XENIA HOTELS / ARIS KONSTANTINIDIS

επιμέλεια_ Μήτσιου Άρτεμις επιβλέπουσα εισηγήτρια_ Γεωργιάδου Ζωή τμήμα εσωτερικής αρχιτεκτονικής διακόσμησης και σχεδιασμού αντικειμένων Τ.Ε.Ι. Αθήνας ιούλιος 2018

η φιλοΞΕΝΙΑ της αληθινής αρχιτεκτονικής του Άρη Κωνσταντινίδη

Πρόλογοςσελ.2 Περίληψησελ3 Εισαγωγήσελ.4 μέρος πρώτο _

περιεχόμενα

1.1_ βιογραφικό σημείωμασελ7.

1.2_ η εποχή τουσελ.11 1.3_ αληθινή αρχιτεκτονικήσελ.17 α) φύσησελ.18 β) παράδοσησελ.20 γ) κλίμα και δομήσελ.22 δ) μοντερνισμός _τοπικισμόςσελ.26 ε) χρώμασελ.36 ζ) αρχιτεκτονική και τρόπος ζωήςσελ.38

μέρος δεύτερο _ 2.1_ Ξενίασελ.42 2.2_τα κοινά χαρακτηριστικά των ξενοδοχείων Ξενίασελ.45 α) σημασία τοποθεσίαςσελ.46 β) τυποποίηση σχεδιασμούσελ.49 γ) ολιστικός σχεδιασμόςσελ.57

μέρος τρίτο_

3.1_ 3.2_ 3.3_ 3.4_

εισαγωγήσελ.65 ιστορικά στοιχεία κάστρου Άρταςσελ.71 τοποθεσίασελ.72 το Ξενίασελ.77 α)συμπεράσματασελ.95 β)σήμερασελ.97

Βιβλιογραφίασελ.103 πηγέςσελ.104

πρόλογος

Ως γέννημα θρέμμα της Άρτας, ανεξάρτητα με το γεγονός ότι δεν υπήρξα από τους τυχερούς, που «ζήσανε» το Ξενία την περίοδο της ακμής του, δεν δυσκολεύτηκα να αντιληφθώ την σημασία του για τους κατοίκους της. Αποτελούσε, πέρα από πόλο έλξης τουριστών, σημείο συνάντησης για τους ντόπιους, λόγω της τοποθεσίας του. Από τη γενιά μου, «φυλάσσεται» μέσα στα τείχη του κάστρου, σαν κάτι απαγορευμένο. Αποφάσισα λοιπόν, το θέμα της πτυχιακής μου εργασίας, να αφορά στον επανασχεδιασμό και τη διαμόρφωση του Ξενία της Άρτας, που αποτέλεσε το έναυσμα για την συγκεκριμένη έρευνα. Μετά από διεξοδική συζήτηση με την επιβλέπουσα καθηγήτρια, κυρία Ζωή Γεωργιάδου, καταλήξαμε πως, για την ουσιαστικότερη προσέγγιση του θέματος της πτυχιακής, η μελέτη πάνω στο έργο του Κωνσταντινίδη θα αποτελούσε βασική προϋπόθεση για την επίτευξη του στόχου. Καθ’όλη τη διάρκεια της έρευνας, η πρόκληση για μένα ήταν να εμβαθύνω, όσο το δυνατόν περισσότερο, στον τεράστιο όγκο του έργου του Άρη Κωνσταντινίδη, ώστε η προσέγγιση του Ξενία της Άρτας να γίνει με τον ανάλογο σεβασμό. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτρια μου, Ζωή Γεωργιάδου για την πολύτιμη βοήθειά της. Τέλος, ευχαριστώ τον Δήμο Αρταίων, για την παροχή των σχεδίων του κτιρίου, την Αρχαιολογική Υπηρεσία που μου έδωσε την άδεια να επισκεφθώ τον χώρο καθώς και φωτογραφικό υλικό του κάστρου της πόλης, όπως επίσης και το Μουσείο Μπενάκη για την παροχή σημαντικού φωτογραφικού υλικού του κτιρίου.

[2]

περίληψη Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο ο Άρης Κωνσταντινίδης , μέσω της φιλοσοφίας του, σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική, επηρεάζει στον σχεδιασμό των ξενοδοχείων Ξενία του Ε.Ο.Τ. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται στοιχεία από τη βιογραφία του αρχιτέκτονα, η προσωπικότητα και η φιλοσοφία του, έτσι όπως σκιαγραφείται μέσα από τα γραπτά του κείμενα. Αναλύεται η έννοια της «αληθινής» αρχιτεκτονικής, η οποία είναι η βασική παράμετρος που καθορίζει τα ιδιωτικά και τα δημόσια έργα του. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται το πρόγραμμα «Ξενία» και αναλύονται τα κοινά χαρακτηριστικά των πρότυπων αυτών ξενοδοχειακών μονάδων, που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν από τον Ε.Ο.Τ. στις αρχές της δεκαετίας του ΄50. Τέλος, στο τρίτο μέρος στόχος της έρευνας ήταν η επιτόπια έρευνα και καταγραφή της αρχιτεκτονικής αλλά και της σημερινής κατάστασης του Ξενία της Άρτας, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Διονύσιο Ζήβα. Επίσης, μέσω αυτής της έρευνας, γίνεται μια προσπάθεια εντοπισμού των στοιχείων του συγκεκριμένου Ξενία, που το κατατάσσουν σε ένα από τα κτίρια στα οποία είναι καταφανής η επίδραση της φιλοσοφίας του Κωνσταντινίδη. λέξεις κλειδιά_ Κωνσταντινίδης, αληθινή αρχιτεκτονική, παράδοση, ένταξη στο φυσικό περιβάλλον, κλίμα, ύπαιθρο, υπόστεγο, λιτότητα, λειτουργική οργάνωση, Ξενία, τυποποίηση, κάνναβος, πτέρυγες δωματίων, ειλικρίνεια κατασκευής, Πολυγνώτια χρώματα, Ξενία Άρτας_

[3]

εισαγωγή Κατά την περίοδο του μεσοπόλεμου, ο μοντερνισμός αποτελεί μια αρχιτεκτονική έκφραση η οποία έρχεται να συμβάλει στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων που αφορούν στη μαζική στέγαση. Κάτοικοι της επαρχίας, καθώς και Μικρασιάτες πρόσφυγες αναζητούν επιτακτικά στέγη στην ελληνική πρωτεύουσα. Ο ρομαντισμός του 19ου αι., δεν πληροί τις προϋποθέσεις για μια μαζική αρχιτεκτονική, επειδή απευθύνεται σε οικονομικά ισχυρούς. Η κάλυψη ουσιαστικών ανθρώπινων αναγκών, η χρησιμοποίηση υλικών με ορθολογικό τρόπο, οι απλές μορφές, χωρίς περιττούς διάκοσμους, αποτελούν τις βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος. «Ο μοντερνισμός ήταν μια έκφανση του εξευρωπαϊσμού». 1 Παράλληλα στα πλαίσια του επαναπροσδιορισμού της «ελληνικής αρχιτεκτονικής», αναζητήθηκαν πρότυπα κυρίως στην παραδοσιακή νησιωτική αρχιτεκτονική. Έτσι, οι Έλληνες αρχιτέκτονες ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες τοπικές και μαζικές ανάγκες και ταυτόχρονα συνδιαλέγονται με πρωτοποριακές ευρωπαϊκές αναζητήσεις στον τομέα αυτό. Τα 3.000 σχολικά συγκροτήματα που κατασκευάζονται κατά τα έτη 1930-1932, αποτελούν δείγματα εδραίωσης του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα. Με εξαίρεση τα σχολικά κτίρια και τις προσφυγικές κατοικίες, η μοντέρνα αρχιτεκτονική υιοθετείται από τον ιδιωτικό τομέα. «Τα πιο προωθημένα δείγματα γραφής, προορίζονται για μια αθηναϊκή κυρίως πελατεία καλλιεργημένων αστών, η οποίοι ταύτιζαν το μοντέρνο με το αίτημα του κοινωνικού εκσυγχρονισμού».2

1

Φιλιππίδης, Δ. (1984). Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. (σ.187). Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ 2 Γιακουμακάτος, A. (2016). Ιστορία της ελληνικής Αρχιτεκτονικής 20ος αιώνας. τέταρτη έκδοση. (σ.51). Αθήνα:ΝΕΦΕΛΗ

[4]

1

2

3

4

6

5

εικόνες 1,3_Πάτροκλος Καραντινός , σχολείο, 1932 2_Τζελέπης, οικία Οικονομίδη , ελληνικό, 1930 4_Παναγής Μεταξάς, Γιώργος Ζογγόπουλος, σχολείο, Αταλάντη, 1933 5_Μητσάκης, σχολείο, 1932 6_Πικιώνης, σχολείο , 1932

[5]

7

μέρος πρώτο _

1.1_ βιογραφικό σημείωμα

Ο Άρης Κωνσταντινίδης (1913-1993) αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής αρχιτεκτονικής, καθώς έπαιξε σημαντικό ρόλο στον ποιοτικό εκσυγχρονισμό της. Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Πρακτικό Λύκειο και σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο του Μονάχου (1931 - 1936). Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, μένοντας ανικανοποίητος, ταξίδευε σε Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, Ιταλία, Αυστρία, και Ουγγαρία για να γνωρίσει από κοντά και να μελετήσει τις τότε νέες αρχιτεκτονικές τάσεις. Έτσι κατάφερε να συναντήσει από κοντά τον Mies van der Rohe καθώς και άλλους εκφραστές του μοντέρνου κινήματος. Από το 1938 μέχρι το 1941 εργάστηκε στην Πολεοδομική Υπηρεσία και στη συνέχεια έμεινε ανενεργός αρχιτεκτονικά λόγω της κατοχής και του εμφύλιου πολέμου (1941-1944, 1946-1949). Το διάλειμμα αυτό υπήρξε εποικοδομητικό, γιατί του δόθηκε η ευκαιρία να αναζητήσει μια σύγχρονη αληθινή αρχιτεκτονική ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, φωτογραφίζοντας και σκιτσάροντας. Γοητεύτηκε από την καθαρότητα, τη λιτότητα και την καλλιτεχνική σωφροσύνη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Παρατήρησε τον τρόπο με τον οποίο αυτή αφομοιώνει τις όποιες Ανατολικές και Δυτικές επιρροές, με ανοχή στην ποικιλία, με μετριοπάθεια και πάντα συνυπάρχοντας αρμονικά με το περιβάλλον.

8

9

10

11

12

[7]

Ο Κωνσταντινίδης ήταν ικανός στο να συνδέει την θεωρία με την πράξη, διέθετε δυναμικό χαρακτήρα και πολιτισμική ευαισθησία. Είχε έναν έντονο ψυχισμό, με έναν εκρηκτικό, καλλιτεχνικό χαρακτήρα, ο οποίος δεν κατάφερε να εκφραστεί μόνο μέσω της αρχιτεκτονικής, και έτσι έβρισκε διέξοδο στο γραπτό λόγο, τη φωτογραφία και τη ζωγραφική. Η οικογένειά του και οι κοντινοί του άνθρωποι, σε συνεντεύξεις κάνουν λόγο για έναν πολύ εργατικό άνθρωπο, πολύ αφοσιωμένο και τακτικό όσον αφορά την αρχιτεκτονική. Αυτά του τα χαρακτηριστικά συντέλεσαν στην περιπετειώδη σταδιοδρομία του που ξεκίνησε το 1938 και τελείωσε το 1978 που συνταξιοδοτήθηκε. Κατά το διάστημα 1942 με 1953, ξεκίνησε να κάνει και ιδιωτικά έργα, και λαμβάνει μέρος σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Ένας από αυτούς αφορούσε το σχεδιασμό εργατικών κατοικιών, στον οποίο απέσπασε το πρώτο βραβείο. Εργάστηκε ως δημόσιος υπάλληλος αλλά και ως ελεύθερος επαγγελματίας, με μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό έργο κατά την δεκαετία 1950-1960. Στη δεκαετία αυτή ανέλαβε διαφορετικές θέσεις στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων, στις υπηρεσίες Αρχιτεκτονικών Μελετών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας καθώς και του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού απ’ όπου παραιτήθηκε την περίοδο της δικτατορίας και εργάστηκε ως επισκέπτης καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης (1967-1970) . Το 1975 επέστρεψε στον Ε.Ο.Τ. ως Ειδικός Σύμβουλος και ανέλαβε την οργάνωση της Υπηρεσίας Παραδοσιακών Οικισμών. Μετά την συνταξιοδότησή του αφιερώθηκε εξολοκλήρου στα ιδιωτικά του έργα και εκλέχθηκε το 1978 Επίτιμος διδάκτωρ της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και το 1985 έκτακτο μέλος της Βαυαρικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου .

[8]

13

14

Περίπου το 70% του αρχιτεκτονικού του έργου πραγματοποιήθηκε κατά την απασχόλησή του στον Ο.Ε.Κ. και στον Ε.Ο.Τ. όπου ολοκλήρωσε 31 κτίρια ή κτιριακά συγκροτήματα ενώ μόνο 16 κατόρθωσε να αποδώσει ως ελεύθερος επαγγελματίας, τα περισσότερα εκ των οποίων μονοκατοικίες. Το γεγονός δεν είναι τυχαίο και οφείλεται στην απροθυμία του να ακολουθήσει τις εμπορικές επιταγές και να συμβιβαστεί με τις απαιτήσεις των πελατών του. Η αρχιτεκτονική του Άρη Κωνσταντινίδη υπερβαίνει τα χαρακτηριστικά του διεθνούς μοντερνισμού, της ρήξης δηλαδή με την παράδοση, την υποτίμηση της γεωγραφικής και πολιτισμικής διάστασης στην αρχιτεκτονική και στοχεύει στην αρμονική ενσωμάτωση της παράδοσης του τόπου με σύγχρονα μέσα και τεχνολογίες. Η πίστη του σε μία σύγχρονη αυθεντική αρχιτεκτονική και στην αξία του παρελθόντος ώστε αυτή να είναι αληθινή και γνήσια, φαίνεται και σε Γερμανούς ποιητές, τους οποίους αναφέρει και στα γραπτά του έργα, όπως στον Friedrich Schiller που μίλησε για «την διαχρονική αξία του αυθεντικά λαϊκού» και στη ρήση του Rainer Maria Rilke «όσο κι αν μεταμορφώνεται και ο κόσμος

15

γρήγορα, όπως τα σύννεφα στον ουρανό, ό,τι είναι τέλειο επιστρέφει στο πολύ παλιό».

16

«...και βέβαια είναι η δουλειά μου, να χτίζω και όχι να γράφω. Όμως γράφω

κιόλας από την πρώτη στιγμή που άρχισα να χτίζω. Μα που το κάνω αυτό, για να βάλω σε μια πρόσθετη δοκιμασία τη δύναμη που μπορεί να έχω για να χτίζω και να επαληθεύω, έτσι και με τα λόγια, ό,τι θέλει η πράξη να βγαίνει σωστό και αληθινό. Και μου έρχεται τώρα να πω πως γράφω επειδή χτίζω. (...)Και που αυτό σημαίνει λοιπόν, πως, πρώτα έχτιζα σε οικοδομή ό,τι είχα να πω και μετά το ... ξαναέχτιζα με λόγια. Και γι’ αυτό τότε, όλα όσα έγραφα ήτανε πάντα σύμφωνα με αυτά που έχτιζα». 3

3 Κωνσταντινίδης, Α. (1981).

Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.258). Αθήνα:ΑΓΡΑ

[9]

17

εικόνες 7_Άρης Κωνσταντινίδης 8,9,10,11,12_Άρης Κωνσταντινίδης τα χρόνια των σπουδών του στο Μόναχο 13_εργατικές κατοικίες, Σέρρες, 1955-1957 14_εργατικές κατοικίες, Νέα Φιλαδέλφεια, 1955-1957 15_μονοκατοικία, Βουλιαγμένη, 1961 16_Άρης Κωνσταντινίδης, Καμαρίνια Ηθοποιών, Ξενώνες στον αρχαιολογικό χώρο της Επιδαύρου 17_σπίτι για διακοπές, Συκιά κορινθίας, 1951 18_πολυκατοικία, Φιλοθέη, 1971-73

[10]

18

1.2_ η εποχή του Κατά τη διάρκεια των περισσότερων δημιουργικών χρόνων του Κωνσταντινίδη, στην Ελλάδα κυριαρχούσε ο οικοδομικός οργασμός της άχρωμης, χωρίς αρχιτεκτονικό σχεδιασμό πολυκατοικίας. Της πολυκατοικίας των μικρών διαμερισμάτων που εξυπηρετούσε μόνο το κέρδος των εργολάβων. Μετά τον πόλεμο, στην οικοδομική δραστηριότητα, παρατηρείται μια πτώση της ποιότητας της οικοδομής, καθώς εφαρμόζεται η μέθοδος της «αντιπαροχής», κι αυτή αποκτά καθαρά επιχειρηματικό χαρακτήρα.

19

Παράλληλα επικρατεί μια τάση παρελθοντολογίας, που κατέληγε σε μίμηση παλαιών μορφών όσο και μια τάση πολλών αρχιτεκτόνων να αντιγράφουν ξένα ευρωπαϊκά πρότυπα, τα οποία κάλυπταν ανάγκες άλλων τόπων. Αυτές οι τάσεις βρίσκουν τον Κωνσταντινίδη διαμετρικά αντίθετο. Στις σημειώσεις του αντιδρά στον δυτικό πολιτισμό και τρόπο ζωής, καθώς και στην επιρροή που ασκεί στην ελληνική πραγματικότητα. Αμφισβητεί την ύπαρξη συγγένειας μεταξύ ελληνικού και δυτικού πολιτισμού και θεωρεί πως «ό,τι το καλό και το ευγενικό μας ερχότανε πάντα από την ανατολή» και πως «τα πράγματα τα ευρωπαϊκά δεν μας πάνε καθόλου, γιατί είναι σκληρά και στεγνά και χοντροκομμένα».4 Αυτή η συγγένεια μεταξύ Ελλάδας και Ανατολής και οι όμοιες κλιματολογικές συνθήκες δημιουργούν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στην καθημερινότητα των ανθρώπων και κατ’ επέκταση και στις αρχιτεκτονικές λύσεις που επιλέγουν. Υιοθετεί τα λόγια του Π. Γιαννόπουλου «ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος» και μιλά για μια αρχιτεκτονική που «κανένα σπίτι χωρίς υπόστεγους χώρους ανάμεσα στο μέσα και το έξω που γλυκαίνουνε τη διαβίωση» δεν μπορεί να υπάρχει. 5

4 Κωνσταντινίδης, Α. (2013).

20

Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σσ. 129). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

5 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.83)

[11]

21

εικόνες

19_επιγραφή αντιπαροχής 20_κατοικία με εσωτερική αυλή στη Χρονά 33, περιοχή Ελληνορώσων 21_συνοικισμός «Ιλλισού», κατεδαφίστηκε το 1967 22_εξελικτικά στάδια κατασκευής μιας αυθαίρετης κατοικίας

22

[12]

Κατηγορεί αυτούς που δεν ξέρουνε να ζήσουνε, γιατί θέλουν να παραστήσουν τους Ευρωπαίους, που χτίζουνε διαφορετικά, γιατί ζουν σε διαφορετικούς τόπους. «Και για να δίνει και να παίρνει η ξενομανία και η ξενολατρία και οι μαϊμουδισμοί. Και όταν και οι πιο πολλοί αρχιτέκτονες

θέλουνε να παραστήσουνε τους πιο προοδευμένους τάχατες Δυτικοευρωπαίους». 5

Στο ζήτημα του «ελληνικού χαρακτήρα» της αρχιτεκτονικής, ζήτημα που προβληματίζει έντονα τους διανοούμενους της εποχής, καθώς και του κοινωνικού ρόλου του αρχιτέκτονα, ο Κωνσταντινίδης παίρνει σαφή ιδεολογική θέση. Έρχεται σε αντιπαράθεση με την αρχιτεκτονική των νεοκλασικών που έχουν «ξεσηκώσει» τη μορφή από τα μνημεία της αρχαιότητας χωρίς να έχουν καμία σχέση με το πνεύμα της παράδοσης του τόπου και του λαού και ούτε με τις διαχρονικές και σύγχρονες ανάγκες του.

«Έχουμε κι αυτά τα σπίτια τα νεοκλασικά, που μας τα φέρανε οι Βαυαροί με τον Όθωνα (...) Το ξένο αίμα μπήκε στις φλέβες μας και νόθεψε την υπόστασή μας. Που και νοημοσύνη μας και η ψυχή μας πήρανε δρόμους σφαλερούς(...) και ξεφυτρώσανε οι ξενομανίες και οι ξενολατρίες και οι ξενότροποι σχηματισμοί. Και για να ρίξουμε τη μαύρη πέτρα στις αιώνιες ρίζες μας, που δεν τις είχαμε απαρνηθεί ούτε στα 400 χρόνια της Τουρκοκρατίας». 6

23

6 Κωνσταντινίδης, Α. (2013).

24

Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σ. 45). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

[13]

25

26

Γι’ αυτόν η αρχιτεκτονική είναι ένα κοινωνικό λειτούργημα, το οποίο συμβάλει στην καλυτέρευση της ελληνικής πραγματικότητας . Μέσα από τα έργα του, προσπαθεί να δημιουργήσει μια «αληθινή αρχιτεκτονική», η οποία θα εξυπηρετεί απλές και αυτονόητες ανάγκες των ανθρώπων . Διαχωρίζει πλήρως τη θέση του από τους υπόλοιπους Έλληνες αρχιτέκτονες, που αναπαράγουν σπίτια από ξένα περιοδικά χτισμένα κάτω από διαφορετικά κλιματολογικά δεδομένα και κάτω από έναν τρόπο ζωής που στην Ελλάδα μοιάζει ξένος, αν όχι παράλογος.

«Ο αρχιτέκτονας υπάρχει για να χτίζει αυτό που έχει ανάγκη ο κάθε τόπος. Ο κάθε τόπος έχει το δικό του κλίμα, το δικό του φως, το δικό του χώμα και τον πιο δικό του άνθρωπο». 7 Καταλήγει έτσι ότι «τη σύγχρονη αρχιτεκτονική μας πρέπει να

την βγάλουμε από μέσα μας, από τα χώματά μας, από τη θάλασσα μας που εισχωρεί στα τοπία μας και τα δροσίζει και τα ομορφαίνει». 8

7 Κωνσταντινίδης, Α. (2013).

8 Κωνσταντινίδης, Α. (2013).

[14]

Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σ. 190). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ο.π. (σ. 44)

εικόνες

27

23_οικογενειακή κατοικία, Φιλοθέη, 1974 24_οικογενειακή κατοικία, Πεντέλη, 1974 25_σπίτι διακοπών, Συκιά, 1951 26_περίπτερο αναμονής, Ήπειρος, 1955 27_διπλοκατοικία, Σπέτσες, 1966-67

[15]

[16]

1.3_ αληθινή αρχιτεκτονική

28

31

Η αφετηρία, κατά τον Κωνσταντινίδη, κάθε αρχιτεκτονικού έργου, βρίσκεται από τη μια μεριά στο φυσικό τοπίο και από την άλλη στα όσα είχανε χτίσει ανά τους αιώνες οι άνθρωποι που βρέθηκαν σε αυτόν τον τόπο.

29

32

30

33

[17]

_φύση 34

«Η αρχιτεκτονική είναι τοπική . Είναι δουλεμένη με τη γη απάνω στην οποία στέκει. Φυτρώνει δηλαδή ένα αρχιτεκτονικό έργο απάνω στη γη όπως τα δέντρα , τα φυτά , οι θάμνοι, τα λουλούδια». 9 Ο Κωνσταντινίδης έδινε μεγάλη σημασία στην ένταξη των κτισμάτων

στο περιβάλλον καθώς θεωρούσε πως η αρχιτεκτονική πρέπει να στέκεται στο έδαφος σαν από πάντα να υπήρχε εκεί. Ετσι προτιμούσε να χρησιμοποιεί υλικά φυσικά όπως ξύλο ή πέτρα καθώς και οπλισμένο σκυρόδεμα, εμφανές, με σκοπό να φαίνεται η ανθρώπινη διεργασία. Η φύση επιδρά και καθορίζει γι’ αυτόν τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, η οποία συμπληρώνει και τελειοποιεί τα διάφορα τοπία έτσι όπως θα τα ήθελαν οι άνθρωποι για να ζουν πιο άνετα και πιο όμορφα. Η αληθινή αρχιτεκτονική γίνεται ένα με τη φύση και τελειοποιείται όταν εντάσσεται αρμονικά στο τοπίο που την περιβάλλει. Απ’ την πλευρά του ο αρχιτέκτονας ( ο αληθινός ) ανακαλύπτει το φυσικό τοπίο και χτίζει με το «λεξιλόγιο» που είναι χτισμένη η ίδια η φύση.

«Και όσο το κάθε τι μπορεί να σταθεί άρτιο και από μόνο του, την ίδιανε στιγμή ζει αγκαλιαστά με τα διπλανά του . Και όσο συζούνε όλα αρμονικά , έχει έτσι και το καθένα το δικό του λόγο...να πει».10 φύση - τοπίο - αρχιτεκτονικό έργο = μια “τριαδική ένωση”, ένα “τριαδικό πλέγμα”, ένας “τριαδικός κανόνας 11

35 9 Κωνσταντινίδης, Α. (2013). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά 10 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.190) 11 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.195)

[18]

σημειώματα. (σ. 190). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

36

37

38

εικόνες

28,29,30,31,32,33_φωτογραφίες του Άρη Κωνσταντινίδη ελληνικών τοπίων και ανώνυμης αρχιτεκτονικής , από το βιβλίο «θεόκτιστα» 34,35_μονοκατοικία , Κυπαρίσσι Λακωνίας, 1991-92 36,37,38_ φωτογραφίες του Άρη Κωνσταντινίδη ελληνικών τοπίων και ανώνυμης αρχιτεκτονικής , από το βιβλίο «θεόκτιστα»

[19]

_παράδοση Για τον Κωνσταντινίδη το νέο , αν πραγματικά θέλει να λέγεται νέο, δεν μπορεί παρά να βασίζεται πάνω στα άξια έργα του παρελθόντος. Ο δημιουργός, το έχει ανάγκη, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή δημιουργία δίχως μια υπόγεια συνέχεια που θα ‘χει τις ρίζες της βαθιά στην παράδοση του συγκεκριμένου τόπου . Επίσης η αρχιτεκτονική, γι’ αυτόν, είναι για όλες τις εποχές η ίδια, απλώς η κάθε εποχή την δουλεύει με τον δικό της τρόπο.

«Γιατί το σήμερα είναι ανάμεσα στο χτες και το αύριο κι έτσι ότι κάνουμε σήμερα κάτι θα έχει από τα περασμένα και κάτι θα ετοιμάζει για το μέλλον». 12

39

Έτσι πηγή της αληθινής αρχιτεκτονικής είναι όσα έχει χτίσει ο άνθρωπος που βρέθηκε σ ’αυτόν τον τόπο από τα αρχαία χρόνια.

«Ναοί, θέατρα, μέγαρα,... Κνωσός, Φαιστός, Μυκήνες... Αλλά και οι πιο σύγχρονες κατασκευές της ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής των προσφυγικών παραγκών, των απλών μαντρότοιχων, των ποιμνιοστάσιων ». 13 Ο Κωνσταντινίδης στα ταξίδια του στην ύπαιθρο σε όλα τα μέρη της Ελλάδας φωτογράφιζε, έκανε σκίτσα και κρατούσε πολλές σημειώσεις. Μέσα από την παρατήρηση και τη μελέτη του ελληνικού τοπίου ξεχώρισε τις απλές και καθαρές μορφές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Κατάλαβε πώς κατασκευάζανε οι απλοί άνθρωποι τα οικήματά τους, τα οποία στέκονταν στο έδαφος σαν να ήταν προέκταση του σώματός τους και τις ψυχής τους. Τα απλά, λιτά και ανάλαφρα έργα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, θεωρούσε, ότι έκρυβαν μέσα τους σοφία, ήταν «θεόκτιστα». Αντικατόπτριζαν την εσωτερική ουσία των ανθρώπων, που κατασκεύαζαν, με υλικά που τους πρόσφερε ο τόπος, χωρίς επιτήδευση, αλλά με μια εσωτερική αλήθεια βγαλμένη από την ψυχή τους. Αυτή η αρχιτεκτονική είναι γι’ αυτόν αληθινή, όμορφη πηγαία αλλά και σύγχρονη εξυπηρετεί πραγματικές ανάγκες και όχι προσωπικές ιδιοτροπίες .

12 Κωνσταντινίδης, Α.

13

[20]

ο.π. (σ. 42) Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.191)

40

42

41

43

εικόνες 39,40,42_φωτογραφίες λαϊκής αρχιτεκτονικής από το βιβλίο του «παλιά αθηναϊκά σπίτια», 1950 41_σκίτσο καλύβας στην Αίγινα 42_σκίτσα κατοικίας στην Μύκονο

[21]

_κλίμα και δομή Όπως και οι ανώνυμοι τεχνίτες ανά τους αιώνες, έτσι και ο Κωνσταντινίδης, κατανοεί την επίδραση του κλίματος στην αρχιτεκτονική. Συνειδητοποιεί ότι σε αυτή τη χώρα και σε κάθε άλλο τόπο με τα ίδια κλιματολογικά χαρακτηριστικά, ο άνθρωπος μπορεί και θέλει να ζει το μεγαλύτερο μέρος του έτους όχι μόνο μέσα αλλά και έξω από το σπίτι. Για τον Κωνσταντινίδη τα σπίτια, σε μέρη με κλίμα σαν της Ελλάδας, θα πρέπει να χωρίζονται σε τρεις χώρους: το κλειστό εσωτερικό, την αυλή και ίσως το σημαντικότερο -εφόσον εκεί περνούν οι περισσότεροι το μεγαλύτερο μέρος του χρόνουέναν ημιυπαίθριο χώρο , ο οποίος καλύπτει διάφορες ανάγκες: τη μετάβαση από το εξωτερικό στο εσωτερικό, τη διαβίωση, τον ύπνο πολλές εποχές, την εξασφάλιση σκιάς και δροσιάς για το εσωτερικό. Η δομή αυτή την οποία ο ίδιος χαρακτήριζε «θεόκτιστη» υπάρχει πράγματι στην Ελλάδα επί χιλιετίες. Αυτό αποδεικνύεται από τις ανασκαφές αρχαίων ναών και κατοικιών, αλλά και την λαϊκή αρχιτεκτονική την οποία αποτύπωσε ο ίδιος με τις φωτογραφίες του. Η στέγη αποτελεί το σημαντικότερο δομικό στοιχείο γι’ αυτόν, που όπως λέει, στην Ελλάδα, κάτω από τις ήπιες κλιματολογικές της συνθήκε, ένα σπίτι θα μπορούσε να είναι μόνο ένα υπόστεγο και τίποτε άλλο ... Με βάση το υπόστεγο - την στέγη, κάτω από την οποία μπορούν να συμβαίνουν διάφορες λειτουργίες, σε συνδυασμό και με τα όποια υποστυλώματα είναι κάθε φόρα απαραίτητα, δημιουργούσε τα κτίσματα του.

[22]

44

45

46

Ένα χαρακτηριστικό της ανώνυμης αρχιτεκτονικής που υιοθέτησε στις δημιουργίες του ήταν και οι ημιυπαίθριοι χώροι. Πρόκειται για κλειστές βεράντες , χώρους στεγασμένους μεν, αλλά ελεύθερους υποχρεωτικά από τις δυο πλευρές, τους οποίους θεωρούσε ότι ταιριάζουν στο ελληνικό κλίμα . Επίσης οι ημιυπαίθριοι χώροι είναι βασικό οικοδομικό στοιχείο στο αρχαίο ελληνικό μέγαρο, στα παλιά αθηναϊκά σπίτια, αλλά και στις πιο πρόσφατες προσφυγικές παράγκες, σαν ένας χώρος που εξυπηρετεί καθαρά λειτουργικούς λόγους. Επαινεί τα υπόστεγα, τα οποία συναντά εκτός από τόπους γύρω από τη Μεσόγειο και στην Ινδία, Κίνα , Ιαπωνία, Νότια Αμερική και όπου αλλού οι άνθρωποι ξέρουν να χτίζουν άνετα και βολικά.

47

«Και γίνεται (με το υπόστεγο) πιο μαλακά η μετάβαση από το μέσα προς το έξω (...) ένας μεταβατικός χώρος για να αισθάνεται κανείς, από κάτω του, σα να είναι ... και μέσα και έξω». 14

48

49

14

Κωνσταντινίδης, Α. (2013). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σ. 324). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

[23]

Ξεκινούσε από την κάτοψη και τη διευθέτηση της λειτουργίας των χώρων, εσωτερικών, εξωτερικών και ημιυπαίθριων που τελικώς όριζαν και την όψη των κτιρίων και σχεδίαζε χωρίς καμία προσπάθεια εξωραϊσμού με διακοσμητικά στοιχεία. Κτίρια με αρμολογημένες λιθοδομές και όσο το δυνατόν λιγότερα σοβατίσματα, λιτές αλλά όχι φτωχές γραμμές, πέτρα, εμφανές μπετόν, μεγάλα ανοίγματα , αρμονικούς όγκους και προσεκτικά μελετημένη σχέση ανάμεσα σε στεγασμένους, υπαίθριους και ημιυπαίθριους χώρους. «Και η αισθητική (-μια κακή γερμανική εφεύρεση) πρέπει να

εξοστρακιστεί από την αρχιτεκτονική, σαν κάτι το επιζήμιο και βλαβερό και ανόσιο,... - που δεν υπάρχει αισθητική όσο υπάρχει ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ (=BURCKHARDT) και όσο θα ξέρουμε να δουλεύουμε “με λογισμό και μ ’όνειρο ” και “για την αληθινήν ουσία ” (ΣΟΛΩΜΟΣ)» 15 Στο αρχιτεκτόνημα το αληθινό , που είναι για τον Κωνσταντινίδη ένα «δοχείο ζωής», δεν βλέπουμε «το ιδιότροπο παιχνίδι

κάποιας μόδας που θέλει να είναι αποδεικτικό κάποιου πλούτου και κάποιας κοινωνικής επιβολής και βίας», δεν υπάρχει μόνο «για να στεκόμαστε μπροστά του σαν θεατές και να το προσκυνούμε» αλλά είναι «κάτι το ζωντανό που ζούμε μαζί του και ζει μαζί μας μέσα στον χώρο του τοπίου και μέσα στον δικό του χώρο». 16

15

Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. , σ.191

16 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. , σ. 319

[24]

50

51

53

εικόνες 52

44_υπόστεγο από το βιβλίο «Θεόχτιστα» 45,46_Προς Ασίνου, Κύπρος, Άρης Κωνσταντινίδης, «Θεόχτιστα» 47,49_ σκίτσα του Α.Κ από υπόστεγα 48_φωτογραφία σπιτιού στην Πλάκα με ταράτσα για ύπνο 50_ μονοκατοικία , Πεντέλη , 1974 51_ μονοκατοικία , Παγκράτι , 1961 52_ μονοκατοικία , Φιλοθέη , 1961 53_ μονοκατοικία , Βουλιαγμένη , 1961

[25]

_ μοντερνισμός , τοπικισμός

Στόχος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής είναι η εξυπηρέτηση των ουσιαστικών ανθρώπινων αναγκών. Η βασική αρχή του μοντερνισμού (η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία) ήταν μια αρχή, βάσει της οποίας εργάστηκε ο Κωνσταντινίδης. Ως εκφραστής του μοντέρνου κινήματος αποσκοπεί στη δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής που ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλων των ανθρώπων, οι οποίες είναι διαχρονικές και δεν γνωρίζουν σύνορα, αλλά συγχρόνως σέβεται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου και των ανθρώπων που τον κατοικούν. Έτσι συνδυάζει το μοντερνισμό με τον τοπικισμό ο οποίος δεν είναι ένδειξη ενός εθνικισμού ή επαρχιωτισμού αλλά ενός διεθνισμού .

Η αρχιτεκτονική του είναι ενταγμένη στο ρεύμα του κριτικού τοπικισμού όπου συνυπάρχει το διεθνές με το τοπικό, υπηρετώντας ένα από τα χαρακτηριστικά του, που είναι η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην οικουμενική και τοπική κουλτούρα.

54

[26]

55

56

[27]

57

58

[28]

«Ο Κωνσταντινίδης συγγενεύει από τη μια μεριά με τον Mies και από την άλλη με τον Aalto στην ιδιοσυγκρασία. Από τον πρώτο δέχτηκε την αίσθηση της πειθαρχημένης σύνθεσης που υπακούει σε τυποποιημένο κάνναβο , όπως για παράδειγμα ο κάνναβος 4Χ5 ή 4Χ6 σε ξενοδοχεία, τη λιτότατα των μέσων έκφρασης και την μορφολογική αυστηρότητα – όχι όμως και την έμφαση στη σύγχρονη τεχνολογία και τα βιομηχανοποιημένα ή «πολύτιμα» υλικά. Από τον δεύτερο, σε συνδυασμό με τον Α.Loss – ίσως και με τον F.L.Wright – δέχτηκε την αίσθηση του «τοπικού υλικού» και την ένταξη στη μορφή του τοπίου, δηλαδή κάτι που παράλληλα ταυτίστηκε με τις αξίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής». 17 Σχεδιάζει λοιπόν ανταποκρινόμενος στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες ενός συγκεκριμένου τόπου χωρίς να τον αφήνουν ανεπηρέαστο οι διεθνείς τεχνολογικές εξελίξεις.

61

62

59

60

[29]

63

17 Φιλιππίδης, Δ. (1984).

[30]

Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. (σσ.373). Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ

64

64

65

66

67

[31]

68

[32]

69

70

71

[33]

72

73

[34]

74

75

εικόνες 54,55,56.57,58_κατοικία με εργαστήριο, Αίγινα, 1974-78 59,60,62_Farnsworth House σχεδιασμένο από τον Ludwig Mies van der Rohe το 1946 για τον Edith Farnsworth 61_A.Aalto , Villa Mairea, Noormarkku, Φιλανδία 63,64,65,66,67,78,69,70,71_Μονοκατοικία, οδός Αρχιμήδους & Κλειτομάχους, Αθήνα ,1961 72,73_κατοικία , Ανάβυσσος , 1961 74_μελέτη Κωνσταντινίδη για τον σχεδιασμό κατοικίας 75,76_ ατοικία , Ανάβυσσος , 1961

76

[35]

_ χρώμα

77

«...το χρώμα στην αρχιτεκτονική δεν είναι για να διακοσμήσει (ένα πρόσθετο επικάθημα που θα μπορούσε και να μην υπάρχει), αλλά είναι (-υπάρχει και υφίσταται) για να προβάλλεται πιο καθαρά και πιο έντονα, ό,τι θέλει να δείξει η κατασκευαστκή διάρθρωση και ισορροπία, αν όχι και για να ξεχωρίζουνε ακόμα πιο ευδιάκριτα (-μέσα και από το χρώμα) τα στοιχεία της κατασκευής που φέρουνε, από τα στοιχεία της κατασκευής που φέρονται, ή ακόμα και από τα τμήματα της κατασκευής που δεν φέρουνε παρά μονάχα τον εαυτό τους». 18

78

Το χρώμα στην αρχιτεκτονική, κατά τον Κωνσταντινίδη, δεν είναι ένα διακοσμητικό στοιχείο αλλά σχετίζεται με την κατασκευαστική διάρθρωση και συντελεί σημαντικά ώστε ο κάθε χώρος να γίνεται ένα αναντικατάστατο δοχείο ζωής. Το κτίσμα με χρώμα εντάσσεται μέσα στο όποιο τοπίο και δεν είναι «ξένο», «άφωνο» και «αδιάφορο». Η επιλογή του είναι δουλειά του αρχιτέκτονα ο οποίος θα ταιριάξει το χρώμα του κτίσματος με το χρώμα του τοπίου. Η έγχρωμη αρχιτεκτονική υπάρχει στον ελληνικό τόπο από τα αρχαία χρόνια, τη βλέπουμε ξεθωριασμένη σήμερα σε δωρικούς ναούς, στην αρχαϊκή γλυπτική και σε όλη την Ελλάδα. Τα χρώματα που κυριαρχούν είναι τα λεγόμενα ΓΑΙΕΣ ή ΠΟΛΥΓΝΩΤΕΙΑ είναι η ώχρα, το χοντροκόκκινο, το μαύρο, το λευκό και το λουλακί .

79

Το χρώμα όμως έδωσε τη θέση του στο λευκό που για πολλούς ήταν το χρώμα της Ελλάδας «γιατί στον τόπο μας τον νεοελληνικό , που θέλει την αρχιτεκτονική ...

άσπρη, γιατί η Ελλάδα ... είναι άσπρη, ενώ η πραγματικότητα λέει (σε όλους τους τόπους) πως η ελληνική αρχιτεκτονική ήταν ΕΓΧΡΩΜΗ και που έτσι έβγαινε να είναι και αληθινά ελληνική ». 19 Συχνά ο εκτοπισμός του χρώματος ήταν αποτέλεσμα και πολιτικών παρεμβάσεων , αλλά και έλλειψης γενικότερης παιδείας και γνώσεων, ανθρώπων σε υπεύθυνες θέσεις , που θεωρούσαν ότι τα «φρεσκαρίσματα» είναι αναγκαία για μια «σύγχρονη Ελλάδα που πρέπει να είναι... άσπρη, ... στη μαύρη της κατάντια».20 Ο ίδιος χρησιμοποιεί το κατάλληλο χρώμα στα κτίρια του αλλά με παράπονο διαπιστώνει αργότερα ότι στα περισσότερα έχουνε γίνει χρωματικές αλλαγές, τα λεγόμενα φρεσκαρίσματα, που συνάδουν με το πνεύμα μιας λευκής και «καθαρής» Ελλάδας.

18 Κωνσταντινίδης, Α. (1981). Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.269). Αθήνα:ΑΓΡΑ 19 Κωνσταντινίδης, Α. (2013). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σσ.

20 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π.(σσ.309)

306). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

[37]

_αρχιτεκτονική και τρόπος ζωής

Μέσα από τα γραπτά κείμενα του Κωνσταντινίδη αντιλαμβάνεται κανείς , πως η αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο μια ανάγκη της ζωής αλλά και τρόπος να ζει κανείς. «Ο άνθρωπος είναι αυτό που χτίζει. Δείξε μου να δω πως χτίζεις και να σου πω ποιος είσαι». 21 Από την άλλη η αρχιτεκτονική έχει τη δύναμη να διαμορφώσει τον τρόπο ζωής που μας χρειάζεται και που μας ταιριάζει. Ο Κωνσταντινίδης προτείνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια αληθινή αρχιτεκτονική, η οποία θα του προσφέρει ένα τρόπο ζωής λιτό, όμορφο κι ελεύθερο, με ότι βγαίνει από μέσα του , πάντα ταιριαστό με ότι έρχεται από έξω (δηλαδή από τον τόπο ,τη φύση, την ιστορία ) αναφέροντας πολλές φορές τα λόγια του Σολωμού «για το κοινό και το κύριο» και «για την αληθινήν ουσίαν». Το «αληθινό» κατασκεύασμα είναι αποτέλεσμα του μέτρου, του απαραίτητου, του αναγκαίου και όχι του περιττού, του άσκοπου. Ο άνθρωπος κυνηγώντας «ψεύτικα στολίδια για ψεύτικες χρείες» για να εντυπωσιάζει και να υπερέχει απ’ τους άλλους, γίνεται υπερόπτης , ακατάδεκτος και δίνει στη ζωή του ένα νόημα μακριά απ’ την ευτυχία. Θέλει να «καταπλήξει» και δεν νοιάζεται για μια «απλή και φυσική ζωή» ... «και από τη ζωή που κάνεις, θα καταλάβω τι είδους αρχιτεκτονική θέλεις να

έχεις».

Η δυστυχία του κόσμου είναι απόρροια και του κυνηγητού του χρόνου και της αδιαφορίας για την ποιότητα και την αληθινή ομορφιά. Ο Κωνσταντινίδης στηλιτεύοντας τον δυτικό τρόπο ζωής, με τον υπερκαταναλωτισμό που δεν καλύπτει πραγματικές ανάγκες και αφήνει πάντα ένα κενό στην ψυχή, θεωρεί πως ο άνθρωπος βαδίζει σε λάθος μονοπάτια.

«Και που θα μπορούσε να ζει άνετα και με τα πιο λίγα. Και μέσα από μια καλλιτεχνική λιτότητα, που δεν είναι δύσκολο να την αποκτήσει κανείς, αρκεί να το θέλει κι ο ψυχικός του κόσμος». 22 Ο Κωνσταντινίδης θεωρεί σημαντικό το ρόλο του αρχιτέκτονα, ο οποίος ασκεί ένα κοινωνικό λειτούργημα και με το έργο του θα μπορούσε να «διδάξει» τον κόσμο «πως πρέπει να κατοικεί , δηλ. πως πρέπει να έχει μια ζωή στη σύγχρονη εποχή».

[38]

Στις απόψεις διάφορων που ισχυρίζονται ότι τα σπίτια θα πρέπει να είναι έτσι όπως τα θέλει ο κόσμος , ο Κωνσταντινίδης έχει ξεκάθαρη απάντηση : ο αρχιτέκτονας οφείλει, γιατί αυτή είναι η δουλειά του , να γνωρίζει τον άνθρωπο και τις ανάγκες του και «δεν δουλεύει για να ικανοποιεί τα προσωπικά γούστα του κάθε πελάτη». 23 Αναρωτιέται στη συνέχεια «γιατί ποιόν να ρωτήσει σήμερα , ένας αρχιτέκτονας, για το πως θέλει το σπίτι του, όταν κανένας δεν ξέρει... ούτε πως θέλει να ζει;» Έτσι, καταλήγει ο ίδιος ότι για μια αληθινή αρχιτεκτονική «κανένας δεν έχει το δικαίωμα να θέλει ότι θέλει». Ο αληθινός αρχιτέκτονας που ξέρει - «γνωρίζει τας αιτίας των ποιουμένων» είναι ο ειδικός να δημιουργήσει. Βέβαια, ο Κωνσταντινίδης, “πλήρωσε” αυτές του τις απόψεις , γιατί προτίμησε να μείνει αυστηρά προσηλωμένος σε αξίες και αρχές που τις θεωρούσε αδιαπραγμάτευτες. Γράφει : «Είναι κακό να μιλάς και να γράφεις για μια αρχιτεκτονική που δεν μπορεί να χτιστεί, γιατί δεν την έχει ανάγκη κανένας. Δεν τηνε σηκώνει το κοινωνικό κλίμα του τόπου». 24

80

[39]

εικόνες 77_ Άρης Κωνσταντινίδης, Ξενία Πόρου, 1964 78_ Άρης Κωνσταντινίδης, Ξενία Άνδρου,Τρίτων, 1958 79_ μοτέλ Ξενία , Λάρισα , 1959 80_μονοκατοικία, Κυπαρίσσι Λακωνίας, 1991-92 81_λαϊκή αρχιτεκτονική, «θεόκτιστα»

81

21 Κωνσταντινίδης, Α. (2013).

Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σ. 206). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (σ.179) 23 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.104) 24 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π. (σ.78) 22 Κωνσταντινίδης, Α. ο.π.

[40]

μέρος δεύτερο _

82

2.1_ Ξενία

83

Στη δεκαετία του ‘50 διαφαίνεται, εκ μέρους της Ελλάδας, η ανάληψη του ρόλου ως χώρα υποδοχής τουριστών. Ο ρόλος αυτός σχετίζεται με τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Ευρώπη. Η άνοδος των εισοδημάτων, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η βελτίωση των μέσων μεταφοράς, η κατάσταση διαρκούς ειρήνης και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου γενικά αποτέλεσαν μερικούς από τους παράγοντες, που συνετέλεσαν ώστε ο τουρισμός να αποτελέσει προτεραιότητα για την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Ιδρύεται ο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού σαν μια πρώτη απόπειρα οργάνωσης της τουριστικής οικονομίας, η οποία προσκρούει στην απροθυμία του ιδιωτικού τομέα να εμπλακεί σε επενδύσεις στον τομέα αυτό . Έτσι ο τουρισμός για την Ελλάδα τελεί υπό την αιγίδα του κράτους, που αναλαμβάνει να οργανώσει τις υπηρεσίες του. Καρπός αυτών των προσπαθειών είναι το πρόγραμμα του Ε.Ο.Τ. που αφορά στην ανέγερση των ξενοδοχείων ΞΕΝΙΑ, που αποτελούν το σημαντικότερο έργο του δημόσιου τομέα μετά τον Β ’Παγκόσμιο Πόλεμο και τον εμφύλιο. Το πρόγραμμα αυτό ξεκινά το 1951 με διευθυντή του Τμήματος Μελετών του Ε.Ο.Τ. τον αρχιτέκτονα Χαράλαμπο Σφαέλλο μέχρι το 1957 που τον διαδέχεται ο Άρης Κωνσταντινίδης μέχρι το 1967. Τίθεται επικεφαλής μιας ομάδας αρχιτεκτόνων (Γιώργος Νικολετόπουλος, Γιάννης Τριανταφυλλίδης, Διονύσης Ζήβας, Φίλλιπος Βώκος, Καίτη Διαλλεισμα κ.α.), με κοινά αρχιτεκτονικά οράματα και προσανατολισμούς αντίθετους με το ελιτίστικο ισοπεδωτικό ύφος διάφορων ξενοδοχειακών αλυσίδων όπως το Hilton, το Intercontinental κ.α..

[42]

84

85

86

87

Στη δεκαετία μέχρι το 1967 η ομάδα κέρδισε διεθνή αναγνώριση ,που δεν ήταν τυχαία, είχε τις βάσεις της στις αρχές και την ιδεολογία του Άρη Κωνσταντινίδη, στην χαρισματική ηγεσία του καθώς και στην επικοινωνία αυτής της επίλεκτης ομάδας. Το σχέδιο Ξενία ολοκληρώνεται το 1974 και επισήμως τερματίζεται το 1983. Ο συνολικός αριθμός των κτιρίων που υλοποιήθηκαν με το πρόγραμμα είναι 76, από τα οποία 53 είναι ξενοδοχειακά συγκροτήματα και τα υπόλοιπα, μοτέλ, τουριστικά περίπτερα, σε αρχαιολογικούς χώρους στη νησιωτική και ηπειρωτική Ελλάδα. 25

25 Ερευνητική ομάδα και ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ. (2012). ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ Αρχιτεκτονική, Πολιτική και Τουρισμός στην Ελλάδα, 1950-1965. [online] [cited 5/2018] https://www.researchgate.net/publication/301848698

[43]

Οι δημιουργοί έχουν κοινές αφετηρίες, όμως όπως είναι φυσικό, το κάθε ΞΕΝΙΑ διαφοροποιείται ανάλογα με τον τόπο και τις κλιματικές του συνθήκες καθώς και τις προσωπικές αναζητήσεις του κάθε αρχιτέκτονα. Το θεωρητικό υπόβαθρο, έτσι όπως αυτό παρουσιάζεται στα κείμενα του Κωνσταντινίδη, είναι αυτό που καθορίζει τη φιλοσοφία στη σύνθεση αυτών των πρότυπων ξενοδοχειακών μονάδων. Έτσι μέσα από τη δουλειά αυτής της ομάδας αρχιτεκτόνων υπό την επίβλεψη Σφαέλλου και Κωνσταντινίδη αναπτύχθηκαν κάποια αρχιτεκτονικά πρότυπα που παρουσιάζονται παρακάτω.

88

89

[44]

90

2.2_τα κοινά χαρακτηριστικά των ξενοδοχείων Ξενία 91

92

εικόνες

93

82_Γιώργος Νικολετόπουλος, Ξενία Καβάλας, 1965 83,84,85,86_διαφημίσεις εποχής για διακοπές στην Ελλάδα 87_διαφήμιση ξενοδοχείων Ξενία 88,89,90_Άρης Κωνσταντινίδης, Ξενία Καλαμπάκας, 1960 91_Κλέων Κραντονέλλης, Αμφιτρύων, Ξενία, Ναύπλιο 92_Ιωάννης Τριανταφυλλίδης, Ξενία Ναυπλίου,1958-60 93_ Χαράλαμπος Σφαέλος, Ξενία Καστοριάς, 1954

[45]

_σημασία τοποθεσίας

Πρωτεύουσα σημασία κατέχει η επιλογή της κατάλληλης περιοχής- οικοπέδου. Τα ξενοδοχεία χτίζονται σε τοποθεσίες μοναδικής φυσικής ομορφιάς, με τουριστικό ενδιαφέρον τόσο σε ηπειρωτικές περιοχές όσο και στα νησιά και σε μέρη που δεν είχαν μέχρι τότε αναπτύξει κάποιες τουριστικές υποδομές.

94

Η επιλογή της τοποθεσίας και του οικοπέδου που επιλέγονταν καθόριζε πολλές σχεδιαστικές παραμέτρους όπως την κλίμακα του κτιρίου, το οποίο καθορίζεται από την αναμενόμενη τουριστική κίνηση αλλά και από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου καθώς και τον προσανατολισμό του που εναρμονιζόταν με το μικροκλίμα της περιοχής (βροχοπτώσεις, ήλιος, άνεμος, φυσική δροσιά). Τα προνομιούχα οικόπεδα είχαν συνήθως ανατολικό προσανατολισμό και ανεμπόδιστη θέα .

Το έργο στόχευε πέρα από την ανάπτυξη του τουρισμού της περιοχής και στην βελτίωση της ζωής των κατοίκων και του τοπικού πολιτισμού. Οι κοινόχρηστοι χώροι σχεδιάζονται ώστε να μπορούν να φιλοξενούν περαστικούς ή κατοίκους της περιοχής στα πλαίσια της καλύτερης ένταξης της ξενοδοχειακής μονάδας στο περιβάλλον .

[46]

Βασική αρχή της αληθινής αρχιτεκτονικής του Άρη Κωνσταντινίδη είναι η αρμονική ένταξη της κατασκευής στο περιβάλλον, «(...) δεν πρέπει να προβάλλει παράξενη

και αταίριαστη, άλλα να δείχνει σα να υπήρχε από πάντοτε στη θέση που κατασκευάστηκε» .

95

Η αρχή υλοποιείται με τη χρήση των καταλληλότερων για την κάθε περίπτωση υλικών, συνήθως τοπικών συνδυασμένα με το σύγχρονο ύφος της εποχής καθώς και με την διατήρηση του ανθρώπινου μέτρου, διατηρώντας τα κτίρια χαμηλά, ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους.

[47]

96

97

[48]

_τυποποίηση σχεδιασμού

Ανεξάρτητα με το περιβάλλον του κτιρίου, αυτό οφείλει να είναι λειτουργικό και με βάση τον Άρη Κωνσταντινίδη η τυποποίηση της κάτοψης είναι φυσικό επακόλουθο καθώς προσφέρει δυνατότητες πρωτότυπων λύσεων που ικανοποιούν λειτουργικές αλλά και αισθητικές ανάγκες ατόμων που στοχεύουν στο απλό και το λιτό. Κάθε αρχιτεκτονικό έργο προκύπτει από μία σειρά καθαρών συλλογισμών και όχι συμπτώσεων. Αυτοί οι συλλογισμοί δημιουργούν έναν τύπο, μια κατασκευαστική διάταξη, όπως γράφει ο ίδιος:

98

«ο ΤΥΠΟΣ που θα συνοψίζει και γνώσεις και εμπειρίες και προσωπικές ακόμα διαθέσεις, σε ένα σχήμα, που θα δέχεται παραλλακτικές λύσεις χωρίς να χάνει την ουσιαστική του υπόσταση και οντότητα». 26

26 Κωνσταντινίδης, Α.

(2013). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. (σσ. 335). Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

99

[49]

_τυποποίηση στην κατασκευή κατοικιών 1_σπίτι για διακοπές , Ανάβυσσος 2_μονοκατοικία , Σπέτσες 3_διπλοκατοικία , Σπέτσες 4_μονοκατοικία , Πεντέλη 5_σπίτι για διακοπές , Αίγινα 6_κατοικία με εργαστήριο , Αίγινα 7_μονοκατοικία , Αίγινα 8_μονοκατοικία , Αίγινα 9_εργαστήριο και κατοικία , Αίγινα

[50]

Τα Ξενία αντικατοπτρίζουν την εμμονή του Κωνσταντινίδη με την κατασκευαστική ειλικρίνεια καθώς και με την τυποποίηση πράγμα που επισημαίνει και ο ίδιος στα κείμενά του ως εξής :« ...με τον καιρό και με την πείρα που

κερδίζεται από την πράξη, όσο και θεωρητικά , βρίσκεται μια κατασκευαστική διάταξη που θα μπορεί να εφαρμοστεί σαν τυπική, η ίδια πάντα , ή σε κάποιες παραλλαγές, στην κάθε περίπτωση, στο κάθε οικοδόμημα . Και για να έχει βρεθεί μέσα από συγκεκριμένους κατασκευαστικούς τρόπους, μέσα από συγκεκριμένα υλικά ένα είδος τυπικής διάταξης και για τη λειτουργικότητα του έργου , σα να σκοπεύει , αυτή η τυπική κατασκευαστική και λειτουργική διάταξη , προς κάποιο ιδανικό αρχιτεκτόνημα , - τον αρχιτεκτονικό τύπο που θα μπορεί να δώσει στους χώρους του, και διαφορετικές κατά περίπτωση ή αναγκαιότητα , χρήσεις». 27

_τυποποίηση στις πτέρυγες των δωματίων 1_ Καλαμπάκα , 1960 2_ Παληούρι , 1962 3_ Ολυμπία , 1963 4_ Πόρος , 1964 5_ Ολυμπία 2 , 1966

27

Κωνσταντινίδης, Α. (1981). Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.259). Αθήνα:ΑΓΡΑ

[51]

100

102

[52]

101

103

Για τον Άρη Κωνσταντινίδη βάση κάθε αρχιτεκτονικού έργου είναι ένας σκελετός από υποστυλώματα , τοποθετημένα σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους, δημιουργώντας μια ορθογωνική ή τετραγωνική διάταξη σε κάναβο 4x6 ή 4x4 τα οποία φέρουν την καλυπτική στέγη (δοκοί , πλάκες).Πάνω σε αυτόν τον κάναβο οργανώνονται οι διάφοροι χώροι , τα δωμάτια συνήθως σε πτέρυγες και οι κοινόχρηστοι χώροι πάντα καλυπτόμενοι από μία επίπεδη στέγη, διαχωρισμένοι κάποιες φορές από τα δωμάτια με ημιυπαίθριους . Κάτω από τη στέγη ανάλογα με τις ανάγκες, τοποθετούνται διαχωριστικά περάσματα , εσωτερικά και εξωτερικά και διαμορφώνονται εσωτερικοί και ημιυπαίθριοι χώροι. Η δομή αυτή εξυπηρετεί στην επικοινωνία του εσωτερικού με τον εξωτερικό χώρο , μέσω καθαρών ροών κίνησης με συνδετικό κρίκο μεταξύ τους τον ημιυπαίθριο , βασικό χαρακτηριστικό της λαϊκής ελληνικής αρχιτεκτονικής (κλειστό δωμάτιο,υπόστεγο,αυλή). Από την διάταξη της κάτοψης προκύπτει η βασική μορφή της όψης όπου τα στοιχεία πλήρωσης, ο φέρων και φερόμενος οργανισμός είναι κατασκευαστικά ορατά.

104

[53]

εικόνες 94_Α.Κωνσταντινιδης, Ξενία Τρίτων, Άνδρος, 1958 95_ Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς, Τουριστικό Περίπτερο Ξενία, Κρύα Λιβαδειάς, 1960 96_Κ. Μπίτσιος , Ξενία Βυτίνας, 1965 97_Φ. Βώκος, Ξενία Σπέτσες, 1960 98,99_Φ. Βώκος, οδικός σταθμός Ξενία, Πλαταμώνας, 1964 100,101,102,203_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Πορου, 1964 104_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Παληουρίου, 1962 105,106_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Καλαμπάκας, 1960 106 105

[54]

Σε ότι αφορά τα υλικά, η επιλογή γίνεται με κριτήριο οικονομικούς και κατασκευαστικούς λόγους. Ο σκελετός είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα, που επιτρέπει την τυποποίηση ορισμένων βασικών στοιχείων του κτιρίου, οι τοίχοι πληρώσεως από επιχρισμένη οπτοπλινθοδομή με τοπικό αρμολόγημα ή και επενδύσεις από πέτρα. Το οπλισμένο σκυρόδεμα μένει συνήθως ανεπίχριστο δίνοντας ειλικρίνεια στην κατασκευή. Επίσης, έχουν τυποποιηθεί και εφαρμόζονται ίδια σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και οι πόρτες, οι σκάλες και τα κιγκλιδώματα στους εξώστες.

107

[55]

108

109

[56]

110

_ολιστικός σχεδιασμός

28

Από τα παραπάνω λόγια φαίνεται η σημασία που έχει για τον Άρη Κωνσταντινίδη μια σφαιρική αντιμετώπιση της κατασκευής ώστε αυτή να μπορεί να έχει την δική της ταυτότητα και να στέκει αρμονικά στο περιβάλλον στο οποίο κατασκευάστηκε. Όλη η κατασκευή , από το κτιριακό συγκρότημα , τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό του , αλλά και τα αντικείμενα σε όλες τους τις λεπτομέρειες, αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, μια ενότητα, συμπληρώνοντας το ένα το άλλο. Η άποψη αυτή αποτελεί μια ευρέως αποδεκτή σχεδιαστική αντίληψη μεταπολεμικά, που υιοθετείται από πολλούς αρχιτέκτονες. Αναμεσά τους, ο Πικιώνης που σχεδίασε το Ξενία των Δελφών σε συνεργασία με τον Α.Ν Παπαγεωργίου και ο ίδιος ο Κωνσταντινίδης στα Ξενία της Άνδρου, του Πόρου, της Μυκόνου, που επιμελήθηκαν πέραν της αρχιτεκτονικής κατασκευής και τον λεπτομερή σχεδιασμό της επίπλωσης .

«...πόσο καλό είναι να δένει, σε ένα χτίσμα , το γενικό σχήμα με τη λεπτομέρεια . Όταν δηλαδή, είναι όλα "υφασμένα" στο ίδιο χνάρι, βγαλμένα από την ίδιανε ματιά . Και να ταυτίζεται η λεπτομέρεια με το γενικό σχήμα κι αυτό , το γενικό σχήμα , το συνολικό μέγεθος, να δέχεται στους κόλπους του το λεπτομερειακό στοιχείο , χωρίς φόβο και να το αγκαλιάζει σαν δικό του σπλάχνο». 29

111

28 Georgiadou,

Zoe. Frangou, Dionisia. Marnellos, Dimitris. (2015).

Xenia Hotels in Greece: A Holistic Approach to Modern Cultural Heritage. [online] [cited 5/2018] https://www.researchgate.net/publication/273575326 DOI:10.17265/1934-7359/2015.02.002

[57]

Οι βασικές αρχές που ακολουθήθηκαν, σε ότι αφορά τον σχεδιασμό των εσωτερικών χώρων, εξυπηρετούσαν μία μινιμαλιστική αισθητική, μέσω των λιτών μορφών, των φυσικών υλικών, της επιλογής των καταλληλότερων ανά περίπτωση χρωμάτων και υφών (σχετικών και με την παράδοση του τόπου). Η καθαρή εξυπηρέτηση αναγκών, η τυποποίηση του εξοπλισμού, η χρήση παραδοσιακών και σύγχρονων υλικών σε συνδυασμό, καθώς και η τάση για μια αισθητική βιομηχανικού προτύπου που κυριαρχεί, αποτελούν χαρακτηριστικά του μοντέρνου κινήματος που διαφαίνεται στην πλειονότητα των ξενοδοχειακών μονάδων.

114

29

112

Κωνσταντινίδης, Α. (1981). Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.261). Αθήνα:ΑΓΡΑ εικόνες 107_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Καλαμπάκας, 1960 108,109,110_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Μυκόνου, 1960 111_Α. Κωνσταντινίδης, Ξενία Τρίτων Άνδρου, 1958 112_λόμπι,Πάρνηθα 113_λόμπι, Βόλος 114_λόμπι, Πλαταμώνας

113

115

118 116

«...και που έτσι στέκει το αρχιτεκτόνημα σωστά μέσα στο τοπίο του, αφού όλα τα μέλη του πλάθουνε έναν καλά οργανωμένο οργανισμό που δείχνει κιόλας σα να βρισκόταν ανέκαθεν εκεί που στήθηκε σήμερα , δηλαδή και σαν καινούριο και σαν παλιό και σαν σημερινό και σαν χθεσινό , αν όχι και σαν ό,τι θα ερχόταν να σταθεί σε κάποιον μελλοντικό χρόνο». 30

117

119

30

Κωνσταντινίδης, Α. (1981). Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.262). Αθήνα:ΑΓΡΑ

120

[59]

_τυπικό δωμάτιο ξενοδοχείων

[60]

121

122

124

123

125

[61]

126

Μία αισθητική ενότητα του εξωτερικού και του εσωτερικού χώρου, επιτυγχάνεται και μέσω της χρήσης των χρωμάτων του Πολύγνωτου ώστε να αναδεικνύονται οι γεωμετρία των μορφών και να συνδυάζονται με τις υφές και τα φυσικά υλικά δημιουργώντας ένα ενιαίο αισθητικό ύφος. Η διάκριση των φερόντων και των φερόμενων στοιχείων, δεν αποτελεί γνώρισμα μόνο του αρχιτεκτονικού κελύφους, αλλά βάση της φιλοσοφίας αυτής σχεδιάστηκαν τα περισσότερα των επίπλων που χρησιμοποιήθηκαν στα Ξενία.31 31

Γεωργιάδου, Ζ. , Μαρνέλλος, Δ. (2016). Νεότερη πολιτιστική κληρονομιά. Όταν η Ελλάδα αναζήτησε την οικονομική ανασυγκρότηση στον τουρισμό: Ο εσωτερικός χώρος στις εγκαταστάσεις φιλοξενίας. [online] [cited 5/2018] https://www.researchgate.net/publication/311453143 DOI:10.13140/RG.2.2.17550.97606

[62]

127

Εικόνες 115,116,117,118,119_τυποποιημένα έπιπλα σχεδιασμένα από τον Κωνσταντινίδη 120_ημιυπαίθριος χώρος, Ξενία Ανδρίτσαινας 121,122,123,124,125_τυποποιημένα έπιπλα δωματίων 126_δωμάτιο, Μύκονος 127_δωμάτιο, Ιωάννινα

[63]

μέρος τρίτο_

128

3.1_ εισαγωγή Η Άρτα της δεκαετίας του ’50 είναι μια τυπική επαρχιακή πόλη , είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ηπείρου στον οδικό άξονα Ιωαννίνων- Αντιρρίου. Σήμα κατατεθέν της πόλης είναι το φημισμένο πέτρινο γεφύρι της. Είναι χτισμένη πάνω στα ερείπια της αρχαίας Αμβρακίας ενώ ταυτόχρονα έχει σημαντική βυζαντινή παράδοση από τα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου, που δείγματά της αποτελούν οι βυζαντινές εκκλησίες της Αγ. Θεοδώρας, των Βλαχερνών, του Αγ. Βασιλείου, της Παρηγορήτριας, ένα μοναδικό βυζαντινό αρχιτεκτονικό κτίσμα του 13ου αιώνα.Η πόλη είναι γνωστή για την καλλιέργεια εσπεριδοειδών στην ευρύτερη πεδιάδα που διασχίζει ο Άραχθος ποταμός ,ο οποίος καταλήγει στον Αμβρακικό κόλπο.

129

131

130

133

132

[65]

134

[66]

Εικόνες 128_Ξενία Άρτας, 1959 129_Ιμαρέτ, Τζαμί Φαίκ Πασά, 1926 130_Αρτα άποψη, 1954 131_Ο ναός της Παρηγορήτριας της Άρτας, 1928 132_Η Αγία Θεοδώρα, 1928 133_Το εσωτερικό του ναού της Παναγίας της Παρηγορήτισσας, Φωτογραφία του Carl Siele, 1910. Εκτέθηκε στη Διεθνή Έκθεση της Ρώμης του 1911 134,135,136_Το γεφύρι της Άρτας, 1950 (Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου)

135

136

[67]

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Άρτα συμπεριλαμβάνεται στο γενικότερο πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης της Ελλάδας. Το πρόγραμμα «Ξενία» ήταν πρόγραμμα ανάπτυξης του τουρισμού και ταυτόχρονα συντελεστής ανόδου του επιπέδου της επαρχία. Έτσι στο κέντρο του κάστρου της κατασκευάζεται το ξενοδοχείο Ξενία, ενώ γίνεται η διαμόρφωση και του περιβάλλοντος χώρου . Αρχιτέκτονας του έργου αναλαμβάνει ο Διονύσης Ζήβας , ο οποίος έρχεται για πρώτη φορά στην Άρτα το 1959 . Ο ίδιος σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της πόλης διηγείται μετά από 53 χρόνια που την ξαναεπισκέπτεται, τα εξής :

« Εγώ όταν ήρθα το ’59 βρήκα ένα δωμάτιο σε κάποιο ξενοδοχειάκι που κάποιος μου το υπέδειξε (είχα έρθει μάλιστα με τη γυναίκα μου που είμασταν νιόπαντροι) και μας έδωσε αυτός ο χριστιανός ένα δωμάτιο με δυο σιδερένια κρεβάτια και τίποτε άλλο. Οι τουαλέτες ήταν κοινόχρηστες . Μπάνιο δεν υπήρχε. Αυτό ήταν το ξενοδοχειακό επίπεδο της Ελλάδας στη δεκαετία του 1950...» 32

137

Σε άλλο σημείο της συνέντευξής του χαρακτηρίζει την Άρτα ως

«καθυστερημένη κάπως».

32 Παππάς,

Β. Αποκλειστική συνέντευξη του διακεκριμένου αρχιτέκτονα μηχανικού, ομότιμου καθηγητή του ΕΜΠ Διονύση Ζήβα στον «Τ», την υπογραφή του οποίου φέρει το Ξενία Άρτας. [online] [cited 5/2018] http://www.taxydromosartas.gr/index.php/reportaz

[68]

138

139

Από τα παραπάνω λόγια του αρχιτέκτονα μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι στην συγκεκριμένη επαρχιακή πόλη, υπάρχει παντελής έλλειψη τουριστικών υποδομών και καλείται να καλύψει ένα τεράστιο κενό μέχρις ότου να θεωρηθεί τουριστικός προορισμός. Όχι γιατί δεν έχει τουριστικό ενδιαφέρον , αλλά γιατί δεν υπάρχουν οι εγκαταστάσεις που θα υποδεχθούν τους επισκέπτες - τουρίστες. Έτσι είναι επιτακτική η ανάγκη για την κατασκευή μιας ξενοδοχειακής μονάδας, η οποία θα αποτελέσει και το υπόδειγμα για ιδιωτικές επενδύσεις στον συγκεκριμένο τομέα , πράγμα που αποτελούσε γενικότερο σκοπό του προγράμματος «Ξενία». Όπως υποστηρίζει και ο ίδιος ο Δ.Ζήβας, οι παράμετροι που έπρεπε να λάβει υπόψη ήταν ξεκάθαρες : «Τι έλαβα υπόψιν μου ; Ότι έπρεπε να είναι ένα σύγχρονο 140

κτήριο , ότι έπρεπε να σεβαστεί το χώρο , τα ιστορικά τείχη, το μνημείο , να είναι ένα κτίριο προσαρμοσμένο στο έδαφος, να είναι λιτό και φιλικό προς τον επισκέπτη . Απλά πράγματα». 32

[69]

141

Εικόνες 137_Διονύσης Ζήβας, από Greek Architects video 138_Διονύσης Ζήβας, Τυνησία, Μάρτιος 2003 139_Οδός Σκουφά, 1964 140_Οδός Σκουφά, 1958 141_Το κάστρο της Άρτας, χαρακτικό έργο του Edmund Evans, 1854

[70]

3.2_ ιστορικά στοιχεία κάστρου Άρτας Πιθανολογείται ότι το κάστρο χτίστηκε κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή. Στις αρχές του 13 ου αιώνα, όταν η Άρτα γίνεται πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου , ο Μιχαήλ Β’, ενίσχυσε και επέκτεινε το κάστρο, το οποίο απέκτησε τότε τη γενική μορφή που διατηρεί ως σήμερα. Το 1449 η πόλη και το κάστρο παραδόθηκε στους Οθωμανούς και αργότερα κατά τον 18ο και 19ο αιώνα περιέρχονται στην κυριαρχία του Αλή Πασά, ο οποίος προέβη σε αρκετές προσθήκες και επιδιορθώσεις των οχυρώσεων. Κατά τη νεότερη περίοδο, δηλαδή από τον 19ο έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, το κάστρο χρησιμοποιείται ως χώρος φυλακών. Τελικά, το 1959, με Νομοθετικό Διάταγμα το κάστρο της Άρτας περιήλθε από το Υπουργείο Δικαιοσύνης στην κυριότητα του Ε.Ο.Τ., καθώς η πόλη συμπεριλήφθηκε στο γενικότερο πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο κέντρο του κάστρου χτίζεται το Ξένια στο σημείο όπου υπήρχαν οι φυλακές, αποφεύγοντας έτσι τον κίνδυνο, κατά την εκσκαφή, να βρεθούν αντιμέτωποι με αρχαιολογικά ευρήματα. Παράλληλα διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος με την κατασκευή δύο γηπέδων τένις, πέντε τεχνητών επιπέδων στις επιφάνειες των οποίων χαράχτηκαν μονοπάτια, διαδρομές και λίθινες κλίμακες για να γεφυρωθεί η υψομετρική διαφορά. Επίσης ο υπαίθριος χώρος δεντροφυτεύθηκε και χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα ένας ναΐσκος στα ερείπια βυζαντινού ναού.

142

[71]

3.3_ τοποθεσία Η επιλογή του χώρου για την ανέγερση του ξενοδοχείου δεν ήταν τυχαία , που όπως είναι γνωστό έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην ανέγερση των Ξενία. Το κάστρο της Άρτας στο οποίο αντανακλάται το αρχαίο, βυζαντινό και οθωμανικό παρελθόν της , είναι ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα μνημεία της πόλης και επισφραγίζει έτσι τη σημασία της θέσης του διαχρονικά για την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή . Καλύπτει την έκταση 33.350 τετραγωνικών μέτρων, με το 87% να καλύπτεται από πράσινο και είναι χτισμένο σε ένα υπερυψωμένο σημείο του πεδινού τμήματος της πόλης, όπου το ποτάμι αναδιπλώνεται και την αγκαλιάζει , προσφέροντας στον επισκέπτη μια προνομιούχα θέση ώστε να έχει την εποπτεία της περιοχής. Ταυτόχρονα η μικρή απόσταση από το κέντρο καθιστά εύκολη την πρόσβαση σε αυτό . Όμως το κάστρο πριν την ανέγερση του Ξενία ήταν αποκλεισμένο από την πόλη, λόγω φυλακών, καθώς οι Αρτινοί δεν μπορούσαν να μπουν μέσα, η πόλη έστρεφε τα νότα της προς αυτό. Η κατασκευή του Ξενία πρόσφερε στους κατοίκους της Άρτας και όχι μόνο, και ένα υπέροχο αξιοθέατο, το κάστρο, για τη βόλτα, τον καφέ και τις κοινωνικές ή πολιτιστικές εκδηλώσεις τους. Ο Δ.Ζήβας αναφέρει σε συνέντευξή του: «Η κοινωνία της Άρτας το αγάπησε και το

χρησιμοποίησε . Έχουν γίνει γάμοι και δόθηκαν γαμήλιες δεξιώσεις εκεί. Άρα η πόλη το χρειαζόταν».

143

[72]

33

144

145 146

147

148

[73]

Για τριάντα περίπου χρόνια λειτούργησε ως πόλος έλξης τουριστών αλλά και ως χώρος αναψυχής. Την περίοδο αυτή το κάστρο ταυτίστηκε με το ξενοδοχείο Ξενία σαν ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνικής ζωής του τόπου. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90 το ξενοδοχείο έπαψε να λειτουργεί και το 1999 πέρασε από τον Ε.Ο.Τ στον ΥΠ.ΠΟ. Το 2012 παραχωρήθηκε στο δήμο Αρταίων ο οποίος το έχει αφήσει στη μοίρα του. Οι πολίτες βέβαια τις Άρτας διεκδικούν το κάστρο και το Ξενία και ζητούν αυτός ο χώρος να ζωντανέψει ξανά και να καταστεί σήμα κατατεθέν της πόλης με χρήσεις και λειτουργίες που θα αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής τους και θα δημιουργήσουν παράλληλα τουριστικό και πολιτιστικό προϊόν με πολλαπλά οφέλη για την περιοχή.

[74]

149

Εικόνες 142_Άρτα, αεροφωτογραφία του 1932 143_Άποψη του κάστρου της Άρτας, 1691 (ENDERLIN, Jacob) 144_κάστρο δεκαετία ’50 145,146,147,148_φωτογραφίες κοινωνικών εκδηλώσεων 149,150,151_αεροφωτογραφίες κάστρου και Ξενία

150 151

33 Παππάς,

Β. Αποκλειστική συνέντευξη του διακεκριμένου αρχιτέκτονα μηχανικού, ομότιμου καθηγητή του ΕΜΠ Διονύση Ζήβα στον «Τ», την υπογραφή του οποίου φέρει το Ξενία Άρτας. [online] [cited 5/2018] http://www.taxydromosartas.gr/index.php/reportaz

[75]

3.4_ το Ξενία

Ο σχεδιασμός του κτιρίου, με τη λιτή και γραμμική μορφή του αλλά και με την άμεση προβολή της κατασκευαστικής του δομής και του κανάβου, υπακούει στις επιταγές του μεταπολεμικού μοντερνισμού. Ο κάναβος είναι εμφανής τόσο σε κάτοψη όσο και σε όψη, βοηθώντας στην διάκριση των στοιχείων τα οποία φέρουν και φέρονται.

[76]

152

Νοτιοανατολική πλευρά ξενοδοχείου

Η μορφή του εδάφους βοήθησε στους σκοπούς του οικοδομικού προγράμματος, που προέβλεπε ένα σχετικά μικρής δυναμικότητας ξενοδοχείο (40 κλίνες), με κοινόχρηστους χώρους, που να εξυπηρετούν περαστικούς ταξιδιώτες αλλά και τους κατοίκους της περιοχής, καθώς και την ύπαρξη ενός στεγασμένου χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων. Έτσι οι κοινόχρηστοι χώροι : σαλόνι, μπαρ, εστιατόριο, που βρίσκονται στα πρώτα χαμηλά επίπεδα, μπορούν να αναπτυχθούν με τις ανοιχτές πλακόστρωτες βεράντες κάτω από τα πεύκα και να φιλοξενήσουν αρκετά μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Η πτέρυγα των δωματίων από την άλλη, τοποθετημένη με θέα την αντίθετη ακριβώς πλευρά, με την καλύτερη δυνατή θέα της περιοχής, δεν ενοχλείται από την κίνηση στους κοινόχρηστους χώρους, παρέχοντας έτσι ένα αίσθημα ηρεμίας και μονώσεως στους ενοίκους. Κάτω από τους δύο ορόφους το ελεύθερο ισόγειο προσφέρεται για την στέγαση των αυτοκινήτων, ενοίκων και περαστικών.

153

.

Η κατασκευή ενός σύγχρονου κτηρίου μέσα σε ένα βυζαντινό φρούριο, ακόμα κι αν απ’ αυτό σώζεται μόνο το περιφερειακό τείχος αποτέλεσε για τον αρχιτέκτονα μια δοκιμασία. Η λύση, για ένα τέτοιο κτήριο, έγκειται από τη μία στην ειλικρινή χρήση των υλικών και από την άλλη, στην μορφή του. Έτσι, οι γυμνές επιφάνειες από μπετόν, οι πέτρες και πλάκες της περιοχής αλλά και τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν βοήθησαν στην ένταξη του ξενοδοχείου στο περιβάλλον. Το κτίριο κρατήθηκε όσο γινόταν χαμηλό, δεν φαίνεται από την πόλη, αλλά μόνο από την πλευρά του ποταμού μπορεί κανείς να διακρίνει τα υπνοδωμάτια. Ο χώρος του φρουρίου έγινε κήπος, με καλλωπιστικά φυτά και θάμνους γύρω από το ξενοδοχείο, με πορτοκαλιές, λεμονιές και μανταρινιές σε όλη την υπόλοιπη έκταση.

[78]

_κάτοψη α’ ορόφου

(υποδοχή, σαλόνι, μπαρ, εστιατόριο, μαγειρείο, υπνοδωμάτια)

_κάτοψη β’ ορόφου (υπνοδωμάτια)

_κάτοψη Ισογείου (στάθμευση αυτοκινήτων, βοηθητικά)

[79]

_τομή νοτιοανατολικής πλευράς

_τομή βορειοδυτικής πλευράς

[80]

_νοτιοδυτική όψη (είσοδος)

Δεδομένων των ιδιαίτερων καιρικών συνθηκών της περιοχής, πέραν της ένταξης του ξενοδοχείου στο περιβάλλον, ο αρχιτέκτονας καλείται να καλύψει σχεδιαστικά και αυτό το κομμάτι. Έτσι , επειδή οι βροχοπτώσεις στην περιοχή, κατά τους χειμερινούς κυρίως μήνες, είναι έντονες, εκτός από τα υπόστεγα σε όλες τις περιοχές εισόδουεξόδου, στο κτίριο παρατηρούνται κλίσεις στις οροφές.

[81]

_βορειοανατολική όψη

_νοτιοανατολική όψη

[82]

_βορειοδυτική πλευρά Ξενοδοχείου (πτέρυγα δωματίων, χώρος στάθμευσης) 154

[83]

_βορειοδυτική όψη

Τα χαρακτηριστικά κάθετα ξύλινα σκίαστρα, πέρα από την κάλυψη λειτουργικών αναγκών σε σχέση με τις καιρικές συνθήκες, τοποθετημένα έτσι ώστε να εξυπηρετούν κάθε δωμάτιο ξεχωριστά, δημιουργούν μέσω της επανάληψης αυτής έναν ρυθμό και προσφέρουν μια «μουσικότητα» στην συγκεκριμένη όψη. Έρχονται, καθ’ αυτόν τον τρόπο, να συμπληρώσουν και να ενισχύσουν τη διάκριση του φέροντα οργανισμού, βασικό χαρακτηριστικό της αισθητικής των ξενοδοχείων Ξενία.

_ λεπτομέρειες κιγκλιδωμάτων, διαχωρισμάτων

[84]

155

_βορειοδυτική πλευρά Ξενοδοχείου (πτέρυγα δωματίων)

[85]

Παρατηρώντας το φωτογραφικό αρχειακό υλικό, σε ότι αφορά το εσωτερικό, στη διακόσμηση υπάρχει μια αλληλουχία και αντιμετωπίζεται σαν αναπόσπαστο στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Είναι σύμφωνη με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, με λιτές γραμμές δίνοντας βάση στην λειτουργικότητα, συνδυάζοντας σύγχρονα υλικά με τα παραδοσιακά υλικά της περιοχής. Μάρμαρο στο δάπεδο, με πλάκες σε 4 διαφορετικές αποχρώσεις, σε ήπιους γκρι τόνους, τοποθετημένο βάση του ίχνους του φέροντος οργανισμού, κάνοντας έτσι πιο έντονη τη διάκρισή του στο χώρο. Η φιλοσοφία αυτή, δηλαδή η διαφοροποίηση των φερόντων και των φερόμενων στοιχείων, επαναλαμβάνεται, πέραν του αρχιτεκτονικού κελύφους και στο εσωτερικό, μέσω και των επίπλων.

_Χώρος υποδοχής καθιστικό [86]

156

_ρεσεψιόν καθιστικό

157

Οι φόρμες των επίπλων είναι γεωμετρικές, το ξύλο συνδυάζεται με δέρμα ή ύφασμα και μέσω της διαφορετικής απόχρωσής τους γίνεται η διάκριση της κατασκευαστικής τους δομής. Η ρεσεψιόν υποστηρίζει και αυτή την απλότητα μέσα σε έναν κατακόρυφο κάνναβο, ο οποίος βοηθά στην οριοθέτηση του πάγκου και του ανοίγματος διέλευσης στους χώρους του προσωπικού, χωρίς όμως να εμποδίζει την ορατότητα προς τους χώρους αυτούς. Και στη ρεσεψιόν, όπως και στο μπαρ, στο αμέσως επόμενο επίπεδο, έχει χρησιμοποιηθεί ο ίδιος ακριβώς τύπος ξύλου.

[87]

Η μετάβαση στον χώρο του μπαρ γίνεται μέσω μιας μαρμάρινης κλίμακας, η οποία λόγω της απόχρωσης και του σχήματός της αποτελεί ίσως ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία του χώρου. Μέσω της κλίσης της , η οποία παρατηρείται και στην οροφή, δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα προοπτική, η οποία υποστηρίζεται και από τον φωτισμό. Συνδυάζεται με τα υπόλοιπα στοιχεία (κιγκλιδώματα) και βοηθά στη δημιουργία μιας οργανικής λιτότητας, καθώς αποτελεί βασικό στοιχείο και της επανάληψης του κατακόρυφου καννάβου.

[88]

158

159

_Καθιστικό (κατά τους καλοκαιρινούς μήνες)

[89]

_τομή στην είσοδο, μπαρ, μαγειρείο

_τομή στο εστιατόριο, μπαρ, υπνοδωμάτια

[90]

Εκτός από την χρήση τοπικού μαρμάρου στο δάπεδο, η επιχρισμένη οπτοπλινθοδομή σε ορισμένους τοίχους στο χώρο του μπαρ κάνει πιο έντονη την παρουσία του παραδοσιακού στοιχείου σε συνδυασμό και με κάποια διακοσμητικά στοιχεία (αμφορείς, παραδοσιακά χαλιά, πίνακες). Ορατή είναι και σε αυτό το επίπεδο, όπως και στον χώρο της ρεσεψιόν, η διάκριση του φέροντα οργανισμού, μέσω του ίχνους στο δάπεδο με φιλέτο μαρμάρου, που στην περίπτωση του μπαρ επιτρέπει την οριοθέτηση του χώρου. Μέσω χρωματικής αντίθεσης, σε οροφή και τοίχους, διακρίνουμε τον φέροντα οργανισμό και στον χώρο του εστιατορίου. Τα μεγάλα ανοίγματα εδώ, επιτρέπουν, πέρα από την προσπέλαση στον εξωτερικό χώρο και τη σύνδεση του εσωτερικού με αυτόν, δημιουργώντας ένα οργανικό σύνολο.

_ μπαρ

160

[91]

_εστιατόριο

162

161

[92]

_η διπλή πόρτα του λουτρού και η πτυσσόμενη των υπνοδωματίων

_κάτοψη και τομή στο υπνοδωμάτιο

[93]

_συμπεράσματα Τα κείμενα του Κωνσταντινίδη, αποτέλεσαν το θεωρητικό υπόβαθρο βάσει του οποίου καλλιεργήθηκαν τα αρχιτεκτονικά πρότυπα για τις προσωπικές και κατ’ επέκταση και τις κατασκευές των συνεργατών του μέσω του προγράμματος Ξενία. Τα στοιχεία που υιοθετήθηκαν από τους αρχιτέκτονες του Ε.Ο.Τ. για την ανέγερση των ξενοδοχειακών μονάδων μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα : _ Η απόδοση μεγάλης σημασίας στην επιλογή της τοποθεσίας, η οποία συμπαρασύρει μια σειρά σχεδιαστικών παραμέτρων , από τον προσανατολισμό του κτιρίου , ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής και τη μορφολογία του εδάφους , μέχρι και την ένταξη στο φυσικό , αστικό και πολιτιστικό τοπίο. _ Η τυποποίηση της κατασκευής, τόσο ως σύνολο , σε ότι αφορά την λειτουργική της οργάνωση πάνω σε ορθογωνικό κάναβο, όσο και σε ότι αφορά τα επιμέρους στοιχεία όπως οι πτέρυγες των δωματίων αλλά και λεπτομέρειες όπως οι τοίχοι , οι πόρτες , οι σκάλες, τα κιγκλιδώματα. Όλα τα παραπάνω στοιχεία πάντα εξαρτώμενα από τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου. 34 _ Ο ολιστικός σχεδιασμός , δηλαδή μια σφαιρική αντιμετώπιση της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου, του κτιριακού κελύφους αλλά και του εσωτερικού, σε όλες του τις λεπτομέρειες. Όλα αυτά βασισμένα στην ίδια λιτή αισθητική αντίληψη ώστε να αλληλοσυμπληρώνονται. 35 34 Κωνσταντινίδης, Ά.(1981).

35 Georgiadou,

Μελέτες + Κατασκευές. (σσ.218) Αθήνα: ΑΓΡΑ

Zoe. Frangou, Dionisia. Marnellos, Dimitris. (2015) . Xenia Hotels in Greece: A Holistic Approach to Modern Cultural Heritage. [online] [cited 5/2018] https://www.researchgate.net/publication/273575326 DOI:10.17265/1934-7359/2015.02.002

[94]

[95]

163

Τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι υιοθετήθηκαν από τον αρχιτέκτονα του Ξενία της Άρτας, Διονύση Ζήβα. Η τοποθεσία δεν τον άφησε ασυγκίνητο και ήταν αυτή που καθόρισε τη σχεδιαστική του αντίληψη. Αποτέλεσμα αυτής ήταν η κατασκευή ενός κτιρίου που όπως θα έλεγε και ο ίδιος ο Άρης Κωνσταντινίδης είναι σα να «φύτρωσε» , σα να «βρίσκονταν ανέκαθεν εκεί που στήθηκε σήμερα», σαν «καινούριο», και σαν « παλιό» ίσως και σαν «ό,τι θα έρχονταν να σταθεί σε κάποιον μελλοντικό χρόνο». Το Ξενία της Άρτας στέκεται «αληθινό» μέσα στο κάστρο, γιατί «μπορεί να επαναλαμβάνεται και να ξαναγεννιέται», μέσω μιας τυπικής διάταξης της κατασκευής του, που το κάνει «ομοιότροπο» με τα υπόλοιπα Ξενία, «και το ίδιο και διαφορετικό». Το γενικό σχήμα του κτιρίου είναι «βγαλμένο μέσα από την ίδιανε ματιά» με του φυσικού τοπίου και ταυτίζεται με την λεπτομέρεια πλάθοντας ένα αληθινό «δοχείο ζωής».

[96]

_σήμερα

Η σημερινή κατάσταση του Ξενία Άρτας έρχεται να επιβεβαιώσει την παρακμή και την απαξίωση εκ μέρους της πολιτείας ενός εξαιρετικού δείγματος του μεταπολεμικού μοντερνισμού. Από τη δεκαετία του ’90 στέκει εκεί άδειο κουφάρι και μαραζώνει και γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης διαφόρων φορέων. Μέχρι σήμερα δεν έχει διατυπωθεί, εκ μέρους των αρμόδιων, μία αξιόλογη πρόταση, ώστε να ξαναζωντανέψει και να γίνει ένας χώρος ο οποίος θα συμβάλει στην ανάπτυξη της κοινωνικής ανάπτυξης της πόλης, χωρίς βέβαια αυτή η πρόταση να αλλοιώνει την αρχιτεκτονική ταυτότητα του έργου και να βεβηλώσει το όραμα μιας γενιάς αρχιτεκτόνων.

[98]

[99]

[100]

[102]

_βιβλιογραφία _ Κωνσταντινίδης, Άρης. (2013). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης _ Κωνσταντινίδης, Άρης. (1975). Στοιχεία Αυτογνωσίας(για μιαν αληθινή αρχιτεκτονική φωτογραφίες ,σχέδια, σημειώσεις, Άρης Κωνσταντινίδης. Αθήνα: ΙΔΡΥΜΑ ΦΟΡΝΤ- ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ _ Κωνσταντινίδης, Άρης. (2011). Για την αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα σε εφημερίδες, σε περιοδικά και σε βιβλία,1940-1982. Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, _ Κωνσταντινίδης, Άρης. (1981). Μελέτες + Κατασκευές, Άρης Κωνσταντινίδης, εκδοτικός οίκος ΑΓΡΑ _ Κωνσταντινίδης, Άρης. (2008). Tοπoία και σπίτια στη σύγχρονη Ελλάδα. Ηράκλειο:ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ _Γιακουμακάτος, Ανδρέας. (2016). Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής 20ος αιώνας, τέταρτη έκδοση. Αθήνα:ΝΕΦΕΛΗ _ Φιλιππίδης, Δημήτρης. (1984). Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα:ΜΕΛΙΣΣΑ _ Frampton, Kenneth. (2009). Μοντέρνα αρχιτεκτονική, ιστορία και κριτική, 4η έκδοση. Αθήνα:ΘΕΜΕΛΙΟ _Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. (2011). Δοκίμια για τη Νέα Ελληνική Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

έντυπα _Αρχιτέκτονες. (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1964). Περιοδικό του ΣA∆AΣ-ΠEA | τεύχος 43 | _Αρχιτέκτονες. (Μάρτιος/Απρίλιος 2004). Περιοδικό του ΣA∆AΣ-ΠEA | τεύχος 44 | _Κωνσταντινίδης, Άρης. (1967). Αρχιτεκτονικά θέματα | τεύχος 1 | _Κωνσταντινίδης, Άρης. (1967). Αρχιτεκτονικά θέματα | τεύχος 4 |

[103]

_πηγές άρθρα _ Γεωργιάδου, Ζωή. Μαρνέλλος, Δημήτρης. Φράγκου, Διονυσία. (2015). Hotel Furniture in Greek Modernity, "Xenia" and "Amalia" Hotel's Cases _ Γεωργιάδου, Ζωή. Μαρνέλλος, Δημήτρης. Φράγκου, Διονυσία. (2015). Xenia Hotels in Greece: A Holistic Approach to Modern Cultural Heritage _ Γεωργιάδου, Ζωή. Μαρνέλλος, Δημήτρης. (2016). Νεότερη πολιτιστική κληρονομιά. Όταν η Ελλάδα αναζήτησε την οικονομική ανασυγκρότηση στον τουρισμό: Ο εσωτερικός χώρος στις εγκαταστάσεις φιλοξενίας. _ Μουσσά, Μαριάνθη. (2013). Πρόγραμμα Ξενία: Ονομασία, μελέτες + κατασκευές, τυπολογία & κατάλογοι έργων _ Φιλιππίδης, Δημήτρης. (1972). Αναζητώντας την ανώνυμη αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονικά Θέματα _ Τουρνικιώτης Παναγιώτης. (1998). Μαθαίνοντας από τους μοντέρνους. Αρχιτεκτονικά θέματα _Κωνσταντινίδης Γιάννης. (2011). Αληθινή αρχιτεκτονική από τον Άρη Κωντσαντινίδη. AthensVoice

[104]

φοιτητικές εργασίες

_Δήμογλου Φωτεινή, Τοπία Αυτογνωσίας, ο ρόλος της φωτογραφίας στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2014

_Θεμιστοκλέους Γεωργία, Ο Άρης Κωνσταντινίδης στα ίχνη του Le Corbusier, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, 2001 _Konstantinos N. Papaoikonomou, B XENIA RELOADED, the dissertation, Oxford Brookes University, 2013

_Μοσκοβέλη Δήμητρα, Παππαδοπούλου Στεφανία, Πνιγούρα Μαρία, Αρχιτεκτονική και φυσικό τοπίο μέσα από τα λόγια τα έργα του Άρη Κωνσταντινίδη , ερευνητική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 2014 _Στέφη Μπαρμπούνη, Το ελληνικό τοπίο και οι επίγονοι του Άρη Κωνσταντινίδη, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων,2016 _Κατραμαδάκη Αρετή Βασιλική, Σύγχρονες μεταφράσεις της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στη μεταπολεμική Ελλάδα, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων _Ιωακειμίδου Σαββίνα, Παππαγγελοπούλου Καλλιόπη, Η αξία της μελέτης της παράδοσης κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη μέσα από το βιβλίο του «τα παλιά αθηναϊκά σπίτια», Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, διάλεξη 2015 _Βέλλη Εύα, Γεωργιάδου Κυριακή, τα ΞΕΝΙΑ της Μακεδονίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σεπτέμβριος 2014

[105]

εικόνες

1-12,19,23-24,34-35,41,47-49,54,57-62,77-99,112-114,118,120,126-144/ διαδίκτυο 13-18, 25-27,50-53,55-56,63-76,100-111,115-117,119,121-125/ Μελέτες + Κατασκευές , Άρης Κωνσταντινίδης , εκδοτικός οίκος ΑΓΡΑ

20-22/ Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δημήτρης Φιλιππίδης, εκδοτικός οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ 28-33,36-38,39-40,42,44-46/ τοπία και σπίτια στη σύγχρονη Ελλάδα, Άρης Κωνσταντινίδης, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2008

43/ Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής ημερολογιακά σημειώματα , Άρης Κωνσταντινίδης , Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013

145-148/ ιδιωτική συλλογή Ν. Λιαγκούα

149-151/ φωτογραφικό αρχείο αρχαιολογικής υπηρεσίας Άρτας 152-163/ φωτογραφικό αρχείο μουσείου Μπενάκη / Οι υπόλοιπες είναι προσωπικές φωτογραφίες

[106]