ўсе даўно здагадваліся. Уласна кажучы, што нам з таго кантролю? Калі былы службовец АНБ атрымаў у выніку часовы прытулак у Расеі – не падобна да таго, што Масква выпісвала дакумэнты зь вялікім энтузіязмам, – інфармацыйны шум вакол гэтай справы паступова пайшоў на спад. Цяпер, празь нейкі час пасьля тых падзеяў, калі журналісты ўсё яшчэ публікуюць перададзеныя Сноўдэнам матэрыялы, а ўрады ў сваю чаргу аказваюць на іх ціск, мы паступова прызвычайваемся да таго, што згаданы кантроль сапраўды мае месца ў нашым жыцьці. Гэта больш не навіна, але частка штодзённасьці. У праекце “Самакантроль” мне б хацелася закрануць тэму грамадзкай самарэгуляцыі, паспрабаваць разгледзець яе з пазыцый агульнага і прыватнага. Гэтыя два ўзроўні ўзаемаабумаўляльныя, бо сапраўды, з аднаго боку, ніхто ня вольны ад сацыяльнага, зь іншага – сацыяльнае немагчымае без судачыненьня з асабістым. Падпарадкаваньне й пратэст ідуць поруч і, па вялікім рахунку, зьяўляюцца толькі рэакцыяй на сытуацыю ў грамадзтве. Узаемадачыненьні ў межах адной супольнасьці, між тым, лёгка параўнаць з узаемаадносінамі паміж вялікімі сацыяльнымі фармацыямі, дзяржавамі, культурамі. Любыя канфлікты і пагадненьні ня могуць не адбівацца на жыцьці суб'екта, тым больш калі нярэдка яны маюць у сваёй аснове пэрсанальны ўзровень. Ніжэй мне б хацелася прывесьці некалькі занатовак па гэтай тэме. Неўпарадкаваныя й месцамі пазбаўленыя сувязі, ня думаю, што яны могуць прэтэндаваць на дасканаласьць ці закліканыя адыгрываць якуюсьці праграмную ролю. Тым ня менш спадзяюся, што такім чынам атрымаецца хоць у нейкай ступені акрэсьліць дыскурс праекта. Сёньняшнія хуткасьці распаўсюду інфармацыі ня толькі даюць магчымасьць кіруючым элітам маніторыць грамадзянаў, але й стымулююць камунікацю паміж самімі грамадзянамі, дазваляюць самаарганізоўвацца для сумеснай актыўнасьці, у тым ліку сацыяльнай і палітычнай. Калі на пачатку 2011-га пратэстоўцы на плошчы Тахрыр патрабавалі свабоды й адстаўкі Мубарака, хіба многія зь іх маглі прадбачыць падзеі гэтага лета, новую хвалю разьні на вуліцах Каіра, Александрыі, іншых гарадоў, захоп улады вайскоўцамі. Стомленыя ад дыктатуры й адвечнага камэндантскага часу, наўрад ці яны – і лібэралы, і ісламісты, і іншыя – усур'ёз задумваліся, што неўзабаве ім давядзецца адстойваць свае перакананьні, забіваць адзін аднаго ў імя Алаха ці
1
спрадвечных рынкавых каштоўнасьцяў. Яны здабылі сваю свабоду, але на сёньняшні дзень гэтак і не змаглі зь ёй прымірыцца, прыйсьці да кампрамісу, дамовіцца, расставіць тыя абмежаваньні, якія б дазволілі захоўваць мір паміж ідэйнымі праціўнікамі. Канфлікт інтарэсаў у межах сямімільярднай папуляцыі цалкам прадказальны і, вядома, непазьбежны. Мы вымушаныя абмяжоўваць сябе, інакш масавая разьня будзе аб'ектыўнай нормай, адзіным нармальным сродкам вырашэньня спрэчных сытуацый. Сыстэмы грамадзкага самакантролю – гэта тонкая лінія паміж эгалітарнасьцю і фашызмам, і балясаваньне на гэтай лініі часам падаецца нейкай утапічнай фантазіяй. Дзясятыя пачаліся неспакойна. Вядома, што для ўсіх тых падзеяў, якія мы назіралі цягам апошніх некалькіх год, ёсьць свае прычыны. Але часам падаецца, што сьвет папросту гарыць агнём, што войны, паўстаньні і іншыя інфармацыйныя нагоды такога кшталту разьдзіраюць плянэту на часткі, выбухаюць то на Бліжнім Усходзе, то ў Японіі, то ў Нарвегіі. Катаклізмы, сацыяльныя і прыродныя, ламаюць звыклы сьвет, ператвараюць яго ў поле бітвы, на якім нехта ўвесь час мае некага перамагаць. Вядома, гэта не адметнасьць нашага часу, але хутчэй нармальная сытуацыя. Разам з тым некаторыя бяруцца параўноўваць той жа 2011 з 1968, таксама вельмі неспакойным годам. Зразумела, што прычынай для гэтага ёсьць у асноўным сама паэтызацыя змаганьня. Рамантызм рэвалюцыйнасьці, які, як і ўсё іншае, пасьпяхова апрапрыюецца капіталістычнай сыстэмай. Дастаткова прыгадаць вобраз рэвалюцыянэра на вокладцы часопіса “Таймс”. Культура патрабуе культурных герояў, патрабуе гісторый і арыентыраў, супрацьстаяньняў, гарачых прамоваў і натхнёнасьці. Сучасная міталёгія па сутнасьці мала чым адрозьніваецца ад міталёгіі першабытных супольнасьцяў. Хіба хуткасьці зьмены сюжэту крыху іншыя. Новыя міталягемы мільгацяць, падобныя да тв-заставак і поп-апаў, ступень ангажаванасьці адэпта прыкладна такая жа. Больш чым праз стагодзьдзе пасьля канстатацыі сьмерці эўрапейскага Бога (настолькі ж запозьненай, наколькі й заўчаснай), мы ўсё яшчэ ніяк ня можам пазбавіцца звычкі падпарадкоўвацца абстрактнаму аўтарытэту. Вядома, рэгіянальныя асаблівасьці маюць значэньне і ня можа быць адназначнасьці ва ўспрыманьні традыцыяналісцкіх каштоўнасьцяў тымі ці іншымі культурамі. Нягледзячы на глябалізацыю і на неверагодныя хуткасьці ў камунікацыі, нягледзячы на ўсе нашыя дасягненьні ў сацыяльнай сфэры, людзям усё яшчэ ёсьць, што дзяліць. Калі дзяўчаты ў балаклавах скочуць па амвоне, не дэманструючы нічога, акрамя сваёй грамадзянскай пазыцыі, гэта ўсё так жа выклікае фашысцкую рэакцыю прыхільнікаў зразумелага і рацыянальнага. Ворагі і мэтады змаганьня зь імі абумоўленыя прыкладна тымі самымі мэханізмамі, якімі былі рэглямэнтаваныя стасункі ў межах племені тысячы год таму. Зрэшты, што такое тыя “тысячы год”? Хіба гэта сапраўды сур'ёзны часавы адрэзак, калі да сёньняшняга дня мы можам назіраць праявы раскладу першабытнай абшчыны? Цалкам верагодна, што яно й цяпер праходзіць гэтак жа паступова й гэтак жа траўматычна, як і, напрыклад, у Залаты Век монатэістычнага аўтарытэту. Ці сапраўды вялікая розьніца паміж рытуаламі анімістычных культаў і рытуаламі вольнага рынку? Карыкатурнае супрацьстаяньне мультыкультуралізму й традыцыяналізму ў Эўропе ня можа скончыцца нічым іншым, акрамя як канчатковай перамогай інфармацыйных тэхналёгій над розумам. І зразумела, што ня толькі ў Эўропе. Якія б перакананьні ні вялі людзей на барацьбу за перамены ці “спрадвечныя
2
каштоўнасьці”, іх аснова, магчымасьць самастойна аддзяляць слушнае ад няслушнага, неўзабаве мусіць быць зьведзеная да дваічнага коду. І няма ніякай розьніцы, пастаўлены “лайк” за чарговага абвешанага трацілам радыкала-фундамэнталіста ці за бязьмежна эмансіпаванага прапаведніка ўсепаглынальнай трансгендарнай любові. Лайк – ён заўжды лайк, ён ёсьць адно згодай, рэакцыяй і ня цягне за сабой аніякай рэфлексіі. Можа быць, сёньня якраз той час, калі варта лішні раз азірнуцца й запомніць гэты палаючы супярэчнасьцямі сьвет, бо ў параўнаньні зь іншымі тэхнікамі грамадзкага самарэгуляваньня, інфармацыйны кантроль сапраўды адсылае да нейкай кібэрпанкавай Матрыцы братоў Вачоўскі, абяцае стацца навінкай і сапраўдным “гітом продажаў”. Няма прынцыповай розьніцы: ці мы ўздымаем праблемы правоў жанчыны ў мусульманскім грамадзтве, ці молімся на Leitkultur, ці заклікаем да спыненьня этнацыду ў Тыбэце, аддаючы перавагу рэстаўрацыі тэістычнай мадэлі кіраваньня, – у любым выпадку ня лішнім будзе мець на ўвазе, што нашыя выказваньні ёсьць ня толькі вынікам нашых асабістых сьветапоглядаў і перакананьняў, але й ня могуць ня быць абумоўленыя тымі культурнымі і сацыяльнымі абставінамі, у якія мы ангажаваныя. Часам залішняя ўпэўненасьць у бясспрэчнасьці сваіх ідэалаў сапраўды можа прывесьці да этнічных чыстак. Калі каланізатары несьлі эўрапейскасьць і тэхналёгіі ў аддаленыя “адсталыя” рэгіёны, зь любоўю і найлепшымі намерамі распаўсюджвалі слова божае, пакідаючы па сабе вогнішчы інквізыцыі і вынішчаныя культуры, ці не былі яны шчырымі і ці не кантралявалі свае дзеяньні і памкненьні? Натуральна, іх грамадзтва прадпісвала ім пэўныя нормы паводзінаў, укладала ў іх тыя каштоўнасьці, якія не маглі трактавацца ніяк іначай, як адзіна слушныя. Такія добравядомыя гістарычныя адсылы патрабуюць у якасьці паралелі прыгадаць сёньняшні экспарт лібэральнай дэмакратыі й вольнага рынку, які сеюць па ўсім сьвеце гэткія ж самыя рабяты з Ўол-Стрыт. Ці кантралююць яны сябе, калі пасылаюць наёмнікаў на абарону іх нацыянальных інтарэсаў у Ірак ці Лівію? Наўрад ці грамадзяне, якіх яны прадстаўляюць, могуць пахваліцца кантролем над імі, кантролем над элітамі. Сацыяльная дамова даўно перагледжаная і нікога не цікавіць. Пытаньне грамадзкага кантролю над дзеяньнямі ўладаў усё часьцей падаецца нейкім жартам, дзе апошнія хоць і хаваюць гэта, але ўсё яшчэ песьцяць сваё амплюа гэткага строгага, але мудрага бацькі, што ў крытычны момант, канешне, можа ўзяцца за рэмень, але збольшага імкнецца не абвастраць, згодна са старадаўнімі вучэньнямі Лао Цзы. У якасьці анэкдота па тэме можна прыгадаць трэцьцю сусьветную тэорыю Муамара Кадафі, у якой ён крытыкуе прадстаўнічую дэмакратыю як адарваную ад народа і насамрэч далёкую ад рэальных народных інтарэсаў. Сапраўды, хіба ёсьць сярод нас тыя, хто можа безаглядна давяраць палітыкам і чакаць ад іх, скажам, выкананьня перадвыбарчай праграмы? Натуральна, у нейкай ступені Кадафі меў рацыю, нават калі й быў крыху дыктатарам. Хоць ягоныя рукі й па локаць у крыві, нельга не прызнаць, што гэты сапраўдны герой сучаснасьці, супярэчлівы й рашучы, насамрэч меў стыль і не аднойчы дэманстраваў сьвету альтэрнатыўныя варыянты палітычнай гульні. Сёньня, калі Джамахірыя пала і ніхто ўжо ня ведае, што адбываецца ў Лівіі, цікава параўноўваць намёт палкоўніка на лугавінцы ля Белага Дому напрыканцы нулявых і відэа катаваньняў і зьдзекаў зь пераможанага старога недзе ў прадмесьцях Сірту некалькімі гадамі пазьней. Зразумела, што вайна, гвалт, дамінаваньне адных над другімі на сёньняшні дзень ёсьць нормай. Той бясспрэчнай нормай, якую многія рашуча адмаўляюцца прымаць. Сьвет неаднародны, ён поўны розных
3
стаўленьняў і меркаваньняў, і кампрамісы, на якія ідуць людзі, не заўжды даюцца лёгка. Жывучы у межах крупных сацыяльных утварэньняў, зьвязаны са сваёй супольнасьцю почасту вельмі фармальнымі сувязямі, чалавек вырачаны на адчужанасьць. Увасоблены ў палітыках, чыноўніках, клерках, ахоўніках правапарадку соцыюм ня можа быць успрыняты інакш, чым нешта вонкавае, адрознае ад сябе, часам нават варожае, тое, з чым даводзіцца мірыцца. Эліты заўжды падтрымліваюць такое адчужэньне, бо сапраўды грамадзкі самакантроль шмат у чым базуецца менавіта на прыняцьці закона, але не на ягоным аспрэчваньні. Практыкі падпарадкаваньня, закліканыя падтрымліваць парадак, ня могуць не знаходзіць свайго адлюстраваньня на асабістым узроўні. Добры грамадзянін перадусім мусіць быць пакладзістым. Як толькі ягоная пасыўнасьць зьмяняецца на актыўнасьць і непрыняцьце сытуацыі – у той жа момант парушаецца раўнавага. Нязгода, прага пераменаў, паўстаньне заўжды ёсьць ліхам. Менавіта такое ліха, замацаванае некалі ў шматлікіх міталягічных сыстэмах, застаецца ліхам і на сёньняшні дзень. Трыкстэр заўжды атрымлівае сваё, хоць ягоная дэманізацыя цяпер хутчэй дасылае да фэстывальнай эстэтыкі, надае яму выгляд адно бяскрыўднага героя звычаяў і традыцый. Разам з такой несур'ёзнай фэстывальнасьцю, нашы спробы аб'ектывацыі вялікага Іншага набываюць новыя сэнсавыя адценьні. У першую чаргу з-за ўзмацненьня ўплыву буйных транснацыянальных карпарацый, кіраўніцтва якіх рэдка калі пэрсаніфікавана, і ананімнай прыроды рэгулятараў інфармацыйных сетак. Зь іншага боку, далучанасьць кожнага да глябальнага лічбавага поля і магчымасьць вольнага доступу да вялікіх аб'ёмаў інфармацыі (настолькі вялікіх, што ўспрыманьне іх цяпер абмежаванае збольшага ня вонкавымі фактарамі, але адно магчымасьцямі чалавечай нэрвовай сыстэмы) вядзе да разбурэнья любых аўтарытэтаў ведаў. Менавіта тых аўтарытэтаў, на якіх базуюцца ў тым ліку і рэлігійныя сыстэмы. Яны могуць падтрымліваць сябе, адно сакралізуючы пэўную інфармацыю і даючы доступ да яе толькі ініцыяваным. У мінулым падзяленьне той ці іншай інфармацыі стварала супольнасьць, яднала яе вакол крыніцы такой інфармацыі, пэрсаніфікаванай ці абстрактнай. Цяпер, калі існуе Інтэрнэт, калі ўсе ініцыяваныя, нам нічога не застаецца, як назіраць падзеньне сакральнага аўтарытэта, ягоны паступовы распад ці, магчыма, замяшчэньне нябачным ананімным аўтарытэтам (што ёсьць асобным пытаньнем), бо цяпер няма межаў, няма ўжо добрага і кепскага, але ёсьць рознае. Нягледзячы на сёньняшнія тэмпы сацыяльных працэсаў, нічога не здараецца й ніколі не здаралася за адзін дзень. Пакуль мы ўсё яшчэ толькі каштуем тую свабоду, якую дае нам “сьмерць Бога”. У залежнасьці ад розных фактараў, культурных ці сацыяльных, чалавек не сьпяшаецца верыць у свае сілы, у свой унёсак у агульную справу, у сваю адказнасьць за тое, што адбываецца ў межах супольнасьці. Грамадзкі самакантроль пачынаецца на асабістым узроўні, таму мне падаецца важным сапраўды адчуваць сваю непасрэдную прыналежнасьць да яго. У лютым 2013-га Крыс Дорнэр, былы паліцэйскі з Лос-Анджэлесу, вырашыў згуляць у героя і пайсьці супроць сыстэмы, якая не аднаразова яго крыўдзіла і падстаўляла. Ён абвесьціў вайну паліцэйскаму дэпартаменту ЛА і склаў сьпіс з сарака асобаў, якіх ён зьбіраўся забіць дзеля перапыненьня практыкі перавышэньня паўнамоцтваў сярод асабістага складу. У сваім маніфэсьце Дорнэр абрысоўвае, што падштурхнула яго да
4
вайны супроць паліцэйскага тэрору, і разам з тым падкрэсьлівае сваю ляяльнасьць кіраўніцтву ЗША і ягонай зьнешняй палітыцы. Ніякага аспрэчваньня вышэйшага аўтарытэта. Гэта вельмі цікавы момант, бо Дорнэр сапраўды не праводзіць аніякіх паралеляў паміж супрацьпраўнымі дзеяньнямі сваіх былых калегаў і той машынай зьнявагі, падпарадкаваньня й гвалту, сымбалем якой зь лёгкасьцю можа стаць і ён сам, узорны марпех, патрыёт і ветэран некалькіх вайсковых кампаній. Гэткая памылка, анёл, які паўстае супраць анёльскай сыстэмы і ператварецца ў дэмана. Страціўшы кантроль над сабой, Дорнэр тым самым паспрабаваў пракантраляваць сыстэму. Менш чым праз два тыдні яго высачылі й прыстрэлілі. Ён амаль адразу ж зьнік зь інфармацыйнага поля. Можна бясконца прыводзіць падобныя прыклады і абмяркоўваць тэму ўзаемаадносінаў як паміж супольнасьцямі, так і паміж асобнымі іх сябрамі. Займаючыся праектам, разважаючы над практыкамі самакантролю і падпарадкаваньня, я не аднойчы зьбіваўся з думкі, губляў асноўную лінію, сыходзіў у няпэўнасьць. Разам з тым я цалкам перакананы: ня можа быць аніякай адназначнасьці ў ацэнках тых грамадзкіх працэсаў, у якія мы ўлучаныя, ня можа быць нічога адназначна слушнага і памылковага. Носьбітамі ідэяў і перакананьняў, як і носьбітамі культуры, могуць быць толькі жывыя людзі, непасрэдныя ўдзельнікі сытуацыі, і толькі яны могуць ствараць законы і кантраляваць. Сёньня чалавек дастаткова абазнаны ў камунікацыях, каб дазволіць сабе веды замест сьляпога прыняцьця й веры ў вышэйшыя ідэалы. Гэта дае магчымасьці ўдзельнічаць ва ўдасканаленьні сыстэмаў грамадзкага самакантролю, але разам з тым заклікае і да падзяленьня адказнасьці. Я нездарма закрануў тэму інфармацыйнасьці, ня трэба быць адмыслоўцам, каб заўважыць тыя перамены, якія нясе ў нашае жыцьцё спалучэньне чалавечага розума і лічбавага коду. Мы можам думаць, што дэлегаваньне кіраўнічых функцый у парлямэнцкіх формах дзяржаўнай улады ёсьць збольшага празрыстым мэханізмам, але калі гаворка заходзіць пра інфармацыйнае грамадзтва і пра наданьне элітам права непасрэднага праграмаваньня грамадзянаў, то ня кепска было б лішні раз задацца пытаньнем, чым ёсьць такія эліты і хто робіць іх элітамі? Сёньня важна ўсьведамляць, што акрамя таго, каб быць кантраляваным адэкватна, варта рупіцца і пра тое, каб ня страціць магчымасьць уплываць на гэтыя мэханізмы кантролю, бо ніхто іншы ня мае права быць гаспадаром чужога жыцьця. Ні бог, ні цар, ні бацька, ні які-кольвечы ананімны аўтарытэт.
5
"Падазроная ўсьмешка" палатно, алей. 2013
6
"Бізнэс" палатно, алей. 2012
7
"Нафта" палатно, алей. 2013
8
Аляксей Барысёнак, Вольга Сасноўская
Драбленьне Адзінства: пра рэпрэзэнтацыю ўлады ў праекце А. Талстова “Самакантроль” Выстава Аляксея Талстова падаецца нам цікавай як аўтарскі рэжым рэпрэзэнтацыі мэханізмаў улады, якія працуюць у Беларусі, мэдыя рыторыкі пра сацыяльую дзяржаву, стварэньне дзяржавай Адзінага суб'екта, а таксама акліканьне левай нізавай дэмакратычнай палітыкі і множнасьці адпаведных суб'ектаў. Важнай мэтай выставы, на наш пагляд, ёсьць таксама спроба праблематызацыі разуменьня “заходняга” і “эўрапейскага” як гамагеннага і аднастайнага. У сваім тэксьце мы спрабуем вызначыць філязофскую пэрспэктыву рэжымаў працы ўлады, модусаў яе рэпрэзэнтацыі. Супрацьпастаўляючы мас мэдыі і мастацкую практыку Талстова, мы спрабуем зразумець, ці здольныя выявы бунту, пратэсту, нязгоды выявіць і стварыць Іншага Левага ў Беларусі. Карыстаючыся філязофскай пэрспэктывай супрацьпастаўленьня народа і множнасьці, распрацаванай Паўла Вірна ў ягонай кнізе «Граматыка множнасьці», мы б хацелі падкрэсьліць, што, на наш пагляд, у Беларусі паранейшаму фармуецца суб'ект, роўніцай якога зьяўляецца Адзіны. Гэта нескаладана даказаць, прааналізаваўшы, якім чынам дзяржаўная ўлада (ці яе пэрсаніфікацыя ў постаці прэзыдэнта) аклікае (інтэрпелюе) суб'ект у якасьці «народа, краіны, адзінства» і як дзяржаўная палітыка намагаецца зрабіць нябачным Іншага дзякуючы палітычным рэпрэсіям, заканадаўству, строгаму міграцыйнаму й візаваму рэжыму (як беларускаму, так і эўрапейскаму), замкнёнай культурнай сфэры (адукацыйнай, акадэмічнай) і г. д. Таксама мы можам казаць пра нэйтралізацыю палітычнага Іншага: як правага, гэтак і левага. І калі правы Іншы хутчэй прайграе ў барацьбе за рэпрэзэнтацыю, то левы Іншы адціскаецца рыторыкай «сацыяльнай» дзяржавы і постсавецкай недалечанай траўмай.
Пра міт клясычнай улады: кантроль і самакантроль У Беларусі ўсё яшчэ застаецца актуальным «клясычнае» (кажучы словамі М. Фуко) уяўленьне ўлады. У нашым кантэксьце ўлада зазвычай разумеецца ці як барацьба за дзяржаўную ўладу, ці як рэпрэсіўная, негатыўная сіла, якая прыціскае і зьнішчае. Клясычная ўлада, паводле Фуко, увасабляецца ў канкрэтным суб'екце (манарху), які дэманструе сваю моц, яна празьмерная і відовішчная. Сапраўды ствараецца ўражаньне аб бязьмежнай уладзе суверэна: закон, падаецца, заснаваны на ягоных прымхах, якія непазьбежна трапляюць ва ўсе сфэры. У гэты час і відовішчнасьць зьяўляецца адной зь яркіх характарыстыкаў сучаснай беларускай улады, мноства пацьверджаньняў гэтаму можна знайсьці ў гарадзкой прасторы: парады, сьвяточныя ўпрыгожваньні горада й салюты, незьлічоныя палацы спорту і ўвогуле манумэнтальнасьць сучасных будынкаў, такіх як Нацыянальная бібліятэка ці новы Палац незалежнасьці, захоп рэклямных гарадзкіх паверхняў ідэалягічнай замовай і агульная спэцыфіка візуальнага ў дзяржаўных СМІ.
9
Хоць меркаваньне большасьці ўсё яшчэ такое, што ўлада ўвасобленая ў адным суб'екце, яно таксама ўлучанае ў лёгіку сучаснай улады, якую Фуко называе мікрафізыкамі, бо міталёгія бязьмежнай улады суверэна і яго постаці як асновы існай сыстэмы ў значнай ступені зьяўляецца інструмэнтам і ўмовай працы гэтай сыстэмы і (сама)кантролю індывідаў у яе межах. Інстытуцыі і ўладныя суб'екты рэпрэзэнтуюць уладу, але ў нейкай ступені гэта толькі паверхня, сапраўдныя ўладныя мэханізмы схаваныя. Сучасная ўлада, паводле Фуко, не належыць асобам ці інстытуцыям, гэта складаная сетка ўзаемаадносінаў, ананімных і дэфузных тэхнікаў, яна выконваецца ня шляхам абраду, але праз сталыя мэханізмы нагляду і (сама)кантролю1. Мікрафізыкі ўлады — сучасныя ананімныя тэхнікі ўлады, да таго ж тэхнікі матэрыяльныя, паколькі яны пранізваюць целы індывідаў у іхняй штодзённай дзейнасьці, падпарадкоўваюць іх звычкі, руціну, лад жыцьця, абапіраюцца на сыстэму практыкаў і структураў, перапляценьні прадпісаньняў і мадэляў паводзінаў, камунікацыі і ўзаемадзеяньні, якія «ўвасобленыя ў нашых целах і аб'ектываваныя ў інстытуцыях»2. Як толькі індывід сацыялізуецца, уладкоўваецца ў сыстэму — ходзіць у школу, на працу, бярэцца шлюбам, нармальна ўзаемадзейнічае з навакольнымі, засвойвае ўяўленьні пра нармальны лад жыцьця, — ён улучаецца ў сетку мікрафізык ўлады. Мікрафізыкі ўлады маюць на ўвазе тое, што ўлада не належыць, але адпраўляецца, узьдзейнічае, гэта «не прывілей, набыты ці захаваны пануючай клясай, але сукупнае ўзьдзеяньне ягоных стратэгічных пазыцый»3. Поле дзеяньня ўлады, якая функцыянуе праз мікрафізыкі, «палягае паміж вялікімі справамі ўлады і ўласна целамі зь іх матэрыяльнасьцю й сіламі»4. Такая ўлада ня проста захоплівае тых, над кім пануе, але і перадаецца празь і скрозь іх, пашыраецца дзякуючы іх становішчу. Улада прасякае цела грамадзяніна. Засвойваючы нарматыўныя мадэлі паводзінаў, праз самакантроль, самацэнзуру і дысцыпліну, суб'ект выяўляе існуючыя ўладныя адносіны. Ён не абавязкова ўвесь час знаходзіцца пад наглядам, сёньня панаптызм як адна са структурных частак мікрафізыкаў улады ўяўляе сабой сетку расьсеяных практыкаў, якія індывідумы падтрымліваюць добраахвотна, часта ненаўмысна. У нейкай ступені можна казаць нават не пра сетку, але пра поле, прастору, унутры якой увесь час гатовыя ўзьнікнуць погляды і адносіны ўлады. Пры гэтым погляд нібы расфакусаваны: тэарэтычна амаль кожны карыстальнік інтэрнэту можа назіраць за іншымі суб'ектамі, атрымліваючы адначасова й нейкія выпадковыя і неабавязковыя веды. Пазыцыі суб'екту і аб'екту погляду нестабільныя. Таму такая сталая магчымасьць знаходзіцца пад паглядам робіцца звыклай і ўсё менш адчуваецца як дысцыплінуючая. Пры гэтым суб'ект погляду можа зьяўляцца суб'ектам улады адно намінальна, у той ступені, у якой ён выпадковы і ці мае, ці ня мае намеру карыстацца сваімі ведамі. Аднак адносіны ўлады могуць узьнікаць, актывізавацца, запускацца.
1 Фуко М. Наглядчык і пакаральнік. Нараджэньне турмы. Пер. з франц. На рас. У. Навумава. М.: «Ad Marginem», 1999. С. 41. 2 Шпарага В. На шляху да палітычнай філасофіі (з Францыі ў Беларусь 90-х). В: Абуджэньне палітычнага жыцьця: Эсэ пра філасофію публічнасьці. Вільня: ЕГУ, 2010. С. 50. 3 Фуко М. Наглядчыкк і пакаральнік. Нараджэньне турмы. Пер. з франц. У. Навумава. М.: «Ad Marginem», 1999. С. 41 4 Тамсама.
10
Пераварочваючы мадэль «клясычнага» рэпрэсіўнага разуменьня ўлады, генэалёгія якой адлічваецца ад Гобса і таксама выкарыстоўваецца ў тэорыях франкфурцкай школы і марксісцкім псыхааналізе (В. Райх, Э. Фром), мы можам выкарыстоўваць гутарковы выраз пра тое, што народ заслугоўвае свайго кіраўніка. Маючы на ўвазе, што палітычная кампазыцыя складаецца як з улады суверэна (дзяржавы, прэзыдэнта й г. д.), так і з контрулады ўсіх суб'ектаў. Такім чынам, важна зразумець, што ўладныя адносіны больш ня зводзяцца да лінейнай схемы кантроля і падпарадкаваньня, а зьяўляюцца складанай і рухомай сеткай практыкаў; важна праблематызаваць звыклую празрыстасьць і адназначнасьць дыспазыцый у палітычным і сацыяльным полі.
Народ і мноства: тэорыя суб'екта Паўла Вірна У такіх пераразьмеркаваньнях уладных адносінаў фармуюцца новыя палітычныя суб'екты. І нашу задачу як дасьледчыкаў, і задачу Талстова як мастака мы бачым у тым, каб паспрабаваць выявіць некаторых з гэтых палітычных суб'ектаў і ўмовы іх вытворчасьці. Мы хочам паказаць, як такую апэрацыю, аднак куды ў шырэйшым палітычным і філязофскім кантэксьце, робіць Паўла Вірна, перавынаходзячы новага суб'екта, рэлевантнага палітычным трансфармацыям у сьвеце цягам апошіх дзесяцігодзьдзяў. Паўла Вірна працуе ў агульным рэчышчы італьянскага постапэраізму (плынь постмарксізму), у якім ён прапануе неартадаксальнае абнаўленьне многіх аналітычных інструмэнтаў і ключавых тэрмінаў марксісцкай тэорыі. Шмат хто з аўтараў, якія працуюць у гэтай традыцыі: А. Нэгры, Ф. Бярардзі Біфо, С. Балонья, прапанавалі новы погляд на постфардысцкае грамадзтва і сучасныя формы працы, грунтуючыся на радыкальным перапрачытаньні Арыстотэля, Сьпінозы, Маркса і іншых аўтараў. Паняцьце мноства таксама разглядаецца іншымі прадстаўнікамі гэтай традыцыі: напрыклад, у вядомай кнізе «Імперыя» А. Нэгры і М. Харта. Мы не зьбіраемся падрабязна апісваць тэарэтычную кампазыцыю Вірна — гэтую тапаграфію паняцьцяў ужо зрабіў Аляксей Пензін у тэксьце «Новыя сацыяльныя суб'екты: вэрсія Паўла Вірна»5. Аднак паспрабуем узнавіць пэўны палітычны гарызонт, у межах якога Беларусь не зьяўляецца нечым зьнешнім у адносінах да глябальнай палітычнай сытуацыі. Вірна пазначае некалькі прынцыповых месцаў, зьвязаных з трансфармацыяй суб'ектнасьці. Ён кажа, што ў палітычнай тэорыі Новага часу XVII стагодзьдзя ўжо існавалі два супрацьлеглыя паняцьці: народ і мноства. І тэарэтычнае паняцьце народ з «прыёмным бацькам» Гобсам перамагло тэарэтычнае паняцьце «мноства» з «прыёмным бацькам» Сьпінозай6. Суб'ектнасьць «народу» характарызуецца манаполіяй на палітычнае рашэньне, якая захоўваецца ў Адзіным ці дзяржаве (дзяржаве-нацыі). Мноства (ці, як часта памылкова перакладаюць гэты тэрмін, «маса») заўжды было нечым палохаючым, дэстабілізуючым для ўстойлівага стану 5 Пензін А. Новыя сацыяльныя суб'екты: вэрсія Паўла Вірна, [інтэрактыўны] http://www.chtodelat.org/index.php?option= com_content&view=article&id=836%3A2010-08-04-13-57-47&catid=221%3Aalexei-penzin&Itemid=359&lang=ru 6 Вірна П. Граматыка Мноства: да аналізу формаў сучаснага жыцьця: [пер. з іт. на руск. А. Пятровай пад рэд. А Пензіна]. – М.: ТАА «Ад Маргинем Пресс» 2013. С. 10
11
суверэна. Вірна радыкалізуе паняцьце «мноства», з аднаго боку, для апісаньня сучасных умоваў позьняга капіталізму (які ён пазначае як постфардызм), зь іншага боку — выкарыстоўвае яго для абазначэньня патэнцыйнай левай дэмакратычнай суб'ектыўнасьці. Саму рэактуалізацыю паняцьця «мноства» на сучасным палітычным даляглядзе многія аўтары7 зьвязваюць з альтэрглябалісцкімі пратэстамі супраць СГА ў Сіэтле ў 1999 годзе і пратэстамі супраць Вялікай васьмёркі ў Генуі 2001 года. Гэты сюжэт таксама трапляе ў поле ўвагі Талстова: забойства актывіста Карла Джуліані, якое выклікала новую хвалю пратэстаў. Аднак Вірна таксама кажа: «мноствы не супрацьпастаўляюцца адзінаму (l'Uno), але вызначаюць яго наноў»8, і замест Адзінага ў якасьці дзяржавы прыходзяць мова і інтэлект, якія падзяляюцца ўсімі. Вірна перапрачытвае і асьвяжае марксісцкую традыцыю і тэрміналёгію. Постапэраісцкая традыцыя выкарыстоўвае тэрмін Маркса «General intellect», пад якім разумее ўсю сукупнасьць «лінгвістычных і кагнітыўных здольнасьцяў, памяць, моўныя гульні, уяўленьне»9. То бок постфардызм у адрозьненьне ад фардызму ці індустрыяльнага капіталізму ўлучае сам інтэлект і «больш агульныя і абстрактныя лінгвістычныя структуры» ў свой спосаб вытворчасьці. Постфардызм характарызуецца мабільнасьцю, адсутнасьцю пачуцьця дома, трывогай, нестабільнай занятасьцю і аплатай працы: так званым прэкарытэтам (ад анг. «precarious» — хісткі, нестабільны). Гэта значыць, што вылучэньне дадатковага кошту з прадуктаў нематэрыяльнай працы зноўку робіцца вельмі важнай праблемай. Вірна гаворыць пра разбурэньні звыклага для эўрапейскай культуры падзелу паміж працай (паезісам), дзеяньнем (праксісам) і інтэлектам, апісанае Арыстотэлем, а пасьля Ханнай Арэнт. У Беларусі гэтыя працэсы, магчыма, падаюцца нябачнымі, але ўжо маюць месца. Такім чынам павялічваецца аб'ём нематэрыяльнай працы. Добрым прыкладам прыхаванай постфардызацыі можа быць праца IT сфэры ці дызайну: як канвэерныя працоўныя з Азіі вырабляюць тавары для першага сьвету, так праграмісты ці дызайнэры вырабляюць інтэлектуальныя прадукты для эўрапейскіх, амэрыканскіх і расійскіх карпарацый. І атрымліваюць, насамрэч, невялікія грошы. Разам з тым у постфардызьме размываецца час працы і адпачынку. Калі індустрыяльны капіталізм цікавіўся толькі працоўным днём пралетарыя, то сучасны капіталізм расьцягвае працоўны час на ўвесь дзень (нельга вылучыць тэлефон нават на выходныя ці ў адпачынку, неабходна выкарыстоўваць вольны час ці крэатыўныя навыкі й г. д.) У дыскусіях пра вышэйшую адукацыю можна пабачыць непадрыхтаванасьць большасьці беларусаў прыняць гэтыя новыя адносіны гнуткасьці й нестабільнасьці. Усё яшчэ існуе ўяўленьне пра тое, што (пасьпяховыя, «нармальныя») маладыя людзі павінныя атрымаць вышэйшую адукацыю адразу па заканчэньні школы і пасьля працаваць па спэцыяльнасьці. У той час, калі насамрэч ані дыплём, ні наяўнасьць працы ў дадзены момант ня могуць абяцаць стабільнай будучыні. Супраціў новым нестабільным адносінам чытаецца і ў неабходнасьці неяк
7 Віленскі Д., Бегг З. Да пытаньня пра кампазыцыю сучаснага палітычнага жыцьця, [інтэрактыўны] http://www.chtodelat.org/index.php?option=com_content&view=article&id=369:on-the-possibility-of-avant-garde-compositions-incontemporary-art&catid=177:17-debates-on-the-avant-garde&Itemid=444&lang=ru 8 Вірна П. Граматыка Мноства: да аналізу формаў сучаснага жыцьця: [пер. з іт. на руск. А. Пятровай пад рэд. А Пензіна]. – М.: ТАА «Ад Маргинем Пресс» 2013. С. 17 9 Тамсама, с. 67
12
пацьвердзіць свой статус мастака праз бюракратычны апарат — быць ляўрэатам конкурсаў, сябрам саюзу. Падводзячы вынікі, яшчэ раз скажам, што мноствы — гэта «спосаб існаваньня»10, і ён амбівалентны. То бок мноствы робяцца дамінуючым тыпам суб'ектывацыі падчас пераходу да постфардызму, аднак яны могуць як захоўваць і мадэрнізаваць капіталістычныя адносіны, так і пераадольваць іх.
Выцісканьне левага Іншага з палітычнай мапы Іншы Яшчэ адна важная зона праблематызацыі, якую мы бачым у працах Талстова, — пазыцыя Іншага. Дамінуючае ўяўленьне жыхароў Беларусі пра сваю краіну, якое падтрымліваюць улады, — ізаляванасьць і герметычнасьць, ілюзія, нібыта сусьветныя катаклізмы й крызісы да нас не даходзяць, а «мы» і «заходні сьвет» далёкія і чужыя. Карціны Талстова як шчыльнае поле стылізаваных мэдыя-выяваў падзеяў, што адбываюцца ў розных прасторах і ў розны час, нагадваюць, што насамрэч мы ўсе ўлучаныя ў гэтыя працэсы. Нельга казаць як пра адарванасьць Беларусі ад «заходняй» рэальнасьці, так і пра магчымасьць індывідуальнага выхаду зь яе, бо традыцыйная апазыцыя і разьдзяленьне публічнай і прыватнай сфэры сёньня перагорнутыя, пра што, напрыклад, кажа і Вірна: «Тое, што было строга падзеленым, зьмешваецца, накладаецца адно на другое. Цяжка сказаць, дзе сканчаецца калектыўны досьвед і дзе пачынаецца досьвед індывідуальны. Цяжка аддзяліць агульны досьвед ад так званага прыватнага»11. Такім чынам, працы Талстова выяўляюць уваходжаньне Іншага ў нашую штодзённасьць, якое раскачвае яе. Нават візуальная стылістыка, выкарыстоўваньне плямаў перадае нестабільнасьць, рухавасьць. Шэраг карцінаў таксама канцэптуальна ці наратыўна праблематызуе ўмяшальніцтва Іншага: тыбэцкія манахі спальваюць сябе на знак пратэсту супраць этнацыду Кітая, мусульманкі-эмігранткі ў кантэксьце заходніх/капіталістычных нарматыўных гендарных мадэляў, упляценьне заходняй культуры ў міталёгію ціхаакеанскіх грамадзтваў праз карга-культы. Захад — Іншы для Беларусі, прытым гамагенны, схематычны, адназначны. Улада і афіцыйныя мэдыі настойваюць на негатыўным вобразе «Эўропы» як зоны канфліктаў, заганаў і нестабільнасьці. Нэалібэральная апазыцыя зачараваная ідэяй дабрабыту і дэмакратыі, увасабленьнем каторых падаецца Эўрапейскі Зьвяз. Але абедзьве пазыцыі ствараюць нейкую мітычную «Эўропу», і само гэтае паняцьце зьяўляецца скрайне праблематычным канструктам, бо няма ніякай адзінай гамагеннай прасторы. Асабліва ў тле эканамічных крызісаў апошніх год. Рэпрэзэнтацыяй радыкальнага Іншага робіцца Сатана, які падпальвае кактэйль молатава як сымбаль супраціўленьня Адзінаму. Аднак Талстоў не дэманізуе Сатану, вяртаючы нас да адной з фундамэнтальных апазыцый хрысьціянскай рэлігіі: улады Бога (Адзінага) і контрулады ўпалага анёла Сатаны. 10 Тамсама, с. 18 11 Тамсама, с. 16
13
Левы Талстоў працуе з вобразам Эўропы праз рэпрэзэнтатыўную матрыцу беларускіх мэдыяў. То бок у межах выкарыстаньня пратэстных сюжэтаў як у мэдыях, так і ў практыцы Талстова, няма прынцыповых адрозьненьняў. Частка карцін зьвязаная з тэмамі левага нізавага актывізму і тэрарызму. Яны выкананыя ў мэдыя эстэтыцы коміксаў, аднак напісаныя алеем, і некаторыя з карцін наўпрост адсылаюць да клясычнага мэдыюму жывапісу — выкарыстаньне параднага партрэту (Кадафі), біблейскіх тропаў. Калі візуальная плынь мэдыя намагаецца перакрыць адну выяву іншай, спрабуючы маніпуляваць увагай і памяцьцю гледача, то мэдыюм жывапісу прадугледжвае захаваньне нейкай кампазыцыі для доўгачасовага разгляданьня й вывучэньня. Талстоў працуе з гэтай рэпрэзэнтатыўнай кампазыцыяй Адзінага, а таксама з улучэньнем (паглынаньнем, нэйтралізацыяй) Іншага ў сябе. Мы маем на ўвазе (сама)рэпрэзэнтацыю Беларусі як стабільнай сацыяльнай дзяржавы. З аднаго боку, Талстоў выяўляе зьмястоўную крытыку эўропацэнтрызму і нэалібэральнай палітыкі заходніх краінаў, падобную да новай левай крытыкі, што актывізавалася з 1990-х гадоў у кантэксьце глябалізацыі эканомікі. Увогуле, гэта таксама ўздымае каштоўнасьць выказваньня выставы ў эўрапейскаарыентаванай галерэі. Зь іншага боку, ён ідзе далей, спрабуючы перагарнуць гэтую рэпрэзэнтатыўную матрыцу Беларусі, указваючы на апрапрыяцыю левага дыскурсу і рыторыкі дзяржавай і на адцісканьне й замыльваньне ключавых сэнсаў. Апрапрыяцыя рыторыкі хавае працу пустой ідэалогіі, што падтрымлівае кланава-бюракратычны рэжым. Добрым прыкладам гэтай працы пустой ідэалёгіі і выкарыстаньня «крытычнай» рыторыкі ў экспазыцыйным рэжыме можа быць выстава ў адным з найбуйнейшых гандлёвых цэнтраў Мінска: «Нэалібэралы супраць чалавецтва»12, якая спрабуе кааптаваць левую рыторыку і зрабіць яе зручнай для існуючага ладу. То бок на фармальным узроўні ў Беларусі, вядома, менш карпаратыўнай уласнасьці і больш «агульнага», аднак доступ да рэсурсаў, кіраваньня й утварэньня вельмі абмежаваны, а прыватны капітал нярэдка зрастаецца зь дзяржаўным. Аднак такая кааптацыя, як і нерэфлексіўнае, не прапрацаванае стаўленьне да савецкага мінулага, зьяўляецца вельмі рэпрэсіўнай у дачыненьні да нізавых левых сілаў, пад якімі мы разумеем не партыі і прафсаюзы, але разнастайныя радыкальныя актывісцкія супольнасьці, што спрабуюць атакаваць як аўтарытарны рэжым, так і магчымую нэалібэралізацыю палітыкі і эканомікі. У зьвязку з гэтым фармаваньне левай суб'ектыўнасьці выглядае скрайне праблематычным. Таксама нельга не прыгадаць мастацкую практыку Марыны Напрушкінай, якая вельмі пасьлядоўна, разам з праваабарончымі арганізацыямі працуе з падобнымі праблемамі: (сама)рэпрэзэнтацыяй улады (таксама апрапрыюючы і перагортваючы мову дзяржаўнай ідэалогіі), актывісцкімі супольнасьцямі і інстытуцыйнай крытыкай, што ёсьць выключэньнем для беларускай мастацкай сцэны.
12 Гл., напрыклад, тут http://eot.by/neoliberaly-protiv-chelovechestva-otchyot-ob-uchastii-aktivistov-dvizheniya-sut-vremeni/
14
Іншы левы Галоўнае пытаньне да аўтара, якое мы фармулюем, — калі зьмест карцін і афіцыйных мэдыяў падобныя, ці ёсьць на выставе гэтая кропка яднаньня рэпрэзэнтацыі Іншага, якая можа раскачаць і перакуліць дамінуючую схему ўяўленьняў аб Эўропе і левым суб'екце? І ў гэтым сэньсе нам не зразумела, чаму аўтар пазьбягае размовы на тэмы, зьвязаныя зь беларускім кантэкстам, паколькі нават адна такая выява магла б быць вызначальнай для ўсёй выставы. Вядзецца пра акліканьне новага рэвалюцыйнага суб'екта гісторыі і вынаходніцтва і абнаўленьне рэвалюцыйнай суб'ектнасьці. Паводле Вірна, «тэорыя пралетарызацыі апынаецца сёньня па-за гульнёй», і мы далі пэрспэктыву пераходу да постфардысцкага грамадзтва дзеля таго, каб апісаць умовы зьяўленьня ці вынаходніцтва новай суб'ектыўнасьці (Маркс таксама ў нейкай ступені вынаходзіць пралетарыят). Баналізацыя постапэраісцкай тэорыі можа даць гатовы адказ: такім тыпам рэвалюцыйнай суб'ектнасьці можа зрабіцца прэкарыят — асобная суб'ектнасьць і дыспазыцыя працоўных зносінаў, якая яднае працоўных нематэрыяльнай сфэры. Аднак Беларусь у гэтым сэньсе цікавая прастора, якая ўваходзіць у агульны курс нэалібэральнай палітыкі (пакуль падводны, але неўзабаве, без сумневу, непрыхаваны, асабліва з падзеньнем рэжыму), аднак мае свае дзіўныя формы сацыяльнай дзяржавы, якія мусяць быць падхопленыя не прыватным капіталам, але левымі актывістамі, культурнымі работнікамі, гараджанамі і новымі формамі палітычнай і сацыяльнай арганізацыі. Талстоў сваімі карцінамі якраз спрабуе драбіць гэты суб'ект Адзінства на множнасьці суб'ектыўнасьцяў. Ён аклікае левы суб'ект, які вельмі нестабільна прысутнічае на беларускай палітычнай мапе, каб высекчы яго з крэменя Адзінага суб'екта і распаліць вогнішча левай нізавой дэмакратычнай палітыкі.
15
"Няшчасны выпадак" палатно, алей. 2013
16
"Зло" палатно, алей. 2012
17
"Прапанова" палатно, алей. 2013
18
Тацьцяна Сiланцьева
Памежны разлад У нашым захапленьні вечнымі агнямі і памятнымі датамі сумнеўных і бязрадасных падзеяў, беларускі гістарычны ўрок перакручаны навыварат. Гэты выварат, які мы з гонарам носім, бы маску мясцовага культурнага руху, досыць непрывабны. Мы ня вартыя таго, што з намі задарылася. Ня вартыя ўласных ран, і гэтак і не навучыліся ані прымаць іх, ані выражаць. Адзіная праўда гістарычных урокаў нескладаная: маментальнае і простае сьцьвярджэньне ўсяго, што ёсьць. У адвечным жа вяртаньні беларускага мастацтва да сваіх гістарычных траўмаў відавочныя сымптомы хворай волі. Прыняцьцё і сьцьвярджэньне паўсюдных сацыяльных комплексаў (якія можна зьвесьці да агульнага дыягназу – маргінальнай непаўнавартаснасьці ў адносінах да нейкага абстрактнага цэнтру) зьмяняецца на іх хваравітае расчэсваньне. Мы пакутуем ад іпахондрыі: як іпахондрык надакучвае ўсім выдуманымі хваробамі, беларускае мастацтва выпячвае сваю маргінальнасьць і безгрунтоўнасьць, як прыдбаныя ад гісторыі ў спадчыну невылечныя калецтвы. І гэтыя комплексы, і тыя траўмы, што іх выклікалі, даўно і надзейна аселі ў марксісцкіх дапаможніках, і варта было б спадзявацца, што мы ўжо хутка ачуняем ды пачнем выветрываць памяшканьне пасьля цяжкіх год барацьбы з хваробай. Аднак культурны маргінал усё енчыцца сабе i сваiм дактарам, шукаючы гістарычныя падставы, што прызначаюць пасьцельны рэжым. У гэтым культурным паралюшы выпінае кепска прыхаванае задавальненьне й хлуслівы трагізм. Добрае і Ціквае жыцьцё недасяжна мільгаціць на даляглядзе, інтэлігенцыя ў смутку ад сваёй немачы. Ва ўтульнасьці й гудзеньні мух, абклаўшыся эканамічнай крытыкай, мы топчам пяткамі элемэнтарныя правілы мэнтальнай гігіены. Шчасьлівы той, хто шчасьлівы, і прагне той, хто прагне. Калі мы тлумачым адсутнасьць шчасьця, жаданьня й цікаўнасьці іх адсутнасьцю, мы патрулюем сваю сьвядомасьць і несьвядомае на іх наяўнасьць і беспардонна выкідаем іх, як правінцыйны паліцай вытурвае з парку парачкі, што цешацца ў пацалунках. Хто, як ня мы – аматары прыбрацца на Дзень гораду, перамогі, незалежнасьці, – павінны ведаць, што жаданьне неаддзельнае ад канкрэтнай сукупнасьці людзей, рэчаў і падзеяў. Ад ландшафту, які ўласна й жадае тое жаданьне. Мы заўжды жадаем, знаходзячыся ўнутры нечага, але гэтае нешта ня можа жадаць за нас. Калі брацца за абгрунтаваньне маргінальнасьці беларускага мастацтва, то давядзецца ўлезці ў бойку з паліцаем, які хутка й на справе патлумачыць, чаму такім у парку няма месца. Недзе мусіла надарыцца гістарычная ампутацыя чагосьці культурнага ў культурнага народа, якому цяпер забаронены ўваход у акультураны ландшафт. Парадокс хваробаў і калецтваў, які так лёгка ўзялі на ўзбраеньне нашыя мэтры, палягае ў тым, што неймавернае, непрымальнае, невымоўнае знаходзіць сваё асэнсаваньне, сьцверджаньне і выраз якраз у іх і празь іх. Бо сапраўды «лепш сьмерць, чым здароўе, што нам было падорана». У парадоксаў свой уласны голас. Гэта вельмі дзіўны голас несфармаванага, трапяткога, таго, што пераліваецца за межы звыклых катэгорый сьвядомасьці. Характары, формы й гукі, якія палохаюць, абсурднасьць і адначасовая шчырасьць недарэчных вобразаў — гэта і ёсьць тая тонкая паверхня, якая аддзяляе мову і мастацтва на мяжы быцьця, на мяжы чалавечнасьці, на мяжы культуры, ад мовы і мастацтва
19
як жанглёра прадказальным. Увесь час заставацца на пэрыфэрыі, на дыстанцыі, што пагражае зьнікненьнем з зоны ўспрыняцьця, – гэта дасьледваць тое поле культурных магчымасьцяў, якое не пабачыш з курылкі Саюза пісьменьнікаў. Існаваць (ці, хутчэй, сьлізгаць) на плёнцы паміж культурным і неакультураным — гэта ня значыць быць выключаным. Беларусы любяць ставіць пытаньні дыялектычным рубам: ёсьць ці няма? І калі ёсьць, то што, і калі няма, то чаго? Гэтыя культурныя арэлі наяўнасьці і адсутнасьці кідаюць мясцовае мастацтва зь бюракратычнай і вульгарнай апантанасьці сваім родным у поўнае адмаўленьне і свайго, і роднага. Улучэньне й выключэньне — гістрыка-культурны рубільнік мясцовай жа вытворчасьці – працягвае спраўна працаваць. І за мігценьнем паміж яснасьцю й няяснасьцю беларус працягвае старанна ўвільваць ад сваёй жа ўласнай унікальнасьці, маргінальнасьці, недааформленасьці, бясконца прымяраючы эвалюцыйныя стэрэатыпы і крыўдуючы на тое, што ягоны памер зьнялі з вытворчасьці праз прынцыповую незапатрабаванасьць. Пераадоленьне комплекса маргінальнасьці пачынаецца з прыняцьця маргінальнасьці як поля магчымасьцяў. Як вучыць нашая Самая Галоўная народная легенда, выяўленая, як гэта почасту тут здараецца, у форме адзінага, напэўна, амаль выключна жаночага жанра — галашэньняў, — тутэйшы люд бескультурны й бязмоўны. Галашэньні, якія сталіся нормай выразнасьці, зрасьліся зь беларускім мастацкім і палітычным дыскурсам настолькі шчыльна, што хвароба, па якой пачаліся галашэньні, урасла ў нашую сьвядомасьць, як ужыўлены пратэз. Фактычна ж, «бескультурнае» й «бязмоўнае» мае негатыўнае значэньне адно ўнутры існуючай культурнай формы і менавіта таму ня можа быць выключаным з плоскасьці ўспрыняцьця й прыняцьця ўнутры той жа самай культурнай формы. Маргінальнасьць — гэта поле экспэрымэнтаў, якое павінна палохаць і насьцярожваць непрыстасаванасьцю да яго дамінуючых нормаў і санкцый, ці, як сказала Джудзіт Батлер, мы больш ня можам ізаляваць рэпрэсіўную функцыю ад прадуктыўнай. Калі аб'ектам меркаванай культурнай рэпрэсіі выступае бескультурная, бязмоўная баба, што галосіць над памерлым мужыком, а суб'ектам — імпэрскі рэвізор (зафрантаваны шляхціц, савецкі працаўнік), то гэтая баба ў сваёй бязмоўнасьці, у сваёй абыякавай цэльнасьці, у сваім страшным завываньні — гэта той момант недасэнсу, які паказвае выразную дулю нягнуткасьці пэўнай гістарычнай канфігурацыі. Гэтая дуля заўжды мільгае перад далікатным тварам цэнтру, дзе асядае і цэментуецца пераважная санкцыянаваная выразнасьць, культурнасьць, прыналежнасьць. І менавіта з гэтай апазыцыі да адрафінаванай і штучна ўкінутай ў марудны крываток сялянскага жыцьця культуры беларуская інтэлігенцыя настойліва спрабавала вывесьці ўласную формулу адрозьненьня. З галашэньня, вульгарнасьці, цяжкой паэтыкі складаўся мясцовы культурны ландшафт. Ландшафт як аб'ект жаданьня. Бабскасьць і маргінальнасьць заўжды знаходзілі сябе адно ў адным у супрацьвагу да маскуліннай ідэнтычнасьці. Прыпадабненьне й цыганшчына, даступная, але няякасная сталічная культура — гэта тое, што заўжды прымушала плыні матэрыі і прадуктаў рухацца ў больш далёкія і бедныя раёны. Іранічна, але халопскі, правінцыйны статус не супярэчыць ані прагрэсу, ані культурнаму самавызанчэньню. З пазыцыі творчасьці капіяваньне, перайманьне, жаданьне сталічнасьці як ландшафта разнастайнасьці, індывідуальнасьці — гэта тое, што павінна і можа стымуляваць самабытнасьць і незалежнасьць ад цэнтра.
20
Аднак халоп увесь час знаходзіцца на небясьпечнай мяжы: ня толькі на мяжы прыняцьця і ўлучэньня, але, што небясьпечней, на мяжы западаньня ў навязьлівае імкненьне да ідэнтычнасьці. Халопская манэра канструяваньня ідэнтычнасьці — не як множнай самабытнасьці, але як неадрозьненья і ўпадабненьня, групаваньня, — увесь час выбірае ніцшэанскі варыянт: вылучэньне ідэнтычнасьці праз супалажэньне дзьвюх адмаўленьняў з мэтай зьняцьця адмаўленьня праз падложнае пазытыўнае сьцьвярджэньне. Я не паляк, я ня рускі, значыцца я нехта трэці. Я беларус. Гэта і ёсьць умовы вузкалобасьці, што зьмяняе творчую і моўную множнасьць. Гэтая фальшывая ідэнтычнасьць пабудаваная на фальшывай праўдзівасьці і фальшывай аднастайнасьці. Нацыянальны гонар, жаданьне вылучыцца заўжды атрымліваюць кухталя ад Вялікага Суседа. І якраз таму, што аб'ектам рэпрэсіі ў любым культурным асяродку выступае не абстрактнае жаданьне эксклюзіўнасьці (наадварот, асяродак фармуе гэтыя абстрактныя жаданьні, як жаданьне кавалку зямлі, кватэры, імпартнай парфумы), але вельмі канкрэтнае жаданьне, актыўнае жаданьне разнастайнасьці, розьніцы, разбурэньня, якое можа выціснуць уяўную агульнасьць і неабходнасьць рэпрэсіўных і пануючых формаў. У сваёй прыгнечанасьці, маргінальнай супрацьпраўнай форме актыўнае жаданьне, жаданьне — агентам якога зьяўляецца той, хто жадае, але ня тыя структуры, што яго вызначаюць, — здольнае зруйнаваць, бы ў рытуальным дэбошы, цэнтры зацьвярдзеньня панылых ісьцінаў і рэалій. Мы прызвычаіліся мабілізаваць, нібыта дружыньнікаў, перагародкі паміж тым, што «да», і тым, што «падчас» культуры, і з асалодай невука глядзець, як культурныя магчымасьці рассыпаюцца ў зьнежывелы прах. У гэтым і ёсьць адрозьненьне вясковага Дурня, які лузгае семкі, падглядваючы за суседзямі, ад Ідыёта, якога вабяць оргіі, дзе ён нарэшце можа задаць сваё дзіўнае далікатнае пытаньне. Паміж гэтымі двума пралягае тонкая мэтафізычная паверхня, якая аддзяляе цялесны змрок ад сэнсу. Ад сэнсу ўсяго, што ёсьць, прыманьня ўсяго, што ёсьць, нават у ягоных немагчымых формах. І гэта не прыняцьце рэальнасьці ў якасьці вышэйшай мэты і мяжы ўспрыманьня. Дурань —ненажэра, культурны турыст. Для яго рэальнае — гэта і ёсьць сьцьвярджэньне, пацьверджаньне слушнасьці досьведу, ён павінен пакаштаваць, пакратаць (нават калі нельга), паторкаць пруцікам. Ён ня здольны ўспрымаць мастацтва, сустрэчы з мастацтвам, як безасабовы афэкт, як трымценьне абсурду, што пранікае ў самыя карані ўспрыманьня. Яму неабходнае ператварэньне жабкі ў царэўну, ледзяшоў у дыямэнты. Ён ня можа жыць без аптэчкі даступных сродкаў, што даступна вылечваюць яго ад эвакуацыі асобы, скінутай з карабля гісторыі. Дурань ня можа зьнікнуць, распусьціцца як назіральнік у сваім афэкце. Ён глядзіцца ў люстры й вітрыны, шукае ў кнізе фігу, як апраўданьне сваёй нямогласьці ці пацьверджаньне сваіх жыцьцёвых высноваў. Усё для яго рэпрэзэнтуе рэальнае, нейкі досьвед, нейкую цемру душы. Дурань любіць сваё, роднае, але зьесьць й пакратае ўсё, што прапануюць, усё перастравуе і сфатаграфуе, паўсюль пакіне вышкрабаны надпіс. Гэта халоп з самасьвядомасьцю, ніцшэанскі асёл, які не наважваецца сказаць ані «Я», ні «так», ні «не». Але ён будзе ў першых шэрагах падпісантаў з прэтэнзіяй. Ён зь лёгкасьцю разьлюбіць і чужое, і нават сваё, калі яно раптам апынецца ў апазыцыі да цэнтра, абстрактнай азначальнай машыны, якая штампуе інтэрпрэтацыі. Маргінальнае, ягоная ж уласная маргінальнасьць, непрыналежнасьць, адсутнасьць дачыненьня да нечага падаюцца яму гнюснымі і несправядлівымі. Ён успрымае іх як вынік уласнае непаўнавартаснасьці, але непаўнавартаснасьці ў адносінах да ідэалу цэльнага, адчувальнага, рэальнага. Такога, што зробленае як мае быць. Дурня нарадзілі і выгадавалі няправільныя бацькі і выхавалі
21
няправільныя настаўнікі. Усё няправільна ў жыцьці Дурня: у яго ня тая шафа, ня той дом, ня тое мастацтва. Ён хоча такое, як у суседа, але сам ня можа патлумачыць сабе, навошта. Мы ня любім дурняў і не паважаем сябе, калі выступаем у іх ролі. Мы занадна добра знаёмыя з гістарычнымі ідыётамі. Нас ніколі не зьдзіўляе тое, што Ідыёт заўжды сьлізгае на мяжы. На паверхні паміж фізычнай і ідэальнай аб'ектыўнасьцю. Ня толькі на мяжы паміж сэнсам і бессэнсоўнасьцю, нармальным і анамальным, але на мяжы чалавечага й жывёльнага, дзе цёмны шоргат цялеснага набывае сваю дзіўную мову. Ён ня будзе чакаць, пакуль маргінальнае, захапанае ненажэрным, неразборлівым позіркам Дурня, пачне правальвацца ў жарало абыякавасьці, пахаванае пад гурбой шалупіньня зь вясковых вячорак. Ён будзе аб'ядацца й упівацца ў натоўпе, даводзячы яго да ступара, каб пасьля прадэманстраваць дзявочую пераборлівасьць і цьвярозасьць. Ідыёт, як і наркаман, не баіцца й ня можа баяцца ня толькі сваіх разбуральных жаданьняў, але нават поўнага зьнікненьня жаданьня, якое распускаецца ў моманце выскоквання ягонага ж «Я» i «так» і «не» разам зь ім. Ён прагне гэтых скокаў і мікраскокаў. Наогул, момант дзейнасьці й дзеяньня заключаны для яго ў бясконцым разьбяганьні й беганіне. З цэнтру да ўскраінаў, паміж кропкамі інтэнсіўнасьці, межамі й парогамі. Для яго маргінальнае не жахлівае, не злавеснае і не зьяўляецца прадуктам цэнтра. Уменьне зьнікнуць, як назіральнік, ціха прысесьці на крэсла, пакуль у хаце ідзе эпахальны скандал і дзяльба каштоўнасьцяў, адрозьніваюць яго ад Дурня, што настырна ацэньвае публіку на правінцыйным кірмашы. Ён не баіцца дакрануцца й пакорпацца, але хутчэй палічыць за лепшае не кранаць ды назіраць. Для яго памежнае — гэта не мяжа, ён сам памежнік і ведае ўмоўнасьці гэткага мерапрыемства. Для яго каштоўны момант непазнаваньня, там, дзе паверхня павінная расьцягнуцца, перакруціцца ці нават разарвацца, як распусканьне адной вадкасьці ў іншай, каб падхапіць безасабовы афэкт, што нясецца ў глыбіню шапаткіх целаў. У іншым выпадку абстрактная ўсяяднасьць Ідыёта можа ператварыцца ў фізычную пражэрлівасьць Дурня. Што часьцяком і здараецца, калі, пазнаючы адзін у адным павярхоўнасьць (хаця ў яе розная сутнасьць), Ідыёт і Дурань рушаць у абдымку сьвяткаваць гэты цуд роднасьці ў бліжэйшы кабак. І ў Дурня, і ў Ідыёта — адно жаданьне на дваіх: пераадоленьне маргінальнасьці. Розьніца адно ў тым, як гэтае жаданьне жадаецца. Грані і межы набываюць значэньне жаласнага і неістотнага толькі ў супрацьпастаўленьні цэнтру ўплыву, калі адмаўленьне нейкага цэнтру робіцца перадумовай для дзеяньня, у той час калі сапраўдная творчая сіла адмаўляе цэнтар як адно наступства, але не перадпасылку сваіх амбіцый. Майстар, гаспадар свайго мастацтва і мастацтва жыць увогуле, адмаўляе цэнтар як сьледзтва сваёй жа дзейнасьці, сваіх жа перадпасылак. Гэта і ёсьць чыстае сьцьвярджэньне — як свайго ўласнага жаданьня ствараць, так і прадукта такой творчасьці. Не ў супрацьпастаўленьні масавасьці, але ў супрацьпастаўленьні норме, навязаным жаданьням, імпартным шафкам майстар знаходзіць той дзіўны агрэсіўны тон, якім бязьлітасна дабiвае ныючага люмпэна з ягонай нямогласьцю ад раздзiраючай яго ж самога прагі. Менавіта тут негатыўнае i агрэсіўнае набывае сілу сьцьвярджэньня. Сілкуючыся з комплексу маргінальнасьці, крытык маргінальнага настаўляе з адмаўленьня. Адмаўленьня як варожасьці й узлаванасці на нямоглае, на ўсё, што нібыта не надарылася, як на таго хворага, якому патрэбная нянька. Агрэсіўнасьць як пазытыўнае разбурэньне ўстоянага і рэактыўнага – гэта адначасова прыняцьце і
22
адмаўленьне нямоглага як немагчымасьці жаданьня. У гэтым сэнсе, комплекс маргінальнасьці — гэта комплекс сьлязьлівага разбурэньня, сьлязьлівай трагічнасьці, жаданьня як нястачы нечага. Толькі калі прастора і час канцэнтруюцца не вакол цэнтру дзейнасьці, але дзейснасьцi, жаданьне перастае быць абстрактным аб'ектам сябе ж самога і пачынае жадаць тут і цяпер.
23
"Ён прыйдзе" палатно, алей. 2013
24
"Крыху павагі" палатно, алей. 2012
25
"Палаючыя ворагі" палатно, алей. 2012
26
"Камэнтатары" палатно, алей. 2013
27
Аляксей Талстоў Самакантроль карэктар: Ліда Наліўка фота: Вікторыя Шчарбакова вёрстка: Анна Драпеза
2013