Art of adaptation - Manual of artistic tool for migrants - Greek version by Artemisszió Alapítvány

H τέχνη της διαπολιτισμικής προσαρμογής Εγχειρίδιο καλλιτεχνικών εργαλείων για την εμψύχωση ομάδων μεταναστών

Επιμελητές:

Berta de la Dehesa Χριστίνα Ζώνιου Marián López Fdz. Cao Veronika Szabó Enikő Tarján Vera Várhegyi

Συγγραφείς:

Αντωνία Βασιλάκου Lynne Bebb Carol Brown Χριστίνα Ζώνιου Nancy Hogg Kata Horváth Άλκηστις Κοντογιάννη Judit Koppány Marián López Fdz. Cao Νάγια Μποέμη Ήρα Παπαγεωργίου Ιωάννα Παπαδοπούλου Veronika Szabó Enikő Tarján Vera Várhegyi Tania Ugena

Επιμέλεια Ελληνικής έκδοσης: Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη

Μετάφραση από τα αγγλικά: Δήμητρα Μπάρλα

Εκδότης:

Elan Interculturel για το πρόγραμμα Αριάδνη- Η τέχνη για τη διαπολιτισμική προσαρμογή σε καινούργια περιβάλλοντα Project number: 510255-LLP-1-2010-1-FR-Grundtvig-GMP

Συντονίστρια έκδοσης:

Veronika Szabó Κεντρική συντονίστρια προγράμματος: Vera Várhegyi

Γραφιστική επιμέλεια, σχεδιασμός και σελιδοποίηση: Tamás Hronyecz, Anna Fatér, Zsófia Szolga

Κοινοπραξία του προγράμματος Αριάδνη: Elan Interculturel Ίδρυμα Artemisszio Momentum Arts Ώσμωση- Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης, Ερευνητική Ομάδα 941035 “Εφαρμογή της τέχνης για την κοινωνική ενσωμάτωση” Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών TAN Dance Ltd. 2012

Το συγκεκριμένο πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δημοσίευση αντανακλά μόνο τις γνώμες του συγγραφέα, και η Επιτροπή δε δύναται να θεωρηθεί υπεύθυνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που εμπεριέχονται στην παρούσα.

Περιεχόμενα Άλκηστις Κοντογιάννη:

Πρόλογος στην Ελληνική έκδοση: Η Αριάδνη, οι τέχνες και η διαπολιτισμικότητα .............................................................. 5

1. Εισαγωγή:

Vera Várhegyi: Η Αριάδνη, ο λαβύρινθος, η τέχνη και η μετανάστευση ................................................................................ 7

2. Θεωρίες της τέχνης και της προσαρμογής

2.1. Marián López Fernández Cao: Περί των χρήσεων της τέχνης ως μέσου για την ανάπτυξη του ανθρώπου ................... 11 2.2. Vera Várhegyi: Η τέχνη της προσαρμογής: ένα καλλιτεχνικό ταξίδι διαμέσου της διαπολιτισμικής προσαρμογής .... 22 2.3. Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη: Μεταξύ και ανάμεσα: θεατρικός χώρος και πραγματικότητα .............................. 37

3. Τα καλλιτεχνικά εργαστήρια του προγράμματος Αριάδνη

3.1. Marián López Fernández Cao: Οδεύοντας προς τις καλές πρακτικές στην καλλιτεχνική διαμεσολόβηση με μετανάστες .............................................................................................................................................................................. 47 3.2. Μελέτες περίπτωσης για τις καλλιτεχνικές παρεμβάσεις με μετανάστες ..................................................................... 58 3.2.1. Elan Interculturel: Η τέχνη της προσαρμογής: ένα καλλιτεχνικό ταξίδι διαμέσου των σταδίων της προσαρμογής ............................................................................................................................................................... 58 3.2.2. Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη & Ιωάννα Παπαδοπούλου: Ενωμένες ανθίζουμε με τη δύναμη του θεάτρου!: Δυο εργαστήρια στην Αθήνα με τη χρήση του Θεάτρου του Καταπιεσμένου ........................................................... 70 3.2.3. Kata Horváth: Δραπετεύοντας από την κοινωνική απομόνωση: Παρέμβαση με όχημα το θέατρο στην Ουγγαρία ...................................................................................................................................................................... 92 3.2.4. Marián López Fernández Cao: Βιογραφίες της περιοχής σου: Καλλιτεχνικό εργαστήριο ενσωμάτωσης μέσω εγκαθιδρυμένων βιογραφιών ..................................................................................................................................... 106 3.2.5. Berta de la Dehesa &Tania Ugena: Αναζητώντας καταφύγιο μέσω της εικαστικής θεραπείας ..................... 116 3.2.6. Nancy Hogg: Μία καλύτερη ζωή μέσα από τις τέχνες και τη γλώσσα ............................................................ 130 3.2.7. Judit Koppány: «Αυτοσχέδιο»: Κοινοτική αναφορά μέσω δημιουργικών μέσων ........................................... 144 3.2.8. Lynne Bebb: Το σπίτι βρίσκεται εκεί που βρίσκεται η καρδιά ......................................................................... 153 3.2.9. Vera Várhegyi: Σε διάλογο: πειραματισμός με μία φωτογραφική μηχανή οπής ........................................... 162

4. ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΕΣ

4.1. Πίνακας ............................................................................................................................................................................ 174 4.2. Ασκήσεις .......................................................................................................................................................................... 175 4.2.1. Carol Brown, Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη: Δημιουργώντας ένα δίκτυο: Διαπολιτισμική επικοινωνία και ενσυναίσθηση ........................................................................................................................................................ 175 4.2.2. Carol Brown, Nancy Hogg: Άνοιγμα στο καινούργιο περιβάλλον: Αναζητώντας ένα καινούργιο σπιτικό ......................................................................................................................................................................... 177 4.2.3. Carol Brown, Nancy Hogg, Marián López Fdz. Cao, Nancy Hogg, Vera Varegyi, Veronika Szabó: Εξερευνώντας την ταυτότητα και τον πολιτισμό ...................................................................................................... 179 4.2.4. Άλκηστις Κοντογιάννη, Αντωνία Βασιλάκου, Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη: Εξερευνώντας την ετερότητα. Καλλιεργώντας την αίσθηση ενδυνάμωσης ........................................................................................... 186 4.2.5. Veronika Szabó, Vera Várhegyi: Κατανοώντας τις προκλήσεις της προσαρμογής ....................................... 192 4.2.6 Αλλάζοντας μέσω του οραματισμού ενός νέου σχεδίου ζωής Veronika Szabó, Vera Várhegyi, Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη, Ήρα Παπαγεωργίο ............................................................................................. 196 4.2.7. Αξιολογώντας την αλλαγή Vera Várhegyi, Veronika Szabó, Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη Marián López Fdz. Cao .......................................................................................................................................................... 200 Παραρτήματα Παράρτημα 1: Δείκτες αξιολόγησης καλών πρακτικών των προγραμμάτων κοινωνικής δράσης/ παρέμβασης μέσω της τέχνης ......................................................................................................................................................... 206 Παράρτημα 2: Εργαλεία αξιολόγησης για τις παρεμβάσεις μέσω της τέχνης ......................................................... 209

Πρόλογος στην Ελληνική έκδοση Η Αριάδνη, οι τέχνες και η διαπολιτισμικότητα

Η έκφραση και η δημιουργία ως ανάγκες προφανώς προέκυψαν από την πρώτη στιγμή που προέκυψε ένας homo. Οι ανάγκες αυτές, δηλώσεις ή εκφράσεις του ανθρώπου, συνυφαίνονταν απολύτως με την επιβίωση και την καθημερινή ζωή η οποία προϋπόθετε έρευνα χώρου, κατάκτηση μέσων και εργαλείων, κάλυψη αναγκών και εξεύρεση τροφής. Καθώς ο homo habilis, ο επιδέξιος άνθρωπος σε σχέση με τα εργαλεία ή ο homo erectus, ο όρθιος πιθηκάνθρωπος εξελισσόταν, ανέπτυσσε συνεχώς νοημοσύνη, δημιουργούσε και καλλιεργούσε τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας. Ήταν αναγκαίο να συγκροτήσει ένα δυνατό «σώμα» με τους άλλους, σώμα δύναμης που θα αντιστεκόταν στις δυσκολίες της φύσης, θα υπερνικούσε δεινόσαυρους, φυσικές απειλές, σημεία και δαίμονες. Η δημιουργία ομάδων και τελικά μικροκοινωνιών επέφερε δραματικές αλλαγές στη ζωή του και έγκαιρα τον οδήγησε σε ομαδικές εκφράσεις. Διαχρονικά από τις πρωτόγονες τελετουργίες, τις απεικονίσεις της ζωής και του κυνηγιού στα σπήλαια, την απαθανάτιση προσωπικών «περασμάτων» ζωής και ομαδικών σημαντικών στιγμών σε αντικείμενα και στο περιβάλλον, την κατασκευή υλικών και εργαλείων και την καταγραφή αυτών καθώς και των τρόπων χρήσης τους, εκφράζεται η ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του, τον άλλον και να διαχειριστεί τον κόσμο γύρω του, γεγονός που τον κατέστησε υποκείμενο της «έκφρασης-τέχνης» του. Αν διατρέξουμε την ανθρώπινη δημιουργία από τα πρώτα σημάδια έκφρασης μέχρι σήμερα μας δίνεται η δυνατότητα να κατανοήσουμε την εξέλιξη της κοινωνίας μας διαχρονικά και συγχρονικά μέσω της έκφρασης-τέχνης και πως κάθε έκφανσή της σχετίζεται με το κοινωνικό της πλαίσιο, στο οποίο αναδύεται, διαμορφώνεται αλλά και διαμορφώνει σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα και εν τέλει τον πολιτισμό. Επίσης μας δίνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε τα συναισθήματα και τις ψυχικές καταστάσεις που διέρχεται η κοινωνία σε μικρο- μακρο επίπεδο καθόσον ο άνθρωπος στις δημιουργίες του προσπαθεί να αποτυπώσει τα συναισθήματά του, τον πόνο του, τις χαρές του, τους έρωτές του, γενικά τα παθήματά του. Αυτό άλλωστε είναι και το δυνατό στοιχείο της τέχνης. Αυτά τα παθήματά θα «καθαρθούν» μέσω της έκφρασης-τέχνης και θα προκύψει όχι μόνο η εκτόνωσή τους, αλλά και η θεραπεία του υποκειμένου, τραγικού ή μη. Θα αποτελέσουν μέσω της έκφρασης-τέχνης μια πανανθρώπινη δήλωση που συνιστά μια καταγγελία για την καθημερινή καταπίεση που ασκείται διαχρονικά αλλά και σήμερα σε κοινωνική, οικονομική και συναισθηματική διάσταση. Θα συστήσουν μια μορφή αγώνα για αυτογνωσία, διεκδίκηση και βελτίωση της ζωής. Θα μεταλλαχθούν μέσω της έκφρασης-τέχνης σε ενεργή πολιτειότητα προκειμένου να αποκτήσει κάθε υποκείμενο την οντότητά του και να απολαύσει το ό,τι ζει, είναι δρων και μετασχηματίζει τον κόσμο του. Επομένως έκφραση-τέχνη και ζωή είναι αλληλένδετες έννοιες. Γλωσσολογικά, η τέχνη επισφραγίζει το ειδικό της βάρος ως λέξη απλή ή σύνθετη ή προσδιορίζοντας άλλη λέξη γίνεται δημιουργός νέων εννοιών, ενώ παράλληλα από τη ρίζα της δημιουργείται και σημασιοδοτείται ένα πλήθος λέξεων στις οποίες ενυπάρχει η έννοια της δημιουργίας, της έκφρασης και του λόγου (τέχνη, καλές τέχνες, εικαστικές τέχνες, παραστατικές τέχνες, δραματική τέχνη, έβδομη τέχνη, τέχνασμα, τεχνηέντως, τέχνημα, τεχνητός, έντεχνος, τεχνική, τεχνίτης, τεχνογνωσία, τεχνοκρίτης, τεχνολογία, 5

τεχνολογικός, τεχνοτροπία, τεχνούργημα, τεχνουργός, καλλιτέχνης κ.α) Στη μυθολογία και στον κόσμο της ελληνικής αρχαιότητας σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου, η ιδιαίτερη σημασία των τεχνών αποδίδεται με τη λατρεία των εννέα Μουσών και του ηγέτη τους, του θεού Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας, γιος του Δία, είναι ένας πρωτοκλασσάτος θεός με πληθώρα ιδιοτήτων όπως, κιθαρωδός, Διονυσοδότης, ο οποίος ορίζει το ρυθμό, τη μελωδία και την αρμονία. Οι Μούσες, κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, διαβιώνουν στον Όλυμπο τραγουδώντας και χορεύοντας προς τέρψη του πατέρα Δία. Στο Δίον, σύμφωνα με το Διόδωρο τον Σικελιώτη, ο βασιλιάς Αρχέλαος θα καθιερώσει δραματικούς αγώνες προς τιμήν του Δία και των Μουσών σε σχέση με τη λατρεία του Διονύσου και του Ορφέα. Ο Διόνυσος, γιος του Δία, σημαντική θεότητα του αρχαιοελληνικού πανθέου, ένας αιώνιος έφηβος, σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης και της ιερής τρέλας, δηλαδή της έκστασης που προκαλεί ο οίνος. Ο Διόνυσος είναι η θεότητα που συνδέεται απολύτως με το δράμα και αντιπροσωπεύει το «πνεύμα της ενέργειας και της μεταμορφωτικής δύναμης του παιχνιδιού». Παράλληλα η Άρτεμις, πολυσύνθετη θεότητα, εκτός από θεά του άγριου κόσμου, των ζώων, των φυτών, των εδαφών, της γονιμότητας και των νέων που δεν έχουν ενταχθεί στην κοινωνία, είναι η θεά της μετάβασης, από την εφηβεία στην ωριμότητα, από την αγριότητα στον πολιτισμό, από τη νηφαλιότητα στην έκσταση, όπως γράφει στο «βλέμμα του θανάτου» ο Vernant. Ταυτοχρόνως είναι η θεά των εσχατιών, της γης και των ορίων, η θεά που περιφρουρεί τα σύνορα. Η ίδια, ως ξενόφερτη θεότητα δίνει μια θέση στο «ξένο» και εκφράζει την ικανότητα να ενσωματώνει ο,τι είναι ξένο, ό,τι είναι διαφορετικό. Εκτός από αυτό πολλές είναι οι τελετουργίες της που σχετίζονται με τις μεταβάσεις, την είσοδο στον κόσμο των ενηλίκων, το γάμο και το θάνατο. Αναφορικά με το πρόγραμμά μας «Αριάδνη», η Αριάδνη κόρη του βασιλιά Μίνωα και της Πασιφάης που ερωτεύτηκε τρελά τον Θησέα και του έδωσε τον «μίτο της Αριάδνης» ώστε να μπορεί να εξέλθει από το λαβύρινθο, σχετίζεται με τον Απόλλωνα, τις Μούσες, το Διόνυσο και την Άρτεμη. Η Αριάδνη σχετίζεται με τις τέχνες και τον ηγέτη τους, με το θεό του Δράματος και τις τελετουργίες, τέλος με τη θεά του ξένου, του αλλότριου, της μετάβασης. Ακριβώς, το Πρόγραμμα «Αριάδνη – Η τέχνη για τη διαπολιτισμική προσαρμογή σε καινούργια περιβάλλοντα» (510255-LLP-1-2919-1-FR-Grundtvig-GMP) κινήθηκε πάνω στη φιλοσοφία της μετασχηματιστικής δύναμης των τεχνών για ανάπτυξη της διαπολιτισμικότητας. Μέσω των τεχνών επιχειρεί να διαμορφώσει τεχνικές προκειμένου να προετοιμάσει εμψυχωτές/εκπαιδευτές να εργαστούν με μετανάστες και μη, μαζί, για την ανάπτυξη διαπολιτισμικής συνείδησης. Με βασικό άξονα δραματικές μορφές εργασίας ένωσε απλές μορφές τεχνών. Μέσω της συνδυαστικής στόχευσε στην ανάπτυξη αυτογνωσίας, ενσυναίσθησης, επικοινωνίας, συνεργατικότητας, δημιουργικότητας, αποδοχής του άλλου και σεβασμού στο διαφορετικό. Το βιβλίο αυτό, δυναμικό και ουσιαστικό, εκ προγράμματος Αριάδνης ξεκινάει με μια εισαγωγή, ευρηματική σύζευξη της Αριάδνης με το λαβύρινθο, την τέχνη και τη μετανάστευση. Συνεχίζει με την ανάπτυξη θεωρητικής βάσης που αναφέρεται στο θεατρικό χώρο και την κοινωνική πραγματικότητα, στην τέχνη της προσαρμογής μέσω των τεχνών και στη χρήση της τέχνης ως αναπτυξιακό εργαλείο. Ακολουθούν τα καλλιτεχνικά, δημιουργικά και παιδαγωγικά εργαστήρια που αναφέρονται στην ανάπτυξη τεχνικών και καλλιτεχνικών παρεμβάσεων που ορισμένα έγιναν με μετανάστες και άλλα προτείνονται για αυτό με κατάλληλες μορφές διαδραστικού θεάτρου. Επίσης αναφέρονται άλλες μορφές τέχνης, όπως ευφάνταστες εικαστικές παρεμβάσεις ή φωτογραφικές δημιουργίες με σκοπό να αναπτυχθεί η προσωπικότητα, να βελτιωθεί η ζωή, να καλλιεργηθεί η δημιουργικότητα, να αποφευχθεί η κοινωνική απομόνωση και έγκαιρα 6

να προληφθούν ή ακόμα να θεραπευθούν τυχόντα τραύματα. Το κεφάλαιο αυτό τελειώνει με δείκτες αξιολόγησης πρακτικών και προγραμμάτων κοινωνικής δράσης-παρέμβασης μέσω της τέχνης. Ακολουθούν πηγές για τους εκπαιδευτές και ασκήσεις για τη διαπολιτισμική επικοινωνία, την ενσυναίσθηση, την προσαρμογή, την ταυτότητα, την ετερότητα, την ενδυνάμωση, την αλλαγή, το μετασχηματισμό. Τέλος δίνονται εργαλεία αξιολόγησης για παρεμβάσεις μέσω τέχνης.

1. Εισαγωγή

Άλκηστις Κοντογιάννη

Καθηγήτρια, Πρόεδρος Τμήματος Θεατρικών Σπουδών, Ναύπλιο

Η Αριάδνη, ο Λαβύρινθος, η τέχνη και η μετανάστευση

Ο Λαβύρινθος Αρχίζει με έναν λαβύρινθο. Ο πολεμιστής Θησέας πρέπει να κατατροπώσει το Μινώταυρο που ζει στο λαβύρινθο. Κανείς έως τώρα δεν έχει καταφέρει να δραπετεύσει, και ο Μινώταυρος έχει καταβροχθίσει αμέτρητα θύματα όλα αυτά τα χρόνια. Όμως ο Θησέας δραπέτευσε από το λαβύρινθο με τη βοήθεια της Αριάδνης, η οποία του έδωσε ένα μίτο με μία μακριά κλωστή δεμένη που τον βοήθησε να καταγράψει το δρόμο διαφυγής. Μία από τις διαχρονικές αξίες της Ελληνικής μυθολογίας είναι ότι αυτές οι ιστορίες διαπερνούν το χρόνο και το χώρο και λειτουργούν ως σημεία αναφοράς της συλλογικής μας εμπειρίας. Ποιος δεν έχει αντιμετωπίσει μία πρόκληση τόσο σκληρή όσο ένα τέρας; Ποιος δεν έχει αισθανθεί χαμένος, σα να στέκεται μόνος στο μέσον ενός λαβύρινθου; Η άφιξη σε μία νέα χώρα έχει πολλές ομοιότητες με την κατάσταση που αντιμετωπίζει ο Θησέας: βρισκόμαστε ξαφνικά σε ένα νέο περιβάλλον, ενίοτε με όλες τις αναφορές μας χαμένες, όπου οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε ταυτόχρονα πολλαπλά τέρατα. Σε αυτά μπορεί να συμπεριλαμβάνονται η εκμάθηση μίας καινούργιας γλώσσας, νέοι τρόποι συμπεριφοράς, η προσαρμογή σε ένα νέο περιβάλλον με διαφορετικό κλίμα, μυρωδιές και γεύσεις. Οφείλουμε επίσης να αποδεχθούμε το γεγονός ότι αυτές οι διαφορές μπορεί να έχουν σαν αποτέλεσμα το να ξεχωρίζουμε από το πλήθος ή το να φαινόμαστε διαφορετικοί στους ανθρώπους γύρω μας. Ίσως θα χρειαστεί να βρούμε καινούρια εργασία σε μία γλώσσα την οποία δεν κατέχουμε ακόμα πλήρως. Ακόμα και τα διαπιστευμένα προσόντα μας μπορεί να μην αναγνωρίζονται. Το να βρισκόμαστε σε μία ξένη πόλη μοιάζει πολύ με το να βρισκόμαστε σε ένα λαβύρινθο: όχι μόνο δε γνωρίζουμε πού είναι το ταχυδρομείο αλλά καμιά φορά ακόμα και ο τρόπος που οι άνθρωποι χαιρετούν ο ένας τον άλλο μας αποσυντονίζει . Δεν γνωρίζουμε τι θεωρείται ευγενικό και τι αγενές. Βρισκόμαστε σε μη οικείες συνθήκες, οι οποίες μπορεί να φαίνονται περίεργες, να αντικρούουν θεμελιώδεις προσωπικές μας αξίες, παραδοχές και αντιλήψεις. Με τον ίδιο τρόπο, η μετανάστευση μπορεί να γεννά την ανάγκη μίας Αριάδνης και του μίτου της που θα μας καθοδηγήσει μέσα σε αυτό το λαβύρινθο.

Ο Μίτος Στον τομέα της έρευνας διαπολιτισμικής προσαρμογής ο μίτος της Αριάδνης αποτελεί μια μεταφορά της συνέχειας και της αναζήτησης νοήματος: δύο δυνατά μοτίβα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η συνέχεια ενώνει το παρελθόν μας με το παρόν, δημιουργεί μία αίσθηση σταθερότητας μέσα στο χρόνο και το χώρο, η οποία συνδέεται στενά με τη νοηματοδότηση. Το νόημα είναι υποκειμενικό: δεν έχει σημασία πού αναφέρεται –για άλλους μπορεί να έχει σημείο αναφοράς την οικογένεια, για άλλους τις ενασχολήσεις 7

τους, για άλλους την επαγγελματική σταδιοδρομία. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι το νόημα συνδέεται με το εξωτερικό περιβάλλον. Δεν μπορούμε να διατηρήσουμε ένα νέο σχέδιο ζωής το οποίο δε λαμβάνει υπόψη τις εξωτερικές συνθήκες στις οποίες ζούμε. Για να είναι επιτυχής η προσαρμογή ο μίτος θα πρέπει να μας συνδέει με τον έξω κόσμο. Όπως ακριβώς ο Θησέας έχουμε ανάγκη την κλωστή για να αναπτυχθούμε στο περιβάλλον.

Η ενασχόληση με την τέχνη αναπτύσσει τη δεξιότητά μας να βρίσκουμε τον μίτο με πολλούς τρόπους. Η τέχνη μας βοηθά να διαχειριστούμε το άγχος και την αβεβαιότητα. Μέσω της προσομοίωσης μπορεί να μας προετοιμάσει για μη οικείες καταστάσεις προτείνοντας νέες απαντήσεις σε προκλήσεις και να μας βοηθήσει να δούμε συνδέσεις με νέους τρόπους. Η τέχνη επίσης βοηθά στη δημιουργία τάξης: προϋποθέτει την κατασκευή σχημάτων και χρωμάτων, την εκτίμηση αναλογιών, καθώς και τη δημιουργία ενός ατομικού οράματος ισορροπίας. Τέλος, η τέχνη μπορεί να μας ενδυναμώσει, μετατρέποντάς μας σε ηθοποιούς και δημιουργούς με τον πιο απτό τρόπο. Η ενασχόληση με την τέχνη μας προσφέρει επίσης την ευκαιρία να συνδεθούμε με το εξωτερικό περιβάλλον, είτε διαμέσου μίας μορφής τέχνης (π.χ. φωτογραφία, κινηματογράφος ή χορός) είτε μέσω της ιδιότητάς μας ως μέλη της καλλιτεχνικής ομάδας. Εγχειρίδιο Το παρόν εγχειρίδιο παρουσιάζει όσα μάθαμε σε σχέση με τη λειτουργία της τέχνης ως ο «Μίτος της Αριάδνης». Τα τέσσερα επόμενα κεφάλαια χαρτογραφούν τη διαδικασία του διετούς έργου μας, το οποίο αναπτύχθηκε χάρη στη στήριξη του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Δια Βίου Εκπαίδευσης. Το πρώτο κεφάλαιο παρέχει μία σύνοψη του θεωρητικού πλαισίου σχετικά με το πώς η τέχνη μπορεί να συνδεθεί με τη διαδικασία της προσαρμογής. Το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τα πιλοτικά εργαστήρια που διεξαγάγαμε, με τη μορφή μελετών περίπτωσης. Οι συνεργάτες του έργου Αριάδνη διεξήγαγαν έντεκα 30ωρα εργαστήρια στις πέντε χώρες που συμμετείχαν. Αυτές οι «πιλοτικές» συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Ιουλίου 2011 και Μαΐου 2012. Οι συνεργάτες εργάστηκαν με ομάδες 10-15 μεταναστών, συμπεριλαμβανομένων προσφύγων και αιτούντων άσυλο. Ορισμένα μαθήματα ήταν επίσης ανοιχτά σε μέλη των κοινωνιών υποδοχής, προκειμένου να δοθεί η ευκαιρία να δημιουργηθούν νέες επαφές μεταξύ αυτών των ομάδων. Τα πιλοτικά εργαστήρια χρησιμοποίησαν μία πλειάδα μορφών τέχνης, όπως δημιουργική γραφή, χορό, κινηματογράφηση, φωτογραφία, θέατρο και εικαστικές τέχνες. Χρησιμοποιώντας την τέχνη ως εργαλείο εμπλοκής των συμμετεχόντων, δημιουργήθηκε ένα ασφαλές πλαίσιο με σκοπό τον προβληματισμό επάνω σε θέματα όπως το πολιτισμικό σοκ, η ταυτότητα και η έννοια του «ανήκειν». Οι συγκεκριμένες μελέτες περίπτωσης προσφέρουν μία βαθιά οπτική στις διαδικασίες και δυναμικές των εργαστηρίων μας. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει τις εφαρμογές και τα πορίσματα της έρευνάς μας. Με τη συνεισφορά των συμμετεχόντων, πραγματοποιήσαμε ένα συνδυασμό ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας με τη μορφή συνεντεύξεων και ερωτηματολογίων, η οποία μάς πληροφόρησε σχετικά με τον τρόπο που τα εργαστήρια λειτούργησαν για τους συμμετέχοντες, καθώς και πώς τους επηρέασαν. Παράλληλα, συλλέξαμε συμπεράσματα σχετικά με μεθόδους αξιολόγησης, τα οποία μπορούν να εφαρμοσθούν κατά την εργασία 8

με μετανάστες στο πλαίσιο παρεμβάσεων της τέχνης. Το τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζει ένα δείγμα συγκεκριμένων εργαλείων, δραστηριοτήτων που αναπτύξαμε και που επιθυμούμε να μοιραστούμε με καλλιτέχνες, εμψυχωτές και εκπαιδευτές ενηλίκων που ενδιαφέρονται να εμπλουτίσουν την δουλειά τους με τις τέχνες. Τέλος ακολουθούν τα παραρτήματα τα οποία παρουσιάζουν μία λίστα δεικτών μεταβλητών που δημιουργήσαμε, προκειμένου να μας καθοδηγήσουν αφενός στην αναγνώριση καλών πρακτικών και αφετέρου στον προσανατολισμό της δικής μας εργασίας και στην μεθοδολογία αξιολόγησης της. Επίσης παρουσιάζουν όλες τις τεχνικές ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας που χρησιμοποιήσαμε. Ευελπιστούμε ότι η δουλειά μας με το πρόγραμμα ‘Αριάδνη’ θα παράσχει το μίτο που είναι αναγκαίος για την εμπλοκή και άλλων σε ένα ταξίδι που όλοι εμείς βρήκαμε άκρως συναρπαστικό.

Vera Várhegyi

Συντονίστρια του Ευρωπαϊκού προγράμματος Αριάδνη, Εlan Ιnterculturel, Παρίσι

2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ

2.1. ΠΕΡΊ ΤΩΝ ΧΡΉΣΕΩΝ ΤΗΣ ΤΈΧΝΗΣ ΩΣ ΜΈΣΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΏΠΟΥ Marián López Fernández Cao Πανεπιστήμιο Complutense, Μαδρίτη

Περίληψη Σε αυτό το άρθρο θα αναδείξουμε τους τρόπους με τους οποίους η τέχνη έχει χρησιμοποιηθεί σε διαφορετικές στιγμές της εξέλιξης και της ανάπτυξης του ανθρώπου ως εργαλείο προσαρμογής, καθώς και ως μέσον αλληλεπίδρασης με τον κόσμο και τους άλλους ανθρώπους. Πολύ περισσότερο από μία συμπληρωματική λειτουργία, η τέχνη αποτελεί κοινή έκφραση της ανθρώπινης ύπαρξης, συνεπώς υπηρετεί πολύ σημαντικούς σκοπούς για την ατομική ανάπτυξη και την κοινωνική υγεία.

1. Μία διάγνωση: η τέχνη στην εκπαίδευση Μία από τις κυριότερες αναδυόμενες πτυχές των πρόσφατων συζητήσεων περί της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, υπήρξε η επιστροφή στη βάση της σχέσης εκπαίδευσης και τέχνης, όπως και η ανασκόπηση των απαντήσεων στα ακόλουθα ερωτήματα, τα οποία αφορούν περιοχές οντολογικού και επιστημολογικού χαρακτήρα: • Πώς ορίζεται η τέχνη; • Πού χρειάζεται η τέχνη; • Γιατί η τέχνη εμφανίζεται ως πρακτική σε οποιαδήποτε χώρα, οποιαδήποτε περίοδο (ακόμη και όταν δεν υποστηρίζεται από το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα); • Ποια είναι η σχέση μεταξύ τέχνης και ζωής; • Ποια είναι η σχέση μεταξύ τέχνης και εκπαίδευσης; • Πώς ορίζεται ο καλλιτέχνης και ποιο είναι το καθήκον του; Καθένα από τα παραπάνω ερωτήματα θα μπορούσε να καλύψει αρκετές σελίδες αναστοχασμού και πιθανόν θα βοηθούσε στην αποσαφήνιση ορισμένων εννοιών στο συγκεκριμένο πεδίο. Στο σημείο αυτό, φαίνονται χρήσιμες δύο θεμελιώδεις προσεγγίσεις: • Μία που υποστηρίζουν εκείνοι που έχουν επιλέξει να προσεγγίσουν την τέχνη ως γλώσσα της οπτικής εκπαίδευσης, ως ένα εργαλείο ανάλυσης της πραγματικότητας, σε μερικές περιπτώσεις συγγενή με τον οπτικό πολιτισμό • Και μία που τοποθετεί την τέχνη εγγύτερα στη δημιουργία, ως μεταφορά και έκφραση της πραγματικότητας του δημιουργού, η οποία ανιχνεύεται σε παλαιότερες προσεγγίσεις της εκπαίδευσης ως έκφραση ή αυτοέκφραση. Πολλές από τις έρευνες που έχουν αναπτυχθεί στα δύο πεδία ασχολούνται και με τις δύο θέσεις. Οι θέσεις αυτές μπορούν να εντοπισθούν καθαρά σε όλα τα πρόσφατα διεθνή συνέδρια: στο INSEA κυριαρχεί η ανάλυση και ο οπτικός αντίκτυπος της πραγματικότητας, ενώ στην UNESCO επικρατεί μία περισσότερο ανθρωπιστική τάση, η οποία υπογραμμίζει την έμφαση στην ικανότητα της τέχνης να μεταμορφώνει και να ανανεώνει, να καινοτομεί και να αναγεννά. Παρ’ όλα αυτά, δίχως να αρνούμαστε την ανάγκη κριτικής παρατήρησης του πολιτισμού -η οποία είναι εγγενής στην καλλιτεχνική εκπαίδευση- και με αφετηρία τη γνώση του αναδυόμενου πεδίου της τέχνης ως μεταμόρφωση και θεραπεία, η τέχνη έχει μία συγκεκριμένη ιδιότητα: να προσφέρει μέσω του παιχνιδιού, ανεξαρτήτως χωροχρόνου και διαμέσου της αφύπνισης της δημιουργικής ψυχής, νέους τρόπους αντίληψης. Η αφύπνιση αυτή επιδρά ως μία πράξη μεταμόρφωσης του εαυτού, της οπτικής μας επάνω στον κόσμο και στους συνανθρώπους μας, καθώς και της σχέσης μας μαζί τους. 11

Με τα λόγια του Rudolf Arnheim: «Η τέχνη είναι η ποιότητα που σηματοδοτεί τη διαφορά ανάμεσα στο να είμαστε θεατές ή στο να κάνουμε πράγματα, που μας επηρεάζουν και μας συγκινούν, όπως συμβαίνει με όλες τις εγγενείς δυνάμεις σε οτιδήποτε δίνουμε ή παίρνουμε» (Arnheim, 1980).

2. Οι αξίες της Τέχνης Η τέχνη, η δημιουργία, η μουσική, ο χορός και το θέατρο επιβιώνουν ανεξαρτήτως αν συμπεριλαμβάνονται ή όχι στο πρόγραμμα του εκπαιδευτικού συστήματος. Οι κοινωνίες, είτε ενθαρρύνονται προς την καλλιτεχνική εκπαίδευση είτε όχι, εξακολουθούν να παράγουν τέχνη, και οι άνθρωποι από τη στιγμή που για πρώτη φορά βλέπουν τα ίχνη τους στο έδαφος, τη σκιά τους στον τοίχο ή τα σώματά τους στο χώρο, αρχίζουν να γίνονται δημιουργοί, να φαντασιώνονται πιθανές και απίθανες προοπτικές ή να εφευρίσκουν στρατηγικές αντίστασης στο παρόν τους. Όλες οι προαναφερθείσες πτυχές είναι εμφανείς σε ανθρώπους σαν και εμάς, οι οποίοι έχουμε αφιερωθεί στη δημιουργία και την εκπαίδευση μέσω της τέχνης. Παρά ταύτα, οι πτυχές αυτές συχνά πρέπει να αναλυθούν σε πολλούς από τους επαγγελματίες των υπόλοιπων χώρων της εκπαίδευσης, οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις θεωρούν τη δημιουργία ως μία επιφανειακή ψυχαγωγία, η οποία δεν παρέχει εφόδια ή δεξιότητες για την μελλοντική ζωή και εργασία. Ας εξετάσουμε κάποιες πτυχές της τέχνης.

2.1. Η σχέση της τέχνης με την αντικειμενική πραγματικότητα Σπάνια παρατηρούμε τόσο προσεκτικά την πραγματικότητα όσο όταν τη ζωγραφίζουμε. Το σχέδιο που γίνεται με το στυλό, το μολύβι ή οποιοδήποτε άλλο υλικό, μας επιτρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας στη λεπτομέρεια, επιβάλλοντας ενδελεχή παρατήρηση και μία αργή και ευγενική διαχείριση της πραγματικότητας. Η ζωγραφική προϋποθέτει ότι αφουγκραζόμαστε το περιβάλλον, γνωρίζουμε τους νόμους του, τους αποδεχόμαστε, κατανοούμε τις δομές του και τις μοιραζόμαστε μέσω των δράσεων του χεριού και των δαχτύλων. Η πραγματικότητα, μέσα από μία διαδικασία σεβασμού και προσεκτικής παρατήρησης, αφυπνίζει, διαμέσου του βλέμματος και του σώματός μας, τη μνήμη μας και τη συνείδησή μας. Όλες οι επεξεργασμένες και αποδεχθείσες αναμνήσεις περί πραγματικότητας αναδύονται και αναδομούνται στην πράξη της ζωγραφικής. Τα εκμαθημένα σχήματα συνδυάζονται ή σκιάζονται από αυτή τη μοναδική πραγματικότητα, στο χώρο και το χρόνο, μπροστά στα μάτια μας. Όπως είπε ο συγγραφέας John Berger αφότου είχε ζωγραφίσει ένα λιβάδι, το τελευταίο δεν έχει ποτέ πια την προηγούμενη μορφή για το δημιουργό του, “γίνεται μέρος μίας εμπειρίας ζωής, γνώσης και προσοχής. Η αποτύπωση της φύσης είναι μία πράξη γνώσης και σεβασμού της πραγματικότητας, η οποία μετατρέπεται στη «δική μας» πραγματικότητα, μέσα από τα δικά μας δάχτυλα, χέρια, συναισθήματα, νου και αντίληψη”.

2. 2. Η σχέση της τέχνης με την υποκειμενική πραγματικότητα Από την άλλη πλευρά, η αποτύπωση ενός γεγονότος ή μίας εμπειρίας αντιστοιχεί στο να γίνει εμφανές μέσα στο σώμα μας στοιχεία που αποτελούν μάρτυρες της εμπειρίας. Η αποτύπωση αποτελεί τη σχηματοποίηση ενός γεγονότος, το οποίο έχει γίνει μία εμπειρία εντός μας. Η αποτύπωση μίας παρελθούσας εμπειρίας, ριζωμένης στη μνήμη μας, είναι μία πράξη επίκλησης και μετενσάρκωσης, και παράλληλα, μία εξωτερίκευση του παρελθόντος και ένα αγαθό, διότι έχουμε το προϊόν μπροστά στα μάτια μας, και είμαστε 12

ικανοί, με κάποιο τρόπο, να το δούμε ξανά. Η θέαση του αποτελέσματος της μνήμης, της παρελθούσας αντίληψης και των συναισθημάτων μας, σημαίνει να κατανοήσουμε την εμπειρία, τον εαυτό μας και τον εαυτό μας μέσα στην εμπειρία. Περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός ταπεινού κράματος επανασύνθεσης και συγχώρεσης -συμφιλίωσης- με τον εαυτό και τη ζωή μας. Οι παιδικές ζωγραφιές κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου εξυπηρετούν, μεταξύ άλλων, στην εξωτερίκευση του πλήγματος που η πραγματικότητα επέβαλλε στα παιδιά. Η απόρριψή του, αργά και με το προσωπικό τους ύφος υποτίθεται ότι βάζει μία τάξη στην αταξία της ζωής, του τραύματος, του αποχωρισμού και της απώλειας. Η σχεδίαση σε ένα χαρτί από ένα χέρι και ένα νου που αναθυμάται, εντάσσει και διατάσσει σε ένα νέο πλαίσιο, που προσθέτει και/ ή αφαιρεί, βοηθά το παιδί να νοηματοδοτήσει το παρελθόν, να το δει από απόσταση, να το μοιραστεί, να το δει ξανά και, τελικά, να μπορέσει να συμφιλιωθεί μαζί του, να το συγχωρέσει και να συγχωρέσει τους ενήλικες.

2. 3. Η ανοχή και η απόλαυση της αμφισημίας Η τέχνη, η ποίηση και το θέατρο είναι οι περιοχές του παράδοξου. Έχοντας εκπαιδευτεί να ζούμε και να πράττουμε ορθολογικά, χωρίς κενά και αντιθέσεις, η τέχνη ανοίγει δρόμους όπου τα πάντα είναι δυνατά την ίδια στιγμή, όπου τα αντικρουόμενα συναισθήματα εναρμονίζονται ή τους επιτρέπετε να ρεύσουν μαζί στα άκρα τους. Η τέχνη επιτρέπει την έκφραση που η συνειδητότητα εμποδίζει, τον ασύλληπτο πόνο, το αίσθημα πληρότητας και κενού την ίδια στιγμή. Η τέχνη επιτρέπει την αντίθεση και το παράδοξο, την υπερβολή, και κάνει δυνατή την αυτογνωσία. Το πλαίσιο της δημιουργίας επιτρέπει να εκφραστούν το μίσος και η συγχώρεση, η οργή και ο θρήνος, η κατανόηση –για λίγο- των παθών μας. Ο χώρος της τέχνης είναι ένας συμβολικός χώρος, όπου μας αφήνει να πειραματισθούμε στον πόνο και την απόλαυση σε ένα ασφαλές πλαίσιο. Μας επιτρέπει, χάρη στη δημιουργία και τη σκέψη, να ξεχάσουμε τις βεβαιότητες, εντάσσοντας την πολυσημία εικόνων και αποσπασμάτων, διατυπώνοντας νοήματα τα οποία μπορεί να είναι ταυτόχρονα πολύπλευρα, και επιπροσθέτως, ποτέ να μην είναι αποδεκτά ως οριστικά. Η τέχνη, η δημιουργία, δεν προσφέρει οριστικά νοήματα και συνεπώς μας ωθεί να συνηθίζουμε στην αμφιβολία και το πιο σημαντικό, να απολαμβάνουμε την αμφισημία που προκαλείται από την αβεβαιότητα αυτού που κάνουμε, αυτού που βλέπουμε. Σε μία κοινωνία κλειστών νοημάτων, η τέχνη είναι ένας χώρος όπου οι περιορισμοί μίας κλειστής ζωής ανοίγουν, ξεδιπλώνοντας πολλά πιθανά νοήματα. Η τέχνη είναι συνεπώς ένα συμβολικό πεδίο, όπου οι έννοιες του πιθανού, του ανοικτού και του αμφίβολου αποτελούν διαρκείς και ζωτικές εκφάνσεις.

2. 4. Το σώμα Η τέχνη ανανεώνει το χώρο του παιχνιδιού. Το σώμα μας και τα χέρια μας ρέουν στην προσπάθεια να προσαρμοστούν στο περιβάλλον, εμπιστεύονται και εγκαθιδρύουν ένα διάλογο μεταξύ ημών, χώρου και άλλων. Θεωρητικοί του θεάτρου στη σχολική εκπαίδευση μπορούν να υποδείξουν πώς μέσω κοινών παιχνιδιών, προσωπικού παιχνιδιού και παιχνιδιών προβολής, αγόρια και κορίτσια σωματοποιούν τις κοινωνικές και πολιτισμικές προβολές τους. Μέσα από το προσωπικό παιχνίδι, τα παιδιά μεταμορφώνουν το σώμα τους σε αεροπλάνα, υπερήρωες, τέρατα, μικρά ζώα, ή μηχανές που διασχίζουν το σπίτι και τη γειτονιά τους, οι οποίοι με τη σειρά τους μεταμορφώνονται στο σύμπαν, σε σπηλιές ή σε απάτητη γη. Η κίνηση του σώματος -που τρέχει, σταματά, μαζεύει, ανοίγει, περιγρά13

φει- περιλαμβάνει όλους τους τρόπους ύπαρξης στον κόσμο, μαζί με την απόλαυση και τον κίνδυνο που εκείνοι ενέχουν. Παρατηρείστε πώς παίζουν τα παιδιά με τα πεσμένα φύλλα σε ένα πάρκο το φθινόπωρο, δείτε πώς απορροφούνται όταν οσφραίνονται τα ξερά φύλλα, όταν αφουγκράζονται το θρόισμα τους, όταν χορεύουν με τα πόδια και τα χέρια τους, παραδίνοντας το σώμα τους σε όλα αυτά τα ερεθίσματα. Όλα τα παραπάνω αντιστοιχούν στη συμμετοχή σε μία πληθώρα συμβολικών κινήσεων, οι οποίες τα προσδένουν με τη ζωή και τις διαδικασίες της. Η παιδαγωγική που εφαρμόζεται στην Reggio Emilia και βασίζεται στις θεωρίες του Loris Μalaguzzi, αμέσως αναγνώρισε τη σημασία που έχει σώμα του παιδιού για την εκπαίδευση του ως ενήλικα, παρέχοντας το χρόνο και το χώρο να πειραματισθούν τα παιδιά με όλες τις πιθανές προοπτικές. Ο χορός, όπως και το θέατρο, ανακαλεί τη σχέση σώματος και χώρου, μεταμορφώνοντας όλες τις κινήσεις μας. Όταν ο Jerome Bruner επισκέφτηκε τα σχολεία της Reggio Emilia τα περιέγραψε ως «ένα ιδιαίτερο μέρος, όπου οι νέοι άνθρωποι προσκαλούνται να αναπτύξουν το πνεύμα και την ευαισθησία τους, ενώ ανήκουν σε μία ευρύτερη κοινότητα». Ένας χώρος όπου συνδυάζονται οι έννοιες της ιδιοκτησίας «δικό μου, δικό σου, δικό μας» και η έννοια της κοινότητας ως «μία κοινότητα μάθησης, η οποία μοιράζεται το πνεύμα και την ευαισθησία». Ένα μέρος απόκτησης κοινής γνώσης του πραγματικού κόσμου, αλλά επίσης και του κόσμου της φαντασίας. «Πρέπει να είναι ένα μέρος όπου η νέα γυναίκα και ο νέος άνδρας ανακαλύπτουν τη χρήση του νου, της φαντασίας, των υλικών και γνωρίζουν τη δύναμη που αποκτούν όταν όλα αυτά λειτουργούν σε αρμονία» (Abbot, l., 14). Το προβολικό παιχνίδι συνίσταται στην προβολή σε ένα αντικείμενο των φόβων και επιθυμιών που ο εαυτός επιθυμεί να εκφράσει ή να αντιπαλέψει. Κατά το βιωματικό παιχνίδι της ανακάλυψης και του πειραματισμού μέσω αντικειμένων, η διαδικασία που συμβαίνει είναι πως προβάλλουμε επάνω στο αντικείμενο όλες τις ανάγκες και τα χαρακτηριστικά που χρειαζόμαστε ή επιθυμούμε. Το αντικείμενο, είτε είναι κατασκευή είτε εύρημα, παύει να είναι ένα χαμένο αντικείμενο στο πλήθος για να γίνει αυτό που εμείς θέλουμε να είναι: ένας κώνος μετατρέπεται σε μεγάφωνο, αυλό, όπλο ή ασπίδα. Ένα δαχτυλίδι είναι ένας τροχός, ένα ασφαλές μέρος, ένα στέμμα, ένα θανάσιμο όπλο κοκ. Μέσω του παιχνιδιού προβολής γινόμαστε έμμεσα τα πάντα και τίποτα την ίδια στιγμή. Παρομοίως, οι οπτικές τέχνες, ως κληρονόμοι του προβολικού παιχνιδιού, μας προσκαλούν να είμαστε τα πάντα και τίποτα, να δοκιμάσουμε πιθανότητες στην ασφάλεια του δημιουργικού χώρου.

2. 5. Διαχείριση σύγκρουσης: νέες στρατηγικές προσαρμογής. Όλοι οι ανθρωπολόγοι συμφωνούν ότι η δημιουργία οργάνων και εργαλείων από τον άνθρωπο είχε ως σκοπό την προστασία του από ένα εχθρικό περιβάλλον. Αρχική προϋπόθεση για την κατασκευή των οργάνων είναι η απεικόνιση τους. Η δημιουργική διαδικασία είναι μέρος, όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα, του προβολικού παιχνιδιού: δεν ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά για το τί είναι φύσει ένα κλαδί στο έδαφος, ή μία φυσική ίνα, ή μία πέτρα, αλλά για το τι είναι εν δυνάμει, τι είναι για εμάς. Η ικανότητα μετατροπής του συνηθισμένου σε αξιοπερίεργο, η οποία περιλαμβάνει τη δημιουργική διαδικασία, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα εφεύρεσης διαφορετικών χρήσεων, εφαρμογών και επιλογών, μας ωθεί να συνειδητοποιήσουμε ότι η φαντασία δεν είναι αποκλειστικά και μόνο ένα τοπίο απόδρασης από την πραγματικότητα, αλλά εν αντιθέσει, είναι αναγκαία για την επιβίωση, όντας ταυτόχρονα αναγκαία για την προσαρμογή. Αν οι άνθρωποι είχαν φανταστεί έναν ασφαλές και ζεστό κόσμο, δεν θα είχαν δημιουργήσει αντικείμενα και περιβάλλοντα που να το επιτρέπουν. Από την εποχή που ο άνθρωπος γεννήθηκε με πόδια απροστάτευτα, βάδιζε ξυπόλητος 14

και υπέφερε μετά από μεγάλες διαδρομές στα δάση και την έρημο, ως την ώρα που είχε την ιδέα να ενώσει φυτικές ίνες σε μία επιφάνεια, επάνω στην οποία θα μπορούσε να ακουμπήσει το πόδι του και να κατασκευάσει ένα υπόδημα, χρειάστηκε όχι μόνο να απορρίψει, να αποδεχτεί και να αναθεωρήσει ένα πλήθος αποφάσεων, αλλά, ευθύς εξ αρχής, ο άνθρωπος φανταζόταν, ήταν ικανός να οραματιστεί ένα πόδι χωρίς πληγές και να συνδυάσει στοιχεία τα οποία, εκ φύσεως, δεν έχουν καμία εμφανή σχέση. Αυτή η φαντασίωση απαιτεί παρατηρητικότητα, επιθυμία για αλλαγή. Ήταν μία δημιουργική πράξη, που κατέστησε δυνατή τη μεταμόρφωση μιας φυτικής ύλης σε παπούτσι. Από όταν ο άνθρωπος μετέβαλλε το σχήμα ενός φύλλου με τέτοιο τρόπο για να μπορεί να πιει, μέχρι την κατασκευή των κεραμικών δοχείων για την αποθήκευση υγρών, διαμεσολάβησε η γνώση και η κατανόηση του συγκεκριμένου υλικού, δηλαδή της λάσπης. Επιπλέον, παρενέβη η διαδικασία της φυσικής παρατήρησης, χάρη στην οποία εξελίχθηκε η υλική ιδέα ότι η υγρή εύπλαστη ύλη μπορεί να μετατραπεί σε ξηρό υλικό μέσω της καύσης. Τέχνη και επιστήμη συνδέονται. Η φαντασία συνδέει το παρόν με το μέλλον, ελέγχει το παρόν, εφευρίσκει το μέλλον. Η δημιουργία διευρύνει τις δυνατότητες του παρόντος, μετατρέποντάς το σε απτό μέλλον. Ο ψυχολόγος Fernando Cembranos σημείωσε πώς η δημιουργικότητα έχει μία κοινωνική διάσταση, και πώς όλοι οι άνθρωποι εφευρίσκουν τρόπους επιβίωσης σε δυσχερείς καταστάσεις. Οι τρόποι με τους οποίους διαφορετικοί άνθρωποι έχουν δραπετεύσει από την ασθένεια και την πενία καθιστούν παραδείγματα δημιουργικών στρατηγικών και εναλλακτικών τρόπων διαχείρισης της σκληρότητας της ζωής.

2. 6. Ενώπιον της σύγκρουσης Υπάρχει ένα είδος δημιουργίας συνδεόμενο με την επανάληψη, το οποίο έχει αποδοκιμασθεί από τη θεωρία της δημιουργικότητας και τις αρχές του μοντερνισμού περί δημιουργίας. Παρά ταύτα, η επανάληψη είναι ένας αέναος κύκλος στη ζωή μας και μας βοηθά να συγκροτούμε τον εαυτό μας στο χωροχρονικό συνεχές. Από την εμμονή των παιδιών με την επανάληψη, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να διηγούμαστε την ίδια ιστορία με τα ίδια λόγια όταν γινόμαστε ενήλικες, ως τα επαναληπτικά άσματα, είτε τα σημεία και τις τελετουργίες που μας γειώνουν στη ζωή, η επανάληψη είναι μία κινητήριος δύναμη που μας παρέχει μία αίσθηση ασφάλειας. Η επανάκτηση της ομοιοστατικής ισορροπίας μέσω της τελετουργίας και της επανάληψης, μας εισάγει σε έναν ασφαλή χρόνο, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει στο να αντισταθμίζουμε μία μεταβαλλόμενη, αποσπασματική και ταραχώδη πραγματικότητα. Ο ρυθμός, η σωματοποιημένη επανάληψη δημιουργεί μία αίσθηση ιστορίας, συνέχειας, ενός νήματος στη ζωή μας, ενώ ταυτόχρονα μας δίνει κατεύθυνση και μας συγκροτεί. Πολλές από τις ιστορίες σχετικά με δυσχερείς και σκληρές καταστάσεις μας μιλούν για το πώς μέσω της επανάληψης ονομάτων, αριθμών και επακριβών απομνημονεύσεων, οι άνθρωποι κατάφεραν να περάσουν σε μία κατάσταση όπου ήταν δυνατό να υπομείνουν το αβάσταχτο. Η τέχνη της υφαντουργίας και το ράψιμο ή το κέντημα, διαμέσου του υφάσματος, οι χειρονομίες του κεραμοποιού ή κάποιου που επαναλαμβάνει μία δράση προκειμένου να δημιουργήσει κάτι, αντισταθμίζουν την εξωτερική ανισορροπία με την επιβολή μίας ταχύτητας και τάξης στη ζωή και προσφέρουν, ως λύση, στην καταστροφή τη δημιουργία. Την ίδια στιγμή, οι επαναληπτικοί χοροί μας μετακινούν σε μία άλλη κατάσταση, ένα άλλο επίπεδο ύπαρξης, το οποίο βοηθά να αντισταθούμε στη ζωή που βιώνουμε. Από την άλλη πλευρά, η τέχνη, χάρη στην ικανότητά της να οραματίζεται το μέλλον, είναι ικανή να δημιουργεί παράλληλους βίους, επιθυμίες οι οποίες υποκαθιστούν την έλλειψη της επιθυμίας στην καθημερινότητα. Όπως υπέδειξε ο Herbert Marcuse, η τέχνη 15

ανοίγει τα μάτια της δικής μας πραγματικότητας, γιατί υποδεικνύει την πιθανή ύπαρξη ενός άλλου, πολύ πιο ενδιαφέροντος, τρόπου ζωής. Όπως το παραλήρημα των ψυχικά ασθενών που απαιτούν μία εξήγηση για να ερμηνεύσουν το ανεξήγητο χάος στο οποίο ζουν, η τέχνη έχει την ικανότητα να μας μετακινεί σε διαφορετικά σώματα, διαφορετικά περιβάλλοντα, διαφορετικές εμπειρίες. Κατά κάποιον τρόπο, μας προσφέρει για μία στιγμή την Αριστοτελική κάθαρση, την ψευδαίσθηση ότι η ζωή σε έναν άλλο κόσμο έχει αξία. Μας μεταφέρει το πάθος εκείνου που δεν την έζησε ποτέ, ή τον πόνο εκείνου που ποτέ δεν έχει υποφέρει. Η τέχνη μας επιτρέπει να συμμετέχουμε σε συναισθήματα και αισθήσεις, υποδεικνύοντας τρόπους να οραματιστούμε το μέλλον ανάμεσα σε ερείπια ή να αντέξουμε το παρόν ανάμεσα σε ερείπια. Όπως οι Κέλτικοι βάρδοι, με την κέδρινη ράβδο, κάνουν έναν κύκλο γύρω από τους εαυτούς τους, έτσι κι η τέχνη επιτρέπει την προσωρινή αναστολή της κυρώσεως, του πόνου, της λύπης. Η τέχνη βοηθά στην ανάρρωση της ψυχής, εφόσον η τελευταία υπάρχει.

2.7. Από την ανοχή στη σύγχυση Η εργασία με υλικά της τέχνης μας φέρνει αντιμέτωπους με τις ποιότητες του υλικού και με τα προσωπικά μας όρια. Συνηθισμένοι να ζούμε σε μία κοινωνία βασιζόμενη στην κατανάλωση, όπου η απόκτηση υπαινίσσεται άμεση ικανοποίηση, το να απευθυνθούμε διαλογικά σε ένα υλικό (είτε είναι η πέτρα, το ξύλο, ο πυλός ή οποιοδήποτε άλλο), σημαίνει να αναγνωρίσουμε όχι μονάχα τους κανόνες του παιχνιδιού, αλλά και τις δυνατότητές μας, να προσαρμόσουμε το ρυθμό μας στο ρυθμό του υλικού και να αποδεχτούμε από την αρχή ότι αυτό είναι ένα παιχνίδι του οποίου τους κανόνες δεν ορίζει μόνο ο άνθρωπος. Η αντιμετώπιση της ανικανότητάς μας μπορεί ορισμένες φορές να είναι μία στιγμή μεγάλης ταπεινότητας κατά τη διαδικασία της μάθησης, και μπορεί να μας κάνει να κατανοήσουμε περισσότερο πώς αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες μας, το όρια μας ή την αδεξιότητα μας. Μπορεί να μας βοηθήσει να αναπτύξουμε νέες μεθόδους, και κυρίως να μάθουμε να ανεχόμαστε τον εαυτό μας και να του δίνουμε χρόνο, κάνοντας υπομονή.

2. 8. Μαθαίνοντας πώς να κάνουμε επιλογές Πολύ λίγες δραστηριότητες προσφέρουν τη δυνατότητα της πολλαπλής επιλογής σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, όπως η καλλιτεχνική δημιουργία: υλικά, συντήρηση, τεχνική, εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα και πώς τις μεταφράζουμε, πότε να ξεκινούμε, πότε να σταματούμε, να αναστοχαζόμαστε, ή να ολοκληρώνουμε. Όλες αυτές είναι δράσεις που εξαρτώνται από ένα πρόσωπο εάν εκτελούνται ατομικά, ειδάλλως απαιτούν τη διαρκή συμφωνία εάν εκτελούνται ομαδικά. Το να μάθουμε να λαμβάνουμε αποφάσεις αντικατοπτρίζει την ίδια στιγμή την ανάγκη να αναλάβουμε την ευθύνη των επιπτώσεων των πράξεων σχετικά με το καλλιτεχνικό έργο, και παραδόξως, να απολέσουμε το φόβο των συνεπειών των επιλογών μας, εφόσον μας δίδεται η ευκαιρία να τις δοκιμάσουμε.

2.9. Μαθαίνοντας να κάνουμε λάθη Ας υποθέσουμε ότι τα λάθη που γίνονται στο συμβολικό και εύφορο έδαφος της δημιουργίας μάς βοηθούν να αναγνωρίσουμε τη θνητή, ευάλωτη και εύθραυστη πλευρά του εαυτού μας. Σε αυτό το πλαίσιο, η αποδοχή των λαθών έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται η σοβαρότητα και να περιορίζεται η αυστηρότητα τους στην πραγματική ζωή, ενώ μας 16

ωθεί να συνειδητοποιούμε τη «ζωτική δύναμη» που απαιτείται για να τα διορθώσουμε, και να μας διορθώσουμε όσες φορές χρειαστεί. Μάς στρέφει προς το διαχωρισμό της πράξης και του εαυτού. Με κάποιο τρόπο, τα λάθη που γίνονται σε ένα καλλιτεχνικό αντικείμενο μας επιτρέπουν να διαχωρίσουμε τον εαυτό μας από τα συγκεκριμένα λάθη και να τα αντιλαμβανόμαστε ως αποδεχούμενα διόρθωσης. Μάς βοηθά να ξεχωρίζουμε υποκείμενο και αντικείμενο και την ίδια στιγμή, να συνειδητοποιούμε τους μεταξύ τους δεσμούς και σχέσεις.

2. 10. Μαθαίνοντας πώς να σχεδιάζουμε πλάνο εργασίας Ο γλύπτης και δάσκαλος Angel Ferrant έγραψε στους τοίχους του εργαστηρίου του στην Ένωση Παιδικής Υποστήριξης, η οποία ιδρύθηκε το 1935 και όπου δίδασκε έως το 1939, όταν έκλεισε:

«Η εργασία που πρόκειται να γίνει εδώ, θα είναι σαν παιχνίδι. Θα επιτύχετε, αν πραγματοποιήσετε καλά ότι προτείνατε να κάνετε. Όσοι αμελείς θεωρήσουν ότι η σκέψη δεν είναι απαραίτητη θα χάσουν ή θα αποτύχουν. Για να κερδίσετε σε αυτό το παιχνίδι, οφείλετε να γνωρίζετε εξ’ αρχής τα εξής: 1. Τι θέλετε να κάνετε. 2. Ποια υλικά θα χρειαστείτε για το φτιάξετε. 3. Προτού φτιάξετε το έργο τέχνης, είναι χρήσιμο να φτιάξετε σκίτσα ως προσχέδια, σχεδιαγράμματα ή κομμάτια από χαρτόνι, τα οποία θα σας βοηθήσουν να αποφύγετε πιθανά λάθη. 4. Σε αυτό το εργαστήριο, καθένας μπορεί να κατασκευάσει οτιδήποτε του/της έρχεται στο μυαλό. Εδώ δεν υπάρχουν ειδήμονες, όμως όλοι μπορούν να ρωτήσουν σχετικά με οτιδήποτε δε γνωρίζουν. 5. Απαγορεύεται να καταστρέψετε κάτι που δημιουργήσατε, εκτός και αν πρέπει να δημιουργήσετε κάτι άλλο που να αξίζει περισσότερο από αυτό που θα καταστραφεί.» Με μόνο λίγες και σοφές λέξεις, ο Ferrant συνοψίζει μέρος των αξιών της τέχνης. Προϋποθέτει την αυτονομία και υπευθυνότητα του παιδιού ή του ενήλικα κατά τη δημιουργική διαδικασία. Επίσης, συμπεριλαμβάνει σημαντικές πτυχές: το οργανόγραμμα, το σχεδιασμό, τη δυνατότητα δοκιμής, τη σκέψη σχετικά με τις επιλογές και την ανάληψη της ευθύνης σε σχέση με την προσωπική δημιουργία.

2. 11. Διαφορετική σύλληψη περί χρόνου Η δημιουργική διαδικασία μεταλλάσσει τους ρυθμούς της εργασίας, το βασίλειο του homo faber, τους διαφοροποιεί. Η δημιουργία και η δημιουργική σκέψη απαιτούν όχι μόνο ενεργή σκέψη (vita activa), αλλά επίσης στοχαστική σκέψη (vita contemplativa). Η εύρεση λύσεων απαιτεί να μη νιώθουμε τη διαδικασία οικεία, να εξωτερικεύουμε το 17

σύνολο, να το ξαναβλέπουμε, και αυτά προϋποθέτουν έναν αδρανή χρόνο, εκτός διαδικασίας, μία περίοδο επώασης όπου ο άνθρωπος επιτρέπει στον εαυτό του να επηρεαστεί από εξωτερικά και καινούργια στοιχεία. Συνεπώς, ο δημιουργικός χρόνος διαφοροποιείται από τον αυτόματο χρόνο εργασίας, επιβεβλημένο από μία κοινωνία σκοπούμενη προς το αποτέλεσμα. Η δημιουργική διαδικασία είναι ένα γεγονός, ένας μετασχηματιστικός χρόνος, μία δράση η οποία ενώνει τον άνθρωπο με τον εαυτό του και με το μέσον, με τους άλλους, συνυφαίνοντας παρελθόν και παρόν και μέλλον. Περικλείει ένα χρόνο αιώρησης όπου όλα και τίποτα συμβαίνουν ταυτόχρονα.

2.12. Διαφορετική σύλληψη περί χώρου Ο δημιουργικός χώρος μάς βυθίζει σε ένα χώρο εκτός του καθημερινού. Η τέχνη έχει την ικανότητα να σημαδεύει σαν τους Κέλτες τροβαδούρους, σύμφωνα με το Robert Graves στην Άσπρη Θεά, έναν κύκλο που μας οδηγεί προς ένα νέο είδος σχέσης και μεταμόρφωσης. Ο χώρος γίνεται ένας εν δυνάμει χώρος, όπως σημείωσε ο Winnicot, γεμάτος δυνατότητες, μία περιοχή ασφάλειας και ελευθερίας. Η παιδαγωγική της Regio Emilia, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στο χώρο ως ένα μέρος όπου τα παιδιά προετοιμάζονται για τη ζωή: το παιχνίδι, πρωτεύον στην παιδική ηλικία, εγκαινιάζει τη δημιουργία και την τέχνη.

2. 13. Διαφορετική σύλληψη περί αισθήσεων Μία φίλη που εγχειρίστηκε για καρκίνο, μου μίλησε για μία εμπειρία της, όταν συνειδητοποίησε ότι ο θάνατος ήταν μία πραγματική πιθανότητα, που ξαφνικά συνειδητοποίησε και που την ώθησε σε παραίτηση: η αισθητική ενατένιση. Μου εξιστόρησε πώς είχε αποχωρήσει από μία παράσταση χορού, μέσα στα δάκρυα, τρομοκρατημένη στη σκέψη ότι ίσως να μην ήταν ποτέ ξανά σε θέση να απολαύσει ένα παρόμοιο θέαμα. Η αίσθηση της ανύψωσης, της μετουσίωσης της καθημερινότητας και της προσωπικής συμμετοχής στην ομορφιά του κόσμου είναι εμπειρίες που αναγεννούν μέσα μας την ελπίδα ότι η ζωή έχει αξία και μας μεταφέρουν σε έναν κόσμο μακριά από μικρότητες και κοινοτυπίες.

2. 14.Καλλιέργεια της ικανότητας προσαρμογής Ως αποτέλεσμα των προαναφερθεισών ιδεών, η τέχνη μετατρέπει το οικείο σε απροσδόκητο και αντίστροφα. Η δημιουργία μίας ιστορίας με αφορμή ένα επώδυνο γεγονός έχει ως αποτέλεσμα να μαθαίνουμε τον τρόπο να το συμπεριλαμβάνουμε στη ζωή μας και ακολούθως πώς να δομούμε εκ νέου νέες μορφές συμβίωσης. Μία από τις βασικές πλευρές της τέχνης της φωτογραφίας είναι αναμφίβολα η προσπάθεια εσωτερίκευσης της εξωτερικής πραγματικότητας, όταν η τελευταία δεν είναι εύκολο να αφομοιωθεί.: οικειοποιούμενοι την εξωτερική πραγματικότητα, είμαστε σε θέση να την επανεξετάσουμε και να την μετατρέψουμε σε απτό αντικείμενο μέσω της δικής μας οπτικής.

2. 15. Ικανότητα απο-οικειοποίησης Παρομοίως, η τέχνη και οι εμπλεκόμενες με αυτή διαδικασίες μας επιτρέπουν να δούμε την πραγματικότητα υπό διαφορετική σκοπιά. Ο σκηνοθέτης κινηματογράφου Nestor Almendros υποστηρίζει ότι οι διευθυντές φωτογραφίας θα πρέπει να μην είναι γηγενείς των τοποθεσιών όπου πρόκειται να γυριστεί η ταινία, καθώς με αυτόν τον τρόπο θα είναι 18

σε θέση να εκτιμήσουν τις εκθαμβωτικές λεπτές διαφορές που ένας αυτόχθονας ποτέ δε θα μπορούσε να αντιληφθεί. Μία απομακρυσμένη ματιά αναγνωρίζει στο ίδιο θέαμα και τοπίο διαφορετικές ποιότητες, αφανείς λειτουργίες, απροσδόκητες πιθανότητες. Αυτή η ιδιότητα της απο-οικειοποίησης υπήρξε καταλυτική για την προσαρμοστική ικανότητα του ανθρώπου. Χάρη σε εκείνη, ο άνθρωπος φαντασιώθηκε ένα υπόδημα στη θέση μίας φυτικής ίνας, ένα όργανο στη θέση ενός κλαδιού, ένα σπιτικό στο κοίλον μιας σπηλιάς. Οι καλλιτέχνες αποτελούν ένα παρόμοιο παράδειγμα αυτής της ικανότητας αναπροσαρμογής, με τον ίδιο τρόπο που τα παιδιά μπορούν να παίζουν για ώρες με ένα μονάχα αντικείμενο: στιγμιαία ένα κουτί μεταμορφώνεται από όχημα σε σπίτι, και από σπίτι σε οικοδομικό τετράγωνο. Αυτή η ικανότητα μας επιτρέπει να αντιμετωπίζουμε συγκρούσεις από διαφορετικές οπτικές γωνίες, όταν δεν γίνεται με τις παλιές μεθόδους, και αυτό όχι μόνο ανακινεί μία νέα σχέση με τον κόσμο, αλλά ανανεώνει τη μεταξύ μας σχέση και μας επιτρέπει να δούμε ξανά νέες ποιότητες στους εαυτούς μας και στους άλλους, που είχαμε παραβλέψει.

2. 16. Η δημιουργία ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό Η δημιουργική διαδικασία έχει ως τελικό αποδέκτη έναν άλλον άνθρωπο. Όταν απολαμβάνουμε ένα έργο τέχνης, συμμετέχουμε στον ιδιωτικό χώρο του καλλιτέχνη, μέσω της αισθητικής ενσυναίσθησης. Εντούτοις, πολλές φορές όσο περισσότερο προσωπική είναι η διαδικασία, τόσο μεγαλύτερη απήχηση έχει στο κοινό. Η καλλιτεχνική δημιουργία που κυοφορήθηκε μέσα σε ακραίες οικονομικές ή κοινωνικές συνθήκες, όπως ο Ισπανικός Εμφύλιος ή τα δικτατορικά καθεστώτα της Αργεντινής και της Χιλής, προσέφερε σπουδαία έργα τέχνης, τα οποία γεννήθηκαν λόγω της οδύνης της αναντικατάστατης απώλειας. Τα ατομικά συναισθήματα ανακαλούν την κοινή αίσθηση απώλειας, κοινωνούν την ιδιωτικότητα του καλλιτέχνη και κάνουν κοινό κτήμα τον πόνο της μοναξιάς. Στη συνέχεια, μορφές τέχνης όπως το θέατρο, ο χορός και η μουσική, οι οποίες εμπλέκουν σώμα και μυαλό, απαιτούν από τους συμμετέχοντες την αίσθηση κοινού σκοπού, κοινής ευθύνης και αλληλεξάρτησης, στοιχεία τα οποία έχουν χαθεί ως στόχοι της σύγχρονης εκπαίδευσης, η οποία πρωτίστως αποσκοπεί στην παραγωγικότητα. Η εμπλοκή μας όταν συμμετέχουμε σε μία θεατρική, χορευτική ή μουσική ομάδα, προϋποθέτει να γνωρίζουμε τους ρόλους των μελών της ομάδας και τον τρόπο με τον οποίο η ομάδα ορίζει την ταυτότητά της, σε αντίθεση με τον κυρίαρχο ατομισμό της σύγχρονης κοινωνίας και δημιουργίας. Η καλλιτεχνική ομάδα μας διδάσκει να είμαστε ταπεινοί, να μοιραζόμαστε το κοινό έργο, σε επίπεδα ευθύνης και συνέπειας αλλά και πέραν αυτών. Μας μαθαίνει να μοιραζόμαστε την εμπειρία και τη χαρά της κοινής διαδικασίας και έκθεσης ενός προϊόντος, το οποίο δημιουργήθηκε από μία κοινότητα με σκοπό να κοινωνήσει με μία άλλη. Σε όλη αυτήν την πορεία, μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας ενώπιον τρίτων, να ανταλλάσσουμε εποικοδομητική κριτική, να αλληλοϋποστηριζόμαστε, να είμαστε μέρος της ομάδας, καθώς επίσης και να επιτρέπουμε στους άλλους να μας βοηθήσουν, φροντίζοντας ταυτόχρονα να διατηρούνται τις ατομικές προσωπικότητες που συνθέτουν το σύνολο.

2. 17. Δημιουργία σημαίνει αγώνας για ζωή Η δημιουργία συνδέεται με το ένστικτο της επιβίωσης: είναι ο θεός Έρωτας που ξυπνά στον άνθρωπο τη ζωτικότητα. Ο μουσικός Viktor Ullman, ο οποίος δούλευε ακατά19

παυστα μαζί με άλλους δημιουργούς στο γκέτο του Τερεζίν και τελικά απεβίωσε στο Άουσβιτς, αναφέρει ότι «η ικανότητα για δημιουργία μοιάζει με την ικανότητα για επιβίωση». Η δημιουργία στην ευρύτερή της έννοια αντιστοιχεί στον αγώνα ύπαρξης μέσα στον κόσμο μαζί με τους άλλους, μετατρέποντας την ύπαρξη σε γεγονός μέσω της εμπλοκής του όμορφου, το οποίο δικαιολογεί την ύπαρξή μας, ένα σημάδι «κάποιας ιδιαιτερότητας», με τα λόγια της Ellen Dissanayake. Η συνάντηση με τον εαυτό κάθε πρωί στον καθρέπτη, το βούρτσισμα των μαλλιών, το πλύσιμο του προσώπου, όλες οι μικρές τελετές που ανανεώνουν το σώμα και το προετοιμάζουν για κάτι ιδιαίτερο, συνδέονται με τη δημιουργία. Το στρώσιμο ενός τραπεζιού με ένα ιδιαίτερο τραπεζομάντιλο, κεντημένο με φροντίδα, η τοποθέτηση των φλιτζανιών για το πρωινό, των κουταλιών και μικρών πιάτων που αγοράσθηκαν με αισθητικό κριτήριο, το δίπλωμα των πετσετών, όλα αυτά είναι απλές εκφάνσεις της δημιουργίας, οι οποίες ανανεώνουν την καθημερινότητα. Από την άλλη πλευρά, η εγκατάλειψη του εαυτού ξεκινά με την εγκατάλειψη της έννοιας του αισθητικού συμβάντος. Ο Primo Levy και η Liana Milu, και οι δύο επιζήσαντες από στρατόπεδα συγκέντρωσης, ανακαλούμενοι την παραμονή τους στο στρατόπεδο, σημείωσαν ότι ήταν εύκολο να ξεχωρίσουν εκείνους που είχαν χάσει το κίνητρο για ζωή, που είχαν εγκαταλείψει τον έρωτα: οι φυσιογνωμίες τους έφθειραν, η παραμελημένη όψη τους μαρτυρούσε ότι είχαν πάψει να ελπίζουν για ζωή, εκείνοι ήταν οι μελλοθάνατοι. Η δημιουργία μας καλεί να ζήσουμε, να νιώσουμε τη ζωή να έρχεται και να ρέει. Η δημιουργία περιλαμβάνει σώμα, πνεύμα, συναίσθημα, με την ατομικότητά μας σε στενή σύνδεση με τον κόσμο. Το πολύπλοκο δίκτυο που συνθέτει τη ζωή εκδηλώνεται μέσω της τέχνης, ανανεώνοντας σκέψεις, προτιμήσεις και πολιτισμικές και κοινωνικές τάσεις. Η τέχνη είναι συνεπώς ένας εξαιρετικός τρόπος διαχείρισης της αλλαγής, χάρη στην ικανότητά της να αναθεωρεί την ταυτότητα, τις προσωπικές και διαπροσωπικές τάσεις και να χαράσσει νέους δρόμους κατανόησης του κόσμου και του άλλου. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι μέρος της εξέλιξης, της ανάπτυξης του ανθρώπου. Οι καλλιτέχνες έχουν χρησιμοποιήσει αυτήν την ικανότητα για να συμβολίσουν, να σκεφθούν και να αισθανθούν τον κόσμο, αλλά και για να φανταστούν καινούργιους κόσμους. Η τέχνη γίνεται τότε ένα πεδίο δυνατοτήτων και ελευθερίας.

Βιβλιογραφία1 ABBOT, L., NUTBROWN, C. (2001); (...) Experiencing Reggio Emilia. Implications for Pre‐ school Provision. Open University Press. BERSSON , R. (1986); “Why Art Education lack social relevance: A contextual analysis”. Art Educa‐ tion, 36(4), p. 41‐45. BROUDY, H.S. (1987); The Role of Learning. The Getty Center for Education in the Arts, L.A., California. BRUNER, J. (1971, castellano1987); Importancia de la Educación. Paidós, Barcelona. BRUNER, J. (1973); El Proceso de Educación Revisitado. Paidós, Barcelona. CASSIRER, E. (1957); The philosophy of simbolic forms. Harcourt Brace Jovanivich, Nueva York. CHALMERS, G.F. (2003); Arte, educación y diversidad cultural, Buenos Aires: Paidos. CLARK, DAY & GREER (1987); “Discipline‐based art education: becoming students of art”. Journal of Aesthetic Education, n. 21. pp. 129‐197. CLARK, R. (1998); “Constructing the Postmodernism classroom: doors and mirrors in ArtEduca‐ tion”. Art Education, november, 6‐11. 1 Σ.τ.Ε.: Διατηρήθηκε το στυλ βιβλιογραφικών αναφορών του κάθε συγγραφέα, με σεβασμό στην ακαδημαϊκή παράδοση από την οποία προέρχεται.

DISSANAYANKE, E. (1988); What is art for? Seattle: University of Washington Press. DORN, C.M. (1981); “Separate but not equal: The unfulfilled promise of art curriculum”. Art Edu‐ cation, 34(6), p. 28‐34. EISNER, E. W. (1982); Cognition and curriculum. A basis for deciding what to teach. Longman, New York. (En castellano: (1987)Procesos Cognitivos y Currículum. Martínez Roca, Barcelona). FELDMAN, D.H. (1986); Nature’s gambit. New York, Basic Books. FIORINI, H. (1995); El proceso creador. Buenos Aires, Paidós. GARDNER, H. (1983); Frames of mind: the theory of multiple intelligences. New York, Basic Books. GARDNER, H. (1993); Art Education and Human Development. The Getty Center fot Education in the Arts. GOODMAN, N. (1968); Languages of Art. Bobbs‐Merrill, Indianapolis. GOODMAN, N. (1978); Ways of worldmaking. Hackett, Indianapolis. LÓPEZ FDZ. CAO, M. (2011); “Reflections on the matter”. In SCOBLE, S.; ROSS. M.; LAPOU‐ JADE, C. (2011) Art Therapies: the space between. Plymouth: Plymounth University Press. LÓPEZ FDZ. CAO, M. (2011); Memoria, ausencia e identidad. El arte como terapia (Memorie, absence and identity. Art as a therapy). Madrid, Eneida. LÓPEZ FERNÁNDEZ‐CAO, M et alii. (2010); ‘Social functions of art: Educational, clinical, social and cultural settings. Trying a new methodology’, International Journal of Education through Art 6: 3, pp. 399–414, doi: 10.1386/eta.6.3.399_1 LÓPEZ FERNÁNDEZ‐CAO, M. (2006); Creación y posibilidad (Creation and Possibility), Madrid: Fundamentos. —— (2009a); Educación, creación y equidad (Education, Creation and Equity). Madrid: Eneida. LOWENFELD, V (1947, en castellano 1980); Desarrollo de la Capacidad Creadora. Buenos aires, Kapelusz. MARIN VIADEL, R.(1988); ”EL Dibujo Infantil: Tendencias y Problemas en la Investigación sobre la Expresión Plástica de los escolares”. En Arte, Individuo y sociedad, n.1, pp.11‐17 MILTON C. NAHM (1948). “Structure and the Judgment of Art”. Journal of Philosophy 45 (25):684‐694. READ, H. (1982); Educación por el Arte. Barcelona, Paidós. SCHWEDER, R. y LEVINE, R. (eds.) (1984); Culture theory. New york: Cambridge University Press.; WAGNER, d. y STEVENSON, H. (1982); Cultural perspectives on child development. San Francis‐ co: Freeman.

2.2. Η ΤΈΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉΣ: ΈΝΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌ ΤΑΞΊΔΙ ΔΙΑΜΈΣΟΥ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΉΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉΣ Vera Várhegyi Elan Interculturel

Περίληψη Το κείμενο εξετάζει ενδελεχώς τί συμβαίνει κατά τη διαδικασία προσαρμογής σε ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Το πρώτο μέρος μελετά τις εγγενείς στην κατάσταση απειλές και προκλήσεις, αλλά επίσης και τις δυνατότητες προσωπικής και επαγγελματικής ανάπτυξης που πηγάζουν από αυτήν την εμπειρία. Το δεύτερο μέρος μελετά τις ψυχολογικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, οι οποίες εν τέλει καθορίζουν κατά πόσον η μετάβαση θα είναι μία ικανή συνθήκη ανάπτυξης του δυναμικού του ατόμου. Τέλος, το τρίτο μέρος μελετά τον τρόπο με τον οποίο η διαδικασία αυτή μπορεί να υποστηριχθεί μέσω ασκήσεων προετοιμασίας, και ποια είναι η δυναμική της τέχνης σε τέτοιου είδους ασκήσεις προετοιμασίας. Λέξεις- κλειδιά: διαπολιτισμική προσαρμογή, ψυχολογική προσαρμοστικότητα, κοινωνικο-ψυχολογική προσαρμογή, διαλογικός εαυτός, κίνητρο. Πίνακας περιεχομένων Η τέχνη ως αγαθό της προσαρμογής Περίληψη Εισαγωγή Τι σημαίνει διαπολιτισμική προσαρμογή; Προκλήσεις, απειλές Διαχείριση άγχους Δημιουργία νοήματος μέσα από τη σύγχυση και το χάος Πρέπουσα συμπεριφορά (comme il faut) Νιώθοντας συνδεδεμένοι Πώς να είμαστε «ο εαυτός μας» Πώς να είμαστε ευτυχείς Οι δυνατότητες Ποιες είναι οι διαδικασίες της μετάβασης; Συναίσθημα: έλεγχος και διαχείριση συναισθήματος Κατανόηση: μάθηση, διαφωνία- μείωση, σχηματισμός νέας υπόθεσης Συμπεριφορά: διαπροσωπικός συντονισμός Διαπραγμάτευση ταυτότητας: παραμονή/ απορρόφηση Ασκήσεις προετοιμασίας διαπολιτισμικής προσαρμογής Συνήθης δομή ασκήσεων προετοιμασίας για την προσαρμογή Μία περίπτωση για την τέχνη Βιβλιογραφία

Εισαγωγή Το κείμενο εξετάζει ενδελεχώς τί συμβαίνει κατά τη διαδικασία προσαρμογής σε ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Το πρώτο μέρος μελετά τις εγγενείς στην κατάσταση απειλές και προκλήσεις, αλλά επίσης και τις δυνατότητες προσωπικής και επαγγελματικής ανάπτυξης που πηγάζουν από αυτήν την εμπειρία. Το δεύτερο μέρος μελετά τις ψυχολογικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της 22

μεταβατικής περιόδου, οι οποίες εν τέλει καθορίζουν κατά πόσον η μετάβαση θα είναι μία ικανή συνθήκη ανάπτυξης του δυναμικού του ατόμου. Τέλος, το τρίτο μέρος μελετά τον τρόπο με τον οποίο η διαδικασία αυτή μπορεί να υποστηριχθεί μέσω ασκήσεων προετοιμασίας, και ποια είναι η δυναμική της τέχνης σε τέτοιου είδους ασκήσεις προετοιμασίας..

Τι σημαίνει διαπολιτισμική προσαρμογή; Οι αιτούντες άσυλο, οι εκπατρισμένοι, οι παγκόσμιοι νομάδες, οι διεθνείς μαθητές, όλοι ξεκινούν ένα ταξίδι το οποίο εκ πρώτης όψεως φαίνεται μόνο γεωγραφικό, όμως σύντομα γίνεται εμφανές ότι στο σύνολό του το ταξίδι είναι και ένα ταξίδι προς τον εαυτό. Η εξερεύνηση νέων μερών και πολιτισμών αναπόφευκτα επιφέρει την ανακάλυψη του δικού μας πολιτισμικού παρελθόντος και των εσωτερικών τοπίων μας. Το συγκεκριμένο πλαίσιο είναι καθοριστικό: είναι εντελώς διαφορετικό να μας καταδιώκουν και να ζητούμε καταφύγιο στη γειτονική χώρα με όλα τα υπάρχοντά μας πακεταρισμένα σε μια μικρή βαλίτσα, και διαφορετικό να μετακομίζουμε στο Παρίσι για να εγκαινιάσουμε το νέο παράρτημα της εταιρείας μας. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν στοιχεία, τα οποία είναι κοινά σε αυτά τα εκ διαμέτρου αντίθετα ταξίδια, για τον απλό λόγο ότι οι άνθρωποι είμαστε πολύ περισσότερο «ανοιχτά συστήματα» και πολύ λιγότερο απομονωμένα από όσο προτείνει η δυτική ατομιστική σύλληψη. Δομούμε τον εαυτό σε διάδραση με ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον, σαφείς συνεργάτες, θεσμικά πλαίσια, και όταν εκείνα εξαφανίζονται ή γίνονται εικονικά, ο εαυτός χάνει το πλαίσιο του και ξεκινά μία νέα, εκ θεμελίων, διαδικασία ανακατασκευής.

Προκλήσεις, απειλές

Η έννοια διαπολιτισμική προσαρμογή αναφέρεται στον τρόπο που αισθανόμαστε, σκεφτόμαστε, συμπεριφερόμαστε όταν βρισκόμαστε σε ξένο τόπο. Μία καινούρια ήπειρος, μία καινούρια χώρα, ή μία καινούρια πόλη ή περιοχή μπορεί να μοιάζουν με έναν καινούριο πλανήτη. Η προσαρμογή αναφέρεται στο πώς αντιδρούμε σε αυτήν την καινοτομία, και πώς μπορούμε να αλλάξουμε για να είμαστε σε θέση να συνδεθούμε με αυτήν. Η δυσκολία του εγχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι τετελεσμένα οι αλλαγές συμβαίνουν ταυτόχρονα σε πολλαπλά επίπεδα, σαν να συμμετείχαμε σε ένα διαγωνισμό γυμναστικών ασκήσεων, όπου έπρεπε να εκτελέσουμε ταυτόχρονα ίππο, κρίκους και δοκό ισορροπίας. Παραδείγματος χάριν, το να είμαι ξένος στο Παρίσι σημαίνει ότι πρέπει να εξοικειωθώ με τη γραμματική της Γαλλικής γλώσσας, όπως και με μία πολύπλοκη ορθογραφία, όπου οχτώ γράμματα αντιστοιχούν σε τέσσερα φωνήματα. Επιπλέον, υπάρχει ένα σύστημα κανόνων ευγενείας, περισσότερο επίσημων συγκριτικά με τη δική μου χώρα, όπου το με προσφωνούν «Κυρία» στο δρόμο, μου φαίνεται ακόμα αστείο μετά από πέντε χρόνια. Η αντικατάσταση της οικείας μου άμεσης επικοινωνίας με μία ελαφρά παράκαμψη του 23

μηνύματος μου φαίνεται επιτηδευμένη, μη αυθόρμητη και απόμακρη. Την ίδια στιγμή, πρέπει να προσαρμοστώ σε μία πολύ διαφορετική γραφειοκρατία, η οποία συχνά μου θυμίζει σα να ψάχνω ψύλλους στα άχυρα. Επιπλέον, συνειδητοποιώ ότι τα περισσότερα αγαπημένα μου αστεία χάνονται στη μετάφραση, ενώ τα χρώματα που μου αρέσει να φοράω ξαφνικά φαίνονται ενοχλητικά έντονα, σε αντιπαράθεση με μία γκαρνταρόμπα όπου οι γυναίκες εκφράζονται διακριτικά στην κλίμακα του γκρι. Συμπερασματικά, η δυσκολία δεν έγκειται μόνο στην ύπαρξη ενός νέου συστήματος κανόνων και προτύπων, αλλά επίσης στο ότι προϋπάρχει ένα παλαιότερο (ίσως περισσότερα από ένα) με μία παλιά αίσθηση για το τι θωρείται φιλικό, αστείο και όμορφο. Οι καινούριοι κανόνες, αξίες και πρακτικές δεν εγγράφονται σε μία λευκή σελίδα, αλλά σε ένα χώρο ήδη σχηματοποιημένο από τους κανόνες, αξίες και συμπεριφορές άλλων πολιτισμών. Αναλογιζόμαστε, ερμηνεύουμε και αξιολογούμε τον καινούριο πολιτισμό διαμέσου των πολιτισμών που έχουμε ήδη εσωτερικεύσει. Και από αυτήν την άποψη, οι νέοι έγκυροι χώροι και χαρακτηριστικά του καινούριου πολιτισμού μπορεί να μοιάζουν άχρηστοι, επιθετικοί ακόμη και γελοίοι. Και στη συνέχεια ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία αξιοσημείωτη επιλογή: είτε υιοθετούμε συμπεριφορές οι οποίες (και πάλι από την οπτική γωνία του πολιτισμικού μας λεξιλογίου) φαίνονται απωθητικές, ακόμη και εσφαλμένες, είτε δεν τις υιοθετούμε, κινδυνεύοντας όμως να θεωρηθούμε εμείς απωθητικοί και εσφαλμένοι στα μάτια της κοινωνίας- υποδοχέα. Στην επόμενη ενότητα, θα παρουσιάσουμε μερικά παραδείγματα προκλήσεων που επιφέρει αυτή η επιλογή.

Δημιουργία νοήματος μέσα από τη σύγχυση και το χάος

«Όλες αυτές οι αλλαγές, όλες αυτές οι καινοτομίες με κούρασαν και βαρέθηκα να προσπαθώ να κατανοήσω τα ήθη και τα έθιμα των Αμερικανών» (Ανταποκριτής από τη Γαλλία, έργο 4C). Εάν ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι συνήθως μία ικανή μηχανή δημιουργίας νοήματος, όταν βρεθεί σε ένα νέο πολιτισμικό περιβάλλον αντιμετωπίζει ποικίλες δυσκολίες. Καταρχάς, υπάρχει η γλώσσα: χωρίς αυτήν δεν υπάρχει σημείο επαφής, καμία ελπίδα σύνδεσης και αμοιβαίας κατανόησης. Και προς έκπληξή μας, η εκμάθηση της λεξιλογικής και γραμματικής δομής του άλλου αποκαλύπτει ένα απρόβλεπτο εύρος περαιτέρω γρίφων. Σε μία διερευνητική μελέτη με ανθρώπους που βίωναν διεθνή κινητικότητα, βρήκαμε τις ακόλουθες δυσκολίες: • Αβεβαιότητα σχετικά με τις ορθές αποδόσεις (επεξηγήσεις) της συμπεριφοράς άλλων ανθρώπων (π.χ. «αυτοί οι άντρες είναι πιασμένοι χέρι-χέρι επειδή είναι εραστές, ή τέτοιου είδους σωματική επαφή είναι αποδεκτή ανάμεσα σε φίλους μεταξύ των Venda;») • Συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας, η οποία ξεπερνά την καθολική ιδέα ότι είμαστε όλοι ίδιοι, με αποτέλεσμα τη συνειδητοποίηση των πραγματικών διαφορών σε σχέση με τις ανάγκες • Ανασκόπηση προσωπικών στερεοτύπων, συνειδητοποίηση του πώς οι δικοί μας συνειρμοί επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον άλλο • Διαχείριση διαφωνίας – αντίφασης (πχ. Τίποτα από αυτά που είδα δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες μου.) Όλες αυτές οι προκλήσεις λειτουργούν αθροιστικά, με αποτέλεσμα η είσοδος σε καινούριους πολιτισμούς να μοιάζει με εγχείρημα που απαιτεί πρωτόγνωρη μαθησιακή προσπάθεια, και που πολύ συχνά δημιουργεί αισθήματα κόπωσης και άγνοιας. Επιπλέον, 24

η μαθησιακή αβεβαιότητα προκαλεί αισθήματα άγχους, ενώ όταν θεωρούμε ότι το εν λόγω εγχείρημα είναι πολύ δύσκολο, βιώνουμε μία κατάσταση επείγοντος, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα άγχους. Η διαχείριση των συναισθημάτων γίνεται με αυτόν τον τρόπο η δεύτερη πρόκληση της προσαρμογής

Διαχείριση άγχους Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία του πολιτισμικού σοκ, η οποία προτάθηκε από τον Oberg το 1945, η πρώτη περίοδος εγκατάστασης σε μία καινούρια χώρα είναι γεμάτη γοητεία, ευεξία και ενθουσιασμό. Ονόμασε αυτήν την περίοδο ως «μήνα του μέλιτος». Παρόλα αυτά, πρόσφατες εμπειρικές έρευνες υποδεικνύουν το αντίθετο: είναι ακριβώς κατά τη διάρκεια αυτής της πρώτης περιόδου διαμονής όπου βιώνουμε τη μεγαλύτερη δυσφορία και αγωνία. Εντούτοις, το άγχος είναι συνήθης συνεπιβάτης στη ζωή στο εξωτερικό. Για ποιο λόγο; Αρχικά, γιατί οι διεθνείς μεταβάσεις προκαλούν αλλαγές στον τρόπο ζωής οι οποίες είναι χαρακτηριστικά στρεσογόνες (Ward et al 2001:73). Πράγματι, οι αλλαγές στον τρόπο ζωής θεωρούνται από μόνες τους ως εκ φύσεως στρεσογόνες, ακόμα και χωρίς το διαπολιτισμικό στοιχείο2 (σελ 48). Ένα καινούριο περιβάλλον είναι εξ ορισμού ακατανόητο, απρόβλεπτο, και όχι εντελώς αναμενόμενο. Εάν οι αλλαγές στον τρόπο ζωής βρίθουν με εν δυνάμει στρεσογόνους παράγοντες, η πολιτισμική απόσταση επιτείνει το άγχος, με αποτέλεσμα να μετατρέπει τις συναισθηματικές πλευρές σε κεντρικό θέμα της φιλολογίας διαπολιτισμικής προσαρμογής. (Chang 2007). Και είναι στην αρχή της διαμονής μας που βιώνουμε τη μεγαλύτερη αβεβαιότητα και αμφισημία. Οι διερευνητικές μελέτες3 μάς αποκάλυψαν ότι, ακόμα κι αν είναι δυνατόν να αναδυθούν θετικά αισθήματα, ο γενικός κανόνας είναι ότι η αβεβαιότητα -εγγενής στα διαπολιτισμικά ζητήματα- τείνει να προκαλεί αρνητικά συναισθήματα. Κάποια από τα συναισθήματα που αναφέρονται πολύ συχνά είναι αυτά της δυσφορία, επίθεσης, κατανάλωσης, κατάθλιψης, απογοήτευσης, απαισιοδοξίας, μοναξιάς, σύγχυσης. Η ικανότητα «διαχείρισης» αυτών των συναισθηματικών αντιδράσεων με σκοπό την προσπέρασή τους και τη δραπέτευση από αυτά, γίνεται η δεύτερη πρόκληση κατά τη διάρκεια της διαδικασίας προσαρμογής. Για αυτό το λόγο, οι θεωρίες της διαπολιτισμικής προσαρμογής συχνά επικεντρώνονται στα συναισθήματα (πχ Ward, Matsamuto), ενώ οι δοκιμές σχετικά με την κατάθλιψη ή την ικανοποίηση από τη ζωή εκλαμβάνονται ως αξιόπιστοι δείκτες προσαρμογής. 2 Οι μελετητές συχνά υπολογίζουν τις αλλαγές στον τρόπο ζωής χρησιμοποιώντας την Κλίμακα Εύρους Κοινωνικής Προσαρμογής (Social Readjustment Rating Scale -SRRS) των Home και Rahe (1967) η οποία αναγνωρίζει συστηματοποιημένες Μονάδες Αλλαγής Ζωής ( Life Change Units -LCU) σε 43 συγκεκριμένα συμβάντα. Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής που έχει βιώσει το άτομο εξετάζονται για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, και αργότερα υπολογίζεται το επίπεδο άγχους. 3 Διερευνητικές μελέτες οι οποίες διεξήχθησαν στο πλαίσιο των προγραμμάτων Intercultool (2007) και 4C (2011).

Πρέπουσα συμπεριφορά (comme il faut) Ακόμη κι αν έχουμε άριστες ικανότητας διαχείρισης άγχους, εάν επιμείνουμε στα ίδια στερεότυπα, θα εξακολουθούμε να νιώθουμε ότι προκαλούμαστε και προκαλούμε με τη συμπεριφορά μας, θα χάσουμε σημαντική ενέργεια προσπαθώντας να ξεπεράσουμε συναισθήματα ντροπής. Πράγματι, μοιάζει ανούσιο να μην καταβάλουμε την προσπάθεια να προσαρμοστούμε στη συμπεριφορά των γηγενών. Καιρό πριν αρθρωθεί επιστημονικός λόγος περί άγχους, η παλαιά σοφία είχε το γνωμικό «Όταν είσαι στη Ρώμη, κάνε ό, τι κάνουν οι Ρωμαίοι». Επιπλέον, είναι περίεργο κάποιος να έχει άγνοια 25

περί προσαρμογής της συμπεριφοράς, καθώς συχνά προσαρμόζουμε τη συμπεριφορά μας αυτόματα και χωρίς προσπάθεια. Εάν για παράδειγμα μας χαιρετήσουν σε τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις, δίνοντάς μας τέσσερα φιλιά, είναι πιθανόν την πέμπτη φορά να το συνηθίσουμε. Παράλληλα, η προσαρμογή της συμπεριφοράς είναι ένα ασταθές έδαφος. Για παράδειγμα, η ακριβής εκτέλεση της Ιαπωνικής υπόκλισης δε συνεπάγεται προσαρμογή στην Ιαπωνία. Πώς όμως επιτυγχάνεται η εκμάθηση της ορθής διαβάθμισης των ανά περίπτωση υποκλίσεων, οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορετικές σχέσεις; Και δεν υπάρχει η βεβαιότητα ότι όλοι οι Ιάπωνες υποκλίνονται με τον ίδιο τρόπο. Η κοινωνικοπολιτισμική προσαρμογή θεωρείται επιτυχής, όταν εκπληρώνεται η δυνατότητα συμμετοχής στο καινούριο περιβάλλον μέσω της αλληλεπίδρασης, της σύναψης φιλικών δεσμών, της εύρεσης εργασίας, της ψυχαγωγίας, της κάλυψης δηλαδή όλων των επιπέδων μίας πλήρους και λειτουργικής ζωής. Υπό το πρίσμα της πολυπλοκότητας των παραγόντων που σχετίζονται με τη συμπεριφορά, γίνονται εύκολα αντιληπτοί οι λόγοι που ορισμένες θεωρίες επιχειρούν να συνοψίσουν αυτούς τους παράγοντες σε λίγες βασικές παραμέτρους. Κατά τη διάρκεια της δικής μας διερευνητικής μελέτης, επικεντρωθήκαμε στη συμπεριφορά κατά την αλληλεπίδραση, και αναγνωρίσαμε τις τέσσερις εξής σημαντικές πλευρές: • Συμμετοχή στην κοινωνική εικόνα και τους κανόνες ευγενείας « Όταν συνεργάζεσαι με Άραβες, οφείλεις να γνωρίζεις ότι ο Άραβας επιχειρηματίας δεν μπορεί ποτέ να χάσει ολοκληρωτικά. Εάν χάσει, τότε έχεις έναν εχθρό. Αλλά και εσύ δεν μπορείς ποτέ να χάσεις ολοκληρωτικά, γιατί τότε απλώς θα φανείς χαζός. Πρέπει να τον αφήσεις να κερδίσει, αλλά επίσης να του υποδείξεις ότι γνωρίζεις πως κερδίζει, και πως δεν τον μισείς για αυτό.» (Αποκριτής από την Ιταλία, πρόγραμμα Intercultool) • Συνείδηση του επικοινωνιακού ύφους «Εξεπλάγην όταν είδα σιωπηλούς τους ανθρώπους στο λεωφορείο. Στη Χιλή, οι άνθρωποι μιλούν ο ένας στον άλλο, ασχέτου της ανωνυμίας τους απέναντί μου. Δεν τους γνώριζα και δε με γνώριζαν, και παρ’ όλα αυτά συνομιλούσαμε». (Αποκριτής Χιλιανής καταγωγής που ζει στη Σουηδία πρόγραμμα Intercultool) • Συνείδηση της επικοινωνιακής αποτελεσματικότητας Η διαπολιτισμική ομιλία απαιτεί την εκπομπή μηνυμάτων διαμέσου ενός εύρους πολιτισμικών διαφορών, οι οποίες χαρακτηρίζουν την επικοινωνία. Συνεπώς, απαιτεί την ανάπτυξη συνείδησης σχετικά με τις επιπρόσθετες δυσχέρειες, καθώς και έντονη προσοχή. «Συνειδητοποίησα ότι δεν επαρκούσε να ξεκαθαρίζω το θέμα εξ αρχής. Η επανάληψη ήταν αναγκαία». (αποκριτής από την Ουγγαρία, πρόγραμμα Intercultool) • Συνείδηση κοινωνικών εθίμων «Οι Άγγλοι φαίνονται εκ πρώτης όψεως πολύ ψυχροί, απόμακροι, κλειστοί, όχι ευθείς άνθρωποι. Ύστερα, στις πέντε το απόγευμα, απεκδύονται τον κόσμο της δουλειάς και όλοι συρρέουν στις παμπ, οι οποίες είναι μια πηγή ζωής: οι Αγγλοσάξονες ανοίγουν ψυχικά μπροστά σε ένα λίτρο μπύρα, γίνονται οι εαυτοί τους, άρουν τις αναστολές τους και γίνονται συμπαθείς» (αποκριτής από την Ιταλία, πρόγραμμα Intercultool)

Νιώθοντας συνδεδεμένοι Μία πέμπτη καθοριστική πτυχή της συμπεριφοράς η οποία αναφέρθηκε από τους συμμετέχοντες στη διερευνητική μελέτη μας αφορούσε στον πολύ προσωπικό τομέα της σύναψης διαπροσωπικών σχέσεων. Εντούτοις, η απώλεια της κοινωνικής δικτύωσης είναι μία βασική πρόκληση την οποία οφείλουν να αντιμετωπίσουν όσοι εγκαθίστανται σε μία ξένη χώρα. Εάν η κοινωνική δικτύωση είναι σημαντική ως ένα καθημερινό26

λειτουργικό σύστημα, είναι επίσης αποφασιστική ως μία κεντρική ψυχολογική ανάγκη. Οι Baumesiter καιTice προτείνουν ότι η κοινωνική συγγένεια είναι κατ’ ουσία ο πλέον ισχυρός παράγοντας της ευτυχίας (2001). Κατ’ αντιστοιχία, η δημιουργία ενός κοινωνικού δικτύου σε ένα νέο περιβάλλον είναι απαραίτητη δεξιότητα για όλους τους αλλοδαπούς.

«…ορισμένες από τις περισσότερο προβληματικές πλευρές βρίσκεται στη δυσκολία δημιουργίας ενός δικτύου αλλοεθνών φίλων.» (Αποκριτής από την Ιταλία, πρόγραμμα Intercultool) « Οι διαπροσωπικές σχέσεις απαιτούν μεγάλη προσπάθεια, καθότι η Ελβετία και η Γερμανία έχουν μία ψυχρότερη φύση. Όλοι συνεχίζουν τη ζωή τους, δίχως να νιώθουν κάποια υποχρέωση να σε κάνουν να αισθανθείς οικεία.» (Ιταλός αποκριτής με εμπειρία στη Γερμανία και την Ελβετία, πρόγραμμα Intercultool) Ο ρόλος μας ως μέλη του κοινωνικού γίγνεσθαι είναι μία από τις ουσιαστικότερες πλευρές της ταυτότητάς μας, η λεγόμενη «πραγματιστική» λειτουργία (Camilleri). Εκείνη μας οδηγεί στην επόμενη πρόκληση της προσαρμογής, τη διατήρηση της θετικής ταυτότητας.

Πώς να είμαστε «ο εαυτός μας» Εάν υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία και έρευνα στη διαπολιτισμική φιλολογία σε σχέση με την πολιτισμική ταυτότητα, λίγα έχουν ειπωθεί σε σχέση με τον τρόπο που ολόκληρη η εικόνα περί εαυτού ελέγχεται κατά τη μετάβαση, παρά το γεγονός ότι η πολιτισμική ταυτότητα αποτελεί μία μονάχα πτυχή αυτών που εξετάζονται στο παρόν. Όλες οι ψυχολογικές κατασκευές υπάρχουν για κάποιο λόγο, για την ικανοποίηση συγκεκριμένων αναγκών, ομοίως και η ταυτότητα. Προς το παρόν, δεν υπάρχει ένας συναινετικός αποκλειστικός κατάλογος των λειτουργιών ή αρχών της ταυτότητας, διαφορετικοί μελετητές έχουν προτείνει διαφορετικούς καταλόγους. Καθώς το σύστημα του εαυτού είναι μία εγγενώς ανοιχτή διαδραστική κατασκευή, η αλλαγή κοινωνικού περιβάλλοντος επηρεάζει σημαντικά τις προοπτικές του για να ικανοποιήσει τις διαφορετικές αρχές: • Η απόσταση από συγγενείς και φίλους σημαίνει πως η συγγενική/ πραγματιστική λειτουργία οφείλει να ανακατασκευαστεί εκ θεμελίων ή να αναδομηθεί για να υπερκεράσει την απόσταση • Εκτός και αν η μετοίκηση σε άλλη χώρα εντάσσεται στην επαγγελματική κινητικότητα ή το πρόγραμμα σπουδών, η εκπλήρωση των δεξιοτήτων μας είναι επισφαλής, από τον κίνδυνο να μη βρούμε εργασία που να αρμόζει στην εικόνα μας, να μην αναγνωρίζονται τα πτυχία μας κοκ. • Η κοινωνική αυτό-εικόνα απειλείται από στερεότυπα, προκαταλήψεις που επικρατούν στην κοινωνία υποδοχής σχετικά με την πολιτισμική ταυτότητά μας (πχ. εθνικότητα, υπηκοότητα, θρησκεία)

Οι ευκαιρίες Εάν η μετοίκηση στο εξωτερικό είναι μία πρόκληση από πολλές πλευρές, μπορεί να είναι επίσης μία ευκαιρία για μάθηση και ανάπτυξη τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. Μπορούμε να εξετάσουμε τις ευκαιρίες από τρεις διαφορετικές οπτικές: αναφορικά στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, επικεντρώνοντας στην οπτική της ανάπτυξης της προσωπικότητας και τελικά υιοθετώντας την οπτική γωνία των θετικών ψυχολόγων και εξετάζοντας τους τρόπους που η μετάβαση μπορεί να γίνει μία ευκαιρία εύρεσης περισσότερης ευτυχίας στη ζωή.

Μαθησιακά αποτελέσματα: διεύρυνση γνώσης, ανάπτυξη δεξιοτήτων

«Μπορώ να μετακινηθώ από τον αμιγώς Γαλλικό τρόπο θεώρησης. Τουλάχιστον προσπαθώ διαρκώς. Προσπαθώ να εφαρμόσω αυτήν την αποκέντρωση σε όλους τους τομείς της ζωής μου: οικογένεια, φίλους, εργασία. Με ποιον τρόπο; Σε περίπτωση διαφωνίας ή παρεξήγησης, καταβάλλω προσπάθεια να βρω τη λογική στα επιχειρήματα του άλλου, λαμβάνω υπόψη μου και τον άλλο» (Αποκριτής από τη Γαλλία, πρόγραμμα 4C). Για πολλά χρόνια, η διεθνής κινητικότητα θεωρούνταν μέσο απόκτησης γνώσης: η παράδοση της «μεγάλης περιήγησης» (grand tour) ως σπουδαίο βήμα στην επιμόρφωση των νεαρών αντρών σκιαγραφεί καθαρά αυτήν την ιδέα. Στη δική μας έρευνα, οι ταξιδιώτες στο εξωτερικό ανέφεραν ότι έμαθαν πολλά για τον πολιτισμό της χώρας φιλοξενίας (γλώσσα, θεσμοί, πολιτισμικά προϊόντα κλπ), αλλά επίσης και για τον προσωπικό τους πολιτισμό, χάρη στην αλλαγή οπτικής. Επιπλέον, ανέφεραν πως απέκτησαν πολύτιμη εμπειρία στον επαγγελματικό τομέα, καθώς ήρθαν σε επαφή με διαφορετικές εκδοχές των δικών τους δεξιοτήτων. Τέλος, υπογράμμισαν πως αναπτύσσονται οι διαπολιτισμικές επικοινωνιακές δεξιότητες, η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία. Η μετάβαση δεν είναι μόνο ένα μέσον απόκτησης νέας γνώσης και πολιτισμικών δεξιοτήτων, αλλά επίσης υποστηρίζει την ευρύτερη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Η εμπειρία της μετάβασης ωριμάζει Το 1975 ο Adler πρότεινε ότι το πολιτισμικό σοκ θα έπρεπε να ερμηνεύεται ως «μεταβατική εμπειρία», η οποία εν τέλει οδηγεί σε μία βαθιά αλλαγή του όλου της ταυτότητας, της καθολικής λειτουργίας του ατόμου. Το επιχείρημά του ξεκινά με τη διττότητα του σύγχρονου ατόμου. Η ζωή μας χαρακτηρίζεται από ποικίλες σφαίρες ζωής, περιβάλλοντα, δραστηριότητες, ρόλους και ταυτότητες, οδηγώντας σε έναν κατακερματισμό των εμπειριών μας. Παράλληλα, υπάρχουν ψυχολογικές τάσεις προς μία «ακεραιότητα, γκεστάλτ και ολισμό». Ορίζει τον πολιτισμό ως ένα «αντιληπτικό πλαίσιο αναφορών» και ένα «εμπειρικό περιβάλλον». Η μετακίνηση προς νέες διαστάσεις αντίληψης και καινούρια περιβάλλοντα οδηγεί στη συνειδητοποίηση συνήθως μη συνειδητών προκαταλήψεων και πεποιθήσεων, και πυροδοτεί «τη διάσπαση της προσωπικότητας». Η διάσπαση θεωρείται βασικό συστατικό στοιχείο κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης. 28

« Στο αντιληπτικό επίπεδο, συμβολίζει τη μετακίνηση της προσωπικότητας από μία συμβιωτική κατάσταση συνείδησης μίας μοναδικής πραγματικότητας προς μία διαφοροποιημένη κατάσταση από όπου προκύπτει μία συνείδηση και αποδοχή της αλληλεξάρτησης πολλαπλών πραγματικοτήτων. Συναισθηματικά, η μετάβαση σημαδεύει την αλλαγή από την εξάρτηση σε επικουρίες προς την ανεξαρτησία, ενώ στην ευρύτερη έννοια της σύλληψης περί εαυτού, σηματοδοτεί την αλλαγή από ένα μονοπολιτισμικό σε ένα διαπολιτισμικό πλαίσιο αναφοράς.» (Adler, 1975). H Kim προχωρεί πέραν της πρότασης του Adler, για να υποστηρίξει ότι το αποτέλεσμα της προσαρμογής δεν είναι μόνο μία «μεταμορφωμένη» ταυτότητα, αλλά και μία ταυτότητα «διαπολιτισμική». Κατασκευάζει ένα πρότυπο άγχους-προσαρμογήςωρίμανσης της διαπολιτισμικής αλληλεπίδρασης, το οποίο χαρακτηρίζεται από ένα σχήμα «διαλεκτικό, κυκλικό και συνεχώς κινούμενο προς την επανάληψη». Το άτομο θεωρείται ως «ανοιχτό σύστημα», το οποίο δεν μπορεί να απομονωθεί από το περιβάλλον του και τις αλληλεπιδράσεις. Η φυσική τάση αντίστασης στην αλλαγή συγκρούεται με την επιθυμία αλλαγής συμπεριφοράς για την επίτευξη της αρμονίας με τον άλλο (σ. 383). Η σύγκρουση ταυτότητας έχει ως αποτέλεσμα τη διάσπαση, την οποία ακολουθεί η αναδόμηση και η ανανέωση του εαυτού. Η διαδικασία συμπεριλαμβάνει την ενσωμάτωση «αλλαγών στα οικεία σχήματα διανοητικών, συναισθηματικών και συμπεριφορικών απαντήσεων», τα οποία προκαλούν αυξημένη «λειτουργική καταλληλότητα» για ένα καινούριο περιβάλλον και μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη μίας «διαπολιτισμικής ταυτότητας». Αυτή είναι μία συνθήκη όπου «η πρωταρχική πολιτισμική ταυτότητα ξεκινά να μην είναι τόσο διακριτή και συμπαγής, ενώ αναδύεται ένας περισσότερο ευέλικτος ορισμός του εαυτού» (σ. 391). Όταν αυτό το στάδιο επιτυγχάνεται, το άτομο φθάνει σε μία «αυξημένη αυτοσυνειδησία και ταυτότητα περί εαυτού» και εμπλέκεται σε μία «συνεχή αναζήτηση αυθεντικότητας στον εαυτό και τον άλλο πέραν των ορίων της ομάδας» (σ. 392).

Μπορεί η μετάβαση να μας κάνει ευτυχείς; Παρά το ότι το κυριότερο ενδιαφέρον της ψυχολογίας είναι η μελέτη των αιτιών της δυστυχίας και ο τρόπος που μπορεί να διορθωθούν, μία ομάδα ερευνητών αφιερώθηκε στη διερεύνηση των αιτιών της ευτυχίας. Το συγκεκριμένο ρεύμα, υπό τον τίτλο «θετική ψυχολογία», πρότεινε λειτουργικές περιγραφές της ευτυχίας, οι οποίες επέτρεψαν τη μελέτη της σχέσης ευτυχίας και διαπολιτισμικής μετάβασης. Σύμφωνα με τον Seligman (2002), η απόλαυση είναι το πρώτο επίπεδο της ευτυχίας. Η απόλαυση συνίσταται στην δυνατότητα βίωσης θετικών συναισθημάτων, τα οποία συνδέονται με ευχάριστες δραστηριότητες, όπως η κατανάλωση εύγευστου φαγητού, η επίσκεψη αισθητικά όμορφων μερών, η αλληλεπίδραση με ενδιαφέροντες ανθρώπους κλπ. Τα δύο αρνητικά χαρακτηριστικά της απόλαυσης είναι πως αφενός η δυνατότητα βίωσης θετικών συναισθημάτων είναι εν μέρει κληρονομική, αφετέρου η εξοικείωση με την απόλαυση γίνεται πολύ γρήγορα, συνεπώς η τελευταία χάνει την επίδρασή της. Η 29

μετοίκηση σε άλλη χώρα συχνά συνοδεύεται από την ανακάλυψη νέων απολαύσεων σε πολλούς τομείς, ακριβώς όπως με τους προορισμούς διακοπών. Παρά ταύτα, τα θετικά συναισθήματα σταδιακά χάνουν την ισχύ τους λόγω της συνήθειας. Για αυτό το λόγο, η απόλαυση δεν είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των θετικών ψυχολόγων. Ένα δεύτερο επίπεδο ευτυχίας έγκειται στη βίωση της ροής, μία κατάσταση που ο Csikszentmihalyi (1990) χαρακτήρισε ως έντονη συγκέντρωση στην εν λόγω δραστηριότητα, ανεξαρτήτως του ποια είναι αυτή η δραστηριότητα. Οι άνθρωποι βιώνουν τη ροή στην εργασία τους, στη φυσική άσκηση, στη δημιουργία ή απόλαυση της τέχνης. Σύμφωνα με τον Csikszentmihalyi, η ροή συμβαίνει όταν η λεπτή ισορροπία μεταξύ της ικανότητας του ατόμου και της δεξιοτεχνίας που επιβάλλει η συγκεκριμένη δραστηριότητα γέρνει ελαφρώς εις βάρος της επιδιωκόμενης δεξιοτεχνίας, όταν δηλαδή η υπάρχουσα ικανότητα του ατόμου υπερκεράζεται ελαφρώς από τις απαιτήσεις της δραστηριότητας. Όταν οι απαιτήσεις της δραστηριότης είναι κατά πολύ μεγαλύτερες των υπαρχουσών δεξιοτήτων, το άτομο βιώνει άγχος και όχι ροή. Οι διαπολιτισμικές μεταβάσεις μπορούν να αποτελέσουν πηγή ροής με δύο τρόπους. Αρχικά, η εκμάθηση νέου πλαισίου και νέων συστημάτων, καθώς και η κατασκευή καινούριων δικτύων μπορούν να αποτελέσουν επαρκή ερεθίσματα για τη δημιουργία περισσότερης ροής. Τελικά, το απώτατο επίπεδο της ευτυχίας, σύμφωνα με το Seligman, είναι η εύρεση νοήματος στη ζωή, το οποίο περιέγραψε ως τη τοποθέτηση της προσωπικής δύναμης στην υπηρεσία ενός σκοπού μεγαλύτερου του εαυτού. Η επιλογή ενός προορισμού βάσει κριτηρίων ατομικής προτίμησης είναι μία πολυτέλεια που οι περισσότεροι μετανάστες δεν έχουν. Οι σύντροφοι και σύζυγοι που ακολουθούν κάποιον άλλο επίσης δεν την έχουν. Ο αγώνας για τη αναδημιουργία νοήματος μπορεί να είναι μακρύς, συχνά με περιόδους περιπλάνησης ή στασιμότητας, επανεκτίμησης ή μεταβολής του επαγγελματικού πεδίου, καθώς και επιστροφής στην εκπαίδευση. Παράλληλα όμως, η μετάβαση μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για διάλειμμα από μία επαγγελματική πρακτική στα όρια της «ρουτίνας», μία ανάσα και αναδόμηση της επαγγελματικής ζωής για να συμπεριληφθούν εκείνα τα στοιχεία που έχουν νόημα για εμάς.

Ποιες είναι οι διαδικασίες της μετάβασης; Εάν η μετάβαση σε ένα νέο πολιτισμικό περιβάλλον είναι μία αλληλουχία προκλήσεων, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η έξοδος από το γνωστό κοινωνικό περιβάλλον αποτελεί απειλή για διαφορετικά επίπεδα της ταυτότητάς μας και πυροδοτεί το συναγερμό των μηχανισμών άμυνας. Όμως ο άνθρωπος έχει πρωτοφανές δυναμικό ωρίμανσης και ανάπτυξης, χάρη στις αρετές της μάθησης, του συμβιβασμού και της προσαρμογής. Η αντίδραση στις προκλήσεις που εμπεριέχονται στη διαδικασία της μετάβασης θα διαπραγματευθούν ανάμεσα στην ανάγκη για άμυνα και ωρίμανση μέσω μίας διαλεκτικής διαδικασίας ανοίγματος και κλεισίματος, επιλογής, συμβιβασμού και ενσωμάτωσης μερών του έξω κόσμου στο έσω σύστημα του εαυτού. Μία προσέγγιση της ψυχολογίας προσωπικότητας, η οποία θέτει αυτή τη διαδικασία διαπραγμάτευσης μεταξύ έξω και έσω κόσμου, είναι εκείνη του διαλεκτικού εαυτού (πρβλ Hermans 1992). Η προσέγγιση βασίζεται στην αποδοχή ότι τα σύνορα μεταξύ εσώτερου και έξω κόσμου είναι πολύ ευαίσθητα και ευμετάβλητα, σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη άποψη του δυτικού ατομισμού, η οποία συνοψίζεται στην εικόνα του «ανθρώπου ως νησί», 4 Bargh και αποκομμένου από το περιβάλλον του και τους ομοίους του. Ακόμα και το φυσικό σώμα Chartrand που υποτίθεται ότι ορίζει τα ατομικά σύνορα, εκτελεί σημαντικό ρόλο στη διαπροσωπική 1999 ή Berniεπικοινωνία, μέσω του έμμεσου παιχνιδιού της εμπλοκής στο σωματικό ρυθμό ή τη eri, Rosenthal μίμηση χειρονομιών και κινήσεων, οι οποίες ακολουθούν τους σωματοποιημένους 1991 Tomasαυτοματισμούς του διαπροσωπικού συντονισμού4 . Ο Nash (1998) συστήνει την έννοια sello 1999 30

της αντανακλαστικότητας για να περιγράψει αυτήν τη σωματοποιημένη ικανότητα αντίδρασης απέναντι σε έναν άλλο άνθρωπο ή σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον: ο άνθρωπος δεν είναι απομονωμένος από το χώρο, αλλά είναι μέρος του χώρου, τα σώματα και οι τόποι είναι σε διαρκή εμπλοκή και αλληλεπίδραση. Η προσέγγιση του διαλεκτικού εαυτού του Hermans (2001), προτείνει έναν εαυτόπρότυπο, ως «κατάλογο» εσωτερικών και εξωτερικών θέσεων. Οι εσωτερικές θέσεις είναι πτυχές «φωνών» του εαυτού, οι οποίες δημιουργήθηκαν από προηγούμενες εμπειρίες και διαλόγους: εγώ ο/η ερευνητής, εγώ ο/η περίεργη, εγώ ως αλλοεθνής, εγώ ως σύζυγος κλπ. Οι εξωτερικές θέσεις αναφέρονται σε ανθρώπους ή ομάδες, είτε πραγματικούς (ένας πατέρας, μία σύζυγος, ένας δάσκαλος κλπ), είτε φανταστικούς («ο Γάλλος», ο καπετάνιος Picard του διαστημοπλοίου Enterprise κλπ), οι οποίοι συνέπραξαν στη διαλογική κατασκευή του εαυτού. Ο διάλογος συνδέει τις εσωτερικές και εξωτερικές θέσεις και τις συνενώνει σε ένα κοινό πλαίσιο. Ο Fogel (1993) διαχωρίζει το δημιουργικό από το άκαμπτο πλαίσιο: το δημιουργικό έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή ή μία μετακίνηση θέσεων, ενώ το άκαμπτο δεν επηρεάζει τις θέσεις μας. Η μετοίκηση σε ένα νέο μέρος επιφέρει δραστικές αλλαγές στην αυτό-εικόνα, καθώς επιβάλλει έναν αριθμό νέων εξωτερικών θέσεων, οι οποίες πυροδοτούν τη δημιουργία νέων εσωτερικών θέσεων. Για παράδειγμα, στο Παρίσι ξαφνικά έγινα μία «ξένη», μία «Ανατολικο-Ευρωπαία», καθώς επίσης και μία «μετακινούμενη σύζυγος». Παρ’ όλα αυτά, η σύνταξη των καινούριων θέσεων δεν είναι ούτε αυτόματη ούτε τυχαία. Δεν είναι καθολικά αυτόματη, καθότι υπάρχει πάντοτε περιθώριο διαλόγου: ίσως μετατρέπομαι σε «ξένη», αλλά τι είδους «ξένη»; Τι σημαίνει αυτό για εμένα; Πώς ενδύομαι αυτή τη ξενικότητα; Έχω στη διάθεσή μου ένα ολόκληρο οπλοστάσιο τεχνικών διαπραγμάτευσης ταυτότητας, το οποίο διευκολύνει ένα μεγάλο εύρος περισσότερο ή λιγότερο συνειδητών ελιγμών: τροποποίηση της εμφάνισης (θα κάνω τον εαυτό μου περισσότερο όμοιο των άλλων ή θα τονίσω τη διαφορετικότητα;), επιλογή δραστηριοτήτων (θα εγγραφώ σε μαθήματα Γαλλικών ή θα επιλέξω να παρακολουθήσω τοπικούς χορούς του πολιτισμού μου;), επιλογή φίλων και γνωστών (επιθυμώ Γάλλους ως φίλους ή επιθυμώ το διεθνές γκέτο, ίσως την ασφαλή ζώνη ανθρώπων με την ίδια εθνικότητα με εμένα;) κλπ. Όλα τα επίπεδα των ψυχολογικών λειτουργιών εντάσσονται σε αυτό το εγχείρημα: συναισθηματικό, συμπεριφοριολογικό, και νοητικό. Συνεπώς, ο διακανονισμός της αυτό-εικόνας μας δεν είναι διόλου καθορισμένος και αυτόματος: ακολουθούμε τις ανάγκες –κίνητρα, σύμφωνα με το Fiske και αρχές κατά τον Βreakwell- οι οποίες υποδαυλίζουν την κατασκευή της ταυτότητας. Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους ερευνητές σχετικά με έναν αποκλειστικό κατάλογο κινήτρων ταυτότητας. Αντ’ αυτού, κάθε ερευνητής έχει προσωπικές προτιμήσεις. Παρακάτω, αναγράφεται μια επιλογή αυτών: • Αυτονομία, δεξιότητα, «ανήκειν» – θεωρία του αυτοκαθορισμού (Deci, Ryan) • Συγγένεια – θεωρία κοινωνικής μέτρησης (Baumeister, Leary) • Ισορροπία μεταξύ ωρίμανσης και συμβολικής άμυνας, προστασία –θεωρία της διαχείρισης πανικού (Pyszczynski, και όλοι 2003) • Βέλτιστη διακριτότητα– Brewer 1991 • Συνέχεια, διακριτότητα, εγωισμός– Breakwell 1988 Αυτό που είναι σημαντικό να κρατήσουμε, είναι πως όντως κινητοποιούμαστε ώστε να ικανοποιήσουμε κάποιες από τις ανάγκες που αναγράφονται παραπάνω. Ως τέτοιες, λειτουργούν ως «εντοιχισμένες» πυξίδες κατά τη διάρκεια της διαδικασίας προσαρμογής, προσανατολίζοντάς μας προς το να αναλάβουμε δράση στους τομείς που παραμελούνται. Και είναι αυτή ακριβώς τη διαδικασία που οφείλουν να υποστηρίξουν οι εποικοδομητικές ασκήσεις προετοιμασίας. 31

Ασκήσεις προετοιμασίας για διαπολιτισμική προσαρμογή Ένα πρώτο κύμα ασκήσεων προετοιμασίας σχετιζόμενων με τη διαπολιτισμικότητα Τις πρώιμες μέρες των διαπολιτισμικών ασκήσεων προετοιμασίας, το επίκεντρο βρισκόταν στην προσφορά όσο περισσότερων και λεπτομερέστερων πληροφοριών ήταν δυνατό σε σχέση με τον άλλο πολιτισμό. Φιλοδοξία αυτών των ασκήσεων προετοιμασίας ήταν να εξοπλίσουν τους εκπατρισμένους (στα πρώτα στάδια, μάλλον εθελοντές Ειρηνευτικών Σωμάτων) για όλες τις πιθανές καταστάσεις και δυσκολίες με την ετερότητα. Η παραπάνω φιλοδοξία αποδείχθηκε μάταιη: είναι αδύνατον, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά να αποδελτιωθεί ένας πολιτισμός σε ένα σύνολο περιγραφών και συνταγών. Παρ’ όλα αυτά, μπορούμε ακόμα να εντοπίσουμε ίχνη αυτούς του είδους διαπολιτισμικών ασκήσεων προετοιμασίας. Πρόσφατα, συνάντησα έναν κατάλογο όσων πρέπει να κάνει και όσων πρέπει να αποφύγει ο Άγγλος ταξιδιώτης στην Ιταλία, ο οποίος εκδόθηκε σε έναν οδηγό διαπολιτισμικής προετοιμασίας. Ανάμεσα σε άλλα, οι Άγγλοι προειδοποιούνταν να μη φορούν λευκές κάλτσες με σανδάλια. Μία πιο αναλυτική συνέχεια της παράδοσης να επικεντρώνεται το ενδιαφέρον στο περιεχόμενο και τη μετάδοση πληροφοριών, προσφέρουν τα πολιτισμικά πρότυπα, όπως φερ’ ειπείν το πρότυπο των έξι διαστάσεων των διαπολιτισμικών διαφορών του Hofstede (1997), και τα οποία συγκρίνουν τον πολιτισμό-στόχο με τον πολιτισμό καταγωγής σύμφωνα με τις διαστάσεις του προτύπου. Επιπλέον, στο ίδιο πνεύμα, οι ασκήσεις διαπολιτισμικής προετοιμασίας συχνά παρέχουν πρακτικές και διαχειριστικές πληροφορίες για την κοινωνία υποδοχής: τη διοίκησή της, το οικονομικό της σύστημα, τους οργανισμούς πόρων κλπ. Για εμάς, αυτό μπορεί να συγκριθεί με ένα μάθημα ζωγραφικής, όπου η διδαχή της τέχνης της ζωγραφικής εξαντλείται στο να πληροφορηθούν οι μαθητές για το πού μπορούν να αγοράσουν χαρτί, καμβά, και μπογιά. Παρά ταύτα, το πρώτο κύμα ασκήσεων διαπολιτισμικής προετοιμασίας συχνά αποδείχθηκε αναποτελεσματικό, ενίοτε με αντίθετα αποτελέσματα, όπως τα περιγράφει γλαφυρά η Cohen-Emerique 2011. Κύρια αιτία της αποτυχίας είναι το γεγονός πως όταν οι άνθρωποι εξοπλίζονται με στεγανές και απτές πληροφορίες, όπως λόγου χάρη σχετικά με τις αξίες και τα σχήματα συμπεριφοράς των κοινοτικών Ασιατικών πολιτισμών, με τον ίδιο τρόπο σχηματίζουν στεγανές προσδοκίες βάσει των πληροφοριών, οι οποίες αναπόφευκτα θα ματαιωθούν, εάν λόγου χάρη συναντήσουν έναν Κινέζο επιχειρηματία, απόφοιτο ενός Αμερικανικού Κολλεγίου. Δεν υπάρχει περιγραφή που να είναι ταυτόχρονα τόσο ακριβής και γενική, ώστε να καλύψει όλα τα μέλη μίας δεδομένης κοινωνίας, διότι οι πολιτισμοί διαρκώς μεταβάλλονται, διότι οι άνθρωποι κουβαλούν μία ποικιλία πολιτισμικών αποσκευών και τις απορροφούν διαμέσου του προσωπικού τους δρόμου της ζωής. Επιπλέον, αν δεχθούμε στεγανές πολιτισμικές περιγραφές, γινόμαστε λιγότερο ανοιχτοί στις εκπλήξεις του φέρνουν συνεχώς οι διαπολιτισμικές συναντήσεις.

Ανάπτυξη διαπολιτισμικών δεξιοτήτων μέσω της τέχνης Αυτή η αποδοχή οδήγησε στη στροφή της προσοχής προς την ανάπτυξη των απαραίτητων για την προσαρμογή δεξιοτήτων (πχ. Pusch 2004, Fowler και Blohm 2004). Αυτές οι δεξιότητες, ενίοτε συνοψισμένες υπό τον τίτλο «διαπολιτισμικές δεξιότητες», περιλαμβάνουν τις ακόλουθες τρεις κύριες κατηγορίες: γνώση, δεξιότητες και στάσεις. 32

• Γνώση σχετικά με την πολιτισμική δυναμική, καθώς επίσης και για τις ψυχοκοινωνικές προκλήσεις της προσαρμογής • Δεξιότητες σχετικά με τη διαπολιτισμική επικοινωνία, τη δημιουργία συνδέσμων και την ανάπτυξη δικτύων • Στάσεις πολιτισμικής συνάφειας, ενδιαφέροντος, προσανατολισμού προς τον άλλο. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την έρευνά μας, άνθρωποι με πολύ αναπτυγμένες διαπολιτισμικές δεξιότητες μπορεί να αντιμετωπίσουν μία επίπονη διαδικασία προσαρμογής. Αυτό μας οδήγησε στη διερώτηση σχετικά με το ρόλο των προϋπαρχουσών διαπολιτισμικών δεξιοτήτων, οι οποίες είναι ανεξάρτητες του πλαισίου. Συγκεκριμένα, σε αυτήν την περίπτωση εμπίπτουν άνθρωποι που αφικνούνται σε μία νέα χώρα για να συνοδεύσουν τους συντρόφους τους. Οι εγγενείς στην κατάσταση δυναμικές φαίνεται να αυξάνουν την ανάγκη αυτό-άμυνας και «κλεισίματος» προς το περιβάλλον- φιλοξενητή, συχνά οδηγώντας σε παραλυτική αυτό-κατηγορία ή τη μετατροπή της κοινωνίας- φιλοξενητή σε αποδιοπομπαίο τράγο. Η παρατήρηση αυτή, έστρεψε το ενδιαφέρον ορισμένων ασκήσεων προετοιμασίας που εκτελέσαμε, προς τον παράγοντα- κίνητρο πίσω από την προσαρμογή και τη διαχείριση των συναισθημάτων. Συνάμα με το περιεχόμενο των ασκήσεων προετοιμασίας, το εύρος της μεθοδολογίας επίσης μετατοπίστηκε από τις συζητήσεις και παρουσιάσεις σε περισσότερο συνολικές τεχνικές, όπως δομημένες ασκήσεις, προσομοιώσεις, παιχνίδια ρόλων. Μορφές τέχνης άρχισαν να εμφανίζονται στις εργαλειοθήκες των διαπολιτισμικών εκπαιδευτών ως ένα μέσον να πάνε πέραν του μαθησιακού επιπέδου της ανταλλαγής. Δίχως την προσδοκία αποκλειστικότητας, παρακάτω υπάρχουν μερικά παραδείγματα που καταδεικνύουν γιατί η τέχνη έχει -ή θα μπορούσε να- ενταχθεί στις ασκήσεις διαπολιτισμικής προετοιμασίας. • Θεατρικά παιχνίδια Η θεατρική πρακτική μπορεί να αναπτύξει την αντίληψή μας για τη μικρο-δυναμική της επικοινωνίας: την αλληλεξάρτηση των τριών επιπέδων περιεχομένου, διαδικασίας και σχέσης. Η δραματοποίηση καθημερινών συμβάντων ή συγκρούσεων μπορεί να βοηθήσει στην εκτόνωσή τους, στο να κάνουμε ένα βήμα πίσω και συνεπώς να μπορέσουμε να διαχειριστούμε καλύτερα συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις. Στη δικά μας πρακτική στην Elan Interculturel, χρησιμοποιούμε επίσης θεατρικά στοιχεία για να διευκολύνουμε την αναπαράσταση και ανάλυση συγκρουσιακών καταστάσεων και καθοριστικών συμβάντων. Το Θέατρο Φόρουμ του Boal μπορεί να αποτελέσει όχημα ομαδικής εργασίας σε καταπιεστικές καταστάσεις, ιδίως για τους νεοφερμένους σε μία ευάλωτη θέση. Ως τέτοιο, ενδυναμώνει. • Χορός Σύμφωνα με την έννοια του Nash περί αντανακλαστικότητας, η εμπλοκή μας στο χορό μπορεί να εμφυσήσει μία καλύτερη συνείδηση για το σώμα μας, όπως επίσης και συνείδηση των σωματικών αισθητηρίων στο καινούριο περιβάλλον. Μέσω της από-μηχανοποίησης των αυτοματισμών που είναι εγγεγραμμένοι στο σώμα, ο χορός μπορεί να αναπτύξει τις δεξιότητες διαπροσωπικού συντονισμού: την ικανότητά μας να συντονιζόμαστε σε διαφορετικές μη-λεκτικές συμπεριφορές από τη δική μας: σε διαφορετικούς ρυθμούς, διαφορετικές κινήσεις, νέα χρήση της φυσικής επαφής. Όμως περισσότερο από οτιδήποτε, ο χορός συλλαμβάνει με ιδιαίτερη επιτυχία τη διαλογική διαδικασία. Εντούτοις, ο χορευτής συντονίζεται με ένα ρυθμό, μία μελωδία που βρίσκεται εκτός του, για να την ενσωματώσει στο σώμα του μέσω της κίνησης. Παρομοίως, μπορεί να συνδεθεί και να ιδιοποιηθεί τις κινήσεις των υπολοίπων χορευτών. Αυτός ο ενδο-εξωτερικός μηχανισμός είναι η ουσία της διαδικασίας προσαρμογής. Τέλος, η αισθητηριακή εμπειρία που προσφέρει ο χορός, επιτρέπει στον 33

άνθρωπο να γίνει μέρος του χώρου ξανά, σε αντίθεση με το να είναι ένας απομονωμένος εισβολέας. Ο αυτοσχεδιασμός contact συγκεκριμένα, μπορεί να περικλείσει όλους τους προαναφερθέντες στόχους. • Αναπαραστατικές τέχνες Έργα βίντεο: Η κινηματογράφηση είναι ένα είδος που καταφέρνει να συνδυάσει στην εντέλεια τους έσω και έξω κόσμους. Η πλοκή προέρχεται από το συγγραφέα και τους χαρακτήρες, τα σκηνικά είναι πραγματικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, ενώ η ταινία είναι εξ ορισμού ένας συνδυασμός των δύο. • Τέχνη στο πλαίσιο της κοινότητας Οι καλλιτεχνικές δράσεις που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της κοινότητας αποκτούν εξέχουσα σημασία όταν συμπεριλαμβάνουν νεοφερμένους και μέλη της κοινότητας- φιλοξενητή, καθώς αποτελούν για τους πρώτους σημαντική κοινωνική δικτύωση. Στο σημείο αυτό δίδεται έμφαση στη λέξη «σημαντική»: η κοινή καλλιτεχνική δραστηριότητα μπορεί να οδηγήσει στη σύναψη προσωπικών δεσμών, οι οποίοι διαφορετικά θα ήταν χρονοβόροι. • Καλλιτεχνική δημιουργία γενικά: ο ρόλος της δημιουργίας Ένα πρότυπο δημιουργικότητας που αναφέρεται συχνά (πχ Csikszentmihalyi 1996), περιλαμβάνει 5 βήματα: 1) συλλογή ενός υποκειμένου- ενός θέματος, 2) αναγνώριση ενός σχήματος, 3) επώαση, 4)επιλογή- αξιολόγηση, 5) εφαρμογή. Το ενδιαφέρον σε αυτήν την κυκλική απεικόνιση έγκειται στο ότι δύναται να παραλληλισθεί στον κύκλο των αλλαγών που περιγράφουν τις μεταβάσεις. Μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί στην κατασκευή του σχεδίου ζωής μας σε ένα καινούριο περιβάλλον. Παρομοίως, η εμπειρία, η βίωση των συναισθημάτων που συνοδεύουν τα διάφορα στάδια του κύκλου της δημιουργικής διαδικασίας μπορεί να προετοιμάσει μία αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των συναισθημάτων που συνοδεύουν τις μεταβάσεις στον τρόπο ζωής: την ανυπομονησία, την αίσθηση χάους στην περίοδο της συλλογής, τη δυνατότητα συγκέντρωσης τη στιγμή που αναγνωρίζουμε κάτι σημαντικό, την αγωνία της ανάγκης επιλογής, η λήψη αποφάσεων εμφανίζεται και στις δύο διαδικασίες. Συμπερασματικά, η καλλιτεχνική δημιουργία προσφέρει μία παρόμοια μαθησιακή και συναισθηματική άσκηση όπως η περίοδος προσαρμογής. Η ερώτηση είναι κατά πόσον η εμπλοκή στην τέχνη δημιουργεί δεξιότητες που μπορούν να μετατοπισθούν σε άλλους τομείς της ζωής. Η αξιολόγηση του πιλοτικού μας προγράμματος φιλοδοξεί να δώσει ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με την ερώτηση. Αυτό με οδηγεί στο δικό μου προσωπικό συμπέρασμα.

Συμπέρασμα Η κατανόηση της διαπολιτισμικής προσαρμογής, την οποία επιθύμησα να παρουσιάσω στο παρόν πόνημα, βασίζεται στην αναγνώριση ότι όλη η ανθρώπινη δραστηριότητα διαπερνάται από μία διαλεκτική διαδικασία: από τη μία πλευρά, υπάρχει ένα άνοιγμα στον έξω κόσμο και στους άλλους ανθρώπους, η οποία τροφοδοτείται από την εγγενή μας ικανότητα να ωριμάζουμε, την εγγενή μας περιέργεια και τον εγγενή σχεσιακή μας φύση. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η αργή συσσώρευση του υλικού: αξιών, κανόνων, αγαπημένων γεύσεων, προτιμητέας γλώσσας, το περιεχόμενο του ποιοι είμαστε. Και από τη στιγμή που έχουμε κάποιο περιεχόμενο, έχουμε ισχυρά κίνητρα να το υπερασπιστούμε, να το διατηρήσουμε. Ένας συνεχής διάλογος, μία διαπραγμάτευση ανάμεσα στις δύο αυτές ανάγκες, λαμβάνει χώρα οπουδήποτε κι αν πάμε, κρατώντας μία λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην υποστήριξη του οτιδήποτε μας ανήκει (αυτού που ήδη είμαστε) και στην απορρόφηση της καινοτομίας, της διαφορετικότητας. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν καταστάσεις οι οποίες διαταράσσουν την ευαίσθητη αυτή 34

ισορροπία, ρίχνοντας το βάρος προς μία πλευρά. Η μετοίκηση σε ένα νέο περιβάλλον είναι μία τέτοια κατάσταση: όταν η καινοτομία και η αβεβαιότητα και η αγωνία που τη συνοδεύουν γίνονται αβάσταχτες, το κίνητρο της αυτοάμυνας νικά τη διαθεσιμότητα και την περιέργειά μας. Δυστυχώς αυτό συμβαίνει ακριβώς τη στιγμή που η επιβίωσή μας, ακόμα και η ευτυχία μας, εξαρτώνται από την ικανότητά μας να συνδεθούμε με το καινούριο περιβάλλον. Αυτό είναι το παράδοξο με την προσαρμογή: κλείνουμε σε μία στιγμή όπου περισσότερο από ποτέ πρέπει να είμαστε διαθέσιμοι, η διαθεσιμότητά μας θα έπρεπε να είναι το κλειδί που θα επαναφέρει την ισορροπία, αλλά είναι ακριβώς αυτό που είναι το πιο δύσκολο. Η τέχνη μπορεί να είναι ένα πολύ χρήσιμο έδαφος προετοιμασίας, το οποίο θα διευκολύνει μία παρόμοια διαθεσιμότητα, για μία πληθώρα λόγων, εκ των οποίων θα υπενθυμίσω τρεις. Πρωτίστως, οι περισσότερες μορφές τέχνης είναι ένα έξοχο παράδειγμα προσομοίωσης της διαλεκτικής διαδικασίας που περιγράφηκε παραπάνω. Εντούτοις, η καλλιτεχνική δημιουργία έγκειται στον ευαίσθητο διάλογο μεταξύ εσώτερης έμπνευσης, δημιουργικής δύναμης και του έξω κόσμου που μας παρέχεται: τα εργαλεία και τα υλικά που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να ζωγραφίσουμε, τα σκηνικά και οι χαρακτήρες που παρουσιάζουμε στην ταινία μας κλπ. Αυτός ο διάλογος πραγματοποιείται κατ’ αντιστοιχία μεταξύ σκέψης και αισθητηριακής εμπειρίας. Δεύτερον, η τέχνη μας από-μηχανοποιεί: μας μετακινεί από τα συνήθη πλαίσια της κίνησης, των χειρονομιών, της έκφρασης και της αντίληψης. Κατ’ ουσία, η τέχνη διαρκώς μας σπρώχνει προς τα όριά μας, και τελικά μας κάνει να τα προσπερνούμε. Τέλος, οι μαθησιακές και συναισθηματικές πτυχές της δημιουργικής διαδικασίας μας προετοιμάζουν ορθά για μία παρόμοια μαθησιακή και συναισθηματική πορεία κατά την προσαρμογή.

Βιβλιογραφία Adler, P. (1975). The Transitional Experience: an Alternative View of Culture Shock Journal of Humanistic Psychology Vol 15 no 4; 13-23 Breakwell, D.G.M. 1988. Strategies adopted when identity is threatened. Revue Internationale de Psychologie Sociale. 1988 T1 N2. Toulouse: Privat. Camilleri, C. 1990. Identité et gestion de la disparité culturelle: essai d’une typologie. In: Camilleri et al (Eds) Stqrtégies identitaires. Paris: PUF Chartrand, T.L., & Bargh, J.A. (1999). The chameleon effect: The perception-behavior link and social interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 893-910 Cohen-Emerique, M. 2011. Pour une approche interculturelle en travail social théories et pratiques. Rennes: PRESSES DE L’ÉCOLE DES HAUTES ÉTUDES EN SANTÉ PUBLIQUE Csikszentmihalyi, Mihaly (1996). Creativity : Flow and the Psychology of Discovery and Invention. New York: Harper Perennial. Csikszentmihalyi, Mihaly (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper and Row. Fernandez, Bernard, Mutabazi, Evalde and Pierre, Philippe (2006) ‘International Executives, Identity Strategies and Mobility in France and China’, Asia Pacific Business Review, 12:1, 53 – 76 Fiske, S T (2004). Social Beings: A Core Motives Approach to Social Psychology. Wiley Fogel, A. 1993. Developing through Relationships. Chicago: The University of Chicago Press. Fowler, S.M., Blohm, J.M. 2004. An analysis of methods for intercultural training. In: Landis et al eds. Handbook of Intercultural Training. Thousand Oaks: SAGE. Gudykunst, W.B. (2005). An Anxiety / Uncertainty Management Theory of Strangers’ Intercultural Adjustment In: Gudykunst (Ed.) Theorizing About Intercultural Communication. Thousand Oaks, CA: Sage. pp. 419-458. Hermans, H. 2001. The Construction of a Personal Position Repertoire: Method and Practice Culture and Psychology 7; 323 Hillmanm J. 2007. Feeling Comfortable With Strangeness accessed at http://www.transitionsabroad. com/listings/living/articles/living_in_london_feeling_comfortable_with_strangeness.shtml on 6/12/2007

Hofstede, G. 1997. Cultures and Organizations: Software of the Mind.1st edition, McGraw-Hill USA Kang, SM. (2006). Measurement of Acculturation, Scale Formats, and Language Competence: Their Implications for Adjustment Journal of Cross-Cultural Psychology Vol 37; 669 Kim, Y.Y. 2005. Adapting to a New Culture: An Integrative Communication Theory In: Gudykunst (Ed.) Theorizing About Intercultural Communication. Thousand Oaks, CA: Sage. pp.375-400 Matsumoto, D., Hirayama, S., LeRoux, J., A. In press. Psychological Skills Related to Intercultural Adjustment Paul T. P. Wong and Lillian C. J. Wong (Eds.), Handbook of Multicultural Perspectives on Stress and Coping. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishing Matsumoto, D., LeRoux, J.A., Robles, Y., Campos, G. (2007) The Intercultural Adjustment Potential Scale (ICAPS) predicts adjustment above and beyond personality and general intelligence. International Journal of Intercultural Relations 31 747–759 Matsumoto, D., LeRoux, J., Ratzlaff, C., Tatani, H., Uchida, H., Kim, C., & Araki, S. (2001). Development and validation of a measure of intercultural adjustment potential in Japanese sojourners: The Intercultural Adjustment Potential Scale (ICAPS). International Journal of Intercultural Relations, 25, 483-510. Nash, H. J. 1998 The body as place – reflexivity and fieldwork in Kano, Nigeria. In : Nast, H.J, Pile, S. (Eds) - 1998 Places through the body London, Routledge pp 69-86 Pusch, M. 2004. Intercultural Training in Historical Perspective. In: Landis et al eds. Handbook of Intercultural Training. Thousand Oaks: SAGE. Seligman, M. E. P. (2002). Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment. New York: Free Press. Tice, D.M., & Baumeister, R.F. (2000). The primacy of the interpersonal self. In C. Sedikides & M. Brewer (Eds.), Individual self, relational self, collective self (pp. 71-88). Philadelphia, PA: Psychology Press Tomasello, M. (1999). The Cultural Origins of Human Cognition. Harvard University Press. Ward, C., Leong, C-H., Low, M. (2004). PERSONALITY AND SOJOURNER ADJUSTMENT An Exploration of the Big Five and the Cultural Fit Proposition JOURNAL OF CROSS-CULTURAL PSYCHOLOGY, Vol. 35 No. 2, 137-151 Ward, C., Bochner, S., & Furnham, A. (2001). The psychology of culture shock. London: Routledge. Ward, C. and Kennedy, A. (2001) Coping with Cross-Cultural Transition Journal of Cross-Cultural Psychology; 32; 636 Ward, C. (2001b). The A, B, Cs of Acculturation. In D. Matsumoto (Ed.), Handbook of Culture and Psychology (pp. 411-446). New York: Oxford University Press Ward, C., Kennedy, A. (1999). THE MEASUREMENT OF SOCIOCULTURAL ADAPTATION International Journal of Intercultural Relations. Vol. 23, No. 4, pp. 659-677. Ward, C., Okura, Y., Kennedy, A., Kojima, T. (1998). The U Curve on Trial. A Longitudinal Study of Psychological and Sociocultural Adjustment During Cross-Cultural transitions. International Journal of Intercultural Relations. Vol. 22, No. 3, pp. 277-291. Zaharna, R.S. (1989). Self-Shock: The Double-binding Challenge of Identity,” International Journal of Intercultural Relations, Vol 13 (1989), pp. 501-526.

2.3. ΜΕΤΑΞΎ ΚΑΙ ΑΝΆΜΕΣΑ: ΘΕΑΤΡΙΚΌΣ ΧΏΡΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΤΗΤΑ Naya Boemi - Ώσμωση- Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής Christina Zoniou – Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών

Το θεωρητικό μας υπόβαθρο για την εφαρμογή και αξιολόγηση του προγράμματος ‘Αριάδνη’ πηγάζει από τους επιστημονικούς κλάδους της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της κριτικής παιδαγωγικής, καθώς πιστεύουμε ότι η διεξαγωγή ενός ‘διαλόγου’ ανάμεσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες, έχει ως αποτέλεσμα την ανταλλαγή ιδεών και μεθόδων, όπου κεντρικός άξονας είναι ο άνθρωπος. Επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τη σχέση μεταξύ ανθρώπων και θεάτρου από μία ανθρωπολογική οπτική, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στα άτομα και τις δράσεις τους. Σημείο αναφοράς μας είναι το θέατρο και πως επηρεάζει ομάδες ανθρώπων. Η συγκεκριμένη προσέγγιση μας παρέχει πληροφορίες σχετικά με τους συμμετέχοντες, τη σχέση τους με το θέατρο, τον αντίκτυπο του θεάτρου στην καθημερινή ζωή, καθώς και τη σημασία που εκείνο έχει για τους συμμετέχοντες. Η έρευνα προϋποθέτει τη δόμηση της θεωρίας βάσει γεγονότων, ούτως ώστε να διασφαλισθούν ακρίβεια και λειτουργικότητα. Σύμφωνα με την πολύ-τοπική (multi-sited) εθνογραφία, δεν μπορούμε να μελετήσουμε τα υποκείμενα εθνογραφικά, με τη διεξαγωγή εντατικής επιτόπιας έρευνας σε μία και μόνη τοποθεσία. Η πολύ-τοπική εθνογραφία ακολουθεί μη προκαθορισμένες διαδρομές, συχνά μη αναμενόμενες, και απαιτεί τη μελέτη διαδικασιών που βρίσκονται εν κινήσει (Marcus 1998:79-80). Το θέατρο αποτελεί τόσο μέσον της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όσο και μεθοδολογικό εργαλείο έρευνας. Ως μέθοδος, βασίζεται στην τέχνη και εμπλουτίζει την ποιοτική έρευνα, διευρύνοντας την έννοια του ερευνητικού σχεδιασμού. Συνδέεται με όλα τα στάδια της έρευνας: συλλογή δεδομένων, ανάλυση και ερμηνεία. Επιπλέον, οι πρακτικές που βασίζονται στο θέατρο, μας επιτρέπουν να θέσουμε νέα ερωτήματα και να επαναδιατυπώσουμε ήδη υπάρχοντα με νέους τρόπους. Αυτή η μορφή ολιστικής, συμμετοχικής και σωματοποιημένης έρευνας αποσκοπεί στη σύνδεση θεωρίας και πράξης. Το παρόν άρθρο χωρίζεται σε τρία μέρη: αρχικά, παρέχονται πληροφορίες σχετικά με το Θέατρο του Καταπιεσμένου, το οποίο υπήρξε το κύριο καλλιτεχνικό και εκπαιδευτικό εργαλείο που χρησιμοποιήσαμε στα εργαστήρια, τα οποία πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (Ελλάδα), και τα οποία διεξήχθησαν από την Ώσμωση και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Στη συνέχεια, ακολουθεί ένα κείμενο σχετικά με την παιδαγωγική της ενδυνάμωσης, τη διαπολιτισμική αγωγή και τη διαπολιτισμική ικανότητα, που αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο των εκπαιδευτικών μας προγραμμάτων. Ακολούθως, επεξηγούμε τα αναλυτικά εργαλεία που χρησιμοποιήσαμε για την αξιολόγηση του προγράμματος, και τα οποία βασίζονται στη διάκριση του Beeman για το θέατρο: το περιεχόμενο της θεατρικής παράστασης, ο συμμετοχικός ρόλος του κοινού κατά την παρακολούθηση, και ο ρόλος του ηθοποιού (performer) (Beeman 1993:381). Τέλος, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι κατά τη θεατρική παράσταση, το άτομο εμπλέκεται συναισθηματικά και σωματικά, αναφερόμαστε στις αντίστοιχες θεωρήσεις για το συναίσθημα και το σώμα.

A. Τα καλλιτεχνικά μας εργαλεία Το Θέατρο του Καταπιεσμένου Η ομάδα μας επέλεξε το Θέατρο του Καταπιεσμένου (Teatro do Oprimido), ως κύρια μέθοδο για την επιλογή των τεχνικών που χρησιμοποιήθηκαν στην εφαρμογή του 37

προγράμματος ‘Αριάδνη’ στην Ελλάδα. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης τεχνικές άλλων κοινωνικών θεατρικών μεθόδων, όπως το Θέατρο της Ανάπτυξης (Pammenter & Mavrokordatos 2004). Το Θέατρο του Καταπιεσμένου (στο εξής ΘτΚ) είναι ένας όρος- ομπρέλα, που επινοήθηκε από τον ιδρυτή του Augusto Boal, και αναφέρεται σε μία ποικιλία θεατρικών τεχνικών, εμπνευσμένων από το πολιτικό θέατρο και από τη μαθητο-κεντρική και συμμετοχική παιδαγωγική (Cohen-Cruz 2006). Η αρχή που διατρέχει τη συγκεκριμένη θεατρική μέθοδο είναι η αντίληψη ότι το θέατρο γίνεται ένας προστατευμένος χώρος όπου στρατηγικές ενδυνάμωσης, αγώνα ενάντια στην καταπίεση, καθώς και διαλόγου προβάρονται, για να χρησιμοποιηθούν ενδεχομένως στην πραγματική ζωή (Boal 2000). Μέσω του ΘτΚ οι συμμετέχοντες έρχονται αντιμέτωποι με διάφορα προβλήματα που ανακύπτουν σε μία κοινωνία και στην τυπική ή στη μη τυπική εκπαίδευση, όπως η επίλυση συγκρούσεων, η κοινωνική καταπίεση, οι σχέσεις εξουσίας, οι συναισθηματικές δυσκολίες, η έλλειψη επικοινωνίας. Πράγματι, το ΘτΚ διαδόθηκε γρήγορα και σήμερα έχει βρει ευρεία εφαρμογή παγκοσμίως σε κοινωνικές, πολιτικές, θεραπευτικές και εκπαιδευτικές δράσεις5 , που συχνά περιλαμβάνουν περιθωριοποιημένες και ευάλωτες ομάδες πληθυσμού (π.χ. μετανάστες, μειονότητες, ναρκομανείς). Ορισμένα παραδείγματα εφαρμογών του ΘτΚ εντοπίζονται στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, στην κοινωνική εργασία, στον πολιτισμικό ακτιβισμό, στην επίλυση συγκρούσεων, στην εργασία με νέους, στην εκπαίδευση ενηλίκων, στην ενδοϋπηρεσιακή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών (Κοντογιάννη 2008). Μπορεί επίσης να αποτελεί μία πολύ αποτελεσματική μέθοδος ευαισθητοποίησης των πολιτών για κοινωνικά ζητήματα, όπως ο καταναλωτισμός, η περιβαλλοντική καταστροφή, θέματα φύλου, το χάσμα γενεών, ο ρατσισμός, και ο πόλεμος. Το ΘτΚ είναι μία θεατρική μέθοδος που δημιουργήθηκε στη Βραζιλία τη δεκαετία του 1970. Αναπτύχθηκε από το Βραζιλιάνο σκηνοθέτη Augusto Boal ως αντίδραση ενάντια στην άνοδο των δικτατοριών στη Λατινική Αμερική, καθώς και ως μέσον ενδυνάμωσης καταπιεσμένων και άστεγων ανθρώπων, όπως και των μη προνομιούχων που ζούσαν στις πολυπληθείς φαβέλες (Babbage 2004). Η μέθοδος εξαπλώθηκε στη Λατινική Αμερική και έφτασε στην Ευρώπη στο τέλος της δεκαετίας του 1970. Έκτοτε, χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από διάφορους εμψυχωτές Εφαρμοσμένου Θεάτρου (π.χ. Κοινοτικό Θέατρο, Λαϊκό Θέατρο, Θέατρο της Ανάπτυξης) και από ακτιβιστές, εκπαιδευτές και κοινωνικούς λειτουργούς σε ποικίλα πλαίσια.

Ιστορικό πλαίσιο

5 Δείτε την επίσημη ιστοσελίδα του Θεάτρου των Καταπιεσμένων www. thetheatreoftheoppressed.org

Καθώς κύριος σκοπός μας είναι πως η τέχνη μπορεί να διευκολύνει τη διαπολιτισμική προσαρμογή των μεταναστών, το θέατρο προσεγγίζεται ως μία κοινωνική πράξη αδιαχώριστη από τα κοινωνικο-πολιτικά πλαίσια. Καμία θεατρική δραστηριότητα δεν δύναται να κατανοηθεί ανεξάρτητα από το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο. Θεωρείται μέρος ενός ιστορικού πλαισίου συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διαδικασιών και μετασχηματισμών. Το Θέατρο Φόρουμ βασίζεται σε αληθινές ιστορίες, αναφερόμενο σε μία περίοδο καταπίεσης και αδικίας την οποία βίωσαν τα άτομα. Συνεπώς, οι εμπειρίες των ανθρώπων πηγάζουν άμεσα από την κοινωνικο-πολιτική πραγματικότητα. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου τις ιστορικές συγκυρίες κατά τις οποίες αναπτύσσεται η καλλιτεχνική δράση των συμμετεχόντων. Σκοπός της ιστορικής ανάλυσης είναι να δείξει πώς οι πράξεις και επιλογές των συμμετεχόντων διαμορφώνονται με βάση το κοινωνικό γίγνεσθαι, πώς η ιστορική πραγματικότητα βιώνεται από τους συμμετέχοντες, και πώς το θέατρο μπορεί να διευκολύνει την διαδικασία της προσαρμογής. 38

B. Παιδαγωγικές πτυχές Εκπαίδευση Ενηλίκων Θεωρούμε ότι η διαδικασία της διαπολιτισμικής προσαρμογής είναι μία παιδαγωγική διαδικασία. Η εφαρμογή του προγράμματος ‘Αριάδνη’ από την Ώσμωση και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στηρίχθηκε στις αρχές της Εκπαίδευσης Ενηλίκων και ανήκει στην παράδοση του κριτικού παραδείγματος της διαπολιτισμικής αγωγής και της παιδαγωγικής της ενδυνάμωσης. Η Εκπαίδευση Ενηλίκων ορίζεται ως «οργανωμένα προγράμματα εκπαίδευσης που παρέχονται προς όφελος και είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες ατόμων που βρίσκονται εκτός της τυπικής εκπαίδευσης, συνήθως άνω των 15 ετών (.)οργανωμένη και υποστηριζόμενη εκπαίδευση που σχεδιάζεται για να μεταδώσει συνδυασμό γνώσεων, δεξιοτήτων και κατανόησης, πολύτιμα στοιχεία σε όλες τις δραστηριότητες της ζωής.»(UNESCO 1975 στο Rogers, 1999: 55). Τα χαρακτηριστικά των ενήλικων εκπαιδευομένων τα οποία λάβαμε υπόψη όταν σχεδιάζαμε το πρόγραμμά μας, είναι τα ακόλουθα (Kόκκος 2005, Roggers 1999 : • Έρχονται στην εκπαίδευση με συγκεκριμένους στόχους. Έχουν ένα ευρύ και διαφορετικό φάσμα εμπειριών • Έχουν ορισμένους προτιμώμενους τρόπους μάθησης • Έχουν τάση προς την ενεργό συμμετοχή • Αντιμετωπίζουν διάφορους φραγμούς κατά τη μαθησιακή διαδικασία (έλλειψη χρόνου, έλλειψη εμπιστοσύνης, έλλειψη κινήτρου, προβλήματα χρονοδιαγράμματος) Το δικό μας πρόγραμμα εκπαίδευσης ενηλίκων βασίστηκε στις ακόλουθες πτυχές της μαθησιακής θεωρίας: • Η μάθηση είναι μία βασική ανθρώπινη ανάγκη • Η πρόσβαση στη μάθηση διευκολύνεται από την εξάσκηση,εφαρμογή, κατάκτηση και ανάπτυξη των προσωπικών εμπειριών • Η μάθηση επιφέρει αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά (τρόπος σκέψης και δράσης, υιοθέτηση νέων πεποιθήσεων) • Κάθε άτομο έχει έναν ιδιαίτερο τρόπο μάθησης (ανάλογα με την ηλικία, την προσωπικότητα και την προσωπική ιστορία) • Οι μαθητευόμενοι θα πρέπει να έχουν ενδιαφέρον, ανάγκη και επιθυμία για το αντικείμενο της μάθησης προκειμένου να δεσμευτούν σε αυτό (η μάθηση είναι πιο αποτελεσματική όταν ανταποκρίνεται σε πραγματικά προβλήματα) • Η μάθηση είναι πιο αποτελεσματική εάν οι μαθητευόμενοι εμπλέκονται ενεργά Καθώς και στις ακόλουθες αρχές οι οποίες εμπνέονται από την κριτική και προσωποκεντρική παιδαγωγική (Κάραλης και Παπαγεωργίου 2012) : • Η σκέψη σχετίζεται με τη δράση • Η εκπαιδευτική διαδικασία επικεντρώνεται στο μαθητευόμενο • Η γνώση αποκτάται μέσω ευρετικών μεθόδων • Αναπτύσσεται η κριτική σκέψη • Δημιουργούνται διαδραστικές σχέσεις μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου Διαπολιτισμική αγωγή Το πρόγραμμά μας βασίζεται στην πρακτική της εκπαίδευσης για την ενίσχυση της Διαπολιτισμικής Ικανότητας. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί της Διαπολιτισμικής Ικανότητας στη βιβλιογραφία και ο όρος Διαπολιτισμική Ικανότητα έχει χρησιμοποιηθεί από διαφορετικούς ανθρώπους και για διαφορετικούς λόγους. Ως αποτέλεσμα, οι ορισμοί διαφέρουν ανάλογα με την προοπτική καθενός ή το πλαίσιο. Ένας ορισμός ο οποίος 39

υπήρξε χρήσιμος για εμάς είναι ο ακόλουθος: «Η Διαπολιτισμική Ικανότητα είναι η ικανότητα διαπραγμάτευσης πολιτισμικών νοημάτων και εκτέλεσης αποτελεσματικών επικοινωνιακών συμπεριφορών οι οποίες αναγνωρίζουν τις πολλαπλές ταυτότητες των διαδραστών σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Υπάρχουν τρεις προοπτικές : • Συναισθηματική ή διαπολιτισμική ευαισθησία -αναγνώριση και σεβασμός των πολιτισμικών διαφορών • Γνωστική ή διαπολιτισμική επίγνωση -αυτοεπίγνωση της προσωπικής πολιτισμικής ταυτότητας και κατανόησης του τρόπου με τον οποίο διαφοροποιούνται οι πολιτισμοί • Συμπεριφοριολογική ή διαπολιτισμική επιδεξιότητα - επικοινωνιακές δεξιότητες, γνώση κατάλληλης αυτοπαρουσίασης, ευελιξία στη συμπεριφορά, διαχείριση αλληλεπίδρασης και κοινωνικές δεξιότητες» (Chen & Starosta 1996).

Η Παιδαγωγική της Ενδυνάμωσης Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον κοινωνικό λόγο περί εξουσίας και ενδυνάμωσης των καταπιεσμένων λόγω τάξης, φυλής και φύλου (Sleeter 1991). Η ενδυνάμωση δεν είναι μία στρατηγική εκτόνωσης του θυμού που προκαλείται από τις διακρίσεις. Η έννοια της ενδυνάμωσης σημαίνει ενίσχυση της ικανότητας αυτοπροσδιορισμού της πολιτισμικής ταυτότητας και αύξηση της αυτοπεποίθησης των μελών των μειονοτήτων, καθώς και κριτική θεώρηση της οικείας ταυτότητας και του κόσμου (McLaren 1989). Η παιδαγωγική της ενδυνάμωσης αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως ικανούς να αναλάβουν οι ίδιοι δράση για την επίλυση των δικών τους προβλημάτων, χωρίς «διαφώτιση» και «ελεημοσύνη» από την άρχουσα τάξη. Σύμφωνα με το κριτικό παράδειγμα (McKaren 1989, Sleeter 1991, Cummins2005), η ενδυνάμωση δεν νοείται μονάχα ως ψυχολογικός όρος που αναφέρεται στο άτομο: δε σημαίνει μόνο αυτοπροσδιορισμός, αυτοπραγμάτωση ή χειραφέτηση. Παράλληλα με την ατομική ενδυνάμωση, επιδιώκεται η συλλογική ενδυνάμωση, προκειμένου να επιτευχθεί η κριτική θεώρηση του κόσμου, η ανάλυση των δομών εξουσίας, η συλλογική δράση και η κοινωνική αλλαγή. Τα ενδυναμωμένα άτομα αποδέχονται μεν το πολιτισμικό υπόβαθρο της ταυτότητάς τους, όμως ταυτόχρονα έχουν την ικανότητα να εξετάσουν κρτικά τον εαυτό τους, σε αντιπαραβολή τόσο με το δικό τους υπόβαθρο όσο και με το υπόβαθρο του κυρίαρχου πολιτισμού, και με αυτόν τον τρόπο να διαπραγματευτούν την ταυτότητά τους. Η παιδαγωγική της ενδυνάμωσης συνειδητά λαμβάνει υπόψη το παρελθόν, δηλαδή την καταγωγή των ατόμων, καθώς και το μέλλον, δηλαδή το προορισμό προς τον οποίον οδεύουν (Cummins 2005: 60). Προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η διαδικασία, είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός πλαισίου σεβασμού, εμπιστοσύνης και ενεργούς ακρόασης (ibid: 50). Και αυτό ακριβώς είναι το σημείο όπου εισέρχεται το θέατρο.

Γ. Διερευνητικά θέματα Παρατήρηση και Ανάλυση: περιγραφικές διαστάσεις του Θεάτρου του Καταπιεσμένου Οι παραστατικές τέχνες μίας κοινωνίας είναι ιδιαίτερα σημαντικές πτυχές του ευρύτερου πολιτισμικού συστήματος. Το θέατρο εκλαμβάνεται ως κοινωνική πράξη, ανεξάρτητη από την καθημερινή ζωή και όμως άρρηκτα συνδεδεμένη με τις κυρίαρχες αντιλήψεις και με την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, το θέατρο προσφέρει ευχαρίστηση, ανακούφιση, απελευθέρωση, αλλά επίσης δίνει φωνή σε αιτήματα, παρεμβάσεις και διαμαρτυρίες. Το θέατρο χρησιμοποιείται επειδή επηρεάζει ομάδες ανθρώπων, και στη συγκεκριμένη περίπτωση μία σύνθετη ομάδα 40

Αφρικανών και Ελληνίδων γυναικών. Η ανάλυση των ειδών του θεάτρου βασίζεται στη διάκριση των θεατρικών ειδών του Beeman. Υπάρχουν τρεις περιγραφικές διαστάσεις: α) το περιεχόμενο, β) ο ρόλος του κοινού, γ) ο ρόλος του ηθοποιού (Beeman 1993:381).

a. Το περιεχόμενο της θεατρικής παράστασης Ομάδες και συμμετέχοντες ασχολούνται με κοινωνικά ζητήματα που αφορούν τη γειτονιά, την πόλη, την κοινωνική ομάδα: μετανάστευση, ιατρική φροντίδα, ανεργία, φτώχεια, γραφειοκρατία, ανθρώπινη εκμετάλλευση, σωματική βία. Το ΘτΚ λειτουργεί ως χώρος όπου προβάρονται στρατηγικές ενδυνάμωσης και αποτίναξης της καταπίεσης, οι οποίες μπορούν δυνητικά να εφαρμοσθούν στην πραγματική ζωή. Η καταπίεση, σύμφωνα με την ιδεολογία του Boal, ορίζεται ως μονόλογος και εμπόδιο στην ελευθερία της έκφρασης (Boal 2000). Μέσω της πρακτικής του θεάτρου, οι άνθρωποι εμπλέκονται σε δράσεις για να επιφέρουν αλλαγές στο κοινωνικό κατεστημένο. Μπορούμε να θεωρήσουμε το ΘτΚ ως κοινωνικό δράμα, όπως χρησιμοποιείται ο όρος από τον ανθρωπολόγο Victor Turner, για να αναλύσει και να περιγράψει κοινωνικές περιστάσεις με έντονο και συγκρουσιακό χαρακτήρα. Σύμφωνα με τον Turner, η κοινωνική διαδικασία είναι επιτελεστική (performative) και το θέατρο είναι το καλύτερο εργαλείο για την παρουσίαση του κοινωνικού δράματος. Το ΘτΚ αναλύεται ως κοινωνικό δράμα, το οποίο αποτελείται από τέσσερις φάσεις: α) τη φάση της ρήξης, καθώς οι άνθρωποι αντιδρούν στους νόμους, την ιεραρχία και την καταπίεση εκφράζοντας τις απόψεις τους μέσω της θεατρικής δράσης - οι συμμετέχοντες του ΘτΚ είναι όλοι κοινωνικά καταπιεσμένοι, περιθωριοποιημένοι και στιγματισμένοι κοινωνικά, β) τη φάση της κρίσης, καθώς οι άνθρωποι χωρίζονται, προκαλώντας την υπάρχουσα πολιτική και πολιτισμική αρχή, γ) τη φάση της αποκατάστασης, όπου το κράτος αλλάζει την κοινωνική πολιτική, λαμβάνοντας τις θέσεις που προέκυψαν μέσα από τη θεατρική δράση, δ) τη φάση της επανενσωμάτωσης, η οποία συμπεριλαμβάνει την παραβατική ομάδα ή διαιωνίζει τη ρήξη (Τurner 1982: 7-27, 61-88). Στη φάση της κρίσης, ο συμμετέχων είναι κατά κάποιο τρόπο εκτός της κοινωνίας έχοντας ένα διφορούμενο καθεστώς. Ο όρος του Turner μεθοριακότητα (liminality) δείχνει με παραστατικό τρόπο την κατάσταση του ατόμου που βρίσκεται σε οριακή θέση. Το limen (κατώφλι) βρίσκεται στο όριο ανάμεσα στο «μέσα» και το «έξω» (Turner 1977:95). Τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία οδηγούνται σε μία κατάσταση communitas, συνιστούν μία προσωρινή κοινότητα μέθεξης, και μοιάζουν να μην ανήκουν πουθενά. Έχουν αποβάλλει τους κοινωνικούς προσδιορισμούς τους και δεν έχουν κατακτήσει κάποιον νέο κοινωνικό προσδιορισμό, είναι «μεταξύ και ανάμεσα» (between and betwixt). Αυτή η φάση καλείται από τον Turner «αντιδομή» (anti-structure) που δεν είναι αντιστροφή του ισχύοντος συστήματος, αλλά ανασυγκρότηση, ανασύνθεση, όπου δημιουργούνται νέες σημασίες (Turner 1982). Οι συμμετέχοντες βρίσκονται σε μια κατάσταση ‘metaxis’ κατά τον Boal, της ταυτόχρονης συμμετοχής σε δύο κόσμους (Boal,1995, σ. 43): ο κοινωνικός χώρος, η καταπιεστική πραγματικότητα όπως βιώνεται από τους καταπιεσμένους και ο αισθητικός χώρος, η αισθητική-θεατρική ανασυγκρότηση της καταπιεστικής πραγματικότητας από τους καταπιεσμένους (42-44). Οτιδήποτε συμβαίνει κατά τη διάρκεια μία θεατρικής παράστασης συνδέεται άμεσα με τις εμπειρίες των συμμετεχόντων, χωρίς όμως να είναι κάτι τελειωμένο και ολοκληρωμένο, αλλά έχει και συνέχεια στον τρόπο που οι συμμετέχοντες θα χειριστούν την κοινωνική τους κατάσταση μετά τη θεατρική τους εμπειρία (Turner 1986:33) και 41

μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική δράση. Οι αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη θεατρική παράσταση οδηγούν σε αμφισβήτηση των κανόνων και επαναδιαπραγμάτευση της δομής των τοπικών κοινωνιών. Αυτή είναι μία κίνηση αναδιαμόρφωσης των σχέσεων μέσα στην κοινότητα. Σύμφωνα με την ορολογία του Turner, η θεατρική παράσταση θεωρείται επιτυχής, μόνο εάν υπάρχει σταδιακή μετάβαση από τη δομή στην «αντιδομή» (anti-structure). Το γεγονός ότι η θεατρική παράσταση πραγματοποιείται στη δημόσια σφαίρα, αναδεικνύει το δημόσιο χαρακτήρα της και την ανάγκη αναγνώρισης αυτής της μετάβασης. Πρόθεση είναι η δημιουργία μίας καινούριας ιδεολογίας, ενός νέου τρόπου ζωής, ο σχηματισμός νέων κοινωνικών συνθηκών. Ο Turner δανείζεται από τα rites de passage του Arnold Van Gennep, τον όρο «μεθοριακή ή κατωφλική φάση» (phase liminale: limen = κατώφλι), που δηλώνει τη φάση της μετάβασης από μια κατάσταση σε μια άλλη, δηλαδή τη στιγμή που δε ισχύουν πια τα παλαιά, αλλά ούτε ακόμα τα καινούρια. 7 Προτιμούμε τη χρήση του όρου «θεατρική παράσταση», παρά «παράσταση», διότι ο πρώτος καταδεικνύει όχι μία καθημερινή παραστατική δράση, όπως εκείνες που πραγματοποιούνται από κάθε μέλος μίας πολιτισμικής κοινότητας στον τόπο εργασίας, στην οικογένεια κλπ, αλλά μία οργανωμένη και συνειδητή καλλιτεχνική δράση η οποία εκτελείται επάνω σε μία σκηνή, με την ευρεία έννοια του τόπου. Συμπεριλαμβάνουμε σε αυτόν τον όρο το θεατρικό εργαστήρι ως εν εξελίξει παραστατικό συμβάν, καθώς και την παρουσίαση θεάτρου φόρουμ ενώπιον κοινού. 6

b. Ο ρόλος του κοινού: ο δρών θεατής (spect-actor) Σε ορισμένες από τις τεχνικές (όπως στο Θέατρο Φόρουμ) οι ηθοποιοί μπορούν να αντικατασταθούν από τους θεατές, οπότε οι τελευταίοι γίνονται ηθοποιοί. Οι θεατέςηθοποιοί επιχειρούν να κάνουν πρόβα την κοινωνική αλλαγή (Boal 2001:309-310). Καμία ιδέα δεν επιβάλλεται και οι ηθοποιοί-θεατές έχουν την ευκαιρία να προσπαθήσουν οποιαδήποτε λύση έχουν κατά νου και να την επιβεβαιώσουν με τη βοήθεια της θεατρικής πράξης. Η μεθοδολογία του Boal βασίζεται στη διάδραση μεταξύ ηθοποιών και ηθοποιών. Οι ηθοποιοί δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, δεν είναι απαραίτητα ούτε φίλοι ούτε γνωστοί. Για κάποιο λόγο βρίσκονται σε ένα συγκεκριμένο μέρος, μοιράζονται κοινό χρόνο και δημόσιο χώρο, εμπλέκονται ο ένας στη βιογραφία του άλλου, αλληλοδρώντας άμεσα (Geertz 2003:355-356). Μέσω της κοινωνικής αλληλόδρασης δημιουργείται ένα σύνολο αντιδράσεων μεταξύ ατόμων που δε γνωρίζονται, αλλά που βρίσκονται στο συγκεκριμένο τόπο, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, διατυπώνοντας τις πολιτισμικές τους θέσεις πάνω σε ένα κοινωνικό ζήτημα. Οι άνθρωποι εκθέτουν τις προσωπικές κοινωνικοπολιτικές απόψεις σε άμεση συνάρτηση με τις θέσεις άλλων ανθρώπων. Καθένας στηρίζεται στις αντιδράσεις των άλλων. Αυτή η αλληλόδραση είναι «ένα πεδίο διαπροσωπικών εντάσεων, διαφωνιών, διαχωρισμών και αναδιοργάνωσης» (Goffman 1996:39). Το ΘτΚ είναι μία θεατρική μέθοδος που δύναται να παιχτεί οπουδήποτε και από οποιονδήποτε για να επιλύσει τις συγκρούσεις μέσω ενός διαλόγου που συμπεριλαμβάνει όλους τους παρόντες. Αυτό στηρίζεται στη θεατρικότητα που διέπει την κοινωνική ζωή. Οι συμμετέχοντες δρουν ως θεατές χωρίς κανείς να τους υποδεικνύει τι πρέπει να κάνουν και πώς. Η αλληλόδραση δεν είναι ανεξάρτητη των κοινωνικών συνθηκών και επιδράσεων. Μέσω της θεατρικής παράστασης οι άνθρωποι γίνονται ενεργοί συμμετέχοντες στην αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών - επηρεάζουν και επηρεάζονται.

Γ. Ο ρόλος του ηθοποιού Οι ηθοποιοί δημιουργούν ένα ρόλο μέσω του οποίου μπορούν να αναστοχαστούν τις κοινωνικές τους πράξεις. Αυτός ο ρόλος περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους «το άτομο στις συνηθισμένες εργασιακές καταστάσεις παρουσιάζει τον εαυτό του και 42

τη δραστηριότητα του σε άλλους, τους τρόπους με τους οποίους καθοδηγεί και ελέγχει την εντύπωση που σχηματίζουν γι’ αυτόν, καθώς και όλα όσα μπορεί ή δεν μπορεί να κάνει κατά τη διάρκεια της παράστασης που δίνει ενώπιον τους» (Goffman 2006:55). Η ατομική συμπεριφορά προσεγγίζεται ως «επιτέλεση» (performance) (18). Να επιτελείς σημαίνει να παρουσιάζεις τον κοινωνικά κατασκευασμένο εαυτό μπροστά σε άλλους, από μια άποψη να «επιχειρηματολογείς» γι’ αυτόν τον εαυτό (όχι μόνο με λόγια αλλά και με πειστικούς τρόπους) και έτσι να πείθεις τους υπόλοιπους και να τους κάνεις να αναγνωρίζουν τη θέση σου και την ικανοποιητική «επιτέλεση» του ρόλου σου. Με άλλα λόγια πρόκειται για δημιουργικές προσπάθειες (Dubisch 1995:257-258). Ο Schechner περιγράφει την «επιτέλεση» ως «μετατόπιση» (transportation) , κατά τη διάρκεια της οποίας το άτομο «μετα-τοπίζεται», για να επιστρέψει στον εαυτό του και την καθημερινή ζωή του (Schechner 1985:125-127). Η θεατρική παράσταση δημιουργεί την ανάγκη της δημόσιας «επιτέλεσης» του εαυτού ως εργάτης, μετανάστης, άντρας ή γυναίκα, ή άνεργος, για να τοποθετηθεί αλλά και να αντιδράσει κοινωνικά. Σύμφωνα με τον Boal, πολίτης δεν είναι εκείνος που ζει σε μία κοινωνία, αλλά εκείνος που τη μετασχηματίζει (Boal 1995:13). Επίσης, η «επιτέλεση» μεταμορφώνει (Σερεμετάκη, 1999:20). Ο ηθοποιός γίνεται πρωταγωνιστής, ούτως ώστε να γίνει πρωταγωνιστής και στην πραγματική του ζωή. Δε μεταμορφώνεται σε κάποιον άλλο, δεν υποδύεται ένα διαφορετικό κοινωνικό ρόλο, παίζει τον εαυτό του ανακαλύπτοντας τις πιθανές προεκτάσεις του. Οι δράσεις του δεν διαφέρουν από εκείνες στην καθημερινότητα, πέραν του γεγονότος ότι οι συγκεκριμένες δράσεις ορίζονται ως θεατρικές. Μέσω της «επιτέλεσης» ο ηθοποιός προβαίνει σε δηλώσεις και επιδεικνύει αντίσταση στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής.

Έκφραση συναισθήματος Σύμφωνα με το θεωρητικό πλαίσιο του κοινωνικο-πολιτισμικού κονστρουκτιβισμού, τα συναισθήματα είναι κατασκευές, ιδέες που συνιστώνται με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, και γι’ αυτό είναι πολιτισμικά ιδιαίτερα (Παπαταξιάρχης 1994: 5-6). Μία κεντρική θεωρητική έννοια που συναντάται σε αυτού του είδους τις προσεγγίσεις είναι αυτή του πολιτισμικά σχηματισμένου εαυτού. Οι ιδέες για τα συναισθήματα προκύπτουν σαν μια γλώσσα του εαυτού: ένας δηλωτικός κώδικας προθέσεων, δράσεων και κοινωνικών σχέσεων (Lutz & White 1986:417). Τα συναισθήματα ενσωματώνονται μέσω της έξης (habitus), επηρεάζοντας τον τρόπο σκέψης του ατόμου (Bourdieu 2006:88). Η έξη είναι «μία άπειρη ικανότητα ελεύθερης (ελεγχόμενα ελεύθερης) παραγωγή προϊόντων (σκέψεων, αντιλήψεων, εκφράσεων, πράξεων) που έχουν πάντα ως όρια τις ιστορικά και κοινωνικά καθορισμένες συνθήκες παραγωγής της» (92). Η πολιτισμική διαχείριση του συναισθήματος αντανακλά άμεσα απόψεις σχετικά με το τι ο εαυτός πράττει και τι πρέπει να κάνει σε σχέση με άλλους εαυτούς.

Το σώμα ως φορέας δράσης Το σώμα αποκτά έξεις (συνήθειες) οι οποίες αναπαράγονται μέσω της δράσης. Μία κεντρική πτυχή της έξης (habitus) του Bourdieu είναι η ενσωμάτωση. Ο Bourdieu αναγνωρίζοντας τη διαρκή δύναμη που έχουν τα μαθήματα που μαθαίνει το σώμα σε βάθος ισχυρίζεται πως οι αρχές που ενσωματώνονται με αυτόν τον τρόπο «τοποθετούνται σε τόπο μη προσπελάσιμο για τη συνείδηση και επομένως δεν μπορούν να θιγούν από εκούσιους, εμπρόθετους μετασχηματισμούς, ούτε και μπορούν να γίνουν σαφείς» (Bourdieu 2006:219). Σύμφωνα με την Hastrup, το θέατρο του εαυτού είναι το σώμα που 43

επιτελεί. «Ο άνθρωπος δεν έχει σώμα, είναι σώμα. Δεν υπάρχει εκδήλωση του σώματος έξωθεν του σώματος» (Hastrup 1985:90). Οι τρόποι με τους οποίους παρουσιάζουμε το σώμα μας δεν είναι ούτε αυθαίρετοι, ούτε βιολογικά καθορισμένοι, αλλά πολιτισμικά σχηματισμένοι (Csordas 1993: 140). Τα σώματα των συμμετεχόντων κουβαλούν προσωπικές πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις. Εκφράζουν τόσο τον πολιτισμό τους αλλά και έναν πολιτισμό που έρχονται να ενσωματώσουν. Το Θ.τ.Κ. θέλει να αναδείξει το σώμα κάθε πολιτισμού και να το ενσωματώσει στην τοπική κοινωνία, και όχι να το αλλάξει. «Δεν υπάρχει τρόπος να κρυφτεί το σώμα από τη δράση. Το σώμα είναι ο τόπος, το έλλογο και η εκδήλωση της δράσης. Δεν υπάρχει προ-κείμενο για δράση πέρα από το σώμα εν δράσει, που κατοικεί στο εθνογραφικό παρόν (Hastrup 1985:98).

Επίλογος Το «θέατρο του εαυτού» δεν έχει προσκήνιο ή παρασκήνιο. Είναι ένας ενοποιημένος χώρος, χωρίς σύνορα. Έχει μονάχα ένα κέντρο: τον εαυτό που επιτελεί (Hastrup 1985:91). Οι άνθρωποι θεωρούνται ενεργοί διαμεσολαβητές και όχι παθητικοί αποδέκτες που αναπαράγουν πολιτισμό. Οι άνθρωποι αλλάζουν την κατάστασή τους μέσω των δράσεων τους. Και το θέατρο είναι ένα μέσον, ένα ‘κλειδί’ που βοηθά τους ανθρώπους να δράσουν.

Βιβλιογραφία Άλκηστις, 2008, Μαύρη Αγελάδα: Άσπρη Αγελάδα Δραματική τέχνη στην Εκπαίδευση και τη Διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Τόπος Babbage, F., 2004, Augusto Boal. Abingdon: Routledge Beeman W. 1993, The anthropology of theater and spectacle: Annual Review of Anthropology (369-393) Boal, A., 2001, Hamlet and the Baker’s Son: My life in Theatre and Politics. London: Routledge Boal, A., 2000, Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press Boal, A., 1995, The Rainbow of Desire: The Boal Method Of Theatre and Therapy. London: Routledge Boal, Augusto, 1992, Games For Actors and Non-Actors. London: Routledge Bourdieu, P., 2006, Η αίσθηση της πρακτικής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Chen, G. M., and Starosta, W. J. (1996). Intercultural communication competence: A synthesis, in B. Burleson (ed.) Communication Yearbook, 19 (353-383). Thousand Oaks, CA: Sage Csordas T., 1993, Somatic modes of attention: Cultural Anthropology (135-56) Cohen-Cruz, J., 2006, Redefining the private: From personal storytelling to political act, in J. Cohen-Cruz & M. Schutzman, (eds.), Α Boal Companion: Dialogues on theatre and cultural politics. New York: Routledge Cummins, J., 2003, Ταυτότητες υπό διπραγμάτευση. Αθήνα: Gutenberg Dubisch, J., 2000, Το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα. Μια εθνογραφική προσέγγιση. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Geertz, C., 2003, Η ερμηνεία των πολιτισμών. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Goffman, E., 2006, Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Goffman, E., 1996, Συναντήσεις: Δύο μελέτες στην κοινωνιολογία της αλληλεπίδρασης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Hastrup, K., 1995, The motivated body: A passage to anthropology. Between experience and theory, London and New York: Routledge Κάραλης T. & Παπαγεωργίου I., 2012, Εκπαίδευση Προσωπικού στην Εκπαίδευση Ενηλίκων: Σχεδιασμός, Εφαρμογή και Αξιολόγηση Προγραμμάτων στη Δια Βίου Εκπαίδευση. Αθήνα: Λαϊκό Ινστιτούτο Κόκκος, A., 2005, Εκπαίδευση Ενηλίκων: ανιχνεύοντας το πεδίο. Αθήνα: Μεταίχμιο

Lutz C. & White G, 1986, The Anthropology of Emotions. Annual Review of Anthropology 15 (405-436) Marcus, G., 1998, Τα μετά την Κριτική της Εθνογραφίας, Ανθρωπολογική Θεωρία και Εθνογραφία. Σύγχρονες Τάσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα ΜcLaren, P., 1989, Life in schools. New York: Longman Pammenter, D. & Mavrokordatos, A., 2004, On being and becoming in someone else’s world. Who calls the shots?, in N. Govas, (ed.), Theatre/Drama and Performing Arts in Education: Creativity and Metamorphosis. Proceedings from the 4th Athens International Theatre Education Conference. Athens, March 2004. Athens: Hellenic Theatre/Drama Education Network Papataxiarchis, E., 1994, Emotions and Alternative Politics of Autonomy in Aegean Greece. Mytilini: University of the Aegean Rogers, A., 1999, Η εκπαίδευση ενηλίκων. Αθήνα: Μεταίχμιο Σερεμετάκη, Ν., 1999, Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα Άκρα: Διαλισθηση, Θάνατος, Γυναίκες. Αθήνα: Λιβάνης Schechner, R., 1985, Between Theater and Anthropology. Philadelphia: University of Pennsylvania Press Sleeter C. E., 1991, (ed.), Empowerment through Multicultural Education. Albany, New York: State University of New York Press Turner, V. 1986, The Anthropology of Performance. New York: PAJ Publications Turner, Victor, 1982, From Ritual to Theatre – The Human Seriousness of Play. New York: Performing Arts Journal Publications Turner, V., 1977, The Ritual Process. Ithaca, New York: Cornell University Press

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΑΡΙΑΔΝΗ

3.1 ΑΝΑΖΗΤΏΝΤΑΣ ΚΑΛΈΣ ΠΡΑΚΤΙΚΈΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΌΒΗΣΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΣ Marián López Fdz. Cao Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης

Η ενασχόληση με την τέχνη είναι μία ανταποδοτική δραστηριότητα. Δημιουργεί ένα ιδιαίτερο χώρο εκτός της καθημερινότητας, καλλιεργεί ένα άνοιγμα που επιτρέπει την αλλαγή και παύση από την καταπίεση της ζωής. Είναι συνεπώς μία δραστηριότητα που προσφέρει ικανοποίηση σε εμψυχωτές και συμμετέχοντες εξίσου. Παρ’ όλα αυτά, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να είναι μέσον ψυχοκοινωνικής βελτίωσης, ένα μέσον που θα βελτιώσει τις ζωές των μεταναστών, πρέπει να συμφωνεί με ορισμένα χαρακτηριστικά. Αυτά τα χαρακτηριστικά προέρχονται από το πεδίο της ψυχοκοινωνικής παρέμβασης με μετανάστες, καθώς και από τη φύση της ίδιας της τέχνης και την επίδραση που μπορεί να έχει στον άνθρωπο. Η τέχνη ως μέσον κοινωνικής ενσωμάτωσης οφείλει να αποφεύγει τη ταύτιση με ανατεθέντες και ενίοτε καταπιεστικούς ρόλους, παρέχοντας παράλληλα ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης, ούτως ώστε να αναδομηθούν οι ιστορίες μετοίκησης και ετερότητας που συχνά συνδέονται με τις εμπειρίες της μετανάστευσης. Ο τομέας της καλλιτεχνικής δραστηριότητας θα είναι καλό να ενθαρρύνει τη φαντασία, ως τρόπο να διευρυνθούν οι πνευματικοί ορίζοντες προς νέες δυνατότητες, έτσι ώστε να επιτευχθούν υγιείς αλλαγές. Μία από τις επιδράσεις της τέχνης είναι η δημιουργία εγγύτητας. Συνεπώς, η χρήση της τέχνης σε σεμινάρια κοινωνικής ενσωμάτωσης ενθαρρύνει το στοχασμό επάνω στο παρελθόν και το παρόν, καθώς και τον οραματισμό του μέλλοντος, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος, όχι μόνο μεταξύ αυτών των χρονικών επιπέδων, αλλά με τον κόσμο εν γένει. Η διεξαγωγή καλλιτεχνικών εργαστηρίων με κοινωνικό στόχο ενέχει μία ηθική ευθύνη, καθότι, διαμέσου αυτών, μία ευάλωτη ομάδα προσκαλείται να εισέλθει σε ένα χώρο διαθεσιμότητας και επικινδυνότητας: το να εισέλθει μία ομάδα που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της περιθωριοποίησης στους χώρους του παιχνιδιού και του ασυνείδητου μπορεί να επιφέρει την επαναφορά ψυχικών τραυμάτων. Οι εμψυχωτές οφείλουν να γνωρίζουν πώς να αντιμετωπίσουν τέτοιου είδους καταστάσεις και πώς να συνοδεύσουν τους συμμετέχοντες στο ταξίδι αυτό. Συνεπώς, είναι σημαντικό οι εμψυχωτές να γνωρίζουν όχι μόνο πώς να προσκαλέσουν τους συμμετέχοντες σε ένα χώρο καλλιτεχνικής δραστηριότητας, αλλά και πώς να αναπτύξουν και να ολοκληρώσουν τη δραστηριότητα αυτή με συνέπεια. Η πολιτισμική εμψύχωση μέσω της τέχνης είναι μία όμορφη δραστηριότητα, χωρίς όμως να είναι απλή. Εκτός από καλλιτεχνικές γνώσεις, ένας καλός εμψυχωτής οφείλει να έχει γνώσεις και δεξιότητες παρόμοιες με αυτές του θεραπευτή, καθώς και βαθιά προσωπική γνώση του δικού του εαυτού, προσωπικών προκαταλήψεων και πολιτισμικών διαφορών. Ένας καλός εμψυχωτής οφείλει να γνωρίζει τι προκαλούν οι ασυνείδητες καλλιτεχνικές και δημιουργικές διαδικασίες, καθώς και τον τρόπο να συνοδεύει και ακούει τον άλλο, πέραν κάποιου συγκεκριμένου λειτουργικού αντικειμενικού σκοπού. Εκτός από ορισμένα κριτήρια για καλές πρακτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης μέσω της τέχνης –οι οποίες παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο- θα θέλαμε να καταδείξουμε ορισμένες βασικές αρχές, τις οποίες θα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψη όλοι οι εμψυχωτές προτού ξεκινήσουν το ταξίδι τους προς αυτό το όμορφο, αλλά ευαίσθητο, έργο. Η παρούσα ενότητα βασίζεται σε ορισμένες ιδέες του κεφαλαίου «Απαραίτητα εργαλεία στην ψυχοκοινωνική παρέμβαση» (“Herramientas imprescindibles en la intervención psicosocial”, Adil Qureshi Burckhardt & Hilda‐Wara Revollo Squire, στο Melero Valdés, l. (coord.) (2010) La Persona más allá de la Migración (ISBN: 978‐84‐9876‐ 999‐9)). 8

1. ΠΡΟΣ ΕΝΑΝ ΚΑΛΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΕΜΨΥΧΩΤΗ 8 Ο/η πολιτισμικός εμψυχωτής οφείλει να είναι δημιουργικός/ή, καθώς και να κατανοεί την αξία των προσωπικών εμπειριών και τα πολύπλοκα συναισθήματα που οι συγκεκριμένες εμπειρίες μπορούν να επιφέρουν στο άτομο. Είναι, εν ολίγοις, ένα ενσώματο υποκείμενο και παρατηρεί τα πράγματα ταυτόχρονα από μια νοητική και συναισθηματική οπτική γωνία. Συλλέγοντας τις συνεισφορές της ορολογίας της A/R/Τοπογραφίας (A/R/Tography) από τη Rita Irwing και τους συνεργάτες της (Irwin & Springgay 2008), ο εμψυχωτής του εργαστηρίου θέτει εαυτόν ως καλλιτέχνη, μελετητή και εμψυχωτή, από μία νοητική και συναισθηματική θέση. Η κατάστασή του/ της ως δημιουργού του/της επιτρέπει να κατανοεί τη δημιουργία των άλλων, τις διαδικασίες και δυσκολίες τους. Όντας καλλιτέχνης, είναι σε θέση να βιώσει με ενσυναίσθηση τις ίδιες ασυνείδητες διαδικασίες με τους συμμετέχοντες. Παράλληλα, ο/η εμψυχωτής γνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικές καλλιτεχνικές τεχνικές μπορούν να αναδείξουν διαφορετικά επίπεδα έκφρασης. Ως ερευνητής της διαδικασίας της συμμετοχικής παρατήρησης, ο/η εμψυχωτής του εργαστηρίου συμπεριλαμβάνει στις γνώσεις και δράσεις του/της τις δυναμικές της έρευνας ενδείξεων και της έρευνας δράσης, οι οποίες θα επηρεάσουν εκ νέου το σχεδιασμό της παρέμβασης και το θεωρητικό αναστοχασμό πάνω σε θεμελιώδεις έννοιες. Ως εμψυχωτής, κατανοεί τις δυναμικές χρήστη/εμψυχωτή/χώρου δημιουργίας, οι οποίες ρέουν διαμέσου των διαδικασιών της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης (transference and counter-transference). Από εκείνη τη θέση, σε συνδυασμό με την ιστορία της ζωής του/της και τους συγκεκριμένους χώρους, παρατηρεί.

1.1. Μερικές προσωπικές δεξιότητες Ο πολιτισμικός εμψυχωτής οφείλει να έχει αυτογνωσία, μεταβιβαστική σχέση (επεξηγείται παρακάτω), και την ικανότητα να εξερευνάει την προσωπική του/της εθνοτική και φυλετική ταυτότητα όπως και τις ασυνείδητες προκαταλήψεις του/της. Μόνο γνωρίζοντας τις προσωπικές του/της ανεπάρκειες δύναται να διατηρήσει μία στάση διαθεσιμότητας να ακούσει τους άλλους και να συμβάλλει εποικοδομητικά στην προσωπική τους ανάπτυξη. Κεντρική δεξιότητα στο συγκεκριμένο πεδίο είναι η πολιτισμική ταπεινότητα. Η πολιτισμική ταπεινότητα μας υπενθυμίζει ότι δε θα έπρεπε να θεωρούμε ως θέσφατα όλες τις γνώσεις μας περί πραγματικότητας. Μας υπενθυμίζει την ανάγκη να τηρούμε κριτική στάση και να διερωτώμεθα επάνω στις αντιδράσεις μας, ούτως ώστε να μην καθοδηγούμαστε από τις δικές μας προκαταλήψεις ενώπιον των άλλων. Συνδέεται με την αποκέντρωση, την ικανότητα να αναστοχαζόμαστε επάνω στις δικές μας πολιτισμικές αξίες, κανόνες και προσδοκίες. Μεταξύ των επιθυμητών δεξιοτήτων ενός εμψυχωτή, αναφέρουμε τις ακόλουθες:

Γνώση: αυτογνωσία Πρώτο βήμα στην προσωπική ανάπτυξη ως επαγγελματία είναι η αναγνώριση των διαφορετικών πλευρών της προσωπικότητάς μας, τις οποίες συνδέουμε με την αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό, με τον τρόπο που βλέπουμε εμάς τους ίδιους. Η ανασκόπηση αυτών των σχημάτων είναι απαραίτητη, ειδάλλως κινδυνεύουμε να τα διαιωνίζουμε.

Δεξιότητα: Αυτοπαρατήρηση Χάρη σε αυτή την περίοδο αυτοπαρατήρησης, το σώμα από μόνο του προσαρμόζεται σε μία νέα αυτοσυνειδησία, η οποία διευκολύνεται από μία στάση ταπεινότητας και σεβασμού. Με αυτόν τον τρόπο, κάποιος μπορεί να αρχίσει να θέτει ερωτήματα που αμφισβητούν τα συνήθη μοτίβα της εργασίας του: πώς να εξηγήσω τους κανόνες ενός Κέντρου σε ένα νέο χρήστη; Τι συμβαίνει όταν πρέπει να προτείνω περιορισμούς; Ποια βοήθεια μπορεί να χρειαστώ για να τους ενισχύσω; Πώς νιώθω όταν είμαι σε θέση ισχύος; Όλα αυτά τα ερωτήματα θα διευκολύνουν τη διαδικασία της ενδοσκόπησης.

Στάση: Ενσυναίσθηση, διαθεσιμότητα και ταπεινότητα Αυτό προϋποθέτει μία στάση διαθεσιμότητας και ταπεινότητας απέναντι στον εαυτό, ικανότητα ενσωμάτωσης ακόμα και των λιγότερο επιθυμητών πτυχών μας. Εκκινώντας από αυτή τη στάση και βιώνοντας προσωπικές αντιφάσεις, η διαδικασία της αυτοπαρατήρησης έχει ως αποτέλεσμα να είμαστε περισσότερο διαθέσιμοι και ταπεινοί απέναντι σε ανθρώπους με τους οποίους συνεργαζόμαστε, κατανοώντας τις δυσκολίες τους λόγω της προσωπικής μας εμπειρίας. Η ενσυναίσθηση περιλαμβάνει την ικανότητα να αποκτούμε μια ιδέα, μία «αίσθηση» του τι σημαίνει να είμαστε αυτός ο άλλος άνθρωπος, ή τουλάχιστον, να αισθανόμαστε ότι υπάρχει κάποια λογική και συνάφεια πίσω από τις συμπεριφορές του άλλου. Αυτή η διαδικασία δεν είναι αυστηρά διανοητική, αλλά επίσης εμπειρική και συναισθηματική.

Ικανότητα αναγνώρισης συμμετέχοντος

των παρεμβάσεων στη σχέση μεταξύ εμψυχωτή/

Ένας τρόπος να αναγνωρίζουμε την παρέμβαση (interference) είναι η ανίχνευση των μηχανισμών που κινητοποιούμε προκειμένου να μην αποδεχθούμε τις ετερόκλητες πτυχές μας όταν βρισκόμαστε εντός του επαγγελματικού μας ρόλου. Οι κύριοι μηχανισμοί που περιγράφηκαν από τον Perls (1957), δημιουργό της Θεραπείας Gestalt, είναι η ενδοπροβολή, η προβολή, η συμβολή, η αναστροφή και η ανάκλαση: • Η ενδοπροβολή χαρακτηρίζεται από την ενσωμάτωση μίας άποψης, η οποία προέρχεται από εξωτερικούς παράγοντες, χωρίς να την επεξεργαζόμαστε ή να τη φιλτράρουμε με τις υπόλοιπες απόψεις που έχουμε και, συνεπώς, δίχως να την ενσωματώνουμε στην υπόλοιπη ταυτότητά μας. Αυτές οι κρίσεις, αξίες ή υποδείξεις απαιτούν μία διαδικασία επιλογής προκειμένου να τις αξιολογήσουμε και είτε να τις αποδεχθούμε ή να τις απορρίψουμε. • Η προβολή είναι η απόδοση σε άλλους στοιχείων που απεχθανόμαστε σε εμάς τους ίδιους, μεταθέτοντας στο περιβάλλον την ευθύνη αυτού που μας συμβαίνει. Εκείνα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που αρνούμαστε στον εαυτό μας είναι αυτά, πιθανώς, που βλέπουμε στους άλλους. Συνεπώς, δυσάρεστες ή άβολες πτυχές του εαυτού μας εξάγονται εύκολα στο περιβάλλον, αποφεύγοντας την εμφανή «μη συνάφεια» με άλλα θετικά στοιχεία της αντίληψης περί εαυτού. Μία ανασκόπηση και αποδοχή αυτών των στοιχείων αναπόφευκτα οδηγεί στην ανάληψη μεγαλύτερης ευθύνης εκ μέρους μας ως εμψυχωτές και σε μικρότερη προβολή απορριφθέντων προσωπικών πτυχών. • Η συμβολή αναφέρεται στην απώλεια των ορίων μεταξύ έξω κόσμου και εαυτού, συνεπώς, μεταξύ του άλλου και του εγώ. Όταν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε αυτό το στάδιο, δεν είναι πλέον δυνατή η διάκρισή του από τον άλλο, και απεκδύεται την προσωπική ευθύνη. Αυτός ο τύπος παρέμβασης αποτελεί πηγή παρεξηγήσεων και σύγχυσης για τον συμμετέχοντα και τον επαγγελματία. Ένα κοινό παράδειγμα συμβολής είναι η περί49

πτωση κατά την οποία ένας επαγγελματίας προσαρμόζει πλήρως εαυτόν στις ανάγκες του άλλου, δίχως να λαμβάνει υπόψη πώς νιώθει εκείνος και ποια όρια έχει. Η έλλειψη ορίων μπορεί να προκαλέσει σύνδρομο εξάντλησης στους εμπλεκόμενους και κινητοποιημένους επαγγελματίες. • Η ανάκλαση αναφέρεται στη θέση ακραίων ορίων μεταξύ εαυτού και περιβάλλοντος. Συνήθως ο επαγγελματίας ανακλά αρνητικά συναισθήματα. Συνήθως, αυτός ο μηχανισμός δρα με τη μορφή αυτό-τιμωρίας. Το να χτυπάμε το τραπέζι ρωτώντας «Πώς μπορώ να κάνω τόσα λάθη;» ή «Είμαι χαζή», είναι μερικά τέτοια παραδείγματα ανάκλασης.

1.2. Διαπολιτισμικές δεξιότητες η μεταβίβαση του επαγγελματία είναι γνωστή ως αντίστροφη μεταβίβαση, η συναισθηματική εμπλοκή του εμψυχωτή με ένα συμμετέχοντα. Μπορεί να βλάψει την ανάπτυξη της σχέσης φροντίδας. Μία προκατάληψη μπορεί να μεταφερθεί αυτούσια σε ένα συγκεκριμένο συμμετέχοντα, ή η προκατάληψη μπορεί να είναι η πηγή μίας αντίδρασης αντίστροφης μεταβίβασης, η οποία χρησιμοποιείται ασυνείδητα για την αποφυγή φυλετικών ζητημάτων που είναι άβολα. Τέλος, η αντίστροφη μεταβίβαση μπορεί να είναι απλώς, ένας μηχανισμός αυτό-προστασίας για την πρόληψη: ο εκτροχιασμός μίας επώδυνης πραγματικότητας που κάποιος ασυνείδητα προσπαθεί να αποφύγει. Παρακάτω, παρατίθενται μερικά παραδείγματα που στηρίζονται στον εθνοκεντρισμό, ο οποίος δύναται να δυσχεράνει τη σχέση μεταξύ επαγγελματία/συμμετέχοντα: • Ο συμμετέχων ως «εξωτικός» Σε αυτήν την περίπτωση, ο/η επαγγελματίας επιδεικνύει τέτοιο ενδιαφέρον στον πολιτισμό του/της συμμετέχοντος/ουσας, σε σημείο να παραβλέπει την ατομικότητα του/της συμμετέχοντος/ουσας. Μία γενίκευση αυτού του τύπου υπαινίσσεται τη μείωση του/ της συμμετέχοντος/ουσας σε πολιτισμικό στερεότυπο. Το ενδιαφέρον που προκαλείται από τη διάδραση θα είναι απλώς ο ενθουσιασμός του/της επαγγελματία από τον/την συμμετέχοντα/ουσα, παρά η ανταπόκριση στις ανάγκες τους. • Ο/η συμμετέχων/ουσα ως ευθύνη του «λευκού άνδρα» Ο/η συμμετέχων/ουσα αντιμετωπίζεται με οίκτο, ως μέλος μίας φυλετικής ή πολιτισμικής ομάδας, η οποία βρίσκεται σε μη προνομιούχο θέση, καθώς και ως άτομο που χρειάζεται τη βοήθεια ενός παροχέα μίας κοινωνίας περισσότερο οργανωμένης και αναπτυγμένης. Κατ’ ουσίαν, η συγκεκριμένη συμπεριφορά θα μπορούσε να ονομασθεί «ευγενής ρατσισμός», εφόσον η επιθυμία κάποιου να βοηθήσει ενθαρρύνεται από την πίστη ότι η πολιτισμική ομάδα του/της συμμετέχοντος/ουσας είναι κατώτερη. • Εθελοτυφλία στο χρώμα Ι, ή ο διεθνοποιημένος εθνοκεντρισμός Δε γίνεται δεκτή η σημασία ή η συνάφεια μεταξύ φυλετικής πολιτισμικής διαφοράς και ρατσισμού. Το σύνθημα είναι «είμαστε όλοι μέλη της ανθρώπινης φυλής» και ο ρατσισμός θεωρείται ως στοιχείο που ανήκει στο παρελθόν ή σε άλλες χώρες. Εκπροσωπεί τη φιλελεύθερη ιδέα ότι όλοι είναι πολίτες, ανεξαρτήτως χρώματος, πιστεύω και θρησκείας. • Εθελοτυφλία στο χρώμα ΙΙ Εν αντιθέσει με το προηγούμενο παράδειγμα κατά το οποίο ο/η επαγγελματίας υποτιμά τη σημασία του φυλετικού στοιχείου, σε αυτήν την περίπτωση εθελοτυφλίας, ο/η επαγγελματίας επιμένει ότι ενώ ο ρατσισμός είναι παγκόσμιο πρόβλημα σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν ισχύει το ίδιο για τους ίδιους: πιστεύει ότι αντιλαμβάνεται το/τη συμμετέχοντα/ουσα όπως «όντως» είναι, και όχι σύμφωνα με τη φυλή ή χρώμα του/της. Έχει ονομασθεί «προσέγγιση της γυάλας», κατά την οποία οι επαγγελματίες υποτιμούν προσωπικές φυλετικές και πολιτισμικές απόψεις. • Ο/η συμμετέχων/ουσα ως «πρόβλημα» 50

Εδώ ο/η επαγγελματίας είναι λίγο περισσότερο ειλικρινής και υιοθετεί τη φράση «Δεν είμαι εγώ ρατσιστής, αλλά…», σε μία προσπάθεια να πει ότι υπάρχουν ορισμένες πτυχές της φυλετικής ή εθνοτικής ομάδας του/της συμμετέχοντος/ουσας οι οποίες αποτελούν τις πηγές του άγχους του/ της. Είναι αρκετά σπάνιο να το συναντήσουμε, καθώς είναι λίγο ως πολύ μία αρκετά ευθέα εκδήλωση της εχθρότητας που οι άλλοι τύποι μεταβίβασης προσπαθούν να αποκρύψουν. ► Αντιδράσεις από τον/την συμμετέχοντα/ουσα: η μεταβίβαση Η διαδικασία της μεταβίβασης δεν είναι συνειδητή, συνεπώς ο/η συμμετέχων/ουσα ακούσια προβάλλει μία αναγκαία πτυχή ή μία προηγουμένως βιωμένη ή επιθυμητή σχέση στον εμψυχωτή. Οι συμμετέχοντες μπορεί να έχουν δυνατές μεταβιβαστικές αντιδράσεις απέναντί μας ως υπεύθυνοι για το εργαστήριο ή ως μέλη μιας πολιτισμική και/ή φυλετικής ομάδας. Εάν αυτό δεν το λάβουμε υπόψη και δεν το εντάξουμε στην ψυχο-κοινωνική εργασία, μπορεί να έχει αρνητική επίδραση και να διαστρεβλώσει τη σχέση φροντίδας.

1.3. Μερικά στοιχεία για τις καλλιτεχνικές δεξιότητες 1.3.1.Τοποθετημένη φαντασία «Εάν δεν μπορώ να χορέψω στο ρυθμό της, τότε δεν είναι αυτή η δική μου επανάσταση» – Emma Goldman (1931

Οι Stoetzler και Yuval‐Davis στο άρθρο τους «Θεωρία της θέσης, εγκαθιδρυμένη γνώση και εγκαθιδρυμένη φαντασία» (2002) επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στη φαντασία ως καθοριστικό στοιχείο, το οποίο προσδένει ταυτόχρονα επιστημολογικές και κοινωνικές κατηγορίες, γνώση και δεσμούς με άλλους. Η φαντασία συσχετίζει γνώση και κοινωνική/ σωματική εμπειρία. Ο Καστοριάδης (1987) κατέδειξε ότι κάθε κοινωνία και κοινωνικός θεσμός, όπως και κάθε συγκεκριμένη πρακτική, βασίζονται σε ένα κοινωνικό φαντασιακό, αναπτύσσοντας την ιδέα που διετύπωσε ο Spinoza ότι στον πυρήνα της πολιτικής πρακτικής βρίσκεται το συναίσθημα, η επιθυμία, η φροντίδα, τα οποία είναι ταυτόχρονα σωματικά και κοινωνικά στοιχεία (Spinoza 1933). Ο Herbert Marcuse και άλλοι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι, προκειμένου να μεταβληθεί η πραγματικότητα μία συγκεκριμένης κοινωνίας, η φαντασία και η φαντασίωση είναι ουσιαστικές πηγές (Marcuse 1991). Ο Theodor Adorno είναι επίσης υποστηρικτής της φαντασίας: ο νους έχει ανάγκη να μεταμορφώσει, όχι να απορρίψει, το σώμα του, τους φόβους και επιθυμίες του. Η φαντασίωση, όπως η μνήμη έχει ίχνη του γνωσιακού στοιχείου του κοινωνικού πλαισίου, και είναι επίσης ένας τρόπος προς μία πιθανή αλλαγή (Adorno 2002: 324). Όπως και η διανοητική πλευρά της πνευματικής διαδικασίας, η φαντασιακή πλευρά διαμορφώνεται από ποικίλες πτυχές κοινωνικών διασταυρώσεων και διαστάσεων, σε συνδυασμό με την ατομική πραγματικότητα αυτής της αισθητηριακής και σωματικής εμπειρίας. Συνεπώς, η φαντασία αναδεικνύεται σε ουσιώδες στοιχείο του εαυτού και της σχέσης του με τον έσω και έξω κόσμο. Το πεδίο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας φιλοξενεί τη φαντασία, τη διεύρυνση του νου και του συναισθήματος, τη δυνατότητα αλλαγής και μεταμόρφωσης. Καλύπτοντας μία συναισθηματική περιοχή που συνδράμει την ανθρώπινη επαφή, τα καλλιτεχνικά εργαστήρια κοινωνικής ένταξης είναι εύφορο έδαφος αναστοχασμού για το παρελθόν και το παρόν, οραματισμού του μέλλοντος, και της μεταξύ τους σύνδεσης. Τα εργαστήρια του προγράμματος που παρουσιάζονται στο παρόν κείμενο, βασισμένα 51

σε αυτά τα επιστημολογικά θεμέλια, συνδέονται άμεσα με την χωροθετημένη φαντασία, η οποία εγγράφει ουσιώδη θέματα στην κοινότητα, προερχόμενα τόσο από το σωματικό όσο και από το πνευματικό πεδίο. Μία κοινότητα με την ικανότητα να οραματίζεται μία καινούργιακοινωνία, μπορεί ταυτόχρονα να αρθρώσει και να ενσαρκώσει τη φαντασία στο εδώ και τώρα, αναφερόμενη σε ένα μοναδικό θέμα αλλά προερχόμενη από μία ομάδα με κοινές αξίες. Αυτή η φαντασία αναβιώνει τη χειραφετική δύναμη των Marcuse και Adorno, καθώς και τη δυναμική του Καστοριάδη. Και αναζητά να νοηματοδοτήσει τον άνθρωπο που εισέρχεται σε μία νέα και άγνωστη κατάσταση.

1.3.2. Σχετικά με τις τεχνικές και τα υλικά Οι καλλιτεχνικές τεχνικές είναι μέσα να αναπαραστήσουμε, να κατανοήσουμε, να εκφράσουμε και να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Παράλληλα όμως, εγκαθιδρύουν μεταξύ ημών και του κόσμου όπως και μεταξύ ημών και του έσω εαυτού, έναν τρόπο θεώρησης, αναπαράστασης και συναίσθησης του κόσμου. Η ζωγραφική της περιβάλλουσας πραγματικότητας, για παράδειγμα, απαιτεί χρόνο παρατήρησης, ανάλυσης και διαπραγμάτευσης του σχήματος που γεννιέται ως αποτέλεσμα, ενώ κατόπιν απαιτεί τη σύνθεσή του με τη βοήθεια ενός υλικού. Σε τέτοια υλικά στηρίζεται ένα αποτέλεσμα που μας ωθεί να είμαστε υπομονετικοί, ακριβείς, συγκεκριμένοι ή αφηρημένοι. Η ζωγραφική με κάρβουνο για παράδειγμα, μας φέρνει αντιμέτωπους με μία συγκεκριμένη οπτική και σχέση με τον κόσμο, ριζικά διαφορετική από τη ζωγραφική με μελάνι ή μαρκαδόρο. Το να χορέψουμε, να δραματοποιήσουμε, να τραγουδήσουμε, να ζωγραφίσουμε ένα συναίσθημα, μάς εμπλέκει με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Μάς προσφέρει διαφορετικά καλλιτεχνικά και αισθητικά υλικά. Ο καλός καλλιτεχνικός εμψυχωτής οφείλει να γνωρίζει ποιες συγκεκριμένες καλλιτεχνικές τεχνικές, μέθοδοι και υλικά εξάπτουν τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, υπάρχουν τεχνικές που λόγω της δυσκολίας τους μάς φέρνουν αντιμέτωπους με προσωπικά όρια και σύγχυση, και συνεπώς έχει ενδιαφέρον να εφαρμόζονται για την εργασία μας πάνω στην παραπλάνηση, τα όρια, την ανοχή και τη σύγχυση. Άλλες τεχνικές ή υλικά μας ανοίγουν το δρόμο του παιχνιδιού, προσφέροντας άμεση ικανοποίηση και ένα ευχάριστο αποτέλεσμα, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν τις συνθήκες να νιώσουμε ενσωματωμένοι στην κοινότητα. Ο δημιουργικός χρόνος και χώρος αρθρώνεται με τη χρήση της μίας ή της άλλης τεχνικής, καθώς και τη χρήση του ενός ή του άλλου υλικού. Η φωτογραφία απαιτεί άμεση αντίδραση, συχνά χωρίς ακριβή έλεγχο επάνω στο αποτέλεσμα. Αυτό μας φέρνει αντιμέτωπους με μία έλλειψη ακριβούς ελέγχου πάνω στον κόσμο, όπως για παράδειγμα η δουλειά που προτείνεται από την ομάδα Les Paracommend’arts, η οποία απαιτεί πίστη στο «δημιουργικό υλικό», γεγονός που ενθαρρύνει κάθε ένα από τους συμμετέχοντες να αναπτύξουν μία προσωπική μέθοδο εργασίας επάνω σε ένα δημιουργικό έργο, το οποίο μπορεί σε κάθε περίπτωση να αποτελεί μεταφορά του «έργου ζωής». Η επιλογή μίας παραστατικής τέχνης, όπως το θέατρο και ο χορός, ή μία εικαστικής τέχνης, όπως η ζωγραφική, το σχέδιο και η γλυπτική, περιλαμβάνει τρόπους συσχέτισης και διάδρασης με τον κόσμο και τον εαυτό, όπως παρατηρείται στα εργαστήρια που προτάθηκαν από τους οργανισμούς Artemisszio, Elan Interculturel, UCM ή MometumArts. Σε κάποιες από αυτές, ανακαλούμε το προσωπικό παιχνίδι της παιδικής ηλικίας όταν το σώμα μας σωματοποίησε το σύμβολο. Σε άλλες, προβάλλουμε τις επιθυμίες και τους φόβους μας επάνω σε αντικείμενα, σχήματα και χρώματα. Ένα άλλο εργαστήριο χρησιμοποίησε εγκαθιδρυμένες βιογραφίες μεταναστών καλλιτεχνών για 52

να ενδυναμώσει τους συμμετέχοντες και να τους προσφέρει ευκαιρίες να αναπτύξουν ένα δικό τους προσωπικό καλλιτεχνικό έργο. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου, όπως στα έργα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, της Ώσμωσης και του Artemisszio, παρέχει ένα χώρο-πρόβας στρατηγικών ενδυνάμωσης, αγώνα ενάντια στην καταπίεση, καθώς και διαλόγου, με σκοπό τελικά τα παραπάνω να εφαρμοστούν στην πραγματική ζωή (Boal 2000). Η σωματική εργασία περιλαμβάνει τη σωματοποίηση καταστάσεων και έκθεσης στο βλέμμα του άλλου, όπως παρατήρησε η Ώσμωση στον τομέα εργασίας το σώμα ως τόπος: ως τόπος βιώματος και δράσης. Το υλικό της εργασίας διαπερνά άμεσα το σώμα μας, έναν τόπο ευχαρίστησης, πόνου, επιτήρησης ή τιμωρίας. Η δημιουργική διαδικασία, διαμέσου διάφορων τεχνικών και υλικών, εμπλέκει το άτομο σε ένα σοβαρό έργο. Σε ένα έργο, το οποίο απαιτεί την πλήρη μας προσοχή και που επιτρέπει το άνοιγμα προς αυτή τη χωροθετημένη φαντασία, η οποία συνδέει το προσωπικό με το κοινωνικό, το παρελθόν και τη δυνατότητα αλλαγής. Αυτό είναι το σημείο στο οποίο επικεντρώνονται τα εργαστήρια που χρησιμοποιούν συμμετοχικές καλλιτεχνικές μεθόδους του Θεάτρου του Καταπιεσμένου ή των δημιουργικών μέσων. Το Artemisszio, για παράδειγμα, χρησιμοποίησε δημιουργικά μέσα τα οποία βασίζονται στην οπτική επικοινωνία με τη χρήση χειροκίνητων και ψηφιακών τεχνικών. Σκοπός ήταν η επίτευξη μίας καθολικής προσέγγισης μέσω της οπτικής γλώσσας, αναμειγνύοντας αληθινές ανθρώπινες ιστορίες με παιγνιώδη και χιουμοριστικά στοιχεία. Τελικά προϊόντα του έργου είναι μία ταινία και ένα βίντεο blog. Η γνώση τεχνικών και υλικών, πέραν των άμεσων εργαλειακών σκοπών, οφείλει να είναι μέρος της εκπαίδευσης του εμψυχωτή, καθώς η ορθή αξιοποίηση μίας συγκεκριμένης τεχνικής σε σωστό χώρο και χρόνο, θα είναι εκείνη που θα διευκολύνει τόσο την ενδοσκόπηση όσο και την ψυχοκοινωνική βελτίωση των συμμετεχόντων.

2. Προς μία καλή χρήση του χώρου της τέχνης ως κοινωνικής ένταξης Η τέχνη, διαμέσου της διαδικασίας εσωτερίκευσης/εξωτερίκευσης, μας επιτρέπει να εργαζόμαστε με εσωτερικές και εξωτερικές επιβολές, και συνεπώς να διευκολύνουμε την έκφραση των συναισθημάτων που απορρίπτονται εκτός του χώρου της δημιουργίας. Η τέχνη επιτρέπει την αντίθεση, το παράδοξο, τη σύγχυση και το θυμό, παράλληλα με τη συγχώρεση, τη συμφιλίωση και το πένθος. Είναι λοιπόν ένας κατάλληλος χώρος αλλαγής και αναστοχασμού πάνω σε αυτήν. Η τέχνη δημιουργεί χώρο για το ανείπωτο, όπου σιωπή και λέξεις συναντιούνται. Η καλλιτεχνική έκφραση μέσω της ζωγραφικής παρέχει μία διέξοδο έκφρασης συναισθημάτων, πέραν της μνήμης και των ονείρων, αν και ενίοτε και αυτά αναπαρίστανται. Τι προσφέρει ο καλλιτεχνικός χωροχρόνος; Ο καλλιτεχνικός χωροχρόνος ως «ασφαλής βάση» και η επαναφορά της προσκόλλησης. Ο τόπος όπου εκτυλίσσεται η καλλιτεχνική δραστηριότητα πρέπει να είναι ένας χώρος δοκιμής, πειραματισμού, και διαπραγμάτευσης και για αυτό οφείλει να θεωρείται ως ασφαλής περιοχή η οποία επιτρέπει την ελευθερία. Το εργαστήριο που προσφέρεται σε τρίτους είναι ένας χώρος που έχει τα χαρακτηριστικά του «ιδιαίτερου». Για αυτό το λόγο, εκτός από τη σημασία της καλλιτεχνικής δραστηριότητας αυτής καθεαυτής, είναι ουσιώδες να αντιλαμβανόμαστε τον καλλιτεχνικό χώρο και τον καλλιτεχνικό χρόνο ως συμβολικούς όρους. Από τις θεωρίες της προσκόλλησης μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι ο τόπος της καλλιτεχνικής δραστηριότητας σε κοινωνικές περιοχές πρέπει να γίνεται ή να μεταμορφώνεται σε ένα χώρο όπου ο άνθρωπος συναντά εαυτόν, σε ένα ασφαλές μέρος 53

το οποίο επιτρέπει τον αναστοχασμό, την ενδοσκόπηση, τη χαρά και τη μεταμορφωτική πράξη. Η «προσκόλληση», ένας όρος που εισήγαγε ο Bowlby (1969), και που αναπτύχθηκε από τις θεωρίες περί φροντίδας και δια-υποκειμενικότητας, ορίζεται ως ένας συναισθηματικός δεσμός ο οποίο ενώνει το άτομο με μία συγκεκριμένη φιγούρα (φιγούρα προσκόλλησης). Αυτή η συνδετική συμπεριφορά, η οποία είναι μία ανάγκη ταυτόχρονα έμφυτη και επίκτητη, επιτελεί μία διπλή λειτουργία: 1. Μία λειτουργία σωματικής προστασίας και συναισθηματικής ασφάλειας, παρεχόμενες αρχικά από έναν ενήλικα ικανό να υπερασπισθεί το ευάλωτο παιδί από όλους τους κινδύνους 2. Μία κοινωνικοποιητική λειτουργία. Η συμπεριφορά του πρωταρχικού δεσμού διευρύνεται σε άλλα άτομα, κινείται μαζί μας στη ζωή, σε καινούριους ανθρώπους που έρχονται και αργότερα σε αγνώστους και ευρύτερες ομάδες που δομούν την προσωπικότητα Μέσα σε αυτό το πρότυπο, τα αποτελέσματα χρησιμοποιούνται ώστε 1. Να αξιολογηθούν οι εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες του ατόμου, 2.Να αποφασίσει τη δράση του και στη συνέχεια να αξιολογήσει τα αποτελέσματά της 3. Να επικοινωνήσει με άλλους ανθρώπους Ο Bowlby (1969) θέτει ως βασικό κανόνα την ένδειξη ότι ο θεραπευτής πρέπει να είναι το πρόσωπο της ήρεμης προσκόλλησης για τον ασθενή, μία «ασφαλής βάση» από την οποία η μακρά και δύσκολη ψυχαναλυτική διαδικασία θα αναπτυχθεί. Χρησιμοποιώντας την έννοια της ασφαλούς βάσης, και μετακινώντας την ιδέα του θεραπευτή στον καλλιτεχνικό εκπαιδευτή, καλλιτεχνικό θεραπευτή ή κοινωνικό εμψυχωτή διαμέσου της τέχνης, ισχυριζόμαστε ότι αυτό το πρόσωπο οφείλει να παρέχει μία ασφαλή βάση, ούτως ώστε οι άνθρωποι να δύνανται να μεταμορφώσουν έναν τόπο χωρίς συγκεκριμένες κατηγορίες, σε ένα δυνητικό χώρο, ο οποίος γεννά μεταμορφωτικά αντικείμενα, με τα λόγια του Donald Winicott (1971). Ανά περιπτώσεις, ο/η μετανάστης έχει χάσει τα προσωπικά πρόσωπα προσκόλλησης, τις σχέσεις που συνέβαλαν στην ελάχιστη ασφάλεια ούτως ώστε να συνεχίσει την πορεία προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Αντ’ αυτού, βρίσκει εαυτόν στον άδειο χώρο της αβεβαιότητας, της καχυποψίας και του φόβου. Η περιοχή του εργαστηρίου οφείλει να λειτουργήσει ως μεταφορά που συμβολικά διανοίγει τις σχέσεις προσκόλλησης. Ο χώρος που προσπαθούμε να προσφέρουμε πρέπει λοιπόν να συμπεριλαμβάνει ορισμένα από τα στοιχεία που κατέδειξαν οι θεωρητικοί της προσκόλλησης: • Επικοινωνία και κοινωνία. Η επικοινωνία έχει ως σκοπό να πληροφορήσει και να επηρεάσει τον άλλο, ενώ η κοινωνία απλώς να μοιρασθεί. Η διαδικασία της κοινωνίας συγκινησιακών καταστάσεων είναι η περισσότερο συναφής πτυχή της δι-υποκειμενικής σχέσης. • Συγκινησιακός συντονισμός. Ο Daniel Stern (1985) ονόμασε συγκινησιακή απόκριση (ή συναισθηματική ενσυναίσθηση, συναισθηματική αντήχηση, συναισθηματική ανταπόκριση) την ικανότητα ενός γονέα να κατανοεί και να στοχάζεται επάνω στα συναισθήματα του παιδιού. Συνδεδεμένοι με αυτή, ο σύντροφος της καλλιτεχνικής δραστηριότητας οφείλει να παρέχει έναν «συγκινησιακό συντονισμό» με την ομάδα και με το κάθε άτομο που παρακολουθεί το εργαστήριο, με τέτοιο τρόπο ώστε να καθίσταται δυνατή η μεταμορφωτική δημιουργία. • Στιγμές συνάντησης. Κατά τους Stern et al. (1998), μεγάλο μέρος εκείνων των θεραπευτικών αποτελεσμάτων που διαρκούν λαμβάνει χώρα ανάμεσα στην υπονοούμενη σχεσιακή γνώση την οποία μοιράζονται ο αναλυτής και ο ασθενής (σε αυτήν την περίπτωση θα μπορούσε να γίνει αντικατάσταση των όρων από τους «μεταξύ εμψυχωτή και μετανάστη»), ως αποτέλεσμα των «στιγμών συνάντησης» οι οποίες επιφέρουν αλλαγές 54

στο συγκεκριμένο σχεσιακό δι-υποκειμενικό πεδίο, το οποίο είναι μη-λεκτικό και δεν ερμηνεύεται. Πρόκειται για διαφορετικές αλλαγές από εκείνες τις αλλαγές που επέρχονται από την ερμηνεία που κάνει το ασυνείδητο συνειδητό. Είναι αλλαγές που επηρεάζουν τη δημιουργία, στη σχέση της με το περιβάλλον και που ακολούθως διαποτίζουν τα συνειδητά επίπεδα. • Ασφάλεια και εμπιστοσύνη. Αισθήματα ασφάλειας και εμπιστοσύνης επιτρέπουν ελεύθερους συνειρμούς με την εμπειρία του παρόντος και του παρελθόντος. Συναισθηματικά σχήματα του εαυτού στη σχέση του με τους άλλους, τα οποία είναι σημαντικά, σταδιακά αναπτύσσονται. • Nέες εκκινήσεις. Οι συγκινησιακές εμπειρίες σε χρόνο ενεστώτα αποκτούν νέα συνάφεια και μετατρέπονται σε πιθανές «νέες εκκινήσεις» ή αναδιοργανώσεις παλαιών σχημάτων. Νέα συστατικά και συναισθηματικά περιβάλλοντα τείνουν να ανακύπτουν σε νέα πλαίσια σχέσεων. Νέες εκκινήσεις χρειάζονται τη συναισθηματική συμπάθεια του εμψυχωτή με το/τη συμμετέχοντα/ουσα. Η συναισθηματική διαθεσιμότητα του συντρόφου στη δημιουργική διαδικασία μπορεί να επιτρέψει στο μετανάστη να βιώσει «επιδιορθωτικές συναισθηματικές εμπειρίες» με την αίσθηση «καινούριων εκκινήσεων».

3. ΤΙ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΠΑΡΑΤΗΡΕΙΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1. Η παρέμβαση θα πρέπει να είναι μοναδική περίπτωση Οποιαδήποτε ψυχοκοινωνική παρέμβαση στο διαπολιτισμικό πλαίσιο οφείλει να διαφοροποιείται ξεκάθαρα από την κανονιστική ανάλυση. Η παρεκβολή (ΣτΜ: extrapolation, στατιστικός όρος, η στατιστική έρευνα) δε συνιστάται σε αυτό το πεδίο. Ένας αέναος αριθμός πλαισιακών, προσωπικών και περιπτωσιολογικών μεταβλητών είναι μοναδικός για κάθε πρόσωπο (ή ομάδα ανθρώπων) στον τόπο και χρόνο κατά τον οποίο βρισκόμαστε μαζί τους. Παρομοίως, ο τρόπος με τον οποίο κάθε άνθρωπος σχηματοποιεί τις εμπειρίες του παρελθόντος και του παρόντος, όπως και τους φόβους και τις προσδοκίες για το μέλλον δε δύναται να διαπεράσει ένα κανονιστικό εκμαγείο. Κάθε άνθρωπος εκφράζεται με μοναδικό τρόπο μέσω της δημιουργικής έκφρασης. Διανοητικές, συναισθηματικές και συμπεριφοριστικές πτυχές, οι οποίες όλες μαζί δημιουργούν την ταυτότητα, αποτελούν καλό παράδειγμα αυτού. Η μελέτη περίπτωσης είναι συνεπώς ένα καλό παράδειγμα παρατήρησης.

2. Η συνάντηση στην παρέμβαση απαιτεί μία ισότιμη και έναν-προς-έναν σχέση Εμείς (εμψυχωτές και συμμετέχοντες) είμαστε μέρος του ίδιου ψυχοκοινωνικού σχεδίου δράσης. Διακριτικά, υποσυνείδητα, με έναν έμμεσο τρόπο, ο/η συμμετέχων/ουσα επηρεάζει τη διαδικασία και αμφισβητεί την ταυτότητα του εμψυχωτή. Είναι απαραίτητο να προβαίνουμε σε συνεχή ανάλυση της ταυτότητας και των πολλαπλών ταυτοτήτων του εμψυχωτή καθ’ όλη τη διάρκεια των διαφόρων παρεμβάσεων, ανεξαρτήτως του εύρους της παρέμβασης και της συσσωρεμένης εμπειρίας, ή ακριβώς λόγω αυτών των δύο προϋποθέσεων. Η επίβλεψη προτείνεται ως τρόπος διασφάλισης μίας καλής απεύθυνσης κατά την παρέμβαση, καθότι αφενός επιτρέπει την παρατήρηση της εξέλιξης της ταυτότητας του εμψυχωτή, αφετέρου την παρατήρηση της δικής μας μεταβίβασης/αντίστροφης μεταβίβασης σε αυτή τη διαδικασία. 55

3. Ημερολόγιο, διαγράμματα και ανοιχτές συνεντεύξεις Η παρατήρηση οφείλει -κατά το δυνατόν- να συλλέγει την περίπλοκη σχέση συναφών υποκειμένων, τη διασταύρωση αφηγήσεων, τους διάφορους δραματουργικούς εαυτούς που βρίσκονται παρόντες σε κάθε διάδραση. Καθεμία από τις μορφές καταγραφής που επιλέγουμε μπορεί να συνδράμει στο να εκφοβίσουμε, να ενεργοποιήσουμε στοιχεία αντίστασης στον καθένα και σε εμάς, φέρνοντας ξανά στην επιφάνεια παλιές και καινούριες καχυποψίες, αισθήματα ελέγχου και απογοητεύσεων. Στην ψυχοκοινωνική παρέμβαση μέσω της τέχνης, το «πώς» είναι εξίσου σημαντικό με το «τι», γιατί οτιδήποτε συμβαίνει είναι σημαντικό και άξιο παρατήρησης και ανάλυσης. Τα όργανα παρατήρησης ενίοτε δρουν ως μεταφορές της άνισης δύναμης που οι μετανάστες έχουν σε σχέση με τους γηγενείς, όπου μόνο οι μετανάστες είναι υποκείμενα παρατήρησης και ανάλυσης. Γιατί δεν υπάρχουν κοινά ερωτηματολόγια προ- και μετά-μέτρησης σχετικά με την αντίληψη που ο εμψυχωτής έχει για τους μετανάστες πριν και μετά τη διεξαγωγή του εργαστηρίου; Γιατί δεν μετριέται η σχέση τους με ανθρώπους διαφορετικών πολιτισμών μετά το συντονισμό ενός εργαστηρίου επάνω στη μετανάστευση; Βοηθά το εργαστήριο στην αναθεώρηση της προσωπικής αντίληψης περί εαυτού; Όλα αυτά τα ερωτήματα έχει ενδιαφέρον να μελετηθούν. Τέλος, το ημερολόγιο ή σημειωματάριο συνίσταται θερμά. Εκεί, μπορούν να συγκεντρωθούν αποδεικτικά στοιχεία ή σκέψεις που έχουν να κάνουν με τη διαδικασία και τη συνύφανση συναισθήματος/γνώσης/δημιουργίας/σύνδεσης της ζωής με το εργαστήριο. Εάν η συνοδεία στο εργαστήριο οφείλει να είναι προσεκτική, διακριτική, ευαίσθητη, εάν πρέπει να βρίσκεται σε συναισθηματικό συντονισμό, κοινωνία, βασιζόμενη στο σεβασμό, τότε τα εργαλεία παρατήρησης και αξιολόγησης οφείλουν να είναι συναφή με αυτές τις αρχές του ανθρώπινου σεβασμού. Εάν ο εμψυχωτής δεν κατευθύνει τους συμμετέχοντες, αλλά τοποθετείται δίπλα τους και προσφέρει ένα χώρο ασφάλειας και ευημερίας, από τον οποίο δύνανται να προβάλουν, να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους και να μεταμορφωθούν, η μέθοδος αξιολόγησης δεν πρέπει να παίρνει τη μορφή δίκης για τον άλλο. Οφείλει να προσφέρει στοιχεία που βοηθούν τον εμψυχωτή να μπει στη θέση του άλλου, οπότε τελικά να μπορέσει να κατανοήσει και να αναδομήσει το σχέδιο ζωής του/της συμμετέχοντος/ουσας. Κατά συνέπεια η αβρότητα οφείλει να είναι ένα ακόμη στοιχείο της παρατήρησης. Προτείνουμε να ενθαρρύνεται η οπτική καταγραφή συμμετεχόντων και εμψυχωτών, δηλαδή είτε η φωτογράφηση είτε η βιντεοσκόπησή τους καθώς εκφράζουν τα συναισθήματά τους για το εργαστήριο, όπως και η εκ των υστέρων καταγραφή ενός ημερολογίου ή βιβλίου σημειώσεων, από κοινού εμψυχωτών και συμμετεχόντων, το οποίο αφενός θα αντανακλά τις σκέψεις και προβληματισμούς κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, αφετέρου θα αποτελεί από μόνο του μία καινούργιαδημιουργία. Θα προσκαλέσουμε τους συμμετέχοντες στην προετοιμασία ενός βίντεο, το οποίο θα αποτελείται από ζωντανές εμπειρίες. Στη συνέχεια, χρησιμοποιούμε ένα διάγραμμα παρατήρησης (στο κεφάλαιο ΙΙΙ), το οποίο βοηθά τον εμψυχωτή να θυμάται πτυχές που θα ήταν πιθανόν να έχουν αποφευχθεί ή λησμονηθεί στο ημερολόγιο. Αυτοί οι δείκτες παρατήρησης λειτουργούν ως σύντομες σημειώσεις σε πτυχές που θα μπορούσαν να έχουν παραβλεφθεί ή λησμονηθεί και μπορούν να φανούν πολύ χρήσιμες όταν δημιουργείται κοινή παρατήρηση της διαδικασίας, η οποία δεν προσπερνά μικρά τμήματα που συχνά είναι ικανά να προσφέρουν πτυχές της αυτό-αντίληψης, της αντίληψης του περιβάλλοντος και μοντέλα αντίδρασης. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με μία συνεχή επιτήρηση από έναν εξωτερικό παρατη56

ρητή επαγγελματία, προσφέρουν μία πολλαπλή μέθοδο, η οποία προσπερνά τις ανεπάρκειες της μίας ή της άλλης μεθόδου όταν χρησιμοποιείται μόνη της και προσφέρει μία ευρεία, δημοκρατική και ισότιμη αντίληψη μεταξύ εμψυχωτών και συμμετεχόντων. Τέλος, η χρήση ανοιχτών συνεντεύξεων, με τη μορφή αφήγησης ζωής, μπορεί να προσφέρει μία πιο λεπτομερή αξιολόγηση του εργαστηρίου εμπλουτισμένη από την ανθρώπινη επίδραση.

Βιβλιογραφία Boal, A., (2000), Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press Bowlby, J. (1969), Attachment and loss, Vol. 1: Attachment. New York: Basic Books. Castoriadis, C. 1987. The Imaginary Institution of Society. Cambridge: Polity Press. Goldman, Emma (1931) Living my life. http://dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/goldman/living/livingtoc.html Irwin, Rita L. & Springgay, S. (2008) “A/r/tography as practice based research”. In Springgay, S., Irwin, Rita L., Leggo, C. & Gouzouasis, P. (Eds.) Being with A/r/tography. (pp. xiii‐xvii) Rotterdam, The Netherlands. Sense Publishers. Marcuse, H. (1991) One‐dimensional man. London: Routledge. Spinoza, B. ([1677] 1993). Ethics and treatise on the correction of the intellect. (A. Boyle, Trans.). London: J.M. Dent. Stenner, P. ,Brown, S.D. (2001) “Being affected: Spinoza and the psychology of emotion” International Journal of Group Tensions, Vol. 30, No. 1, pp. 81‐105. Stern, D. (1985) The Interpersonal World of the Infant. A View from Psychoanalysis and Developmental Psy‐ chology. New York: Basic Books, Inc., Publishers. Stoetzler, Marcel and Yuval‐Davis Nira (2002) “Standpoint theory, situated knowledge and the situated imag‐ ination”. Feminist Theory December 2002 3: 315‐333. Winnicott, D. (1971) Playing and reality. London: Routledge.

3.2. ΜΕΛΈΤΕΣ ΠΕΡΊΠΤΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΈΣ ΠΑΡΕΜΒΆΣΕΙΣ ΜΕ ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΣ 3.2.1. Η ΤΈΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉΣ: ΈΝΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌ ΤΑΞΊΔΙ ΔΙΑΜΈΣΟΥ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉΣ Μερικές πληροφορίες για τα πιλοτικά προγράμματα Πώς ονομαζόταν; Τέχνη της προσαρμογής Από ποιόν εταίρο προτάθηκε; Elan Interculturel Πότε πραγματοποιηθήκε; 16 με 27 Ιανουαρίου 2012 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Οπτικές τέχνες, χορός, θέατρο Κείμενο από: Elan Interculturel

Περίληψη Αυτή η μελέτη περίπτωσης περιγράφει το εργαστήριο «Τέχνη της προσαρμογής», το οποίο διοργανώθηκε από την Elan Interculturel τον Ιανουάριο 2012 στο Παρίσι. Στο συγκεκριμένο εργαστήριο υπήρχαν τρία ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, το εργαστήριο ήταν ένας συνδυασμός διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και καλλιτεχνικού εργαστηρίου. Επικεντρωνόταν ρητά στην προσαρμογή και οι συναντήσεις δομούνταν με σκοπό τη διαχείριση διαφόρων σταδίων και πτυχών της διαδικασίας προσαρμογής. Δεύτερον, το γεγονός που διευκόλυνε μια οριζόντια δομή ήταν πως και οι τέσσερις εμψυχωτές και καλλιτέχνες ήταν οι ίδιοι μετανάστες στο Παρίσι. Αυτό σήμαινε ότι ο σκελετός του εργαστηρίου δεν κατασκευάστηκε επάνω σε ψυχρές θεωρητικές υποθέσεις σχετικά με το τι θα έπρεπε να είναι η προσαρμογή, αλλά υποστηρίχθηκε επίσης από την προσωπική εμπειρία της ομάδας των εμψυχωτών. Το τρίτο χαρακτηριστικό ήταν εκείνο που μας επέτρεψε να διαχειριστούμε ρητά τα θέματα της προσαρμογής: οι συμμετέχοντες. Η ομάδα αποτελούνταν από 10 γυναίκες προερχόμενες από 9 διαφορετικές χώρες διασκορπισμένες σε 4 ηπείρους, μία πολυποίκιλη φαινομενικά ομάδα. Ταυτόχρονα, το μορφωτικό επίπεδο ήταν πολύ υψηλό και όλες οι συμμετέχουσες μιλούσαν άπταιστα Αγγλικά- τη γλώσσα του εργαστηρίου. Τέλος, καθώς οι περισσότερες συμμετέχουσες βρίσκονταν σε σχετικά ασφαλή οικονομική θέση, μπορούσαμε να επικεντρωθούμε στο πώς να βιώσουμε θετικά την εμπειρία της μετανάστευσης και όχι σε πολύπλοκα νομικά θέματα ή ζητήματα επιβίωσης. Το εργαστήριο θα παρουσιαστεί χρονολογικά μέσα από τις οχτώ συναντήσεις.

Εισαγωγή–ένα «στοιχειώδες παράδειγμα διαπολιτισμικής κινητικότητας» Το σημείο εκκίνησης ήταν να εργαστούμε επάνω σε ένα «στοιχειώδες παράδειγμα διαπολιτισμικής κινητικότητας», το οποίο είναι η διαχείριση των προκλήσεων που πυροδοτούνται από την αλλαγή του πολιτισμού και του πλαισίου. Πιστεύαμε ότι ακόμα και χωρίς να υπάρχουν νομικές αβεβαιότητες, άμεσες υλικές ή σωματικές ανάγκες, ζητήματα ασφάλειας, η προσαρμογή μπορεί και πάλι να ανοίξει ένα κουτί της Πανδώρας απροσδόκητων προκλήσεων και απειλών, οι οποίες συχνά παραμελούνται όταν καλύπτονται από ανάγκες φαινομενικά πιο επείγουσες. 58

Συνάντηση 1: Το δημιουργικό διαβατήριο Αλληλογνωριμία Η εναρκτήρια συνάντηση ήταν μία τυπική εισαγωγή με πολλούς τρόπους: οι συμμετέχουσες συστήθηκαν η μία στην άλλη, συζητήσαμε τις προσδοκίες, τι θα μπορούσε να συμβεί στο εργαστήριο και ποιοι θα μπορούσαν να είναι οι θεμελιώδεις κανόνες για μία ασφαλή συνεργασία. Αυτές οι δραστηριότητες προτάθηκαν σε όσο το δυνατόν δημιουργικότερο πλαίσιο. Οι παρουσιάσεις έγιναν σε ζευγάρια, οι συμμετέχουσες κλήθηκαν να κρατήσουν σημειώσεις η μία για την άλλη με τη μορφή σχεδίων, με βάση τα οποία αργότερα παρουσίασαν τις συνεργάτιδές τους. Προκειμένου να συζητήσουμε τις προσδοκίες, καλέσαμε τις συμμετέχουσες να σχεδιάζουν εικόνες με όσα θα επιθυμούσαν και όσα δε θα επιθυμούσαν να συμβούν στο εργαστήριο.

Εκείνο που πραγματικά μου άρεσε σε αυτή τη μικρή συνέντευξη, είναι πως ήταν καλά δομημένη και με βοήθησε να καταλάβω κάτι βαθύ για τη ζωή αγνώστων και να συνειδητοποιήσω ότι τελικά έχουμε πολλά κοινά. Είχε επίσης ενδιαφέρον η ζωγραφιά που η συνεργάτης μου δημιούργησε βάσει όσων της είπα για την κατάσταση της ζωής μου. Με βοήθησε να κατονομάσω τα θέματα πάνω στα οποία θα δούλευα τις ερχόμενες ημέρες.

Οπτική απομηχανοποίηση Το δεύτερο μισό της συνάντησης ήταν αφιερωμένο σε αυτό που ονομάσαμε ως ασκήσεις «οπτικής απομηχανοποίησης». Ο Boal (2004) εισήγαγε τον όρο απομηχανοποίηση για να περιλάβει ένα είδος ασκήσεων τις οποίες πρότεινε για να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να απελευθερώσουν το σώμα από το στενό σύνολο κινήσεων, το οποίο είναι εγγεγραμμένο πάνω του λόγω της καθημερινής επαναληπτικότητας. Υπό μία έννοια, οι ασκήσεις απομηχανοποίησης προετοιμάζουν το σώμα και τον άνθρωπο για μία περισσότερο δημιουργική σωματοποιημένη συμμετοχή. Επιθυμούσαμε να φτάσουμε στο ίδιο αποτέλεσμα, αλλά επικεντρωνόμενοι στις οπτικές δραστηριότητες. Εντούτοις κατά τη διάρκεια καθημερινών δραστηριοτήτων, αλλά επίσης όταν μας ζητείται να ζωγραφίσουμε ή να κάνουμε τέχνη, μπορεί να έχουμε συνηθίσει να εργαζόμαστε με τα χέρια μας, τα εργαλεία μας εν προκειμένω, με ένα συγκεκριμένο τρόπο που έχουμε μάθει, αλλά όχι με άλλους. Σκοπός μας σε αυτή την πρώτη συνάντηση ήταν να ανοίξουμε τις πόρτες της δημιουργικότητας και να ζωγραφίσουμε, να δούμε, με διαφορετικούς τρόπους. Δανειστήκαμε και προσαρμόσαμε τις ασκήσεις από εγχειρίδια δημιουργικότητας (e.g. Szoke 2008). Αυτό είναι ένα λουλούδι, με τίτλο Αντιθέσεις. Τα φύλλα και τα πέταλα έχουν φτιαγμένα από λέξεις. Δεν είμαι πολύ καλή ποιήτρια αλλά έβαλα τα δυνατά μου. Αυτό δημιουργήθηκε με τη χρήση μαρκαδόρων και χαρτιού. Αναφερόταν στις πρώτες μου εντυπώσεις της διαδρομής από το αεροδρόμιο προς το νέο μας σπίτι στη Γαλλία.

Συνάντηση 2: προσγείωση, άφιξη, εξερεύνηση ενός καινούριου πολιτισμού Ένα αντικείμενο που εκπροσωπεί τη σχέση μας με το Γαλλικό πολιτισμό Στην προηγούμενη συνάντηση ζητήσαμε από τις συμμετέχουσες να φέρουν το επόμενο πρωί ένα αντικείμενο το οποίο αναπαριστά για εκείνες τη σχέση τους με το Γαλλικό πολιτισμό. Η ερμηνεία της έννοιας «Γαλλικός πολιτισμός» και η σχέση τους μαζί «του», έμεινε ανοιχτή και ελεύθερη. Είχαμε μία μεγάλη ποικιλία πολύ διαφορετικών αντικειμένων (ένα μπουκάλι Perrier, ένα εισιτήριο του μετρό, ένα τεράστιο παλιό κλειδί για ένα κελάρι, μία κάρτα που είχε σταλεί από το Παρίσι) που παρουσιάστηκαν, και οι επιλογές αιτιολογήθηκαν. Στον επόμενο γύρο, καλέσαμε τις συμμετέχουσες να δημιουργήσουν ένα έργο τέχνης γύρω από το αντικείμενό τους (ή εάν γοητεύονταν από το αντικείμενο κάποιας άλλης, μπορούσαν επίσης να δημιουργήσουν κάτι γύρω από αυτό). Αυτή η πρόταση είχε διττό σκοπό: σε ένα δημιουργικό επίπεδο, πρότεινε την κατασκευή ενός έργου τέχνης γειωμένου σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα. Παράλληλα σε συμβολικό επίπεδο, ομοίαζε με τη δημιουργική οικειοποίηση ενός στοιχείου του πολιτισμού υποδοχής, ένα στοιχείο το οποίο ήταν ουσιαστικά αρκετά δυνατό ούτως ώστε να αναπαριστά το δεσμό μας με αυτόν τον πολιτισμό. Αυτό είναι ένα κολάζ, μία σύνθεση από αποκόμματα περιοδικών, για το αντικείμενό μου- ένα κλειδί ενός κελαριού. Σκόπιμα επέλεξα εικόνες και υφάσματα τις οποία θεωρώ τυπικά Γαλλικά. Πώς πιστεύω ότι συνδέεται με το να βρίσκομαι στο Παρίσι… Λοιπόν, ίσως το «κλειδί» είναι να δουλεύεις με όσα έχεις εδώ, με τα πράγματα που το Παρίσι έχει να προσφέρει, να δομήσεις μία ζωή για εσένα… να προσαρμοστείς.

Τι είναι πολιτισμός; Ακολούθησε μία περισσότερο αφηρημένη πρόταση: η δημιουργία μίας οπτικής αναπαράστασης του «πολιτισμού»- όχι ενός συγκεκριμένου πολιτισμού, αλλά του πολιτισμού εν γένει. Αυτή η μικρή ομαδική δραστηριότητα ήταν μία εισαγωγή για να ξεκινήσουμε τη συζήτηση για τον πολιτισμό, για το πώς επηρεάζει αυτά που σκεφτόμαστε, πώς νιώθουμε και τι συμβαίνει στις «συναντήσεις των πολιτισμών». Κάθε ομάδα εξήγησε τη ζωγραφιά που σχεδίασε και οι εμψυχωτές πρόσθεσαν μερικές ακόμη λεπτομέρειες. Στο τέλος της τρίτης ζωγραφιάς, είχαμε ήδη συζητήσει για τις εκδηλώσεις του πολιτισμού, τις μορφές του πολιτισμού (όχι απλώς έθνη, αλλά επίσης φύλο, ηλικία, επαγγελματικός πολιτισμός, υποκουλτούρα κλπ) και τα χαρακτηριστικά του πολιτισμού (δυναμικός, μεταβλητός, υποκειμενικός), τους μηχανισμούς (μετάδοση και ανταλλαγή), ενώ επίσης προσεγγίσαμε ιδέες που συνδέουν τον πολιτισμό με το άτομο όπως η ταυτότητα, ο εθνοκεντρισμός, η αμοιβαιότητα.

Συνάντηση 3 : η πρώτη επαφή Η επικοινωνία σωματοποιείται: προτού καν να μιλήσουμε, τα σώματα γίνονται τα πρώτα σημεία επαφής: σχηματίζουμε την πρώτη εντύπωση ο ένας για τον άλλο σε λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο, μόνο από το πώς φαινόμαστε. Προτού μιλήσουμε, τα σώματά μας λένε μία ιστορία για το τι θέλουμε και τι θέλει ο άλλος. Είναι αδύνατο να μην επικοινωνήσουμε, λέει ο Watzlavick (1967), καθώς η όλη συμπεριφορά εκλαμβάνεται ως επικοινωνιακή συμπεριφορά, ως πρόθεση. Στη συνέχεια, ο πολιτισμός σωματοποιείται: ο τρόπος που διαχειριζόμαστε την απόσταση, ο τρόπος που μαθαίνουμε να στεκόμαστε, να καθόμαστε, να κοιτάμε στα μάτια –ή ακριβώς να αποφεύγουμε τα μάτια, εάν μπορούμε να χαμογελάμε και να κλαίμε ή μας απαγορεύεται να εξωτερικεύουμε τα συναισθήματά μας, όλες αυτές οι εκδηλώσεις είναι πολιτισμικές. Παρ’ όλα αυτά, το σώμα συχνά παραμελείται στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, μερικές φορές γίνεται μία συζήτηση για την αξία της μη λεκτικής επικοινωνίας και στην καλύτερη περίπτωση κάποιες απλές ασκήσεις προσομοίωσης. Για αυτό το λόγο, θεωρήσαμε λογικό να ξεκινήσουμε την επικοινωνιακή μας συνάντηση με το σώμα. Προσκαλέσαμε ένα χορευτή για να δουλέψει μαζί με την ομάδα και να μας προσφέρει ένα εντατικό τετράωρο σε θέματα που μας φαίνονταν κλειδιά για την κατανόηση αυτού που πραγματικά συμβαίνει στην πρώτη επαφή με τον άλλον. Τι διακυβεύεται, και ποιες είναι οι πηγές μας. Αυτοσχεδιασμός Contact Ο αυτοσχεδιασμός contact είναι μία μορφή χορού που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1970 από τον Steve Paxton και η οποία «βασίζεται στην επικοινωνία μεταξύ δύο κινούμενων σωμάτων που βρίσκονται σε σωματική επαφή και τη συνδυασμένη σχέση τους στους φυσικούς νόμους που διέπουν την κίνησή του –βαρύτητα, ορμή, ακινησία. Το σώμα, προκειμένου να είναι διαθέσιμο σε αυτές τις αισθήσεις, μαθαίνει να απελευθερώνει την περιττή μυώδη ένταση και να εγκαταλείπει μία συγκεκριμένη ποιότητα ελέγχου για να βιώσει τη φυσική ροή της κίνησης.»9 9

http://www.contactquarterly.com/contact-improvisation/about/ Σεπτέμβρης 2012

Ο αυτοσχεδιασμός contact είναι ένα είδος χορού που επικεντρώνεται στην επαφή και προσπαθεί να κάνει την κίνηση όσο λιγότερο δαπανηρή γίνεται. Έμοιαζε με καλό σημείο εκκίνησης της δουλειάς μας. Προτάθηκε μία σειρά ασκήσεων που καλούσαν τις συμμετέχουσες να συναντηθούν, να αυτοσχεδιάσουν ένα σημείο επαφής και να προσπαθήσουν να εργασθούν με αυτήν την επαφή- καταβάλλοντας όσο το δυνατόν λιγότερη προσπάθεια. Ο αυτοσχεδιασμός contact αναδεικνύει επίσης πώς η επαφή αλλάζει τις δυνατότητές μας, την ισορροπία μας, με απλά λόγια: η επαφή μάς αλλάζει. Πειραματιστήκαμε με την ισορροπία και με το αντίβαρο για να εξερευνήσουμε πώς αυτό συμβαίνει, συγκρίνοντας τι μπορούμε να κάνουμε μόνες μας, και πώς ένας άλλος άνθρωπος μπορεί να αυξήσει τις δυνατότητές μας όταν γίνεται εκείνος το αντίβαρο. Το γεγονός ότι η επαφή μάς αλλάζει αληθεύει στο πεδίο των διαπολιτισμικών σπουδών: όταν φτάνουμε σε ένα καινούργιομέρος και αντιμετωπίζουμε τα μέλη της κοινωνίας υποδοχής, υπάρχει περίπτωση να γίνουμε «ο άγνωστος», «ο διαφορετικός». Εάν αγνοούμε τους τοπικούς κανόνες ευγενείας, μπορεί ακόμη να γίνουμε «ο αγενής», «ο αμόρφωτος». Και μπορούμε επίσης να γίνουμε ο εξωτικός, ο ενδιαφέρων, εκείνος που κουβαλά τη διαφορετικότητα. Η αλλαγή επιτελείται επάνω μας, χωρίς εμείς να αποφασίζουμε ότι θα αλλάξουμε: η ερώτηση είναι πώς μπορούμε να διαχειριστούμε τις αλλαγές. Διευρύνοντας το μη λεκτικό λεξιλόγιο Οι πολιτισμικές διαφορές κατακλύζουν το μη λεκτικό επικοινωνιακό λεξιλόγιο: η εγγύτητα (η χρήση του χώρου σύμφωνα με την κοινωνική απόσταση), ο ρυθμός, η οπτική επαφή, η προτίμηση ή αποφυγή της σωματικής επαφής, οι στάσεις, όλα αυτά αναδεικνύουν μεγάλη πολιτισμική ποικιλία. Προτάθηκε μία σειρά ασκήσεων, όπου οι συμμετέχουσες μπορούσαν να παρατηρήσουν τους εαυτούς τους σε διαφορετικές μη λεκτικές συμπεριφορές και να αναστοχαστούν σχετικά με τις προτιμήσεις τους, για παράδειγμα ποιες έβρισκαν οικείες ή ποιες αφύσικες. Βγαίνοντας εκτός της άνετης περιοχής Μία άλλη κεντρική δεξιότητα στη διαδικασία προσαρμογής είναι να μαθαίνουμε να βγαίνουμε έξω από την άνετη περιοχή. Όταν βρισκόμαστε σε καινούργιοπεριβάλλον, είναι συχνά ενστικτώδες να αναζητούμε καταφύγιο σε ανθρώπους με το δικό μας πολιτισμικό υπόβαθρο, για τους οποίους μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα γελάσουν με τα αστεία μας, θα τους αρέσει το φαγητό που θα μαγειρέψουμε και δε θα φέρουμε ούτε εκείνους ούτε εμάς σε άβολη θέση από μια παρεξήγηση. Για να μετριάσουν τις προσπάθειες της προσαρμογής, κάποιοι μετανάστες θα περνούσαν παραγωγικά τον περισσότερο χρόνο τους εντός των κοινοτήτων τους, του εκπατρισμένου πληθυσμού κλπ. Ο χορός contact μας διδάσκει ότι δεν πειράζει να βγαίνουμε εκτός της άνετης περιοχής μας, ότι δεν πειράζει να ξεπερνούμε λίγο τα όριά μας, δημιουργώντας ευκαιρίες πολύ έντονης σωματικής επαφής, όπως επίσης προσκαλώντας κινήσεις και στάσεις εκτός του δικού μας συνήθους κινησιολογικού λεξιλογίου: 62

«Ήρθα στο μάθημα κάπως ανήσυχη που θα χόρευα, και τώρα βρίσκομαι εδώ στο τέλος της μέρας να κυλιέμαι στο πάτωμα, να παίζω, να κάνω πράγματα που ποτέ δεν είχα σκεφτεί να κάνω.» «Στην αρχή δεν ένιωθα εμπιστοσύνη για το μάθημα του χορού, αλλά ήταν ένα μάθημα που πραγματικά έσπασε τον πάγο και δημιούργησε όμορφες επαφές.» Συνάντηση 4: Πολιτισμικό σοκ Αυτή η συνάντηση αφιερώθηκε στην εργασία με άξονα εμπειρίες πολιτισμικού σοκ που είχαν οι συμμετέχουσες, προσφέροντάς τους ένα εργαλείο για να κατανοήσουν, να εξερευνήσουν και να αντιδράσουν στο πολιτισμικό σοκ. Υιοθετήσαμε την προσέγγιση που αναπτύχθηκε από την Margalit Cohen-Emerique, συνδυάζοντάς την με οπτική και θεατρική εργασία. Το πολιτισμικό σοκ ως καθρέπτης Τα πολιτισμικά σοκ είναι αυτοτελείς εμπειρίες, καταστάσεις όπου η διαφορετικότητα μεταξύ πολιτισμικών αξιών, συνηθειών, και συμπεριφορών γίνεται ξαφνικά ορατή. Η ιδιαιτερότητα της προσέγγισης της Cohen-Emerique, έγκειται στο ότι αναγνωρίζει πως όταν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα σε δύο μέρη, εκείνη δεν οφείλεται στο ότι ο ένας ή ο άλλος είναι ξένος, αλλά στη σχετική διαφορά μεταξύ δύο δυνητικά συγκρουόμενων πολιτισμικών πλαισίων αναφοράς.

«Το πολιτισμικό σοκ είναι μία διάδραση με ένα πρόσωπο ή αντικείμενο ενός διαφορετικού πολιτισμού, τοποθετημένη σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, η οποία προκαλεί αρνητικές ή θετικές διανοητικές και συγκινησιακές αντιδράσεις, μία αίσθηση απώλειας σημείων αναφοράς, μία αρνητική αναπαράσταση του εαυτού και την αίσθηση έλλειψης αναγνώρισης, η οποία δύναται να γεννήσει δυσχέρεια και θυμό.» (Cohen-Emerique 2011) Ο σκοπός της ανάλυσης του πολιτισμικού σοκ είναι πάντα διττός. Αρχικά, σκοπεύει στην εξερεύνηση των δικών μας ερμηνειών για το πολιτισμικό φορτίο μας, στη συνειδητοποίηση των δικών μας πολιτισμικών αξιών, κανόνων, προσδοκιών, πώς αυτές δυνητικά απειλούνται από μία διαφορετική πολιτισμική θέση. Δεύτερον, η ανάλυση σκοπεύει στην προσφορά περισσότερο διεξοδικών εξηγήσεων για τη συμπεριφορά του άλλου, οι οποίες αρχικά βασίζονται σε απλουστευμένα στερεότυπα (πράγματι όταν βρισκόμαστε υπό πίεση τείνουμε να στρεφόμαστε προς τα στερεότυπα για να εξηγήσουμε κοινωνικές καταστάσεις). Αντικειμενικός σκοπός στη συνέχεια, είναι η εύρεση όλο και περισσότερο συγκεκριμένων υποθέσεων οι οποίες εκλογικεύουν τη συμπεριφορά του άλλου. Αποκέντρωση μέσω εικόνων Προκειμένου να εισάγουμε τις συμμετέχουσες στη μέθοδο της ανάλυσης καθοριστικών συμβάντων, χρησιμοποιήσαμε μία πολύ απλή τεχνική. Παραθέσαμε μία σειρά εικόνων 63

οι οποίες αναπαριστούσαν συμπεριφορές από μία ποικιλία πολιτισμών, οι οποίες κατά πάσα πιθανότητα εκλαμβάνονται ως –έστω και σε κάποιο βαθμό- σοκαριστικές (πχ ένα αγόρι νομά να πλένει τα μαλλιά του στα ούρα μία καμήλας, έναν Φιλιππινέζο ηθοποιό να αναπαριστά τη σταύρωση καρφωμένος σε έναν ξύλινο σταυρό, έναν Ευρωπαίο body builder να ποζάρει για ένα διαγωνισμό κλπ.). Στη συνέχεια ζητήσαμε από τις συμμετέχουσες να επιλέξουν εκείνη την εικόνα που προκαλούσε τη σφοδρότερη αντίδραση. Στη συνέχεια, τους ζητήσαμε να απαντήσουν σε δύο ερωτήματα: πώς ένιωσαν βλέποντας την εικόνα και ποιες ήταν οι προσωπικές τους αξίες ή κανόνες που θίγονταν από την εικόνα. Αυτή η απλή άσκηση ωθεί τους ανθρώπους να συνειδητοποιούν την επιβολή των προσωπικών τους πολιτισμικών θέσεων επί των συναισθηματικών τους αντιδράσεων και κρίσεων για τους άλλους. Δουλεύοντας με προσωπικές εμπειρίες πολιτισμικού σοκ Καμία ανάλυση δεν έχει μεγαλύτερη δύναμη όσο η ανάλυση που εκτελούμε επάνω στις δικές μας προσωπικές εμπειρίες πολιτισμικού σοκ. Η ανάλυση -όταν εκτελείται ορθάμπορεί να φωτίσει εκ νέου την ερμηνεία μίας σύγκρουσης και πιθανόν να προσφέρει εναλλακτικές λύσεις. Για να ενθαρρύνουμε την ενεργό συμμετοχή των συμμετεχουσών, προτείναμε να δουλέψουμε επάνω στα καθοριστικά συμβάντα χρησιμοποιώντας τη δομή του Θεάτρου Φόρουμ. Αρχικά, οι συμμετέχουσες μοιράστηκαν τις προσωπικές τους εμπειρίες σε μικρές ομάδες. Στη συνέχεια, επέλεξαν ένα συμβάν επάνω στο οποίο επιθυμούσαν να εργασθούν, και στη συνέχεια δημιούργησαν μία αναπαράσταση του συμβάντος. Η αναπαράσταση όφειλε να σταματήσει τη στιγμή της αποκορύφωσης. Κάθε κατάσταση αναπαραστάθηκε μία δεύτερη φορά, οπότε ο εμψυχωτής μπορούσε να «παγώσει» την εικόνα και να θέσει ερωτήματα σχετικά με τα συναισθήματα ή τις σκέψεις του ενός ή του άλλου χαρακτήρα, είτε στις συμμετέχουσες είτε στο κοινό είτε στον ίδιο το χαρακτήρα. Σε ένα δεύτερο γύρο, συμμετέχουσες από το κοινό, οι «θεα-ποιοί» (spect-actors), είχαν την ευκαιρία να αντικαταστήσουν την πρωταγωνίστρια του συμβάντος, και να αλλάξουν τη συμπεριφορά της για να δουν εάν θα άλλαζε ή όχι η έκβαση της κατάστασης (για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το Θέατρο Φόρουμ, δείτε στο επόμενο άρθρο).

Συνάντηση 5: Εσωτερικά τοπία Δημιουργικοί περιορισμοί Το να ζητηθεί από έναν άνθρωπο να δημιουργήσει ένα έργο τέχνης, έτσι απλά, μπορεί να είναι τρομακτικό, και η απεριόριστη ελευθερία μετατρέπεται σε παραλυτική αβεβαιότητα. Το να του ζητηθεί να δημιουργήσει κάτι, σχετικά με το πρώτο πράγμα που αντίκρισε στο Παρίσι ή την ιστορία της σκάλας στο κτίριο τους, περιέργως μπορεί να είναι πολύ περισσότερο απελευθερωτικό. Ως εισαγωγή στις συναντήσεις μας σχετικά με τις αναπαραστατικές τέχνες, ο καλλιτέχνης Rafael Valeron δόμησε μία σειρά προτάσεων, οι οποίες εξισορροπούσαν περιορισμούς και ελευθερίες.

«Η πρώτη άσκηση ήταν να ζωγραφίσω εμένα χρησιμοποιώντας δύο χρώματα (μαύρο για να αναπαραστήσω τις συναισθηματικές, άλογες και «κρυμμένες» πτυχές της προσωπικότητάς μου και κόκκινο για τη λογική και συνειδητή πλευρά), τα μάτια κλειστά, μόνο από έμπνευση. Έπρεπε να ζωγραφίσουμε δίχως να σηκώσουμε το στυλό από το χαρτί. Εξακολουθήσαμε να ζωγραφίζουμε τους εαυτούς μας κατ’ αυτόν τον τρόπο, μέχρις ότου η διαδικασία έγινε πανεύκολη και 64

φυσιολογική. Οι περίπου δέκα αυτοπροσωπογραφίες που δημιούργησα παρουσίαζαν μία ορατή εξέλιξη. Στην αρχή ήμουν συγχυσμένος επειδή έπρεπε να χρησιμοποιήσω δύο χρώματα. Το βρήκα δύσκολο να διαχωρίσω τόσο καθαρά τις διαφορετικές πτυχές του χαρακτήρα μου. Επίσης, ήταν δύσκολο να ζωγραφίσω χωρίς καθόλου να σηκώνω το στυλό με μία και μόνη γραμμή, οπότε στην αρχή έκλεψα λιγάκι για να δημιουργήσω περισσότερο αποδεκτές εικόνες. Ύστερα όμως άρχισα να νιώθω πιο άνετα και να απολαμβάνω αυτού του είδους της ελευθερία. Συνειδητοποίησα ότι το αποτέλεσμα είχε όλο και περισσότερο ενδιαφέρον και εκφραστικό, καθώς ξεφορτωνόμουν την εσωτερική μου απαίτηση να δημιουργώ εικόνες οι οποίες είναι αποδεκτές και εύκολες να σχεδιαστούν. Τέλος, δημιούργησα μερικές αυτοπροσωπογραφίες που με εξέπληξαν, υπό την έννοια ότι πραγματικά είδα σε αυτές τον εαυτό μου, με έναν τρόπο εντελώς ασυνήθιστο και αφηρημένο.»

Η άσκηση αποκαλύπτει μία θεμελιώδη αλήθεια για τις ταυτότητες: κατασκευάζονται μέσω κοινωνικών διαδράσεων, με πραγματικούς ή φανταστικούς άλλους, ιδιοποιούμενες κάθε διάδραση, ενσωματώνοντας την εμπειρία στο σύστημα του εαυτού. Ορισμένες φορές μας προσδίδονται ταυτότητες που δεν αναγνωρίζουμε –μπορεί να θεωρούμαστε αγενείς, αμόρφωτοι, μέλη μίας απεχθούς πολιτισμικής ομάδας. Όσο μεγαλύτερη είναι η πολιτισμική απόσταση, τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν οι αντανακλάσεις να μάς δώσουν μία διαστρεβλωμένη εικόνα. Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και αυτές οι αντανακλάσεις έχουν σημασία, και εμείς αντιδρούμε σε αυτές. Ευτυχώς, διαθέτουμε κάποια αυτονομία στη διαδικασία κατασκευής. Και στη συνέχεια της συνάντησής μας, επίσης ακολούθησε η πρόταση να επιλεχθούν στοιχεία από όλα τα πορτραίτα με τα οποία ταυτιζόμαστε –τα μάτια από μία ζωγραφιά, τα μαλλιά από μία άλλη, τα χέρια από μια τρίτη, κλπ. Αυτά τα αποσπάσματα ανασυντέθηκαν κατόπιν σε ένα καινούργιοκομμάτι.

«Μου άρεσε η άσκηση της μίξης αποσπασμάτων που δημιουργήθηκαν ενστικτωδώς. Το γεγονός ότι τα μάτια μου 65

ήταν κλειστά στις ζωγραφιές με έκανε να τα ανοίξω με έναν πιο συνειδητό τρόπο. Χρησιμοποίησα αποκόμματα για τα χαρακτηριστικά του προσώπου μου. Ο εκπαιδευτής μάς ενθάρρυνε να χρησιμοποιήσουμε τα ζώα που είχαμε ως τοτέμ, οπότε σχεδίασα τον εαυτό μου ως ελάφι. Για το τοπίο, ζωγράφισα ένα μεγάλο ξέφωτο με ένα δάσος να φαίνεται σε απόσταση. Όταν το ολοκλήρωσα, βρήκα αυτήν την εικόνα πολύ εκφραστική και προσωπική. Μου έδωσε ένα ενδιαφέρον σημείο εκκίνησης για να αναστοχαστώ σχετικά με το τι δίδεται, και τι δημιουργώ μόνη μου στη ζωή μου.»

Συνάντηση 6: Προορισμοί

«Αυτή τη μέρα δημιουργήσαμε το «ονειρικό μας πορτραίτο». Για να το κάνουμε αυτό, χρησιμοποιήσαμε το ζώο που έχουμε ως τοτέμ. Σκοπός της άσκησης ήταν να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε το ιδανικό περιβάλλον όπου αυτό το ζώο θα μπορούσε να νιώσει άνετα. Ως εργαλεία χρησιμοποιήσαμε χρωματιστά μολύβια, στυλό με διάφορα χρώματα και αποκόμματα εφημερίδων. Ο εκπαιδευτής μάς ενθάρρυνε να χρησιμοποιήσουμε πολλές συμβολικές εικόνες οι οποίες θα αναπαριστούσαν τις προτεραιότητές μας. Το ελάφι ήταν ξανά η αναπαράσταση του εαυτού μου, όμως αυτή τη φορά το περιέβαλα με ένα ανοιξιάτικο δάσος, ένα πολύ πιο φιλικό περιβάλλον για ένα ελάφι. Μετά από

αυτό, βγάλαμε φωτογραφίες την κάθε μια μαζί με το ονειρικό της πορτραίτο. Είχαμε την ελευθερία να επιλέξουμε το σκηνικό για τη φωτογραφία μας. Κάποια κορίτσια πήγαν έξω στο δρόμο, άλλες στο μετρό. Διάλεξα να πάρω τη δική μου στην τουαλέτα, μπροστά από τον καθρέφτη. Στη φωτογραφία, κρύβω το πρόσωπό μου πίσω από το ονειρικό πορτραίτο μου και κοιτώ στην κάμερα από τον καθρέπτη. Αυτό το παιχνίδι με το ονειρικό πορτραίτο μου και το πραγματικό μου πρόσωπο να αντανακλάται στον καθρέπτη με ενέπνευσε πολύ.

Αυτό που μου άρεσε περισσότερο σε αυτήν την άσκηση είναι η ιδέα της δημιουργίας του ονειρικού πορτραίτου μέσω της αλλαγής και της «επίπλωσης» του τοπίου γύρω μου. Για εμένα, τόνισε τη δύναμη και την ευθύνη μου σχετικά με τη δημιουργία του δικού μου περιβάλλοντος.» Συνάντηση 7: Δημιουργώντας ένα σπίτι μακριά από το σπίτι Στην αρχή, το καινούργιοσπίτι είναι συχνά μονάχα αυτό: ένα μέρος, άλλοτε ενδιαφέρον, άλλοτε τρομακτικό, και άλλοτε αδιάφορο. Μετά από λίγο, το καινούργιοκαι η ετερότητα γίνονται οικεία, η αβεβαιότητα και μη προβλεψιμότητα μειώνονται σε ένα εύκολο επίπεδο, και τα μέρη αρχίζουν και γίνονται γνώριμα. Περισσότερο ενδιαφέρον από την απλή οικειότητα παρουσιάζουν οι συναισθηματικές συνδέσεις – άγκυρες που δημιουργούμε στο καινούργιομέρος. Αυτές γίνονται τα σημεία εισαγωγής μας στη νέα μας ζωή. Η λέξη «Ιbasho» είναι μία Ιαπωνική έννοια η οποία εσωκλείει την ουσία τέτοιων μερών. Η κυριολεκτική μετάφραση είναι «ένα μέρος όπου είμαστε», και εκφράζει την ιδέα ενός χώρου όπου είμαστε άνετοι, όπου μπορούμε να είμαστε «ο εαυτός μας». Μία πρόσφατη μελέτη ανάμεσα σε εκπατρισμένες συζύγους απέδειξε ότι η ικανότητα ή επιθυμία να αναγνωρίζουμε και να δημιουργούμε τέτοιου είδους μέρη συνάδει με μικρότερα ποσοστά κατάθλιψης και άγχους, ενώ ταυτόχρονα με αύξηση της ικανοποίησης και της κοινωνική υποστήριξης (Herleman, Britt, Hashima 2008). Σε αυτήν τη συνάντηση προτείναμε δύο δραστηριότητες στις συμμετέχουσες. Η πρώτη ήταν να αναγνωρίσουν το «Ibasho» στο Παρίσι. Δε θέσαμε κανένα περιορισμό, εκτός από έναν: το μέρος πρέπει να είναι πραγματικό, όχι φανταστικό. Ανακαλύψαμε ότι Ibasho μπορούν να είναι πολλά πράγματα. Μάλιστα αυτό που κυριολεκτικά είναι μετρά λιγότερο από το γεγονός ότι το ανακαλύψαμε.

Θα μπορούσε να είναι τα διαβάσματά μας δίπλα στο Σηκουάνα, ακόμα και ο ίδιος ο Σηκουάνας

Θα μπορούσε να είναι το σπίτι και η οικογένεια που ονειρευτήκαμε στην παιδική μας ηλικία

Ή ακόμα ένα μέρος της πνευματικότητάς μας

Η δεύτερη πρόταση ήταν η οπτική εκδοχή της άσκησης του κοινωνικού γαλαξία. «Αναπαραστήσαμε τις διαπροσωπικές μας σχέσεις μέσα από την εικόνα του ηλιακού συστήματος. Σχεδίασα τον εαυτό μου ως ένα μεγάλο πλανήτη στο κέντρο, περικυκλωμένο από πολλούς άλλους πλανήτες διαφορετικών μεγεθών και χρωμάτων, οι οποίοι συμβόλιζαν τους ανθρώπους που παίζουν μεγαλύτερους ή μικρότερους ρόλους στη ζωή μου. Περιέγραψα τη φύση των μεταξύ τους σχέσεων μέσω της απόστασής τους και τη μορφή των εναέριων διαδρόμων. Με αυτόν τον τρόπο, είχα ένα μικρό χάρτη των σχέσεών μου. Μου άρεσε η ιδέα της σύνδεσης του συστήματος των προσωπικών μου σχέσεων με την εικόνα του ηλιακού συστήματος. Με βοήθησε να δω τη δυναμική και σημασία αυτών των σχέσεων με έναν εκπληκτικά ξεκάθαρο τρόπο.»

Συνάντηση 8: Οδηγώντας, προχωρώντας μπροστά πλήρως εξοπλισμένοι La dernière session était dédiée à se renouer avec le monde extérieur à travers un travail concret sur les projets de vie des participantes. Les outils que nous avons utilisés étaient : un portfolio des habilités et compétences ainsi qu’une analyse de type SWOT (forces, faiblesses, opportunités et risques) appliquée au projet de vie dans le nouvel environnement. Les deux activités ont été réalisées en collaboration avec l’entourage afin de bénéficier d’un regard extérieur mais tout de même encourageant. D’une certaine façon, les 15 jours ont été une préparation pour ce tout dernier exercice, d’apparence moins créatif. Mais au lieu de travailler sur du papier, du carton, de la craie et des ciseaux, nous travaillons sur notre propre vie avec les outils de l’environnement extérieur, quoi que Paris puisse offrir.

Βιβλιογραφία Boal, A. J (2004) eux pour acteurs et non-acteurs - Pratique du Théâtre de l’opprimé Paris: Editions la Découverte Cohen-Emerique, Margalit 2011. Pour une approche interculturelle en travail social, Théories et pratiques, Rennes, Presses de l’EHESP H. A. Herleman, T.W.Britt, P.Y.Hashima (2008): Ibasho and the adjustment, satisfaction, and wellbeing of expatriate spouses International Journal of Intercultural Relations Vol. 32 pp 282-299 Szoke, A. (Editor) (2008) Kreativitási gyakorlatok, fafej, indigo - Erdély Miklós művészetpedagógiai tevékenysége 1975-1986. Budapest: MTA Bölcsészettudományi Kutatóközpont Watzlawick, P., Beavin-Bavelas, J., Jackson, D. 1967. Some Tentative Axioms of Communication. In Pragmatics of Human Communication - A Study of Interactional Patterns, Pathologies and Paradoxes. W. W. Norton, New York Οι φωτογραφίες είναι των Vera Varhegyi, Susanne Dieing και απεικονίζουν έργα των συμμετεχουσών.

Θερμές ευχαριστίες στους Rafael Valeron και Carla Forli και σε όλες τις συμμετέχουσες- ιδίως στις C. και Ε. που βοήθησαν στην αξιολόγηση της κοινής δουλειάς μας, δίνοντας γενναιόδωρη ανατροφοδότηση.

3.2.2 ΕΝΩΜΈΝΕΣ ΑΝΘΊΖΟΥΜΕ ΜΕ ΤΗ ΔΎΝΑΜΗ ΤΟΥ ΘΕΆΤΡΟΥ!: ΔΥΟ ΕΡΓΑΣΤΉΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΘΉΝΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΉΣΗ ΤΟΥ ΘΕΆΤΡΟΥ ΤΟΥ ΚΑΤΑΠΙΕΣΜΈΝΟΥ Μερικές πληροφορίες για τα πιλοτικά προγράμματα: Πώς ονομάζονταν; Εργαστήριο Θεάτρου Φόρουμ Από ποιον εταίρο προτάθηκαν; Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου & Ώσμωση – Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής σε συνεργασία με την Ένωση Αφρικανών Γυναικών Ελλάδας Πότε πραγματοποιηθήκαν; Σεπτέμβριος-Ιούνιος 2012 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Θέατρο του Καταπιεσμένου Κείμενο: Χριστίνα Ζώνιου, Παναγιώτα (Νάγια) Μποέμη, Ιωάννα Παπαδοπούλου

Περίληψη Σε αυτή τη μελέτη, παρουσιάζουμε τα δύο πιλοτικά προγράμματα που πραγματοποιήσαμε και στα οποία χρησιμοποιήσαμε τη μέθοδο του Θεάτρου του Καταπιεσμένου. Τα εργαστήρια συμπεριλάμβαναν γυναίκες μετανάστριες και έλαβαν χώρα από το Σεπτέμβρη ως τον Ιούνιο του 2012. Τα δύο εργαστήρια είχαν πολλά κοινά: το ένα ήταν συνέχεια του άλλου, αλλά με διαφορετικές συμμετέχουσες. Το πρώτο εργαστήριο Θεάτρου Φόρουμ διοργανώθηκε από την Ώσμωση – Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής σε συνεργασία με την Ένωση Αφρικανών Γυναικών Ελλάδας. Πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από το Σεπτέμβριο ως το Δεκέμβριο του 2011. Σε αυτό το εργαστήριο επικεντρωθήκαμε στην τεχνική του Θεάτρου Εικόνων, το οποίο είναι μέρος του Θεάτρου του Καταπιεσμένου του Augusto Boal. Το εργαστήριο εμψύχωσαν οι εμψυχώτριες κοινωνικού θεάτρου Χριστίνα Ζώνιου (Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου) και Παναγιώτα (Νάγια) Μποέμη (Ώσμωση). Η ομάδα των συμμετεχουσών δημιουργήθηκε από μετανάστριες από τη Ζιμπάμπουε, τη Σιέρα Λεόνε, την Αιθιοπία και την Αλβανία, καθώς και από Ελληνίδες. Οι εικόνες που προήλθαν από το Θέατρο Εικόνων ανέδειξαν την καθημερινότητα των μεταναστριών στην Ελληνική κοινωνία. Κάποια από τα κυριότερα προβλήματα που οι συγκεκριμένες γυναίκες αντιμετωπίζουν συνδέονται με την εργασιακή εκμετάλλευση, την ανασφάλεια, την υπερβολική γραφειοκρατία και την κοινωνική καταπίεση. Οι συμμετέχουσες επέλεξαν κάποιες από αυτές τις εικόνες και δόμησαν μία ιστορία, η οποία αποτέλεσε την πρώτη ύλη για τον καμβά μίας παράστασης Θεάτρου Φόρουμ. Η αξιολόγηση του πρώτου πιλοτικού προγράμματος βασίστηκε στην παρατήρηση και σε τεχνικές της έρευνας με βάση τις παραστατικές τέχνες (performance-based research), συγκεκριμένα με τη χρήση του Θεάτρου Εικόνων και της τεχνικής Χάρτες εργαστηρίου. Το δεύτερο εργαστήριο Θεάτρου Φόρουμ διοργανώθηκε από την Ώσμωση – Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής από κοινού με το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, και πάλι σε συνεργασία με την Ένωση Αφρικανών Γυ10 Για ναικών Ελλάδας. Πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από το Μάρτιο έως τον Ιούλιο του περισσότερες 2012. Σε αυτό το δεύτερο εργαστήριο επικεντρωθήκαμε στην τεχνική του Θεάτρου Φόπληροφορίες ρουμ, η οποία αποτελεί επίσης τεχνική του Θεάτρου του Καταπιεσμένου του Augusto www.theaBoal10. Το εργαστήριο εμψύχωσαν οι Χριστίνα Ζώνιου (Πανεπιστήμιο της Πελοπον- treoftheopνήσου), Νάγια Μποέμη και Ιωάννα Παπαδοπούλου (Ώσμωση). Η ομάδα των συμμε- pressed.org τεχουσών δημιουργήθηκε από μετανάστριες από τη Ζιμπάμπουε, τη Σιέρα Λεόνε, την 70

Αιθιοπία, την Αλβανία, τη Σομαλία, τις ΗΠΑ, καθώς και από Ελληνίδες. Η μεικτή ομάδα γυναικών συνέχισε το έργο που είχε ξεκινήσει η ομάδα του προηγούμενου πιλοτικού προγράμματος και προετοίμασε μία παράσταση Θεάτρου Φόρουμ, με στόχο να παρουσιαστούν στο ευρύ κοινό τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην Ελλάδα. Η παράσταση προήλθε από πραγματικές ιστορίες καταπίεσης, τις οποίες δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν στην πραγματική ζωή. Η ομάδα Θεάτρου Φόρουμ που δημιουργήθηκε από τα δύο εργαστήρια της Ώσμωσης και του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου συνέχισε να λειτουργεί και μετά το πέρας των εργαστηρίων, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 2012. Η παράσταση παρουσιάστηκε δύο φορές από συμμετέχουσες και των δύο εργαστηρίων: την πρώτη φορά σε έναν κοινωνικό χώρο - θέατρο στο κέντρο της Αθήνας και κατόπιν στο 16ο Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ της Αθήνας. Η αξιολόγηση και του δεύτερου προγράμματος ακολούθησε τη μεθοδολογία της έρευνας με βάση τις παραστατικές τέχνες και εκπονήθηκε μία μελέτη περίπτωσης με βάση την παράσταση του Θεάτρου Φόρουμ. Στο παρόν άρθρο, θα παρουσιάσουμε και θα αξιολογήσουμε τα δύο πιλοτικά εργαστήρια υπό τρεις διαφορετικές οπτικές: διαμέσου της ανάλυσης του σώματος ως τόπου βιώματος και δράσης και της μεθόδου του Θεάτρου Εικόνων, διαμέσου της τεχνικής Χάρτες εργαστηρίου και τέλος εξετάζοντας την ίδια την παράσταση Θεάτρου Φόρουμ.

A. Περιγραφή περιεχομένου, σκοπών, επιμέρους στόχων και θεατρικών τεχνικών στα πιλοτικά προγράμματα Η ομάδα μας επέλεξε το Θέατρο του Καταπιεσμένου (Boal 2000), ως κύρια μέθοδο από την οποία δανείστηκε τεχνικές για την εφαρμογή του προγράμματος Αριάδνη στην Ελλάδα. Δανειστήκαμε επίσης τεχνικές και από άλλες μεθόδους κοινωνικού θεάτρου, όπως το Θέατρο για την Ανάπτυξη (Pammenter & Μαυροκορδάτος 2004). Χρησιμοποιήσαμε επιλέκτικά ένα συνδυασμό της υποκριτικής μεθόδου του Stanislavski με στοιχεία του μπρεχτικού θεάτρου, καθώς και στοιχεία από τις μεθόδους του εφαρμοσμένου θεάτρου, όπως το Ψυχόδραμα και το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα η κύρια μέθοδος, το Θέατρο του Καταπιεσμένου, επιλέχθηκε τόσο ως καλλιτεχνικό και παιδαγωγικό εργαλείο όσο και ως ερευνητική μέθοδος. Οι σκοποί του προγράμματος ήταν: - η απόκτηση γνώσης μέσω μίας ευρετικής διαδικασίας - η ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της προσωπικής έκφρασης - η ανάπτυξη κριτικής συνείδησης για τον κόσμο - η όξυνση της ατομικής και συλλογικής ενδυνάμωσης - η ενθάρρυνση της διάδρασης και της ενεργούς συμμετοχής στην παιδαγωγική διαδικασία - η προώθηση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας και διαπολιτισμικής προσαρμογής. Οι ειδικοί στόχοι των πιλοτικών προγραμμάτων ήταν: - η ανάπτυξη της ενδυνάμωσης και της αυτοπεποίθησης - η καλλιέργεια της διαθεσιμότητας, της ευελιξίας, της ενσυναίσθησης και της ενεργούς ακρόασης - η κατασκευή πολλαπλών και ευέλικτων ταυτοτήτων - η διεξοδική ενασχόληση με παρελθούσες και παρούσες εμπειρίες απώλειας, καταπίεσης και αδικίας - η φαντασία και η «πρόβα» του επιθυμητού μέλλοντος - η διαχείριση καθημερινών προβλημάτων, η απόκτηση της απαραίτητης γνώσης και 71

των απαραίτητων δεξιοτήτων - η δημιουργία συνδέσεων με ανθρώπους της χώρας υποδοχής άλλων χωρών, η κατασκευή δικτύων, σχέσεων και εμπιστοσύνης - η ανάπτυξη θεατρικών δεξιοτήτων.

Οι τεχνικές του Θεάτρου του Καταπιεσμένου Κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων που διεξήχθηκαν από την Ελληνική ομάδα, υπήρξε ένας συνδυασμός των εξής τεχνικών:

Ποικίλα παιχνίδια ενεργοποίησης και «από-μηχανοποίησης» Η δραστηριότητα ξεκινά με απλά παιχνίδια ενεργοποίησης για να δημιουργηθεί μία συντροφική ατμόσφαιρα. Στη συνέχεια προχωρούμε σε μία δεύτερη κατηγορία, τα «αισθητηριακά» παιχνίδια. Εκείνα στοχεύουν στη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και στην από-μηχανοποίηση, δηλαδή στην ενεργοποίηση κρυμμένων και ανεξερεύνητων δεξιοτήτων των συμμετεχουσών και την αφύπνιση των πέντε αισθήσεων11. Ο Boal αναφέρεται σε 5 κατηγορίες δραστηριοτήτων: 1. Νιώθω ό,τι αγγίζω, 2.Αφουγκράζομαι ό,τι ακούω, 3. Δυναμοποίηση των διάφορων αισθήσεων, 4. Βλέπω ότι κοιτάζω, 5. Η μνήμη των αισθήσεων (Boal, 1992: 62 κ.ε.). 11

Παιχνίδια ενεργούς ακρόασης και ενσυναίσθησης Πρόκειται για παιχνίδια όπως «η σειρά ασκήσεων του τυφλού» ή «ο καθρέφτης» (Boal 1992), τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να επιτρέψουν στους συμμετέχοντες να αναπτύξουν σταδιακά μία ενσυναισθητική κατανόηση των φόβων, ορίων, ρυθμών, εικόνων και ιδεών του άλλου και, το πιο σημαντικό, την ικανότητα χαλάρωσης, επικοινωνίας και εύρεσης αρμονίας με άλλους ανθρώπους. Ένα σημαντικό στοιχείο αυτών των ασκήσεων προετοιμασίας είναι οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες και η διέγερση της συναισθηματικής νοημοσύνης. Παιχνίδια ενδυνάμωσης Πρόκειται για δραστηριότητες που έχουν σχεδιαστεί με σκοπό να βοηθήσουν τους συμμετέχοντες να πουν την ιστορία τους (Pammenter & Μαυροκορδάτος 2004), να συμφιλιωθούν με αυτό που είναι ούτως ώστε να είναι σε θέση να φανταστούν αυτό που θα μπορούσαν να είναι. Πρόκειται για δραστηριότητες οι οποίες ενδυναμώνουν τη φωνή του καθενός ξεχωριστά, δραστηριότητες όπως «το κρεμμύδι της ταυτότητάς μου», «η καρικατούρα του εαυτού μου», «η ιστορία του ονόματός μου», «χάρτες ζωής», και ρεαλιστικές ή ποιητικές δραματοποιήσεις εκκινώντας από προσωπικές ιστορίες, φόβους και όνειρα. Παιχνίδια κοινωνικού προσωπείου Στα παιχνίδια κοινωνικού προσωπείου (Boal 1992: 138-148; Bernardi 2004: 52) οι συμμετέχοντες παίρνουν διάφορα προσωπεία /μάσκες, δηλαδή στερεοτυπικούς κοινωνικούς ρόλους (ο δάσκαλος, ο γιατρός, ο υπάλληλος, ο μετανάστης), οι οποίοι χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες κινήσεις, σωματικές εκφράσεις και συμπεριφορά. Αυτές αναλύονται και κατηγοριοποιούνται. Τα «κοινωνικά προσωπεία» συναντιούνται μεταξύ τους και επικοινωνούν, δημιουργώντας θεατρικές καταστάσεις μέσα στις οποίες μπο72

ρούμε να ανακαλύψουμε τις διαφορές μεταξύ κοινωνικών θέσεων και συμπεριφοράς. Στη συνέχεια, μπορούμε να προχωρήσουμε σε ασκήσεις που αποκαλύπτουν τα δικά μας κοινωνικά προσωπεία και σε παιγνίδια ισχύος (στάτους). Το Θέατρο Εικόνων Το Θέατρο Εικόνων (Boal 1992) είναι μία τεχνική του Θεάτρου του Καταπιεσμένου, η οποία χρησιμοποιεί παγωμένες εικόνες σωμάτων (tableaux vivants), για να εκφράσει συναισθήματα, ιδέες και οπτικές, επιτρέποντας ένα μη λεκτικό διάλογο επάνω σε συγκρούσεις και καταπιέσεις οι οποίες προβληματίζουν τους συμμετέχοντες. Οι εικόνες είναι «δυναμικές», μπορούν να «δυναμοποιηθούν», δηλαδή να συγκριθούν, να ερμηνευτούν και να ζωντανέψουν, καθώς επίσης και να εμπλουτιστούν από χειρονομίες, αντικείμενα και ήχους. Όπως στο Θέατρο Φόρουμ (δείτε παρακάτω), οι «θεα- ποιοί» μπορούν να αντικαταστήσουν ένα χαρακτήρα της εικόνας, ή, ως «γλύπτες», να αλλάξουν τη στάση/θέση του άλλου, μεταβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τις καταστάσεις που παρουσιάζονται με στόχο την ανατροπή της παρουσιαζόμενης καταπίεσης Η μέθοδος αυτή είναι πολύ αποτελεσματική, γιατί συγκεντρώνεται στη γλώσσα του σώματος και στις σχέσεις εξουσίας, καθώς και στον τρόπο που αυτές μετασχηματίζονται σε θέσεις του σώματος σε ένα συγκεκριμένο χώρο. Μπορεί να εφαρμοσθεί σε πολύγλωσσες ομάδες, π.χ. ομάδες μεταναστών. Τεχνικές ταύτισης και η κατασκευή σκηνών Αυτές οι τεχνικές αφορούν σε αυτοσχεδιασμούς και παιχνίδια που βοηθούν τους «ηθοποιούς» να μπουν στο ρόλο τους –να βιώσουν τα συναισθήματα, τις αντιφάσεις και αντιθέσεις του ρόλου τους. Την ίδια στιγμή, οι συμμετέχοντες μαθαίνουν τεχνικές για να διατηρούν τη συναισθηματική απόσταση που επιτρέπει στους ηθοποιούς να κινούνται εντός και εκτός ρόλου όπως επιθυμούν. Θέατρο Φόρουμ Πρόκειται για μία τεχνική (Boal 1992), η οποία βασίζεται σε μία σύντομη θεατρική σκηνή («πρότυπο»), το οποίο αναπαριστά μία άλυτη σύγκρουση ή καταπίεση, δηλαδή μία σκηνή που δεν έχει αίσια έκβαση. Για τη δόμηση αυτών των σκηνών, οι συμμετέχοντες εμπνέονται από προσωπικές εμπειρίες. Το κοινό παρακολουθεί μία φορά τη σκηνή. Στη συνέχεια, η σκηνή επαναλαμβάνεται και μέλη του κοινού μπορούν να μεταβάλουν την τροπή της ιστορίας λέγοντας «στοπ» και αντικαθιστώντας οι ίδιοι ένα χαρακτήρα με τον οποίο ταυτίζονται και τον οποίο θεωρούν ότι καταπιέζεται. Μετατρέπονται με αυτόν τον τρόπο από θεατές σε «θεα -ποιούς» (spect-actors) και κάνουν και λένε ό, τι θα έκαναν και θα έλεγαν σε μία ανάλογη θέση στις δοσμένες συνθήκες. Ο εμψυχωτής του Θεάτρου Φόρουμ (o Joker) συντονίζει το παιχνίδι και την αντικατάσταση των χαρακτήρων, προσπαθώντας να εμβαθύνει τη συζήτηση, με το να θέτει κριτικά ερωτήματα και αποφεύγοντας καθοδηγητικές και μεροληπτικές κρίσεις. Τεχνικές συναισθηματικής αποφόρτισης, απέκδυσης του ρόλου και ανασκόπησης Οι δραστηριότητες αυτές είναι χρήσιμες για την ομαλή ολοκλήρωση των εργαστηριακών συναντήσεων, κυρίως όταν είναι ιδιαίτερα φορτισμένες και συναισθηματικά έντονες. Οι τεχνικές της χαλάρωσης και του μασάζ χρησιμοποιούνται επίσης ως «παιχνίδια αποχαιρετισμού». Σύμφωνα με τις παιδαγωγικές μας αρχές, είναι πολύ σημαντικό να ενσωματώνουμε αναστοχαστικές δραστηριότητες σε κάθε ομάδα δραστηριοτήτων ή σε κάθε συνεδρία, καθότι αυτό οδηγεί τους συμμετέχοντες να αναρωτηθούν σχετικά με τις εμπειρίες τους και διεγείρει την κριτική σκέψη τους –τη συνειδητή γνώση συγκεκριμένων θεμάτων και την εξερεύνηση δυνητικών δράσεων. Τότε είναι που η παραστατική δράση γίνεται «μεταμορφωτική δράση» (Baron-Cohen 2006).

B. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Η μέθοδος αξιολόγησης που ακολουθήσαμε βασίζεται στο ερευνητικό παράδειγμα των ποιοτικών διερευνητικών μεθοδολογιών. Συγκεκριμένα, η μέθοδός μας ήταν συνδυασμός της κριτικής εθνογραφίας, η οποία χρησιμοποιείται στη σύγχρονη πολιτισμική ανθρωπολογία (Carspecken 1996), με μεθόδους έρευνας με βάση την τέχνη και τις παραστατικές τέχνες (Mienczakowsk, 2001; Denzin 2003; Conrad 2004; Knowles & Cole 2008; Dennis 2009; και Barone & Eisner 2011). Συμπεριλάβαμε θεατρικές και άλλες καλλιτεχνικές τεχνικές σε όλα τα στάδια της έρευνας: την παραγωγή και τη συλλογή δεδομένων, την ανάλυση και την ερμηνεία. Η έρευνα με βάση τις παραστατικές τέχνες είναι ολιστική, συμμετοχική και ενσώματη, και συνδέει τη θεωρία με την πράξη, επιτρέποντας τη διεύρυνση του ερευνητικού πεδίου σε περιοχές που δεν αφορούν μόνο στο λεκτικό διάλογο αλλά επίσης στο συναίσθημα, το σώμα, την αυτο-εικόνα και τη φαντασιακή ανακατασκευή της πραγματικότητας. Δραστηριότητες αξιολόγησης • Θέατρο Εικόνων • Χάρτες εργαστηρίου • Ο Κήπος της Επιθυμίας και άλλες εικαστικές / οπτικές δραστηριότητες • Ομάδα Εστίασης/ Ομαδικές συνεντεύξεις • Ατομικές συνεντεύξεις • Παιχνίδια ρόλων Εργαλεία αξιολόγησης • Παρατήρηση συμμετεχόντων/ Επιτόπιες σημειώσεις του ερευνητή • Οπτική καταγραφή/ Φωτογραφικό ημερολόγιο/ Βίντεο • Μέτρηση πριν (pre-test) και μετά την παρέμβαση (post-test) μέσω παιχνιδιών • Χειρόγραφα κείμενα και σχέδια • Αναστοχασμός συμμετεχόντων, εκπαιδευτών και καλλιτεχνών

Γ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Θα αναλύσουμε και θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα των δύο πιλοτικών εργαστηρίων με τη χρήση τριών διαφορετικών οπτικών: το σώμα ως τόπος βιώματος και δράσης, όπως αναλύεται μέσω του Θεάτρου Εικόνων, τη χρήση της τεχνικής των Χαρτών εργαστηρίου και την παρουσίαση της παράστασης Θεάτρου Φόρουμ.

1. Tο σώμα ως τόπος εμπειρίας

και δράσης

Το Θέατρο Εικόνων είναι τεχνική του ΘτΚ του Augusto Boal και το χρησιμοποιήσαμε τόσο ως βοηθητική μέθοδο όσο και ως τεχνική προετοιμασίας του Θεάτρου Φόρουμ. Η τεχνική του Θεάτρου Εικόνων χρησιμοποιεί το ανθρώπινο σώμα ως έναν εκφραστικό τόπο για την αναπαράσταση συναισθημάτων, ιδεών και σχέσεων (Άλκηστις 2008: 59). Η διαδικασία αποσκοπεί στην προσωπική και συλλογική εξερεύνηση ενός θέματος, τη διείσδυση στις προσωπικές ιστορίες που έχουμε πλάσει για το κοινωνικό μας περιβάλλον και τους εαυτούς μας και στην αποκάλυψη βαθύτερων προβληματισμών. Οι εικόνες που προκύπτουν μπορούν να συγκριθούν, να ερμηνευθούν, να ζωντανέψουν, να εμπλουτιστούν με χειρονομίες, αντικείμενα, ήχους και μικρές φράσεις. Η τεχνική επιτρέπει τη δημιουργία μιας ‘θεατρικής κοινότητας’ με ‘κοινή γλώσσα’ (Γκόβας και Ζώνιου 2011:14). «Οι λέξεις εκφράζουν κάτι κοινό για όλους και ταυτόχρονα κάτι προσωπικό για κάθε άτομο… Η εικόνα είναι ένας τρόπος να κάνουμε τους πάντες να καταλάβουν το ίδιο πράγμα… Ενίοτε οι λέξεις αποκρύπτουν περισσότερα πράγματα από εκείνα που 74

αποκαλύπτουν. Οι εικόνες μπορούν επίσης να αποκρύπτουν πράγματα, αλλά εάν συνδυαστούν εικόνες και λέξεις τότε επιτυγχάνεται μία βαθύτερη κατανόηση όσων οι άνθρωποι αισθάνονται και θέλουν να πουν» (Boal 1998: 2). Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου Θεάτρου Φόρουμ συμπεριλάβαμε ασκήσεις όπως: ο γλύπτης και το γλυπτό, εικονογραφώντας ένα θέμα με το σώμα μου, εικονογραφώντας ένα θέμα με τα σώματα των άλλων, ακίνητες εικόνες, δυναμικές εικόνες, πολλαπλές εικόνες καταπίεσης, και ομαδικές εικόνες (Boal 1992, 174-217). Ακολουθούσε η αντικειμενική, γενική περιγραφή, μία παρατήρηση των λεπτομερειών από το κοινό και μετά η ερμηνεία, ποιοι είμαστε, που είμαστε, τι κάνουμε. Η ανάλυση που ακολουθεί έχει λάβει υπόψη της τις ερμηνείες που έπονταν των εικόνων, τόσο από τα άτομα που δημιούργησαν την εικόνα όσο και από τους θεατές. Η εικόνα λειτουργεί ως συμπυκνωτής μέσω της οποίας καταδεικνύεται η καθημερινότητα των Αφρικανών γυναικών στην ελληνική κοινωνία. Οι εικόνες μπορεί να είναι ρεαλιστικές, αλληγορικές, υπερρεαλιστικές, συμβολικές ή μεταφορικές, αλλά αληθινές, όπως ο γλύπτης-πρωταγωνιστής τις βίωσε. Οι εικόνες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου ανεδείκνυαν σύντομα την καθημερινή ζωή των γυναικών στον εργασιακό τομέα (παράνομο καθεστώς, εργασιακή εκμετάλλευση, ανασφάλεια, εκφοβισμός), την επαφή τους με τους γηγενείς, κάποια θεσμικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες, γραφειοκρατία, θέματα της καθημερινότητας, και κοινωνική καταπίεση.

Το σώμα ως προϊόν των σχέσεων εξουσίας ή «Πρόσεχε! Το ξύλο είναι από την Αφρική!» Η εξουσία ξεκινά από κάθε μικρή δραστηριότητα του σώματος, βρίσκεται σε κάθε θεσμό του πολιτικού σώματος (Foucault 1989). Ο Γάλλος διανοητής προσέγγισε το σώμα ως κατασκευή του εξουσιαστικού διαλόγου σε κάθε ιστορική περίοδο.

Μία Αφρικανή γυναίκα εργάζεται σε ένα σπίτι ως καθαρίστρια. Η κυρία του σπιτιού την έβαλε να καθαρίσει το ξύλινο πάτωμα με το χέρι με ένα κομμάτι ύφασμα αντί με σφουγγαρίστρα. Ενώ η Αφρικανή γυναίκα καθαρίζει το πάτωμα, η κυρία του σπιτιού λέει «Πρόσεχε! Το ξύλο είναι από την Αφρική!»

Η εικόνα αυτή έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στις συμμετέχουσες. Η Ήρα, μία Ελληνίδα συμμετέχουσα, σχολίασε:

«Το ξύλο προέρχεται από την Αφρική, φροντισμένο και όμορφα πακεταρισμένο. Ενώ η Λορέττα, που επίσης προέρχεται από την Αφρική δεν μετρά. Αυτή η εικόνα είναι αστεία, αλλά απαράδεκτη.» Το σώμα μετατρέπεται σε ιστορικό αντικείμενο, η κατανόηση του οποίου νοηματοδοτείται από το πλαίσιο ιδεών και τις συνθήκες που επικρατούν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία. Η κριτική της βιολογικής «αντικειμενικής» βάσης του ανθρώπινου σώματος

οδηγεί σε μία «πολιτική ιστορία των σωμάτων» όπου «η πειθαρχική εξουσία δεν υπάρχει παρά στον βαθμό που καταφέρνει όχι απλώς να ελέγχει και να εγκλείει τα σώματα, αλλά επιπλέον να τα καθιστά παραγωγικά γι’ αυτήν την ίδια» (Foucault 1989: 11). Το επίδικο αντικείμενο για την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας είναι ο έλεγχος πάνω στα σώματα. Η Δήμητρα, ελληνίδα συμμετέχουσα, εντυπωσιάστηκε από ‘την αισχρότητα: να το κάνει με το χέρι…η εμμονή, το παράλογο’. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια «διαμορφώνεται μια πολιτική καταναγκασμών, που συνίσταται στην επεξεργασία του σώματος, στον υπολογισμένο χειρισμό των στοιχείων του, των κινήσεών του, της συμπεριφοράς του» (Synott 1993). Το σώμα υπάρχει παντού και δεν είναι ουδέτερο αλλά έχει ξεκάθαρα πολιτικό χαρακτήρα. Αλληλεπίδραση των σωμάτων ή «Στην ουρά στο σούπερ-μάρκετ» Οι κοινωνικές σχέσεις είναι εγγεγραμένες στο σώμα, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι ένα σώμα μπορεί να «διαβαστεί» μεμονωμένα από τα υπόλοιπα. Αντίθετα ορισμένες από τις σωματικές εκφράσεις μπορούν να αναδυθούν μόνο κατά την αλληλεπίδραση των σωμάτων, δηλαδή τις σχέσεις που συνάπτουν οι διάφοροι συμμέτοχοι (Cowan 1990). Ο Goffman ενδιαφέρεται για το πώς το σώμα επηρεάζει το είδος και την έκβαση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης στο πλαίσιο της καθημερινότητας.

Σε μία ουρά ταμείου σε ένα σούπερ μάρκετ, η Αφρικανή που κουβαλάει πολλές σακούλες με ψώνια, προκαλεί επικριτικά βλέμματα από τις υπόλοιπες που περιμένουν στην ουρά.

Με γνώμονα την αρχή της ορατότητας, το σώμα τοποθετείται στο κέντρο των τεχνικών ανάγνωσης, ελέγχου και επιτήρησης. Ο αδυσώπητος έλεγχος που ασκεί το ανθρώπινο βλέμμα, αναπόφευκτα ενεργοποιεί διαδικασίες παρατήρησης, καταγραφής, αξιολόγησης και κατηγοριοποίησης της εξωτερικής επιφάνειας του άλλου. Το βλέμμα δεν είναι ουδέτερο αλλά είναι φορτισμένο με ηθικές κρίσεις και επικρίσεις. Δεν υπάρχει ανεξάρτητα από το υποκείμενο και τις νοητικές του λειτουργίες, ούτε μπορεί να γίνει κατανοητό εκτός κοινωνικού πλαισίου (Goffman 2001). Βλέπουμε τους άλλους και μας βλέπουν, μια διαδικασία με την οποία ανταλλάσσονται οι πρώτες πληροφορίες που το κάθε σώμα αφήνει να διαρρεύσουν. Μέσα στη συνάφεια της καθημερινής ζωής τα πρόσωπα και οι συμπεριφορές εκτίθενται στο βλέμμα των άλλων. Όπως είπε η Κλίκυ από τη Ζιμπάμπουε ‘τα ψώνια ήταν για αυτούς που δουλεύω, τους φάνηκε περίεργο που μία Αφρικανή κουβαλάει τόσα ψώνια’. Στη θεώρηση του Goffman τα ενσώματα υποκείμενα δεν είναι αυτόνομα αλλά υπόκεινται σε κοινωνικούς περιορισμούς και σε στιγματισμό. Το διεισδυτικό, κυρωτικό και επίμονο βλέμμα είναι ένα πολιτισμικό ιδίωμα και ερμηνεύει την αλληλεπίδραση προσωπικών αντιλήψεων και κοινωνικών σχέσεων. Σωματικό βίωμα ή «Το σφαλιστό στόμα» Την ανάδειξη της υποκειμενικής, άμεσης, προσωπικής διάστασης του ανθρώπινου σώ76

ματος ως στοιχείου συγκρότησης των κοινωνικών σχέσεων επιχείρησε η φαινομενολογία του σώματος (Αλεξιάς 2006). Το σώμα σύμφωνα με τον Merlau-Ponty δεν είναι αντικείμενο αλλά συνθήκη και πλαίσιο μέσω του οποίου το άτομο βιώνει, συλλέγει εμπειρίες και γνώσεις, αντιλαμβάνεται και δέχεται πληροφορίες από τον έξω κόσμο και τους προσδίδει σημασίες• μέσω του σώματος το άτομο τοποθετείται στον κόσμο. Η πραγματικότητα παρουσιάζεται ως παράγωγο παρά ως κάτι προϋπάρχον (MerlauPonty 2004).

Μία ηλικιωμένη κυρία βρίσκεται υπό την φροντίδα μιας Αφρικανής. Ενώ προχωρούν στο δρόμο, υποβαστάζοντας η Αφρικανή την ηλικιωμένη, η τελευταία με το που βλέπει μια μετανάστρια-Αφρικανή αρχίζει να σχολιάζει. Η Αφρικανή γυναίκα δεν απαντάει στην ηλικιωμένη κυρία. Στην αναπαράσταση της εικόνας η Αφρικανή επέλεξε να κλείσει το στόμα της με ένα αυτοκόλλητο.

Ο Csordas κάνει διάκριση ανάμεσα στο σώμα και την ενσωμάτωση. Το πρώτο λέει είναι «μία βιολογική, υλική ουσία» και το δεύτερο είναι «ένα ακαθόριστο μεθοδολογικό πεδίο που καθορίζεται από την αντιληπτική εμπειρία και τον τρόπο της παρουσίασης και της εμπλοκής με τον κόσμο» (Csordas 1993). Η διάκριση μεταξύ σώματος και ενσωμάτωσης δείχνει ότι οι τρόποι με τους οποίους γίνονται κατανοητοί και εκτίθενται, σχετίζεται με την ερμηνεία τους. «Οι τρόποι που παρουσιάζουμε τα σώματά μας δεν είναι ούτε αυθαίρετοι ούτε βιολογικά καθορισμένοι, αλλά είναι πολιτισμικά σχηματισμένοι» (Csordas 1993). Η Λία σχολίασε για τη στάση της Αφρικανής ‘Φαινόταν σαν να ήθελε να αντιδράσει, αλλά δεν μπορούσε…σαν να ήταν πάνω από τις δυνάμεις της’. Με την τοποθέτηση του αυτοκόλλητου στο στόμα της, η Αφρικανή κάνει μια σωματική δήλωση. Θέλει να μιλήσει αλλά δεν μπορεί, γιατί αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να χάσει τη δουλειά της. Στη συζήτηση που ακολούθησε η Άουα απορεί

‘πως η γριά μιλάει έτσι, όταν αυτή που την προσέχει είναι μία Αφρικανή’. Το σώμα και οι συνήθειες του είναι μορφές γνώσης, συγκεκριμένοι, σταθεροί τρόποι να είναι κανείς, να δρα, να πράττει, να αντιδράει (Merleau-Ponty, 1962). Το σώμα είναι ο τρόπος του να είναι κανείς στον κόσμο (being-in-the world), ο τρόπος που βιώνουμε την πραγματικότητα, που ανήκουμε στον κόσμο. Η Μόνικα, Αφρικανή συμμετέχουσα, σχολίασε για τη συγκεκριμένη εικόνα

«Παρόλο που δεν μπορεί να σηκώσει τα πόδια της, έχει λεφτά. Έχει δύναμη στα χέρια της». Κατά τον Φουκώ υπάρχουν εξουσίες, πολλαπλές, ποικίλες, ιστορικές, με τις οποίες διαμορφώνεται το εξουσιαστικό φαινόμενο. Η εξουσία θεωρείται ως «πλέγμα εξουσιών, πλέγμα το οποίο εν τέλει διαμορφώνει τόσο τους φορείς όσο και τα αντικείμενα της εξουσίας» (Μπέτζελου & Σωτήρη 2004) Η ενσωματωμένη καταπίεση ως κοινωνική πρακτική ή ‘έχω τις σακούλες μου’

«Η καταπίεση είναι ενσωματωμένη. Βιώνεται όχι μόνο πνευματικά αλλά και σωματικά και συναισθηματικά. Έτσι και ο αγώνας για την αντιμετώπιση της καταπίεσης ανα77

γκαστικά είναι ενσώματος» (Boal 2006).

Η θεωρία του Boal βρίσκει αντίκρισμα στη σωματική έξη, όπως αναπτύχθηκε από τον Bourdieu, που προσεγγίζει το σώμα ως τόπο της κοινωνικής πρακτικής. Ως σωματική έξη ορίζονται οι σωματικές τεχνικές ή οι στάσεις του σώματος, που μαθαίνονται αυτόματα μέσω της κοινωνικοποίησης. Περιγράφει τη χρήση του σώματος ως διαδικασία ενσωμάτωσης, με την οποία το «κοινωνικά ενημερωμένο σώμα» αποκτά έξεις (hexis) τις οποίες αναγνωρίζει και αναπαραγάγει μέσω της δράσης του (praxis) (Bourdieu 2006). Η έξη (habitus), δηλαδή το σύνολο των προδιαθέσεων με βάση τις οποίες τα άτομα ενεργούν και αντιδρούν στις κοινωνικές περιστάσεις δεν ρυθμίζονται συνειδητά και αντανακλούν τις κοινωνικές συνθήκες υπό τις οποίες αποκτήθηκαν. Η έξη βρίσκεται τοποθετημένη μέσα στο σώμα και επηρεάζει κάθε διάσταση της ανθρώπινης σωματοποίησης (Bourdieu 1978). Αυτές οι ενσωματωμένες πρακτικές βρίσκονται στη ρίζα της αναπαραγωγής των ανισοτήτων σε σχέση με τη φυλή, την τάξη, το φύλο.

Στο λεωφορείο, μία Ελληνίδα γυναίκα τοποθετεί τις τσάντες με τα ψώνια της στην άδεια θέση δίπλα της, τη στιγμή που μία Αφρικανή γυναίκα πηγαίνει προς τη θέση. Προτού η Αφρικανή γυναίκα προλάβει να αρθρώσει οτιδήποτε, η Ελληνίδα γυναίκα αναφωνεί, «Δεν μπορείς να κάτσεις εδώ, έχω τις τσάντες μου!»

Τόσο η χειρονομία με τις σακούλες της Ελληνίδας απέναντι στην Αφρικανή όσο και η μη-αντίδραση της τελευταίας είναι ενσωματωμένες πρακτικές που πρέπει να ειδωθούν μέσα στις ιστορικά και κοινωνικά καθορισμένες συνθήκες παραγωγής τους. Ο Bourdieu ανέλυσε τις κοινωνικές ανισότητες με όρους τεσσάρων διαφορετικών ειδών κεφαλαίου. Η τοποθέτηση στην κοινωνική ιεραρχία περιλαμβάνει : το οικονομικό κεφάλαιο (χρήματα, πλούτος, φτώχεια), το πολιτιστικό κεφάλαιο (παιδεία, γνώση των τεχνών και της υψηλής κουλτούρας), το συμβολικό κεφάλαιο (παρουσίαση του εαυτού, τρόποι συμπεριφοράς) και το σωματικό κεφάλαιο (σχήμα του σώματος, ομορφιά, τρόπος ομιλίας, τρόπος βαδίσματος) (Bourdieu 2002). Η Αφρικανή είναι φορέας στάτους που διαθέτει όλων των ειδών τα κεφάλαια: μετανάστρια-φτωχή-πρωτόγονος πολιτισμός-«σωματικό σχήμα» εύσωμη-φτηνά και κακόγουστα ρούχα-μαύρη. Οι έξεις της Ελληνίδας και της Αφρικανής δείχνουν άτομα μιας διαφορετικής αλλά κοινής για την καθεμία κοινωνική τάξη που τείνει να ενεργεί με παρόμοιους τρόπους. Η σπουδαιότητα της παραγωγής του σωματικού κεφαλαίου έγκειται στο γεγονός πως το βιοτικό ύφος (style de vie) των ατόμων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις έχει «εγγραφεί» στα σώματά τους. Υπό το πρίσμα αυτό, οι κοινωνικές διαφορές ενσωματώνονται στα σώματα και γίνονται «φυσικές» διαφορές οι οποίες αναγνωρίζονται λανθασμένα ως τέτοιες και γίνεται αυτονόητα και ασυνείδητα φυσικό για τα άτομα να φέρονται και να φέρουν το σώμα τους ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη (Bourdieu 2002). Έτσι διαγράφεται με τον τρόπο αυτό ένας χώρος «ταξικών σωμάτων» που αναπαράγει τη δομή του κοινωνικού χώρου. Το habitus αποτελεί την προσωπική ιστορία του ατόμου, εγγεγραμμένη στο σώμα του. Εκθέτοντας το habitus του ατόμου και επιχειρώντας να το παραβιάσει όποτε χρειά78

ζεται, ο Boal σκοπεύει να παύσει τον κύκλο της κοινωνικής αναπαραγωγής. Με το να χειρίζεται τις εικόνες ως μεταφορικές παρά ρεαλιστικές, το Θέατρο Εικόνων τις αφήνει ανοιχτές στη μεταμόρφωση από τους «θεα-ποιους», οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να βιώσουν και ύστερα να «παραβιάσουν» τους περιορισμούς τους (Boal 2006).

Συμπέρασμα Με βάση την ιδέα ότι «μία εικόνα είναι χίλιες λέξεις» (Boal 2002: 174), το Θέατρο Εικόνων επιτρέπει στις συμμετέχουσες να χρησιμοποιήσουν τα σώματά τους για να δημιουργήσουν συλλογικά στατικές ομαδικές εικόνες οι οποίες αναπαριστούν τις ιστορίες τους. Εναλλακτικοί τρόποι προκειμένου να μεταβληθούν οι σχέσεις εξουσίας συζητούνται μέσω μίας διαδραστικής διαδικασίας. Η διαδικασία της εμπειρίας οδηγεί σε αναστοχασμό και αυτό παράγει προτάσεις για λύσεις, οι οποίες τελικά δοκιμάζονται από καινούριες εικόνες και οδηγούν σε καινούριες εμπειρίες και καινούριους κύκλους πιθανών δράσεων. Κρυμμένη στη σωματική μας μνήμη, η μάθηση γίνεται περισσότερο απτή. Η αναθύμηση αυτών των σωματοποιημένων στιγμών τις καθιστά διαθέσιμες για βαθύτερη εξερεύνηση στο μέλλον (Μποέμη 2012). «Όλη η μέθοδος του ΘτΚ και κυρίως το Θέατρο Εικόνων βασίζονται στον πολλαπλό καθρέφτη από τα βλέμματα των άλλων- ένας αριθμός ανθρώπων κοιτούν την ίδια εικόνα, και καταθέτουν τα αισθήματα τους. Αυτή η πολλαπλή αντανάκλαση θα αποκαλύψει στο άτομο που έφτιαξε την εικόνα τις κρυμμένες πτυχές. Εξαρτάται από τον δημιουργό της εικόνας να καταλάβει και να νιώσει ότι θέλει και ότι είναι ικανός να πάρει από αυτή τη διαδικασία» (Boal 2002:175). Η εικόνα είναι μία σωματοποιημένη γλώσσα η οποία γεννάται από τη αλληλόδρασή μας με τον κόσμο και μέσα σε αυτόν. Οι συμμετέχουσες δημιουργούν εικόνες των εμπειριών τους, μας δίνουν μία αίσθηση της δικής τους πραγματικότητας, και διευρύνουν τις προοπτικές τους μέσα από έναν «οπτικό διάλογο» που σχηματίζεται από την πληθώρα των εικόνων που μοιράζονται μεταξύ τους. Αυτό επιτρέπει στους ανθρώπους να κατανοήσουν την πραγματικότητα που βιώνουν, και την κοινωνική κατασκευή των σωμάτων τους. Η Δήμητρα, μία από τις Ελληνίδες συμμετέχουσες, είπε, «Βλέπεις την αλήθεια του άλλου σε μία εικόνα. Δεν καθοδηγείσαι. Βλέπεις και τις δύο πλευρές. Εγώ θέλω κάτι και εσύ θέλεις κάτι διαφορετικό.» Τα κοινωνικά μηνύματα εγγράφονται στο σώμα μας. Κατά την κατασκευή των εικόνων, τα νοήματα αυτά γράφονται εκ νέου από εκείνους που τα «κουβαλούν» και τα έχουν «βιώσει». Η Άουα, μία Αφρικανή συμμετέχουσα, είπε, «Τα σώματά μας εκπέμπουν μηνύματα που οι άλλοι μπορούν να τα διαβάσουν και να τα κατανοήσουν.» Υπό αυτήν την έννοια, τα σώματα δύνανται να αναγνωσθούν ως στοιχεία που αρθρώνουν θέματα κοινωνικού βιώματος. Μέσω του θεάτρου δημιουργείται η ανάγκη μιας δημόσιας επιτέλεσης του εαυτού ως μετανάστριες, ως γυναίκες, ως εργαζόμενες προκειμένου να τοποθετηθούν αλλά και να αντιδράσουν κοινωνικά. Δεν μεταμορφώνονται σε κάποιον άλλο, δεν υποδύονται ένα διαφορετικό κοινωνικό ρόλο, παίζουν τον εαυτό τους ανακαλύπτοντας τις πιθανές προεκτάσεις του, όπου η σωματοποιημένη καταπίεση μετατρέπεται σε σωματοποιημένη αλλαγή.

2. «Ενωμένες ανθίζουμε!» Ο «χάρτης εργαστηρίου» είναι μία οπτική /εικαστική τεχνική αξιολόγησης. Είναι μία εκδοχή την οποία συνέλαβε η ελληνική ερευνητική ομάδα (Ζώνιου 2013), με βάση μία διάσημη άσκηση που ονομάζεται «Χάρτες ζωής» (Γκόβας 2009: 138-139) που χρησιμο79

ποιήθηκε επίσης κατά τη διάρκεια των συναντήσεων. Η δραστηριότητα «Χάρτες ζωής» πρόκειται για μία ζωγραφική αναπαράσταση της ζωής κάποιου, μία αυτοβιογραφία με καταγραφές σημαντικών συμβάντων, η οποία χρησιμοποιεί εικόνες και σύμβολα για να αναπαραστήσει συμβάντα και στόχους. Στους «χάρτες εργαστηρίου», συμμετέχοντες και εκπαιδευτές χρησιμοποιούν σύμβολα, ζωγραφιές, λέξεις, σύντομες φράσεις κ.ο.κ, για να ζωγραφίσουν τη διαδρομή και την εμπειρία του εργαστηρίου. Απαιτούνται περίπου 15-20 λεπτά για κάθε ανεξάρτητο σχέδιο. Στη συνέχεια, κάθε συμμετέχουσα μιλά για τη ζωγραφιά της και οι άλλες κάνουν ερωτήσεις. Η ιδέα πίσω από τη χρήση της συγκεκριμένης τεχνικής βρίσκεται στο παράδειγμα ποιοτικής αξιολόγησης, το οποίο αποτέλεσε για εμάς πηγή έμπνευσης. Αντίστοιχα, επιτρέπεται οι ερευνητές να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα μίας συνάντησης, βασιζόμενες στις προσωπικές αφηγήσεις των εμπειριών των συμμετεχουσών. Οι χάρτες εργαστηρίου παρήγαγαν πολλά χρήσιμα δεδομένα. Σε αυτό το μέρος προσπαθούμε να τα κατηγοριοποιήσουμε και να τα αναλύσουμε. Χρησιμοποιήσαμε τη Μέθοδο της Θεμελιωμένης Θεωρίας (Grounded Theory Method), που σημαίνει ότι επιτρέπουμε στις κατηγορίες ανάλυσης να προέλθουν από ανοιχτή ανάλυση των δεδομένων και καταλήξαμε στις εξής κατηγορίες: • Θεατρικότητα • Ενίσχυση της αυτεπίγνωσης • Από την ατομική προς τη συλλογική/ κοινωνική μεταμόρφωση • Ενδυνάμωση Ο απολογισμός που ακολουθεί διαχωρίζεται σε αυτές τις κατηγορίες. Θεατρικότητα Η θεατρικότητα ορίζεται ως εργαλείο αυτεπίγνωσης και ενδυνάμωσης, μία διαδικασία προσωπικής και συλλογικής ανάπτυξης που οδηγεί στην κοινωνική παρέμβαση και αλλαγή. Η Άουα από τη Σιέρα Λεόνε περίγραψε το χάρτη της κατ’ αυτόν τον τρόπο:

«Εδώ ξεκινώ με το θέατρο, με όλο τον καθημερινό μου πόνο, με όλη την κούραση, για αυτό εδώ είμαι γκρίζα. Αυτές είναι οι άλλες γυναίκες της ομάδας και εγώ βρίσκομαι ανάμεσά τους με γκρι χρώμα. Σταδιακά αρχίζω να ανεβαίνω συναισθηματικά, αρχίζω να βρίσκω νόημα από το θέατρο, και αρχίζω να παίρνω κάτι από αυτό, να γεμίζω, να ανθίζω. Ξεκίνησα με 3 φρούτα. Γινόμαστε όλο και καλύτερα, παρότι αντιμετωπίζουμε δυσκολίες στη ζωή μας με το νόμο και όλα τα συναφή. Βλέπω τον εαυτό μου να ανθίζει. Έχω αφήσει το γκρι πίσω μου. Όσο περισσότερες από εμάς 80

ανθίζουν, τόσο περισσότερα φρούτα ωριμάζουν, 5-6-8, μαθαίνουμε πράγματα.» Σύμφωνα με τον Boal, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν θέατρο, γιατί το θέατρο είναι ένας φυσικός τρόπος έκφρασης: «Το Θέατρο του Καταπιεσμένου είναι το θέατρο με την πιο αρχαϊκή χρήση της λέξης. Κατά αυτήν τη χρήση, όλοι οι άνθρωποι είναι Ηθοποιοί (δρουν!) και Θεατές (παρατηρούν!)» (Boal 1992: xxx). Η θεατρικότητα είναι μία εγγενής ανθρώπινη ποιότητα, η οποία επιτρέπει στον άνθρωπο να παρατηρεί τον εαυτό του εν δράσει. Με αυτόν τον τρόπο ο δρων θεατής, ο θεα-ποιός, δεν μεταμορφώνεται σε κάποιον άλλο, δεν αναλαμβάνει ένα διαφορετικό κοινωνικό ρόλο, αλλά μάλλον υποδύεται τον αυτό του ανακαλύπτοντας προσωπικές δυνατότητες. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου δηλώνει ότι είσαι, όχι ότι κάνεις. Δεν προσφέρει κάτι ξένο προς την ύπαρξή σου. Είναι ένα θέατρο που επενδύει στην καλλιτεχνική ουσία και τη δημιουργικότητα κάθε ανθρώπου. Η επικέντρωση στη θεατρικότητα δηλώνει μία ουσιώδη στροφή παραδείγματος στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες: ο πλουραλισμός, ο υβριδισμός, οι πολλαπλές και μεταβαλλόμενες ταυτότητες, και δυνητικός αυτό-καθορισμός καθίστανται κέντρα εστίασης της προσοχής. Ο θεατρικός ανθρωπολόγος Richard Schechner διατείνεται ότι μόνο τα ανθρώπινα όντα έχουν την ικανότητα να κατέχουν και να εκφράζουν πολλαπλές και αντιφατικές ταυτότητες την ίδια στιγμή. Παρόμοιες πολλαπλές ταυτότητες, καθώς και οι ποικίλες προσωπικότητες των ανθρώπων, συνυπάρχουν σε διαλεκτική σχέση (Schechner, 1985). Η παραπάνω αποδοχή αντηχεί τον Boal: «Στην αρχετυπική του έννοια, το θέατρο είναι η ικανότητα που έχουν οι άνθρωποι -και όχι τα ζώα- να παρατηρούν τον εαυτό τους εν δράσει. Οι άνθρωποι είναι ικανοί να βλέπουν τους εαυτούς τους κατά την πράξη της όρασης, να σκέφτονται τα συναισθήματά τους, να συγκινούνται από τις σκέψεις τους. Μπορούν να βλέπουν τους εαυτούς τους εδώ και να τους φαντάζονται εκεί, μπορούν να βλέπουν εαυτούς σήμερα και να τους φαντάζονται αύριο. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι είναι ικανοί να ταυτοποιούν (εαυτούς και άλλους) και όχι απλώς να αναγνωρίζουν» (Boal 1992: xxvi).

Η ενίσχυση της αυτοσυνείδησης Η Κλικ από τη Ζιμπάμπουε είπε σχετικά με το χάρτη εργαστηρίου,

«Το εργαστήριο μάς έκανε να συνειδητοποιήσουμε τι περνάμε, όταν, για παράδειγμα, περπατάμε στο δρόμο, καθόμαστε στο λεωφορείο, ή προσπαθούμε να πάρουμε τα χαρτιά μας. Όλα αυτά τα πράγματα τα αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή μας ζωή.» Με τα σπασμένα της Ελληνικά, και χωρίς να το γνωρίζει, εισήχθη σε μία διαδικασία κριτικής συνειδητοποίησης (conscientization), σύμφωνα με τον όρο του παιδαγωγού Paulo Freire (2007) που περιγράφει τη διαδικασία απόκτησης κριτικής επίγνωσης της κοινωνικής πραγματικότητας που κάποιος βιώνει, προς την οποία όλες οι συμμετέχουσες κατευθύνθηκαν μέχρι κάποιου σημείου. Η κριτική αυτεπίγνωση σε ένα θεατρικό εργαστήριο επιτυγχάνεται μέσω μιας ουσιαστικής επαφής με τους άλλους, των οποίων τα μάτια λειτουργούν ως ένας δυναμικός καθρέπτης στον οποίο μπορούμε να δούμε την αντανάκλασή μας και να κατανοήσουμε πολλά πράγματα για τους εαυτούς μας, τα οποία προηγουμένως αγνοούσαμε. Η Φω-

τεινή, μία Ελληνίδα συμμετέχουσα, είπε, «Τα λουλούδια που ζωγράφισα εδώ είναι οι στόχοι που επιτεύχθηκαν και αυτά τα μάτια είναι τα μάτια της ομάδας. Κάθε φορά που ερχόμουν στο εργαστήριο, έβλεπα μάτια παντού! Ήταν τα μάτια των ανθρώπων που συναντούσα εδώ.» Η Σύλβια, μία άλλη Ελληνίδα συμμετέχουσα, είπε,

«Στην αρχή είδα αυτό το εργαστήριο σαν ένα δάσος ένα δάσος που έπρεπε να διασχίσω για να το εξερευνήσω. Και μέσα σε αυτό το δάσος ανακάλυψα μικρούς θησαυρούς για κάθε μία γυναίκα της ομάδας.» Εξήγησε πως όντας μέλος της ομάδας και μέσα από τα παιχνίδια και τις δραστηριότητες που εκτελέσαμε, ανακάλυψε πράγματα για τους άλλους και βοηθήθηκε προσωπικά.

«Στα θετικά αποτελέσματα συμπεριλαμβάνω τις ασκήσεις εμπιστοσύνης που κάναμε, οι οποίες μου ήταν πολύ σημαντικές, καθώς με βοήθησαν να εμπιστευτώ τους άλλους και να χαλαρώσω.» Οι εμπειρίες των συμμετεχουσών τις βοηθούν να αναδεικνύουν πλευρές του εαυτού τους σε άλλους αλλά και στις ίδιες. Η Λωρέτα, μία συμμετέχουσα από τη Σιέρα Λεόνε, θυμάται το εξής:

«Στη διάρκεια του εργαστηρίου, είχες την ευκαιρία να σκεφτείς για τη ζωή σου, τις εμπειρίες σου, το παρελθόν, το μέλλον του. Πολλές εικόνες μού ήρθαν κατά νου σχετικά με το παρελθόν, για ποιο λόγο είμαι εδώ, σχετικά με το τι θέλω και τι μπορώ πραγματικά να κάνω, γιατί ανακαλύψαμε τι δεν έχουμε κάνει ακόμα και τι πραγματικά θέλουμε να κάνουμε.» Από την ατομική στη συλλογική/ κοινωνική μεταμόρφωση Το Θέατρο του Καταπιεσμένου είναι θέατρο από και για τον καταπιεσμένο, δηλαδή από και για ανθρώπους που νιώθουν την ανάγκη και την ειθυμία για την αλλαγή. Δεν είναι το αποτέλεσμα μίας φιλανθρωπικής πρωτοβουλίας για τη βοήθεια των καταπιεσμένων. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου δε μιλά για τους άλλους, μιλά για εμείς. Η αλλαγή που επιτυγχάνει–ή θέλει να επιτύχει- το Θέατο του Καταπιεσμένου επέρχεται ταυτόχρονα σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η Άουα από τη Σιέρα Λεόνε είπε,

«Τα αισθήματα μου για αυτό που συμβαίνει γύρω μας αυτή τη στιγμή είναι αρνητικά, γιατί η οικονομική κρίση έχει μπλοκάρει τα πάντα. Αλλά αυτό που κέρδισα εδώ, το μονοπάτι που πήρα, με έκανε να ανθίσω, γεμάτη, αισιοδοξία, γιατί μπορώ να δω τον ήλιο και τις αχτίδες του.» Και εξηγεί, «Ο ήλιος, οι αχτίδες εδώ, είναι τα πράγματα που πρόκειται να δείξουμε σε άλλους 82

μετανάστες. Σε εκείνους που είναι ακόμα χαμένοι, που δεν ξέρουν τι να κάνουν, που απλώς μένουν μέσα στα σπίτια τους και κλαίνε.» Αν και η ομάδα ξεκίνησε με ένα προσωπικό πρόβλημα, μία προσωπική ιστορία καταπίεσης, ο σκοπός δεν ήταν να βρούμε ατομικές λύσεις, αλλά να εξερευνήσουμε την κοινωνική διάσταση του προβλήματος, να καταδείξουμε τη δομή της καταπίεσης και να ενεργοποιήσουμε τη συλλογικότητα. Η Λωρέτα από τη Σιέρα Λεόνε είπε,

«Όταν βρίσκομαι σε συγκεντρώσεις μεταναστών, προτείνω πάντα ότι δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε σε όσα μας έχουν συμβεί. Αντίθετα, πρέπει να προσπαθούμε να βρίσκουμε τρόπους να τα διαχειριζόμαστε. Είναι καιρός να δείξουμε στους ανθρώπους αυτό το θέατρο γιατί βρίσκονται στη μέση μιας κρίσης!». Οι συμμετέχουσες εκφράζουν τα συναισθήματα που τους δημιουργούνται από την κοινωνική καταπίεση που υφίστανται. Η έκφραση αυτή αρχικά βοηθάει στο να δημιουργηθεί η αίσθηση του ανήκειν, η ομαδικότητα, να νιώσουν πιο οικεία, πιο άνετα, πιο κοντά. Η ομάδα βασίζεται στα κοινά συναισθήματα που έχουν διαμορφωθεί από διάφορες μορφές καταπίεσης. Έτσι τα συναισθήματα γίνονται κινητήριος δράση, δεν αντιμετωπίζονται απλά σαν ‘σκέψεις για το πώς νιώθω’, αλλά περισσότερο σαν σκέψεις που είναι συνδεδεμένες με τις κοινωνικές περιστάσεις. Ένα ισχυρό συναίσθημα μεταφράζεται σε κοινωνική δράση. Οι συμμετέχουσες ζουν στην ίδια πολιτισμική πραγματικότητα, και αναπτύσσουν τα ίδια συναισθήματα τα οποία τροφοδοτούν σφαίρες δράσης, ατομικής και συλλογικής (Μποέμη 2010). Η Barbara Santos, Βραζιλιάνα εμψυχωτής (Joker) του Θεάτρου του Καταπιεσμένου, ορίζει την καταπίεση ως «μία ανισορροπία ισχύος». Δίνει ένα δυναμικό ορισμό του όρου «καταπιεσμένος», διαφορετικό από την έννοια του όρου «θύμα» που χαρακτηρίζεται από αδιαφορία και κατάθλιψη: «Η καταπίεση δημιουργείται όταν δεν υπάρχει ισορροπία ισχύος. Η ανισορροπία προκαλεί αδικία. Εκείνοι που έχουν την εξουσία προσπαθούν να κρατήσουν τους άλλους αδύναμους. Όμως η καταπίεση δεν ισούται με κατάθλιψη. Ο καταπιεσμένος δεν είναι το αβοήθητο θύμα της καταπίεσης. Ο καταπιεσμένος είναι εκείνος που έχει συνείδηση της καταπίεσης που βιώνει. Είναι ο άνθρωπος που νιώθει την ανάγκη και έχει τη θέληση για αλλαγή.» (Ζώνιου 2010). Σύμφωνα με τον Μπρεχτ, πρωταρχική συνθήκη για τον κοινωνικό μετασχηματισμό είναι να από-οικειοποιηθούμε οτιδήποτε εκλαμβάνεται ως δεδομένο με την κοινή λογική (Brecht 1964). Η πραγματικότητα μέσω του θεάτρου μπορεί να παρουσιαστεί ως ανοίκεια, ώστε να γίνεται υποκείμενο κοινωνικής κριτικής (Brecht 1979), και κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να θεωρείται δυνατός ο κοινωνικός μετασχηματισμός μέσα από τις πράξεις των ανθρώπων (Boal 2000). Η Άουα είπε,

«Και αυτό που πρόκειται να κάνουμε είναι να δείξουμε την παράσταση στους Έλληνες, ούτως ώστε να τούς κάνουμε να καταλάβουν ότι το πρόβλημα δεν είμαστε εμείς, οι μετανάστες. Μπορούμε να ζήσουμε όλοι μαζί με αλληλεγγύη και αρμονία.» 83

Στο χάρτη εργαστηρίου, η Κλικ ζωγράφισε σκηνές από τους αυτοσχεδιασμούς που είχαμε κάνει. Ένας από αυτούς δείχνει μία έγκυο γυναίκα που δεν είναι Ελληνίδα να περιμένει στην ουρά του δημαρχείου για να παραλάβει τα χαρτιά που χρειάζεται για την άδεια παραμονής της. Καμία από τις υπαλλήλους δεν είναι διατεθειμένη να τη βοηθήσει γιατί «είναι ξένη». Η Κλικ είπε,

«Εάν οι Έλληνες δουν αυτή τη σκηνή, μπορεί να την αναγνωρίσουν. Έχω υπάρξει πολλές φορές σε αυτή τη θέση, να πηγαίνω από δω και από κει με λάθος χαρτιά, χωρίς μεταφραστή και κανείς να μη μου δίνει σημασία.» Πράγματι, κάποιες από τις μετανάστριες συμμετέχουσες μιλούν ως «καταπιεσμένες», και όχι ως θύματα. Η Μαριόλα από την Αλβανία έμοιαζε να γίνεται πιο δυνατή χάρη στην ομάδα και τη δράση των συμμετεχουσών που δραστηριοποιούνται στην Ένωση Αφρικανών Γυναικών. Περιγράφοντας το δικό της χάρτη του εργαστηρίου, είπε

«Αυτό το δέντρο εδώ, η κερασιά, είναι η ομάδα που έχει πολύ βαθιές ρίζες και που έχει φτάσει το σημείο στο οποίο θέλω να φτάσω: να είμαι σε θέση να δημιουργώ δεσμούς με τα κορίτσια και να μαθαίνω πράγματα. Και επειδή θαυμάζω πολύ αυτό που κάνουν, θα ήθελα να είμαι έτσι και εγώ, να παλεύω ακόμα περισσότερο για τα πράγματα που θέλω να επιτύχω, είτε πρόκειται για την υπηκοότητα, είτε για οτιδήποτε άλλο. Πραγματικά θαυμάζω αυτές τις γυναίκες. Αυτό με βοηθά και ελπίζω να είμαι ικανή να κάνω τα πράγματα όπως τα κάνουν εκείνες. Εδώ είναι ο ήλιος, το φως, και όλες μας είμαστε ενωμένες.» Στο χάρτη του εργαστηρίου έγραψε: «Πάντα υπάρχει ελπίδα! Πρέπει να παλεύω για αυτήν!». Ενδυνάμωση Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι το Θέατρο του Καταπιεσμένου αυξάνει την ατομική και συλλογική ενδυνάμωση (Άλκηστις, 2008). Σκοπός δεν είναι η συγκάλυψη των διαφορών μεταξύ των ανεξάρτητων ατόμων που σχηματίζουν μία ομάδα, ούτε να οδηγηθεί η ομάδα σε μία κάθαρση, με την επίτευξη αρμονικής συμβίωσης. Ούτε επίσης σκοπός είναι να μοιραστούμε καθημερινά προβλήματα με άλλους ανθρώπους, τα οποία θα μπο84

ρούσαν να μας οδηγήσουν στην αποδοχή της καταπιεστικής κατάστασης ως έχει. Στόχος είναι να φθάσουμε την ενδυνάμωση, όπως ορίζεται από την κριτική παιδαγωγική. Ο Julian Boal υποστηρίζει ότι «Είναι πολύ εύκολο να υποκρίνεσαι ότι είσαι δημοκράτης. Δημιουργείς ένα χώρο μέσα στον οποίο επιτρέπεις στους ανθρώπους να μιλούν. Εάν αυτός ο χώρος βοηθά τους ανθρώπους να μιλούν και όχι να δρουν, να μη κάνουν πράξη τα λόγια τους, τότε έχεις δημιουργήσει ένα χώρο όπου οι άνθρωποι ανακουφίζονται με το να εκφράζονται δημόσια. Τότε έχεις ανακούφιση αντί για χειραφέτηση» (Ζώνιου 2010). Η Άουα από τη Σιέρα Λεόνε έχει τρία παιδιά και αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα λόγω της γραφειοκρατίας που απαιτείται προκειμένου να αναγνωριστεί η υπηκοότητα των παιδιών της (αν και όλα γεννήθηκαν στην Ελλάδα). Πιστεύει ότι μέσω του θεάτρου θα είναι σε θέση να μιλήσει και να δράσει με έναν διαφορετικό τρόπο για αυτά τα ζητήματα που την απασχολούν:

«Βλέπω τα παιδιά μου να μεγαλώνουν χωρίς μέλλον. Βλέπουν τους γονείς τους να τρέχουν τριγύρω με χαρτιά για να τα νομιμοποιήσουν (…) Οι άνθρωποι σαν και εμάς που περιμένουν σύμφωνα με το νόμο, που είναι σωστοί, καταλήγουν να υφίστανται διακρίσεις από το νόμο. Τι θα συμβεί στα παιδιά μου; Θα είναι μετανάστες για την υπόλοιπη ζωή τους; Θέλω να μιλήσω για αυτό μέσα από την παράστασή μας.» Αν και το Θέατρο του Καταπιεσμένου σκοπεύει στη δημιουργία διαλόγου επάνω σε θέματα κοινωνικής αδικίας, η συζήτηση δε διεξάγεται με λέξεις, αλλά μέσω δράσης και με σκοπό τη δράση. Η Κλικ από τη Ζιμπάμπουε μίλησε για την ενδυνάμωση την οποία έλαβε:

«Αυτό το εργαστήριο μας έδωσε τη δύναμη να μιλήσουμε για τα προβλήματά μας. (…) Πρέπει να κάνουμε κάτι για αυτό.» Η Ήρα, μία Ελληνίδα συμμετέχουσα, λέει στο δικό της χάρτη του εργαστηρίου,

«Το μωβ είμαι εγώ και το πορτοκαλί η πόρτα του εργαστηρίου. Και ενώ έξω υπάρχουν γκρίζα βελάκια που δείχνουν κατά πάνω σου, αφού περάσεις αυτήν την πόρτα, ανθίζουμε όλες μαζί, κάθε μία ξεχωριστά, όμως όλες ενωνόμαστε σε ένα όμορφο μεγάλο λουλούδι.» 85

Η προώθηση της συνεργασίας και της επικοινωνίας στο εργαστήριο θεάτρου δημιουργεί μία αίσθηση αλληλεγγύης και επαφής μεταξύ των ανθρώπων, η οποία είναι περισσότερο άμεση από το συνηθισμένο. Η Φωτεινή, μία Ελληνίδα συμμετέχουσα, ξεκίνησε το εργαστήριο διστακτικά, μη γνωρίζοντας τι θα αντιμετώπιζε:

«Στην αρχή υπάρχει μία βάρκα, γιατί ήμουν προετοιμασμένη να δω το εργαστήριο ως ένα ταξίδι, και εδώ υπάρχει ένας κλειστός φάκελος, γιατί δε γνώριζα τι θα συναντούσα. Εδώ χαμογελώ. Αυτά είναι μερικά εμπόδια που συνάντησα κατά τις συναντήσεις.» Κατόπιν, μέσα από παιχνίδια και δραστηριότητες, αναπτύχθηκε η ασφάλεια και η εμπιστοσύνη, επιτρέποντας τη δημιουργίας μίας φιλικής και ασφαλούς ατμόσφαιρας, και την αίσθηση συντροφικότητας: η Φωτεινή λέει,

«Ο χώρος της Ένωσης Αφρικανών Γυναικών είναι ένα ηλιόλουστο δεντρόσπιτο. Εδώ είναι τα χέρια ολωνών μας, το καλωσόρισμα. Εδώ είναι τα δώρα που έλαβα: ό, τι δημιουργήθηκε ανάμεσά μας, ο δεσμός της ομάδας, η κοινωνική διάδραση, το Θέατρο Εικόνων που είναι πάντα πολύ ενεργό, τι θέλει κάποια να πει με το σώμα της. Μου αρέσει και με ενδιαφέρει, όλα αυτά πήγαν πολύ καλά, αυτό σημαίνει ότι (το δέντρο) άνθισε.» Όταν η Αφρικανή συμμετέχουσα Άουα ρώτησε,

«Γιατί έβαλες την Ένωση Αφρικανών Γυναικών πάνω σε ένα δέντρο;», όλες γέλασαν. Όμως η Φωτεινή απάντησε σοβαρά, «Γιατί αυτό (το δεντρόσπιτο) είναι κάτι που μου αρέσει πολύ. Είναι ένα καταφύγιο, είσαι ήρεμη, μπορείς να χαλαρώσεις μέσα σε ένα δεντρόσπιτο μακριά από κακούς ανθρώπους.» Όταν περίγραφε την πορεία της κατά τη διάρκειά του εργαστηρίου Θεάτρου Φόρουμ, η Λία, μία Ελληνίδα συμμετέχουσα, είπε,

«Μαζί καταφέραμε να φτάσουμε σε ένα δέντρο, το οποίο είναι ο στόχος. Ο στόχος είναι η παράσταση, αλλά επίσης και η εμπειρία που αποκτήσαμε σε αυτό το εργαστή86

ριο. Ήταν η πρώτη φορά που ήρθα σε επαφή με το θέατρο και με άλλους πολιτισμούς, και γνώρισα γυναίκες από άλλες χώρες. Ο ήλιος που ζωγράφισα εδώ ήταν για εμένα κάτι που μάς βοήθησε να προσπεράσουμε τα εμπόδια και μάς έδωσε τη δύναμη να συνεχίσουμε. Διαμέσου όσων βιώσαμε έμαθα ότι όντας ενωμένες και μη λειτουργώντας μόνο ατομικά, είμαστε πιο δυνατές, αν και πριν από το εργαστήριο σκεφτόμουν διαφορετικά.» 3. Η Παράσταση Θεάτρου Φόρουμ διάφορων μορφών αφήγησης, εικαστικών και παραστατικών τεχνικών, οι οποίες είχαν να κάνουν με βιώματα απώλειας, καταπίεσης, αδικίας, και προσαρμογής σε διαφορετικά πλαίσια. Στο τέλος, στοιχεία από τις ιστορίες, που θεωρήθηκαν από τις συμμετέχουσες ως πιο σημαντικά, συνδυάστηκαν σε μία παράσταση υπό έναν τίτλο δανεισμένο από μία γνωστή αντιρατσιστική καμπάνια που προωθήθηκε από την Ένωση Αφρικανών Γυναικών: «Όχι στο ρατσισμό από την κούνια». Κάποιες από τις αληθινές ιστορίες της ομάδας είναι οι εξής:

Μία ιστορία σχετικά με την άρνηση ενός στεγαστικού επιδόματος: ο υπάλληλος απορρίπτει την αίτηση ενός μετανάστη για επίδομα κατοικίας, παρότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι νόμιμος κάτοικος και κανονικά το δικαιούται. Παρ’ όλα αυτά, ο νόμος δεν είναι ξεκάθαρος και ο υπάλληλος δηλώνει, «Και πώς ξέρω εγώ ότι δε θα πάρεις τα λεφτά και θα πας πίσω στην πατρίδα σου;» Μία ιστορία μιας μακράς φιλίας μεταξύ Ελληνίδων και μεταναστριών εφήβων, οι οποίες συνειδητοποιούν ότι θα χωριστούν επειδή η ζωή τούς συμπεριφέρεται διαφορετικά. Μία ιστορία μίας μετανάστριας φοιτήτριας, η οποία επιθυμεί να ταξιδέψει στην Ισπανία μαζί με τη φίλη της, ως φοιτήτρια του προγράμματος Εράσμους. Χάνει πολύ χρόνο με την Ελληνική γραφειοκρατία και τελικά πρέπει να ταξιδέψει πίσω στη χώρα καταγωγής της προκειμένου να εκδοθεί βίζα. PΓια να συνθέσουν την τελική παράσταση, η ομάδα των συμμετεχουσών προχώρησε σε κριτική αναστοχασμό των στόχων τους. Μέσω αυτοσχεδιασμών, συζήτησης και προβών, ο κύριος σκοπός της ομάδας μορφοποιήθηκε ως εξής: «Να παρουσιάσουμε το πρόβλημα στους άλλους Έλληνες, και ταυτόχρονα, να ενδυναμώσουμε άλλες γυναίκες 87

μετανάστριες ούτως ώστε να μας υποστηρίξουν και να συμμετάσχουν και εκείνες. Επίσης, να τους κάνουμε να κατανοήσουν ότι μπορεί να υπάρξει λύση.» Οι συμμετέχουσες, έχοντας αναστοχαστεί την πραγματικότητα που βιώνουν, τις αιτίες των προβλημάτων τους, τον τρόπο που δημιουργείται η αδικία, και τον τρόπο που μπορεί να συμπεριφερθούν αποτελεσματικά όταν την αντιμετωπίζουν, επιθυμούν τώρα να μοιραστούν αυτή τη γνώση που απέκτησαν στο εργαστήριο με την υπόλοιπη κοινωνία. Στην τελική παράσταση, τους ρόλους των μεταναστριών γυναικών υποδύθηκαν Ελληνίδες συμμετέχουσες και αντίστροφα. Αρχικά, αυτή η ανταλλαγή ρόλων επέτρεψε στους περφόρμερ να αναλάβουν το ρόλο του άλλου και να βιώσουν την ενσυναίσθηση. Δεύτερον, η ομάδα σκέφτηκε ότι εάν οι Έλληνες μέλη του κοινού, έχοντας βιώσει το παράδοξο θέαμα μίας Αφρικανής γυναίκας να παίζει το ρόλο μίας δημοσίου υπαλλήλου, θα αναστοχαζόταν κριτικά σχετικά με το πόσο αγενής είναι αυτή η συμπεριφορά απέναντι στους μετανάστες, καθώς επίσης και στο πώς θα ένιωθε ένας Έλληνας μετανάστης εάν του συμπεριφέρονταν με αυτόν τον τρόπο σε μία ξένη χώρα. Όπως ανέπτυξε ο Brecht στη δουλειά του (1964), μέσω του V-Effekt (το μπρεχτικό φαινόμενο της αποστασιοποίησης), οι άνθρωποι οδηγούνται πιο γρήγορα σε κριτική σκέψη.

Περιγραφή της παράστασης Θεάτρου Φόρουμ Δύο νεαρές γυναίκες, μία φοιτήτρια που ονομάζεται Αϊσα Κάμαρα από τη Σιέρα Λεόνε και η Ελληνίδα φίλη της η Κατερίνα, καλύτερες φίλες από παιδιά, βρίσκονται έξω από το γραφείο της γραμματείας της πανεπιστημιακής σχολής τους και διαβάζουν τις ανακοινώσεις για το πρόγραμμα Erasmus. Αποφασίζουν να συμμετάσχουν και να πάνε στη γραμματεία για να συμπληρώσουν τις απαραίτητες αιτήσεις. H υπάλληλος, όμως, δε γνωρίζει πώς να αντιμετωπίσει την περίπτωση της Αϊσα. Αν και γεννήθηκε στην Ελλάδα, δεν έχει ακόμα Ελληνική υπηκοότητα και επίσης περιμένει να ανανεωθεί η άδεια παραμονής της. Τα κορίτσια θεωρούν την κατάσταση άδικη και προσπαθούν να σκεφτούν μία λύση. Όμως η ανανέωση της άδειας μπορεί να πάρει ακόμα και ένα χρόνο και κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι μετανάστες πολίτες δεν μπορούν να ταξιδέψουν πουθενά εκτός από το γενέθλια χώρα τους. Πηγαίνουν επίσης στη μητέρα της Αϊσα, η οποία, συγκινημένη από την αποφασιστικότητα της κόρης της να συνεχίσει τις σπουδές της, αποφασίζει να πάει στο Δημαρχείο της πόλης για να ζητήσει να επιταχυνθεί η έκδοση της άδειας παραμονής. Εκεί, αντιμετωπίζει ρατσισμό, αδιαφορία και έλλειψη επαγγελματισμού από τους υπαλλήλους. Νιώθει σαν ένα αβοήθητο θύμα, όπως και οι υπόλοιποι μετανάστες που περιμένουν στην ουρά. Προσβάλλεται επίσης από προτάσεις παράνομης απόκτησης της άδειας από αυτόκλητους «ειδικούς», έναντι αμοιβής. Οι σκηνές αυτές διαφωτίζουν όχι μόνο τα προβλήματα των μεταναστών, αλλά επίσης τις δυσχερείς εργασιακές συνθήκες των υπαλλήλων –οι κανονισμοί αλλάζουν διαρκώς, το προσωπικό μειώνεται και οι μισθοί τους κόβονται, το εργασιακό τους καθεστώς είναι επισφαλές. Τελικά, η μητέρα επιστρέφει στα κορίτσια και τους λέει ότι δεν μπορεί να επιλύσει το πρόβλημα. Τα κορίτσια θυμώνουν γιατί νιώθουν την αδικία της συμπεριφοράς και αποφασίζουν να αναλάβουν δράση. Όμως ποια είναι η σωστή δράση; Αυτό είναι το σημείο όπου εισέρχεται το κοινό. Πολλοί άνθρωποι (περισσότεροι από 100 ) παρακολούθησαν την παράσταση της 27ης 88

Μαΐου 2012, σε ένα θέατρο στο κέντρο της Αθήνας –άνθρωποι από τη γειτονιά και από κοινότητες και ομάδες μεταναστών, Έλληνες ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ακαδημαϊκοί, και πολιτικοί, καθώς και φίλοι και συγγενείς των ηθοποιών. Η πρώτη παρουσίαση διήρκησε περίπου 20 λεπτά. Στη συνέχεια έγινε μία συζήτηση την οποία καθοδηγούσαν οι εμψυχώτριες, σχετικά με το πόσο ρεαλιστική ήταν η απεικόνιση του προβλήματος όσον αφορά στους καταπιεσμένους και τους καταπιεστές. Ύστερα, ακολούθησε μία δεύτερη παράσταση, κατά της διάρκεια της οποίας το κοινό παρενέβη. Ορισμένες από τις λύσεις που προτάθηκαν, δοκιμάστηκαν αργότερα από τους «θεα-ποιούς». Ορισμένες από τις ατομικές προτάσεις ήταν: η προσπάθεια αλλαγής στάσης απέναντι στις αρχές, η αποφυγή της αυτοπαρουσίασης της πρωταγωνίστριας ως θύματος, αλλά αντίθετα να είναι προετοιμασμένη για να διεκδικήσει τα δικαιώματά της, τόσο λεκτικά όσο και μη λεκτικά, καθώς και η συνοδεία από δικηγόρο. Δοκιμάστηκαν πολλοί διαφορετικοί τρόποι, οι οποίοι ποίκιλαν από τη διπλωματία ως την επιθετικότητα, και συζητήθηκε η δυνητική αποτελεσματικότητά τους. Άλλες προτάσεις ήταν περισσότερο συλλογικές. Αντί να δρουν ως ανεξάρτητα άτομα, οι νεαρές γυναίκες μπορούσαν να απευθυνθούν στο σύλλογο φοιτητών. Ο σύλλογος θα αναλάμβανε δράση, μαζεύοντας τις απαραίτητες πληροφορίες, εμπλέκοντας τις πανεπιστημιακές αρχές, γράφοντας επιστολές στις μεταναστευτικές αρχές κλπ. Μία παρόμοια λύση θα ήταν να απευθυνθούν σε οργανώσεις μεταναστών ή σε ΜΚΟ, οι οποίες παρέχουν δωρεάν νομικές συμβουλές και υποστήριξη. Άλλες παρεμβάσεις αφορούσαν περισσότερο στην Ελληνίδα φοιτήτρια, σχετικά με το τι θα μπορούσε να κάνει ώστε να υποστηρίξει περισσότερο τη φίλη της. Υπήρχαν επιπλέον πολλές προτάσεις που αφορούσαν στο να συνειδητοποιήσουν οι υπάλληλοι του γραφείου τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς τους και να αυξηθεί η ενσυναίσθησή τους προς τις μετανάστριες. Η συζήτηση συνεχίστηκε για τουλάχιστον μιάμιση ώρα ανάμεσα σε μετανάστες από ποικίλες χώρες καταγωγής και Έλληνες. Μίλησαν δημόσια για πρώτη φορά και έδρασαν πάνω στη σκηνή. Οι Έλληνες, που για πρώτη φορά έπαιξαν το ρόλο ενός μετανάστη, συνειδητοποίησαν ότι η αντιμετώπιση κοινών ρατσιστικών συμπεριφορών δεν είναι όσο εύκολη πίστευαν. Δημόσιοι υπάλληλοι που εργάζονται σε γραφεία μετανάστευσης των Δήμων, παρόντες ως θεατές, προσέφεραν τη νομική και πρακτική τους γνώση, προτείνοντας μεθόδους διαχείρισης των ρατσιστών συναδέλφων τους. Οι λύσεις του προτάθηκαν από τους θεα-ποιούς αποτέλεσαν το έναυσμα για περαιτέρω σκέψεις για συμμετέχοντες και μέλη του κοινού εξίσου, σε σχέση με τα προβλήματα που

αντιμετωπίζουν οι μετανάστες στην καθημερινή ζωή. Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν την πολυπολιτισμικότητα και δύσκολες οικονομικές συνθήκες. Οι συμμετέχοντες απέκτησαν και89

νούριες γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις, καθώς προσπαθούσαν να βρουν αμοιβαίους τρόπους να αποδεχθούν τη νέα πραγματικότητα. Η «μεθοριακότητα» –η αμφίρροπη κατάσταση, η «communitas» (μέθεξη) (Τurner 1982)- την οποία οι συμμετέχουσες, Ελληνίδες και μετανάστριες, ένιωθαν ότι είχαν βιώσει κατά το θεατρικό εργαστήρι, αντικαταστάθηκε εκείνη τη νύχτα από μία μυθοπλαστική αναδόμηση της πραγματικότητας από καταπιεσμένους καλλιτέχνες ως μία θεατρική κοινότητα (Boal 1995). Μέσω του Θεάτρου Φόρουμ, οι περφόρμερ μεταβλήθηκαν σε δημόσιους δρώντες, πραγματικούς πολίτες αυτής της κοινωνίας, αποκτώντας νέα δύναμη να αλλάξουν τη μοίρα τους και τη μοίρα των άλλων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα αποτελέσματα αναφορικά με τις συμμετέχουσες των πιλοτικών προγραμμάτων που διεξήχθησαν από την Ώσμωση και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, ως εξής: • Αύξηση της γνώσης σχετικά με τη νομοθεσία, τα δικαιώματα και τους θεσμούς. • Εμπλουτισμός της πολιτισμικής γνώσης, όξυνση της διαπολιτισμικής ευαισθησίας και απομάκρυνση από τις εθνοκεντρικές απόψεις. • Δόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών της πολυπολιτισμικής ομάδας και ανάπτυξη ενσυναίσθησης και κατανόησης των φόβων, ορίων, ρυθμών, συναισθημάτων, εικόνων και ιδεών του άλλου. Ενίσχυση της διαθεσιμότητας και της ευελιξίας. • Ανάπτυξη διαπροσωπικών και συνεργατικών δεξιοτήτων μέσω της συν-δημιουργίας ενός συλλογικού έργου. Ενδυνάμωση της ομαδικής εργασίας και αλληλεγγύης. • Εισαγωγή των συμμετεχουσών στη γλώσσα του σώματος και στο σώμα ως εκφραστικό μέσο. • Καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης. Ενεργοποίηση της φαντασίας και δημιουργικότητας. • Δόμηση αυτεπίγνωσης, αυτοσεβασμού και αυτοπεποίθησης. • Διαχείριση προσωπικών ιστοριών και εμπειριών απώλειας, πολιτισμικού σοκ και προσαρμογής. • Ενθάρρυνση συμμετεχουσών στη λήψη αποφάσεων. • Ανάπτυξη θεατρικών και καλλιτεχνικών δεξιοτήτων και θεατρικότητας. Σχετικά με την ευρύτερη Ελληνική κοινωνία, το αποτέλεσμα ήταν, μέσω της παράστασης του Θεάτρου Φόρουμ, να θιγεί το ευαίσθητο θέμα της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης και η διαδικασία της διαπολιτισμικής προσαρμογής σε ένα κοινό από ποικίλα κοινωνικά υπόβαθρα,. Τέλος, ένα σημαντικό απτό αποτέλεσμα του προγράμματος ήταν η δημιουργία μίας μόνιμης μεικτής θεατρικής ομάδας που εξακολουθεί να παρουσιάζει τέτοιες παραστάσεις.

Βιβλιογραφία Αλεξιάς, Γ., 2003. Το ανθρώπινο σώμα από τη βιολογία στην εικονικότητα. Ελληνικό Περιοδικό Κοινωνικής Έρευνας (327-357) Άλκηστις, 2008, Μαύρη Αγελάδα- Άσπρη Αγελάδα: Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση και τη Διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Τόπος Γκόβας Ν. & Ζώνιου Χ. (επιμ.) 2010, Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές του Θεάτρου Φόρουμ. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση & Ώσμωση- Κέντρο για τις Τέχνες και τη Διαπολιτισμική Αγωγή Ζώνιου Χ., 2010, Augusto Boal 1931-2009. Εκπαίδευση & Θέατρο: 11

Zώνιου Χ., 2011, Η μέθοδος Boal για την Εκπαίδευση Ενηλίκων. Στο Εκπαιδευτικό Υλικό της Θεματικής Ενότητας ΕΚΕ52: Σύγχρονες προσεγγίσεις της εκπαίδευσης ενηλίκων. Πάτρα: Εκδόσεις ΕΑΠ Ζώνιου Χ., 2012, Θεατρικές και θεατροπαιδαγωγικές τεχνικές για την ανάπτυξη της ολιστικής διαπολιτισμικής ικανότητας στους εκπαιδευτές. Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή (εν εξελίξει), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Μποέμη, N., 2010, Αναζητώντας τη θεατρικότητα: περιγραφικές διαστάσεις του Θεάτρου του Καταπιεσμένου- το παράδειγμα της Βαρκελώνης. Eκπαίδευση & Θέατρο: 11. Αθήνα Μποέμη, N. 2012, Κοινωνική παρέμβαση των μεταναστών μέσω του θεάτρου: το σώμα ως τόπος βιώματος και δράσης. Ανακοίνωση στο Β’ Θεατρολογικό Συνέδριο της Πανελληνιου Επιστημονικού Συλλόγου Θεατρολόγων: «Μετανάστες και πρόσφυγες στη σύγχρονη δραματουργία και σκηνή». Αθήνα, 28-31 Μαρτίου Παπαταξιάρχης, E., 1994, Συναισθήματα και Εναλλακτικές Πολιτικές Αυτονομίας στην Ελλάδα του Αιγαίου. Μυτιλήνη: Πανεπιστήμιο Αιγαίου Baron-Cohen, D., 200 Transformance: Towards the performance of participatory democracy and selfdetermination, in N. Govas, N. Holeva, Theatre-in-Education: Creating New Roles for 21st Century. Proceedings from the 5th International Theatre / Drama in Education Conference. Athens March 2006. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Barone, T. & Eisner, E., 2011, Arts based research. Thousand Oaks, CA: Sage Bernardi, C., 2004, Il teatro sociale: l’arte tra disagio e cura. Roma: Carrocci Boal, A., 2006, The Aesthetics of the Oppressed. London: Routledge Boal, A., 2000, Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press Boal, A., 1998. Συνέντευξη “Augusto Boal”. To Βήμα. Aθήνα, 19/07/1998 Boal, A., 1995, The Rainbow of Desire: The Boal Method of Theatre and Therapy. London: Routledge Boal, A., 1992, 2nd edition 2002, Games for Actors and Non-Actors. London: Routledge Bourdieu, P., 2006, Η αίσθηση της πρακτικής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Bourdieu, P., 2002, Η Διάκριση: κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης. Αθήνα: Πατάκης Bourdieu, P., 1986, The forms of capital. In J. Richardson (Ed.) Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. New York: Greenwood: 241-258 Brecht, B., 1964, Brecht on Theatre: The Development of an Aesthetic. New York: Hill and Wang Carspecken, P., 1996, Critical ethnography in educational research: A theoretical and Practical Guide. London: Routledge Conrad, D. (2004). Exploring risky youth experiences: Popular theatre as a participatory, performative research method. International Journal of Qualitative Methods , 3(1) Csordas T., 1994, Embodiment and Experience: The Existential Ground of Culture and Self. London: Cambridge University Press Csordas T., 1993, Somatic modes of attention, Cultural Anthropology (82 :135-56) Dennis, B., 2009, Acting Up: Theater of the Oppressed as Critical Ethnography. International Journal of Qualitative Methods, 8(2) Denzin, N. K., 2003, Performance Ethnography: critical pedagogy and the politics of culture. Thousand Oaks: Sage Foucault, M., 1989, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Αθήνα: Κεδρός - Ράππα. Freire, P., 2007, Pedagogy of the Oppressed. New York: Continuum Goffman, E., 2006, Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Govas Ν. 2009, Activities, Exercises, Techniques. In A. Mavrocordatos (ed.), mPPACT manifest - the book: Μethodology for a Pupil and Performing Arts Centred Teaching. Sandy: Authors OnLine Ltd Knowles, G., & Cole, A., 2008, Handbook of the Arts in Qualitative Research: perspectives, Methodologies, Examples and Issues. Thousand Oaks: Sage Publications Merleau-Ponty, M., 2004, The world of perception. London and New York: Routledge Mienczakowski, J., 2001, Ethnodrama: Performed research - Limitations and potential, in P. Atkinson, S. Delamont, A. Coffey, J. Lofland, & L. Lofland, Handbook of Ethnography (468-376). London: Sage Pammenter, D. & Mavrokordatos, A., 2004, On being and becoming in someone else’s world. Who calls the shots?, in N. Govas, (ed.), Theatre/Drama and Performing Arts in Education: Creativity and Metamorphosis. Proceedings from the 4th Athens International. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Synott, A., 1993, The Body Social, London and New York: Routledge Turner, Victor, 1982, From Ritual to Theatre – The Human Seriousness of Play. New York: Performing Arts Journal Publications

3.2.3 ΔΡΑΠΕΤΕΎΟΝΤΑΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΑΠΟΜΌΝΩΣΗ: ΠΑΡΈΜΒΑΣΗ ΜΕ ΌΧΗΜΑ ΤΟ ΘΈΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΟΥΓΓΑΡΊΑ «Το εφαρμοσμένο θέατρο σχηματίζει το λεγόμενο τρίτο χώρο, όπου η διάδραση και η σύγκλιση γίνονται εφικτές. Είναι ένας χώρος όπου μνήμες και άρρητη γνώση μεταμορφώνονται σε λεκτικά σχήματα μέσω του διαλόγου και της εννοιολόγησης. Σε αυτή τη διαδικασία, η γνώση γίνεται κοινή και ρητή» (Mehto 2008, στο Suivi, 2011)

Μερικές πληροφορίες για το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Σταθμοί – Εργαστήρια Θεάτρου Φόρουμ για μετανάστες Από ποιον εταίρο προτάθηκε; Artemisszio Πότε πραγματοποιηθήκε; 12 συναντήσεις από το Σεπτέμβριο ως το Δεκέμβριο του 2011 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Θέατρο Φόρουμ Κείμενο: Kata Horváth

Περίληψη Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να δείξει πώς μία παρέμβαση με όχημα το θέατρο μπορεί να επηρεάσει τη ζωή μεταναστών στην Ουγγαρία, παρέχοντας στους μετανάστες το χώρο και τα εργαλεία για να αρθρώσουν και να επανασχηματίσουν τις κοινωνικές τους εμπειρίες και ταυτότητες. Εμπειρίες κοινωνικής απομόνωσης θα αποτελέσουν το επίκεντρο της συγκεκριμένης μελέτης, καθώς και η μεταφορά τους στο χώρο του εφαρμοσμένου θεάτρου. Αναφορικά με τα συμπεράσματα της συνδυαστικής ποιοτικής έρευνας, συμμετοχικής παρατήρησης και συνεντεύξεων, η έκθεση αυτή υποστηρίζει ότι το εφαρμοσμένο θέατρο δύναται να μειώσει την κοινωνική απομόνωση νέων μεταναστών, να βελτιώσει τις κοινωνικές τους δεξιότητες και ικανότητες, να καλλιεργήσει την κριτική συνείδηση και αναστοχασμό, να τους βοηθήσει να δομήσουν κοινωνικές επαφές και δίκτυα, και όλα αυτά επειδή τους διευκολύνει να αρθρώσουν τις εμπειρίες τους και τους ενδυναμώνει στην προσπάθειά τους να αναπαραστήσουν μεταναστευτικές ταυτότητες.

1.Το πλαίσιο του προγράμματος: Απομόνωση μεταναστών στην Ουγγρική κοινωνία Οι μετανάστες που αφικνούνται στην Ουγγαρία, οι οποίοι δεν μιλούν Ουγγρικά και χαρακτηρίζονται «φυλετικά», έχουν να αντιμετωπίσουν μία πάρα πολύ κλειστή, εθνοτικά ομογενή κοινωνία (οι Ρομά είναι η μοναδική ορατή μειονότητα της χώρας), καθημερινή ξενοφοβία, αντι-μεταναστευτικές προκαταλήψεις, αυστηρούς και περίπλοκους μεταναστευτικούς νόμους, ακατανόητη γραφειοκρατία: μία εχθρική κοινωνία με εχθρικές αρχές. Σύμφωνα με τοπικές διεθνείς στατιστικές καταμέτρησης γνώμης, το επίπεδο ξενοφοβίας είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη: περισσότερο από 50% του πληθυσμού απορρίπτει τους νεοφερμένους. Το αίσθημα κατά των μεταναστών, πολλοί από τους οποίους νιώθουν Ούγγροι, δε βασίζεται σε αρνητικές εμπειρίες με αλλοεθνείς (μόνο μία μικρή μειονότητα γηγενών έχει έρθει σε οποιαδήποτε επαφή με μετανάστες), αλλά σε παραδοσιακά πολιτισμικά σχήματα. Η αρνητική αυτή στάση απέναντι στου αλλοεθνείς δεν έχει αλλάξει τα τελευταία 20 χρόνια, λόγω της έλλειψης οποιασδήποτε ευρείας πολιτικής ενσωμάτωσης, όπως και λόγω της απουσίας εθνικών θεσμών και μακροπρόθεσμων προγραμμάτων ένταξης. Κατά συνέπεια, οι μετανάστες παραμένουν διαχωρισμένοι, έγκλειστοι στις δικές τους μικρές εθνοτικές κοινότητες: υπάρχει μικρή 92

επικοινωνία με τους ντόπιους, η οποία είναι μάλιστα επιφανειακή, ενώ απουσιάζει πλήρως οποιαδήποτε κοινοτική δραστηριότητα.

2. Επισκόπηση του προγράμματος Γενικός στόχος Γενικός στόχος του προγράμματος «Σταθμοί» ήταν η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού προγράμματος με κύριο όχημα το θέατρο, το οποίο θα απευθύνεται σε μετανάστες πρόσφατα αφιχθέντες στην Ουγγαρία και που θα μπορεί να τους εφοδιάσει με εργαλεία για να αρθρώσουν και να ανασχηματίσουν τις κοινωνικές τους εμπειρίες και ταυτότητα, προκειμένου να διευκολυνθεί η ένταξη και συμμετοχή τους στην κοινωνία.

Ιδέα Η ιδέα πίσω από το στόχο είναι πως το εφαρμοσμένο θέατρο και τα εργαστήρια θεάτρου δύνανται να παράξουν αποτελεσματικά εργαλεία για την υπέρβαση της κοινωνικής απομόνωσης, μέσω της καλλιέργειας των καλλιτεχνικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των συμμετεχόντων (κυρίως της δημιουργικότητάς τους), μέσω της όξυνσης της κριτικής συνείδησης, καθώς και μέσω της δημιουργίας κοινωνικών δεσμών.

Περιεχόμενα Το πρόγραμμα ασχολήθηκε με την κοινωνική απομόνωση, με αφετηρία τις προσωπικές εμπειρίες των συμμετεχόντων. Τα κριτήρια που θεωρήθηκαν σημαντικά για την κατανόηση αυτών των φαινομένων αναφέρονται τόσο στη συναισθηματική κατάσταση των προσώπων, όσο και στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Μία ακόμα καταλυτική πτυχή ήταν η ανάπτυξη νέων, ικανοποιητικών εναλλακτικών αντιμετώπισης της ετερότητας, όταν εκείνη εκλαμβάνεται αρνητικά σε ένα προκατειλημμένο και απορριπτικό περιβάλλον.

Αντικειμενικοί σκοποί Προκειμένου να διευκολυνθεί η κοινωνική ένταξη των συμμετεχόντων, το θεατρικό πρόγραμμα σχεδιάστηκε με σκοπό την επίτευξη τεσσάρων στόχων, οι οποίοι ανήκουν σε διαφορετικά αλλά αλληλοσυνδεόμενα πεδία. - Βελτίωση προσωπικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων: Διαφορετικά είδη θεατρικών παιχνιδιών και ασκήσεων ευνοούν τη διεύρυνση των ψυχοκοινωνικών ικανοτήτων, βελτιώνουν τις προσωπικές δεξιότητες και ικανότητες - Καλλιέργεια κριτικής συνείδησης και αναστοχασμού - Δημιουργία νέων κοινωνικών επαφών και δικτύων: Αρχικά, το πρόγραμμα σχεδιάσθηκε για να συμβάλλει στη διαδικασία οικοδόμησης μίας ομάδας και κοινότητας, ως βάση για την πολιτισμική έκφραση και ανάπτυξη. Η χαρά του παιχνιδιού και της υποκριτικής κατά τη διάρκεια των θεατρικών εργαστηρίων, όπως και ο κοινός στόχος της δημιουργίας και παρουσίασης μίας θεατρικής παράστασης για ένα ευρύτερο κοινό θα μπορούσε να εξυπηρετήσει αυτό το σκοπό. - Άρθρωση των εμπειριών των μεταναστών και αναπαράσταση της μεταναστευτικής ταυτότητας Η όλη δομή του προγράμματος και κάθε δραστηριότητα κατά τη θεατρική διαδικασία (θεατρικές δραστηριότητες και η τελική παράσταση Θεάτρου Φόρουμ) είχαν ως πηγή έμπνευσης τα παραπάνω. 93

Μεθοδολογικό υπόβαθρο Από μεθοδολογική άποψη, το πρόγραμμα στηρίχθηκε στο «Θέατρο του Καταπιεσμένου», όπως εκείνο αναπτύχθηκε από τον Augusto Boal, και συγκεκριμένα στη σύλληψη του Θεάτρου Φόρουμ (Boal). Για την περιγραφή της συγκεκριμένης μεθόδου, παρακαλώ δείτε το άρθρο του παρόντος κεφαλαίου «Ενωμένες ανθίζουμε με τη δύναμη του θεάτρου!».

Θεατρική διαδικασία Ολόκληρη η θεατρική διαδικασία –από τα παιχνίδια εκμάθησης των ονομάτων ως την παρουσίαση της παράστασης Θεάτρου Φόρουμ στη θεατρική σκηνή- εξυπηρετεί τους σκοπούς που αναφέρθηκαν παραπάνω. Φυσικά, σε διαφορετικές στιγμές της διαδικασίας, ανέκυψαν διαφορετικές πτυχές αυτών των σκοπών. Ακολουθήσαμε τρία διαφορετικά είδη θεατρικής εργασίας με την εξής σειρά: θεατρικά εργαστήρια, θεατρικές πρόβες και παράσταση Θεάτρου Φόρουμ.

Οικοδόμηση ομάδας και παιχνίδια προετοιμασίας με βάση τις τεχνικές του Boal και του εκπαιδευτικού δράματος Κατά τη διάρκεια αυτών των παιχνιδιών, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην εμπιστοσύνη και τη δόμηση της αυτοπεποίθησης, τη σωματική αντίληψη και έκφραση. Οι ασκήσεις αυτές σκοπεύουν στην ανάπτυξη της κίνησης και του αυθορμητισμού, ιδιότητες που θα επιτρέψουν στους συμμετέχοντες να διασκεδάσουν, να βγουν από το «καβούκι» τους, να ξεχάσουν καθημερινές έγνοιες και να αναπτύξουν περαιτέρω μία καλλιεργημένη αίσθηση για το σώμα και τις χειρονομίες τους.

Εικόνα: Παιχνίδια ενσυναίσθησης και εμπιστοσύνης Σκοπός αυτών των παιχνιδιών (π.χ. ο τυφλός, ο καθρέφτης), είναι η σταδιακή ανάπτυξη εκ μέρους των συμμετεχόντων της ενσυναίσθησης για τους φόβους, όρια, ρυθμούς, συναισθήματα, εικόνες, ιδέες του άλλου, όμως κυρίως η ανάπτυξη της ικανότητας χαλάρωσης, επικοινωνίας, καθώς και η εύρεση αρμονίας μαζί με άλλους ανθρώπους.

Εικόνα: Ζωντανά αγάλματα και αυτοσχεδιασμός

Θεατρική εξερεύνηση καθημερινών εμπειριών Οι καθημερινές εμπειρίες των συμμετεχόντων τέθηκαν επί σκηνής με τη μορφή εικόνων ή σύντομων σκηνών, χρησιμοποιώντας τις θεατρικές μεθόδους του εκπαιδευτικού δράματος. Οι συμμετέχοντες εργάσθηκαν σε τέσσερα διαφορετικά θέματα. Αρχικά, τούς ζητήθηκε να παρουσιάσουν ατομικά μία σκηνή διάρκειας δύο λεπτών σε σχέση με μία σημαντική στιγμή της προηγούμενης εβδομάδας. Στη συνέχεια, αφού έγραψαν σε χαρτί λέξεις σχετικές με τα θέματα «σπίτι» και «Ουγγαρία», δημιούργησαν σκηνές χρησιμοποιώντας μερικές από τις λέξεις που είχαν επιλέξει. Τέλος, η άσκηση ολοκληρώθηκε με την προετοιμασία δύο στατικών εικόνων: μία αναφορικά με μία κατάσταση καταπίεσης, και μία αναφορικά με μία διαπολιτισμική κατάσταση ή σύγκρουση. Σπουδές αυτοσχεδιασμού επάνω σε αυτές τις τέσσερις ασκήσεις θα αποτελούσαν αργότερα τη βάση για σκηνές Θεάτρου Φόρουμ. SΣκηνές Θεάτρου Φόρουμ Καταλυτικά θέματα και προβλήματα που συναντούν οι μετανάστες σε καθημερινή βάση, γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας στις σκηνές Θεάτρου Φόρουμ. Η διαδικασία των προβών οδηγεί σε μία βαθιά εξερεύνηση και ανάπτυξη των εμπλεκόμενων χαρακτήρων, και της συμπεριφοράς τους. Είναι διαθέσιμοι στη συζήτηση και στο κοινό παιχνίδι με τους θεατές. Η ιστορία του έργου που έγινε παράσταση Μία μη γραμμική ιστορία μίας διαδρομής με το λεωφορείο κατακερματίζεται σε σύντομα επεισόδια, τα οποία διακόπτουν το ταξίδι. Η εικόνα του λεωφορείου επιστρέφει ξανά και ξανά: ο θεατής θα μπορούσε να έχει την εντύπωση ότι το ταξίδι δε θα τελειώσει ποτέ, ότι αυτοί οι 11 επιβάτες δε φύγουν ποτέ από το λεωφορείο. Ορισμένοι από τους σταθμούς φαίνεται να είναι πολύ μακριά στο χώρο και το χρόνο (επεισόδια σχετικά με εμπειρίες δικτατορικών καθε-

στώτων στην πατρίδα θα μπορούσαν να είναι το σημείο αφετηρίας για ένα ταξίδι στο παρελθόν). Δεν υπάρχει αυτονόητη, ρητή σύνδεση ανάμεσα στη σύντομη ιστορία κάθε σταθμού –η μεταξύ τους σχέση είναι συνειρμική. Για αυτό το λόγο, το κοινό ποτέ δεν μπορεί να είναι σίγουρο ποιο επεισόδιο αναπαριστά τα όνειρα ενός επιβάτη, τις μνήμες ή καθημερινές εμπειρίες, και ποιο τους φόβους για μία φανταστική επικείμενη μελλοντική κατάσταση. Κάποια από αυτά φαίνεται να είναι περισσότερο ρεαλιστικά από άλλα, άλλα παρουσιάζουν 95

καταστάσεις αδικίας και καταπίεσης, ενώ ορισμένα προσπαθούν να αναπαραστήσουν αμφίσημα συναισθήματα ετερότητας. Η παράσταση είναι στην πραγματικότητα η αλληλουχία αυτών των ολιγόλεπτων ιστοριών, οι οποίες ενώνονται ως διαφορετικοί σταθμοί της ίδιας διαδρομής.

3. Εμπειρίες των συμμετεχόντων Αλλάζοντας τις εμπειρίες κοινωνικής απομόνωσης, σε τρεις προσωπικές ιστορίες «Το θεατρικό εργαστήριο είναι ένας πολύ καλός τρόπος να κρατιούνται οι αλλοεθνείς «εντός» της χώρας. Επειδή η Ουγγρική γλώσσα είναι πολύ δύσκολη, και εάν δεν καταλαβαίνεις Ουγγρικά, τότε αντί να ζεις μέσα στην Ουγγαρία, όπως θα έπρεπε, αυτόματα βγαίνεις εκτός. Θα κάνεις παρέα μόνο με ανθρώπους της δικής σου χώρας, ή της δικής σου μητρικής γλώσσας. Και δεν θα ήταν όμορφο, επειδή είναι σα να ζεις σε μία χώρα, αλλά να μη ζεις σε αυτήν τη χώρα. Όμως πραγματικά βοηθά τους μετανάστες, εννοώ όλους όσοι είναι ξένοι εδώ, να κατανοήσουν τη δυναμική αυτής της χώρας, και τώρα, έχω περισσότερους δεσμούς με Ούγγρους.» (Darab, ένας συμμετέχων) « Όταν λες ή δείχνεις κάτι προσωπικό σε ένα παιχνίδι ή σε έναν αυτοσχεδιασμό, και ξέρεις ότι και άλλοι άνθρωποι έχουν βιώσει το ίδιο πράγμα, τότε νιώθεις λιγότερο μόνη. Είναι καλές αυτές οι στιγμές.» (Wulan, μία συμμετέχουσα)

Κατόπιν της πλαισίωσης και της επισκόπησης του προγράμματος, το παρόν κεφάλαιο θα ασχοληθεί με τη διαδικασία αλλαγής των εμπειριών και των αφηγήσεων της ταυτότητας των μεταναστών συμμετεχόντων. Το γενικό μας ερώτημα είναι πώς μπορούν να κατασκευάσουν την ταυτότητά τους ως μετανάστες στην Ουγγαρία, και ποιος θα ήταν ο αντίκτυπος των θεατρικών εργαστηρίων επάνω σε αυτές τις διαδικασίας κατασκευής ταυτότητας. Το φαινόμενο της απομόνωσης θα είναι το επίκεντρο της έρευνάς μας. Τόσο στις συνεντεύξεις όσο και στους θεατρικούς αυτοσχεδιασμούς έγινε πολύ φανερή η σημασία αυτού του θέματος. Θεωρούμε την «απομόνωση» ως μία μεταμορφωτική κοινωνική εμπειρία και ψυχολογική κατάσταση, και εξερευνούμε τους τρόπους με τους οποίους οι παρεμβάσεις που χρησιμοποιούν το θέατρο ως όχημα, μπορούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να δραπετεύσουν από την κοινωνική απομόνωση. Οι δύο προαναφερθείσες προσωπικές ιστορίες των συμμετεχόντων θα τεθούν στο κέντρο της ανάλυσής μας. Η βιογραφική και φαινομενολογική προσέγγιση της μελέτης θα αποπειραθεί να αναλύσει βαθιά το πολύπλοκο φαινόμενο της κοινωνικής απομόνωσης, και τις διάφορες εμπειρίες, συναισθήματα και νοήματα που σχετίζονται με αυτό. Οι Darab και Wulan (ψευδώνυμα), οι πρωταγωνιστές των συγκεκριμένων μελετών περίπτωσης, συμμετείχαν στα θεατρικά εργαστήρια από την αρχή μέχρι το τέλος. Όπως και κάθε μέλος της ομάδας, στην αρχή της διαδικασίας έδωσαν μία συνέντευξη. Οι δραστηριότητες των δύο συγκεκριμένων συμμετεχόντων έγιναν αντικείμενο παρατήρησης κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, και επίσης επιλέχθηκαν για μετέπειτα συνεντεύξεις μετά το πέρας του εργαστηρίου. Έχουν πολύ διαφορετικό υπόβαθρο και ιστορίες μετανάστευσης: ο Darab είναι πολιτικός πρόσφυγας από το Ιράν. Η Wulan ζει στη Βουδαπέστη τα τελευταία δύο χρόνια με την οικογένειά της: είναι η κόρη του πρέσβη της Ινδονησίας. Αν και με διαφορετικό τρόπο, η κοινωνική απομόνωση παραμένει κεντρικό ζήτημα για όλους. Στη ζωή του Darab, η απομόνωση μεταφράζεται κυρίως σε νόστο, δηλαδή στην απόσταση και τον χωρισμό από το σπίτι του και την οικογένειά του. Η εμπειρία απομόνωσης της Wulan συνδέεται με την υπερεθνική της ταυτότητα και με το γεγονός ότι είναι διαρκώς σε κίνηση. Τής είναι δύσκολο να γνωρίζει καινούργιους ανθρώπους και να κάνει φίλους κάθε φορά που βρίσκεται στο καινούργιο της μέρος. Οι συμμετέχοντες 96

ανέφεραν επίσης αυτές τις εμπειρίες στις πρώτες συνεντεύξεις, αλλά η σημασία τους έγινε εμφανής στους θεατρικούς αυτοσχεδιασμούς που ακολούθησαν. Στις μετέπειτα συνεντεύξεις, ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να ερμηνεύσουν εκείνους τους αυτοσχεδιασμούς και να τους συσχετίσουν με προσωπικές εμπειρίες.

Επιδράσεις του προγράμματος επάνω στους συμμετέχοντες Μέσα από διαδικασίες ανάλυσης που βασίζονται στη συμμετοχική παρατήρηση, εκ των υστέρων συνεντεύξεις και αυτοαξιολογήσεις των συμμετεχόντων, γίνεται δυνατός ο εντοπισμός πολύ συγκεκριμένων εκφάνσεων του αντίκτυπου που έχει η θεατρική διαδικασία στους συμμετέχοντες: • Βίωση μίας αίσθησης ενότητας και δημιουργίας σχέσεων • Βίωση μίας θετικής αντίστροφης πραγματικότητας • Διεύρυνση των ατομικών κοινωνικών δεξιοτήτων και του αναστοχασμού • Όξυνση κριτικής / κοινωνικής συνείδησης, ιδιαίτερα στο θέμα της μετανάστευσης και των καθημερινών καταστάσεων καταπίεσης και διάκρισης • Διεύρυνση της δυνατότητας δράσης • Διεύρυνση της επιθυμίας έκφρασης των προσωπικών εμπειριών • Απόκτηση περισσότερων γνώσεων επάνω στο θέατρο και ειδικά το Θέατρο Φόρουμ

Darab: «Συνειδητοποίησα ότι πρέπει να αλλάξω τη φωνή μου» Στην αρχή της θεατρικής διαδικασίας, γνωρίσαμε τον Darab ως ένα σιωπηλό, χαμηλών τόνων νεαρό άνδρα, ο οποίος μιλά σπάνια. Ήταν πολύ ευγενικός με όλους και συμμετείχε ενεργά σε κάθε παιχνίδι, αλλά ήταν αφηρημένος, απομονωμένος και συγκρατημένος, και συνδεόταν με τους άλλους με δυσκολία. Ήρθε στην ομάδα με έναν Ιρανό φίλο του, έναν επαγγελματία χορευτή πολύ πιο εξωστρεφή από εκείνον, και ο οποίος συχνά μίλαγε εκ στόματος και των δύο. Τη συγκεκριμένη περίοδο ο Darab ένιωθε μεγάλη θλίψη για την αβέβαιη θέση του στην Ουγγαρία, και έκανε προσπάθειες να αντιμετωπίσει το γεγονός ότι στο επικείμενο μέλλον δε θα είχε τη δυνατότητα να δει την οικογένειά του. «Τα πράγματα αυτά κρέμονταν βαριά πάνω από το κεφάλι μου νύχτα και μέρα,»εξηγεί ο Darab στη συνέντευξη,

«τα σκεφτόμουν διαρκώς. Ήταν όμως ένας λαβύρινθος και δεν μπορούσα να βρω τρόπο να δραπετεύσω. Δεν μπορούσα να βρω τίποτε να με καθησυχάσει, και ήμουν υποχρεωμένος να συνειδητοποιήσω πως δεν μπορώ να επιλύσω αυτήν την κατάσταση, μπορώ μόνο να περιμένω. Πρακτικά, το μόνο πράγμα που μπορώ να κάνω είναι να μην τρελαθώ.» •

Βιώνοντας μία θετική αντίστροφη πραγματικότητα

«Μοιραζόμουν το χρόνο μου με άλλους, δε σκεφτόμουν αυτά τα πράγματα, ήμουν απασχολημένος με κάτι άλλο». Συνεπώς, το θεατρικό πρόγραμμα δημιούργησε για τον Darab μία αντίστροφη πραγματικότητα, η οποία του επέτρεπε να βγει από το «καβούκι» του, να διασκεδάσει, 97

να ξεχάσει για κάποιες στιγμές τις καθημερινές του έγνοιες και αμφιβολίες για την κατάστασή του. «Ένιωσα ότι μπορούσα να χαλαρώσω λίγο και να εμπιστευθώ τους ανθρώπους.»-λέει- «Καθώς εγώ προσωπικά, είμαι ένας άνθρωπος πολύ απαισιόδοξος, όμως διδάχθηκα ότι θα έπρεπε να εμπιστεύομαι τους ανθρώπους περισσότερο (…) Πριν, ήμουν πολύ συγκρατημένος. Το να βλέπω όμως άλλους ανθρώπους, να βλέπω ότι είναι άνετοι με αυτή τη μέθοδο, με ώθησε να είμαι περισσότερο ανοιχτός.» Το θεατρικό εργαστήρι έδωσε στον Darab μία ευκαιρία να μη βυθιστεί στις νοσταλγικές σκέψεις του και να μη χαθεί στον κόσμο των φαντασιώσεών του, αλλά να μάθει να εκφράζει, να παίζει και να μοιράζεται με τους άλλους τις βαθιές ευαισθησίες του.

• Διευρύνοντας την επιθυμία έκφρασης των εμπειριών Το Θέατρο Εικόνων, το διήγημα του Darab και οι ασκήσεις αυτοσχεδιασμού Σε μία αλληλουχία ασκήσεων, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να «πλάσουν» και να «λαξεύσουν» με τα σώματά τους αναπαραστάσεις μίας συγκεκριμένης κατάστασης ή συναισθήματος. Αφού αναπτύχθηκαν οι ατομικές αυτές αναπαραστάσεις, οι συμμετέχοντες μπορούσαν να περάσουν στην ομάδα και να αναπλάσουν τις εικόνες που είχαν δημιουργηθεί, σε αλληλεπίδραση με εκείνες των άλλων. Η φιλοσοφία πίσω από αυτήν την άσκηση, η οποία αρχικά αναπτύχθηκε από τον Augusto Boal, είναι ότι «το σώμα είναι το πρώτο και πρωταρχικό μέσον έκφρασης, και χρησιμοποιώντας το σώμα αντί για το λόγο, τα «μπλοκαρίσματα» και «φίλτρα» της σκέψης μπορούν να αρθούν». Στη συνέχεια αυτών των ασκήσεων, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να γράψουν ένα σύντομο κείμενο για μία καθημερινή κατάσταση, η οποία με κάποιο τρόπο τους συγκινούσε. Ο Darab έγραψε ένα συγκινητικό και σπαρακτικό διήγημα σε τρίτο πρόσωπο για ένα ταξίδι με το τρένο γεμάτο άγχος και νοσταλγία. Ένα μέρος αυτού του διηγήματος μιλά για το χωρισμό από την οικογένειά του:

« (…) Ύστερα, κουνώντας το κεφάλι του για να διώξει ό, τι είχε στο μυαλό του, προσπάθησε να θυμηθεί τα πρόσωπά τους. Αυτό δεν ήταν και πολύ δύσκολο για έναν άνθρωπο που βρισκόταν μακριά από την οικογένειά του. Άρχισε με τη μικρότερη, την αδερφή του, το ένα και μοναδικό του αδερφάκι, την καταπληκτική εφτάχρονη αδερφούλα του. Στη θύμηση των όμορφων ματιών της, των κατάμαυρων ίσιων μαλλιών και ενός γλυκού χαμόγελου, η καρδιά του άρχισε να πηδά. Ήταν πάντα εκεί για εκείνη, ένας στυλοβάτης, ένα στήριγμα, ένας πολύ καλός αδελφός όποτε τον χρειαζόταν. Θυμήθηκε εκείνες τις ημέρες που πήγαινε τη μικρή, την τόσο μικρή, αδερφούλα του στο σχολείο ή στο πάρκο κοντά στο σχολείο και διασκέδαζε με εκείνη και τις κούκλες της. Τις ημέρες που πήγαιναν, όλη η οικογένεια μαζί, να 98

καθίσουν κοντά στις γέφυρες στο ποτάμι, για να δουν τα αποδημητικά πουλιά να πετούν μακριά, και η μητέρα του τον αγκάλιαζε, κάνοντάς τον να κοκκινίζει από ντροπή. Μητέρα- αυτό ήταν τώρα το θέμα που δεν ήθελε καθόλου να σκέφτεται. Τα μάγουλά του ήταν ήδη υγρά και δεν ήθελε πια τίποτα να βλέπει, από εκείνα που ευχόταν να μην είχε χάσει όλα αυτά τα χρόνια. Δεν ήθελε πια να βλέπει, αλλά όσο περισσότερο προσπαθούσε, τόσο περισσότερο ερχόταν η εικόνα του πατέρα του, με το λαμπερό απαλό του πρόσωπο, το παχύ μουστάκι του και τα γκρίζα –καλολαδωμένα- μαλλιά του. Καμία μνήμη δεν ήθελε να θυμάται, ούτε ένα στιγμιότυπο. Όχι σε εκείνη την άδεια κουκέτα, όχι τώρα. Ήθελε μονάχα να δει τα αγαπημένα τους πρόσωπα και να τους αγκαλιάσει.» Σε μία επόμενη περίσταση, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να δημιουργήσουν (ατομικά) μία θεατρική σκηνή διάρκειας ενός λεπτού, σχετικά με μία συναισθηματικά σημαντική στιγμή της πραγματικής ζωής τους. Στη δική του σύντομη σκηνή, ο Darab κοιτάζει τον εαυτό του στον καθρέφτη και παρατηρεί το πρόσωπό του. Λέει μόνο μία κουβέντα στο είδωλό του: «Δεν μπορείς να πας πίσω» και φεύγει από το δωμάτιο. Στη μετέπειτα συνέντευξη, ερμήνευσε την παράστασή του σαν μία ιστορία «για τον πόνο, τη νοσταλγία και την επιθυμία της πατρίδας»:

«Πολλοί άνθρωποι έχουν διαφορετικές συνθήκες. Εγώ, όταν κοιτάζομαι στον καθρέφτη, ή στην αντανάκλασή μου στο τζάμι, ξεκινώ να μιλώ, και να λέω πράγματα που δε θέλω να σκέφτομαι. Ξεκινάω να μιλώ: «Ξέρεις, είναι μία δύσκολη κατάσταση, δεν μπορείς να επιστρέψεις στην πατρίδα σου και δεν μπορείς να δεις την οικογένειά σου» -Και αυτή ήταν η σύντομη παράστασή μου.» Αργότερα, κατά τη θεατρική παράσταση, ο Darab ήταν ο πρωταγωνιστής στη σκηνή Θεάτρου Φόρουμ. Υποδύθηκε το ρόλο ενός πρόσφυγα από τη Ζιμπάμπουε, ο οποίες κάνει αίτηση για δουλειά. Ο χαρακτήρας (καταγωγή, φύλο, ηλικία και ιστορία μετανάστευσης) οικοδομήθηκε από την ομάδα κατά τη διάρκεια μίας συνάντησης, με τη χρήση της τεχνικής «ρόλος πάνω στον τοίχο». Καθώς ο Darab αποδείχθηκε ταλαντούχος συγγραφέας, οι εμψυχωτές του ζήτησαν να γράψει ο ίδιος τον εισαγωγικό μονόλογο του χαρακτήρα. Ο Darab έγραψε ένα ποιητικό κείμενο, το οποίο εκτιμήθηκε από την ομάδα κατά την πρόβα, αλλά και από το κοινό στην παράσταση. Πολύ καλήν ημέρα Άρχοντες και Κυράδες μου Λοιπόν, ετούτα τα Χριστούγεννα τα πρώτα μου είναι στην Ουγγαρία περίοδος που βρίσκομαι σε μεγάλη χρηματική απορία Εγώ που στο Magyarországon «πρόσφυγας» είναι το όνομά μου 99

Εγώ που κάποτε με λέγαν Τόμυ Που η καταγωγή μου είναι η μακρινή Ζιμπάμπουε Που σπούδασα ως και μηχανικός στην Ιταλία Που ποτέ τη χώρα μου δεν ήθελα να αφήσω Εγώ, που για λόγους πολιτικούς Κατέληξα στην Ουγγαρία Τώρα, ένα χρόνο εδώ στη Βούδα και την Πέστη, Κάθε άδεια έχω πια μαζέψει Έμαθα μέχρις και τη γλώσσα του έθνους τούτου, Και συμπλήρωσα όντως αιτήσεις παντός τύπου Όμως λόγω χρώματος ή φάτσας Δουλειά καμιά δε βρήκα ούτε της πλάκας Από Τόμυ σε Ταμάς άλλαξα το όνομά μου Και πιστέψτε με, ευχάριστο δεν είναι Άρχοντες και Κυράδες φλυαρώ. Αλλά μπας και βγάλω κι εγώ κανά ψιλό τύχη καλή ευχήσου μου Αγαπητό κοινό. • Απόκτηση περισσότερης γνώσης για το θέατρο (κυρίως για το Θέατρο Φόρουμ) Σύμφωνα με τον Darab, κύριος σκοπός του προγράμματος ήταν αφενός να παρουσιαστούν στο κοινό τα προβλήματα των μεταναστών, αφετέρου να έρθουν οι άνθρωποι κοντά και να συνδεθούν μεταξύ τους. Είναι πεπεισμένος ότι η δημιουργία μία θεατρικής παράστασης θα ήταν ένας αποτελεσματικός τρόπος να επιτευχθούν και οι δύο αυτοί στόχοι:

«Με την παράσταση θα νιώσεις ότι όλα αυτά έχουν ένα σκοπό. Εάν δεν έχεις την παράσταση, οι άνθρωποι που θα έρθουν θα θεωρήσουν ότι είναι απλώς ένας τρόπος να γνωριστούν ή να περάσουν καλά μεταξύ τους. Αλλά εάν ενσωματώσεις την παράσταση, τότε έχεις και τα δύο, κερδίζεις και τα δύο σημεία. Οι άνθρωποι και θα έρθουν να περάσουν χρόνο μαζί, αλλά παράλληλα θα διοχετεύσουν την ενέργειά τους σε κάτι δημιουργικό. Η όλη ιδέα της παράστασης πραγματικά βοηθά». • Διεύρυνση σχέσεων Κατά το τελικό στάδιο της διαδικασίας, ο Darab, αν και είναι ένας λεπτός, λιγομίλητος και διακριτικός νέος άνδρας, έγινε κεντρική φιγούρα στη θεατρική ομάδα. Έγινε το αγόρι της Σύλβια, μίας Σκανδιναβής συμμετέχουσας που ζει και εργάζεται στην Ουγγαρία χρόνια και μιλά τη γλώσσα άπταιστα. Η σχέση αυτή παίζει κεντρικό ρόλο στη ζωή του Darab αυτή τη στιγμή, εκτεινόμενη πέρα από το πλαίσιο εργασίας του προγράμματος παρέμβασης:

«Βρήκα τη Σύλβια. Αυτό είναι το πιο σημαντικό πράγμα που μπορώ να πω. Πιο σημαντικό από το αποτέλεσμα της έγκρισής της αίτησής μου ασύλου ως πρόσφυγα.»

100

Επίδραση του προγράμματος «Σταθμοί» στους συμμετέχοντες Βίωση μίας αίσθησης ενότητας και δημιουργία σχέσεων

Μεθοδολογίες παρέμβασης που επιφέρουν τη δεδομένη επίδραση Θεατρικά παιχνίδια Κοινός στόχος (παράσταση) Εξωτερικές δραστηριότητες

Βίωση μίας θετικής αντίστροφης πραγματικότητας

Κύριες παρεμβάσεις του Darab και η ερμηνεία τους για εκείνες « Το παιχνίδι του δέντρου και του ανέμου ήταν μία πολύ σαχλή στιγμή, αλλά ήταν η στιγμή που συνειδητοποίησα ότι οι άνθρωποι στην ομάδα είναι εντελώς ισότιμοι ανεξάρτητα φύλου, χρώματος, εθνικότητας…» «Περνούσα το χρόνο μου με άλλους, δε σκεφτόμουν αυτά τα πράγματα, ήμουν απασχολημένος με κάτι άλλο» «Εγώ προσωπικά, είμαι ένας απαισιόδοξος άνθρωπος, όμως έμαθα ότι θα έπρεπε να εμπιστεύομαι τους ανθρώπους περισσότερο»

Διεύρυνση των ατομικών κοινωνικών δεξιοτήτων και του αναστοχασμού Όξυνση κριτικής/κοινωνικής συνείδησης, ιδιαίτερα στα θέματα της μετανάστευσης και καθημερινών καταστάσεων καταπίεσης και διάκρισης

Τεχνικές του Θεάτρου του Καταπιεσμένου

Διεύρυνση της δυνατότητας δράσης

Τεχνικές του Θεάτρου του Καταπιεσμένου

« Και συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να μιλήσω δυνατά, όχι μόνο για εμένα αλλά και για άλλους»

Διεύρυνση της επιθυμίας έκφρασης των προσωπικών εμπειριών

Θέατρο Εικόνων Ο κεντρικός ρόλος του πρόσφυγα από τη Ζιμπάμπουε στην παράσταση

Τα διηγήματα που έγραψε μετά από τις ασκήσεις Η σκηνή αυτοσχεδιασμού μπροστά στον Καθρέφτη Ο μονόλογός του στην παράσταση Θεάτρου Φόρουμ

Απόκτηση περισσότερων γνώσεων για το θέατρο και ειδικά το Θέατρο Φόρουμ

Πρόβα της παράστασης Συζήτηση για το Θέατρο Φόρουμ

101

Wulan – « Σε δέκα χρόνια από τώρα θα πω με υπερηφάνεια, πήρα μέρος σε αυτή τη μικρή παραγωγή σε κάποιο μέρος, κάπου στην Ευρώπη, είναι αξιομνημόνευτο!» Βιώνοντας μία αίσθηση ενότητας και δημιουργώντας σχέσεις Η σημαντικότερη επίδραση πού είχε το πρόγραμμα στη Wulan είναι πως τη βοήθησε να ξεφύγει από την κοινωνική απομόνωση στην οποία ζούσε. Όταν άρχισε να συμμετέχει στο πρόγραμμα, η κύρια δυσκολία της ήταν μία συνεχής αίσθηση μοναξιάς σε μία χώρα όπου δε μιλά τη γλώσσα και δεν έχει «καμία ιδέα για το πώς κοινωνικοποιούνται οι άνθρωποι». Εξαρχής, οι προσδοκίες της από το πρόγραμμα ήταν να κάνει νέες γνωριμίες και να αποκτήσει σχέσεις με άλλους αλλοεθνείς που ζουν στην Ουγγαρία και ίσως και με κάποιους Ούγγρους.

«Η Vera (η εμψυχώτρια) έχτιζε αυτού του τύπου την κοινότητα για να βοηθήσει τους αλλοεθνείς να συγκεντρωθούν και να συνδεθούν μεταξύ τους, ώστε να μη νιώθουν τόσο μόνοι σε αυτό το μέρος. Γιατί, ξέρετε, μερικοί άνθρωποι που έρχονται μόνοι σε αυτό το μέρος, δεν έχουν πολλούς φίλους, και νομίζω ότι μέσα από αυτό το πρόγραμμα οι άνθρωποι μπορούν να συναντηθούν και να κοινωνικοποιηθούν, να αισθανθούν ότι δεν είναι μόνοι σε αυτή τη χώρα, και αυτό βοηθάει , βοηθάει πολύ». Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, βήμα-βήμα, η ομάδα έγινε μία υποστηρικτική κοινότητα, και η συμμετοχή σε αυτήν την κοινότητα άλλαξε την καθημερινότητα της Wulan. Κατά την άποψή της, τα θεατρικά εργαστήρια και όλη η ιδέα της θεατρικής παράστασης είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο να αναπτυχθεί αυτή η μικρή κοινότητα. Έχει συναίσθηση του ρόλου του θεάτρου στο πρόγραμμα:

«Πιστεύω ότι αποσκοπεί στην προσωπική ανάπτυξη και την οικοδόμηση μίας κοινότητας. Εάν αυτός ήταν ο σκοπός, τότε πέτυχε. Αλλά εάν ήθελαν μία πολύ μεγάλη παραγωγή, ένα τέλειο σκηνικό και όλα τα συναφή, πιστεύω πως απέτυχαν. Γιατί δεν είχαν αρκετό χρόνο για να το προετοιμάσουν». • Καλλιεργώντας τις κοινωνικές δεξιότητες και την ενδοσκόπηση Η εππαγγελματική προσαρμογή της Wulan ήταν μάλλον μία αναντίρρητη αποδοχή απόψεων και επιθυμιών τρίτων, η οποία συνδεόταν με την ντροπαλότητα και αβεβαιότητά της. Η ντροπαλότητα αυτή επίσης τη διαχώριζε από τους άλλους ανθρώπους. Στην περίπτωση της Wulan ήταν εμφανές ότι η αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμησή της θα αυξάνονταν κατά τη διαδικασία. Διαφορετικά στοιχεία του προγράμματος υπηρέτησαν αυτό το σκοπό. Στην εκ των υστέρων συνέντευξη η Wulan αναγνωρίζει κάποιες στιγμές του εργαστηρίου που τη βοήθησαν να αποκτήσει εμπιστοσύνη: στιγμές που συνειδητοποίησε ότι δεν βρίσκεται μόνη με τις εμπειρίες της, και στιγμές που έλαβε θετική ανατροφοδότηση από τους εκπαιδευτές και την υπόλοιπη ομάδα σχετικά με τις πρωτοβουλίες και τις δράσεις της. Το γεγονός ότι οι τρεις κύριες σκηνές επάνω στις οποίες αυτοσχεδίασε επιλέχθηκαν από τους εμψυχωτές για να αναπτυχθούν στην παράσταση, 102

την έκαναν να νιώθει πραγματικά υπερήφανη και ενίσχυσαν την αυτοπεποίθησή της μέσα στην ομάδα. Η σκηνή στο λεωφορείο, η οποία έγινε δομικό στοιχείο της θεατρικής παράστασης ήταν αρχικά ένας αυτοσχεδιασμός της Wulan.

Στη μονόλεπτη σκηνή της κάθεται στο λεωφορείο για ώρες. Το ταξίδι της είναι μακρύ και ανιαρό: κάποτε κοιτάζει έξω από το παράθυρο, άλλοτε παρατηρεί τους άλλους επιβάτες, μερικές φορές απλώς πλήττει και διαρκώς ελέγχει στο ρολόι της την ώρα. Τελικά το λεωφορείο φτάνει στον προορισμό του και η Wulan κατεβαίνει, μπορούμε να δούμε ότι είναι χαρούμενη που το ταξίδι επιτέλους τελείωσε και κατέληξε κάπου, όμως δεν μπορεί να δει πού βρίσκεται. Στη συζήτηση για τη συγκεκριμένη σκηνή, η Wulan επέμενε ότι ο αυτοσχεδιασμός είναι επανάληψη ενός πολύ συγκεκριμένου επεισοδίου στο πρόσφατο παρελθόν, όταν ακολούθησε τον πατέρα της σε ένα ταξίδι στην Κροατία. Όμως οι υπόλοιποι συμμετέχοντες επέμεναν ότι η συγκεκριμένη σκηνή ταξιδιού με το λεωφορείο ενέχει πολύ συμβολικά νοήματα.

«Εκείνη τη στιγμή συνειδητοποίησα ότι αυτό που παρουσιάζω μπορεί να είναι σημαντικό και για άλλους ανθρώπους. Η σκέψη αυτή με γέμισε χαρά και την ίδια στιγμή με έκανε να αναλογιστώ το «λεωφορείο» μου: είναι ίδιο με των άλλων ή είναι διαφορετικό;» • Καλλιέργεια κριτικής / κοινωνικής συνείδησης (ιδίως στο θέμα της μετανάστευσης) Η εργασία επάνω στα θέματα του «σπιτικού», της απώλειάς του και της μετανάστευσης, μέσω διαφορετικών θεατρικών μεθόδων, έδωσε στη Wulan την ευκαιρία να δει την «άλλη πλευρά» της μετανάστευσης: καταστάσεις και αληθινές ιστορίες όπου η μετανάστευση δε συνδέεται με ελεύθερες επιλογές και παγκόσμιες διαπολιτισμικές ταυτότητες, αλλά με οικονομικούς και /ή πολιτικούς περιορισμούς.

«Η παράσταση προσπαθούσε να δείξει ότι η μετανάστευση δεν είναι πάντα εύκολη για όλους. Έμαθα ότι για εμένα τα πράγματα ήταν εύκολα, και τώρα συνειδητοποιώ ότι δεν ισχύει το ίδιο για όλους. Η μετανάστευση από ένα μέρος σε ένα άλλο είναι πολύ δύσκολη διαδικασία. Και με κάνει να σκέφτομαι ότι πρέπει να γίνει πιο απλή αυτή για όλους, και όχι μόνο για κάποια σαν και εμένα, επειδή ο πατέρας μου εργάζεται στην πρεσβεία. Η παράσταση δείχνει ότι είναι δύσκολη για τους ανθρώπους που δεν έχουν βοήθεια.» 103

Επίδραση του προγράμματος «Σταθμοί» στους συμμετέχοντες

Βίωση μίας αίσθησης ενότητας και δημιουργία σχέσεων

Μεθοδολογίες παρέμβασης που υποστηρίζουν τη δεδομένη επίδραση

Κύριες παρεμβάσεις του Darab και η ερμηνεία τους για εκείνες

Εργασία σε ομάδες Και πήρα μέρος, γνώρισα και άλλους Τεχνικές οικοδόμησης ανθρώπους που είναι σαν και εμένα και ομάδας (θεατρικά ένιωσα χαρά. παιχνίδια) Και τελικά είμαστε πολύ καλοί φίλοι Εξωτερικές τώρα, βγαίνουμε μαζί για ποτό, δραστηριότητες πηγαίνουμε σε συναυλίες, και κάνουμε πάρτυ στο σπίτι του Pierre.

Διεύρυνση των ατομικών κοινωνικών δεξιοτήτων και του αναστοχασμού

Αισθάνομαι μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση τώρα που γνωρίζω περισσότερους ανθρώπους σε αυτό το μέρος. Πριν ήμουν πολύ διστακτική όταν οι άλλοι έλεγαν πάμε για ποτό να δούμε πώς είναι αυτό το μαγαζί, δεν ενδιαφερόμουν. Ήμουν πολύ ντροπαλή.

Όξυνση κριτικής / κοινωνικής συνείδησης, ιδιαίτερα στα θέματα της μετανάστευσης και καθημερινών καταστάσεων καταπίεσης και διάκρισης

Αυτοσχεδιασμός Η μετανάστευση από ένα μέρος σε ένα πάνω σε μία συνθήκη άλλο είναι πολύ δύσκολη διαδικασία. στο γραφείο Έμαθα ότι για εμένα τα πράγματα ήταν μετανάστευσης εύκολα, και τώρα συνειδητοποιώ ότι δεν Θεατρική σκηνή που ισχύει το ίδιο για όλους. βασίσθηκε σε αυτόν τον αυτοσχεδιασμό Ομαδικές συζητήσεις σχετικά με τη μετανάστευση Επίσημες και ανεπίσημες στιγμές αφήγησης ιστοριών

Διεύρυνση της δυνατότητας δράσης

Τεχνικές του Θεάτρου Και με κάνει να σκέφτομαι ότι πρέπει να του Καταπιεσμένου γίνει πιο απλή αυτή για όλους.

Διεύρυνση της επιθυμίας έκφρασης των προσωπικών εμπειριών

Θέατρο Εικόνων Ήταν όμορφο που πρότεινα μια ιδέα η Ο κεντρικός ρόλος οποία αργότερα αναπτύχθηκε σε κάτι του πρόσφυγα από περισσότερο από αυτό που ήταν αρχικά. τη Ζιμπάμπουε στην Νιώθω υπερήφανη που την πήρε (η παράσταση εμψυχωτής) από εμένα και που είναι αρκετά σημαντική ώστε να μπει στην παράσταση.

104

Επίλογος Τρεις μήνες μετά την παράσταση «Σταθμοί», η ομάδα αποφάσισε να συνεχίσει να συνεργάζεται, να ξαναφτιάξει την παράσταση και να δημιουργήσουν το δικό τους πλαίσιο εργασίας ως μία ερασιτεχνική ομάδα θεάτρου μεταναστών. Στην πρώτη συνάντηση, επρόκειτο να ορίσουν την ομάδα τους και να κάνουν καθαρούς τους κοινούς σκοπούς και στόχους. Ύστερα από τη συνάντηση, συνόψισαν την αποστολή της ομάδας τους με τον ακόλουθο τρόπο: «Η ομάδα μας, και η ιδέα να δημιουργηθεί η ομάδα μας, είναι μοναδική, λόγω των ανθρώπων αλλά και των πολιτισμών που εκπροσωπούμε. Εξάλλου, είμαστε υπέροχοι άνθρωποι και απολαμβάνουμε να βρισκόμαστε. Νιώθουμε αποδοχή ο ένας από τον άλλο, και έχουμε το χώρο να εκφράσουμε αυτό που είμαστε. Δίνουμε ο ένας στον άλλο το χώρο να ηρεμήσει και να μάθει. Μας αρέσει η υποκριτική και η θεατρική πρακτική. Έχουμε την ικανότητα να δημιουργήσουμε αξιόλογο και καλό θέατρο. Επιθυμούμε να γνωστοποιήσουμε τη δράση μας και να παρουσιάσουμε τις δημιουργίες μας. Θα θέλαμε να έχουμε επίδραση στους ανθρώπους και να αναπτύξουμε το διάλογο. Θα θέλαμε να δημιουργήσουμε διαδραστικές παραστάσεις. Θα θέλαμε να διευρύνουμε τους ορίζοντες των Ούγγρων πολιτών και να έχουμε κάποιον αντίκτυπο επάνω τους. Έχουμε τη διάθεση να δεσμευτούμε ότι επιθυμούμε να είμαστε μέρος της ομάδας και ότι θα εργαστούμε ομαδικά στο στόχο που θέσαμε.»

Βιβλιογραφία AHO, Suvi, Drama based methods, in urban setting, Helsinki, 2011. Aho Suvi, 2011, Drama based methods in urban setting, Helsinki Altmann Peter - Wrentschur Michael, Enhancing cultural awareness and empowerment in multicultural life. http://www.akatemia.org/eca/articles/opressed.html Attila Juhasz, Anti-Immigrant Prejudice in Central and Eastern Europe, http://www.riskandforecast.com/post/ in-depth-analysis/anti-immigrant-prejudice-in-central-and-eastern-europe_581.html Boal, Augusto, 2002, Games For Actors and Non‐Actors. Trans. Adrian Jackson. Routledge. London Boal, A.ugusto, 2000, Theatre of the Oppressed, London: Pluto Press Boemi, Panagiota – Zoniou, Christina, Between and betwixt: theatrical space and reality http://www. ariadne4art.eu/000_stv_user_files/site_uploaded/6/Own%20articles/ARTICLE%2004%20Osmosis.pdf “Free Mind - Forum Theatre with Underaged Unaccompanied Asylum Seekers“, http://www.akatemia.org/ eca/downloads/mind.pdf Kirova, Anna, 2001, Social Isolation, Loneliness and Immigrant Students’ Search for Belongingness: From Helpness to Helfullness. Paper presented at the Annual International Conference of the Association for Childhood Education, Toronto, Ontario, Canada Schutzman Mady/ Cohen-Cruz, Jan (Ed.), 1995 (1994), Playing Boal. Theatre,Therapy, Activism. London and New York. Sík Endre- Simonovics Bori, Abena, Sára, Chen és Ali esélyei Magyarországon. Migráns esélyek és tapasztalatok, www.tarki.hu/hu/research/migrans/tarki_eia_tanulmanyok_2011.pdf Taylor, Philip, Afterthought: Evaluating Applied Theatre, Applied Theatre Researcher ISSN 1443-1726 Number 3, 2002 Article No.6

105

3.2.4 ΒΙΟΓΡΑΦΊΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΉΣ ΣΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΌ ΕΡΓΑΣΤΉΡΙΟ ΕΝΣΩΜΆΤΩΣΗΣ ΜΈΣΩ ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΜΈΝΩΝ ΒΙΟΓΡΑΦΙΏΝ Μερικές πληροφορίες για το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Βιογραφίες της περιοχής σου Από ποιον συνεργάτη προτάθηκε; Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Ερευνητική Ομάδα 941035: Καλλιτεχνικές εφαρμογές για την κοινωνική ενσωμάτωση: τέχνη, θεραπεία και ένταξη Πότε πραγματοποιήθηκε; Φεβρουάριος- Μάρτιος, 2012 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός κλάδος (εάν υπήρξε); Εικαστικές τέχνες Text author: Marián López Fdz. Cao

Περίληψη Το παρόν άρθρο ασχολείται με το εργαστήριο που πραγματοποιήθηκε με μία ομάδα μεταναστριών γυναικών στη Μαδρίτη για δύο εντατικές εβδομάδες το Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 2012, για τέσσερις ώρες τη μέρα. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στο εργαστήριο βασίστηκε στην ενδυνάμωση των γυναικών μέσα από το παράδειγμα καλλιτεχνιδών, εστιάζοντας σε πτυχές σχετικές με την ταυτότητα, τις διαδικασίες επιπολιτισμού και τη δημιουργία κοινωνικών δικτύων. Τα έργα από γυναίκες καλλιτέχνιδες εξυπηρέτησαν ως κίνητρο, πηγή έμπνευσης και στοιχείο ενσυναίσθησης, ενώ στόχευαν στην καλλιέργεια της ενδοσκόπησης, την ενίσχυση των ικανοτήτων τους και στην βοήθεια για την αναδόμηση του σχεδίου ζωής τους.

1. Το πλαίσιο του πιλοτικού προγράμματος 1.1 Αντικειμενικοί στόχοι Αρχικά, αναζητήσαμε πηγές θεωρητικής τεκμηρίωσης, προκειμένου αποκτήσουμε σιγουριά μέσω μιας συμπαγούς μεθοδολογικής βάσης από την οποία να εκκινήσουμε για τη διεξαγωγή των καλλιτεχνικών εργαστηρίων με τις γυναίκες μετανάστριες. Η διεξαγωγή των εργαστηρίων βασίστηκε αφενός στην εγγύτητα και τον ασφαλή χώρο που παρέχει η δημιουργική διαδικασία, αφετέρου στην ιδιότητα της φαντασίας να οραματίζεται την αλλαγή. Αποφασίσαμε να θέσουμε ως στόχους συμπεράσματα στα οποία είχαμε καταλήξει σε προηγούμενες εμπειρίες και τα οποία είχαν επιβεβαιωθεί από την ερευνητική διαδικασία. Οι αντικειμενικοί στόχοι αφορούσαν στα εξής:

1.1.1. Αβεβαιότητα και άγχος Η εμψυχώτρια Vera Várhegyi (2011) αναφέρει ότι ένα καινούργιο περιβάλλον είναι εξ ορισμού ακατανόητο, απρόβλεπτο αλλά και εν μέρει μη προβλέψιμο. Εάν οποιαδήποτε αλλαγή στον τρόπο ζωής ενέχει δυνητικούς παράγοντες άγχους, η πολιτισμική απόσταση εντείνει το άγχος. Για το λόγο αυτό, οι συναισθηματικές πτυχές είναι κεντρικό θέμα στη βιβλιογραφία σχετικά με τη διαπολιτισμική προσαρμογή. Η κατά τον Gudykunst έννοια της αβεβαιότητας σχετίζεται άμεσα με στιγμές κοινωνικής ή ατομικής αλλαγής. Η δημιουργική διαδικασία μπορεί να καλλιεργήσει δεξιότητες 106

που όχι μόνο αυξάνουν την ανοχή απέναντι στην αβεβαιότητα, αλλά μπορούν να καταστήσουν τα άτομα ικανά να ωφεληθούν από την ίδια την ανοχή. Κατά τη δημιουργική διαδικασία, ένα λευκό χαρτί μάς προκαλεί να έρθουμε αντιμέτωποι με το καινούργιο, καθότι προσφέρει μία ποικιλία πιθανών αποφάσεων. Εάν αποδεχτούμε την πρόκληση να αντιμετωπίσουμε το κενό, να μη λάβουμε μία άμεση και οριστική απάντηση, να παραμείνουμε στο χώρο της αμφιβολίας, να αποδεχθούμε ότι κάποιες αποφάσεις είναι προσωρινές και βραχυπρόθεσμες –αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αλλάξουν τη μοίρα μας-, τότε μπορούμε να αποδεχθούμε ότι η αλλαγή και η αβεβαιότητα είναι θεμελιώδεις λίθοι της προσωπικής μας εξέλιξης, και συνεπώς η αλλαγή δε θα μάς προκαλεί αισθήματα άγχους στη σκέψη ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε τη μοίρα μας. Όταν ζωγραφίζουμε, μαθαίνουμε ότι κάθε γραμμή αλλάζει την προηγούμενη και ότι κάθε σβήσιμο αλλάζει οτιδήποτε φτιάξαμε πριν. Η ζωγραφική ενέχει τον κίνδυνο της αποτυχίας, του να ξαναξεκινάμε από το μηδέν. Εάν μάθουμε να υπομένουμε το άγχος του δημιουργικού χάους και να συνηθίζουμε στην αβεβαιότητα, θα μπορούμε ίσως πιο εύκολα να επεκτείνουμε αυτές τις ποιότητες και σε άλλα πεδία δράσης ευρύτερα στη ζωή μας.

1.1.2. Ελαστικότητα, στρες και ευαισθησία Η ελαστικότητα (resilience) αναφέρεται στην ικανότητα αντιμετώπισης των δυσκολιών και αντίστασης στο τραύμα (Sayed-Ahmad Beirutí, 2010). Είναι η ικανότητα διατήρησης μία υγιούς ανάπτυξης, παρά τις όποιες αντίξοες συνθήκες. Είναι μία έννοια δανεισμένη από τη φυσική: η ελαστικότητα είναι η ελαστικότητα ενός υλικού, η αντοχή του να αντιστέκεται στη θραύση που μπορεί να προκληθεί από σύγκρουση. Η ελαστικότητα αναφέρεται στη σύμπραξη συναισθήματος και θάρρους για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των δυσκολιών, τόσο σε ατομικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο. Σύμφωνα με τη Cyrulnic, είναι «η ικανότητα ενός ατόμου ή μίας ομάδας να αναπτύσσεται, να οραματίζεται τον εαυτό του /της στο μέλλον παρά τα πιθανά αντίξοα συμβάντα, τις δυσχερείς καταστάσεις και ενίοτε τα σοβαρά τραύματα» (Cyrulnic, 2003, στο Sayed-Ahmad Beiruti, 2010:274). Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με εμπειρίες τραύματος, βίας και απώλειας, οι παράγοντες ελαστικότητας είναι οι μεταβλητές που τίθενται σε λειτουργία για να μειωθεί ο κίνδυνος του ψυχοκοινωνικού αποκλεισμού. Οι μεταβλητές αυτές είναι εσωτερικές και εξωτερικές δυνάμεις, οι οποίες συμβάλλουν στο να βοηθήσουν το άτομο ή την ομάδα να αντισταθεί ή να μειώσει τους παράγοντες κινδύνου της ατομικής ή της κοινωνικής αποσταθεροποίησης. Η Sayed-Ahmad Beirutí (2010) καταδεικνύει τους εξής: 1. Η ικανοποίηση αφενός των συναισθηματικών αναγκών, οι οποίες βοηθούν το υποκείμενο να δομήσει σχέσεις με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, και αφετέρου της ανάγκης του ανήκειν σε ένα κοινωνικό δίκτυο και της δημιουργίας ποιοτικών και συναισθηματικά σταθερών οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών. 2. Η ικανοποίηση της ανάγκης σύνδεσης. 3. Η αποδοχή, ο σεβασμός και η αναγνώριση του υποκειμένου από το στενό του περιβάλλον, τα οποία του παρέχουν ένα προσωπικό χώρο, όπου αισθάνεται αποδοχή και εκτίμηση, και όπου μπορεί να αρχίσει να αποδέχεται τους άλλους. 4. Η ικανοποίηση κοινωνικών επιταγών, η ανάγκη συμμετοχής στην κοινότητα, η ανάπτυξη της αίσθησης του ανήκειν. 5. Επικοινωνία. Χάρη στην επικοινωνία, τα άτομα λαμβάνουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για να τοποθετήσουν τους εαυτούς τους στην προσωπική τους ιστορία και στα δικά τους κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια. 6. Η ενεργός συμμετοχή στις κοινωνικές δομές. 107

Η δημιουργική διαδικασία ανανεώνει, ή μπορεί να ανανεώσει, ένα χώρο προσκόλλησης. Μέσα σε αυτόν, με την έννοια του δυνητικού χώρου, προστατευμένου από τους εμψυχωτές που εγκαθιδρύουν δεσμούς εμπιστοσύνης και που είναι εκεί «για τον άλλο», το υποκείμενο μπορεί να κάνει μία «νέα αρχή», η οποία θα δώσει νόημα στη ζωή του.

1.1.3. Απώλεια. Πένθος. Το πένθος συνήθως γίνεται αντιληπτό ως μία πλήρης ψυχολογική και ψυχοκοινωνική κλίμακα που εκδηλώνεται μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή μίας αφηρημένης έννοιας (πατρίδα, αντικείμενα, τοπία κλπ), με τα οποία το πρόσωπο ήταν βαθιά συνδεδεμένο. Η απώλεια σηματοδοτεί την έναρξη μίας διαδικασίας αναδιοργάνωσης της προσωπικότητας και προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα. Το μεταναστευτικό πένθος σημαίνει τη διεργασία και διατήρηση των δεσμών με τα απολωλότα αντικείμενα, καθώς και την υιοθεσία και ανάπτυξη νέων δεσμών με την κοινωνία υποδοχής (Sayed-Ahmad Beirutí, 2010:270). Μία από τις συναφείς διαταραχές είναι το λεγόμενο «σύνδρομο του Οδυσσέα», κατά το οποίο το άτομο δε δύναται να ζήσει μία φυσιολογική ζωή και προσκολλάται συμβολικά σε μία ζωή που έχει χαθεί και δεν είναι δυνατό να ανακτηθεί. Στο μεταναστευτικό πένθος, δε χάνεται μονάχα ένα αντικείμενο. Η στέρηση είναι πολλαπλή, αποτελείται τόσο από ανθρώπους όσο και από αφηρημένες έννοιες. Ο/η μετανάστης χάνει οικογένεια και φίλους, κοινωνική θέση, κάποιο σχέδιο ζωής, μία γλώσσα και έναν πολιτισμό, μία ομάδα και την αίσθηση του ανήκειν, μία χώρα και τα τοπία της κλπ. Όλη αυτή η απώλεια, απαιτεί από το υποκείμενο μία περίοδο πένθους, η οποία συνοδεύεται από έντονα και αμφίρροπα συναισθήματα (ibid., σ. 271). Είναι ένα μεικτό πένθος: για την απώλεια (κοινωνικής θέσης, σχεδίου ζωής κλπ) και για το χωρισμό (από οικογένεια, φίλους κλπ). Η επεξεργασία του πένθους «θα επιτρέψει την διακριτή ενσωμάτωση και των δύο χωρών, και των δύο χρόνων, την πρώην ομάδα και τη νυν ομάδα, πράγμα το οποίο θα οδηγήσει στην αναδιοργάνωση και εδραίωση της αίσθησης ταυτότητας, η οποία θα ανταποκρίνεται σε κάποιον που παραμένει ίδιος παρά τις αλλαγές και τις διαφοροποιήσεις» (Grinberg & Grinberg, 1984, in Sayed-Ahmad Beiruti, 2010,:273). Με τη χρήση αφηγηματικών θεραπειών, η δημιουργική διαδικασία επιτρέπει την επεξεργασία του πένθους. Στις θεραπείες αυτές, το υποκείμενο, μέσω των διεργασιών της μνήμης, ξαναδίνει χώρο στο παρελθόν του και νοηματοδοτεί –ή προσπαθεί να νοηματοδοτήσει- τις καινούριες συνθήκες, στην προσπάθεια να προσδώσει συνέχεια στην ύπαρξή του. Το τραύμα διχάζει το υποκείμενο, παρακωλύει το σχέδιό του και εμποδίζει τη δράση. Η κατασκευή νέων αφηγήσεων σκοπεύει είτε στην απεμπλοκή του σχεδίου του, μέσω της νοηματοδότησης των όσων συμβαίνουν, είτε στην υποστήριξή του, μέσω της ενσωμάτωσής του σε ένα καινούργιο σχέδιο ζωής, ικανοποιητικό για το υποκείμενο.

1.1.4. Διαφωνία και απογοήτευση. Ανοχή στην αίσθηση ματαίωσης Αναφορικά με το πένθος, μία από τις πτυχές επάνω στην οποία επιθυμούσαμε να εργαστούμε ήταν το πένθος σε σχέση με τις προσδοκίες του υποκειμένου: για το νέο τόπο και τους ανθρώπους του, για τον ίδιο τον εαυτό όταν συνειδητοποιεί ότι οι ικανότητες και δυνατότητές του δεν αναπτύσσονται με τον τρόπο που ευελπιστούσε, είτε όταν παρατηρεί ότι οι δυνατότητες με βάση τις οποίες αξιολογούνταν σε ένα άλλο χρόνο και περιοχή δεν εκτιμούνται ή δε λαμβάνονται υπόψη στη χώρα υποδοχής. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι μία εξαιρετική μεταφορά απογοήτευσης: το αποτέλεσμα δεν ταιριάζει ποτέ με τις προσδοκίες, το χέρι δεν ανταποκρίνεται στην ιδέα, 108

η βούρτσα δε συντονίζεται με την επιθυμία, το νερό κυλάει πολύ γρήγορα, ή το χαρτί απορροφά την τονική διαβάθμιση που είχαμε ως πρόθεση. Η αντιμετώπιση της δουλειάς μας ισούται, ως ένα βαθμό, με την αντιμετώπιση των ορίων μας: να τα αποδεχτούμε, να τα εναγκαλιστούμε και να ζήσουμε μαζί τους.

1.1.5. Να νιώσουμε «ο εαυτός μας» ξανά Όπως σημειώνει η Várhegyi (2011), σχολιάζοντας το Young Yun Kim (2005),

«Η σύγκρουση της ταυτότητας εξελίσσεται σε κατακερματισμό, ο οποίος ακολουθείται από αναδιοργάνωση και ανανέωση. Η διαδικασία συμπεριλαμβάνει την ενσωμάτωση “αλλαγών στα συνήθη σχήματα των νοητικών, συγκινησιακών και συμπεριφοριολογικών αποκρίσεων’” τα οποία καταλήγουν σε αυξημένη “λειτουργική αντιστοιχία” με το νέο περιβάλλον και μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη μίας “διαπολιτισμικής ταυτότητας”. Αυτή είναι μία συνθήκη όπου “η πολιτισμική ταυτότητα καταγωγής ξεκινά να χάνει τη διακριτότητα και την ακαμψία της και αναδύεται ένας περισσότερο ευέλικτος ορισμός του εαυτού” (Kim, 2005:391). Όταν επιτυγχάνεται αυτό το στάδιο, το υποκείμενο φτάνει σε μία “υψηλή αυτεπίγνωση και ταυτότητα” και εμπλέκεται σε “μία συνεχή έρευνα της αυθεντικότητας στον εαυτό και τους άλλους πέραν των ορίων της ομάδας”(Kim:392)». 1.1.6. Η ανακατασκευή δικτύων υποστήριξης Η τέχνη, στις διάφορες εκφάνσεις της –αλλά κυρίως μέσω του χορού, της μουσικής και του θεάτρου- συμβάλλει στη διαπροσωπική επικοινωνία και την οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης και κοινής ευθύνης με τους άλλους. Η ομάδα αναπτύσσεται καθώς τα μέλη της συμμετέχουν από κοινού στη δημιουργική διαδικασία. Αναπόφευκτα, η δημιουργική διαδικασία υποστηρίζει το ομαδικό πνεύμα και αίρει οποιεσδήποτε επιφυλάξεις επιβάλλει η λογική σκέψη. Η διαδικασία της συνδημιουργίας ευνοεί στην άρση των μεταξύ μας φραγμάτων. Είναι λοιπόν ένα πολύτιμο εργαλείο στην ανακατασκευή κοινωνικών και ανθρώπινων δικτύων, όταν εκείνα έχουν χαθεί ή δεν έχουν ακόμη εξευρεθεί στο νέο πλαίσιο.

1.1.7. Ενδυνάμωση Η ενδυνάμωση αναφέρεται στη διαδικασία μέσω τις οποίας άτομα, οργανισμοί και κοινότητες καλλιεργούν μία αίσθηση ελέγχου επάνω στις ζωές τους, προκειμένου να δρουν αποτελεσματικά στη δημόσια σφαίρα, να έχουν πρόσβαση σε πόρους και να προωθούν αλλαγές στα κοινά τους πλαίσια. Η ενδυνάμωση είναι μία διαδικασία κατά την οποία οι άνθρωποι αποκτούν μεγαλύτερο έλεγχο επάνω σε αποφάσεις και δράσεις που επηρεάζουν την ευημερία τους. Έχει τρεις διαστάσεις: την ατομική ή προσωπική, την 109

οργανωσιακή και την κοινοτική ή συλλογική. Η αγωγή της ενδυνάμωσης απαιτεί να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη οι δυνάμεις, εμπειρίες, στρατηγικές και οι στόχοι των μελών της ομάδας που προέρχονται από εθνοτικές μειονότητες. Αναφέρεται επίσης στην υποστήριξη αυτών των μελών ούτως ώστε να αναλύσουν και να κατανοήσουν την κοινωνική δομή και να αναπτύξουν ικανότητες που χρειάζονται για να επιτύχουν την επίτευξη των στόχων τους. Η ενδυνάμωση καλλιεργεί την αυτοεκτίμηση, την προσωπική ανάπτυξη, την αξιοπρέπεια και την αυτεπίγνωση του υποκειμένου. Η προσέγγιση της ενδυνάμωσης σκοπεύει στην ενίσχυση της ατομικής συμμετοχής (ως πολίτες) και της συλλογικής συμμετοχής (ως ενεργά κοινωνικά κινήματα ή δίκτυα). Η τέχνη, με τη χρήση συγκεκριμένων και εκλεπτυσμένων τεχνικών, ευνοεί την αίσθηση της δυνατότητας έναντι της αδυναμίας και προσφέρει την αίσθηση ικανοποίησης και ευεξίας όταν ολοκληρώνεται το καλλιτεχνικό έργο. Μέσω της κοινοτικής τέχνης (community art) ο έλεγχος επί του έργου και η επίτευξη του στόχου γίνονται κοινό κτήμα όλης της ομάδας.

2. Η εμπειρία Με βάση το παραπάνω θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο, σχεδιάστηκαν ποικίλα πιλοτικά εργαστήρια, με σκοπό την πρακτική εφαρμογή των θεωρητικών συμπερασμάτων. Τα εργαστήρια συγκεντρώθηκαν υπό το γενικό τίτλο «Σαν στο σπίτι μας».

2.1 ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΟΥ. Εικαστική θεραπεία με μία ομάδα γυναικών στο Ισπανο –Μαροκινό Κέντρο, Δήμος Μαδρίτης. α) Πλαίσιο Το συγκεκριμένο εργαστήριο πραγματοποιήθηκε την τελευταία εβδομάδα του Φεβρουαρίου και την πρώτη του Μαρτίου του έτους 2012, σε καθημερινή βάση, από τις 10 η ώρα το πρωί ως τις 2 η ώρα το μεσημέρι. Στις εγκαταστάσεις του Κέντρου, ο χώρος χρησιμοποιούταν για μία πληθώρα δραστηριοτήτων. Τις δύο εβδομάδας που βρισκόμασταν εκεί, ο χώρος ήταν διαθέσιμος τα πρωινά, οπότε επωφεληθήκαμε για να διοργανώσουμε ένα εντατικό εργαστήριο. Ο χώρος ήταν καθαρός, ευήλιος, αν και έκανε λίγο κρύο τις πρώτες πρωινές ώρες του χειμώνα. Ο χώρος διαμορφώθηκε με βάση τις δημιουργικές ανάγκες των γυναικών, αλλά λαμβάνοντας διαρκώς υπόψη την αποστολή να είναι ασφαλής και ανοιχτή η επικοινωνία, όπως και να διατηρείται η ιδιωτικότητα της κάθε συμμετέχουσας. β) Εδραίωση της δημιουργικής διαδικασίας Η δημιουργική διαδικασία εδραιώθηκε γρήγορα. Οι μακρές συνεδρίες σύντομα φάνηκαν πολύ μικρές, και μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις δεν υπήρχε αρκετός χρόνος για την ολοκλήρωση των έργων. Το μάκρος της συνεδρίας επέφερε ένα ρυθμό αργό και έναν τρόπο εργασίας που χαρακτηριζόταν από προσοχή, λεπτότητα και δέσμευση. Χάρη στην εκτεταμένη διάρκεια του εργαστηρίου, μας επετράπη να μη βιαστούμε, με αποτέλεσμα τα έργα που δημιουργήθηκαν να έχουν έντονη αισθητική δύναμη. Ο χρόνος –ουσιώδες στοιχείο της δημιουργικής διαδικασίας- μετέβαλε το χώρο και τις συμμετέχουσες, οι οποίες, αρχικά 110

άγνωστες η μία στην άλλη, έγιναν ενιαία ομάδα, όπου έγνοιες και φόβοι διαλύθηκαν, ενώ άνθισε ο ενθουσιασμός για τη ζωή και η θέληση για ωρίμανση και ανάπτυξη. γ) Ειδικοί στόχοι Οι ειδικοί στόχοι, πέραν των γενικών που θέσαμε στην αρχή, προσαρμόστηκαν στις ανάγκες των ίδιων των γυναικών. Οι στόχοι αυτοί ήταν οι εξής: • Δημιουργία ενός χώρου συνάντησης, ο οποίος να ευνοεί τη δημιουργία νέων δικτύων. • Ενθάρρυνση της αυτονομίας, της λήψης αποφάσεων και της αυτογνωσίας • Καλλιέργεια της ενδυνάμωσης: να νιώθουν οι συμμετέχουσες ικανές και παρούσες, να παίρνουν ενεργό μέρος στη διαδικασία, να ενισχύεται η αυτοεκτίμησή τους και να αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως δημιουργούς. • Εργασία πάνω στην έννοια της αβεβαιότητας του «δεν ξέρω τι» ως χαρακτηριστικό της τέχνης, με σκοπό τη μεταφορική αντιστοιχία της στο «δεν ξέρω τι» της ζωής. • Εργασία επάνω στις έννοιες της απογοήτευσης, το επονομαζόμενο «τέλος του μήνα του μέλιτος» κατά τη διαδικασία της μετανάστευσης και της συνάντησης με τον άλλο. • Επικέντρωση του ενδιαφέροντος στη δόμηση και τον αναστοχασμό πάνω στην προσωπική ταυτότητα. δ) Συγκεκριμένο πλαίσιο Κατά την έναρξη των εργαστηρίων, συμμετέχουσες και εμψυχωτές του εργαστηρίου συμφώνησαν επάνω σε θέματα εμπιστευτικότητας, συνέπειας και αμοιβαίου σεβασμού. Τα στοιχεία αυτά αποτέλεσαν τις θεμελιώδεις λίθους για τη σύσταση ενός χώρου προσωπικής ανάπτυξης, όπου εμψυχωτές και συμμετέχουσες δεσμευτήκαμε στο μονοπάτι που επρόκειτο να εξερευνήσουμε μαζί: ένα μέρος εμπιστοσύνης, ελευθερίας, ακρόασης και ασφάλειας. ε) Ανάπτυξη Η μεθοδολογική προσέγγιση που καθοδήγησε το εργαστήριό μας αποτέλεσε βασική πτυχή για την ανάπτυξή του. Την πρώτη ώρα, κάναμε μια εισαγωγή της δουλειάς μίας ή αρκετών καλλιτεχνιδών, οι οποίες πιστεύαμε ότι θα παρουσιάζουν ενδιαφέρον για διαφορετικούς λόγους: επειδή οι καλλιτέχνιδες είχαν οι ίδιες βιώσει την εμπειρία της μετανάστευσης, επειδή είχαν εργαστεί με τα στερεότυπα φύλου, επειδή είχαν προβεί σε ενδοσκόπηση… Οι βιογραφίες των καλλιτέχνιδων είχαν διττό σκοπό. Από τη μία πλευρά, εξυπηρέτησαν στη διεύρυνση του εικαστικού και πλαστικού φαντασιακού των συμμετεχουσών, καθώς επέτρεψαν στις γυναίκες να εργαστούν δημιουργικά με διαφορετικά καλλιτεχνικά εργαλεία, πέραν του σχεδίου και της ζωγραφικής, ενώ ήταν παράλληλα απόδειξη ότι οι καλλιτέχνιδες ήταν γυναίκες οι οποίες επίσης επέλεξαν να ασχοληθούν με θέματα που είχαν να κάνουν με εκείνες τις ίδιες και με το πόσο ευάλωτες είναι. Από την άλλη πλευρά, μέσω της αφύπνισης της ενσυναίσθησης, το παράδειγμα των καλλιτεχνιδών αποτέλεσε βοήθημα για τις συμμετέχουσες, καθώς ενίσχυσε την αυτοαντίληψη τους ως εν δυνάμει δημιουργοί: ήταν μετανάστριες, γυναίκες και ταυτόχρονα δημιουργοί. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία αποδείχτηκε πολύ ενδιαφέρουσα ευθύς εξαρχής, καθότι στις περισσότερες περιπτώσεις κινητοποιούσε τις συμμετέχουσες να αναρωτηθούν σχετικά με τη ζωή τους και τα κίνητρα τους και, υπό μία έννοια, τις διευκόλυνε να εκ111

φραστούν ελεύθερα. Στην πρώτη εκείνη συνάντηση, παρουσιάστηκαν οι επικείμενοι στόχοι, και διευκρινίστηκε ότι ο χώρος ανήκει σε εκείνες, καθώς επίσης ότι η δημιουργική διαδικασία θα προωθούσε τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους και την προσωπική τους ενδοσκόπηση. Το εργαστήριο ξεκίνησε με την υποδοχή των συμμετεχουσών και με αλληλογνωριμία. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η πρώτη ώρα αφιερώθηκε στη γνωριμία με τη δουλειά της προτεινόμενης καλλιτέχνιδος, ενώ ακολούθησε σχετική συζήτηση. Στη διάρκεια αυτής της ώρας, προσπαθήσαμε να αναστοχαστούμε μαζί σχετικά με τη δημιουργική διαδικασία της καλλιτέχνιδος. Χρησιμοποιήσαμε τις λέξεις της, προσπαθήσαμε να εισέλθουμε βαθιά στο σκεπτικό της, να συσχετίσουμε εμπειρίες μετανάστευσης, απώλειας, πένθους, αναδόμησης, πάντα στο πλαίσιο της δημιουργικής διαδικασίας και των επιτελεστικών της δυνατοτήτων, οι οποίες εμπεριέχονται στη δράση. Με αφορμή τον αναστοχασμό αυτό, προτάθηκε η ιδέα για ανοιχτή δράση. Ακολούθησαν δύο ώρες ήρεμης εργασίας. Κατά τη δεύτερη και τρίτη ώρα έγινε προσωπική δουλειά, αφήνοντας ανοιχτά τα κανάλια της επικοινωνίας μέσω της κοινής εργασίας, σε μία ειρηνική ατμόσφαιρα σεβασμού. Δόθηκε χρόνος και χώρος για αφεψήματα, ανάπαυση, περιπάτους στα περίχωρα, που ευνοούσαν τον αναστοχασμό πάνω στην προσωπική δουλειά αλλά και τη δουλειά των άλλων, τη βελτίωση και την ανόρθωση, όπως και την απόλαυση που πηγάζει από τη δημιουργία, τα συναισθήματα και την συνεύρεση. Η τελευταία ώρα αφιερώθηκε στην ολοκλήρωση της συνεδρίας, στο σχολιασμό και την προσωπική και ομαδική ανατροφοδότηση. Οι συμμετέχουσες μπορούσαν να εκφέρουν γνώμη σχετικά με τη δική τους δουλειά, ενώ παράλληλα τις καλέσαμε να αναλογιστούν πάνω στο ίδιο το εργαστήριο, τους δρόμους που η συγκεκριμένη εμπειρία είχε διανοίξει, καθώς και πάνω στα μονοπάτια που εξερευνούσαμε. Η ομάδα είχε μία πρώτη εμπειρία προσαρμογής στους κανόνες, θέσπισης του χώρου δράσης και δέσμευσης της συμμετοχής. Όταν εδραιώθηκε ο χώρος εμπιστοσύνης, πράγμα το οποίο κατέστη δυνατό χάρη στους δεσμούς που δημιουργήθηκαν μεταξύ των γυναικών, των καινούριων φιλικών σχέσεων και της εγγύτητας στην εικαστική θεραπεύτρια, το εργαστήριο άρχισε να λειτουργεί ως ένας χώρος ελευθερίας. Αφιερώθηκε περισσότερος χώρος συζήτησης για τα συμβάντα της εβδομάδας, τα συναισθήματα των γυναικών και τη συναισθηματική τους αυτεπίγνωση.

112

στ) Ενότητες Καλλιτέχνιδα

Θέμα

Αντικειμενικοί σκοποί

Frida Kahlo

Βλέποντας τον εαυτό

Αναστοχασμός πάνω στην ταυτότητα Ενθάρρυνση της αυτονομίας Ενίσχυση της ενδυνάμωσης

Ana Mendieta / Esther Ferrer

Το σώμα, μία ιδιωτική και προσωπική περιοχή, το ίχνος που αφήνουμε

Αναγνώριση του εαυτού στο σώμα, το σώμα ως τόπος σκέψης και δράσης. Αντίληψη του σώματος ως ίχνους στο χώρο και τη ζωή μας.

Louise Bourgeois

Η οικία

Αναστοχασμός στα ιδανικά της κατοικίας: η εγκαταλελειμμένη οικία (εκείνη που έμεινε πίσω), η παρούσα οικία (εκείνη που έχουμε), και η ονειρική οικία (εκείνη που αναζητούμε).

Mona Hatoum

Ο χάρτης

Σύνδεση με τον περιβάλλοντα χώρο και τα βλέμματα. Αποδοχή της δύναμης του δικού μας βλέμματος για ονοματοθεσία, κατοίκηση και ιδιοποίηση του χώρου.

Shirin Neshat

Συγγραφή/ Εγγραφή του σώματος

Εργασία επάνω στα σώματά μας, στις εγγεγραμμένες επιθυμίες και τους εκπληρωμένους στόχους.

Sophie Calle / Annette Messeguer / Grete Stern

Ειρωνείες ετεροκαθορισμού, αυτοσαρκασμός

Παιχνίδι με εξωτερικές επιβολές. Τι λένε οι άλλοι για εμάς. Να μαθαίνουμε να ειρωνευόμαστε και να αντιστρέφουμε τις δηλώσεις.

Lygia Clark

Ενδοσχεσιακά αντικείμενα

Δημιουργία αντικειμένων που μας ενθαρρύνουν να επικοινωνήσουμε, που μας εμπλέκουν.

Kim Sooja

Η αποσκευή

Αναστοχασμός επάνω στα όσα κουβαλούμε μαζί μας, όσα μάς είναι χρήσιμα και όσα έχουμε λησμονήσει, τόσο σε υλικό όσο και συμβολικό επίπεδο.

Ολοκλήρωση

Έκθεση και αυτοαξιολόγηση

διερώτηση πάνω στον τρόπο που η συγκεκριμένη εμπειρία δύναται να συμβάλει στο προσωπικό σχέδιο ζωής.

ζ) Δουλεύοντας επάνω στη ζωή μιας γυναίκας Οι διάφορες δημιουργοί άνοιξαν το δρόμο προς διαφορετικά επίπεδα σκέψης και δέσμευσης. Κάθε μία από αυτές, φώτισε δυνητικά έργα και δημιουργικές σκέψεις. Η Frida Kahlo επέτρεψε στις συμμετέχουσες να βρουν το κέντρο τους στον εαυτό τους. Η Ana Mendieta τις προσκάλεσε να συνδεθούν με τα πολύ ιδιωτικά μέρη, δεμένα με τη συναισθηματική περιοχή, ενώ η Esther Ferrer τις ώθησε να εξερευνήσουν τη σχέση με τους άλλους

113

Η Mona Hatoum απελευθέρωσε τη δυνατότητα του βαδίσματος, της αναγνώρισης, της ιδιοποίησης του χώρου. «Δανειστήκαμε αποσπάσματα από τους δρόμους της δικής σας Μαδρίτης και τα περικλείσαμε στις αποτυπώσεις μας, τώρα εσείς είστε η πόλη μέσα στην οποία ζούμε για αμέτρητους λόγους ή ίσως για έναν και μόνο… για να τα ανακατέψουμε με τους χάρτες της ζωής μας, τους δικούς μας δημιουργικούς χάρτες της καθημερινής ζωής και βαδίσματος.» Η Louise Bourgeois σηματοδότησε την αντίληψη της οικίας ως ασφαλές μέρος: την οικία που αφήσαμε πίσω την οικία που έχουμε, την οικία που επιθυμούμε. Η Annette Messeguer βοήθησε τις συμμετέχουσες να εισάγουν την ειρωνεία στην προσωπική τους ταυτότητα και στις δηλώσεις τους. Η Shirin Neshat σήμανε την άσκηση στην ιδιωτικότητα, την ανακάλυψη του εαυτού και τη συμφιλίωση με το δέρμα τους και με το χώρο ύπαρξης. Η Lygia Clark προσκάλεσε τις συμμετέχουσες να δημιουργήσουν αισθητηριακά αντικείμενα τα οποία τις έφερναν σε επαφή με τον άλλο. Τέλος, η Kim Sooja τις βοήθησε να αναστοχαστούν σχετικά με το τι είχαν ανάγκη να βάλουν μέσα στη συμβολική αποσκευή τους.

Αποτελέσματα Ο χώρος του εργαστηρίου και η άνεση χρόνου δημιούργησαν ένα συμβολικό χώρο όπου το άγχος της καθημερινής ζωής εγκαταλείφθηκε έξω από τους τοίχους του εργαστηρίου. Η πρώτη δυσχέρεια ενώπιον της λευκής σελίδας, το «δεν ξέρω τι», σταδιακά έχασε τη σημασία της με τη βοήθεια του υποστηρικτικού βλέμματος της εμψυχώτριας, το οποίο δεν ήταν επικριτικό, αλλά αντίθετα υποστήριζε τις συμμετέχουσες να συνεχίσουν, ενώ ταυτόχρονα τους επέτρεπε να παραμένουν άπραγες όποτε το χρειάζονταν. Το παραπάνω, 114

σε συνδυασμό με ενεργή ακρόαση, επέτρεψε σε φόβους, καταπιεσμένα συναισθήματα και επιθυμίες να αναδυθούν, μέσα σε ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και ηρεμίας -χώρο ασυνήθιστο σε όσους αντιμετωπίζουν διαρκώς τις καινούριες συνθήκες και δυσχέρειες που εκ των πραγμάτων συνοδεύουν τη ζωή σε μία καινούργια χώρα. Η ποικιλία των τεχνικών που χρησιμοποιήθηκαν βοήθησε τις συμμετέχουσες να έρθουν αντιμέτωπες με τη δημιουργία από οπτικές που δεν πίεζαν τις καλλιτεχνικές τους δυνατότητες. Η εγγραφή πάνω στο σώμα (body-writing), η λήψη φωτογραφιών, η χρήση του σώματος στο χώρο, το κέντημα κλπ, τους επέτρεψε να προσεγγίσουν την τέχνη από σημεία άνεσης, από τους «δικούς τους» χώρους. Βήμα- βήμα, οι συμμετέχουσες απέκτησαν συνείδηση του δυναμικού τους. Μία από τις γυναίκες εξομολογήθηκε με υπερηφάνεια, κοιτάζοντας το έργο της: «δεν είχα ποτέ πριν φανταστεί ότι ήμουν ικανή να δημιουργήσω». Αντιλαμβανόταν τον εαυτό της ως κάποια που μπορούσε μόνο να επαναλάβει ή να βοηθήσει τη δημιουργία «άλλων». Η εργασία με την αποσκευή και την οικία άνοιξε το δρόμο για εργασία με την έννοια της απώλειας - τη χαμένη οικία, τα απολεσθέντα αντικείμενα- και επέτρεψε την επανοηματοδότηση της έννοιας της αξίας του αντικειμένου που πρόκειται να δημιουργηθεί και που συνδέει παρελθόν και παρόν. Ένας δεσμός με το παρελθόν τον οποίο δεν μπορούν ή δεν επιθυμούν να ανακτήσουν, καθώς –όπως εξάλλου και το μονοπάτι της ζωής- έχουν αλλάξει και οι ίδιες. Μέσα από το εργαστήριο, οι συμμετέχουσες μπόρεσαν να συναντήσουν εκ νέου τη γεωγραφία που έχασαν, όταν μετοίκησαν στο καινούργιο μέρος. Σταδιακά, συμφιλιώθηκαν με το παρόν και τις μελλοντικές τους προσδοκίες. Έμαθαν να αναγνωρίζουν τα όρια και τις προσδοκίες τους σε σχέση με τη χώρα υποδοχής, να αναγνωρίζουν την απογοήτευση που πηγάζει από τη μη εκπλήρωση κάποιων επιθυμιών τους, όπως και κάποιων υπέρογκων ελπίδων που πήγαζαν από τις δικές τους ελλείψεις και που αντισταθμίζονταν από φαντασιώσεις για νέους ορίζοντες. Το δίκτυο υποστήριξης και αυτοπεποίθησης δομήθηκε αδιόρατα, με τη βοήθεια και την αγάπη ενός γεμιστού κέικ που έφερε μία από τις συμμετέχουσες, μίας ηλεκτρονικής σελίδας που δημιουργήθηκε από μία άλλη, και μίας φιλίας που αναπτύχθηκε μεταξύ τους και που παραμένει θερμή ως σήμερα.

Βιβλιογραφία Cyrulnic, B. (2003). El murmullo de los fantasmas. Volver a la vida después del trauma (The murmur of the phantoms). Barcelona: Gedisa. Femenías, M.L. (2007). El género del multiculturalismo (The gender of multiculturalism). Bernal: Universidad Nacional de Quilmes. Fiorini, H. (1995). El psiquismo creador (Creative psyche). Buenos Aires: Paidós. García Roca, J. (2010). Enfoque psicosocial e incidencia pública. Las necesarias transiciones (Psychosocial focus and public impact). In L. Melero Valdés (Coord.) La persona más allá de la migración. Manual de intervención psicosocial con personas migrantes (The person beyond migration. Manual for psychosocial intervention with migrant people), pp. 27-29. Valencia: Fundación CeiMigra. Grinberg, L. & Grinberg, R. (1984). A psychoanalytic study of migration: its normal and pathological aspects. Journal of the American Psychoanalytic Association, 32(1), pp. 13-38. Haraway, D. (1991). Simians, cyborgs and women: the reinvention of nature. New York: Routledge. Grinberg, L. & Grinberg, R. (1984). Psicoanálisis de la migración y del exilio (Psychoanalytical perspectives on migration and exile). Madrid: Alianza. Kim, Y. Y. (2005). Adapting to a new culture: an integrative communication theory. In William B. Gudykunst (Ed.) Theorizing About Intercultural Communication, pp. 375‐400. Thousand Oaks, CA: Sage. Montenegro Martínez, M. & Pujol Tarrès, J. (2003). Conocimiento situado y acción (Situated knowledge and action). Revista Interamericana de Psicología, 37(2), pp. 295-207. http://www.psicorip.org/Resumos/PerP/ RIP/RIP036a0/RIP03722.pdf. Accessed October 5, 2012.

115

3.2.5 ΑΝΑΖΗΤΏΝΤΑΣ ΚΑΤΑΦΎΓΙΟ ΜΈΣΩ ΤΗΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΉΣ ΘΕΡΑΠΕΊΑΣ ερικές πληροφορίες σχετικά με το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Shelter through Art Therapy Από ποιον εταίρο προτάθηκε; Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Ερευνητική Ομάδα 941035: Καλλιτεχνικές εφαρμογές κοινωνικής ένταξης: τέχνη, θεραπεία και ένταξη και Μεταπτυχιακό Θεραπείας μέσω της Τέχνης και Καλλιτεχνικής Εκπαίδευσης για την Κοινωνική Ένταξη, Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Πότε πραγματοποιήθηκε; Νοέμβριος και Δεκέμβριος 2011 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός κλάδος (εάν υπήρξε); Εικαστικές τέχνες και κίνηση Κείμενα από Berta de la Dehesa και Tania Ugena

Περίληψη Το παρόν άρθρο παρουσιάζει την εμπειρία μίας ομάδας μεταναστών, η οποία πραγματοποιήθηκε σε ένα Κέντρο Υποδοχής Μεταναστών της Κοινότητας της Μαδρίτης, από τον Οκτώβριο 2011 έως το Φεβρουάριο 2012. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, πραγματοποιήθηκαν εργαστήρια καλλιτεχνικής δημιουργίας και δημιουργικών θεραπειών, τα οποία χρησιμοποιούσαν τους κλάδους των αναπαραστατικών τεχνών, του θεάτρου, της μουσικής έκφρασης, του χορού και της κίνησης. Η παρέμβαση είχε δύο κυρίως στόχους: να μειώσει τα επίπεδα άγχους των συμμετεχόντων, λόγω της αβεβαιότητας που βίωναν κατά την αναμονή της γραφειοκρατικής απάντησης που θα επιβεβαίωνε τη θέση τους στη χώρα, και η δημιουργία ενός χώρου ασφάλειας και αίσθησης του ανήκειν τον οποίον θα μπορούσαν να μοιραστούν με τους άλλους και συνεπώς να άρουν τα συναισθήματα μοναξιάς. Παρά κάποιες δυσκολίες που περιγράφονται στο άρθρο (διαφορετικές γλώσσες και ηλικίες, προβλήματα παρακολούθησης, κλπ.), μετά την αξιολόγηση παρατηρήσαμε ότι οι στόχοι είχαν επιτευχθεί. Επιβεβαιώσαμε με αυτόν τον τρόπο ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ένα δυνατό και ωφέλιμο εργαλείο στην εργασία με μετανάστες. ΛΕΞΕΙΣ- ΚΛΕΙΔΙΑ Στέγη, τέχνες, ωφέλεια, μετανάστες. Στο παρελθόν, προκειμένου να γνωρίσουμε το «διαφορετικό» (έτερο), έπρεπε να φύγουμε για μακρινές περιπέτειες οι οποίες θα μας έφερναν πιο κοντά σε μακρινές χώρες με διαφορετικούς πολιτισμούς. Παρ’ όλα αυτά, στις μέρες μας ζούμε σε αυτό που συχνά αναφέρεται ως «πλανητικό χωριό» και «το διαφορετικό» συναντάται στο σούπερ-μάρκετ, στο λεωφορείο, τη γειτονιά. Για να συναντήσουμε το διαφορετικό, δε χρειάζεται να ταξιδέψουμε τον κόσμο αλλά απλώς να ανοίξουμε την εξώπορτα. Ο Maalouf (2004) μιλά για τη σημασία του να αρχίσει κανείς να δουλεύει με συνύπαρξη και το σεβασμό, ούτως ώστε να μη νιώθουμε τις προσωπικές μας ταυτότητες υπό απειλή και να αποκρινόμαστε με βία. Το ενδιαφέρον μας να γνωρίσουμε την ετερότητα και να βιώσουμε την ποικιλία ως πλούτο μας οδήγησε στη συμμετοχή στο Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Πρόγραμμα ΑΡΙΑΔΝΗ (Τέχνη και Προσαρμογή σε Διαπολιτισμικά Περιβάλλοντα). Η ουσία της προσέγγισης της Ερευνητικής Ομάδας μας περικλείεται στην ιδέα «Να νιώσουμε σαν στο σπίτι μας». Μέσω του Πανεπιστημίου, αναπτύχθηκε ένα αριθμός προγραμμάτων με διάφορες ομάδες μεταναστών. Το δικό μας έλαβε χώρα σε ένα Κέντρο Υποδοχής πολιτικών Προσφύγων, όπου οι μετανάστες στεγάζονται κατά το στάδιο 116

της αίτησής τους για άσυλο. Τα κέντρα αυτά σκοπεύουν να συμβάλουν στην ουσιαστική ανάπτυξη των κατοίκων τους, καλύπτοντας τις βασικές ανάγκες τους και δίνοντας προσοχή τόσο σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά όσο και σε ομάδες. Σύμφωνα με την Ισπανική Επιτροπή Υποστήριξης των Προσφύγων (Comisión Española de Ayuda al Refugiado, CEAR), δικαίωμα για πολιτικό άσυλο έχει κάθε πρόσωπο το οποίο:

«(…) λόγω ευσταθούς φόβου καταδίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε μία συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή πολιτικών απόψεων, βρίσκεται εκτός της χώρας της εθνικότητάς του και είναι ανίκανο ή, λόγω φόβου των παραπάνω, είναι απρόθυμο να θέσει εαυτόν υπό την προστασία εκείνης της χώρας, ή το οποίο, μην έχοντας εθνικότητα και ευρισκόμενο εκτός της χώρας της πρώην διαμονής ως αποτέλεσμα των παραπάνω γεγονότων, είναι ανίκανο ή, λόγω φόβου των παραπάνω, είναι απρόθυμο να επιστρέψει σε εκείνη.» Δείξαμε ενδιαφέρον στην κατάσταση αυτής της ομάδας γιατί εκείνοι οι άνθρωποι εγκατέλειψαν μία χώρα στην οποία δεν μπορούν να γυρίσουν και έχουν φθάσει σε μία άλλη η οποία δεν τους δέχεται μέχρι να εγκριθεί η αίτηση για άσυλο. Αυτή η περίοδος, η οποία μπορεί να διαρκέσει μήνες ή ακόμα και χρόνια, είναι ενδεικτική του ότι δεν ανήκουν πουθενά. Στο Κέντρο Προσφύγων διαμένουν άνθρωποι που έχουν κάνει αίτηση για άσυλο και περιμένουν την απάντηση, καθώς και ευάλωτοι μετανάστες που μπορεί να μην έχουν χαρτιά. Η καλλιτεχνική δημιουργία βοηθά στη σύσταση ενός χώρου ασφάλειας και ανήκειν ο οποίος ωφελεί ανθρώπους των οποίων οι συναισθηματικοί, οικογενειακοί, εργασιακοί και κοινωνικοί δεσμοί έχουν καταλυθεί. Κατά την άφιξή μας, είχαν καλυφθεί μόλις 63 από τις 116 διαθέσιμες θέσεις. Ο πληθυσμός αποτελούνταν σχεδόν αποκλειστικά από αιτούντες πολιτικό άσυλο. Καθώς περιμένουν την απόφαση, αυτοί οι άνθρωποι έχουν μία προσωρινή ταυτότητα, μία κάρτα υγείας, ένα μικρό μηνιαίο επίδομα, τη δυνατότητα πρόσβασης σε εκπαιδευτικά μαθήματα (λόγω μείωσης του προϋπολογισμού ο αριθμός των προσφερόμενων μαθημάτων μειώθηκε σημαντικά), και μία προσωρινή άδεια εργασίας με ισχύ για έξι μήνες μετά την ημερομηνία της αίτησής τους. Λόγω της άφιξης μεταναστών από τα Κέντρα Υποδοχής Αλλοδαπών (Centros de Internamiento para Extranjeros, CIES) και τα Κέντρα Προσωρινής Διαμονής Αλλοδαπών (Centres de Estancia Temporal para Extranjeros, CETIS) από τις Θέουτα και Μελίλλια, ο πληθυσμός διπλασιάστηκε. Εν αντιθέσει με τους αιτούντες άσυλο, οι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην πρόσβαση στο σύστημα υγείας, δεν έχουν δικαίωμα οικονομικής βοήθειας, δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τα εκπαιδευτικά προγράμματα και δεν έχουν ελπίδα να νομιμοποιήσουν τη θέση τους, η οποία περιπλέκεται περαιτέρω από τις διαρκείς συλλήψεις στις οποίες υπόκεινται όταν αποτυγχάνουν να παρουσιάσουν ταυτότητα. Για να προετοιμάσουμε το ερευνητικό σχέδιο, διεξαγάγαμε μία φιλολογική επισκόπηση, στην οποία ξεχωρίζει το άρθρο του Gudykunst για τη Θεωρία Προετοιμασίας για 117

τη Διαπολιτισμική Προσαρμογή (Gudykunst 1998:. 227-250). Σε αυτό, υποστηρίζει ότι η διαχείριση των επιπέδων άγχους και αβεβαιότητας είναι καθοριστικός παράγοντας για την κατανόηση των σημάτων του υποδοχέα πολιτισμού, και συνεπώς της επίτευξης μίας αποτελεσματικής επικοινωνίας. Οι μεταβλητές αυτές έγιναν οι κύριοι σκοποί του προγράμματός μας. Παράλληλα, διεξαγάγαμε εθνογραφική έρευνα για να εδραιώσουμε το δείγμα. Από το χώρο υποδοχής (ρεσεψιόν) του κέντρου και μέσω συμμετοχικής παρατήρησης, ήμασταν ικανοί να αναγνωρίσουμε τις ανάγκες τους, τις επιταγές τους, τα προγράμματά τους εντός και εκτός του κέντρου, τους προβληματισμούς τους, και τις καλλιτεχνικές τους προτιμήσεις. Επιλέξαμε το χώρο της υποδοχής λόγω της στρατηγικής του θέσης δίπλα στη μοναδική πόρτα πρόσβασης στο Κέντρο, όμως επίσης για το λόγο ότι ήταν το μέρος όπου οι φιλοξενούμενοι πηγαίνουν για διάφορα θέματα, όπως να ρωτήσουν σχετικά με την κάρτα σίτισης, να κάνουν τηλεφωνήματα, να κανονίσουν συναντήσεις με επαγγελματίες, ή να ζητήσουν φωτοτυπίες. Αξιοποιήσαμε παρόμοιες στιγμές για να συστηθούμε και να τους πάρουμε ανεπίσημη συνέντευξη για να μάθουμε περισσότερα σχετικά με τις προσδοκίες, επιθυμίες και ανάγκες τους. Παρατηρήσαμε ότι όλοι τους ενδιαφέρονταν να λάβουν μέρος σε δραστηριότητες που στόχευαν στην εύρεση εργασίας, ότι τα καλλιτεχνικά τους ενδιαφέροντα έκλειναν στο χορό, και ότι θεωρούσαν την υγεία πρωταρχικής σημασίας. Στις παραπάνω παρατηρήσεις προσθέσαμε εκείνες του προσωπικού του Κέντρου, το οποίο επιβεβαίωσε τις εντυπώσεις μας, προτείνοντας να γίνουν δραστηριότητες σχετικές με ανάγκες που είχε προσέξει (τις οποίες ο δικός του φόρτος εργασίας απαγόρευε να φέρουν εις πέρας). Οι ανάγκες αυτές αφορούσαν στη διεξαγωγή παιχνιδιών ανάμεσα σε μητέρες και παιδιά, την εργασία για την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης στις γυναίκες (πολλές από εκείνες είχαν υποστεί επεισόδια φυλετικής βίας), και προώθηση δραστηριοτήτων εκτός του Κέντρου για τη δημιουργία κοινωνικών δικτύων και διατήρησης της αυτονομίας τους. Ο ψυχολόγος του Κέντρου πρότεινε μία καθοδηγητική γραμμή για τις προτάσεις: δε θα έπρεπε να επικεντρώνονται στο παρελθόν των συμμετεχόντων, καθώς οι περισσότεροι από εκείνους είχαν υποφέρει τραυματικές καταστάσεις. Συνεπώς, προσανατολίσαμε το πρόγραμμα προς τη δημιουργία ενός εργαστηρίου όπου θα τους διδόταν η δυνατότητα να εργασθούν επάνω στις ελλείψεις τους και να ενισχύσουν τις ικανότητές τους μέσω διάφορων πλαστικών και εικαστικών τεχνικών καθώς και μέσω του χορού και του θεάτρου, από όπου θα μπορούσαμε κατόπιν να θίξουμε συναφή θέματα. Το πρόγραμμα ΔΡΑΣΗ * ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ αναδύθηκε με την πρόθεση να μειωθεί το άγχος και να δημιουργηθεί ένα μέρος όπου οι συμμετέχοντες μπορούσαν να βρουν ένα φιλόξενο χώρο, απελευθερωμένοι από εντάσεις, όπου μπορούσαν να σταματήσουν για μια στιγμή και να διερωτηθούν στα θέματα του ποιος/ποια είμαι, από πού έρχομαι, πού βρίσκομαι, και τι θα ήθελα να κάνω –ένα μέρος όπου θα μπορούσαν να εμπλακούν και να εξερευνήσουν τα συναισθήματά τους. Κύριοι σκοποί ήταν να μειωθούν τα επίπεδα άγχους και αβεβαιότητας και να αναπτυχθούν διάφορες επικοινωνιακές δυνατότητες, τόσο λεκτικές όσο και μη λεκτικές. Σχεδιάσαμε να δώσουμε περισσότερο βάρος στο χορό, παρά σε άλλους καλλιτεχνικούς κλάδους, γιατί από τις εναρκτήριες συνεντεύξεις είχαμε συμπεράνει πως οι χορευτικές δραστηριότητες ήταν οι περισσότερο δημοφιλείς. Αποφασίσαμε να ομαδοποιήσουμε τις συναντήσεις σε ενότητες με διαφορετική θεματολογία και συγκεκριμένους επιμέρους στόχους, εκτός από τους γενικούς σκοπούς του εργαστηρίου. Σχεδιάσαμε ένα σύνολο πέντε ενοτήτων που το καθένα αποτελούταν από τρεις ενότητες. Προκειμένου να συγκεκριμενοποιήσουμε το περιεχόμενο κάθε ενότητας, χρη118

σιμοποιήσαμε ως αναφορά μία από τις τεχνικές της δημιουργίας και κατανόησης του χαρακτήρα από το Θέατρο: ΕΙΜΑΙ, ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΙ, ΘΕΛΩ και ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ, στις οποίες προσθέσαμε ΔΡΑΣΗ. Η πρότασή μας ήταν να εξερευνήσουμε κάθε ενότητα από την οπτική ενός χρόνου για ηρεμία και αναστοχασμό, από όπου μπορούσαμε να γνωρίζουμε ποιοι είμαστε και να προσδιορίσουμε προς τα πού πάμε. Να αναγνωρίσουμε τις επιθυμίες μας, ούτως ώστε να οργανώσουμε τις δράσεις μας αντίστοιχα. Να ευνοήσουμε την κατασκευή ενός σχεδίου ζωής το οποίο θα αντανακλά τις ικανότητες και δυνατότητες των συμμετεχόντων. Το πρόγραμμα που παρουσιάσαμε βάσει αυτού του πλαισίου εμφανίζεται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων που εκτυλίχθηκαν με τους διαχειριστές του Κέντρου, εξηγήσαμε τη σημασία να μας παραχθεί ένας φυσικός τόπος για το εργαστήριο, ο οποίος θα ήταν διαφορετικός από τους καθημερινούς χώρους, ούτως ώστε να προσφερθεί μία αίσθηση ασφάλειας και ελευθερίας, ειδικά για τη δημιουργία. Το Κέντρο μας παραχώρησε μία αίθουσα διδασκαλίας η οποία χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη. Ξεφορτωθήκαμε οτιδήποτε δε χρειαζόμασταν και το διαμορφώσαμε κατάλληλα για τις δραστηριότητες (ξύλινο πάτωμα, ράφια, τραπέζια, καρέκλες, ντουλάπια για να αποθηκεύουμε υλικά, στερεοφωνικό, θέρμανση). Με τον τρόπο αυτό, δημιουργήσαμε ένα «νέο» χώρο απελευθερωμένο από αντηχήσεις άλλων δραστηριοτήτων που είχαν γίνει στο Κέντρο.

Ο ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ Ε Ρ ΓΑ Σ Τ Η Ρ Ι ΟΥ. (Ugena: 2012)

Προκειμένου να ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή των φιλοξενούμενων, στα πληροφοριακά φυλλάδια επικεντρωθήκαμε σε δύο πτυχές: τον τρόπο προσέγγισης σε μία συνέντευξη για εργασία, προτείνοντας ότι η ήρεμη συμπεριφορά συνάδει με την επιτυχία. Αυτή η περίοδος αναμονής μπορεί να ιδωθεί ως ευκαιρία για ανασκόπηση και επαφή με τον εαυτό, ανακάλυψη των προσωπικών ζωτικών ενδιαφερόντων και δημιουργία στρατηγικής δράσης για την επίτευξή τους. Μοιράσαμε τα φυλλάδια με την ακόλουθη τριπλή πρόταση: Κρεμάσαμε αφίσες στην είσοδο του Κέντρου, δίπλα στα φυλλάδια και τα μεταφράσαμε στα Αγγλικά και Γαλλικά. Στη συνάντηση των φιλοξενούμενων, η εκπρόσωπος πρότεινε να τους μιλήσουμε για το πρόγραμμα. Παρ’ όλα αυτά, την ώρα που φτάσαμε στο Κέντρο, η κατάσταση ήταν φορτισμένη με ένταση λόγω της μείωσης του προϋπολογισμού. Συνεπώς, δεν μπορέσαμε να γνωστοποιήσουμε τα εργαστήρια στους φιλοξενούμενους, οπότε αποφασίσαμε να μοιράσουμε τα φυλλάδια αυτοπροσώπως στην υποδοχή και κατά τον εορτασμό της Γιορτής του Αμνού, η οποία πραγματοποιήθηκε εκείνη περίπου την ώρα. Τελικά, από τις τρεις προτάσεις, υλοποιήθηκε μόνο μία. 119

ΔΡΑΣΗ

* ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Το σώμα και η συμπεριφορά λένε πολύ περισσότερο για το άτομο που ψάχνει για δουλειά ή επιδιώκει να συνάψει κοινωνικές σχέσεις. Μια ανοιχτή και χαλαρή στάση μεταδίδει σιγουριά. Η επίγνωση της συμπεριφοράς του σώματός μας και της πρόσληψής της από τα μάτια των άλλων είναι ζωτική για την επιτυχή σύναψη σχέσεων στο προσωπικό και στο επαγγελματικό πλαίσιο. Η τέχνη (χορός, θέατρο, μουσική, εικαστικές τέχνες, κλπ.) είναι το καλύτερο εργαλείο για να ενδυναμώσει κανείς τις προσωπικές του ικανότητες οι οποίες θα αυξήσουν τις ευκαιρίες για την εύρεση εργασίας και τη βελτίωση των κοινωνικών σχέσεων. Εάν θέλεις να συμμετάσχεις στο ΔΡΑΣΗ * ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ μπορείς να εγγραφείς σε ένα ή περισσότερα από τα παρακάτω σεμινάρια: • ΓΥΝΑΙΚΕΣ * ΠΑΙΔΙΑ Ένας χώρος για συνάντηση και έκφραση, για μάθηση και διασκέδαση, για αυτογνωσία, για γνωριμία σε ομάδες, σε ζευγάρια ή ατομικά. Το εργαστήριο θα λάβει χώρα στο CEMI και θα διαθέτει προσαρμόσιμο ωράριο, ώστε να μπορεί να συμμετάσχει όποια γυναίκα ενδιαφέρεται. • AΠΟΓΕΥΜΑΤΑ * Να ερευνηθούν και να αναπτυχθούν δημιουργικά τα προσόντα μας, για να τα χρησιμοποιήσουμε ως ενδιαφέροντες προσωπικές δεξιότητες στην εύρεση εργασίας. Τα εργαστήρια θα πραγματοποιηθούν στο CEMI δύο απογεύματα την εβδομάδα (6 - 9 μμ.). • Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ * ΓΕΙΤΟΝΙΑ Προτείνουμε ένα χώρο ελεύθερου χρόνου όπου οι κάτοικοι της γειτονιάς να μπορούν συναντηθούν, έναν χώρο ανταλλαγής και ανακάλυψης, με επίκεντρο το πώς οι διαφορετικοί πολιτισμοί εκφράζονται μέσω ποικίλων καλλιτεχνικών προτάσεων. Αυτό το εργαστήριο θα λάβει χώρα έξω από το CEMI, σε ένα από τα Κέντρα Πολιτών της περιοχής, ένα απόγευμα την εβδομάδα. Η συμμετοχή θα είναι ανοιχτή σε όλους τους κατοίκους της γειτονιάς.

Παρότι αρχικά πιστεύαμε ότι το εργαστήριο ΓΥΝΑΙΚΕΣ * ΠΑΙΔΙΑ θα ήταν το περισσότερο εφικτό, στην πραγματικότητα ήταν το αντίθετο. Τα πρωινά, τα παιδιά βρίσκονταν στο σχολείο και οι μητέρες τους επωφελούνταν της ευκαιρίας για να κοιμηθούν ή να κάνουν άλλες δουλειές. Συνεπώς, παρά το δεδηλωμένο ενδιαφέρον των γυναικών να συμμετάσχουν, τελικά δεν συμμετείχαν. Για το λόγο αυτό, το εργαστήριο ακυρώθηκε. Στην περίπτωση του εργαστηρίου Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ * ΓΕΙΤΟΝΙΑ, αν και ο πρόεδρος του Κέντρου Πολιτών ήταν διατεθειμένος να υποστηρίξει τη δημιουργία ενός χώρου όπου ομάδες νέων θα μπορούσαν να «ανταλλάξουν» γνώσεις χορού και μουσικής, και παρά τη διαφήμιση και οργάνωση με τη το συντονιστή του Κέντρου Νεότητας της Κοινότητας, δεν υπήρξε καμία δήλωση συμμετοχής για τη συγκεκριμένη πρόταση. Αντιθέτως, το εργαστήριο ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΑ * συνάντησε καλή υποδοχή. Συμφωνήσαμε με τους συμμετέχοντες να προγραμματίζουμε τις συναντήσεις τις Τετάρτες και Παρασκευές, από τις έξι η ώρα το απόγευμα ως τις εννέα η ώρα το βράδυ. Ένα σύνολο σαράντα τριών ανθρώπων συμμετείχε σε τουλάχιστον μία συνάντηση του 120

εργαστηρίου, αν και η κύρια ομάδα –την οποία θα ονομάσουμε «σταθερή ομάδα»- αποτελούταν από έξι παιδιά και πέντε ενήλικες. Το κριτήριο βάσει του οποίου επιλέξαμε τα μέλη της συγκεκριμένης ομάδας, ήταν το προαπαιτούμενο παρακολούθησης τουλάχιστον τριάντα ωρών εργαστηριακής δραστηριότητας. Όλα τα μέλη της σταθερής ομάδας ήταν αιτούντες άσυλο (αν και αυτό δεν ήταν ποτέ προαπαιτούμενο για τη συμμετοχή στο εργαστήριο). Η σταθερή ομάδα αποτελούνταν από δύο παιδιά ηλικίας τριών και τεσσάρων ετών, τριών προ-εφήβων ηλικίας έντεκα ετών, και έναν έφηβο ηλικίας δεκατεσσάρων ετών. Προέρχονταν από τρεις οικογένειες και ήταν καταγωγής Παλαιστινιακής, Μεξικανικής και Κουρδικής. Την ομάδα των ενηλίκων σχημάτιζαν τέσσερις άνδρες και μία γυναίκα, όλοι ηλικίας μεταξύ είκοσι τριών και τριάντα οχτώ ετών, και καταγωγής Σαραχούι, Ρώσικης, Σουδανικής και Αφγανικής. Υπήρχαν ποικίλοι λόγοι για τους οποίους οι συμμετέχοντες παρακολουθούσαν το εργαστήριο σε ασταθή βάση: μερικές φορές, η δραστηριότητα συνέπιπτε με τα μαθήματα Ισπανικών, άλλες φορές είχαν κανονισμένες συναντήσεις (με γιατρούς, δικηγόρους, ψυχολόγους κλπ), ενώ ενίοτε ήταν πολύ κουρασμένοι ή προτιμούσαν να είναι μόνοι τους. Παρ’ όλα αυτά, αρκετοί παρακολούθησαν από περιέργεια έστω και μία συνάντηση. Οι συναντήσεις χωρίζονταν σε τρία μέρη: χαλάρωση, καλλιτεχνική δημιουργία και σωματικές ασκήσεις. Στην αρχή, επιθυμούσαμε να διευκολύνουμε την είσοδο στο χώρο του εργαστηρίου, σταματώντας για λίγα δευτερόλεπτα και προσπαθώντας να αφήσουμε εκτός του ρυθμό της καθημερινότητας και να εισέλθουμε σε ένα χώρο σκέψης, ψυχαγωγίας και ηρεμίας. Για το λόγο αυτό, κάθε μέρα ξεκινούσαμε με ασκήσεις χαλάρωσης σε κύκλο. Κοιτούσαμε αλλήλους, σε μία προσπάθεια να ηρεμήσουμε σαν ομάδα, ενώ φανταζόμασταν ότι εκπνέαμε σαν να έχουμε μόλις μυρίσει ένα λουλούδι ή σαν να θέλαμε να σβήσουμε ένα κερί. Παρόμοιες ασκήσεις μας επέτρεψαν να αρχίσουμε να χαλαρώνουμε ομαδικά, και να αποκτούμε συναισθηματική επαφή με τον εαυτό και με τους άλλους.

«(…) Ελάτε εσείς, είχαμε κάτι σαν λουλούδι. Α! ναι, το λουλούδι και το κερί. Ναι! Η χαλάρωση, η αναπνοή... Η αναπνοή και η χαλάρωση, αργά τη νύχτα, ορκίζομαι, με βοηθούν να κοιμάμαι καλά.» «Πιστεύεις ότι οι ασκήσεις αναπνοής που κάναμε, δηλαδή που μυρίζαμε το λουλούδι και φυσούσαμε το κερί, σε βοήθησαν να κοιμάσαι το βράδυ;» «Ναι, ναι. Αυτό με βοηθά να κοιμηθώ, σας το ορκίζομαι».12 Στην πρωτότυπη Ισπανική εκδοχή, η γραμματική και το συντακτικό των λόγων του/της συμμετέχοντος δεν ακολουθούν τους γενικώς αποδεκτούς γλωσσικούς κανόνες: …”Vengas vosotras, teníamos una cosa de flor, ah, la flor y la vela, sí. La relajación, la respiración. La respiración y la relajación, yo después por la noche te lo juro dormir bien.” “¿Tú piensas que los ejercicios de respiración que hicimos oler la flor y soplar la vela, tú piensas que eso te ayudó a dormir esa noche?” “Sí, sí. Esto ayudarme a mí para dormir, te lo juro” 12

Στη συνέχεια, προτείναμε μία συγκεκριμένη εικαστική δημιουργία. Ενίοτε, η κατασκευή αφορούσε σε ένα θέμα για αναστοχασμό. Άλλες φορές, κάναμε ασκήσεις κινήτρων, όπως οπτικοποιήσεις, μαλάξεις (μασάζ) ή παιχνίδια. Τα θέματα τα οποία ευχαριστούνταν περισσότερο, και που τους επέτρεπαν να μοιράζονται δικές τους στιγμές, ήταν εκείνα στα οποία μπορούσαν να δείξουν στοιχεία από την πατρίδα τους. Αυθόρμητα, οι 121

τοίχοι του εργαστηρίου καλύφθηκαν με σημαίες διαφόρων χωρών, οι οποίες αποτέλεσαν το έναυσμα για να αρχίσουν οι συμμετέχοντες να μιλούν για τους πολιτισμούς, τις οικογένειες και τους φίλους τους.

«Πριν, δε γνώριζα τίποτα. Αλλά σε αυτό το εργαστήριο μιλάμε για τη χώρα μας, και εγώ λοιπόν είπα ότι είμαι από το Αφγανιστάν. Το Αφγανιστάν δεν έχει θάλασσα, έχει προβλήματα, έχει όμορφα πράγματα, έχει και άσχημα. Τα ανέφερα όλα αυτά. Και όταν ένας άνθρωπος πρωτοέρχεται εδώ, τότε δε γνωρίζει ούτε τον πολιτισμό ούτε αυτή τη χώρα, αλλά με το εργαστήριο νιώθει καλύτερα, γιατί όταν βγαίνει έξω γνωρίζει πολύ περισσότερα πράγματα.»13 Ολοκληρώσαμε τις συναντήσεις με ασκήσεις σωματικής έκφρασης, με χορό και κίνηση. Στην αρχή, καθοδηγούσαμε τη δυναμική: εξασκηθήκαμε σε κινήσεις φλαμένκο, ως τρόπο να παρουσιάσουμε τον Ισπανικό πολιτισμό, και καλέσαμε τους συμμετέχοντες να μας παρουσιάσουν το δικό τους πολιτισμό, δείχνοντας μας παραδοσιακούς χορούς. Καθώς προχωρούσαμε, αρχίσαμε να ενθαρρύνουμε μία πιο ελεύθερη έκφραση.

«(…)Ο χορός μου άρεσε από πριν. Εδώ, μας ρώτησαν τι προτιμάμε, το χορό ή τη ζωγραφική. Εγώ είπα το χορό, γιατί βοηθά πολύ και το σώμα, όπως η άθληση. Νιώθω καλύτερα όταν κινούμαι, όπως με το χορό. Κάνει καλό στην υγεία.»14 Η ανασκόπηση σε κάθε μία από τις δραστηριότητες που προτείναμε στην ομάδα, η διάδραση με τους συμμετέχοντες και οι προσπάθειές μας να αποκριθούμε στις προσωπικές ανάγκες της ομάδας, υποστηρίζουν τις προσδοκίες μας να αποκριθούμε στις προσωπικές ανάγκες της ομάδας, τη δήλωσή μας ότι ακολουθήσαμε μία δραστική μέθοδο έρευνας με το σκοπό τη συνένωση θεωρίας και πράξης, καθώς και να καλλιεργήσουμε τη δυνατότητα αλλαγής σε όλους τους συμμετέχοντες, με έναν τρόπο ενεργό, δυναμικό και συμμετοχικό. Στην πρωτότυπη Ισπανική εκδοχή, η γραμματική και το συντακτικό των λόγων του/της συμμετέχοντος δεν ακολουθούν τους γενικώς αποδεκτούς γλωσσικούς κανόνες:“Yo antes no lo sé para esto porque este taller hablamos de mi país, yo también, yo he dicho que yo soy de Afganistan. Afganistan este país Asia no tiene mar, este tiene problema este tiene cosas bonito esto malo. También todos he dicho esto. Y nueva persona cuando venir aquí no, no, no, no sabe cultura and no sabe de país, workshop mejor cuando va fuera the sabía mucha cosas”. 14 Στην πρωτότυπη Ισπανική εκδοχή, η γραμματική και το συντακτικό των λόγων του/της συμμετέχοντος δεν ακολουθούν τους γενικώς αποδεκτούς γλωσσικούς κανόνες:“[…] sobre bailar yo también antes como nosotros aquí dice que hoy qué quieres vosotros bailar, pintura? Yo he dicho bailar, porque bailar ayudar mucho of the cuerpo como deporte también…si…mejor tu mover tu cuerpo muy bueno, porque tu bailar. Bailar también deporte. Si, si mucho ayudar para salud y mucho para cuerpo, sí sí. Muy bien”. 13

ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ Στα εργαστήρια που πραγματοποιήθηκαν στην Ευρώπη στο πλαίσιο του προγράμματος ΑΡΙΑΔΝΗ, ένα κοινό εργαλείο αξιολόγησης αποτελεί η εφαρμογή δοκιμών πριν και μετά τη διεξαγωγή τους, οι οποίες έχουν σχεδιασθεί με σκοπό την εκτίμηση της πορείας 122

κάθε συμμετέχοντος κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου. Στη δική μας περίπτωση, συναντήσαμε ορισμένες δυσκολίες όταν προσπαθήσαμε να εφαρμόσουμε το συγκεκριμένο εργαλείο, καθώς –σε γενικές γραμμές- η συγκεκριμένη ομάδα ένιωθε συχνά δυσφορία στη σκέψη της συμπλήρωσης εγγράφων, λόγω του συνειρμού τους ότι, με τη συμπλήρωση εγγράφων, ίσως απεκάλυπταν κάποιες πληροφορίες που θα μπορούσαν να παρεμβληθούν στη διαδικασία αίτησης ασύλου. Χρησιμοποιήσαμε διάφορα εργαλεία παρατήρησης και συλλογής δεδομένων. Η Ερευνητική Ομάδα του Πανεπιστημίου Complutense της Μαδρίτης δημιούργησε ένα ανεξάρτητο αρχείο παρατηρήσεων, αποτελούμενο από ζεύγη δεικτών (σε κλίμακα 1 έως 5) το οποίο συμπληρώναμε στο πέρας κάθε συνάντησης, μαζί με τις παρατηρήσεις που κρίναμε περισσότερο συναφείς. Επίσης, κρατούσαμε ημερολόγιο στο οποίο καταγράφαμε τα όσα είχαν συμβεί στη συνάντηση και τη διάρκεια της παραμονής μας στο Κέντρο. Οι αιτούντες πολιτικό άσυλο δε θα έπρεπε να εμφανίζονται σε φωτογραφίες οι οποίες είναι πιθανόν να δημοσιευτούν, καθότι η βάση της αίτησής τους είναι ο πραγματικός φόβος για κίνδυνο της ζωής τους. Σεβαστήκαμε αντίστοιχα τις επιθυμίες τους και φωτογραφίσαμε μόνο τα έργα τέχνης που δημιούργησαν. Λόγω των πιθανών συνεπειών και απειλών για αντίποινα εναντίον αυτών των ανθρώπων, τα ονόματα και οι κύριες αναφορές των δηλώσεων οι οποίες περιλαμβάνονται στο παρόν άρθρο δεν αναφέρονται για την αποφυγή της ταυτοποίησής τους. Ένα άλλο εργαλείο που χρησιμοποιήσαμε ήταν το σημειωματάριο των καλλιτεχνών, όπου εσωκλείσαμε τις εντυπώσεις μας με τρόπο περισσότερο συναισθηματικό και υποκειμενικό. Σε σχέδια και κολάζ περικλείσαμε μία στιγμή που μας είχε κάνει τη μεγαλύτερη εντύπωση κατά την εμπειρία μας στο Κέντρο. Για την αξιολόγηση των εργαστηρίων, πήραμε ατομικές συνεντεύξεις από τους συμμετέχοντες της σταθερής ομάδας. Επιλέξαμε να τους μαγνητοφωνήσουμε. Πραγματοποιήσαμε τις συνεντεύξεις μέσα στο χώρο του εργαστηρίου, ούτως ώστε οι συμμετέχοντες να έχουν τη δυνατότητα να μιλήσουν για τα έργα τους εάν επιθυμούσαν. Οι συνεντεύξεις ήταν ανοιχτές και ημι-δομημένες. Μετά από ένα λόγο του/της συνεντευξιαζόμενου, και εφόσον το θέμα δεν είχε ανακύψει φυσικά, ρωτούσαμε σχετικά με ορισμένες ωφέλειες και δυσκολίες που είχαμε κατά την άποψή μας παρατηρήσει. Στο πλαίσιο του Κέντρου, διευρύναμε τα ευρήματα αυτά με τη βοήθεια συνεντεύξεων, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με τους τρόπους που περιγράφηκαν παραπάνω, από το επαγγελματικό προσωπικό, την εκπρόσωπο των φιλοξενούμενων, και τη μητέρα των παιδιών που παρακολούθησαν το εργαστήριο. Η κοινή εργασία μας, μας επέτρεψε να εδραιώσουμε ένα συνεχή διάλογο σχετικά με τη δράση αντίληψη που είχαμε για την πορεία του εργαστηρίου. Ήμαστε κατ’ αυτόν τον τρόπο ικανοί να εισάγουμε τροποποιήσεις στις ενότητες που απαιτούσαν αλλαγές, καθώς και στην καθημερινή μας πρακτική. Στον ακαδημαϊκό τομέα, ήμαστε υπό την επίβλεψη της Ερευνητική Ομάδας, με συντονίστρια τη Marián López Fdz. Cao. Οι κύριες επιδράσεις του εργαστηρίου στην ομάδα ήταν η πτώση του επιπέδου άγχους και η μείωση των αρνητικών σκέψεων των συμμετεχόντων. Τα μέλη της ομάδας των ανηλίκων παρακολούθησαν σχεδόν όλες τις συναντήσεις και διασκέδασαν πολύ σε όλες τις δραστηριότητες. «Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο εργαστήριο» ήταν το γενικευμένο σχόλιο κατά την αξιολόγηση. Οι μητέρες παρατήρησαν ότι «πριν το εργαστήριο, έβλεπαν μόνο τηλεόραση», και ότι είχαν παρατηρήσει αύξηση στη δημιουργικότητα και φαντασία των παιδιών τους. Στη διάρκεια των συναντήσεων, έμαθαν να διασκεδάζουν με έναν άλλο τρόπο, και ακόμα και όταν δεν ήμαστε παρούσες, συνέχισαν να ζωγραφίζουν και να πλάθουν με πηλό και πλαστελίνη. 123

Παρά το νεαρό της ηλικίας τους, είπαν ότι ένιωθαν πιο ήρεμοι αφότου είχαν παρακολουθήσει το εργαστήριο. Είπαν ότι αυτού του είδους η εργασία τους έκανε να νιώθουν χαρά. Ένα από τα κορίτσια μας είπε ότι πρωτύτερα ήταν διαρκώς θυμωμένη και πολύ νευρική, και ότι το άγχος αυτό την είχε οδηγήσει κυριολεκτικά να τραβάει τα μαλλιά της. «Δεν το κάνω πια», είπε. Ένα άλλο σημείο, στο οποίο εντόπισαν σημαντική διαφορά ήταν η αλλαγή που βίωσαν στις σχέσεις τους. Πριν από αυτή την επαφή, τα παιδιά τω διαφόρων οικογενειών συνήθιζαν να προσβάλλουν το ένα το άλλο και να τσακώνονται. Όμως, χάρη στη συνύπαρξή τους στο χώρο του εργαστηρίου, πέρασαν πολύ χρόνο παίζοντας μαζί, ενώ επίσης δημιούργησαν ένα θεατρικό έργο και μία χορογραφία, τα οποία παρουσίασαν ενώπιον ολόκληρου του Κέντρου. Ένα από τα κορίτσια είπε ότι οι σχέσεις της με τους υπόλοιπους φιλοξενούμενους του Κέντρου είχαν επίσης βελτιωθεί. Καθώς είχε μοιραστεί μαζί τους το εργαστήριο –έστω και για μία ημέρα- ένιωθε περισσότερο άνετα να τους πλησιάσει και να τους μιλήσει όταν τύχαινε να τους συναντήσει τυχαία στους διαδρόμους και τους υπόλοιπους κοινούς χώρους του Κέντρου. Η ομάδα των ενηλίκων θεώρησε πως η μεγαλύτερη ωφέλεια υπήρξε η δυνατότητα να αφήνουν πίσω τους τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν, καθώς και την ένταση και βαριά ατμόσφαιρα του Κέντρου. Η ευκαιρία να απομακρύνουν εαυτούς από τους συνήθεις προβληματισμούς τους, ήταν πολύ βοηθητική, γιατί, με τα λόγια ενός συμμετέχοντος «το φαγητό και το ποτό δεν επαρκούν για να αποτρέψουν κάποιον από το να τρελαθεί.» Έδωσαν πολύ θετική έμφαση στη δυνατότητα να μιλήσουν για τις πατρίδες και πολιτισμούς τους. Το εργαστήριο υπήρξε ένας χώρος συνάντησης με άλλους συνεργάτες, οι οποίοι έδιναν προσοχή στα λεγόμενά τους και τους βοηθούσαν να νιώθουν αποδεκτοί. Το γεγονός αυτό γέννησε και στη συνέχεια εδραίωσε διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ τους, οδηγώντας στη δημιουργία ενός ισχυρού κοινωνικού ιστού. Επιπλέον, η γνωριμία με άλλες χώρες και τις συγκρούσεις εκεί ενίσχυσε αισθήματα ενσυναίσθησης, ενώ μείωσε τα αισθήματα μοναξιάς. Εκτός του χώρου του εργαστηρίου, παραδέχθηκαν ότι η ατμόσφαιρα είχε γίνει λιγότερο τεταμένη. Η διακόσμηση του καθιστικού και της τραπεζαρίας –μία δραστηριότητα που απασχόλησε του περισσότερους από τους φιλοξενούμενους- τους συνένωσε για ένα κοινό σκοπό και, για λίγο, ένιωσαν σαν ομάδα. Επιπλέον, η διακόσμηση μετέτρεψε το Κέντρο σε ένα περισσότερο χαρούμενο μέρος, πιο ευχάριστο και κατοικήσιμο. Στην πράξη, ένιωθαν ικανοποίηση που είχαν ένα μέρος όπου μπορούσαν να εξασκήσουν τα Ισπανικά, καθώς και να γνωρίσουν πτυχές του Ισπανικού πολιτισμού (τους άρεσε ιδιαίτερα το φλαμένκο). Παραθέτουμε ένα απόσπασμα της συνέντευξης του προέδρου του Κέντρου Υποδοχής, το οποίο αγγίζει όλα τα θέματα που παρατήρησαν τόσο οι συμμετέχοντες όσο και εμείς

«Παρατήρησα ότι η ατμόσφαιρα είναι πολύ πιο ήρεμη. Εξεπλάγην από το επίπεδο συμμετοχής, και για αυτό ευθύνεστε εσείς, καθώς η συγκεκριμένη ομάδα σπάνια εμπλέκεται σε καθοδηγημένες δραστηριότητες ψυχαγωγίας. Οι άνθρωποι είναι πιο ήρεμοι. Καταφέρατε να φέρετε τους ανθρώπους πιο κοντά και να συνδεθείτε μαζί τους. Νομίζω ότι αυτό οφείλεται σε εσάς και στο ποιοι είστε (…) Ναι, υπάρχει διαφορά, φυσικά και υπάρχει διαφορά και το Κέντρο είναι ορατά ένα περισσότερο 124

χαρούμενο μέρος, χάρη στα όσα βάλατε στους τοίχους. Οι άνθρωποι είναι περισσότερο χαρούμενοι, και αυτό νομίζω ότι κατά πολύ οφείλεται σε εσάς. Παρατήρησα μία θετική αλλαγή στη V και στα παιδιά. Προτού έρθετε και αρχίσετε να κάνετε μαζί τα εργαστήρια, δεν τα πήγαιναν καλά, μάλωναν μεταξύ τους. Χτίσαμε ισχυρούς δεσμούς με τους φιλοξενούμενους, ειδικά με τα παιδιά, και δε γνωρίζω πώς θα συνεχίσουν τώρα. Η σύνδεση μαζί τους υπήρξε δυνατή, όπως και με κάποιους ενήλικες.» ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ, ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε τα συμπεράσματα, σκέψεις και προτάσεις για βελτίωση, στα οποία οδηγηθήκαμε κατά τη διάρκεια της έρευνας. Κατά τη διάρκεια του πρώτου σταδίου της έρευνας, το στάδιο του σχεδιασμού και εγγραφής συμμετεχόντων, πιστεύουμε ότι πράξαμε ορθά που αφιερώσαμε ικανοποιητικό χρόνο σε προσωπική επαφή με τους φιλοξενούμενους και σε συζήτηση μαζί τους. Η άνευ όρων ακρόαση και η φιλική συμπεριφορά μας απέναντί τους συνέβαλαν στην εδραίωσης ενός δεσμού εμπιστοσύνης, καθώς και στην απόφασή τους να παρακολουθήσουν τα εργαστήρια. Ένα πρώτο συμπέρασμα είναι πως η διαθεσιμότητα και ενσυναίσθηση αποτελούν κεντρικά στοιχεία στη δημιουργία δεσμού με τους φιλοξενούμενους. Στην ανάδραση που προσέφεραν σχετικά με το εργαστήριο και σε συζητήσεις που είχαμε μαζί τους, πολλοί από εκείνους σημείωσαν τη σημασία της θετικής διάθεσης και της ενεργούς ακρόασης. Η κατάσταση αναμονής γεμίζει τους φιλοξενούμενος άγχος και αβεβαιότητα. Έχουν κυκλοθυμική διάθεση και κάποιες φορές μπορεί να εισέρχονται σε καταθλιπτικές φάσεις. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με μία ανιαρή καθημερινότητα, τους προκαλούσε χρονικές και χωρικές διαταραχές, με αποτέλεσμα συχνά να ξεχνούν να έρθουν στο εργαστήριο ή να έρχονται καθυστερημένοι, επειδή είχαν χάσει την αίσθηση του χρόνου στα δωμάτιά τους. Το κυριότερο επίτευγμα εκ μέρους μας υπήρξε η δημιουργία ενός φιλόξενου χώρου, όπου όλοι ήταν ευπρόσδεκτοι και ένιωθαν οικεία. Οι προσωπικές ανάγκες, προτιμήσεις και διαθέσεις λαμβάνονταν πάντα υπόψη. Συχνά εξέφρασαν την άποψη ότι «αυτός ο χώρος είναι δικός μας και οφείλουμε να τον φροντίζουμε.»

«Ένας χώρος κατάλληλος για δημιουργία: συγκρατημένος, μη-απειλητικός και χωρίς αξιακές κρίσεις, ο οποίος θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ως πεδίο καλλιτεχνικής εξερεύνησης, τόλμης, πειραματισμού, μάθησης και ωρίμανσης» (María del Río, in Martínez Díez, N. & López Fdez.-Cao 2009). Ένα στοιχείο που αρχικά εκλάβαμε ως δυσχέρεια, τελικά αποδείχθηκε μία δύναμη. Παρά το γεγονός ότι το ηλικιακό φάσμα της ομάδας εκτεινόταν από τα τρία ως τα σαράντα έτη, ανακαλύψαμε πως εν τέλει λειτούργησε πολύ θετικά. Οι ενήλικοι του Κέντρου έχουν πολύ έντονη την ανάγκη να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Πολλοί από αυτούς είναι μόνοι και στερούνται ενός σταθερού κοινωνικού δικτύου. Συνεπώς, οι ευκαιρίες να προσφέρουν και να λάβουν στοργή μέσω της σωματικής επαφής είναι

125

σπάνιες. Στη συναναστροφή τους με τα παιδιά, οι ενήλικες αυτοί ένιωθαν ελεύθεροι να εκφράσουν την αγάπη και στοργή τους. Όλοι ωφελήθηκαν από αυτήν την επαφή: τα παιδιά ένιωσαν μέλη μιας «μεγάλης οικογένειας» και οι ενήλικες έλαβαν παρόμοια συναισθηματική απόκριση από τα παιδιά. Η ποικιλία των γλωσσών που ομιλούνταν στο εργαστήριο πρόσθεσε επιπλέον δυσκολία στο σχολιασμό των απόψεων των συλλογικών έργων των συμμετεχόντων. Αυτή είναι η αιτία που, παρά το ότι εργασθήκαμε όλοι μαζί, στη διάρκεια των συναντήσεων προσεγγίσαμε κάθε συμμετέχοντα ατομικά προκειμένου να καταγράψουμε την πορεία τους. Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού με τον οποίο εργασθήκαμε, καθώς και τη λειτουργία του Κέντρου, αποφασίσαμε να προσφέρουμε ένα ανοιχτό εργαστήριο, κρατώντας χαλαρά όρια εισόδου και εξόδου, καθώς και ευελιξία στην αποδοχή καινούριων συμμετεχόντων. Παρά τις αρχικές δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στην ενεργή ακρόαση της ομάδας, καθώς οι συναντήσεις προχωρούσαν, πραγματοποιήθηκε μία αναπροσαρμογή η οποία επέτρεψε τη λεκτική ομαδική ανταλλαγή. Στα μισά του προγράμματος, κατέφθασε μία καινούργιαομάδα συμμετεχόντων, ισάριθμη της σταθερής ομάδας, που είχε ως αποτέλεσμα να σταματήσει –ακόμα και να αναχαιτισθεί- η διαδικασία της ενεργούς ακρόασης της ομάδας. Το γεγονός αυτό, μας έπεισε για τη σημασία μετριασμού της ένταξης καινούριων συμμετεχόντων, για την αποφυγή της διατάραξης της δυναμικής της ήδη υπάρχουσας ομάδας. Στην περίπτωση αυτή, θα μπορούσαμε να είχαμε συστήσει μία καινούργιαπροσωρινή ομάδα, προκειμένου να διασφαλίσουμε μία σταδιακή ένταξη. Καταφέραμε να ελαχιστοποιήσουμε αυτόν τον αντίκτυπο, προτείνοντας μία δημιουργική, συλλογική δράση εκτός του χώρου του εργαστηρίου, στην οποία πήρε μέρος όχι μόνο η σταθερή ομάδα, αλλά επίσης άλλοι φιλοξενούμενοι του Κέντρου, που διέμεναν εκεί για διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Η δράση αυτή τους βοήθησε να εκτιμήσουν την ομαδική εργασία. Η ανάδραση που έδωσαν στις συγκεκριμένες συναντήσεις, αντανακλά τα αισθήματά τους: «Μάθαμε ότι είμαστε σα μια γροθιά… είμαστε όλοι μαζί… όλοι σαν μία οικογένεια». Μετά τη συνεργασία, δουλέψαμε πάνω στην αυτονομία. Σχεδιάσαμε ενότητες για την ανάπτυξη ενός ομαδικού έργου της δικής τους επιλογής: τη δημιουργία μας παράστασης θεάτρου και χορού, την οποία θα παρουσίαζαν ενώπιον όλης της κοινότητας του Κέντρου. Συμμετέχοντες στις τελευταίες αυτές συναντήσεις ήταν κυρίως τα παιδιά, τα οποία κληρονόμησαν το χώρο του εργαστηρίου. Αφού τελείωσε το πρόγραμμα, συνέχισαν να χρησιμοποιούν το δωμάτιο ως ένα χώρο για ανεξάρτητο παιχνίδι και δημιουργία. Η παράσταση καταχειροκροτήθηκε από φιλοξενούμενους και προσωπικό, οι οποίοι εξέφρασαν την άποψη ότι τέτοιου είδους δράσεις δε θα έπρεπε να είναι μεμονωμένα περιστατικά, αλλά να έχουν μια περιοδικότητα. Μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι όλη η Κοινότητα του Κέντρου ωφελήθηκε από τη δημιουργία ενός χώρου απελευθερωμένου από εντάσεις και ευνοϊκό για την επικοινωνία μεταξύ των συμμετεχόντων. Μία από τις κύριες προσδοκίες αυτού του προγράμματος υπήρξε η προσπάθεια να γίνουν προτάσεις, οι οποίες θα ενέπλεκαν το όλον των δυνατοτήτων των συμμετεχόντων, το οποίο με τη σειρά του θα ενθάρρυνε την έφεση για μάθηση και εκπαίδευση κάθε συμμετέχοντος. Προκειμένου να επιτευχθούν τα παραπάνω, δεσμευτήκαμε σε μία διττή ακρόαση: του εαυτού και του άλλου, παρατηρώντας με ενσυναίσθηση και βλέμμα ανοιχτό, ευαίσθητο, δίχως προσδοκίες. Σε αυτήν την πορεία υποστήριξης και συνάντησης μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων με ριζικά διαφορετικούς κόσμους, η δική μας δεκτικότητα και ετοιμότητα μπροστά στις εκπλήξεις διευρύνθηκαν χάρη στις προσπάθειές τους να στηρίξουν και να ενθαρρύνουν ο ένας τον άλλο. Οι ερωτήσεις που τους κάναμε σχετικά με 126

την παραγωγή τους σκόπευαν στην καλλιέργεια της μεταξύ τους επικοινωνίας και των εκφραστικών τους μέσων. Επίσης, ωφεληθήκαμε σημαντικά σε προσωπικό επίπεδο. Μάθαμε πολλά από τη συγκεκριμένη εμπειρία, αλλά και από κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, σε σχέση με τον πολιτισμό και τη ζωή τους, με τον τρόπο ερμηνείας του κόσμου… Τους είδαμε να διασκεδάζουν, να ξεχνούν για μια στιγμή την κατάστασή τους, και αυτό υπήρξε μία φοβερά πλούσια εμπειρία, η οποία έγινε δυνατή χάρη σε δυνατούς δεσμούς εμπιστοσύνης.

APPENDIX: SCHEDULE OF ACTIVITIES Θέμα/ γενι- Είδος συνάντησης/ προΣυνάντηση κός στόχος γραμματισμένες δραστη- Πηγές και απαιτούμενα της συνάντηυλικά ριότητες σης 1η Συνά- ΠΑΡΟΥΣΙ- Δυναμικές παρουσίασης Χρωματιστά χαρτόνια Α4, ΑΣΗ ντηση του εργαστηρίου και των κιμωλία, μαύρος μαρκαδόρος, λευκή και μαύρη 9 Νοεμσυμμετεχόντων μπογιά, κηρομπογιές βρίου Καταιγισμός ιδεών Λευκό χαρτόνι για τη Θεραπευτικό συμβόλαιο: τι θα επιθυμούσα δημιουργία του θεραπευνα συμβεί και τι όχι στο τικού συμβολαίου Ημερολόγιο εργαστήριο Αρχεία συνάντησης Αρχεία ατομικών παρατηρήσεων ΠΟΙΟΣ Χρωματιστά χαρτόνια 2η ΣυνάΑσκήσεις αναπνοής, ΕΙΜΑΙ; ντηση χαλάρωση και κίνησης Α4, κιμωλία, χρωματιστά 10 Νοεμ- Σχετικά με Δημιουργία ενός αντι- στυλό, νερομπογιές, κηβρίου τον πολιτισμό προσωπευτικού τοιχίου ρομπογιές, πλαστελίνη μου Ημερολόγιο του ιδίου πολιτισμού Αρχεία συνάντησης Ομαδικός χορός σε μουσικές των τόπων Αρχεία ατομικών παρατηρήσεων καταγωγής Ασκήσεις αναπνοής, ρυθμού και κίνησης ΠΟΙΟΣ Δημιουργία μίας τρισδιά- Χαρτόνια και διάφορα 3η ΣυνάΕΙΜΑΙ; στατης απεικόνισης ενός υλικά (λαδομπογιές, ντηση 16 Νοεμ- Ένα σημαντι- σημαντικού προσώπου νερομπογιές, πλαστελίνη, χρωματιστά μολύβια, βρίου κό πρόσωπο στη ζωή του καθενός στη ζωή μου κιμωλία, χρωματιστά στυλό) Ημερολόγιο Αρχεία συνάντησης Αρχεία ατομικών παρατηρήσεων Χαρτόνια και διάφορα 4η Συνά- ΠΩΣ ΕΙΜΑΙ; Ασκήσεις αναπνοής ντηση Δίνω προσο- Ελεύθερη δημιουργία για υλικά (λαδομπογιές, 17 Νοεμ- χή στο εδώ την έκφραση/ διαλεύ- νερομπογιές, πλαστελίνη, και τώρα χρωματιστά μολύβια, βρίου κανση των συναισθηΤι σκέφτομαι; μάτων κατά τη διάρκεια κιμωλία, χρωματιστά στυλό) Ημερολόγιο της χαλάρωσης Αρχεία συνάντησης Σωματικές ασκήσεις, ρυθμός και κίνησης: Αρχεία ατομικών παρατηρήσεων μπαλέτο και φλαμένκο

Αξιολόγηση

Επιθυμητά αποτελέσματα

Ημερολόγιο Αλληλογνωριμία Αρχεία συνάντη- Αλλαγή του προγράμματος σης ώστε να εμπλουτισθεί με Αρχεία ατομικών ιδέες των συμμετεχόντων παρατηρήσεων

Ημερολόγιο Σύσταση ενός κοινού πλαΑρχεία συνάντη- στικού χώρου, με τα διάφορα σης αντιπροσωπευτικά στοιχεία Αρχεία ατομικών των πολιτισμών τους παρατηρήσεων Ανταλλαγή χειρονομιών, σωματικών στάσεων και κινήσεων των πολιτισμών τους

Ημερολόγιο Αρχεία συνάντησης Αρχεία ατομικών παρατηρήσεων

Επαφή με θετικές μνήμες Ελαστικότητα

Ημερολόγιο Σύνδεση με το «εδώ και Αρχεία συνάντητώρα» σης Έλεγχος άγχους και μείωσης Αρχεία ατομικών σωματικής έντασης παρατηρήσεων

127

5η Συνά- ΕΝΑ ΜΕντηση ΡΟΣ ΣΤΟΝ Νοεμβρίου ΚΟΣΜΟ 23 Πού είμαι/ Πού θα ήθελα να είμαι; 6η ΣυνάΠΟΙΟΣ ντηση ΕΙΜΑΙ; 24 Νοεμ- Ποιο είναι βρίου το σύμβολό μου; Αναγνωρίζω το σημειωματάριο 7η Συνά- ΖΩΓΡΑΦΙντηση ΖΟΝΤΑΣ 30 ΝοεμΤΙΣ ΑΙβρίου ΣΘΗΣΕΙΣ: ανάμεσα σε αίσθηση και συναίσθημα 8η Συνάντηση 1 Δεκεμβρίου

9η Συνάντηση 7 Δεκεμβρίου

10η Συνάντηση 8 Δεκεμβρίου

11η Συνάντηση 15 Δεκεμβρίου

128

Ασκήσεις αναπνοής, Πηλός, πλαστελίνη, υλικά Ημερολόγιο Εξερεύνηση πραγματικού ή ρυθμού και κίνησης φορμαρίσματος Αρχεία συνάντηφανταστικού χώρου Δημιουργία ενός τρισσης Πρόσθεση του προσωπικού διάστατου μέρους με Αρχεία ατομικών στο συλλογικό προσωπική σημασία παρατηρήσεων Εργασία στη σωματική συνείΟμαδική χορογραφία δηση και μείωση του άγχους Ασκήσεις αναπνοής, Τετράδια, χρωματιστό Ημερολόγιο Δημιουργία ενός προσωπικού ρυθμού και κίνησης χαρτί διαφόρων ειδών Αρχεία συνάντη- συμβόλου για να αναγνωρίΣκέψεις στην έννοια του (κρεπαριστό, διαφανές, σης ζουν το σημειωματάριό τους, συμβόλου και αναγνώρι- γυαλιστερό), περιοδικά, Αρχεία ατομικών όπου δύνανται να εκφράζουν ση του σημειωματάριου εφημερίδες και διάφορα παρατηρήσεων τη συναισθηματική, σωματική Κατανόηση του σημειω- υλικά (χρωματιστά μολύκαι ψυχολογική τους κατάσταματάριου ως εργαλείου βια και στυλό, κηρομποση όταν φθάνουν στο χώρο προσωπικής εργασίας γιές) της συνάντησης Ασκήσεις αναπνοής, Χαρτόνια, νερομπογιές Ημερολόγιο Εργασία σε ζεύγη στη σωμαρυθμού και κίνησης Αρχεία συνάντη- τική επαφή και την αντίληψη Συνένωση ζωγραφικής, σης του άλλου σωματικής χαλάρωσης Αρχεία ατομικών Συνδημιουργία με μπογιά και κίνησης παρατηρήσεων Ελεύθερος και καθοδηγούμενος χορός: φλαμένκο και σωματικοί ρυθμοί ΧΡΩΜΑΤΑ Ασκήσεις αναπνοής, Μεγάλα χαρτόνια, νεροΗμερολόγιο Εργασία με πλαστικές πηγές Ποιο χρώμα ρυθμού και κίνησης μπογιές Αρχεία συνάντη- για τη σύνδεση με τα συναιαντικατο- Φαντασίωση ενός χρώ- Μαρκαδόροι, χρωμασης σθήματα μας πτρίζει τη ματος και αποτύπωσή τιστά μολύβια, νερο- Αρχεία ατομικών διάθεσή μου του σε μία ελεύθερη μπογιές, αποκόμματα παρατηρήσεων σήμερα; δημιουργία με τη χρήση εφημερίδων κλπ διαφορετικών τεχνικών και υλικών ΠΩΣ Ασκήσεις αναπνοής, Χαρτόνια και διάφορα Ημερολόγιο Ανακάλυψη, εξερεύνηση και ΑΙΣΘΑΝΟρυθμού και κίνησης υλικά (λαδομπογιές, Αρχεία συνάντη- γνώση πρωταρχικών και δευΜΑΙ; Προβολή ταινιών για την νερομπογιές, πλαστελίνη, σης τερευόντων συναισθημάτων Εξερευνώ- εικασία των συναισθηχρωματιστά μολύβια, Αρχεία ατομικών Εκμάθηση συναισθηματικού ντας τα συμάτων κιμωλία, χρωματιστά παρατηρήσεων και ψυχολογικού λεξιλογίου ναισθήματα Οι συμμετέχοντες στυλό) και εξάσκηση στη λεκτική, συνεργάζονται για τη μέσω χειρονομιών και πλαστιδημιουργία ενός πίνακα κή έκφραση των συναισθησυναισθημάτων μάτων Χορός ΤΙ ΘΕΛΩ; Ασκήσεις αναπνοής, Κομμάτια χαρτί και Ημερολόγιο Σκέψη επάνω στις προσωπιΈνας ουραρυθμού και κίνησης διάφορα υλικά (λαδο- Αρχεία συνάντη- κές επιθυμίες και υλοποίησή νός επιθυ- Καταγραφή επιθυμιών μπογιές, νερομπογιές, σης τους σε μελλοντικές δράσεις μιών σε ένα φύλλο χαρτί Α4 πλαστελίνη, χρωματιστά Αρχεία ατομικών Να μοιρασθούν οι συμμετέχοκαι ανάρτησή του μαζί μολύβια, κιμωλία, χρω- παρατηρήσεων ντες τις επιθυμίες τους με τους με τις εμπειρίες των ματιστά στυλό, συνδετήάλλους υπολοίπων ρες, ψαλίδια και κλωστή) Διακόσμηση των τοίχων του εστιατορίου με τα σύννεφα επιθυμιών ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ασκήσεις αναπνοής, Ξύλινα κοντάρια, χρωμα- Ημερολόγιο Καλλιέργεια της συνοχής της Είμαι ελεύθε- ρυθμού και κίνησης τιστό ύφασμα, χρωμα- Αρχεία συνάντηομάδας ρη/ος όταν.. Δημιουργία ενός παιχνι- τικό σκοινί, συνδετήρες, σης Σύσταση ενός χώρου για διού για αναστοχασμό βελόνες, κλωστή Αρχεία ατομικών συνεργασία και υποστήριξη στην έννοια της ελευθεπαρατηρήσεων ανάμεσα στους συμμετέχοντες ρίας, συνδυασμένο με την έννοια της ευθύνης

12η Συνά- ΣΥΛΛΟΓΙΑσκήσεις αναπνοής, ντηση ΚΗ ΔΗΜΙρυθμού και κίνησης 21 Δεκεμ- ΟΥΡΓΙΚΗ Κατασκευή Χριστουγενβρίου ΔΡΑΣΗ Ι νιάτικης διακόσμησης για το εστιατόριο, όπου θα εορταστούν τα Χριστούγεννα, την Παρασκευή 23 του μήνα. Ασκήσεις αναπνοής, ρυθμού και κίνησης 13η Συνά- ΣΥΛΛΟΓΙ- Κατασκευή Χριστουγενντηση ΚΗ ΔΗΜΙ- νιάτικης διακόσμησης 22 Δεκεμ- ΟΥΡΓΙΚΗ για το καθιστικό, όπου ο βρίου ΔΡΑΣΗ ΙΙ Άγιος Βασίλης θα μοιράσει δώρα στα παιδιά του Κέντρου την Παρασκευή 23 του μήνα 14Η Συνά- ΑΥΤΟΝΟΑσκήσεις αναπνοής, ντηση ΜΙΑ Ι ρυθμού και κίνησης 28 ΔεκεμΕργασία σε ασκήσεις βρίου προσομοίωσης λήψης αποφάσεων, προκειμένου να καλλιεργηθεί η αυτονομία

Ξύλινα κοντάρια, χρωμαΗμερολόγιο Καλλιέργεια της συνοχής της τιστό ύφασμα, χρωμα- Αρχεία συνάντηομάδας τικό σκοινί, συνδετήρες, σης Σύσταση ενός χώρου για βελόνες, κλωστή, κόλλα, συνεργασία και υποστήριξη χαρτοταινία και σελοτέιπ ανάμεσα στους συμμετέχοντες

Ξύλινα κοντάρια, χρωμαΗμερολόγιο Καλλιέργεια της συνοχής της τιστό ύφασμα, χρωμα- Αρχεία συνάντηομάδας τικό σκοινί, συνδετήρες, σης Σύσταση ενός χώρου για βελόνες, κλωστή, κόλλα, συνεργασία και υποστήριξη χαρτοταινία και σελοτέιπ, ανάμεσα στους συμμετέχοκιμωλία… ντες

Ξύλινα κοντάρια, χρωμαΗμερολόγιο Πρόταση δημιουργίας ενός τιστό ύφασμα, χρωμα- Αρχεία συνάντη- καλλιτεχνικού έργου από τικό σκοινί, συνδετήρες, σης τους ίδιους τους συμμετέχοβελόνες, κλωστή, κόλλα, Αρχεία ατομικών ντες χαρτοταινία και σελοτέιπ, παρατηρήσεων Καλλιέργεια αυτονομίας, και κιμωλία προτάσεις από τους συμμετέχοντες για τη δυναμική του εργαστηρίου 15η Συνά- ΑΥΤΟΝΟΑσκήσεις αναπνοής, Ξύλινα κοντάρια, χρωμαΗμερολόγιο Πρόταση δημιουργίας ενός ντηση ΜΙΑ ΙΙ ρυθμού και κίνησης τιστό ύφασμα, χρωμα- Αρχεία συνάντη- καλλιτεχνικού έργου από 29 ΔεκεμΑνάπτυξη της δραστηρι- τικό σκοινί, συνδετήρες, σης τους ίδιους τους συμμετέχοβρίου ότητας που επέλεξαν οι βελόνες, κλωστή, κόλλα, Αρχεία ατομικών ντες συμμετέχοντες χαρτοταινία και σελοτέιπ, παρατηρήσεων Καλλιέργεια αυτονομίας, και κιμωλία προτάσεις από τους συμμετέχοντες για τη δυναμική του εργαστηρίου

Βιβλιογραφία Gudykunst, W. B. (1998). Applying anxiety/uncertainty management (AUM) theory to intercultural adjustment training. International Journal of Intercultural Relations 22(2), 227250. Kapuściński, R. (2007). Encuentro con el otro (The Other). Barcelona: Editorial Anagrama. Maalouf, A. (2004). Identidades Asesinas (Murderous identities). Madrid: Alianza Editorial. Martínez Díez, N. & López Fdez.-Cao (eds.) (2009). Reinventar la vida. El arte como terapia (Reinventing life. Art as therapy). Madrid: Editorial Eneida.

129

3.2.6 ΜΊΑ ΚΑΛΎΤΕΡΗ ΖΩΉ ΜΈΣΑ ΑΠΌ ΤΙΣ ΤΈΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΓΛΏΣΣΑ «Αυτό που η τέχνη προσφέρει είναι χώρος- λίγο περιθώριο για να αναπνεύσει το πνεύμα.» John Updike

Μερικές πληροφορίες για τα πιλοτικά προγράμματα: Πώς ονομάζονταν; Μία Καλύτερη Ζωή & Τέχνες και Γλώσσα Από ποιον (συνεργάτη) προτάθηκαν; Momentum Arts Πότε πραγματοποιηθήκαν; Σεπτέμβριος 2011 και Φεβρουάριος 2012 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Αναπαραστατικές τέχνες και δημιουργική γραφή Κείμενο από τη Nancy Hogg

Περίληψη Η παρούσα μελέτη περίπτωσης περιγράφει το πιλοτικό πρόγραμμα «Μία Καλύτερη Ζωή», σε σχεδιασμό και διεξαγωγή του οργανισμού Momentum Arts, διαχείριση Louise Taylor και με τις καλλιτεχνικές εμψυχώτριες Hilary Cox, Beverley Carpenter και Nancy Hogg, σε συναργασία με το Κέντρο Παίδων του Νότιου Ουίσμπεκ (South Wisbech Children’s Centre), ως μέρος του προγράμματος Αριάδνη. Περιγράφει επίσης το δεύτερο πιλοτικό πρόγραμμα «Τέχνες και Γλώσσα», σε σχεδιασμό Momentum Arts και των καλλιτεχνικών εμψυχωτρών Hilary Cox και Dan Donovan. Πρωταρχικοί σκοποί των εργαστηρίων ήταν η σύσταση ενός ασφαλούς δημιουργικού χώρου όπου οι συμμετέχοντες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις δημιουργικές τέχνες για να εξερευνήσουν συναισθήματα πολιτισμικού σοκ, απώλειας και άγχους, τα οποία σχετίζονται με την πολιτισμική προσαρμογή. Συζητήσαμε επίσης με συνεργάτες και πιθανούς συμμετέχοντες, οι οποίοι εξέφρασαν ενδιαφέρον σχετικά με την εξερεύνηση και έκφραση της τοπικής και προσωπικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Στο παρόν, αναλύουμε τους παιδαγωγικούς σκοπούς, τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιήσαμε, τις δραστηριότητες που διεξαγάγαμε καθώς και τα αποτελέσματα, τόσο δημιουργικά όσο και συναισθηματικά, όπως και τα όσα μάθαμε εμείς από το πρόγραμμα.

Πότε και από ποιους πραγματοποιήθηκε; Το πιλοτικό πρόγραμμα «Μία Καλύτερη Ζωή» έλαβε χώρα μεταξύ Σεπτεμβρίου και Νοεμβρίου 2011, αποτελούμενο από 12 x 2.5 ωριαίες συναντήσεις. Οι συνεργάτες μας στο Κέντρο Παίδων του Νότιου Ουίσμπεκ είχαν ήδη έρθει σε επαφή με μία ομάδα γυναικών συνεργαζόμενη με το κέντρο μέσω του διπλανού σχολείου. Στελεχώσαμε μέσω του Κέντρου Παίδων του Νότιου Ουίσμπεκ και τα εργαστήρια πραγματοποιήθηκαν εκεί. Σε αντίθεση με την ευμάρεια του κεντρικού Κέιμπριτζ, το Ουίσμπεκ βρίσκεται στα βόρεια της κοινότητα του Κέιμπριτζ, και χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό απομόνωσης και χαμηλό επίπεδο καλλιτεχνικής ανάπτυξης. Επιπλέον, στην περιοχή έχουν συγκεντρωθεί μετανάστες εργαζόμενοι από την Ανατολική Ευρώπη, οι οποίοι έλκονται από την υψηλή ζήτηση αγροτικής και εποχιακής εργασίας. Το Ουίσμπεκ έχει απασχολήσει σημαντικά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ενίοτε με αρνητική χροιά, σχετικά με τους μετανάστες, οι οποίοι αποτελούν σχεδόν το ένα τρίτο του σημερινού πληθυσμού, ο οποίος ανέρχεται στους 20.000 κατοίκους. Οι εννέα γυναίκες που αποτέλεσαν την ομάδα με την οποία εργασθήκαμε προέρχονται από τη Λετονία, τη Λιθουανία και την Πολωνία. Καμία τους δεν ζούσε στο Ουίσμπεκ για περισσότερα από τρία χρόνια. Στην ομάδα, περιλαμβάνονταν επίσης δύο γυναίκες του κράτους 130

υποδοχής. Κάποιες από τις συμμετέχουσες γνωρίζονταν μεταξύ τους, όμως οι περισσότερες δεν είχαν ξανασυναντηθεί.

Παιδαγωγικοί σκοποί Παιδιαγωγικός σκοπός ήταν να καθοδηγήσουμε και να ενθαρρύνουμε τις συμμετέχουσες να χρησιμοποιήσουν τα σύγχρονα και εσώτερα πολιτισμικά τους τοπία για να δημιουργήσουν έργα τέχνης τα οποία να λειτουργούν σε σχεσιακό και αισθητικό επίδεδο. Με τη συμμετοχή τους σε μία σειρά δραστηριοτήτων, θα δινόταν χώρος στις συμμετέχουσες για να σκεφτούν, και να απαντήσουν δημιουργικά σε αισθήματα πολιτισμικού σοκ, και σε αισθήματα απώλειας και αγωνίας που συσχετίζονται με την προσαρμογή σε ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Θέλαμε να προκαλέσουμε, μέσω της συμμετοχής σε δημιουργικές καλλιτεχνικές δραστηριότητες, μία ανταλλαγή ιστοριών ζωής και πολιτισμικών βιωμάτων. Τα απτά αποτελέσματα θα ήταν μία συλλογή καλλιτεχνικών έργων, αποσπάσματα δημιουργικής γραφής και ημερολόγια σκέψεων. Οι συμμετέχουσες θα λάμβαναν επίσης μέρος σε ποιοτική έρευνα, με τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων, σχεδιασμένα για τη μέτρηση των αλλαγών στην προσωπική τους στάση και θεώρηση για τη ζωή.

Μεθοδολογίες που χρησιμοποιήθηκαν Αντλώντας στοιχεία από τη σχεσιακή τέχνη, η οποία περιγράφει ένα πεδίο εργασίας το οποίο δημιουργεί ένα πλαίσιο και μία δομή για τη θεώρηση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων με τον εαυτό καθώς και με την κοινότητα και το μέρος όπου διαμένουν, οι συμμετέχουσες ενθαρρύνθηκαν να δημιουργήσουν αντικείμενα και ποίηση, ενδεικτικά της σχέσης τους με το προσωπικό τους πολιτισμικό περιβάλλον. Επιθυμία μας ήταν η δημιουργία ενός περιβάλλοντος, το οποίο θα ενθάρρυνε το διάλογο και όπου οι συμμετέχουσες θα μπορούσαν να αναστοχαστούν στη σχέση τους με το καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον και να μοιραστούν με την ομάδα τον τρόπο που το βίωναν. Ο Momentum Arts ανέθεσε σε καλλιτεχνικούς εμψυχωτές να ενθαρρύνουν τη βιωματική μάθηση στις συμμετέχουσες, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο να διασφαλιστεί ότι όλα τα μέλη της ομάδας θα αισθάνονται αρκετά άνετα, ούτως ώστε να δοκιμάζουν κάθε νέα δραστηριότητα, να μαθαίνουν δημιουργικές δεξιότητες τόσο ατομικά όσο και συλλογικά κατά τις ομαδικές δραστηριότητες. Ως δομικό στοιχείο του συγκεκριμένου προγράμματος, προτάθηκαν δραστηριότητες οι οποίες θα εξερευνούσαν τις πτυχές που όρισαν οι παραστατικοί δείκτες επάνω στους οποίους συμφώνησαν οι συνεργάτες του προγράμματος Αριάδνη, και οι οποίοι αναφέρονται σε αισθήματα πολιτισμικού σοκ, απώλειας και άγχους, τα οποία σχετίζονται με την πολιτισμική προσαρμογή. Οι συμμετέχουσες είχαν επίσης δικές τους προτάσεις για δραστηριότητες, και κάθε εργαστήριο λειτούργησε σε ένα δομημένο αλλά ευέλικτο πλαίσιο εφαρμογής. Το περιεχόμενο των εργαστηρίων «Μία καλύτερη ζωή» ήταν ευρύ και πολύπλευρο, περιλαμβάνοντας σχεδιασμό προσωπογραφιών, εργασία με πυλό, κολάζ και δημιουργική γραφή. Ενθαρρύναμε τις συμμετέχουσες να κρατούν ημερολόγια για να καταγράφουν τις σκέψεις και συναισθηματικές ανταποκρίσεις στις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, καθώς και το πώς τις έκαναν να νιώθουν σε σχέση με το δικό τους πολιτισμικό περιβάλλον. Κατά την ερευνητική περίοδο του προγράμματος Αριάδνη, ο Momentum Arts είχε προηγουμένως προσφέρει τρία παραδείγματα ορθής πρακτικής, τα οποία είχαν επηρεάσει και πληροφορήσει τη συνεχή εργασία μας των τελευταίων ετών –τα 131

προγράμματα αυτά είχαν επίσης επίδραση στα εργαστήρια που διεξαγάγαμε με το πρόγραμμα Αριάδνη. Το πρώτο από αυτά τα προγράμματα λεγόταν Ανείπωτες Ιστορίες, ένα πρόγραμμα πολιτισμικής κληρονομιάς του Momentum Arts, το οποίο σε διάρκεια τριών ετών συνέλεξε και γνωστοποίησε τις ιστορίες των εθνικών κοινοτήτων της μαύρης μειονότητας της κοινότητας του Κέιμπριτζ. Μεγάλο μέρος αυτού πραγματοποιήθηκε μέσω εργαστηρίων μνήμης, κατά τη διάρκεια των οποίων οι συμμετέχοντες δημιούργησαν τοιχογραφίες, εμπνευσμένες από τον πολιτισμό της πατρίδας τους. Χρησιμοποιήσαμε τη συγκεκριμένη δραστηριότητα στη διάρκεια των εργαστηρίων του προγράμματος Αριάδνη, ως ένα μέσον για να ανταποκριθούν οι συμμετέχουσες τόσο συναισθηματικά όσο και αναπαραστατικά. Ένα άλλο πρόγραμμα που θαυμάσαμε υπήρξε το Αποσκευή από Μνήμες (Suitcase of Memories) της Γερμανικής καλλιτεχνικής συλλογικότητας Kulturladen Huchting, το οποίο εκτέθηκε στην αίθουσα τέχνης Durban Art Gallery ως μέρος της έκθεσης Διάλογος μεταξύ Πολιτισμών (Dialogue between Civilisation) το 2010. Ως κομμάτι της έκθεσης, μετανάστες είχαν δημιουργήσει αποσκευές με αντικείμενα και ενθυμήματα τα οποία έλεγαν τις προσωπικές τους ιστορίες. Στο πλαίσιο των εργαστηρίων του προγράμματος Αριάδνη, ενθαρρύναμε τις συμμετέχουσες να φέρουν αντικείμενα που σήμαιναν κάτι για εκείνες, και να μοιραστούν τις ιστορίες με την ομάδα. Τα αντικείμενα χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως ερεθίσματα για τη δημιουργία ποίησης. Εμπνευστήκαμε επίσης από ένα άλλο πρόγραμμα υπό τον τίτλο Πήγαινέ με στο Πήτερμποροου (Take me to Peterborough) από την Encounters Art. Διασχίζοντας την πόλη με ένα μικρό λεωφορείο, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να λάβουν μέρος σε μία πολύ προσωπική ξενάγηση –πηγαίνοντας στα μέρη που είχαν σημασία για τους ίδιους και διηγούμενοι τις ιστορίες τους. Κάθε ένας/μία από τους συμμετέχοντες καλούνταν να ακούσει τις ιστορίες των άλλων σε ενδιαφέρουσες και απροσδόκητες τοποθεσίες. Με αυτόν τον τρόπο, αντί να κοιτούν την πόλη μέσα από γεωγραφικούς ή κοινοτικούς περιορισμούς, η πόλη «χαρτογραφήθηκε» από ανθρώπους και τις ατομικές τους εμπειρίες, δημιουργώντας νέες συνδέσεις και όρια.

Περιεχόμενο Η πρώτη συνάντηση αποτελούνταν από ένα αριθμό δραστηριοτήτων, με σκοπό τη χαλάρωση και αλληλογνωριμία των συμμετεχουσών. Πρώτη από εκείνες ήταν η λεγόμενη Συμπλήρωση Φωτογραφιών, η οποία είναι μία πηγή αποτελούμενη από μία συλλογή φωτογραφιών κυρίων τοπίων και αρχιτεκτονικής με μία έμφαση στις ατμοσφαιρικές εικόνες. Κάθε συμμετέχουσα επέλεξε μία φωτογραφία που αποτύπωνε πώς ένιωθε εκείνη την πρώτη ημέρα του εργαστηρίου. Στη συνέχεια, η μία μετά την άλλη, οι συμμετέχουσας συστήθηκαν στην υπόλοιπη ομάδα και εξήγησαν το λόγο που είχαν επιλέξει τη συγκεκριμένη φωτογραφία. Μία γυναίκα διάλεξε μία εικόνα του Φράγματος Χούβερ (φράγμα στη Μαύρη Κοιλάδα του Κολοράντο, γνωστό για την αψιδωτή αρχιτεκτονική του), και είπε ότι ένιωθε σαν το φράγμα «που προσπαθεί να συγκρατήσει το νερό» και ότι περίμενε με ανυπομονησία να έχει λίγο χρόνο για την ίδια, όπου δε θα έπρεπε να ανησυχεί για τις δουλειές του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών. Η αξία της χρήσης μίας δραστηριότητας όπως η παραπάνω στο πλαίσιο μίας παρόμοιας ομάδας έγκειται στο ότι, ενώ δεν είναι μία αμιγώς δημιουργική δραστηριότητα, αποτελεί έναυσμα για τη σύνδεση με το συνειρμικό τρόπο σκέψης ως σημείο εκκίνησης προς ερχόμενες δημιουργικές δραστηριότητες. Η υπόλοιπη συνάντηση περιελάμβανε μία εισαγωγή στις δραστηριότητες που είχαν σχεδιάσει οι καλλιτέχνες, μία συζήτηση σχετικά με τις ελπίδες και προσδοκίες από τα εργαστήρια, καθώς και προτάσεις από τις συμμετέχουσες για μελλοντικές δρατηριότητες. Στη 132

συνάντηση αυτή, συμπληρώθηκαν επίσης τα προ του εργαστηρίου ερωτηματολόγια, τα οποία είχαν προβλεφθεί από το πρόγραμμα Αριάδνη. Σε μία άλλη συνάντηση, δόθηκαν στις συμμετέχουσες παραδείγματα προσωπογραφιών της κοινωνικής ανασχηματιστή Octavia Hill, η οποία καταγόταν από το Ουίσμπεκ και υπήρξε ιδρυτής του οργανισμού National Trust (ένας οργανισμός με σκοπό την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς), ως έμπνευση για να δημιουργήσουν τις δικές τους προσωπογραφίες. Εργαζόμενες σε ζεύγη, οι συμμετέχουσες δημιούργησαν προσωπογραφίες η μία της άλλης, ενώ έκαναν ερωτήσεις σχετικά με τη ζωή και το ταξίδι που είχαν κάνει για να μεταναστεύσουν στο Ουίσμπεκ. Η δραστηριότητα αυτή αποδείχτηκε μία ευκαιρία για τη δημιουργία πραγματικών δεσμών ανάμεσα σε πολλές από τις γυναίκες, οι οποίες είπαν ότι ήταν ένας πολύ καλός τρόπος να γνωριστούν μεταξύ τους, και ότι το να κάνουν ερωτήσεις ενώ ζωγράφιζαν ήταν μία δραστηριότητα ήρεμη και καθόλου επιθετική. Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης συνάντησης, οι συμμετέχουσες δημιούργησαν και διασκόσμησαν με χαρτόνι και χρωματιστά χαρτιά τα ημερολόγιά τους, τα οποία θα χρησιμοποιούσαν για να καταγράψουν τα ποιήματα, σκέψεις και αναπαραστάσεις σε σχέση με το εργαστήριο. Η δραστηριότητα αυτή αποτέλεσε έξοχη ευκαιρία για τις συμμετέχουσες να μιλήσουν στην ομάδα, με τρόπο ανεπίσημο, για τις προσωπικές πρωσοπογραφίες που είχαν δημιουργήσει και για τα πράγματα που είχαν ανακαλύψει για τις υπόλοιπες συμμετέχουσες. Στην επόμενη συνάντηση, οι συμμετέχουσες επισκέφθηκαν το τοπικό μουσείο για τη ζωή και το έργο της Octavia Hill. Στη συγκεκριμένη επίσκεψη στο μουσείο, οι συμμετέχουσες συνειδητοποίησαν τα κοινά τους με την Octavia Hill. Ως κοινωνική ανασχηματιστής, η Octavia Hill επιθυμούσε μία καλύτερη ζωή για τις κοινότητες ανάμεσα στις οποίες ζούσε, με τον ίδιο τρόπο που οι συμμετέχουσες είχαν μεταναστεύσει στο Ηνωμένο Βασίλειο σε αναζήτηση μίας καλύτερης ζωής για εκείνες και τις οικογένειές τους. Οι συμμετέχουσες εμπνεύσθηκαν περαιτέρω από την επίσκεψη στο μουσείο και συνεργάστηκαν για να κατασκευάσουν το δικό τους «ντουλάπι περιέργειας». Οι συμμετέχουσες δημιούργησαν μικρά αντικείμενα από πηλό, τα οποία θυμούνταν από την παιδική τους ηλικία ή τα οποία έκρυβαν κάποια συγκίνηση σε σχέση με το παρελθόν. Μία συμμετέχουσα κατασκεύασε μία σειρά μικρών πετούμενων πτηνών, τα οποία είπε ότι της θύμιζαν την παιδική της ηλικία. Μία άλλη κατασκεύασε ένα χιονάνθρωπο (για τον οποίο έγραψε ένα ποίημα σε επόμενη συνάντηση). Μεγάλο μέρος της συζήτησης κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων κινούταν γύρω από την ιδέα των χαρτών και των ταξιδιών, και πώς αυτά τις έκαναν να αισθάνονται. Σε μία από τις συναντήσεις, οι συμμετέχουσαν εργάσθηκαν ομαδικά για να δημιουργήσουν ένα «συναισθηματικό χάρτη» του Ουίσμπεκ. Πάνω σε αυτόν τον χάρτη, αντί να χαρτογραφήσουν το δημαρχείο ή τη στάση του λεωφορείου, οι συμμετέχουσες ζωγράφισαν εικόνες και σύμβολα που έδειχναν πού είχαν γνωρίσει τους συντρόφους τους ή πού μπορούσε κανείς να αγοράσει Λιθουανικό κέικ από ζελέ. Ο χάρτης ήταν επίσης ένας τρόπος να καταγράψουν καθοριστικά συμβάντα στις ζωές τους, τα οποία ήταν κομβικά κατά την περίοδο προσαρμογής. Συνεπώς, ενσωματώνοντας προσωπικές συναισθηματικές εμπειρίες σε ένα χάρτη του καινούριου περιβάλλοντος, οι συμμετέχουσες μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν συμβολικά την ταυτότητά τους στο καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Η συγκεκριμένη δραστηριότητα υπήρξε πολύ δημοφιλής ανάμεσα στις συμμετέχουσες, και πολλές πρότειναν ότι θα ήταν χρήσιμο να τυπωθεί ο χάρτης τους στο οπισθόφυλλο του επίσημου ταξιδιωτικού οδηγού του Ουίσμπεκ, ο οποίος διαμοιράζεται από το γραφείο τουρισμού, ούτως ώστε να νιώθουν περισσότερο οικεία όσοι μετανάστες καταφθάνουν στο Ουίσκμπεκ. 133

Το συγκεκριμένο εργαστήριο ήταν η πρώτη φορά που πολλές από τις συμμετέχουσες έγραφαν ποίηση. Ξεκινώντας με ένα πολύ απλό πρότυπο, οι συμμετέχουσες εργάσθηκαν σε ποιήματα της θεματικής «είμαι». Το ίδιο το ποίημα αναζητά απαντήσεις σε έναν κατάλογο ανοιχτών δηλώσεων, όπως «είμαι», «βλέπω», «ακούω», «ονειρεύομαι», κλπ. Σκοπός του ποιήματος αυτού ήταν η εισαγωγή πολύ απλών μεθόδων ποιητικής γραφής σε ανθρώπους που μπορεί να μην έχουν γράψει ποίηση ποτέ. Επιπλέον, καθώς οι συγκεκριμένες συμμετέχουσες δεν έγραφαν στη μητρική τους γλώσσα, ένα απλό πρότυπο τις διευκόλυνε. Μία συζήτηση στο πλαίσιο της ομάδας πρότεινε ότι τα ποιήματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά κάθε φορά που κάποια αποφασίζει να τα γράψει, ανάλογα με τον τρόπο που αντιλαμβανόταν την ταυτότητά της. Το πολιτισμικό σοκ μπορεί επίσης να κάνει τους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται διαορετικά την ταυτότητά τους, για παράδειγμα τα όνειρα που βλέπει κανείς στην πατρίδα μπορεί να αφορούν διαφορετικά πράγματα από εκείνα που βλέπει στην καινούρια χώρα. Στη συνέχεια, μία επόμενη συνάντηση επικεντρώθηκε στη δημιουργική γραφή ως απάντηση στις μνήμες. Οι συμμετέχουσες κλήθηκαν να φέρουν στο εργαστήριο αντικείμενα ή εικόνες από την παιδική τους ηλικία, και να γράψουν ένα ποίημα ή ένα μικρό κομμάτι πρόζας σχετικά με τη σημασία που είχαν οι εικόνες για τις ίδιες. Μία γυναίκα έγραψε ένα ποίημα από την πλευρά ενός φτερού από παγώνι, με αφορμή μία ανάμνηση που είχε από παγώνια να οργώνουν τους δρόμους της πόλης της ένα καλοκαίρι όταν ήταν παιδί. Η συμμετέχουσα σημείωσε ότι, αν και δεν είχε ξεχάσει ποτέ τα παγώνια, το να συγκεντρωθεί συγκεκριμένα σε αυτά την έκανε να νιώσει νοσταλγία και να συνδεθεί με το παρελθόν της. Η μετοίκηση σε μία άλλη χώρα μπορεί να σημάνει ότι όλες οι παιδικές αναμνήσεις αποκόπτονται από τον πολιτισμό στον οποίο τώρα ζεις. Συγκεντρωμένες στον αναστοχασμό επάνω στις μνήμες αυτές, οι συμμετέχουσες μπόρεσαν να νιώσουν μία αίσθηση ενδυνάμωσης και επιβεβαίωσης για την προσωπική τους ιστορία στο καινούριο τους πολιτισμικό περιβάλλον. Παίρνοντας έμπνευση από την επίσκεψη στο μουσείο της Octavia Hill, οι συμμετέχουσες δημιούργησαν Μπλε Πλακέτες της Αγγλικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όμως αντί να είναι αφιερωμένες σε διάσημους ανθρώπους, οι πλακέτες αφιερώθηκαν σε ανθρώπους που βοήθησαν τις συμμετέχουσες στη δική τους πορεία εγκατάστασης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Με την εκ νέου φαντασίωση αυτού του παραδοσιακά Βρετανικού συμβόλου, οι συμμετέχουσες είχαν την ευκαιρία, σε κάποιο μικρό βαθμό, όχι μόνο να αισθανθούν μέρος της συνολικής αισθητικής κληρονομιάς της χώρας υποδοχής, αλλά και να το μεταμορφώσουν σε κάτι προσωπικό και συνεπώς να ενδυναμωθούν ώστε να δουν καινούριες προσωπικές πιθανότητες. Σε άλλη περίσταση, οι συμμετέχουσες έγραψαν χαϊκού εμπνευσμένα από τον περιβάλλοντα χώρο, με έμφαση στον καιρό και τις εποχιακές αλλαγές. Αυτό το απλό τρίστιχο ποίημα (αποτελούμενο κατά την παράδοση από έναν πεντασύλλαβο στίχο, ακολουθούμενο από έναν επτασύλλαβο και στο τέλος από έναν πεντασύλλαβο) είναι ένας περιεκτικός και απλός τρόπος καταγραφής μίας αίσθησης για το μέρος και τα συναισθήματα που επιφέρει. Αν και το μέτρημα των συλλαβών αποτέλεσε πρόκληση για ορισμένες από τις συμμετέχουσες, σε άλλες έδωσε τη δυνατότητα να αναστοχαστούν με τρόπο περιεκτικό σχετικά με το πώς ένιωθαν για το πολιτισμικό τους περιβάλλον. Μία συμμετέχουσα παρατήρησε ότι

«Ποτέ δεν πίστευα ότι μπορούσα να γράψω ένα ποίημα, και όμως το έγραψα!» Στις τελευταίες συναντήσεις, οι συμμετέχουσες είχαν την ευκαιρία να ολοκληρώσουν

134

τις ιστορίες και τα ποιήματα για τα ημερολόγια τους. Επίσης, είχε ήδη αποφασισθεί πως ορισμένα από τα καλλιτεχνικά έργα και τα ποιήματα θα συλλέγονταν σε μία μικρή έκδοση, σχεδιασμένη από μία από τους καλλιτέχνες, υπό τον τίτλο «Μία Καλύτερη Ζωή». Οι συμμετέχουσες ήταν ενθουσιασμένες στην προοπτική αυτή και ενδιαφέρονταν πολύ να γεμίσουν με σχέδια την έκδοση. Το εργαστήριο υπήρξε πολύ δημοφιλές στις συμμετέχουσες, και εάν υπήρχε χρηματοδότηση, θα επιθυμούσαν να συνεχιστεί.

Πολιτισμική Γιορτή Η τελευταία συνάντηση περιλάμβανε μία πολιτισμική γιορτή και έκθεση των έργων τέχνης. Καλεσμένοι ήταν επίσης μέλη του συνεργάτη οργανισμού, ενώ οι συμμετέχουσες και οι καλλιτεχνικοί εμψυχωτές προσέφεραν παραδοσιακό φαγητό, όπως κέικ ζελέ και παντζαρόσουπα. Μία συμμετέχουσα είπε «Ευχαριστήθηκα πολύ την παρακολούθηση αυτού του εργαστηρίου. Έκανε περισσότερο ευτυχισμένη τη ζωή μου!». Μία άλλη είπε «Η τέχνη δεν είναι μόνο για τους προνομιούχους –είναι για τους ανθρώπους.»

Αποτέλεσμα Τα εργαστήρια «Μία Καλύτερη Ζωή» συγκέντρωσαν πολλά ενδιαφέροντα και θετικά συμπεράσματα. Πολλές από τις συμμετέχουσες είχαν περιορισμένη έκθεση στις δημιουργικές τέχνες πριν από το εργαστήριο, το οποίο εξέφρασε σε ένα πολύ αρχικό σχόλιο μία από τις συμμετέχουσες ως εξής: «Θεωρώ πως η τέχνη είναι για τα παιδιά και το σχολείο. Όχι για μένα.» Παρ’ όλα αυτά, και παρά παρόμοιες αντιλήψεις, η ομάδα συμμετείχε σε όλες τις δραστηριότηες. Πολύ νωρίς στα εργαστήρια, έγινε σαφές πως οι συμμετέχουσες εκτιμούσαν, όχι μόνο την ευκαιρία να συνεργάζονται, αλλά επίσης να έχουν ένα χώρο όπου μπορούν να μιλούν ανοιχτά για το πώς ένιωθαν σχετικά με τη μετοίκησή τους στο Ουίσμπεκ. Πολλές από εκείνες είχαν αφήσει οικογένεια και φίλους για να έρθουν στο Ηνωμένο Βασίλειο για την επίτευξη μιας «καλύτερης ζωής», αλλά από όταν έφτασαν μόλις τώρα επεξεργάζονταν πόσο δύσκολο ήταν να προσαρμοστούν. Παρ’ όλα αυτά, πολλές ανέφεραν ότι ο αποχωρισμός από το σύνηθες πολιτισμικό περιβάλλον τους είχε αντίκτυπο στην αυτοαντίληψη τους. Για παράδειγμα, η Ausra, μία από τις συμμετέχουσες, τραγουδούσε ημιεπαγγελματικά στη Λιθουανία, όμως δεν είχε καταφέρει να βρει μία κατάλληλη αφετηρία για το τραγούδι στο Ουίσμπεκ. Παρά ταύτα, προς το τέλος των εργαστηρίων εξήγησε ότι είχε βρει μία τοπική μπάντα με την οποία θα ξεκινούσε να τραγουδά. Αν και οι δημιουργικές δραστηριότητες στο πλαίσιο των εργαστηρίων «Μία Καλύτερη Ζωή» δε συνδέονταν με παράσταση, ίσως η ένταξη της τέχνης στην καθημερινότητά της να αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη για την ευελιξία ταυτότητας που χρειαζόταν για να βρει το πρώτο σημείο εκκίνησης. Κατά τη συνάντηση όπου οι συμμετέχουσες έγραψαν Χαϊκού, πολλές σημείωσαν ότι δεν είχαν συνειδητοποιήσει πόσο πολύ τους είχαν λείψει οι αλλαγές των εποχών της πατρίδας τους. Μία συμμετέχουσα έγραψε ένα μακρύτερο ποίημα για έναν χιονάνθρωπο, σαν μεταφορά της εμπειρίας της ως μετανάστη, με τις ακόλουθες γραμμές

«Αναρωτιέμαι εάν θα βρίσκομαι εδώ για όλη μου τη ζωή, ακούω ότι το χιόνι μπορεί να λιώσει» (πρωτότυπο κείμενο ‘I wonder if I’ll be here all my life, I hear that snow can melt.)

135

Η ομάδα των συμμετεχουσών με την οποία εργασθήκαμε ως μέρος των εργαστηρίων «Μία Καλύτερη Ζωή» ενεπλάκη εθελοντικά σε όλες τις δημιουργικές δραστηριότητες. Όντως, όπως ανφέρθηκε νωρίτερα, αν και πολλές από τις συμμετέχουσες δεν είχαν πρωτύτερη ενασχόληση με τη καλλιτεχνική δραστηριότητα, όλες εξέφρασαν ενδιαφέρον να συνεχίσουν να συναντιούνται ως ομάδα. Σχετικά με την εμπειρία της όταν ερχόταν στα εργαστήρια, μία συμμετέχουσα είπε:

«Ξυπνάω τη Δευτέρα και η ζωή μου είναι γεμάτη χρώματα.» Μία από τις συμμετέχουσες, η Ausra, ταξίδεψε από την πατρική της πόλη, τη Βέντα της Λιθουανίας, στο Ουίσμπεκ του Κέιμπριτζ, για να βρίσκεται μαζί με το σύζυγό της. Λίγο καιρό αφότου έφτασε, βρήκε μία χειρωνακτική εργασία στην αγροτική βιομηχανία, η οποία καθιστά το Ουίσμπεκ πόλο έλξης για χιλιάδες μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη κάθε χρόνο. Όταν όμως ο εργοδότης της έμαθε ότι ήταν τεσσάρων μηνών έγκυος, έχασε τη δουλειά της. Επέστρεψε στη Λιθουανία ενώ ο σύζυγός της έμεινε στο Ηνωμένο Βασίλειο. Καθώς όμως η οικονομική κατάσταση στη Λιθουανία γινόταν σταδιακά χειρότερη, της ήταν ακόμα πιο δύσκολο να βρει δουλειά. Είπε

«Δεν μπορούσα να μείνω και έπρεπε να μετακομίσω, οπότε άρχισα να ξανασκέφτομαι την Αγγλία, και αποφάσισα να επιστρέψω στο Ουίσμπεκ το 2009.» Η Ausra περιγράφει το αρχικό πολιτισμικό σοκ ως μεγαλύτερο από όσο είχε φανταστεί. Είχε εκπλαγεί από τις διαφορές στον τρόπο κοινωνικοποίησης και ένιωθε ότι διδόταν μικρότερη έμφαση στην οικογενειακή δραστηριότητα και περισσότερη στο να πηγαίνουν σε παμπ και εστιατόρια. Ένα άλλο σοκ ήταν το διαθέσιμο φαγητό στα τοπικά σουπερ-μάρκετ. Μία τεράστια διέξοδος υπήρξε η ανακάλυψη τοπικών Πολωνικών μαγαζιών όπου μπορούσε να βρει γνώριμα υλικά. Ψωνίζοντας στο τοπικό Πολωνικό μαγαζί, έμαθε για τα Λιθουανικά μαγαζιά της περιοχής. Ήρθε επίσης σε επαφή με την Daina Zagurskiene, την οικογενειακή λειτουργό του Κέντρου Παίδων του Νοτίου Ουίσμπεκ, η οποία την πληροφόρησε για τα πιλοτικά εργαστήρια Αριάδνη της Momentum Arts. Η Ausra παρακολούθησε όλα τα πιλοτικά εργαστήρια που έλαβαν χώρα στη διάρκεια των 12 εβδομάδων. Επικεντρώνοντας στην εξερεύνηση της ιδέας «Τι Σημαίνει Σπίτι;» ως ερέθισμα δημιουργικής δραστηριότητας και συνεχούς διαλόγου, η Ausra είπε ότι «Όταν παίρνω το τρένο του γυρισμού, νιώθω ότι λείπει κάτι εντός μου. Μετά συνειδητοποιώ ότι μου λείπει το Ουίσμπεκ, και ότι το Ουίσμπεκ είναι τώρα το σπίτι μου.» Στη διάρκεια των εργαστηρίων κατέστη εμφανές ότι η μετοίκηση σε μία άλλη χώρα υπήρξε δύσκολη εμπειρία για πολλές από τις συμμετέχουσες. Στην πατρίδα της, τη Βέντα της Λιθουανίας, η Ausra είχε εργασθεί ως επαγγελματίας τραγουδίστρια σε γάμους και εκδηλώσεις, όμως χωρίς αυτές τις επαφές στη νέα της πατρίδα, όπου δεν υπάρχει κάντρο τεχνών ή πολιτιστική ομάδα, δεν είχε την ευκαιρία να έχει πρόσβαση στις ίδιες δυνατότητες. Η Ausra ένιωθε χαρά με τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όχι μόνο για εκείνο που ήταν αυτές καθαυτές, αλλά γιατί της επέτρεπαν να εκφράσει τη δημιουργικότητά της και να επανασυνδεθεί με στοιχεία της ταυτότητας που είχε στη Λιθουανία, εν αντιθέσει με τη νέα της ζωή στην Αγγλία, όπου η ζωή της περιστρεφόταν κατά πολύ γύρω από καθημερινή χειρωνακτική εργασία και τη φροντίδα του παιδιού της.

136

Η ερώτηση «Τι σημαίνει Σπίτι;» χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη διάρκεια των πιλοτικών εγαστηρίων, ως ερέθισμα για δημιουργικές δραστηριότητες. Η Ausra κατασκεύασε το δικό της ερμηνευτικό πρότυπο για το τι σήμαινε «σπίτι» για εκείνη.

« Το Ουίσμπεκ είναι το σπίτι μου, το λιμάνι είναι το αγαπημένο μου μέρος για να σκέφτομαι, στη Λιθουανία ζούσα κοντά στη θάλασσα και συνήθιζα να ξυπνώ και να βλέπω τη θάλασσα από το παράθυρό μου.» Σε άλλο σημείο, η Ausra μίλησε για την έκπληξη που είχε βιώσει κατά τη διαδικασία της πολιτισμικής αφομοίωσης όταν μετακόμισε στο Ουίσμπεκ, καθώς και για τους συνακόλουθους καινούριους συνειρμούς που είχε σχηματίσει. Είπε:

«Επισκέφθηκα τον πατέρα μου στη Λιθουανία και είδαμε ένα μεγάλο ποδοσφαιρικό αγώνα του Champions League. Ο αγώνας ήταν μεταξύ Αγγλίας και Λιθουανίας και ο γιος μου φώναζε «Αγγλία! Αγγλία!» Η Ausra αισθάνεται σπίτι της το Ουίσμπεκ και οραματίζεται το μέλλον της στην Αγγλία. Αφότου συμμετείχε στα εργαστήρια του προγράμματος Αριάδνη, η Ausra βρήκε ακόμα ένα καλλιτεχνικό σημείο εισαγωγής, και συμμετέχει σε έναν τοπικό σύνδεσμο όπερας. Είπε πως αυτές τις μέρες «Νιώθω ότι μπορώ να κάνω τα πάντα.» Μία άλλη από τις συμμετέχουσες, η Rasa μετακόμισε από την πόλη Βιλνιλις της Λιθουανίας στο Ουίσμπεκ της κονότητες του Κέιμπριτζ της Αγγλίας το 2008. Οι γονείς της είχαν μετακομίσει δύο χρόνια πριν, ενώ η απόφασή της να τους ακολουθήσει επηρεάσθηκε από την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης στη Λιθουανία. Δυσκολεύτηκε να προσαρμοστεί στο νέο για εκείνη πολιτισμικό περιβάλλον, και θυμάται ότι της έλειπαν τρομερά οι φίλοι της στη Λιθουανία. Η προσαρμογή της ήταν περισσότερο δυσχερής εξαιτίας του γεγονότος ότι δε μιλά Αγγλικά. Γράφτηκε σε απογευματινά μαθήματα εκμάθησης Αγγλικών, και παράλληλα απέκτησε μία ανειδίκευτη εργασία στη βιομηχανία τροφίμων, ενώ οι γονείς της φρόντιζαν το παιδί της. Εξήγησε ότι ήταν δύσκολο να εργάζεται σε ένα εργοστάσιο συσκευάζοντας λαχανικά, ενώ πίσω στη Λιθουανία απασχολούταν σε μία περισσότερο εξειδικευμένη εργασία. Η Rasa παρακολούθησε το πιλοτικό πρόγραμμα «Μία Καλύτερη Ζωή», όπου πήρε μέρος σε όλες τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Η Rasa σημείωσε ότι ήταν ενδιαφέρον να ρωτάται σχετικά με το περιβάλλον της και ότι αυτό την έκανε να σκεφτεί αναστοχαστικά τα τελευταία χρόνια που είχε περάσει στο Ουίσμπεκ. Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη δημιουργία της αυτοπροσωπογραφίας της και είπε ότι ήταν όμορφο να έχει χρόνο «όχι για δουλειά, μόνο για ζωγραφική». Η Rasa βρήκε ότι η μετακόμιση στην Αγγλία είχε ως αποτέλεσμα μία απώλεια αυτοπεποίθησης. Το πολιτισμικό σοκ που ένιωσε στο καινούριο της περιβάλλον σήμαινε ότι της ήταν δύσκολο να συγκεντρωθεί στις συνηθισμένες ασχολίες που την 137

έκαναν χαρούμενη. Περιέγραψε πώς «έκλαψε πολύ». Το γεγονός ότι είχε ένα μικρό παιδί να φροντίσει τη βοήθησε να κρατήσει μια ισορροπία,

«Είχα ευθύνη απέναντι στο παιδί μου και την οικογένειά μου, και αυτό ήταν το κίνητρό μου για να κρατήσω ψηλά τη διάθεσή μου.» Πολλές από τις γυναίκες είπαν ότι η ένταξη των παιδιών τους στην ευρύτερη κοινότητα μέσω των σχολείων τους υπήρξε για εκείνες ο καταλύτης για να προσεγγίσουν τοπικές υπηρεσίες και κοινότητες. Όντως, η Krause (1978) παρατήρησε ότι τα παιδιά μπορούν να παίξουν ζωτικό ρόλο στην εγκατάσταση των μεταναστριών γυναικών. Η Rasa πέρασε στο στάδιο της προσαρμογής επικεντρώνοντας την καθημερινότητά της, συνοδεύοντας το παιδί της στο σχολείο και παρακολουθώντας τα απογευματινά της μαθήματα. Όμως, καθώς οι δεξιότητές της στα Αγγλικά βελτιώνονταν, και της ήταν πιο εύκολο να ενσωματωθεί, είπε ότι άρχισε να νιώθει αδιάφορη –στη Λιθουανία είχε έναν ευρύ κοινωνικό κύκλο ανθρώπων με τους οποίους είχε μεγαλώσει μαζί. Είπε ότι αυτή η αίσθηση ασφάλειας δε θα μπορούσε ποτέ να αντικατασταθεί στο Ουίσμπεκ. Παρακολουθώντας όμως το πιλοτικό πρόγραμμα, και μιλώντας για τις εμπειρίες της με τις άλλες συμμετέχουσες, ένιωσε σαν να είχε βρει μια άλλη κοινότητα. Είπε,

«Δεν το συνειδητοποιείς όταν προσπερνάς κάποιον στο δρόμο το τι έχει περάσει για να φτάσει εδώ.» Η Rasa επισκέφθηκε το Μουσείο Octavia Hill. Όπως πολλές από τις συμμετέχουσες, ήταν η πρώτη φορά που έμπαινε μέσα. Η επίσκεψη ενέπνευσε τη Rasa να δημιουργήσει μία μπλε πλακέτα αφιερωμένη στη μητέρα της, η οποία είχε ταξιδέψει στο Ουίσμπεκ 7 χρόνια πριν. Η Rasa είπε ότι ήταν πολύτιμο να έχει χρόνο αφιερωμένο στο να αναστοχαστεί την πορεία της και να μοιραστεί την ιστορία της με τις άλλες συμμετέχουσες και ότι ήταν μονάχα τώρα, κοιτάζοντας πίσω, που συνειδητοποιούσε πόσα πολλά είχαν πετύχει και η ίδια, αλλά και οι γονείς της. Έμοιαζε σαν ποτέ κανείς να μην την είχε ρωτήσει τι ένιωθε για το ταξίδι της, για το γεγονός ότι είχε αφήσει τους φίλους της, την πατρική της πόλη, στην αναζήτηση μιας «καλύτερης ζωής». Σε μία άλλη συνάντηση η Rasa δημιούργησε μια αυτοπροσωπογραφία. Χρησιμοποιώντας κολάζ και σκίτσα, το πορτραίτο αναπαριστούσε πλευρές του προσώπου, οι οποίες ήταν δομικές της πολιτισμικής της ταυτότητας. Η Rasa εξήγησε ότι αυτός ήταν ένας καινούριος τρόπος θεώρησης μιας αυτοπροσωπογραφίας και κάτι που ποτέ πριν δεν είχε κάνει. Αν και είχε κάνει λίγα μαθήματα τέχνης όσο βρισκόταν στο σχολείο, πάντοτε πίστευε ότι δεν μπορούσε να ζωγραφίσει. Προσφέροντας στις συμμετέχουσες την ελευθερία να αναπαραστήσουν τον εαυτό τους με έναν τρόπο πολύ προσωπικό και μοναδικό, η έμφαση στη δημιουργία της τέλειας ζωγραφιάς μετακινήθηκε προς τη δημιουργία μίας αναπαράστασης του συναισθηματικού τους εαυτού και του τρόπου που ένιωθαν εκείνη την συγκεκριμένη περίοδο. Μία από τις συναντήσεις περιστρεφόταν γύρω από τη δημιουργία ποιημάτων, χρησιμοποιώντας ένα αντικείμενο συναισθηματικής αξίας, το οποίο είχε φέρει μαζί της η συμμετέχουσα. Η Rasa χρησιμοποίησε μία ξύλινη σφυρίχτρα, την οποία της είχε δωρίσει ο πατέρας της, ως αφετηρία για να αναμίξει αναμνήσεις της ζωής της στη Λιθουανία με σκέψεις σχετικά με το τωρινό περιβάλλον. Είναι δίκαιο να πούμε ότι η Rasa έχει επιτύχει ένα σεβαστό επίπεδο διαχείρισης και ελέγχου της ζωής της. Κοιτάζοντας για νέα σημεία εισαγωγής στο καινούριο

138

πολιτισμικό περιβάλλον, έλαβε μέρος σε μία ομάδα τραγουδιστών του Κέντρου Ρόσμινι. Η Rasa ήταν πολύ θετική σχετικά με την παρακολούθηση του πιλοτικού προγράμματος Αριάδνη και περιέγραψε τη διαδικασία ως εξής:

«Ως παιδί, ένιωθα πάντα ασφάλεοα και πάντα απολάμβανα την καλύτερη αίσθηση. Και εδώ, σε αυτό το εργαστήριο, βρήκα ξανά το ίδιο συναίσθημα. Όταν άλλαξα τη ζωή μου, για κάποιο λόγο έχασα αυτό το συναίσθημα και με αυτό το εργαστήριο για κάποιο λόγοτο βρήκα και πάλι.» Το δεύτερο πιλοτικό εργαστήριο «Τέχνες και Γλώσσα» του Momentum Arts στο πλαίσιο του προγράμματος Αριάδνη σχεδιάσθηκε και διεξήχθη από τον Momentum Arts σε συναργασία με τους καλλιτεχνικούς εμψυχωτές Hilary Cox και Dan Donovan, σε συνεργασία με το Κέντρο Ρόσμινι. Πρωταρχικός σκκοπός των εργαστηρίων ήταν η σύσταση ενός ασφαλούς δημιουργικού χώρου, όπου οι συμμετέχοντες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την τέχνη για να εξερευνήσουν αισθήματα πολιτισμικού σοκ, απώλειας και αγωνίας, τα οποία συνδέονται με την πολιτισμική προσαργμογή. Συμπράξαμε επίσης με συνεργάτες και πιθανούς συμμετέχοντες, οι οποίοι εξέφρασαν ένα ενδιαφέρον να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους στην Αγγλική γλώσσα σε ένα ήρεμο και δημιουργικό περιβάλλον. Στο παρόν κείμενο, εξηγούμε του παιδαγωγικούς σκοπούς, τις μεθοδολογίες που χρησμοποιήσαμε, τις δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν και τα αποτελέσματα, τόσο δημιουργικά όσο και συναισθηματικά, καθώς και τα όσα μάθαμε από το πρόγραμμα και διαδόθηκαν στους συνεργάτες μας.

Πότε πραγματοποιιήθηκε και από ποιους; Τα εργαστήρια πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Μαρτίου και Μαϊου 2012, αποτελούμενα από 12 x 5 ωριαίες συναντήσεις. Οι συνεργάτες μας στο Κέντρο Ρόσμινι έχουν επαφές με μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη, οι οποίοι είναι οικείοι με το κέντρο του οποίου αποστολή είναι η υποστήριξη μετανατών που έχουν αφιχθεί πρόσφατα στο Ουίσμπεκ, στη βόρεια κοινότητα του Κέιμπριτζ. Τα εργαστήρια στελεχώθηκαν μέσω του κέντρου, και εκεί πραγματοποιήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά, εν εντιθέσει με το πρώτο πιλοτικό εργαστήριο του Momentum Arts όπου εργασθήκαμε με μία ομάδα γυναικών από την Ανατολική Ευρώπη, η ομάδα του δεύτερου εργαστηρίου αποτελούταν από άντρες και γυανίκες, πολλοί από τους οποίους ήταν άνεργοι και βρίσκονταν σε αναζήτηση εργασίας. Οι παραπάνω δεσμεύσεις στο χρόνο τους είχαν αντίκτυπο στη διαθεσιμότητά τους να παρακολουθούν όλες τις συναντήσεις του πιλοτικού προγράμματος, και παρά το γεγονός ότι υπήρχε ένας «σταθερός πυρήνας» 8 συμμετεχόντων, οι οποίοι παρακολούθησαν την πλειοψηφία των συναντήσεων, το συγκεκριμένο εργαστήριο λειτούργησε ως σποραδικής παρακολούθησης για πολλούς από τους συμμετέχοντες.

Παιδαγωγικοί σκοποίt Παιδαγωγικός σκοπός υπήρξε να καθοδηγήσουμε και να ενθαρρύνουμε τους συμμετέχοντες να χρησιμοποιήσουν τα σύγχρονα πολιτισμικά περιβάλλοντα, ως ερεθίσματα για τη δημιουργία έργων τέχνης. Με την συμμετοχή σε μία πληθώρα δημιουργικών δραστηριοτήτων οι συμμετέχοντες θα ωφελούνταν από ένα χώρο για σκέψη και δημιουργική ανταπόκριση σε συναισθήματα πολιτισμικού σοκ, απώλειας 139

και άγχους που συνδέονται με την προσαρμογή σε ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Επιθυμούσαμε να προκαλέσουμε, μέσω της συμμετοχής σε δημιουργικές καλλιτεχνικές δραστηριότητες, μία ανταλλαγή ιστοριών ζωής και πολιτισμικών βιωμάτων. Επιθυμούσαμε επίσης να εντάξουμε τη διαδσκαλία της Αγγλικής στη δομή των εργαστηρίων. Παρά ταύτα, η πρωταρχική έμφαση στα εργαστήρια θα διδόταν στην εμψύχωση δημιουργικών δραστηριοτήτων. Τα απτά αποτελέσματα σχεδιάσθηκαν ως μία συλλογή έργων τέχνης, αποσπασμάτων δημιουργικής γραφής και ημερολογίων. Οι συμμετέχοντες θα λάμβαναν μέρος επίσης σε ποιοτική έρευνα, με τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων, σχεδιασμένα να μετρούν αλλαγές στην προσωπική τους θεώρηση του κόσμου.

Μεθοδολογίες που χρησιμοποιήθηκαν Ο Momentum Αrts χρησιμοποίησε τη βιωματική μάθηση για να ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή σε όλες τις πτυχές του εργαστηρίου. Με τρόπο παρόμοιο με το πρώτο εργαστήριο του πιλοτικού προγράμματος Αριάδνη, θα χρησιμοποιούσαμε στοιχεία της σχεσιακής καλλιτεχνικής θεωρίας, προκειμένου να δημιουργήσουμε έργα τέχνης τα οποία θα επηρεάζονταν από τη σχέση των συμμετεχόντων με το περιβάλλον. Στο πλαίσιο του εργαστηρίου, επιθυμούσαμε να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον το οποίο θα ενθάρρυνε το διάλογο και όπου οι συμμετέχοντες θα μπορούσαν να αναστοχαστούν επάνω στη σχέση τους με τα νέο πολιτισμικά περιβάλλοντα και να κοινωνήσουν στην ομάδα το πώς ένιωθαν για αυτά.

Περιεχόμενο Από την αρχή των εργαστηρίων, συνειδητοποιήσαμε ότι το συγκεκριμένο πιλοτικό πρόγραμμα θα ήταν ριζικά διαφορετικό από το πρώτο. Μία από τις βασικότερες προκλήσεις ήταν το γεγονός ότι, ενώ μεγάλο μέρος της ομάδας είχε καλό επίπεδο της Αγγλικής, υπήρχαν πολλοί συμμετέχοντες οι οποίοι δυσκολεύονταν να κατανοήσουν τις οδηγίες που έδιναν οι καλλιτέχνες. Οι συμμετέχοντες κατάγονταν από τη Ρωσία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, την Πολωνία και την Πορτογαλία, και παρά το ότι είχαμε μεταφραστές, αυτό σήμαινε ότι σε κάθε στάδιο για να γίνει διάλογος ήταν απαραίτητη η μετάφραση σε πέντε διαφορετικές γλώσσες. Αν και αυτό σήμαινε ότι η ομάδα μπορούσε να μένει ενημερωμένη καθόλη τη διάρκεια του εργαστηρίου, παράλληλα παρακώλυε τη ροή των δραστηριοτήτων και σήμαινε ότι η ομάδα είχε λιγότερες πιθανότητες να δεθεί. Πράγματι, πολλοί από την ομάδα περνούσαν το χρόνο τους με άλλους από την ίδια χώρα προέλευσης και όταν έγιναν απόπειρες να εργασθεί η ομάδα μαζί σε ζευγάρια (με κάποιον με τον οποίο δεν είχαν εργασθεί πρωτύτερα) το πρόβλημα της επικοινωνίας ανέκυψε ξανά. Επιπλέον, είχαμε την προσδοκία ότι η ομάδα θα εργαζόταν σε συλλογικά έργα τέχνης, εφόσον συζητούσαν για τις εμπειρίες της μετοίκησης στο Ουίσμπεκ. Παρά ταύτα, οι συμμετέχοντες με περισσότερο περιορισμένο επίπεδο Αγγλικών, αν και επιθυμούσαν να να εργασθούν στα έργα τέχνης, δεν ένιωθαν την ανάγκη να συμμετάσχουν πολύ στις ομαδικές συζητήσεις. Οι δύο πρώτες συναντήσεις έδωσαν την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να γνωριστούν μεταξύ τους. Πολύ λίγοι από εκείνους γνωρίζονταν ήδη, και με τέσσερις γλώσσες να ομιλούνται, ήταν σημαντικό να βρεθούν προσβάσιμοι και μη απειλητικοί τρόποι 140

που θα ενθάρρυναν την ομάδα να δεθεί. Η πρώτη δραστηριότητα λεγόταν «Κάνε μία Πόζα», και είχε ως εξής: η ομάδα στέκεται σε ένα κύκλο και, με τη σειρά, καθένας ανακοινώνει το όνομά του/της κάνοντας ταυτόχρονα κάποιο είδους πόζα. Αυτό σημαίναι ότι μπορεί κάποιος να πει το όνομά του/της ενώ κάνει έναν πήδο, ή ενώ σηκώνει τους αντίχειρες στην ομάδα (thumbs up). Στη συνέχεια, η υπόλοιπη ομάδα επαναλαμβάνει το όνομα του προσώπου και ακολουθεί την πόζα που έκανε. Το ζέσταμα αυτό δούλεψε πολύ καλά, καθώς έχει απλές οδηγίες ενώ η ελαφρότητά του είχε ως αποτέλεσμα οι συμμετέχοντες σύντομα να γελούν, κάνοντας «να σπάσει ο πάγος». Η επόμενη δραστηριότητα περιλάμβανε τη χρήση μίας πηγής, η οποία ονομάζετα «Συμπλήρωση Φωτογραφιών». Αυτή τη φορά, οι συμμετέχοντες διάλεγαν μία φωτογρααφία που είχε κάποια προσωπική σημασία σχετικά με το πώς ένιωθαν για το πολιτισμικό τους περιβάλλον. Η δραστηριότητα δούλεψε εξαιρετικά, και σύντομα έγινε εμφανές ότι πολλοί άνθρωποι από την ομάδα είχαν παρόμοιες εμπειρίες όταν κατέφθασαν στο Ουίσμπεκ. Η αίσθηση συλλογικότητας που αναπτύχθηκε βοήθησε την ομάδα να δεθεί και παρά το γεγονός ότι γλωσσικά εμπόδια δυσχαίρεναν κάθε στάδιο, υπήρχε η αίσθηση ότι η ομάδα ένιωθε άνετα και δεν είχε άγχος όταν βρισκόταν μαζί. Μία από τις επόμενες συναντήσεις επικεντρώθηκε στη δημιουργία προσωπογραφιών μεταξύ τους, ενώ μάθαιναν για προσωπικές συνδέσεις με άλλα μέρη του κόσμου. Η δραστηριότητα λειτούργησε με παρόμοιο τρόπο όπως στο εργαστήριο «Μία Καλύετρη Ζωή»: οι συμμετέχοντες χρησιμοποίησαν την ευκαιρία να μάθουν για τους υπολοίπους, αλλά με τη ζωγραφική να τους αποσπά από το να θέτουν απλά ερωτήματα. Σε μία από τις συναντήσεις οι συμμετέχοντες εξερεύνησαν την ιδέα των χαρτών και των ταξιδιών. Ξεκινώντας με ένα μεγάλο χάρτη της Ευρώπης, οι συμμετέχοντες μαζεύτηκαν τριγύρω και όλοι κόλλησαν μία χρωματιστή τελεία επάνω στο χάρτη, για να σημειώσουν από πού προέρχονταν. Οι συμμετέχοντες μίλησαν για τα προσωπικά τους ταξίδια στο Ουίσμπεκ. Μίλησαν για το πού έμεναν τώρα, τα μέρη που τους άρεσαν περισσότερο, καθώς και τα συναισθήματα τα οποία βιώνει κανείς όταν βρίσκεται σε ένα νέο περιβάλλον. Αν και γλωσσικοί περιορισμοί σήμαιναν ότι ο διάλογος δεν έρεε όλη την ώρα, τα αναπαραστατικά βοηθήματα σήμαιναν ότι οι συμμετέχοντες μπορούσαν να υποδείξουν και να ζωγραφίσουν για να συγκεκριμενοποιήσουν τα σημεία τους. Σε μία άλλη άσκηση, οι συμμετέχοντες χαρτογράφησαν τη συναισθηματική τους διαδρομή, με τη δημιουργία μίας μεγάλης ομαδικής ζωγραφιάς. Κάθε ένας/μία από τους συμμετέχοντες χρησιμοποίησε διαφορετικά χρώματα και σύμβολα για να αναπαραστήσει τη διαδρομή που έκανε μέσα στο Ουίσμπεκ και πού θα ήθελε να βρίσκεται στο μέλλον. Η δραστηριότητα αποτέλεσε έναυσμα για συζήτηση σχετικά με το πώς ένιωθαν για τον τόπο που έμεναν, καθώς και τα βήματα που ήταν αναγκαία να κάνουν για την επίτευξη της φιλοδοξίας τους. Ένας συμμετέχων είπε:

«Νιώθω σαν το Ουίσμπεκ να είναι μία έρημος. Τα πάντα μοιάζουν. Κάθε μέρα- αυτό το μέρος.» Συγκριτικά με το πρώτο πιλοτικό πρόγραμμα, οι συμμετέχοντες στο πιλοτικό πρόγραμμα «Τέχνες και Γλώσσα» είχαν λιγότερες θετικές εμπειρίες από τη

141

μετανάστευση στο Ουίσμπεκ. Ένα κοινό παράπονο ήταν πως πίσω στις χώρες τους είχαν κάποτε καλές δουλειές και αξία ως εργαζόμενοι. Όμως στο Ουίσμπεκ πολλοί από εκείνους είχαν προσληφθεί από πρακτορεία για να εργάζονται στα εργοστάσια. Αν και είπαν ότι ήταν ικανοποιημένοι που είχαν την ευκαιρία να κερδίζουν περισσότερα χρήματα, τα καμιά φορά μακρά ωράρια και η προφανής έλλειψη εργασιακών δικαιωμάτων τους κατέβαλε. Και πάλι, ήταν σαφές ότι τους έδινε χαρά να επικεντρώνονται σε δημιουργικές δραστηριότητες και ένας συμμετέχων είπε:

«Όταν είμαστε εδώ, νιώθω ηρεμία, αρμονία. Μου αρέσει εδώ.» Μία από τις συμμετέχουσες η οποία παρακολούθησε όλες τις συναντήσεις ήταν η Velna, η οποία μετανάστευσε από τη Λετονία της Ανατολικής Ευρώπης στο Ουίσμπεκ το Μάρτιο του 2011, για να βρίσκεται μαζί με το σύντροφό της. Ο σύντροφός της εργαζόταν σε ένα εργοστάσιο στο Ουίσμπεκ, έχοντας αφήσει τη Λετονία λόγω των υψηλών επιπέδων ανεργίας. Έχοντας αφήσει ένα μικρό χωριό στη Λετονία για να ζήσει στην εμπορική πόλη του Ουίσμπεκ, η Velna δυσκολεύτηκε στη μετάβαση. Πολλοί μετανάστες αφήνουν τις πατρικές πόλεις τους για να «ακολουθήσουν» τους συντρόφους τους στο εξωτερικό και αυτό μπορεί να συνεπάγεται απώλεια αυτοπεποίθησης. Εάν ο σύντροφος για τον οποίο μετακόμισαν έχει υποχρεώσεις σε μία καινούρια εγρασία, υπάρχει η περίπτωση να νιώσουν ότι θυσίασαν ένα βαθμό αυτονομίας χωρίς και πάλι να έχουν ένα σημείο εισαγωγής το οποίο δύναται να τους ενδυναμώσει. Για τη Velna, ένα άλλο πρόβλημα ήταν το γλωσσικό εμπόδιο. Αν και η Velna ξεκίνησε να μαθαίνει Αγγλικά πριν τον ερχομό της στο Ουίσμπεκ, δεν της ήταν εύκολο να επικοινωνεί αρκετά καλά ούτως ώστε να βρει δουλειά. Ήταν ικανοποιημένη που βρισκόταν και πάλι με το σύντροφό της αλλά της έλειπε φοβερά η οικογένεια και οι φίλοι της. Για πολλούς, το να μην εργάζονται και να βρίσκονται μόνοι τους όλη τη μέρα καθαρίζοντας το σπίτι μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια αυτοπεποίηθησης. Η Velna συνειδητοποίησε ότι όσο πιο εύκολα θα συνήθιζε το νέο της περιβάλλον, τόσο πιο εύκολα θα γίνονταν τα πράγματα για εκείνη. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες ήταν σχεδιασμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε να βοηθούν στην εξερεύνηση αισθημάτων πολιτισμικού σοκ και πολιτισμικής ταυτότητας, με τη χρήση ερωτημάτων όπως «Τι Σημαίνει Σπίτι;» ως σημείο εκκίνησης να εμβαθύνουν σε σχέση με το πώς νιώθουν για την παραμονή τους στο Ουίσμπεκ. Το μεγαλύτερο πολιτισμικό σοκ για τη Velna ήταν οι διατροφικές διαφορές. Είπε ότι το ψωμί ήταν πιο περίεργο πράγμα στο οποίο έπρεπε να συνηθίσει. Υπήρχαν όμως και άλλα πράγματα που έλειπαν στη Velna από τον πολιτισμό της Λετονίας. Περιέγραψε πώς συνήθιζε να κάθεται κοντά στη φωτιά τα βράδια και να πηγαίνει για κολύμπι στις λίμνες κοντά στο σπίτι της. Εξήγησε πώς ο πολιτισμός στο Ουίσμπεκ είναι τόσο διαφορετικός από τη Λετονία, καθώς στην πατρική της πόλη συνήθιζαν να πηγαίνουν οικογενειακώς στο δάσος να μαζέψουν μανιτάρια, αλλά «εάν έκανες κάτι τέτοιο εδώ, οι άνθρωποι θα σε πειρνούσαν για τρελό! Στο Ουίσμπεκ, όλοι πηγαίνουν στην παμπ.» Αλλού περιέγραψε ότι το Πάσχα είναι μια μεγάλη οικογενειακή εκδήλωση στη Λετονία, με παρελάσεις που περιλαμβάνουν όλη την κοινότητα, αλλά στο Ουίσμπεκ δεν υπήρχε τίποτα, 142

«καμία μεγάλη παρέλαση, μόνο ένα σοκολατένιο αυγό και τέλος.» Αν και τώρα η Velna φροντίζει το παιδί της, ενώ ο σύντροφός της εργάζεται, το γεγονός ότι βρήκε δουλειά σε μία ανειδίκευτη εργασία τη βοήθησε να νιώσει μέρος της κοινότητας και να γνωρίσει άλλους ανθρώπους που είχαν μετακομίσει πρόσφατα από τη Λετονία. Τη βοήθησε επίσης να ανακτήσει κάποια προσωπική αυτονομία, και η αυτοπεποίθησή της άρχισε να αυξάνεται. Παρ’ όλα αυτά, αν η Velna ένιωθε ευτυχής και ευγνώμων που είχε κάποια εργασία, θεώρησε το σύστημα με τα πρακτορεία δύσκολο,

«Μερικές φορές σου λένε ότι έχεις δουλειά, αλλά όταν φτάνεις εκεί- τίποτα.» Παρ’ όλα αυτά, συνέχισε, «είναι όμως επιλογή μας, γιατί εδώ μπορούμε να κερδίσουμε περισσότερα χρήματα και αυτό είναι καλό.» Η Velna επίσης περιέγραψε πώς η παρακολούθηση των εργαστηρίων «Τέχνες και Γλώσσα» του προγράμματος Αριάδνη και του Momentum Arts τη βοήθησε στην προσαρμογή της. Περιέγραψε πώς ήταν καλό για εκείνη να έρχεται στα εργαστήρια κάθε εβδομάδα, να έχει το δικό της χρόνο και να δοκιμάζει «καινούρια πράγματα». Πριν την παρακολούθηση των εργαστηρίων, η Velna είχε περιορισμένη εμπειρία επάνω στις τέχνες, και ένιωσε ότι η οπτική της στη δύναμη της τέχνης την κάνει να αισθάνεται καλύτερα, άλλαξε από τότε που άρχισε να συμμετέχει. Χαρακτηριστικά, είπε το εξής: «Εδώ είναι καλά. Εϊναι καλό να ζωγραφίζεις».

Συμπέρασμα Φαίνεται ότι τα πιλοτικά εργαστήρια «Μία Καλύτερη Ζωή» και «Τέχνες και Γλώσσα» ήταν και τα δύο ενδιαφέροντα και εντελώς διαφορετικές εμπειρίες, τόσο για τους συμμετέχοντες όσο και για τον Momentum Arts. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες ήταν ποικίλες και προκάλεσαν διαφορετικές αντιδράσεις σε όλους τους συμμετέχοντες. Πολλοί συμμετέχοντες δεν είχαν την ευκαιρία κατά την ενηλικίωση να λάβουν μέρος σε δημιουργικές δραστηριότητες, αλλά σχολίασαν ότι τις απόλαυσαν και ότι θα επιθυμούσαν να κάνουν κι άλλες. Αν και οι γλωσσικές διαφορές αποτέλεσαν πρόκληση στο δεύτερο πιλοτικό εργαστήριο, όλοι οι συμμετέχοντες έλαβαν μέρος στις δραστηριότητες που προσφέρθηκαν. Μία πό τις περισσότερο ανταποδοτικές πτυχές των εργαστηρίων για τον Momentum Arts ήταν πως ο βαθμός της δέσμευσης και το διερευνητικό στοιχείο του προγράμματος σήμαινε ότι είχαμε την ευκαιρία να μάθουμε σχετικά με διαφορετικές μεθοδολογίες που εφαρμόζονται από τους Ευρωπαίους συνεργάτες μας και, ενώ τα συμμετοχικά καλλιτεχνικά προγράμματα διαξάγονται συχνά υπό την πίεση να επιτευχθεί ένας αριθμός συμμετεχόντων, υπήρξε πολύτιμη η προσφορά πηγών για να μελετήσουμε σε βάθος τις εμπειρίες των συμμετεχόντων μας.

143

3.2.7 «ΑΥΤΟΣΧΈΔΙΟ» ΚΟΙΝΟΤΙΚΉ ΑΝΑΦΟΡΆ ΜΈΣΩ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΏΝ ΜΈΣΩΝ (CREATIVE MEDIA) Μερικές πληροφορίες για το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Δημιουργικά Μέσα (Creative Media) Από ποιον (συνεργάτη) προτάθηκε; Artemisszio Πότε πραγματοποιήθηκε; 10/2011-12/2011 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Δημιουργικά μέσα (Creative media) (φιλμ και κινούμενη εικόνα)

Περίληψη Σκοπός της ακόλουθης μελέτης περίπτωσης είναι η παρουσίαση και αξιολόγηση ενός εργαστηρίου δημιουργικών μέσων (creative media), το οποίο διεξήχθη με σκοπό την υποστήριξη μεταναστών κατά τη διαδικασία προσαρμογής. Τα εργαστήρια πραγματοποιήθηκαν με τη μορφή ασκήσεων επάνω σε ψηφιακά μέσα, διάρκειας 30 ωρών, και απευθύνθηκαν σε μετανάστες και αιτούντες άσυλο. Η περιπτωσιολογική μελέτη συνοψίζει το περιεχόμενο και τη μεθοδολογία του εργαστηρίου, καταγράφει τη διαδικασία, αξιολογεί την εξέλιξη της διαδικασίας προσαρμογής τόσο σε ατομικό όσο και ομαδικό επίπεδο, και παρέχει προτάσεις για μελλοντικά εργαστήρια στα δημιουργικά μέσα.

1. Μεθοδολογία Η μεθοδολογία του εργαστηρίου βασίστηκε στην οπτική επικοινωνία, αξιοποιώντας εξίσου αναλογικές και ψηφιακές τεχνικές. Σκοπός ήταν να επιτευχθεί μία προσέγγιση παγκόσμιου χαρακτήρα μέσω της οπτικής γλώσσας, με το συνδυασμό αληθινών ανθρώπινων ιστοριών με παιγνιώδη και χιουμοριστικά στοιχεία. Τελικό προϊόν του προγράμματος είναι μία κινηματογραφική σπουδή, ένα είδος ηλεκτρονικής σελίδας βίντεο15. Οι συμμετέχοντες επεξεργάστηκαν και δημιούργησαν το σενάριο στην πράξη, όμως το μοντάζ πραγματοποιήθηκε από τους εμψυχωτές, λόγω έλλειψης χρόνου. Το βίντεο προβλήθηκε δημόσια στην αίθουσα του προγράμματος Αριάδνη, στις 16 Δεκεμβρίου του 2011. Κατά τα εργαστήρια, συμπεριλάβαμε τη μεθοδολογία ενός άλλου πρόσφατου προγράμματος, υπό τον τίτλο «Ισαβέλλα». Το πρόγραμμα «Ισαβέλλα» σκοπεύει στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων των κοινωνικών μέσων (social media) για την ενδυνάμωση κοινωνικά μη προνομιούχων μελών της κοινωνίας. Οι δύο προσεγγίσεις λειτούργησαν συμπληρωματικά, ίσως γιατί και οι δύο προσανατολίζονται προς την επικοινωνία, καθώς εξάλλου κύριος σκοπός των προαναφερθέντων προγραμμάτων είναι η κάλυψη της ανθρώπινης ανάγκης για έκφραση. Οι εκπαιδευτές προσπάθησαν να βοηθήσουν τους συμμετέχοντες να συλλάβουν και να αποδώσουν ένα συνειδητά δομημένο μήνυμα, με σκοπό να το παρουσιάσουν στην κοινωνίας υποδοχής. Το περιβάλλον εργασίας ήταν ήσυχο και ασφαλές, όμως οι δραστηριότητες ενίοτε απαιτούσαν την καταβολή μεγάλης προσπάθειας από τους συμμετέχοντες. Κάθε ένας/μία ήταν 15 (http://www. μέλος μίας μικρής ομάδας, ενώ κάθε μέλος youtube.com/ της ομάδας ήταν επιφορτισμένο με την ευθύwatch?v= νη να ενισχύσει τους προσωπικούς και πολιK7r1ZQx τισμικούς δεσμούς.

Jav4&feature= relmfu)

144

2. Θεωρητικό υπόβαθρο Το θεωρητικό υπόβαθρο της περιπτωσιολογικής μελέτης συγκεκριμενοποιήθηκε στο πρόγραμμα Αριάδνη, όπου προτάθηκε ένα σύνολο δεικτών για την καταγραφή της διαδικασίας προσαρμογής. Οι δείκτες λειτούργησαν ως «ιστός» με βάση τον οποίο κατέστη δυνατή η μέτρηση της ατομικής προσαρμογής κάθε συμμετέχοντα κατά τη διαδικασία. • Διαχείριση των πολλαπλών ταυτόχρονων ασυνεχειών, ανάκαμψη από το πένθος που συνοδεύει τις απώλειες. • Προσαρμογή στην ετερότητα και διαφορετικότητα: σε καινούριες συμπεριφορές, σκέψεις, περιεχόμενο (οικολογικό, πολιτισμικό, συναισθηματικό, κοινωνικό) • Διαχείριση αισθημάτων αγωνίας, άγχους και αβεβαιότητας • Δημιουργία και διατήρηση δεσμών και κοινωνικών δικτύων στο καινούριο πλαίσιο • Συμφιλίωση της προσωπικής ιστορίας με το καινούριο πλαίσιο, πλαισίωση (κειμενοποίηση) του σχεδίου ζωής • Καλλιέργεια του αισθήματος αυτονομίας: αυτοδιάθεση και αίσθηση ελέγχου • Αυτοεκτίμηση • Ευημερία • Ευχαρίστηση: βίωση θετικών συναισθημάτων • Εμπλοκή/ συμμετοχή • Αίσθηση νοήματος στη ζωή • Στάση απέναντι στη χώρα υποδοχής και τους υπηκόους της Χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικές μέθοδοι. Διεξήχθησαν προ-συνεντεύξεις με όλους τους συμμετέχοντες, προκειμένου να καταγραφούν αναλυτικά οι ιστορίες ζωής όπως και το πλαίσιο των συμμετεχόντων. Οι δύο εκπαιδευτές και η ερευνητική ομάδα κράτησαν επίσης επιτόπου σημειώσεις κατά τη διεξαγωγή των εργαστηρίων. Στο πέρας του εργαστηρίου, διοργανώθηκε μία συνάντηση αξιολόγησης όπου οι συμμετέχοντες μπορούσαν να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους με τη χρήση διαδραστικών μεθόδων. Τέλος, δύο επιλεχθέντες συμμετέχοντες έδωσαν συνεντεύξεις μετά το τέλος του προγράμματος.

3. Συμμετέχοντες Το υπόβαθρο των συμμετεχόντων ήταν πολυποίκιλο. Όσον αφορά στο νομικό καθεστώς τους, τα δύο τρίτα ήταν υπήκοοι της χώρας υποδοχής, και οι υπόλοιποι οχτώ πρόσφυγες. Προέρχονταν από διαφορετικές χώρες καταγωγής: η πλειοψηφία ήταν από το Αφγανιστάν, αλλά υπήρχαν επίσης συμμετέχοντες από το Ιράν, τη Γεωργία, την Ινδονησία και τη Νιγηρία. Είχαν διαφορετικά μορφωτικά επίπεδα, εκτεινόμενα από δύο χρόνια βασικής εκπαίδευσης, ως ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Σχεδόν η μισή ομάδα μιλούσε μία από τις δύο επίσημες γλώσσες του εργαστηρίου (Αγγλικά ή Ουγγρικά), εκτός της μητρικής τους. Το επαγγελματικό τους υπόβαθρο διέφερε επίσης: άλλοι εργάζονταν ως χειρώνακτες και άλλοι ως υπάλληλοι «λευκού γιακά». Παρά ταύτα, στην αρχή του εργαστηρίου οι περισσότεροι ήταν άνεργοι. Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί το γεγονός ότι, εκτός από δύο άτομα, όλοι οι υπόλοιποι πρόσφυγες διέμεναν στο κέντρο υποδοχής στο Μπίκτσε, το οποίο δεν τους απομονώνει. Λαμβάνοντας υπόψη τις αντιστοιχίες ανάμεσα στους παραπάνω παράγοντες, μπορούμε να πούμε ότι, κατά προσέγγιση, οι μισοί από τους συμμετέχοντες ήταν μη προνομιούχοι υπό πολλές έννοιες, συνεπώς η συγκεκριμένη ομάδα ήταν αρκετά ευάλωτη. Εκτός από τους μετανάστες συμμετέχοντες, υπήρχαν τέσσερις Ούγγροι συμμετέχοντες, οι οποίοι παρακολούθησαν τακτικά τις συναντήσεις16. Ένας εξ αυτών βοήθησε με τη Ρωσική μετάφραση, ένας με την καταγραφή του εργαστηρίου, ενώ οι άλλοι δύο δεν είχαν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο. 16

145

4. Οι συναντήσεις και ο παιδαγωγικός στόχος τους Αφού περιγράψαμε το μεθοδολογικό και θεωρητικό πλαίσιο του εργαστηρίου, όπως και τη σύνθεση των συμμετεχόντων, θα προβούμε σε σχολιασμό και ανάλυση κάθε συνάντησης ξεχωριστά, προκειμένου να οδηγηθούμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα, τα οποία είτε συνδέονται άμεσα με τον κύριο σκοπό του προγράμματος, δηλαδή την υποστήριξη της προσαρμογής, είτε αναφέρονται σε ορισμένα περισσότερο συνηθισμένα και ανιαρά, όμως μερικές φορές εξίσου σημαντικά, διοργανωτικά ερωτήματα. Συνάντηση1, 2, 3 κλπ/ Ημερομηνία Εργαστήριο 1 13 Οκτωβρίου

Εργαστήριο 2 19 Οκτωβρίου

Εργαστήριο 3 2 Νοεμβρίου

Εργαστήριο 4 9 Νοεμβρίου

146

Θέμα/Στόχος της συνάντησης

Είδος συνάντησης / Συζήτηση/ Σχεδιασμός Δραστηριότητες

Παρουσίαση του εργαστηρίου Εκμάθηση των στοιχείων του κινηματογραφικού κώδικα Εισαγωγή στη χρήση τεχνικών βίντεο

Δραστηριότητες αλληλογνωριμίας Οικοδόμηση εμπιστοσύνης Σχεδιασμός και ανταλλαγή ιδεών

Σχεδίαση της ταινίας Λήψη πρώτων πλάνων

Αποτελέσματα/ τι θα επιτευχθεί; Γνωριμία με τους άλλους και το εργαστήριο, εκμάθηση των βασικών στοιχείων της κινηματογράφησης, πρώτη δοκιμή με το μέσον, οικοδόμηση εμπιστοσύνης

Δημιουργία ενός πρόχειρου Να χρησιμοποιηθούν οι σεναρίου, λήψη του πρώτου κινηματογραφικοί κώδικες, περιεχομένου του βίντεο και να γίνει ανταλλαγή ιδεών συζήτηση επάνω σε αυτό. επάνω σε προσωπικά Ανταλλαγή ιδεών επάνω σε αντικείμενα, καθώς και προσωπικά αντικείμενα, καθώς ανταλλαγή συνηθειών και ανταλλαγή συνηθειών

Οικοδόμηση της ομάδας Δημιουργία των πρώτων Εκμάθηση της χρήσης σχεδίων Ανάπτυξη του σεναρίου, χρήση προσωπικών βίντεο, με στον κινηματογράφο, ανταλλαγή σχεδίων στον κινηματογράφο, αφορμή σκέψεις σχετικά προσωπικών ιστοριών και επεξήγηση των νοημάτων τους, με την προσωπική μεταμόρφωσή τους σε αφηρημένες διήγηση ιστοριών σε σχέση ιστορία καθενός και ταινίες με τη ζωή, τους φόβους και την οπτικοποίηση και τις επιθυμίες ενός μετανάστη, κειμενοποίησή της καθώς και συζήτηση επάνω σε αυτές Εκμάθηση των τεχνικών παύσης Ανάπτυξη του σεναρίου, Καλλιέργεια της κίνησης (stop motion) και πράσινου δημιουργία υπόβαθρου, αυτοπεποίθησης στη κουτιού (green box), εργασία σε διεξαγωγή συνεντεύξεων σχετικά δημιουργία βίντεο, ομάδες με ανθρώπους με τους με εμπειρίες στην Ουγγαρία και εξερεύνηση των εμπειριών οποίους οι συμμετέχοντες δεν έχουν με εμπειρίες πολιτισμικού σοκ πολιτισμικού σοκ συνεργασθεί

Εργαστήριο 5 17 Νοεμβρίου

Δημιουργία τίτλων, ανασκόπηση των όσων κάναμε μέχρι τότε, κοινωνικοποίηση

Εργαστήριο 6 2 Δεκεμβρίου

Μοντάζ βίντεο, αξιολόγηση

Δημιουργία Ανάπτυξη του σεναρίου, χρήση σκιαγραφήσεων της των τεχνικών παύσης κίνησης προσωπικότητας (προφίλ), (stop motion) συζήτηση ομοιοτήτων και διαφορών Χρήση λογισμικού για μοντάζ Δημιουργία μίας βίντεο. Αξιολόγηση μέσω της ολοκληρωμένης ταινίας, αλληλοσυνεντεύξεις για ιστορίας για τη ζωή των την όλη διαδικασία μεταναστών

Μελέτη

περίπτωσης 1 – Aref, 26 ετών, Iρανός

Κύριο κίνητρο του Aref ήταν να μάθει περισσότερα για τις τεχνικές κινηματογράφησης. Στο Ιράν, συμμετείχε ήδη σε μία ερασιτεχνική κινηματογραφική παραγωγή, ενώ είχε πραγματοποιήσει και άλλη μία ταινία στη Βουδαπέστη. Σχετικά με το υπόβραθρό του, είχε έρθει στην Ουγγαρία ως φοιτητής, όμως μετά από ένα χρόνο, για πολιτικούς λόγους, έκανε αίτηση για χορήγηση του καθεστώτος του πρόσφυγα. Είναι ένας νεαρός μορφωμένος άνδρας, εξωστρεφής και με πάθος για τη φιλοσοφία και την πολιτική. Σχετικά με το οικογενειακό του υπόβαθρο, προέρχεται από μία μορφωμένη οικογένεια με αρκετά υψηλό κοινωνικό προφίλ. Η οικογενειακή τους βιβλιοθήκη ήταν γεμάτη με βιβλία φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, ιστορίας. Μέσω της οικογένειάς του, ήρθε σε επαφή με τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα, τα οποία αποτέλεσαν το μετέπειτα πάθος του. Δυστυχώς, λόγω της πολιτικής κατάστασης στο Ιράν, δεν μπορούσε να σπουδάσει φιλοσοφία, οπότε απέκτησε κίνητρο να φύγει από τη χώρα. Επέλεξε να έρθει συγκεκριμένα στην Ουγγαρία, και από την άφιξή του είχε ήδη σαφή γνώση για την ιστορία της χώρας και ενδιαφερόταν να μάθει κι άλλα σχετικά με τη σύγχρονη κατάσταση. Η δίψα του για μάθηση τον ωθεί να μελετά μόνος του στον ελεύθερό του χρόνο, για παράδειγμα, Ούγγρους συνθέτες. Έχει ένα ευρύ δίκτυο φίλων και μία σχετικά σταθερή οικονομική κατάσταση. Το γεγονός ότι έφτασε στην Ουγγαρία ως φοιτητής μαζί με δύο ακόμα φίλους του, του έδωσε την ευκαιρία να γίνει μέρος ενός ευρύτερου δικτύου αρκετά εύκολα, παρά το γεγονός ότι, όπως είπε κατά τη συνέντευξή του, ανάμεσα στους φίλους του υπάρχουν λίγοι μόνο Ούγγροι. Δίχως να μιλά άπταιστα Ουγγρικά, πιστεύει ότι ήταν πιο δύσκολο να εδραιώσει επαφές. Αντιλαμβανόταν την εμπειρία του να βρίσκεται σε μια καινούρια χώρα -με καινούρια έθιμα, καινούρια καθημερινότητα και συμπεριφορές με τις οποίες έπρεπε να εξοικειωθεί- περισσότερο ως μία εμπειρία χειραφέτησης. Πολύ ουσιαστικό για τον ίδιο ήταν το γεγονός ότι, σε αντίθεση με το Ιράν, στην Ουγγαρία δεν υπάρχει πολιτική και πολιτισμική καταπίεση, συνεπώς υπάρχει ελευθερία έκφρασης. Όπως είναι αναμενόμενο, ανέφερε μερικά στοιχεία τα οποία δεν του ήταν εύκολο να συνηθίσει, όπως για παράδειγμα την ανεπάρκεια του Ουγγρικού ταχυδρομικού συστήματος ή ορισμένες άλλες δυσχέρειες, όπως τη διαχείριση της Ουγγρικής γραφειοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, σε γενικές γραμμές, αξιολογούσε θετικά την εμπειρία του στην Ουγγαρία. Όταν ξεκίνησε το εργαστήριο, η επαγγελματική του πορεία βρισκόταν σε μεταβατικό στάδιο, καθότι άλλαζε ακαδημαϊκό κλάδο (από λογοτεχνία σε φιλοσοφία), χωρίς όμως να έχει συγκεκριμένα σχέδια. Επιπλέον, υπήρχε η πιθανότητα να επωφεληθεί από την επαγγελματική του εμπειρία στον τομέα της πληροφορικής, αν και αυτός δεν ήταν ο κλάδος προτίμησής του. Η αβεβαιότητα αυτή συνδεόταν επίσης με τη μετάβαση στο νομικό καθεστώς του πρόσφυγα, καθώς οι σχετικές διαδικασίες εξελίσσονταν παράλληλα με το εργαστήριο δημιουργικών μέσων, και αξιολογήθηκε θετικά μόνο προς το τέλος του εργαστηρίου. Εάν προβούμε σε αξιολόγηση των παραπάνω διαστάσεων, χρησιμοποιώντας τους δείκτες προσαρμογής που προτάθηκαν στο πρόγραμμα Αριάδνη, μπορούμε να πούμε ότι ο Aref –από την αρχή του εργαστηρίου των δημιουργικών μέσω- ήταν ένας άνθρωπος αρκετά καλά «προσαρμοσμένος». Είναι αλήθεια ότι εξαναγκάσθηκε να αφήσει πίσω του την οικογένεια και το οικείο περιβάλλον του. Παρ’ όλα αυτά, είχε χρόνο να προετοιμαστεί για κάτι τέτοιο, και ως φοιτητής έγινε μέλος ενός υπάρχοντος δικτύου. Υπήρχε επίσης η ανεπίσημη βοήθεια από τους δύο φίλους οι οποίοι ήρθαν μαζί του. Το γεγονός αυτό, τον βοήθησε να αποκτήσει ευρύ κοινωνικό δίκτυο σχετικά σύντομα. Σε κάθε περίπτωση, η κοινωνικοποίηση του υποστηρίχθηκε από την προσωπικότητα και το ισχυρό 147

του κίνητρο: είναι ένας φιλομαθής και εξωστρεφής άνθρωπος, με ενδιαφέρον να γνωρίσει τους ανθρώπους και τα όσα τον περιβάλλουν. Επίσης, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι στη δική του περίπτωση, το να βρίσκεται σε καινούρια χώρα συνεπαγόταν θετικά στοιχεία, συνεπώς, υπό αυτήν την έννοια, η προσαρμογή στη διαφορετικότητα βιώθηκε περισσότερο ως μία απελευθέρωση του εαυτού. Οι κύριες δυσκολίες του θα μπορούσαν να αποδοθούν στην αλλαγή στο νομικό καθεστώς, η οποία επίσης τον μετακίνησε σε μία θέση όπου οι επαγγελματικές του επιλογές έπρεπε να αναβληθούν χρονικά. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, σύντομα απέκτησε κεντρική θέση, το οποίο είναι αναμενόμενο, εφόσον είχε τον καθοριστικό ρόλο του μεταφραστή στην ομάδα που μιλούσε Φαρσί και Ουγγρικά. Το παραπάνω ενισχύθηκε από την ικανότητά του να λειτουργεί ως συντονιστής ιδεών ανάμεσα στην ομάδα. Από την αρχή, κατάφερε να καλλιεργήσει μία ανοιχτή και δημοκρατική ατμόσφαιρα και με δεξιοτεχνία να συμπεριλάβει όλους τους συμμετέχοντες στην εργασιακή διαδικασία. Κατά τη μετέπειτα συνέντευξη, σχολίασε την ομαδική εργασία ως μία από τις θετικότερες προσωπικές εμπειρίες που απέκτησε: «Θεωρώ ότι ήμουν σε πολύ δυσχερή θέση να εργάζομαι σε μία ομάδα στη μητρική μου γλώσσα ή να είναι όλα προσχεδιασμένα… όμως εδώ, την ομάδα συμπλήρωναν άνθρωποι που έρχονταν από διαφορετικές χώρες. Το γεγονός αυτό έκανε τα πράγματα δύσκολα, αν όμως ζήσει κανείς αυτήν την κατάσταση, τότε μπορεί να ζήσει τα πάντα.» Οι δεξιότητες αυτές μπορούν σίγουρα να χρησιμοποιηθούν και σε άλλες κοινωνικές περιστάσεις. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η δημιουργία ταινιών –η οποία είναι μια διαδικασία ομαδική, και συνεπώς απαιτεί ευελιξία και την ικανότητα αλλαγής προοπτικώνείναι εξ ορισμού μία μέθοδος για να αναπτυχθούν δεξιότητες προσαρμογής. Η συνεισφορά του Aref στην κοινή ταινία ήταν σημάδι ότι ήταν διαθέσιμος να μοιραστεί τις προσωπικές του δυσκολίες, αλλά συχνά στεκόταν λίγο ξέχωρα από την ομάδα, υϊοθετώντας ένα τόνο ελαφρύτερο, περισσότερο παιγνιώδη και ειρωνικό. Η συνεισφορά του ήταν σε κάθε περίπτωση ευπρόσδεκτη από την ομάδα, καθώς έκανε την ομαδική ατμόσφαιρα περισσότερο χαλαρή. Καθώς είχε επαγγελματικό κίνητρο για να συμμετάσχει στο εργαστήριο, ήταν ικανοποιημένος από την εκμάθηση νέων τεχνικών, ενώ, όπως τόνισε και στη συνέντευξη αξιολόγησης, θεώρησε την απόκτηση γνώσης σε νέες τεχνικές ως τη σημαντικότερη για εκείνον ωφέλεια. Το γεγονός αυτό συνδεόταν στενά με την ομάδα:

«ένιωθα πλήξη να μελετήσω μόνος μου κάποιες από τις τεχνικές, στην ομάδα όμως, ήταν περισσότερο ευχάριστο.» Παράλληλα, ήταν πολύ θερμός να ανταλλάξει και να συγκρίνει τις εμπειρίες των μεταναστών συμμετεχόντων της ομάδας. Όπως εξήγησε:

«Εάν είσαι μετανάστης ή αλλοεθνής, συνήθως ο κύκλος που ακολουθείς προέρχεται από τη χώρα σου. Για παράδειγμα, είμαι από το Ιράν και προσπαθώ να βρω ανθρώπους από το Ιράν, αλλά όταν σου δίνεται η ευκαιρία να αποκτήσεις φίλους ή να γνωρίσεις ανθρώπους που έρχονται από διαφορετικές συνθήκες και πολιτισμούς, και συνειδητοποιήσεις ότι ορισμένα από τα προβλήματα προσαρμογής, όπως η γλώσσα ή οι πολιτισμικές διαφορές είναι ευρύτερα, τότε μπορείς ίσως να τα διαχειριστείς κι ο ίδιος με έναν πιο ευρύ τρόπο… Αυτό μπορεί να σε 148

στηρίξει, να σου δώσει περισσότερη εμπιστοσύνη, να σε κάνει να συνειδητοποιήσεις ότι τα προβλήματα δεν τα αντιμετωπίζεις μόνο εσύ, μπορεί να τα αντιμετωπίζουν επίσης και άλλοι άνθρωποι.» Η εργασία σε ομάδα, η απόκτηση καινούριων δεξιοτήτων και η κοινωνία της εμπειρίας του να είσαι αλλοεθνής στην Ουγγαρία ήταν οι σημαντικότερες μαθησιακές ωφέλειες για τον Aref. Επιπλέον, διαμέσου του εργαστηρίου, είχε την ευκαιρία να εμπλακεί σε κοινωνικά κινήματα στην Ουγγαρία, καθώς μία από τις διοργανώτριες του εργαστηρίου Αριάδνη είναι η ίδια ακτιβίστρια. Όπως εξήγησε ο Aref, αυτή υπήρξε η σημαντικότερη αλλαγή στη ζωή του, καθώς του επέτρεψε να γνωρίσει ανθρώπους οι οποίοι ήταν εξίσου με τον ίδιο εμπλεκόμενοι σε κοινωνικά θέματα, και με τους οποίους μπορούσε να εδραιώσει μακρόχρονες σχέσεις. Η πορεία αυτή, απέδειξε ότι η εμπλοκή γηγενών σε δραστηριότητες που αρχικά σκοπεύουν σε μετανάστες θα μπορούσε να είναι ένα αποτελεσματικό μέσον για την εδραίωση πιο στενών κοινωνικών δικτύων, στην περίπτωση που τα κοινά ενδιαφέροντα είναι αρκετά δυνατά, ούτως ώστε οι δεσμοί να διατηρηθούν μετά το πέρας του εργαστηρίου. Όπως εξήγησε ο Aref, απόλαυσε την ομαδική εργασία με τους άλλους συμμετέχοντες, όμως δε θεωρεί ότι οι επαφές αυτές θα διατηρηθούν πέραν του εργαστηρίου, λόγω προσωπικών διαφορών.

Μελέτη περίπτωσης 2 – Mashal, 32 ετών, Αφγανιστάν Η Mashal ήταν μία συμμετέχουσα με εξαιρετικό κίνητρο παρακολούθησης του εργαστηρίου, λόγω του επαγγελματικού της υπόβαθρου. Στο Αφγανιστάν, εργαζόταν ως φωτορεπόρτερ επί 4 χρόνια, και η δουλειά της αυτή ήταν πολύ βασικό στοιχείο της ταυτότητάς της. Το να είναι εργαζόμενη γυναίκα στο Αφγανιστάν συνοδευόταν από πολλούς αρνητικούς συνειρμούς, και η Mashal έπρεπε να αγωνιστεί ενάντια στις προκαταλήψεις των πιο στενών της συγγενών καθώς και όλης της κοινότητας. Παρά τις όποιες δυσχέρειες, αγαπούσε τη δουλειά της. Δυστυχώς, περιθωριοποιούταν όλο και περισσότερο, σε σημείο που η κατάσταση έγινε αφόρητη. Αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα, με δύο από τα παιδιά της, αφήνοντας πίσω άλλα τρία. Το ταξίδι στην Ουγγαρία υπήρξε μακρύ, τους πήρε σχεδόν ένα χρόνο να φτάσουν, οπότε δεν μπορούσε να προετοιμαστεί με κανέναν τρόπο. Οι μήνες που ακολούθησαν ήταν μάλλον επώδυνοι, καθώς στην αναμονή της απόφασης για το νομικό καθεστώς της, οι ημέρες της χαρακτηρίζονταν από την ανιαρή καθημερινότητα να πηγαινοέρχεται ανάμεσα στο εστιατόριο και το δωμάτιό της στο κέντρο υποδοχής στο Debrecen. Η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε από το γεγονός ότι ο γιος της δεν μπορούσε να παρακολουθεί το τοπικό σχολείο. Η απόκτηση του καθεστώτος της πρόσφυγα ήταν το σημαντικότερο γεγονός κατά την παραμονή της στην Ουγγαρία, όπως εξήγησε στην προ-συνέντευξη. Αυτό σήμαινε ότι η νομική θέση της ήταν εξασφαλισμένη και ότι επίσης έπρεπε να μετακομίσει από το Debrecen στο κέντρο για ανθρώπους προ της ένταξης στο Bicske. Ο γιος της μπορούσε τώρα να παρακολουθήσει το σχολείο, και εκείνη ξεκίνησε να μαθαίνει Ουγγρικά. Παρά ταύτα, ήταν πολύ δυσαρεστημένη με τα μαθήματα εκμάθησης της Ουγγρικής, και ένιωθε ότι δεν την προετοίμαζαν αποτελεσματικά για τη ζωή της μετά το κέντρο. Επίσης, εξήγησε ότι δεν αλληλεπιδρούσε με κανέναν από τους διαμένοντες στα Ουγγρικά εκτός της τάξης. Παρά αυτές τις 149

δυσχέρειες, διατηρούσε μία θετική στάση απέναντι στη ζωή. Για την ίδια, το να βρίσκεται στην Ουγγαρία ισούταν με ελευθερία και ασφάλεια, και ευελπιστούσε να φέρει κοντά της την οικογένειά της, ενώ οραματιζόταν ένα μέλλον ως φωτορεπόρτερ στη χώρα, δίχως όμως να προβαίνει σε συγκεκριμένα βήματα. Αρχικά, η κατάσταση της Mashal ήταν επισφαλής από πολλές απόψεις. Το κοινωνικό της δίκτυο ήταν πολύ ασθενές, δεν είχε ισχυρούς δεσμούς ούτε με την εθνοτική της μειονότητα ούτε πέραν αυτής. Βρισκόταν ακόμα σε επαφή και επικοινωνία με την οικογένειά της στο Αφγανιστάν, αλλά η διαδικασία να τη φέρει στην Ουγγαρία φαινόταν μακρά. Αν και είχε μία γενικά θετική εικόνα για την Ουγγαρία, το θεσμικό πλαίσιο δεν ήταν υπέρ της. Οι υπηρεσίες ένταξης στο κέντρο ήταν αρκετά ανεπαρκείς για να διευκολύνουν τη μετάβαση από το κέντρο στον έξω κόσμο. Η αυτοεκτίμηση και ο αυτοκαθορισμός της βασίζονταν στην αγάπη για το επάγγελμά της, και αυτά ήταν η βάση της αισιοδοξίας της, όμως ήταν αμφίβολο κατά πόσον θα ήταν ικανή να χτίσει μία νέα επαγγελματική πορεία στη νέα χώρα με βάση την παλαιότερη εμπειρία της. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου ήταν εμφανές ότι απολάμβανε να βρίσκεται σε επαφή με την κάμερα, ήταν μία εμπλεκόμενη και ενεργή συμμετέχουσα. Ένιωθε υπερήφανη να υποστηρίζει το επαγγελματικό της υπόβαθρο, καθώς πολλές από τις δηλώσεις της κινούνταν γύρω από τη σημασία των μέσων. Παρά ταύτα, σχολίασε ότι θα προτιμούσε να έχει υπάρξει περισσότερος χρόνος για να εμβαθύνει στη γνώση των μέσων, καθώς εξήγησε ότι το χρονικό διάστημα της φάνηκε πολύ σύντομο για να μάθει πολλά καινούρια πράγματα. Το μοντάζ υπήρξε κυρίως νέα εμπειρία για εκείνη, όμως δεν υπήρχε χρόνος να εξασκηθεί αρκετά. Σε κάθε περίπτωση, το εργαστήριο υπήρξε μια ευκαιρία να ανακτήσει την αίσθηση της επαγγελματικής ταυτότητας, κάτι που ενίσχυσε την αυτοεκτίμηση, τον σκοπούμενο προσανατολισμό και την αυτονομία της. Το γεγονός ότι κατάφερε να συμμετέχει καθόλη τη διάρκεια της διαδικασίας, αν και ήταν η μόνη Αφγανή γυναίκα και μητέρα χωρίς σύντροφο, που σήμαινε ότι ερχόταν στο εργαστήριο μαζί με το μικρό μωρό της, την έκανε ιδιαίτερα υπερήφανη. Κατά τη συνέντευξη αξιολόγησης, αναφέρθηκε στη δυσκολία να διαχειριστεί τη διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης. Σημείωσε ότι οι συναντήσεις ήταν μία ευκαιρία να ξεχάσει τις έγνοιες της. Σε σχέση με το παραπάνω, όταν η ομάδα μοιραζόταν ιστορίες καθημερινών δυσχερειών, ήταν παρήγορο για εκείνη να συνειδητοποιεί ότι δεν είναι η μοναδική που αντιμετωπίζει δυσχέρειες, και αυτό την έκανε να νιώθει περισσότερο δυνατή. Επιπλέον, μίλησε με χαρά για τη χώρα καταγωγής της, καθώς ένιωθε υπερήφανη που είναι Αφγανή, γεγονός που καταδεικνύει ότι η δυνατότητα έκθεσης του πολιτισμού καταγωγής μπορεί να αποτελέσει σημαντική πτυχή ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης. Μελετώντας τη θέση της στην ομάδα, υπάρχει μια σχετική αμφισημία. Όπως εξήγησε, κάποιες φορές ένιωθε ότι δεν μπορούσε να μοιραστεί όλες τις σκέψεις της και να εδραιώσει στενές σχέσεις με τους Αφγανούς άντρες της ομάδας της, καθώς αυτό δε θα ήταν πολιτισμικά ορθό. Παρ’ όλα αυτά, εάν κοιτάξουμε το κινηματογραφικό υλικό, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι είναι κεντρική φυσιογνωμία, σε πολλές περιστάσεις έπαιξε τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Σε κάθε περίπτωση, κατά τη συνέντευξη αξιολόγησης, υπέδειξε τη σημασία απόκτησης ευρύτερου κοινωνικού δικτύου λόγω του εργαστηρίου, το οποίο (δίκτυο) ίσως θα παραστεί χρήσιμο στο μέλλον. Σε σχέση με την κοινωνική δικτύωση, υπογράμμισε τη σημασία εδραίωσης επαφών με Ούγγρους (αναφερόμενη στους διοργανωτές), ενώ το γεγονός ότι οι τελευταίοι την έκαναν να νιώθει ευπρόσδεκτη και αποδεκτή, καθώς και ότι τη στήριζαν, είχε έναν άμεσο αντίκτυπο στην ευημερία της.

150

5. Συμπεράσματα Έχοντας εξετάσει κάθε συνάντηση, θα προχωρήσουμε σε ανάλυση του εργαστηρίου από μία περισσότερο ολιστική σκοπιά και θα αρθρώσουμε γενικά συμπεράσματα και συστάσεις για το μέλλον. Με αφετηρία τους δείκτες προσαρμογής που ορίσθηκαν στο πρόγραμμα Αριάδνη, η ανάπτυξη ορισμένων δεικτών μπορεί να εντοπισθεί εύκολα καθόλη τη διαδικασία. Εκείνοι αναφέρονται στα εξής: αυτοεκτίμηση, ευχαρίστηση, ευημερία, εμπλοκή και στένωση κοινωνικών δικτύων. Είναι εμφανές ότι τα παραπάνω βελτιώθηκαν για όλη την ομάδα. Συμμετέχοντες, οι οποίοι αρχικά ήταν περισσότερο παρατηρητές παρά ενεργά μέλη, σταδιακά ξεκίνησαν να αναλαμβάνουν διαφορετικές ευθύνες. Αυτές μπορεί αρχικά να ήταν κυρίως τεχνικής φύσης (πχ, εικονολήπτης), όμως καθώς αποκτούσαν όλο και περισσότερη ανεξαρτησία, η αυτοεκτίμησή τους αυξανόταν επίσης, ενώ η όλη τους στάση γινόταν περισσότερο ήρεμη, και παράλληλα ξεκίνησαν να παίρνουν μέρος και σε άλλες κοινωνικές διαδράσεις. Επιπλέον, διαμέσου της συνεχούς ανάγκης για ομαδική εργασία, οι δεσμοί ανάμεσα στους συμμετέχοντες σύντομα ενδυναμώθηκαν. Από την τρίτη- τέταρτη συνάντηση, οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονταν αλλήλους ως μία συνεκτική ομάδα και χαιρετιούνταν σα να ήταν συνάδελφοι. Η σημασία της ομάδας τονίσθηκε από τους συμμετέχοντες στην τελική συνάντηση αξιολόγησης -ήταν η ωφέλεια που ανέφεραν τις περισσότερες φορές. Όσον αφορά στους δείκτες διαχείρισης απώλειας, προσαρμογής στην ετερότητα και πλαισίωσης (κειμενοποίησης) της ζωής, συνοδευόμενη από αύξηση της αίσθησης αυτονομίας, παρατηρήθηκαν επίσης στοιχεία που υποδεικνύουν την ανάπτυξή τους, τόσο κατά τις ατομικές δηλώσεις όσο και κατά τις ομαδικές συζητήσεις. Όπως προαναφέρθηκε, δόθηκε χώρος στους συμμετέχοντες να αναπαραστήσουν δημιουργικά το υπόβαθρό τους, τη σύγχρονή τους πραγματικότητα και τα μελλοντικά τους όνειρα. Εξετάζοντας προσεκτικά τα παραπάνω, εμφανίζεται ένα σχήμα: αφ’ ενός, συμμετέχοντες των οποίων η κατάσταση μπορεί να χαρακτηρισθεί ως περισσότερο επισφαλής αναφέρονταν σε συγκεκριμένες απώλειες και ωφέλειες, αφ’ ετέρου, συμμετέχοντες με περισσότερο εδραιωμένη κατάσταση αξιοποίησαν τις δραστηριότητες ως δημιουργικές ασκήσεις για παραγωγή σκέψης σε σχετικά περισσότερο θεωρητικό και φιλοσοφικό πλαίσιο. Με άλλα λόγια, συμμετέχοντες των οποίων η προσαρμογή ήταν «λιγότερο προχωρημένη» προέβησαν σε δηλώσεις που σχετίζονται στενά με τους παραπάνω ορισμένους δείκτες. Σε κάθε περίπτωση, είναι πιο δύσκολο να εντοπίσουμε την απτή ανάπτυξη των εν λόγω ικανοτήτων σε ατομικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, τα όρια ανάμεσα σε μελλοντικά όνειρα και την παρούσα πραγματικότητα φαίνονται συγκεχυμένα. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, δεδομένου του γεγονότος ότι θεσμικές και ανεπίσημες κοινωνικές δομές ήταν εξίσου αδύναμες στη ζωή των περισσότερων συμμετεχόντων. Επιπρόσθετα, οι εμψυχωτές συνειδητά επέλεξαν να αφήσουν ανοιχτά τα θέματα, ενώ επέτρεψαν τους συμμετέχοντες να κινούνται ελεύθερα ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα. Συνεπώς, η ανασκόπηση σχετικά με τη θέση τους και η σύγκρισή της με τις εμπειρίες των υπολοίπων εξαρτιόταν αποκλειστικά από κάθε συμμετέχοντα. Συνεπώς, το εργαστήριο δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι βοήθησε πλήρως τους συμμετέχοντες να ξεπεράσουν τις συγκεκριμένες ανασφάλειες. Παρ’ όλα αυτά, η ενεργός εμπλοκή παρείχε την ευκαιρία μορφοποίησης και έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων, την αναγνώριση της αντιστοιχίας μεταξύ των εμπειριών τους, όπως και τη δυνατότητα οι συμμετέχοντες να ξεχάσουν για λίγο τις έγνοιες τους, σε ένα παιγνιώδες και δημιουργικό περιβάλλον. Ένα άλλο σημαντικό συμβάν υπήρξε η δημόσια προβολή της ταινίας, η οποία μπορεί να ιδωθεί ως το αποκορύφωμα των συναντήσεων. Η ταινία προβλήθηκε ενώπιον 80 θεατών στις 16 Δεκεμβρίου του 2011, και οι συμμετέχοντες είχαν 151

την ευκαιρία να σχολιάσουν δημόσια τις εμπειρίες τους, ενώ -το πιο σημαντικό- τους δόθηκε ένας ουσιαστικός και κοινωνικά αξιόλογος ρόλος. Αναφορικά σε διοργανωτικά ζητήματα, θεωρούμε ότι εκείνα αναπτύχθηκαν αναλυτικά παραπάνω, συνεπώς θα προβούμε σε μία σύντομη περίληψη των βασικών σημείων, κυρίως για το τονίσουμε μελλοντικές προτάσεις. Δόθηκε έμφαση στην ανάγκη διδασκαλίας μίας μεγαλύτερης ποικιλίας τεχνικών αναπαράστασης, προκειμένου να διευκολυνθεί η προσωπική έκφραση. Προτείνεται να διδάσκονται οι συμμετέχοντες συγκεκριμένες τεχνικές στην αρχή του εργαστηρίου, τις οποίες θα μπορούν αργότερα να συνδυάσουν και να εξερευνήσουν ανεξάρτητα. Επιπλέον, προτείνεται να παρέχεται επαρκής τεχνικός εξοπλισμός, ούτως ώστε να υπάρχει δυνατότητα κυκλικής εργασίας, η οποία να διασφαλίζει την επαρκή ενεργό συμμετοχή όλων των συμμετεχόντων. Σε άλλη περίπτωση, είναι αδύνατον να αποφευχθούν τα σποραδικά «ανενεργή κενά». Σχετικά με τα κίνητρα των συμμετεχόντων, είναι αναμφίβολο ότι ο καθορισμός των αντικειμενικών σκοπών οφείλει να γίνει κατά το δυνατόν συγκεκριμένος, ούτως ώστε να μπορούν να αποφευχθούν μετέπειτα παρεξηγήσεις. Κάνοντας μία αυτοκριτική, κάποιες λέξεις-κλειδιά όπως κοινή δημιουργία, κοινότητα και προσωπική έκφραση θα έπρεπε να έχουν τονισθεί περισσότερο κατά τη στελέχωση, ενώ θα έπρεπε να υπογραμμισθούν ακόμα περισσότερο στην πρώτη διαπροσωπική συνάντηση. Η διάρκεια του εργαστηρίου θα μπορούσε επίσης να αυξηθεί, καθότι φαίνεται ότι οι 30 ώρες είναι το ελάχιστο. Ως τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό συμπέρασμα μπορεί να ειπωθεί ότι η επίσημη πρόβλεψη παιδικής φύλαξης μπορεί να είναι βασικός παράγοντας συμμετοχής περισσότερων γυναικών.

152

3.2.8. ΤΟ ΣΠΊΤΙ ΒΡΊΣΚΕΤΑΙ ΕΚΕΊ ΠΟΥ ΒΡΊΣΚΕΤΑΙ Η ΚΑΡΔΙΆ Μερικές πληροφορίες για το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Το σπίτι βρίσκεται εκεί που βρίσκεται η καρδιά Από ποιον (συνεργάτη) προτάθηκε; Tan Dance Πότε πραγματοποιήθηκε; Ιούλιος 2011 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Σύγχρονος Χορός Κείμενο από τη Lynne Bebb

Περίληψη Στο παρόν, περιγράφεται το πιλοτικό πρόγραμμα σύγχρονου χορού που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Αριάδνη, με σκοπό την έρευνα της επίδρασης των τεχνών στη διαπολιτισμική προσαρμογή. Το πρόγραμμα «Το Σπίτι Βρίσκεται εκεί που Βρίσκεται η Καρδιά» σχεδιάσθηκε από τον οργανισμό TAN Dance, ως εφαρμογή του προγράμματος Αριάδνη, με τη συμμετοχή πάνω από 50 ανθρώπων, εκ των οποίων 10 προέρχονταν από την ομάδα στην οποία στοχεύει το πρόγραμμα, δηλαδή μετανάστες, πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο. Η παιδαγωγική που ακολουθήθηκε βασίζεται στις αρχές και μεθοδολογίες της πρακτικής ενσωματωμένου χορού. Στο παρόν, περιγράφονται επίσης το πρόγραμμα και τα αποτελέσματά του, ενώ υποστηρίζεται ότι ο ενσωματωμένος χορός αποτελεί μία ιδιαίτερα αποτελεσματική καλλιτεχνική μορφή για την προώθηση της διαπολιτισμικής κατανόησης και προσαρμογής.

Παιδαγωγική Σκοπός του προγράμματος υπήρξε η θετική αξιοποίηση της δύναμης που έχουν οι τέχνες, και συγκεκριμένα ο ενσωματωμένος χορός, να προωθούν την κοινωνικό- πολιτισμική, καθώς και την ψυχολογική προσαρμογή. Το πρόγραμμα βασίσθηκε σε μια σειρά υποθέσεων. Αρχικά, στο ότι η κοινοτική συμμετοχή στις τέχνες δημιουργεί κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο για κοινωνικούς στόχους, στη συγκεκριμένη περίπτωση, τη διαπολιτισμική προσαρμογή. Στη συνέχεια, ότι υπάρχουν ωφέλειες για όλους τους εμπλεκόμενους, οι οποίες αναφέρονται τόσο σε ατομικό επίπεδο (πχ. αυτοπεποίθηση, αυτεπίγνωση, αυτοεκτίμηση, κίνητρο, αίσθηση ικανότητας και ευκαιρία δημιουργίας θετικής ταυτότητας), όσο και σε ομαδικό επίπεδο (π.χ. φιλία, ανοχή, αλληλοκατανόηση και σεβασμός). Το πρόγραμμα ήταν βιωματικό, υποστηριζόμενο από συμπαγή και αποδεδειγμένα πρότυπα καλλιτεχνικής πρωτοβουλίας στο πλαίσιο της κοινότητας, και συγκεκριμένα από πρακτικές ενσωματωμένου και διαγενεακού χορού, όπου δημιουργείται ένα υποστηρικτικό, ασφαλές και δημιουργικό περιβάλλον. Το περιβάλλον αυτό επιτρέπει την ανάπτυξη διαφόρων ικανοτήτων, και καλλιεργεί την αποδοχή, τον αμοιβαίο σεβασμό, την ενσυναίσθηση, τη συνεργασία, τον επαγγελματισμό, την αντιμετώπιση της πρόκλησης και την επίτευξη στόχων. Υποστηρίζεται ότι ο ενσωματωμένος χορός δύναται να είναι μία ιδιαίτερα αποτελεσματική πρακτική για την προώθηση της διαπολιτισμικής προσαρμογής.

153

Το πρόγραμμα Το παρόν πρόγραμμα ήταν ένα πρόγραμμα ενσωματωμένου διαγενεακού χορού, το οποίο διήρκησε έξι συνεχόμενες ημέρες. Ήταν το πρώτο πιλοτικό εργαστήριο που πραγματοποιήθηκε ως μέρος του προγράμματος Αριάδνη, με σκοπό την έρευνα της επίδρασης των τεχνών στη διαπολιτισμική προσαρμογή, και σχεδιάσθηκε από τον οργανισμό TAN Dance, έναν κοινοτικό οργανισμό χορού με βάση το Neath Port Talbot στη Νότια Ουαλία. Οι συμμετέχοντες συνεργάσθηκαν με τη χορογράφο Cecilia MacFarlane για να δημιουργήσουν μία παράσταση χορού, η οποία παρουσιάσθηκε τις δύο τελευταίες βραδιές του προγράμματος σε δύο διαφορετικούς χώρους. Η Cecilia Macfarlane είναι μία έμπειρη πρακτικός κοινοτικού χορού και θεωρείται διεθνώς ως μία αναγνωρισμένη εκπρόσωπος του ενσωματωμένου και διαγενεακού χορού. Πενήντα εννέα άνθρωποι έλαβαν μέρος, με ένα ηλικιακό εύρος από τα τέσσερα ως τα εξήντα τέσσερα. Δέκα από τους συμμετέχοντες ήταν μετανάστες, πρόσφυγες ή αιτούντες άσυλο άνω της ηλικίας των δεκαεννέα ετών. Το κοινοτικό πρόγραμμα Αριάδνη επικεντρώθηκε σε αυτήν την ομάδα, η οποία στελεχώθηκε μέσω επαφών με οργανισμούς, μεταξύ των οποίων την Υπηρεσία Υποστήριξης Αιτούντων Άσυλο της Πόλης και Κοινότητας του Swansea, την Communities First, το Άσυλο της Πόλης Swansea, το Κέντρο Brunswick, το Σύνδεσμο Υποστήριξης Αιτούντων Άσυλο του Swansea Bay, το Κέντρο της Αφρικανικής Κοινότητας, τον Share Tawe, το Πρόγραμμα Άνθρωποι και Τόποι, και Ψηφιακή Διήγηση και Δικαιοσύνη για Ασυλία. Στη συγκεκριμένη ομάδα, υπήρχαν επίσης τρία παιδιά που συνόδευαν τους γονείς τους. Οι υπόλοιποι από τους συμμετέχοντες προήλθαν από την κοινότητα υποδοχής, η οποία στελεχώθηκε από την ηλεκτρονική λίστα επαφών του TAN Dance και τις συνεχείς επαφές μέσω της κοινοτικού έργου του TAN Dance. Ο πληθυσμός υποδοχής αποτελούταν από συμμετέχοντες διαφόρων ηλικιών, ενώ μερικοί προέρχονταν από την ομάδα NEET (όχι στην εκπαιδευτική ή εργασιακή μάθηση/ not in education or employment training). Επίσης, συμμετείχαν άνθρωποι από τη φιλανθρωπική οργάνωση Barnardo, καθώς και επαγγελματίες που είχαν συνταξιοδοτηθεί. Νεότεροι και γηραιότεροι, εξίσου, ενθαρρύνθηκαν να υποστηρίζουν αλλήλους και να φέρονται με σεβασμό σε κάθε περίσταση. Ορισμένοι από τους συμμετέχοντες ήταν έμπειροι χορευτές ή μαθητές χορού, ορισμένοι είχαν εμπλακεί σε προηγούμενα προγράμματα του TAN Dance, όμως υπήρχε ένας ικανός αριθμός, συμπεριλαμβανομένων όλων των μεταναστών, των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο, οι οποίοι δεν είχαν χορέψει ξανά. Το θέμα του προγράμματος, «Το Σπίτι Βρίσκεται εκεί που Βρίσκεται η Καρδιά», επιλέχθηκε με προσοχή, καθώς παρείχε ένα δημιουργικό χώρο μέσα στον οποίο όλοι οι συμμετέχοντες, τόσο από την κοινότητα υποδοχής όσο και από τις μεταναστευτικές, προσφυγικές, και των αιτούντων άσυλο κοινότητες μπορούσαν να απευθύνουν θέματα περί ταυτότητας, πατρίδας, οικογένειας, αγάπης, φιλίας και της αίσθησης του «ανήκειν», κυρίως μέσω του σύγχρονου χορού, αλλά και μέσω των αναπαραστατικών τεχνών, της δημιουργικής γραφής και της μουσικής. Ο σύγχρονος χορός είναι μία καλλιτεχνική μορφή, η οποία έχει πολλά θετικά σχετικά με την προώθηση της πολιτισμικής προσαρμογής. Είναι μία σωματική δραστηριότητα η οποία προκαλεί συναισθήματα ευημερίας, τα οποία μπορούν να αποδιώξουν τα αρνητικά συναισθήματα που προκαλούνται από την απομόνωση και τη μοναξιά των ευπαθών κοινοτήτων. Η κατάλληλη σωματική επαφή καταρρίπτει εμπόδια και ενθαρρύνει την εμπιστοσύνη. Η εργασία προς μία τελική παράσταση δένει τους συμμετέχοντες ως ομάδα, οι οποίοι στηρίζονται ο ένας στον άλλο και μοιράζονται τον ενθουσιασμό ενός 154

επιτυχούς αποτελέσματος. Ο χορός είναι μία μη λεκτική μορφή τέχνης, η οποία δύνανται να υπερβεί γλωσσικούς περιορισμούς. Μία εθελόντρια με επαγγελματικό μορφωτικό υπόβαθρο και εμπειρία εργασίας με ανθρώπους αιτούντες άσυλο διέμεινε με την ομάδα των αιτούντων άσυλο από την άφιξή τους. Πέρασε χρόνο επικοινωνώντας και εργαζόμενη μαζί τους, ενώ καθόταν με εκείνους κατά τα διαλείμματα και το μεσημεριανό φαγητό, για τις πρώτες 2 με 3 ημέρες μέχρις ότου απέκτησαν περισσότερη αυτοπεποίθηση. Η σχέση αυτή διατηρήθηκε καθόλη τη διάρκεια του προγράμματος. Το πιλοτικό πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε στο θέατρο και το χώρο προβών του Πανεπιστημίου Swansea Metropolitan, με μία παράσταση στο πανεπιστήμιο το βράδυ της τέταρτης ημέρας. Την έκτη και τελευταία ημέρα, μία δεύτερη παράσταση πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Τεχνών του Neath College.

Μεθοδολογία Κάθε ημερήσια συνάντηση διαρκούσε από τις 10 το πρωί ως τις 4 το απόγευμα, με μία ώρα διάλειμμα για μεσημεριανό. Η πρώτη ημέρα ξεκίνησε με τους συμμετέχοντες σε κύκλο, όπου συστήνονταν χρησιμοποιώντας κίνηση και φωνή, σύμφωνα με τις οδηγίες της χορογράφου, Cecilia MacFarlane. Στη συνέχεια η χορογράφος εισήγαγε το θέμα, αναφέροντας συνοπτικά τα σχέδιά της για το πρόγραμμα και επεξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο πρότεινε να εργασθούν προς την τελική παράσταση. Την εισαγωγή ακολούθησαν μερικές ασκήσεις κίνησης, σχεδιασμένες να προετοιμάσουν (να ζεστάνουν) το σώμα με έναν τρόπο που δεν αποτελεί πρόκληση και είναι ευχάριστος. Όλοι οι συμμετέχοντες ενθαρρύνθηκαν να ερμηνεύσουν τις ασκήσεις για να ταιριάζουν στις δικές τους εμπειρίες και τις δυνατότητες των δικών τους σωμάτων. Η χορογράφος υποστηρίζει ότι ακόμα και ένα κλείσιμο του ματιού μπορεί να θεωρηθεί χορός και ενθαρρύνει ακόμα και τους πιο διστακτικούς, μη έμπειρους ή εκείνους που δυσκολεύονται σωματικά να συμμετάσχουν. Σύντομες χορευτικές αλληλουχίες προστέθηκαν σε αυτές τις ασκήσεις προετοιμασίας, οι οποίες, όπως εξήγησε η Cecilia, θα εξυπηρετούσαν για να συνδέσουν διαφορετικά μέρη του προγράμματος για την τελική παράσταση. Η πρώτη ημέρα ολοκληρώθηκε με μία ενότητα αποφόρτισης με κίνηση, και χρόνο για σκέψη επάνω στην πορεία της ημέρας. Όλοι οι συμμετέχοντες ενθαρρύνθηκαν να πουν πώς ένιωθαν, τι τους είχε συγκεκριμένα αρέσει και πού είχαν δυσκολευτεί. Η ενότητα αυτή εδραίωσε ένα διάλογο όπου όλες οι πτυχές του προγράμματος μπορούσαν να τεθούν επί τάπητος και να εξετασθούν σε μία ανοιχτή και υποστηρικτική ατμόσφαιρα, η οποία εκτιμήθηκε δεόντως από όλους τους συμμετέχοντες.

Εκμάθηση αλληλουχιών και σκηνών αυτοσχεδιασμού

Η πρώτη ημέρα εδραίωσε ένα σχήμα για τις ερχόμενες ημέρες και, καθώς το πρόγραμμα εξελισσόταν, οι κυκλικές ενότητες χρόνου που άρχιζαν και ολοκλήρωναν την κάθε μέρα αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη σημασία. Ήταν στη διάρκεια αυτών των ενο155

τήτων, που η Cecilia συνένωνε όλα τα διαφορετικά νήματα, έδινε σημειώσεις και ενθάρρυνση, και εξηγούσε περιληπτικά τις ερχόμενες δραστηριότητες. Οι συμμετέχοντες ενθαρρύνονταν ενεργά να συνδράμουν στις συζητήσεις και συνεπώς αναδύθηκε μία αυξανόμενη αίσθηση αυτοδιάθεσης. Η δέσμευσή τους στο πρόγραμμα ενισχύθηκε και η πολυποίκιλη ομάδα συνενώθηκε γύρω από κοινές φιλοδοξίες για την παράσταση. Ένα μέλος της ομάδας των αιτούντων άσυλο παρατήρησε,

«Είχα αποφασίσει ότι δεν επρόκειτο να χορέψω στις δύο τελευταίες παραστάσεις ενώπιον κοινού, παρά μόνο να παρακολουθήσω τα μαθήματα. Καθώς όμως οι μέρες κυλούσαν, ένιωθα δεσμευμένη απέναντι στην ομάδα και δεν ήθελα να απογοητεύσω τους υπόλοιπους χορευτές.» Το κύριο καλλιτεχνικό επίκεντρο ήταν η δημιουργία μιας παράστασης σύγχρονου χορού με ποιότητα, επιμέλεια και βάθος, η οποία θα δρούσε ως όχημα έκφρασης όλων των ιδεών και συναισθημάτων που εξερευνούνταν κατά τη διάρκεια του προγράμματος, σε απάντηση του θέματος «Το Σπίτι Βρίσκεται εκεί που Βρίσκεται η Καρδιά». Το πρόγραμμα ήταν πρωταρχικά μία παράσταση χορού, όμως οι συμμετέχοντες ενθαρρύνθηκαν να συνεισφέρουν με τις άλλες προσωπικές τους δεξιότητες. Συμπεριλαμβάνοντας μουσική, δημιουργική γραφή και αναπαραστατικές τέχνες, οι συμμετέχοντες προσέφεραν στην ομάδα στοιχεία που διαδραμάτισαν πολύ σημαντικό ρόλο. Με τα λόγια ενός/ μία μετανάστη:

«Κάθε μέρα ήταν μία ημέρα ανάπτυξης, μάθησης, υπερηφάνειας για τα προσωπικά επιτεύγματα. Καθώς αναγνωριζόταν το ταλέντο καθενός, όσοι λάμβαναν μέρος έμοιαζαν να «ζωντανεύουν». Η έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό μας εξαφανίστηκε.»

Ασκήσεις ζεστάματος, κίνησης και αναπαραστατικής τέχνης

Η ανάπτυξη του περιεχομένου του καλλιτέχνη Αναπαραστατική τέχνη Το θέμα αρχικά προσεγγίσθηκε μέσω της αναπαραστατικής τέχνης. Όλοι οι συμμετέχοντες δημιούργησαν ατομικά ζωγραφικές απεικονίσεις του θέματος «καρδιά και σπίτι», κατά τη διάρκεια εργαστηρίων σχεδίασης. Τα εργαστήρια αυτά παρείχαν τις πρώτες ύλες για τη σχεδίαση κοστουμιών και σκηνικών. Ορισμένες εικόνες που δημιουργήθηκαν κατά της διάρκεια των εργαστηρίων εκτυπώθηκαν επάνω σε κοστούμια, χρησιμοποιήθηκαν ως προβολές στο φόντο της παράστασης καθώς και στο διαφημιστικό υλικό που συμπεριλάμβανε αφίσες και προγράμματα. 156

Υλικά σχεδίασης και ζωγραφικής ήταν διαθέσιμα καθόλη τη διάρκεια του εργαστηρίου

Υλικά σχεδίασης και ζωγραφικής ήταν διαθέσιμα σε καθημερινή βάση, και τα παιδιά τόσο της ομάδας υποδοχής όσο και της ομάδας μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο, τα αξιοποίησαν για να δημιουργήσουν ζωγραφιές και οπτικοποιημένα ημερολόγια. Ένα οπτικοποιημένο ημερολόγιο κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια του προγράμματος, στο οποίο συμμετέχοντες και από τις δύο προαναφερθείσες ομάδες σχεδίασαν εικόνες και έγραψαν, καταγράφοντας τα συναισθήματα και τις απαντήσεις τους στο πρόγραμμα.

Τα παιδιά χρησιμοποίησαν όλα τα υλικά σχεδίασης και ζωγραφικής

Χορός Ο αυτοσχεδιασμός αποτέλεσε την κύρια καλλιτεχνική βάση για τη δημιουργία του περιεχομένου της παράστασης χορού. Εικόνες που δημιουργήθηκαν κατά τα εργαστήρια σχεδίασης και ζωγραφικής χρησιμοποιήθηκαν ως ερεθίσματα κινητικού αυτοσχεδιασμού. Κατά τις χορευτικές δραστηριότητες οι συμμετέχοντες εργάσθηκαν ατομικά, σε δυάδες, σε ομάδες, και σαν ένας ολόκληρος θίασος εξερευνώντας όλες τις έννοιες και τα ζητήματα που είχαν ανακύψει σχετικά με το κυρίως θέμα. Κατά το ζέσταμα, έγινε εισαγωγή χορευτικών δεξιοτήτων, οι οποίες τελειοποιήθηκαν καθώς το κομμάτι εξελισσόταν. Κατά τις τελευταίες ημέρες, οι αυτοσχεδιασμοί αναπτύχθηκαν σε χορογραφικές αλληλουχίες οι οποίες συνενώθηκαν για να εδραιωθεί μία συνεχόμενη οργάνωση και να δημιουργηθεί ένα συνεκτικό κομμάτι χορού το οποίο ήταν ολοκληρωμένο, προβαρισμένο και τελειοποιημένο στην προετοιμασία για τις τελικές παραστάσεις.

Αυτοσχεδιασμός κατά τα πρώιμα στάδια

Ολοκλήρωση, πρόβα και τελειοποίηση

157

Δημιουργική γραφή Καθόλη τη διάρκεια του προγράμματος, η Cecilia ενθάρρυνε τους συμμετέχοντες να συμπεριλάβουν τις δικές τους δημιουργικές συνεισφορές, οπότε συμμετέχοντες και από τις δύο ομάδες έγραψαν κομμάτια δημιουργικής γραφής. Μία από τις μετανάστριες διηγήθηκε αποσπάσματα από μία από τις ιστορίες της, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για να συνδέσουν τα διαφορετικά παραστατικά στοιχεία, και σχολίασε:

«Τόσο εγώ όσο και η κόρη μου έχουμε μία αρκετά συγκρατημένη φύση. Σύντομα νιώσαμε ευπρόσδεκτες αλλά και αξιόλογα μέλη του προγράμματος, οπότε ξεχάσαμε την ντροπαλότητά μας. Καθώς καθόμασταν σε ένα κύκλο για να συστηθούμε (την πρώτη ημέρα), ανακάλυψα ότι ήμουν η μοναδική που δεν μπορούσε να χορέψει (έχω χτυπήσει τη σπονδυλική μου στήλη). Όμως δεν έμεινα εκτός, αλλά έγινα εκείνη που κρατούσε σημειώσεις, η σχεδιάστρια του εξώφυλλου του παιδικού βιβλίου, καθώς και ποιήτρια στο γραπτό ημερολόγιο που δημιουργήθηκε για να χαρτογραφεί την ημερήσια πρόοδο της ομάδας.» Μουσική Η μουσική για το κομμάτι συνδέθηκε και εκτελέσθηκε κατά τη διάρκεια του προγράμματος και στις δύο παραστάσεις, από δύο νεαρούς ανθρώπους της κοινότητας υποδοχής, όμως η ομάδα των μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο είχε επίσης αξιοσημείωτο έργο. Κατά τη διάρκεια της παράστασης ένα νεαρό κορίτσι από την ομάδα των μεταναστών τραγούδησε δύο τραγούδια για την απώλεια και την αγάπη, παίζοντας πιάνο. Ένα άλλο μέλος της ομάδας των μεταναστών δίδαξε σε όλο το θίασο ένα τραγούδι για τον αγώνα προς το στόχο. Το τραγούδι αυτό εκτελέσθηκε από μία χορωδία στην οποία έλαβαν μέρος και οι δύο ομάδες κατά την έναρξη και λήξη των παραστάσεων.

Δύο μέλη της κοινότητας υποδοχής και μέλη της ομάδας μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο έπαιξαν ζωντανή μουσική

Οι παραστάσεις Οι παραστάσεις έγιναν δεκτές θερμής υποδοχής, ενώ τα σχόλιαυπέδειξαν ότι το κοινό συγκινήθηκε και πήρε έμπνευση. Όλος ο θίασος ανταποκρίθηκε στην πρόκληση της εξερεύνησης των πολύπλοκων ζητημάτων που ανακύπτουν από το θέμα, και εργάσθη158

καν ομαδικά για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους δύο φορές με έναν εξαιρετικά επαγγελματικό τρόπο ενώπιον προσκεκλημένου κοινού. Ένα μέλος της ομάδας των μεταναστών αισθάνθηκε ότι

«το να κάνεις δύο παραστάσεις ήταν μία εμπειρία φοβερής ενδυνάμωσης. Υπήρχε η απόλυτη ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ότι κάθε μέλος θα έπαιζε το ρόλο του, θα θυμόταν τη σειρά του και θα έδινε τον καλύτερό του εαυτό.»

Πέρασμα

Συμπεράσματα Όλες οι ενδείξεις οδηγούν στο ότι το πιλοτικό πρόγραμμα υπήρξε αποτελεσματικό αναφορικά στους στόχους του να προωθήσει την προσαρμογή μέσω της συμμετοχής στη δημιουργία και παρουσίασης μίας παράστασης ενσωματωμένου διαγενεακού χορού. Συμμετέχοντες τόσο από την κοινότητα υποδοχής, όσο και από την ομάδα μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο αναφέρθηκαν θετικά στο πρόγραμμα και ένιωσαν ότι υπήρξαν ικανοί να συνδράμουν στην επιτυχία του εγχειρήματος. Αναγνώρισαν ελεύθερα την απεριόριστη αίσθηση επιτυχίας και ευημερίας που επέφερε. Όλοι ένιωσαν ότι είχαν ωφεληθεί από την πλούσια εμπειρία και την ανταλλαγή εξειδικευμένης γνώσης, πολιτισμού και ιστοριών που προσφέρθηκαν από το πρόγραμμα. Θεωρούν ότι τους δημιουργήθηκαν κίνητρα και αντιμετώπισαν προκλήσεις, ενώ η ομάδα μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο αναφέρθηκε στις καινούριες και αναπάντεχες ευκαιρίες για εκπλήρωση στόχων, καθώς και τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης και γνωριμίας με μία πολυποίκιλη ομάδα ανθρώπων της κοινότητας υποδοχής. Κάποιοι από τους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο είχαν υψηλή μόρφωση και εκτίμησαν την ευκαιρία να βρίσκονται στις εγκαταστάσεις του πανεπιστημίου. Το γεγονός ότι εμπλεκόταν το πανεπιστήμιο είχε βαρύνουσα για αυτούς σημασία. Είχαν τη δυνατότητα να δουν το πανεπιστήμιο υπό θετική σκοπιά και ενθαρρύνθηκαν να εγγραφούν σε μαθήματα, για να έρθουν πάλι σε επαφή με τον ακαδημαϊκό κόσμο.

159

Καλλιεργήθηκαν φιλίες μεταξύ νεότερων και γηραιότερων, κοινότητας υποδοχής και ομάδας μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο

Το θέμα «Το Σπίτι Βρίσκεται εκεί που Βρίσκεται η Καρδιά» φάνηκε πως έθιξε τη δύνη της ζωής σε μία καινούρια χώρα, την αίσθηση αδυναμίας, την απώλεια της οικογένειας, των φίλων, της πατρίδας και τη συνακόλουθη κρίση ταυτότητας. Προσέφερε μία περισσότερο αισιόδοξη οπτική η οποία εξερευνήθηκε μέσω του σύγχρονου χορού. Το πρόγραμμα κρίνεται να έχει επιτύχει τους στόχους εδραίωσης φιλικών σχέσεων, όπως και καλλιέργειας της ανεκτικότητας, της αμοιβαίας κατανόησης και σεβασμού, οι οποίοι παρουσιάσθηκαν με τη μορφή μίας ιστορίας ψηφιακών φωτογραφιών που δημιούργησε μία συμμετέχουσα από τους αιτούντες άσυλο. Επέδειξε την ικανότητα να αποκτήσει χορευτικές δεξιότητες, οι οποίες εντυπωσίασαν τους καλλιτεχνικούς διευθυντές του TAN Dance σε τέτοιο σημείο, ώστε την προσκάλεσαν να γίνει μία από τις οχτώ περφόρμερ που εκπροσωπούν την κλίμακα των ηλικιακών ομάδων του TAN Dance, οι οποίοι συνεργάζονται ως Πρέσβεις του Θιάσου, με χρηματοδότηση από ένα Βραβείο Κοινοτικού Χορού της Χορηγίας για τις Παραστατικές Τέχνες του BBC. Εξέφρασε τα συναισθήματά της για τη εμπλοκή της με τον TAN Dance λέγοντας:

«Δεν είχα χορέψει ποτέ και ανησυχούσα ότι η ικανότητά μου, το επίπεδο ευεξίας και η ηλικία μου θα με κρατούσαν πίσω. Σίγουρα αυτό δε συνέβη, και συγκινήθηκα από τον τρόπο που έγινα αποδεκτή. Ένιωσα ενταγμένη, έκανα καινούριους φίλους και ανακάλυψα τη χαρά του χορού.»

160

Πέρασμα

Θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι το πιλοτικό πρόγραμμα Αριάδνη ήταν υπεύθυνο για τη μεγαλύτερη ενσωμάτωση των μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο συμμετεχόντων στην καινούρια κοινωνία στην οποία ζουν. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες, αλλά είναι αλήθεια ότι το πρόγραμμα είχε ένα θετικό αντίκτυπο στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης, την αίσθηση προσωπικής αξίας και πίστης στον εαυτό. Διαμέσου του χορού, απέκτησαν περισσότερη αυτοπεποίθηση και μία πραγματική υπερηφάνεια για τα επιτεύγματά τους. Το εργαστήριο τους παρείχε την ευκαιρία να αντιληφθούν τον εαυτό τους υπό ένα πολύ θετικό πρίσμα.

Παράσταση

Ο αμοιβαίος σεβασμός και ανεκτικότητα με τα οποία ήρθαν αντιμέτωποι κατά τη διάρκεια του προγράμματος καλλιέργησε την κατανόησή τους για την κοινότητα υποδοχής, ενώ η ποικιλία των συμμετεχόντων της κοινότητας υποδοχής υπήρξε μεγάλο μέρος της επιτυχίας του προγράμματος. Ουσιαστικό υπήρξε το γεγονός ότι η κοινότητα υποδοχής πρόσφερε στην ομάδα των μεταναστών, προσφύγων και αιτούντων άσυλο την ευκαιρία να αλληλεπιδράσουν και να συνεργασθούν στενά με ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, με αποτέλεσμα να αποκτήσουν μεγαλύτερη γνώση της κοινότητας υποδοχής και αντίστροφα, προωθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη διαπολιτισμική κατανόηση. Απέκτησαν φίλους και χρήσιμες επαφές, οι οποίες θα υποστηρίξουν την ένταξή τους στην κοινότητα, μέσα στην οποία βρίσκονται τώρα.

161

3.2.9. ΣΕ ΔΙΆΛΟΓΟ: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΌΣ ΜΕ ΜΊΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΉ ΜΗΧΑΝΉ ΟΠΉΣ Μερικές πληροφορίες για το πιλοτικό πρόγραμμα: Πώς ονομαζόταν; Γράφοντας τη φωτογραφία σου (Ecrire sa photographie) Από ποιον (συνεργάτη) προτάθηκε; Elan Interculturel σε συνεργασία με την ομάδα Les Paracommand’arts Πότε πραγματοποιήθηκε; 23-27 Απριλίου 2012 Ποιος ήταν ο κύριος καλλιτεχνικός τομέας (εάν υπήρξε); Αναπαραστατικές τέχνες – αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή

Περίληψη Η παρούσα μελέτη περίπτωσης περιγράφει το εργαστήριο “Ecrire sa photographie” (Γράφοντας τη Φωτογραφία σου), το οποίο διοργανώθηκε από τον οργανισμό Elan Interculturel τον Απρίλιο 2012 στο Παρίσι, σε καθοδήγηση της ομάδας Les Paracommend’arts (Βέλγιο). Το εργαστήριο βασίσθηκε στη μέθοδο «αληθινό μονοπάτι/ονειρικό μονοπάτι», η οποία αναπτύχθηκε από τον Werner Moron, χρησιμοποιώντας ως μέσον μία αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή οπής (pinhole camera). Οι συμμετέχοντες προέρχονταν από επτά διαφορετικές χώρες, με πολύ διαφορετικό υπόβαθρο. Το συγκεκριμένο εργαστήριο έδωσε στους συμμετέχοντες την ευκαιρία να ταξιδέψουν για πέντε ημέρες με το αρχαιότερο μέσον της φωτογραφίας, την αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή, στο τέλος του οποίου κάθε συμμετέχων/ουσα έπρεπε να αναπτύξει το προσωπικό του/της καλλιτεχνικό έργο, ριζωμένο στις προσωπικές τους εμπειρίες, όνειρα και ευχές. Προπάντων, προσκαλούσε τους συμμετέχοντες σε μία σειρά διαλόγων: με την καλλιτεχνική ομάδα, τον εαυτό τους, τα υλικά και τον περιβάλλοντα χώρο. Η διαλεκτική φύση της μεθοδολογίας της ομάδας Paracommand’arts έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπό την προοπτική της προσαρμογής. Η ιδέα προκαλεί έκπληξη: η διεξαγωγή ενός εργαστηρίου φωτογραφίας όπου οι άνθρωποι θα κατασκευάσουν τις δικές τους μηχανές. Ένα άδειο κουτί από φιλμ, ένα μικρό ξύλινο τούβλο, λίγη κόλλα και ένα κομμάτι χαρτί αλουμινίου επαρκούν για να κατασκευαστεί μία αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή ή camera obscura, ο πρόγονος όλων των φωτογραφικών μηχανών που δεν έχουν συγκεκριμένο σκοπό.

Προσαρμογή από μία διαλεκτική οπτική Η ψυχολογική προσέγγιση του «διαλεκτικού εαυτού» προσφέρει μία από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρακτικές αναγνώσεις της διαδικασίας προσαρμογής, την οποία αντιμετωπίζουν όσοι εγκαθίστανται σε καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον. Σημείο εκκίνησης 162

είναι η διαλεκτική ικανότητα που αποκτούν οι άνθρωποι στην πρώιμη παιδική ηλικία, αρχικά μέσω της συνειδητοποίησης της ταυτόχρονης αντίληψης και αίσθησης του δικού τους σώματος, και στη συνέχεια με μη-λεκτικούς διαλόγους με εκείνους που τους φροντίζουν (Fogel 1993). Η ικανότητα αυτή επιτρέπει τη σύνδεση με άλλους, όμως το σημαντικότερο είναι ότι αναπτύσσει μία πληθώρα διαλόγων στους οποίους συμμετέχουμε: αναπτύσσει τη δημιουργία ενός πολύπλοκου συστήματος εαυτού με μία ποικιλία φωνών που αντανακλούν διαφορετικές εμπειρίες και σχέσεις. Ο Fogel διακρίνει τους διαλόγους σε διαλόγους δημιουργικού και άκαμπτου πλαισίου (2002:191-192). Το τελευταίο αναφέρεται στην υιοθεσία επαναληπτικών σχημάτων διάδρασης τα οποία είναι σχετικά σταθερά, επαναλαμβανόμενα, μέσα στα οποία τα άτομα αντιστέκονται στην αλληλεπίδρασή τους με τον άλλο, ή αντιθέτως παραιτούνται και υποκύπτουν σε εκείνον. Στα δημιουργικά πλαίσια «οι άνθρωποι δύνανται να βιώσουν εαυτούς σαν να οικοδομούν δημιουργικά μία συμφωνία, εργαζόμενοι μέσα από τη διαφωνία ή κινούμενοι προς στιγμές συναισθηματικής κορύφωσης με τον άλλο» (Fogel 2002:192). Τα δημιουργικά πλαίσια είναι τα μέσα για ανάπτυξη του εαυτού και για αλλαγή. Αυτή η ίδια διαλεκτική δυνατότητα προσφέρει μία άνευ προηγουμένου προσαρμοστικότητα στους ανθρώπους σε καινούριες καταστάσεις. Τότε λοιπόν, πώς εξηγείται το γεγονός ότι οι μετανάστες δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε μία καινούρια χώρα; Κατ’ αρχάς, υπάρχουν όρια στην προσαρμοστικότητά μας: καθώς αποκτούμε τις πολιτισμικές μας ταυτότητες, το όρια αποκτούν σημασία, ενώ παράλληλα αναπτύσσουμε την ανάγκη να τα προστατεύουμε. Όντως, πολλοί λίγοι από εμάς (ίσως και κανείς) είμαστε αυθεντικοί πολιτισμικοί σχετικιστές, ακριβώς λόγω της αξίας των πολιτισμικών μας ταυτοτήτων και της αυθεντικής απειλής που δεχόμαστε όταν εκείνα αμφισβητούνται. Δεύτερον, υπάρχει μίας εγγενής «παγίδα» στην κατάσταση του να βρίσκεται κανείς σε ξένο περιβάλλον: η εύρεση καινούριου σπιτιού, καινούριων φίλων, καινούριας εργασίας, η εκμάθηση μίας καινούριας γλώσσας, καινούριων κανόνων ευγενείας, ευπρέπειας κλπ. Ένας τόσο μεγάλος όγκος καινοτόμων στοιχείων συνοδεύεται από υψηλότερο επίπεδο αβεβαιότητας και αγωνίας, το οποίο αυξάνει την ανάγκη μας για απομόνωση και την επιθυμία μας για άμυνα (πρβλ Kurglanski 1993). Ως αποτέλεσμα, τείνουμε να μην είμαστε δεκτικοί, ακριβώς τη στιγμή που, προκειμένου να προσαρμοστούμε με επιτυχία, θα έπρεπε να αξιοποιήσουμε στο μέγιστο την προσαρμοστική μας ικανότητα17. Το ενδιαφέρον της μεθοδολογίας που ανέπτυξαν οι Paracommand’arts βρίσκεται στη δυνατότητά του να αφυπνίζει και να θέτει σε κίνηση τις διαλεκτικές δεξιότητες, μέσα από μία πληθώρα διαλεκτικών ασκήσεων που εντάσσονται στις προτάσεις τους.

Για περισσότερες λεπτομέρειες δείτε το κεφάλαιο «Η τέχνη ως αγαθό της προσαρμογής». 17

Διάλογος μεταξύ αντικειμενικού και υποκειμενικού κόσμου Την πρώτη ημέρα οι συμμετέχοντες ήρθαν σε επαφή με την παιδαγωγική «αληθινό μονοπάτι-ονειρικό μονοπάτι» την οποία ανέπτυξε ο Werner Moron και συνιστά τη βάση της μεθοδολογίας της ομάδας Paracommand’arts. Κάθε ένας/μία από τους συμμετέχοντες έλαβε ένα εγχειρίδιο που ονομάζεται “nations-moi” (έθνη-εγώ), το οποίο ήταν ένας προσωπικός φάκελος προς συμπλήρωση τις πέντε επόμενες ημέρες. Το εγχειρίδιο είναι στην ουσία ένας κατάλογος ερωτημάτων σχετικά με υπαρξιακά ζητήματα όπως η καταγωγή, τα είδωλα, μελλοντικά σχέδια, επιρροές κλπ. Το εγχειρίδιο προβλέπει την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα με δύο τρόπους. Αρχικά, με έναν κατά το δυνατόν αντικειμενικό τρόπο, δίδοντας μία ψυχρή περιγραφή στοιχείων σχετικών με το ερώτημα. Η απάντηση μπορεί να γραφεί, να σχεδιασθεί, να αντιγραφεί από ψηφιακές εικόνες κλπ. Στόχος στο παρόν στάδιο είναι η αναθύμηση συνηθισμένων λεπτομερειών, χωρίς καμία μεταμόρφωση ή ερμηνεία, χωρίς να είμαστε καθόλου δημιουργικοί («σας παρακαλώ, μην κάνετε τέχνη», είναι η οδηγία που δίδεται από τον καλλιτεχνικό διευθυντή). 163

Στο δεύτερο στάδιο, ο/η αναγνώστης καλείται να απαντήσει ξανά, όμως αυτή τη φορά αναπλάθοντας ελεύθερα την απάντηση. Το «ονειρικό μονοπάτι» προσφέρει την ευκαιρία να ειπωθεί ξανά η ιστορία με τον τρόπο που επιθυμούμε, με την εισαγωγή ενός ψέματος, μίας ευχής, μία αλλαγής. Την πρώτη ημέρα, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν στο ερώτημα «ποιες είναι οι παλαιότερες και πολυτιμότερες μνήμες σας;»

«Αληθινό μονοπάτι»: Βρίσκομαι στην ταράτσα του σπιτιού μας στο Αλγέρι. Όλα τα υπόλοιπα σπίτια, όπως και το δικό μας, καλύπτονται από ένα βαθυγάλανο ουρανό. Από ψηλά, κοιτάζω τον κήπο της γειτονιάς: εκείνη φτιάχνει ψωμί σε ένα μεταλλικό βαρέλι. Είμαι τόσο εντυπωσιασμένος που δεν μπορώ να κοιτάξω αλλού. Με χαιρετά με ένα νεύμα πρόσκλησης, όμως δεν πάω. Ντρέπομαι. Ονειρικό μονοπάτι: Βρίσκομαι στην ταράτσα του σπιτιού μας στο Αλγέρι. Όλα τα υπόλοιπα σπίτια, όπως και το δικό, μας καλύπτονται από ένα βαθυγάλανο ουρανό. Από ψηλά, κοιτάζω τον κήπο της γειτονιάς: εκείνη φτιάχνει ψωμί σε ένα μεταλλικό βαρέλι. Είμαι τόσο εντυπωσιασμένος που δεν μπορώ να κοιτάξω αλλού. Με χαιρετά με ένα νεύμα πρόσκλησης, οπότε πηγαίνω στην άκρη και πηδώ και πετώ προς εκείνη και μου δίνει ένα κομμάτι ζεστό ψωμί. Tο εγχειρίδιο «Έθνη-Εγώ» ανοίγει ένα διάλογο ανάμεσα στο αντικειμενικό και το υποκειμενικό –το φανταστικό, το επιθυμητό- αλλά επίσης ανάμεσα σε μία ποικιλία φωνών που αναδύονται από διαφορετικά βιώματα, τα οποία συνειρμικά φέρνει στην επιφάνεια το ερώτημα: ποιοι είναι οι άνθρωποι που σε επηρέασαν; Ποιοι είναι οι πολιτισμικοί ήρωες σου; Ποια είναι τα μέρη που σε σημάδευσαν; Η ιδέα του «Έθνη-Εγώ» σκοπεύει ακριβώς στην ανακάλυψη αυτής της ποικιλίας φωνών.

«Έθνη- Εγώ σημαίνει ότι καθένας/μία από εμάς είναι ένα ανεξάρτητο άτομο… αλλά επίσης και ένα έθνος, με τα σύνορά του, τον πολιτισμό του, τους προσωπικούς του κανόνες, ένα μικρό έθνος με την προσωπική του ιστορία και τις εξωτερικές του σχέσεις. Μία μικρή χώρα η οποία διαπραγματεύεται τη μοναξιά της ή τις σχέσεις της με άλλες χώρες που είναι τόσο μυστηριώδεις και όμοιες με εμάς ταυτόχρονα. Μία χώρα η οποία ντύνεται, ενημερώνεται, επιθυμεί να γίνει μέρος μιας 164

μεγαλύτερης κοινωνίας, επιθυμεί να αλλάξει την κοινωνία. Μία χώρα η οποία πρέπει να μελετήσει εις βάθος τις πολλαπλές ρίζες της, την καταγωγή της, στο μέγιστο.» (εισαγωγικό κείμενο του Werner Moron στο εγχειρίδιο) Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, ζητείται από τους συμμετέχοντες να επιστρέφουν κατ’ επανάληψη στο εγχειρίδιο. Στην ουσία, οι απαντήσεις που δίδονται στο εγχειρίδιο χρησιμοποιούνται για να γειώσουν τους συμμετέχοντες στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα, ώστε να αναπτυχθούν κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου.

Ατομικός και ομαδικός διάλογος

«Η πρώτη μέρα ξεκίνησε με μία εισαγωγή της ομάδας. Όλοι συστήθηκαν και μίλησαν για τις προσδοκίες τους από το εργαστήριο. Η ομάδα είναι πολυποίκιλη όσον αφορά στην ηλικία, το επαγγελματικό υπόβαθρο και την εθνικότητα. Υπήρχε κάποια νευρικότητα στην ατμόσφαιρα επειδή όλοι ήταν άγνωστοι μεταξύ τους και κανείς δεν ήξερε τι θα γινόταν.» Αντίθετα με πολλά διαπολιτισμικά εργαστήρια, η ομάδα Paracommand’arts δεν ξεκινά με μία σειρά ασκήσεων οικοδόμησης της ομάδας, ούτε χρησιμοποιούν παιχνίδια «για να σπάσει ο πάγος» ή άλλες τεχνικές των οποίων κύριος σκοπός είναι η δημιουργία εμπιστοσύνης, η καλλιέργεια σχέσεων ανάμεσα στους συμμετέχοντες ή ακόμα ανάμεσα στους εμψυχωτές και τους συμμετέχοντες. Η τακτική τους είναι μία απροσδόκητη απομάκρυνση από την ανεπίσημη παιδαγωγική προσέγγιση, καθώς και από την παράδοση της θεραπείας μέσω της τέχνης: η δημιουργία ενός ασφαλούς χώρου, ενός χώρου σχεσιακού, δεν είναι προτεραιότητα. Η πεποίθηση αυτή εν μέρει βασίζεται στο κοινωνικό πλαίσιο της συνήθους δουλειάς των Paracommand’arts, το οποίο συχνά περιλαμβάνει περιθωριοποιημένες ομάδες, επισφαλείς ομάδες νέων και εκπαιδευτές οι οποίοι εργάζονται μαζί τους, και που αντιμετωπίζουν με καχυποψία την πρόσκληση σε παραδοσιακά παιχνίδια «για να σπάσει ο πάγος» και ασκήσεις οικοδόμησης της ομάδας (όντως ενίοτε υπερβολικά χρησιμοποιημένες και με φτωχό κριτήριο επιλογής). Όμως, ο σημαντικότερος λόγος είναι ότι η τεχνητή κατασκευή ενός ομαδικού συναισθήματος και η στρέψη της προσοχής και προσπάθειας του/της συμμετέχοντα στην ομάδα θεωρείται αποπροσανατολιστική απέναντι στον κύριο σκοπό: την ενεργό συμμετοχή στην καλλιτεχνική διαδικασία, κυρίως σε μία ατομική πορεία. Για το λόγο αυτό, το ρεύμα μεταξύ ομάδας και ατόμου έχει ένα σχετικά μικρό ρόλο. Παρ’ όλα αυτά σχηματίζονται συνδέσεις, και οι συμμετέχοντες ξεκινούν να προσκαλούν τους άλλους στις παραστάσεις και τα καλλιτεχνικά έργα τους, ενώ τα καλλιτεχνικά έργα των υπολοίπων αντανακλώνται και εμπνέουν τις προσωπικές δημιουργίες. Συμπερασματικά, ο διάλογος μεταξύ των συμμετεχόντων παραμένει διαπροσωπικός, και η ομάδα δεν εξυπηρετεί το ρόλο του «ουδέτερου τρίτου» ή έναν «ασφαλή χώρο» όπου οι άνθρωποι θα μοιράζονταν ελεύθερα τις προσωπικές τους στενοχώριες, συναισθήματα, επιθυμίες: δεν υπάρχει ανακούφιση από την ομάδα, πρέπει να προέλθει από το καλλιτεχνικό έργο. Συνδέοντας την παραπάνω πρακτική με τη διαδικασία της προσαρμογής, γίνεται σα-

165

φές ότι η συγκεκριμένη μεθοδολογική επιλογή έχει ένα προτέρημα: δεν δίνει μία ψεύτικη υπόσχεση μέσω της παραγωγής μίας μικρής ιδανικής κοινωνίας η οποία βασίζεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, περιέργεια και κατανόηση – κατασκευή που βρίσκεται σε έντονη αντίθεση με την πραγματική κοινωνία σύγχρονων Ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, όπως το Παρίσι, οι οποίες χαρακτηρίζονται πολύ περισσότερο από αποξένωση και έλλειψη εμπιστοσύνης προς κάποιο νεοφερμένο.

Είναι εμφανές ότι οι δυναμικές του εργαστηρίου, ακόμα και χωρίς συγκεκριμένες προσπάθειες για την οικοδόμηση της ομάδας, είναι αποτελεσματικές, και οι αλληλεπιδράσεις μορφοποιούνται αυτόματα:

«Τα πρώτα μου αποτελέσματα ήταν μάλλον απογοητευτικά, καθώς ήταν όλα ασπρόμαυρα. Σε εκείνο το σημείο δεν ήμουν σίγουρος/η αν μπορούσα όντως να βγάλω όμορφες φωτογραφίες και αν ήθελα να βγάζω φωτογραφίες για όλη την υπόλοιπη εβδομάδα. Μου φαινόταν μία υπερβολικά μακρά διαδικασία. Όμως ευτυχώς, δεν ήμουν το μόνο άτομο που αντιμετώπιζε προβλήματα με την τεχνική, και με την ανάπτυξή τους στο σκοτεινό θάλαμο (λιγάκι μυστηριώδης) ήρθα σταδιακά σε επαφή με άλλους συμμετέχοντες.» Διάλογος μέσω μίας αυτοσχέδιας φωτογραφικής μηχανής ανάμεσα στο εξωτερικό και το εσώτερο Εάν το εργαλείο «Έθνη-Εγώ» μας καλεί να επικεντρωθούμε στον εαυτό και καλλιεργεί ένα διάλογο ανάμεσα σε διαφορετικές φωνές του εαυτού, η πρακτική της φωτογραφίας στρέφει την προσοχή στον έξω κόσμο. Την πρώτη ημέρα, οι συμμετέχοντες κατασκεύασαν τη δική τους φωτογραφική μηχανή χρησιμοποιώντας ένα παλιό κουτί φιλμ, ένα ξύλινο τούβλο, και ένα κομμάτι χαρτί αλουμινίου. Τη στιγμή που η καλλιτεχνική ομάδα στήνει το σκοτεινό θάλαμο, οι συμμετέχοντες καλούνται να βγουν για «κυνήγι»: να συγκεντρώσουν εικόνες από το κτίριο, τον κήπο, τον περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου. Από τη μία πλευρά, η δραστηριότητα αυτή είναι απλώς ένα παιχνίδι με την ίδια τη φωτογραφική μηχανή, ούτως ώστε οι συμμετέχοντες να εξοικειωθούν με το να την κρατούν, να μετρούν τα δευτερόλεπτα μέχρι να κλείσει η καρφίτσα, να μαθαίνουν να την τοποθετούν με τρόπο ώστε να μένει ακίνητη. Από την άλλη πλευρά, ξαφνικά προσφέρει υπερβολική ελευθερία. Χωρίς κάποια συγκεκριμένη οδηγία σε σχέση με το θέμα 166

που έπρεπε να φωτογραφήσουν, πολλοί συμμετέχοντες βιώνουν μία αβεβαιότητα ως προς το τι θα έπρεπε να ψάχνουν, και σε μερικούς η δραστηριότητα μπορεί να μοιάζει ανιαρή ή να τους προκαλεί σύγχυση. Εντούτοις, η υπερβολική ελευθερία, σε αντίθεση με τη διαδεδομένη άποψη, είναι συχνότερα πηγή αγωνίας και απογοήτευσης παρά ευτυχίας. Ο Schwartz (2009)18 υποδεικνύει ότι η πολύ μεγάλη ελευθερία επιλογής, η παρουσία πολλών εναλλακτικών από τις οποίες κάποιος μπορεί να επιλέξει, δημιουργεί παράλυση, ενώ ακόμα και όταν τελικά γίνεται η επιλογή, οι άνθρωποι είναι λιγότερο ικανοποιημένοι με την επιλογή τους, διότι οι πολλές πιθανές εναλλακτικές υπονοούν ότι θα μπορούσαν να είχαν κάνει κάποια καλύτερη επιλογή. Με λίγα λόγια, η μεγάλη ελευθερία μπορεί να προκαλέσει ένα αίσθημα εντροπίας. Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει μία εκπληκτική αντιστοιχία με τη διαδικασία σύνδεσης σε ένα καινούριο περιβάλλον, το οποίο αρχικά είναι παντελώς άγνωστο, ένα παρθένο έδαφος. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, όπως ακριβώς και κατά τη διάρκεια της πραγματικής ζωής, οι συμμετέχοντες θα κινητοποιήσουν διαφορετικές στρατηγικές διαχείρισης για να αντιμετωπίσουν την πρόκληση και να υπερβούν τη δυσχέρεια: κάποιοι θα εφαρμόσουν μία ενεργό στρατηγική και θα προβούν σε συλλογή πολλών εικόνων. Άλλοι θα απαντήσουν με συγκέντρωση και συναισθηματική αποφόρτιση («κάποιοι άλλοι συγχύστηκαν πολύ μέχρι που θύμωσαν») ή αντιθέτως με συναισθηματική αποδέσμευση, παραμελώντας τη σημασία της δραστηριότητας («αποφάσισα να το πάρω χαλαρά»).

Στο εργαστήριο –ακριβώς όπως στον έξω κόσμο και στην πραγματική διαδικασία προσαρμογής- καθοριστική για την οικειοποίηση του καινούριου περιβάλλοντος είναι η ικανότητα εύρεσης συνδέσμων και σημείων εισαγωγής, συνδέοντας τον έξω κόσμο με τον εαυτό. Στην πραγματική ζωή, η οικειοποίηση αυτή συμβαίνει βήμα-βήμα μέσω της σχεδίασης καθημερινής ρουτίνας και της αναγνώρισης προνομιούχων σημείων εισαγωγής (ένα αγαπημένο μπαρ, ένας χώρος που συνδέεται με μία απασχόληση, μία δραστηριότητα με νόημα, μία δουλειά κλπ). Η διαφορά ανάμεσα στην πραγματική ζωή και το εργαστήριο είναι ότι στο τελευταίο οι εμψυχωτές διαχειρίζονται με προσοχή την εντροπία που προκάλεσαν για να υποστηρίξουν τους συμμετέχοντες να εμπλακούν στην καλλιτεχνική διαδικασία. Ολόκληρος ο σχεδιασμός της εναλλακτικής εργασίας επάνω στο εγχειρίδιο «Έθνη-Εγώ» και οι δραστηριότητες συλλογής καλλιεργούν την έσω-έξω διαλεκτική, ενώ υπάρχουν δύο ακόμα καταλυτικά εργαλεία της διαδικασίας. Το πρώτο ισχυρό εργαλείο είναι η ίδια η χρήση της τέχνης: όλες οι μεθοδολογικές δεξιότητες που συνδέονται με την τέχνη της φωτογραφίας δημιουργούν μία γλώσσα –έναν κώδικα- και επιβάλλουν δημιουργικούς περιορισμούς. Το δεύτερο εργαλείο είναι αυτό της σύγκλισης: η επικέντρωση της διαδικασίας επάνω σε ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό έργο για κάθε ένα/μία συμμετέχοντα ξεχωριστά. Η ομιλία TED κινηματογραφήθηκε το Φεβρουάριο του 2009, με τελευταία πρόσβαση τον Αύγουστο του 2012. Διαθέσιμη στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.ted.com/talks/lang/en/barry_schwartz_on_our_loss_of_wisdom.html

167

Νέοι διάλογοι μέσω νέων μορφών: εκμάθηση μίας μορφής τέχνης Ο Werner Moron κάνει λόγο για τις «δραστικές ουσίες» (“principes actifs”) της τέχνης: όπως η ουσία στη φαρμακευτική η οποία είναι βιολογικά ενεργή και υπεύθυνη για το αποτέλεσμα, η τέχνη, ή μάλλον διαφορετικές μορφές τέχνης έχουν τις δικές τους ενεργές ύλες. Αποστολή της Paracommand’arts είναι να δημιουργήσει την ευκαιρία οι άνθρωποι να γνωρίσουν αυτές τις δραστικές ουσίες, ούτως ώστε εκείνες να μπορέσουν να τους επηρεάσουν οδηγώντας σε αλλαγή. Για παράδειγμα, προκειμένου οι συμμετέχοντες να γνωρίσουν τις δραστικές ουσίες του χορού, συνήθως θα καθοδηγηθούν μέσα από μία διαδικασία βιωματικής ανακάλυψης του σώματος, του χώρου, της κίνησης και του ρυθμού. Στο εργαστήριο της αυτοσχέδιας φωτογραφικής μηχανής, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν αρχικά να κατασκευάσουν τη δική τους φωτογραφική μηχανή και στη συνέχεια να αποκτήσουν την εμπειρία της αλληλεπίδρασης φωτός και χρόνου η οποία δημιουργεί την εικόνα στο φωτοευαίσθητο χαρτί. Η καταβύθιση στις δραστικές ουσίες υπονοεί την κατάκτηση του κώδικα της συγκεκριμένης μορφής τέχνης, στη δική μας περίπτωση της φωτογραφίας. Παρά ταύτα –για να συνεχίσουμε με τη μεταφορά- αφορά στην εκμάθηση ενός κώδικα που ευνοεί τη βαθιά γλωσσολογία παρά, για παράδειγμα, την κλίση των ρημάτων. Η υπερβολική προσοχή στις τεχνικές λεπτομέρειες μπορεί να αποπροσανατολίσει από τα ουσιαστικά ερωτήματα. Τη δεύτερη ημέρα, η ομάδα συζητά για τη συμβολική δυναμική των εικόνων, συζητούν με αφορμή φωτογραφίες που σε πρώτη ματιά μπορεί να φαίνονται θολές, σκοτεινές, «καμένες» από το φως… «χαμένες». Τι είναι αυτό που κάνει μια εικόνα «χαμένη»; Ποια είναι η «καλή» εικόνα; Η καλλιτεχνική ομάδα κάνει επίσης μια μικρή εισαγωγή στην ιστορία της τέχνης και το ρόλο της φωτογραφίας στην ιστορία της τέχνης.

Αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή

Ο πειραματισμός με δραστικές ουσίες προϋποθέτει επίσης ένα διάλογο ανάμεσα στη νοητική και την αισθητηριακή εμπειρία: ανάμεσα στο τι πιστεύω για το χορό ή τη φωτογραφία, και την εμπειρία μου όταν όντως χορεύω ή φωτογραφίζω. Στόχος των ομιλιών και συζητήσεων δεν είναι τόσο η απόκτηση γνώσης για τη φωτογραφία, όσο η δυνατότητα του παιχνιδιού, η εμπλοκή με τα εργαλεία της φωτογραφίας, η αξιοποίησή τους ως μέσα δημιουργίας καλλιτεχνικού έργου μέσα από το «Έθνη-Εγώ». Προκειμένου να επιτευχθούν τα παραπάνω, πρέπει να σημειωθεί ότι τα εργαστήρια της ομάδας Paracommand’arts συνήθως εξαρτώνται από τη συνεργασία μίας αρκετά μεγάλης καλλιτεχνικής ομάδας. Κατ’ αρχήν, υπάρχει ένας καλλιτεχνικός διευθυντής που είναι υπεύθυνος για τη συνολική διαχείριση του προγράμματος, και συγκεκριμένα για να συνοδεύει τα καλλιτεχνικά έργα των συμμετεχόντων, τα οποία εκείνοι αναπτύσσουν κατά το πενθήμερο. Στη συνέχεια, υπάρχουν καλλιτέχνες εδικοί στη συγκεκριμένη μορφή τέχνης που χρησιμοποιείται στο εργαστήριο. Στην εν λόγω περίπτωση, είχαμε δύο εμψυχωτές οι οποίοι είχαν καλή γνώση του σκοτεινού θαλάμου. Επίσης, οι εμψυχωτές σκάναραν τις εικόνες και βοηθούσαν τους συμμετέχοντες με τις καλλιτεχνικές τους ανάγκες. Εμπλέκονταν δύο επιπλέον μέλη της ομάδας, των οποίων αποστολή ήταν η 168

ολοκλήρωση του καλλιτεχνικού έργου, αυτή τη φορά με τη μορφή μίας ταινίας και ενός φυλλαδίου (μπροσούρας). Συνολικά, σε διαφορετικές στιγμές του εργαστηρίου, πέντε καλλιτέχνες ανέλαβαν κάποιο ρόλο για να διασφαλίσουν την υποστήριξη των συμμετεχόντων στο μονοπάτι τους με την αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή.

Το καλλιτεχνικό έργο- διάλογος με τον καλλιτεχνικό διευθυντή και την καλλιτεχνική ομάδα Μία από τις βασικές πεποιθήσεις των Paracommand’arts είναι ότι οι συμμετέχοντες πρέπει να έρχονται στο εργαστήριο χωρίς συγκεκριμένη ιδέα για το τι θέλουν να κάνουν. Το κυριότερο, δίχως να έχουν κατά νου μία ημιδιατυπωμένη σκέψη για ένα καλλιτεχνικό έργο. Το καλύτερο είναι τα πάντα να συμβαίνουν στο χώρο του εργαστηρίου. Ο λόγος για τη συγκεκριμένη επιθυμία στηρίζεται στην παλαιότερη εμπειρία του καλλιτεχνικού διευθυντή: οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τη δραστηριότητα δημιουργίας ενός καλλιτεχνικού έργου, ψάχνουν για ιδέες και έμπνευση σε καλλιτέχνες, έργα και κινήματα τα οποία ήδη γνωρίζουν:

«Θέλω να κάνω κάτι στο στυλ του Gauguin… ή κάτι κάπως μετα-ιμπρεσιονιστικό». Το παραπάνω απλώς θα κατέστρεφε το όλο παιχνίδι, του οποίου σκοπός είναι η σύνδεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας με την προσωπική εμπειρία ζωής. Αντ’ αυτού, προτείνεται η δημιουργία ενός αυθεντικού έργου τέχνης που ξεκινά να μορφοποιείται κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου. Για το λόγο αυτό, η δραστηριότητα δημιουργίας ενός προσωπικού καλλιτεχνικού έργου δεν τονίζεται πολύ πριν την έναρξη του εργαστηρίου. Η δραστηριότητα εισήχθη την πρώτη ημέρα, ύστερα αναπτύχθηκε την τρίτη μέρα, προκαλώντας κάποιο άγχος:

«Ξαφνικά έπρεπε να φτιάξω μία ταινία με τις μάλλον κακές φωτογραφίες μου και να δομήσω μια ιστορία γύρω της. Ω! Θεέ μου!» «Βρέθηκα μπροστά σε ένα μεγάλο εγχείρημα, να δημιουργήσω ένα ολόκληρο και ολοκληρωμένο καλλιτεχνικό έργο. Αρχικά φοβήθηκα στην ιδέα, ένιωσα ότι ήταν πέρα από τις δυνατότητές μου. Πίστευα ότι δε θα είχα την ικανότητα να το κάνω.» Συνεπώς, πώς πραγματώνονται τελικά τα έργα τέχνης; Πώς επιτυγχάνουν οι συμμετέχοντες να δημιουργήσουν ένα καλλιτεχνικό έργο από το μηδέν, με τη χρήση πρόσφατα αποκτημένης καλλιτεχνικής γνώσης σε έναν τομέα που αγνοούν; Στη συνέχεια, η συγκεκριμένη διαδικασία δημιουργίας ενός απτού έργου τέχνης είναι καθόλου όμοια με εκείνη της δημιουργίας ενός σχεδίου ζωής; Η αναγνώριση του υποκειμένου (sujet) – εν προκειμένω του σχεδίου ζωής- σημαίνει ότι η έρευνα τελείωσε, η αβεβαιότητα τελείωσε, γνωρίζουμε τι θέλουμε να κάνουμε, και πώς να προχωρήσουμε: βρήκαμε κάτι με νόημα, και έχουμε μια ιδέα πώς να το προσεγγίσουμε. Σχετικά με ένα απτό σχέδιο, και οι δύο διαδικασίες προϋποθέτουν την αναγνώριση στόχων και την οργάνωση των πηγών σε σχέδιο δράσης. Υπό αυτήν την έννοια, η περιγραφή αυτή είναι μία αρκετά ακριβής περιγραφή ενός ενεργού σχεδιασμού, μίας στρατηγικής ελέγχου. Η δική μας διερευνητική μελέτη απέδειξε ότι μία παρόμοια στρατηγική όντως συνδέεται με την επιτυχίας μιας εμπειρίας κινητικότητας19. Την τρίτη ημέρα, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να συγκεκριμενοποιήσουν τις ιδέες τους,

Διερευνητικό πρόγραμμα 4C 2012

169

να αναγνωρίσουν ένα «υποκείμενο» και να σκεφτούν ένα συγκεκριμένο σχέδιο για απόδοσή του. Το πρώτο είναι μία μετακίνηση από την απόκλιση στη σύγκλιση, ενώ το δεύτερο μία μετάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Η επιλογή του «υποκειμένου» συνήθως προέρχεται από την εργασία στο εγχειρίδιο «Έθνη-Εγώ»:

«Άφησα τα ερωτήματα να με καθοδηγήσουν να δώσω μορφή σε κάτι, και αυτό υπήρξε το πιο σημαντικό… Νομίζω πως συνέβη την τρίτη ημέρα, οι εικόνες μετακινήθηκαν σε δεύτερο πλάνο και σκεφτόμουν άλλες ιδέες στο πίσω μέρος του μυαλού μου. Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι υπάρχουν αποφάσεις, συναισθήματα, πράγματα που μου συνέβαιναν, τα οποία δεν ήταν ασύνδετα, και πως με κάποιο τρόπο όλα συνήδαν προς το ίδιο σημείο. Διαφορετικές έρευνες γίνονταν μέρος μίας μεγαλύτερης έρευνας. Ήταν απίστευτο να το συνειδητοποιώ αυτό.»

«Βήμα- βήμα, κάποιες λέξεις άρχισαν να έρχονται στο μυαλό μου και ένα υποκείμενο εμφανίστηκε στον ορίζοντα. Όλα σχετίζονταν με τη «μετάβαση» και σκέφτηκα ότι οι φωτογραφίες ταίριαζαν τέλεια στο υποκείμενο «μετάβαση». Η έλλειψη καθαρότητας στις φωτογραφίες μου εκπροσωπούσε τη διαδικασία της μετάβασης… Το υποκείμενο έγινε αρκετά δυνατό για εμένα τις τελευταίες ημέρες. Η σκέψη και επιλογή των σωστών λέξεων και η αντιστοιχία τους με τις φωτογραφίες ήταν μια πρόκληση, αλλά όλοι μας είχαμε τη δυνατότητα να μιλήσουμε προσωπικά με το Werner ή με κάποιον άλλο στην ομάδα.» Στη μετακίνηση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, ο διάλογος στις διαπροσωπικές συναντήσεις με την καλλιτεχνική ομάδα έχει καθοριστική σημασία. Κατά τη συνάντηση, οι συμμετέχοντες μοιράζονται το στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Μερικές φορές, επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα ερωτήματα του εγχειριδίου «Έθνη-Εγώ», ή αναπτύσσουν μία ιδέα την οποία σκέφτηκαν κατά το «κυνήγι». 170

«Την τρίτη ημέρα έφτιαξα πολλές φωτογραφίες. Ήξερα ήδη επάνω σε τι δούλευα: τον εαυτό μου. Πήρα πολλές φωτογραφίες του προσώπου μου και του σώματός του… ένιωθα ενθουσιασμό αλλά και νευρικότητα, οπότε αποφάσισα να έχω μία συνάντηση με τον Werner (τον καλλιτεχνικό διευθυντή).» Στη συνάντηση, ο καλλιτεχνικός διευθυντής είναι ο καθρέφτης του συμμετέχοντα. Αντανακλά την πρώτη διαίσθηση και παρέχει ανάδραση. Καθοριστικό για το ρόλο της καλλιτεχνικής ομάδας είναι να υποστηρίζει το καλλιτεχνικό έργο του συμμετέχοντα, χωρίς να δίνει κατεύθυνση.

«Καμιά στιγμή δε μας/με επηρέασαν με τις ιδέες τους. Μερικές φορές θα μου άρεσε η συνεισφορά τους, αλλά στο τέλος συνειδητοποίησα ότι ήταν αμιγώς το δικό μου κεφάλαιο, με τη δική μου έμπνευση και τις δικές μου σκέψεις. Με κάποιο τρόπο αυτό ήταν πολύ δυνατό!» Ενώ ο καλλιτεχνικός διευθυντής είναι κυρίως υπεύθυνος για τις διαπροσωπικές συναντήσεις προκειμένου να αναγνωρίζει και να κάνει συγκεκριμένο ποιο πρόκειται να είναι το καλλιτεχνικό έργο κάθε συμμετέχοντα, όλα τα μέλη της καλλιτεχνικής ομάδας είναι ενεργά στο να βοηθούν τη διαχείριση του πώς αυτά τα καλλιτεχνικά έργα θα πραγματωθούν. Ο Werner Moron τονίζει πόσο απεχθάνεται να ακούει ανθρώπους να μιλούν για την «καλλιτεχνική ασάφεια» (“flou artistique”), την κατάσταση εκείνη δημιουργικής ροής, όπου οι ιδέες ρέουν, χωρίς να εκτιμάται η δουλειά που έρχεται μετά. Αυτή η τελευταία θεωρείται καθοριστική στιγμή στο εργαστήριο, όταν δηλαδή οι συμμετέχοντες πρέπει να μάθουν να πραγματώνουν συγκεκριμένα το σχέδιό τους, να μάθουν να διαχειρίζονται το γεγονός ότι μπορεί να συναγωνιστούν με άλλους συμμετέχοντες για τις πρώτες ύλες, ότι πρέπει να υπολογίσουν, να σχεδιάσουν, να οργανώσουν. Την τέταρτη ημέρα εισάγεται στην ομάδα η μετα-παραγωγή, με τις ευκαιρίες και τα όριά της. Ξεκίνησε διαπροσωπική δουλειά με την ομάδα της μετα-παραγωγής: οι συμμετέχοντες έγραψαν το storyboard, και ξεκίνησαν να χαρτογραφούν το γραφικό σχέδιο. Δόθηκε η επιλογή ανάμεσα στην ανάθεση της ολοκλήρωσης της μετα-παραγωγής στην καλλιτεχνική ομάδα –συμπεριλαμβάνοντάς της στην υπογραφή- ή στην ανάθεση στην καλλιτεχνική ομάδα συγκεκριμένων οδηγιών, τις οποίες θα έπρεπε να εφαρμόσουν ως τεχνικοί. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η συνάντηση έχει τρεις πόλους, περιλαμβάνοντας τον καλλιτεχνικό διευθυντή ως μεσάζοντα για να αναδιατυπώσει με δικά του λόγια τον τρόπο που κατανόησε τις επιθυμίες των συμμετεχόντων. Με τον τρόπο αυτό, ο μετα-παραγωγός δύναται να κατανοήσει βαθύτερα το καλλιτεχνικό έργο του συμμετέχοντα, ενώ ο τελευταίος δύναται να διασταυρώσει ότι οι οδηγίες έγιναν κατανοητές.

Συμπέρασμα: από καλλιτεχνικά έργα στο έργο ζωής Η προσαρμογή είναι η ικανότητα έναρξης διαλόγου με ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον, τους ανθρώπους τους, τις συνήθειές του, τους θεσμούς του, ακόμα και τις νέες αναπαραστάσεις που το μέρος εκείνο μας αποδίδει («αλλοεθνής», «εξωτικός, «αγενής» κλπ). Επιπλέον, η προσαρμογή απαιτεί να αλλάξουμε μέσα από αυτούς τους διαλόγους. Για να αλλάξουμε, πρέπει να εμπλακούμε σε διάλογο μέσα σε δημιουργικό πλαίσιο, αντιστεκόμενοι στον πειρασμό για πρώιμη απομόνωση και αποξένωση η οποία θα μας έδινε μία αίσθηση άμυνας, αλλά που θα μας εμπόδιζε να συνδεθούμε με ευκαιρί171

ες που μας παρουσιάζονται στο νέο μέρος και να δημιουργήσουμε ένα σχέδιο ζωής που νοηματοδοτεί το καινούριο μέρος. Σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή, ακούγεται σαν εύκολο εγχείρημα. Το εργαστήριο «Γράφοντας τη δική σου Φωτογραφία» αποτυπώνει καλά τους λόγους που τελικά δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται. Και τα δύο απαιτούν να βγούμε εκτός της οικείας περιοχής, να εμπλακούμε σε μία δραστηριότητα η οποία φαίνεται πολύ μεγαλύτερη από εμάς, να μάθουμε μια γλώσσα που πριν δε γνωρίζαμε, να μάθουμε να χρησιμοποιούμε πηγές οι οποίες μας είναι καινούριες, να μάθουμε να προσανατολιζόμαστε σε καινούριο περιβάλλον και να βρούμε τα στοιχεία εκείνα με τα οποία μπορούμε να συνδεθούμε, και τελικά να τα οργανώσουμε όλα σε ένα απτό συγκεκριμένο σχέδιο. Το εργαστήριο προσφέρει μία καλή ευκαιρία να αναπτυχθούν δεξιότητες που αποτελούν καθοριστικές ικανότητες στη διαδικασία προσαρμογής. Ενώ στο μεταξύ, δημιουργούνται έργα τέχνης.

Βιβλιογραφία Fogel, Alan et al. (2002) The Dialogical Self in the First Two Years of Life: Embarking on a Journey of Discovery. Theory & Psychology Vol. 12(2):191-205 Fogel, Alan (1993) Developing Through Relationships. Origins of Communication, Self and Culture. Chicago: The University of Chicago Press. Kruglanski, Arie (2005) The Psychology of Closed Mindedness (Essays in Social Psychology) New York: The Psychology Press Moron, Werner (2011) “Nations-Moi” last accessed 30/8/2012 available at: http://www. ria-network.eu/wp-content/uploads/2011/11/nations_moi.pdf Schwartz, Barry (2009). TED talk filmed on February 2009, last accessed on August 2012. available at: http://www.ted.com/talks/lang/en/barry_schwartz_on_our_loss_ of_wisdom.html Ward, C., Bochner, S., & Furnham, A. (2001). The psychology of culture shock. London: Routledge. Οι φωτογραφίες πάρθηκαν από τους Ghizlan Van Boxsom, Sarah Rémy και Emilie Rouchon, οι φωτογραφίες με τις αυτοσχέδιες φωτογραφικές μηχανές πάρθηκαν από τους συμμετέχοντες στο εργαστήριο. Θερμές ευχαριστίες σε όλα τα μέλη της ομάδας, Paracommend’art, και συγκεκριμένα στους Werner Moron, Emilie Rouchon, Sarah Rémy

172

4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΕΣ Μερικές από τις ασκήσεις που διεξήχθησαν στο πρόγραμμα «Αριάδνη» (κατά τις πιλοτικές συναντήσεις και κατά την εκπαίδευση των εκπαιδευτών)

173

4.1 ΠΊΝΑΚΑΣ 1. Δημιουργώντας ένα δίκτυο: διαπολιτισμική επικοινωνία και ενσυναίσθηση

Κύκλος Φίλων Μπαστούνια Ενέργειας Ερχομός και Αποχώρηση

2. Άνοιγμα στο καινούριο περιβάλλον: Αναζητώντας ένα καινούργιο σπιτικό

Πού βρίσκομαι; Χαϊκού: Περικλείοντας την αίσθηση ενός μέρους

3. Εξερευνώντας την ταυτότητα και τον πολιτισμό

Εγγραφή του σώματος (body writing)

Απτά Ποιήματα

Είμαι ένα ποίημα Τι σημαίνει πολιτισμός; Δημιουργικά Μέσα και παρουσίαση του εαυτού

Tan Dance Carol Brown Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη Tan Dance Carol Brown Tan Dance, Carol Brown Momentum arts Nancy Hogg Momentum arts Nancy Hogg Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Marián López Fdz. Cao Momentum arts Nancy Hogg Elan Interculturel Vera Varegyi Artemisszio Veronika Szabó

4. Εξερευνώντας την ποικιλία. Καλλιεργώντας την αίσθηση ενδυνάμωσης

Γράφοντας στην άμμο – Σχεδίαση του χώρου με αντικείμενα

5. Κατανοώντας τις προκλήσεις της διαπολιτισμικής προσαρμογής

Το μονοπάτι της μετανάστευσης Χώρα Υποδοχής και Πατρίδα

Artemisszió & Elan Interculturel Veronika Szabó, Vera Várhegyi Artemisszió Veronika Szabó

6. Αλλάζοντας μέσω του οραματισμού ενός νέου σχεδίου ζωής

Θέατρο των Εικόνων ως σωματικός καταιγισμός Εισαγωγή στο Θέατρο Φόρουμ Το διαπολιτισμικό όραμα: ο ρόλος των εμψυχωτών

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη Ώσμωση Ήρα Παπαγεωργίου

7. Αξιολογώντας την αλλαγή

Αξιολόγηση μέσω αφήγησης με εικόνες Αξιολόγηση μέσω της «καυτής καρέκλας» Χάρτες εργαστηρίου Διάγραμμα παρατήρησης

Elan Interculturel Vera Varhegyi Artemisszio Veronika Szabo’ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Marián López Fdz. Cao

174

Ανθρώπινη σωματική στάση Χάρτες ζωής

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Άλκηστις Κοντογιάννη Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αντωνία Βασιλάκου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη

4.2 ΑΣΚΉΣΕΙΣ 4.2.1 ΔΗΜΙΟΥΡΓΏΝΤΑΣ ΈΝΑ ΔΊΚΤΥΟ: ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΉ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑ ΚΑΙ ΕΝΣΥΝΑΊΣΘΗΣΗ

Κύκλος Φίλων Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: TAN Dance Όνομα εμψυχώτριας: Carol Brown Παιδαγωγικός στόχος: Ασκήσεις/παιχνίδια που έχουν σχεδιασθεί προκειμένου να νιώσουν οι άνθρωποι άνετα και να γνωριστούν μεταξύ τους. Απαιτούμενος χρόνος: 15 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 10-20 Υλικά: CD player /στερεοφωνικό Προετοιμασία: Άνετα ρούχα που να επιτρέπουν την κίνηση και μαλακά ή καθόλου υποδήματα Οδηγίες: Κυκλικό παιχνίδι 1: Ο/η εμψυχωτής δίνει ένα χαιρετισμό στον διπλανό/ή του στον κύκλο, οι οποίοι τον δίνουν στον/στην επόμενο/η κ.λπ. Ο χαιρετισμός «Γεια» στη γλώσσα της χώρας υποδοχής είναι ο πρώτος που περνά από τον ένα/μία συμμετέχοντα/ουσα στον/την άλλο/η, ακολουθούμενος από το χαιρετισμό «Γεια» σε όλες τις γλώσσες των συμμετεχόντων. Δεν είναι ανάγκη να περιμένουμε το χαιρετισμό να επιστρέψει σε αυτόν/η που τον ξεκίνησε. Αρκετοί χαιρετισμοί μπορούν να είναι ενεργοί στον κύκλο ταυτόχρονα. Κυκλικό παιχνίδι 2: Ο/η εμψυχωτής ξεκινά μία κίνηση «κύματος» η οποία ταξιδεύει στον κύκλο. Παράλληλα, αποστέλλει προς την αντίθετη κατεύθυνση ένα χτύπημα του ποδιού στο έδαφος. Συνήθως, υπάρχει σύγχυση όταν το κύμα και ο χτύπος συναντιούνται, με αποτέλεσμα την πρόκληση γέλιου που είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να «σπάσει ο πάγος». Η άσκηση αυτή επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, μέχρις ότου το κύμα και ο χτύπος διαδέχονται ομαλά το ένα το άλλο. Κυκλικό παιχνίδι 3: Ο/η εμψυχωτής πετάει μια μπάλα στον κύκλο. Κάθε κάτοχος της μπάλας λέει το όνομά του. Το παιχνίδι επαναλαμβάνεται με τον άνθρωπο που πετά την μπάλα να λέει παράλληλα το όνομα του προσώπου στο οποίο πετά την μπάλα.

175

Κοντάρια ενέργειας Όνομα υπεύθυνου Οργανισμού: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Ώσμωση Ονόματα εμψυχωτριών: Χριστίνα Ζώνιου και Νάγια Μποέμη Παιδαγωγικοί στόχοι: Ανάπτυξη: - Ενσυναίσθησης - Μη λεκτικής επικοινωνίας - Εμπιστοσύνης -Σωματικής συνείδησης Απαιτούμενος χρόνος: 15-25 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 12-20 Υλικά: Κοντάρια (από μπαμπού, ή σκούπες κ.λπ., με περίπου 1.5 μέτρο μάκρος), απαλή μουσική Προετοιμασία: Créer une ambiance apaisée à travers des exercices de relaxation et concentration Οδηγίες: - Χωρίστε τους συμμετέχοντες σε ζεύγη. Κάθε ζεύγος παίρνει ένα κοντάρι, ενώ κάθε ένα από τα ζεύγη κρατά ένα κοντάρι. Οι συνεργάτες ακουμπούν το κοντάρι σε ανοιχτές παλάμες, με τρόπο που να στηρίζεται χωρίς να το κρατούν με τα δάχτυλα ή τους μύες της παλάμης, και περπατούν στο χώρο, προσπαθώντας να αποτρέψουν το κοντάρι από το να πέσει –αρχικά με ανοιχτά τα μάτια. Κινούνται ελεύθερα στη μουσική, χρησιμοποιώντας όλο το χώρο. Σταδιακά, χρησιμοποιούν περισσότερο περίπλοκες κινήσεις, εάν επιθυμούν ή μπορούν. - Στη συνέχεια ένας/μία από κάθε ζεύγος κλείνει τα μάτια του/της και ο/η συνεργάτης αναλαμβάνει να τον/την καθοδηγήσει, φροντίζοντας να αναπτυχθεί μία σχέση εμπιστοσύνης. - Και οι δύο συνεργάτες κλείνουν τα μάτια τους και συνεχίζουν την άσκηση. Μόνος σύνδεσμος ανάμεσά τους είναι τώρα το κοντάρι. - Ανοίγουν τα μάτια τους και συνεχίζουν την άσκηση, έχοντας αποκτήσει ένα μεγαλύτερο επίπεδο ενέργειας, εμπιστοσύνης και ενσυναίσθησης από ό, τι σε προηγούμενα στάδια. - Τέλος, αρχίζουν να κινούνται χωρίς κοντάρια, υποθέτοντας ότι τα κρατούν ακόμα. Απολογισμός: Μετά τη δραστηριότητα οι εμψυχωτές ενθαρρύνουν τους συμμετέχοντες να μιλήσουν για την εμπειρία και τα συναισθήματά τους. Μετά τη δραστηριότητα οι εμψυχωτές ενθαρρύνουν τους συμμετέχοντες να μιλήσουν για την εμπειρία και τα συναισθήματά τους. Alex Mavrokordatos (ed.) 2009. mPPACT Manifest: Methodology for a Pupil and Performing Arts-Centred Teaching, Gamlingay, Sandy: Authors OnLine .

176

Ερχομός και Αποχώρηση Όνομα υπεύθυνου Οργανισμού: TAN Dance Όνομα εμψυχώτριας: Carol Brown Παιδαγωγικός στόχος: EΜία σωματική εξερεύνηση του ταξιδιού και της άφιξης, η οποία προσφέρει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να μοιραστούν τις εμπειρίες τους, να αυξήσουν την μεταξύ τους κατανόηση και να αρχίσουν να δημιουργούν δεσμούς μέσω της κοινής εργασίας σε μία απλή δραστηριότητα. Απαιτούμενος χρόνος: 30 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 10-20 Υλικά: CD player, στερεοφωνικό Προετοιμασία: Άνετα ρούχα που να επιτρέπουν την κίνηση και μαλακά ή καθόλου υποδήματα Οδηγίες: Ο/η εμψυχωτής καθοδηγεί τους συμμετέχοντες να περπατήσουν ή να κάνουν ελαφρό τροχάδην στη μουσική, προσγειωνόμενοι στο μουσικό κτύπο. Ενθαρρύνονται να εξερευνήσουν όλες τις περιοχές του χώρου. Στη συνέχεια, δίνονται δυνατά απλές οδηγίες κατεύθυνσης (αριστερά, δεξιά, προς τα πίσω, προς τα εμπρός) τις οποίες ακολουθεί όλη η ομάδα (αν δεν υπάρχει μία κοινή γλώσσα, τότε ως οδηγίες μπορούν αν χρησιμοποιηθούν ήχοι). Δημιουργείται έτσι ένας απλός χορός, μόνο με τη χρήση των αλλαγών κατεύθυνσης. Η ομάδα χωρίζεται στα δύο, μία «ενεργή» ομάδα η οποία εκτελεί ένα χορό και μία «παθητική» ομάδα θεατών. Σε ένα δεύτερο στάδιο, η «παθητική» ομάδα καλείται να δημιουργήσει τη δική της εκδοχή στο χορό της «ενεργητικής ομάδας», χρησιμοποιώντας τις δικές τους κινήσεις με τη χρήση μόνο των απλών οδηγιών αλλαγής κατεύθυνσης. Οι ομάδες αλλάζουν ξανά. Επάνω στο χορό, μπορεί να δομηθεί μια ιστορία (ενίοτε οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη άσκηση για να ξεκινήσουν την αποκάλυψη της πορείας τους).

4.2.2 Άνοιγμα στο καινούργιο περιβάλλον: Αναζητώντας ένα καινούργιο σπιτικό

Πού βρίσκομαι Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: TAN Dance Όνομα εμψυχώτριας: Carol Brown Παιδαγωγικός στόχος Να καθησυχαστούν οι συμμετέχοντες ότι έχουν τα κατάλληλα εργαλεία για να ολοκληρώσουν τη δραστηριότητα. Να συνδεθούν οι συμμετέχοντες με ένα μέρος και με τους ανθρώπους του, διαμέσου της ανάλυσης εντόπιων στοιχείων τα οποία τους περιβάλλουν, και να εκκινήσουν ένα δημιουργικό ταξίδι μαζί με γηγενείς. Απαιτούμενος χρόνος: : 15 λεπτά 177

Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-20 Υλικά: CD player /στερεοφωνικό Προετοιμασία: Άνετα ρούχα που να επιτρέπουν την κίνηση και μαλακά ή καθόλου υποδήματα Οδηγίες: Ο/η εμψυχωτής καθοδηγεί την ομάδα σε μία απλή χορευτική αλληλουχία, η οποία είναι στην ουσία ένα σωματικό παράδειγμα χρήσης εντόπιων στοιχείων (χαρακτηριστικά κτίσματα, ζώα, καιρικές συνθήκες κ.λπ.), προκειμένου να δημιουργηθεί μία κινητική αλληλουχία. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες τοποθετούνται σε μικρές ομάδες ενός κράματος νεοφερμένων και γηγενών, και καλούνται να επιλέξουν συγκεκριμένα εντόπια στοιχεία, να δημιουργήσουν κινήσεις για να περιγράψουν είτε το στοιχείο είτε την απάντηση που προκαλεί (να αναπαραστήσουν τη βροχή ή πώς τρέχουμε μακριά από αυτή), και να δημιουργήσουν ένα μικρό χορευτικό κομμάτι, το οποίο μπορούν να εκτελέσουν ενώπιον της ομάδας αν το επιθυμούν.

Χαϊκού: Συλλαμβάνοντας την αίσθηση ενός τόπου Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Momentum Art Όνομα εμψυχώτριας: Nancy Hogg Παιδαγωγικός στόχος: Μία άσκηση σχεδιασμένη με σκοπό να ενθαρρύνει τους συμμετέχοντες να αναστοχαστούν σχετικά με το περιβάλλον τους, είτε αυτό αναφέρεται στο καινούριο περιβάλλον είτε σε εκείνο της πατρίδας τους. Το ποίημα θα πρέπει να συνδέει στοιχεία της φύσης/μέρους και τους συνειρμούς μεταξύ αυτών. Απαιτούμενος χρόνος: 15 λεπτά Ιδανικός αριθμός συμμετεχόντων : 10-15 Υλικά: Χαρτί και χρωματιστά στυλό. Φωτογραφίες (οπτικό ερέθισμα). Κουτί με λέξεις. Οδηγίες: Χαϊκού: Γίνεται μία σύντομη εισαγωγή στην ποίηση Χαϊκού, η οποία ακολουθείται από την ενθάρρυνση κάθε συμμετέχοντα να συγγράψει το δικό του/της ποίημα. Οι συμμετέχοντες θα πάρουν ένα οπτικό ερέθισμα και θα κοιτάξουν έξω από το παράθυρο για έμπνευση από τον περιβάλλοντα χώρο. Επίσης, θα προταθεί να επιλέξουν μία «εποχιακή λέξη» (χιόνι, λιακάδα, άνθιση κλπ) από ένα κουτί με λέξεις και να την εντάξουν στο ποίημα. Υποδείξεις προς εμψυχωτές: Αυτές είναι απλές εισαγωγικές ασκήσεις. Το Χαϊκού έχει μία αυστηρή φόρμα (5 συλλαβές, 7 συλλαβές, 5 συλλαβές) παρ’ όλα αυτά, στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι περισσότερο σημαντικό οι συμμετέχοντες να λάβουν μέρος στην άσκηση, συνεπώς θα πρέπει να επιτραπεί μια ευελιξία ως προς τη φόρμα. Εάν κάποιος/α από τους συμμετέχοντες ενδιαφέρεται για την ποίηση χαϊκού, μπορεί να τη μελετήσει περισσότερο κατά τον προσωπικό του/της χρόνο. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος(θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο): The Haiku Handbook, How to Write, Share and Teach Haiku, William J Higginson, 1989 First Kodansha International Printing. 178

Aπτά Ποιήματα Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Momentum Art Όνομα εμψυχώτριας: Nancy Hogg Παιδαγωγικός στόχος/ Οδηγίες: Να ενθαρρυνθούν οι συμμετέχοντες να δημιουργήσουν οπτικοποιημένα ποιήματα σχετικά με το θέμα «Τι Σημαίνει Σπίτι», χρησιμοποιώντας είτε ποιήματα που έχουν γράψει πρωτύτερα, είτε την επανάληψη μιας λέξης. Η συγκεκριμένη άσκηση μπορεί να αξιοποιηθεί όταν υπάρχουν συμμετέχοντες με περιορισμένες γραπτές δεξιότητες στη γλώσσα εργασίας, την Αγγλική. Είναι επίσης ένας καλός τρόπος εισαγωγής στη μετακίνηση από τη γραπτή λέξη στην εικαστική τέχνη, προκειμένου να ενθαρρυνθεί απώτερη εμπλοκή με τις τέχνες. Απαιτούμενος χρόνος: 15 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-15 Υλικά: Χαρτί και χρωματιστά στυλό. Οδηγίες: Σχεδιάστε το σκίτσο μιας απλής εικόνας που σας έρχεται κατά νου όταν σκέφτεστε το σπίτι σας ή κάποιο άλλο μέρος στο οποίο έχετε ταξιδέψει. Τώρα, συγκεντρώστε λέξεις και αρχίστε να μορφοποιείτε το ποίημά σας. Στίχοι με παρόμοιο αριθμό συλλαβών ή που έχουν τον ίδιο ρυθμό θα προσθέσουν τεχνική στο ποίημά σας. Παρά ταύτα, το σημαντικό είναι να δημιουργήσετε κάτι που σχετίζεται με μία δική σας προσωπική διάθεση ή εμπειρία. Αφού γράψετε το ποίημά σας, ξαναγράψτε το, στο σχήμα του αρχικού σας σκίτσου. Εάν η συγγραφή ενός ποιήματος σας δυσκολεύει, τότε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε λίγες λέξεις, σχετικές με το σκίτσο σας, και απλώς να τις επαναλάβετε. Υποδείξεις προς εμψυχωτές: Εάν ο/η συμμετέχων/ουσα έχει περιορισμένο επίπεδο Αγγλικών, μπορεί να επιλέξει να γράψει μόνο μία λέξη.

4.2.3 Εξερευνώντας την ταυτότητα και τον πολιτισμό

Εγγραφή του σώματος (Body writing) Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Όνομα εμψυχώτριας: Marián López Fdz. Cao Αναφορές: Ερευνητική ομάδα 3941035: Εφαρμογή της τέχνης για την κοινωνική ένταξη. Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης. Παιδαγωγικός στόχος: Περιγραφή μίας μεθοδολογίας η οποία βασίζεται σε «εγκαθιδρυμένες» (situated) βιογραφίες καλλιτεχνών και τη δημιουργική τους διαδικασία. - Χρήση του ιδίου σώματος ως τόπου επιθυμίας. - Αναστοχασμός του τρόπου που η ταυ179

τότητα διαπερνά το σώμα μας, και των τρόπων που ο πολιτισμός εγγράφει προτάγματα και υποθέσεις επάνω του. Απαιτούμενος χρόνος: Μέρος 1: 15 λεπτά Μέρος 2: 30 λεπτά Μέρος 3: 20 λεπτά Μέρος 4: 2 ώρες Μέρος 5: 1 ώρα (περιλαμβανομένου απολογισμού και ανατροφοδότησης) Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10 – 20. Η ομάδα θα εργασθεί σε ζεύγη Υλικά: • Φωτογραφικές μηχανές (μία για κάθε ζεύγος) • Υπολογιστής και προβολέας • Βούρτσες, στυλό, μελάνη, … κατάλληλα για ζωγραφική χώματος (υποαλλεργικά) • Σαπούνι και νερό για να καθαριστούν τα σώματα. Κρέμα σώματος. Προετοιμασία: Ο/η εμψυχωτής θα κάνει μία παρουσίαση του καλλιτεχνικού έργου. Ένας υπολογιστής θα είναι έτοιμος να επεξεργαστεί όλες τις φωτογραφίες της συνάντησης και να τις ενώσει σε μία όμορφη και γρήγορη παρουσίαση. Οδηγίες: Μέρος 1ο : Αναγνώριση της μεθοδολογίας Ο/η εμψυχωτής προτείνει την παρατήρηση της δημιουργικής διαδικασίας επιλεγμένων καλλιτεχνών, ιδιαίτερα εκείνων που είχαν μεταναστευτικά βιώματα. Μέρος 2ο : Παρουσίαση της καλλιτεχνικής δημιουργίας του/της καλλιτέχνη, η οποία σχετίζεται με την κοινωνική ένταξη και/ή τη μετανάστευση: επιλεγμένα έργα της Shirin Neshat Ο/η εμψυχωτής παρουσιάζει τη ζωή και το έργο της Neshat, δίνοντας έμφαση στις σωματικές επιγραφές. Μέρος 3ο : Ο/η εμψυχωτής επεξηγεί τη δραστηριότητα Κάθε συμμετέχων/ουσα καλείται να σκεφτεί δύο ειδών επιθυμίες που σχετίζονται με τις αισθήσεις: εκείνες που σχετίζονται με τα όσα ο άλλος θέλει να κάνουν, και εκείνες που σχετίζονται με τα όσα επιθυμούν οι ίδιοι. 1) Τι επιθυμούν οι άλλοι (θεσμοί, σύντροφοι, εξουσία, θρησκεία, παράδοση, πολιτισμός) να σκέφτεσαι, για ποια πράγματα να μιλάς, να ακούς, να μυρίζεις, να αισθάνεσαι, να αγγίζεις, να προχωρείς προς, πώς να πίνεις, πού να πηγαίνεις… 2) Πώς εσύ πραγματικά επιθυμείς να σκέφτεσαι, για ποια πράγματα να μιλάς, να ακούς, να μυρίζεις, να αισθάνεσαι, να αγγίζεις, να προχωρείς προς, πώς να πίνεις, πού να πηγαίνεις. Ο/η εμψυχωτής καλεί τους συμμετέχοντες να επικεντρωθούν σε ένα μέλος του σώματος (αυτιά, στόμα, μύτη, λαιμός, στομάχι, χέρια, μπράτσα, πόδια, πέλματα κ.λπ.) και να γράψουν προτάσεις ή λέξεις σε ένα χαρτί. Μέρος 4ο : Εγγραφή του σώματος Ο/η εμψυχωτής χρησιμοποιεί μία σειρά από αναπνευστικές ασκήσεις για να ηρεμήσει το σώμα πριν την έναρξη αυτού του μέρους. 180

Ο/η εμψυχωτής προτείνει να εργαστούν οι συμμετέχοντες σε ζεύγη για να βοηθήσουν τους συνεργάτες τους να γράψουν επάνω στο σώμα τους τις επιθυμίες τους, και αντίστροφα. Φωτογραφίζονται όλες οι σωματικές επιθυμίες. Η δραστηριότητα αυτή μπορεί να είναι πολύ προσωπική ή συλλογική. Ο/η εμψυχωτής πρέπει να έχει προετοιμαστεί για την πιθανότητα διαφορετικών αντιδράσεων στην ομάδα και για να συγκρατήσει συναισθήματα. Ο/η εμψυχωτής επιλέγει φωτογραφίες που τραβήχτηκαν με τις φωτογραφικές μηχανές των συμμετεχόντων και τις περνά στον υπολογιστή. Μέρος 5ο : Πλήρης παρουσίαση, εισαγωγή των φωτογραφιών στον υπολογιστή και συνολική τους θέαση. Στη συνέχεια, η ομάδα συγκεντρώνεται για να δει μαζί όλες τις φωτογραφίες. Ο/η εμψυχωτής καλεί τους συμμετέχοντες να σκεφτούν/αισθανθούν τι συνέβη κατά τη διαδικασία (να το γράψουν σε χαρτί, μπορεί να είναι ήδη γραμμένο στο σώμα, να δουν τις εικόνες). Το αποτέλεσμα: η εγγραφή των επιθυμιών επάνω/ μέσα στο σώμα μας. Την παρουσίαση ακολουθεί μία ενότητα ανατροφοδότησης, συζήτησης, σχολιασμού και ερωτήσεων. Απολογισμός: Κατόπιν κάθε παρουσίασης, ο/η εμψυχωτής παρέχει ανατροφοδότηση στη δραστηριότητα που παρουσιάσθηκε. Ο/η εμψυχωτής δύναται επίσης να θέσει ερωτήματα ή να προτείνει συστάσεις για να βοηθήσει την ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την άσκηση. Ο/η εμψυχωτής μπορεί επίσης να ρωτήσει σχετικά με την ομαδική διαδικασία και πορεία. Ο/η εμψυχωτής πρέπει να καλέσει τους συμμετέχοντες να αναλογιστούν σχετικά με όλα τα επίπεδα της άσκησης, δηλαδή το ατομικό, διαπροσωπικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, διαπολιτισμικό, καθώς και την αντίδραση της ατομικότητας προς εξωτερικές ή εσωτερικές επιβολές, όπως και σκεφτούν σχετικά με τις δικές τους προσωπικές και συλλογικές επιθυμίες. Υποδείξεις προς εμψυχωτές: Ο/η εμψυχωτής πρέπει να παρέχει διαφορετικά δωμάτια, όπου οι πιο ντροπαλοί να μπορούν να νιώσουν βολικά, και να κρατά μία ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Οφείλει να είναι διαθέσιμος/η διαρκώς για να βοηθήσει, να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και να προσφέρει φροντίδα. Η δραστηριότητα αυτή είναι μη καθοδηγούμενη, καθώς οι συμμετέχοντες πρέπει να κινούνται σε ζεύγη για να βρουν την κατάλληλη τοποθεσία για τη συγγραφή και τις φωτογραφίες. Συνιστάται να τους ζητηθεί να φέρουν μαγιό, για να νιώθουν πιο άνετα εάν επιθυμούν να φωτογραφήσουν κάποια μέρη του σώματος που συνήθως είναι κρυμμένα. Πιθανόν οι γυναίκες να αισθάνονται περισσότερο βολικά σε μια ομάδα μόνο με γυναίκες, ακόμα περισσότερο εάν υπάρχουν πολιτισμικοί περιορισμοί. Μία ομάδα αποτελούμενη μόνο από άντρες μπορεί επίσης να βοηθήσει να αναδυθούν ανδρικές εγγραφές και επιβολές στα ανδρικά σώματα. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο): http://www.ted.com/talks/shirin_neshat_art_in_exile.html LÓPEZ FDZ. CAO, M. ; MARTÍNEZ DÍEZ, N. (2009) Shirin Neshat. Transformar el deseo en el cuerpo. Eneida, Madrid.

181

Είμαι ένα ποίημα Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Momentum Arts Όνομα εμψυχώτριας: Nancy Hogg Παιδαγωγικός στόχος: Μία άσκηση σχεδιασμένη για να ενθαρρύνει τους συμμετέχοντες να σκεφθούν σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως ανεξάρτητα άτομα, ασχέτως ή λόγω του παρόντος πολιτισμικού περιβάλλοντός τους. Οι επικεφαλίδες είναι απλώς σημεία εκκίνησης και δύνανται να αλλάξουν ή να μη ληφθούν υπόψη, καθώς η ιδέα είναι να εισαχθεί, με διακριτική καθοδήγηση, η έννοια του εσωτερικού στοχασμού επάνω στον εαυτό και την ταυτότητα Απαιτούμενος χρόνος: 15 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 10-15 Υλικά: Χαρτί και χρωματιστά στυλό. Τα ποιητικά πρότυπα θα έχουν ήδη προετοιμασθεί. Οδηγίες: Η άσκηση αυτή είναι γρήγορη και σχετικά απλή, σχεδιασμένη να λειτουργήσει ως εισαγωγή για τη συγγραφή σύντομων ποιημάτων. Κάθε συμμετέχων/ουσα παίρνει ένα πρότυπο για συμπλήρωση, το οποίο τους ζητά να προσθέσουν τις ακόλουθες πληροφορίες: Είμαι Σκέφτομαι Ακούω Βλέπω Θέλω Είμαι Εφόσον οι συμμετέχοντες το επιθυμούν, θα κληθούν να διαβάσουν δυνατά τα ποιήματά τους και να συζητήσουν πώς τα ποιήματα αυτά μπορεί να έχουν αξία για την κατανόηση της αίσθησης ταυτότητας ενός ατόμου στο καινούριο του πολιτισμικό περιβάλλον. Αποτελεί επίσης ένα πειραματισμό (με πολύ απλούς όρους) του τρόπου που ίσως ιδιοποιούμαστε πολλαπλές ταυτότητες και ρόλους, ανάλογα με το περιβάλλον μας, καθώς και γιατί εκείνοι δεν είναι καθορισμένοι. Υποδείξεις προς εμψυχωτές : Αυτές είναι απλές εισαγωγικές ασκήσεις. Εάν κάποιος/α από τους συμμετέχοντες ενδιαφέρεται να δημιουργήσει πιο μακροσκελή κομμάτια, μπορούν, για παράδειγμα, να κάνουν μια έρευνα στην ποίηση του Derek Walcott ή της Ruth Padel ως περαιτέρω δραστηριότητα. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο): Writing Across Worlds – Literature and Migration: John Connell, 1995 Routledge, UK

182

Τι σημαίνει πολιτισμός Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Elan Interculturel Όνομα εμψυχώτριας: Vera Varhegyi Αναφορές: άσκηση που είχε ως έμπνευση μία πρόταση του LTS Consulting Bath Παιδαγωγικός στόχος: Άσκηση 1η: Το αντικείμενο - Αναστοχασμός επάνω στη σχέση μας με έναν δεδομένο πολιτισμό - Αναστοχασμός επάνω σε διαφορετικά επίπεδα του πολιτισμού: ορατά επίπεδο (όπως αντικείμενα) και αόρατα επίπεδα (όπως αξίες, κανόνες, κοινωνικές πρακτικές κλπ). Άσκηση 2η : Η μεταφορά του πολιτισμού - Έναρξη συζήτησης για την έννοια του πολιτισμού, συνειδητοποίηση των διαφορετικών πτυχών του πολιτισμού (πχ, μηχανισμοί, χαρακτηριστικά, καταγωγή, σχέσεις με το άτομο κλπ). Άσκηση 3η : Μετατροπή του αντικειμένου σε τέχνη - Ενθάρρυνση συναισθηματικής σύνδεσης με την κοινωνία υποδοχής, αναστοχασμός της σχέσης μας με την κοινωνία υποδοχής. - Καλλιέργεια δημιουργικότητας, σύνδεση δημιουργικότητας με τον πολιτισμό. Απαιτούμενος χρόνος: Άσκηση 1η : 5 λεπτά ανά συμμετέχων/ουσα Άσκηση 2η : 20 λεπτά προετοιμασία + 10 λεπτά / παρουσίαση υπο-ομάδας + 30 λεπτά συζήτηση Άσκηση 3η : 40 λεπτά -1 ώρα Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 6-15 Υλικά: Χαρτί σχεδίασης, χρωματιστά μολύβια/ κηρομπογιές/ στυλό, περιοδικά για κολάζ, ψαλίδια, κόλλα. Μεγάλο τετράδιο, μαρκαδόροι Προετοιμασία: Άσκηση 1η: Η συγκεκριμένη δραστηριότητα θα μπορούσε να προταθεί ως δραστηριότητα πριν τη διεξαγωγή του εργαστηρίου, εβδομάδες πριν την καθαυτό εκπαίδευση, ούτως ώστε οι συμμετέχοντες να έχουν χρόνο να επιλέξουν το αντικείμενο που θα ήθελαν να φέρουν. Άσκηση 2η : Ο/η εμψυχωτής οφείλει να σκεφτεί πτυχές της έννοιας του πολιτισμού οι οποίες είναι ίσως συναφείς με την ομάδα. Ιδανικά, το παραπάνω δεν εκτελείται ως μία «παρουσίαση πολιτισμού» από τον/την εμψυχωτή, όμως εκείνοι μπορούν να υποδείξουν τις συναφείς πτυχές που συνδέονται με την παρουσίαση των σχεδίων της μιας ή της άλλης ομάδας. Οδηγίες: Άσκηση 1η: Πριν τη συνάντηση, ζητείστε από κάθε συμμετέχοντα/ουσα να φέρει ένα αντικείμενο που αντικατοπτρίζει τη σχέση τους με τον πολιτισμό τους (εάν εργάζεσθε με αλλοεθνείς: του πολιτισμού υποδοχής). Στην εκπαίδευση, ρωτήστε κάθε συμμετέχοντα/ουσα, ξεχωριστά και σε σειρά, να δείξουν το αντικείμενό τους και να μοιραστούν το λόγο που έφεραν το συγκεκριμένο αντι183

κείμενο. Εάν υπάρχουν περισσότεροι από 10 άνθρωποι, μπορείτε να επιλέξετε να δημιουργήσετε μικρές ομάδες. Στην περίπτωση αυτή, βεβαιωθείτε ότι προσφέρετε χώρο για έκθεση αργότερα, ούτως ώστε όλοι να είναι σε θέση να δουν τα αντικείμενα των υπολοίπων. Άσκηση 2η: Δημιουργήστε μικρές ομάδες των 3-4 ανθρώπων, ζητώντας τους να σχεδιάσουν μία απεικόνιση του «πολιτισμού», όχι ενός συγκεκριμένου πολιτισμού αλλά του πολιτισμού γενικά (της έννοιας). Μπορούν να ζωγραφίσουν με βάση τα αντικείμενα που έφεραν (εάν έκαναν τη συγκεκριμένη άσκηση). Η απεικόνιση μπορεί να είναι ένα σχήμα, ένα πρότυπο ή μία μεταφορά. Μετά από 20 λεπτά, κάθε ομάδα πρέπει να παρουσιάσει τη δουλειά της. Μετά από κάθε παρουσίαση, ο/η εμψυχωτής μπορεί να υπογραμμίσει σημαντικές πτυχές που εμφανίζονται στις απεικονίσεις, ή ακριβώς εκείνες που φαίνεται να λείπουν. Άσκηση 3η: Η άσκηση αυτή είναι το καλλιτεχνικό συμπλήρωμα της συγκεκριμένης σειράς ασκήσεων με θέμα τον πολιτισμό, η οποία ολοκληρώνει την εργασία. Προτείνουμε οι συμμετέχοντες να δημιουργήσουν ένα καλλιτεχνικό έργο γύρω από το αντικείμενο που έφεραν. Μπορούν να συμπεριλάβουν υλικά το αντικείμενο (πχ, ένα κομμάτι ψωμί, μία κάρτα κλπ) ή απλώς να το συμβολίσουν, ζωγραφίζοντάς το ή σχεδιάζοντάς το στην εικόνα. Όταν τελειώσουν, οι συμμετέχοντες δύνανται να παρουσιάσουν το έργο τους, εάν το επιθυμούν. Απολογισμός: Οι τρεις ασκήσεις μπορούν να δομηθούν και να εμπλουτισθούν η μία από την άλλη, ή μπορεί να χρησιμοποιηθούν ξεχωριστά. Εάν χρησιμοποιηθούν μαζί, δεν υπάρχει ανάγκη για μακρύ απολογισμό μετά την πρώτη άσκηση. Σε αντίθετη περίπτωση, ο/η εμψυχωτής οφείλει να αναφέρει τα σχετικά με τον πολιτισμό σημεία μετά την παρουσίαση των αντικειμένων. Μπορεί επίσης να αναδείξει τα κοινά σχήματα (π.χ. εάν τα αντικείμενα είναι όμοια ή εντελώς διαφορετικά, εάν αναφέρονται σε όμοιους τομείς της ζωής κλπ). Υποδείξεις προς εμψυχωτές: Ορισμένες πτυχές του πολιτισμού αξίζει να αναφερθούν ή να εξηγηθούν, καθώς και η συνήθης δυσκολία εύρεσης κοινού ορισμού (πρβλπ Kroeber, A. & Kluckhohn, C. 1952), λόγω των πολλών πιθανών πρισμάτων: - Είδη πολιτισμού: εθνικός, κοινοτικός, φυλετικός, ηλικιακός, υποκουλτούρα, σεξουαλική προτίμηση κ.λπ. - Δυναμικές του πολιτισμού: μετάδοση και ανταλλαγή Χαρακτηριστικά: δυναμικός, σε διαρκή μεταβολή, υποκειμενικός - Εκδηλώσεις του πολιτισμού: τέχνη, επιστήμη, συγγραφή, αντικείμενα κλπ - Καταγωγή του πολιτισμού (πχ πρβλπ Tomasello: αθροιστική εκμάθηση ή Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου) - Σχέση πολιτισμού και ατόμου (πολιτισμική ταυτότητα, αμοιβαία κατασκευή, αφομοίωση, εθνοκεντρισμός, πολιτισμική σχετικότητα κ.λπ.) - Πολιτισμός και πολιτική Μερικές κοινές μεταφορές που χρησιμοποιούνται συχνά για να αναπαραστήσουν πτυχές του πολιτισμού: παγόβουνο, γυαλιά ηλίου, κρεμμύδι κλπ. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο): Ορισμένες αναφορές στον «πολιτισμό»: Eriksen, Thomas Hylland 1995 Small Places, Large Issues: An Introduction to Social and Cultural Anthropology London: Pluto Press 184

Geertz, Clifford 1973 The Interpretation of Cultures: Selected Essays. New York: Basic Geertz, Clifford 1984 Anti-Anti-Relativism. 1983 Distinguished Lecture. American Anthropologist 82:263-278 Hall, E.T. 1990 (orig 1959) The Silent Language. Anchor Books Hall, E.T. 1999 (orig 1966) The Hidden Dimension Anchor Books Hall, E.T 1989 Beyond Culture. Anchor Books Kroeber, A. & Kluckhohn, C. 1952. Culture. New York: Meridian Books.

Δημιουργικά Μέσα και παρουσίαση του εαυτού Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Artemisszio Foundation Όνομα εμψυχώτριας: Veronika Szabó Παιδαγωγικός στόχος: Εισαγωγή στην οπτική - εικαστική επικοινωνία με τη χρήση αναλογικών και ψηφιακών τεχνικών. Σκοπός είναι μία καθολική προσέγγιση μέσω του οπτικού κώδικα, συνδυάζοντας αληθινές ανθρώπινες ιστορίες με παιγνιώδη και χιουμοριστικά στοιχεία Απαιτούμενος χρόνος: 3 ώρες Ιδανικός αριθμός συμμετεχόντων : 10-20 Υλικά: φωτογραφική μηχανή, φορητός υπολογιστής, λογισμικό μοντάζ Προετοιμασία: Εξειδικευμένες δεξιότητες σχετικές με τη χρήση φωτογραφικής μηχανής και με το κινηματογραφικό μοντάζ Οδηγίες: Οδηγίες (10 λεπτά.) Για αύξηση της ενέργειας – Τρέξε, εάν… Παιδαγωγικός στόχος: Να αισθανθούν οι συμμετέχοντες την ενέργεια και δυναμική της ομάδας μετά το διάλειμμα, να γίνει εισαγωγή στην αυτοπαρουσίαση μέσα από ομαδικό παιχνίδι, και να βρουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους. Οδηγίες: Οι συμμετέχοντες κάθονται σε καρέκλες σε κυκλική διάταξη, ενώ ένα πρόσωπο που βρίσκεται στο κέντρο του κύκλου πρέπει να κάνει μία αληθινή δήλωση για τον εαυτό του. Εκείνοι για τους οποίους ισχύει επίσης η δήλωση, πρέπει να αφήσουν την καρέκλα τους και να επιλέξουν μία άλλη (άδεια). Όποιος/α κάθεται στο κέντρο προσπαθεί επίσης να καθίσει σε μια καρέκλα. Άσκηση 2η (30 λεπτά): Αυτοπαρουσίαση με τη χρήση του «παγκόσμιου καφενείου» και με σχεδίαση. Παιδαγωγικός στόχος: Παρουσίαση και αναπαράσταση, αναπλαισίωση προσωπικών ιστοριών. Το «παγκόσμιο καφενείο» είναι μία εκπαιδευτική μέθοδος που χρησιμοποιείται για τη συζήτηση επάνω σε ευαίσθητα και περίπλοκα θέματα στο πλαίσιο μίας πολυπληθούς ομάδας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η μορφή χρησιμοποιείται για την παρουσίαση του εαυτού. Οδηγίες: Οι συμμετέχοντες συγκεντρώνονται σε μικρές ομάδες και κάθε ομάδα ερωτάται το ίδιο ερώτημα σχετικά με διαφορετικές πτυχές της ταυτότητας των μελών της. Οι συμμετέχοντες καλούνται να αρχίσουν μια μικρή συζήτηση, ξεκινώντας από την εισαγωγική φράση ή ερώτημα. Μετά από λίγο, ορισμένοι συμμετέχοντες ζητούνται να αλλάξουν θέση: κάποιος/α από 185

κάθε τραπέζι αφήνει την ομάδα του/της και πηγαίνει σε ένα καινούριο τραπέζι. Με αυτόν τον τρόπο, οι συμμετέχοντες αλλάζουν κυκλικά. Κατά τις συζητήσεις, όλοι πρέπει να σχεδιάσουν οτιδήποτε τους ήρθε κατά νου ενόσω μιλούσαν για τον εαυτό τους. Απολογισμός: Σύντομη συζήτηση σχετικά με το πρότυπο της ταυτότητας ως «κρεμμύδι». Σημεία που πρέπει να υπογραμμισθούν: - Είναι δύσκολο να συσχετισθούν ερωτήματα που αφορούν στις ποικίλες πτυχές της ταυτότητάς μας, από τις πιο εμφανείς και ορατές ως τις περισσότερο κρυμμένες. Εάν απεικονισθεί, το πρότυπο αυτό μπορεί να σχεδιασθεί με τη μορφή ομόκεντρων κύκλων, όμοιων με τα στρώματα ενός κρεμμυδιού. - Η ταυτότητα δεν είναι αντίστοιχη της προσωπικότητας, καθώς μορφοποιείται κατά την αλληλεπίδραση με σχετικούς Άλλους. - Η ταυτότητα συνεπώς είναι πάντοτε πολιτισμική: διαμορφώνεται στην κοινωνική διαδικασία της κοινωνικοποίησης, η οποία είναι στην ουσία η εσωτερίκευση κοινωνικών κανόνων και αξιών. Άσκηση 3η (60 λεπτά.) Ταινίες μικρού μήκους με τη χρήση πράσινου κουτιού Παιδαγωγικός στόχος: Δημιουργία μίας αυτοπροσωπογραφίας με βάση το πρότυπο της ταυτότητας ως «κρεμμύδι» και τις συζητήσεις του «παγκόσμιου καφενείου». Στο πλαίσιο της ομάδας, οι συμμετέχοντες ετοιμάζουν σχέδια σχετικά με τον εαυτό τους, και στη συνέχεια σε ομάδες των τριών ετοιμάζουν σκέψεις και κείμενα με τα οποία επιθυμούν να εξηγήσουν τα σχέδια τους. Έπειτα, διαχωρίζουν τους μεταξύ τους ρόλους (ποιος/α θα είναι οπερατέρ, ποιος/α εκείνος/η που θα διηγείται την ιστορία, ποιος/α εκείνος/η που θα παίρνει τη συνέντευξη). Με αυτές τις σύντομες ταινίες προετοιμάζουν τη δική τους «ταινία ταυτότητας». Στη συνέχεια, με τη βοήθεια ενός προβολέα, προβάλλουν τα σχέδια επάνω στον τοίχο, ενώ οι τρεις συμμετέχοντες αρχίζουν τη λήψη της ταινίας. Στο τέλος, η μικρή ομάδα κάνει μαζί το μοντάζ. Παρουσίαση ταινιών (20 λεπτά) Άσκηση 4η (60 λεπτά) Ταινίες μικρού μήκους με την τεχνική παύσης κίνησης (stop motion) Παιδαγωγικός στόχος: Δημιουργία ταινιών με την τεχνική παύσης κίνησης (stop motion), με πλοκή βασισμένη σε προσωπικά και φανταστικά στοιχεία των συμμετεχόντων, επάνω στο θέμα του πολιτισμικού σοκ και των δυσχερειών που ανακύπτουν από τις πολιτισμικές διαφορές. Μέθοδοι: Οι συμμετέχοντες συζητούν με τους εμψυχωτές σε μικρές ομάδες των τριών τι σημαίνει το πολιτισμικό σοκ και οι πολιτισμικές δυσκολίες. Κατόπιν, επιλέγουν μία από τις ιστορίες ή καταστάσεις, και γράφουν ένα σενάριο για μία ταινία διάρκειας τριών λεπτών. Η τεχνική παύσης κίνησης (stop motion) είναι μία τεχνική σχεδιασμού κινούμενης εικόνας. Το αντικείμενο κινείται σε αποσπάσματα ανάμεσα σε ανεξάρτητα φωτογραφημένα καρέ. Ενώ η κάμερα είναι σταματημένη, κάποιος αναπροσαρμοσαρμόζει τη φιγούρα ή το αντικείμενο το οποίο η κάμερα τραβούσε. Ως αντικείμενο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν: αποκόμματα από εφημερίδες ή φωτογραφίες σχετικές με τον εαυτό, ζωγραφιές κλπ. Οδηγίες: Σε μικρές ομάδες των τριών ή τεσσάρων, οι συμμετέχοντες δημιουργούν ένα story board, το οποίο βασίζεται σε συγκεκριμένες ιστορίες και καταστάσεις. Έπειτα, επιλέγουν μία μέθοδο για να το πραγματώσουν. Διαμοιρά186

ζουν τους ρόλους του εικονολήπτη, εκείνου που θα μετακινεί τα αποκόμματα ή φιγούρες, ενώ ένας/μία που θα φωνάζει ΠΑΜΕ όταν γίνεται να ληφθεί εικόνα της κινούμενης φιγούρας ή ζωγραφιάς.

4.2.4 Εξερευνώντας την ποικιλία και καλλιεργώντας την αίσθηση ενδυνάμωσης

Εγγραφές στην άμμο- Εργαστήριο δημιουργικής γραφής Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Όνομα εμψυχώτριας: Άλκηστις Κοντογιάννη Παιδαγωγικός στόχος: Η άσκηση σκοπεύει στην εξοικείωση των συμμετεχόντων με τη δημιουργική αναίρεση και ανατροπή ήδη γραπτού κειμένου, καθώς και με την ανάδυση και ιχνηλάτηση ενός πρωτότυπου κειμένου. Συγκεκριμένα, το εργαστήριο σκοπεύει στην παραγωγή σύντομων κειμένων δημιουργικής γραφής, τα οποία βασίζονται σε μία συλλογική εμπειρία, αποκαλυπτική της ποικιλίας και των δυναμικών των ανθρώπινων σχέσεων. Απαιτούμενος χρόνος: 3 ώρες Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: χωρίς όριο Υλικά: προσωπικά αντικείμενα και υλικά, μακρές κόλλες από χαρτί, μαρκαδόροι Préparation: une grande salle. Disposer les objets dans un coin de la salle Άσκηση 1η : Παιδαγωγικός στόχος: Το πρώτο είδος «δημιουργικής γραφής» της ομάδας είναι μία μετεγγραφή ιδεών από κινούμενα στο χώρο υλικά, με σκοπό να αποκτήσουν οι συμμετέχοντες συνείδηση του χώρου και των σωμάτων τους, κατανοώντας τις τρεις διαστάσεις του περιβάλλοντος μέσω των αντικειμένων. Οδηγίες: Παρατηρείστε το περιβάλλον, επιλέξτε τα αντικείμενα που σας αρέσουν, πάρτε τα στα χέρια σας και στη συνέχεια τοποθετήστε τα στη θέση που πιστεύετε ότι τους αρμόζει. Δημιουργήστε ένα δικό σας χώρο σε όλο το περιβάλλον (χρησιμοποιώντας αντικείμενα και υλικά). Παρατηρείστε ξανά το κομμάτι «δημιουργικής γραφής», τόσο το δικό σας όσο και της ομάδας, και γράψτε τρεις τίτλους για την όλη δημιουργία (σε μακρές κόλλες από χαρτί). Άσκηση 2η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στην ανάπτυξη της συνείδησης του χώρου και των άλλων ανθρώπων, καθώς και των συμμετεχόντων που αλληλεπιδρούν ως ομάδα. Οδηγίες: Δημιουργήστε ένα σχήμα ή ένα σχέδιο με τα σώματά σας, το οποίο θα αποτελεί είδος «δημιουργικής γραφής» από εσάς και τα σώματα στο χώρο. Μπορείτε επίσης 187

να επιλέξετε να εντάξετε αντικείμενα και υλικά που σας περιβάλλουν. Το σώμα σας, μαζί με τα συγκεκριμένα αντικείμενα καθώς και με τους άλλους που βρίσκονται στο χώρο, εκτελούν τη «δημιουργική γραφή» (μουσική). Άσκηση 3η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στον ερεθισμό της δημιουργικότητας σε σχέση με τα αντικείμενα που βρίσκονται γύρω μας, καθώς και στην παρουσίασή μας στην ομάδα. Οδηγίες: Κάθε συμμετέχων/ουσα επιλέγει τα υλικά και αντικείμενα που επιθυμεί, και δημιουργεί τη δική του/της σύνθεση αντικειμένων. Θα παρουσιάσει τον εαυτό του/της και θα μιλήσει για τη δημιουργία/ κατασκευή του/της (μουσική). Άσκηση 4η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στο να φέρει τους συμμετέχοντες σε επαφή μεταξύ τους, καθώς και να τους ωθήσει να παρατηρήσουν τι έχουν δημιουργήσει. Σκοπεύει επίσης στο να βιώσουν οι συμμετέχοντες το «βάρος» των λέξεων, αρχίζοντας από το νόημά τους και στη συνέχεια με τη δημιουργία ενός κειμένου με αυτές, ενός ποιήματος. Τέλος, η άσκηση σκοπεύει στην ανάπτυξη διαλόγου ο οποίος ευνοεί τη δημιουργικότητα. Οδηγίες: 1. Βρείτε έναν τρόπο να συνδέσετε την κατασκευή σας με εκείνες των υπολοίπων, δημιουργώντας μία μεγαλύτερη μονάδα. Η καινούρια κατασκευή εμπεριέχει την κατασκευή που σας αναπαριστά. Παρακαλείσθε να γράψετε λέξεις που έχουν για εσάς σημασία και να τις τοποθετήσετε στη «σωστή θέση» (εκείνη που επιλέγει ο/η συμμετέχων/ουσα), σε κάποιο μέρος της συνολικής κατασκευής (μακρές κόλες από χαρτί). 2. Γράψτε ένα προσωπικό ποίημα για τη συνολική κατασκευή, χρησιμοποιώντας τις λέξεις σας (σε ξεχωριστό χαρτί). 3. Δημιουργήστε ένα διαλογικό ποίημα, αποτελούμενο από το ποίημά σας και το ποίημα του ζεύγους σας. Παρουσίαση. Άσκηση 5η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στη δημιουργία δεσμών μεταξύ των μελών διαμέσου των εμπειριών τους, καθώς και την έκφραση ιδεών σε διαλεκτικό πλαίσιο. Οδηγίες: Σε ζεύγη, επιλέξτε από το ποίημα λέξεις που φέρουν συγκεκριμένη για εσάς σημασία. Εξηγήστε στο ζεύγος σας τους λόγους που η λέξη αυτή (ή λέξεις) φέρουν για εσάς σημασία, μέσα από μία εμπειρία που σας έρχεται κατά νου. Το ζεύγος σας επαναλαμβάνει την ίδια διαδικασία, και τελικά παίζετε έναν πολύ γρήγορο διάλογο χρησιμοποιώντας τις λέξεις σας. Παρουσίαση. Άσκηση 6η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας μέσα από την επικοινωνία και τη διάδραση. Οδηγίες: Στον τοίχο υπάρχει ένα κενό χαρτί που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε. Είναι η «εφημερίδα» σας, επάνω στην οποία μπορείτε να αφήσετε το αποτύπωμά σας, να γράψετε λέξεις ή να γράψετε μία ευχή σε κάποιον που αντιμετωπίζει μια δυσκολία. Άσκηση 7η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στην ελεύθερη έκφραση προ188

σωπικών προβλημάτων, γράφοντάς τα σε χαρτί και προτείνοντας λύσεις. Οδηγίες: Στον τοίχο υπάρχει ένα κενό χαρτί που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε. Είναι η «εφημερίδα» σας, επάνω στην οποία μπορείτε να αφήσετε το αποτύπωμά σας ή να γράψετε ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζετε. Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες μπορούν να προτείνουν λύσεις, γράφοντάς τις επάνω στο χαρτί. Άσκηση 8η : Παιδαγωγικός στόχος: Η συγκεκριμένη άσκηση σκοπεύει στην αύξηση της συνείδησης του σώματος στο χώρο, σε σχέση με τους ήχους και τις λέξεις, ως ενιαία έκφραση η οποία αντανακλά όλη την ομάδα. Οδηγίες: Ολοκληρώστε με τη «δημιουργική γραφή» του σώματος στο πάτωμα, και γεμίστε το χώρο με τους ήχους σας. Δημιουργείστε το τραγούδι της ομάδας. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο): • Adair, J. (2009). The art of creative thinking: Ηow to be innovative and develop great ideas. London: Kogan Page • Bowkett, S. (1997). Imagine that... A Handbook for Creative Learning Activities for the Classroom. Trowbridge: Redwood Books • Craft, A. (1998). Can you Teach Creativity? Nottingham: Education Now Publishing Co-operative • Foucault, M. (1984). The Foucault Reader. London: Penguin Books • Goleman, D. (2006). Emotional Intelligence: 10th Anniversary Edition; Why It Can Matter More Than IQ. Bantam • Gourevitch, Ph., (2006). Paris Review Interview Anthology, Paris: The Paris Review • Kaufman, J. & Sternberg, R. (2006). The International Handbook of Creativity. Cambridge: Cambridge University Press • Michalko, M. (2001). Cracking Creativity: the Secrets of Creative Genius. New York: Ten Speed Press • National Advisory Committee on Creative and Cultural Education (1999). All Our Futures: Creativity, Culture and Education. DFEE (Department for Education and Employment) • Taylor, C. (1988). Various Approaches to and Definitions of Creativity, in Sternberg, R. (Ed.). The Nature of Creativity: Contemporary Psychological Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press • Νational Campaign for the Arts (1997). Theatre in Education: Ten Years of Change. London: NCA • Rodari, G. (1996). The Grammar of Fantasy: An Introduction to Art of Inventing Stories. Teachers & Writers Collaborative • Sternberg, R. (1988). The Nature of Creativity: contemporary psychological perspectives. Cambridge: Cambridge University Press • Sternberg, R. (1999). Handbook of Creativity. Cambridge: Cambridge University Press

189

Ανθρώπινη σωματική στάση Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Όνομα εμψυχώτριας: Αντωνία Βασιλάκου Παιδαγωγικός στόχος : Στόχο του εργαστηρίου αποτελεί η συνειδητοποίηση και ερμηνεία της στάσης του σώματος του ανθρώπου, ούτως ώστε να γίνει εν πρώτοις αντιληπτό το μήνυμα του και έπειτα να μετατραπεί, μη-λεκτικά, μέσα από τη δομή του σώματος. Εξερευνώντας τη βαρύτητα και την ανθρώπινη δομή, μέσα από την κλίση και μεταφορά του κεφαλιού, του στήθους, της λεκάνης, καθώς και χειρονομίες και κινήσεις των ματιών, γίνεται εφικτή η αποκρυπτογράφηση, ανάλυση και επαναδημιουργία της ανθρώπινης θέσης. Απαιτούμενος χρόνος : ελεύθερα Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 12-20 Υλικά: Οδηγίες: 1. Επικοινωνία και συμβολισμός του σώματος. Παρατήρηση της προσωπικής σωματικής στάσης. Θώρακας:: Φυσική/βιολογική λειτουργία: Μεταφέρει και προστατεύει την καρδιά και τους πνεύμονες Συμβολισμός: Εκπροσωπεί τη φυσική ζωή καθώς από εκεί ξεκινάει η αναπνοή και το συναίσθημα (η καρδιά) Σκέψεις-συναισθήματα: υπερηφάνεια, πληρότητα, έλλειψη ζωής, η δύναμη ή έλλειψη δύναμης Πέλματα : Φυσική λειτουργία: υποστήριξη του σώματος Συμβολισμός: Σταθερότηα Σκέψεις-αισθήσεις: Κυριαρχία Κεφάλι : Φυσική λειτουργία: Εγκεφάλου, αισθήσεις όπως όραση-ακοή- οσμή-γεύση. Δέχεται εικόνες και ήχους και εκπέμπει μέσω της ομιλίας και των εκφράσεων του προσώπου. Συμβολισμός: Νοημοσύνη και συνειδητή σκέψη Σκέψεις : Αντικατοπτρίζει συναισθήματα και διανοητική κατάσταση Λεκάνη : Είναι το θεμέλιο που υποστηρίζει την μέση, το στήθος, το λαιμό και το κεφάλι. Φυσική λειτουργία: αναπαραγωγή και πέψη Σκέψεις που κοινοποιούνται: επιθετικότητα, παθητική συμπεριφορά, ντροπή, σεξουαλική επιθυμία Σχετίζεται με την μέση (κοιλιά): Έδρα του πνεύματος, εκεί όπου η αναπνοή το κέντρο του σώματος. Σκέψεις κοινοποιούνται: βαθύτατη συγκίνηση και θέληση, ικανοποίηση, όρεξη, υγεία ή ασθένεια 2. Πώς μπορεί η βαρύτητα, οι συνήθειες και τα συναισθήματα να επηρεάσουν το σώμα μας; Τι σημαίνει αυτή η επικοινωνία με τον έξω κόσμο; 190

Κέντρο βάρους : Συστηματικές αποκλίσεις του κέντρου βάρους από τον κάθετο άξονα συνοδεύονται από μεταβολή συναισθημάτων. Η ισορροπία επηρεάζει το χαρακτήρα μας. Η κλίση του σώματος αντανακλά την επιθυμία προς ένα αντικείμενο ή υποκείμενο ή την αποστροφή, λόγω, για παράδειγμα, του φόβου (δειλία) ή αλαζονεία. Περιπτώσεις : Όταν το σώμα κλίνει προς τα εμπρός, επικοινωνεί μία εξωτερική και επιθετική δήλωση. Μια ισορροπία σε κάθετο άξονα εκφράζει την ουδετερότητα και ως εκ τούτου ετοιμότητα για αντίδραση, ενώ μια κλίση προς τα πίσω, αντανακλά την παθητικότητα ή την επανάληψη της θεραπείας. Διάφορες περιπτώσεις στάσης σώματος και συναισθημάτων • Όταν ο άνθρωπος αισθάνεται να απειλείται βρίσκεται σε εμβρυακή θέση. • Όταν είναι κουρασμένος, τόσο το βάδισμά του όσο και το στήθος του δέχονται βάρος . Επίσης οι άνθρωποι που δεν μπορούν να αντέξουν την πίεση, έχουν την τάση να καμπύλη ώμους τους. Είναι σαν να φέρουν το βάρος των ευθυνών τους • Όταν αισθάνεται θαυμασμό ή χαρά, ο θώρακας είναι ανοικτός • Όταν κάποιος είναι ντροπαλός και θέλει να περάσει απαρατήρητος, τείνει να κρύβει το στήθος τους. Συνεπώς, πολλά από τα κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας μας διαγράφονται από τη στάση μας. Τα περισσότερα από αυτά δύνωνται να μεταβληθούν εξωτερικά, μεταλλάσοντας με τον τρόπο αυτό το εσωτερικό. Για παράδειγμα, σε περίπτωση έλλειψης αυτοπεποίθησης, ισιώνοντας την πλάτη, μπορεί να αισθανθεί κάποιος καλύτερα, σωματικά και ψυχολογικά αντί για αδέξια. Σε γενικές γραμμές η κάμψη σώματος συνεπάγεται κούραση, απογοήτευση και ανασφάλεια. Όταν είμαστε κατάθλιψη κάμπτεται το στήθος προκαλώντας άσχημη αναπνοή και καθιστώντας χειρότερα τα ψυχολογικά ζητήματα. 3. Παρατήρηση του περπατήματος και των εναλλαγών του Το βάδισμα, ως επέκταση της μεταβολής του άξονα εμπεριέχει όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία. Για την ακριβή ανάγνωση του σώματος και των αποκλίσεών του είναι απαραίτητη η ανάλυση του βαδίσματος, ξεκινώντας από τα πέλματα μέχρι το κεφάλι. Η ανάλυση έχει σχέση με την τοποθέτηση του βάρους (μπροστά, πίσω, μέση), αλλά και την σχέση και τοποθέτηση, των κυρίως τμημάτων του σώματος (κεφάλι, θώρακας, λεκάνη) αναμεταξύ τους. Το κάθε μέρος μπορεί να κινηθεί διαφορετικά, με: α) Μετακίνηση μπροστά και πίσω, β) κλίση: κάτω και πάνω, γ) στροφή: δεξιά και αριστερά Παρατήρηση της αναπνοής : Υπάρχουν τουλάχιστον εκατό τρόποι αναπνοής και ακόμη περισσότεροι: υψηλή, χαμηλή, στα πλευρά, στους κοιλιακούς, από το διάφραγμα κ.λπ. Σύμφωνα με την αναπνοή μας επηρεάζεται και η στάση του σώματος. Συνδυάζοντας την κίνηση και την αναπνοή, αναδύονται και διαφορετικά συναισθήματα. Πράγματι, η αναπνοή μας μπορεί να επηρεάσει τη διάθεση και τα συναισθήματα μας. Αν η εισπνοή είναι ισχυρότερη από την εκπνοή, θα παρατηρήσετε μια μεγαλύτερη ζωτικότητα. Στην αντίθετη περίπτωση, το σώμα μας μπαίνει σε ένα είδος παθητικής λειτουργίας. 191

Χάρτες Ζωής Όνομα υπεύθυνων οργανισμών: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Ώσμωση Ονόματα εμψυχωτριών: Χριστίνα Ζώνιου και Νάγια Μποέμη Παιδαγωγικός στόχος : Η συγκεκριμένη δραστηριότητα σκοπεύει στην αναπαράσταση των ιστοριών, επιλογών και ταυτοτήτων του/της συμμετέχοντα/ουσας, στην καλλιέργεια αυτεπίγνωσης, και στη μετακίνηση από το ατομικό στο συλλογικό, ως μέρος της διαδικασίας ενδυνάμωσης. Στη δραστηριότητα αυτή, οι συμμετέχοντες εκτίθενται στις δυναμικές, μεταβλητές και πολλαπλές εκφάνσεις των προσωπικών ταυτοτήτων, καθώς και στο ρόλο του αυτοκαθορισμού και της επιλογής στη μορφοποίησή τους. Η δραστηριότητα αυτή σκοπεύει επίσης στη δημιουργία αίσθησης συλλογικότητας διαμέσου της κοινωνίας κοινών στοιχείων σε προσωπικές ιστορίες, καθώς και στην πρόκληση διαπολιτισμικής αλληλεπίδρασης και υπέρβασης των προσωπικών ορίων μέσα από συλλογικά καλλιτεχνικά έργα που εκπηγάζουν από εκείνες. Απαιτούμενος χρόνος : 2-3 ώρες ή περισσότερο Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 12-20 Υλικά: Χαρτόνια ή κόλλες χαρτί, μαρκαδόροι, απαλή μουσική Προετοιμασία :Δημιουργήστε μία ήρεμη ατμόσφαιρα με τη χρήση παιχνιδιών για αυτοσυγκέντρωση και χαλάρωση. Οδηγίες: Στη δραστηριότητα αυτή, οι συμμετέχοντες χαρτογραφούν τις προσωπικές τους ιστορίες, τις μοιράζονται, και δημιουργούν και ζωντανεύουν μία καινούρια συλλογική ιστορία, με τα μέσα των καλλιτεχνικών μεθόδων της σχεδίασης, της διήγησης και της παράστασης. Η δραστηριότητα αναπτύσσεται σε πέντε στάδια: - Χαρτογράφηση προσωπικών ιστοριών: σε μία κόλλα χαρτί, κάθε συμμετέχων/ ουσα ζωγραφίζει το προσωπικό του/της «χάρτη ζωής», ως μία πορεία από τη γέννηση (ή ένα άλλο σημείο εκκίνησης) ως το παρόν. Οι συμμετέχοντες προσπαθούν να αναπαραστήσουν ποιοι/ες είναι τώρα, καθώς και τους λόγους που τους ώθησε να είναι αυτοί/ ές που είναι. Χρησιμοποιώντας αφηρημένα ή συγκεκριμένα σχέδια, απεικονίζουν μία πορεία που περιέχει τα σπουδαιότερα συμβάντα/γεγονότα της ζωής τους –καθοριστικές στιγμές, στιγμές αλλαγής και αποφάσεων, προσδοκίες και όνειρα, επιτεύγματα, εμπόδια, στιγμές φόβου, καταπίεση ή αδικία κλπ. - Ανταλλαγή προσωπικών ιστοριών: Σε υποομάδες των 4-6 ατόμων, οι συμμετέχοντες μοιράζονται μεταξύ τους τις ιστορίες των «χαρτών ζωής» τους. Σημειώνονται καθοριστικές σκέψεις και σημαντικά ζητήματα που εκρέουν από αυτές τις ιστορίες. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες επιλέγουν τις πιο σημαντικές κοινές σκέψεις και ζητήματα. - Δημιουργία μίας καινούριας κοινής ιστορίας και παράστασή της: Κάθε υποομάδα επινοεί μία σύντομη παράσταση, βασισμένη στις σημαντικότερες κοινές σκέψεις και ζητήματα, χρησιμοποιώντας ακίνητες εικόνες, αυτοσχεδιαστικούς ήχους, διάλογο, κίνηση, αντικείμενα, μουσική. - Ανταπόκριση: Το κοινό, το οποίο συντίθεται από τους υπόλοιπους συμμετέχοντες, προσφέρει ανατροφοδότηση και σχολιάζει την παράσταση σε σχέση με τους σκοπούς της, την πλοκή της και το ύφος της. Ο/η εμψυχωτής δύναται να χρησιμοποιήσει συζήτηση ή διαδραστικές θεατρικές μεθοδολογίες, όπως «ιχνηλάτηση σκέψης», «καυ192

τές καρέκλες», «θέατρο των εικόνων» και «θέατρο φόρουμ», για να προσφέρει ανατροφοδότηση (πρβλπ. Ασκήσεις απομηχανοποίησης στο «Παιχνίδια για ηθοποιούς και μη ηθοποιούς», Boal) - Αναδημιουργία και ανάπτυξη της ιστορίας: Οι συμμετέχοντες αναδημιουργούν τις σκηνές τους, λαμβάνοντας υπόψη τα σχόλια του κοινού. Εκδοχή 1η : Η «χαρτογράφηση προσωπικών ιστοριών» δύναται να αντικατασταθεί από τη διήγηση μίας ιστορίας, η οποία συνδέεται με ένα αντικείμενο ιδιαίτερης σημασίας για το συμμετέχοντα/ουσα ή που αναπαριστά τον πολιτισμό του/της. Εκδοχή 2η : Η ιστορία προς απεικόνιση αφορά μία ιδιαίτερα στιγμή, για παράδειγμα, «την άφιξη σε ένα καινούριο πολιτισμικό περιβάλλον» ή «τη συμμετοχή στο θεατρικό εργαστήριο» (δείτε «Χάρτες του εργαστηρίου» ως δραστηριότητα αξιολόγησης). Απολογισμός : Μετά τη δραστηριότητα ο/η εμψυχωτής ενθαρρύνει τους συμμετέχοντες να σχολιάσουν σχετικά με την εμπειρία της αναπαράστασης των προσωπικών τους ιστοριών, της κοινωνίας τους, καθώς και της εκ νέου επεξεργασίας τους μαζί με τους άλλους. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) : Αναφορές: Γκόβας Ν., 2009 «Από το ατομικό στο κοινωνικό: Οι δραστηριότητες «χαρτών ζωής»». Στο Alex Mavrokordatos (ed.), 2009. mPPACT Manifest: Methodology for a Pupil and Performing Arts-Centred Teaching, Gamlingay, Sandy: Authors OnLine (σσ. 136 -140).

4.2.5 Κατανοώντας τις προκλήσεις της προσαρμογής

Tο μονοπάτι της μετανάστευσης Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Artemisszio & Elan Interculturel Ονόματα εμψυχωτριών: Veronika Szabo’, Vera Varhegyi Παιδαγωγικός στόχος : - Να συντονιστούν οι συμμετέχοντες στο θέμα της μετανάστευσης, να κατανοήσουν τι υπομένουν οι μετανάστες - Να κατανοήσουν σε γενικές γραμμές βασικές έννοιες σχετικές με την διαπολιτισμική προσαρμογή Απαιτούμενος χρόνος : Μέρος 1ο: 1 ώρα Μέρος 2ο: 1 ώρα Μέρος 3ο: 1 ώρα Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-20 Μικρές ομάδες των 3-5 συμμετεχόντων λειτουργούν καλύτερα, πολυπληθέστερες ομάδες προτείνεται να χωρίζονται. Υλικά : Κόλλες χαρτί και χρωματιστά μολύβια/ κιμωλίες/ μαρκαδόροι για τα μονοπάτια της μετανάστευσης. 193

Προετοιμασία : Τα πρότυπα των συνεντεύξεων θα πρέπει να ελεγχθούν πριν τη διεξαγωγή της άσκησης. Είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν συνεντεύξεις που προετοίμασαν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες, στη συνέχεια να υπολογισθεί ο χρόνος για επιλογή/ μείωση/ επιμέλεια των συνεντεύξεων. Οι συνεντεύξεις δε χρειάζεται να είναι μακρύτερες από μία σελίδα, όμως οφείλουν να συμπεριλαμβάνουν τις ακόλουθες πληροφορίες: - Αιτίες αναχώρησης από την πατρίδα - Κατάσταση στην πατρίδα - Βιώματα σε σχέση με τη διαδρομή - Παρόν στη χώρα υποδοχής Οδηγίες : PΜέρος 1ο: Σχεδίαση του μονοπατιού της μετανάστευσης Πρότυπα συνεντεύξεων μήκους 1-2 σελίδων διαμοιράζονται στους συμμετέχοντες, 3-4 άνθρωποι δύνανται να εργάζονται στην ίδια συνέντευξη. Διαβάζουν το κείμενο και στη συνέχεια δημιουργούν μία εικονική αναπαράσταση του μονοπατιού του μετανάστη, παρουσιάζοντας τι συνέβη πριν την αναχώρηση, πώς πάρθηκε η απόφαση της αναχώρησης, τι συνέβη κατά τη μετάβαση, τι συνέβη κατά την άφιξη και πώς το άτομο στέκεται απέναντι στο μέλλον. Η συνέντευξη δεν περιλαμβάνει όλες τις πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση του μετανάστη, συνεπώς οι ομάδες οφείλουν να συμπληρώσουν τις ιστορίες κάθε σταθμού, σύμφωνα με τις ακόλουθες ερωτήσεις: Ποια συναισθήματα μπορεί να έχει ο/η πρωταγωνιστής στα διαφορετικά στάδια της διαδρομής; Ποια σημαντικά πρόσωπα συνάντησε κατά τη διαδρομή; Σε ποιους –θεσμικούς ή μη- οργανισμούς ή γραφεία πήγε, και τι είδους αντίκτυπο είχαν επάνω στη διαδρομή του/της; Ποιες πηγές είχε; Ποιες δυσκολίες αντιμετώπισε στους διαφορετικούς σταθμούς; Οι υποομάδες εργάζονται στις ερωτήσεις και γράφουν/σχεδιάζουν μία παρουσίαση του μονοπατιού του/της πρωταγωνιστή επάνω σε χαρτί, το οποίο θα μοιραστούν με την υπόλοιπη ομάδα. Τρεις συμμετέχοντες επιφορτίζονται με το ιδιαίτερο καθήκον να γίνουν εκείνοι που παίρνουν τη συνέντευξη: αναλαμβάνουν τους ρόλους του αξιωματικού μετανάστευσης/ του δημοσιογράφου/ του ψυχολόγου, και μπορούν να απευθύνουν ερωτήσεις στο/ τη μετανάστη (δηλαδή σε συμμετέχοντες που αναλαμβάνουν το ρόλο του/της μετανάστη). Ο/η εμψυχωτής τους εξηγεί πώς να προετοιμασθούν για το ρόλο τους, χρησιμοποιώντας τις ίδιες ερωτήσεις, αλλά από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου ρόλου που έχουν αναλάβει. Μέρος 2ο : Αναλαμβάνοντας το ρόλο του/της μετανάστη Κάθε ομάδα παρουσιάζει το μονοπάτι της μετανάστευσης του/της μετανάστη τους. Οφείλουν να μιλούν σε πρώτο ενικό πρόσωπο, δηλαδή από την οπτική γωνία του /της μετανάστη. Κάθε μέλος της ομάδας πρέπει να συμμετάσχει, δηλαδή όλοι πρέπει να μιλήσουν. Αφού παρουσιάσουν το μονοπάτι της μετανάστευσης, οι τρεις ειδήμονες (αξιωματικός μετανάστευσης, δημοσιογράφος, ψυχολόγος) μπορούν να θέσουν τα ερωτήματά τους. Εάν στην ομάδα αρέσει το παιχνίδι ή αν έχει κάποια εμπειρία στο θεατρικό πεδίο, είναι δυνατόν η παρουσίαση να παρασταθεί στη μορφή τηλεοπτικής εκπομπής. Στην περίπτωση αυτή, ο/η εμψυχωτής αναλαμβάνει το ρόλο του/της παρουσιαστή της εκπομπής 194

και καλεί τους μετανάστες να πουν τις ιστορίες τους, ενώ στη συνέχεια καλεί τους ειδήμονες να απευθύνουν τις ερωτήσεις τους στους μετανάστες. Είναι σημαντικό να δημιουργηθεί μια ατμόσφαιρα, όπου όλοι υποδύονται ένα ρόλο, συμπεριλαμβανομένου/ης και του/της εμψυχωτή, καθώς αυτό βοηθά στο να παίξουμε το παιχνίδι. Μέρος 3ο : Απολογισμός και βασικές έννοιες Ένας πρώτος και γρήγορος απολογισμός σκοπεύει στην απομάκρυνση από το ρόλο. Μερικές φορές οι συμμετέχοντες που υποδύονται τους μετανάστες ή τους ειδήμονες ταυτίζονται με το ρόλο και συγκινούνται. Πρέπει να τους βοηθήσουμε να εξέλθουν από τέτοια συναισθήματα. Μπορούμε να ρωτήσουμε τους συμμετέχοντες πώς ένιωσαν ως μετανάστες και ειδήμονες. Μπορούμε να ρωτήσουμε όλη την ομάδα πόσο αυθεντικοί/ρεαλιστικοί ήταν οι ειδήμονες. Το δεύτερο μέρος του απολογισμού επικεντρώνεται σε ορισμένες βασικές έννοιες της προσαρμογής. Ο/η εμψυχωτής μπορεί να προσαρμόσει το περιεχόμενο ανάλογα με το επίπεδο της ομάδας του/της. Μερικές έννοιες που αξίζει να θιγούν είναι οι εξής: Συζήτηση στα κίνητρα της μετανάστευσης, κυρίως στους προωθητικούς και ανασταλτικούς παράγοντες: Ποιοι είναι οι λόγοι, οι παράγοντες και ποιες οι αιτίες για την αναχώρηση από την πατρίδα; Πτυχές της προσαρμογής: - Ψυχολογική προσαρμογή - Κοινωνικο-πολιτισμική προσαρμογή - Πολιτισμική αφομοίωση Ορισμένες ληφθείσες ιδέες που αξίζει να θιγούν: - Υπόθεση επιτόπιας στροφής (U turn) (στάδια που προτείνονται από τους Oberg και Lysgard, ξεκινώντας από το «μήνα του μέλιτος» κ.λπ.) - Η πολιτισμική αφομοίωση ως γραμμική διαδικασία Συζήτηση σχετικά με θεσμικά όργανα ή οργανισμούς, οι οποίοι δύνανται να βοηθήσουν τους μετανάστες στην προσαρμογή τους (ζητήματα ψυχολογικά, νομικά, κοινωνικά). Απολογισμός : Δείτε παραπάνω Υποδείξεις προς εμψυχωτές : Ίσως να ήταν χρήσιμο να μελετήσετε τους ρόλους των ειδικών από κοινού με τους συμμετέχοντες που πρόκειται να τους υποδυθούν. Ποια είναι η εξειδικευμένη θέση που υπαινίσσονται τα επαγγέλματα αυτά; Πώς συμπεριφέρονται παρόμοιοι επαγγελματίες; Ποιος είναι ο στόχος τους; Τι είναι σημαντικό για εκείνους; Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) : Colleen Ward, Stephen Bochner, Adrian Furnham 2001. The Psychology of Culture Shock Routledge, East Sussex

195

Χώρα Υποδοχής και Πατρίδα Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Artemisszio Foundation Όνομα εμψυχώτριας: Veronika Szabo, OΠαιδαγωγικός στόχος : - Η εύρεση και συζήτηση κοινών λέξεων, εννοιών, προκλήσεων και βιωμάτων, τα οποία σχετίζονται με τη χώρα υποδοχής των μεταναστών και την πρόσφατη πατρίδα τους. - Η μετακίνηση από το ατομικό επίπεδο στο συλλογικό, μέσω συζήτησης επάνω στις προκλήσεις. - Η εύρεση ενός κοινού ζητήματος, πρόκλησης, δυσχέρειας, προκειμένου εκείνα να αποτελέσουν το σπόρο μίας παράστασης Θεάτρου Φόρουμ. Απαιτούμενος χρόνος : 30 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-12, αρχικά χωρισμένοι σε 2 ομάδες, και στη συνέχεια σε 3-4. Υλικά: Κόλλες χαρτί και χρωματιστά μολύβια/ κιμωλίες/ μαρκαδόροι Προετοιμασία : Οι εμψυχωτές προετοιμάζουν δύο τραπέζια με δύο μεγάλα κόλλες χαρτί. Οδηγίες : Η ομάδα χωρίζεται σε 2 υποομάδες, την «Α» και τη «Β». Η ομάδα «Α» συγκεντρώνει λέξεις και έννοιες σχετικές με τη χώρα υποδοχής, ενώ η ομάδα «Β» συγκεντρώνει λέξεις και έννοιες σχετικές με την πατρίδα. Αφού τις συγκεντρώσουν γραπτώς σε μεγάλα τετράδια, οι ομάδες αλλάζουν θέσεις και διαβάζουν αυτά που έγραψε η άλλη ομάδα. Οι συμμετέχοντες υπογραμμίζουν τις λέξεις εκείνες που είναι αληθείς για τους ίδιους, όπως και εκείνες με τις οποίες συμφωνούν σχετικά με τα δύο θέματα. Κατόπιν, όλη η ομάδα συζητά τις λέξεις εκείνες με τις περισσότερες αναφορές, και ανταλλάσσουν πολιτισμικά βιώματα που σχετίζονται με τις συγκεκριμένες λέξεις. Επιπλέον, η άσκηση δύναται να χρησιμοποιηθεί ως παιχνίδι για την έναρξη συζήτησης επάνω σε καταπιεστικές και άδικες καταστάσεις, οι οποίες θα αποτελέσουν έμπνευση για την κατασκευή ακίνητων εικόνων. Απολογισμός : Μετά τη συγκέντρωση των λέξεων και των εννοιών, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί ένας αριθμός ερωτημάτων για την ανάπτυξη συζήτησης επάνω στις λέξεις και έννοιες αυτές. Για παράδειγμα: - Πείτε μας μία συγκεκριμένη εμπειρία σχετικά με μία λέξη που χρησιμοποιήσατε. - Εάν (η λέξη/η έννοια/η εμπειρία) ενέχει κάποια πρόκληση, πώς τη διαχειρίζεστε; -Συζήτηση επάνω στις έννοιες του «πολιτισμού» και της «ταυτότητας» Υποδείξεις προς εμψυχωτές : Οι εμψυχωτές παροτρύνονται να στρέψουν την προσοχή των συμμετεχόντων στην καταγραφή απλών λέξεων, καθότι, με τον τρόπο αυτό, έχουν αργότερα τη δυνατότητα όντως να μοιραστούν εμπειρίες σχετικές με τις λέξεις αυτές. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) : Augusto Boal, Games for actors and non-actors 196

4.2.6 Αλλάζοντας μέσω του οραματισμού ενός νέου σχεδίου ζωής

Το Θέατρο των Εικόνων ως σωματικός καταιγισμός Ονόματα Υπευθύνων Οργανισμών: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Ώσμωση Ονόματα εμψυχωτριών: Χριστίνα Ζώνιου και Νάγια Μποέμη Παιδαγωγικοί στόχοι : Μέρος 1ο: Γλύπτης και γλυπτά - Η έκφραση και ανάλυση συναισθημάτων, ιδεών, σκέψεων και σχέσεων διαμέσου σωματικών εικόνων - Η ανταλλαγή σωματικών στάσεων και κινήσεων - Η κατανόηση της σχέσης μεταξύ εικόνας και αντίληψης θεατή (τί δείχνω και πώς το αντιλαμβάνονται οι άλλοι) - Η κατανόηση της σχέσης μεταξύ εικόνας και βιώματος (πώς νιώθω και πώς εκφράζω τα συναισθήματά μου μέσα από το σώμα μου) - Προσωπική και συλλογική εξερεύνηση ενός θέματος Μέρος 2ο: Δυναμικές εικόνες - Η σκέψη και ο αναστοχασμός επάνω σε συγκεκριμένα θέματα προκειμένου να αναπτυχθούν καινοτόμες λύσεις - Η αλληλεπίδραση μέσα από τα σώματα των συμμετεχόντων - Η διαλεκτική προσέγγιση ενός θέματος - Η ενθάρρυνση της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων Απαιτούμενος χρόνος: Μέρος 1ο: 15 λεπτά Μέρος 2ο: 30 λεπτά NΒέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-20 Προετοιμασία Παιχνίδια προετοιμασίας («ζεστάματος») και ενεργοποίησης, τεχνικές συγκέντρωσης Οδηγίες : Μέρος 1ο Γλύπτης και Γλυπτά Οι συμμετέχοντες καλούνται να «πλάσουν» και να «σμιλεύσουν» τα σώματά τους ή εκείνα άλλων σε ατομικές αναπαραστάσεις μίας συγκεκριμένης κατάστασης, ενός συγκεκριμένου συναισθήματος ή μιας συγκεκριμένης ιδέας. Οποιουδήποτε είδους ομιλία απαγορεύεται και ο/η συμμετέχων/ουσα γίνεται σα γλύπτης, ο/η οποίος/α πρέπει να καθορίσει τη στάση κάθε σώματος, συμπεριλαμβανομένων των εκφράσεων, σαν να ήταν φτιαγμένες από πηλό. Το κατασκευασμένο αυτό άγαλμα, ή ομάδα αγαλμάτων, παρουσιάζεται στους υπόλοιπους συμμετέχοντες για να το συζητήσουν. Μέρος 2ο Δυναμικές Εικόνες Συμμετέχοντες «σμιλεύουν» εικόνες επάνω στο σώμα τους και τα σώματα των άλλων, απεικονίζοντας ένα ζήτημα καταπίεσης. Οι παγωμένες αυτές εικόνες γίνονται στη συνέχεια «δυναμικές», ή «ζωντανεύουν», μέσω μιας αλληλουχίας διαδραστικών και κινησιολογικών ασκήσεων. Η αρχικά παγωμένη εικόνα (η λεγόμενη «όντως εικόνα») χρησιμοποιείται στη συνέχεια ως αφορμή συζήτησης σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους η κατάσταση δύνα197

ται να μεταβληθεί –με τους τρόπους με τους οποίους οι ίδιοι οι συμμετέχοντες δύνανται να την αλλάξουν. Οι συμμετέχοντες κάνουν πρόβα αυτή τη λύση, αναπλάθοντας ένα νέο άγαλμα, το οποίο αναπαριστά την «ιδανική εικόνα», στην οποία η καταπίεση διαλύεται. Η εικόνα αυτή ακολουθείται από μία «εικόνα μετάβασης» ανάμεσα στην πραγματικότητα της καταπίεσης και την «ιδανική εικόνα», ενθαρρύνοντας τη βαθύτερη κατανόηση στους τρόπους καταπολέμησης της καταπίεσης στην πραγματική ζωή. Απολογισμός : Μέρος 1ο: Γλύπτης και Γλυπτά Μέσω της σμίλευσης άλλων σωμάτων ή του δικού μας σώματος προκειμένου να παρουσιάσουμε μία σωματική θέση, οι συμμετέχοντες δημιουργούν εικόνες αγαλμάτων, κλίμακας ενός μόνο σώματος μέχρι και ολόκληρης της ομάδας, οι οποίες αντανακλούν την εντύπωση του γλύπτη σχετικά με μία κατάσταση καταπίεσης. Με τη χρήση του σώματος παρά του λόγου, συνηθισμένα «μπλοκαρίσματα» ή «φίλτρα» σκέψης προσπερνιούνται. Οι σωματικές και φυσικές αυτές εκφράσεις μορφοποιούν ένα χώρο συζήτησης επάνω στην καταπίεση, την οποία οι συμμετέχοντες βλέπουν μπροστά τους σε αναπαράσταση. Μέρος 2ο Δυναμικές Εικόνες Το Θέατρο των Εικόνων επιτρέπει την επικοινωνία πέραν των στεγανών της γλώσσας, διαχωρίζει υποκειμενική και αντικειμενική σκέψη, και αναπτύσσει έναν αναπαραστατικό κώδικα. Όταν μελετούν τις εικόνες, οι συμμετέχοντες καλούνται να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στην κατανόηση της διαφοράς μεταξύ αυτού που βλέπουμε και αυτού που υποθέτουμε. Το παραπάνω γίνεται για να διακοπούν αυτόματες διανοητικές λειτουργίες επιβολής και να κατακτηθεί μία βαθύτερη κατανόηση στον τρόπο που οι εικόνες δύνανται να ερμηνευθούν. Η διαδικασία οδηγεί σε σκέψη και στοχασμό, με αποτέλεσμα την πρόταση λύσεων. Οι προτεινόμενες λύσεις δοκιμάζονται εν τέλει στη μορφή καινούριων εικόνων, οι οποίες με τη σειρά τους οδηγούν σε μία νέα εμπειρία και ένα νέο κύκλο πιθανών λύσεων. Υποδείξεις προς εμψυχωτές : - μαιευτική στάση: ο/η εμψυχωτής δρα ως «μαία», η αποστολή του/της είναι να βοηθήσει στη γένεση/ μορφοποίηση ιδεών, υποθέσεων, συναισθημάτων από τους συμμετέχοντες, με τρόπο έμμεσο - έχετε υπόψη ότι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι παρουσιάζουν τα σώματά τους είναι πολιτισμικά διαμορφωμένοι - σύνδεση με τις μεθοδολογικές και θεωρητικές αρχές των μεθόδων των Boal και Freire Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) Boal, A., 1995, The Rainbow of Desire: The Boal Method Of Theatre and Therapy. London: Routledge Boal, A., 1992, Games For Actors and Non-Actors. London: Routledge

198

Εισαγωγή στο Θέατρο Φόρουμ Ονόματα υπευθύνων οργανισμών: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου & Ώσμωση Ονόματα εμψυχωτών: Χριστίνα Ζώνιου & Νάγια Μποέμη Αναφορές: Boal 1992 Παιδαγωγικός στόχος : Να ενδυναμωθούν οι συμμετέχοντες στην αντιμετώπιση καταπιεστικών κοινωνικών καταστάσεων και να ανακατασκευάσουν το σχέδιο ζωής τους. Απαιτούμενος χρόνος : πολλές συναντήσεις, σύνολο περίπου 10-15 ωρών Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων: 12-20 Υλικά : σκηνικά αντικείμενα, κουστούμια, μουσική κ.λπ. Προετοιμασία : Η δραστηριότητα αυτή ανήκει στο τελικό στάδιο ενός εργαστηρίου, αφότου η ομάδα έχει δοκιμασθεί και ελεγχθεί μέσα από τη δημιουργική διαδικασία, με αφορμή προηγούμενες δραστηριότητες. Σημειώστε ότι το Θέατρο Φόρουμ είναι μάλλον μία πολύπλοκη θεατρική δραστηριότητα παρά μια άσκηση, η οποία πηγάζει από το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Augusto Boal και απαιτεί στέρεα θεωρητική και πρακτική προετοιμασία εκ μέρους του/της εμψυχωτή. Οδηγίες : Η ομάδα εισάγεται στα θέματα «καταπίεση, καταπιεστής, καταπιεζόμενος, ανατροπή της καταπίεσης», μέσα από διάφορες θεατρικές δραστηριότητες που εκπηγάζουν από το «οπλοστάσιο» του Θεάτρου του Καταπιεσμένου, π.χ. από τα κεφάλαια «Η εφεύρεση του χώρου και οι χωρικές δομές της εξουσίας» (πρβλ. Boal 1992, σελ 149 -150), «Θέατρο των Εικόνων» (σελ 164- 192), όπως η δραστηριότητα «Το Μεγάλο Παιχνίδι της Εξουσίας». Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε 5 υποομάδες, προκειμένου να δομήσουν σύντομες σκηνές καταπίεσης με αφορμή τις προσωπικές τους εμπειρίες. Η ομάδα επιλέγει ένα ζήτημα με το οποίο επιθυμεί να καταπιαστεί, το οποίο αφορά τους ίδιους τους συμμετέχοντες καθώς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στις ζωές τους, και δημιουργεί έναν αριθμό σκηνών επάνω σε αυτό, δομώντας μία κατανοητή ιστορία. Η ιστορία συντίθεται από στοιχεία προσωπικών ιστοριών αλλά και φανταστικά, ενώ αναπαριστά μία άλυτη σύγκρουση ή μορφή καταπίεσης, δηλαδή μία σκηνή με δυστυχές τέλος. Πρωταγωνιστής είναι ο/η καταπιεσμένος, κάποιος/α που έχει την ανάγκη και την επιθυμία να αλλάξει την καταπιεστική πραγματικότητα, όμως προσκρούει σε εμπόδια από τον καταπιεστή(τές)-ανταγωνιστή. Σύμφωνα με τον Boal (σελ.227), οι σκηνές που επιλέγουμε να αναπαραστήσουμε σε μία παράσταση Θεάτρου Φόρουμ οφείλουν να δίδουν την ευκαιρία πολλών εναλλακτικών, δηλαδή, να παρουσιάζουν την καταπίεση σε ένα σημείο όπου ακόμα κάτι μπορεί να γίνει, παρά όταν τα πια πράγματα έχουν εξωθηθεί στα άκρα ή εξαρτώνται από τη σωματική δύναμη των αντιπαλόμενων. Σε άλλη περίπτωση, οι σκηνές μπορεί να θλίψουν και να αποδυναμώσουν τους «θεατές-ηθοποιούς». Κατά την προετοιμασία της παράστασης, η ομάδα σταδιακά μετακινείται από έναν προσωπικό προς έναν κοινωνικό προσανατολισμό του προβλήματος, μεταβάλλοντας, προσθέτοντας ή απαλείφοντας λεπτομέρειες σύμφωνα με τους στόχους της ομάδας. Οι σκηνές εκτελούνται στην πρόβα, με τη χρήση διαφόρων τεχνικών (σελ 201-204), και συμπληρώνονται αισθητικά από μουσική, σκηνικά αντικείμενα και σκηνικό. Οι αποφάσεις λαμβάνονται σε συλλογικό πλαίσιο, αξιοποιώντας τις καλλιτεχνικές δυνάμεις 199

ολόκληρης της ομάδας. Οι σκηνές παρουσιάζονται ως ολοκληρωμένη παράσταση ενώπιον κοινού, το οποίο την παρακολουθεί μία φορά. Στη συνέχεια ο/η εμψυχωτής (Τζόκερ) ρωτά το κοινό: στην περίπτωση που το ίδιο πράγμα συνέβαινε ξανά, τι θα μπορούσε να κάνει κανείς; Η σκηνή επαναλαμβάνεται. Το κοινό δύναται να αλλάξει τη ροή της ιστορίας, λέγοντας «στοπ», παγώνοντας τους ηθοποιούς και υποκαθιστώντας το χαρακτήρα τον οποίο αναγνωρίζουν ως καταπιαζόμενο-πρωταγωνιστή της ιστορίας. Τα μέλη του κοινού γίνονται με αυτόν τον τρόπο «θεατές- ηθοποιοί», πράττουν και λένε ό, τι θα έπρατταν και θα έλεγαν σε ανάλογη περίσταση, στις δεδομένες συνθήκες και με τις δεδομένες δυσχέρειες να παρουσιάζονται από τον ανταγωνιστή. Ο/η Τζόκερ συντονίζει το παιχνίδι θέτοντας καθοριστικές ερωτήσεις. «Μαγικές» λύσεις θα πρέπει να απορρίπτονται. Απολογισμός : Συμμετέχοντες και κοινό συζητούν πιθανές λύσεις σε καταστάσεις της πραγματικής ζωής. Υποδείξεις προς εμψυχωτές : Να είστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσετε ενίοτε οδυνηρές ιστορίες καταπίεσης. Στην περίπτωση αυτή, μετακινείστε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στην κοινωνική πτυχή του προβλήματος και προσπαθήστε να οδηγήσετε τους συμμετέχοντες σε κριτική συνειδητοποίηση (“conscientisation”) της κοινωνικής πραγματικότητας που αντιμετωπίζουν, καθώς και σε ενδυνάμωση ώστε να βρουν ουσιαστικούς τρόπους να εξέλθουν από την καταπιεστική πραγματικότητα. Χρησιμοποιήστε τη «μαιευτική» στάση και αποφύγετε τη χειραγώγηση των συμμετεχόντων και του κοινού. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) : Boal, A. 1992, Games For Actors and Non-Actors. Trans. Adrian Jackson. London: Routledge (2nd edition 2002).

Το διαπολιτισμικό όραμα: ο ρόλος των εμψυχωτών Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Ώσμωση Όνομα εμψυχώτριας: Ήρα Παπαγεωργίου Παιδαγωγικοί στόχοι : Η δραστηριότητα αυτή στοχεύει στη συλλογική ενδυνάμωση των εκπαιδευτών ως προς την επίτευξη του διαπολιτισμικού τους οράματος. Αναφέρεται, ως εκ τούτου, κυρίως στο επίπεδο των στάσεων των εκπαιδευτών ενηλίκων που εργάζονται με μετανάστες και δευτερευόντως στην ανάπτυξη των απαιτούμενων ικανοτήτων. Πιο συγκεκριμένα μέσω της άσκησης αυτής, οι συμμετέχοντες θα μπορούν: - να αναστοχάζονται κριτικά πάνω στον κοινωνικο-πολιτικό τους ρόλο ως εκπαιδευτές μεταναστών ειδικότερα και ως εκπαιδευτές ενηλίκων γενικότερα - να αναγνωρίζουν ρητά το όραμά τους ως προς το έργο τους σαν εκπαιδευτές σε διαπολιτισμικά περιβάλλοντα - να διατυπώνουν κοινούς στόχους και στρατηγικές με άλλους εκπαιδευτές Απαιτούμενος χρόνος : 90-120 λεπτά (εξαρτάται από την ομάδα αλλά και την εμβάθυνση που θέλει να επιτύχει ο εμψυχωτής στο κάθε στάδιο της δραστηριότητας) Ιδανικός αριθμός συμμετεχόντων : 10-15 200

Υλικά : Χαρτί σεμιναρίου (flipchart), χαρτάκια και χρωματιστοί μαρκαδόροι. Προετοιμασία : Καλό θα ήταν να έχουν ήδη προηγηθεί κάποιες δραστηριότητες σχετικά με την αποστολή της εκπαίδευσης ενηλίκων και ειδικότερα της εκπαίδευσης μεταναστών. Αυτό βοηθά τους συμμετέχοντες να προχωρήσουν στον αναστοχασμό για το ρόλο τους, αλλά επιτρέπει και στον/στην εμψυχωτή/τρια να έχει μια επίγνωση των στόχων αλλά και των εμποδίων που αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες στην εργασία τους. Οδηγίες : Οι συμμετέχοντες κάθονται σε διάταξη ανοιχτού κύκλου. Ο/Η εμψυχωτής εξηγεί τους στόχους της δραστηριότητας και ξεκινά μια συζήτηση σχετικά με τον κοινωνικό ρόλο των ατόμων που εμψυχώνουν/εκπαιδεύουν/συντονίζουν ομάδες με μετανάστες. Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να διαχωριστεί ο ρόλος μέσα στην ομάδα (π.χ. συντονισμός, εμψύχωση κ.λπ.) και ο κοινωνικό ρόλος (ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις του έργου σε αυτές τις ομάδες). Ζητείται να δουλέψει ο καθένας ατομικά για 5 λεπτά και να σημειώσει το εμπόδιο που αντιμετωπίζει ως προς την πραγματοποίηση του κοινωνικού στόχου που έχει θέσει για το εκπαιδευτικό του έργο. Είναι σημαντικό να δοθεί αυτός ο χρόνος ώστε να προλάβουν όλοι να σκεφτούν δίχως να επηρεαστούν από τις φωνές άλλων. Έπειτα διαβάζουν όλοι τα χαρτάκια τους, τα οποία αναγράφονται στον πίνακα flipchart. Κατά την καταγραφή στον πίνακα, γίνονται συνδέσεις και συσχετίσεις μεταξύ των ζητημάτων που αναφέρονται και ξεκινά μια διαδικασία διαλόγου μέσω του οποίου οι συμμετέχοντες καταλήγουν ομόφωνα σε ένα ζήτημα που θεωρούν ότι καλύπτει τις αγωνίες όλων και το οποίο θέλουν να αντιμετωπίσουν. Έχοντας προσδιορίσει το πρόβλημα, οι συμμετέχοντες καλούνται να δουλέψουν σε ομάδες 3 με 5 ατόμων, να λειτουργήσουν σε ένα φαντασιακό πλαίσιο και να επινοήσουν μια ουτοπική λύση για το ζήτημα, απελευθερωμένοι από τους κοινωνικούς, πολιτικούς, θεσμικούς, οικονομικούς και ψυχολογικούς περιορισμούς της πραγματικότητας. Η κάθε ομάδα ετοιμάζει μια ζωγραφιά/σκίτσο/σχέδιο σε χαρτί flipchart για να παρουσιάσει τη λύση της στην ολομέλεια. Η χρήση του σχεδίου και των χρωμάτων είναι σημαντική για την απελευθέρωση της φαντασίας και της δημιουργικότητας της ομάδας. Ουσιαστικά, σε αυτή τη φάση της δραστηριότητας, οι συμμετέχοντες καλούνται να αναπτύξουν τους στόχους τους (π.χ. διαπολιτισμική κοινωνία) και τις δράσεις τους (π.χ. πολιτισμικός ακτιβισμός) αν δεν υπήρχαν τα ζητήματα που κατέγραψε ο καθένας τους στην πρώτη φάση της δραστηριότητας. Επιστρέφοντας στην ολομέλεια, η κάθε ομάδα παρουσιάζει την πρότασή της και ακολουθεί η διερεύνηση προσαρμογής αυτών των προτάσεων στα δεδομένα της πραγματικότητας. Συνθέτοντας τα στοιχεία αυτά, η ομάδα διατυπώνει ρητά το όραμα που έχει ως ομάδα που ασχολείται με το πεδίο της εμψύχωσης/εκπαίδευσης μεταναστών και με βάση αυτό το όραμα καταλήγει σε ιδέες που θα μπορούσαν να υλοποιηθούν, καταστρώνοντας ένα σχέδιο δράσης στο οποίο περιλαμβάνονται τόσο οι επιμέρους στόχοι όσο και οι δραστηριότητες που προτίθενται να υλοποιήσουν τα μέλη της ομάδας. Υποδείξεις προς εμψυχωτές : Το ζήτημα που θα διερευνηθεί πρέπει να προκύψει από αίτημα των συμμετεχόντων. Να είναι, δηλαδή, ένα ζήτημα το οποίο ουσιαστικά τους προβληματίζει και για την επίλυση του οποίου προτίθενται πραγματικά να αναλάβουν δράση. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) : 201

Apel, H. (2004) The Future Workshop, Bonn: German Institute for Adult Education Collins, M. (1994) Adult Education as a Vocation: A Critical Role for the Adult Educator, London: Routledge Καραλής, Θ. (2012) Συμμετοχικές Εκπαιδευτικές Τεχνικές, Αθήνα: ΙΜΕ/ΓΣΕΒΕΕ

4.2.7 Αξιολογώντας την αλλαγή

Αξιολόγηση μέσω αφήγησης με εικόνες Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Elan Interculturel Όνομα εμψυχώτριας: Vera Varhegyi Παιδαγωγικός στόχος : Η συγκεκριμένη μέθοδος αξιολόγησης είναι κατάλληλη για εργαστήρια τα οποία έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή εικαστικών καλλιτεχνικών έργων από τους συμμετέχοντες. Η δραστηριότητα σκοπεύει στην αξιολόγηση του εργαστηρίου, καθώς και σε στοχασμό σχετικά με τα όσα συνέβησαν και με τους στόχους του εργαστηρίου. Απαιτούμενος χρόνος : 1-2 ώρες εκτός ωρών εργαστηρίου, και μετά το πέρας αυτού, ιδανικά 1-2 εβδομάδες μετά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : Υλικά : Χαρτί σχεδίασης, ξυλομπογιές/κηρομπογιές/στυλό, περιοδικά για κολάζ, ψαλίδια, μαρκαδόροι Προετοιμασία : Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, οι καλλιτεχνικές δημιουργίες των συμμετεχόντων πρέπει να καταγραφούν και να αντιστοιχηθούν χρονολογικά. Ο/η εμψυχωτής πρέπει να δημιουργήσει ένα πρότυπο με επιλεγμένες εικόνες των έργων για κάθε συμμετέχοντα/ουσα. Οδηγίες : Το πρότυπο αξιολόγησης πρέπει να περιλαμβάνει αρκετές εικόνες του/της συμμετέχοντα/ουσας, οι οποίες να εκπροσωπούν κάθε συνάντηση ή ενότητα που καλύφθηκε. Δίπλα σε κάθε εικόνα πρέπει να υπάρχει διαθέσιμος χώρος, ούτως ώστε ο/η συμμετέχων/ ουσα να μπορεί να απαντήσει σε τρεις ερωτήσεις: • Περιγραφή του εν λόγω έργου: παρακαλείσθε να περιγράψετε αντικειμενικά τι απεικονίζεται, τι βλέπετε σε αυτήν την εικόνα • Πλαίσιο: παρακαλείσθε να περιγράψετε πώς προετοιμάσθηκε, σε ποιο στάδιο του εργαστηρίου, και πώς νιώσατε σχετικά με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα • Με ποιον τρόπο μπορείτε να συνδέσετε τη συγκεκριμένη εικόνα με το θέμα του εργαστηρίου (π.χ. μετανάστευση, ποικιλία, διαπολιτισμική προσαρμογή κ.λπ. Παρακαλείσθε να γράψετε εδώ το θέμα του εργαστηρίου σας) Η αξιολόγηση θα πρέπει να αποσταλεί στον/την εμψυχωτή. Εναλλακτικά, δύναται να γίνει με τη μορφή συνέντευξης.

202

Η αξιολόγηση της «καυτής καρέκλας» Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Artemisszio Foundation Ονόματα εμψυχωτών: Veronika Szabo, Viktor Bori Παιδαγωγικός στόχος : 1) Να βοηθηθούν οι συμμετέχοντες να αξιολογήσουν τη διαδικασία υπό διαφορετικές οπτικές 2) Να βοηθηθούν να εκφράσουν και να προσδιορίσουν συναισθήματα και συμπεράσματα σχετικά με ένα θεατρικό εργαστήριο Απαιτούμενος χρόνος : Μεταξύ 45 και 90 λεπτών, (ανάλογα με τον αριθμό των συμμετεχόντων) Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10- 15 (υπο-ομάδες 3-4 ανθρώπων λειτουργούν καλύτερα) Υλικά : Χαρτιά σχεδίασης, ξυλομπογιές/κιμωλίες/μαρκαδόροι για το μονοπάτι της μετανάστευσης Προετοιμασία : Οι εμψυχωτές τοποθετούν αντικριστά δύο καρέκλες, η μία είναι η «καυτή καρέκλα» και η άλλη η «καρέκλα- ρόλος». Οι υπόλοιπες καρέκλες τοποθετούνται σε ημικυκλική διάταξη εμπρός από τις δύο καρέκλες. Οδηγίες : Το παιχνίδι της «καυτής καρέκλας» είναι μία θεατρική μέθοδος αξιολόγησης. Έχει τροποποιηθεί από την Veronika Szabo, του Ιδρύματος Artemisszio, και τον Viktor Bori, ηθοποιό και δάσκαλο Θεάτρου στην Εκπαίδευση. Το αυθεντικό παιχνίδι εφευρέθηκε από εκπαιδευτές Θεάτρου στην Εκπαίδευση, και είναι μία συνθήκη διήγησης σε μαθήματα Θεάτρου στην Εκπαίδευση. Ένας/μία συμμετέχων/ουσα κάθεται σε μία καρέκλα, και υποδύεται το ρόλο ενός χαρακτήρα μίας σκηνής ή μία ιστορίας, ενώ η υπόλοιπη ομάδα τον ανακρίνει ως χαρακτήρα. Σκοπός της άσκησης είναι να εξερευνηθεί περαιτέρω το περιεχόμενο και πλαίσιο μιας ιστορίας, καθώς και να μπορέσει η ομάδα να κατανοήσει καλύτερα τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά ενός χαρακτήρα, θέτοντάς του/της ερωτήματα. Στη δική μας τροποποιημένη εκδοχή, χρησιμοποιούμε τους ρόλους με τρόπο αντίθετο, με σκοπό την ατομική αξιολόγηση. Οι εμψυχωτές τοποθετούν αντικριστά δύο καρέκλες, η μία είναι η «καυτή καρέκλα» και η άλλη η «καρέκλα- ρόλος». Στη μία καρέκλα κάθεται ένας/μία συμμετέχων/ουσα, ο/η οποίος/α θα απαντά στις ερωτήσεις, χωρίς να παίζει κανέναν ρόλο –απλώς τον εαυτό του/της. Από την άλλη μεριά, η υπόλοιπη ομάδα μπορεί να αναλάβει τους εξής ρόλους: • Καλός/ή φίλος/η • Μητέρα • Δημοσιογράφος • Ψυχολόγος Οποιοσ/α/δήποτε δύναται να καθίσει στην καρέκλα «ρόλο», όμως πριν πρέπει να διευκρινίσουν ποιο ρόλο θα υποδυθούν. Μετά από αυτό, απευθύνουν ερωτήσεις σχετικά με το εργαστήριο στο/τη συμμετέχοντα/ουσα που κάθεται στην «καυτή καρέκλα». Όλοι οι συμμετέχοντες μπορούν να περάσουν από την «καυτή» καρέκλα. 203

Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο)Laszlo Kaposi: Játékkönyv, 2010

Χάρτες εργαστηρίου Ονόματα υπευθύνων οργανισμών: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Ώσμωση Ονόματα εμψυχωτών: Χριστίνα Ζώνιου και Νάγια Μποέμη Παιδαγωγικός στόχος : Να αξιολογηθεί προκύπτουσα αλλαγή Απαιτούμενος χρόνος : 30-60 λεπτά Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : 10-20 Υλικά : Χαρτί σχεδίασης, ξυλομπογιές/νερομπογιές/στυλό/μαρκαδόροι, κόλλες χαρτί ή χαρτιά Α3 Οδηγίες : Ο «χάρτης εργαστηρίου» είναι μία μεθοδολογία αναπαραστατικής αξιολόγησης. Αποτελεί εκδοχή της άσκησης «Χάρτες Ζωής» (Γκόβας 2009: 138-139), η οποία αποτελεί μία εικονική αναπαράσταση της ζωής ενός ανθρώπου, μία αυτοβιογραφία η οποία καταγράφει σημαντικά συμβάντα, και που χρησιμοποιεί ζωγραφιές και σύμβολα για να αναπαραστήσει συμβάντα και στόχους (δείτε παραπάνω). Στους «χάρτες εργαστηρίου», συμμετέχοντες και εκπαιδευτές χρησιμοποιούν σύμβολα, σχέδια, λέξεις, σύντομες φράσεις και άλλα συναφή, για να σχεδιάσουν τη διαδρομή και εμπειρία του εργαστηρίου. Περίπου 10-15 λεπτά απαιτούνται για κάθε ανεξάρτητο σχέδιο. Στη συνέχεια, κάθε συμμετέχων/ουσα μιλά για το σχέδιο του/της και οι υπόλοιποι μπορούν να κάνουν ερωτήσεις. Η ιδέα πίσω από τη χρήση της μεθοδολογίας αυτής βρίσκεται στο ποιοτικό παράδειγμα αξιολόγησης, το οποίο και μας ενέπνευσε. Κατ’ αντιστοιχία, οι ερευνητές δύνανται να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα ενός εργαστηρίου με βάση τις προσωπικές αφηγήσεις της εμπειρίας των συμμετεχόντων. Οι χάρτες εργαστηρίου ως μέθοδος αξιολόγησης παράγει πολλά χρήσιμα δεδομένα και στοιχεία, τα οποία δύνανται να κατηγοριοποιηθούν και να αναλυθούν. Μία παρόμοια ανάλυση είναι δυνατόν να εφαρμοσθεί με τη χρήση της στη Μέθοδο της Θεμελιωμένης Θεωρίας (Grounded Theory Method), που σημαίνει ότι μπορούμε να επιτρέψουμε στις κατηγορίες της ανάλυσης να προέλθουν από τα δεδομένα της ανάλυσης. Προτεινόμενες αναγνώσεις επί του θέματος (θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο) Γκόβας Ν. (2009), «Από το ατομικό στο κοινωνικό: Οι δραστηριότητες του «χάρτη ζωής». Στο Alex Mavrokordatos (ed.), 2009. mPPACT Manifest: Methodology for a Pupil and Performing Arts-Centred Teaching, Gamlingay, Sandy: Authors OnLine (σελ.136 -140).

Διάγραμμα παρατήρησης Όνομα υπεύθυνου οργανισμού: Research Group Art applications for Social Integration: art, therapy and inclusion (University Complutense of Madrid) Όνομα εμψυχώτριας: Marián López Fdez. Cao 204

Παιδαγωγικός στόχος : Donner aux animateurs un outil pour observer, pendant les processus artistiques des partΝα δοθεί στους εμψυχωτές ένα εργαλείο παρατήρησης των στάσεων, αισθημάτων και φόβων των συμμετεχόντων κατά την καλλιτεχνική διαδικασία, το οποίο να δύναται να χρησιμοποιηθεί προκειμένου να βελτιωθούν οι ψυχοκοινωνικές δεξιότητες των συμμετεχόντων, συμπεριλαμβανομένων της αίσθησης ευημερίας και της αυτοεκτίμησης, ούτως ώστε να αντιμετωπίσουν καινούρια περιβάλλοντα. Απαιτούμενος χρόνος : μισή ώρα εκτός ωρών εργαστηρίου, κατόπιν του εργαστηρίου, μετά από κάθε συνάντηση. Βέλτιστος αριθμός συμμετεχόντων : Υλικά : Διάγραμμα παρατήρησης, εικόνες των καλλιτεχνικών έργων από τους εμψυχωτές, μολύβι Προετοιμασία : Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου ο/η εμψυχωτής οφείλει να έχει κατά νου τους δείκτες του διαγράμματος παρατήρησης. Οι δείκτες αυτοί σχετίζονται με τον τρόπο που ο/η συμμετέχων/ουσα αντιδρά προς την καλλιτεχνική διαδικασία, τις οδηγίες που δίδονται, τα δικά του/της έργα τέχνης, τη σχέση με τα έργα άλλων συμμετεχόντων και προς τους εμψυχωτές. Όλα τα παραπάνω πρέπει να καταγραφούν και να συνδεθούν χρονολογικά με το εργαστήριο, διαμέσου του διαγράμματος παρατήρησης. Για κάθε συμμετέχοντα, ο/η εμψυχωτής οφείλει να δημιουργήσει ένα πρότυπο με όλες τις παραπάνω παρατηρήσεις, το οποίο θα αναφέρεται στο σύνολο του εργαστηρίου. Οδηγίες : Το διάγραμμα παρατήρησης δεν αποτελεί απλώς ένα κλειστό εργαλείο αξιολόγησης. Αποτελεί πρόσκληση για κοινό αναστοχασμό. Προτείνει πεδία αναστοχασμού και ανάλυσης, στιγμές παύσης και ανάλυσης των όσων συνέβησαν κατά το εργαστήριο. Η παρατήρηση του τρόπου που ο/η συμμετέχων/ουσα συνδέει εαυτόν με το έργο του/ της, παρατήρηση σχετικά με τις αμφιβολίες του/της σε σχέση με την εργασία και τη διαδικασία, την επιρροή άλλων συμμετεχόντων ή των εμψυχωτών, τις αντιστάσεις του/ της, την αποδοχή ή απόρριψη του έργου του/της. Όλα τα παραπάνω δύνανται να προσφέρουν ενδείξεις στους εμψυχωτές σχετικά με τον τρόπο που ο/η συμμετέχων/ουσα αντιμετωπίζει καινούριες καταστάσεις. Η παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο ο/η συμμετέχων/ουσα λαμβάνει υπόψη τις δυσχέρειές του/της (ή κατηγορεί εξωτερικούς παράγοντες) δύναται να βοηθήσει τους εμψυχωτές να αναγνωρίσουν μαθησιακά σχήματα και να τους βοηθήσουν να εργασθούν διαμέσου της αίσθησης σύγχυσης και εγκατάλειψης, την οποία ορισμένες φορές βιώνουν οι συμμετέχοντες κατά την έναρξη ενός καλλιτεχνικού έργου. Παρομοίως, ο τρόπος με τον οποίο ο/η συμμετέχων/ουσα εκφράζεται για ή αναφέρεται στα έργα άλλων, η σχέση μεταξύ ενθουσιασμού ή περιφρόνησης, ή απλώς αδιαφορίας, μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε πώς δημιουργεί συνδέσμους με τους άλλους, διαμέσου των όρων. Η απομόνωση και η σχέση αποτελούν καθοριστικά στοιχεία για την ανθρώπινη ύπαρξη και είναι ικανά να μας βοηθήσουν να βοηθήσουμε εμείς τους συμμετέχοντες να αναστοχαστούν σχετικά με στάσεις τις οποίες δεν είχαν προσέξει πιο πριν. Μία προσεκτική ματιά στο καλλιτεχνικό έργο, απαλλαγμένη από καθοριστικές και κλειστές ερμηνείες με βάση τα περιεχόμενα, είναι δυνατόν να μας πληροφορήσει σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι συμμετέχοντες 205

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 : Δείκτες αξιολόγησης καλών πρακτικών των προγραμμάτων κοινωνικής δράσης/ παρέμβασης μέσω της τέχνης Περιγράφονται εδώ διάφορα είδη δεικτών αξιολόγησης, οι οποίοι πρόκειται να μετρηθούν μέσω διαφορετικών εργαλείων: Δείκτες μετρημένοι μέσω έρευνας. Δείκτες μετρημένοι μέσω δομημένης συνέντευξης. Δείκτες μετρημένοι μέσω καταγραφής (ύπαρξη και περιεχόμενο ενός αριθμού αποδεικτικών στοιχείων). Δείκτες μετρημένοι μέσω ορισμένων δομικών πτυχών ή προηγούμενων περιπτώσεων. Δείκτες μετρημένοι μέσω παρατήρησης. Δείκτες μετρημένοι μέσω ελέγχου του ιστορικού. Οι προτεινόμενοι δείκτες (ή κατηγορίες) αξιολόγησης θα πρέπει να είναι παρατηρητέοι, και συνεπώς, αντικειμενικοποιημένοι, και να ενημερώνουν σχετικά με την ποιότητα των διαφόρων πτυχών της εφαρμογής.

ΔΕΙΚΤΗΣ Ι. Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας του προγράμματος • Καλή θέληση : η δράση να είναι πάντοτε προς όφελος του/της χρήστη, θέτοντας αυτό ως προτεραιότητα έναντι του συμφέροντος του υπεύθυνου προσωπικού, και αποφεύγοντας ή μειώνοντας κατά το δυνατόν πιθανή βλάβη στο/τη χρήστη. • Έλλειψη κακοβουλίας : να προστατεύεται ο/η χρήστης από οποιαδήποτε ζημία και/ή κακοποίηση προερχόμενη από την παρέμβαση, με αποδοχή των προσωπικών του/ της περιορισμών. • Δικαιοσύνη : να επικουρούνται οι μη ευνοημένοι ή περισσότερο ευάλωτοι και να είναι σεβαστά τα δικαιώματα τρίτων μερών. • Αυτονομία: να είναι σεβαστό το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του/της χρήστη, το δικαίωμα του/της στην ιδιωτικότητα και την ελευθερία επιλογής.

ΔΕΙΚΤΗΣ II. Υπεύθυνο προσωπικό •Ύπαρξη εμπεριστατωμένων κανονισμών για την επιλογή των μελών του προσωπικού. •Ύπαρξη εμπεριστατωμένων τρόπων εθελοντικής συμμετοχής. •Ύπαρξη εξειδικευμένου προσωπικού. •Συμμετοχή των ποικίλων επαγγελματιών στις διαδικασίες διεξαγωγής και αξιολόγησης του προγράμματος. Ομαδική εργασία.

ΔΕΙΚΤΗΣ III. Μετάδοση πληροφοριών •Ύπαρξη μηχανισμών παροχής σαφούς και κατανοητής πληροφόρησης στο/τη χρήστη σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του/της. •Ύπαρξη μηχανισμών για την ευκρινή και κατανοητή μετάδοση των κοινωνικών διαστάσεων των προτάσεων. •Ύπαρξη μορφών συλλογής πληροφοριών που να επιτρέπουν τη γνώση και διεργασία των προσωπικών και/ή πολιτισμικών χαρακτηριστικών και προτιμήσεων του/της χρήστη. 206

•Ύπαρξη διαδικασιών, γνωστοποιημένων σε προσωπικό και χρήστες, οι οποίες προβλέπουν και εμποδίζουν μη ελεγχόμενες ή ακατάλληλες πράξεις. •Ύπαρξη εμπεριστατωμένων και δημόσιων κριτηρίων ένταξης/μη ένταξης.

ΔΕΙΚΤΗΣ IV. Αξιολόγηση προτάσεων και βιωσιμότητα •Αξιολόγηση των προτερημάτων και κινδύνων των προτάσεων παρέμβασης. •Ισορροπημένη διαχείριση χρόνου και χώρου. •Αποφυγή διασπαστικών συμπεριφορών και τρόπων παρέμβασης. •Αξιολόγηση προσωπικών και ομαδικών αναγκών και πηγών. •Αξιολόγηση του κινδύνου απόσυρσης και πρόληψη για την αποφυγή του. •Εφαρμογή μέσων που να διασφαλίζουν τη βιωσιμότητα των προτάσεων.

ΔΕΙΚΤΗΣ V. Κοινωνική διάσταση των προτάσεων: σκοποί •Σχετικοί με την επεξεργασία της απώλειας (οικογένειας, εργασίας, κοινωνίας, πολιτισμού, περιβάλλοντος). •Σχετικοί με τη διαχείριση πηγών για την αντιμετώπιση της καινούριας κατάστασης (οικολογικό, πολιτισμικό, συναισθηματικό, κοινωνικό πλαίσιο). •Σχετικοί με την ανασυγκρότηση, επανοηματοδότηση και ενσωμάτωση της προσωπικής ιστορίας του/της χρήστη. •Σχετικοί για εργασία στα θέματα αγωνίας, άγχους και αβεβαιότητας. •Σχετικοί με την επεξεργασία συναισθημάτων ξεριζωμού. •Σχετικοί με την προσαρμογή προσδοκιών και τη δημιουργία σχεδίων ζωής. •Σχετικοί με τη δημιουργία διατηρητέων δεσμών και κοινωνικών δικτύων. •Σχετικοί με την προσωπική πραγμάτωση. •Σχετικοί με τη δυνατότητα διαχείρισης της συναισθηματικής έκφρασης, της σύγκρουσης ή της αγωνίας.

ΔΕΙΚΤΗΣ VI. Προδιαγραφή του πεδίου •Σύσταση ενός χώρου ασφάλειας και συγκράτησης. o Κατάλληλες φυσικές συνθήκες (φωτισμός, υγιεινή, ασφάλεια). o Εξειδικευμένο προσωπικό (με καλλιτεχνική και κοινωνική εκπαίδευση) και ικανό (σε αριθμό). o Προσαρμογή προτάσεων στις πηγές και δυνατότητες του περιβάλλοντος. o Προσαρμογή προτάσεων στις πηγές και δυνατότητες του/της χρήστη. o Προσαρμογή προτάσεων στις απαιτήσεις και ανάγκες του/της χρήστη. o Προσαρμογή προτάσεων στους στόχους που τις περιγράφουν. •Σύσταση ενός χώρου αποδοχής, ένταξης και ισότητας. o Δυνατότητα ευέλικτων ωραρίων, προσαρμοσμένων σε διαφορετικά κοινά. o Πρόβλεψη βρεφικής/παιδικής φροντίδας και φύλαξης, εάν είναι απαραίτητο. o Δωρεάν παροχή των δραστηριοτήτων ή αντί συμβολικού αντίτιμου, χωρίς μείωση της ποιότητάς τους. o Προσφορά προτάσεων χωρίς διακρίσεις (για λόγους φύλου, θρησκείας, ηλικίας κλπ). o Διαθεσιμότητα χρόνου και χώρου για τη διαχείριση αμφιβολιών, ερωτημάτων και/ή προτάσεων. o Συμμετοχή των χρηστών στη δημιουργία και ανάπτυξη καινούριων προτάσεων. • Διαθεσιμότητα πηγών και μεθοδολογιών για την επίλυση σύγκρουσης. 207

ΔΕΙΚΤΗΣ VII. Επίδραση και πεδίο •Εφαρμογή τρόπων αξιολόγησης της επίδρασης: o Σχετικά με πρακτικά ζητήματα (δημόσια συγκοινωνία, οικονομικές συναλλαγές, γειτονικές σχέσεις, γραφειοκρατικές διαδικασίες κλπ). o Μαθησιακή και συναισθηματική προσαρμογή. o Δημιουργία κοινωνικών δικτύων/ δεσμών. o Αποδοχή του εαυτού και προσωπική πραγμάτωση. o Προσδοκίες και σχέδια. •Εφαρμογή μέσων για την αξιολόγηση σε ευρύ πεδίο: o Στο χρόνο. o Σε άλλα περιβάλλοντα του προσώπου (οικογενειακό, εργασιακό, γειτονικό κλπ).

ΔΕΙΚΤΗΣ VIII. Εμπιστευτικότητα •Ύπαρξη ικανών μηχανισμών και πληροφόρησης για τη διασφάλιση της εμπιστευτικότητας. •Οι καλλιτεχνικές και γραπτές παραγωγές, καθώς και τα δεδομένα και ιστορικά (εάν υπάρχουν), υπόκεινται σε διαχείριση σύμφωνη με το νόμο.

ΔΕΙΚΤΗΣ IX. Καλλιτεχνική και πολιτισμική αναδιατύπωση •Οι καλλιτεχνικές προτάσεις έχουν έναν πειραματικό χαρακτήρα, προσανατολίζονται προς τη διαδικασία και θεωρούν το αποτέλεσμα ως ένα ακόμα μέρος της διαδικασίας. •Οι καλλιτεχνικές προτάσεις προωθούν και διευκολύνουν τη συνύπαρξη και ενσωμάτωση ανθρώπων διαφορετικής καταγωγής και πολιτισμικών εκδηλώσεων. • Οι καλλιτεχνικές προτάσεις προωθούν τη γνώση και την εμβάθυνση, τόσο του πολιτισμού υποδοχής όσο και του πολιτισμού καταγωγής. •Οι καλλιτεχνικές προτάσεις είναι κοντά και προσιτές σε ικανοποιητικό βαθμό στους συμμετέχοντες, ούτως ώστε να μπορούν να νιώθουν εμπλεκόμενοι σε εκείνες. •Οι καλλιτεχνικές προτάσεις ευνοούν την ορατότητα των ποικίλων πολιτισμικών ομάδων και των φυλετικών διαφορών εξίσου με την ατομικότητα των διαφόρων συμμετεχόντων. Προωθούν έναν κοινωνικό διάλογο που αναγνωρίζει και εκτιμά τις μοναδικότητες των χρηστών, και σκοπεύουν στη διάδοση των αξιών τους και του πολιτισμικού πλούτου. •Η καλλιτεχνική διαδικασία ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ καλλιτέχνη/ εμψυχωτή και συμμετέχοντα.

ΔΕΙΚΤΗΣ X. Καινοτομία •Ύπαρξη μέσων για την αξιολόγηση αναγκών και αιτημάτων που μπορεί να ανακύψουν. •Ύπαρξη μέσων που επιτρέπουν την ανάλυση και αξιολόγηση των προγραμμάτων, προκειμένου εκείνα να προσαρμοστούν στις συγκεκριμένες ανάγκες και απαιτήσεις που προκύπτουν. •Ύπαρξη μέσων ενημέρωσης ορισμένων πηγών και ασκήσεων. •Ύπαρξη μέσων αλληλεπίδρασης με άλλους παρόμοιους οργανισμούς και/ή συνδέσμους. •Ύπαρξη μέσων για τον εμπλουτισμό και ενημέρωση της εργασίας από ποικίλες οπτικές και/ή κλάδους. 208

•Λαμβάνεται υπόψη η πιθανότητα εδραίωσης ποικίλων δυναμικών παρέμβασης, σύμφωνα με τις ανάγκες: o Να λαμβάνεται υπόψη η πραγμάτωση τόσο σε χώρους για την παρέμβαση, όσο και σε χώρους των χρηστών. o Κάθε άτομο ξεχωριστά ή οι οικογένειες να δύνανται να παρευρεθούν. o Το πρόγραμμα να δύναται να πραγματοποιηθεί σποραδικά ή συνεχόμενα (σε εβδομαδιαία, καθημερινή βάση κλπ).

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 : Εργαλεία αξιολόγησης για τις παρεμβάσεις μέσω της τέχνης Παράρτημα 2.1 Γενικές αρχές και μεθοδολογία αξιολόγησης Σκοποί : • Να ερευνηθεί/ αξιολογηθεί η επίδραση των πιλοτικών μας συναντήσεων πάνω στη διαδικασία της διαπολιτισμικής προσαρμογής: ποιες είναι οι επιδράσεις, πώς πραγματοποιούνται • Συγκεκριμένα, να αξιολογηθεί η επίδραση πάνω στους δείκτες (δείτε Παράρτημα1) Αρχές : • Εμπιστευτικότητα: τα ονοματεπώνυμα δε θα συνδέονται με κανέναν τρόπο με το περιεχόμενο των αξιολογήσεων • Εθελοντική βάση: οι συμμετέχοντες θα πρέπει να συμφωνούν να συμμετάσχουν στην αξιολόγηση • Καλή πίστη, έλλειψη κακοβουλίας, δικαιοσύνη, αυτονομία (δείκτης Ι) Επίπεδα της αξιολόγησης: Επίπεδο 4ο : Αξιολόγηση με την καλλιτεχνική/ εκπαιδευτική ομάδα Συνέντευξη που θα μελετά την οργάνωση, τις προσδοκίες, την εφαρμογή, τις ανησυχίες και την αξιολόγηση των συναντήσεων (Δείτε παράρτημα 2.5). Επίπεδο 3ο : Χειρόγραφες υποκειμενικές σκέψεις Υποκειμενική αφήγηση, ενδοσκόπηση των συμμετεχόντων/ του εκπαιδευτή/ του εμπλεκόμενου καλλιτέχνη. Χειρόγραφα κείμενα, σχέδια κλπ. Επιλογές (μη διεξοδικές): • Επιτόπιες σημειώσεις εκπαιδευτών, ερευνητών • Ένα ή περισσότερα κυκλοφορούμενα τετράδια στη διάθεση των συμμετεχόντων, όπου δύνανται να προστεθούν εντυπώσεις/ επιτόπιες σημειώσεις του εκπαιδευτή/ διερευνητή • Σχεδίαση του «χάρτη εργαστηρίου» στο τέλος (χρησιμοποιήστε σύμβολα, σχέδια κλπ σε ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί για να περιγράψετε τη διαδρομή σας, την εμπειρία σας κατά τα στάδια του εργαστηρίου) Επίπεδο 2ο : Οπτική καταγραφή/ καταγραφή με πολυμέσα Καταγραφή της πορείας των πιλοτικών συναντήσεων, παρέχοντας «στιγμιότυπα» σε χρονολογική σειρά. Φωτογραφίες από 20 τουλάχιστον στιγμιότυπα/ πιλοτική συνάντηση. Σιγουρευτείτε ότι έχετε την άδεια από τους συμμετέχοντες να χρησιμοποιήσετε τις φωτογραφίες τους (έντυπο άδειας). Επίπεδο 1ο : Αξιολόγηση της επίδρασης των συναντήσεων. Επίπεδο 1ο Μέρος 1ο : χρησιμοποιώντας ένα ερωτηματολόγιο προ-μέτρησης, πριν τη 209

διεξαγωγή του εργαστηρίου, και μετα-μέτρησης, κατόπιν της διεξαγωγής του (pre-test & post-test). Καθοριστικά μεθοδολογικά ζητήματα: • Tο ερωτηματολόγιο συμπληρώνεται από τους ίδιους τους συμμετέχοντες, προκειμένου να μειωθεί η προκατάληψη (bias) από την ύπαρξη μιας «εξωτερικής αρχής» • Είναι εμπιστευτικό: συμμετέχοντες και ερωτηματολόγια δε δύνανται να συνδεθούν • Το ίδιο ερωτηματολόγιο θα πρέπει να δοθεί σε συμμετέχοντες με και χωρίς μεταναστευτική εμπειρία • Υπάρχουν δύο εκδοχές που μπορούν να επιλεχθούν ανάλογα με το μορφωτικό/ πολιτισμικό επίπεδο και την προδιάθεση των συμμετεχόντων (επιλέξτε 1 για όλη την ομάδα): 1. Μία περισσότερο οπτική/ παιγνιώδης εκδοχή 2. Μία κειμενική εκδοχή • Αν οι συμμετέχοντες προέρχονται κυρίως από μία/δύο γλωσσικές ομάδες, παρακαλείσθε να μεταφράσετε το ερωτηματολόγιο ή να χρησιμοποιήσετε μεταφραστή • Ο/η ερευνητικός υπεύθυνος πρέπει να είναι συνάδελφος ανεξάρτητος/η από τις πιλοτικές συναντήσεις (όχι ο/η καλλιτέχνης, ούτε ο/η κύριος εμψυχωτής που εμπλέκεται στη διαδικασία) • Αν θεωρείτε ότι η χρήση του ερωτηματολογίου προμέτρησης έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση ανεπανόρθωτων αρνητικών προδιαθέσεων κατά τις μετέπειτα συναντήσεις σας, μην το χρησιμοποιείτε. Δείτε ερωτηματολόγιο στο παράρτημα 2.2. Επίπεδο 1ο Μέρος 2ο : δύο μελέτες περίπτωσης Υποβολή δύο μελετών περίπτωσης οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με συμμετέχοντες (κατά προτίμηση μέλη της πρωταρχικής ομάδας στόχου =μετανάστες) με τη χρήση οποιασδήποτε μεθοδολογίας της επιλογής σας. Αποτέλεσμα: περίπου 5-10 σελίδες με φωτογραφίες/ μελέτη περίπτωσης. Επιλογές (μη διεξοδικές): 3) Συνέντευξη στην αρχή, στο μέσον ή κατόπιν των συναντήσεων 4) Παρατήρηση της πορείας δέσμευσης/ εμπλοκής στις δραστηριότητες (μέσω καλλιτεχνικών έργων, σώματος, λόγου κλπ) 5) Μέθοδοι που ενσωματώθηκαν στην καλλιτεχνική διαδικασία 6) Ιδίες αφηγήσεις: να προσκληθούν οι συμμετέχοντες να συγγράψουν ένα κείμενο σε σχέση με τη συμμετοχή τους, την πορεία της συμμετοχής τους a) Καθοριστικά μεθοδολογικά ζητήματα για τις συνεντεύξεις: Οι συνεντεύξεις περιλαμβάνουν ερωτήματα τα οποία παρέχουν: • Πληροφορίες και γνώση • Αξίες και προτιμήσεις (τι τους αρέσει και τι όχι) • Απόψεις και αντιλήψεις (τι πιστεύουν). Δε θα πρέπει να κατευθύνονται από τον/την ερευνητή, αλλά να έχουν φυσιολογική ροή Διαφορετικά είδη συνεντεύξεων: • Μη δομημένες συνεντεύξεις: ο/η ερευνητής παρουσιάζει το γενικό πλαίσιο και οι συμμετέχοντες καθοδηγούν τη συνέντευξη. • Ημιδομημένες συνεντεύξεις: ο/η ερευνητής έχει την ελευθερία να αλλάξει τη σειρά ή τη μορφή των ερωτημάτων ανάλογα με τη ροή της συζήτησης. • Επαναληπτικές συνεντεύξεις: ως ανατροφοδότηση.

210

Επιτυχία ερωτήσεων: - Εισαγωγή, επεξήγηση του σκοπού του της συνέντευξης, άδεια μαγνητοφώνησης/ μαγνητοσκόπησης - «Ζέσταμα»: απλές και φιλικές ερωτήσεις - Βασικές ερωτήσεις - Ολοκλήρωση: παραδοχές, ενημέρωση για μελλοντική συνέντευξη Στάσεις προς υιοθέτηση: - Θετική στάση, αυθεντικό ενδιαφέρον προς το/τη συνεντευξιαζόμενο/η - Ενεργός ακρόαση - Επανάληψη, αναδιατύπωση για να επανέλθει, να συνεχιστεί, η ροή Δείτε τον οδηγό ημιδομημένων συνεντεύξεων που προτείνει η Ώσμωση στο Παράρτημα 2.4 β) Καθοριστικά μεθοδολογικά ζητήματα για την παρατήρηση: • Ανοιχτή παρατήρηση: Ο/η ερευνητής καταγράφει τα συμβάντα καθώς συμβαίνουν και την ώρα που συμβαίνουν, παίρνει ολοκληρωμένες και διεξοδικές σημειώσεις, και καταγράφει τις δικές του/της εντυπώσεις • Μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε το διάγραμμα παρατήρησης που προτείνει η ομάδα της Πανεπιστημίου της Μαδρίτης (κεφ. 4). γ) Ορισμένα μεθοδολογικά ζητήματα για την ένταξη της αξιολόγησης στην καλλιτεχνική διαδικασία: Πρόταση δραστηριοτήτων κατά τις συναντήσεις, οι οποίες να ανταποκρίνονται στους δείκτες, προκειμένου να διαγνωσθεί ή κατάσταση των συμμετεχόντων στην αρχή και στο τέλος της διαδικασίας (Για παράδειγμα «σχεδιάστε το δικό σας κρεμμύδι ταυτότητας», «σχεδιάστε το χάρτη ζωής σας», «σχεδιάστε την ομάδα των φίλων σας», «δημιουργήστε μια αυτοπροσωπογραφία», «δημιουργήστε μια παγωμένη εικόνα των συναισθημάτων σας αυτήν τη στιγμή», «δημιουργήστε μία σύντομη σκηνή ενός προβλήματος με το οποίο ήρθατε αντιμέτωποι», «δημιουργήστε/ τραβήξτε φωτογραφίες/ συνεντεύξεις από τους γείτονές σας».) δ) Ορισμένα μεθοδολογικά ζητήματα σχετικά με τη χρήση ιδίων αφηγήσεων: • Να κληθούν οι συμμετέχοντες να συγγράψουν ένα κείμενο σχετικά με τη συμμετοχή τους και την πορεία της συμμετοχής τους • Βιογραφίες (γραπτές) όπου οι συμμετέχοντες είναι ελεύθεροι να ανακτήσουν την εμπειρία τους ΕΙΤΕ «χάρτες ζωής» (σχεδιασμένοι)

Παράρτημα 2.2 ΔΕΙΚΤΕΣ - ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Παρακάτω θα βρείτε πρώτα τους δείκτες (μεταβλητές, κατηγογρίες ανάλυσης) που προτάθηκαν από τo Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης συμπληρωμένους κατόπιν συστάσεων της Ώσμωσης. Στη συνέχεια, θα βρείτε ορισμένους γενικούς δείκτες σχετικά με την ευημερία, οι οποίοι στρέφονται προς την κατάσταση της ψυχολογικής προσαρμογής και ικανοποίησης από τη ζωή. • Απώλεια οικογένειας, εργασίας, κοινωνικού, πολιτισμικού και οικολογικού περιβάλλοντος. Διαχείριση των πολλαπλών ταυτόχρονων ασυνεχειών, υπέρβαση του πένθους που ακολουθεί τις απώλειες. 211

• Προσαρμογή στην ετερότητα, διαφορετικότητα: σε καινούριες συμπεριφορές, σκέψεις, ανθρώπους, πλαίσιο (οικολογικό, πολιτισμικό, κοινωνικό). Αποδοχή των διαφορών σε καθημερινά στοιχεία. • Διαχείριση αισθημάτων αγωνίας, άγχους και αβέβαιου παρόντος. Η ικανότητα υπέρβασης/ διαχείρισης συναισθημάτων άγχους ή αγωνίας που προκαλούνται από την καινοτομία. Η ικανότητα διαχείρισης υψηλότερων επιπέδων αβεβαιότητας. • Δημιουργία και διατήρηση δεσμών και κοινωνικών δικτύων στο καινούριο πλαίσιο • Συμφιλίωση της προσωπικής ιστορίας στο καινούργιο πλαίσιο, αναπλαισίωση του σχεδίου ζωής • Καλλιέργεια αισθήματος αυτονομίας: αυτοκαθορισμός και αίσθηση ελέγχου Ανάληψη προσωπικού ελέγχου για τον εαυτό, αποδοχή της προσωπικής ευθύνης και δυναμικής να συνεχιστεί το σχέδιο ζωής. Γενικοί δείκτες : • Αυτοεκτίμηση : ο βαθμός στον οποίο κάποιος/α νιώθει ικανοποιημένος/η με τον εαυτό του/της και έχει εμπιστοσύνη στις δυνατότητές του/της • Ευημερία • Ευχαρίστηση : βίωση θετικών συναισθημάτων • Δέσμευση και εμπλοκή : εμπειρία του να έχει κανείς εμπλακεί με ιδανικό τρόπο - αντιμετώπιση των προκλήσεων που βοηθούν κάποιον να επικεντρωθεί στις ικανότητες του και να τις βοηθήσει να αναπτυχθούν • Νόημα : αίσθηση νοήματος στη ζωή κάποιου • Στάση προς την κοινωνία υποδοχής και τα μέλη της

Παράρτημα 2.3 Ερωτηματολόγια Προ-μέτρησης και Μετα-μέτρησης (pre-tests & post-tests) Μεθοδολογική αξιολόγηση της πιλοτικής συνάντησης υπό τον τίτλο «…………………» Μέτρηση πριν τη διεξαγωγή του εργαστηρίου Πρώτο και τελευταίο γράμμα της πόλης Κώδικας εμπιστευτικότητας για όπου γεννηθήκατε τη σύνδεση των test πριν και Πρώτο και τελευταίο γράμμα του ονόματος κατόπιν του προγράμματος της μητέρας σας

(πχ: B T) (πχ: E T )

Παρακάτω υπάρχει ένας κατάλογος με λέξεις, οι οποίες ίσως να περιγράφουν πώς αισθάνεστε απέναντι στο πρόγραμμα τώρα. Παρακαλείσθε να μας πείτε ποιο από τα παρακάτω σας αφορά, σημαδεύοντας με Χ το αντίστοιχο κουτάκι. q q q q 212

Ενδιαφερόμενος/η Σίγουρος/η Ήρεμος/η Υπερήφανος/η

q q q q

Αισιόδοξος/η q Καχύποπτος/η q Αδιάφορος/η Θετικός/ή q Αρνητικός/ή q Ικανοποιημένος/η Εχθρικός/ή q Χαλαρός/ή q Λίγο νευρικός/ή Άλλο ___________________

ΟΔΗΓΙΕΣ Διαβάστε κάθε μία από τις ακόλουθες δηλώσεις και αποφασίστε σε ποιο βαθμό οι δηλώσεις σας αφορούν. Δεν υπάρχουν σωστές ή λανθασμένες απαντήσεις. Παρακαλείσθε να είστε διαθέσιμοι και ειλικρινείς στις απαντήσεις σας. Παρακαλείσθε να είστε διαθέσιμοι και ειλικρινείς στις απαντήσεις σας. Παρακαλείσθε να απαντήσετε ανάλογα με την ακόλουθη κλίμακα βάζοντας σε κύκλο τον κατάλληλο αριθμό: Συμφωνώ έντονα Συμφωνώ μέτρια Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Διαφωνώ μέτρια Διαφωνώ έντονα

5 4 3 2 1

1. Θεωρώ τώρα τη Γαλλία ως πατρίδα μου 1 2 3 4 5 2. Αισθάνομαι όμορφα σε σχέση με το σώμα μου 1 2 3 4 5 3. Μου αρέσει να οργανώνω σχέδια για τον εαυτό του 1 2 3 4 5 4. Συχνά νιώθω αγχωμένος/η 1 2 3 4 5 5. Φαντάζομαι το μέλλον μου στη Γαλλία 1 2 3 4 5 6. Έχω ανθρώπους επάνω στους οποίους μπορώ να βασιστώ, όταν αντιμετωπίζω δυσχέρειες 1 2 3 4 5 7. Ανεξάρτητα από το τι κάνω, ο χρόνος περνά πολύ γρήγορα 1 2 3 4 5 8. Επιτυγχάνω να εντάσσω κάποια ευχάριστη δραστηριότητα στην καθημερινή ζωή 1 2 3 4 5 9. Περισσότερο από όλα, απολαμβάνω να μιλώ στη μητρική μου γλώσσα 1 2 3 4 5 10. Αισθάνομαι ασφαλής στη Γαλλία 1 2 3 4 5 11. Οπουδήποτε κι αν ζω, η ζωή μου υπηρετεί έναν απώτερο σκοπό 1 2 3 4 5 12. Γνωρίζω καλά τι θα ήθελα να κάνω στη ζωή μου εδώ και τώρα 1 2 3 4 5 13. Φοβάμαι όποτε χάνομαι 1 2 3 4 5 14. Οι περισσότεροι φίλοι μου προέρχονται από τον ίδιο με εμένα πολιτισμό 1 2 3 4 5 Παρακαλείσθε τώρα να απαντήσετε στις ακόλουθες δημογραφικές ερωτήσεις. Θυμηθείτε ότι τα δεδομένα είναι εμπιστευτικά. Πόσων χρόνων είστε; Πού γεννηθήκατε; Αν δε γεννηθήκατε στη Γαλλία, πόσο καιρό βρίσκεστε στη Γαλλία; Με ποιο φύλο ταυτίζεστε; Θηλυκό Αρσενικό Άλλο Άλλο 213

Μεθοδολογική αξιολόγηση της πιλοτικής συνάντησης υπό τον τίτλο «…………………» Μέτρηση πριν τη διεξαγωγή του εργαστηρίου ΟΔΗΓΙΕΣ Διαβάστε κάθε μία από τις ακόλουθες δηλώσεις και αποφασίστε σε ποιο βαθμό οι δηλώσεις σας αφορούν. Δεν υπάρχουν σωστές ή λανθασμένες απαντήσεις. Παρακαλείσθε να είστε διαθέσιμοι και ειλικρινείς στις απαντήσεις σας. Παρακαλείσθε να απαντήσετε ανάλογα με την ακόλουθη κλίμακα βάζοντας σε κύκλο τον κατάλληλο αριθμό: Συμφωνώ έντονα 5 Συμφωνώ μέτρια 4 Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ 3 Διαφωνώ μέτρια 2 Διαφωνώ έντονα 1 15. Θεωρώ τώρα τη Γαλλία ως πατρίδα μου 1 2 3 4 5 16. Αισθάνομαι όμορφα σε σχέση με το σώμα μου 1 2 3 4 5 17. Μου αρέσει να οργανώνω σχέδια για τον εαυτό μου 1 2 3 4 5 18. Συχνά νιώθω αγχωμένος/η 1 2 3 4 5 19. Φαντάζομαι το μέλλον μου στη Γαλλία 1 2 3 4 5 20. Έχω ανθρώπους επάνω στους οποίους μπορώ να βασιστώ, όταν αντιμετωπίζω δυσχέρειες 1 2 3 4 5 21. Ανεξάρτητα από το τι κάνω, ο χρόνος περνά πολύ γρήγορα 1 2 3 4 5 22. Επιτυγχάνω να εντάσσω κάποια ευχάριστη δραστηριότητα στην καθημερινή ζωή 1 2 3 4 5 23. Περισσότερο από όλα, απολαμβάνω να μιλώ στη μητρική μου γλώσσα 1 2 3 4 5 24. Αισθάνομαι ασφαλής στη Γαλλία 1 2 3 4 5 25. Οπουδήποτε κι αν ζω, η ζωή μου υπηρετεί έναν απώτερο σκοπό 1 2 3 4 5 26. Γνωρίζω καλά τι θα ήθελα να κάνω στη ζωή μου εδώ και τώρα 1 2 3 4 5 27. Φοβάμαι όποτε χάνομαι 1 2 3 4 5 28. Οι περισσότεροι φίλοι μου προέρχονται από τον ίδιο με εμένα πολιτισμό 1 2 3 4 5 214

• Παρακάτω υπάρχει ένας κατάλογος με λέξεις, οι οποίες ίσως να περιγράφουν πώς αισθάνεσθε απέναντι στο πρόγραμμα τώρα, δηλαδή μετά την ολοκλήρωσή του. Παρακαλείσθε να μας πείτε ποιο από τα παρακάτω σας αφορά, σημαδεύοντας με Χ το αντίστοιχο κουτάκι. q q q q

Ενδιαφερόμενος/η Σίγουρος/η Ήρεμος/η Υπερήφανος/η

• Σε ποιο βαθμό ευχαριστηθήκατε τη συμμετοχή σας στο πρόγραμμα; Πάρα πολύ q Μέτρια q Ουδέτερα q Όχι πάρα πολύ q

q q q q

Αισιόδοξος/η qΚαχύποπτος/η Θετικός/ή q Αρνητικός/ή Εχθρικός/ή q Χαλαρός/ή Άλλο ___________________

q Αδιάφορος/η q Ικανοποιημένος/η q Λίγο νευρικός/ή

Καθόλου

• Θα επιθυμούσατε να συμμετάσχετε και σε άλλα, παρόμοια με το συγκεκριμένο, προγράμματα; q Ναι q Όχι q Δεν είμαι βέβαιος/η • Πόσο έντονη ήταν η ενασχόλησή με τις τέχνες γενικά πριν το πρόγραμμα; qΠολύ qΑρκετά qΛίγο qΚαθόλου • Θεωρείτε ότι οι απόψεις σας περί τέχνης μεταβλήθηκαν, ως αποτέλεσμα της συμμετοχής σας στο πρόγραμμα; qΝαι, πολύ q Ναι, λίγο q Όχι • Αν ναι, με ποιο τρόπο οι απόψεις σας είναι διαφορετικές σε σχέση με εκείνες που είχατε πριν; Ποια ήταν τα οφέλη σας από το πρόγραμμα; • Θεωρείτε ότι αποκτήσατε καινούριους φίλους μέσω του προγράμματος; Αν ναι, πόσους; q Κανέναν q 1-2 q 3-5 q 6-10 q 11-20 q 20+ • Είναι πιθανόν να παραμείνετε φίλοι με εκείνους, μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος; q Πολύ πιθανόν q Αρκετά πιθανόν q Θα το επιθυμούσα, αλλά δεν είμαι βέβαιος/η q Όχι πολύ πιθανόν • Η συμμετοχή σας στο πρόγραμμα άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβάνεστε τον εαυτό σας και τα όσα είστε ικανοί/ές να κάνετε; Αν ναι, γιατί και πώς; • Πιστεύετε ότι καλλιεργήσατε καινούριες δεξιότητες κατά τη διάρκεια του προγράμματος; q Πολλές q Μερικές q Καμία q Δε γνωρίζω •

Παρακαλείσθε να μας πείτε ποιες καινούριες δεξιότητες καλλιεργήσατε:

• Αισθάνεστε υπερήφανοι/ες για τα προσωπικά σας επιτεύγματα κατά τη διάρκεια του προγράμματος; q Ναι q Στην πραγματικότητα όχι q Δε γνωρίζω

215

• Αν ναι, θα μπορούσατε να τα αναπτύξετε λίγο; Για ποια επιτεύγματα είστε υπερήφανοι/ες; • Σε σχέση με τη συμμετοχή σας στο πρόγραμμα, παρακαλείσθε να μας πείτε σε ποιο βαθμό συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω δηλώσεις. Παρακαλείσθε να χρησιμοποιήσετε την παρακάτω κλίμακα: Συμφωνώ Ούτε συμφωνώ, ούτε διαφωνώ Διαφωνώ

3 2 1

Η συμμετοχή μου στο πρόγραμμα… - με βοήθησε να νιώσω καλά για τον εαυτό μου 1. - με βοήθησε να εκφραστώ 1. - διεύρυνε τους ορίζοντές μου για το τι μπορώ να κάνω στη ζωή μου 1. - βελτίωσε γενικά την ποιότητα της ζωής μου 1.

2. 2. 2. 2.

3. 3. 3. 3.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος… - αισθάνθηκα πιο έντονα ότι ανήκα σε μία κοινότητα 1. 2. 3. -αισθάνθηκα πιο θετικός/ή σχετικά με τον τόπο όπου ζω 1. 2. 3. - αισθάνθηκα ότι είχα περισσότερη ενέργεια/ κίνητρο 1. 2. 3. - γενικά, αισθάνθηκα καλύτερα/ πιο υγιής (είτε σωματικά είτε πνευματικά) 1. 2. 3. - μου άρεσε που μίλησα με κάποιον/α από διαφορετική γενιά ή διαφορετικό από εμένα πολιτισμό 1. 2. 3. - έμαθα περισσότερα για ανθρώπους από διαφορετικούς πολιτισμούς 1. 2. 3. Παρακαλείσθε τώρα να απαντήσετε στις ακόλουθες δημογραφικές ερωτήσεις. Θυμηθείτε ότι τα δεδομένα είναι εμπιστευτικά. Πόσων χρόνων είστε; Πού γεννηθήκατε; Αν δε γεννηθήκατε στη Γαλλία, πόσο καιρό βρίσκεστε στη Γαλλία; Με ποιο φύλο ταυτίζεστε; Θηλυκό Αρσενικό Άλλο

Παράρτημα 2.4 Οδηγός ημιδομημένης συνέντευξης Μερικές ερωτήσεις δύναναται να τροποποιηθούν ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο της χώρας του εταίρου. Δεν είναι αναγκαίο να χρησιμοποιήσετε όλες τις ερωτήσεις. Η δομή είναι περισσότερο μακροσκελής και επεξηγηματική από όσο χρειάζεται, προκειμένου να βοηθήσει τους συνεργάτες. Επίσης, εκείνος/η που παίρνει τη συνένετευξη, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη ότι ορισμένες ερωτήσεις θα απαντηθούν κατά τη συνέντευξη. Μετανάστευση Πόσα χρόνια διαμένετε στην Ελλάδα; Γιατί μεταναστεύσατε; Θα θέλατε να περιγράψετε την κατάσταση στη χώρα σας πριν αναχωρήσετε; (αν δε δόθηκε ήδη περιγραφή κατά την απάντηση στην προηγούμενη ερώτηση) Γιατί επιλέξατε την Ελλάδα; 216

Πώς ήταν το ταξίδι σας προς την Ελλάδα; Σχετικά με την εργασία Ποιο είναι το επάγγελμά σας; Οικογένεια Τα παιδιά σας πηγαίνουν στο σχολείο; Σε ποια σχολική βαθμίδα; Η ηλικία τους συνάδει με την ένταξή τους στην τάξη; Ο Σύλλογος Γονέων σας καλεί στις συναντήσεις; Δύνανται τα παιδιά σας να αποκτήσουν υπηκοότητα; Κοινωνική δικτύωση Πώς επιλέξατε το σπίτι σας; Από φίλους, από ανθρώπους του ίδιου με εσάς πολιτισμού; Καλείσθε στη συνέλευση ενοίκων του κτιρίου σας; Έχετε γηγενείς φίλους; Έχετε δημιουργήσει τη δική σας γειτονιά στην Ελλάδα; Είστε οργανωμένοι/ες στην κοινότητά σας; Διοργανώνετε κάποιες εκδηλώσεις; Επιθυμείτε να πάτε σε μία άλλη χώρα; Και γιατί; Θρησκεία Ποιο είναι το θρήσκευμα σας; Ποιος είναι ο τόπος λατρείας; Φύλο Ποια είναι η θέση της γυναίκας στον πολιτισμό σας; Πώς τη βιώνετε στην Ελλάδα; Γλώσσα Πώς μαθαίνετε/διδάσκεσθε Ελληνικά; Από φίλους, Μ.Κ.Ο, κρατικά προγράμματα; Καθημερινές συνθήκες Ποιες είναι οι ασχολίες σας κατά τη διάρκεια της ημέρας; Η καθημερινή σας ζωή εδώ είναι πολύ διαφορετική από εκείνη στην πατρίδα σας; Ποιες είναι οι βασικές πρακτικές σας δυσχέρειες; Τι είδους προβλήματα αντιμετωπίζετε με τον κρατικό μηχανισμό; Παρακολουθείτε τα Ελληνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης; Μαθαίνετε τα νέα της πατρίδας σας; Πώς; Επισκέπτεστε μαγαζιά με σύνδεση στο διαδίκτυο, έχετε δορυφορική τηλεόραση; Ενδυματολογικός κώδικας (Αν φορά κάτι ενδεικτικό (π.χ. βραχιόλια, μαντήλι, πολύχρωμα ρούχα) μπορούμε να τον/την ρωτήσουμε σχετικά με τον ενδυματολογικό κώδικα). Συνήθως φοράτε χρωματιστά ρούχα στην πατρίδα σας; (Αν ντύνεται με τον ίδιο τρόπο όπως στη χώρα υποδοχής, μπορούμε να ρωτήσουμε:) Πώς αισθάνεσθε με αυτή την ενδυμασία; Κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο Αντιμετωπίζετε προκατάληψη; Θεωρείτε ότι η Ελληνική κοινωνία είναι ξενοφοβική; Ποιες οι σκέψεις σας για το μέλλον; 217

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Πώς αξιολογείτε τη στάση των Μ.Μ.Ε. απέναντί σας; Έχετε εφημερίδα από τον πολιτισμό σας; Συγκίνηση Προτιμάτε ορισμένες φορές την απομόνωση, προκειμένου να αποφύγετε την τριβή με γηγενείς; Αισθάνεστε φόβο (στην εργασία, στο δρόμο…κλπ); Παράδειγμα έμμεσης ημιδομημένης συνέντευξης Οδηγίες : Ο παρών οδηγός είναι ένα βοήθημα για έμμεση ημιδομημένη συνέντευξη. Η διατύπωση και η σειρά των ερωτήσεων δύναται να μεταβληθεί, αν χρειαστεί. Προσπαθείστε να υϊοθετήσετε μία στάση ενδιαφέροντος, να είστε «ανοιχτοί», το οποίο σημαίνει υψηλή διαθεσιμότητα χωρίς a priori προκαταλήψεις, καθώς και την υιοθέτηση ενός τρόπου στάσης και πράξης που ενθαρρύνει διαρκώς την αυθόρμητη έκφραση του άλλου. Είναι απαραίτητο εκείνος/η που παίρνει τη συνέντευξη να έχει αυθεντικό κίνητρο για την κατανόηση της γλώσσας του συνεντευξιαζόμενου, να προσπαθεί να αντιλαμβάνεται τι επιθυμεί να πει με το δεδομένο λεξιλόγιο. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να βρίσκεται σε εγρήγορση, προκειμένου να διατηρεί τον έλεγχο και να παραμένει αντικειμενικός/ή. Παρουσίαση του προσώπου που παίρνει τη συνέντευξη : Καλημέρα, ονομάζομαι Χ και διεξάγω την αξιολόγηση της πιλοτικής συνάντησης –όνομα-. Έχω την αρμοδιότητα να διερευνήσω πώς το πρόγραμμα δύναται να υποστηρίξει την προσαρμογή σε μία καινούρια χώρα. Για να το κάνω αυτό, θα επιθυμούσα κατ’ αρχήν να κατανοήσω τη διαδικασία της προσαρμογής. Συγκεκριμένα, ενδιαφέρομαι να μάθω μερικά πράγματα σχετικά με το δικό σας τρόπο προσαρμογής σε μία καινούρια χώρα και ποια μέσα/ στάσεις έπρεπε να εφορμόσετε προκειμένου να προσαρμοσθείτε με επιτυχία. Θα θέλατε να μου αφιερώσετε μία ώρα από το χρόνο σας για να συζητήσουμε μαζί; 1. Ξεκινήστε με μία ανοιχτή ερώτηση : Για πόσο χρονικό διάστημα βρίσκεστε στη (χώρα); Ποιο ήταν το κίνητρό σας να έρθετε στη (χώρα); 2. Πώς ήταν η εγκατάσταση; Πώς αισθανθήκατε κατά τις πρώτες ημέρες στη (χώρα); 3. Ποιο ήταν το πρώτο σας πολιτισμικό σοκ; Παρακαλείσθε να περιγράψετε συγκεκριμένα περιστατικά. 4. Τι κάνατε προκειμένου να προσαρμοσθείτε; Ποιες πηγές χρησιμοποιήσατε για μία επιτυχή προσαρμογή; 5. Θα μπορούσατε να περιγράψετε σημαντικές στιγμές της ζωής σας εδώ; Μπορείτε να διαχωρίσετε τα στάδια στα οποία αρχίσατε να συνηθίζετε το καινούριο περιβάλλον; 6. Τι υπήρξε δύσκολο; 7. Τι υπήρξε εύκολο; 8. Αλλάξατε τον τρόπο που λειτουργούσατε; Στην εργασία; Στην καθημερινότητα; Στην οικογένειά σας; Με τους φίλους σας; Μπορείτε να τον συγκεκριμενοποιήσετε; 9. Ποια στοιχεία θα θέλατε να βελτιώσετε σε σχέση με τη ζωή σας εδώ; Πώς; Σε ποιον τομέα της ζωής σας; 10. Ποιες οι σκέψεις σας για το μέλλον;

218

Παράρτημα 2.5 Ερωτήσεις αξιολόγησης για καλλιτέχνες/ εμψυχωτές (κοινή συζήτηση, απολογισμός) (Προσαρμοσμένες από την Helen Jermyn) (Προσαρμοσμένες από την Helen Jermyn) - Οργάνωση - Πρακτικές εκτιμήσεις σχετικά με την εργασία στο πλαίσιο της ομάδας: Υπήρξαν εκτιμήσεις σχετικά με την εργασία στο πλαίσιο της ομάδας, τις οποίες δε θα λαμβάνατε υπόψη με άλλες ομάδες; Π.χ, μέθοδοι στελέχωσης, πρακτικές εκτιμήσεις, φαγητό, μεταφορά, δομή ημέρας/ εργαστηρίου, ποικιλία/ συγκέντρωση, ρυθμός προόδου, θέμα κλπ Χρειάστηκε να προβείτε σε αλλαγές προκειμένου να προσαρμοστείτε σε ειδικές ανάγκες των συμμετεχόντων; - Στόχοι και σκοποί (σχετικοί με το δείκτη V στο Παράρτημα 1) Πώς αισθανθήκατε εργαζόμενοι με καθορισμένους αντικειμενικούς «δείκτες περιγραφής»; Ήταν σημαντικό να τους έχετε; Γιατί; Επάνω σε ποιους «δείκτες περιγραφής» επικεντρώθηκε η συνάντηση; Υπήρξαν κάποιοι «δείκτες περιγραφής» που αποσύρθηκαν, και αν ναι, ποιοι και για ποιο λόγο; Σε ποιο βαθμό αναστοχαστήκατε σχετικά με τους στόχους και σκοπούς κατά τη διάρκεια του προγράμματος; Μετεβλήθησαν στην πορεία της δουλειάς; Συζητήσατε στόχους και σκοπούς με τους συμμετέχοντες (συμπεριλαμβανομένων κοινωνικών σκοπών όπως «η διαχείριση συγκίνησης»); Γιατί/ γιατί όχι; - Συνεργασίες Εκτός από τους συμμετέχοντες, ποιους θεωρήσατε να συμπεριλάβετε ως «συνεργάτες» στο πρόγραμμα; Ποιο είναι το καθήκον τους; Πώς λειτουργούν οι συνεργασίες αυτές; Ποια υπήρξαν τα θετικά και ποια τα αρνητικά σχετικά με αυτές; Πώς θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει περισσότερο αποτελεσματικές; - Εργασιακή προσέγγιση (σχετική με το δείκτη Χ στο Παράρτημα 1) Μπορείτε να σχολιάσετε σχετικά με την προσέγγισή σας στην εργασία με ομάδες; Υπάρχουν αξίες ή αρχές, οι οποίες υποστηρίζουν τη δουλειά σας (επίσημες/ ανεπίσημες); Ποιου είδους ιδιότητες/χαρακτηριστικά έχει ανάγκη ένας/μία καλλιτέχνης που εργάζεται στο συγκεκριμένο πεδίο; Τι είδους περιβάλλον/ ατμόσφαιρα προσπαθείτε να δημιουργήσετε; Πώς θα περιγράφατε το ρόλο σας; Σε ποιο βαθμό κατευθύνετε τα όσα συμβαίνουν και σε ποιο βαθμό κατευθύνουν τη δουλειά οι συμμετέχοντες; Σε ποιο βαθμό είναι δομημένη/ σχεδιασμένη και σε ποιο βαθμό ανοιχτή; Σε σχέση με το συνολικό πρόγραμμα της δουλειάς, σε ποιο βαθμό χρειάστηκε να ανταποκριθείτε σε ατομικές ανάγκες; - Μετάδοση πληροφοριών (σχετική με το δείκτη περιγραφής III) Μπορείτε να σχολιάσετε πώς περιγράψατε το πρόγραμμα στους συμμετέχοντες κατά τα πρώιμα στάδια- σε ποιο βαθμό ήταν προετοιμασμένοι/ες για τα όσα επρόκειτο να συμβούν; Αν εργασθήκατε σε συνεργασία με εξωτερικούς οργανισμούς, ποιοι υπήρξαν οι μηχανισμοί επικοινωνίας/ ανατροφοδότησης μεταξύ σας αναφορικά στην εξέλιξη/ αποτελέσματα του προγράμματος; - Βιωσιμότητα (σχετική με το δείκτη IV) Κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, σκεφτήκατε κάποια «στρατηγική εξόδου» (π.χ, τι θα συμβεί κατόπιν, μελλοντική πρόοδος για όσους ενδιαφέρονται); Υπάρχουν θέματα σχετικά με τη βιωσιμότητα που θα επιθυμούσατε να αναφέρετε; 219

Πιστεύετε ότι το πρόγραμμα θα έχει μακροχρόνιο αντίκτυπο σε εσάς προσωπικά ή στον οργανισμό, π.χ. αύξηση δημόσιας εικόνας, ένταξη των διδαγμένων μαθημάτων; Με ποιους τρόπους; - Προσωπική εμπερία Πώς αισθάνεστε σχετικά με τη δική σας εμπειρία στο πρόγραμμα; Ποιες ήταν οι προκλήσεις; Τι σας έκανε υπερήφανους;

Παράρτημα 2.6 Δήλωση εμπιστευτικότητας Να αναγνωσθεί ΚΑΙ να εκτυπωθεί στη φόρμα του ερωτηματολογίου Το παρόν ερωτηματολόγιο είναι σχεδιασμένο με σκοπό την αξιολόγηση της επίδρασης της συμμετοχής στην πιλοτική συνάντηση με το όνομα «…………………» (ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΤΕ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΤΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ). Η μελέτη διεξάγεται από τον οργανισμό Elan Interculturel, εκ μέρους του προγράμματος ΑΡΙΑΔΝΗ. Πραγματοποιείται ταυτόχρονα σε 5 χώρες: Γαλλία, Ουγγαρία, Ελλάδα, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο. Δεν ενέχει καμία παραπλάνηση, και η μελέτη δεν περιλαμβάνει παρά ελάχιστο κίνδυνο για τους συμμετέχοντες (δηλαδή το επίπεδο κινδύνου που αντιμετωπίζεται στην καθημερινή ζωή). Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου διαρκεί κατά μέσο όρο 20 λεπτά και είναι αυστηρά ανώνυμη. Όλες οι απαντήσεις χρήζουν εμπιστευτικότητας, και σε καμία περίπτωση δε θα ταυτοποιηθούν απαντήσεις από ανεξάρτητους συμμετέχοντες. Αντιθέτως, όλα τα δεδομένα θα συνδυαστούν και θα δημοσιευθούν μόνο ως μέρος συγκεντρωτικών στοιχείων. Αν οι συμμετέχοντες έχουν περαιτέρω απορίες σχετικά με τη συγκεκριμένη μελέτη ή τα δικαιώματά τους, ή επιθυμούν να υποβάλλουν μία διαμαρτυρία ή ανησυχία, πρέπει να επικοινωνήσουν με «…………………» (ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΤΕ όνομα επαφής, ηλεκτρονική διεύθυνση, οργανισμό)

220

222